Strajk kobiet i co dalej?

Kaczyński w kryzysie Narodowcy się dzielą

LIDER
LIDEREM
PP O L I T Y K A . P LL Wyzysk w Kościele Lockdown dusiciel Policjanci są wkurzeni SPRZEDAŻY
SPRZEDAŻY

LIDER
© GETTY, REUTERS/FORUM

SPRZEDAŻY

TYGODNIK, nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 Cena 8,50 zł (w tym 8% VAT) nr indeksu 369195

USA 4,60 USD; KANADA 4,69 CAD; WIELKA BRYTANIA 2,50 GBP; SZWECJA 30 SEK; CZECHY 75 CZK; KRAJE STREFY EURO 3,40 EURO

TRUMP STOP!
Biden wygrywa, Trumpizm pozostaje
 w numerze 46  [ 9.11–17.11.2020 ]

COPYRIGHT © POLITYKA Spółka z o.o. SKA. Wszelkie prawa zastrzeżone. Dalsze rozpowszechnianie artykułów, w tym artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze i religijne, opublikowanych w POLITYCE jest zabronione.
Tematy tygodnia
12 Tomasz Zalewski
Stany Podzielone Ameryki
16 Agata Szczerbiak,
Aleksandra Żelazińska
Strajk Kobiet – i co dalej?

Polityka
20 Mariusz Janicki, Wiesław Władyka
Kaczyński na rozdrożu
23 Rafał Kalukin 20 Emerytura
Jak PiS rozgrywa narodowców dla zbawcy
26 ROZMOWA POLITYKI
Prof. Elżbieta Korolczuk, socjolożka,
o rewolucjach i kontrrewolucjach

Społeczeństwo
30 Joanna Podgórska
Wyzysk w Kościele
33 Agnieszka Sowa
Okrutna prawda
o dzieciach z wadami
36 Juliusz Ćwieluch
Policja boi się wychylać
39 Pisarka Weronika Gogola
o tym, jak się żyje w Polsce,
mieszkając w Słowacji
42 Piotr Pytlakowski
Kto zabił generała Papałę

Rynek
46 Adam Grzeszak
Kogo dusi lockdown
49 Cezary Kowanda
Jak osłabić cyfrowych gigantów
Świat
52 Jędrzej Winiecki
Jak Chiny zdusiły pandemię 30 Praca 33 Dzieci skazane
55 Ziemowit Szczerek za Bóg zapłać na cierpienie
Drugi Borat, czyli wieczne
życie stereotypów
58 Łukasz Wójcik UE 72 Andrzej Krawczyk 92 Rozmowa z Viggo Mortensenem,
Ryzykowna polityka Jak w Czechach aktorem i reżyserem
pustego krzesła przykręcano filmu „Jeszcze jest czas”
katolicką śrubę
Nauka i cywilizacja Kultura Na własne oczy
60 Paweł Walewski 80 Aneta Kyzioł 100 Rozmowa z fotoreporterem
Ofiary długiego covidu Protest robiony Mariuszem Foreckim
64 Dr hab. Maciej Musiał, metodą chałupniczą o 30 latach niepodległej Polski
filozof, laureat Nagrody Naukowej 84 Piotr Sarzyński
POLITYKI, o tym, jak roboty Malarstwo Wróblewskiego
wkraczają w naszą intymność na nowo odkryte Stałe rubryki
66 Tomasz Witkowski 88 Justyna Sobolewska • 4 Mleczko i Mizerski
Śmierć motorem postępu w nauce Jak czytać inaczej – o nowych • 6 Ludzie i wydarzenia
esejach Olgi Tokarczuk • 76 Afisz • 94 Chutnik i Plebanek
90 MEA PULPA • 95 Hartman • 96 Passent • 97 Tym
Historia Kuby Wojewódzkiego • 98 Mizerski na bis
68 Przemysław Urbańczyk 91 KAWIARNIA LITERACKA • 99 Do i od redakcji
O narodzinach polskości Krzysztof Siwczyk • 106 Polityka i obyczaje
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 3
 [ ANDRZEJ MLECZKO ]
www.mleczko.pl
S Ł AWOMIR MIZERSKI Z Ż YCIA SFER
Rząd wstaje z kolan
W
ramach wprowadzania dalszych obostrzeń
w walce z pandemią koronawirusa rząd
Mateusza Morawieckiego zapowiedział,
że nie przyjmie żadnej pomocy od Niemiec. Czy
decyzja ta wpłynie na poprawę sytuacji w polskich
szpitalach oraz zmniejszenie liczby zakażeń
i zgonów, okaże się najwcześniej za 7–10 dni.
Media informują, że agresywne plany udzielenia
pomocy Polsce powstawały w Berlinie od tygodni.
Niemiecki minister ds. europejskich już na początku
października zapewnił na Twitterze o gotowości
niesienia sąsiadom i partnerom pomocy „w ochronie
zdrowia ludzi i w skutecznym zwalczaniu pandemii”,
nie pozostawiając złudzeń co do rzeczywistych
niemieckich intencji. Kilkanaście dni temu z oficjalną
P rzykład Czech powinien być dla naszego rządu
propozycją wystąpił prezydent Niemiec Frank-Walter
Steinmeier, pisząc do prezydenta Andrzeja Dudy: „Daj mi,
proszę, znać, czy w obecnej sytuacji możemy coś zrobić
dla Polski”. Na szczęście Duda nie dał się sprowokować
i na prośbę Steinmeiera nie odpowiedział. Widocznie uznał,
że propozycja Steinmeiera to mieszanie się w wewnętrzne
sprawy Polski, a może także cyniczna próba wymigania się
Niemiec od należnych Polsce reparacji.
Panuje opinia, że rząd nie zamierza ulegać presji Niemiec,
bo obawia się, że Niemcy najpierw udzieliliby Polsce
4 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
GALERIA ANDRZEJA MLECZKI: KRAKÓW, UL. ŚW. JANA 14
pomocy, a potem coś by za to chcieli (mogliby np. zażądać,
żeby w Polsce szanowana była praworządność i prawa
osób LGBT). Podczas pierwszej fazy epidemii Włochy,
Francja i Hiszpania ugięły się, przyjęły od Berlina sprzęt
oraz pomoc lekarską, i kto wie, jak będą się musiały
odwdzięczyć. Teraz Niemcy, wykorzystując sytuację,
wkroczyli ze swoją pomocą do ciężko dotkniętych
pandemią Czech. Zanim Czesi się zorientowali, niemieckie
respiratory i służby medyczne już u nich były. Media
donoszą, że rozpoczęły się również masowe wywózki
obywateli czeskich na leczenie do szpitali w Bawarii.
przestrogą, żeby niczego od Niemiec nie przyjmować,
bo potem będziemy musieli być im wdzięczni. Jeśli
w Polsce rzeczywiście brakuje respiratorów, nie
musimy się upokarzać, przyjmując je w prezencie
od Niemiec. Uważam, że rząd PiS stać na to, żeby kupić je
od polskich handlarzy bronią, instruktorów narciarskich
zaprzyjaźnionych z byłym ministrem Szumowskim czy
od rodziny tego ministra. Tanio nie będzie, w dodatku
możemy tych respiratorów nie zobaczyć na oczy, ale
najważniejsze, żeby pokazać Niemcom, że Polska pod
rządami PiS nie jest krajem, który można łatwo zmusić
do tego, żeby dał sobie pomóc.
 [ PRZYPISY REDAKTORA NACZELNEGO
Jesień trumpistów
Z
Jerzy Baczyński
wycięstwo Joe Bidena w wyborach prezydenckich w Sta-
nach Zjednoczonych to najważniejsza wiadomość politycz-
na tego roku, z wielu powodów też najlepsza. Długo trzeba
było czekać na wynik, czyli osiągnięcie granicy 270 głosów
elektorskich przez kandydata Demokratów. Niestety, nie oznacza
to bynajmniej końca tej przedziwnej kampanii, różnej od wszystkich,
jakie pamięta żyjące pokolenie. Różnej przede wszystkim ze względu
na osobę Donalda Trumpa, modelowego populisty, narcyza, awan-
turnika, a przy tym polityka, jakiego Republikanie nie mieli bodaj
od czasów Ronalda Reagana, obdarzonego specyficzną charyzmą,
komunikacyjnym talentem, aktorskimi umiejętnościami. Trump zapo-
wiadał, że „przegrać może tylko przez wyborcze fałszerstwa” – i to jest
jedna z dzisiejszych zagadek: jak daleko się posunie w kontestowaniu
wyniku? Przede wszystkim: czy skupi się na sądowych procesach, czy
będzie prowokował zamieszki? Pamiętajmy, że prezydentem USA
pozostaje jeszcze do stycznia, a to mnóstwo czasu. Właściwie nigdy
wcześniej w historii Stanów Zjednoczonych ryzyko jakiegoś puczu
konstytucyjnego nie wydawało się tak realne. Zwłaszcza że zwycię-
stwo Joe Bidena było naprawdę niewielkie, znacznie poniżej oczeki-
wań napompowanych błędnymi sondażami.
A merykański system wyborczy, przy wszystkich swoich osobliwo-
ściach, po raz kolejny okazał się niesłychanie atrakcyjny i emocjo-
nujący jako widowisko. W kilku tzw. wahających się stanach odbywały
się pasjonujące wyścigi, w granicach procentu, a nawet promili popar-
cia, jak w Georgii – dodatkowo w tym roku skomplikowane ogromną
liczbą głosów korespondencyjnych. Co prawda w skali całego kraju
­Biden odniósł przekonujące zwycięstwo większością ponad 4 mln wy-
borców, ale decydujące stanowe deklaracje elektorskie zdobywał
o włos. Trzeba przyznać, że Donald Trump, którego sukces przed 4 laty
uznano za sensację, w ciągu swojej kadencji zdołał podporządkować
sobie partię i skonsolidować elektorat. A przede wszystkim spolaryzo-
wać, poróżnić wyborców amerykańskich w stopniu nieznanym w no-
wożytnej historii Ameryki. Republikanie i Demokraci stali naprzeciw
siebie jak armie w wojnie secesyjnej. Jednak entuzjazm był po stronie
zwolenników, należałoby powiedzieć wyznawców, Trumpa. Sam
prezydent, mimo swoich 74 lat, też wydawał się w nieporównanie lep-
szej formie od zmęczonego, schowanego za epidemiczną maseczką,
o 4 lata (a wyglądało jak o 14) starszego rywala. W zasadzie to nie była
prawdziwa rywalizacja o przywództwo w kraju, lecz plebiscyt na te-
mat prezydentury Trumpa, w którym Joe Biden przyjął rolę anty-Trum-
pa, z góry deklarując, że jeśli wygra, będzie prezydentem na jedną
kadencję, przejściowym. Demokraci, za wszelką cenę dążąc do prze-
rwania rządów „szaleńca”, wystawili naprzeciw Trumpa kandydata
umiarkowanego, „do przyjęcia dla każdego”. Z przesłaniem, że trzeba
obniżyć temperaturę walki politycznej, choćby trochę pogodzić „dwa
amerykańskie narody”. I wymęczona wygrana Bidena taką trudną (jak
trudną, piszemy w powyborczej analizie) szansę otwiera.
Z miana prezydenta USA to dobra wiadomość dla sojuszników Ame-
ryki. Joe Biden zapowiadał natychmiastowy powrót do zerwanej
przez Trumpa konwencji klimatycznej, odbudowę zaufania i wza-
jemnych gwarancji w NATO, także asertywną (jednak prowadzoną
w imieniu Zachodu) politykę wobec Chin, Rosji i autorytarnych dyk-
tatur. Niekompetencja i niestabilność emocjonalna Trumpa wtrąciła
6 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
]
amerykańską politykę zagraniczną w stan rozedrgania, bardzo nie-
bezpieczny dla świata, który przez dekady przywykł do racjonalnego
przywództwa Ameryki. Donald Trump stał się też idolem, partnerem
i parawanem dla różnych mniej lub bardziej antydemokratycznych
reżimów. Jego nonszalanckie relacje z przywódcami Korei Północnej,
Arabii Saudyjskiej, Turcji, Rosji, Brazylii politycznie wzmacniały zdekla-
rowanych przeciwników Zachodu, bez wyraźnych koncesji z ich stro-
ny. Trump, autorytetem Ameryki, autoryzował populizm jako metodę
rządzenia. Robił to, co każdy demagog u władzy: atakował „elity”, pod-
sycał społeczne, rasowe i klasowe konflikty, odrzucał w mowie i uczyn-
kach poprawność polityczną, przeciwników oskarżał o zdradę i brak
patriotyzmu, kłamał na dowolny temat, siał teorie spiskowe, uprawiał
narodową i osobistą megalomanię. System konstytucyjny USA,
zwłaszcza sądowniczy, stawiał opór niektórym zapędom „trumpizmu”,
jednak wiele instytucji państwa ogarnął chaos i paraliż. Pandemiczna
katastrofa Stanów Zjednoczonych stała się koronnym dowodem nie-
sprawności jego administracji. Styl tej prezydentury przyćmił nawet
dobre wyniki gospodarcze.
P rzegrana Trumpa może zwiastować globalne zatrzymanie
i cofnięcie populistycznej fali wzbierającej od kilku lat na całym
świecie, także w krajach Zachodu. Czy również osłabienie polskich
„trumpistów’? Dziś jedynym państwem Unii Europejskiej, w którym
symulowane amerykańskie wybory prezydenckie wygrałby Donald
Trump, jest Polska. Rząd PiS uczynił Trumpa głównym sojusznikiem
Polski oraz bohaterem swojej propagandy. Umizgi Andrzeja Dudy
wobec prezydenta USA wielokrotnie przekraczały granice powagi
i dobrego smaku. Na Trumpie, jakby miał rządzić wiecznie, zawisła cała
polityka bezpieczeństwa Polski, sowicie i bez specjalnego targowania
opłacana kontraktami zbrojeniowymi i energetycznymi. Polska stała
się w UE swoistym „Fort Trump”. W tym sensie wybory w USA były
kolejną, ostatnią w sekwencji, próbą wyborczą dla rządu PiS. Mogły
przypieczętować na kolejne lata populistyczny sojusz polsko-trum-
powski, obiektywnie osłabiający Unię i NATO, ale wzmacniający „su-
werenistyczną” politykę Kaczyńskiego. Niosły jednak ryzyko kłopotów
w przypadku zwycięstwa Demokraty, stawiającego na sojusz z Niem-
cami i Francją i pryncypialnego w kwestiach praworządności.
Przegrana kandydata Republikanów zdarza się zresztą w złym
momencie dla partii rządzącej Polską. PiS przeżywa porażki
na każdym froncie: najgorsze jest to, co dzieje się z pandemią. Ale
nie ustają też protesty przeciwko zaostrzeniu ustawy antyaborcyjnej,
do których dołączają się pracownicy poszkodowanych lockdownem
sektorów gospodarczych; gwałtownie spadają notowania partii,
kontestowane jest coraz śmielej przywództwo Kaczyńskiego
(więcej s. 20), Zjednoczonej Prawicy grozi rozpad klubu, a więc
może utrata większości i przyspieszone wybory. Odejście Trumpa,
nawet jeśli sam trumpizm pozostaje mocno zakorzeniony w USA,
to praktyczny i symboliczny cios w populistyczną międzynarodówkę.
Cofka polityczna i psychologiczna, która będzie też podmywać
władzę w Polsce.
Jan Koza
© JAN KOZA
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ

Co z wyrokiem Przyłębskiej i „podżegania” do aborcji (wykreślenie

art. 152 Kodeksu karnego), czyli karalność
Uliczne protesty, międzynarodowe oburzenie, lekarza lub osób pomagających załatwić za-
podziały wewnątrz obozu władzy. PiS na własne bieg. Dekryminalizację aborcji popiera m.in.
życzenie wywołało wojnę ideologiczną i teraz nie prof. Monika Płatek. Tyle że znowu mieli-
wie, co z tym wszystkim zrobić. Oto, jakie są opcje. byśmy sytuację sprzeczności z wyrokiem
Trybunału Przyłębskiej. Można by mówić
o niewykonaniu wyroku. A za niewykony-
Scenariusz 1. Nie publikować wyro- Strajk Kobiet. Prof. Marek Safjan również pod- wanie wyroków TK nie grożą władzy żadne
+

ku, dopóki sytuacja się nie uspokoi kreśla, że wyroki muszą być publikowane. konsekwencje – tak przynajmniej było
Na to na razie postawiono. Premier Ale zarazem zwraca uwagę, że w wydaniu od początku istnienia Trybunału.
wstrzymuje się z publikacją wyroku, a rzecz- tego wyroku brali udział dublerzy sędziów, Scenariusz 5. Przywrócić przepis

nik rządu Piotr Müller dopowiada, że orze-
czenie „prędzej czy później” zostanie opubli-
kowane, ale na razie „potrzebny jest spokój”.
Scenariusz 2. Publikować wy-
+
+
i sugeruje, że z tego powodu można zakwe- i martwić się później
stionować ważność tego i innych wydanych Prof. Piotrowski na antenie TVN24 mó-
z udziałem dublerów wyroków. wił, że wyrok należy opublikować. To spo-
+ Scenariusz 3. Prezydencka woduje utratę mocy przepisu o aborcji

rok, bo niepublikowanie łamie nowelizacja z przyczyn embriopatologicznych. Wtedy

konstytucję Prezydent wniósł do Sejmu, a premier jednak należy natychmiast uchwalić usta-
Konstytucja stanowi, że wyroki TK są poparł, projekt dopuszczający aborcję, gdy wę, która przywróci ten przepis. Potem
ogłaszane „niezwłocznie”. Prof. Ryszard jest „wysokie prawdopodobieństwo, że dziec- można się zastanawiać, co dalej.
Piotrowski podkreśla, że odraczanie publi- ko urodzi się martwe” albo z wadą „prowa- Scenariusz 6. Wykonać wyrok

kacji wyroku „nie ma żadnego umocowania
w konstytucji”. Tylko czy to jest Trybunał
Konstytucyjny i czy to jest wyrok? Prof. Ewa
Łętowska mówi, że Trybunał Przyłębskiej peł-
ni rolę TK, a jego wyroki, choć krytykowane
i podważane publicystycznie, jednak obowią-
zują, bo nie ma organu, który może stwier-
dzić ich nieważność. Za poszanowaniem za-
+
+
dzącą niechybnie i bezpośrednio do śmierci”. Natychmiastowej publikacji i wykona-
Nie jest powiedziane, po ilu dniach czy latach nia wyroku domaga się Kaja Godek.
śmierć miałaby nastąpić. Abp Stanisław Gą- Zbiera w internecie podpisy pod petycją
decki nazwał tę propozycję „nową formą eu- do premiera i grozi złożeniem na niego do-
tanazji”. Projekt jest też sprzeczny z wyrokiem niesienia do prokuratury za niedopełnienie
Trybunału Przyłębskiej. Ale nowy przepis obowiązków. Prokuratura jednak już kilku-
obowiązywałby, dopóki TK by go nie ocenił. krotnie odmawiała stawiania zarzutu pre-
Scenariusz 4. Zdekryminalizować mierowi – wówczas Beacie Szydło – z powo-

sady publikacji wyroków Trybunału opowia- aborcję du niepublikowania wyroków TK (jeszcze

da się też prof. Monika Płatek, która weszła Lewica złożyła w Sejmie „projekt ratun- nie przejętego przez PiS).
w skład Rady Konsultacyjnej powołanej przez kowy” znoszący karalność „pomocnictwa” EWA SIEDLECKA

Śmieszy, tumani, przestrasza nauczycieli biorących udział w protestach. Dementujemy. Nie

ma mowy o zbieraniu jakichkolwiek nazwisk”. Wobec kogo
więc wyciągać konsekwencje, jeśli nie zbiera się nazwisk?

W
najmłodszych klasach szkół podstawowych ruszyło na-
uczanie zdalne. Starsi uczniowie sukcesywnie przechodzi-
li na kształcenie na odległość od 18 października. Premier
zapowiedział, że nauczyciele będą mogli skorzystać z jednorazo-
wego wsparcia finansowego 500+ na pokrycie kosztów związanych
ze zdalnym nauczaniem. Jednak dokładnych informacji o tym,
komu i w jakim celu świadczenie ma być wypłacane (do czasu zesła-
nia numeru do druku) nie podano. Wśród nauczycieli posypały się
sarkastyczne żarty zarówno na temat sprzętu, który można kupić
za wspomnianą kwotę, jak i na temat refleksu władz. Większość pra-
cowników szkół zorganizowała sobie sprzęt jeszcze wiosną – ina-
czej nie byliby w stanie uczyć.
W rządowej konferencji nie uczestniczył nowy minister
edukacji i nauki Przemysław Czarnek . W minionym tygodniu
najgłośniejszą jego aktywnością
było wygrażanie sankcjami za udział
w protestach po orzeczeniu Trybunału
w sprawie aborcji. MEiN najpierw
© PAP/PAWEŁ SUPERNAK, PAP/RADEK PIETRUSZKA
Minister Czarnek wyraźnie też stracił orientację, odpowiadając
na stanowisko Związku Nauczycielstwa Polskiego, który sprzeciwia
się próbom zastraszania nauczycieli i dyrektorów. W twitterowym
wpisie argumentował, że „nadzór pedagogiczny to nie straszenie”.
Tyle tylko, że nie można w trybie nadzoru ukarać nauczyciela
za udział w proteście w czasie wolnym. Jeśli natomiast chodzi
o uczniów: do protestów nie trzeba było ich namawiać. Były
za to pojedyncze przypadki wyrzucania ze zdalnych lekcji uczniów,
którzy np. opatrywali swoje awatary czerwonymi błyskawicami.
Z kolei środowisko akademickie za swoistą dezynwolturę
(i skandal) uznało pogróżki Czarnka dotyczące „rozdzielania
środków inwestycyjnych dla uczelni, środków na badania,
na granty” w oparciu także o to, czy uczelnie „zachęcają studentów
do wychodzenia na wielkie manifestacje”. Tyle że np. granty
rozdzielane są za pośrednictwem
instytucji takich jak Narodowe Centrum
Nauki – o finansowaniu projektów
decydują panele ekspertów, więc

– oficjalnie – poinformowało, (przynajmniej na razie) ręczne sterowanie

że zwróciło się do kuratorów oświaty jest utrudnione.
o sprawdzenie, czy prawdą jest,
że „niektórzy nauczyciele namawiali
uczniów do udziału w protestach”,
i zapowiedziało „konsekwencje
C zarnek, strasząc i obrażając nauczycie-
li, uczniów, jak i akademików, obnaża
swoje zagubienie i nieznajomość obsza-
przewidziane prawem”. Kilka godzin ru, którym zarządza. Obiecane nauczycie-
później do komunikatu dopisano: lom 500+ wygląda na próbę uspokojenia
„W przestrzeni medialnej pojawiły się nastrojów – starym, sprawdzonym przez
nieprawdziwe informacje o rzekomym PiS sposobem. Trudno jednak uwierzyć,
zbieraniu nazwisk uczniów czy że w tym wypadku to wystarczy. (J. CIEŚ.)

P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 7
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ
Ugotowani
D
otknięte drugą fazą lockdownu
restauracje padają jak muchy.
Polska branża gastronomiczna
w kilka miesięcy cofnęła się o parę lat.
W samej Warszawie upadło – albo jest
w trakcie upadku – ponad 20 znanych
restauracji. Niektóre, jak chociażby Dom
Polski, były na rynku od ponad dwóch dekad,
co jest sporym wyczynem w tej trudnej branży.
– Pierwszy lockdown był dla nas ciosem. Drugi był już
właściwie ciosem poniżej pasa. Samo ogłoszenie zamknięcia
restauracji w piątek wieczorem, kiedy wszyscy mieli już pełne lodówki
jedzenia na weekend, najlepiej oddaje stosunek rządzących do naszej
branży – mówi warszawski restaurator Maciej Sondij, współwłaści-
ciel restauracji Dyletanci.
Na gastronomicznym firmamencie pierwsze zaczęły gasnąć
największe gwiazdy, bo ciężko sobie wyobrazić, żeby wyróżnione
gwiazdką Michelina atelier Modesta Amaro serwowało dania na wy-
nos albo było się w stanie z tego utrzymać. – Z najbardziej utytułowa-
nych polskich restauracji po pierwszym lockdownie otworzyła się tylko
krakowska Bottigliera – mówi Małgorzata Minta, blogerka kulinarna.
Tsunami upadków nie omija nikogo. W Warszawie zamknęły się po-
pularne Zapiekanki PRL i działająca od 26 lat w parku Skaryszewskim
cukiernia Misianka. Zamykane są też restauracje sieciowe. – Najbar-
dziej boli nas, że właściwie nie widać jakiejś próby dialogu ze strony
T Y D Z I E Ń
Wybuch
u Genialnego Stratega
Marek Borowski
D
ziel i rządź – to dewiza, która dla Jarosława
Kaczyńskiego od zawsze stanowiła sedno
i sens polityki. Najpierw wskazywał wroga,
w kolejności byli to: komuniści, Niemcy, liberałowie, Niemcy, Rosja,
Niemcy, Żydzi, Tusk, uchodźcy, Niemcy, elity, LGBT, Unia Europejska
(w tym oczywiście Niemcy). Co ciekawe, Rosja zginęła gdzieś z pola
widzenia. Gdy wróg został już zdefiniowany, wystarczyło zadąć w pa-
triotyczną trąbę i stanąć na czele pospolitego ruszenia, które w kolej-
nych wyborach oddawało głosy na swego obrońcę. Manewr ten uda-
wał się raz lepiej, raz gorzej, ale od paru lat całkiem nieźle. W swoim
obozie, a także u niektórych symetrycznych publicystów zyskał sobie
nawet pan Jarek miano Genialnego Stratega. I tak się nasz Genialny
Strateg w tym dzieleniu społeczeństwa rozpędził, tak w swojej nie-
omylności upewnił, aż podzielił… własny obóz polityczny.
Dekonstrukcja zaczęła się od majowych wyborów, kiedy to na li-
tym gmachu Zjednoczonej Prawicy pokazała się pierwsza rysa.
Uspokojony zwycięstwem Dudy prezes postanowił przypodobać
się młodzieży i znienacka wrzucił do Sejmu tzw. ustawę futerko-
wą. Rysa znacząco poszerzyła się, a spadający gruz poranił wielu
mieszkańców tego gmachu. Młodzieży pan prezes nie przyciągnął,
wielu rolników od PiS-u odciągnął, Ziobro i Gowin stanęli okoniem,
a część wiernych do tej pory akolitów trzeba było zawiesić. Ale Ka-
czyński nie znosi porażek, gdy mu się coś nie uda, stara się dokręcić
śrubę komu innemu, na innym polu. W masochistycznym zapamię-
taniu wydał więc stosowne polecenie swojemu „odkryciu towarzy-
skiemu”, „odkrycie” wydało wyrok – i mamy to, co mamy.
To już nie jest rysa, to potężna wyrwa w pisowskim gmachu, jak
po wybuchu gazu. Teraz ci wszyscy nadęci „obrońcy życia człowie-
ka” (kobieta to dla nich nie człowiek) biedzą się, jak zatkać tę dziurę
8 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
rządzących. A spontaniczne protesty
restauratorów szybko rozgoniła policja
i jeszcze wlepiono ludziom mandaty,
jakby mieli mało problemów finanso-
wych – dodaje Maciej Sondij.
Fala upadłości związana jest rów-
nież z cyklem ekonomicznym restaura-
cji, które finansowe żniwa mają w czasie
grudniowych imprez firmowych. Za za-
robione w tym okresie pieniądze restaura-
torzy przeżywali kolejne dwa chude miesiące.
Teraz już nikt w branży nie wierzy, że w grudniu
będzie odbicie. Nawet jeśli rząd zniesienie obostrzenia,
co jest raczej fantastyką, to i tak nie będzie chętnych na imprezy fir-
mowe. Korporacje unikają organizowania jakichkolwiek spotkań.
T onąca gastronomia ciągnie za sobą kolejne branże. Tracą rolnicy,
cierpią producenci polskich win. Rykoszetem dostają nawet
budżety miast. W samej Warszawie lawinowo rośnie liczba pustosta-
nów. Od stycznia liczba lokali, które czekają na wynajęcie, powięk-
szyła się o 137. I zamknęła się nienotowaną od trzech lat liczbą: 624.
Właściciele restauracji walczą o przetrwanie do upadłego.
– Świetna trójmiejska restauracja Biały Królik wprowadziła do swojej
oferty private dining. Usługa polega na tym, że można zamówić
do domu nie jedzenie, ale szefa kuchni, który na miejscu przyrządzi
kolację – mówi Małgorzata Minta. Koszt takiej kolacji wynosi około
tysiąca złotych. (JULL)
W P O L I T Y C E
i jak na razie używają do tego taśmy klejącej,
bo jak inaczej nazwać prezydencki projekt an-
tyaborcyjny – równie barbarzyński, co i „wyrok”
pani Przyłębskiej.
W tej sytuacji pojawiają się pytania o po-
stawę opozycji. Jest tu kilka kwestii.
Po pierwsze, Morawiecki mnoży zaproszenia
do rozmów i konsultacji. Uważam, że dopóki
nie przeprosi za skierowane pod adresem opozycji obelgi swojego
wicepremiera („jesteście przestępcami”), żadnych gabinetowych
rozmów być nie może. Non possumus.
Kwestia druga to stosunek do projektu prezydenckiego. Na pew-
no nie można za nim głosować ani go ulepszać, bo jeszcze bardziej
© WOJCIECH STRÓŻYK/REPORTER, JACEK SZYDŁOWSKI/FORUM, JACEK HEROK/NEWSPIX.PL
zaostrza on dotychczasowe, już i tak niezwykle restrykcyjne, prawo
antyaborcyjne. Głosowanie przeciw byłoby uzasadnione, ale mogłoby
się okazać, że projekt upadnie i w mocy pozostanie „wyrok” w prak-
tyce całkowicie zakazujący aborcji. Można wreszcie nie wziąć udziału
w głosowaniu, gdyż projekt budzi kontrowersje w samej Zjednoczo-
nej Prawicy, kłócą się między sobą dwa pisowskie obozy, a że oba są
opozycji niemiłe, to nie należy pomagać żadnemu z nich. Przed podję-
ciem decyzji warto jednak zapytać o zdanie protestujące kobiety.
I  wreszcie po trzecie, PiS stara się dzielić i rozgrywać opozycję
od wielu lat, wykorzystując w tym celu indywidualne ambicje ich
liderów. Dlatego teraz, gdy Zjednoczona (?) Prawica rozrywana jest
przez wewnętrzne sprzeczności, opozycja demokratyczna powinna
zacieśnić współpracę. Za konieczne i pilne uważam w związku z tym
powołanie przez KO, Lewicę i PSL w Sejmie Komitetu Porozumie-
wawczego. Komitet spotykałby się systematycznie i ustalał, w miarę
możliwości, wspólne stanowisko wobec działań rządu i pisowskiej
większości. Taka współpraca jest bardzo oczekiwana przez wybor-
ców, dała kiedyś zwycięstwo w Senacie, a że pokonać PiS można,
tylko działając wspólnie, trzeba zacząć praktykować tę współpracę
jak najszybciej. Wybory już za trzy lata – albo jeszcze szybciej.
[ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ
Za granicą wydolności
O
bostrzenia nie zadziałały. Liczba za-
każeń i zgonów z powodu pandemii
jest potężna, a całkowite zamknięcie
gospodarki realne. Miniony tydzień miał
być kluczowy. Rząd liczył, że wprowadzone
wcześniej obostrzenia (m.in. zdalna nauka,
konieczność chodzenia w maseczkach
w miejscach publicznych, godziny dla senio-
rów w sklepach) spowolnią pandemię. Jed-
nak hamulce nie zadziałały i rządzący wpro-
wadzają nowe restrykcje: także najmłodsze
klasy 1–3 przechodzą na zdalne nauczanie,
kina i muzea zostają zamknięte, działalność
galerii handlowych ograniczona, zaś hotele
dostępne są tylko dla gości podróżujących
służbowo. „To ostatni etap, który może nas
uchronić przed wprowadzeniem narodowej
kwarantanny” – mówił Mateusz Morawiecki.
Gdy dzienny przyrost zakażeń oscylo-
wał w granicach 20 tys., minister zdrowia
Adam Niedzielski oceniał, że system jest
na granicy wydolności. Tymczasem pod
koniec tygodnia dobowy przyrost zaka-
żeń przekraczał 27 tys. (Jeszcze miesiąc
temu dzienne przyrosty chorych wynosiły
3 tys.). Rekordy biła też dzienna liczba
ofiar śmiertelnych, która przekracza 400.
– Z mojego punktu widzenia wygląda to tak,
że każdy dyżur zaczynam od podpisywa-
nia aktów zgonów – mówi szefowa SOR
z woj. małopolskiego.
Wojewodowie na gwałt poszukiwali per-
sonelu medycznego, który można byłoby
rzucić do walki z pandemią. – Dzwoniono już
do mnie w tej sprawie – mówił lekarz rodzin-
ny z woj. zachodniopomorskiego. Doktor
jest po 60. Od wielu lat ma prawo do renty,
gdyż przeszedł skomplikowaną operację
wycięcia guza mózgu. Od tamtej pory
Od 1 tys.
do 2,5 tys. zł
dziennie
zapłacono właścicielom polskich statków
i kutrów rybackich za to, że nie wychodzili
w morze. Tym samym armatorzy, czyli
właściciele statków rybackich, stali się
najlepiej zarabiającą grupą bezrobotnych
w kraju. Bezrobotnych, bo wielu z nich i tak
nie miało co łowić. – Przez pierwsze cztery
miesiące tego roku polscy rybacy złowili
150 ton dorsza. Czyli mniej więcej tyle, ile
30 lat temu łowiło się w kilka godzin. Popula-
cja dorsza w tej części Bałtyku jest w zapaści.
Dlatego od początku roku dorsza można
było łowić tylko przy okazji połowu innych
ryb – opowiada jeden z rybaków.
cierpi na częściowy paraliż. – Ja w młodości
nawet pracowałem na oddziale zakaźnym.
Tyle że dziś z powodu niedowładu nie zdołam
się nawet przebrać w kombinezon zabezpie-
czający – mówi. – Problem w tym, że urząd
wojewódzki powinien to doskonale wiedzieć.
Wszystkie dane lekarzy, wraz ze stanem ich
zdrowia, są w Wojskowych Komendach Uzu-
pełnień. Wychodzi na to, że urzędnicy nie mają
o tym pojęcia i dzwonią na ślepo.
O prócz braków kadrowych coraz bar-
dziej dramatyczne są braki w sprzęcie.
Minister zdrowia uważa, że miejsca dla co-
vidowych pacjentów są, ale „często mamy
do czynienia z niezrozumiałym ukrywaniem
dostępnych łóżek”. Dlatego zapowiedział,
że skieruje do szpitali żołnierzy, którzy będą
łóżka liczyli i raportowali wyżej.
Zdaje się, że rząd pada ofiarą własnej
propagandy sukcesu. Premier 8 październi-
ka uspokajał, że łączna liczba respiratorów
w Polsce przekracza 10 tys., dodatkowo są
jeszcze zapasy w Agencji Rezerw Materiało-
wych i urządzenia, które dotrą do nas „dzięki
mądrym decyzjom Łukasza Szumowskiego”.
Z raportów dostępnych na stronach urzę-
dów wojewódzkich wynikało, że w całej Pol-
sce dla pacjentów covid plus przeznaczono
Rozdysponowanie ponad 166 mln zł
w ramach rządowego programu „Tymcza-
sowe zaprzestanie działalności połowo-
wej” w czasie pandemii skłóciło środowi-
sko rybackie, które samo o sobie mówi,
że dzieli się na dwie grupy: łowiących ryby
i dotacje. – Równe traktowanie tych, którzy
utrzymują się z łowienia ryb, i tych, którzy
utrzymują się z samego posiadania jednost-
ki i związanych z tym dotacji, to ekonomia
postawiona na głowie – słychać. Tym
bardziej że epidemia Covid-19 rybakom
w połowach wcale nie przeszkadzała. Do-
piero wprowadzony od 1 maja całkowity
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
ok. 2 tys. miejsc respiratorowych. Z czego
wolnych jest około 500. Tyle że oficjalne
dane rozjeżdżają się z rzeczywistością. Dys-
pozytorzy pogotowia informują, że nie ma
dokąd posyłać pacjentów, którzy po kilka
godzin spędzają w karetce szukającej miej-
sca w szpitalu. Lekarz SOR w Warszawie
opowiada, że na oddziale ma dwa razy
więcej pacjentów, niż jest łóżek. Respira-
torów zaś zabrakło już dawno: – Prosiliśmy
o kolejne, ale nie dotarły. Brakuje nawet
tlenu w butlach, przychodzi 50 proc. tego,
co zamawiamy.
P andemiczne ograniczenia ciężko doty-
kają przedsiębiorców. Właścicielom re-
stauracji i sklepów w galeriach handlowych
widmo bankructwa zagląda w oczy. Rząd,
bojąc się społecznego niezadowolenia,
długo nie zamykał szkół i zwlekał z wprowa-
dzaniem kolejnych obostrzeń. W tym czasie
pandemia nabrała takiego tempa, że grozi
nam całkowite zamknięcie gospodarki.
„30 tys. zakażonych to granica, po osiągnię-
ciu której zostanie nam niewiele możliwości,
trzeba będzie wprowadzać coś, co się nazy-
wa pełen lockdown” – mówił prof. Andrzej
Horban, członek Rządowej Rady Medycznej
ds. Epidemiologicznych. (P.W.R.)
zakaz połowów na dwóch akwenach
Bałtyku uwięził ich w portach. Obowią-
zujący trzy miesiące zakaz miał pomóc
w odtworzeniu dramatycznie spadającej
populacji ryb w tej części morza. Rząd,
żeby uspokoić nastroje wśród rybaków,
wykorzystał epidemię i przetransferował
gigantyczne kwoty na pomoc tej grupie
zawodowej. W efekcie na jeden kuter
przypadło średnio 300 tys. zł pomocy.
75 proc. tej kwoty sfinansowano z dotacji
UE. Pozostałe pieniądze poszły z budżetu
państwa. Pieniądze trafiły do 616 benefi-
cjentów. (JULL)
9
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] Ś W I AT
Odsiecz wiedeńska
K
anclerz Austrii Sebastian Kurz przyłączył się do prezydenta
Francji Emmanuela Macrona i wezwał pozostałych euro­
pejskich przywódców do „wojny z islamizmem”. To reakcja
na poniedziałkowy atak w Wiedniu, w którym zginęły cztery osoby
i sam zamachowiec powiązany z islamskimi ekstremistami. „Trzeba
skończyć ze źle rozumianą tolerancją. Wszystkie narody Europy
muszą w końcu zrozumieć, jak niebezpieczna dla naszej wolności
i europejskiego stylu życia jest ideologia politycznego islamu”
– powiedział Austriak.
D wudziestoletni zamachowiec z Wiednia Kujtim Fejzulai od kilku
lat był na czerwonej liście austriackiej policji. Znane były jego
radykalne poglądy, starał się o wyjazd na „szkolenie” do Afgani­
stanu, a rok temu na Słowacji próbował – bezskutecznie – kupić
Deficyt księży
W
Kościele rzymskokatolickim
przybywa wiernych, a ubywa
księży. Wynika to z danych staty­
© ROLAND SCHLAGER/APA/AFP/EAST NEWS, REUTERS/ANDREAS SOLARO/POOL
stycznych opublikowanych przez watykań­
ską agencję informacyjną „Fides”. Według
tych danych (na koniec 2018 r.) globalna
liczba katolików wynosiła 1 mld 329 mln
(17,7 proc. ludności świata) – w ciągu roku
nastąpił wzrost o nieco ponad 15 mln, nato­
miast liczba księży (świeckich i zakonnych)
414 tys. – spadła o nieco ponad pół tysiąca.
To oznacza, że Kościół stoi przed wyzwa­
niem organizacyjnym i duszpasterskim:
statystycznie rośnie liczba wiernych przypa­
dających na jednego kapłana: 3210. Przyby­
wa parafii pozbawionych stałej obsady. Bi­
skupów było ponad 5,3 tys. Więcej niż księży
miał Kościół zakonnic (ponad 640 tys.), ale
ich też ubywa, podobnie jak katechetów.
Przybywa misjonarzy świeckich (w sumie
blisko 380 tys.) i studentów wyższych
10 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Strzelanina w centrum
Wiednia, 2 listopada.
długą broń bez pozwolenia. 2 listopada, uzbrojony w pistolet,
maczetę i karabin maszynowy, poza ofiarami śmiertelnymi ranił
jeszcze 22 osoby na głównym deptaku starego miasta, gdy wie­
deńczycy właśnie cieszyli się ostatnimi chwilami przed pandemicz­
nym lockdownem.
S eria zamachów o podłożu religijnym, najpierw we Francji, a teraz
Austrii, przywróciła w Europie hasła o „wojnie cywilizacji”. Z isla­
mizmem chcą walczyć niemieccy liberałowie z FDP, którzy wezwali
Angelę Merkel, by stanęła u boku Kurza i Macrona. Szef włoskiego
MSZ Luigi di Maio zaproponował europejską wersję US Patriot Act,
który znacznie poszerzyłby inwigilacyjne uprawnienia służb spe­
cjalnych. Macron już wcześniej zapowiedział wielki projekt „europe­
izacji islamu”. Tylko że on już się w przytłaczającej większości zeuro­
peizował: w Wiedniu pozytywnymi bohaterami, którzy wyciągali
ludzi spod ognia islamisty, okazali się Mikail Özen i Recep Gültekim,
Austriacy tureckiego pochodzenia. Europejscy muzułmanie.
seminariów duchownych (116 tys.), ale uby­
wa ich w seminariach niższych (100 tys.).
D ane opublikowano z okazji Światowego
Dnia Misyjnego, obchodzonego
od prawie stu lat. Podano więc też liczbę
zakładów oświatowych prowadzonych
przez Kościół: 73 tys. przedszkoli, 103 tys.
szkół podstawowych i prawie 50 tys.
średnich, blisko 1400 szkół wyższych
i uniwersytetów. Wśród zakładów
opiekuńczych: ponad 5 tys. szpitali,
15 tys. ambulatoriów, 577 ośrodków dla
trędowatych, 15,5 tys. domów dla seniorów,
przewlekle chorych i niepełnosprawnych,
9 tys. sierocińców, ponad 10 tys. żłobków.
Spadki dotyczą głównie Europy i obu
Ameryk. Mają związek z postępującą
laicyzacją społeczeństw, z kryzysem
pedofilskim i skandalami finansowymi
w Kościele, a ostatnio z pandemią Covid-19,
która wymusiła zamknięcie kościołów
i pozbawiła duchownych części dochodów.
Sudan z Izraelem
I
zrael układa się z Sudanem, kolejnym
– po Zjednoczonych Emiratach Arab-
skich i Bahrajnie – państwie arabskim
gotowym na nowe otwarcie z krajem,
który przez dekady traktowały jak intruza.
W przypadku Sudanu, inaczej niż z ZEA
i z Bahrajnem, nie będzie otwierania amba-
sad, bo to jeszcze nie pełne nawiązanie sto-
sunków. Co nie przeszkadza izraelskiemu
premierowi Beniaminowi Netanjahu mówić
o początku nowej ery, a Palestyńczykom,
w ogromnej mierze uchodźcom, załamy-
wać rąk nad kruszejącą arabską jednością,
mającą być rękojmią obrony ich spraw
w sporze z Izraelem. Rzecz jest symboliczna
o tyle, że to w Chartumie w 1967 r. państwa
arabskie umówiły się, że nie zawrą z Izra-
elem pokoju, nie będą prowadzić z nim
negocjacji i nie będą go uznawać.
C zasy się zmieniły, zmieniły się też in-
teresy, Izrael i monarchie znad Zatoki
Perskiej zbliża choćby obawa przed Iranem.
Izraelsko-sudańskiego porozumienia nie
byłoby bez skreślenia w październiku Suda-
nu z amerykańskiej listy państw sponsoru-
jących terroryzm, w zamian za 335 mln dol.
odszkodowań za amerykańskie ofiary
zamachów przeprowadzanych z sudań-
skim pomocnictwem. Na finiszu kampanii
wyborczej prezydentowi Donaldowi Trum-
powi chodziło m.in. o punkty wyborcze
Fatum norek
W O
szystkie norki ho-
dowane na futra
w Danii zostaną
zabite. Śmierć kilkunastu
milionów zwierząt trzy-
manych na około tysiącu
ferm ma zatrzymać mutację
koronawirusa, szerzącą się
wśród norek i przenoszącą
się na ludzi. Rząd nakazał
jak najszybszą likwidację
także zdrowych osobników
z obawy, że nowa mutacja
osłabi skuteczność przy-
szłych szczepionek. Decyzję
podjęto bez czekania na naukowe rozpo-
znanie sprawy i bez oglądania się na lament
właścicieli, choć to Duńczycy są liderem
branży. Tamtejsi norkarze zatrudniają w su-
mie 6 tys. osób. Teraz pozostaje im liczyć
na obiecane odszkodowania i chyba szukać
innego zajęcia, skądinąd taki los czeka
znaczną część światowego norkarstwa. Jest
ono od dawna na cenzurowanym, ale znaj-
dując klientów przede wszystkim w Chi-
nach, nawet w Europie skutecznie lobbo-
wało za koniecznością utrzymywania pro-
dukcji. Opierało się modzie na porzucanie
wśród Amerykanów żydowskiego po-
chodzenia, skłaniających się ku kandyda-
tom demokratycznym.
R ząd słabnącego przez pandemię
i zarzuty korupcyjne Netanjahu ma
nadzieję, że na Sudanie się nie skończy,
celem polityki normalizacyjnej jest Arabia
Saudyjska, porozumienie z nią byłoby re-
gionalną rewolucją. Ekipa Netanjahu liczy
również, że doprowadzi do powrotu tysię-
cy sudańskich emigrantów, którzy nie mają
szans na pozostanie w Izraelu. Motywacje
sudańskie uzasadnia stan tamtejszej go-
spodarki, zmagającej się m.in. z 200-proc.
inflacją. Odklejenie łatki sponsora terrory-
zmu ma umożliwić ściągnięcie inwestorów,
dostęp do twardej waluty i poprawić
import pszenicy i paliw – świadectwem
kulawego zaopatrzenia podstawowych
dóbr są długie kolejki przed piekarniami
i stacjami benzynowymi.
Sęk w tym, że ta tzw. normalizacja
Sudańczykom wybitnie się nie podoba,
czemu dają wyraz na ulicach. Dodatkowo
o ugodę z Izraelem zabiega rząd przej-
ściowy, ustanowiony po wieloletniej dyk-
taturze. Są wątpliwości, czy taka władza
– zresztą narażona na presję ze strony mu-
zułmańskich radykałów – ma legitymację
do podejmowania tak istotnych decyzji.
No i porozumienie o normalizacji trzeba
ratyfikować, a Sudan nie ma parlamentu.
Zamierza go wyłonić po wyborach zapla-
nowanych na 2022 r.
futer i działało mimo
powszechnej niezgody
na okrucieństwo towarzy-
szące hodowli. Wygląda
jednak na to, że pande-
miczny rykoszet to wyższa
liga argumentów.
N orki i inne łasicowate,
w tym fretki, są podat-
ne na atak koronawirusa.
Zarażają się od pracowni-
ków ferm i siebie nawza-
jem, chorują podobnie jak
ludzie, jeśli objawy się ma-
nifestują, to z reguły cięż-
kim oddechem, otwartym
pyszczkiem i wydzieliną
z nosa. Przypadki koronawirusa przeska-
kującego między ludźmi a norkami znane
są m.in. z Holandii, gdzie jest 140 ferm
– wszystkie zostaną wygaszone najpóź-
niej na początku przyszłego roku. Co pla-
nowano zrobić i tak, tyle że z pobudek
etycznych i dopiero w 2024 r. W ramach
covidowej prewencji norki zabijane są
także na niektórych z 38 ferm w Hiszpanii.
Zakażenia stwierdzano także w USA, ale
Amerykanie – tak jak Chińczycy – przy-
spieszonej covidowej eksterminacji u sie-
bie nie prowadzą.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Prezydent Kosowa
pod pręgierzem
P
rezydent Hashim Thaçi
podał się do dymisji
na wieść, że upomniał
się o niego międzynarodowy
trybunał w Hadze. Oskarże-
nie jest poważne: zbrodnie
wojenne i przeciwko ludzkości
podczas konfliktu z Serbią w latach
1998–99. A konkretnie odpowiedzialność
za śmierć stu osób: Serbów, Romów i lo-
kalnych przeciwników politycznych. Thaçi
był jednym z komendantów partyzanckiej
Armii Wyzwolenia Kosowa (UCK), walczącej
o oderwanie od Serbii. Konflikt był brutalny
i krwawy, zginęło wówczas 13 tys. osób,
a sporowi położyły kres dopiero kontro-
wersyjne bombardowania Serbii przez siły
NATO pod dowództwem USA.
Dwumilionowe Kosowo zamieszkane
głównie przez Albańczyków, ale też z istotną
serbską mniejszością, ogłosiło niepodległość
w 2008 r., a Thaçi stał się jednym z bohate-
rów narodowych, ojców wyzwolicieli. Został
pierwszym premierem, a potem prezyden-
tem i uczestniczył w pracach nad powo-
łaniem trybunału, który go teraz oskarża.
Utworzona w 2015 r. pod auspicjami Unii
i Ameryki za Obamy Specjalna Izba Sądowa
ds. Kosowa (KSC) w Hadze ma międzynaro-
dowych sędziów, ale jest organem kosow-
skiego wymiaru sprawiedliwości. Została nie-
jako wymuszona na Kosowie i miała posłużyć
do rozliczeń z czasami wojny jako wstępu
do rozmów z NATO i Unią.
skarżenia od adresem Thaçiego wypły-
nęły już w czerwcu, dokładnie kiedy le-
ciał do Waszyngtonu na rozmowy pokojowe
z prezydentem Serbii Aleksandrem Vučiciem,
odbywające się pod patronatem Donalda
Trumpa (i za plecami Unii). Brukselska inter-
pretacja głosi, że trzeba się było z oskarże-
niem spieszyć, aby prezydent Kosowa, w za-
mian za ustępstwa wobec Serbii, nie załatwił
sobie z Trumpem bezkarności. Wcześniej,
jeszcze w 2011 r., był wstrząsający raport
szwajcarskiego senatora Dicka Marty’ego dla
Rady Europy, który opisywał zbrodnie i bar-
© FERDI LIMANI/GETTY IMAGES, SHIRLAINE FORREST/GETTY IMAGES
barzyństwa popełniane przez UCK podczas
konfliktu z Serbami; do tej pory oskarżana
była o nie tylko strona serbska. W raporcie
wyszła m.in. sprawa 1800 Serbów i Albańczy-
ków, którzy zaginęli bez wieści, 500 Serbów
porwanych już po wojnie, a także handlu
organami do przeszczepów. Wszędzie tam
przewijało się nazwisko Thaçiego i innych
dzisiejszych kosowskich prominentów. Ale
wszystkie próby osądzenia sprawców rozbi-
jały się o zmowę świadków. Kiedy tylko wy-
ciekały takie listy, byli w Kosowie zastraszani
i traktowani jako zdrajcy narodowej sprawy.
Tak, z dużym prawdopodobieństwem, może
być i teraz. Ale ważny jest choćby symbol.
11
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

Czterdziesty
szósty

ilustracja max skorwider

12
 Zwycięstwo Joe Bidena to dopiero początek jego problemów
– teraz musi przetrwać co najmniej dwa lata z wrogim Senatem
i przekonać pół Ameryki, że nie „ukradł” wygranej.
J
TOMASZ ZALEWSKI Z WASZYNGTONU
eżeli nie zdarzy się coś niezwykłego, Joe Biden zo-
stanie 46. prezydentem USA, chociaż w chwili pi-
sania tego tekstu nie ogłoszono jeszcze oficjalnych
wyników. Przeciągające się liczenie głosów wska-
zuje, jak wymęczone było zwycięstwo kandydata
Partii Demokratycznej nad Donaldem Trumpem.
I jak ostro podzielona jest, politycznie i kulturowo, Ameryka.
77-letni, najstarszy w historii, polityk przygotowujący się do ob-
jęcia Białego Domu stoi przed karkołomnym zadaniem. Będzie
mu niezmiernie trudno spełnić nadzieje, jakie Ameryka i świat
wiązały z odejściem Trumpa.
Nie tak miało być. Sondaże, analizy, zakłady politycznych
bukmacherów przewidywały zdecydowaną wygraną Bidena.
Demokraci liczyli na „niebieską falę”, która nie tylko uniesie
go do prezydentury, lecz także pozwoli im odbić zdominowa-
ny przez Republikanów Senat. Optymiści mówili o landslide,
zwycięskiej lawinie, która byłaby dobitną ripostą na cztery lata
rządów Trumpa. Początkiem uzdrawiania kraju oraz stosun-
ków z sojusznikami. Wszyscy się pomylili.
Kampania drive-in
Biden prowadził kampanię ostrożniej niż Trump. Przema-
wiał wirtualnie lub w formule drive-in, gdzie wyborcy słuchali
go z samochodów. Skoro ogłosił, że wszystko blednie wobec
zagrożenia koronawirusem, nie mógł, jak konkurent, narażać
zdrowia swych zwolenników. Akcentowanie pandemii dało
przewagę w sondażach, ale ograniczało rozmach kampanii.
Republikanom udało się zwerbować dziesiątki tysięcy nowych
wyborców w stanach swingujących. Analogiczna akcja Demo-
kratów nie przyniosła takich efektów, bo z powodu pandemii
odradzano działaczom odwiedzanie domów.
Powściągliwość kampanii Demokratów przyczyniła się
do porażki Bidena na Florydzie, w kluczowym stanie dostarcza-
jącym 29 głosów elektorskich. Były wiceprezydent zebrał tam
mniej głosów Latynosów niż cztery lata temu Hillary Clinton.
Choć także za sprawą propagandy Trumpa, który imigrantów
z Kuby straszył socjalizmem. Mobilizacja Afroamerykanów
na Florydzie i w innych stanach nie zrównoważyła ekscytacji
fanów prezydenta. Demokratów motywowała przede wszyst-
kim, albo jedynie, nienawiść do Trumpa. Biden rzadko mówił,
co właściwie zamierza zrobić w Białym Domu, ograniczając
się do przesłania narodowej zgody, jakby nic konkretnego nie
miał do zaproponowania.
Uważa tak w każdym razie wielu czarnych Amerykanów,
przekonanych, że żadna z dwóch partii nie poprawi ich losu.
Liczą tylko na nieco hojniejsze benefity socjalne, jak i imigranci
z Ameryki Łacińskiej, zrażeni do Trumpa jego ksenofobiczną
retoryką. Biali wyborcy Bidena to, z kolei, w znacznej części
zamożni mieszkańcy wielkich miast, na których sytuację ma-
terialną nie wpływają zmiany władzy w Waszyngtonie. Czują
się bezpiecznie, a za Trumpa nawet się wzbogacili. Mniej także
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
obawiają się covidu, gdyż pracują przy komputerze w domu.
Wybierali Bidena przede wszystkim z powodu wstydu za pre-
zydenturę Trumpa.
Motywacje w yborców Trumpa były mniej abstrakcyjne.
Decydował głównie strach i portfel. Właściciele drobnych
biznesów, ceniący go za deregulację i cięcia podatków, boją
się ich podwyżki oraz kontynuacji systemu ubezpieczeń zdro-
wotnych Obamacare z nakazem ubezpieczania pracowników.
Zwalniani robotnicy zamykanych fabryk obawiają się konku-
rencji taniej siły roboczej zza południowej granicy. Ewange-
likalni chrześcijanie nieprzejednani w sprawie aborcji lękają
się liberalnych zmian, które mają blokować nominaci Trumpa
do Sądu Najwyższego.
Wszystko to silniej skłaniało wyborców Trumpa do głoso-
wania niż zwolenników jego demokratycznego oponenta. Nie
da się inaczej wytłumaczyć, dlaczego prezydentowi, któremu
przed miesiącem, gdy lekceważył szerzącą się pandemię, son-
daże przepowiadały druzgocącą porażkę, udało się nadrobić
straty i doprowadzić do prawie remisowego wyniku.
Doganiając Bidena, Trump uratował także republikańskich
członków Kongresu, zagrożonych przez demokratycznych challen-
gerów. W wyborach do władz federalnych większość Amerykanów
głosuje po linii partyjnej. Ich pełne wyniki także nie były jeszcze
znane w momencie oddawania bieżącego numeru do druku, ale
jest niemal pewne – znowu wbrew sondażom – że Republikanie
utrzymają większość w Senacie i zyskają kilka dodatkowych miejsc
w kontrolowanej przez Demokratów Izbie Reprezentantów.
Groźba klinczu
Przewaga prawicy w Senacie, w połączeniu z konserwa-
tywną superwiększością (6:3) w Sądzie Najwyższym, spra-
wia, że na arenie krajowej prezydent Biden niewiele zdziała.
Od 1992 r., kiedy prezydentem został Bill Clinton, wszyscy jego
następcy obejmowali urząd, mając Kongres pod kontrolą ich
partii i coś zawsze udawało się im osiągnąć. Biden, jak stale
zapowiada, będzie starał się współpracować z Republikanami,
jak w przeszłości, gdy był senatorem. Jednak jego wyciągnięta
do zgody ręka zawiśnie najpewniej w powietrzu.
Oba walczące obozy nie mogą się pogodzić nawet co do fak-
tów. Lider republikańskiej większości w Senacie Mitch McCon-
nell nie ukrywał, że jego celem jest skrócenie rządów Obamy
do jednej kadencji, i nie wygląda, by dziś zmienił swoją posta-
wę. Biden będzie musiał rządzić za pomocą dekretów, które
będą podważane jako niezgodne z konstytucją przez opano-
wany przez konserwatystów Sąd Najwyższy.
Wynik wyborów zaowocuje więc permanentnym klinczem
między Kongresem i Białym Domem. Dopóki będzie trwał, De-
mokratom nie uda się, co planowali, wyeliminować instytucji
filibustera, czyli możliwości blokowania projektów ustaw przez
niedopuszczanie do głosowania w Senacie bez uzyskania mi-
nimum 60 (na 100) głosów za przerwaniem debaty.
13
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

Na nieokreśloną przyszłość będą też musieli odłożyć plan

poszerzenia składu SN, aby Biden mógł do niego powołać do-
datkowych sędziów, albo wprowadzenia ich kadencyjności. Tonący brzydko się chwyta
Ewentualne kwestionowanie przez sąd dekretów prezydenta – Donald Trump zapowiedział próbę
doprowadzi do kryzysów konstytucyjnych. Ultrakonserwa-
tywni sędziowie mogą tymczasem zdemontować Obamacare
obalenia w sądach wyniku wyborów.
i zdelegalizować aborcję.
Z powodu zwarcia między Kapitolem a Białym Domem nie
ma szans na rozwiązanie najważniejszych problemów, źródeł
społecznych napięć i konfliktów. Republikanie nie pozwolą
na zapowiadane przez Bidena podwyżki podatków od bogaczy,
które miały łagodzić nierówności. Nie dojdzie do reformy poli-
cji, której nie rozlicza się za nadużycie siły i broni palnej wobec
Afroamerykanów – przyczyny masowych protestów przeciw
jej rasizmowi, przeradzających się w zamieszki z plądrowa-
niem sklepów.
Z braku sensownego uregulowania imigracji trwał będzie też
chaos na południowej granicy. Osłabianie przez Sąd Najwyższy
Obamacare pogorszy sytuację nieubezpieczonych, czemu Bi-
den i Demokraci w Kongresie będą się bezsilnie przyglądać. Ro-
snące koszty walki z pandemią i pomocy jej ofiarom, co do cze-
go obie partie też nie mogą się dogadać, zaciążą na budżecie
już i tak poważnie zadłużonego państwa.

Partyjne rozedrganie
Nawet własna partia może się okazać dla Bidena fałszywą
opoką. Demokraci zawsze byli koalicją różnorodnych lobbies,
ale dziś są podzieleni bardziej niż kiedykolwiek od czasów
rozłamu na liberałów z północy i segregacjonistów z połu-
dnia. Dla przykładu, na szybkie zreformowanie Sądu Naj-
wyższego – wbrew Bidenowi – naciska partyjna lewica pod
wodzą Berniego Sandersa, Elizabeth Warren i kongresmenki
Alexandrii Ocasio-Cortez. Konflikty wśród Demokratów na-
rastają – większość z nich ciąży ku centrum, ale w siłę rosną
radykałowie, którzy domagają się zmian w duchu europej-
skiej socjaldemokracji.
Prawica sugeruje, że podstarzały Biden będzie marionet-
ką w ich rękach, chociaż odcina się on od „socjalizmu” i stoi
za nim partyjny establishment. Będzie miał jednak kłopot
z kontrolowaniem lewicy, ponieważ – w odróżnieniu od par-
tyjnego establishmentu – to ona ma wyrazistą wizję i pro-
gram. Bliski w dodatku populizmowi trumpistów np. w kwe-
stii wolnego handlu. Lewe skrzydło partii będzie się umacniać
w miarę paraliżu reform i dalszej radykalizacji zwolenni-
ków Trumpa.
Ci bowiem nie znikną wraz z odejściem ich prezydenta.
Lepszy od oczekiwanego wynik Republikanów w Kongresie
utwierdza ich w przekonaniu, że Trump przegrał nie z powodu
swej polityki, którą popierali, tylko wskutek swego nieznośnego
charakteru. Rezultat wyborów, ich zdaniem, był więc odrzuce-
niem jego stylu rządzenia, a nie tego, co robił. A robił przecież
to samo co poprzedni republikańscy prezydenci, czyli obniżał
podatki, deregulował biznes, wzmacniał budżet obronny i nie
ulegał międzynarodowym organizacjom.
Z kolei zahamowanie wolnego handlu, zamykanie granic
i wycofywanie wojsk z zapalnych regionów świata, czyli odej-
ście od republikanizmu ostatniego siedemdziesięciolecia,
przyciągnęło do stronnictwa nowych, ludowych wyborców,
wymazując jego piętno jako „partii bogaczy”. Partia Republi-
kańska przejęła ideologię prawicowego populizmu, ignorując
jego autorytarne i rasistowskie podteksty. Jej najbardziej am-
bitni politycy, jak była ambasador przy ONZ Nikki Haley czy
senator Tom Cotton, przygotowują się do marszu na Biały Dom
z programem trumpizmu, w przekonaniu, że jest on możliwy
bez Trumpa. Wystarczy tylko głupio nie tweetować.
ilustracja marta frej
Czego świat może się spodziewać po Bidenie? W polityce mię-
dzynarodowej amerykańscy prezydenci mają większą swobodę
poczynań niż w wewnętrznej, gdzie bardziej muszą się liczyć
z Kongresem, więc następca Trumpa powinien tu więcej zdzia-
łać. Prezydentura Bidena zwiastuje powrót Ameryki w utarte
koleiny polityki międzynarodowej. Ale nie do końca, ponieważ
świat się zmienił. Trump tworzył fakty dokonane, więc należy
też oczekiwać kontynuacji.
Powrót do sojuszy
Biden zawsze reprezentował dominujący od 1945 r. nurt po-
lityki USA, jej przywiązanie do mitu „amerykańskiej wyjątko-
wości” i roli strażnika liberalnego ładu światowego. Jako Demo-
krata interpretował ją w wersji nawiązującej do Wilsonowskiej
tradycji multilateralizmu, współpracy z innymi państwami
i tworzenia systemów zbiorowego bezpieczeństwa.
Będzie więc dążył do wzmacniania sojuszy, z NATO na czele.
I naprawy nadwyrężonych przez Trumpa stosunków z Europą.
– Biden wróci do tradycyjnego transatlantycyzmu, paryskiego po-
rozumienia klimatycznego i pogodzi się ze Światową Organizacją
Handlu – mówi Jackson Diehl z „Washington Post”. – Odbudowa
partnerstwa z sojusznikami, zwłaszcza Francją i Niemcami, bę-
dzie jego najważniejszym priorytetem – dodaje Ian Brzezinski
z Atlantic Council.
W relacjach z rywalami USA, zdaniem ekspertów, należy ra-
czej oczekiwać ciągłości. Wobec Chin polityka Bidena będzie
podążała szlakiem wytyczonym przez Trumpa – uważa Kurt
Volker, były ambasador w NATO w ekipie Busha. „Panuje już
ponadpartyjny konsens, że Chiny są naszym adwersarzem”
– napisał republikański dyplomata na portalu think tanku
CEPA. Podobnie z Rosją – Ameryka Bidena „utrzyma, a z czasem

14 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
prawdopodobnie zaostrzy sankcje za naruszanie Ustawy Ma-
gnickiego (prawa człowieka), ingerencji w amerykańskie wy-
bory i ataki chemiczne na wrogów politycznych”. Jednocześnie
nowy prezydent nie będzie stronił od rozmów.
Według byłego podsekretarza w Pentagonie Larry’ego Korba
chodzi głównie o kontrolę zbrojeń. – Biden zaproponuje Rosji
przedłużenie układu START [o redukcji strategicznej broni nu-
klearnej – red.] i negocjacje nad zerwanym przez Trumpa ukła-
dem INF [zakaz broni nuklearnej średniego zasięgu] – mówi
Korb, dziś ekspert związanego z Demokratami Center for
American Progress. Jego zdaniem Biden spróbuje nawet do-
prowadzić do reanimacji Rady Rosja–NATO. Podkreśla jednak,
że przeciwstawi się Putinowi w takich sprawach, jak agresja
na Ukrainie.
Powrót do Europy
Eksperci zapewniają też, że demokratyczny prezydent będzie
nadal wzmacniał wschodnią flankę NATO przez utrzymywanie
amerykańskich wojsk w Polsce i krajach bałtyckich. W czasie
kampanii wyborczej zapowiedział, że odwoła także decyzję
Trumpa o wycofaniu 12 tys. żołnierzy z Niemiec.
Kurs na zwiększenie liczby wojsk USA w Europie Wschodniej
zainicjował Obama po aneksji Krymu w 2014 r., ale od tego cza-
su region ten zszedł na dalszy plan, podobnie jak przyćmiona
przez Chiny Rosja. Wzrosła też, nakręcana przez Trumpa, niechęć
do militarnego zaangażowania Ameryki na świecie. Hasło „za-
kończyć niepotrzebne wojny” jednoczy większość Amerykanów,
w tym izolacjonistów z obozu Trumpa z pacyfistami na lewicy.
W tym kontekście Polska nie zaprząta wiele uwagi w Wa-
szyngtonie, chociaż ostatnio częściej pojawiała się w mediach.
Biden – zauważają eksperci – inaczej niż Trump, a przed nim
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Bush, będzie bardziej skoncentrowany na tradycyjnych sojusz-
nikach USA, czyli „starej (zachodniej) Europie”, aby naprawić
popsute z nią stosunki. Zaznaczają wszakże, że nie wpłynie
to na obecność wojsk w Europie „nowej”, bo Polacy mają w Bi-
denie przyjaciela, który w Senacie poparł przyjęcie Polski
do NATO. – Ekipa Bidena nie będzie dążyła do układu z Moskwą
kosztem Ukrainy, Polski albo krajów bałtyckich – zapewnia były
ambasador w Warszawie Daniel Fried.
Współpracownicy Bidena informowali, że poprze on kon-
cepcję Trójmorza, ale eksperci podkreślają, że nie przeszkodzi
mu to krytykować rządu PiS za naruszanie norm demokracji.
– Biden będzie naciskał na niezależność sądownictwa i mediów
oraz problemy społeczne, jak traktowanie gejów – przewidu-
je Brzezinski.
20 stycznia Joe Biden przejmie we władanie Amerykę, choć
wielu jej obywateli nie będzie go uważać za swojego prezyden-
ta. Szczególnie że Trump się nie podda. Po odejściu z urzędu
amerykańscy prezydenci tradycyjnie usuwali się w cień, nie
ingerując w bieżącą politykę. Angażowali się w nią dopiero
podczas następnej kampanii wyborczej. Trump najpewniej
złamie i tę zasadę.
Między jednym a  drugim wezwaniem do prokuratora
– bo po wyprowadzce z Białego Domu grozi mu ściganie za roz-
maite przestępstwa – znajdzie czas na apele do swoich akolitów,
żeby nadal podważali rezultat wyborów, czyli legitymację rzą-
dzącego prezydenta. Bo przegrał, jak już rozgłasza, tylko przez
„oszustwa”. Ta legenda przetrwa, ale Biden nie może liczyć,
że będzie ona dla niego wymówką tłumaczącą brak skutecz-
ności w rządzeniu. Słowem, trudne zwycięstwo zapowiada
bardzo trudną prezydenturę Joe Bidena.
TOMASZ ZALEWSKI
15
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

Marta Lempart Agnieszka Czerederecka

Kobiety robią rzeczy

mi petardy do ogródka, wyzywano od córki
Hitlera, grożono śmiercią.
W 2016 r., po pierwszych Czarnych Pro-
testach w strajkowej sieci było 150 miej-
scowości, ruch przez lata bardzo się roz-
Ogólnopolski Strajk Kobiet zaczynał jako grupa rósł. Jedną z nowicjuszek jest Zuzanna
Zielińska, matka dwóch synów (5 i 7 lat),
wkurzonych, a dziś jest coraz bliżej polityki. Kim są na co dzień pracująca w branży IT miesz-
kanka Straszyna, wsi leżącej między
organizatorki największych od lat protestów? Gdańskiem i Pruszczem. Dwa tygodnie
temu z koleżankami rozlepiły na głównym
szlaku komunikacyjnym plakaty strajko-
we. Powtórzyły akcję kilka razy, a potem
AGATA SZCZERBIAK, ALEKSANDRA ŻELAZIŃSKA
zorganizowały protest samochodowy.
– Wcześniej byłam na jednym proteście

J
a tam nie jestem żadną liderką,
jesteśmy kolektywem – zapew-
nia Agnieszka Czerederecka, któ-
rej akurat wypada dzień spotkań,
a na koniec jeszcze strajk w Otwoc-
ku (20 km od Warszawy, 45 tys. mieszkań-
ców). Przyjeżdża tam z nagłośnieniem, fla-
gami, maseczkami i przypinkami, bo tego
najbardziej brakowało dwóm 20-letnim
studentkom, które inicjują protesty w tym
rządzonym przez PiS i Konfederację mie-
ście. – Widać, że ludzie są zdeterminowani.
Wystarczy wrzucić „wydarzenie” na lokalną
grupę na Facebooku, a ludzie przekazują
sobie sami dalej informacje – opowiada-
ją. Przez miasteczko w ostatni czwartek
przeszedł kolejny marsz. Około 2 tys. osób
skandujących: „Nie będziemy się użalać,
proste hasło: wypierdalać”.
Dzień wcześniej na ulice w yszedł
m.in. Grodzisk, dzień później – Za-
kopane (na kartonach: „Nie zadzieraj
z wkurwioną góralką”). – Mniejsze mia-
sta mają często problem ze środowiskami
nacjonalistycznymi, patriarchat trzyma
się mocno, dziewczyny dostają pogróżki,
doznają represji. Dodajemy im siły, orga-
nizując „wycieczki wspomagające”. Ha-
sło „Nigdy nie będziesz szła sama” mocno
wybrzmiewa na tych protestach – mówi
Klementyna Suchanow, też wbrew wła-
snej woli okrzyknięta liderką Ogólnopol-
skiego Strajku Kobiet (OSK).
Na ok. 500 miejscowości, które strajku-
ją od 22 października, aż 90 proc. to mia-
steczka takie jak Otwock. Stworzona przez
OSK mapa kraju najlepiej oddaje skalę
usieciowienia – otwarty plik, do którego
demonstrantki co dzień dopisują kilka-
dziesiąt wydarzeń. Na mapie od czterech
lat jest Rybnik (137 tys. mieszkańców).
– Zbierałyśmy podpisy pod projektem Ra-
tujmy Kobiety, broniłyśmy wolnych sądów,
praw osób niepełnosprawnych – wylicza
Hanna Kustra, lokalna koordynatorka
OSK. Sama ma dwoje dzieci, w tym syna
z zespołem Downa. – My się tu wystawia-
my jak mięso armatnie. Nie raz wrzucano
w obronie Trybunału Konstytucyjnego,
a potem głównie zmieniałam nakładki
profilowe na Facebooku. Jako człowiek Ko-
ścioła brałam udział w akcjach Ratujmy
nasz Kościół, a teraz jestem blisko decyzji
o apostazji – opowiada.
Rewolucja na telefon
Jak mówi Suchanow, skala protestów
przerosła oczekiwania. – Jesteśmy więc
w drugiej fazie sieciowania się, chociaż na-
sze siły w pandemii są zredukowane. Wła-
ściwie w trzy osoby ogarniałyśmy rewolucję
na warszawskich ulicach, dlatego spadki
energii wykorzystujemy teraz na przeor-
ganizowanie się. Ktoś pilnuje trolli w sie-
ci, ktoś inny udziela wywiadów, ktoś za-
rządza pieniędzmi ze zrzutek itd. Samo
zorganizowanie nagłośnienia, banerów
i grafik dla 500 miast to kawał roboty.
Dla Moniki Auch-Szkody z Warszaw-
skiego Strajku Kobiet OSK zawsze był or-
ganizacją parasolową, skupiającą bardzo
różnych ludzi. Ona sama w pracę na rzecz
WSK włączyła się cztery lata temu. Ostatnią

16 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020

Klementyna Suchanow
demonstracją, którą współorganizowała
tydzień przed drugim porodem, była li-
sta hańby posłów, którzy „uwalili projekt
Ratujmy Kobiety”, liberalizujący prawo
aborcyjne (styczeń 2018 r.). Mając w domu
dwumiesięczne dziecko, zgłaszała pierw-
szy Czarny Piątek przy Nowogrodzkiej
(marzec 2018 r.). Kiedy w kwietniu 2018 r.
zaczął się strajk niepełnosprawnych – cór-
ka do chusty i pod Sejm. – To, co się teraz
dzieje, to zupełnie innego typu akcje, oddol-
ne, dynamiczne. Zawsze starałyśmy się mieć
scenariusz. Teraz mamy rewolucję, nad któ-
rą kontroli nie ma. Nie organizujemy prote-
stów same, jesteśmy tylko grupą wsparcia,
oferujemy sprzęt, kontakty, wspieramy
doświadczeniem, łączymy ludzi – opowia-
da. Ludzi z różnych środowisk, grup spo-
łecznych, różnych zawodów, z różnymi
doświadczeniami życiowymi, którzy nor-
malnie pewnie by się nie spotkali.
– Mając w kieszeni śmiertelną broń,
jaką jest telefon, jesteśmy w stanie robić
rewolucję, nawet się nie znając – mówi
Bożena Przyłuska z  OSK, inicjatorka
projektu Świecka Szkoła. „My tylko pro-
ponujemy, żeby w poniedziałek zrobić to,
a w środę to” – powtarza zawsze Marta
Lempart. Lokalne grupy mają dużą auto-
nomię, ruch opiera się na zaufaniu.
W październiku, tuż przed wybuchem
protestów, f undacja OSK (powsta ła
w maju 2019 r., jest zarejestrowana we
Wrocławiu, gdzie mieszka Lempart)
dostała nowe biuro przy ul. Wiejskiej
w Warszawie, a więc w sąsiedztwie Sej-
mu. – Genialny timing – mówi Sucha-
now. – Przez lata pracowałyśmy na dziko,
na trawie, spotykałyśmy się po domach,
knajpach. Latem powołałyśmy Instytut
skupiając się na tym, że 10 lat temu jej fir-
ma zapłaciła zbyt niską kwotę za nadającą
się do rozbiórki kamienicę. A budynek wy-
remontowano, zamiast wyburzyć. – Marta
jest skuteczna i idziemy za nią, kiedy trze-
ba działać szybko – mówi Przyłuska. Żeby
wyprowadzać ludzi na ulice i robić rzeczy,
które porywają tłumy, trzeba być stanow-
czym, trochę agresywnym, przywódczym.
Marta taka jest – dynamiczna i charakter-
© PAWEŁ SUPERNAK/PAP (2), GRZEGORZ BANASZAK/REPORTER
na – dopowiada Monika Auch-Szkoda. Bu-
dzi zaufanie, zwłaszcza lokalnych aktywi-
stek, dziewczyn z małych miejscowości.
Choć niektóre wkurza, kiedy „przyjeżdża
i się rządzi”.
Agnieszka Czerederecka zawsze sie-
dzi po jej lewej stronie, w Strajku Kobiet
działa od kilku lat, też zasiada w funda-
cji. Zajmowała się organizacją protestów
od strony technicznej i  doszła w  tym
– według relacji koleżanek – do mistrzo-
stwa. Brała na siebie zgłaszanie wyda-
rzeń, kontakt z policją, biurem bezpie-
czeństwa i zarządzania kryzysowego.
„Komunikacyjnie potrafi cuda”.
Ochrony Praw Człowieka, udało nam Z kolei Klementynę Suchanow w 2017 r.
się otworzyć lokal. Instytut utrzymujemy OKO.press umieściło na liście 17 kobiet,
dzięki grantom zagranicznym na granty które wstrząsnęły PiS-em. Prognoza się
w kraju nie liczymy. Rzeczy akcyjne fi- sprawdziła. W  listopadzie 2018  r. ona
nansowane są ze zrzutek. Lokalne ak- i inne kobiety zostały zaatakowane przez
tywistki dokładają do protestów z wła- bojówkarzy podczas Marszu Niepodległo-
snych kieszeni. ści. Od początku działa w OSK. Pisze. Jej
biografia Gombrowicza „Ja, geniusz” była
Przyjeżdża i się rządzi nominowana do nagrody Nike, a ostatnio
To, co z zewnątrz wygląda na spójny wydała książkę „To jest wojna. Kobiety,
projekt, wewnątrz można nazwać „twór- fundamentaliści i nowe średniowiecze”,
czym kotłem”. – Jesteśmy wszystkie w per- m.in. o międzynarodowych powiązaniach
manentnym konflikcie i na tym się to chy- Ordo Iuris. To ona z Lempart wymyśliły
ba wszystko opiera – tłumaczy Przyłuska. hasło „Wypierdalać”, które trafiło na ba-
Zwłaszcza że każda z „trzech tenorek” ner 22 października. – Tuż przed orzecze-
(Lempart, Suchanow, Czerederecka) ma niem TK powiedziałyśmy sobie: zamówmy
inne usposobienie i sposób działania. baner, bo może coś się stanie. Tylko co tu
Najbardziej rozpoznawalna Marta Lem- napisać? No żeby wypierdalali! Uchodzi
part jest szefową fundacji OSK i etatową za indywidualistkę, za którą trudno nadą-
reprezentacją strajku. Przed 2015 r. praco- żyć. Znika, bo pracuje nad książką, potem
wała w firmie budowlanej. Zaktywizowało znów się pojawia. O pracy w strajku mówi
ją dojście PiS do władzy, tuż po tamtych tak: „Nasza praca to totalny zapierdol, sie-
wyborach włączyła się w działania Ko- dzenie po nocach, kurwienie na siebie”.
mitetu Obrony Demokracji. Regularnie – Anse i dąsy się zdarzają, ale wygrywa
staje naprzeciwko narodowców. 11 listo- determinacja – uspokaja.
pada 2017 r. razem z innymi mieszkań-
cami Wrocławia blokuje marsz Wielkiej Sekretariat protestu
Polski Niepodległej i ląduje za to przed – Nie jesteśmy tylko od biegania po uli-
sądem (zostaje uniewinniona). Dwu- cach – dodaje Suchanow. – Mamy poten-
krotnie startowała w wyborach: w 2018 r. cjał, by przenieść rozmowę na poziom
chciała zostać prezydentką Wrocławia, merytoryczny. Stąd pomysł na Radę Kon-
w 2019 euro­posłanką (z list Wiosny Ro- sultacyjną, osobny byt, rodzaj think tan-
berta Biedronia). Ponosi klęski. ku przy OSK. Rada ma „opracować sce-
Z  jednej strony nazywana „Le- nariusz wyjścia z bagna”, przekazując
chem Wałęsą współczesnych czasów” władzy postulaty i żądania z projektami
(prof. Magdalena Środa w TVN), z dru- rozwiązań, które da się wdrożyć od za-
giej – „aktywistką, lesbijką, aborcjonist- raz. Pomysł urodził się „pod ciśnieniem
ką” (TVP). Telewizja Jacka Kurskiego wy- czasu”, na ulicy i na wzór białoruski.
puściła zresztą w ostatnich tygodniach Rada ma być ciałem otwartym, do-
co najmniej kilka materiałów o Lempart, radczym, „służebnym” wobec ulicy.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 17
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Wyłoniony w mediach jej wstępny skład
jest intencjonalnie niepełny, to rozpo-
znawalne nazwiska: Barbara Labuda
(m.in. ministra w  Kancelarii Prezyden-
ta Aleksandra Kwaśniewskiego), Beata
Chmiel (aktywistka kulturalna), Danuta
Kuroń (legenda opozycji demokratycznej),
Jacek Wiśniewski (KOD Mazowsze), Robert
Hojda (twórca Kongresu Obywatelskich
Ruchów Demokratycznych), Mirka Maku-
chowska (Kampania Przeciw Homofobii),
Bożena Przyłuska (Strajk Kobiet, inicja-
torka projektu Świeckie Państwo), Dorota
Łoboda (warszawska radna odpowiedzial-
na za edukację), Katarzyna Bierzanowska
(blog Pełnoprawna.pl), prof. Monika Pła-
tek (karnistka), Michał Boni (były minister
cyfryzacji), Piotr Szumlewicz (założyciel
Związkowej Alternatywy), Sebastian Sło-
wiński (Studencki Komitet Antyfaszystow-
ski), Paweł Kasprzak (Obywatele RP), Kin-
ga Łozińska (KOD Mazowsze), Dominika
Lasota (Młodzieżowy Strajk Kobiet) oraz
Nadia Oleszczuk (prawa pracownicze mło-
dych). – Ja tę Radę nazywam sekretariatem
protestu – mówi Beata Chmiel, która odpo-
wiada w niej za sferę kulturalną i media pu-
bliczne. – PiS wyrzucił do kosza całą ścieżkę
konsultacji społecznych i paneli obywatel-
skich, a Rada właśnie na nich się opiera.
Wstępny skład Rady wstępną listę po-
stulatów przedstawił 1 listopada. To w su-
mie 13 dość szerokich obszarów – „pól
walki” – wymagających planu napraw-
czego albo w ogóle planu. Lista obejmuje
zarówno kwestie praw kobiet, od których
strajki się zaczęły, jak i podstawy demo-
kracji w praworządnym państwie (chcemy
instytucji, nie wydmuszek, służb państwo-
wych, nie partyjnych, sądów, a nie atrap).
Są tu żądania odśmieciowienia rynku
pracy, wsparcia społeczności LGBT i osób
niepełnosprawnych, reformy systemu
ochrony zdrowia i psychiatrii dziecięcej,
działań na rzecz klimatu i praw zwierząt,
wreszcie rozdziału Kościoła od państwa
i zaniechania faszyzacji życia publicznego.
Młodzi i ramole
Wszystko to wzniosłe idee, by nie rzec:
utopijne. W sieci je punktowano: że ze-
świecczenie Polski to plan na lata albo i de-
kady, że co ma klimat do psychiatrii dzie-
cięcej, że reforma służby zdrowia czy rynku
pracy wymaga ewolucji, nie rewolucji itd.
Zastrzeżenia budził osobowy skład Rady:
że wciąż mało tych młodych twarzy, mało
miejskich aktywistów (a zwłaszcza akty-
wistek), jest za to okrzepły KOD. No i Mi-
chał Boni („dziaders!”). Na domiar złego
transmisja z konferencji niemożebnie się
rwała, a zanim obraz się ustabilizował,
to już było po wszystkim. „Kurwa, ta rada
konsultacyjna Strajku Kobiet to jakaś nie-
malże grupa rekonstrukcyjna III RP”, pisze
18
ktoś w internecie. „Bez inby bylibyśmy stra-
ceni”, odpowiadała na to Marta Lempart.
Rada więc się nie zraża. A  przede
wszystkim – nie ujawnia w pełnej krasie.
– Kiedy się formowała, zapytałam: a może
by się tam znalazł ktoś w wieku rozrod-
czym, a nie, że wszyscy po menopauzie?
– opowiada jedna z jej członkiń. I znaleźli
się młodzi, nawet 12–13-latki; nazwiska są
utajnione dla ich bezpieczeństwa, w oba-
wie przed represjami. To od najmłodszych
pochodzi większość postulatów, to oni żą-
dają transformacji klimatycznej i spraw-
nej psychiatrii dziecięcej. Są w Radzie, też
niejawni, lekarze, adwokaci, rektorzy, pro-
kuratorzy. – Mnie najwyżej Czarnek może
z uczelni wyrzucić. Ale się nie boję – mówi
prof. Płatek. – Zaczęło się od praw repro-
dukcyjnych, a w istocie chodzi nam o wol-
ność. Ja jestem głównie od tego, by w swojej
wąskiej dziedzinie wskazać, że nie musimy
wymyślać koła – dodaje.
Tłumaczy więc: tak – wyrok Trybuna-
łu w sprawie aborcji należy opublikować
(bo „z nieprawości nie powstaje prawo”).
Nie – rząd (ani prezydent) nie powinien
majstrować w ustawie o planowaniu ro-
dziny. Tak – PiS powinno zdekryminalizo-
wać aborcję, i to raz-dwa, wszak niejedną
nowelę przyklepywało w dwie godziny.
Tak – powinno też potępić „strefy wolne
od LGBT” (kłania się art. 32 konstytucji
o niedyskryminacji). Nie – nie przyjmu-
jemy do wiadomości, że nie ma pieniędzy
na służbę zdrowia. I od tego Rada ma być:
podsuwać rozwiązania i mówić, że „się da”,
kiedy rząd mówi, że „coś jest niemożliwe”.
Polityczna zmiana uliczna
Postulaty te można by przekuć w nowo-
czesny program polityczny, ale Ogólno-
polski Strajk Kobiet nie ma ambicji, żeby
stać się partią. Nigdzie w Europie, może
poza Szwecją, partie kobiet nie odniosły
sukcesu. Formacja Manueli Gretkowskiej
sprzed lat też bezpowrotnie przepadła,
a dziś jest raczej jasne, że z konglomeratu
poglądów ulicznych nie powstanie jedno
rokujące ugrupowanie. – Mam swój zawód
i nie chciałabym go zmieniać – zapewnia
Klementyna Suchanow. – Mówię różne
rzeczy wprost, w polityce trudno byłoby mi
zostać sobą. Za dużo w niej potrzeby wcho-
dzenia w kompromisy. Nie nadaję się.
Dziś i Lempart, i Czerederecka podkre-
ślają, że nie wybierają się do polityki i nie
planują żadnych politycznych aliansów.
– Strajk Kobiet nikogo nie popiera – mówi
Suchanow. – Uderzamy w PiS, ale robiły-
śmy burdy i pod oknami Platformy Oby-
watelskiej, i Nowoczesnej. I tak pozosta-
nie. Jako ruch mamy inne zadanie. Strefa
polityczna sama się musi ogarnąć.
Już zresztą widać, że OSK nie podnosi
wyraźnie notowań opozycji. Ze średniej
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
sondażowej, wyciąganej przez brytyjskie-
go socjologa Bena Stanleya na podstawie
najświeższych badań IBRiS, CBOS, pra-
cowni Kantar, Estymator, Pollster, PGB
Opinium, Social Changes i United Sur­
vey, wynika, że poparcie dla PiS spadło
od początku października z 41 do 36 proc.
obecnie (płaci za chaos na ulicach i chaos
w walce z pandemią). Koalicja Obywatel-
ska ma średnio 28 proc. (wzrost), Polska
2050 Szymona Hołowni – 14, a Lewica
sztywne 8 proc. Wydawałoby się, że ta
ostatnia będzie beneficjentem spadku
po Zjednoczonej Prawicy, tymczasem
wcale tak nie jest. – Jeśli spada prawicy,
głównie PiS, to trudno się spodziewać,
żeby ci wyborcy przeszli do lewicy – ra-
czej poszukają czegoś wpół drogi – ocenia
prof. Elżbieta Korolczuk, socjolożka z Uni-
wersytetu Södertörn w Sztokholmie i Uni-
wersytetu Warszawskiego. – A Szymon Ho-
łownia konsekwentnie buduje wizerunek
„nowej jakości w polityce”, co jest atrak-
cyjne dla osób rozczarowanych i sfrustro-
wanych. Lewica tego efektu świeżości nie
daje. Komentuje Adam Ostolski, socjolog,
publicysta, adiunkt w Instytucie Socjolo-
gii UW: – Lewica po prostu konsekwentnie
broni pełnego pakietu praw kobiet. Wyko-
nuje pracę, która jest niezbędna, ale nie
ma tej aury magnetyzmu.
Zresztą zapatrywania na pewne kwe-
stie są w tłumie skrajnie różne. – Protesty
przeciwko zaostrzeniu prawa aborcyjnego
zgromadziły wiele osób, sięgając głębiej
i szerzej niż dotychczasowe zdolności mo-
bilizacyjne opozycji, a także niż tradycyj-
ny zasięg oddziaływania ruchów femini-
stycznych w Polsce – dodaje Ostolski.
Strajk Kobiet nie uniknie porównania
z KOD, czyli ostatnim masowym ruchem
społecznym, który też miał ogromne po-
parcie i też chciał stworzyć Radę Społecz-
ną. Projekt upadł dość szybko. Poza tym
nie było jasne, w czym ma doradzać, jakie-
go typu wiedza jest potrzebna i komu, jak
organizować obrady. OSK na początku ist-
nienia i zwłaszcza poza Warszawą mocno
współpracował z kobiecymi strukturami
w KOD. I widać, że planując swój rozwój,
chce łączyć te dwa nurty.
Jest zmęczenie, ale wojna trwa, w sze-
regach OSK panuje przeświadczenie,
że działaczki są na podsłuchu. PiS się
okopało, bierze dziewczyny na przecze-
kanie. – Oczywiście fajnie byłoby żyć pry-
watnym życiem. Akurat zaczęłam pisać
nową książkę, dobrze mi szło. Ale teraz jest
czas mobilizacji, to, co się dzieje, to ekscy-
tujące wyzwanie – mówi Suchanow. I do-
daje prawie na melodię „Jeszcze będzie
normalnie”: – Jeszcze kiedyś wyjdziemy
na spacer, jeszcze pójdziemy do lasu.
AGATA SZCZERBIAK
ALEKSANDRA ŻELAZIŃSKA
© ADAM CHEŁSTOWSKI/FORUM
[ POLITYKA ]
Być może to w ostatnich dniach Jarosław Kaczyński ostatecznie rozstał się
z marzeniem, aby zostać „emerytowanym zbawcą narodu”.
Stał się ofiarą swojej własnej politycznej metody.
C
MARIUSZ JANICKI, WIESŁAW WŁADYKA
hyba nigdy dotąd nie padały tak wyraźne
pytania o przyszłość, zamiary, a  nawet
równowagę emocjonalną szefa obozu
władzy. Jedni uważają, że prezes PiS wciąż
prowadzi finezyjną, przemyślaną grę,
walczy o prawą flankę, o twardy elektorat
potrzebny na trudny czas, jaki nadchodzi,
że wpuszcza opozycję na aborcyjne pole
minowe, szuka też kozłów ofiarnych pandemii. Słowem,
wciąż ogarnia i panuje nad sytuacją. Inni są skłonni twier-
dzić, że Kaczyński jednak traci kontakt z rzeczywistością,
coraz częściej się irytuje, nie rozumie tej „inwazji kosmitów”,
20 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
jaka pojawiła się ostatnio na ulicach, zaczyna reagować irra-
cjonalnie, czym zagraża całej swojej formacji.
Tak czy inaczej, przywódca obozu władzy znalazł się
w dziwnym położeniu. Jego kilkuletnia rewolucja dopro-
wadziła do politycznego podbicia państwa, to się udało.
Kaczyński panuje nad niemal wszystkimi istotnymi insty-
tucjami, ma na usługach rząd, wysokich urzędników, Try-
bunał, prokuratorów, służby specjalne, państwowe media.
A jednocześnie wciąż nie osiągnął najważniejszego celu:
nie przekształcił kraju i społeczeństwa w prawicową twier-
dzę, gdzie byłby nie tylko wodzem partii rządzącej, ale też
autorytetem, którego prestiż wykracza poza socjologicznie
ograniczoną grupę sympatyków. Dlatego te formalne suk-
cesy muszą mieć dla niego gorzki posmak.
Lider PiS „dokupił” kilka lat temu za pomocą ogromnych
wydatków socjalnych brakujące do zwycięstw wyborczych
10 proc. elektoratu, lecz nad nim mentalnie nie zapanował;
tym bardziej nad tymi, których kupić nie zdołał. W ramach
autorskiej, bardzo osobliwej demokracji, jaką pracowicie
stworzył, osiągnął wszystko – ale tylko jako niezrozumiany
przez miliony Polaków quasi-dyktator. Nie stał się „eme-
rytowanym zbawcą narodu”, a tak swoje aspiracje kiedyś
półżartem określił. Wciąż jest w czołówce polityków bu-
dzących nieufność, nie udało mu się nawet zbliżyć do idola
– marszałka Piłsudskiego, który także uruchamiał wielkie,
skrajne emocje, miał zaprzysięgłych wrogów, ale zarazem
wszedł do narodowej legendy. Nawet zaprzysięgły zwolen-
nik rządzącej prawicy, „poeta smoleński” Wojciech Wencel,
którego twórczość za czasów PiS została włączona do obo-
wiązkowych lektur szkolnych, napisał ostatnio: „Zawsze
twierdziłem, że porównywanie Jarosława Kaczyńskiego
do Piłsudskiego, częste wśród wyborców PiS, to farsa. Dziś
farsa okazuje się tragedią”.
Metoda sprzeczna z celem
Syndrom „dokupienia”, a nie zdobycia wyborców, widać co-
raz wyraźniej. Pozyskany w ten sposób elektorat nie scalił się
z twardymi zwolennikami, nie pokochał Kaczyńskiego; linia
sklejenia jest widoczna, to wciąż odrębne byty, co potwier-
dza wiele badań opinii. Kaczyński nadal zatem nie stworzył
trwałej, większościowej, ideowej formacji. Posiadł wielką wła-
dzę, opartą na bardzo niewielkiej przewadze, wynikłej z ordy-
nacji d’Hondta, i podziałach w opozycji. To może zadowalać
licznych akolitów i klientów PiS, bo wystarczy do zachowa-
nia przez nich posad, pieniędzy i wpływów, zwłaszcza kiedy
do wyborów daleko. Ale dla Kaczyńskiego musi być bolesną
porażką. Szczerze lider PiS powiedział o tym rok temu, w re-
akcji na wynik ostatnich wyborów parlamentarnych: że nale-
żało się znacznie więcej. W domyśle – jak na tak duże wydatki
z budżetu, kampanijne starania, wykorzystanie mediów, ad-
ministracji, rządu. Wybory prezydenckie mogły sugerować,
że większość jest jednak minimalna, i to w sytuacji podziałów
i urazów po stronie opozycji. Także w sondażach od dawna
żadnego postępu nie ma, wręcz spadek, i to często poniżej
psychologicznej granicy 30 proc. poparcia.
Okazało się, że strategia budowania politycznego sukcesu
na głębokich podziałach w społeczeństwie, demonstracji siły,
propagandowych manipulacjach, jaką zastosował prezes PiS,
ma swoje limity: można zdobyć w ten sposób władzę, tyle
że za cenę zapiekłej wrogości i odrzucenia przez pozostałą
połowę społeczeństwa. Paradoks Kaczyńskiego polega więc
na tym, że to, co pozwala mu zdobywać i utrzymać rządy,
oddala go od zasadniczego celu – stania się akceptowanym
przywódcą narodu i naczelnikiem państwa.
Dlatego Kaczyński znalazł się na rozdrożu. Czy ma kon-
tynuować rewolucję w dotychczasowej postaci, jeszcze bar-
dziej zradykalizować przekaz, skazując się już na zawsze
na pozostanie w swojej ideologicznej bańce, czy też próbo-
wać ją przebijać? To rozdwojenie widać choćby po ostatnich
działaniach: z jednej strony „piątka dla zwierząt”, z drugiej
– zaostrzenie przepisów aborcyjnych. Jednak dalsze zagar-
nianie państwa nie oznacza już postępu w przejmowaniu
społeczeństwa. Niewykluczone, że Kaczyński właśnie zysku-
je tego pełną świadomość. Jego partia wciąż potrafi napaść
na państwo, na wybrane grupy społeczne, zrobić krzywdę,
upokorzyć, wykazać bezwzględność, przekupić i zastraszyć,
ale nie pozyskuje „dusz”, terenu już nie zdobywa.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Jednocześnie ma Kaczyński problem z własnym otocze-
niem w obozie władzy, gdzie jest coraz częściej postrzegany
jako polityk de facto odchodzący, kapryśny, nieobliczalny.
Dlatego rodzą się wokół niego dwie zwyczajowe, znane z hi-
storii tendencje: jedni chcą zradykalizowania kursu (chcia-
łoby się dodać: w miarę zaostrzającej się walki klasowej),
drudzy zaś złagodzenia doktryny i „pójścia do centrum”.
Obie grupy myślą już o swojej przyszłości bez Kaczyńskiego.
Koniec polskiej Bawarii
Zaczyna też pękać od środka cały tzw. projekt bawarski:
stworzenia z Polski kraju bardzo tradycyjnego kulturowo,
a zarazem supernowoczesnego technologicznie. Niedawne
stwierdzenie Kaczyńskiego o „niedobrych cechach pewnej
części społeczeństwa” jest przejawem jego bezradności. Ta
bajkowa kraina lidera PiS od początku wyglądała niewiary-
godnie, a teraz, po aborcyjnej, a w istocie antyautorytarnej
rewolcie zostało z niej jeszcze mniej. Kaczyński nie zrozumiał
w swoim czasie, że do nowych technologii potrzebne jest
rzutkie, innowacyjne społeczeństwo, a to wymaga nowych
pokoleń i ich spojrzenia na rzeczywistość. Te nowe pokolenia
zaś nie zaakceptują odbierania sobie praw. I to jest kolejny
paradoks Kaczyńskiego: chciał zbudować twór w założeniu
wewnętrznie niespójny.
Już wybory prezydenckie pokazały, jaka Polska częściej
popiera kandydata PiS i skład elektoratu zwycięzcy – wy-
borcy głównie starsi i wiejscy, słabo wykształceni – bardzo
zmartwił polityków tego ugrupowania. Odbywały się narady,
zamówiono opracowania i analizy. Jednak dopiero protesty
przeciwko zaostrzeniu przepisów aborcyjnych pokazały do-
bitnie, że młoda generacja, nie tylko z dużych miast, reagu-
je alergicznie na antywolnościowe działania, manipulacje,
proste propagandowe chwyty, pomniejszanie pola wybo-
ru, zakazy i nakazy. Wiele wskazuje na to, że PiS zderzył się
ze ścianą swoich możliwości. Obóz władzy długo bezkarnie
łamał reguły, okazywał brutalność i nie szkodziło mu to spe-
cjalnie. Ale w kwestii aborcji natrafił na materię szczególną,
biologiczną, egzystencjalną, dotykającą newralgicznych
kwestii moralnych i życiowych; w tym sensie nie jest to ża-
den „spór światopoglądowy”. I tu maszyna nagle się zatarła,
bo w protestach już nie chodzi o „ustrojowe abstrakcje” (któ-
re rzecz jasna nigdy nie były abstrakcjami, patrząc choćby
na rolę TK w ostatnich wydarzeniach), ale o utratę poczucia
życiowego bezpieczeństwa przez kobiety. Polityka ulała się
z parlamentu, z elektoratów i sondaży, czyli ze świata, który
PiS rozpoznał i nad którym stabilnie panował.
Wszechwładny styl panowania, nacechowany silnym
woluntaryzmem, coraz częściej napotyka zatem na opór,
rodzi frustrację u podwładnych, ośmiela do sprzeciwu. Każ-
dy autorytaryzm, kiedy słabnie (bądź staje się rażąco dys-
funkcjonalny) oraz gdy zagraża interesom tak elektoratu,
jak i rządzącej klasy politycznej, wchodzi w fazę krytyczną.
Wyjście z niej polega czasami po prostu na zmianie lidera,
głównego autokraty. Co się potem dzieje, zawsze jest zagad-
ką, niemniej taka zmiana daje jakąś nadzieję na uratowanie
samej autokracji jako sposobu rządzenia. Ale Kaczyński jest
niewymienialny. Nawet prawicowi publicyści, dowodzący
przy innych okazjach, że PiS wyczuł istotę polskości, że wrósł
korzeniami w tkankę narodu, piszą teraz, że gdyby Kaczyński
odszedł, PiS się natychmiast rozsypie.
Władza przekracza ustroje
Psychologowie zauważają, że w krytycznych sytuacjach
uruchamiają się u  ludzi trwałe skrypty zachowań, to,
co się pamięta z dawnych czasów, zwyczaje, odruchy.
21
 [ POLITYKA ]

U Jarosława Kaczyńskiego można dostrzec ten mecha- Nie ulega wątpliwości, że Jarosław Kaczyński także musi
nizm. Lider PiS zawsze chciał mieć rozbudowany, całościowy lawirować między swoimi rewizjonistami i dogmatykami.
projekt społeczeństwa. I tu właśnie upomina się o Jarosława W PRL istniała doktryna, obowiązywała jakaś utopia i wobec
Kaczyńskiego PRL. Radykalna prawica, podobnie jak komu- nich można było się określać, jak też, oczywiście, wobec real-
nistyczna lewica, zawsze lubiła centralne zarządzanie, silne nej polityki, którą dawało się lub nie jakoś pomieścić w obo-
organy władzy, zmobilizowane „straże cywilne”. Główna wiązującym ideowo wzorcu. Wzorzec Kaczyńskiego też daje
przewaga prawicy nad lewicą miała polegać na tym, że za po- się w zarysie odtworzyć, ale ile by nie było w nim patriotyzmu,
mocą takich metod broni ona pozytywnych wartości – trady- polskiego katolicyzmu, niechęci do obcych, w tym do Europy,
cji, rodziny, religii. Jednak powojenny liberalizm zachodniej a zwłaszcza Niemiec, jego najważniejszą wartością jest władza
Europy znalazł nową drogę, przesunął akcent z treści na for- jako taka i przynależna osobiście liderowi PiS.
mę: odtąd mogły być realizowane niemal dowolne warto-
ści, ale tylko za pomocą cywilizowanych, zaakceptowanych Pozostanie zemsta
przez konstytucyjną większość, kontrolowanych sądownie Tak skonstruowana władza w sposób nieunikniony jest wy-
procedur. Populiści zaś po latach powrócili do poetyki siły pełniona myślami i emocjami Kaczyńskiego, jego fobiami,
chwilowej większości; planów „społecznej rewolucji”. Kiedy pojmowaniem świata, specyficznymi doświadczeniami ży-
się patrzy na Orbána, Erdoğana, Kaczyńskiego, widać, jak ciowymi. Kaczyński dopuszcza rady, konsultacje i ekspertyzy,
próbują zawrócić historię, grać kliszami sprzed wielu lat. ale wiele wskazuje na to, że zawsze konfrontuje je z własnymi
Jeśli dzisiaj Kaczyński coraz bardziej przypomina póź- wizjami i złości go, kiedy występują sprzeczności. Dlatego
nego Władysława Gomułkę, to nie jest tylko złośliwość, jego władza jest potężna, lecz zarazem immanentnie słaba.
ale przejaw podobnych, mimo wiadomych różnic, me- Autorytaryzm opiera się na osobie Kaczyńskiego, który jednak
chanizmów. Wciąż jest duża władza, panowanie nad jej nie ma żadnej asekuracji. Można powiedzieć, że peerelowscy
aparatem, służbami, ale ulatnia się gdzieś duch, sympatia sekretarze mieli taką asekurację w postaci Moskwy i w ukła-
i zrozumienie. Nadal znajduje się grono pochlebców, szuka- dzie geopolitycznym rządzącym ówczesnym światem. Dzisiaj
jących korzyści, ale za oknem biegają pokolenia, które mają takiego zapasu bezpieczeństwa brak, zwłaszcza że Warszawa
to gdzieś i są raczej nie do kupienia. Nie można oprzeć się czyni wiele, by zepsuć relacje z zachodnią Euro­pą, a posta-
wrażeniu, że Kaczyński ratuje się Mateuszem Morawiec- wienie wszystkich żetonów na prezydenturze Donalda Trum-
kim jako swego rodzaju odpowiednikiem Edwarda Gier- pa okazało się bardzo kosztowne i ryzykowne. Wewnętrznie
ka, ale ten eksperyment też się nie udaje. też asekuracji zaczyna brakować, co poka-
Cechą uniwersalną trwania autokracji był zały samoistne próby upodmiotowienia się
zawsze konflikt między – używając języka politycznego tak Gowina, jak i Ziobry, także
tamtej epoki – dogmatykami i rewizjonista- Kaczyński dopuszcza początki rewolty w samym PiS, firmowane
mi. Dogmatycy, w skrócie mówiąc, strzegli rady i ekspertyzy, przez grupę posła Ardanowskiego.
wówczas wzorca komunistycznego, a kon- System PiS ma swoje przekazy dnia,
kretnie radzieckiego. Społeczeństwo trak-
ale zawsze konfrontuje usłużną propagandę, swoich dostojników
towali jako glinę do ulepienia. Rewizjoni- je z własnymi wizjami i instytucje. Jeśli działają posłusznie, mogą
ści (pojęcie sięga wczesnych doświadczeń i złości go, kiedy liczyć na dobre słowo, pieniądze i splendory,
lewicy rewolucyjnej) to zaś ci we władzy występują sprzeczności. jeśli nie – wylatują, zwłaszcza gdy Kaczyński
i w obozie ją popierającym, którzy uważa- Dlatego jego władza odbiera ich zachowanie jako niesubordy-
li, że nawet jeśli doktryna jest w zasadzie jest potężna, nację, zakwestionowanie jego wszechwład-
w porządku, to realna polityka wymaga ko- lecz zarazem słaba. nej omnipotencji. Można błądzić, ale pod
rekty. Rewizjoniści byli też bardziej otwar- jednym warunkiem – razem z Jarosławem
ci na głosy i oczekiwania płynące od dołu, Kaczyńskim, który często podróżuje zygza-
od społeczeństwa. kami. Kto nie mieści się w tej ścieżce, staje
Z reguły zaczynano od zgłaszania krytyki się z automatu rewizjonistą, wypada, wróci,
wobec „błędów i wypaczeń”, a także wąt- jeśli udowodni swoją przydatność. Sam Ka-
pliwości wobec prowadzonej polityki, roz- czyński z natury jest dogmatykiem, bardzo
mijania się słów z rzeczywistością, wobec przywiązanym do swojego projektu, prze-
irracjonalizmu gospodarczego, ograniczeń konanym, że w końcu doprowadzi do wiel-
wolnościowych i kulturowych, by w wielu kiego finału. Jeśli słucha rewizjonistów,
wypadkach dojść do zaprzeczenia doktrynie i wcześniej to tylko po to, aby umacniać swoje dogmatyczne przywódz-
wyznawanej idei. To była droga tak wybitnych późniejszych two – na zasadzie: a może jednak coś sensownego podrzu-
uczestników i działaczy opozycji demokratycznej, jak Ge- cą, pomogą ocieplić wizerunek na czas kampanii. Kończy się
remek, Kuroń, Modzelewski, Kołakowski i wielu innych. to tak jak podczas ostatnich dwóch „przemówień” Kaczyń-
Nieprzypadkowo to z dawnymi rewizjonistami z lat PRL skiego, gdzie pokazał szczerą, agresywną twarz.
od samego początku III RP był skłócony Jarosław Kaczyński. Metody i mentalność polityków przekraczają ramy ustro-
Chodzi właśnie o otwarte myślenie, o elastyczność, zachowa- jów. Władzę uzyskaną w wyniku wolnych wyborów można
nie zasad, ale dostosowywanie się do nowych okoliczności. tak samo zdeprawować jak tę zdobytą arbitralnie, poza de-
Nie bez przyczyny Gomułka, który w  1956  r. doszedł mokratycznymi regułami. Lider PiS stanął przed zasadni-
do władzy dzięki ówczesnym rewizjonistom, działaczom, in- czym dylematem w swojej karierze: czy wciąż tkwić w pro-
teligentom i intelektualistom, szybko, już jako I sekretarz KC jekcie, który już chyba nigdy nie będzie miał większości, czy
PZPR, poszedł z nimi na wojnę, zwłaszcza że był atakowany też stać się prawdziwym demokratą i zagrać o zbiorowy sza-
przez dogmatyków za demontaż – jak mówiono – socjalizmu cunek. To już chyba ostatnie okazje. Inaczej pozostaje mu tyl-
w Polsce. Polsce zagrażają jednocześnie grypa i gruźlica, mó- ko, rozpisana na kolejne odcinki, prosta zemsta na ludziach,
wił, grypa to dogmatyzm, gruźlica to rewizjonizm. Przy czym, którzy nie dorośli do jego przywództwa i jego wielkości.
dodawał, grypę można wyleczyć, a na gruźlicę się umiera. MARIUSZ JANICKI, WIESŁAW WŁADYKA

22 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
 [ POLITYKA ]

Marsz różnym krokiem

Może i PiS potknął się na zakazie aborcji, ale po prawej stronie umocnił swoje
panowanie. Konfederacja leci w dół, a tegoroczny Marsz Niepodległości z imprezy
potencjalnie antyrządowej może się stać manifestacją poparcia dla władzy.
RAFAŁ KALUKIN

P
arafrazując klasyka, jeśli ktoś
jest na okładce „Sieci”, to skądś
tam jest. Kiedy więc w ostatnim
numerze tygodnika wyekspono-
wany został narodowiec Robert
Bąkiewicz, wielu ludziom w Konfederacji
zapaliły się w głowach czerwone lampki.
Bo może być to zapowiedź, że kroi się
grubsza akcja ze strony PiS.
Szeroka publiczność zapewne dopie-
© JACEK DOMIŃSKI/REPORTER
z organizacji Polskie Babcie. Dostarcza-
jąc inspiracji setkom kolejnych młodych
mężczyzn, którzy na wezwanie krewkiego
narodowca również stanęli pod murami
świątyń w całej Polsce, aby bronić chrze-
ścijaństwa przed lewackim ateizmem.
W zwartych grupach i w pozach koman-
dosów oczekujących zmasowanego sztur-
mu, którego się jednak nie doczekali.
Ale gdyby nie zorganizowana przez Bą-
patrioty, który czynnie stanął „za życiem”,
narażając się na szykany, a może i prześla-
dowania (do tego stopnia, że aż poprosił
o policyjną ochronę). W tak trudnym cza-
sie świadectwo nieugiętej postawy było
na wagę złota.
Tyle że Bąkiewicz może się okazać
kimś więcej niż tylko figurantem wyna-
jętym do odegrania epizodycznej rólki
w propagandowym teatrzyku. To postać

ro teraz zwróciła uwagę na Bąkiewicza.
Trudno było przeoczyć zdarzenie z jego
udziałem pod kościołem św. Krzyża
w Warszawie, kiedy wraz z kamratami,
przy obojętnej obecności policji, zrzu-
cał ze schodów wiekową aktywistkę
kiewicza samozwańcza „straż narodowa”,
apel Jarosława Kaczyńskiego ze sławnego
już orędzia o przeciwstawienie się „nihi-
lizmowi” wywołałby co najwyżej głuche
echo. Zagoniona do narożnika władza
musiała więc docenić wysiłek szczerego
w środowisku polskich narodowców wy-
soce ustosunkowana: szef Stowarzyszenia
Marsz Niepodległości i zarazem redaktor
naczelny Mediów Narodowych (czyli in-
ternetowej stacji o niemałych zasięgach).
Jeżeli flirt Bąkiewicza z władzą będzie

P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 23
 [ POLITYKA ]
miał ciąg dalszy, to niepisowską pra-
wicę z Konfederacji i okolic czekają sil-
ne turbulencje.
Na razie trzeba się jednak zdać na spe-
kulacje. Od jednego z liderów frakcji wol-
nościowej słyszymy, że Bąkiewicz jest już
z PiS dogadany, co by oznaczało, iż świa-
domie realizuje napisany na Nowogrodz-
kiej scenariusz. Prominentny przed-
stawiciel środowiska narodowego jest
ostrożniejszy: coś może być na rzeczy, ale
jeśli to tylko doraźna współpraca w spra-
wie tak fundamentalnej jak ochrona życia
poczętego, to nie ma w tym niczego złego.
Pomiędzy biegunami
Testem będzie zapewne zbliżający się
Marsz Niepodległości, który w tym tygo-
dniu ma przejść ulicami Warszawy. Inny niż
w poprzednich latach. Jego losy ważyły się
do ostatniej chwili, więc formuła wykluwa
się dopiero teraz, w pośpiechu i chaosie.
Na bakier z antycovidowymi obostrzenia-
mi, o niejasnym statusie prawnym.
Z dotychczas ogłoszonych przez Bą-
kiewicza informacji coś już jednak moż-
na wyczytać. Tegoroczne hasło „Nasza
cywilizacja, nasze zasady” wprost nawią-
zuje do niedawnego wezwania „Bronimy
wartości naszej cywilizacji”, pod którym
główny organizator marszu rekrutował
swoją „straż narodową”. Na zaprezento-
wanym plakacie komiksowy rycerz prze-
bija mieczem tęczową gwiazdę. Cała ta
ornamentyka komponuje się co do joty
z rozpętaną przez PiS wojną kulturową,
od której akurat Konfederacja w ostatnim
czasie starała się dystansować.
Jej liderzy musieliby bowiem przyznać,
że w  takich sprawach, jak prawa osób
LGBT bądź aborcja, stoją po tej samej stro-
nie co PiS. A do tego było im niespieszno,
gdyż formacja na dorobku w żadnym ra-
zie nie chce dać się osadzić w roli junior
partnera obozu rządzącego. W ostatnich
kampaniach konfederaci przede wszyst-
kim starali się odróżniać od PiS. Z jednej
strony krytykowali „socjalistyczne” roz-
dawnictwo, z drugiej tendencje autorytar-
ne. Szczególnie wzmacniały ten przekaz
pandemiczne realia z zamykaniem ludzi
w domach, maseczkowym przymusem,
zamrażaniem całych gałęzi gospodar-
ki. Drobni przedsiębiorcy liczyli straty,
młodzi psioczyli na władzę za ogranicza-
nie swobód, szerzył się koronawirusowy
negacjonizm. A Konfederacja dokładała
do pieca i podsycała te nastroje.
Na dłuższą metę celem politycznym
jest jednak zbudowanie autonomiczne-
go przyczółka pomiędzy biegunami sceny
politycznej. Trzeba więc nieustannie ba-
lansować. Z jednej strony obsługiwać ra-
dykalną niszę oraz przejmować wyborców
rozczarowanych rządami PiS, z drugiej
24
– w  miarę możliwości – przesuwać się
w stronę centrum, zakorzeniać w klasie
średniej, budować ogólną wiarygodność.
Konfederacja ma nadzieję stać się w przy-
szłości języczkiem u wagi, z możliwie jak
najszerszymi zdolnościami koalicyjnymi.
Oczywiście wrogiem strategicznym pozo-
staje lewica. Taktycznie trzeba jednak te-
raz uderzać w PiS.
Problem w tym, że chybotliwa konstruk-
cja Konfederacji niespecjalnie się nadaje
do ciągłego manewrowania. To sojusz
dwóch zupełnie różnych środowisk, któ-
re opierają się na twardych i nie do końca
zbieżnych tożsamościach. Kiedy jedno
dochodzi do głosu, drugie musi się wyco-
fać na z góry upatrzone pozycje i czekać
na swoją kolej. Tymczasem już od ponad
roku to korwiniści trzymają w garści nar-
rację, natomiast pielęgnowane przez na-
rodowców ultrakonserwatywne wartości
przebijają się z rzadka i raczej ukradkiem.
Nawet ich lider Krzysztof Bosak w swojej
kampanii prezydenckiej do pewnego stop-
nia musiał się temu poddać. Przed drugą
turą skrzydło korwinowskie raczej skłania-
ło się do poparcia Trzaskowskiego, z kolei
narodowemu wyraźnie bliżej było do Dudy.
Ostatecznie pozostawiono jednak wybor-
com wolną rękę w dokonaniu wyboru.
O ile więc na powierzchni jakoś jeszcze
udawało się balansować, to pod pokryw-
ką zaczynało bulgotać. Nie tyle w samym
wnętrzu Konfederacji, co na istotnych
obrzeżach. A sprawcą środowiskowego
zamieszania był nie kto inny, jak główny
organizator Marszu Niepodległości Ro-
bert Bąkiewicz.
Dwie emocje
Organizacją listopadowej imprezy
od 2011 r. zajmuje się specjalnie powołane
w tym celu stowarzyszenie. Partycypowa-
ły w nim wtedy Ruch Narodowy, Młodzież
Wszechpolska oraz Obóz Narodowo-Rady-
kalny. Głównodowodzący Bąkiewicz repre-
zentował w tym układzie ONR. Uchodził
za sprawnego organizatora i  człowieka
o sprecyzowanych poglądach, adekwat-
nych do szyldu macierzystego ruchu. Trzy
lata temu w  wywiadzie dla „Dziennika
Gazety Prawnej” bez ogródek stwierdził,
że demokracja to „jeden z najgłupszych
celów, jakie stworzył człowiek”, a „demo-
liberalizm” narobił przez całą III RP wię-
cej szkód niż pół wieku komuny. W zamian
proponował „militaryzację polskiego na-
rodu, system hierarchiczny” oraz powrót
do katolicyzmu w jego integrystycznej wer-
sji sprzed reform soborowych.
Krótko mówiąc, Bąkiewicz był właści-
wym człowiekiem na właściwym miejscu.
Marsz co roku święcił frekwencyjne suk-
cesy. Za rządów Platformy stał się wielką
manifestacją całej prawicy. Chętnie się
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
wówczas na nim pokazywali liderzy PiS,
którym nie przeszkadzały ksenofobiczne
hasła i estetyka nawiązująca do przedwo-
jennych ruchów faszystowskich. Impreza
wręcz stała się socjologicznym fenome-
nem, corocznie odnawianym rytuałem
konstytuującym tożsamość sporej części
młodego pokolenia. A przy okazji spo-
rym sukcesem organizacyjnym, skoro
organizujące publiczne zbiórki stowa-
rzyszenie zdołało przy okazji rozkręcić
Media Narodowe.
Brakowało jedynie wymiernego sukcesu
politycznego liczonego wyborczymi gło-
sami. Na tym polu całą śmietankę spijało
PiS, podczas gdy Ruchowi Narodowemu
pisane było heroiczne forsowanie symbo-
licznego procentu. Przełomem okazał się
dopiero alians z korwinistami i powstanie
Konfederacji. Co z kolei wywołało napię-
cia w komitecie organizacyjnym marszu.
Narodowe prawdziwki z ONR najwyraź-
niej uznały, że wywrotowej dotąd impre-
zie grozi wchłonięcie przez mainstream,
i wycofały swoje udziały. W ubiegłym roku
pryncypialni młodzieńcy w zielonych uni-
formach pomaszerowali już w osobnej
„radykalnej kolumnie”. Ale Bąkiewicz po-
został na czele stowarzyszenia, w którym
reprezentował już tylko samego siebie.
Już od dłuższego czasu bliżej mu zresztą
było do Ruchu Narodowego. Do Konfede-
racji jednak nie przystąpił. Zamiast tego
zaczął budować własne zaplecze pod
enigmatycznym szyldem Roty Niepod-
ległości. Wybuchł więc kolejny konflikt,
gdyż szef Ruchu Narodowego Robert Win-
nicki nie zamierzał tolerować pod nosem
konkurencji. Komitywa listopadowych
piechurów pękła, choć na razie jeszcze
udaje się utrzymywać współpracę.
Jesienny nawrót pandemii postawił te-
goroczny marsz pod znakiem zapytania.
Dopiero w połowie października Bąkie-
wicz ogłosił, że impreza jednak się odbę-
dzie, i przystąpił do zbierania pieniędzy.
Odzew w mediach społecznościowych po-
kazywał, że tym razem zanosi się na ostrą
demonstrację antypisowską. Pisano,
że trzeba dać łupnia neototalitarnej wła-
dzy, która używa srovida do załatwiania
swoich ciemnych interesów. I dopiero wy-
rok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie
aborcji, uliczna rewolta Ogólnopolskiego
Strajku Kobiet oraz mobilizacyjne zabiegi
Bąkiewicza nieco zmieniły ów niesprzyja-
jący rządzącym klimat.
Choć i dziś konfederacka brać ciągle
miewa wątpliwości. Jedni chcą maszero-
wać przeciwko lewactwu z Bogiem, Hono-
rem i Ojczyzną na sztandarach. Inni ape-
lują, aby nie iść w ślady „wyjących bab”,
a  tym bardziej wikłać się w  aborcyjną
wojnę pod komendą Kaczyńskiego („Ten
rząd jest do obalenia i tyle w temacie, ten
marsz powinien rozkręcić majdan, a nie
iść pod jakimiś durnymi, pacyfistycznymi
albo wprowadzającymi w błąd hasłami”).
Nie brakuje zresztą obaw, że rządzący
najpierw politycznie zdyskontują uliczną
mobilizację, a następnie obciążą uczest-
ników odpowiedzialnością za wzrost za-
każeń i wprowadzą stan nadzwyczajny.
W ogólnym zamęcie ciężko więc pro-
gnozować frekwencję. Choć nie ulega ra-
czej wątpliwości, że organizatorom sto-
sunkowo najłatwiej będzie zmobilizować
środowiska proliferskie oraz rekrutowa-
nych ostatnio przez Bąkiewicza „strażni-
ków narodowych”. Tak czy inaczej Marsz
Niepodległości stanie się zatem manife-
stacją poparcia dla PiS. Nawet jeśli obóz
rządzący otwarcie nie poprze masowej
imprezy w szczycie pandemii, poprzesta-
jąc na zdjęciu z ekranu TVP paska o „siew-
cach śmierci”. Znacznie większy problem
mają liderzy Konfederacji, którym oczy-
wiście nie wypada odciąć się od marszu,
a zarazem uczestnictwo w nim może się
okazać ryzykowne. Kiedy na tydzień przed
imprezą zapytaliśmy Krzysztofa Bosaka,
czy planuje przemówienie do uczestni-
ków marszu, odpowiedział, że scenariusz
nie jest jeszcze gotowy.
Wiele zresztą wskazuje, że to nie koniec
współpracy Bąkiewicza z PiS. Dziennika-
rzowi „Sieci” oświadczył: „Jestem pań-
stwowcem, więc wolę rząd, z którego je-
stem mniej zadowolony, od rządu, który
jest pacynką np. Berlina. Jest oczywiste,
że w sytuacji zagrożenia staję po stronie
państwa”. Jeżeli skończy się akcesem
do obozu władzy, to następnym etapem
czyszczenia prawej flanki przez PiS będzie
zapewne próba podporządkowania Me-
diów Narodowych. Tak przy okazji przy-
wracania właściwego ładu medialnego.
Nie dać się rozegrać
Być może rację więc mają komentato-
rzy, którzy rozpętaną przez Kaczyńskiego
aborcyjną wojnę tłumaczą jego nieusta-
jącą obsesją zlikwidowania prawicowej
konkurencji. Tej wewnętrznej w ramach
obozu rządzącego, ale też pozostającej
poza nim. Ostatnie zdarzenia osłabiły
PiS, choć akurat po prawej stronie obóz
władzy się umocnił. Co już widać po no-
towaniach Konfederacji, która jeszcze nie-
dawno ocierała się o wynik dwucyfrowy,
a teraz zdarza jej się spadać poniżej pro-
gu wyborczego.
„Nie dla aborcji” było jednym z założy-
cielskich haseł tej formacji, kiedy w 2018 r.
debiutowała w wyborach do Parlamentu
Europejskiego. W przedsięwzięciu party-
cypowała zresztą aktywistka proliferska
Kaja Godek. Już po wejściu do Sejmu po-
słowie Konfederacji dopisali się do wnio-
sku posłów PiS o sprawdzenie zgodności
byłoby z niego wyłączyć ciężkie wady le-
talne. Mniej więcej w duchu późniejszej
poprawki prezydenta Dudy.
Nieoczekiwanie swoje votum separa-
tum zgłosił jednak Sławomir Mentzen,
uważany za największego pragmatyka
Konfederacji. Deklarując: „Jestem katoli-
kiem, byłem, jestem i będę za życiem. Nie
do takiej partii wstępowałem”. Jak gorą-
cy to temat, pokazała dyskusja na face­­
bookowym profilu Mentzena. Ponad 2 tys.
komentarzy i opinie od Sasa do Lasa. Spo-
ra część sympatyków dziękowała za „ten
głos odwagi i wiary”. Ale mimo wszystko
przeważali sceptycy. Padały głosy, aby
„oddzielić ten narodowy cyrk od wolno-
ściowej części”, gdyż „do konfy weszły
antyszczepy i  naziole, wstyd głosować
na takie towarzystwo”.
Przy okazji ujawniło się spore grono
pragmatyków, którzy ogólnie są „za ży-
ciem”, ale obawiają się, że upieranie się
w takich sprawach za chwilę zdegraduje
konfederację do rangi „planktonu poli-
© GRZEGORZ PRESS/REPORTER
tycznego”. Innym głos rozsądku podpo-
wiadał, że konflikt kulturowy nigdy się
nie kończy i następnym krokiem będzie
zakaz antykoncepcji. I niewykluczone,
że tutaj należy się doszukiwać przyczyn
ostatnich spadków sondażowych. W kam-
panii Bosaka szczególny nacisk położo-
no na zdobywanie poparcia młodych
Od jednego z liderów kobiet, gdyż w tej grupie Konfederacja
narodowców słyszymy, miała dotąd największe rezerwy. I można
że Robert Bąkiewicz podejrzewać, że cały ten wysiłek właśnie
jest już z PiS dogadany, poszedł na marne. Mocno zdeprymowani
co by oznaczało, Konfederaci unikają teraz komentowania
iż świadomie realizuje poprawki Dudy. Zapewne podzielą się
podczas głosowania: korwiniści poprą
napisany na Nowogrodzkiej prezydencką propozycję złagodzenia re-
scenariusz. strykcji, a narodowcy pozostaną nieugięci.
Problem też w  tym, że nawet ewen­
tualne wygaszenie wojny kulturowej wca-
le nie będzie gwarantować powrotu wcze-
śniejszej passy. Dotychczasowe paliwo
„przesłanki eugenicznej” z konstytucją. Konfederacji już się bowiem wyczerpuje.
Trudno więc było teraz odciąć się od orze- Gwałtownie rozwijająca się epidemia
czenia Trybunału. Dobromir Sośnierz unieważnia bagatelizujące komunikaty
oświadczył wręcz, że to historyczne zda- o niskiej szkodliwości wirusa. Zresztą jak
rzenie „na miarę zniesienia niewolnictwa”. pokazują badania, realny strach przed
Choć było to raczej robienie dobrej miny chorobą znów w społeczeństwie rośnie.
do złej gry. Bo wartości wartościami, ale Co konfederaci najwyraźniej przyjęli już
w polityce trzeba być skutecznym. Tymcza- do wiadomości, skoro niedawno zaczęli
sem oddolnie huknął elektorat określający pokazywać się w maseczkach.
się mianem wolnościowego, alergicznie re- Którędy więc pójdzie Konfederacja?
agujący na wszelkie przypadki ingerowania W skrzydle narodowym dominuje teraz
państwa w prywatne życie, ograniczania opcja Don Kichota (– Musimy skuteczniej
praw, nakładania odgórnego przymusu. tłumaczyć, że każda racjonalna diagnoza
A tak się akurat składa, że bez tych wybor- społeczna musi być oparta na tradycyjnym
ców Konfederacja nie ma racji bytu. O ile porządku wartości). Korwiniści wolą być
więc narodowcy nadal trwali przy warto- stoikami (– Spokojnie, do wyborów całe
ściach, o tyle już korwiniści zaczęli lawi- trzy lata, róbmy swoje). A tymczasem na-
rować. Grono liderów z Korwin-Mikkem leży po prostu zewrzeć szyki i nie dać się
na czele wydało oświadczenie, że w zasa- rozegrać Kaczyńskiemu.
dzie popierają zakaz aborcji, ale dobrze RAFAŁ KALUKIN
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 25
 ROZMOWA
POLITYKI
Wieczna
wojna
Prof. Elżbieta Korolczuk, socjolożka,
badaczka ruchów społecznych,
o odwiecznym konflikcie między
konserwatystami i postępowcami,
o rewolucjach i kontrrewolucjach.
JACEK ŻAKOWSKI: – Kiedy ta wojna kulturowa się skończy?
ELŻBIETA KOROLCZUK: – Chyba nigdy.
A gdyby Przyłębska i Kaczyński odeszli?
Też nie.
Bo?
Bo łatwo ją wykorzystać do mobilizowania emocji i poparcia.
To dlatego PiS zakazuje aborcji?
Dlatego robi z aborcji problem polityczny.
Żeby mobilizować młodzież przeciw sobie?
Żeby zmobilizować swój obóz w obronie tradycyjnych war-
tości. Politycy odkryli i coraz intensywniej eksploatują nowy
podział społeczeństwa na ortodoksów i progresywistów, który
w 1991 r. James Hunter opisał w książce „Culture Wars” w odnie-
sieniu do Stanów Zjednoczonych. Od końca XX w. osią politycz-
nego podziału na Zachodzie przestaje być spór lewicy z prawicą
o model państwa, kwestie socjalne i ekonomiczne, a stają się
problemy kulturowe – rodzina, tradycja, płeć, LGBT, aborcja.
Kiedy się ta wojna zaczęła?
Można sięgać do oświecenia, kiedy zaczęto cenić wolność in-
dywidualną, władzę rozumu i godność jednostki. Nie dotyczyło
26 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
ilustracja mirosław gryń
to m.in. kobiet, ale pojawiła się myśl, że różne grupy mogą żą-
dać praw i zmieniać system. Ja jednak źródeł dzisiejszych wojen
kulturowych szukam raczej w latach 70. i 80.
Nie w rewolcie lat 60., jak się na ogół uważa?
To była rewolucja. Od lat 70. mamy kontrrewolucję. W latach
80. zaczęła się walka o to, by zachodzące zmiany cofnąć. Oka-
zało się, że można zdobyć głosy pod hasłem obrony tradycyj-
nej rodziny i wartości – jako ostatniego bastionu solidarności
społecznej, gdzie można się schować przed niepewnością losu
i systemu politycznego, ale też przed rynkiem.
Rynek tworzył tę kontrrewolucję?
Poparcie dla kontrrewolucji to po części reakcja na kryzysy
powodowane przez rynek. Gdy o wszystkim ma decydować
rynek, a państwo ma tylko pilnować reguł, opiekę musi zapew-
nić rodzina. W Europie – także w Polsce – prawicowi populiści
łączą patriarchalne wartości z interwencją państwa na rzecz
rodziny. Twierdzą, że harmonię i szczęście da ludziom tylko
system wspierający i chroniący przed światem to, co tradycyj-
ne, lokalne, narodowe, swojskie. To była reakcja na to, co się
wydarzyło po 1989 r., gdy znikła alternatywa dla kapitalizmu
jako formacji społeczno-kulturowej. Rynkowy indywidualizm
przestał wiązać godność z człowieczeństwem, a skojarzył ją
z produktywnością. Neoliberalny reżim cywilizacyjny zbio-
rowe szanse na dobre życie połączył z wydajnością. Wyrów-
nywanie szans było postrzegane jako działanie bezcelowe czy
wręcz strata.
Bolą nie tylko porażki i przypadłości, ale też to, że robię kłopot?
Tym bardziej że system, w którym żyjemy, powszechnie uważa-
ny był za jedynie słuszny. Kiedy idzie nam źle, czujemy się winni,
sfrustrowani i zagniewani, a winą możemy obarczyć tylko siebie.
W 1989 r. mówiliśmy, że wracamy do normalności. Od kiedy
padł poprzedni „naturalny” porządek, czyli feudalizm,
ludzie wierzyli w utopie. Za cierpienie mogli winić system
i uprzywilejowanych.
Ruchy społeczne i partie powstawały wokół projektów zmia-
ny systemu gospodarczego. Nierówności i krzywdy klasowe
uważano za sprawy do załatwienia. Ten nurt się wyczerpał
na początku lat 70. Kiedy postulaty ekonomiczne osłabły, ich
miejsce zajęły żądania kulturowe. W Polsce też, choć nie bez
oporu. W książce o społeczeństwie obywatelskim Jan Kubik
i Grzegorz Ekiert opisali proces delegitymizowania robotni-
czych protestów lat 90. w imię demokracji i normalności sys-
temu rynkowego. Przykładem jest Solidarność Piotra Dudy,
która jako związek mało robi dla robotników, za to intensywnie
walczy z LGBT i aborcją.
„Mało zarabiam, nie mogę winić systemu, więc winię
zwolenników aborcji i migrantów”?
Raczej: „Odczuwam frustrację i lęk, więc idę za tym, kto je
uprawomocni i pokaże winnych”.
A uprawomocniają wskazujący aborcję? Dlatego młodzi
mężczyźni zapisują się do Straży Narodowej mającej bronić
kościołów?
W książce „Obcy we własnym domu” Arlie Hochschild uży-
wa metafory kolejki, w której biali mężczyźni z klasy niższej
i średniej mają poczucie, że mijają ich migranci, kobiety, geje
– grupy chronione przez państwo i awansujące. Sporo publi-
kacji pokazuje, że chodzi też o deficyt pozytywnych emocji
i brak wspólnot dających poczucie godności i przynależności.
Ludzie z „Ratujmy maluchy” opisują swoje zaangażowanie
jako przedłużenie roli prywatnej. Działają dla swoich dzie-
ci, nie w interesie publicznym. Sądzą, że prywatne doświad-
czenie daje wiedzę, jak urządzić świat. W  polityce widzą
przedłużenie swoich tożsamości. To daje pozytywny odbiór
w społeczeństwie. Nierówności, umiejętne zagospodarowa-
nie lęku i dowartościowanie wspólnoty – tłumaczą siłę ru-
chu antygenderowego.
Czyli nie wszystkiemu winni są Thatcher i Balcerowicz?
Nie wszyscy biedni się radykalizują i nie najbiedniejsi domi-
nują w radykalnej prawicy. Różnice emocjonalne, światopoglą-
dowe, kulturowe są realne. Nie można wszystkiego sprowadzić
do ekonomii.
Miałem nadzieję, że pisowska rewolta piłuje gałąź, na której
wyrosła, gdy przez redystrybucję i socjal zmniejsza
nierówności i egzystencjalną niepewność.
To tak prosto nie działa. Duża część napięć ma źródła global-
ne – ekologiczne czy geopolityczne. Ludzie czują, że przyszłość
jest potencjalnie groźna, i mają ku temu powody.
Homofobia rośnie, bo się martwimy o klimat?
Bo politycy łowią zwolenników, przekierowując zgenerali-
zowaną niepewność na strach przed innością. To często idzie
w parze z zaprzeczaniem i kwestionowaniem realnych zagro-
żeń – od klimatu po covid.
„Geje zmyślili ocieplenie, by bezkarnie deprawować dzieci”.
Prawicowy populizm jest sprawny w generowaniu lęków
– nie tylko w przekierowywaniu. Gdy zabrakło uchodźców, PiS
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
zajął się gender jako zagrożeniem dla rodzin i narodu. Z popu-
lizmem jest jak z katolicyzmem. Gdy stworzy się wizję piekła
i ludzi nastraszy – łatwiej im wmówić, że się ich ochroni. Żeby
na krótką metę mieć polityczny sukces, nie trzeba rozwiązy-
wać problemów, jeśli się umie wytwarzać lęki, a potem je koić.
Czyli nie wystarczy zbudować dobrego społeczeństwa,
by uniknąć populistycznej zarazy. Ale w krajach, gdzie
społeczeństwo jest lepsze, szanse populistów są mniejsze.
Nie ma analiz pokazujących, jak się uodpornić na populi-
styczną wojnę kulturową, gdy populiści rozsiądą się już w po-
litycznym salonie. Chantal Mouffe twierdzi, że populizm jest
korektą systemu demokratycznego, która się pojawia, gdy lu-
dzie tracą wiarę, że władza im służy i mają na nią wpływ.
Ale dlaczego ofiarami są osoby niebinarne i kobiety noszące
śmiertelnie chore płody? Ile ich jest w Polsce?
Znienawidzone grupy nigdy nie są liczne.
Niebinarni nie rządzą.
Ale ich otwarte istnienie podważa ideę naturalnego ładu lan-
sowaną np. przez Ordo Iuris. Ten naturalny ład jest binarny:
rodzimy się jako kobiety lub mężczyźni. Tego mamy się trzy-
mać. Kobiety mają swoją misję od Boga, którą muszą spełniać
bez względu na cierpienie. Tradycja, hierarchia i jasny podział
my–oni to podstawa tego myślenia.
Dlatego ludzie wykształceni wierzą, że można zarazić
homoseksualizmem?
Wierzą, że jeśli zaakceptujemy seksualne samookreślenie,
to przekroczymy rubikon dzielący nas od moralnego chaosu.
A to by był koniec świata, w którym wszystko już jest płynne.
Bronią ostatnich bastionów pewności i stabilności.
Dlatego ludzie wierzą tym, którzy straszą, że pigułką można
zmienić płeć?
Ludzie za nimi idą, bo jak nie będzie pewne, „czy to chłop,
czy baba”, to co będzie pewne? Jakie moralne granice i sankcje
zostaną? Co podtrzyma gmach cywilizacji?
To nie jest głupie pytanie.
Ale czy rzeczywiście na tym trzyma się gmach cywilizacji?
W krajach, gdzie dopuszczono małżeństwa jednopłciowe,
cywilizacja się nie zawaliła. Można myśleć manichejsko i ka-
tastroficznie, że jak „upada katolicka moralność”, to cały ład
moralny pada i jest koniec świata. Pozwala to populistycznej
prawicy zamieniać różnice zdań w wojnę kulturową. Nie cho-
dzi już o to, czy coś się lubi, tylko o ratowanie świata. Wojna
daje poczucie upoważnienia do radykalnych działań. Wiara
w upadek niesie wizje dystopii. Takich na przykład, w których
prawo do prób z własną seksualnością zostanie zamienione
w totalitarny obowiązek udziału w eksperymentach. Dlatego
prawica mówi o „kulturowym marksizmie”.
Od niedawna tak mówi.
Wypłynęli na szerokie wody, gdy przejęli język ruchów
emancypacyjnych, wolności słowa, praw człowieka, uznania
mniejszości, prawa do indywidualnej ekspresji i wolność reli-
gii. Ordo Iuris przedstawia zakaz aborcji jako postulat femini-
styczny, a nie religijny. Mówi o dyskryminacji kobiet, bo w In-
diach częstsza jest aborcja żeńskich płodów. A zakaz aborcji
uszkodzonych płodów pokazuje jako ochronę osób z niepełno-
sprawnościami. Gabriele Kuby używa narracji antykolonialnej,
by oskarżać Zachód, że kolonizuje Afrykę i Azję, narzucając
antykoncepcję i wolność seksualną. Legalizację aborcji w USA
nazywa „holokaustem czarnych”.
Odwracanie pojęć i mieszanie znaczeń to są stare chwyty.
Broń wojny kulturowej. Wygrywa ten, kto lepiej przejmie
sprawdzone strategie przeciwnika.
A czy jest droga do kulturowego pokoju? Choćby takiego,
jaki do niedawna mieliśmy od lat 70.?
Nie wiem, czy to był pokój.
27
 ROZMOWA
POLITYKI
Zimna wojna, która się stała gorąca.
To wynik zmiany politycznej – nie tylko kulturowej. Kościoły
i organizacje ultrakonserwatywne z jednej, a ruchy femini-
styczne i LGBT z drugiej, od dawna były w konflikcie. Ale on
nie wyznaczał głównych linii podziałów politycznych. Teraz
wyznacza. W Polsce zastępuje podział postkomunistyczny,
gdzie indziej podziały socjalne i ekonomiczne.
I nakręca wojnę kulturową. Czy da się ją przygasić,
by inne sprawy odzyskały rangę?
Trzeba by zrozumieć emocje powodujące, że wiele osób chce
do tej wojny przystąpić. Trzeba szanować lęk przed zmianą
oraz potrzebę wspólnoty i bezpieczeństwa. I trzeba je zaspo-
koić. Indywidualizm wielu ludziom nie starcza. Może trzeba
ograniczyć fetyszyzowanie różnic, a myśleć bardziej w kate-
goriach wspólnot.
Czyli?
Lewica i liberałowie skoncentrowali się na prawie do wyra-
żania indywidualnych różnic, a warto bardziej interesować
się tym, co łączy. Czy musimy się tak bardzo koncentrować
na źródłach wykluczeń i dyskryminacji? Może lepiej poszukać
tożsamości, potrzeb, interesów łączących w poprzek rozgrze-
wanych przez populistów podziałów. Zanieczyszczenie po-
wietrza dotyka też naszych przeciwników. Nie traktujmy ludzi,
z którymi się nie zgadzamy, jak idiotów. W ich działaniu jest
racjonalność. Trzeba ją poznać i uznać, by się do nich zbliżyć.
Homofob ma swoje racje?
Nie. Ale nikt się homofobem nie rodzi. Człowiek z jakiegoś
powodu wygłasza homofobiczne poglądy. Warto rozumieć,
z jakiego. Nie wygasimy wojny, dopóki nie zrozumiemy, dla-
czego tak wielu ludzi jej chce.
Mało kto chce teraz o tym myśleć. Na wojnie trzeba
przeciwnika pokonać – nie zrozumieć.
Wojna kulturowa to jest metafora. Nie powinno się jej ulegać.
Nie trzeba wierzyć, że mamy zaorać każdego, z kim się nie zga-
dzamy. Można przyjąć, że to jest wieczny przeciwnik i tworzyć
bezpieczną dla obu stron równowagę. Albo powiedzieć: to nie
wojna, to próba przejęcia debaty i kontroli przez ultrakonser-
watystów. Nie walczymy z milionami ludzi o konserwatywnych
poglądach. Od 200 lat umiemy się z nimi rozumieć mimo róż-
nic. Walczymy z ultrasami dewastującymi ten proces.
Co się wtedy stanie?
Można będzie wrócić do rozmowy z częścią osób o konser-
watywnych poglądach i odtworzyć racjonalne centrum.
Kompromis aborcyjny z 1993 r.?
Kompromisu nigdy nie było. To Kościół i władza się dogadały
– nie ludzie o różnych poglądach. Racjonalne centrum to legal-
na aborcja i szerokie wsparcie dla kobiet, które chcą urodzić.
Ale do tego trzeba przekonać starsze pokolenie. Przegrywamy,
nie składając oferty osobom mającym np. silniejszą potrzebę
poczucia bezpieczeństwa.
Przegrywamy?
Ostatnio w polityce przegrywamy.
Zachód idzie do przodu np. w sprawie rodzin jednopłciowych.
My długo staliśmy w miejscu.
Cofamy się nie tylko w sprawie aborcji. Język homofobiczny
został w Polsce zalegitymizowany. Podobnie jak w USA język
ksenofobiczny. Wzrost homofobicznej przemocy widać w sta-
tystykach. Ultrakonserwatyści weszli do systemu edukacyjnego
i do samorządów. Gminy „wolne od LGBT” i uchwalające „Kartę
praw rodziny” to porażka polskiej demokracji. Chodzi o przeję-
cie edukacji i społeczeństwa obywatelskiego. Stawką są następne
pokolenia, które się teraz buntują przeciw cofaniu emancypacji.
© LESZEK ZYCH
Można cofnąć emancypację?
To jest plan globalnej ultraprawicy opisany m.in. w książce
Klementyny Suchanow.
28 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Takich prób było przez ostatnie 200 lat wiele. Z wojną secesyjną
na czele. Żadna z nich nie odebrała trwale już zdobytych praw.
Nie odebrano wolności kolorowym i chłopom ani praw
cywilnych i wyborczych kobietom. Nie przywrócono segregacji
rasowej ani kar za homoseksualizm. Emancypacja jest więc
trwała mimo wahnięć. Nikt nie żąda więzienia za niewierność
i homoseksualizm. Czy nie ma pani wrażenia, że na Zachodzie
dopełniają się ostatnie akty wyzwolenia, wojna kulturowa się
kończy i stąd ten obskurancki kontratak?
Większość się liberalizuje. Ale mniejszości się ­radykalizują.
Nawet w Szwecji widoczna jest radykalna prawica. Także anty-
feministyczna. W wielu krajach młodzi mężczyźni się w to an-
gażują. Rośnie tęsknota za patriarchatem, za „starym, dobrym
porządkiem” bezpiecznej dominacji zamożnych białych męż-
czyzn. Nagle mamy Trumpa i Bolsonaro.
Emancypacja i równość zrobiły parę dużych kroków.
To powoduje reakcję, która wygrywa bitwy, gdy emancypacja
już wygrała wojnę. Nikt nie zabierze kobietom prawa głosu.
Prawo głosu to jeden z kroków do wolności. Badania nad ra-
sizmem w USA pokazują, że wciąż można mówić, pisać i robić
rzeczy, które wydawały się niewyobrażalne. Można pozbawić
prawa do głosu miliony czarnych obywateli! To mnie przeraża.
Ale nie jest już do wyobrażenia, żeby, jak w oscarowym filmie
„Green Book”, kolorowy gwiazdor zaproszony do pałacu
milionera na koncert nie mógł tam skorzystać z toalety
i musiał iść do podwórkowego wychodka dla czarnych.
Tak było pół wieku temu.
Pan patrzy na postęp ostatnich stuleci z perspektywy białego
mężczyzny. Ja widzę regres ostatniej dekady. Słucham przyjaciół-
ki, która omal nie umarła, bo lekarze nie chcieli jej usunąć ciąży
zagrażającej życiu. Studenci nie porównują dzisiejszej sytuacji
z przeszłością, tylko z oczekiwaną przyszłością. Myśleli, że wszyst-
ko jest ułożone, a w niektórych sprawach wracamy do króla
Ćwieczka. Stąd radykalizacja części młodego pokolenia. Okazują
się być kolejnym pokoleniem, które musi walczyć o podstawy.
Mają szansę być pokoleniem, które zatknie flagę
ostatecznego zwycięstwa. Żadna wielka grupa nie czeka już
na rozpoczęcie swojej drogi do równości.
Widzieliśmy, jak łatwo PiS w  kilka miesięcy zwiększyło
o 40 proc. grupę osób bojących się migrantów. To pokazało, jak
kruche są społeczne podstawy otwartości, empatii i równości.
Rośnie grupa przekonanych, że emancypacja była ekspery-
mentem, który spowodował bałagan i dyskomfort. Nie twier-
dzę, że zwyciężą, ale ich frustracja przekłada się na politykę.
Na postęp trzeba zapracować.
Tysiące lat było jasne, kto gotuje. Teraz to trzeba rozstrzygnąć
w rodzinie. Uczymy się tego.
Coraz więcej osób woli wrócić do tego, co było. Gdy podstawo-
wym kryterium oceny człowieka jest sukces ekonomiczny, a sfera
prywatna jest dodatkiem, który trzeba obsłużyć, mężczyźni tracą
na samodzielności, autonomii kobiet. A kobiety są potwornie
zmęczone dwoma czy trzema etatami, więc łatwiej je przekonać,
że bez feminizmu było im lepiej. Bez dowartościowania pracy opie-
kuńczej, bez sensownej interwencji państwa i bez dobrej edukacji
do życia w równości nie da się dokończyć procesu emancypacji.
ROZMAWIAŁ JACEK ŻAKOWSKI
Prof. Elżbieta Korolczuk jest socjolożką,
kulturoznawczynią i działaczką społeczną. Pracuje
na uniwersytecie w Göteborgu oraz uniwersytecie
Södertörn w Szwecji, a także wykłada na Gender Studies
na UW. W swoich badaniach analizuje m.in. ruchy
społeczne, nowe formy obywatelstwa oraz debaty
dotyczące nowych technologii reprodukcyjnych (in vitro).
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Załatwieni na tacy
Kościół katolicki ma
swoją naukę o godności
pracy. I całkiem niezłą
praktykę w wyzyskiwaniu
zatrudnionych świeckich.

ilustracja marta frej

30 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
P
JOANNA PODGÓRSKA
an Zygmunt covidową obniżkę pensji o jedną
trzecią przyjął ze stoickim spokojem. Pracuje
jako kościelny organista już 44 lata i od dawna
wie, że to raczej piękne hobby. Utrzymać się
z tego? Nierealne. Gdyby nie miał pracy w fil-
harmonii, byłoby krucho. Jego wynagrodzenie
kościelne jest jak kurs egzotycznej waluty – trud-
ne do przewidzenia. Przewidywać można jedynie, że jak pro-
boszcz ma okazję, by je obniżyć, to to zrobi.
– To mała monarchia – mówi. – Najpierw trzeba zadbać o wy-
magania księdza, potem zapłacić kucharce, następne w kolejno-
ści są budynki kościelne, a służba feudalna, czyli organista czy
kościelny, na samym końcu. Wierzy, że grając na organach, służy
Bogu, a na sprawiedliwość czas przyjdzie później; że zgodnie
ze starym proroctwem piekło jest wybrukowane głowami chci-
wych księży.
Piotra na stoicki spokój nie stać. Jest młody, ma rodzinę,
kredyt na mieszkanie i ściśle wyliczone wydatki. Jak wielu ko-
ścielnych organistów, pracuje także w filharmonii. Trafił mu
się rzadki przywilej – parafia, w której gra od 14 lat, zatrudnia
go na oficjalny etat. Gdy w marcu wybuchła pandemia, na jego
konto wpłynęło o 500 zł mniej, w kwietniu już o 1000 zł. W maju,
mimo że liczba mszy wróciła do normy, znów dostał okrojone
wynagrodzenie. Gdy upomniał się o normalną pensję i spłatę
zaległości, usłyszał od proboszcza, że nie da, bo nie ma. Piotr
dobrze zna swoją parafię. Faktycznie popadła w finansowe
kłopoty, ale bynajmniej nie z powodu covidu, ale nietrafionej
inwestycji. Dostała od miasta ruinę z dużą bonifikatą i pozy-
skała potężną unijną dotację na jej remont. Wkład własny miał
pochodzić z kredytu, ale bank dwukrotnie odmówił, bo uznał,
że przy tak chaotycznie prowadzonej księgowości nie jest w sta-
nie ocenić zdolności kredytowej. Budowa ruszyła, termin roz-
liczenia z Unią biegł, spływały kolejne faktury, a pieniędzy nie
było. Proboszcz zaczął oszczędzać na wszystkim.
– Tylko nie na sobie – mówi z goryczą Piotr. – Jego urodziny
to była kilkudniowa uroczystość z dobrymi alkoholami i ze-
wnętrznym cateringiem, mimo że mamy kucharza na etacie.
Latem, gdy ja ciągle dostawałem obniżoną wypłatę, on pojechał
na dwutygodniowe wakacje. Wściekłem się i wystawiłem wezwa-
nie do wypłaty zaległości, które urosły już do 3,5 tys. zł.
Po powrocie z wakacji ksiądz zawołał go do kancelarii i wy-
machując papierami, krzyczał: Co to jest?! A potem wyciągnął
wypowiedzenie z powodu likwidacji stanowiska pracy. Piotr
niczego nie podpisał, tylko wynajął adwokata i zagroził spra-
wą w sądzie pracy. Miał duże szanse ją wygrać. Karty atutowe
były po jego stronie. Po pierwsze, w umowie o pracę Piotr miał
zapisane 3 tys. zł brutto, ale składki na ZUS proboszcz odpro-
wadzał od najniższej krajowej. Po drugie, parafia wykorzysta-
ła pomoc z jednej z rządowych tarcz antykryzysowych, ale jej
warunkiem było utrzymanie wysokości pensji pracowników.
A to, co wpływało na konto Piotra, było nie tylko niższe niż
w umowie, ale niższe od płacowego minimum. Księdzu gro-
ziła nie tylko przegrana w sądzie pracy, ale też sprawa karna
o oszustwa podatkowe. W sądzie nie miał szans utrzymać się
także argument, że jedyny dochód parafii stanowi taca. Wynaj-
muje komercyjnie nieruchomość wybudowaną za parafialne
pieniądze. Sprawa była głośna. Bo podczas jej budowy zginął,
zatrudniony na czarno, pracownik. Proboszcz miał z tego po-
wodu wyrok w zawieszeniu.
– Gdy mu wyłożyłem te wszystkie argumenty, zbaraniał. Po-
tem myślał dwa dni i wreszcie podpisał ugodę – opowiada Piotr.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
– Odszedłem z tej parafii. Inni księża w czasie pandemii po-
trafili zachować się przyzwoicie. Pracownikom zatrudnionym
na umowę-zlecenie wypłacali zryczałtowane wynagrodzenie,
choć nie musieli. A tu – duża, bogata parafia – po kolędzie cho-
dzi po pięciu księży, biorą za to po 15 tys. zł na głowę. A jak
świecki zwracał się o podwyżkę, to była obraza majestatu. Czło-
wiek czuł się jak oszust, który próbuje coś wyłudzić. Ale przykład
idzie z góry. Pamiętam kierowcę, który pracował dla biskupa.
Wymagano od niego pełnej dyspozycyjności: święta, nie święta.
Gdy po latach pracy poprosił o parę złotych podwyżki, natych-
miast wyleciał.
Praca uduchowiona
W 1981 r. Jan Paweł II wydał encyklikę „Laborem exercens”,
w której są zapisy o tym, że Kościół uważa za swą powinność
wypowiadanie się w sprawach pracy i związanego z nią po-
rządku moralnego, dostrzegając jednocześnie swą szczególną
powinność w takim kształtowaniu duchowości pracy, która po-
może przybliżyć się do Boga. Papież pisze w tej encyklice o wie-
lu szczegółowych kwestiach, ale ani słowa o wykorzystywaniu
pracowników przez instytucje kościelne, ani o tym, że winny
one dawać przykład właściwych postaw moralnych w tej kwe-
stii. „Warto zwrócić uwagę, że autor »Laborem exercens« często
podkreśla rolę pracy, jako »przybliżanie się do Boga«. Zwrot ten
ma pozytywny sens, gdy dotyczy duchowego życia pracow-
ników. Może być jednak niebezpiecznym polem do nadużyć,
bo »uduchowienie« pracy prowadzi do umniejszania wagi jej
przyziemnych realiów, takich jak prawa pracownicze, godziwa
zapłata czy podmiotowość w relacjach zawodowych” – pisze
Tomasz Pliszewski w eseju „Wyzysk w Kościele” na łamach pi-
sma lewicy katolickiej „Kontakt”.
Kościelni pracodawcy, wychodząc z założenia, że nic lepiej
nie przybliża do Boga niż praca na ich rzecz, faktycznie trak-
tują prawa zatrudnionych po macoszemu. Nie zmieniły tego
słowa papieża Franciszka, który przypominał, że niesprawie-
dliwość wobec pracowników jest grzechem wołającym o po-
mstę do nieba. Podczas jednej z homilii powiedział: „Biada
wam, którzy wykorzystujecie ludzi i ich pracę, wynagradza-
cie na czarno, nie płacicie składki na emeryturę, nie dajecie
wakacji”. Wymienił zatem pełen katalog grzechów popełnia-
nych wobec ludzi zatrudnianych na parafiach. Tym cięższych,
że popełnianych wobec ludzi zazwyczaj głęboko wierzących,
bardzo związanych z Kościołem, często po trudnych, życio-
wych przejściach.
Taka była historia nieżyjącego już pana Mariana – nawró-
conego alkoholika, który przez lata był kościelnym w para-
fii na południu Polski. Rzetelny, punktualny, opiekujący się
niepełnosprawną córką. Pracował za symboliczne pieniądze.
Co jakiś czas szedł na rozmowę do proboszcza z prośbą o choć
jedną czwartą etatu, co formalnie ułatwiłoby mu ż­ yciowe
funkcjonowanie. Nigdy jej nie dostał. Ale gdy proboszcz
poczuł się zmęczony kancelaryjną pracą, bez trudu znalazł
etat dla młodej zakonnicy, która wyręczała go w papierko-
wej robocie.
Wolontariusze z przypadku
Świeccy zatrudniani na czarno czasem nie mają nawet świa-
domości swojej sytuacji. Organistka pani Marta przez lata była
przekonana, że ma z parafią formalną umowę. Gdy zachoro-
wała na raka piersi, okazało się, że jej składki od dawna nie są
odprowadzane i trzeba było wstrzymać terapię. Gdy o sprawie
zrobiło się głośno, kuria uznała, że proboszcz popełnił „niedo-
patrzenie” i nakazała dokonać zaległych wpłat. Ale do pracy
pani Marta nie mogła już wrócić. Ksiądz się obraził. W mniej
głośnych sprawach zatrudnieni, którzy z jakichś powodów
31
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
muszą skorzystać z ubezpieczenia albo domagają się świa-
dectwa pracy, dowiadują się od proboszcza, że przecież działali
jako wolontariusze.
W polskich diecezjach formalny regulamin zatrudniania
świeckich nie jest regułą. A nawet jeśli takie reguły istnieją,
to zawierają splot banalnych i oczywistych zapisów oraz po-
dejrzanych punktów, które w swoim eseju Tomasz Pliszewski
nazywa „furtkami mobbingowymi”. Regulamin obowiązujący
w diecezji łódzkiej wymaga, by pracownik kościelny wyróżniał
się walorami religijnymi i moralnymi”. Takie furtki przełożo-
ny może wedle własnego upodobania otwierać lub zamykać.
Kontroli społecznej nie ma nad tym żadnej, bo rady parafialne
to z reguły instytucje fasadowe.
Jednym z głośniejszych przykładów zastosowania takiej
furtki mobbingowej było zwolnienie przez arcybiskupa kra-
kowskiego Marka Jędraszewskiego pięciu pracownic biura pra-
sowego, zatrudnionych – jak się okazało – na śmieciówkach.
Kuria wydała oświadczenie, że zwolnienie odbyło się z zacho-
waniem najwyższych standardów. Odejść musiały tylko sa-
motne i niezamężne matki. Te, które tworzą katolickie rodziny,
nadal pracują.
Świeccy w czyśćcu
Świeccy zatrudnieni w instytucjach diecezjalnych to grupa
specyficzna. Nikt nie trafia tu z przypadku czy w wyniku kon-
kursu, a wyłącznie z polecenia duchownych. To krewni i zna-
jomi, absolwenci katolickich uczelni, aktywiści kościelnych
ruchów i stowarzyszeń. W instytucjach podległych kuriom
stanowią oni około 30 proc. pracowników administracyjnych,
a w Konferencji Episkopatu Polski – ok. 15 proc. W większości są
to stanowiska pomocnicze w seminariach, archiwach, bibliote-
kach, mediach, sekretariatach, muzeach. Obejmują stanowiska
sekretarek, kadrowych, kasjerek, sprzątaczek, portierów, kie-
rowców czy administratorów.
Dr Katarzyna Leszczyńska, socjolożka, która przeprowadzi-
ła badania tej grupy, a wyniki zawarła w książce „Płeć w in-
stytucje uwikłana”, pisze, że obowiązuje tu ścisła hierarchia.
Najbardziej atrakcyjne stanowiska i awanse zarezerwowa-
ne są dla duchownych. Świeccy, nawet na równorzędnych
­s tanowiskach, zarabiają mniej i mają bardzo ograniczoną
autonomię. W tych kuriach, gdzie przygotowywano wspól-
ne posiłki, świeccy jadają je w innych pomieszczeniach, przy
oddzielnych stołach lub w innych godzinach niż duchow-
ni. Jeden z rozmówców Leszczyńskiej, Dariusz, opowiada,
że kapłani obawiają się ustępować świeckim miejsca w hie-
rarchii zatrudnienia: „Oni są jak na zagrodzie, to jest ich,
świeckim od tego wara (…). To jest poczucie, że Kościół jest
ich ­w łasnością. Nie chcą się dzielić. Ksiądz musi pokazać,
że on jest ważny, że to jest jego podwórko”. „Najgorszy kle-
cha jest zawsze lepszy od najlepszego świeckiego” – twierdzi
Jerzy i dodaje, że już się z tym pogodził, bo wyleczył się z prób
­zbawiania świata.
Aby zdobyć pracę w instytucjach podległych kurii, trzeba
zadeklarować całkowitą lojalność wobec biskupa i życie zgodne
z wartościami katolickimi. Jedną z tych wartości jest stereo-
typowe postrzeganie ról męskich i kobiecych – przekonanie,
że kobiety i mężczyzn dzielą naturalne odmienności i nie na-
leży ich redukować. Kobiety ma cechować empatia, opiekuń-
czość, a główne pole ich realizacji życiowej winna stanowić
rodzina. Męskość to samostanowienie, samokontrola, panowa-
nie nad problemami i emocjami. Łatwiej przyjmują wskazówki
i pouczenia.
Z badań Katarzyny Leszczyńskiej wynika kolejna zasada:
im instytucja bliżej centralnej władzy kościelnej, tym więk-
sza szansa, że będzie w niej pracować mężczyzna – im ­n iższe
32 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
stanowiska – tym więcej kobiet. One też lepiej niż ­mężczyźni
znoszą dominację duchownych. Można powiedzieć wręcz,
że stosują mechanizmy samodyskryminacji. Jak mówi ­jedna
z badanych przez Katarzynę Leszczyńską – księża nie są stwo-
rzeni do tego, by siedzieć za biurkiem. Od tego mają świec-
kich, ewentualnie siostry zakonne. „Ksiądz jest typowo osobą
duchowną, przynajmniej w moim rozumieniu, i on powinien
mieć czas wyspowiadać ludzi, mszę odprawić i wspierać nas
tutaj duchowo. Oczywiście i kierować nami. A my to jesteśmy
do roboty, takie mrówki. Oni wyższe cele mają”.
Sekretariaty w diecezjach są niemal całkowicie sfeminizo-
wane. I obie strony są z tego zadowolone. Duchowni – ponie-
waż kobiety postrzegają swoją pracę jako służbę. Sekretarki
– bo mają ciszę, spokój, stabilne godziny zatrudnienia, a to im
pozwala łączyć pracę z rolą matki i żony.
Ojcowie dyrektorowie
Problemy zaczynają się na w yższych stanowiskach spe-
cjalistycznych i kierowniczych. Inna rzecz, że w polskim Ko-
ściele świecki na kierowniczym stanowisku to raczej rzad-
kość. Tylko w 12 z 41 diecezji świeccy zajmują takie pozycje.
­Kolejna ­reguła, która wynika z badań Leszczyńskiej – kobiety
­awansują wyłącznie wtedy, gdy nie ma chętnego płci męskiej.
Ale tu niespodzianka, najczęściej są to kobiety samotne,
bo w ich przypadku jest to praca totalna. Duchowni wymagają
pełnej dyspozycyjności, pracy po godzinach, także w week-
endy i święta, stałej gotowości do w yjazdów. Te kobiety są
zajęte całymi dniami, a to niemal niemożliwe do pogodzenia
z rolą matki i żony, a zatem sprzeczne z lansowanym przez Ko-
ściół wzorcem kobiecości. I duchowni świetnie o tym wiedzą.
Wanda, jedna z badanych przez Leszczyńską, wspomina,
jak na ogólnopolskim spotkaniu nasłuchała się rozmów księży
o tym, jak kobieta miałaby awansować, skoro ona będzie dzie-
ci wychowywać: „Z jednej strony nakłania się ludzi i grzmi
się, że dzieci nie mają, a z drugiej strony mówi coś takiego”
– podsumowuje z goryczą. Inna z badanych twierdzi, że ko-
biety na stanowiskach kierowniczych często z jednej strony
wykonują działania zarezerwowane dla niższych stanowisk,
bo – w przeciwieństwie do duchownych – nie mają asystentek
czy sekretarek. Z drugiej zaś podejmują obowiązki zarezerwo-
wane dla stanowisk wyższych, ale anonimowo. Ich praca jest
niewidzialna, bo firmują ją potem księża. „Odwalamy robotę
za księży, bo osobie duchownej trudno odmówić” – opowiada.
Świeccy mężczyźni na podobnych stanowiskach są bardziej
asertywni i nie dają się tak wykorzystywać.
Ich problem jest inny – płace. Zarabiają znacznie mniej niż
duchowni na tych samych stanowiskach, mimo że tym drugim
kuria zapewnia mieszkanie, wyżywienie czy prywatną opie-
kę lekarską, a rachunku za prąd być może nigdy nie widzieli
na oczy. Od świeckich zaś oczekują, że swoją pracę będą trak-
tować jako działalność honorową, a więc społeczną i charyta-
tywną. Świeccy za swoją pensję nie są w stanie utrzymać rodzi-
ny. Skarżą się, że zarabiają mniej niż żony, a to rodzi napięcie
między wyznawanym przez nich stereotypowym wzorcem
męskości a rzeczywistością.
Dr Leszczyńska przeanalizowała strategie, jakie świeccy sto-
sują, by poradzić sobie z tą frustracją. Mężczyźni często an-
gażują się w ruchy pro-life, gdzie odgrywając role wojownika
i obrońcy słabszych, realizują swój wzorzec męskości. A kobie-
ty? Nie mogąc zrealizować się w rodzinie, zaczynają jak rodzinę
traktować swoje miejsce pracy. I angażują się jeszcze bardziej.
Kościół, głosząc nauki o godności pracy i jej duchowości,
wyhodował sobie typ pracownika, którego nie powstydziłby
się wilczy kapitalizm.
JOANNA PODGÓRSKA
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
Przeczekalnia
Urodzić, ochrzcić, pochować – tak zwolennicy zakazu
aborcji wyobrażają sobie zakończenie patologicznych
ciąż. Nie ma to nic wspólnego z rzeczywistością
– dzieci z wadami letalnymi są często skazane
na wieloletnie cierpienie.
AGNIESZKA SOWA
Z
akład Opiekuńczo-Leczniczy
dla dzieci w Kraszewie-Czuba-
kach koło Płońska. Dzieci leżą-
ce, bez kontaktu, niesłyszące
i niewidzące, karmione przez
pega (gastrostomię). Były tam trzy lata
temu, gdy pisaliśmy o ustawie „Za ży-
ciem” mającej skłonić Polki do rodzenia
nieuleczalnie chorych dzieci. Są tam na-
dal dziś, gdy Trybunał Julii Przyłębskiej
© LESZEK ZYCH/STUDIO POLITYKA
uznał, że terminacja ciąży w przypadku
wrodzonej ciężkiej i nieuleczalnej wady
płodu jest sprzeczna z konstytucją.
Kilkoro umarło, ale żyje dalej siedmio-
letnia już Julcia z rączkami jak szczyp-
ce kraba, wielowadziem, wadą serca
i ciężką padaczką, z atakami, podczas
których zawsze ma zatrzymanie krąże-
nia. W większym już łóżku leży 10-letnia
Oliwia z wodogłowiem. 10-letni Xavier
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
z zespołem wad, jak trzy lata temu, w hal-
lu, podpięty do pionizatora. 6-letni Bar-
tek z wodogłowiem. 7-letnia Ania z tor-
bielami pnia mózgu.
Dzieci z wadą letalną najczęściej umie-
rają w pierwszej dobie lub w pierwszym
tygodniu życia (o  ile oczywiście wada
nie spowoduje samoistnego poronienia,
zgonu wewnątrzmacicznego lub porodu
przedwczesnego). Ale zdarza się, że żyją
znacznie dłużej. Dr hab. Tomasz Dangel
w  artykule o  wadach letalnych podaje,
że 71 proc. zgonów występuje w pierwszym
roku życia, pozostałe 14 proc. u starszych
dzieci i 15 proc. u dorosłych. Żaden lekarz
nie zaryzykuje rokowania długości życia
ani na podstawie badań prenatalnych, ani
później, już po urodzeniu dziecka.
Ból ich codzienny
6-letni Bartuś nie ma płaszcza mózgu.
Tak olbrzymie jest wodogłowie, że z móz­
gu chłopca została tylko mała część od-
powiedzialna za oddychanie, bicie serca
i, niestety, za ból. – Przyszedł do nas jako
czteromiesięczne niemowlę bez zastawki
otrzewnowo-komorowej, jaką się wsta-
wia dzieciom z wodogłowiem po to, żeby
spływał ten płyn – mówi dr Agnieszka
Latoszek-Skierkowska. – Inaczej cierpią
na potworne bóle głowy.
Lekarze nie zrobili Bartkowi opera-
cji, bo jak popatrzyli na stan mózgowia
na tomografii, orzekli, że dziecko pożyje
kilka tygodni, maksymalnie kilka mie-
sięcy. Więc wszczepili mu tylko zbior-
niczek pod skórę, żeby nie wkłuwać się
bezpośrednio przez ciemiączko do móz­
gu, bo jednak Bartuś miał już cztery mie-
siące i ciemię zarastało. A płyn z głowy
trzeba było odciągać.
– Tu, pod skórą, czuć było jakby taką to-
rebkę foliową i co dwa dni musiałyśmy go
nakłuwać – opowiada dr Latoszek-Skier-
kowska. – Bałyśmy się bardzo, żeby nie
wkłuć się za głęboko, nie uszkodzić, nie
zakazić, nie spowodować jakiegoś zapale-
nia ośrodkowego układu nerwowego. Dla
Bartka było to bolesne mimo znieczulenia
maścią Emla i leków przeciwbólowych,
jakie dostawał godzinę przed zabiegiem.
– Jak się go brało z łóżeczka i przekłada-
ło na stół zabiegowy, to robił się sztywny,
a potem zaczynał się prężyć – mówi Wero-
nika Felczerek, pielęgniarka oddziałowa
z ZOL. – Wiedział, co będzie się działo.
Po jakimś czasie udało się ubłagać
neurochirurgów, żeby zrobili mu zastaw-
kę. Przecież dziecko wbrew ich przewi-
dywaniom ciągle żyło i nie można było
w nieskończoność nakłuwać mu co drugi
dzień głowy. Po operacji jednak chłopcu
przyplątało się ropne zapalenie opon
mózgowo-rdzeniowych i zastawkę trze-
ba było wyjąć. Więc kolejna operacja.
33
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
Teraz chłopiec już bez zastawki i bez
zbiorniczka musi dostawać silne leki prze-
ciwbólowe i leki zmniejszające ciśnienie
wewnątrzczaszkowe.
Podobn ie było z  Ni kolą, jed ny m
z pierwszych dzieci, jakie trafiły do ZOL.
Była kruszynką, miała malutką buzię i ol-
brzymią głowę w kształcie serca. Wodo-
głowie i wada mózgowia. Tak jak Bartko-
wi nie założono jej zastawki, bo według
neonatologa miała „prędziutko umrzeć”.
Nie wszczepiono jej nawet zbiorniczka.
Bez przerwy płakała z bólu. Głowa bolała
ją cały czas. – Dawałam to, co mogłam,
wtedy jeszcze nie wolno mi było stosować
opioidów, a zwykłe środki przeciwbólowe
nie bardzo działały – opowiada dr Lato-
szek-Skierkowska. – W końcu udało się,
wzięli ją na założenie zastawki. Niestety,
dostała ropnego zapalenia opon mózgo-
wo-rdzeniowych i już do nas nie wróciła.
Umarła w szpitalu.
Wada wrodzona
Co roku rodzi się w Polsce ok. 8–10 tys.
dzieci z przynajmniej jedną wadą wrodzo-
ną. W większości (ok. 80 proc.) to wady
jednego tylko narządu, przede wszystkim
serca, i dzieciom tym często można po-
móc, nawet operując jeszcze przed uro-
dzeniem, pod warunkiem że zdiagnozo-
wano je jeszcze w ciąży, w trakcie badań
prenatalnych. Pozostałe 20 proc. to wady
złożone, wielonarządowe. Inaczej letal-
ne. W Polsce, gdzie rodzi się ok. 400 tys.
dzieci rocznie, ma je więc – szacunkowo
– ok. 2800 noworodków. Dokładnych da-
nych brak. Polski rejestr wad wrodzonych
publikuje ostatnie dane z 2006 r. Gdyby
wszedł w  życie zakaz aborcji ze wska-
zań embriopatologicznych, takich dzieci
byłoby więcej. Bo rocznie około tysią-
ca kobiet decydowało się na legalne, szpi-
talne ­przerwanie ciąży z powodu ciężkie-
go i nieodwracalnego uszkodzenia płodu.
Bartek, już bez zastawki, żyje dalej.
Mimo regularnej fizjoterapii ma tak sil-
ne przykurcze, że trudno mu zmienić
pieluchę. A trzeba bardzo uważać, żeby
nie złamać kości. – Dzieci, które długo,
całymi latami leżą, łamią się jak zapałki
– mówi dr Latoszek-Skierkowska. – Mimo
suplementacji wapnia i witamin ich kości
są kruchutkie, przeżarte osteoporozą.
Tak było u Ani, tej z torbielami pnia mó-
zgu. Kiedy ją przywieźli, lekarka uprzedza-
ła pielęgniarki i fizjoterapeutki, by się nie
przywiązywały do małej. To taka tykająca
bomba, mówiła, zaraz nam umrze. Minę-
ło siedem lat i Ania nie umarła, ale w ze-
szłym roku złamały się jej obie kości udo-
we, symetrycznie, w tym samym miejscu.
Prawdopodobnie przy jakichś zabiegach
pielęgnacyjnych. A potem dostała zapale-
nia trzustki i pół roku spędziła w szpitalu.
34
Półtoraroczna
Nadia z olbrzymim
wodogłowiem, wadami
kończyn, rozszczepem
podniebienia, leżąca,
bez kontaktu, karmiona
przez gastrostomię,
jest od ponad roku
w Kraszewie. Jej stan się
nie zmienia. Jak długo
będzie żyć, nie wie nikt.
Obok Ani leży dwuletni Antek, też
z wadą mózgu, nie ma odruchu ssania
ani połykania, jest sztywny, jakby był
z drewna, nie widzi i nie słyszy, ale wy-
czuwa obecność człowieka i teraz już
lubi dotyk. Bo na początku na każde do-
tknięcie reagował strasznym płaczem.
– To nadwrażliwość wynikająca z niedoj-
rzałości i zaburzeń układu nerwowego
– mówi dr  Agnieszka Latoszek-Skier-
kowska. – Dużo tych maluchów ma taką
przeczulicę, że boli je każdy dotyk.
Przykurcze i sztywność też bolą. A kie-
dy małe dziecko prawie cały czas leży,
zniekształca się mu główka. To wpraw-
dzie nie boli, ale główka brzydko wyglą-
da, więc pielęgniarki, kiedy tylko mogą,
stosują „cyckoterapię”, czyli przytulanie,
główka dziecka ląduje wtedy między
piersiami pielęgniarki czy opiekunki.
– Robimy, co możemy – mówi doktor
Agnieszka. – Staramy się, żeby jak naj-
mniej bolało i jak najfajniej było.
Nic się nie zmienia
Ogromny postęp w  medycynie per-
inatalnej i neonatologii sprawił, że prze-
żywają noworodki z bardzo poważnymi
wadami. Prawo i Kodeks etyki lekarskiej
nakazują lekarzom ratować za wszelką
cenę każdego noworodka, który wykazuje
oznaki życia. Jednak coraz częściej sami
sobie zadają pytanie, czy nie posuwają
się za daleko? Czy reanimacja tak chore-
go dziecka nie jest tylko przedłużaniem
umierania, przysparzaniem niepotrzeb-
nych cierpień dziecku, które po uratowa-
niu mu życia przeżyje kilka miesięcy czy
lat w stanie wegetatywnym, podłączone
do respiratora? Czy mają prawo podtrzy-
mywać życie, nie potrafiąc wyleczyć?
Kodeks etyki lekarskiej mówi, że w sta-
nach terminalnych lekarz nie ma obo-
wiązku podejmowania i prowadzenia
reanimacji lub uporczywej terapii. Pro-
blem w tym, że określenie „stan termi-
nalny” w stosunku do dzieci jest uży-
wane właściwie wyłącznie w przypadku
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
chorób nowotworowych. Więc u nowo-
rodków z wadami letalnymi stosuje się
reanimację. Barbara Goc, Zofia Walenc-
ka i Agata Włoch, lekarki z Górnośląskie-
go Centrum Zdrowia Dziecka w Katowi-
cach, opublikowały wyniki intensywnej
terapii stosowanej u 20 noworodków,
które urodziły się z letalnym zespołem
Edwardsa (trisomia 18). 14 noworod-
ków było reanimowanych po porodzie.
U dziewięciu przeprowadzono operacje
chirurgiczne. 14 zmarło na oddziale in-
tensywnej terapii przed ukończeniem
pierwszego miesiąca życia. Sześć prze-
żyło okres noworodkowy.
Najczęściej ta k ie dzieci umierają
w szpitalu (czasem są tam bardzo dłu-
go, jak Hubert, który w Centrum Zdro-
wia Dziecka spędził dwa lata, teraz jest
w Kraszewie), ale jeżeli wbrew progno-
zom nie umierają, a ich stan się stabilizu-
je (choć nadal jest określany jako bardzo
ciężki), zostają wypisane do domu pod
opiekę hospicjum domowego lub do ho-
spicjum stacjonarnego czy zakładu opie-
kuńczo-leczniczego dla dzieci.
Półtoraroczna Nadia z  olbrzymim
wodogłowiem, wadami kończyn, rozsz-
czepem podniebienia, leżąca, bez kon-
taktu, karmiona przez gastrostomię, jest
od ponad roku w Kraszewie. Jej stan się
nie zmienia. Jak długo będzie żyć, nie
wie nikt. Wady Nadii były zdiagnozo-
wane w trakcie ciąży. Jej mama, dla któ-
rej była to ósma już ciąża, zdecydowała
się urodzić i zrzekła się praw do dziecka
jeszcze w szpitalu. Z oddziału neonato-
logicznego dziewczynka trafiła do Zakła-
du Opiekuńczo-Leczniczego dla dzieci
w Kraszewie-Czubakach. Raz, na samym
początku, Nadię odwiedziła tam jej naj-
starsza, dorosła już siostra. Stała przy
łóżeczku i płakała. Przyniosła Nadii pie-
luszki, kocyk. Opowiedziała, jak lekarz
po cesarskim cięciu radził mamie, by nie
patrzyła na dziecko, bo urodziła potwor-
ka. Nie chciała zostać opiekunem praw-
nym siostry, powiedziała, że nie dałaby
rady. Nie pojawiła się już, więc opieku-
nem prawnym Nadii została pielęgniar-
ka oddziałowa z ZOL Wiktoria Felczerek.
Obok Nadii leży czteroletni Andrzejek,
wygląda najwyżej na dwa, ze zdiagnozo-
waną wadą genetyczną. Wcześniej był tu
jego brat Mikołaj, z tą samą wadą. Miko-
łaja wzięła do siebie babcia. Powiedzia-
ła, że dwoma nie da rady się opiekować.
– Trudno powiedzieć, że Andrzejek ma
komfort życiowy, cały czas zalewa go wy-
dzielina – mówi doktor Agnieszka. – Nie
wymaga tlenu, ale jednak to jest dyskom-
fort, na który nic nie możemy poradzić. Tak
jakby miał cały czas bardzo mocny katar.
Na końcu sali, pod oknem, leży Oli-
wia z wodogłowiem. Ma 10 lat, przyszła
do Kraszewa z  ośrodka pielęgnacyj-
no-opiekuńczego Ufność w Częstocho-
wie, który zajmuje się najmłodszymi
pacjentami od 0 do 3 lat.
Oliwia niemal cały czas śpi albo tak się
wydaje. Czasem otwiera oczy. Kontaktu
nie ma z nią żadnego. Karmiona przez
gastrostomię. Co jakiś czas pojawiają
się zmiany na skórze i wtedy wiadomo,
że Oliwia będzie chora. – Poza tym cały
czas od siedmiu lat jest tak samo – mówi
Weronika Felczerek.
Niechybna śmierć
Trybunał Julii Przyłębskiej uznał,
że terminacja ciąży w przypadku wro-
dzonej ciężkiej i  nieuleczalnej wady
płodu jest sprzeczna z konstytucją. Pre-
zydent Andrzej Duda, próbując ratować
sytuację, złożył projekt nowelizacji usta-
wy aborcyjnej. Zaproponował, by abor-
cja była „legalna jedynie w  przypadku
wystąpienia tzw. wad letalnych, gdy ba-
dania prenatalne lub inne przesłanki
medyczne wskazują na wysokie praw-
dopodobieństwo, że dziecko urodzi się
martwe albo obarczone nieuleczalną
chorobą lub wadą, prowadzącą niechyb-
nie i bezpośrednio do śmierci dziecka,
bez względu na zastosowane działania
terapeutyczne”.
Kto miałby zadecydować o tym, że wada
prowadzi do śmierci, nie wiadomo.
Ani co właściwie oznacza „niechybnie
i bezpośrednio”. – Niechybnie do śmier-
ci prowadzi życie – mówi prof. dr hab.
Maria Sąsiadek, była konsultantka kra-
jowa w  dziedzinie genetyki klinicznej.
– Poza ekstremalnie ciężkimi wadami,
jak np. bezmózgowie (wiemy na pewno,
że nie da się żyć bez mózgu), nie jesteśmy
w stanie określić czasu przeżycia ani stop-
nia niepełnosprawności dzieci z wadami
genetycznymi. Tak często przywoływany
zespół Downa może w przypadku bardzo
często występujących przy tym zespole
ciężkich wad serca czy innych narządów
prowadzić do śmierci krótko po urodzeniu.
Może dawać głęboką niepełnosprawność
lub stosunkowo lekką. Dzieci z zespołem
Edwardsa najczęściej umierają wkrótce
po urodzeniu. Ale są pojedyncze przypad-
ki, które dożywają do 4–5 roku. I to jest nie
do przewidzenia na podstawie wyniku ba-
dania genetycznego.
Ania z  zespołem Pataua żyła 10 lat,
chociaż 70 proc. dzieci umiera w pierw-
szym miesiącu życia. Najpierw zajmowa-
ła się nią chora na stwardnienie rozsiane
mama, ale gdy choroba uniemożliwiła jej
normalne funkcjonowanie, musiała od-
dać córkę do Kraszewa.
Dwa tygodnie temu w łódzkim ośrodku
preadopcyjnym Tuli Luli zmarł dwumie-
sięczny chłopczyk z  zespołem Downa.
– Miał wadę serca, ale wydawał się leka-
rzom stabilny, dlatego nie był w naszym
hospicjum, tylko czekał na adopcję – mówi
prezes fundacji Aleksandra Marciniak.
Dlatego Polskie Towarzystwo Gene-
tyki Człowieka stanowczo sprzeciwia
się tworzeniu „katalogu wad, chorób
lub zaburzeń, który miałby stanowić
podstawę do administracyjnej decyzji
o dopuszczalności przerwania ciąży”.
„Całkowicie merytorycznie i etycznie
nieuzasadnione są próby ra nk ing u
chorób genetycznych pod względem
obciążenia, które powodują”, przestrze-
gają genetycy.
Tak jakby miała wstać
Rodzice Julci o  tym, że ich dziecko
urodzi się z wadą letalną, dowiedzieli
się jeszcze w trakcie trwania ciąży. Ale
na terminację było już za późno i Julcia
przyszła na świat, na którym według le-
karzy miała pozostać bardzo krótko.
Ma rączki bez palców, pod koszul-
ką nie widać, że nie ma także obojczy-
ków, ale deformacje kończyn górnych
to najmniejszy problem. Siedmioletnia
dziewczynka wielkości czterolatki ma
wrodzone ciężkie wady ośrodkowego
układu nerwowego, tzw. zespół mno-
gich wad lub wielowadzie, tak poważne,
że lekarze mówili: umrze wkrótce po po-
rodzie. – Do tego duża wada serca i potęż-
na padaczka – wylicza doktor Agnieszka.
– Każdy atak kończy się zatrzymaniem
krążenia. Nie jesteśmy w stanie jej zresu-
scytować tutaj i za każdym razem lata he-
likopterem do Centrum Zdrowia Dziecka.
Na szczęście ataki nie są częste. Ostatni był
rok temu.
Każdy napad padaczkowy to olbrzymi
ból. Pomijając te okropne chwile, Julcia
sprawia wrażenie pogodnego dziecka
i lekarka sądzi, że nie odczuwa bólu ani
dyskomfortu. Nigdy nie będzie chodzić,
kiedy siedzi w wózku lub pionizatorze,
chudziutkie nóżki ma w ortezach. – Pra-
cujemy tak, żeby te dzieci jak najbardziej
usprawnić – mówi doktor Agnieszka.
– Nie zastanawiamy się, czy to ma sens,
czy nie. Zakładamy Julce ortezy, tak
jakby któregoś dnia miała wstać i zro-
bić krok.
A  Julcia jest słaba i  wiotka, od nie-
dawna dopiero zaczęła trzymać głowę.
Wcześniej opadała zupełnie bezwład-
nie. – Ten bezruch ratuje jej życie – mówi
Wiktoria Felczerek. – Gdyby się ruszała,
to serce by nie wytrzymało. Ma poważną
wadę serca, ale na razie nie ma decyzji
o  operacji. Miała przecież umrzeć tuż
po narodzinach.
Jeszcze w szpitalu rodzice zrzekli się
praw do dziecka, a potem złożyli zawia-
domienie do prokuratury, bo ich zdaniem
lekarz zbyt późno poinformował ich o wa-
dach płodu. Sprawa w sądzie już się za-
kończyła. Dostali 10 tys. zł odszkodowania
i kupili swojej córce specjalny wózek dla
niepełnosprawnego dziecka, połączenie
mobilnego siedziska z  pionizatorem.
Przekazali go opiekunce prawnej Julci Ka-
tarzynie Stępińskiej, wiceprezes Fundacji
Odzyskać Radość i dyrektorce ekonomicz-
nej Grupy Zdrowie, w skład której wchodzi
Zakład Opiekuńczo-Leczniczy dla dzieci
w Kraszewie-Czubakach, który od siedmiu
lat jest domem Julci.
AGNIESZKA SOWA
REKLAMA
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
Stoimy, nie bijemy
Skala ostatnich protestów otrząsnęła policję z bezkrytycznej miłości do PiS.
Ale funkcjonariusze szybko władzy nie opuszczą.
JULIUSZ ĆWIELUCH
T
o, co przez ostatnie kilka dni
działo się na ulicach w całej
Polsce, policjanci na z y wa-
ją karnawałem. – Wzbierało,
wzbierało, poszła iskra i eksplo-
dowało – mówi jeden z doświadczonych
funkcjonariuszy. Jego zdaniem mało
brakowało, a policja poparzyłaby sobie
przy tym ręce. – Kwiaty się tym naszym
drogim paniom należą, bo trochę oprzy-
tomniły kolegów, że ta władza nie będzie
trwać wiecznie i trzeba się zachowywać
przyzwoicie – tłumaczy protekcjonalnie
36
pa n inspektor. Przeka z do drogich
pań nie jest zachęcający, bo jak mówi:
– Wiecznie nie będzie też trwała policyj-
na pobłażliwość.
Policjantki klaszczące protestującym
świetnie wypadają w portalach społecz-
nościowych. A zaraz później wypadają
ze służbowego grafika.
Łotry pod krzyżem
M. stawia sprawę jasno: – Nająłem
się na psa, to szczekam. W  prewencji
od ponad 20 lat. Prosi, żeby nie podawać
stopnia, funkcji i garnizonu, bo go bę-
dzie łatwo namierzyć. A teraz rozmowa
z mediami to kadrowy i środowiskowy
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
wyrok śmierci. Policjanci jak żółw scho-
wali głowę do skorupy i  nasłuchują,
co dalej. W jeden piątek tłum wyzywa
ich od gestapo. Tydzień później ten sam
tłum krzyczy, gdzie była policja, jak tłu-
kli ich naziole? Policjanci wolą się nie
wychylać i czekają na bardziej spójny
komunikat pod swoim adresem.
M. w zasadzie mógłby już iść na eme-
ryturę. Ale dla takich jak on PiS wpro-
© ŁUKASZ SZELĄG/REPORTER
wadził dodatek geriatryczny, jak mówią
w firmie. Czyli 1,5 tys. zł ekstra do pensji,
żeby na emeryturę nie uciekali najbar-
dziej doświadczeni funkcjonariusze.
– Ciągle było o tym gadane i ciągle tego
nie dawali. Przyszedł PiS i dał – mówi.
 Lista tego, co dali, jest w przypadku
policji długa. I każda inna grupa zawo-
dowa mogłaby im tylko pozazdrościć.
– Pięć lat temu na wejściu do oddziału
chłopaki dostawali 2,3 tys. na rękę. Teraz
tysiąc złotych więcej. Do policji podobno
nie idą najbystrzejsi, ale te chłopaki potra­
fią liczyć i mają dobrą pamięć – mówi. On
też pamięta. – Prawda jest taka, że latami
traktowali nas jak bydło. Stało się godzi­
nami w słońcu, na którym człowiek robił
się przezroczysty, a kiełbasa z suchego pro­
wiantu jeszcze bardziej zielona. Za nad­
godziny nie chcieli płacić. A jak próbowa­
łeś odebrać wolne, to szefostwo wpadało
w histerię – opowiada.
Przy zabezpieczeniach ostatnich pro-
testów policjanci spali w porządnych
hotelach. Mieli dw uosobowe pokoje
z łazienką. Na śniadanie była prawdziwa
kawa z ekspresu i jedzenia po kokardę.
A o pieniądze za nadgodziny nikt się nie
martwił, teraz to już jest w standardzie.
M. zgodził się pogadać, bo jako sta-
ry policyjny wróbel pamięta również
filmik, w którym porucznik milicji An-
drzej Kaszubowski w kościele św. Bry-
gidy w Gdańsku przepraszał ze łzami
w oczach za błędy formacji i deklarował
wolę służby w „obronie praw człowieka”.
Co ostatecznie nie uchroniło tych, którzy
poszli służyć nowej Polsce, przed ode-
braniem im świadczeń emerytalnych.
(Jeśli mieli jakiś epizod kadrowy z bez-
pieką. A niektórzy mieli).
– Jak się teraz zacznie jatka na uli­
cy, to nie politycy, ale zwykli policjanci
będą świecić tyłkami. Ja to zawsze mó­
wię moim chłopakom. Za swoich mogę
ręczyć, ale na innych nie mam wpływu.
Na PiS nie zostawia suchej nitki. – Jak
można było doprowadzić do takiego bur­
delu na ulicach? Mało mają ludzie pro­
blemów? Oni sobie robią socjotechnikę,
a nam każą sprzątać – mówi. Czy po-
piera protesty? – Mam dwie córki – uci-
na wątek.
Ale swoim ludziom w ydał standar-
dową i lość st rzelb g ład kolu fow ych
– po jednej na dziesięciu ludzi. I nawet
na chwilę nie pozwolił ściągnąć ochron-
nych kasków. – W Krakowie ściągnęli.
Błąd. Ludzie mogli to nieopatrznie zro­
zumieć, że policja jest z nimi. No i gdyby
któryś policjant dostał cegłą w  głowę,
to o odszkodowaniu można zapomnieć
– tłumaczy.
W  piątek, 30 pa ździernika zabez-
pieczali jedno z miejsc w stolicy. Nie
może powiedzieć które, bo będzie ła-
two dojść. Ale tak się stało, że miejsce
to zabezpieczała też samorzutna Straż
Och rony Kościoła. Ta k ie ch łopa k i,
że aż nieswojo było stać do nich pleca-
mi, więc kazał swoim ludziom mieć ich
na oku. – Tłumaczyłem sobie w duchu,
że na krzyżu koło Jezusa też było dwóch
łotrów. Ale jako stary pies czułem się
z tym podle.
Pieniądze nie śmierdzą
W swojej ostatniej historii policja mia-
ła dwa wielkie programy modernizacyj-
ne. Obydwa przepchnął przez parlament
PiS. – Ale ten pierwszy realizowany był
już za czasów Platformy Obywatelskiej.
Po przegranych przez PiS wyborach ko­
lejny rząd dotrzymał obietnic. Choć świa­
towa gospodarka wpadła w recesję i były
zakusy, żeby te pieniądze policji zabrać
– mówi Adam Rapacki, były wicemini-
ster spraw wewnętrznych i administracji
w rządzie Donalda Tuska.
Policjanci pamiętają z tego tylko tyle,
że za PO była jedna podwyżka i to o mar-
ne 300 zł na etat. A jednocześnie Tusk ka-
zał im dłużej pracować – na emeryturę
można było przejść dopiero po 55. roku
życia. A na chorobowym nie można było
dostawać 100 proc., jak to miało miej-
sce wcześniej.
– Co było racjonalne, skoro tym jednym
ruchem udało się doprowadzić do sytua­
cji, w  której każdego dnia chorowało
o  2  tys. policjantów mniej – tłumaczy
Adam Rapacki.
PiS zaczął rządzenie od odkręcania
reform z czasów PO. Policjanci znowu
mogli zacząć przechodzić na emery-
turę nawet w wieku 43 lat. Wystarczyło
przepracować 25 lat w służbie. A w całej
Polsce zaczęto masowo odtwarzać małe
posterunki zamykane przez poprzed-
ników. W efekcie 97 posterunków, które
zniknęły z policyjnej mapy, ponownie
na nią wróciło – jak na przykład w Mał-
dytach, Dubiennikach czy Siedliszczach.
Jednak prawdziwym lepem na policjan-
tów była ustawa modernizacyjna, z którą
rząd gnał przez parlament, żeby zdążyć
z  pięknym prezentem pod policyjną
choinkę. Uchwalona 15 grudnia 2016 r.
ustawa to zaledwie dwie kartki A4. Ale
dla budżetu wydatek na poziomie prawie
18 mld zł w perspektywie 10 kolejnych
lat. Z czego na samą policję przeznaczo-
no większość tej kwoty. Takiego deszczu
pieniędzy policjanci nigdy wcześniej nie
doświadczyli. Już w 2017 r. poszła pierw-
sza podwyżka o średnio 253 zł na etat.
Ale pieniądze były tak ustawione, żeby ci
na samym dole dostali dużo, a ci na gó-
rze mało, bo dramatycznie brakowało
chętnych do pracy w policji. W 2019 r.
była kolejna podw yżka. Ty m ra zem
o  655 zł na etat. W  tym roku kolejna,
o 500 zł na etat.
Po latach zapaści znalazły się pienią-
dze na sprzęt komputerowy. Dotychczas
wielu funkcjonariuszy używało w pracy
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
własnych komputerów i drukarek. Do-
chodziło do paranoidalnych sytuacji,
że niektórzy policjanci pracowali na nie-
legalnym oprogramowaniu. W 2018 r.
policja kupiła wreszcie 1852 sztuki pro-
gramu MS Office i 5840 innych progra-
mów komputerowych. W sumie na kwo-
tę ponad 14 mln zł. Co szybko okazało
się sumą wręcz śmieszną, zważywszy,
że niemal od podstaw zbudowano po-
lic y jny pa rk śm ig łowców. Kupiono
3 helikoptery Black Hawk. A w styczniu
2019 r. komendant główny policji pod-
pisał umowę na dostarczenie trzech
kolejnych maszyn. Tym razem helikop-
terów Bell-407 GXi w  wersji poszuki-
wawczo-patrolowej zdolnych do lotów
w dzień i w nocy. Znalazła się amunicja
na szkolenie, bo nawet NIK alarmowała,
że polscy policjanci nie potrafią strzelać.
Co zresztą było zrozumiałe, skoro były
takie lata, że z braku pieniędzy na amu-
nicję oddawali po pięć strzałów rocznie.
Z użytku wycofano również poprzed-
nią wersję munduru wraz ze znienawi-
dzoną przez policjantów czapką zwaną
„cieciówką” z za dużym daszkiem, który
pogardliwie nazywano naleśnikiem. No-
wym nakryciem głowy została furażer-
ka. A drogówka dostała tzw. kamery na-
osobne i temat łapówkarstwa wśród tych
funkcjonariuszy właściwie umarł śmier-
cią naturalną. Uwieńczeniem moderni-
zacji okazał się zakup systemu cyfrowej
i szyfrowanej łączności Tetra, z którym
policja nie mogła sobie poradzić przez
20 lat. Co prawda i tym razem zawalo-
no procedurę, sprzęt dostają wybrane
jednostki, a co do jakości połączeń jest
wiele uwag. Ale nowoczesna, odporna
na podsłuchiwanie przez byle laweciarza
łączność wreszcie zaczęła trafiać do poli-
cjantów. Trudno się dziwić, że mogli się
poczuć co najmniej zobowiązani wobec
władzy, która tak kompleksowo o nich
zadbała. Co zresztą nieraz gorliwie oka-
zywali, spisując protestujące pod sądami
staruszki, wyłapując protestujących albo
ślepnąc na chuligańskie zachowania pra-
wicowych bojówek.
Wersalu już nie będzie
G. pracuje na prowincji, ale mówi,
że to już bez znaczenia, bo teraz nawet
tu są protesty, choć miasteczko jest ogól-
nie pisowskie. Komenda średniej wielko-
ści, ale z problemami jak w reszcie kra-
ju. – Za mało ludzi, za dużo roboty. Niby
były podwyżki, ale młodzi wcale się nie
garną, żeby iść na psa – mówi. Skończyło
się na tym, że przyjęli dziewięć osób, ale
pracują na pół gwizdka.
– Dopóki nie przejdą kursu podstawo­
wego, nie mogą wykonywać czynności.
A kolejka na kurs jest długa, bo przez
37
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
covid szkolą dużo mniej policjantów
– mówi G.
Za czasów PiS kurs został wydłużony
z 6 do 7 miesięcy. Ale po wybuchu pan-
demii najpierw je zawieszono, a później
podjęto decyzję o skróceniu szkolenia
do 3 miesięcy.
– Jeden chłopak jest właśnie na szkole
i mówił, że przez pierwsze dwa tygodnie
siedzieli w pokojach i zajęcia były online.
Później zrobili im badania i uczyli się już
na salach, ale raczej bez kontaktu. Jak
ich będą uczyć technik zatrzymania, nie
wiem, ale boję się pomyśleć, ile taki poli-
cjant będzie wart – dodaje G.
Pozostali przyjęci przydali się do ob-
sługi kwarantanny, bo to akurat mogą
robić. I jest czym, bo policja dostała po-
nad tysiąc samochodów. I zdążyła już
nawet zapomnieć o problemach typu
jeden bak na jeden radiowóz na jeden
miesiąc, co jeszcze kilka lat temu było
w standardzie.
Na pierwszy protest kobiet w ich mie-
ście przyszło około 200 osób. Jak na takie
miasto to tłum. – Rozkazy były klarowne.
Ochraniać, nie denerwować, nie dopuścić
do ataków na kościoły i lokale partyjne
PiS – wylicza. Ale nic takiego się nie dzia-
ło. – Panie były hałaśliwe, ale nie agre-
sywne. My też na spokojnie. Jak na chwilę
wyciągnąłem pałkę, bo mnie uwierała,
to zaraz miałem telefon, żebym schował,
bo eskaluję. Po wszystkim panie nam na-
wet podziękowały. Ale w dużych miastach
wersalu nie było. W tym samym czasie po-
licja w Poznaniu szła na zwarcie z tłumem
i hojnie używała gazu pieprzowego. – Jak
ludziom zaczną upadać biznesy, to i u nas
może się skończyć wersal.
Gaz na ulicach
Opublikowany w niedzielę, 1 listopa-
da list 200 byłych generałów różnych
służb miał być kubłem zimnej wody
na rozpalone falą protestów głowy Pola-
ków i kuriozalną postawę władzy, która
eskalowała emocje i namawiała do prze-
mocy na ulicach. I to ustami Jarosława
Kaczyńskiego, czyli człowieka odpowie-
dzialnego za nadzór nad służbami. „Cza-
sami nadmiar emocji, niekontrolowany
rozwój wydarzeń może skutkować roz-
lewem krwi” – ostrzegali sygnatariusze
listu, gdzie wśród podpisów nie ma ani
jednego nazwiska policyjnego generała,
który nominację dostał po przejęciu wła-
dzy przez PiS. Choć kilku już się z pracą
pożegnało, bo kadrowa karuzela w służ-
© ŁUKASZ SZELĄG/REPORTER
bie trwa w najlepsze.
Gen. Adam Rapacki, twórca Central-
nego Biura Śledczego i pomysłodawca
listu, mówi, że jakoś się nie złożyło. Ale
bardzo dobrze oddaje to nastroje w po-
licji, która jest tak samo podzielona, jak
38
reszta społeczeństwa. – Tym bardziej
taki list trzeba było napisać, bo nastroje
są radykalne, a mamy jeszcze pandemię
i rząd, który konfrontuje jednych z drugi-
mi – dodaje gen. Rapacki. Jedną z inten-
cji listu było również przekonanie Pola-
ków, że „policjanci nie są ich wrogami”.
Co samo w sobie oddaje tragizm sytuacji
w Polsce, skoro o takich sprawach trzeba
zapewniać w oficjalnych listach.
Gen. Rapacki o ostatnich działaniach
policji wyraża się dobrze. – Przyjęli od-
powiednią taktykę. Unikali konfrontacji,
a jednocześnie byli skuteczni i zdecydo-
wani, kiedy sytuacja tego wymagała,
np. w czasie ataków chuliganów w okoli-
cy ronda de Gaulle’a – mówi. Względnie
dobrze ostatnie działania policji ocenia
również Adam Bodnar, rzecznik praw
oby watelskich, choć do komendanta
głównego policji skierował pismo z py-
taniami o kilka przypadków rażącego
Zdania manifestantów są
podzielone. Opowieści
o ładnych gestach
ze strony policji mieszają
się z tymi mniej fajnymi.
naruszenia praw człowieka. – Poza paro-
ma, mam nadzieję, nadgorliwymi funk-
cjonariuszami, którzy kazali podwładnym
zatrzymywać osoby udające się na protesty,
można uznać, że ostatecznie wygrał rozsą-
dek. Ale to kruchy kompromis, bo policja
wydaje się być cały czas pod politycznym
naciskiem. I zdarza się mu ulegać. Jak wte-
dy, gdy legitymuje bez uzasadnienia, zło-
śliwie wywozi zatrzymanych na oddalone
od protestów komendy albo nadużywa siły
na posterunkach – wylicza Adam Bodnar.
Zdania manifestantów są podzielone.
Opowieści o ładnych gestach ze strony
policji mieszają się z tymi mniej fajny-
mi. Wpisy najlepiej obrazuje ten Mag-
dy Fitas-Dukaczewskiej zamieszczony
na FB – „Gdy wracałam do samochodu
na Górnośląskiej, zarzuciłam policjan-
towi, kierującemu ruchem, że policja
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
nas zostawiła, że biją kobiety, a funk-
cjonariusze strzegą pustego kościoła.
Przeprosił i powiedział, że wstyd nosić
mu teraz ten mundur i że na 1000 proc.
jest z nami. Nie napiszę, gdzie stał, żeby
nie poniósł konsekwencji służbowych.
Ale wrzucam zdjęcie innego funkcjona-
riusza, który z innymi bronił konsulatu
USA na skrzyżowaniu Pięknej i Ujaz-
dowskich. Na mój zarzut, że oni tu stoją
tłumnie pod pustym budynkiem, a kil-
kaset metrów dalej naziole biją kobiety,
odpowiedział: „I dobrze, że biją”.
Względny spokój w czasie ostatnich
protestów to przede wszystkim zasłu-
ga samych protestujących. Komendant
główny policji przyznał na Twitterze,
że 28 października policja odnotowała
w całej Polsce 410 protestów, w których
brało udział 430 tys. ludzi. „100 tys. po-
licjantów nie jest w stanie realnie doko-
nać czynności” – napisał gen. Jarosław
Szymczak, komendant główny policji.
A w czasie przemarszu ponad 100 tys.
ludzi przez całą Warszawę nie tylko nie
poleciała nawet jedna szyba, ale służ-
by miejskie nie miały za bardzo czego
sprzątać. Ludzie co prawda krzyczeli
„wypierdalać”. Ale śmieci karnie wyrzu-
cali do miejskich kubłów.
Morza szum
A. jest z prewencji, ze ściany wschod-
niej. Więcej szczegółów nie chce podać.
Staż ma krótki. Poglądy raczej konser-
watywne, trzymając się zasady, że ję-
zyk mówi nami. Osoby homoseksualne
to według niego pedały. Do kościołów
wchodziły kurwy z tekturami. A praca
w policji jest ciężka, ale satysfakcjonują-
ca. Tyle że ostatnio mniej, bo nie dość,
że co weekend jest w robocie, to jeszcze
ma problemy, żeby to sobie wszystko uło-
żyć w głowie.
Od trzech lat starają się z żoną o dziec-
ko. I ogólnie to nie chciałby wchodzić
w szczegóły. – Ale są i takie scenariusze,
że coś pójdzie nie tak. I jak dziecko będzie
bez mózgu, to też trzeba będzie chować?
– pyta. Z tymi dziewczynami z warszaw-
skich ulic łączy go niewiele. – Dowódca
nam mówił, że jak już czujemy, że wzbiera
w nas złość, to żebyśmy pomyśleli o czymś
miłym. I ja na przykład to ostatnio stałem
i myślałem, że jestem z żoną nad morzem.
Plaża taka pusta, bo mnie z racji nieposia-
dania dziecka zawsze dają urlop dopiero
we wrześniu. Ale w tych myślach to byliśmy
nad morzem już z dzieckiem. Z synem by-
liśmy. I jak te dziewczyny do nas krzyczały
ZOMO, ZOMO, to ja sobie wyobrażałem,
że to właśnie morze tak szumi. To zresztą
łatwe, bo w kasku uszy są tak ściśnięte,
że słabiej wszystko do człowieka dochodzi.
JULIUSZ ĆWIELUCH
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Weronika Gogola, tłumaczka,

pisarka. Mieszka na Słowacji. Jej powieść
„Po trochu” była nominowana do wielu
nagród, m.in. do Literackiej Nagrody
NIKE. Otrzymała nagrodę Conrada.

Kraj z wadą Rozmowa z pisarką Weroniką Gogolą

o protestach kobiet, o Kościele,

genetyczną o tym, co trapi nasz kraj, i dlaczego

lepiej mieszka się na Słowacji.

MARTYNA BUNDA: – Słowacja, aborcyjnego. W dużej mierze odpowie- przez konserwatywną polityczkę Annę
© ADRIANNA BOCHENEK/AGENCJA GAZETA

kraj, w którym teraz mieszkasz,
to w ostatnim czasie w Polsce synonim
bezpiecznej i dostępnej aborcji.
WERONIKA GOGOLA: – To prawda. Na-
wet w piosence Natalii Przybysz o prze-
rwaniu ciąży pada słowo Słowacja. Ale
jest to symbol trochę na wyrost. Bo tu
też sytuacja się zmienia i wciąż podej-
mowane są próby zaostrzenia prawa
dzialni za to są konserwatyści, którzy
mają coraz większe wpływy w rządzie.
Ostatnia taka próba odbyła się w paź-
dzierniku – nowa ustawa nie przeszła
zaledwie jednym głosem.
Co prawda nie mówimy tutaj o rady-
kalnym zakazie aborcji, jak w Polsce, ale
o prawie utrudniającym całą procedurę.
Według projektu ustawy przedłożonego
Zaborską, którą niektórzy moi znajomi
porównują do Kai Godek, okres ocze-
kiwania na zabieg należy przedłużyć
z 48 godzin na 96, przed zabiegiem nale-
ży posiadać zaświadczenie potwierdza-
jące zagrożenie życia matki lub płodu
podpisane przez dwóch lekarzy. Projekt
zakładał też pomoc socjalną dla kobiet
w trudnej sytuacji, które zdecydują się

P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 39
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
urodzić. Nie jest to więc polska bajka,
ale moje słowackie koleżanki są tym za‑
niepokojone. Większe zmiany zawsze
zaczynają się od małych kroków.
Na razie jednak na Słowacji aborcja
jest możliwa, a tabletki dzień po są do‑
stępne w sieciówkach, także w mniej‑
szych miejscowościach, i  nie trzeba
na nie recepty. Tymczasem, o  ile mi
wiadomo, w Warszawie, nawet z recep‑
tą jest trudno; jedna z moich znajomych
z  Warszaw y zwierzała się, że dostała
tabletkę dopiero w jedenastej aptece,
więc co dopiero musi być na prowincji.
Słowaczki naprawdę boją się, że ich kraj
pójdzie tą drogą co Polska. W telewizji
państwowej od niedawna emitowany
jest program publicystyczny „Do krzy‑
ża”, który prowadzi Štefan Chrappa, nie‑
gdyś wokalista metalowej kapeli Wanda‑
le, zwany zresztą „Stefkiem Wandalem”,
dziś nawrócony konserwatysta. Sceno‑
grafię programu stanowi stół w kształ‑
cie krzyża, w programie poruszana jest
również kwestia aborcji; w studiu obec‑
nych jest rzecz jasna czterech mężczyzn
– „ekspertów”.
Jest w słowackim zwrot
„dziecko poczęte”?
Wiesz co, nie spotkałam się z tym, ale
wydaje mi się, że w organizacjach pro‑­life
być może używa się takiego określenia.
Wiem, że jakiś czas temu organizacje te
wykupiły billboardy, na których umiesz‑
czały charakterystyczne zdjęcia płodów
w kleszczach. Natomiast projekt nowej
ustawy aborcyjnej złożony przez Zaborską
zakładał zmianę nazewnictwa ze „sztucz‑
nego przerwania ciąży” na „sztuczne
ukończenie ciąży”. W każdym razie ob‑
serwacja sytuacji w Polsce przypomina,
że trzeba bardzo uważać, bo nic nie jest
dane raz na zawsze. Moja pięciomie‑
sięczna córka szczęśliwie jest Słowaczką
i – w przeciwieństwie do mnie – wciąż ma
wybór. Nie chcę, żeby go straciła.
A czy Słowacy wiedzą o tych setkach
tysięcy protestujących na ulicach
w Polsce?
Wiedzą. Były u nas nawet małe de‑
monstracje wsparciowe pod Instytu‑
tem Polskim.
Tyle że informacje z kraju docierały
do nas z opóźnieniem. Ja, obserwując
pierwsze relacje z Polski na Facebooku,
początkowo pytałam znajomych, czy
to prawda, czy może coś źle zrozumia‑
łam albo ktoś coś wyolbrzymił? Mój mąż
długo nie dowierzał. Dopiero gdy „The
Guardian” napisał o protestach w Polsce,
uwierzył, że to się dzieje naprawdę. Sło‑
wackie media pisały o nas dopiero potem.
Jak to wygląda z perspektywy?
Jak rewolucja. A przynajmniej nadzie‑
ja na nią. Bo są też obawy, że znów się
40
nie uda. Ja mam wręcz wrażenie, jak‑
by czas się zapętlił; w czasie Czarnych
Protestów sprzed czterech lat, gdy aku‑
rat przeniosłam się na Słowację, też
były wybory w Stanach i prezydentem
został Trump. Po tych czterech latach
sytuacja kobiet – w Polsce i na Słowacji,
tylko się pogorszyła. Co dalej? Czy auto‑
busy kobiet z Polski ciągle będą jeździć
na Słowację? Czy może covid stanie się
świetnym pretekstem, by pozamykać
kobiety w kraju?
Słowacja nie jest tak ultrakatolicka.
Chyba jednak nie grozi jej wariant
polski.
To prawda, że jest zróżnicowana reli‑
gijnie, choć jest to zróżnicowanie sub‑
telne, bo w  obrębie chrześcijaństwa.
Na Słowacji jest bardzo wielu ewangeli‑
ków, grekokatolików, a w regionach zdo‑
minowanych przez Kościół rzymskoka‑
tolicki stosunek do religii jest znacznie
Sytuacja kobiet w Polsce
tylko się pogarsza.
Co dalej?
Czy autobusy kobiet
z Polski ciągle będą
jeździć na Słowację?
Czy może covid
stanie się pretekstem,
by pozamykać je
w kraju?
luźniejszy, nie ma tych wszystkich bogo‑
ojczyźnianych wątków. Z drugiej strony
w czasach komunizmu Kościół wspierał
działania ant ykomunist yczne, w ięc
tak jak u nas, trzeba mu to było jakoś
wynagrodzić. Między innymi dlatego
w szkołach są zajęcia z religii. Naturalnie
nie tylko katolickiej, i nie ma problemu
z zapisaniem dziecka na etykę. Różnica
między polskim katolicyzmem a jego
udziałem w polskim patriotyzmie a ka‑
tolicyzmem słowackim jest znacząca.
Państwowość słowacką w dużej mierze
budowała inteligencja ewangelicka.
Dopiero faszystowska Republika Sło‑
wacka z księdzem Tiso na czele – to był
Kościół katolicki.
U nas tradycja zespolenia Kościoła
i państwa sięga głębiej. I tutaj należy
szukać genez y nasz ych problemów.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Na Słowacji nie do w yobrażenia jest,
popularna w  Polsce, kategoria prak‑
tykujących niewierzących, podobnie
jak kategoria wierzących nieprakty‑
kujących. Albo się wierzy i praktykuje,
albo nie. U nas popularny jest oportu‑
nizm – wezmę ślub w kościele, bo do‑
stanę pieniądze w prezencie. Ochrzczę
dziecko, bo dziadkowie chcą. Pewna
moja znajoma góralka, która nie cho‑
dzi do kościoła i nie wierzy, ochrzciła
swoje dziecko. Gdy zapytałam, dlacze‑
go, odpowiedziała, że się bała, że jakby
nie ochrzciła, to coś złego by się stało.
Co się miało stać?! Ale Polska jest prze‑
siąknięta takim myśleniem. Że „coś się
złego stanie”, jeśli choć trochę wystąpi‑
my przeciwko Kościołowi.
No to coś właśnie się zmieniło.
Bunt w Polsce wszedł do kościołów.
Dlatego właśnie myślę, że w Polsce
trwa rewolucja. Pochodzę z Olszyn, wsi
na pograniczu Małopolski i Podkarpa‑
cia, gdzie czołobitność wobec Kościoła
i narracja „dziecka poczętego” jest wy‑
jątkowo silna. A jednak widzę na zdję‑
ciach facebookowych koleżanki z bły‑
skawicami. Ale też w yrok, od którego
zaczęły się protesty, jest tak absurdal‑
ny, że byłoby źle, gdyby nic się nie stało.
W zasadzie większość z nas ma doświad‑
czenie wczesnych poronień i zabiegów
za sobą. Bez względu na poglądy. Po raz
pier wszy mam w rażenie, że nastała
prawdziwa solidarność polskich kobiet,
ponad podziałami.
Inna sprawa, że wciąż bardzo wiele
osób w  Polsce nie uświadamia sobie,
o co gramy. Bo gdy pada słowo „abor‑
cja” obok słowa „za ka z”, za ra z się
zgadzają, bo przecież „nie godzą się
na zabijanie dzieci”. Ale co taka ustawa
oznacza realnie? Co na przykład z ciążą
pozamaciczną?
Ta ustawa jest częścią szerszego pro‑
cesu. To lekarze, którzy odmawiali le‑
czenia ciężarnej, doprowadzając do jej
śmierci, to inni lekarze, którzy zatajali
przed kobietami wady płodów, prze‑
trzymywali je podstępem na swoich od‑
działach, bo „ratowali życie” – przecież
to trwa od lat. Nikt się temu napraw‑
dę nie przeciwstawił. Mam wrażenie,
że w którymś momencie przespaliśmy
coś jako społeczeństwo. Że trzeba było
reagować ostrzej znacznie wcześniej.
Dlaczego nie reagowaliśmy?
Bo Kościół… Ale ten błąd tkwi w na‑
szej mentalności, to problem na pozio‑
mie świadomości społeczeństwa. To,
że w Polsce ksiądz ciągle jeszcze jest
autorytetem, bez względu na to, jakim
jest człowiekiem, jest wynikiem jakiejś
„wady genetycznej”, na którą cierpimy
w Polsce. Nie bez znaczenia jest postać
papieża Polaka. Być może, gdyby nie
on, życie społeczne w Polsce wygląda-
łoby inaczej.
Być może. Jednak w większych
miastach to też się zmienia. Są
dzielnice, w których już mniej niż
połowa dzieci chodzi na religię, zresztą
teraz posypały się żądania wypisania
ich. W tych miejscach Jan Paweł II staje
się antyikoną. Symbolem wszystkie-
go, co coraz liczniejsi ludzie Kościoła
uważają w nim za złe.
Na prowincji to nie działa. W mojej
szkole, która nie miała imienia, dłu-
go debatowano, czy patronem powi-
nien być Jan Brzechwa, bo pod takim
szyldem od lat organizowano w szko-
le ­k onkurs, bardzo znany w  regionie
– czy Jan Paweł II, „bo to wielki Polak”.
No i kto wygrał?
Wiadomo.
Co więcej, nawet Słowacja nie jest
wolna od tego mitu. Tu też odczuwa się
dumę z papieża Słowianina, nawet jeśli
nie stawia się mu zbyt wielu pomni-
ków. W Nitrze, która jest bardzo kon-
serwatywna i nacjonalistyczna i która
buduje swoją tożsamość na spuściźnie
Cyryla i Metodego, teatr wystawia wła-
śnie musical o Janie Pawle II. Notabene,
jedna ze scen z przygotowań mówi wiele
o Polsce i o Słowacji. Polski reżyser, za-
proszony do współpracy, chcąc wytłu-
maczyć 12-latce, jak ma się zachować
na scenie, zapytał ją retorycznie „no,
nie byłaś nigdy w kościele?”, a dziecko
szczerze odpowiedziało, że nie… Mu-
sical z Nitry świetnie pokazuje pewną
schizofrenię słowackiego katolicyzmu,
której nie znajdziemy w Polsce. Mimo
że libretto pisał bardzo wierzący Sło-
wak, i  tak samo bardzo wierzący był
aktor odgr y wający główną rolę, całą
dramaturgię zbudowano na spotkaniu
Jana Pawła II z Szatanem. Jest tam kilka
scen, gdzie aktor grający papieża wcho-
dzi między ludzi, a widownia, składa-
jąca się głównie ze starszych pań, do-
tyka go, całuje po rękach, jakby wszedł
między nie autentyczny święty, jednak
gdy minutę później na scenę wjeżdża
odwrócony krzyż albo gdy wręcz widać
zażyłość papieża i Szatana, nikt nie robi
z tego problemu.
Odwrócony krzyż na pokazie
dla wiernych – nie do wyobrażenia
w Polsce.
Bo to kolejna cecha polskiego katoli-
cyzmu – to nadęcie, zadęcie i przycięż-
kość… Z drugiej strony źródłem piekła
kobiet nie musi być tylko skrajna pra-
wica. Jestem w takim wieku, że dużo
moich koleżanek jest w ciąży, i z takiego
pokolenia, że bardzo wiele z nich żyje
za granicą. Zaskakujący jest przykład
Norwegii. W naszych oczach to bardzo
liberalne społeczeństwo. Myślałam,
że tam jest najlepsza opieka zdrowot-
na, jaką tylko można sobie wyobrazić.
A okazuje się, że zależy, jak na to pa-
trzeć. Koleżanka, która tam żyje, latała
samolotami na USG do Polski, ponie-
waż u nich w ciąży wykonuje się tylko
jedno USG, to połówkowe. Norwegowie
są zdania, że trzeba żyć „bliżej natury”.
Z tego samego powodu norweskie ko-
biety nie mają możliwości skorzystania
ze znieczulenia zew nątrzoponowe-
go w czasie porodu – poród musi być
„naturalny”.
Inna sprawa, że dzieci ciężko dotknię-
te przez los są objęte opieką od razu
po urodzeniu. Oby watele z  tej w yrę-
ki korzystają, przekonani, że sami nie
byliby w stanie dobrze się zająć ciężko
chorym dzieckiem. U nas wymaga się
od kobiet maksymalnego poświęcenia,
W Polsce trwa rewolucja.
Pochodzę ze wsi,
gdzie czołobitność
wobec Kościoła
jest wyjątkowo silna.
A jednak widzę
na zdjęciach
facebookowych
koleżanki
z błyskawicami.
cierpiętnictwa. A  my przecież jeste-
śmy tylko ludźmi. Dlatego autobusy
na Słowację nie przestaną tak szyb-
ko kursować.
A jeśli nie będzie możliwości wyjazdu?
Koleżanka, która w ychowuje dziec-
ko w Niemczech, pisała mi niedawno,
że jest bardzo szczęśliwa, że jej cór-
ka dorasta poza Polską i będzie mogła
decydować o sobie. Ja myślę teraz tak
samo; że wygrałam los jako mama małej
Słowaczki. Mieszkam w państwie, które
pod wieloma względami bardziej kule-
je niż Polska. Infrastruktura jest słaba,
korupcja ogromna, ale mentalnie jest
o wiele większy luz. Mieszkając w Pol-
sce, do pewnych rzeczy się przyzwycza-
jasz, pewnych już nie widzisz. Chociaż
w ostatnim czasie bardzo zmienił się ton
listów, jakie wymieniam z przyjaciółmi
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
z  Polski. Coraz więcej osób pisze mi,
że Polska to kraj do zaorania.
Na razie z Polski na Słowację trafia
głównie covid. Jest taka mapka
na twoim Facebooku. Blado, blado,
a pod granicą z Polską – czerwono.
U  nas o  cov id zie zaczęto mów ić
w mediach już w lutym. Od pierwsze-
go tygodnia marca ludzie zaczęli nosić
maseczki, nawet zanim stały się obo-
wiązkowe. Szkoły zamknęły się szybko,
zresztą decydowało o tym nie państwo,
a samorządy. Pamiętam, gdy pisałam ro-
dzinie w Polsce, że chyba odwołamy pla-
nowany na kwiecień wyjazd do Włoch,
rodzina pukała się w czoło. A gdy ogląda-
łam transmisję z polskiego parlamentu,
nawet lewicowi politycy nie nosili ma-
seczek, dopóki nie było oficjalnego pri-
kazu. Czyli dzień przed obostrzeniami
występowali bez maseczek, zakładając
je dopiero, kiedy było to wymagane. Zero
odpowiedzialności za innych.
Może ta samoświadomość Słowaków
wzięła się stąd, że tutejsza służba zdro-
wia jest w jeszcze gorszym stanie niż
polska? Bo już wiosną nastąpiła wielka
mobilizacja. Nie było takiego chojracze-
nia, które z perspektywy też wydaje mi
się szczególnie polską przypadłością:
„nie założę, i co mi zrobisz?”. I w tam-
tym czasie praktycznie wyzerowaliśmy
statystykę. Niestety otworzyły się grani-
ce, wygrały wakacje w Chorwacji, i teraz
mamy powtórkę z rozrywki.
I testy.
Testy antygenowe. Państwo kupiło je
dla wszystkich obywateli. Frekwencja
na testach była większa niż podczas
wyborów. Dla mnie to udana próba ra-
dzenia sobie z kryzysem. Ale moi polscy
znajomi twierdzą, że wykonywanie ta-
kich testów nie ma sensu, że takie te-
stowanie nie jest miarodajne. Słyszałam
już coś takiego o maseczkach w marcu,
kiedy wszyscy Słowacy je nosili, Polacy
twierdzili, że nic nie dają. Tutaj wycho-
dzi się z założenia, że nawet 70 proc.
pew ności to w ięcej niż nic. W  akcję
testowania całego społeczeństwa za-
angażowały się tysiące wolontariuszy,
strażaków, lekarzy. Ponad 3 mln z ludzi
z pięciomilionowej populacji przebada-
ło się. Oczywiście, pytanie, czy motywa-
cją była odpowiedzialność społeczna,
czy wygrał strach przed niewydolnością
służby zdrowia.
Co jest teraz do wygrania w Polsce?
Ja bym chciała nie tylko rewolucji do-
tyczącej praw kobiet, ale też uporządko-
wania relacji Kościół–państwo. Ale żeby
to zmienić, trzeba – wśród tych świado-
mych – jeszcze większej konsekwencji
niż do tej pory.
ROZMAWIAŁA MARTYNA BUNDA
41
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Patykiem pisane
Uniewinniono Igora M. i sześciu innych oskarżonych
o udział w zabójstwie byłego komendanta głównego policji gen. Marka Papały.
Po 22 latach od śmierci generała nadal nie wiemy, kto i dlaczego go zabił.

PIOTR PYTLAKOWSKI bliskiego znajomego Edwarda M., polo- wybuch petardy, a po chwili zobaczył
nijnego biznesmena z Chicago. Potem oddalającego się z parkingu mężczyznę,

O
pojechał na Dworzec Centralny, aby trzymającego w dłoni przedmiot przypo-
p ow ie d z m y t ę h i s t or ię odebrać z pociągu swoją matkę. Pociąg minający gaśnicę. Obywatel Wietnamu
© AGENCJA GAZETA (3), EAST NEWS

o zbrodni i braku kary chro-
nologicznie, od początku.
W ie c z orem 2 5 sier pn i a
1998 r. nadinspektor policji
Marek Papała na krótko odwiedził ob-
chodzącego urodziny byłego generała
SB Józefa S. Tam spotkał m.in. swojego
miał duże opóźnienie. Papała postano-
wił wrócić na chwilę do swojego miesz-
kania. Dochodziła 22, kiedy zaparkował
daewoo espero przed budynkiem przy
ówczesnej ul. Rzymowskiego.
Wietnamczyk palący papierosa na bal-
konie usłyszał, jak potem zeznał, daleki
był jedynym naocznym świadkiem, ale
jego zeznania niewiele wniosły – odle-
głość za duża, nie był w stanie opisać
wyglądu sprawcy poza stwierdzeniem,
że był wysoki i raczej szczupły. Śledczy
przyjęli, że przedmiot przypominają-
cy gaśnicę to była broń palna owinięta

42 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
w reklamówkę, aby nie zostawić na miej­
scu zbrodni łusek. Świadczyło to o pro­
fesjonalizmie zabójcy i nadało śledztwu
kierunek – sprawca czekał na ofiarę, aby
ją zabić. Na generale policji wykonano
wyrok śmierci.
Na początku był chaos
Pol icję zaw iadom i ła żona Ma rka
Papały. Spacerowała z  psem i  czeka­
ła na męża. To ona zobaczyła go pół­
leżącego na przednim siedzeniu auta.
Nie dawał oznak życia. Później zezna­
ła, że kiedy szła w kierunku parkingu,
w przeciwną stronę podążała para, ko­
bieta z mężczyzną.
Niebawem na miejsce zbrodni przy­
jechały ekipy policyjne, ale nie tylko.
Wieść o zabójstwie rozeszła się lotem
błyskawicy i na parkingu przy ul. Rzy­
mowskiego zrobiło się tłoczno: znajomi
generała, politycy, dziennikarze. Nikt
nie panował nad swobodnie przemiesz­
czającym się tłumem. Zadepty wano
ślady, rzucano niedopałki, które potem
zabezpieczali policjanci jako potencjal­
ne dowody. Ten początkowy chaos nie­
wątpliwie utrudnił śledztwo.
Szukano na ślepo. Najpierw badano
motywy. Zabija ten, kto odnosi korzyść.
Kto więc skorzystał na śmierci byłego
komendanta policji? Skonstruowano
około dziesięciu wstępnych hipotez.
Jedna mówiła o  zemście skrzy wdzo­
nego podwładnego, inna o motywach
wynikających z osobistego życia Marka
Papały. W końcu wybrano, jako najbar­
dziej prawdopodobną, hipotezę o nie­
bezpiecznej dla zleceniodawcy zbrodni
wiedzy, jaką posiadł generał. Zginął,
bo za dużo wiedział.
Powołano specjalną grupę śledczą
„Generał”, prokuratorzy i policyjni do­
chodzeniowcy przystąpili do mozolnego
składania z rozsypanych puzzli spójne­
go obrazu. I uznali, że głównym podej­
rzanym, jaki w yziera z tej układanki,
jest wspomniany biznesmen z Chicago
Edward M. To jemu miała zagrażać wie­
dza Papały. Niewątpliwie były komen­
dant wiedział sporo o  Edwardzie M.
– od dawna się kolegowali. Papała, kiedy
przestał szefować polskiej policji, został
wytypowany na oficera łącznikowego
w Brukseli. Musiał podciągnąć się w an­
gielskim. To właśnie Edward M. zaofero­
wał mu pomoc i gościnę w Chicago, gdzie
były komendant miał się uczyć języka.
Policjantka z  grupy „Generał” szu­
kała związków polonijnego biznesme­
na ze światem przestępczym. To ona
wytypowała trójmiejskiego gangstera
Artura Z., ps. Iwan, jako słabe ogniwo.
Uznała, że ten człowiek może pójść
na współpracę ze śledcz y mi. A rtur
Z. w  tym czasie siedział podejrzany
o udział w dwóch zabójstwach na tere­
nie Trójmiasta. Groziło mu dożywocie.
Policjantka odwiedzała go pod celą.
Jak go przekonała, nie wiadomo, ale
wkrótce Iwan zaczął mówić. To znaczy
nie wszystko naraz, bo pamięć mu się
odświeżała stopniowo. Dlatego później
uznano, że jego zeznania były niewiary­
godne. Ale na początku grupa „Generał”
szła za Iwanem jak za panią matką.
Iwan grał o  wszystko. Wytargował
za swoje zeznania karę 15 lat więzienia
zamiast doży wocia. Cenę za ten targ
miał zapłacić Edward M. I w pewnym
sensie zapłacił.
Iwanowi
odświeżyła się pamięć
Mówiąc w największym skrócie, Artur
Z. zeznał, że uczestniczył w spotkaniu
w jednym z trójmiejskich hoteli. Z jednej
strony on, Nikodem S. ps. Nikoś i Andrzej
Z. ps. Słowik, a więc kwiat polskiej mafii.
A z drugiej jakiś biznesmen, który szu­
kał wykonawcy do odstrzelenia „duże­
go psa”. Biznesmen oferował 40 tys. dol.
Dla Iwana to było jasne, że celem miał
być Papała.
Na okazanych mu zdjęciach rozpoznał
Edwarda M. Biznesmena zatrzymano.
Podczas konfrontacji okazano go Iwano­
wi. Ten ponownie go rozpoznał. Trudno,
aby było inaczej, bo – jak później uznano
– doszło do ustawki. Edwarda M. umiesz­
czono wśród innych mężczyzn, ale tylko
on nosił marynarkę w krzykliwym kolo­
rze, wyróżniał się. Tak przeprowadzona
czynność rozpoznania musiała zostać
uznana za nieprawidłową. Edwarda M.
zwolniono z aresztu. Natychmiast wy­
jechał z Polski i już nigdy tutaj nie wrócił.
Kiedy w 2005 r. ministrem sprawie­
dliwości został Zbigniew Ziobro, śled­
czy odrzucili wszystkie inne hipotezy
i skupili się na osaczeniu Edwarda M.
Wyglądało, że nowy minister wziął sobie
za punkt honoru, aby dopaść biznesme­
na z Chicago. Być może chodziło o fakt,
że w gronie przyjaciół Edwarda M. byli
czołowi politycy z SLD – toczyła się poli­
tyczna rozgrywka. Ziobro osobiście jeź­
dził do USA, spotykał się z tamtejszymi
prokuratorami i przekonywał, że zarzuty
wobec biznesmena mają mocne podsta­
wy. Edwarda M. zatrzymano i umiesz­
czono w areszcie. Strona polska wysta­
wiła wniosek o ekstradycję. Powołano się
w nim m.in. na zeznania Artura Z.
A mer ykańsk i sędzia rozpatrujący
w niosek ekstradycy jny odrzucił go.
Uznał, że zeznania Artura Z. są niewia­
rygodne, wniosek zawiera szereg błędów
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
i nie zasługuje na uwzględnienie. Tym
samym wątek Edwarda M. jako główne­
go podejrzanego umarł śmiercią natural­
ną, ale śledczy skupili się na podwyko­
nawcach, których biznesmen z Chicago
miał pozyskać do planu zbrodni. Posta­
wili zarzuty współudziału w zabójstwie
Słowikowi i Ryszardowi Boguckiemu.
Słow ik rzekomo mia ł pośrednicz yć
w wynajęciu płatnego zabójcy, a Boguc­
ki czynnie uczestniczyć w wykonaniu
zabójczego planu.
Bog uck iego, ska za nego za zabój­
stwo w 1999 r. Andrzeja K. ps. Pershing
(do czego się nie przyznał i nadal doma­
ga się wznowienia procesu), połączono
ze sprawą Papały na podstawie zeznań
Igora Ł. ps. Patyk. Ten znany złodziej sa­
mochodowy był już wówczas świadkiem
koronnym. Obciążył wielu policjantów
(udział w  korupcyjnym procederze)
i  swoich kompanów w  złodziejsk im
fachu. Przesłuchano go, bo jego tele­
fon zalogował się w pobliżu parkingu
na ul. Rzymowskiego. Zeznał, że dwie
godziny przed zdarzeniem szedł na po­
bliską stację benzynową (w innej wer­
sji, że kręcił się po parkingu, bo chciał
ukraść jakiś samochód). Na parkingu
zobaczył Krzysztofa W., zapaśnika i bli­
skiego znajomego Ryszarda Boguckiego.
To wystarczyło, aby Bogucki trafił na li­
stę podejrzanych.
Dodatkowo obciążała go bliska znajo­
mość ze wspomnianym Nikosiem. W cza­
sie, kiedy – według zeznań Iwana – Nikoś
konferował z Edwardem M. w sprawie
odstrzelenia „dużego psa”, Bogucki ukry­
wał się w jego domu. Był wówczas ściga­
ny za przestępstwa gospodarcze.
No i trzeci dowód, że był zamieszany
w zbrodnię – wdowa po gen. Papale roz­
poznała go na fotografii jako mężczyznę
idącego feralnego wieczoru z  kobietą
od strony parkingu.
Prokuratura
kontra prokuratura
Proces przeciwko Słowikowi i Boguc­
kiemu toczył się w warszawskim sądzie.
Oskarżeni nie przyznawali się do winy,
a  dowody przeciwko nim pękał y jak
nakłute baloniki. Podważono i uznano
za błąd w sztuce śledczej rozpoznanie
Boguckiego przez wdowę. Pokazano jej
zdjęcie podejrzanego, gdy media już
pisały o jego rzekomym współudziale
i publikowano jego fotografie. W czasie
procesu zmarł w  więziennym szpita­
lu główny świadek oskarżenia Artur Z.
ps. Iwan. Według oficjalnego komunika­
tu przedawkował leki.
Sąd uniewinnił oskarżonych, nie znaj­
dując żadnych przesłanek do skazania.
43
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
Mater ia ł y pr z e d st aw ione pr z ez
prokuraturę uznał za niewiarygodne
i  niespójne. Ryszard Bogucki w ystą-
pił później o  odszkodowanie za nie-
słuszny areszt i sprawę wygrał. Dostał
30 tys. zł. A tak na marginesie: dzisiaj
Ryszard Bogucki, nadal odbywając wy-
rok za zabójstwo Pershinga, zbiera pod-
pisy pod wnioskiem o powołanie sejmo-
wej komisji śledczej w sprawie zbrodni
na gen. Papale.
Kiedy proces Słowika i  Boguckiego
jeszcze trwał, jeden z najlepszych po-
licyjnych analityków po dokładnym
zlustrowaniu akt śledztwa sporządził
raport, z którego w ynikało, że proku-
ratorzy i policjanci z grupy „Generał”
nie przeprowadzili kilku ważnych do-
wodów, a nad innymi, chociaż znaczą-
cymi, przeszli do porządku dziennego.
Nie pociągnęli m.in. kwestii logowania
telefonów członków gangu samochodo-
wego Patyka. Z akt wynikało, że telefony
logowały się w zasięgu jednego masztu.
Mógł to być dowód, że tamtego wieczoru
towarzyszyli Patykowi, a to podważało-
by jego zeznania.
Ówczesny minister sprawiedliwości
Krzysztof Kwiatkowski polecił Prokura-
turze Apelacyjnej w Łodzi, aby sprawdzi-
ła, czy wynikające z analizy akt podej-
rzenia o nieprawidłowości w śledztwie
warszawskiej prokuratury są zasadne.
Proste początkowo postępowanie wkrót-
ce zmieniło się w nowe śledztwo doty-
czące zabójstwa Marka Papały. Doszło
do bezprecedensowej sytuacji. Dwie
prokuratury znalazły się na wojennej
ścieżce. Ta z Warszawy oskarżała przed
sądem dwóch podejrzanych o  udział
w zbrodni, a w tym samym czasie ta z Ło-
dzi szukała zupełnie innych sprawców.
Łódzcy prokuratorzy przy pomocy do-
świadczonych policjantów, w tym byłego
szefa wydziału zabójstw Komendy Sto-
łecznej Policji Marka Dyjasza, kolejny
raz przeanalizowali materiał dowodowy.
Sprawdzili, gdzie wieczorem 25 czerwca
1998 r. logowały się telefony komórkowe
wszystkich złodziei samochodow ych
z grupy Igora M. ps. Patyk (w tym cza-
sie inicjał Ł. zmienił się na M., bo Patyk
przyjął nazwisko swojej matki). I zaczęli
ich przesłuchiwać. Tak dotarli do Rober-
ta P. ps. Biker. To waśnie jego zeznania
okazały się sensacyjne.
Pytania bez odpowiedzi
Biker dostał propozycję nie do odrzu-
cenia. Jeżeli zgodzi się złożyć zeznania
(w domyśle obciążające Patyka), dosta-
nie status koronnego. I został świadkiem
koronnym, bo pogrążył swojego byłego
szefa. Zeznał, że tamtego wieczoru on,
44
Patyk, Robert J. i Mariusz M. ps. Majek
czaili się na parkingu przy ul. Rzymow-
skiego, bo chcieli ukraść daewoo espero.
Dlaczego akurat taki raczej mało warto-
ściowy pojazd? Biker wyjaśnił, że był im
potrzebny, bo espero często używała po-
licja, a oni zamierzali się przebranżowić
i udając policjantów, napadać na tiry.
Kiedy na parking podjechało bordowe
daewoo espero, on i J. zostali na czatach,
a Patyk i Majek ruszyli w stronę tego auta.
A potem usłyszał Patyka krzyczącego,
że jest przypał i trzeba spier…ć. Następ-
nego dnia roztrzęsiony Patyk miał mu
powiedzieć, że zabił człowieka.
Tej wersji nie potwierdzili inni człon-
kowie gangu, chociaż obiecywano im
bezkarność w zamian za spójną z Bike-
rem wersję. Każdy z nich miał na koncie
wyrok na podstawie zeznań świadka ko-
ronnego Patyka, a więc powód do zemsty,
skoro nadarzyła się okazja. Ale skorzystał
z tej drogi tylko Biker, który odsiedział
sześć lat. Pytanie, na które nie potrafili
odpowiedzieć śledczy, brzmiało: dlacze-
go Biker nie ujawnił tej wiedzy podczas
swojego procesu. Mógł wtedy przecież
łatwo podważyć wiarygodność obcią-
żającego go Patyka, ale tego nie uczynił.
Pytań było więcej. Dlaczego Patyk
miałby użyć broni palnej, chociaż wcze-
śniej nigdy tego nie robił? Dlaczego nie
poczekał, aż kierowca espero wysiądzie
i się oddali – przecież brak kluczyków dla
złodzieja specjalisty nie jest przeszko-
dą? Dlaczego po oddaniu strzału Patyk
dał sygnał do panicznej ucieczki, a nie
dokończył kradzieży? Dlaczego wresz-
cie w wersji Bikera to espero miało być
celem, skoro znacznie wiar ygodniej
brzmiałaby opowieść o próbie kradzieży
wartościowszego auta (a tych na parkin-
gu nie brakowało), przypadkowym po-
jawieniu się byłego komendanta policji
i podjętej przez niego interwencji, aby
przeszkodzić w kradzieży?
Te pytania pojawiły się dopiero pod-
czas rozprawy. Prokuratura Apelacyjna
w Łodzi była pewna swego, kiedy kiero-
wała do sądu akt oskarżenia. W 2015 r.
ruszył proces drugiego zestawu domnie-
manych sprawców zabójstwa Marka
Papały. Poprzedni zestaw, czyli Słowik
i Bogucki, został uniewinniony dwa lata
wcześniej. Wtedy sąd nie miał wątpli-
wości, że prokuratura przedstawiła nie-
pasujące do siebie dowody, których nie
umiała skleić w jeden logiczny łańcuch.
Teraz miało być inaczej, pewne dowody
potwierdzone w wielu źródłach. W prze-
ciwnym razie groziła przecież kompro-
mitacja, jakiej świat nie widział.
Proces przed warszawskim sądem
zapowiadał się sensacyjnie, bo oto je-
den świadek koronny (Biker) obciąża
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
drugiego koronnego (Patykowi nie ode-
brano bowiem specjalnego statusu).
Dramaturgia tego spektaklu była wyjąt-
kowa: wojna dwóch prokuratur i jedno-
cześnie wojna dwóch świadków koron-
nych. Wiedziano, że takie wydarzenie
już na zawsze zapisze się w annałach
sądowniczych. Przy takiej historii nawet
słynna sprawa Rity Gorgonowej zejdzie
na drugi plan.
Patyk: nigdy nikogo
nie zabiłem
Na pierwszych rozprawach dzienni-
karze nie mieścili się na sali, kamery
zasłaniały widok, a  aparaty fotogra-
ficzne nieustannie błyskały f leszami.
Patyk uzyskał zgodę sądu na ukrywanie
twarzy pod kominiarką. Jego procesowy
przeciwnik też przychodził w kominiar-
ce, a kiedy zeznawał, wypraszano pu-
bliczność. Ale z czasem zainteresowa-
nie spadało, proces toczył się żmudnie
i z przerwami. W 2016 r. musiał zacząć
się raz jeszcze, bo rozchorował się jeden
z ławników.
W  mecz u m ięd z y prok u r atorem
a obrońcami coraz częściej to adwoka-
ci zdobywali gemy. Przedsmak poraż-
ki prokurator mógł poczuć, kiedy sąd
na wniosek obrony zwolnił głównego
oskarżonego z aresztu, od tej pory Pa-
tyk odpowiadał z tzw. wolnej stopy. No
i  sprawa logowań telefonów, główny
obok zeznań Bikera as w  prokurator-
skim rękawie. W 1998 r. nie można było
precyzyjnie określić odległości od siebie
logujących się telefonów. Praktycznie ich
posiadacze mogli być nie na Mokotowie,
gdzie doszło do zbrodni, ale na Ochocie,
w Śródmieściu, na Ursynowie.
Pod koniec października 2020 r. wresz-
cie nastąpił wyczekiwany finał. Proku-
rator w  mowie końcowej upierał się,
że wina Patyka została misternie udo-
wodniona, i zażądał kary dożywocia.
Obrońcy, co nikogo nie dziwiło, domaga-
li się pełnego uniewinnienia wszystkich
oskarżonych. Patyk w swoim ostatnim
słowie wyraził przekonanie, że kończący
się proces dowiódł niezbicie, iż oskarże-
nie nie miało żadnych podstaw. „Nigdy
nikogo nie zabiłem, nie miałem nic
wspólnego z zabójstwem generała Pa-
pały” – powiedział.
I sąd dał mu wiarę. Zapadł wyrok unie-
winniający, ale to jeszcze nie koniec tej
historii. Prokuratura zapewne się odwo-
ła, bo przecież święcie wierzy, że sprawcą
był Patyk. Przecież to niemożliwe, aby
oskarżała człowieka, nie wierząc w jego
winę. Ale poza wiarą potrzebne są dowo-
dy. Według sądu dowodów zabrakło.
PIOTR PYTLAKOWSKI
 [ RYNEK ]

Lockdown
dusiciel

ilustracja marcin bondarowicz

W cieniu manifestacji Ogólnopolskiego

Strajku Kobiet odbywają się też inne,
mniej liczne, przedstawicieli branż dotkniętych
pandemicznymi obostrzeniami. Jedne i drugie
są protestem przeciw patriarchalnej władzy
narzucającej decyzje bez jakiejkolwiek dyskusji
z tymi, których one dotykają.
46 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
K
ADAM GRZESZAK
iedy prem ier Moraw ieck i ogłosił,
że od następnego dnia wszystkie ka-
wiarnie, restauracje, bary i puby zo-
stają zamknięte, pod restauratorami
ugięły się nogi. Był piątek, większość
miała już zgromadzone zapasy su-
rowców na nadchodzący weekend,
bo w tedy jest najw ięcej k lientów.
Tymczasem dowiedzieli się, że mają natychmiast
zamknąć lokale, bo „w pomieszczeniach gastro-
nomicznych znajduje się bardzo dużo osób
na niewielkiej powierzchni. W związku z tym
dochodzi do częstych zakażeń, a maseczka
nie jest tam używana. Te pomieszczenia są
słabo wietrzone”.
Z zapasami mogą zrobić co chcą. Najle-
piej, jeśli przerobią je na potrawy i zaoferują
na wynos lub z dowozem, bo tylko taka opcja
jest dozwolona.
– Nie wszyscy mają ofertę na wynos lub
z dowozem, a z godziny na godzinę tego zor-
ganizować się nie da. Niespodziewana piąt-
kowa decyzja oznaczała dla wielu restaura-
torów wielotysięczne straty, już drugie w tym
roku, bo w marcu także zamknięto lokale z dnia
na dzień. Tymczasem w Niemczech takie decyzje sy-
gnalizowane są nawet dwa tygodnie wcześniej – wy-
jaśnia Sławomir Grzyb, koordynator Sztabu Kryzyso-
wego Gastronomii Polskiej.
Restauratorzy w całej Polsce zaczęli na gwałt przygo-
towywać się do drugiego już w tym roku lockdownu.
Zamykali lokale i rozpaczliwie przygotowywali stra-
tegie przetrwania. Wprawdzie premier obiecywał,
że to tylko na dwa tygodnie, ale szybko okazało się,
że na nie wiadomo jak długo.
Gastroprzygoda
Chwilową sławę wśród restauratorów zyskał w tych
dniach Michał Bartoszuk, właściciel małej kawiar-
ni-restauracji La Cafe w Chełmie (chciał przyjmować
klientów w roli degustatorów potraw – POLITYKA 45),
który usiłował obejść przepisy i nie zamykać lokalu.
Został jednak solidnie nastraszony i pod groźbą za-
mknięcia firmy z pomysłu zrezygnował. Władza za-
bezpieczyła się na takie scenariusze, dlatego wprowa-
dziła przepis, że każdy, kto próbuje obchodzić regulacje
sanitarne, nie dostanie ani grosza pomocy. Bartoszuk
wydał jednak płomienne oświadczenie o tym, że „nasze
życie jest pasjonujące i pełne gastroprzygód”, wzywa-
jąc branżę do działania. „Nie możemy poddawać się
obostrzeniom, które są dla wielu krzywdzące. Droga
branżo gastronomiczna – wykorzystajmy to chwilowe
działanie do walki!”
Wezwanie podziałało. Jako pierwsi do walki ru-
szyli białostoczanie, wybierając się na gastrospacer,
bo jak wiadomo spacerować wolno, a demonstrować
nie. Na ulicę wyszło 1000 osób pod hasłem „Ostatnia
wieczerza”. Szli z transparentami w rodzaju „Nie bawcie
się w Castro, dajcie żyć gastro” albo „Jest tyle powodów
do protestu, że nie wiadomo, który wybrać”. Za Białym-
stokiem ruszyły kolejne miasta.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
– Nie kwestionujemy konieczności walki z pandemią
– tłumaczy Sławomir Grzyb. – Chcemy tylko, by rząd
traktował naszą branżę poważnie. Nie rozumiemy, dla-
czego zamyka się nagle wszystkie lokale bez uprzedzenia
i pod dość naciąganym pretekstem, bo nie ma dowodów,
że to w  restauracjach dochodzi do zakażeń. Stosuje-
my się do wytycznych sanitarnych, możemy rozmawiać
o zaostrzeniu standardów higienicznych. Ale dlaczego
zamykać wszystkie lokale bez wyjątku? Zdaniem Sła-
womira Grzyba decyzja całkowitego zablokowania ga-
stronomii doprowadziła do powstania restauracyjnego
podziemia, konspiracyjnych lokali, które karmią gości
mimo zakazu.
Restauratorzy są podwójnie rozżaleni, bo Mini-
sterstwo Rozwoju koordynujące działania pomoco-
we twierdzi, że prowadzi konsultacje z branżą, choć
Izba Gospodarcza Gastronomii Polskiej ani Sztab
Kryzysow y Gastronomii Polskiej (zrzeszający dużą
część branżowych organizacji) nic o tym nie wiedzą.
Dowiadują się o  wszystkim z  mediów. Okazuje się,
że ministerstwo zaprasza na rozmowy wybrane oso-
by, uznając je za reprezentantów środowiska liczącego
76 tys. przedsiębiorców.
Kwiaty do śmieci
Podobnie jak gastronomia także branża kwiatowa
czuje się potraktowana przedmiotowo. Decyzja o za-
mknięciu cmentarzy o 16.00 w przededniu Wszystkich
Świętych postawiła w dramatycznej sytuacji tysiące
przedsiębiorców. – 1 listopada to dla naszej branży je-
den z najważniejszych dni w roku. Producenci kwiatów,
zwłaszcza chryzantem, ozdób, stroików itd. przygotowują
się do tych dni przez wiele tygodni. To ostatnia przed zimą
szansa na większe przychody. Następny kwiatowy szczyt
pojawi się dopiero 8 marca – wyjaśnia Andrzej Dąbrow-
ski, florysta, przedsiębiorca branży kwiatowej.
Prem ier w prawd z ie obieca ł rekompensat y
za niesprzedane kwiaty, które zamiast na groby trafiły
na kompost, ale znów kwiaciarze przeżyli chwile gro-
zy. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
szybko wywiesiła w internecie informację, na jakich
zasadach to rekompensowanie będzie się odbywało,
i równie szybko ją usunęła. Nie było wiadomo, kto może
liczyć na rekompensatę i ile dostanie. Po długich chwi-
lach napięcia stanęło na tym, że przedsiębiorcy, którzy
zostali z przynajmniej 50 sztukami niesprzedanych
chryzantem, dostaną 20 zł od doniczki i 3 zł od cięte-
go kwiatu.
– Nie rozumiem, dlaczego nie można było podjąć de-
cyzji o zamknięciu cmentarzy wcześniej, aby ogrodnicy,
hurtownicy, sprzedawcy kwiatów mogli się przygotować
do tego, ograniczyć choć w minimalny sposób swoje stra-
ty – dziwi się Dąbrowski i przypomina, że rząd wpuścił
przedsiębiorców w pułapkę, bo jeszcze w przeddzień
ogłoszenia zamknięcia cmentarzy wicepremier Jacek
Sasin zapewniał, że rząd tego nie planuje.
Drugi lockdown objął także wesela, które eksperci
uznają za poważne epidemiczne zagrożenie. Branża
ślubna to dziś spora gałąź gospodarki, której wartość
szacowana jest na ponad 6 mld zł. Obejmuje tysiące
małych firm – konsultantów ślubnych, dekoratorów,
47
 [ RYNEK ]
f lorystów, scenografów, makijażystów, instrukto-
rów tańca, fotografów, operatorów wideo, właścicieli
obiektów weselnych, firmy cateringowe, poligraficz-
ne, transportowe, cukiernie, hotele itd. – Po raz drugi
w tym roku zostajemy bez możliwości pracy. Na szczę-
ście szczyt ślubnego sezonu wypada między kwietniem
a październikiem, ale śluby planowane są zwykle z du-
żym wyprzedzeniem, więc dla przetrwania firm w mar-
twym okresie ważne są zaliczki na poczet przyszłych
uroczystości. A w obecnej sytuacji pary młode wstrzy-
mują się z podpisywaniem umów i wpłacaniem zali-
czek, bo nie wiadomo, kiedy wesela zostaną odmrożone
– tłumaczy Agnieszka Winnicka, projektantka dekora-
cji ślubnych, szefowa Stowarzyszenia Branży Ślubnej.
Kod do kasy
Branża ma obiecaną pomoc państwa, ale i tu nie
wiadomo, kto ją otrzyma. Wszystko przez kolejną pu-
łapkę wynikającą z faktu, że najnowsza Tarcza Bran-
żowa 6.0 za klucz do dość skromnej kasy uznała kody
Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). To przy ich
pomocy selekcjonowani będą uprawnieni. Kody za-
wierają informację na temat typu działalności przed-
siębiorstwa i dotychczas były wykorzystywane do celów
statystycznych i ewidencyjnych. – Nasza
branża jest stosunkowo młoda i nie dorobi-
ła się własnych kodów, więc firmy działają
pod różnymi innymi, które wydawały im
się najbliższe. W moim przypadku działam Wśród przedsiębiorców
pod kodem związanym ze specjalistycznym rośnie przekonanie,
projektowaniem, bo projektuję i wykonuję że państwo w tak
dekoracje. Mam wpisane też kilka innych dramatycznej sytuacji
kodów, z których żaden nie identyfiku-
je mojej firmy jako działającej w branży
ślubnej. W efekcie, jak wielu przedsiębior-
ców, mogę nie otrzymać pomocy, bo nasze nieprzewidywalnie
kody trudno jednoznacznie zidentyfikować
z branżą objętą lockdownem – tłumaczy
Agnieszka Winnicka, która w imieniu bran-
ży prowadzi w tej sprawie rozmowy z Mi-
nisterstwem Rozwoju, Pracy i Technologii.
Resort wicepremiera Gowina to adresat petycji i apeli
kolejnych branż, które padły ofiarą drugiego lockdow-
nu. Problem polega jednak na tym, że to jest już nieco
inne ministerstwo niż za czasów pierwszego wiosen-
nego zamrożenia gospodarki. Nie ma tu już Jadwigi
Emilewicz, chwalonej za kompetencję i empatię, a jest
Jarosław Gowin, niezbyt empatyczny, a za to słabo zo-
rientowany w sprawach gospodarczych. Nie pomaga mu
w tym szczególnie młoda wiceminister Olga Semeniuk,
z bogatym dorobkiem politycznym, ale skromniejszymi
kompetencjami, na którą sypią się narzekania.
Na ulice wychodzą przedstawiciele kolejnych branż.
Przed Kancelarią Premiera demonstrowali przedsta-
wiciele branży targowej, na placu Zamkowym w War-
szawie protest zorganizowała branża turystyczna, tam
też wcześniej tłumnie zgromadzili się przedstawiciele
branży fitness, aquaparków i sal treningowych. 250 au-
tobusów turystycznych blokowało ulice stolicy w pro-
teście przewoźników. Wszystkie protesty są oczywiście
„spontaniczne”, a ich uczestnicy domagają się nie tylko
pomocy finansowej, ale także podmiotowego trakto-
wania. Ogłoszona w ubiegłym tygodniu przez premiera
kolejna faza lockdownu (galerie handlowe, placówki kul-
tury) znów z zaledwie dwudniowym wyprzedzeniem
48 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
powiększy grono rozżalonych przedsiębiorców. Choć
wygląda na to, że do premiera powoli docierają głosy
krytyki, takie jak te, które sformułowała Konfederacja
Lewiatan, apelując o przynajmniej tygodniowy odstęp
między ogłoszeniem obostrzeń a ich wejściem w życie.
Dlatego kolejna, ostateczna faza „narodowej kwaran-
tanny” już została zapowiedziana. Ma wejść w życie,
gdy liczba zachorowań przekroczy 70 przypadków
na 100 tys. (w ubiegłym tygodniu było 50).
Pandemia nie usprawiedliwia
Wśród przedsiębiorców rośnie przekonanie, że pań-
stwo w tak dramatycznej sytuacji lekceważy ich, za-
chowując się nieprzewidywalnie i chaotycznie. Jakby
pandemia pojawiła się wczoraj i wszystkich zaskoczyła.
Nie ma jasnych procedur, wszystko robi się impulsowo
z godziny na godzinę. Najpierw jest ogłoszenie na kon-
ferencji prasowej, za chwilę publikacja rozporządzenia
w Dzienniku Ustaw, które wchodzi w życie natychmiast.
Potem premier tłumaczy, że nie chciał, ale musiał,
bo to była decyzja ekspertów.
– Oczekujemy, że rząd – we współpracy z eks-
pertami z dziedziny zdrowia oraz partnerami
społecznymi – wypracuje odpowiednie sce-
nariusze i zagwarantuje w ten sposób
chociaż podstawową przewidywalność
biznesowi. Na dziś wiemy tylko, że poru-
szamy się w dwutygodniowych cyklach.
A to oznacza, że obostrzenia obowiązu-
ją dwa tygodnie i wtedy mogą podlegać
rewizji bądź przedłużeniu – mówi Piotr
Wołejko, eksper t Pracodawców RP
lekceważy ich, ds. społeczno-gospodarczych.
Podobne stanow isko reprezentu-
zachowując się ją inne organizacje przedsiębiorców.
– Wirus gospodarczy jest nie mniej groź-
i chaotycznie. ny od epidemii Covid-19. Jesteśmy goto-
wi wziąć na siebie odpowiedzialność, ale
chcemy mieć wpływ na decyzje podejmo-
wane wobec przedsiębiorców – deklaru-
je dr  Łukasz Bernatowicz, wieprezes
BCC i wiceprzewodniczący Rady Dialo-
gu Społecznego.
„W  Polsce dylemat y spowodowa-
ne pandemią Cov id-19 na łoż ył y się
na problemy w ynikające ze sposobu
traktowania gospodarki jako jednej z dziedzin po-
magających politykom w sprawowaniu i utrzymaniu
władzy. W pierwszych miesiącach zagrożenia epide-
micznego rząd i politycy koncentrowali się na organi-
zacji wyborów prezydenckich, a polityka gospodarcza
prowadzona była chaotycznie” – w yjaśniają autorzy
raportu „Pandemia nie usprawiedliwia błędów. Poli-
tyka gospodarcza i wiarygodność ekonomiczna Pol-
ski” przygotowanego przez naukowców pracujących
w ramach Open Eyes Economy Summit. Autorzy radzą
też: „Rekomendujemy rządzącym przyjęcie ze zrozu-
mieniem następujących konkluzji: Nie ma wiarygod-
ności bez przestrzegania ustanowionych reguł. Prze-
strzeganie reguł daje przewidywalność, a bez niej nie
można osiągnąć niezbędnej dla rozwoju gospodarki
i jej podmiotów stabilizacji warunków działania. Fun-
damenty efektywności i konkurencyjności są wówczas
podważane”. Tylko czy ktoś tych rad posłucha?
ADAM GRZESZAK
 [ RYNEK ]

Bramkarz, który nie puszcza

Z
Covid nie popsuł interesów cyfrowych gigantów akusy na cyfrow ych gigan-
tów potwierdziła kampania
technologicznych, zyski rosną, ale nie wszystko prowadzona przed wyborami
© REUTERS/LUCY NICHOLSON/FORUM

prezydenckimi w USA, pod-

idzie po ich myśli. Już nawet w Stanach Zjednoczonych czas której obie główne partie
nie szczędziły krytyki najpotężniejszym
coraz głośniej wraca pomysł ich opodatkowania. firmom świata. Po wielomiesięcznych
pracach komisji Izby Reprezentantów
Demokraci przedstawili w  paździer-
niku raport atakujący „wielką czwór-
CEZARY KOWANDA
kę” – koncerny Alphabet (właściciela
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 49
 [ RYNEK ]
wyszukiwarki Google), Amazon, Fa-
cebook i Apple (tak zwana GAFA). Zda-
niem Demokratów firmy te mają dziś
niemal monopolistyczną pozycję w skali
globu i tak gigantyczny wpływ na nasze
życie, że muszą być wreszcie podzielone
na mniejsze części. Ponad 100 lat temu
amerykańskie władze w ten właśnie spo-
sób rozbijały monopole stalowe, nafto-
we czy kolejowe. Demokraci chcieliby
powtórzyć ten zabieg.
Dla Republikanów aż taka ingerencja
w wolny rynek to przesada, ale i oni moc-
no krytykują technologicznych mocarzy.
Republikańskim politykom z kolei najbar-
dziej przeszkadzają serwisy społeczno-
ściowe, takie jak Facebook i Twitter, które
ich zdaniem dyskryminują konserwatyw-
nych użytkowników i znacznie częściej
blokują kontrowersyjne treści prawicowej
niż lewicowej proweniencji. Republikanie
przyznają, że „wielka czwórka” zbyt moc-
no się rozpycha, a krótko przed wybora-
mi Departament Sprawiedliwości razem
z jedenastoma stanami skierował do ame-
rykańskiego sądu pozew przeciw właści-
cielowi Google’a. Oskarża w nim koncern
Alphabet o naruszanie zasad konkurencji.
Największy sprzeciw wzbudza wypłacanie
przez Alphabet ogromnych pieniędzy fir-
mom sprzedającym smartfony i twórcom
przeglądarek internetowych za ustawia-
nie wyszukiwarki Google jako domyślnej.
Z tego powodu mniejsi dostawcy oprogra-
mowania nie mają szans na nawiązanie
walki z potentatem.
Pozew Departamentu Sprawiedliwo-
ści przypomniał o podobnej walce to-
czonej 20 lat temu, gdy na celowniku
ówczesnych amerykańskich władz zna-
lazł się Microsoft, wówczas zdecydowa-
nie najpotężniejszy koncern informa-
tyczny, który za wszelką cenę promował
swoją przeglądarkę Internet Explorer.
W pierwszej instancji amerykański sąd
nakazał podział Microsoftu, ale ten sku-
tecznie się odwołał, a potem zdołał za-
wrzeć ugodę z rządem. Uniknął rozbicia,
ale musiał odtąd informować użytkow-
ników instalujących system operacyjny,
że istnieją jeszcze inne przeglądarki in-
ternetowe, i oferować im wybór.
Po latach były szef Microsoftu Bill Ga-
tes przyznał, że ta kosztowna walka bar-
dzo osłabiła firmę. Pomogła młodszym
ry walom, jak Google, który rozwinął
swoją przeglądarkę Chrome i swój sys-
tem operacyjny Android. To właśnie Mi-
crosoft, inwestujący dzisiaj w konkuren-
cyjną dla Google’a wyszukiwarkę Bing,
mógłby najwięcej zyskać na przymuso-
wym podziale swojego rywala. Jednak
50
Wszyscy technologiczni
giganci przestrzegają
żelaznej zasady: wzajemne
spory załatwiać po cichu i nie
angażować do tego rządów.
myli się ten, kto sądzi, że Microsoft po-
może amerykańskim władzom.
Wszyscy technologiczni giganci prze-
strzegają bowiem podstawowej zasady:
wzajemne spory załatwiać po cichu i nie
angażować do tego rządów. Czasem starają
się co prawda ze sobą konkurować, ale naj-
częściej każdy skupia się na tym, co robi
najlepiej. Na przykład Google próbował
poprzez usługę Google+ tworzyć serwis
społecznościowy konkurencyjny dla Fa-
cebooka, ale szybko z tego zrezygnował.
Podczas przesłuchań przed Kongresem
szefowie „wielkiej czwórki” byli zadziwia-
jąco zgodni i nie atakowali się wzajemnie.
Wiedzą bowiem, że kłopoty jednego kon-
cernu są złą wiadomością także dla pozo-
stałych. Bo o ile dziś na celowniku znalazł
się Google, to przecież Facebook, Amazon
i Apple będą prawdopodobnie następni.
Każda z tych firm zmaga się z poważ-
nymi zarzutami, ma też mnóstwo do stra-
cenia. Wielu amerykańskich polityków
uważa np., że Facebooka należy zmusić
do sprzedaży aplikacji WhatsApp czy In-
stagram, które FB kupił głównie po to,
by nie wyrosły na naprawdę groźnych dla
niego konkurentów. Amazon jest oskar-
żany o uzależnianie od siebie sprzedają-
cych w internecie poprzez swoją platformę
Marketplace, a następnie kopiowanie ich
produktów i oferowanie ich taniej pod
własną marką. Z kolei Apple wykorzystuje
dominującą pozycję, zmuszając twórców
aplikacji do płacenia sięgających 30 proc.
prowizji, jeśli chcą znaleźć się w jego skle-
pie AppStore. Inaczej nie będą mieli jak
sprzedawać swoich usług użytkownikom
iPhone’ów. Producent znanej gry Fortni-
te, firma Epic Games, na takie prowizje
nie chciał się zgodzić i z AppStore po pro-
stu wyleciał.
Aktywność amerykańskich polityków
z zadowoleniem przyjęła UE , która
od dawna próbuje okiełznać gigantów
technologicznych. Tyle że z  marnym
skutkiem. Właściciel Google’a  został
przez UE ukarany już trzema grzywnami
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
przekraczającymi łącznie 8 mld euro
za nadużywanie dominującej pozycji,
ale we wszystkich przypadkach odwo-
łał się do sądu. Teraz Komisja zaczęła
sprawdzać, czy na w ysokie kar y nie
zasługują także Amazon i Apple. Chce
też zmusić gigantów technologicznych
do podzielenia się danymi zbieranymi
w sieci o klientach z drobniejszą kon-
kurencją. Ale sama Europa niewiele
może zdziałać.
Nawet wysokie grzywny dla amery-
kańskich koncernów są stosunkowo
słabym straszakiem przy ich gigantycz-
nych zyskach. Siedziby największych
firm znajdują się też zawsze daleko
od Brukseli, więc Unia nie ma narzędzi
do przeprowadzenia obligatoryjnych po-
działów. Co więcej, każda akcja komisarz
Margrethe Vestager wywołuje zazwy-
czaj opór Amerykanów, którzy uważają,
że to europejska zemsta za własną nie-
udolność. Nie mamy bowiem na Starym
Kontynencie żadnej firmy, która mogłaby
konkurować z „wielką czwórką”. Europa,
podobnie jak większość świata, jest uza-
leżniona od wyszukiwarki Google czy
serwisu Facebook, a Amazon i Apple tak-
że zbudowały sobie w bogatych krajach
wyjątkową pozycję.
Oczywiście giganci technologiczni naj-
bardziej mogliby się obawiać wspólnej
amerykańsko-europejskiej akcji, do czego
raczej nie dojdzie. O ile politycy po obu
stronach Atlantyku mogą się zgodzić
co do konieczności osłabienia koncernów,
to już wspólnota interesów kończy się, gdy
do gry wchodzą pieniądze, głównie podat-
kowe. Europa od dawna próbuje zmusić
Facebooka, Alphabet, Amazona czy Ap-
ple do płacenia na miejscu wyższych
podatków. Nieustannie też zapowiada
wprowadzenie specjalnej daniny od ich
obrotów. Stany Zjednoczone uważają ten
pomysł za naruszenie zasad wolnego han-
dlu i grożą karnymi cłami na europejskie
towary. Według Waszyngtonu amerykań-
skie koncerny mają płacić podatki od ca-
łej swojej działalności w Ameryce, a nie
za granicą.
Gdyby nie politycy, to w zasadzie gi-
ganci technologiczni nie mogliby dzisiaj
narzekać. Bo chociaż pandemia rujnuje
kolejne branże gospodarki, to oni mają
się świetnie. Tylko w drugim kwarta-
le 2020  r. GAFA zarobiła łącznie pra-
wie 29 mld dol., chociaż dokładnie w tym
czasie amerykańska gospodarka zanoto-
wała największy spadek produktu krajo-
wego brutto od czasów Wielkiej Depresji.
Im dłużej musimy siedzieć w domach,
t ym częściej korzystamy z  Google’a 
i  Facebooka, t y m w ięcej kupujemy
na platformie Amazona, tym bardziej
potrzebujemy urządzeń Apple i jego apli‑
kacji. Ogromny wzrost obrotów dzięki
pracy zdalnej notują też dostawcy usług
informatycznych w chmurze, a pod tym
względem potentatami są Amazon i Mi‑
crosoft. W zasadzie należałoby mówić
o wielkiej piątce technologicznej, bo pod
względem giełdowej kapitalizacji Mi‑
crosoft ustępuje tylko Apple (wartemu
już ponad 2 bln dol.). Jednak Microsoft
wyciągnął wnioski z przeszłości i tak‑
tycznie pozostaje w cieniu, skupiając się
na zarabianiu pieniędzy.
Giganci technologiczni nie zamierza-
ją się poddawać i zrobią wszystko, aby
uniknąć przymusowego podziału czy
innych ograniczeń. Prezesi Google’a czy
Facebooka podkreślają, że nie można
ich porównywać z dziewiętnasto‑ czy
nawet dwudziestowiecznymi monopo‑
lami, bo oferują swoje usługi za darmo.
Ich dominująca pozycja nie oznacza
zatem wzrostu cen dla użytkowników.
Oczywiście nie dodają, że jak najbardziej
trzeba im płacić, chociaż nie pieniędz‑
mi. Dzisiaj najcenniejszą walutą dla ser‑
wisów internetowych są przecież dane
o klientach, dzięki którym mogą lepiej
dopasowywać reklamy do użytkowni‑
ków i więcej na tym zarabiać.
Z kolei Amazon czy Apple podkreślają,
że nikt nie nakazuje mniejszym firmom
korzystać z ich pośrednictwa. Też mają
trochę racji i też chętnie przemilczają
ważny kontekst. Giganci technologiczni
dlatego są gigantami, bo stali się swe‑
go rodzaju internetowymi portierami,
czy bardziej – bramkarzami w eksklu‑
zywnym klubie. Coraz trudniej jest ich
ominąć, próbując dotrzeć do użytkow‑
ników sieci. Dobre miejsce w wynikach
w yszukiwania Google’a  czy na plat‑
formie sprzedażowej Amazona, odpo‑
wiednio sprofilowana reklama na Face­
booku, obecność w  sklepie Apple czy
Google’a z aplikacjami dla smartfonów
decydują dziś o tym, czy firmie uda się
zdobyć klienta. Praktycznie nie da się
już funkcjonować w poważnym bizne‑
sie bez korzystania z pośrednictwa tych
bramkarzy, którzy oczywiście znają swo‑
ją wartość i odpowiednio ją wyceniają.
Nie ma co liczyć, że amerykańskie i eu‑
ropejskie działania szybko osłabią GAFA
i doprowadzą do autentycznej konkuren‑
cji w internecie. Przed nami zapewne
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
lata długich i kosztownych batalii są‑
dow ych, których efektem będą raczej
ustępstwa koncernów niż ich przymuso‑
wy podział. Być może zostaną zmuszone
do sprzedaży niektórych serwisów albo
obniżki prowizji, ale zrobią wszystko,
aby ochronić trzon swojej działalności.
Tymczasem już dzisiaj myślą o przyszło‑
ści w świecie po pandemii. Mają środki,
aby podejmować ryzykowne decyzje,
które mogą im przynieść jeszcze więk‑
sze zyski.
Podczas gdy wiele firm wyprowadza
się z Nowego Jorku, a biznesowy Man‑
hattan w  szybkim tempie pustoszeje,
Amazon, Apple, Alphabet i  Facebook
robią dok ładnie odw rotnie. Kupują
i ­leasingują w Nowym Jorku ogromne
przestrzenie biurowe, bo chociaż dzisiaj
króluje praca zdalna, to według koncer‑
nów przyszłość ma być raczej hybrydo‑
wa, a ceny nieruchomości w wielkich
miastach będą dalej rosnąć. Może się
mylą, ale są w tej komfortowej sytuacji,
że stać je na popełnianie błędów. Kto‑
kolwiek więc chce kontrolować takich
gigantów, musi zadać sobie pytanie: czy
nie jest już na to za późno?
CEZARY KOWANDA
REKLAMA
51
 [ Ś W I AT ]

JĘDRZEJ WINIECKI
Chiński przepis Epidemia wdrukowała
powszechny strach.

P olska w  ciągu kilku dni na przełomie paź-

dziernika i listopada odnotowała więcej przy-
padków covidu niż 36 razy ludniejsze Chiny
od początku pandemii. Zaraza trwa prawie rok,
a podobnie koncertowo sprawę kładzie Europa,
Afryka, ogromna część Azji i obie Ameryki. Dla-
czego Chińczycy od siedmiu miesięcy żyją wła-
ściwie normalnie, gdy tak wiele społeczeństw
nie może wygrzebać się z lockdownów i innych
obostrzeń? Przecież to w Chinach były pierwsze przypadki za-
chorowań na koronawirusa.
Od samego początku partia komunistyczna przystąpiła
do rozwiązania problemu pandemii w swoim stylu. Zrzuci-
ła winę na niższe szczeble i zdecydowała się na eksperyment
wykraczający poza instrukcje Światowej Organizacji Zdrowia
tysięcy miejsc dla pacjentów skąpoobjawowych. Leczeni tam
chorzy nie zarażali bliskich, cięższymi przypadkami mogły
zająć się szpitale stałe. Te tymczasowe pustoszały już w marcu,
gdy po prostu przestały być potrzebne.

W Polsce narzekamy na zamknięcie z dnia na dzień cmen-

(WHO). Kierowała się podpowiedziami własnych specjalistów,
intuicją i strachem o podkopanie pozycji. W obronie własnej
zmiksowała metodę naukową z totalitarną brutalnością i zalała
gęstym sosem propagandy.
Zimowa reakcja była spóźniona, za to drastyczna w środkach.
Na czynniki pierwsze rozbiera ją brytyjski magazyn medyczny
„The Lancet”. W ciągu kilku tygodni przetestowano 9 mln osób
w Wuhanie, gdzie wszystko się zaczęło. Już na początku lute-
go otwarto tam w ekspresowym tempie szpitale tymczasowe,
zaraz potem 13 kolejnych. Uzyskano w ten sposób kilkanaście
tarzy. A co mieli powiedzieć wuhańczycy?Lockdown ogło-
szono im o godzinie 2 w nocy 23 stycznia – 8 godzin przed
wprowadzeniem. Po 10 rano w metropolii będącej węzłem ko-
munikacyjnym i biznesowym środkowych Chin utknęły tysią-
ce przyjezdnych: turyści, jadący tranzytem lub z przesiadką,
czekający na pociągi, autobusy, promy i samoloty, odwiedza-
jący krewnych. W sumie 11 mln osób zamknięto w domach
i hotelach. Jak się miało później okazać – na 76 dni.
Podobne restrykcje dotknęły całą prowincję Hubei, ludną
prawie jak Włochy. Chodziło o odcięcie jej od reszty kraju
i zablokowanie wyjazdów przed zbliżającym się chińskim no-
wym rokiem, tradycyjnie spędzanym w gronie najbliższych,
co wiąże się z podróżującymi tłumami. Między 24 stycznia
i 15 lutego Chińczycy ograniczyli swoją mobilność o 70 proc.
Lockdownu, w tym trwających od paru dni do kilku tygodni
zakazów opuszczania domu bez żywotnie istotnej potrzeby,
doświadczyło w całym kraju co najmniej 223 mln obywateli.
Czy Chiny zareagowały za późno? Lockdown w Wuhanie
wprowadzono po 17. chińskim zgonie, przypisywanym – jak

52 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
 Chińczycy, czyli covidowi pionierzy, pierwszą falę pandemii mają
już dawno za sobą, nawrotu unikają. Jakim cudem?
wtedy jeszcze mówiono – tajemniczej chorobie, podobnej
do SARS. Na tym etapie wszystkich chińskich przypadków
było dopiero ok. 540. Dziś wiemy, że było za późno – tylko
w Chinach wirusa wykryto w 13 prowincjach. Zadomowił się
też m.in. w Tajlandii, Korei Płd. i Japonii, trafił do USA. Między
16 stycznia a 30 stycznia w Chinach współczynnik reproduk-
cji wirusa spadł z 2,35 do 1,05. Według władz działania podję-
te między 29 stycznia a 29 lutego zapobiegły 1,4 mln infekcji
i 56 tys. zgonów.
Równolegle w całym kraju utworzono kilkanaście tysięcy
punktów medycznych, temperaturę mierzono m.in. na lot-
niskach, dworcach, przy wejściach na uniwersytety. W po-
łączeniu z powszechnym systemem rozpoznawania twarzy
(radzi sobie z maseczkami), popularnym systemem płatności
elektronicznych, danych lokalizacyjnych i wszelkich innych
zbieranych przez smartfony powstało gęste sito.
Ten powszechny mechanizm inwigilacji pozwolił teraz wy-
łapywać osoby podejrzane o kontakt z zarażonymi, automa-
tycznie kierować je na kwarantannę i nie wpuszczać do me-
tra, pociągów, galerii i innych miejsc publicznych. Wciąż są
© REUTERS/FORUM (2)
miasta, hotele i restauracje, które wymagają wygenerowania
w telefonie komórkowym certyfikatu o stanie zdrowia. Polega
to na tym, że aplikacja łączy się z systemem – tak jak terminal
płatniczy łączy się z bankiem – i system odsyła na telefon elek-
troniczne zaświadczenie o tym, czy ktoś jest zdrowy czy nie.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Podobnie nadal zdarzają się władze lokalne i zarządcy strze-
żonych osiedli bądź pojedynczych budynków, które decydują
się na rozszerzone ograniczenia, np. zostawiają tylko jedno
obstawione strażnikami uzbrojonymi w termometry wejście.
Mają prawo wprowadzać restrykcje dla kurierów albo zakazać
opuszczania mieszkań i budynków przez mieszkańców w okre-
ślonych porach, choćby w nocy.
Chińskie ograniczenia były luzowane w różnym tempie,
ale już np. uczniowie długo nie wracali do szkół.Tak samo
różna bywała dolegliwość zamknięć – w najbardziej ekstre-
malnych przypadkach pozwalano tylko jednej osobie z gospo-
darstwa domowego wyjść na zewnątrz, i to co kilka dni, przede
wszystkim po zaopatrzenie. Do różnej długości lockdownów
uciekano się w całym kraju także latem i jesienią, z reguły
po wykryciu nowych ognisk prewencyjnie odgradzano całe
dzielnice (jak w Pekinie) albo miasta.
Jeszcze w marcu władze przeorientowały czujność na wyła-
pywanie zarażonych przyjeżdżających z zagranicy. Wcześniej
to rządy z Europy, Azji i Ameryki na wyścigi ściągały swoich
obywateli z Chin. Późną wiosną strumień podróży się odwró-
cił, Chińczycy z całego świata, w tym studenci, starali się jak
najszybciej wrócić do ojczyzny.
Dopiero we wrześniu, po półrocznej przerwie, do Chin zaczę-
to znowu wpuszczać cudzoziemców posiadających niektóre
53
 [ Ś W I AT ]
rodzaje wiz lub status rezydenta. Przyjeżdżający przechodzą
testy i obowiązkową dwutygodniową kwarantannę, odbywa-
jącą się w hotelach, na koszt przybysza. Nadal utrzymany jest
zakaz przyjazdów zagranicznych turystów i – z małymi wyjąt-
kami – grupowych wyjazdów turystów chińskich.
„The Lancet” zwraca uwagę na kilka kwestii łagodzących
sytuację w Chinach. Pierwsza to pamięć o epidemii SARS
sprzed kilku lat. Nie pociągnęła tak wielu zgonów i nie roz-
lała się jak covid, ale wzbudziła i na stałe wdrukowała strach
przed potencjalnie groźną, nieznaną, szybko szerzącą się
chorobą zakaźną. Pamięć tę zachowano w Azji Wschodniej,
m.in. w Korei Płd. (radzi sobie z wypłaszczaniem drugiej fali)
i na Tajwanie (w sumie 7 covidowych zgonów!), gdzie nie dziwią
stojące od lat lotniskowe bramki z kamerami termowizyjnymi.
Inna pomyślna rzecz: w ChRL starsze osoby często mieszkają
z dziećmi albo niedaleko od nich, więc tylko 3 proc. seniorów
znajduje się w domach opieki, które na każdym kontynencie
łatwo stawały się ogniskami koronawirusa.
No i to w Chinach są tysiące fabryk – także niezwiązanych
z branżą medyczną – które momentalnie przestawiły się na pro-
dukcję środków ochronnych: rękawic, maseczek, przyłbic
i kombinezonów, w pierwszej kolejności trafiających w chiń-
skie ręce. Przy okazji doszło do niepoliczalnej liczby szwindli,
na czele z lewymi certyfikatami, o czym miał się okazję prze-
konać także polski rząd. Sprzęt ochronny stał się przedmiotem
tzw. dyplomacji maseczkowej, propagandowego rozdawania
lub nadzwyczajnej, niejako spod lady i za zgodą władz, sprze-
daży artykułów, które wiosną m.in. w Europie były towarem
wybitnie deficytowym.
Swoją drogą, jeszcze kiedy Chińczycy siedzieli w zamknięciu,
to inni ruszyli im z pomocą. Maseczki wysłał nawet Watykan,
a w Filharmonii Narodowej w Warszawie zorganizowano kon-
cert-zbiórkę „Solidarni z Wuhan”. Szlachetne odruchy serca
i pewnie poczucie cywilizacyjnej wyższości uśpiły czujność.
„The Lancet” przypomina, że inne kraje miały mnóstwo czasu,
ale niechętnie uczyły się na chińskich doświadczeniach.
Chińczykom pomogły okoliczności, które covidowo pogrążają
Zachód. Karnie zakrywali usta i nosy, co na Zachodzie zbyt czę-
sto interpretuje się jako demonstrację słabości. Dziś w Państwie
Środka maski nie są obowiązkowe, choć nadal powszechnie no-
szone. Ale z zasadami bezpieczeństwa bywa już różnie. W wolne
dni przy największych atrakcjach turystycznych (armia chińskich
turystów została w ojczyźnie) gromadzą się tłumy, więc po Wiel-
kim Murze albo szlakach malowniczych gór Huang Shan drepczą
gęsto tysiące stłoczonych wycieczkowiczów, także bez masek,
dezynfekcji i w centymetrowym dystansie.
Jednak na początku epidemii obywatele potulnie akcepto-
wali instrukcje rządu. Poza tym nikt ich nie pytał o zdanie. Nie-
mniej jednak ogólny nastrój jest taki, że przyjęte przez władze
środki nie były aż tak dolegliwe. Nawet zagraniczne organiza-
cje pilnujące praw człowieka jakby zapomniały o swoich zi-
mowych ostrzeżeniach o tłamszeniu wolności obywatelskich,
ryzyku depresji uwięzionych w lockdownach itd.
W chińskiej przestrzeni publicznej i medialnej (oczywiście
cenzurowanej) nie widać też wyraźnych śladów ruchu an-
tyszczepionkowców, nie słychać – poza zwykłą plotką – osób
kolportujących teorie spiskowe. W ChRL teoriami spiskowymi
może posługiwać się tylko władza, monopol trzyma partia i jej
propaganda, sugerująca chociażby, że wirusa do Wuhanu przy-
wlekli amerykańscy żołnierze biorący tam udział w zawodach
sportowych dla wojskowych.
Niewiele zachodnich społeczeństw – do wyjątków należy
m.in. Nowa Zelandia – potrafiło poradzić sobie lepiej niż Chiny:
pożenić racjonalne, naukowe podejście z poszanowaniem praw
54 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
obywatelskich, bez hamowania gospodarki i z zachowaniem
społecznej dyscypliny.
Stąd dyskusja o polityce i przywództwie w dobie pandemii
stała się na tyle żywa, że powstał już nurt poświęconych temu
tematowi książek. Te o politycznym przechyle próbują spraw-
dzić, czy demokracje mają szansę ścigać się z autokracjami
w skutecznym radzeniu sobie z poważnymi kryzysami w ro-
dzaju pandemii. Chinom miał pomóc scentralizowany system
służb epidemicznych, totalitarny charakter państwa i inne niż
zachodnie rozumienie roli jednostki w społeczeństwie. W koń-
cu z pandemią w Chinach poszło tak łatwo, bo system automa-
tycznej inwigilacji już działał, a obywatele wcześniej zostali
skutecznie wytresowani w posłuszeństwie.
Płacąc tę cenę, Chińczycy powrócili do w miarę normalnego
życia. Dzieci chodzą do szkoły. Biznes się kręci, ale w znacz-
nej mierze zdalnie. Odbywa się mniej bezpośrednich spotkań,
mniej pracowników jeździ w delegacje. Gospodarka – jeśli wie-
rzyć w oficjalne dane – odbija się w tempie, o którym mogą
pomarzyć kraje dotknięte wirusem w znacznie poważniejszym
stopniu. I czeka, pozostawiając otwartym pytanie, czy wrócą
zamówienia i dawni kontrahenci z zagranicy.
Najgorsze minęło, co nie oznacza, że odeszło poczucie nie-
pewności. Czy uderzy druga fala? W kraju jest wszystko, co po-
trzebne wirusowi do swobodnego rozwoju. Szerzy się sezo-
nowa grypa. Nie ma statystyk rejestrowanych zachorowań,
ale epidemiolodzy podejrzewają, że co sezon grypa powoduje
zgon 80–90 tys. chińskich obywateli. Warunki sprzyjają: jest
chłodno, także w słabo wentylowanych mieszkaniach. Przy
nieuniknionym rozprężeniu i obniżeniu czujności brak już
społecznego dystansu, więc ogniska, które wciąż się pojawiają,
mają potencjał do rozwinięcia się w coś większego.
Do tego dochodzi fatalny stan powietrza i wysoki odsetek pa-
laczy papierosów, zwłaszcza mężczyzn. A wiadomo, że czynni-
ki te poważnie zwiększają ryzyko pocovidowych powikłań. No
i statystycznie na 100 tys. Chińczyków czekają zaledwie cztery
łóżka z respiratorami, podczas gdy w USA czy w Niemczech
– kilkadziesiąt. Dlatego Chińczycy z taką uwagą śledzą przy-
padki nietypowe. Jak pacjenta, u którego podejrzewano ciężką
grypę, dopiero czwarty test był pozytywny, próbkę pobrano nie
z nosogardzieli, ale podczas bronchoskopii, z dalszych odcin-
ków układu oddechowego.
Chiny bez wątpienia obawiają się drugiej fali. W gotowo-
ści czekają cztery szpitale tymczasowe w Wuhanie, jakby
koronawirus miał wrócić tam, skąd wyskoczył. Przy granicy
z Mjanmą (dawną Birmą) powstaje 16 nowych szpitali zakaź-
nych, rozbudowywane są placówki przy granicy z Wietna-
mem. Teraz testuje się dywanowo całe miasta: ostatnio w 5 dni
9,4-milionowe Qingdao, gdzie zakażenia wykryto w szpitalu,
prawie 5 mln osób w Kaszgarze. Przygraniczne 200-tysięczne
Ruili w Yunnanie przebadano, bo zatrzymano tam dwie po-
zytywne osoby, które nielegalnie przedostały się z Mjanmy.
Metoda przesiewu się sprawdza, bo ogniska są błyskawicznie
wygaszone, ale sporo kosztuje. Poza tym z taką gaśnicą moż-
na biegać, jeśli tropi się wirusa w pojedynczych miastach. Nie
ma zasobów, by gasić w ten sposób cały kraj jednocześnie. Je-
śli więc pojawi się kilka równoległych dużych ognisk, będzie
trzeba wybrać, gdzie testować najpierw, a gdzie np. ponownie
zamykać miliony w domach.
Na razie więc chiński przepis na walkę z covidem – mimo ogra-
niczonych zasobów i ogromnej populacji – okazał się skuteczny.
Ale z powodu odmienności kulturowej i politycznej wiele państw
Zachodu może go traktować raczej jako teoretyczne studium
przypadku niż instrukcję.
JĘDRZEJ WINIECKI
[ Ś W I AT ]
Boraty dwa
W swoim nowym filmie o wschodnich i zachodnich stereotypach Sasha Baron Cohen
nadal jest śmieszny. Ale jednocześnie coraz bardziej bezradny wobec populizmu.
ZIEMOWIT SZCZEREK
P
ierwszy „Borat” był ostrzeże-
niem przed tym, co nadchodzi:
populizmem, szowinizmem,
mizoginią i żerującej na tym
wszystkim polityce. Amer y-
kańskie rednecki radośnie krzyczały,
podpuszczone przez Borata, że George
Bush w ramach „wojny terroru” będzie
się pławić we krwi arabskich dzieci. Or-
ganizator rodeo sugerował mu zgolenie
wąsów, które upodobniają go do mu-
zułmanina. A religijni ekstatycy z któ-
regoś z Kościołów „tańczących” zrobili
z siebie wariatów. Wszyscy zobaczyli,
pośmiali się, przerazili. Po czym to,
co miało przyjść – czyli Donald Trump
– i tak przyszło.
14 lat później, czyli przed dwoma ty-
godniami, pojawił się drugi „Borat”. Jego
reżyser Sasha Baron Cohen, który znów
wciela się w tytułową postać, wyważa
w nim drzwi, które sam wcześniej wy-
ważył. Jakby – tak jak my wszyscy – nie
bardzo wiedział, co dalej robić.
Pomysł jest ten sam. Ale tym razem
Borat ma córkę, graną przez bułgarską
aktorkę Marię Bakalową, i  wkręcają
ofiary już we dwójkę. Zakładając, że je
w ogóle wkręcają. Bo o ile w pierwszym
„Boracie” śmiechu i zażenowania było
naprawdę mnóstwo, bo trudno było po-
wiedzieć, które fragmenty były wyreży-
serowane, a w których grali nieświadomi
niczego ludzie, to w drugim jest już głów-
nie zażenowanie.
Wyreżyserowane jest prawie wszystko
i prawie nic nie jest śmieszne w stopniu
porówny walnym z  pierwszą częścią.
Jasne, bywalcy festiwalu country śpie-
wają podrzuconą przez Borata korona-
sceptyczną piosenkę. Kilku wyznawców
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
© STEPHEN LOCK/I-IMAGES/EAST NEWS
Borat płynący Tamizą przez Londyn
– promocja nowego filmu
Sashy Barona Cohena.
teorii spiskowych obala teorię Borata,
że kobiety mają mózgi wielkości mózgu
wiewiórki, nazywając ją – no właśnie
– „teorią spiskową”. Pracownica cukierni
w Karolinie bez mrugnięcia okiem pisze
antysemickie hasło na torcie. Ale nie ma
w tym niczego nowego – poza kilkoma
scenami, które już w samym swoim za-
łożeniu miały przejść do legendy.
A to na imprezę wiceprezydenta Mi-
chaela Pence’a wdarł się człowiek ubra-
ny jak Trump, z młodą dziewczyną prze-
rzuconą przez ramię. A to Rudy Giuliani,
osobisty prawnik Trumpa i dawny mer
Nowego Jorku, został sfilmowany z ręką
w spodniach w towarzystwie fałszywej
dziennikarki, filmowej córki Borata. O ile
Pence, a raczej jego ochrona, w zasadzie
natychmiast wyrzucił Cohena z impre-
zy, o tyle Giuliani łyknął przynętę. Nie
tylko umówił się na wywiad z Bakalową,
ale też dał się podpuścić jej niezbyt
55
 [ Ś W I AT ]
wyrafinowanym sugestiom, powędro-
wał za nią do hotelowej sypialni i – nie da
się ukryć – wsadził rękę w spodnie.
Romanse rurytańskie
„Borat” powstał w 2006 r. po to, żeby
na nowo zestereotypizować wschodnią
Europę w oczach Zachodu, bo stereoty-
py przestały nadążać za rzeczywistością.
Na początku wieku wschodnia część
Euro­p y kojarzyła się Zachodowi z do-
minacją niemieckiej kultury nad gada-
jącym w różnych „huńskich” i słowiań-
skich językach chłopstwem. Zachodnia
pop­k ultura zareagowała na ten stereo-
typ wysypem „romansów rurytańskich”,
dziejących się w wymyślonych krainach
na europejskich obrzeżach, a tytularny
dla nurtu kraj – Rurytanię – wymyślił
brytyjski pisarz Anthony Hope.
W międzywojniu wschód Europy zaczął
się kojarzyć z mniej lub bardziej egzotycz-
nymi zmilitaryzowanymi autokracjami,
które krokiem marszowym próbują zatu-
pać swoje zacofanie (np. Borduria i Syl-
dawia z belgijskiego komiksu „Tintin”).
A po drugiej wojnie – z komunistycznymi,
zmrożonymi wieczną zimą brutalistycz-
nymi paskudztwami, które swoje zaco-
fanie przykryć próbują z kolei ideologią
powszechnej równości (Slaka Malcolma
Bradabury’ego, Orsinia Ursuli K. LeGuin
czy Brutopia z uniwersum Disneya).
Po upadku demoludów do zachodniej
świadomości zaczęły przedzierać się ob-
razki z regionu, kształtujące obraz tego
miejsca jako czyśćca pełnego ludzi ubra-
nych biednie, staroświecko i bez gustu.
Strzelających do siebie z jakichś idiotycz-
nych powodów. Brodzących w wiecznym
błocie, głównie pośniegowym, w szaro-
ści i wśród rzeczywistości rozwłóczonej
na amen. Ludzi niemogących sobie pora-
dzić z własnymi tradycjami antysemity-
zmu, seksizmu, rozpasanego patriarcha-
tu, o ile w ogóle tę ciemnotę i zacofanie
można nazwać tradycją.
No i znów trzeba było zmieniać stereo-
typ. W zachodniej popkulturze w miej-
sce Slaki, Rurytanii czy Bordurii zaczęły
się wpychać nowe stereotypy, tworzo-
ne przez pokolenie „Chicago Boysów”
uczących ekskomuchów kapitalizmu
(Elbonia z „Dilberta” Scotta Adamsa)
czy przez wrażliwych artystów próbu-
jących z czułością, lecz bez większego
powodzenia, zrozumieć mentalność lu-
dzi z tej trudnej, wschodnioeuropejskiej
rzeczywistości (Krakozja z „Terminalu”
Stevena Spielberga).
Kropkę nad i postawiło kilku austra-
lijskich wydawców fejkowych prze-
wodników po wymyślonych krainach,
stereotypizujących poszczególne re-
giony świata, i w 2003 r. opublikowało
56
przewodnik po Molwanii, będącej zbio-
rem wszystkich najbardziej hardkorowych
stereotypów na temat regionu, od czosn-
kowej wódki (notabene naprawdę do-
stępnej na Ukrainie, czy ostatnio także
w Polsce) po złotozębnych mizoginów
poruszających się zdezelowanymi samo-
chodami typu Fred Flinstone od pogromu
do pogromu.
Mniej więcej wtedy właśnie brytyjski
komik Sasha Baron Cohen zaczął kombi-
nować z figurą wschodnioeuropejskiego
dziennikarza, który za pomocą swojej
żenującej szczerości i nieobycia za frak
wywleka ze swoich zachodnich rozmów-
ców ich podświadomość.
Najpierw pojawił się mołdawski dzien-
nikarz Alexi Krickler, a następnie Albań-
czyk Kristo Shqiptari. Borat Sagdiyew
z Kazachstanu był dopiero trzeci. I nie
ma tutaj zupełnie znaczenia fakt, że Ka-
zachstan, Albania i  Mołdawia to trzy
zupełnie różne światy, a w przypadku
Kazachstanu mówić o jego europejskości
jest nawet bardziej ryzykownie niż mó-
wić o europejskości Turcji. Kazachstan
Borata nie istnieje albo istnieje tak samo,
jak w serialu „Dynastia” istniała Mołda-
wia – robiąca tam po prostu za kolejną
Rurytanię, której następca tronu chciał
poślubić jedną z bohaterek, dziedziczkę
imperium Blake’a Carringtona.
Kucający Putin
W ten sam sposób Polska zaistniała
w kanadyjskim horrorze „The Shrine”,
gdzie była po prostu pretekstem do po-
kazania peryferyjnego europejskiego
kraju, który jest na tyle odległy od siedzib
cywilizowanych ludzi, że dzieją się tam
rzeczy w ykraczające poza racjonalne
pojmowanie. Inna sprawa, że film krę-
cono w Midweście, i Polska oraz Polacy
wyglądają w nim jak północnoamery-
kańskie rednecki. Bo i o to w gruncie
rzeczy chodzi: Europa Wschodnia to nic
innego jak peryferie Zachodu. Redneck,
hillbilly, Polak, Węgier – jeden Borat.
Borat bowiem pochodzi zewsząd tego
dziwacznego błotnisto-zacofanego zlep-
ku, który w głowach Zachodu kojarzy się
z Europą Środkowo-Wschodnią. Najbar-
dziej konkretną częścią tej rzeczywisto-
ści jest Rosja, z jej Putinem kucającym
w dresach na placu Czerwonym albo ja-
dącym z gołą klatą na niedźwiedziu. Ale
reszta jest niekonkretna – to te miejsca
z filmów wojennych, gdzie doszło do Ho-
lokaustu i skąd Żydzi musieli uciekać
na Zachód, po których jeszcze niedaw-
no paradowali komisarze komunistyczni
w futrzanych czapach, a teraz wożą się
cygańscy mafiosi ze złotymi zębami.
Ta kraina, ta Molwania czy Kazachstan
Boratowy, rozciąga się gdzieś od Niemiec
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
po Mongolię na wschodzie, Rosję gdzieś
na północy i – być może – jakiś Bliski
Wschód na południu. Cohen dobrze
o tym wie: „Kazachstan” kręcono w rom-
skich wsiach w Rumunii, „kazachski”
to zlepek wszystkiego, co się da (Bo-
rat wtrąca co jakiś czas polskie „jak się
masz” czy „dziękuję”, mówi mieszaniną
hebrajskiego i bezsensownego bełkotu,
jego partner z pierwszego filmu mówił
po armeńsku, a partnerka z drugiego
– po bułgarsku).
Sceny kazachskie to stary, dobry mo-
tyw exploitation: bierzemy jakiś stereo-
typ i wyciskamy go do końca. Jeśli więc
bieda, to taka, że ludzie tankują za 18 cen-
tów, jak Borat w pierwszym filmie. Jeśli
brud i smród, to wschodnioeuropejskie
krowy siedzą przed telewizorem razem
z rodzinami składającymi się z entuzja-
stów kazirodztwa i przemocy seksualnej,
a w błocie taplają się dacie zaprzężone
w konie. A jeśli pojawia się – jak w drugiej
części – prezydent takiego kraju jak Ka-
zachstan, to wiadomo, że będzie urzędo-
wał w mordowni przypominającej salę
przesłuchań na Syberii i za każde prze-
winienie karał rozerwaniem przestępcy
krowami. I tak dalej.
Europa Wschodnia z  jednej strony
jest więc daleko od Zachodu, ale jednak,
można uznać, jest czymś w rodzaju jego
wariantu, ale jeszcze dzikiego, niecy-
wilizowanego, średniowiecznego: nie-
uładzonego, nieprzesiąkniętego jeszcze
cywilizacją, nie wspominając o politycz-
nej poprawności. Takiego, który wali
wprost to, co naprawdę myśli, bo Borat
to może i antysemita, homofob, burak,
prostak i mizogin. Ale miewa czasem
wtręty „szlachetnego dzikiego”, sprze-
ciwiającego się bezdusznej amerykań-
skiej rzeczywistości.
Trudno byłoby też w „Boracie” w y-
korzystać inny region: Azja jest zbyt
orienta lna i  odmienna, a  prz ygody
mało rozgarniętego czarnoskórego albo
Latynosa w zachodniej rzeczywistości
mogłyby jednak nie przejść. Trudno so-
bie wyobrazić, powiedzmy, kenijskiego
dziennikarza pokazanego tak stereo-
typowo w spódniczce z trawy, jak ste-
reotypowo pokazany jest Borat w jego
niemodnym garniturze i bieliźnie typu
emeryt w latach 50. Defekującego pod
hotelem należącym do Trumpa, bo nie
wie, co to toaleta. Czy wąsatego Laty-
nosa publicznie wodzącego swoją córkę
na smyczy, bo „kobietom pękają wiąza-
nia w mózgu, gdy są zbyt samodzielne
i próbują za dużo myśleć”.
Można byłoby, oczywiście, wykorzy-
stać w „Boracie” własne peryferie, te
amerykańskie: rednecków i hillbilliesów.
W zasadzie niewiele się różnią od Europy
 Wschodniej: w powszechnym odbiorze
to takie same borciuchy jeżdżące szpa­
nerskimi samochodami, pijące bimber,
bigoter yjne, przemocowe, głosujące
na populistów, biedakonserwatywne,
antysemickie, rasistowskie i  ogólnie
ksenofobiczne. Nie na tyle swojskie,
żeby czuć z nimi wielką wspólnotę, ale
jednak na tyle swoje, by nie obejmowała
ich polityczna poprawność, którą stoso­
wać trzeba wobec Latynosów, Czarnych,
Azjatów itd.
Janusze i Grażyny
P roblem polega jed na k na t y m,
że wylot działa dowcipu Borata, zarówno
w pierwszej, jak i w drugiej części, skie­
rowany jest głównie w te amerykańskie
peryferia. To właśnie je Cohen stara się
ośmieszyć, pokazać ich mizoginię, ra­
Zachód nadal patrzy z góry na Europę Wschodnią – kadr z nowego „Borata”.
sizm, ksenofobię i ogólnie ich sprosta­
czenie za pomocą wyobrażonej Europy
Wschodniej. Jeszcze bardziej prostackiej
od nich i nieporównanie głupszej.
W  pier w sz y m s woi m f i l m ie Bo­
rat, w ykorzystując stereotyp kretyna
ze Wschodu, jeździ po południu USA
i wkręca w co bardziej idiotyczne akcje
jego mieszkańców. Publiczność rodeo
w Wirginii wmanipulowuje w podejmo­
wanie rasistowskich haseł. Sprzedawca
w sklepie z bronią mówi bez zmrużenia
okiem, jaki kaliber broni jest najlepszy
na Żydów. A w sklepie z butlami gazo­
wymi Borat nie ma problemu, by się do­
© AMAZON STUDIOS/BE&W
wiedzieć, ile gazu potrzeba na wytrucie
ciężarówki pełnej Cyganów.
W  gruncie rzeczy można by sobie
bez problemu w yobra zić stereot y p
Borata á rebours: a mer yka ńsk iego,
redneckiego idioty poruszającego się
po Europie Wschodniej w czapce z na­
pisem „Make America Great Again”
i pytającego, kiedy w końcu wzniesiemy
mur na wschodniej granicy, próbującego
po Trumpowsku łapać kobiety w kroczu
i głoszącego skuteczność leczenia koro­
nawirusa wybielaczem.
Owszem, można. Pytanie tylko, czy nie
jest to przypadkiem dokładnie to, przed
czym ostrzegają dziesiątki już, o  ile
nie setki, publicystów po obu stronach
Atlantyku. Jeśli masowe głosowanie
na populistów jest bowiem efektem bun­
tu prowincji przeciwko elitom, to może
dobrze by było w końcu te peryferie zro­
zumieć, niż przez cały czas wyśmiewać?
W Stanach po zw ycięstwie Trumpa
w 2016 r. wiele szumu zrobiła „Elegia dla
bidoków” (niezbyt fortunne tłumaczenie
„Hillbilly Elegy” J.D. Vance’a) pochylają­
ca się nad perspektywą tych wykluczo­
nych peryferii, które – jak to ujął Tucker
Carlson, jeden z komentatorów Fox News
– „kochają Trumpa, bo nikt inny ich nie
kocha”. I nie jest tu ważne, czy Trump
kocha ich naprawdę, czy tylko robi ta­
kie wrażenie, bo przy pogardzie main­
streamu nawet udawana miłość to dużo.
Z krową przed telewizorem
W  Polsce wokół szyderstw z „Janu­
szów” i „Grażyn” odbyła się wielka de­
bata pod hasłem #byliśmygłupi. W kon­
tekście europejsk im przed pogardą
wobec peryferii ostrzega bułgarski poli­
tolog Iwan Krastew. W napisanej razem
ze Stephenem Holmesem książce „Świa­
tło, które zgasło” udowadnia, że odwrót
europejskich peryferii od Zachodu mógł
mieć źródło właśnie w tym, co w swoich
filmach, świadomie lub nie, ukazuje
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Borat: w wyszydzaniu tych, którzy nie
posiadali i nie chcieli posiadać innego
wzoru społecznego i  gospodarczego
niż Zachód, ale którym nie udało się
– bo to nie mogło się udać – stać się nim
od razu i całkowicie.
Zachód patrzył – i nadal patrzy – z góry
na Europę Wschodnią, nieradzącą sobie
ze społecznymi skutkami transformacji,
na których zyskiwali i zyskują populiści,
nieradzącą sobie z wykluczeniem eko­
nomicznym i edukacyjnym szerokich
grup społecznych, i kpi z jej nieskom­
plikowanego światopoglądu w ynika­
jącego przecież nie z wrodzonego bra­
ku wyrafinowania.
Mia rą su kcesu Borata w  d zied zi­
nie wchodzenia Europie Wschodniej
na odcisk niech będzie fakt, że gdy ru­
muńska wieś Glod obraziła się na niego,
że przedstawił ją w sposób szowinistycz­
ny, rasistowski, stereotypizujący i pełen
uprzedzeń, to żeby nakręcić kolejny film
mający ostrzegać przed rasizmem, szo­
winizmem, stereotypizacją i uprzedze­
niami, znalazł nową rumuńską wieś.
I ukazał ją w podobny sposób.
Mieszkańcy Glod twierdzą, że myśleli,
iż zachodnia ekipa kręci dokumentalny
film o biedzie i że nikt im nie powiedział,
że zostaną przedstawieni jako banda
kretynów, g wałcicieli i  półzwierząt,
a ich lokalny spawacz ogłoszony zosta­
nie aborcjonistą. Producenci „Borata”
bronili się, że wszystko było jasne od po­
czątku, bo kto w dokumencie o biedzie
każe komuś wstawiać krowę do domu
czy zaprzęgać do dacii konia, że miesz­
kańcy Glod dostali równowartość kilku
dolarów za występ, więc niech się spe­
cjalnie nie odzywają.
Mogli równie dobrze dodać jeszcze,
że mieszkańcy pow inni się cieszyć,
że jeden z nich, mężczyzna z amputo­
waną ręką, dostał od Borata w prezencie
sztuczną pięść do fistingu z sex shopu,
którą dziarsko wymachiwał w końco­
wych scenach pierwszej części.
Z tej perspektywy jedna rzecz w no­
wym „Boracie” jest genialna: zakończe­
nie. Kończy się film bowiem tak, że od­
mieniony i „sfeminizowany” przez córkę
Borat, powróciwszy do Kazachstanu i za­
szantażowawszy tamtejszego prezyden­
ta, zamienia kraj w postępowe państwo,
gdzie wszyscy stają się czuli na prawa
kobiet, a antysemityzm znika. Następuje
demokracja i kopiowanie Zachodu. Tylko
że wszystko to jest tak prawdziwe i wła­
ściwie zaaplikowane, jak pięść do fistin­
gu podarowana przez Borata bezrękiemu
mieszkańcowi rumuńskiej wsi.
A  za rogiem już czekają populiści.
Ci prawdziwi.
ZIEMOWIT SZCZEREK
57
 [ Ś W I AT ]
Gorące krzesło
Czy kryzys polityczny w Polsce może być jeszcze głębszy? Oczywiście. Wystarczy,
że w listopadzie Jarosław Kaczyński zablokuje nowy budżet Unii Europejskiej.
ŁUKASZ WÓJCIK
F
rancuskie krzesło było puste
przez pół roku, Europa stanęła.
Działo się to w zamierzchłych
czasach integracji, gdy Unia
nazywała się jeszcze Europej­
ską Wspólnotą Gospodarczą. Przez całą
drugą połowę 1965 r. Paryż konsekwent­
nie odmawiał udziału w Radzie EWG
(odpowiedniczki dzisiejszej Rady Unii).
Formalnie chodziło o reformę polity­
ki rolnej Wspólnoty. Ale clou problemu
stanowiła jednomyślność.
Prezydent Charles de Gaulle uważał,
że choć obowiązujący traktat pozwalał
na głosowanie większościowe, to w tak
fundamentalnych sprawach nie można
pominąć woli Paryża – nawet jeśli in­
nego zdania byłoby pozostałych pięciu
członków. De Gaulle ostatecznie w y­
grał, Francuzi wrócili na swoje krze­
sło w Radzie. Zawarto tzw. kompromis
58
luksemburski, według którego każde
państwo Wspólnot y ma prawo weta
w sprawach dla siebie fundamentalnych.
Teraz pomysł z pustym krzesłem chce
wykorzystać Jarosław Kaczyński.
„Jeśli groźby i szantaże będą utrzymane,
to my będziemy twardo bronić żywotne­
go interesu Polski. Weto. Non possumus”
– powiedział prezes PiS w „Gazecie Pol­
skiej Codziennie”. „Żądają od nas, byśmy
zweryfikowali całą naszą kulturę, odrzucili
wszystko, co dla nas arcyważne, bo im się
tak podoba”.
Później minister ds. UE Konrad Szymań­
ski sprecyzował w Brukseli, że chodzi o pol­
skie weto w sprawie uzależnienia wypłaty
funduszy unijnych od przestrzegania „eu­
ropejskich wartości”, w tym zasady rządów
prawa. Jeśli do tego weta dojdzie, będziemy
mieć na koniec tego burzliwego roku jesz­
cze wisienkę na torcie w postaci najwięk­
szego kryzysu w historii Unii Europejskiej.
A być może też pierwszy formalny krok
w stronę polexitu. Jakie czasy, taki de Gaulle.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Do końca roku czeka nas prawdo­
po­d obnie finał negocjacji w  sprawie
Wieloletnich Ram Finansowych, czyli
budżetu Unii na lata 2021–27. Komisja
Europejska liczyła, że sprawę uda się
załatwić w połowie ubiegłego roku. Ale
najpierw skomplikował się brexit, póź­
niej przyszła pandemia. I  kalendarz
trafił do kosza. – Negocjacje budżetowe
to misterna układanka interesów, nie da
się ich załatwić przez zooma. Potrzebne
są rozmowy kuluarowe – przekonuje ho­
lenderski europeista Luuk van Middela­
ar. Tym bardziej że i budżet zapowiada
się wyjątkowy.
Po pierwsze, do Ram Finansowych, war­
tych ponad bilion euro, ma być dołączo­
ny Fundusz Odbudowy – kolejne 750 mld
© GETTY IMAGES/ISTOCKPHOTO
– na wsparcie unijnych gospodarek po­
grążonych w pandemicznym kryzysie.
Co najważniejsze, pieniądze na Fun­
dusz Unia pożyczy wspólnie na rynku
– pierwszy raz zadłuży się na taką skalę.
Po drugie, też pierwszy raz wydawa­
nie tych pieniędzy może być warunkowe
– mowa o  rozporządzeniu „fundusze
za praworządność”. Ten pomysł zrodził
się ponad dwa lata temu w  gabinecie
w iceszefa Komisji Fra nsa Timmer-
mansa. I był odpowiedzią na rosnące
obawy o stan demokracji w niektórych
państwach członkowskich oraz niechęć
do finansowania – poprzez budżet UE
– rodzących się tam autokracji. Nie dało
się ich (nas) powstrzymać w  ramach
procedury art. 7 Traktatu o UE, bo tam
w ymagana jest jednomyślność, więc
spróbowano innej drogi.
Obecny projekt rozporządzenia „fun-
dusze za praworządność”, zgłoszony
przez niemiecką prezydencję pod koniec
października, przewiduje, że Komisja
może wystąpić z propozycją takiej blo-
kady pieniędzy, na co musi się zgodzić
Rada UE kwalifikowaną większością
głosów, czyli co najmniej 15 z 27 państw,
z populacją minimum 65 proc. unijnej.
Przesłanką będzie „wystarczająco bez-
pośredni wpływ na właściwe zarządza-
nie unijnymi pieniędzmi”. Rozwodnie-
nie tego projektu wobec poprzednich
propozycji jest wyraźne.
Żeby jedna k nie było zby t łat wo,
wszystko to musi zatwierdzić europarla-
ment. A tam nie podoba się ani wysokość
budżetu (za mało), ani owe niemieckie
roz wodnienie „f undusz y za prawo-
rządność”. Jeszcze inną kombinację
zastrzeżeń ma grupa państw „oszczęd-
nych” – m.in. Holandia, Szwecja, Dania
– które tak jak europarlament domagają
się ostrych warunków dla autokratów,
ale już nie chcą słyszeć o powiększaniu
budżetu. Solidny supeł.
I tu wchodzą Kaczyński z Orbánem.
Atakowana przez nich warunkowość
wydawania unijnych funduszy zawar-
ta jest w rozporządzeniu, czyli wymaga
większości kwalifikowanej w Radzie UE
– Warszawa i Budapeszt nie są w stanie
tego zablokować. Ale… rozporządzenie
to jest częścią bloku, w którym jest rów-
nież budżet i Fundusz Odbudowy. A tu
już potrzebna jest jednomyślność.
Orbána łatwiej zrozumieć. Mecha-
nizm „fundusze za praworządność”
w kilka lat mógłby doprowadzić do upad-
ku systemu politycznego klientelizmu
na Węgrzech, w którym walutą są unij-
ne pieniądze (Dariusz Kałan pisał o tym
w POLITYCE 43). Ale z Kaczyńskim jest
większy problem.
Pier wsza interpretacja: prezes PiS
jest rzeczywiście przekonany, że „żą-
dają od nas, byśmy zweryfikowali całą
naszą kulturę”. Ale wtedy klasyczne
narzędzia analityczne zawodzą. Szcze-
gólnie że premier Mateusz Morawiecki
dawał do zrozumienia, że „fundusze
za praworządność”, skupione na po-
prawności wydawania unijnych pienię-
dzy, to nie problem dla Polski, bo z tym
– w odróżnieniu od Węgrów – nigdy nie
mieliśmy kłopotów. Druga wersja to ta,
że Kaczyński chroni Orbána, zakłada-
jąc, że ten odwdzięczy się, kiedy bę-
dzie potrzeba.
Ale jest jeszcze trzecia interpreta-
cja, która jednak wymaga heroicznego
w obecnych warunkach wyzbycia się ne-
gatywnych emocji wobec obozu rządzą-
cego. I – co równie trudne – zapomnienia
na chwilę o meritum sporu, czyli o łama-
niu w Polsce zasady rządów prawa.
Rozporządzenie „fundusze za pra-
worządność” wprowadzi niespotykaną
dotychczas w sprawach budżetow ych
warunkowość, a zawarte w nim prze-
pisy są bardzo ogólnikowe. To z jednej
strony oczywiście wynika z delikatno-
ści tematu, ale może też stać się pod-
stawą niekorzystnych dla Polski decyzji
w przyszłości. No, chyba że zakładamy,
że po drugiej stronie są same anioły,
a tak przecież nie jest.
Główni aktorzy Unii nie zawsze mają
interesy zbieżne z polskimi. W połącze-
niu z rozszerzaniem zasady kwalifiko-
wanej większości na kolejne obszary
działalności Unii – tak jak w przypadku
„fundusze za praworządność” – coraz
częściej będziemy przegłosow y wani
w sprawach zasadniczych, jak choćby
polityka wschodnia, transport, może
standaryzacja podatków. Przypadkiem,
który powinien dać nam dużo do myśle-
nia, była decyzja Rady w sprawie przy-
musowej relokacji imigrantów z 2015 r.
Traktat lizboński, który wprowadził
w iększość k wa lif ikowa ną, postaw ił
na „populacyjną proporcjonalność”.
Ale też otworzył furtkę dla dominacji
największych członków Unii. W wyniku
lizbońskich zmian np. Niemcy niemal
dwukrotnie zwiększyły swą siłę głosu,
pozycja Polski prawie się nie zmieniła,
natomiast Holandia czy Belgia osłabły.
Zachowano jednak wentyl bezpieczeń-
stwa – cztery państwa z ludnością prze-
kraczającą 35 proc. unijnej mogły zablo-
kować wszystko. Aż do brexitu.
– Nowy układ sił sprawia, że jedno-
myślność Francji i  Niemiec przesądza
w zasadzie każdą sprawę w Unii – prze-
konuje van Middelaar. Wyraźnie osła-
bła pozycja średnich państw, takich jak
Polska czy Hiszpania, małe kraje zostały
w zasadzie zmarginalizowane. – Przed
brexitem polityczna „odmienność” Lon-
dynu zmuszała Paryż i Berlin do szukania
sojuszników. Dziś już ich nie potrzebują,
co wyraźnie widać m.in. w kolejnych, am-
bitnych pomysłach prezydenta Emmanu-
ela Macrona.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Natura problemów, przed którymi sta-
je Unia, sprawia, że jednomyślność wy-
daje się rozwiązaniem z piekła rodem.
Pomijając już zrozumiałe różnice inte-
resów – choćby z powodu odmiennego
położenia (Portugalia, Estonia) – przy
27 członkach możliwość skłonienia jed-
nego z nich przez siły zewnętrzne, aby
zablokował ważne decyzje, jest ogrom-
na. Stąd presja Berlina i Paryża, aby od-
chodzić od jednomyślności.
To wcale nie musi być zły scenariusz
dla Polski. Przy sprawnej dyplomacji
euro­pejskiej, zawiązywaniu doraźnych
sojuszy, zdolności do ustępstw w jednej
sprawie w zamian za korzyści w drugiej
można w Unii wiele ugrać – na pewno
dużo więcej, niż działając na własną
rękę. Członkostwo w Unii można po-
traktować jako „wykonywanie” swojej
suwerenności, a nie jej ograniczenie.
Tyle że obecny rząd Najjaśniejszej nic
z tego nie rozumie. Nie gra, nie budu-
je aliansów, nie zawiera politycznych
transakcji – Trójmorze nadaje się do bu-
dowania dróg czy torów, ale politycznie
to wydmuszka. Zamiast tego rząd PiS
co rusz odwołuje się do świętego prawa
weta. – Kaczyńskiemu się wydaje, że jak
zostawi to krzesło puste, to wszyscy będą
na niego czekać – mówi Polak od lat za-
trudniony w Komisji Europejskiej. – Ale
ani on nie jest de Gaulle’em, ani Polska
nie ma nawet w przybliżeniu pozycji, jaką
w latach 60. miała w Europie Francja.
Zablokowanie przez Polskę i Węgry
unijnego budżetu i Funduszu Odbudowy
z powodu praworządności byłoby dra-
matem dla południa Europy, najbardziej
dotkniętego przez kryzys, i polityczną
katastrofą dla całej Unii, która podjęła
szalenie ambitną próbę wyjścia z pande-
micznego kryzysu za pomocą wspólnie
pożyczonych pieniędzy. Nie mówiąc już
o finansowych konsekwencjach dla sa-
mej Polski, która utraciłaby kilkadziesiąt
miliardów euro.
Sprawa jest na tyle poważna, że – jak
zwraca uwagę van Middelaar – dziś
w Brukseli już otwarcie mówi się o tzw. roz-
wiązaniach pozatraktatowych, przede
wszystkim o skonstruowaniu Funduszu
Odbudowy bez Polski i Węgier, z wyko-
rzystaniem konstrukcji „eurostrefa+”
lub przy użyciu Europejskiego Mecha-
nizmu Stabilności. Jeśli więc Warszawa
postawi na politykę pustego krzesła,
to reszta państw po prostu zabierze swo-
je i przeniesie się do innej sali.
Najw ięk sza nad z ieja – o  zg rozo!
– że uznają nas za wariatów, gotowych
pope ł n ić pol it ycz ne sa mobójst wo
w imię bezrozumnie pojmowanej su-
werenności. I ustąpią. n
59
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]

To się wlecze
Coraz więcej pacjentów po pokonaniu Covid-19
staje przed nowym wyzwaniem
– wyzdrowieniem. A ochrona zdrowia
zajmuje się prawie wyłącznie tymi,
którzy chorują najciężej.

PAWEŁ WALEWSKI

G dzie się mamy leczyć? Dramatyczne pytania

chorych jak echo odbijają się dziś od zamknię-
tych drzwi przychodni i oddziałów szpitalnych
w całej Polsce. To nie tylko pacjenci z choroba-
mi nowotworowymi, choć o ich problemach
media piszą najczęściej. Jest przecież rzesza
osób, którym z powodu zawieszenia planowych
świadczeń poprzepadały dawno ustalone terminy operacji albo
nie mają kontaktu z lekarzami, którzy powinni ich skontrolować
po wykonanych już zabiegach. Telemedycyna nie zawsze zdaje
egzamin, bo przebieg niektórych chorób wymaga obejrzenia
chorego (a nie samej rozmowy z nim) albo wglądu w wyniki ba-
dań, które też coraz częściej są odwoływane.
Słuszna rada, bo jak niedawno pisaliśmy (POLITYKA 43),
trzeba być wyczulonym na przykład na zmiany w sercu, które
pozostawia po sobie koronawirus. Tylko gdzie założyć holtera,
w ykonać USG serca albo inne badania, jeśli poradnie nie
świadczą dzisiaj takich usług? Nadzorujący ochronę zdrowia,
którzy w panice przestawiają cały system pod kątem ratowa-
nia życia najciężej chorych, niestety zapomnieli, że to znowu
krótkowzroczna polityka. Bo coraz więcej osób staje w obliczu
długoterminowych konsekwencji zakażenia covidem i nimi też
trzeba się zająć. W przeciwnym razie zaczną chorować prze-
wlekle, co pociągnie za sobą mnóstwo problemów dla nich
samych, ale też dla całej niewydolnej służby zdrowia.
Pani Beata myślała, że Covid-19 będzie w jej przypadku
Ta ogólnopolska kwarantanna ochrony zdrowia oraz ko- chorobą krótkotrwałą i łagodną. Mąż zakaził się koronawi-
nieczność niemal całkowitego wykorzystania jej mocy do le- rusem nie wiadomo gdzie, ona zaczęła mieć typowe objawy
czenia ostrych przypadków covidu, których ostatnio lawinowo dwa dni po nim: gorączka, dreszcze, kaszel, straciła też węch.
przybywa, nie służy również samym zakażonym. Przyrasta – Dało się to leczyć w domu, bo przypominało przeziębienie
bowiem liczba ozdrowieńców, którzy koronawirusa pokonali, i zapalenie oskrzeli, które przechodziliśmy nie raz – opowiada.
ale właśnie teraz wymagać będą dodatkowej obsługi, monito-
ringu, zapewnienia dostępu do badań i opieki lekarskiej.

Ofiary długiego covidu

Po każdej infekcji wirusowej należy uważnie obserwować
stan zdrowia i zwracać uwagę nie tylko na cięższe dolegliwo-
ści, lecz także na swoją kondycję. W przypadku Covid-19 spra-
wa się komplikuje, bo rekonwalescencja zabiera wielu oso-
bom więcej czasu i dochodzą do siebie znacznie dłużej, niż
kiedy wychodziły z grypy albo przeziębienia. – Dlatego jeśli
po kilku tygodniach ktoś wciąż odczuwa większe zmęczenie
przy wysiłku, który wcześniej nie sprawiał takich problemów,
powinien zgłosić się do lekarza i poinformować go o tym – su-
geruje prof. Dariusz A. Kosior, kierownik Kliniki Kardiologii
© GETTY

i Nadciśnienia Tętniczego z Centralnego Szpitala Klinicznego

MSWiA w Warszawie.

60 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Ale po 10 dniach nie było wcale lepiej. Oboje raptownie opadli
z sił i odczuwali uporczywy ból mięśni. Kiedy rozmawiamy
przez telefon, od pierwszego testu z wynikiem dodatnim mi-
nęło 12 dni, a pani Beata nadal pokasłuje, nie powrócił węch,
a przede wszystkim odczuwa zmęczenie, jakiego nie znała,
kiedy była zdrowa i często przesiadywała w pracy po kilkana-
ście godzin. – Zaczęłam w końcu myśleć tylko o jednym: czy ja
kiedykolwiek wyzdrowieję?
Moja rozmówczyni ma pecha. Najprawdopodobniej trafiła
do grupy ofiar SARS-CoV-2, które mogą zmagać się z objawa-
mi – takimi właśnie jak trwałe zmęczenie czy duszność – nawet
przez kilka miesięcy (dłuższych obserwacji na razie nie ma). Taki
przewlekły stan doczekał się już własnej nazwy w nomenklaturze
medycznej i określany jest jako „długi covid” (ang. Long Covid).
Doświadczenia pacjentów są różne, choć obezwładniają-
ce zmęczenie – nawet po spokojnym spacerze albo wejściu
po schodach na pierwsze piętro – w ybija się na pierwszy
plan. – Chodzę tylko po mieszkaniu, a nawet po ugotowaniu
obiadu opadam z sił – zwierza się pani Joanna, która po prze­
bytych infekcjach – takich jak teraz – z gorączką, kaszlem i za-
paleniem zatok, zazwyczaj wracała do pracy po 14 dniach.
– Teraz sobie tego nie wyobrażam, choć jestem na zwolnieniu
już ponad dwa tygodnie.
Swój Covid-19 porównuje do rozsypanych puzzli, w których
każdy kawałek odpowiada innemu objawowi. – Nie pojawiały
się, jak przy grypie lub wcześniejszych przeziębieniach, wszystkie
razem, ale ni stąd, ni zowąd pojedynczo, nawarstwiały, falowały.
A przede wszystkim każde z nich potwornie się wlecze.
Jej partner, mężczyzna 49-letni bez żadnych chorób współist-
niejących (palenie papierosów rzucił kilka lat temu), od trzech
tygodni nie może się uporać z męczącym kaszlem: – Oprócz tego
z trudem próbuję zaczerpnąć głęboko powietrza, męczy mnie już
samo posłanie łóżka.
Być może wszystkie te objawy u długodystansowych covi-
dowców nie są konsekwencją stanu zapalnego w samych dro-
gach oddechowych, lecz raczej zmęczone infekcją serce nie
może podołać dawnym obciążeniom. W dodatku lista narzą-
dów, które mogły doznać uszkodzeń podczas ostrej fazy za-
każenia – nawet przebiegającego dość lekko, bez konieczności
umieszczania chorego pod respiratorem – stale się wydłuża,
o czym informują lekarze w artykułach naukowych z całego
świata. Są już na niej obok wymienionych płuc, oskrzeli i serca:
stawy, mięśnie, nerki, jelita, trzustka, a paleta odczuwanych
dolegliwości obejmuje oprócz zmęczenia problemy ze słuchem
i wzrokiem, bóle głowy, trwałą utratę węchu, wzrost poziomu
cukru przypominający cukrzycę, a także depresję.
Więcej pytań niż odpowiedzi
Pierwsze w Europie doświadczenia z przeciągającymi się za-
burzeniami w działaniu różnych narządów u ozdrowieńców,
którzy pokonali koronawirusa, zgromadzili Włosi. W lutym
i marcu mieli najwięcej w Europie przypadków zachorowań,
po kilku miesiącach okazało się, że wielu chorych skarżyło się
nadal na co najmniej jeden z dwóch kluczowych objawów: zmę-
czenie lub duszność. Lekarze z Fondazione Policlinico Univer-
sitario Agostino Gemelli w Rzymie już 9 lipca podsumowali
na łamach „JAMA” („Journal of American Medical Association”)
swoje obserwacje na co prawda niewielkiej, bo liczącej zaled-
wie 173 pacjentów, grupie podopiecznych, z których jednak
aż 87,4 proc. po 60 dniach od rzekomego wyzdrowienia z covidu
nadal wymagało stałego monitoringu. Nikt już od dawna nie
gorączkował ani nie miał innych objawów ostrej infekcji, ale
za to: osłabienie (53 proc.), duszność (43 proc.), bóle stawów
(27 proc.) i kłucie w klatce piersiowej (21 proc.). Aż 55 proc. pa-
cjentów odczuwało co najmniej trzy wymienione dolegliwo-
ści (dlatego procenty nie sumują się do 100). Z kolei w Wielkiej
Brytanii, dzięki aplikacji Covid Symptom Tracker używanej
przez 4 mln obywateli, wiadomo, że po 30 dniach od zakażenia
12 proc. wciąż nie odzyskało pełnego zdrowia.
Nie ma na razie dobrej odpowiedzi na pytanie, dlaczego jedni
przechodzą tę infekcję krótko, a inni odczuwają jej konsekwen-
cje znacznie dłużej. Podobnie jak nie wiemy, dlaczego część
osób po zakażeniu nie rozwija żadnych objawów lub są one
bardzo łagodne. Koronawirus może infekować wiele różnych
komórek organizmu i wywołać nadaktywną odpowiedź im-
munologiczną, która nie jest pozbawiona skutków ubocznych
– takich właśnie jak wyczerpanie czy spadek kondycji. Może
w tym tkwi klucz do wyjaśnienia tej tajemnicy?
Można było wiosną pocieszać się, że covid w Polsce ma lżej-
szy przebieg niż na zachodzie Europy, ale im dłużej obcujemy
z nowym wirusem, tym lepiej widać coraz więcej podobieństw.
Ministerstwo Zdrowia, podając w codziennych raportach dane
o nowych zakażeniach, osobach hospitalizowanych i wymaga-
jących respiratorów, jakby dla złagodzenia złowrogiego nastro-
ju prezentuje również liczbę tych, którzy wyzdrowieli (to już
ok. 170 tys. osób).
61
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]

W tej informacji kryje się jednak pułapka, bo u ilu z nich Warto wykonać przynajmniej podstawowe analizy w labo-
konieczne jest dalsze leczenie dodatkowych, przetrwałych ratorium, choćby na własną rękę: morfologię, poziom cukru,
dolegliwości? Jeśli skupiać się będziemy tylko na ostrej fazie transaminazy, hormony tarczycy. Na stronach internetowych
Covid-19, pozostawieni bez nadzoru medycznego będą cho- zagranicznych ubezpieczalni, np. brytyjskiego National Health
rować przewlekle. To prawda, że nie stwarzają już zagrożenia System (NHS – odpowiednik polskiego NFZ), można znaleźć
dla innych, bo nie są roznosicielami SARS-CoV-2 – ale mogą rozbudowane poradnictwo dla osób, które wychodzą z Co-
szybko nie wrócić do pracy, a przede wszystkim skutki nie- vid-19. Na stronach polskich instytucji medycznych wciąż ta-
wyleczonej do końca infekcji grożą rozmaitymi powikłaniami kich informacji brakuje (a może są gdzieś ukryte?). Tymczasem
w różnych narządach. wystarczyłoby wyjaśnić pacjentom, że po przechorowaniu in-
Dr Michał Chudzik, kardiolog z Uniwersytetu Medycznego fekcji powinni na siebie przez 2–3 tygodnie po prostu uważać
w Łodzi, opowiadał niedawno na portalu OKO.press o takich i po zakończeniu leczenia nie wracać natychmiast do wszyst-
chorych, którymi zajmuje się już od prawie pół roku. Pierwszego kich aktywności sprzed choroby. Obowiązuje zasada znana
pacjenta z typowymi objawami Long Covid (choć sam nazywa z języka angielskiego pod kryptonimem „3P”: „Pace, Plan, Prio-
ich post-Covid) przyjął w powiatowej poradni 29 maja. Dziś ritise”, czyli mówiąc kolokwialnie: wyhamuj, zaplanuj, ustal
grupa ta liczy 232 osoby, które trafiły do leczenia przez stronę  priorytety!
www.stop-covid.pl, będącą platformą pierwszego regio­ W praktyce chodzi o to, aby organizm mógł powoli i systema-
nalnego programu oceny późnych powikłań po infekcji tycznie powrócić do dawnych obciążeń. Przez ostatnie 2–3 ty-
SARS-CoV-2. Stworzono go po to, aby pacjenci – również tacy, godnie, w ostrej fazie Covid-19, układ odpornościowy ciężko
jak moi rozmówcy – mogli skorzystać pracował, by walczyć z  wirusem.
z prawdziwej konsultacji lekarskiej, Drogi oddechowe musiały podołać
a nie wirtualnej telemedycyny. Ob- zapaleniu, a  serce bardziej się mę-
serwacje dr. Chudzika, prawdopo- Po covidzie: wyhamuj, czyło, pompując tę samą ilość krwi,
dobnie obejmujące najliczniejszą
jak dotąd grupę osób po przechoro- zaplanuj, ustal priorytety co przed chorobą. Dlatego nie moż-
na się spodziewać, że kiedy infekcja
waniu ­covidu w Polsce, potwierdza- • Nie wracaj od razu do pełnej aktywności już minie, potrafimy zrobić wszystko
ją doniesienia ze świata, że mamy – rób mniej, niż myślisz, że możesz. naraz i w takim tempie jak dawniej.
do czynienia ze schorzeniem wie- „Rób mniej, niż myślisz, że możesz”
loukładowym i  wieloobjawowym.
• Rozłóż konieczne czynności na cały dzień, – warto pamiętać o tej zasadzie pod-
aby nie odczuwać skrajnego wyczerpania.
Na uwagę zwraca jednak ciekawa za- czas rekonwalescencji.
leżność, którą zauważył wśród swoich
• Po większym wysiłku pozwól sobie Czynności, które są do wykonania,
podopiecznych: dominującym czyn- na 40-minutowy odpoczynek. lepiej rozłożyć na cały dzień, aby nie
nikiem ryzyka średniego i ciężkiego • Jeśli widzisz, że w określonych porach odczuwać skrajnego wyczerpania. Jeśli
przebiegu okazała się wśród obserwo- dnia twoja koncentracja jest mniejsza, zauważysz, że w określonych porach
wanych chorych praca w nocy albo za- nie wykonuj wtedy męczących czynności. dnia twoja koncentracja jest mniejsza,
burzenia snu, a także przepracowanie • Spróbuj, robić na siedząco to, co dotąd nie wykonuj wtedy męczących czyn-
i przewlekły stres. robiłeś, stojąc. ności. Odpoczynek to klucz do odzy-
• Zachowaj równowagę między tym, co mu- skania energii, która z biegiem czasu
Zadbaj o siebie sisz zrobić, a tym, co sprawi ci przyjemność. powróci i nie można mieć do siebie
Nie chcemy nikogo tymi prognoza- pretensji, że teraz po zwykłych pracach
mi straszyć. Ale najgorsza rzecz, która domowych – jak słanie łóżka, gotowa-
mogłaby się przytrafić przyrastającej co dzień grupie wyleczo- nie, odkurzanie – masz prawo robić sobie co najmniej 40-minu-
nych, to przeoczenie jakiejś dysfunkcji na tle poinfekcyjnym. towe przerwy. A może czynności, które do tej pory robiłeś na sto-
W normalnych warunkach lekarze podstawowej opieki zdro- jąco, można robić na siedząco: myć się, ubierać, przygotowywać
wotnej powinni przeprowadzić po zakończeniu leczenia pod- posiłki? Przedmioty, których używasz najczęściej, powinny być
stawowej choroby powtórny wywiad, zbadać pacjenta, zlecić pod ręką. Ustalając codzienne priorytety, upewnij się, że zacho-
mu niezbędne analizy, by upewnić się, że wszystkie narządy wasz równowagę między tym, co musisz zrobić, a tym, co spra-
funkcjonują jak dawniej, a po wykryciu ewentualnych niepra- wi ci przyjemność. Osoby, które nie wyobrażają sobie dnia bez
widłowości wydać wskazówki na kolejne 2–3 tygodnie. intensywnej aktywności fizycznej, powinny odczekać 2–3 tygo-
Ten ideał nie wszędzie dziś działa. Zdarzają się wypadki, jak dnie i rozpocząć treningi po konsultacji z lekarzem – nie chodzi
choćby ten z Warszawy, gdy 40-letniemu mężczyźnie mimo kla- o to, by, choć nie mamy gorączki, kaszlu ani duszności, zalegać
sycznych objawów covidu nie miał kto zlecić wykonania testu, od rana do wieczora w łóżku, ale ewentualne ćwiczenia powinny
ponieważ w przychodni POZ wyznaczono mu najbliższy termin być łagodne, przypominające bardziej rozgrzewkę niż forsowną
teleporady u lekarza rodzinnego za 10 dni. Tym bardziej więc oso- gimnastykę do utraty tchu.
by, które można uważać za wyleczone, bo zakończyły izolację i nie Doświadczenie bycia skrajnie chorym niewiele różni się
są obłożnie chore, będą miały kłopot z dostaniem się do lekarzy. od bycia chorym przewlekle – to zawsze trauma, którą niełatwo
Wedle prof. Dariusza Kosiora, który zalicza siebie do starej przezwyciężyć. Odcięcie od personelu medycznego, a w nie-
szkoły medycznej, przechorowanie każdej cięższej infekcji jednym przypadku skazanie na samotność z powodu obowią-
wirusowej to wskazanie do wykonania rutynowego badania zującej członków rodziny lub przyjaciół kwarantanny, jesz-
serca: – To nie musi być zrobione natychmiast, bo co by to było, cze bardziej ten proces komplikują. Rehabilitacja była zawsze
gdyby lekarze mieli teraz kierować na EKG czy echo serca ciężką harówką – wie o tym każdy, kto choćby po złamaniu lub
wszystkie bezobjawowe przypadki po covidzie? Ale rozmowa udarze próbował wrócić do dawnej sprawności. Covid rzucił
z lekarzem po zakończeniu kwarantanny być musi! 70 proc. nam kolejne wyzwanie, okazując się chorobą dużo bardziej
prawidłowych rozpoznań można ustalić na podstawie wywia- skomplikowaną, niż się wydawało na początku epidemii, i za-
du i badania fizykalnego, bez konieczności wykonywania ba- dając kłam tym wszystkim, którzy go bagatelizowali.
dań dodatkowych. PAWEŁ WALEWSKI

62 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
 Twoja droga do
międzynarodowej kariery

Kolegium Europejskie (College of Europe) to najstarsza i jedna z najbardziej prestiżowych uczelni oferujących
studia w zakresie spraw europejskich. Podczas rocznych studiów na kierunku Advanced Master of Arts in European
Interdisciplinary Studies w Kolegium Europejskim w Natolinie studenci zyskują szerokie spojrzenie na problematykę europejską oraz
kompetencje przygotowujące do międzynarodowej kariery w wielu różnych sektorach.
Kandydaci z Polski mogą ubiegać się o finansowanie studiów w ramach stypendiów Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.
Rekrutacja na rok akademicki 2021/2022 otwarta jest do 13 stycznia 2021 r.

Więcej informacji: coleurope.eu/eis | coleuropenatolin.eu

Ogłoszenie skierowane jest do studentów ostatniego roku lub absolwentów studiów magisterskich.
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
Dr hab. Maciej Musiał jest filozofem z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, badaczem przemian współczesnej
intymności oraz tego, jak wpływa na nią robotyzacja i automatyzacja. Autor książki „Enchanting Robots. Intimacy,
Robot,
nasz bliźni
Rozmowa z laureatem Nagrody
Naukowej POLITYKI dr. hab. Maciejem
Musiałem o tym, jak roboty wkraczają
w naszą intymność i co w nas zmieniają.
 GNIESZKA KRZEMIŃSKA: – Co rozumie filozof przez intymność?
A to pieśń przyszłości. Czy dziś, gdy szczytem technologicznych
 ACIEJ MUSIAŁ: – Moja dyscyplina jest specyficzna, bo nawet
M możliwości są nieme sekslalki i automatyczne odkurzacze,
to, czym jest, czym powinna się zajmować, oraz sposób, w jaki
ma to robić – jest problemem filozoficznym. Filozofia jest nie-
zwykle heterogeniczna, więc i obecne w niej ujęcia intymności
są rozmaite. Moje jest następujące: intymność to sfera bliskich
i zażyłych relacji.
Ale intymność ewoluowała. Przecież dopiero niedawno
zaczęliśmy sami decydować, z kim i jak długo chcemy tworzyć
związek. W dodatku teraz modne jest pojęcie komercjalizacji
intymności. Czy postępująca robotyzacja się z tym nie wiąże?
64 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Magic and Technology” (Palgrave Macmillan, 2019).
W pewnej mierze tak. Zjawiska racjonalizacji i komercjalizacji
miłości – opisywane m.in. przez Evę Illouz – polegają na tym,
że znaczna część z nas, świadomie lub nie, podchodzi do relacji
intymnych „na chłodno” i analitycznie, jakby związek z drugą
osobą albo relacja rodzinna były pracą zawodową, robieniem
zakupów lub inwestycją. Czyli w rosnącym stopniu postrzega-
my ludzi jako towary, które mają nam dostarczyć pozytywnych
wrażeń. W tym sensie to jest swoiste preludium do robotyzacji
intymności, bo skoro coraz częściej bliscy ludzie są dla nas przed-
miotami, to równie dobrze możemy ich zastąpić robotami.
O mężczyznach żyjących z lalkami już w 2007 r. nakręcono
film dokumentalny „Guys and Dolls”, a teraz czytamy,
że niektórzy nie tylko się w nich zakochują, ale i chcą żenić.
Na razie to bardziej śmieszy, niż przeraża, ale może to
nasza przyszłość?
Wydaje mi się, że może tak być. Skoro już dziś są ludzie, któ-
rzy zastępują lalką ludzi z krwi i kości (która co prawda może
mieć powłokę o fakturze i temperaturze zbliżonej do ludzkiej
skóry, ale z reguły nie mówi i niczego nie robi), to co bę-
dzie, jeśli pojawią się doskonalsze interaktywne androidy?
Co więcej, z ankiet socjologicznych wynika, że na pytanie:
„czy byłbyś zainteresowany seksrobotem”, od kilku lat za-
skakująco wiele osób odpowiada, że tak.
W kontekście rozważań o seksrobotach nieuchronnie
pojawia się pytanie o to, czy ich relacje z ludźmi są czymś
dobrym, czy złym. Entuzjaści tego rozwiązania przekonu-
ją, że roboty dostarczą nam poczucia bezpieczeństwa (nie
zdradzą nas, nie zostawią), wolności (nie wymagają dostoso-
wywania się do nich) i pozytywnych przeżyć bez ograniczeń.
Przeciwnicy z kolei podkreślają, że większość pozytywnych re-
zultatów obcowania z robotami jest pozorna, ponieważ o ile my
możemy się w robocie w jakimś sensie zakochać, to on może
jedynie symulować stan zakochania. Uleganie iluzji, że robot da-
rzy nas uczuciem, można porównać do zażywania narkotyków.
Ponadto podkreśla się, że relacje z robotami negatywnie wpłyną
na nasze relacje z ludźmi: jeśli będziemy traktować roboty jak
ludzi, to ludzi zaczniemy traktować jak roboty.
Ale to chyba dotyczy głównie mężczyzn? W końcu nie ma
jeszcze kochanków androidów. Panowie marzą o idealnych
kobietach, no i to oni wydają się bardziej zainteresowani
robotami i technologią.
Zgadza się, wszelkie dane dotyczące np. sprzedaży sekslalek
wskazują, że płeć ma fundamentalne znaczenie, podobnie jak
w przypadku pornografii, która też jest konsumowana w przewa-
żającej mierze przez mężczyzn. Otwartą kwestią pozostaje, czy
ta płciowa dysproporcja wynika z uwarunkowań biologicznych,
czy kulturowych.
Androidy, jak w serialach „Westworld” czy „Prawdziwi”,
powinniśmy się już zastanawiać nad istotą i granicami
człowieczeństwa?
Nie wiadomo, czy kiedykolwiek stworzymy urządzenia, które
będą świadome i zdolne do odczuwania emocji. W zasadzie nie
ma nawet jasności, jak mielibyśmy sprawdzić, czy rzeczywi-
ście mają świadomość, czy też tylko ją symulują, m.in. dlatego,
© LESZEK ZYCH
że nie ma zgody co do tego, czym jest świadomość. Jednocze-
śnie istnieją już roboty zaskakująco podobne do ludzi i symu-
lujące ludzkie zachowanie, jak geminoidy zbudowane przez
Hiroshiego Ishigurę czy androidy Davida Hansona.
Przyglądając się im i naszemu do nich stosunkowi,
wiele dowiadujemy się o sobie samych. Jedni twier­
dzą, że człowieczeństwa nie da się podrobić w żad­
nym robocie i jeśli wejdziemy z nim w interakcję, to będzie
to dla nas dehumanizujące. Według innych człowiek to zbiór
możliwych do technicznego zduplikowania procesów, więc
interakcja z odpowiednio zaawansowanymi robotami może
być „pełnowartościowa”. Jest jeszcze trzecia grupa, związana
z posthumanizmem, według której drugorzędne jest to, czy
w człowieku jest coś wyjątkowego, czy nie, bo i tak kluczową
sprawą jest zrównanie go z innymi bytami, tak byśmy przestali
traktować otaczający nas świat jako zasób i narzędzie, a zaczęli
go otaczać wzmożoną troską.
Antropolożka Magdalena Radkowska-Walkowicz twierdzi,
że sztuczny człowiek to wynik pragnień mężczyzny,
który dzięki technice może być stwórcą bez udziału kobiety,
dlatego tak powstały byt postrzegany jest jako niedoskonały
i niebezpieczny.
To ciekawy wątek, który można dodatkowo skomplikować
filozoficznym pytaniem: czy w ogóle etyczne jest, byśmy byli
stwórcami? W szczególności: czy decydując o tym, jakie cechy
ma posiadać powoływany do życia byt, nie krzywdzimy tych,
których tworzymy? Idzie tu zarówno o hipotetyczne roboty
o statusie osób, jak i o tzw. eugenikę pozytywną, czyli nadawa­
nie nienarodzonym dzieciom na poziomie genetycznym cech,
które uważamy za pozytywne. Sprawa – nawet jeśli zasadniczo
dotyczy zabiegów, których aktualnie nie da się w praktyce re­
alizować – jest niesłychanie kontrowersyjna, skomplikowana
i ciekawa.
W czasie pandemii komputer i smartfon łączyły nas
ze światem – ułatwiały życie, ale też rozleniwiały
i uzależniały, przenosząc nas do sfery wirtualnej.
Jeśli filozofia może zajmować się robotami, to chyba też
i tą nową rzeczywistością?
Filozofowie od wieków stawiają ontologiczne pytania o to,
co istnieje, jak istnieje, jaka jest hierarchia bytów, co jest iluzją,
Matrixem, a co realnością, prawdziwą rzeczywistością. Współ­
cześnie toczą się ciekawe dyskusje dotyczące tego, czy ma sens
rozróżnienie na rzeczywistość wirtualną i niewirtualną w sytua­
cji, gdy stale jesteśmy podłączeni do internetu. Czy kiedy jadę
samochodem i korzystam z nawigacji, to jestem on- czy offline?
A może jestem on‑ tylko wtedy, gdy spojrzę na ekranik? Czy jeśli
napisałbym w internecie o kimś bardzo niepochlebną opinię,
to jest to nierealne, skoro może to mieć konsekwencje prawne?
Albo – czy kiedy wzruszam się jakąś grą komputerową, to jest
to mniej autentyczne wzruszenie niż to przy lekturze, powiedz­
my, „Lalki” Prusa?
Takie argumenty wysuwają zwolennicy przekonania, że nasze
wyobrażenie o realnym materialnym świecie i nierealnym inter­
netowym jest niesłuszne, bo rzeczywistości te w dużym stopniu
się przenikają i trudno ustalić między nimi wyraźną granicę,
a na dodatek są przez nas podobnie doświadczane, w szczegól­
ności w zakresie stopnia ich realności. Rzecz jasna, pomysł jest
pod wieloma względami kontrowersyjny, jednak należy podkre­
ślić, że uznanie tego, co wirtualne, za realne, nie oznacza uznania
tego, co wirtualne, za dobre i bezproblemowe.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Podobnie bezproblemowy nie będzie świat,
w którym zastąpią nas roboty.
Pamiętajmy, że dotyczy to nie tylko relacji intym­
nych, ale głównie obowiązków domowych i zawo­
dowych. Z prognoz wynika, że większość istniejących zawodów
zostanie zautomatyzowana, bo po co płacić komuś, kto może iść
na zwolnienie, skoro maszyna może to też robić, może i gorzej,
ale taniej. Co z ludźmi, którzy utracą pracę? I znów pojawiają
się rozmaite przewidywania: jedni mówią, że pojawią się nowe
profesje; inni, że w pewnym momencie to się skończy, bo nie
będzie jak się przekwalifikować i świat podzieli się na bezrobotną
większość oraz garstkę czerpiących wielkie zyski z funkcjonowa­
nia robotów. Są też tacy, jak Maciej Szlinder, którzy m.in. w kon­
tekście tego scenariusza proponują rodzaj korekty kapitalizmu
i wprowadzenie powszechnego dochodu podstawowego.
Tylko czy to uczyni nas szczęśliwymi?
Nie wiemy, czy taki skrajny scenariusz się ziści, ale niezależ­
nie od tego jest to ciekawe pytanie: czy człowiek, który może
robić cokolwiek, bo niczego nie musi, będzie wolny i szczęśliwy
czy apatyczny i zgorzkniały?
W swej książce zauważa pan, że stworzenie robota to czysta
nauka, ale zakochanie się w nim i jego antropomorfizacja
ma wiele z myślenia magicznego.
Zgadza się. Co ciekawe, niekoniecznie jest tak, że jeśli posia­
damy racjonalną, naukową wiedzę o robotach, to jesteśmy już
wolni od irracjonalnego stosunku do nich. Cynthia Breazeal,
konstruktorka robotów z Massachusetts Institute of Technolo­
gy, przyznaje, że do stworzonych przez siebie maszyn ma sto­
sunek jak matka do dziecka i nie jest to jedynie metafora. Antro­
pologiczne badania wśród innych konstruktorów na tej uczelni
potwierdzają tę tendencję – część osób programujących roboty
podczas pracy na komputerze ustawia parawanik lub odwraca
robota, by robot na nich nie „patrzył”, bo dziwnie się czują.
Współwystępowanie pierwiastka racjonalnego i irracjonal­
nego to bardzo ciekawa kwestia, którą można pogłębić, od­
wołując się do pojęcia magii i myślenia magicznego obecnego
w antropologii kulturowej i psychologii rozwojowej. Dochodzę
do wniosku, że nie można postawić znaku równości między
myśleniem magicznym a irracjonalnością i błędem, ponieważ
magia we współczesnej kulturze pełni szereg istotnych funkcji,
czego przejawem jest m.in. nasz stosunek do robotów. Można
chociażby wskazać na fakt, że magia jest sposobem ich „oswa­
jania”. Roboty budzą w nas niepokój, bo są czymś nowym,
bo w popkulturze przedstawiane są często jako nasi wrogowie,
bo nie rozumiemy, jak właściwie działają. Podobnie jak dziecko
oswaja nowy, nieznany świat za pomocą magii, m.in. animi­
zując zabawki, tak i my korzystamy z tego sposobu myślenia
w kontaktach z robotami. Współczesnej kulturze zachodniej
potrzebna jest pewna doza myślenia magicznego, co nie ozna­
cza, że jego obecność jest zawsze czymś pozytywnym.
Boimy się robotów, ale i je podziwiamy, a gdy zaczniemy
sobie wszczepiać kolejne urządzenia poprawiające funkcje
naszego organizmu, zamienimy się w cyborgi.
To prawda, można powiedzieć, że z jednej strony roboty co­
raz bardziej zaczynają nas przypominać, z drugiej my upodab­
niamy się do nich. Swoją drogą to kolejny temat rzeka i problem
filozoficzny. A w zasadzie kolejna puszka Pandory. n
65
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
Śmierć
motorem
rewolucji
Czy odejście z tego świata
wielkich uczonych może
napędzać postęp nauki?
TOMASZ WITKOWSKI
N
auka bada procesy umierania
równie uważnie jak zjawiska
będące przejawami życia.
Jednym z nich jest ważny dla
ewolucji proces wymierania
gatunków. Zachodzi wówczas, kiedy jakiś
gatunek utracił zdolność przetrwania w ist-
niejącym środowisku, przemieszczenia się
w inne, korzystniejsze dla niego lub możli-
wości reprodukcji. Wymieranie umożliwia
lepiej przystosowanym gatunkom zajęcie
siedlisk, które wcześniej okupował gatunek
wymarły, a co za tym idzie – ich ekspansję.
W procesie ewolucji sporadycznie, w wyni-
ku katastrof ekologicznych, zdarza się ma-
sowe wymieranie, podczas którego ginie
wiele gatunków w krótkim czasie.
Zwiększenie śmiertelności, czyli swoiste
wymieranie w obrębie jednego gatunku,
obserwuje się również w sytuacji, kiedy za-
ostrza się konkurencja wewnątrzgatunko-
wa. Zdarza się to na przykład wtedy, kiedy
zwiększa się zagęszczenie populacji w ja-
kimś siedlisku i kurczą się dostępne zasoby.
Wówczas śmierć każdego kolejnego słab-
szego osobnika sprzyja tym silniejszym,
lepiej przystosowanym, a co za tym idzie,
może zwiększać szanse na przetrwanie
i rozwój całego gatunku.
Procesy ewolucji są raczej bezduszne
i okrutne dla jednostek, choć umożliwiają
trwanie i rozwój życia – zjawiska tak mało
prawdopodobnego, że nadal zastanawia-
my się, czy miało szansę powstać gdzieś
jeszcze w bezmiarze kosmosu. Człowiek
jednak stworzył kulturę, która umożliwia
mu wzniesienie się ponad procesy ewo-
lucji – chroni słabych, chorych i starych
przedstawicieli swojego gatunku wbrew
66
Guliwer wśród Liliputów. Ilustracja do książki Jonathana Swifta „Podróże Guliwera”.
prawom ewolucji. Dzisiaj za szaleńca i ty-
rana uznalibyśmy kogoś, kto próbowałby
wzorem dawnych zwolenników eugeni-
ki kształtować system społeczny, opiekę
zdrowotną czy edukację wedle prawi-
deł ewolucyjnych.
Reguła Plancka
Wnikliwe analizy pokazują jednak,
że nawet w tak z założenia logicznej, pre-
cyzyjnej i chłodnej działalności człowie-
ka, jaką jest nauka, procesy wymierania
mogą mieć zasadnicze znaczenie dla jej
rozwoju, choć niekoniecznie są one iden-
tyczne z tymi obserwowanymi w naturze.
Max Planck, jeden z pionierów mechani-
ki kwantowej i laureat Nagrody Nobla,
sfrustrowany niechęcią i oporem środo-
wiska naukowego, a zwłaszcza Alberta
Einsteina, w stosunku do teorii kwantów,
oświadczył: „Nowa prawda naukowa nie
zwycięża przez przekonanie swoich prze-
ciwników i zmuszenie ich do zobaczenia
światła, ale raczej dlatego, że jej opo-
nenci w końcu umierają i wyrasta nowe
pokolenie, które zdążyło ją już poznać”.
Twierdzenie to dość szybko zyskało popu-
larność jako „reguła Plancka”. Czy jednak
jest prawdziwe?
Niektórzy naukowcy – tacy jak Kevin
Zollman, filozof nauki z Carnegie Mellon
University – twierdzą, że przekonanie
Plancka jest rodzajem wygodnego mitu,
dzięki któremu badacze mogą pocieszać
się w  sy­tuacji, kiedy ich artykuł został
po raz kolejny odrzucony przez recenzen-
tów, a oni sami i ich badania nie znajdują
aplauzu. Inni badacze, poza wygłaszaniem
własnych opinii na ten temat, podjęli też
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
empiryczne próby przyjrzenia się tej za-
sadzie. Okazało się, że wiek uczonych był
mało istotnym czynnikiem w akceptacji
teorii ewolucji Darwina. Podobnie było
w przypadku ogłoszenia kliometrii – no-
wej metody badań historycznych opartej
na technikach ekonometrycznych. Od-
wrotny efekt zaobserwowano po ogłosze-
niu teorii wędrówki płyt tektonicznych.
Starsi badacze szybciej zaakceptowali
nową teorię niż młodsi. Czyżby zatem Zol-
lman i jemu podobni mieli więcej racji niż
sfrustrowany Planck i naukowcy nieudacz-
nicy wykorzystujący jego konstatację jako
usprawiedliwienie kolejnej porażki?
Zamknięte kliki
Po trwających ponad 15 lat szczegó-
łowych badaniach ekonomiści Pierre
Azoulay z Massachusetts Institute of Tech-
nology, Christian Fons-Rosen z Uniwer-
sytetu Kalifornijskiego w Merced i Joshua
Graff Zivin z Uniwersytetu Kalifornijskiego
w San Diego ogłosili rok temu wyniki, które
przechyliły jednak szalę na rzecz trafności
tezy Plancka. Naukowcy przeanalizowali
zbierane przez dziesiątki lat dane doty-
czące ponad 12 tys. naukowych gwiazd
z dziedziny biologii. W artykule opubliko-
wanym w „American Economic Review”
pod znamiennym tytułem „Czy kolejny
pogrzeb oznacza postęp w nauce?” („Does
science advance one funeral at a time?”)
donosili, że kiedy w biologii umiera świet-
ny naukowiec, obserwuje się niewielki
wzrost aktywności w  postaci świeżych
© AKG/BE&W
publikacji. Szczególnie uderzające jest to,
że liczba publikacji współpracowników ta-
kiej sławnej osoby spada po odejściu ich
mentora. Czy zatem śmierć naukowych
luminarzy prowadziła do schyłku w ich
małym zakątku biologii?
Badacze uzyskali odpowiedź na to, kie-
dy zidentyfikowali 452 naukowe gwiazdy,
które odeszły przedwcześnie w  latach
1975–2003, gdy były jeszcze aktywne,
i przyjrzeli się uważniej, co stało się póź-
niej w obszarach ich specjalizacji. Okazało
się, że w miarę upływu lat liczba artykułów
publikowanych przez nowicjuszy w dzie-
dzinach zmarłego znanego naukowca
rosła średnio o  8,6 proc., podczas gdy
jednocześnie spadała o 20,7 proc. liczba
artykułów publikowanych przez współ-
pracowników gwiazdy. Po pięciu latach
zwiększenie liczby publikacji przez nowi-
cjuszy było tak duże, że rekompensowało
deficyt wynikający z obniżenia aktywno-
ści uczonych z zespołów osieroconych
przez liderów.
Interpretacja, którą proponują auto-
rzy artykułu, brzmi następująco: znany
uczony, umierając, pozostawia po sobie,
niczym Goliat, ogromny cień, z którego
nadal nie potrafią wydostać się jego naj-
bliżsi współpracownicy, ale który nie prze-
szkadza innym, młodym początkującym
naukowcom stawiać śmiałych pytań i od-
ważnych hipotez. Prawdopodobnie odej-
ście gwiazdy ośmiela ich i zachęca. Auto-
rzy badań zwracają też uwagę, że zmarłe
gwiazdy to często osoby piastujące funk-
cje redaktorów i recenzentów czasopism
w swojej specjalizacji. To po części wyja-
śnia, dlaczego za ich życia prace współ-
pracowników częściej trafiają do druku
i dlaczego trudniej im publikować, gdy
mistrzowie odejdą. Wszystko to sprawia
wrażenie, że obszary specjalizacji są zdo-
minowane przez luminarzy blokujących
napływ nowatorów, a grupy naukowców
zajmujących się daną dziedziną przybie-
rają charakter zamkniętych klik.
Trudne życie innowatorów
Przy wszelkich interpretacjach suchych
liczb powinniśmy jednak być ostrożni.
Niestety, autorzy opisanych badań nie
skontaktowali się osobiście z nowicju-
szami, aby zapytać o ich motywacje lub
to, kiedy zdecydowali się wejść w konkret-
ną specjalizację. Zamiast tego próbowali
pośrednio uzyskać więcej szczegółów
na temat natury tych zmian, przygląda-
jąc się, jak cytowali inne badania w swoich
artykułach. Okazało się, że powoływali się
na większą liczbę prac spoza subdyscy-
pliny, niż było to w zwyczaju wcześniej,
a także znacznie rzadziej cytowali prace
zmarłej gwiazdy. Ale w gąszczu danych
Azoulay, Graff Zivin i  Fons-Rosen nie
znaleźli żadnej innej wskazówki, która
sugerowałaby, że prace nowicjuszy mia-
ły szczególnie rewolucyjny charakter lub
były szczególnie krytyczne w stosunku
do koncepcji zmarłych gwiazd.
Nieco więcej światła na ten temat rzu-
cają wyniki badań przeprowadzonych
przez Jiana Wanga i Reinhilde Veugelers
z University of Leuven w Belgii oraz Paulę
Stephan z Georgia State University. Stosu-
jąc metody bibliometryczne, polegające
na śledzeniu, kto cytuje jakie artykuły, zba-
dali oni nastawienie naukowców do no-
wych idei. Ich analiza wykazała, że zale-
dwie procent nowatorskich pomysłów
w nauce przyciągnie uwagę, a opisujące
je prace staną się najczęściej cytowany-
mi przez innych. Jednocześnie jednak ich
autorzy muszą się liczyć z tym, że zainte-
resowanie ich publikacją przychodzi naj-
częściej z dużym opóźnieniem. Z punktu
widzenia rozwoju kariery naukowej są
to zatem przedsięwzięcia wysokiego ryzy-
ka, ale jednocześnie z dużymi potencjal-
nymi korzyściami dla ich autorów. Muszą
się oni również liczyć z tym, że recenzenci
najczęściej niżej oceniają prace nowator-
skie od konwencjonalnych.
Tę tendencję potwierdzają także bada-
nia zespołu Kevina J. Boudreau z London
Business School, który wraz ze współ-
pracownikami analizował decyzje osób
oceniających wnioski o granty badawcze.
Odkrył on, że oceniający systematycznie
przyznawali niższe oceny propozycjom
badawczym pokrywającym się z ich wła-
snymi specjalizacjami oraz te, które były
bardzo nowatorskie. Takie tendencje
w ocenach, zdaniem naukowców, są zgod-
ne z mechanizmami powstawania uprze-
dzeń w stosunku do nowych, nieznanych
rozwiązań, i nie są formułowane z dystan-
sem intelektualnym, lecz raczej w zgodzie
z własnymi prywatnymi interesami.
Sytuacja innowatorów, jaka ukazuje się
naszym oczom w wyniku tych trzech ana-
liz, nie jest łatwa. Po pierwsze, instytucje
finansujące badania oceniają potencjał
wnioskodawców na podstawie dotych-
czasowych osiągnięć, biorąc pod uwagę
wskaźniki cytowań, a te w ich przypadku
nie mogą być wysokie. Dodatkowo muszą
się liczyć z tym, że niekonwencjonalny
wniosek będzie oceniany bardziej suro-
wo niż inne sporządzone zgodnie z obo-
wiązującym paradygmatem. Potwierdza
to przekonanie Plancka, że to, co najlepsze
dla postępu mogą zrobić wielcy uczeni,
to odejść.
Regułę Plancka cytował wybitny filozof
nauki Thomas Kuhn w swoim przełomo-
wym dziele „Struktura rewolucji nauko-
wych”, w którym pisał o rozwoju nauki
jako procesie ewolucyjnym, podczas któ-
rego powoli rozwijane są teorie naukowe
w  zgodzie z  obowiązującym paradyg-
matem, akceptowanym przez uczonych
na zasadzie konsensu. Proces ten jednak
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
od czasu do czasu jest przerywany rewo-
lucją, polegającą na zmianie paradygmatu.
Taką jak przełom kopernikański czy wspo-
mniana wcześniej teoria kwantów. Wów-
czas, zdaniem Kuhna, dochodzi do wojen
paradygmatów, podczas których naukowy
establishment broni starego, podobnie jak
robił to Albert Einstein, nie akceptując me-
chaniki kwantowej, podczas gdy zwolen-
nicy nowego podejścia starają się uczynić
zeń obowiązujący model. Zamiana pa-
radygmatów jest jakościowym skokiem
w rozwoju nauki.
Raczej ewolucja niż rewolucja
Badania Azoulaya i jego współpracow-
ników, podobnie jak te przeprowadzone
przez Wanga, Veugelers i Stephan, a tak-
że zespół Boudreau, nie pokazały jednak
zmian rewolucyjnych. To raczej ilustracja
tego, co Kuhn nazwał postępem „nor-
malnej” nauki: stopniowej przemiany
konsensu. Liczby, które badacze zebrali,
pokazują szczegółowy obraz natural-
nej ewolucji nauki, artykuł po artykule,
na przestrzeni dziesięcioleci. Pokazały też
to, o czym powinniśmy ciągle pamiętać,
że uczeni są takimi samymi ludźmi jak
my – popełniają błędy, bronią własnych
interesów, ulegają wpływom, starzeją
się. Nauka, jako system, jednak ciągle
się doskonali, a zmiany paradygmatów
nie następują co roku, podobnie jak nie
codziennie mamy do czynienia z rewolu-
cjami. Pytanie, czy kolejne pogrzeby uczo-
nych sprzyjają zmianom rewolucyjnym,
pozostaje więc nadal otwarte.
Zastanawiając się nad stosunkiem
uczonych do nowości, warto pamiętać,
że dzisiaj, jak jeszcze chyba nigdy w histo-
rii myśli ludzkiej, rozmnożyły się różnego
rodzaju pseudonaukowe, bzdurne i absur-
dalne koncepcje, które za pośrednictwem
internetu rozprzestrzeniają się dużo szyb-
ciej i skuteczniej niż wirus obecnej pan-
demii, a które często imitują rewolucyjne
zmiany w nauce. W odpowiedzi na krytykę
ich twórcy i zwolennicy nierzadko stwier-
dzają: „Kiedy Kopernik opublikował swo-
ją teorię, też większość uczonych jej nie
zaakceptowała”.
Przedstawiona w tym artykule reguła
Plancka i badania sprawdzające jej za-
sadność w  żaden sposób nie upoważ-
niają do stwierdzenia, że jakakolwiek
bzdura pretendująca do miana naukowej
jest prawdziwa i odkrywcza tylko dlatego,
że spotyka się z niechęcią uczonych. Aby
tak się stało, nowa idea musi być na tyle
spójna, żeby w ogóle wejść do gmachu
nauki. Zanim to jednak nastąpi, powinna
najpierw przekonać strażników, który-
mi są logika, matematyka i empiria. Te,
w przeciwieństwie do uczonych, wydają
się jednak nieśmiertelne. n
67
 [ HISTORIA ]

© AKG/BE&W, AN

Od lewej: Sclavinia (Słowiańszczyzna), Germania, Gallia i Roma składają hołd Ottonowi III,
fragment ilustracji z ewangeliarza cesarza, ok. 1000 r.
Moneta Bolesława Chrobrego z napisem PRINCE[P]S POLONIE (Wład[c]a Polski), wybita między 1005 a 1010 r.

Od kiedy Polak jest Polakiem?

Odkopywanie narodowych korzeni jest bardziej kwestią
PRZEMYSŁAW URBAŃCZYK emocji niż analizy naukowej. Leczy kompleks niższości.
Ale mocarstwowa wizja początków Polski nie ma
pokrycia w faktach historycznych.
68 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
K ażdy ma jakiś swój obraz początków
– oparty na tzw. wiedzy potocznej
wspartej tym, co pamiętamy z eduka-
cji szkolnej. Dotyczy to również korze-
ni „królewskiego szczepu piastowego”.
Takie wyobrażenia są silnie obciążo-
ne specyficznym patriotyzmem, który
wymaga, aby nasze początki były lep-
sze lub co najmniej nie gorsze od tych,
którymi chwalą się inni, tj. głównie sąsiedzi. Starszeństwo
historyczne, chlubne czyny protoplastów i zdobyte przez nich
ziemie są bowiem ważnymi argumentami w teraźniejszych
sporach o prestiż i o terytorium.
W takiej grze z przeszłością kluczowe jest pytanie o początki,
bo starożytne zakorzenienie się na naszej ziemi (którą aktualnie
może władać ktoś inny) jest poręcznym argumentem w dyspu-
tach geopolitycznych. Każde skuteczne roszczenie do „ziem od-
zyskanych” (które dla kogoś stają się „ziemiami utraconymi”)
może być początkowo wsparte stosowną siłą, ale w dłuższej per-
spektywie musi być uzasadnione argumentami historycznymi,
które wykażą, dlaczego „nasze” ziemie są „nasze”.
Polanie, których nie było
Nie inaczej jest z dziejami Polski rozumianej potocznie jako de-
mograficzno-kulturowo-geograficzna całość: polski naród, polska
kultura/tradycja i polskie ziemie tworzą oczywistą, ponadczasową
jedność podlegającą pielęgnacji. Nie ma tu miejsca na wątpli-
wości, które przecież mogłyby osłabić ducha narodowego. Pola-
cy mają więc być wspólnotą, która istniała niemal „od zawsze”,
bo wyłoniła się z mroku pradziejów.
Jej symboliczny początek wyznacza rok 966, któremu obowią-
zującej mocy prawnej udzieliła uchwała Sejmu RP z 22 lutego
2019 r. Posłowie rozstrzygnęli spory specjalistów, wskazując,
że to 14 kwietnia mamy obchodzić Święto Chrztu Polski jako
przypomnienie decyzji Mieszka I, który przyjmując chrzest,
nadał swojemu państwu i jego mieszkańcom zbiorową tożsa-
mość „polską”.
Oczywiście naukowi skrupulanci uznają za jednoznaczny
argument dopiero zarejestrowanie naszych narodowych nazw
własnych (Polska i Polacy) w źródłach historycznych, które po-
twierdzają ich wewnętrzne zaakceptowanie i ich zewnętrzną
rozpoznawalność dyplomatyczną. To przenosi nas do pierw-
szej dekady XI w., kiedy w Italii, Szwajcarii, Saksonii i w pań-
stwie piastowskim zanotowano serię łatwych do rozpoznania
określeń: Palani, Poliani, Polani, Poleni oraz Polania, Polonia
i Polenia.
Wśród tych źródeł najważniejsze dla nas są piękne srebr-
ne monety z dumnym napisem PRINCE[P]S POLONIE (Wła-
d[c]a Polski), w ybite przez Bolesława Chrobrego między
1005 a 1010 r. Niestety, nie wiemy, co dokładnie nasz książę
miał na myśli, przyjmując nazwę, która wcześniej pojawiła się
w innych krajach. Nie jest to wyjątek historyczny, bo takie na-
zwy jak Ruś czy Norwegia też zostały najpierw zapisane w od-
ległych miejscach i dopiero później przejęte przez lokalnych
władców, którzy wykorzystali określenia już funkcjonujące
w obiegu międzynarodowym.
Nie ma natomiast żadnych przesłanek, aby podejrzewać,
iż już Mieszko I wiedział, że władał Polską i Polakami. W tym
czasie bowiem jego państwo było częścią niezróżnicowanej
wewnętrznie Słowiańszczyzny (Sklavinii). Dalej wstecz źródła
historyczne właściwie nie sięgają, ale te tysiąc pięćdziesiąt kilka
lat przecież nas nie zadowala. Mieszko I i Piastowie nie spadli
z księżyca. Ich poddani nie mogli być jakimiś późnymi przy-
byszami na ziemiach położonych między Bałtykiem i pasmem
gór, bo to podważyłoby nasze prawo do ich posiadania.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Niestety, nie znajdziemy w źródłach przedmieszkowych,
a  tym bardziej u  starożytnych autorów, żadnej wzmian-
ki o „Polsce” lub o „Polakach”. Brak takich tekstów zmuszał
do szukania innych świadectw pradawnej ciągłości zasiedlenia
tych ziem przez naszych świadomych swojej tożsamości przod-
ków. W miarę cofania się w czasie ta poszukiwana polskość
coraz bardziej się jednak rozmywa, bo nie sposób wskazać
jednoznacznego początku Polski ani pierwszego Polaka.
Atrakcyjnym argumentem w tej dyspucie „o początkach” są
plemiona prapolskie, zwane też kiedyś lechickimi. Najważniej-
sze spośród nich to oczywiście Polanie, którzy wszak mieli dać
monarchii zarówno rządzącą dynastię, jak i nazwy własne pań-
stwa i narodu, którymi się do dzisiaj posługujemy. Tą funda-
mentalną rolą, jaką odegrali w nadaniu ostatecznego impulsu
procesowi budowania tożsamości narodowej Polaków, zasłu-
żyli sobie na czołowe miejsce we wszystkich podręcznikach
historii Polski – i tych szkolnych, i tych poważnie naukowych.
Niestety, krytyczne spojrzenie na dostępne źródła prowa-
dzi do zaskakującego stwierdzenia, że żadnych Polan nie było,
bo nie ma wiarygodnych dowodów ich istnienia!
Tak radykalny wniosek jest prostą konsekwencją przeglądu
najstarszych tekstów odnoszących się do naszych ziem. Wśród
zanotowanych tam nazw zbiorczych (tzw. etnonimów) nie
znajdziemy bowiem ani śladu Polan, którzy mieliby zamieszki-
wać na Niżu Polskim w drugiej połowie I tysiąclecia n.e. Wspo-
mniane już znajomo brzmiące nazwy własne (Palani, Poliani,
Poleni, Poloni) pojawiają się w różnych częściach cesarstwa
niemiecko-italskiego w tekstach napisanych dopiero po roku
1000 i nie odnoszą się do jakiegoś starodawnego plemienia,
lecz jednoznacznie określają mieszkańców państwa Bolesława
Chrobrego. Były to więc określenia polityczne, a nie etniczne.
Jak więc doszło do tego, że Polanie są obecni na każdej ma-
pie prezentującej sytuację w dorzeczu Wisły i Odry sprzed
czasów Mieszka I i w każdym tekście omawiającym początki
naszej państwowości? Ci podręcznikowi Polanie są długo-
trwałym produktem przemożnej chęci cofnięcia początków
Polski i Polaków jak najdalej w głąb pradziejów. Kilkusetletnie
powtarzanie hipotezy, która miała w prosty sposób objaśniać
pochodzenie nazw całego kraju (Polonia) i jego mieszkańców
(Poloni), zamazało wszelkie wątpliwości co do samego ist-
nienia Polan. Tak silne jest bowiem przyzwyczajenie wsparte
ugruntowaną przez stulecia miłą sercu wiarą, że tak powinno
było być. Ta wiara wykreowała nieistniejące plemię, w które
wszyscy uwierzyli.
Jak pokonaliśmy Cezara
Gwoli pocieszenia rozczarowanych można dodać, że również
inne plemiona prapolskie (np. Wiślanie, Wolinianie i Opolanie)
mają bardzo słabe podstawy źródłowe i też można je uznać
za produkty twórczej wyobraźni historyków i archeologów, którzy
ochoczo zapełniali mapę Polski plemiennej, żonglując bliskimi
sobie brzmieniowo nazwami wyciągniętymi z enigmatycznych
źródeł powstałych od połowy IX w. do XII w.
Ta nadinterpretacja bardzo lakonicznych informacji historycz-
nych uzupełnianych wyobraźnią badaczy wynikła z przemożnej
chęci wypełnienia czasu poprzedzającego wyłonienie się pań-
stwa wczesnopiastowskiego jakąś treścią, ukazującą proces prze-
mian jednoznacznie wiodących od niejasnej sytuacji wyjściowej
do kulminacyjnego punktu symbolicznie ulokowanego w 966 r.
Plemiona, obdarzone nazwami zaczerpniętymi z niezbyt jasnych
źródeł lub wręcz wymyślonymi przez historyków i archeologów,
pomogły im wypełnić przestrzeń społeczno-geograficzną wcze-
śniejszego średniowiecza jakimiś „proto-państwami”.
Leczyły one polski kompleks bycia ludem niewystarczająco
starożytnym. Próbował temu zaradzić już krakowski biskup
69
 [ HISTORIA ]
Wincenty zwany Kadłubkiem, który pisząc na przełomie wie-
ków XII i XIII swoją „Kronikę polską”, śmiało cofnął sukcesy
naszych przodków aż do czasów Gallów/Celtów, których po-
konawszy nasi, zajęli ogromne tereny aż do Bułgarii i Karyntii.
Dla uczczenia pamięci pierwszego księcia Grakchusa (Kraka)
jego syn założył na wawelskiej skale miasto Gracchovia (Kra-
ków). Na cześć jego wnuczki Wandy, jej polskich poddanych,
czyli Lechitów, zaczęto nazywać też Wandalami. Gdy Aleksan-
der Macedoński przez Panonię i Morawy wkroczył do ziemi
krakowskiej, został pokonany i ledwo uszedł z życiem. Jeden
z kolejnych władców, Lestek III, pokonał Juliusza Cezara, który
oddał mu za żonę swoją siostrę, którą ten bezceremonialnie
© POLONA
Dziewiętnastowieczna wizja wspaniałego króla Mieszka I kłada się automatycznie na ciągłość kulturową,
na rysunku Ksawerego Pillatiego, 1888 r. bo chociaż nikt nie miał wpływu na wybór swoich
odprawił. Władzę odziedziczył ich syn Pompiliusz, którego po-
tomek, Pompiliusz młodszy (Popiel), wytruł swoich stryjów,
a sam został zagryziony przez myszy. I „zgasła wszystka chwała
Polaków”, którą odbudował dopiero chłopski syn Siemowit,
którego prawnukiem był Mieszko I.
Ta chaotyczna mocarstwowa wizja nie ma absolutnie żad-
nego pokrycia w faktach historycznych! Ale też jej autorowi
nie chodziło o prawdę, lecz o podniesienie narodowej dumy
przez pokazanie, że zadufany w swojej świetności stary świat
śródziemnomorski boleśnie odczuł kiedyś potęgę naszych
starodawnych monarchów. Takie konstruowanie fikcyjnych
genealogii, podwiązanych pod dzieje grecko-rzymskie, było
kiedyś typowym zabiegiem propagandowym, inspirowanym
przez dynastie szukające uszlachetniającego zakorzenienia się
w heroicznej przeszłości.
Przodkowie z Azji
Podobne mity obejmowały też szersze grupy, spragnione
swojej wyjątkowości. Dobrym przykładem jest polski sarma-
tyzm, będący rezultatem uproszczonego potwierdzania wła-
snej starożytności. Można to wyprowadzić od francuskiego
kronikarza Flodoarda z Reims, który w już X w. nazywał Sło-
wian Sarmatami. 200 lat później Mistrz Wincenty doszukiwał
70 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
się przodków Polaków wśród walczących z Rzymianami azja-
tyckich Partów. Po kolejnych 200 latach autorytet Jana Długo-
sza utrwalił wizję Sarmatów jako protoplastów Polaków – oczy-
wiście tylko tych szlachetnie urodzonych, bo plebejusze byli
prostymi Słowianami.
Tę wizję spopularyzował spolszczony Włoch Alessandro
Guagnini (Aleksander Gwagnin), który w 1578 r. opublikował
przewodnik geograficzno-historyczny „Sarmatiae Europeae
descriptio…”. Wkrótce został on przetłumaczony na polski
(„Kronika Sarmacji europejskiej…”), włoski, czeski i niemiecki,
upowszechniając międzynarodowo mit pochodzenia polskiej
warstwy rządzącej od azjatyckich przybyszów. Upatrywanie
w nich rycerskich przodków narodu szlacheckie-
go nadało mu tożsamość grupową, zakorzeniło
w starożytnej przeszłości oraz potwierdzało jego
wyjątkowość historyczną i umacniało poczu-
cie wyższości.
Duma kontra nauka
Dzisiaj rolę leczenia narodowych kompleksów
przejęli propagatorzy Wielkiej Lechii, przywra-
cając Polakom pamięć o rzekomej wielkości na-
szych praprzodków, którą historycy i archeolo-
dzy mainstreamowi z premedytacją ukrywają,
odbierając nam należną dumę ze wspaniałych
korzeni. Żerując na kompleksach i niewiedzy,
rozmaici turbo-Słowianie cierpliwie budują
pseudonarodową pseudohistorię.
Pisanie dziejów narodow ych jest zawsze
obciążone swoistym dydaktyzmem, który ma
wzmacniać poczucie wspólnoty historycznej,
wywodzonej z jak najgłębszej przeszłości. Szcze-
gólnie ważne jest wykazanie trwałości zasie-
dzenia ziem uważanych za nasze. Wywodzona
z odległej przeszłości obecność ma bowiem moc
politycznej legitymizacji.
Tożsamość i przynależność nie są wprost dzie-
dziczone, lecz w różnym stopniu mogą podlegać
modyfikacjom. Ciągłość biologiczna nie prze-
przodków biologicznych, to może wybrać swoich
przodków kulturowych – nawet wbrew oczywistym wskaźnikom
biofizycznym i genealogicznym.
Jeżeli polskość jest w dużym stopniu kwestią wyboru, to usta-
lić ją można tylko przez zapytanie każdego o jego osobiste
poczucie tożsamości narodowej, które może być bardzo zróż-
nicowane w swoich składnikach – np. język, religia, rozmaite
wartości, identyfikacja z jakąś społecznością czy też wspólnota
doświadczeń historycznych. Taka ankieta przeprowadzona
w skali wielomilionowej pozwoliłaby zgromadzić ogromną
bazę danych, z których techniki data mining mogłyby wygene-
rować jakąś statystycznie dominującą definicję, która mogłaby
pokazać, jak sobie zbiorowo wyobrażamy, kim jest Polak i czym
jest duch polskości. Dzisiaj moc definiowania tych pojęć wzięli
na siebie politycy.
Odkopywanie korzeni narodowych jest bardziej kwestią
emocji niż analizy naukowej. Polskość, której wstecznie po-
szukujemy, jest ekstrapolacją naszych wyobrażeń tego, jaka
powinna była być w mniej lub bardziej odległej przeszłości. Nie
mogąc zapytać naszych przodków o ich tożsamość, narzuca-
my im identyfikację, która pozwala nadać naszej wspólnocie
ciągłość liniową i cofnąć jej źródła w głąb czasu.
Ta narodowa gra z przeszłością nigdy się pewnie nie skończy.
PRZEMYSŁAW URBAŃCZYK
 [ HISTORIA ]
Przykręcanie
katolickiej śruby
Pacyfikacja Czech przez Habsburgów 400 lat temu
zmieniła społeczeństwo, a jej skutki widać i dziś.
ANDRZEJ KRAWCZYK
C
zy stereotyp Szwejka narodził się
po klęsce na Białej Górze 8 listo-
pada 1620 r.? Pytanie bynajmniej
nie jest intelektualnym para-
doksem. Przez pokolenia każde
czeskie dziecko uczyło się w szkole, że ta
przez Czechów przegrana bitwa rozpo-
częła „wieki poniżenia” i że w samoobro-
nie skryli się za przyziemną codzienno-
ścią – stali się Szwejkami. Wielki historyk
František Palacký samą nazwę Biała Góra
72
uważał za narodowe przekleństwo i zabro-
nił swoim uczniom odwiedzać to miejsce.
Niewielka bitwa z początku wojny 30-let-
niej kontrastuje z jednym z największych
mitów narodowych w Europie.
Czechy już od XV w. stwarzały pro-
blemy Kościołowi katolickiemuod-
chyleniami doktrynalnymi i herezjami.
Jednocześnie przez stulecie trwała tutaj
twarda walka o prymat pomiędzy wład-
cą a reprezentacją stanu szlacheckiego.
W 1618 r. rozpoczął się nowy rozdział
w tych konfliktach. Szlachecka opozycja
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Bitwa na Białej Górze,
obraz Pietera Snayersa, XVII w.
pomimo zakazu cesarza zwołała 21 maja
sejm krajow y do Pragi, a  na 23  maja
przygotowano spisek, który miał oba-
lić władzę Habsburgów w  Czechach.
Wciągniętych w niego było ok. 100 osób.
Na praskim zamku przedstawiciele sta-
nu szlacheckiego mieli się spotkać z de-
legatami cesarza. Zaplanowano scysję
z nimi, w trakcie której wyrzucono ich
przez okno (nic im się nie stało, bo spadli
na górę śmieci). Miało to być wypowie-
dzenie posłuszeństwa cesarzowi.
Po tej defenestracji (odtąd cały świat
będzie używał tego pojęcia rodem z Pra-
gi) ogłoszono detronizację Habsburgów,
wybór nowego króla Fryderyka Wittels-
bacha, przyśpieszone tworzenie armii
© DE AGOSTINI/EAST NEWS, GETTY
Królest wa Czesk iego ora z w ygnano
z kraju znienawidzonych jezuitów, a ma-
jątek zakonu skonfiskowano.
Cesarz Austrii Ferdynand II, który ob-
jął tron w Wiedniu w 1619 r., rozpoczął
panowanie z jasnym celem rekatolizacji
Czech i spacyfikowania zbuntowanego
kraju. Dwa lata trwało przygotowanie
obu stron do rozstrzygającego boju.
Cesarz mobilizował Ligę państw kato-
lickich, a protestanci montowali swoją
koalicję. Do decydującej bitwy doszło
8 listopada 1620 r. na tzw. Białej Górze
w pobliżu Pragi (w gruncie rzeczy jest
to niewielkie wzniesienie). Po dwóch go-
dzinach bitwy wojsko tzw. Stanów Kró-
lestwa Czeskiego rzuciło się do ucieczki,
a wojsko cesarskie wkroczyło do Pragi.
Przygotowania do osądzenia przy-
wódców powstania trwały trzy miesią-
ce. Powołano nadzwyczajny trybunał.
Chętnych do zasiadania w nim, skuszo-
nych nadzieją na przyszłe apanaże i no-
minacje, nie brakowało. W lutym 1621 r.
zatwierdzono w  Wiedniu i  przesłano
do Pragi listę 62 osób do ukarania.
Rozpoczęły się długie, szczegółowe, wie-
lotygodniowe przesłuchania. Większość
uwięzionych zachowała się z godnością,
choć niektórzy próbowali minimalizować
swoją rolę i wskazywać na innych. W zasa-
dzie nie stosowano tortur. Trybunał zapro-
ponował karę śmierci dla ponad 30 osób.
Dwór cesarski podjął ostatecznie decyzję
o ukaraniu śmiercią 29 osób. Wbrew le-
gendzie o egzekucji czeskich panów część
skazanych była Niemcami. Oszczędzano
arystokratów, bardziej obwiniano miesz-
czan; dwie osoby ułaskawiono w trakcie
egzekucji (21 czerwca 1621 r.), gdy już sta-
ły przy katowskim pieńku.
Osobne postępowanie tocz yło się
w przypadku przywódców z Moraw (Mo-
rawy aż do 1918 r. były osobnym krajem
z własną administracją, sejmem i syste-
mem prawnym oraz o odmiennej struk-
turze religijnej). Zapadło 20 wyroków
śmierci, ale ich nie wykonano.
Egzekucje były tylko początkiem
akcji pacyfikacyjnej.Cesarz i  dwór
postanowili nie tylko wzorcowo ukarać
Czechy, ale także przekształcić tamtejsze
społeczeństwo tak, by nigdy nie stawia-
ło już oporu i stało się całkowicie lojalne
wobec władzy. Skonfiskowano majątki
uczestników powstania – przekazano je
zasłużonym w walce z powstaniem.
Dotychczasowy stan szlachecki w Cze-
chach, opozycyjny wobec cesarza, miał
być zastąpiony nową elitą. Wymiana
ludzi miała być połączona z przemianą
sposobu myślenia i postrzegania świa-
ta, sięgającą każdego mieszkańca kraju.
Trzeba pamiętać, że to właśnie wówczas,
w 1622 r., w duchu takich koncepcji pa-
pież Grzegorz XV powołał w Watykanie
Świętą Kongregację do Szerzenia Wiary
(de Propaganda Fide). Powstała specjal-
na Komisja Konfiskacyjna (taką nazwę
miała formalnie!). Skupiło się wokół niej
wiele osób, które były zainteresowane
możliwością wzbogacenia się. W działa-
niu Komisji doszło do tak wielu oszustw,
że dwór musiał przyznać, że nie jest
w stanie doliczyć się liczby skonfiskowa-
nych majątków. W ciągu kilku lat zmie-
niono strukturę własności ziemskiej
kraju. Skonfiskowano ponad 60 proc.
istniejących majątków ziemskich. Ofe-
rowano możliwość, perfidną i zarazem
skuteczną, ograniczenia konfiskat y
do połowy albo jednej czwartej mająt-
ku pod warunkiem wykazania skruchy
i wskazania innych osób jako winnych.
Ten mechanizm działał z piorunującą
siłą – uruchomił olbrzymie pokłady słu-
żalczości, tchórzostwa i donosicielstwa.
Portret cesarza Ferdynanda II.
Skonfiskowane majątki przekazywano
w  ręce fanatycznych i  gorliw ych ka-
tolików (albo ludzi udających takich),
którzy poczuwali się do misji nadania
Czechom charakteru wzorcowego kraju
katolickiego. Nowi ziemianie byli zwykle
cudzoziemcami: Niemcami, Włochami,
Hiszpanami lub Flamandami. Nowi wła-
ściciele często komasowali majątki i two-
rzyli wielkie latyfundia.
Istot ny m elementem zm ia n był y
ucieczki z kraju. Około 36 tys. rodzin
(czyli 150–200 tys. ludzi), przede wszyst-
kim młodych, wykształconych szlachci-
ców, udało się na emigrację; ich majątki
w większości zostały skonfiskowane. Je-
śli dodać do tego „zwykłe” zniszczenia
z czasów wojny 30-letniej, nie jest dziw-
ne, że kraj opustoszał. Wedle niektórych
danych brakowało rąk do uprawy połowy
ziemi. Trzeba było sprowadzać chłopów
z Saksonii, Bawarii i Austrii. Byli to pra-
wowierni katolicy. W efekcie zniknęła
czeska szlachta (w Czechach nie istniał
jeden równy sobie stan szlachecki tak jak
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
w Rzeczpospolitej. Dwa odrębne: „stan
pański” i „stan rycerski”, można trakto-
wać jako odpowiednik szlachty), a mniej
więcej jedną trzecią warstw niższych
stali się Niemcy. Określiło to na generacje
charakter narodowy kraju. XVII-wiecz-
ne konfiskaty przywoływane były w pu-
blicznym dyskursie jeszcze przez prezy-
denta Beneša w 1945 r., kiedy wydawał
dekrety odbierające majątek Niemcom
z Czechosłowacji, oraz w niedawnych
dyskusjach o restytucji majątku i nieru-
chomości po upadku komunizmu.
W 1627 r. cesarz wydał fundamental-
ną ustawę o odnowie organizacji kra-
ju w Czechach.Stanowiła o tym, które
z istniejących praw będą nadal ważne,
a  które przestają obowiązy wać jako
konsekwencja przegranego powstania.
Ustawa odbierała kompetencje szlachec-
kiemu sejmowi i całość władzy oddawała
w ręce cesarza. Czechy zostały ogłoszone
odtąd dziedziczną ziemią Habsburgów,
a Kościół katolicki jedynym dozwolo-
nym w yznaniem (kto nie chciał być
katolikiem, miał opuścić kraj w ciągu
sześciu miesięcy; dotyczyło to jednak
jedynie szlachty – „lud poddany” mu-
siał przejść w  całości na katolicyzm).
Nominować na urzędy w Czechach miał
odtąd jedynie dwór w Wiedniu, a nie jak
dotychczas sejm i sejmiki. Duchowień-
stwo uzyskało prymat przed stanem
szlacheckim. Rok później cesarz wydał
identyczną ustawę dla Moraw.
Już od 1624 r. powoływano w diecezjach
komisje rekatolizacyjne, które wizytowały
parafie i doglądały, czy niekatolikom ode-
brany został wszelki majątek i nierucho-
mości (rekatolizacja nie dotyczyła Żydów
i ich majątku). Członkowie tych komisji
mieli za zadanie także sprawdzanie, czy
duchowni nie popełniają błędów doktry-
nalnych, zwłaszcza w kazaniach. Poprzez
te komisje doszło do złączenia władzy
świeckiej z duchowną. Umocniło to dodat-
kowo uznanie osób duchownych za urzęd-
ników państwa (zasada ta w Czechach obo-
wiązuje do dzisiaj i obowiązywała również
przez cały okres komunizmu). Od 1629 r.
wprowadzono obowiązek prowadzenia
przez proboszczów list osób przystępu-
jących do spowiedzi, co było następnie
wykorzystywane do sprawdzania „porząd-
ności i uczciwości” ludzi. 6 marca 1629 r.
Ferdynand II wydał Edykt restytucyjny,
w którym zadeklarował zwrot Kościołowi
katolickiemu wszelkich majątków utraco-
nych po 1552 r. Misją państwa i jego urzę-
dów miała być odtąd troska o rozwój Ko-
ścioła katolickiego i szerzenie jego nauki.
Wszystkie szkoły oddane zostały pod dozór
reaktywowanego zakonu jezuitów, a szkoły
innych wyznań zostały rozwiązane.
73
 [ HISTORIA ]
Gwoli sprawiedliwości trzeba dodać,
że 20 jezuickich kolegiów przez 150 lat
wykształciło na niezłym poziomie elity
w Czechach. Uniwersytet Karola w Pra-
dze został oddany pod nadzór jezuitów
już w 1622 r.
Z kilkudziesięcioletnim opóźnieniem
wkraczała do Czech katolicka reforma
potrydencka, obrzędy religijne (nie
tylko msze) miały stać się istotną czę-
ścią codziennego życia. Kościół wielką
wagę przywiązywał do prowadzenia
szkół, organizacji przedstawień i stałych
tras pielgrzymkowych, których częścią
były okolicznościowe pomniki, ołtarze
i „żywe obrazy”. Niezwykle ważne było
Egzekucja 27 przywódców protestanckich na Rynku Starego Miasta w Pradze w 1621 r.,
wypełnianie uwagi ludzi obecnością reli-
gii. Stąd wielkie znaczenie przywiązywane
do monumentalnych budowli, tworzenia
dalekiej perspektywy, kopuł, iluzji oraz
pomników i rzeźb wypełniających prze-
strzeń. Jezuici, odgrywający wówczas ol-
brzymią rolę, rozpropagowali kult swoje-
go zakonnego świętego Jana Nepomucena
– patrona tajemnicy spowiedzi, ochrony
przed powodziami i bezpiecznej podróży
– przez budowę na krańcach wsi i rozsta-
jach dróg tysięcy figur tego świętego (zwy-
czaj ten dotarł także do Polski). Krajobraz
kraju miał być katolicki.
Można zrozumieć, że tworząca się
od końca XVIII w. czeska świadomość
narodowa i czeski patriotyzm były anty-
habsburskie, antyaustriackie i antykato-
lickie. „Ojciec narodu”, historyk Franti-
šek Palacký, w Białej Górze widział punkt
zwrotny w dziejach i prapoczątek upadku
74
narodu przez zalew niemczyzny. Nie od-
powiadało to rzeczywistości, ale Palacký
swoim geniuszem sprawił, że stało się
to prawdą obowiązującą. W wersji dla
ludu tę rolę spełniała powieść Aloisa Ji-
ráska, czeskiego odpowiednika Henry-
ka Sienkiewicza, „Doba ciemna”, która
przedstawiała czasy rekatolizacji po Bia-
łej Górze jako najgorszy okres w dziejach
Czechów. Ten stereotyp utrwalił się i „pa-
triotycznym obowiązkiem” Czecha było
pogardzać XVII i XVIII w., katolicyzmem,
jezuitami i… barokiem. Po utworzeniu
Czechosłowacji w  1918  r. zniszczono
w  patriotycznej euforii dziesiątki po-
lnych rzeźb Jana Nepomucena, a w 1925 r.
rządową decyzją zniesiono jego święto
artysta nieznany.
(16 maja). Natomiast w czasach komu-
nizmu KC rządzącej partii podejmował
uchwały „zwalczające” barok.
Paradoksem historii jest dość zgodna
ocena historyków, że zwycięstwo absolu-
tyzmu nad demokracją szlachecką przy-
niosło postęp i modernizację. Porównuje
się sytuację czeską z Polską, gdzie de-
mokracja szlachecka doprowadziła kraj
do upadku.
Najnowszym rozdziałem sporu o ocenę
czasów po Białej Górze była idea odbudo-
wy tzw. słupa Mariańskiego (z figurą Matki
Boskiej) z 1650 r. na środku rynku Stare-
go Miasta w Pradze. Pomnik 3 listopada
1918 r. został zniszczony przez strażaków,
których przekonano, że będzie to czyn
patriotyczny. Po odzyskaniu demokracji
w 1989 r. pojawiło się hasło odbudowy po-
mnika, co symbolizować by miało powrót
do tradycji i demokracji. Po wieloletnich
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
dyskusjach władze miasta podjęły taką de-
cyzję. W zeszłym roku grupa osób publicz-
nych opublikowała w tej sprawie list prote-
stacyjny: „Słup Mariański już w momencie
odsłaniania był wyrazem tryumfującej
habsburskiej ideologii monarchistycznej,
wychodzącej z programu wojującej kato-
lickiej kontrreformacji”. 15 sierpnia tego
roku pomnik został uroczyście odsłonię-
ty i poświęcony, choć jeszcze w lipcu ktoś
próbował podpalić miejsce budowy.
Czesi raz jeszcze, 350 lat po Białej Gó-
rze, poddani zostali bardzo podobnemu
naciskowi jak po 1620 r. Po inwazji wojsk
Układu Warszawskiego z sierpnia 1968 r.
zaaplikowano społeczeństwu „norma-
lizację” – przemyślany system represji
i tresury społecznej, które zmniejszano,
jeśli ofiary gotowe były ukorzyć się przed
władzą. Z partii komunistycznej usunię-
to 350 tys. osób; tyle samo zwolniono
z pracy. Atak skierowany był na inteli-
gencję. W wielu redakcjach, instytutach
i uczelniach zwolniono do trzech czwar-
tych pracowników. Z wielką skrupulat-
nością pilnowano, aby docent został
tramwajarzem, ekonomista palaczem,
a redaktorka z wydawnictwa – pomoc-
nicą fryzjerską.
Dzieci osób wyrzuconych z partii nie
miały prawa studiować. Można było tego
uniknąć, jeśli złożyło się pisemną samo-
krytykę i przyznało, że w 1968 r. się zbłą-
dziło i nie doceniło kontrrewolucyjnego
zagrożenia, ale koniecznie ze wskaza-
niem, kto w instytucji był aktywistą ruchu
„socjalizmu z ludzką twarzą”. Wtedy moż-
na było zasłużyć na niższy wymiar kary:
zamiast „wyrzucenia” z partii było tylko
„skreślenie z ewidencji”, co oznaczało za-
łamanie kariery, ale przynajmniej dzieci
mogły pójść na studia. Ten mechanizm
działał skutecznie; tylko autorzy takich
pism (a były ich setki) i archiwa wiedzą,
kto i co napisał. Nawiasem mówiąc, ironią
historii było to, że najbardziej prześlado-
wanymi osobami po 1968 r. byli inteligen-
ci z partyjnych instytucji.
Pacyfikacja Czech po Białej Górze
zmieniła społeczeństwo.Nie spraw-
dziły się jednak pesymistyczne pro-
gnozy, że oznaczała koniec narodu cze-
skiego. 150 lat później rozpoczęło się
Odrodzenie Narodowe, które w ciągu
2–3 generacji stworzyło nowoczesny,
dobrze zorganizowany naród czeski. Wi-
doczną do dzisiaj konsekwencją rekato-
lizacji Czech jest dominacja na ziemiach
czeskich barokowej architektury. Kraj
szczyci się pałacami i dziełami sztuki
z tamtego okresu. Dzisiaj jest to wielka
wartość i magnes dla milionów gości Re-
© GETTY
publiki Czeskiej i Pragi.
ANDRZEJ KRAWCZYK
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ] Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)

na scenie jej ekranizację w reż. Rona Howarda pokaże fizyczny ból i alkohol. W mówionym do wi-
Netflix) – wracając do swoich robotniczych downi monologu Robert Wasiewicz dzieli się

Bez końca 4/6 korzeni, opowiada o wykluczeniu i trudach

Koniec z Eddym, według Édouarda Louisa,
reż. Anna Smolar, Studio Teatrgaleria
w Warszawie
awansu społecznego. Urodził się jako Eddy
Bellegueule, w spauperyzowanym, robot-
niczym miasteczku jako gej nie był w sta-
nie wpasować się w panujący tam model
męskości, doświadczał odrzucenia i agresji.
Książka jest spojrzeniem na swoje rodzinne
dylematami w związku z rolą ojca: jak jako
gej ma zagrać uosobienie heteronormatyw-
nej męskości? A może wcale nie musi? Scena
temperowania naukowych ambicji siostry
Eddy’ego (Dominika Biernat) przez nauczy-
ciela (Marcin Pempuś) ma siłę filmu doku-
mentalnego. A najważniejszym momentem

A
daptacja głośnej, autobiograficznej
książki, wydanej przed sześcioma
laty we Francji. Édouard Louis,
podobnie jak autorzy równie moc-
no dyskutowanych tytułów – Didier Eribon
w „Powrocie do Reims” (nad teatralną wersją
pracuje Katarzyna Kalwat) czy J.D. Vance
w „Elegii dla bidoków” (jeszcze w listopadzie
środowisko z dystansu, ze złością, ale też
zrozumieniem i współczuciem. I taki jest też
patchworkowy, łączący gatunki i konwencje
spektakl Anny Smolar. Rodzice Eddy’ego no-
szą kostiumy, które ich przerastają, zmieniają
w karykatury. W mniej metaforycznych mo-
mentach spektaklu permanentne zmęczenie
rodziców, ich wstyd z powodu biedy, frustra-
cja objawiają się rozdrażnieniem, agresją, jest
spektaklu jest burzliwa rozmowa Édouarda
(Sonia Roszczuk) z Eddym (Daniel Dobosz).
Oskarżenia o zdradę korzeni, wstyd, wyparcie
się rodziny, egoizm są kontrowane prawem
do bycia sobą i wyboru własnej drogi życio-
wej. I jest w tej „rodzinnej” kłótni ze swoją
przeszłością coś oczyszczającego, znika blo-
kujący wstyd.
ANETA KYZIOŁ

S
na ekranie cenariusz „Fisheye” kładzie akcent na analizę osobowości mło-
dej kobiety, Anny, która zostaje porwana i uwięziona w dziw-
Samotna w pokoju 2/6 nym, wygłuszonym pomieszczeniu, skąd może za pomocą
wizjera podglądać poczynania swego partnera, przyjaciół i ro-
dziców. Zgrabna metafora głębokiej, bolesnej introspekcji – przypo-
Fisheye, reż. Michał Szcześniak, prod. Polska, 97 min minania sobie traum z dzieciństwa (małą Annę gra Natalia Wolska),
skomplikowanych relacji z przybraną rodziną oraz kochankiem,
które uczyniły z niej nieczułą karierowiczkę – lepiej sprawdziłaby
się zapewne w teatrze. W mocno realistycznej konwencji filmowej
nie da się uniknąć pytań o prawdopodobieństwo takiej sytuacji. Nie
trzeba być psychologiem, by wyczuć fałsz w zachowaniu bohaterki
granej z poświęceniem, ale chyba bez przekonania przez Julię Ki-
jowską – zbyt szybko akceptującej warunki, niezmieniającej się pod
wpływem wielomiesięcznego odosobnienia. Gdy zagadka, kto ją
porwał, zostaje rozwiązana – niespecjalnie tym zdziwionej. Oczywi-
ste dla każdego pytanie „Dlaczego?” w ogóle nie pada. Debiutujący
w pełnometrażowej fabule Michał Szcześniak zbyt chyba mocno
uwierzył w symbolikę tej historii, odpuszczając uwiarygodnienie
szczegółów, za mało uwagi poświęcając jakości aktorstwa, szcze-
gólnie postaciom drugiego planu.
JANUSZ WRÓBLEWSKI

76 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
 w telewizji

Bank wciąga 4/6 Oblężona twierdza 4/6

Branża (Industry), reż. Lena Dunham, HBO i HBO GO, Czekając na barbarzyńców (Waiting for the Barbarians),
od 10 listopada, 8 odc. reż. Ciro Guerra, 112 min, Cineman.pl, od 13 listopada

C W
o by było, gdyby dzieciaki z „Euforii” jednak przeżyły trudy
nastolęctwa, skończyły prestiżowe studia, dostały się na staż
do międzynarodowego banku inwestycyjnego i próbowały
się dostosować do „systemu”? W londyńskim City, dodajmy.
„Branża”, miniseria napisana przez debiutujących w biznesie roz­
rywkowym Mickeya Downa i Konrada Kaya, której pilotowy odcinek
wyreżyserowała Lena Dunham, pokazuje wielki biznes nie z perspek­
tywy gabinetów na najwyższych piętrach – jak choćby „Sukcesja” czy
„W garniturach” – tylko open space’ów. I zaludniających je generacji
Z i milenialsów. Poważne tematy społeczne, a lista jest długa, od ra­
sizmu, seksizmu, uprzywilejowania, presji rodziny, po kryzys eko­
nomiczny i brexit – sąsiadują tu z imprezami, seksem z randkowych
aplikacji i narkotykami wciąganymi, łykanymi i palonymi hurtowo.
„Wszyscy tu są narkomanami?” – podsumowuje brytyjskich kolegów
przybyszka ze Stanów, Harper (Myha’la Herrold ). Po czterech odcin­
kach nietrudno zauważyć, że tytułowa branża jest jednym wielkim,
nadętym absurdem. Za to młodych bohaterów da się lubić, a obser­
wacja, jak lawirują, próbują zacząć karierę i nie stracić duszy, ciągle
na granicy załamania psychicznego – sprawia perwersyjną frajdę.  AK
ybitna powieść J.M. Coetzee’ego z czasem wydaje się
coraz bardziej aktualna. Jej ekranizacja, choć trzeba
było na nią czekać blisko 40 lat, nie wydaje się za­
tem spóźniona. Scenariusz jest filmowym debiutem
samego noblisty, za kamerą stanął znakomity kolumbijski reżyser
Ciro Guer­ra, zaś fantastyczne zdjęcia są dziełem weterana Chrisa
Mengesa, wracającego do kina po blisko dziesięcioletniej przerwie.
W epoce granicznych murów stawianych przez Trumpa i Orbána
oraz autorytarnych rządów podsycających lęki przed wyimaginowa­
nym najazdem dzikich „Czekając na barbarzyńców” może wydawać
się metaforą nieco zbyt dosłowną. Zagubione na krańcach świata
bezimienne miasto, którego sprawiedliwy, lecz naiwny zarządca
(świetny Mark Rylance) musi ustąpić pod wpływem terroru sady­
stycznego pułkownika Jolla (Johnny Depp) i jego gorliwych preto­
rianów, kiedyś było symbolem rozliczenia z epoką kolonializmu. Dziś
nietrudno dostrzec w nim opis politycznej rzeczywistości połowy
świata od Brazylii po Białoruś – tyle że ubrany w historyczny kostium.
Nie mniej przez to niepokojący i gorzki.
JAKUB DEMIAŃCZUK

komiksy miesiąca
Na czas niepokoju

G G W
łośna książka .H. Fretwell, latach 80. wy­
„Sapiens: Od lu­ centralna bitny argen­
dzi do bogów”, postać „Trasy tyński rysow­
która kilka lat temu promocyjnej” nik Alberto Breccia we
zapewniła Yuvalowi Andiego Watsona współpracy z pisarzem
Noahowi Harariemu (przeł. Jacek Juanem Sasturainem
awans do pierwszej Żuławnik, stworzył przejmującą
ligi popularyzatorów Marginesy, 5/6), opowieść o dyktatu­
nauki, doczekała się pisarz w najlepszym rze, przemocy, oporze
zaskakującej adap­ razie drugoligowy, i nadziei na rewolucję
tacji. Na szczęście „Sapiens: Opowieść na nadmiar popularności nie może „Perramus. W płaszczu zapomnienia”
© BARTEK WARZECHA, FORUM FILM, HBO, CINEMAN.PL JD, MP (3)

graficzna” (przeł. Michał Romanek,
Wydawnictwo Literackie, 4/6) nie jest
zwyczajnym przełożeniem treści książki
na język komiksu. Refleksje na temat
ewolucji gatunku ludzkiego wzboga­
cono o liczne odniesienia do literatury,
popkultury, a także klasycznych dzieł
sztuki. Harari – który jest również głów­
nym bohaterem i narratorem komiksu
– połączył siły ze scenarzystą Davidem
Vandermeulenem i rysownikiem
Danielem Casanave’em, by stworzyć
skrzący się inteligentnym humorem,
wnikliwy, a zarazem bardzo przystępny
wykład popularnonaukowy.
narzekać. Na spotkania autorskie,
organizowane w małomiasteczkowych
księgarniach, czytelnicy nie przychodzą,
książka sprzedaje się słabo, a wydawca
unika rozmów na temat kolejnych
publikacji. Na dodatek pisarz okazuje się
podejrzany w sprawie zaginięcia jednej
z księgarek, która niedawno udzieliła
mu gościny. Wyborna satyra na rynek
wydawniczy miesza się tu z niepokojącym,
surrealistycznym kryminałem – choć
to lektura raczej dla wielbicieli Kafki (wszak
powieść Fretwella nosi tytuł „Bez K”) niż
czytelników, którzy oczekują gry zgodnej
z gatunkowymi regułami.
(przeł. Iwona Michałowska-Gabrych, Non
Stop Comics, 6/6). Gdy zaczynali pracę nad
pierwszą częścią komiksu, rządy wojskowej
junty w Argentynie chyliły się ku upadko­
wi, jednak „Perramus” nie był wymierzony
w konkretne rządy, lecz stanowił alegorię
politycznych i społecznych zmian wstrząsają­
cych Ameryką Południową. A choć ówczesne
realia są w albumie bardzo istotne, album nie
wydaje się reliktem przeszłości. Odyseja tytu­
łowego bohatera (jego przydomek pochodzi
od nazwy marki odzieżowej), zbuntowanego
przeciwko totalitarnej władzy, mogłaby się
odbyć i dziś.
JAKUB DEMIAŃCZUK

P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 77
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ]
k s i ą ż k i Fr a gm e n t y k s i ą że k n a s t ro n i e : w w w.polit yk a.pl/cz ytelnia
Panie Hłasko,
telefon! 5/6
Radosław Młynarczyk, Hłasko. Proletariacki
książę, Czarne, Wołowiec 2020, s. 278
K
ilka lat temu Radosław Młynarczyk
odkrył i opublikował młodzieńczą
prozę Marka Hłaski „Wilk” i jego
juwenilia, a teraz wydał znakomitą
biografię tego pisarza. No właśnie! Z Hłaską
jest ten odwieczny kłopot, że jego legenda,
romanse, burdy i tragiczna śmierć wciąż
przesłaniają nam prawdziwego Hłaskę i jego
prozę. Młynarczyk podjął śmiałą próbę zmie-
rzenia się z tą legendą i wyszedł z niej zwy-
cięsko, odsiewając prawdę od mitów, jakie
sam Hłasko uwielbiał wokół siebie tworzyć.
Czy sam pisarz coś na tym stracił? Przeciw-
nie, stał się jeszcze bardziej fascynujący niż
wtedy, gdy legion krytyków przystrajał go
w aureolę „kaskadera literatury”. Młynarczyk
nie stroni wprawdzie od ukazywania wszyst-
kiego, co legło u podstaw legendy Hłaski, ale
Rock i wyobraźnia 4/6
Wojciech Józef Burszta, Maria Fiderkiewicz,
Sferyczne fantazje w świecie Rogera
Deana, Wydawnictwo Naukowe Katedra,
Gdańsk 2020, s. 218
A
utorzy tej książki zespolili swoje
talenty i kompetencje naukowe,
by uwolnić wspólną fascynację
postacią i dziełem Rogera ­Deana
– słynnego autora okładek albumów takich
zespołów, jak m.in. Yes, Uriah Heep, Asia,
a do tego wybitnego malarza i twórcy
projektów architektonicznych. W efekcie
otrzymaliśmy niezwykle u nas rzadkie an-
tropologiczne ujęcie twórczości wizualnej.
78
ani na moment nie zapomina, że opowiada
o pisarzu. Pokazuje więc, jak Hłasko stawał
się prozaikiem, jakiego wcześniej ani później
już nie mieliśmy. Kończąc opowieść o prole-
tariackim księciu, mówi, że życie Hłaski jest
materiałem na film, który – jeśli kiedyś zosta-
nie zrealizowany – zapewni temu pisarzowi
nieśmiertelność. Myśląc zaś o przedwczesnej
śmierci autora „Pięknych dwudziestoletnich”,
trudno się opędzić od powracającego echa
pewnego wiersza Wisławy Szymborskiej.
Wyobraźmy więc sobie, że Hłasko nie zmarł,
jak starzejący się Baczyński „do pensjonatu
w górach jeździłby” i ktoś od progu wołałby:
panie Hłasko, telefon do pana. Ale jak powia-
da ­poetka: „Rozmów na ten widok nie przery-
wano by (…) a szkoda, a szkoda”.
JAN STRZAŁKA
Twórczości – dodajmy – silnie wpisanej
w kulturę rockową od czasów jej związków
z kontrkulturą lat 60. po dzień dzisiejszy.
Książka jest w istocie zbiorem popularno-
naukowych esejów z zakresu antropologii
obrazu i humanistycznej refleksji nad współ-
czesną popkulturą, gdzie twórczość Deana
pełni rolę podwójną: stanowi wyraziste
exemplum wrażliwości artystycznej naszej
epoki, którą Zygmunt Bauman nazywał póź-
ną nowoczesnością, i pokazuje, w jaki spo-
sób i z jakim efektem różne dziedziny sztuki
wchodzą ze sobą w ścisłe afiliacje. Przy oka-
zji (tu specjalna zasługa Wojciecha Burszty)
odkrywamy na nowo specyfikę wyobraźni
typowej dla rocka progresywnego, którego
emblematyczną reprezentacją jest muzyka
Yes, a do tego jej powiązania z kontrkulturo-
wą psychodelią. Zasadniczo przecież muzy-
ka ta nie kojarzyła się z żadną narkotyczną
transgresją ani też z kontrkulturą, bo raczej
z dość pretensjonalnymi próbami wejścia
w sferę osobliwego akademizmu. „Sferyczne
fantazje w świecie Rogera Deana” pokazują
coś zupełnie innego. Polecam lekturę z prze-
rwami na słuchanie stosownych utworów.
MIROSŁAW PĘCZAK
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)
Kim jest
twój klasyk? 4/6
Italo Calvino, Po co czytać klasyków?,
przeł. Anna Wasilewska,
Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 2020, s. 336
C
alvino jest w Polsce
wznawiany i kochany. Ale
jego eseistyka pozostaje
mało znana. Wyszły po polsku
„Wykłady amerykańskie”, które
– jak pisze Anna Wasilewska – uważa
się za jego „testament literacki”,
a teraz dostajemy „Po co czytać
klasyków?”, czyli zbiór tekstów
uchodzących za jego „autobiografię
intelektualną”. Tyle że jest ona bardzo
dyskretna, bo Calvino w ogóle
niechętnie pisał o sobie. Teksty,
które tu dostajemy, pochodzą z lat
70. i 80. Już na początku w punktach
przedstawia swoją definicję klasyki,
jak wiadomo miał wielkie zamiłowanie
do systemów i modeli. Klasyka to są
te książki, które czyta się ponownie:
„Każda ponowiona lektura klasyka jest
równie odkrywcza jak jego pierwsza
lektura”. Trafny jest też inny punkt:
„Twój klasyk to ktoś, kto nie może być
ci obojętny, i ktoś, dzięki komu zdołasz
określić samego siebie w relacji z nim
lub w opozycji do niego”. Klasyką
może być też utwór, wobec którego
się buntujemy. Calvino pisze nie tylko
o klasykach – są tu teksty o Homerze,
Owidiuszu, Arioście, Diderocie,
Stendhalu, Balzacu, Conradzie,
Dickensie, Hemingwayu, ale też o jego
© ANDRZEJ CZYŻEWSKI COLLECTION/EAST NEWS, MP (6)
ulubionych pisarzach Queneau,
Borgesie czy Montalem. Sam Calvino
tej książki nie skomponował i jest
ona miejscami nierówna. Natomiast
można wyłuskać teksty znakomite,
jak ten o Borgesie czy Queneau.
Pytanie zasadnicze brzmi, po co czytać
klasyków, zamiast skupiać się na tym,
co bieżące. Calvino nie powie nam,
że warto ich czytać, bo to czemuś
„służy”. Raczej „lepiej czytać klasyków,
niż ich nie czytać”. Po prostu.
JUSTYNA SOBOLEWSKA

Inne
Goldbergowskie 5/6
Marcin Świątkiewicz, Bach, Goldberg
Variations, Rubicon
W M
ariacje Goldbergowskie
brało na warsztat już wielu
pianistów, od Glenna Goulda,
poprzez Andrása Schiffa,
po – ostatnio – Lang Langa. Ale przecież
jest to w rzeczywistości dzieło przeznaczo-
ne na klawesyn i to dwumanuałowy, więc
tam, gdzie pianiści męczą się, krzyżując
ręce, klawesynista gra spokojnie na dwóch
klawiaturach. Marcin Świątkiewicz podszedł
do tego utworu z całą swoją ogromną
wiedzą na temat wykonywania muzyki
baroku; wybrał też szczególny instrument:
współczesną kopię niemieckiego klawesy-
nu z czasów Bacha, o czterech rejestrach,
w tym jednym brzmiącym o oktawę niżej.
Wyznaje w opisie płyty, że takiemu właśnie
instrumentowi zawdzięcza nowe spojrzenie
na ten utwór. W istocie większe możliwo-
ści kolorystyczne dają szerszą przestrzeń,
w której solista snuje swoją opowieść,
a właściwie trzydzieści dwie opowieści,
niespiesznie, bez epatowania wirtuozerią,
po prostu przemawiając do nas.
Bo jest o czym.
DOROTA SZWARCMAN
na płycie
Prosto
w oczy 5/6
Nanga, Cisza w bloku,  Mystic Prod.
arcin Dzierżanowski i Filip Różań-
ski, muzycy z rozwiązanego nie-
dawno zespołu Lao Che, począt-
kowo mieli zamiar wydać EP-kę
z czterema utworami reprezentującymi
cztery różne estetyki. Na szczęście do wspo-
mnianego duetu doszła Magda Dubrawska,
wokalistka anarchofeministycznego Gangu
Śródmieście, która swoim szorstkim głosem
i dosadnymi tekstami o młodych kobietach
z blokowisk, ciężkiej atmosferze kibolskiego
nacjonalizmu, ponowoczesnej biedzie szu-
kającej wytchnienia w grach na automatach,
taniej popkulturze albo psychoaktywnych
używkach. Tym żyje „Szakira z ulicy Szekspi-
ra”, symboliczna reprezentantka nowej Polski
B. Ta nowa, nastoletnia, dziewczęca Polska B
to niekoniecznie Podlasie albo Podkarpacie,
to także warszawskie Wrzeciono albo inna
podobna dzielnica wielkiego miasta. Teksty
Magdy (plus jeden autorstwa Basi Wrońskiej)
znakomicie korespondują z tym, co dzieje
się dziś na ulicach i co stanowi przesłanie
Strajku Kobiet. Są inteligentne, przenikliwe
i bezkompromisowe.
MIROSŁAW PĘCZAK
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Kobiety alfa 5/6
Alfah Femmes, No Need To Die,
Alfah Femmes
Z
espół istnieje ledwie od dwóch lat,
ale składa się z doświadczonych
muzyków mających na koncie
m.in. współpracę z Tymonem
Tymańskim, Świetlikami czy Ralphem Ka-
mińskim. Ten zestaw jednak niewiele mówi
o muzyce Alfah Femmes, mocno zanurzo-
nej w finezyjnym popie lat 80., zamkniętej
w zgrabnych piosenkach z anglojęzyczny-
mi tekstami. Podobnie jak w wypadku En-
chanted Hunters mamy tu próbę odświe-
żenia krajowej sceny – jak często w takich
przypadkach bywa, płynącą znad morza.
Z dawną gdańską sceną łączy żeńsko-mę-
ską formację Alfah Femmes swoboda
aranżacyjna – muzycy sprawnie posługują
się językiem jazzu, popu, elektroniki i alter-
natywnego rocka, a nawet punka. Dobrze
wypada stojąca na czele wokalistka Zofia
Bartoś, a po trudnym, korespondencyj-
nym procesie (album powstawał podczas
pandemii) cały ten sojusz różnych wątków
pod feminizującym szyldem zaowocował
znakomitym debiutem. I trafił idealnie
w ogólny nastrój.
BARTEK CHACIŃSKI
REKLAMA
79
 [ K U LT U R A ]

Ironią w dziady

1. „Dziady na Mickiewicza”
w wykonaniu aktorów i muzyków
pod wodzą Oskara Sadowskiego.

ANETA KYZIOŁ To protest robiony metodą chałupniczą i z materiałów

T
z odzysku. Czyli nowocześnie. Jak głosił jeden
z transparentów: „Żądamy powrotu do przyszłości.
Niech się skończy ten koszmar!”.
o państwo jest jak ten transparent, chu- antyaborcyjną orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego Julii
jowe i z kartonu” – brzmi napis na ka- Przyłębskiej, kartony stały się wydarzeniem samym w sobie.
wałku pudełka po pizzy, który dzierży Bo trwające od dwóch tygodni protesty różnią się od innych de-
w ręce dziewczyna. Na innym można monstracji, marszów i parad nie tylko stężeniem wulgaryzmów.
przeczytać: „Nie zasługujecie nawet To także pierwszy protest w stylu DIY – zrób to sam. Tożsamościo-
na porządny transparent” – to z fron- wy, ­kreatywny i zero waste. Prawie nie ma tu tak charakterystycz-
tu, bo z tyłu znaleźlibyśmy logo marki nych dla wcześniejszych demonstracji – w obronie Trybunału
elektronicznej, tłumaczące pierwotne Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego czy nawet Czarnego Po-
przeznaczenie pudełka. Na kolejnej tekturze ostrzeżenie z od- niedziałku sprzed czterech lat – materiałów rozdawanych przez
wołaniem do tasiemca „M jak miłość”: „Drogi PiS-ie, serdecznie organizatorów. Nie mają tu czego szukać też sprzedawcy flag
przypominamy, że Hankę Mostowiak też wykończyły kartony”. i wuwuzeli. Uczestnicy ścigają się na oryginalność i dowcip napi-
Niesione na demonstracjach Strajku Kobiet, wywołanych sów na noszonych transparentach, nagrywają osobiste piosenki,
zaostrzającym i  tak niezwykle restrykcyjną polską ustawę tworzą grafiki, ambicją jest stać się wiralem, rozlać w internecie.

80 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
 2. Trawestacja plakatu wyborczego z 1989 r.
wykonana przez Jarka Kubickiego:
Gary’ego Coopera zastępuje tu Sigourney
Weaver (Ellen Ripley z „Obcego”).

3.

3. Mural à la B­ anksy
z logo protestu:
czerwoną błyskawicą.

4. Rozszczepianie
krzyża, praca studia
© DAWID ZUCHOWICZ/AGENCJA GAZETA, JAREK KUBICKI, AN (2), MAŁGORZATA CZARNA, BART STASZEWSKI

Homework.

5. Grafika Małgorzaty
Czarnej na tle
zdjęcia z drona
100-tysięcznego
protestu
w centrum Warszawy
30 października,
autorstwa
4. Barta Staszewskiego.

I to się udaje. Transparenty i filmy z ulicy weszły do internetu,

skąd zresztą, z komentarzy na forach i Twitterze, z memów, na tę
ulicę wyszły. Kolejne media tworzą cykliczne przeglądy najcie-
kawszych i najbardziej dowcipnych haseł. Pojawiają się między-
pokoleniowe tłumaczenia hermetycznych często treści. Na Face-
booku młodsi wyjaśniali starszym, że w zdaniu „Krzysztof Bosak
mainuje Yasuo” chodzi o grę komputerową „League of Legends”
i pogląd, że postać Yasuo wybierają, czyli mainują, kiepscy,
za to toksyczni gracze. Z kolei Onet wziął na warsztat trans- 5.
parent z napisem „Annuszka wylała olej”, swój tekst (odwołu-
jący się oczywiście do „Mistrza i Małgorzaty” Bułhakowa)

P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 81
 [ K U LT U R A ]
reklamując czytelnikom sensacyjnym: „Kim jest Annuszka?
I skąd ten olej? Wyjaśniamy”.
W sieci krąży nawet mem z opisem „who is who” na demon-
stracjach, z sugestią, żeby się odnaleźć w jednej z kategorii: dzicz
(„drze mordę najgłośniej i ma najlepsze hasła, prawdopodobnie
wcześniejszy patus”), geje („mają najładniejsze transparenty, naj-
milsze osoby na proteście”), rurkowcy („lecą na 4 litrach kawy, kil-
ka niechlujnych transparentów przygotowanych 3 minuty przed
wyjściem”), seniorzy 30+ („chodzą na demo, bo czują, że muszą,
udają, że rozumieją, o co chodzi w transparentach, mogą bloko-
wać ulice, ale nie, jak mają siedzieć na mokrym!”) i bolszewicy
(„doinformowani politycznie, możliwe, że organizator protestu,
żył w podziemiach, po prostu czekając na obalenie rządu”). Z ko-
lei Muzeum Gdańskie zgłosiło chęć przyjęcia transparentów, gdyż
są zapisem historii. Politycy z PiS i biskupi z episkopatu odkryli
dzięki nim, że młodzieży nie wychowuje szkoła czy Kościół, tylko
internet. „Netflix i TikTok” – konstatował ze zgrozą Marcin Hora-
ła, a wtórował mu arcybiskup Gądecki. No i ukuto nową nazwę
dla generacji: po pokoleniu JP2, jeśli takie w ogóle było, przyszło
pokolenie .JPG. Które ewidentnie jest i swoje jestestwo właśnie
głośno zamanifestowało.
Symbole ostrzegawcze
Z gotowców swoich fanów na demonstracjach miały me-
mo-grafiki Jarka Kubickiego (rozmowa z nim na Polityka.pl).
Strawestował słynny plakat wyborczy z 4 czerwca 1989 r. z Ga-
rym Cooperem w stroju szeryfa i napisem Solidarność, Coopera
zastępując bitnymi kobiecymi ikonami popkultury: Ellen Ripley
z „Obcego”, Panną Młodą z „Kill Billa” i Sarah Connor z „Termi-
natora”, na tle napisanego solidarycą „Wypierdalać!”. Solidaryca
i odwołanie do Solidarności rymowały się ze wznoszonymi pod-
czas marszów okrzykami: „Solidarność naszą bronią!” i „Kiedy
państwo mnie nie chroni, swojej siostry będę bronić!”. Ale grafiki
miały też przeciwników, którzy argumentowali, że to przecież
Solidarność dała nieograniczoną władzę Kościołowi, kosztem
praw obywatelskich kobiet właśnie. Nie róbmy fejmu opresorowi!
Plakacista Michał Batory udostępnił w internecie grafikę
z dwoma skrzyżowanymi tamponami, jednym białym, drugim
czerwonym i napisem „Decyduje kobieta”. Pojawiły się murale
à la Banksy: dziewczyna w czerwonej spódnicy i adidasach ciska
z rozbiegu, niczym oszczepem, czerwoną błyskawicą – na jednej
z wersji w plakat z logo PiS. Albo, oparta ręką o ścianę, wymio-
tuje PiS-em. Artystka Iness Rychlik sfotografowała się w białej
sukience z czerwoną plamą w kształcie Polski i zakrwawionym
wieszakiem w ręce.
Ale najpopularniejsza była czerwona błyskawica, umieszcza-
na wszędzie jako logo protestów. Rządzący i kler usilnie chcie-
li w niej zobaczyć symbol SS, a ludzie wskazywali, że w takim
razie symboli SS używają także polska energetyka (błyskawica
ostrzegająca przed wysokim napięciem) czy Grupy Szturmowe
Szarych Szeregów. Autorka grafiki Ola Jasionowska tłumaczyła,
że jej błyskawica jest symbolem ostrzegawczym. Ma jednoczyć
pod szyldem walki o prawa kobiet i ostrzegać, że nie pozwolimy
na ich naruszenie, będziemy walczyć.
Błyskawica jest na protestach wszechobecna. Anna Toma-
szewska-Nelson, artystka mieszkająca w Londynie, wydziergała
ją na drutach, siedząc przed polską ambasadą. Jednym z najbar-
dziej przejmujących przykładów użycia jest grafika autorstwa stu-
dia Homework, przedstawiająca czerwoną błyskawicę wbijającą
się w czarny krzyż. „Rozszczepia krzyż, powodując, że przestaje
być monolitem” – zachwycała się w TOK FM historyczka sztuki
Anda Rottenberg. Wiralem stała się też grafika Małgorzaty Czar-
nej z napisem „Podmiot nie zgadza się z orzeczeniem!” na tle
zdjęcia z drona 100-tysięcznego protestu w centrum Warszawy
30 października, autorstwa Barta Staszewskiego. Ale też zdjęcie
82 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
hokeisty Ciarko STS Sanok Marcina Białego jedną ręką tulącego
kilkuletnią córkę, a w drugiej trzymającego transparent „Nigdy
nie będziesz szła sama”.
Przede wszystkim zaś zdjęcie dwóch kobiet stojących na samo-
chodach, pośród protestujących na rondzie de Gaulle’a, z obna-
żonymi torsami i z dymiącymi flarami w dłoniach. Kadr z jedną
z nich, aktorką, wokalistką i aktywistką Ogólnopolskiego Strajku
Kobiet Karoliną Micułą, rozszedł się po sieci także w zestawie-
niu z „Wolnością wiodącą lud na barykady” Eugène’a Delacroix.
I  hasłami „Rewolucja jest kobietą!” oraz „Liberté! Égalité!
Wypierdalajté!”.
Piosenka patriotyczna
Muzyka pojawia się na transparentach: „Jesteście gorsi niż
piosenki Dżemu”, „O. N. A. powiedziała sobie »dość« już w ’96”,
„Jarek, nie daruję ci tej nocy” czy „To jest ten wiatr, co rozgoni
Kaczora i innych gamoni”. Ale ma też zagrzewać do solidarności
i walki. Zaczęło się od puszczania w pierwszych dniach prote-
stów „Marsza imperialnego” z „Gwiezdnych wojen”. Popularna
była „Sorry, Polsko” Marii Peszek. I „Mam dość” Kryzysu, z refre-
nem: „Jestem już zmęczony. Mam tak dość”. Wojtek Urbański,
Krzysztof Gonciarz i zespół Dagadana stworzyli cover utworu
„Jeszcze będzie przepięknie” Tiltu, a jako wideo posłużyły filmi-
ki z demonstracji, przesyłane przez uczestników Gonciarzowi
na Instagramie.
Ale bardzo szybko zaczęły się pojawiać utwory oryginalne,
stworzone z myślą o Strajku Kobiet. „Krzyk” Zuzanny Wrońskiej
z refrenem: „Krzyk, usłysz mój krzyk/Gniew, poczujesz mój
gniew” i zwrotką: „Obiecujemy Wam – będziecie mieć piekło
jak my/Nie odpuścimy do ostatniej, matczynej łzy/Ojcowie na-
szych dzieci staną za nami,/Nie wyśpicie się spokojnie/Nasze
cierpienie będzie z Wami”. Czy „Piosenka patriotyczna”, w któ-
rej dziewczyna ukrywająca się pod pseudonimem Zwykła Polka,
akompaniując sobie na ukulele, śpiewa słodkim głosem: „Uro-
dzona w kraju, w którym tylko mi wolno/Malować się, być ładną
i spokojną/Nie włożycie mnie w ramkę z Bozią/Odpowiem Wam
krzykiem i wojną/Czy gazem w oczy, czy pięścią w twarz/Czy
oplujecie, zwiążecie, zamkniecie nas/Czy Kaczyński, Duda, czy
Morawiecki/Każdy jeden pierdolony chuj zdradziecki”. Refren
brzmi: „Jebać PiS, jebać PiS/Dlatego tam już nie mogę żyć/Jebać
PiS, jebać PiS, jebać PiS”.
Furorę zrobiła także polska wersja „Bella ciao”, antyfaszy-
stowskiej pieśni włoskich partyzantów z czasów drugiej wojny

Łódzka katedra, protestująca jako
„podręczna” z książki Margaret Atwood.
światowej, „Tortury ciało”. Maja Pompa z kapeli Di Libe brent wi
a nase Szmate (w jidysz: Miłość płonie jak mokra szmata), do wtó-
ru akordeonu, migających świateł policyjnych suk i okrzyków de-
monstrantek i demonstrantów podczas blokady mostu Dębnic-
kiego w Krakowie śpiewa: „Pewnego czwartku/polski Trybunał/
chciał przejąć moje ciało, twoje ciało, ciało ciało ciało!/Pewnego
czwartku/polski Trybunał/wyrzekł nam wojnę w biały dzień./
Więc jeśli nie chcesz/swojemu ciału/powiedzieć ciao, ciało, ciao,
ciao, ciało ciao, ciao!/To bierz transparent/jak inne siostry/i bunt
swój po ulicy nieś./Niech płonie nasz gniew/w tysiącach gar-
deł/co krzyczą dość ofiarom, dość ofiarom, wara od nas wiaro!/
Jesteśmy równe/Jesteśmy wolne,/i świat usłyszy naszą pieśń!/
Kochana siostro/ty wykrzycz głośno:/jebany rządzie – ciao,
TK – ciao, patriarchacie – ciao!/Kochana siostro/niech jutro nie-
sie/o obalonym rządzie wieść”.
Dołączyli też panowie. Piosenkę „Wolność” z ujęciami ze Straj-
ku 30 października w teledysku nagrali Baranovski i Ten Typ Mes.
Hitem stało się hiphopowe „Osiem gwiazd (wojna)” 18-letniego
Karola Krupiaka z Tychów. Licealista rapuje: „To był bardzo chory
rok w bardzo chorym kraju/Od wirusa po protesty, mamy rząd
na haju/Chorzy fanatycy, pomyleni kłamcy/kiedy atakują, ja nie
będę stał i patrzył”. I dalej: „My chcemy tu zostać, tutaj w naszym
domu/I nie znikać jak z budżetu dziesiątki milionów”. W radiu
TOK FM tłumaczył: „Byłem wcześniej zdenerwowany polityką,
ale nie chodziłem na protesty. Dopiero teraz zacząłem. Dlacze-
go? Dobre pytanie. Rządzący dotknęli bardzo prywatnej strefy.
Dotknęli personalnie naszych mam, sióstr”.
Dziady na Mickiewicza
Na jednym z transparentów pojawił się portret Juliusza Słowac-
kiego, a obok napis: „Jak Balladynę za wszelkie zbrodnie, czer-
wony piorun was dziś pierdolnie”. A to nie jedyne odniesienie
do romantyzmu, na którym PiS budował swoją posmoleńską mi-
tologię. Rządziły „Dziady”: „Słuchaj dzieweczko, ona NIE słucha”
czy „Godek, ty nie matką świata, ale... carem!”. A w internecie
© MARCIN STĘPIEŃ/AGENCJA GAZETA
krążył mem nawiązujący do protestów przeciw zdjęciu przez pe-
erelowską cenzurę „Dziadów” w reż. Kazimierza Dejmka z afisza
Teatru Narodowego w 1968 r.: „Rok 2020 tym się różni od 1968,
że tym razem ulica domaga się zdjęcia dziadów ze sceny teatru
narodowego”.
Łącząc fakty i daty – dziady, willę Jarosława Kaczyńskiego przy
ul. Mickiewicza z „Dziadami” i z Halloween – aktorzy i muzy-
cy pod wodzą Oskara Sadowskiego urządzili 31 października
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
„Dziady na Mickiewicza”. W oknach mieszkań w bloku sąsiadu-
jącym z domem Kaczyńskiego czytali fragmenty drugiej części
dzieła wieszcza. Odpalano race, były jęki i wycie, po fragmencie
o Zosi pokutującej za to, że nie chciała kochanka, skandowano
„Moje ciało, mój wybór!”. Na wracające refrenem słowa Guślarza:
„A kysz, a kysz”, zgromadzeni pod oknami widzowie odkrzyki-
wali: „Wypierdalać!”. Kwestie Złego Pana były czytane z naślado-
waniem głosu prezesa PiS, a gdy padło, że prosi o „choćby dwa
pszenicy ziarnka”, ktoś z ulicy odpowiedział: „Nie dla Jarka!”.
Romantyzm w nowej wersji? – Zamiast odniesień romantycz-
nych były ludyczne, ironiczne i satyryczne – zauważa Joanna Kra-
kowska, historyczka teatru i performansu, autorka m.in. biografii
związanej z Komitetem Obrony Robotników aktorki Haliny Mi-
kołajskiej. – I to jest wielka odmiana, to różni te protesty od wielu
poprzednich: brak nuty romantycznej. Nie ma, że teraz idziemy
na barykady uroczyście przeciwko uciskowi protestować. Nie,
idziemy, skacząc i tańcząc. Ton tych protestów jest wolnościowy,
czasem anarchistyczny, często bardzo zindywidualizowany. Jest
wyśmiewanie póz i zdejmowanie masek, mimo że w maskach
– dodaje badaczka. I przypomina krążący w sieci filmik z war-
szawskiego metra, na którym ludzie tańczą i śpiewają do przerób-
ki tanecznego hitu Erica Prydza z refrenem „Jebać PiS” w miejsce
oryginalnego „Call on Me”.
Polska to performans
W Lesznie protestujący pod emblematycznymi dla tych
protestów hasłami „Wypierdalać!” i „Jebać PiS!” spontanicz-
nie odśpiewali... „Rotę”. W Krakowie ustawili się pod siedzibą
arcybiskupa Jędraszewskiego w napis „dom szatana”. Na de-
monstracjach można było spotkać dziewczyny w strojach „pod-
ręcznych” z książki Margaret Atwood: białe kornety i czerwone
płaszcze. Pojawiła się także dziewczyna w trupim makijażu,
ze złotą aureolą i w białej sukni, z podświetloną na czerwono
trumienką na brzuchu i napisem „Nie będę żywą trumną”. Kil-
ku chłopaków niosło na lektyce wielką zaciśniętą pięść z nama-
lowaną czerwoną błyskawicą.
Na jednym z transparentów można było przeczytać: „Niech
to już będzie ostatni sezon Polski, bo scenarzyści zwariowali”.
Na innym – wieloznaczne „Polska jest performansem”. – To jest
gorzkie hasło, choć jako osoba związana z teatrem wolałabym,
żeby było wypowiadane z radością – mówi Krakowska. – Wi-
dzę w nim jednak wyraz irytacji i zmęczenia, że ciągle coś nas
zmusza do reagowania czynnie na absurdy i nadużycia władzy.
Performans znaczy tu chyba to samo, co kiedyś „cyrk na kółkach”.
W demonstracjach Strajku Kobiet widzi elementy Strajku
Klimatycznego – w dużej mierze uczestniczy w nich ta sama
grupa pokoleniowa – i rozproszonych, niesterowalnych pro-
testów spod szyldu Ruchu Occupy. Ale też echo surrealistycz-
nych, obnażających absurdy władzy działań Pomarańczowej
Alternatywy. – Poziom emocji jest tak duży, że mogłyby zapłonąć
te przysłowiowe opony, to mógłby być bardzo radykalny protest.
I jeśli coś nas trzyma na wodzy, to z jednej strony uwikłanie we
własne założenia ideowe, czyli obywatelskie poczucie odpowie-
dzialności za miasto i za planetę. A z drugiej poczucie humoru,
które do pewnego stopnia nas rozbraja. Ale nasza ironia i kpina
wiążą się też z charakterem przeciwnika. Bo ludzie, przeciwko
którym protestujemy, są tyleż groźni, co horrendalnie groteskowi.
Te wszystkie paradoksy nie nastrajają optymistycznie.
4 listopada premier Morawiecki ogłosił lockdown wszystkie-
go prócz kościołów i najpotrzebniejszych sklepów. Za wzrost
liczby zakażonych obwinił protesty i zaapelował o przeniesie-
nie ich... do internetu. Marcin Wicha, pisarz i rysownik, odpo-
wiedział, publikując na swoim profilu facebookowym zwinięty
transparent z dającymi się zobaczyć literami „WYĆ!”.
ANETA KYZIOŁ
83
 [ K U LT U R A ]

W poczekalni
sławy
Otwarta w stolicy Słowenii wystawa
malarstwa Andrzeja Wróblewskiego
„Waiting Room” („Poczekalnia”)
jest kolejnym wydarzeniem
© FUNDACJA ANDRZEJA WRÓBLEWSKIEGO/WWW.ANDRZEJWROBLEWSKI.PL (3)
w jego artystycznym życiu po życiu,
które przypomina rollercoaster.

PIOTR SARZYŃSKI Z LUBLANY

Od góry: Zwiedzający przed obrazem „Poczekalnia I, Kolejka trwa”, 1956 r.
Autoportret czerwony, niedatowany.
Autoportret z żoną III, niedatowany (prawdopodobnie maj 1954 r.).
Z
awodowe życie artysty świetnie i lapidarnie podsu-
mował ongiś Mieczysław Porębski, pisząc: „Pierwsze
zachowane prace graficzne Wróblewskiego pochodzą
z 1944 r. Miał wówczas 16 lat. Pierwsze abstrakcje zaczął
robić w 1948 r., gdy miał 20 lat. Mając lat 21, postanowił
zostać realistą. (…) Mając lat 28, określił i wypowiedział najbar-
dziej istotne i dojrzałe treści swego malarstwa”. Zaś życie osobi-
ste zakończył tragicznie, mając 30 lat, w momencie, gdy na dobre
dopiero się rozwijało, pozostawiając matkę, żonę i trójkę dzieci.

84 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
 Choć śmierć sprawiła, że jego dorobek nagle okazał się roz-

REKLAMA
działem zamkniętym, to wydawało się, że artystyczna sława
Wróblewskiego będzie tylko rosnąć. Wkrótce po śmierci mala-
rza, w styczniu 1958 r., zorganizowano w krakowskim Pałacu
Sztuki dużą wystawę jego prac i w tym samym roku jeszcze
kolejnych siedem mniejszych ekspozycji w różnych miastach
kraju. A później zapadła cisza na kolejne... 35 lat, zmącona prak-
tycznie tylko raz: wystawą w poznańskim Muzeum Narodo-
wym z okazji 10. rocznicy nieszczęśliwego wypadku w Tatrach,
który kosztował go życie.
Przełom nastąpił dopiero w 1993 r. za sprawą książki „Wró-
blewski nieznany”, której autor Jan Michalski pisał z goryczą:
„Nikt nie podjął się analizy jego twórczości, nikt nie skonfron-
tował go ze współczesnością, nikt nie przedstawił rachunku
sumienia. (…) Artysta przestał istnieć”. W ślad za publikacją
przygotowano wystawę w krakowskiej galerii Zderzak. I tak
ruszyła fala ponownie gwałtownie wznosząca artystę, z wysta-
wami w największych polskich galeriach i muzeach, wydawnic-
twami, naukowymi sesjami, badaniami. W 1999 r. w ankiecie
­POLITYKI, mającej wyłonić najwybitniejszych polskich twór-
ców XX w., Wróblewski był już bardzo popularny i znalazł się
na piątym miejscu, przed takimi gwiazdami, jak Alina Szapocz-
nikow czy Magdalena Abakanowicz. Nieco później na dużych
monograficznych wystawach pokazano artystę w Zachęcie,
Muzeum Narodowym w Krakowie i Muzeum Sztuki Nowocze-
snej w Warszawie. W 2014 r. ukazała się monumentalna mono-
grafia „Unikanie stanów pośrednich”. Krok po kroku okazywa-
ło się, że Wróblewski jest autorem nie tylko podręcznikowych
„Rozstrzelań”, ale pozostawił po sobie ogromny, zróżnicowany
i fascynujący interpretacyjnie dorobek.

T wórczość Wróblewskiego, obok rosnącego grona miłośni-

ków, miała swoich krytyków. Bywało, że bezkompromiso-
wych. Co ciekawe, głównie w środowisku artystów. Już w 1984 r.
Jerzy Duda-Gracz pisał, że „przesadzono, kreując nieporadnego
artystę na gwiazdę pierwszej wielkości”. Dziesięć lat później
rzeźbiarz i performer Jerzy Bereś tak surowo oceniał włączenie
„Rozstrzelań II” do zbiorów Muzeum Narodowego w Krako-
wie: „To, co Stalinowi się nie udało, udało się galerii Zderzak
– wcisnąć kicz do polskiego muzeum”. W tym samym roku inny
awangardowy artysta Włodzimierz Borowski wyrażał rozcza-
rowanie faktem, że na wystawie „Rysa w przestrzeni” jego prace
wystawiono obok „kiczów Wróblewskiego”.
Międzynarodowa obecność i zainteresowanie Wróblewskim
jawi się dużo skromniej. W latach 60. władza chętnie włączała
jego „Rozstrzelania” do zagranicznych prezentacji współczesnej
polskiej sztuki – z paragrafu „malarstwo antywojenne”. Krytyk
Andrzej Kostołowski pisał: „Dla polityki kulturalnej Wróblew-
ski nadawał się do manewrowania, bo po pierwsze, już nie żył,
a po drugie, w jego niezwykle bogatym dorobku można było wy-
ławiać to, co odpowiadało aktualnej frazeologii”. Później jednak
nastąpiła długa cisza aż do 2008 r., gdy francuski historyk sztu-
ki Eric de Chassey poświęcił artyście osobną salę na wystawie
w Musée des Beaux Arts w Lyonie, sytuując jego prace obok dzieł
wielkich mistrzów nowoczesności: Jacksona Pollocka i Marka
Rothko. Jednak pierwszą wystawę monograficzną zorganizowa-
no w 2010 r. w Holandii (Van Abbemuseum w Eindhoven). Po raz
drugi, jeszcze okazalej, zaprezentowano Wróblewskiego pięć lat
później w słynnym Museo Reina Sofia w Madrycie.
Wystawa, którą prezentuje słoweńska Moderna Galerija, jest
więc kolejnym podejściem do pokazania światu Wróblewskie-
go. Ranga tej placówki jest większa, niż by na to wskazywały
fakty: 200-tysięczne miasto i dwumilionowy kraj, na pozór
przytłoczony kulturą sąsiadów. To miejsce z historią i wieloma
ważnymi wystawami. Oczywiście lepiej, gdyby twórczość

P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
 [ K U LT U R A ]

Wróblewskiego trafiła do Tate Modern, ale słoweńska loka-

lizacja nie jest przypadkowa. Pretekstem do pokazania dzieł
artysty stała się wizyta, jaką pospołu z krytyczką sztuki Bar-
barą Majewską odbył on w Jugosławii w 1956 r. Przez prawie
miesiąc podróżował po kraju, był także w Lublanie, inspirował
się lokalną kulturą i sztuką. Teraz, po ponad 60 latach, symbo-
licznie powraca tam swoją sztuką.
Wystawa to wzór staranności, dbałości o każdy szczegół,
przemyślenia, jakości. Przygotowania do niej trwały dwa lata.
Najpierw przeprowadzono wnikliwą kwerendę, przy okazji
odkrywając około 50 prac artysty, których miejsce przecho-
wywania wcześniej było nieznane. Następnie 70 dzieł poddano
w warszawskiej ASP starannej konserwacji i wyglądają, jak gdy-
by wczoraj wyszły spod ręki artysty. Wreszcie zdecydowano się
przygotować dla wszystkich wystawianych prac (choć pocho-
dziły z kilkunastu różnych kolekcji) jednolite, eleganckie opra-

© FUNDACJA ANDRZEJA WRÓBLEWSKIEGO/WWW.ANDRZEJWROBLEWSKI.PL (2)

Od góry: Tron, niedatowany. „Poczekalnia II, (Ukrzesłowienie I)”, 1956 r.
wy i antyrefleksyjne szyby. I każdą wyposażono w miniaturowe
elektroniczne czipy chroniące przed kradzieżą! A także wydano
imponujący anglojęzyczny katalog w prestiżowej międzynaro-
dowej oficynie Hatje Cantz. Wszystko to częściowo za pienią-
dze Fundacji, częściowo dzięki wsparciu Instytutu Adama Mic-
kiewicza, ale też dzięki przekonaniu kolekcjonerów, by sami
zainwestowali w swoje prace. Na 120 w większości niedużych
dzieł przeznaczono aż 800 m kw. powierzchni galeryjnej.
Wróblewski, mimo że zmarł dość młodo, pozostawił po sobie
sporo prac. Katalog jego spuścizny obejmuje około 1500 pozycji.
W tym blisko 150 prac olejnych. Te najważniejsze, dzięki mądre-
mu zarządzaniu spuścizną przez rodzinę, w większości zasiliły
zbiory publiczne największych polskich muzeów. Istnieje też
kilka znaczących kolekcji prywatnych. W ostatnich 20 latach
sporo dzieł zmieniało właścicieli. Według statystyki na portalu
Artinfo na aukcjach pojawiło się ich blisko 240, choć w zdecydo-
wanej większości były to rysunki tuszem, niekiedy gwasze. Pod

86 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
młotek poszło też kilka prac olejnych, osiągając wysokie ceny.
W 2003 r. sprzedano „Matkę z zabitym dzieckiem” za 470 tys.
zł, rok później „Uwaga, nadchodzi” za 490 tys. W 2016 r. „Au-
toportret” zmienił właściciela za 1,3 mln, a w 2019 r. „Portret
mężczyzny” za 1,35 mln. Ale w środowisku powszechnie wia-
domo, że te najciekawsze transakcje przeprowadzono w ciszy
gabinetów, a kwoty sięgały kilku milionów złotych.
Rodacy zaprzyjaźnili się więc z Wróblewskim, polubili go.
Ogromna w tym zasługa wspomnianej już istniejącej od ośmiu
lat fundacji jego imienia, która głównie dzięki niestrudzo-
nym Wojciechowi Grzybale i Magdalenie Ziółkowskiej wy-
konuje gigantyczną pracę, by zainteresowanie Wróblewskim
nie słabło. Aż trudno uciec w tym momencie od porównania
z fundacją zawiadującą spuścizną po innej wielkiej polskiej
artystce – Magdalenie Abakanowicz – która dysponując niepo-
równywalnie większym potencjałem i możliwościami, unika
wszelkiej aktywności i nie robi praktycznie nic, by promować
zmarłą rzeźbiarkę.
C zy krajowy fenomen popularności ma szansę przełożyć się
na zagraniczną popularność malarza, czy raczej stanie się
Wróblewski takim Malczewskim bis, uwielbianym w kraju,
a niezrozumiałym i z obojętnością traktowanym na świecie?
Odpowiedź nie jest prosta. Z jednej strony próby pokazania
Wróblewskiego za granicą okazały się obiecujące i choć nikt nie
obwołał go wielkim międzynarodowym odkryciem, to życzliwe
zaciekawienie było spore. Z drugiej, budzi się wiele wątpliwości.
W ciekawym eseju „Warunki możliwości” austriacki filozof
Boris Buden pyta: „Czy powinniśmy pomóc Wróblewskiemu
i jego sztuce pokonać dystans i (…) wejść do kanonu historii sztu-
ki nowoczesnej jako artyście o międzynarodowej renomie, zapi-
sać w niej zdanie lub rozdział?”. Co ciekawe, na tak postawione
pytanie odpowiada: nie. I wyjaśnia, że tłumaczenie mocno osa-
dzonych w polskiej przeszłości i kulturze dzieł artysty na język
międzynarodowej sztuki nieuchronnie prowadzi do nieporo-
zumień. Ciekawe, że podobne stanowisko zajmuje wspomniany
Eric de Chassey, który był kuratorem wystaw Wróblewskiego
w Lyonie i Madrycie, i któremu trudno odmówić entuzjazmu.
Pisał on: „wiązanie twórczości malarza z narodową historią po-
woduje, że dla obcokrajowców staje się on mniej interesujący”.
Pozostają dwa wyjścia. Pierwsze to zgodzić się na pozo-
stawienie Wróblewskiego w  tej samej grupie, co Matejko,
Malczewski, Wyspiański czy Hasior, uwikłanych w polskość,
zaplątanych w lokalną historię, narodowe traumy i obsesje.
Drugie to jednak próbować walczyć o rozszerzenie pola jego
percepcji. Czyli pozostawić na boku wszystko, co nieoryginal-
ne lub wymaga tłumaczeń: przeciętne młodzieńcze abstrak-
cje, socrealistyczne malowidła, ale też „Rozstrzelania”, które
już zawsze będą miały lokalną antyfaszystowską konotację.
A skupić się na twórczości uniwersalnej, powstałej szczególnie
w ostatnich dwóch–trzech latach życia. Na seriach nagrobków,
ukrzesłowieniach, metafizycznych gwaszach i monotypiach,
niepokojących portretach. Trudno oczekiwać, by świat nagle
odkrył i zachłysnął się Wróblewskim tak, jak niedawno szwedz-
ką malarką Hilmą af Klint. Ale jest nadzieja, że jeśli nie akapit,
to choćby owo zdanie do kanonu sztuki nowoczesnej, o którym
wspomniał Buden, można by dopisać. Słoweńska wystawa jest
świetnym krokiem w tym kierunku.
PIOTR SARZYŃSKI
Andrzej Wróblewski, Waiting Room, Moderna Galerija, Lublana,
wystawa czynna (jeśli Covid-19 nie pokrzyżuje planów) do 10 stycznia 2021 r.
REKLAMA
 [ K U LT U R A ]
Dusza, ciało i narrator
W nowej książce eseistycznej Olga Tokarczuk pokazuje, jak zmieniać
swoje myślenie, jak widzieć inaczej, czyli czytać inaczej.
JUSTYNA SOBOLEWSKA
N
ową książkę Olgi Tokarczuk otwiera esej zaty-
tułowany „Ognozja”, który opublikowaliśmy
w ­POLITYCE 40 i który zapoczątkował cykl esejów
Ex-centrum. W ten sposób zaczął powstawać swoisty
słownik nowych, użytecznych pojęć, które oświetlają
moment końca świata, jaki znaliśmy, i początku czegoś nowego.
Książkę zamyka słynna mowa noblowska, czyli „Czuły narrator”,
która wprowadziła nowe pojęcie, nie tylko literaturoznawcze, czyli
„narratora czwartoosobowego”, który „potrafi zawrzeć w sobie za-
równo perspektywę każdej z postaci, jak i umiejętność wykracza-
nia poza horyzont każdej z nich; który widzi więcej i szerzej i jest
w stanie zignorować czas. O tak, jego istnienie jest możliwe”.
88 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Ten narrator odnosi się nie tylko do literatury. „Człowiek, pro-
szę państwa, moi drodzy, ma duszę, ciało i narratora” – pisze Olga
© ŁUKASZ GIZA, WYDAWNICTWO LITERACKIE
Tokarczuk w jednym z wykładów łódzkich. W swoich esejach i wy-
kładach pisarka stara się wyjść poza znaną perspektywę. Do tego
służy jej pojęcie ekscentryczności, czyli szukania nietypowych
punktów widzenia, wyjścia poza centrum. Ekscentryczność to nie
sposób ubierania, ale porzucenie udeptanych ścieżek myślenia
i działania. To się może odbywać dzięki literaturze, która daje nam
możliwość patrzenia na świat z wielu punktów widzenia. „Czyta-
jąc, uczestniczymy w życiu kogoś innego i stajemy się nim (…).
Mężczyzną może stać się kobieta. Jan Kowalski potrafi stać się
Anną Kareniną, a ośmioletnia Ola Tokarczuk kapitanem Nemo”.
Nowa książka – pierwsza po przyznaniu Tokarczuk li-

REKLAMA
terackiego Nobla – wprowadza nas na wiele sposobów
w ­literaturę, w czytanie i pisanie.Odsłania warsztat pisarki
i czytelniczki, jak w tekście „Palec w soli, czyli krótka historia
mojego czytania”. Od buszowania w bibliotece, gdzie królo-
wał jej ojciec bibliotekarz, przez zachwyt książkami Verne’a,
aż po cykliczne powroty do ulubionych książek, choćby do „Cza-
rodziejskiej góry” Manna. Ta sama książka czytana co kilka lat
okazuje się zupełnie inną lekturą, bo my się zmieniamy i po-
trafimy patrzeć inaczej. W historii czytania pisarki momen-
tem przełomowym była lektura Freuda. Tokarczuk ostrzega
też, że możemy stracić umiejętność zanurzania się w fikcji,
w rozkoszy wyobrażonych światów. Z wiekiem wielu czytelni-
ków odwraca się od powieści, wybiera literaturę faktu. „Wtedy
stawiamy autorom niemądre pytanie: na ile opisywane wyda-
rzenia są prawdziwe? I to jest koniec…”. Pisarka przypomina,
że to właśnie fikcja, powieść, potrafi nas wyprowadzić z samych
siebie i kreować alternatywne światy. Powieść jest niezbędna
i niezastąpiona.
Tokarczuk opowiada też o procesie pisania. O tych książkach,
które „pisały się same”, jak „Prawiek”, i takich, które wymagały
długiej pracy i czekania na odpowiedni czas, jak „Dom dzienny,
dom nocny”. 20 lat wcześniej zanotowała sobie pomysł posta-
ci transseksualnego mnicha Paschalisa, który spisuje historię
brodatej świętej Kummernis. Właśnie podczas pisania tej po-
wieści po raz pierwszy zaczęła się zastanawiać nad tym, kto
opowiada tę historię, kim jest narrator. Z kolei, tworząc „Księ-
gi Jakubowe”, odkryła w pewnym momencie, że Nachmann
z Buska, który spisuje historię Jakuba, nie udźwignie całej tej
historii, potrzebny jest jeszcze inny punkt widzenia. „Kiedy
pogrążyłam się w  prawdziwej rozpaczy nad rozgrzebanym
tekstem, szast-prast niczym dżinn z lampy Aladyna pojawiła
się Jenta – postać, której fizyczne i psychiczne granice nie są
już ludzkiej miary. Dzięki temu Jenta spogląda poprzez czas
i widzi wszystko z góry”.

Fascynująco Tokarczuk opowiada o pisaniu jako procesie,

w którym z zewnątrz przychodzą rozmaite sygnały, nowe
wątki i nawet rozwiązania problemów.Człowiek zanurzony
w pisaniu ma wrażenie, że cała rzeczywistość mu sprzyja i pod-
suwa tropy. Znają to uczucie osoby nie tylko piszące powieść, ale
też zanurzone głęboko w intensywnej pracy twórczej. Zalążkiem
„Ksiąg Jakubowych” była w końcu lat 90. wizyta w pewnym an-
tykwariacie, gdzie Tokarczuk znalazła „Księgę Słów Pańskich”
Jakuba Franka. Powieść powstała wiele lat później. A  kiedy
skończyła ją pisać, przyśnił jej się sen, w którym odwiedzili
ją bohaterowie książki. „Wyłanianie się postaci literackiej jest
dla mnie najbardziej tajemniczym momentem całego procesu
psychologicznego zwanego pisaniem”. Wielu pisarzy zwracało
uwagę, że postaci, które tworzą, stają się autonomiczne i potra-
fią często zadziwiać swojego twórcę.
Tokarczuk mówi nie tylko do piszących, ale przede wszyst-
kim do nas wszystkich, do czytelników. Czytelnik jest jak
wędrowiec z  XIX-wiecznej ryciny, który dotarł do granic
świata i wystawia głowę poza jego granicę, żeby zobaczyć,
co jest poza nim. Nie trzeba podróżować,
żeby być wędrowcem, wystarczy nieustająco
wykraczać poza koleiny swojego myślenia,
szukać innych perspektyw. Widzieć ina-
czej, czyli czytać inaczej. „Tak, jesteśmy tu
po to, żeby czytać” – pisze Tokarczuk. Czytać
i zmieniać świat.

Olga Tokarczuk, Czuły narrator,

Wydawnictwo Literackie, Kraków 2020

P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
 [ K U LT U R A ]
Mea pulpa
Pod domem Jarosława Kaczyńskiego
na ulicy Mickiewicza grupa artystów wy-
stawiła spektakl „Dziady” Adama Mickie-
wicza. Wystąpili m.in. Kasia Warnke, Mi-
chał Szpak, Ola Domańska czy Krzysztof
Zalewski. Wszystkich młodych widzów
informuję, że cytat „Spieprzaj, dziadu!”
nie pochodzi z tego dzieła.
Radek Kotarski, dziennikarz i youtuber,
przekazał na aukcję WOŚP swoje ferrari
F430, które zakupił... miesiąc wcześniej.
W ramach realizacji chłopięcych marzeń.
W ramach realizacji męskich marzeń tym
wydarzeniem promuje swą nową książ-
kę. Miałem to auto. Jest jak polska służba
zdrowia. Wymaga naprawy.
Rafał Ziemkiewicz, znany z kultury sło-
wa oraz subtelności przekazu, planuje
otworzyć swój kanał na YouTube. Będzie
tam komentował bieżące wydarzenia.
Dla największych fanów pojawi się strefa
premium z treściami płatnymi. Tam autor
za pieniądze opowie, jak za darmo wyko-
rzystać nietrzeźwą.
Polsat rozpoczął ciekawą praktykę. W se-
rialu „Bez skrupułów” stacja cenzoruje
efektem dźwiękowym każdy wulgaryzm,
a jest ich znaczna ilość. Zamazuje też ko-
biece piersi oraz pośladki. To podobno
polityczny obraz zepsutych elit, co trudno
stwierdzić, bo nie wszystko widać.
Michał Wiśniewski pojawił się na straj-
ku kobiet w ramach marszu środowisk
artystycznych. Wcześniej muzyk nagrał
wulgarną piosenkę o Prezesie. W maju
jednak twierdził, że Jarosław Kaczyński
to geniusz. Ewidentnie Michał z poglą-
dami ma to samo co z żonami. Nie są stałe.
Polo TV wystartowała z nowym serialem
dokumentalnym pt. „Wesele z piekła ro-
dem”. Bohaterką cyklu jest Krystyna Zają-
czek, która od 15 lat zajmuje się organizacją
Marcin Najman, zagorzały chrześcijanin oraz niespełniony
obrońca Kościoła, znowu podpadł fanom, gdyż zaprezentował
zdjęcie córki w stroju na Halloween. Wczoraj katolik,
dziś poganin? – pytają nieliczni wielbiciele. To nie jedyny
brak logiki. W TVP nazwali Marcina gwiazdą sportu.
90
czyli kronika popkulturalna
Kuby Wojewódzkiego
© LESZEK ZYCH
wesel. Widzowie w każdym odcinku zoba- W TVN24 Magdalena Środa porównała
czą jedno wesele. Wiara, że dobre wesele liderkę Strajku Kobiet do Lecha Wałę-
to dobre życie, jest jak wiara, że dezodorant sy. Cieszy mnie fakt, że po okresie bu-
działający 24 godziny przy zmianie czasu rzy i napięć do mediów wraca poczu-
na zimowy będzie działał dłużej. cie humoru.
Jest nareszcie. Jacek Kurski dopiął swego. Sytuacja jest trudna, ale na szczęście jest
Koronka do miłosierdzia Bożego będzie z nami Jarek Jakimowicz. Publicysta in-
transmitowana w TVP1. W weekendy o go- terdyscyplinarny. Jarek przestrzega, że już
dzinie 15.00. Oczywiście z sanktuarium wkrótce wszyscy będziemy musieli przejść
w Łagiewnikach. Przynajmniej do następ- na islam. Zaapelował o obronę kościołów
nego ślubu kościelnego Jacka. i podziękował Straży Narodowej. Cieszę się,
że mamy Jarka. Nic co prawda nie wnosi,
Doradca ministra edukacji Przemysława ale nie mogę się doczekać, aż go wyniosą.
Czarnka dr hab. Paweł Skrzydlewski zdia-
gnozował, że osoby biorące udział w pro- Magda Narożna pokazała kuchnię – infor-
testach „nie są Polakami”: „Są to ludzie muje serwis Jastrząb Post. Dziennikarskie
kierowani podszeptami diabła”. Ładne oko publicysty tego medium wytropiło
i prawdziwe. A szwedzki stół to konse- to i uznało za ważny news. Pamiętam taki
kwencja syndromu sztokholmskiego. cytat z Leca: „Bełkot? Ale nowy”.
Scenarzystka Ilona Łepkowska znów pisze Marek Niedźwiecki wrócił do radia. 1 listo-
listy. Tym razem do liderów PO. Główne pada dziennikarz zadebiutował autorską
wątki to: Gdzie jesteście. Jesteście leniami. audycją na antenie Radia 357. Gratulacje.
I wstyd mi, że na was głosowałam. To niesa- Podobno niedźwiedź wyczuwa samicę
mowite. Te trzy zdania mają w sobie więcej z odległości 28 km. Jak widać, radio też.
życia niż cała obsada „M jak miłość”.
Firma bukmacherska Betfan ruszyła
z pierwszą telewizyjną kampanią rekla-
mową. W roli głównej występuje strong-
man Mariusz Pudzianowski. Hasło jest
proste: „Masz już konto w Betfan? Czy
mam ci je wklepać?” – pyta Mariusz. Emo-
cje jak w orędziu Prezesa. I tu, i tam chodzi
o to, by się nap...ć.
Michał Żewłakow został dyrektorem spor-
towym Motoru Lublin. Tym samym wraz
ze Zbigniewem Jakubasem i Bogusławem
Leśnodorskim chcą budować nową potę-
© KAROL MAKURAT/REPORTER
gę futbolową. Dobry żart. W 11 chłopa
do udźwignięcia.
Abp Stanisław Gądecki wypowiedział się
w temacie, który zna: „Niemalże każdy
serial dla młodzieży na Netflixie zawiera
promocję homoseksualizmu, hedonizmu
i rozwiązłości”. To prawda, wszystkie wy-
glądają jak z jednej parafii.
Minister edukacji i nauki pan Przemysław
Czarnek zapowiedział koniec z pedago-
giką wstydu w szkołach. To dobry objaw.
Gwarantujący młodzieży, że nigdy nie bę-
dzie się o nim uczyć.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
 [ K AWIARNIA LITER ACK A ]
Krzysztof Siwczyk
Spektakl
przemiany
ekadę temu z  poetą
Ma rcinem Sendec-
k im odw iedziliśmy
Pa r yż. Za nim uda-
liśmy się do Ambasady Polskiej na spo-
tkanie autorskie, poszliśmy pomodlić się przy grobie
Baudelaire’a. Wykonaliśmy wszystkie konieczne eg-
zekwie, zrytualizowaliśmy alkoholem swój paryski
spleen w przekonaniu, że wszystko, co ważne, mieści
się na paryskich cmentarzach. Spotkanie autorskie
wydawało nam się jedynie instytucjonalnym anek-
sem do faktycznie duchowej podróży. Kiedy zasie-
dliśmy w przepięknej sali przy rue de Talleyrand, nie
spodziewaliśmy się niczego poza nikłym, polonij-
nym audytorium.
W pewnym momencie Marcin szepnął mi do ucha,
że chyba w pierwszym rzędzie siedzi Ludwik Flaszen.
Po czytaniu udaliśmy się na lampkę wina, którą już
spożywał Flaszen. Miał wtedy około osiemdziesiąt-
ki. Nosił się skromnie, choć biła od niego specyficzna
energia. Przyglądał się nam z zaciekawieniem. Nie pa-
miętam dokładnie, ale to chyba Marcin pierwszy się
przełamał i zagadał.
Ludwik Flaszen był dla mnie nie tyle legendą pol-
skiej krytyki i Teatru Laboratorium, ile instruktorem
transgresji porządku społecznego i kulturowego, dla
którego teatr i krytyka były zaledwie instrumentami
tej transgresji. Mawiał: „w kraju byliśmy pornografa-
mi, na Zachodzie – katolickimi obskurantami”. Ten
aktywista czasów głębokiej komuny, w surowej regule
intelektualnej wespół z Grotowskim uczynili z teatru
pole doświadczenia wewnętrznego, które posiłkując
się językiem symboli chrześcijańskich, zupełnie je
przewartościowało. Wystarczy obejrzeć dziś „Apoca-
lypsis cum figuris”, by zrozumieć, dlaczego kardynał
Wyszyński tak się swego czasu pieklił, widząc w tym
dziele demoralizującą rękę diabła, nakłaniającego
naród do orgii i pijaństwa na materacach ułożonych
z Ewangelii. Cóż, tradycja kościelnej infamii ma się
wciąż w Polsce świetnie. Akurat artyści sobie jakoś
z  nią radzą. Ciekawi mnie, jak poradzi sobie z  nią
Strajk Kobiet.
Ludwik Flaszen zmarł w momencie, kiedy Polska
na ekranach telewizorów zobaczyła młode dziew-
czyny przerywające msze. Jak na polskie warunki jest
to transgresyjne nowum, choć w tradycji kultury Za-
chodu ma swoje piękne karty. Oglądając telewizyjne
obrazki, pomyślałem, że te dziewczyny to współczesne
luteranki, dla których wieszaki są jak tezy z Wittenber-
gi. Towarzyszące tym działaniom emocje są oczysz-
czające niczym wielki społeczny spektakl w laborato-
rium opresyjnego państwa, gdzie od lat prowadzi się
eksperyment na ciele kobiet. Biopolityka po polsku
od przełomu 1989 r. jest przecież systemową i symbo-
liczną przemocą wyrażaną w gramatyce języka Kościo-
ła katolickiego. Te młode dziewczyny na ulicach są tej
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
© LESZEK ZYCH
gramatyki przełamaniem. W gwał-
towny sposób redefiniują pojęcia
wolności i  odpow ied zia lności,
przechwytują uzurpowany przez
Kościół język symboliczny. Wymownym aktem tego
przejęcia było ubranie pomnika Chrystusa w tęczę.
Tymczasem trwa już kolejny akt spektaklu przemia-
ny polskiego społeczeństwa z katolickich obskurantów
w ludzi dojrzałej demokracji Zachodu. Ten proces bę-
dzie długi, burzliwy i bolesny, ale się odbędzie według
logiki zmiany pokoleniowej. Dobrze mieć przy tym
na uwadze dziedzictwo Flaszena i Grotowskiego. Pro-
testy uliczne wygasną jak sława Teatru Laboratorium,
niemniej dla wielu z tych młodych ludzi dzisiejsze wy-
darzenia okażą się przeżyciem pokoleniowym w wa-
runkach epidemicznego zagrożenia życia. Ta młodzież
wyda swoich teoretyków – strażników surowej reguły
indywidualnej wolności i odpowiedzialności.
Kiedyś sięgnie do wielkiego, internetowego repozy-
torium wiedzy, by poznać niegdysiejszych rewolucjoni-
stów. Takich jak Ludwik Flaszen, który dożył lat dzie-
więćdziesięciu, a jego słynne książki, jak choćby „Głowa
i mur” czy „Cyrograf”, są dziś trudno dostępne. Mogą
spokojnie służyć za podręczniki szkolne i akademickie.
Impuls do przemian społecznych idzie przecież często
od strony sztuki. Tym razem poszedł ze strony funda-
mentalistów religijnych. Być może w tym źródle tli się
szansa na trwałość obywatelskiego nieposłuszeństwa,
które kiedyś przerodzi się w racjonalnie zorganizowany
rozbrat państwa i Kościoła. Tego mogą dokonać dzisiejsi
dwudziestolatkowie – Generacja Z.
T eatr zmian społecznych musi wszak grać swoją sztu-
kę introspekcji i musi prowokować niemą większość
widzów do zaangażowania. Oczywiście ideałem demo-
kracji jest wyrażanie tego zaangażowania w akcie wy-
borczym, a nie w malowaniu fasad kościołów. Jestem
jednak spokojny. Kościół stać na zamalowania swojej
fasady, na jej praktyczną reformę. Wystarczy posłuchać,
co mówi ks. prof. Alfred Wierzbicki, zanim jego macie-
rzysta instytucja go nie obłoży ekskomuniką. Śmiem też
twierdzić, że w kolejnych wyborach dzisiejsza młodzież
walcząca o swoje prawa na ulicach stawi się przy urnach
w komplecie, bogatsza o doświadczenie brania po gło-
wie od sprzymierzonych z władzą narodowców i nieco
pogubionego emocjonalnie księdza ze Szczecinka, wy-
machującego im przed oczami pustą bursą. Ciekawe,
że nie było w niej jednak Najświętszego Sakramentu.
W imię Matki, Córki i Umiłowanej Siostry.
Krzysztof Siwczyk, jedyny w Polsce poeta, który jest jednocześnie
krytykiem literackim, felietonistą oraz aktorem (zagrał głównego
bohatera filmu Lecha Majewskiego „Wojaczek”). W 2016 r. wydał tom
wierszy „Jasnopis”. Pracuje w Instytucie Mikołowskim. Ostatnio wydał
tom wierszy „Mediany” (2018 r.) i prozę „Bezduch” (2018 r.).
91
 [ K U LT U R A ]

Zbroja pamięci
Szukanie kozłów ofiarnych, wykluczenie, przemoc
wymierzona w mniejszości to część typowej
polityki „dziel i rządź” – mówi Viggo Mortensen,
aktor i reżyser filmu „Jeszcze jest czas”.
J AKUB DEMIAŃCZUK: – Jest pan znany
z aktywnej walki o prawa człowieka,
ale „Jeszcze jest czas”, opowieść
o trudnej relacji homoseksualnego
syna i jego ojca bigota, na pierwszy
rzut oka nie wydaje się polityczną
deklaracją. Premiera trafiła jednak
w szczególny czas, gdy choćby w Polsce
głośno słychać homofobiczne głosy.
V IGGO MORTENSEN: – To prawda, to nie
jest polityczny film, przynajmniej w tym
sensie, że nie opowiada się za żadnym
konkretnym stanowiskiem, filozofią czy
punktem widzenia. Ale przecież każdy
film jest w jakimś sensie socjopolityczną
obserwacją. Rodzinę Petersonów, o któ-
rej opowiadam, można potraktować jako
mikrokosmos będący odbiciem całego
społeczeństwa – wraz z napięciami i kon-
fliktami rodzącymi się z różnych, często
wzajemnie wykluczających się poglądów.
Z drugiej strony „Jeszcze jest czas” można
odczytać jako historię skomplikowanych
relacji rodzinnych.
Łatwiej o polityczne odczytanie tego
filmu w krajach takich jak Polska – pań-
stwach demokratycznych, lecz rządzo-
nych przez autorytarnych polityków.
Szukanie kozłów ofiarnych, wykluczenie
społeczne, a czasem przemoc wymierzo-
na w mniejszości – takie jak społeczność
LGBT – to część typowej polityki „dziel
i rządź”, charakterystycznej dla reakcjo-
nistycznych rządów. Dla obywateli w takiej
sytuacji najtrudniejsze jest to, że nie mają
pewności, jakie są prawdziwe zamiary
władzy i co politycy robią za zamkniętymi
drzwiami. Po to partiom rządzącym sys-
© LISELOTTE SABROE/RITZAU SCANPIX/AP/EAST NEWS
lub potomkami imigrantów z Europy.
Czy to oznacza, że fikcyjną historię
Petersonów wzbogacił pan o własne
doświadczenia?
To historia fikcyjna, lecz opowiadając ją,
chciałem rozliczyć się z własnymi uczucia-
mi wobec moich rodziców, zrozumieć, cze-
go się od nich nauczyłem, jakie były nasze
relacje. I dlatego dedykowałem film młod-
szym braciom, Charlesowi i Walterowi,
bo każdy z nas bez trudu odnajdzie w tej
opowieści elementy własnego dzieciństwa
– choćby to, że nasi rodzice też się rozsta-
li, gdy byliśmy dziećmi. Echa tego, co nas
łączyło i dzieliło, odbicie naszych relacji
z ojcem i matką. Muszę jednak podkreślić,
że nasze dzieciństwo i nasza rodzina były
zupełnie inne niż to, co widać na ekranie.
Niektóre sceny w pana filmie są
barwne, pełne energii, zmontowane
z pięknymi ujęciami przyrody. Jakby
były przeciwieństwem nieszczęśliwego
życia rodziny Petersonów. Dlaczego
zdecydował się pan na taki wizualny
kontrast?
Żadnej rodziny, żadnej relacji między
ludźmi nie da się w pełni opisać, bazując
wyłącznie na jednej emocji. To jakby pró-
bować opisać cały rok za pomocą jednej
jego pory. A ja chciałem, żeby w tej opo-
wieści znalazło się wiele aspektów życia.
Wiosna i lato, jesień i zima, smutek i ra-
dość, żal i tęsknota, miłość i nienawiść.
Chciałem, żeby bohaterowie zaskakiwali
widzów, choć na początku może się wy-
dawać, że ich role społeczne są oczywiste.
Bardzo nie lubię filmów, które tłumaczą
wszystko i próbują mi jako widzowi wyja-
te w filmowej teraźniejszości, jak i w su-
biektywnych wspomnieniach bohaterów
– pozwalają stopniowo zrozumieć, jak bo-
haterowie stali się tym, kim są, i jak kształ-
towały się ich skomplikowane relacje.
W retrospekcjach raz przyjmuje
pan punkt widzenia ojca, raz syna.
Widać to zwłaszcza w dwóch scenach
polowań: w jednej z nich chłopiec
uczestniczy w łowach z entuzjazmem,
w drugiej powstrzymuje się przed
oddaniem strzału. Czyja prawda
jest zatem prawdziwa?
Scena polowania na kaczki i przynie-
sienia zastrzelonego ptaka do domu
to moim zdaniem wspomnienia Willisa,
ojca głównego bohatera. Ale już sce-
na, w  której chłopiec nie chce strzelić
do jelenia, to wspomnienie syna Johna.
Mówię „moim zdaniem”, bo ostateczna
interpretacja należy do widzów. Zależało
mi na tym, żeby ten punkt widzenia był
bardzo płynny, żeby się zmieniał, bo każdy
może sam zdecydować, czy to, co widzi
w retrospekcjach, jest prawdą czy ułudą
przeszłości. Jeśli poszczególne sceny dzia-
łają, a cała historia została opowiedziana
efektywnie, wtedy każdy obraz i każdy
dźwięk zachęca widza, by wziął udział
w kształtowaniu narracji. W idealnej sy-
tuacji każdy, kto jest zainteresowany tym,
jak rozwija się fabuła, może zdecydo-
wać, kim są dla niego bohaterowie filmu,

temowa cenzura i kontrola nad mediami.
Niels Bohr powiedział kiedyś: „Najlepszą
bronią dyktatorów jest tajemnica, więc
bronią demokracji powinna być otwar-
tość”. Społeczeństwo dobrze poinformo-
wane przez niezależną, wolną od politycz-
nych nacisków prasę będzie mniej skłonne
tolerować niedemokratyczny rząd.
Dedykował pan swój film braciom.
Bohaterowie są – podobnie
jak pan – imigran-
tami
śnić każdy aspekt fabuły. Kino, które cenię
najbardziej, nie pokazuje wszystkich deta-
li, za to zaprasza mnie do współuczestnic-
twa, skłania do samodzielnego myślenia.
Chciałem osiągnąć taki efekt częścio-
wo za pomocą retrospekcji, częściowo
za pomocą subtelnych zmian światła
i palety barw. A zdjęcia natury – zarówno
Viggo Mortensen (rocznik 1958) – amerykański aktor, pisarz, muzyk, artysta wizualny. Debiutował
w 1985 r. w dramacie „Świadek” Petera Weira, międzynarodową popularność przyniosła mu rola Aragorna
w trylogii „Władca Pierścieni”. Trzykrotnie nominowany do Oscara. „Jeszcze jest czas” to jego debiut reżyserski.

92 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
co oznaczają ich interakcje, i ostatecznie
nadać znaczenie temu, co zobaczył.
Przyjmowanie punktu widzenia Willisa
jest dla widzów trudnym zadaniem.
To homofob, rasista, człowiek odpy-
chający. Pan jednak go nie ocenia, nie
tłumaczy jego bigoterii. Z biegiem
czasu Willis zaczyna sprawiać wrażenie
człowieka, dla którego nienawiść
wobec świata jest maską. Ukrywa
za nią wstyd wywołany opuszczeniem
rodziny, może również lęk przed
starością i samotnością.
Willis przez lata stał się zgorzkniałym,
zamkniętym w sobie człowiekiem. Ale nie
zawsze był taki, co zaczynamy rozumieć
dopiero z czasem, gdy poznajemy jego hi-
storię. Przemoc – w myśli, mowie albo czy-
nach – przeważnie jest reakcją na strach
i niepewność. Wszyscy musimy się mie-
rzyć z tym, co postrzegamy jako zagroże-
nie dla naszego świata i poczucia własnej
wartości. Nasze osobowości zmieniają się
z biegiem czasu, a niektórzy reagują gnie-
wem, zaprzeczeniem tego, w co kiedyś
wierzyli. To także przypadek Willisa. Po-
kazanie jego przemiany to kolejna rzecz,
której służą w moim filmie retrospekcje.
Chciałem pozwolić widzom spojrzeć
na świat jego oczami. Bardzo ważne było
dla mnie to, żeby pokazać, jak on pamięta
wydarzenia. Czasem możemy porównać
wspomnienia Willisa i Johna, zobaczyć,
że odmiennie interpretują przeszłość.
To ważne, żeby ich zrozumieć?
„Jeszcze jest czas” to także film o tym,
że pamięć jest bardzo zwodnicza. Zupeł-
nie niewiarygodna jako metoda dokumen-
tacji doświadczeń sprzed lat. Subiektywna
interpretacja wydarzeń z przeszłości – za-
równo niedawnych, jak i odległych – jest
podstawowym narzędziem naszej ko-
munikacji z innymi ludźmi. Świadomie
i  nieświadomie korzystamy z  naszych
wspomnień, nieustannie je przekształ-
cając. A czasem mimowolnie zmyślamy
wydarzenia, które w rzeczywistości nie
miały miejsca. Mamy tendencję do mi-
mowolnego, podświadomego kreowania
wspomnień. To prawdopodobnie jakiś
mechanizm obronny, sposób na zacho-
wanie mentalnej kontroli nad tym, jak
postrzegamy świat wokół nas i samych
siebie. Pamięć staje się w ten sposób zbro-
ją, maską, bronią przeciwko niepewności.
Rola Willisa to chyba największe
osiągnięcie Lance’a Henriksena. Ten
świetny aktor dostał wreszcie szansę
zagrania prawdziwej, dramatycznej
roli. Był pańskim pierwszym
wyborem?
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Lance jest fantastycznym aktorem,
REKLAMA
obecnym w  kinie od kilku dekad, ma
na koncie prawie 300 filmów. Ale rzeczy-
wiście rzadko dostawał szansę, by zagrać
podobną rolę: skomplikowaną i wyma-
gającą, zarówno pod względem tekstu,
jak i emocji. Od początku był najlepszym
kandydatem i cieszę się, że cały czas był
z nami – choć produkcja rozciągnęła się
na kilka lat – na dodatek aktywnie uczest-
niczył w zbieraniu funduszy na dokoń-
czenie zdjęć. Współpracę z nim uważam
za jeden z najważniejszych momentów
mojej dotychczasowej kariery.
W małej roli proktologa pojawia się
na ekranie sam David Cronenberg,
co wydaje się zabawne, zwłaszcza
w kontekście fizjologicznych body
horrorów, które kręcił przed laty.
Współpracujecie od dawna, za rolę
w jego „Wschodnich obietnicach”
dostał pan pierwszą nominację
do Oscara, więc chyba nie było go
trudno namówić do tego występu?
Nie prosiłem go o jakąś specjalną przy-
sługę, po prostu powiedziałem, że mam
rolę, która może mu się wydać intere-
sująca. I  że zrozumiem, jeśli odmówi,
bo ostatnio grywa w filmach bardzo rzad-
ko. Przeczytał scenariusz, spodobał mu
się, zgodził się wystąpić. Nawet do nie-
wielkiego epizodu wniósł wiele od siebie,
dzięki niemu ten film jest lepszy.
„Jeszcze jest czas” to kino autorskie:
jest pan reżyserem, scenarzystą, kom-
pozytorem i zagrał pan główną rolę.
Ale ten film wydaje się również sumą
pańskich dotychczasowych doświad-
czeń artystycznych. Jak to, że jest pan
pisarzem, poetą, artystą wizualnym,
muzykiem, wpłynęło na pracę
na planie?
Dla mnie każda z  tych form sztuki
polega na opowiadaniu historii. Obser-
wowaniu, interpretowaniu i opisywaniu
tego, co dzieje się ze mną jako człowie-
kiem w środowisku, w którym przeby-
wam. Wyrażam siebie poprzez sztukę
i nie inaczej było w przypadku reżyserii.
Na pewno moje doświadczenie twórcze
– pisarskie, fotograficzne, muzyczne, to,
co wiem o montażu dźwięku, doborze ko-
lorów czy edytowaniu filmu – pozwoliło
mi nawiązać lepsze relacje z ekipą na pla-
nie. Dzięki temu ta praca mogła się stać
wymianą poglądów, osobistych uwag,
emocji związanych z tym, co kręciliśmy.
Gdybym zrobił „Jeszcze jest czas” kilka lat
temu, gdy po raz pierwszy próbowaliśmy
ruszyć z produkcją, lub gdybym nakrę-
cił ten film za rok lub dwa, z pewnością
ostateczny rezultat byłby inny, bo inaczej
myślałbym nie tylko o scenariuszu,
lecz przede wszystkim o so-
bie samym.  n
 [ FELIETON ]
Chutnik
Tylko spróbuj!
T
a siła jest znacznie potężniejsza niż pretekst,
który ją uwolnił. Strajk Kobiet to podniesienie
głowy połowy ludzkości, warknięcie „Tylko
spróbuj!”. To głód równowagi między płcia­
mi, po wiekach wykorzystywania żeńskiej.
Potrzebują jej tak kobiety, jak i mężczyźni. Ci, którzy
to rozumieją, są z nami.
„Kobiety domagają się głębokiej przemiany od­
dolnej, bezprecedensowej w historii” – mówi socjo­
lożka Eva ­I llouz w wypowiedzi cytowanej przez fran­
cuski „Le Monde”. Illouz przeprowadza paralelę między
chrześcijaństwem a feminizmem, dwiema koncepcja­
mi, które łączy cel radykalnej zmiany zachowania, prze­
konań i więzi dominacji w społeczeństwach.
Bo też „wszelkie znaki na niebie i na ziemi” wskazują
na to, że pozornie pojedyncze zjawiska są tak naprawdę
pomrukami jednego, wielkiego wulkanu, który szykuje
się do erupcji. Dziś wylało na ulicach Polski, ale na całym
świecie czuć zmianę – ruch #MeToo, nazwanie i piętno­
wanie molestowania seksualnego, wytknięcie i aktywny
opór wobec zjawiska „mansplaining” (mężczyzn tłuma­
czących kobietom świat) – to feminizm ostatnich lat.
Media społecznościowe podtykają nam wspomnienia
z 2016 r. – wtedy też domagałyśmy się w ulicznych prote­
stach prawa do aborcji. W Polsce potężne demonstracje
kobiet są jak wybory – odbywają się regularnie co cztery
S przeciw polskich kobiet ma nową, piękną cechę – jest
lata. I dobrze, wybieramy świat, w którym słychać głos
nie tylko obywateli, ale i obywatelek, gdzie prawa mają
ludzie, niezależnie od płci. Do skutku.
W ulicznych protestach widać, jak zmienia się społeczna
świadomość. Do głosu dochodzą starsze kobiety, jak grupa
o cudownej nazwie Polskie Babcie. Wspierają młodsze po­
kolenia na wielu frontach walk – były obecne na marszach
dla klimatu i innych – dziś maszerują ze swoimi wnuczka­
mi i córkami, upominając się o ludzkie traktowanie kobiet.
Sylwia widziała je wiele razy w akcji. Kiedyś jedna z Babć
weszła między faszystów z ONR i stała wśród nich z tę­
czową flagą. „Prawdziwych Polaków” zmroziło: mają bić
starszą kobietę? Cóż, policja od razu wiedziała, co robić
– siłą ściągnęli Babcię ze schodów. Kościół katolicki nie
może być profanowany elgiebetami – lepiej poturbować
człowieka, niż patrzeć na tęczowe bezeceństwa.
Polskie Babcie robią wspaniałą robotę również dlatego,
że odwracają ostrze ejdżyzmu. Polski casus „moherowych
beretów” pogłębił zjawisko pogardy żywionej względem
kobiet w wieku postprodukcyjnym i utrwalił stereotyp
„starej, głupiej baby”. Źle się stało. Kto chce się starzeć
w społeczeństwie, gdzie zaawansowany wiek kojarzy się
z głupotą? Polskie Babcie wysyłają młodszym pokoleniom
optymistyczną wiadomość. Wiek oznacza siłę płynącą
z doświadczenia, a cyfry w dowodzie nie mają wpływu
na obywatelską aktywność. Polskie Babcie pokazują,
że jest do czego aspirować. Być mądrą, starszą kobietą,
która przy okazji ma tak cenne poczucie humoru – tego
nas uczą „tęczowe babcie” i chwała im za to.
94 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Plebanek
Po drugiej stronie tego nowego świata wyłania się
grupa „dziadów” vel „dziadersów”. To jeden z odłam­
ków wybuchu inwencji twórczej, jaka ostatnio rozbłysła
na polskich ulicach – wreszcie, po latach bogoojczyź­
nianej drewnianej nowomowy! Dziaders, przedstawi­
ciel Dziadostanu, to pan, który zapewne chce dobrze,
ale mądrzy się w  nie swojej sprawie. Dziaderskość
to nie kwestia wieku, tylko stanu umysłu i nienadąża­
nia za zmianami społecznymi. „Pani Basiu, kawkę dla
pana dyrektora!” – model z „Czterdziestolatka” napraw­
dę już uwiądł. A my takim panom dziękujemy.
Ciekawe, że nasze wspólne felietony zaczęły się wła­
śnie od tekstu o męskim patronizowaniu. Minęło tyle
czasu i powstał wspólny front. Oczywiście ku zdziwie­
niu niektórych panów: jak to, nikt nas już nie chce słu­
chać? Nawet naszych złotych rad? Nie chcemy. Widać
to wyraźnie, kiedy rzesze dotychczasowych komenta­
torów, również w liberalnych mediach, dwoją się i troją,
aby wyjaśnić, zrozumieć, podsumować. Tymczasem
tłum skanduje „wypierdalać” i żadne pogłębione anali­
zy nie są w stanie wytłumaczyć gniewu, który wypływa
z gardeł tysięcy ludzi w całym kraju.
wolny od wiktymizacji. To bunt wobec stanu obec­
nego i chęć zmiany. Na ulicach nie ma ofiar, protestują
wojowniczki. Taki przekaz jest znacznie silniejszy niż
działanie wyłącznie z pozycji „skrzywdzonych”, jak
to robi partia rządząca. A kiedy nie ma ofiar, to trudno
odgrywać dotychczasowe role. Zostają złamane kolejne
tabu: wykrzyczenie księdzu w twarz, że nie ma prawa
decydować o kobiecie, skandowanie pod domem Jaro­
sława Kaczyńskiego, aby „oddalił się stąd prędziutko”.
Wreszcie: powiedzenie również swoim kolegom, że cią­
głe rady, insynuacje oraz mniej lub bardziej seksistow­
skie uwagi są wykluczone. Że mają przestać. Bez żad­
nego „ale”. Nie mamy już na nie cierpliwości ani czasu.
To jest walka o równość, a nie lokalne potyczki z zacię­
tą figurynką, która skacze ruchem konika szachowego
między Żoliborzem a Wiejską. Warto się trzymać tej sze­
rokiej perspektywy.
Ważne również, aby główny temat: aborcja, nie zgubił się
pod naporem wesołych (i diabelsko inteligentnych!) haseł.
Prawo do przerwania ciąży jest ciągle przehandlowywane
politycznie. Ustawą, konkordatem, ułożeniem się z Ordo
Iuris i innymi „ważniejszymi” sprawami. Tymczasem abor­
cje były, są i będą. Dzięki działalności Federacji na rzecz
Kobiet i Planowania Rodziny takie sprawy jak Alicji Tysiąc
mogły trafić do Strasburga. Dzięki odważnym redakcjom,
jak „Wysokie Obcasy”, kobiety mogły dokonać aborcyjnych
coming outów. A dzięki inicjatywie Aborcja bez Granic
można bezpiecznie przeprowadzić aborcję, również poza
krajem. To już się dzieje, tego nikt nie zatrzyma. W końcu
hasłem protestów jest też: „Nigdy nie będziesz szła sama”.
SYLWIA CHUTNIK, GRAŻYNA PLEBANEK
 [ FELIETON ]
Hartman
Oparcie
w bioetyce
K
westie takie jak aborcja czy
eutanazja od dawna nie
są już „światopoglądowe”.
Doskonale wiemy, jakie
rozwiązania organizacyjne
i prawne pozwalają ograniczyć konflikty i cierpienia ukry-
te za tymi dwoma słowami. Wiemy też, jak podejmować
decyzje o przerywaniu leczenia, aby nie były arbitralne
i uznaniowe. Wiemy, co zrobić, gdy o jakieś deficytowe do-
bro, jak organ do przeszczepienia albo respirator w czasie
epidemii, rywalizują pacjenci mający zbliżone potrzeby
i parametry medyczne. Umiemy być sprawiedliwi i trans-
parentni w praktykowaniu medycyny. My, to znaczy ludz-
kość. A wszystko to zawdzięczamy wsparciu, jakie od 70 lat
otrzymują medycy i politycy ze strony bioetyków, czyli na-
ukowców zajmujących się poszukiwaniem dobrych roz-
wiązań wszędzie tam, gdzie uprawianie medycyny niesie
z sobą zagrożenia dla bezpieczeństwa
pacjenta, dla jego godności, autonomii
i sprawiedliwego traktowania. W kra-
jach rozwiniętych wszystkie drażliwe Bioetyka służy
kwestie w medycynie – od ekspery-
mentów na zarodkach po odłączanie
wszystkim, niezależnie
urządzeń podtrzymujących życie, od ich przynależności
od stosowania przymusu w lecznic-
twie psychiatrycznym i  zakaźnym kulturowej, wyznania
po sprawiedliwe dzielenie środków
publicznych pomiędzy gerontologię czy światopoglądu.
i neonatologię – opracowane są w po-
staci rekomendacji bioetycznych i procedur ułatwiających
podejmowanie dobrych decyzji. Również przepisy prawa
medycznego wspierają rozwiązywanie konfliktów i anta-
gonizmów, jakie nieuchronnie rodzą się w praktyce me-
dycznej. Bioetyczne regulacje i proponowane procedury
podejmowania decyzji nie służą wyręczaniu lekarzy, lecz
wspierają ich, pozwalając unikać błędów rzeczowych i mo-
ralnych. Przede wszystkim zaś zabezpieczają pacjentów
przed paternalistycznym traktowaniem i rozmaitymi nie-
C zasy wszystkowiedzących lekarzy, szermujących fraze-
bezpieczeństwami, które czyhają na nich ze strony gargan-
tuicznego systemu, jaki tworzy medycyna. Bo medycyna
to bardzo niebezpieczne zwierzę!
W Polsce nie ma nawet narodowego komitetu bioetycz-
nego (bo lekarze wolą, po staremu, aby nikt im w garnki
nie zaglądał), a politycy zabierający głos w sprawach bio-
etycznych nawet nie wiedzą o istnieniu solidnej wiedzy
na tematy, o których rozprawiają bądź nawet wycierają
sobie nimi gęby, jak to miało miejsce w przypadku ostat-
niego wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Swoją drogą
warto wiedzieć, że TK już raz zajmował się prawem abor-
cyjnym. W 1997 r. rozstrzygnął (pozytywnie) o konstytu-
cyjności przepisów umożliwiających aborcję w przypad-
ku zagrożenia zdrowia i życia kobiety bądź ciąży będącej
następstwem gwałtu, jednocześnie negując prawo ko-
biety do przerwania ciąży z uwagi na jej sytuację życiową
i materialną. Przy sposobności Trybunał mimochodem,
to znaczy w uzasadnieniu swego orzeczenia, potwierdził
zgodność z konstytucją ciężkiego uszkodzenia płodu jako
przesłanki uprawniającej aborcję. Powołał się przy tym
na zasadę proporcjonalności. Można to ująć następująco.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Gdy dwie wielkie wartości wchodzą
ze sobą w konflikt, trzeba je zaspo-
kajać proporcjonalnie, nie rozstrzy-
gając arbitralnie o przewadze jednej
z nich. Ból psychiczny i poniżenie
kobiety zmuszanej do urodzenia dramatycznie obciążo-
nego genetycznie dziecka odziera ją z wolności i godności.
Z drugiej strony mamy prawo do życia zarodka (płodu)
jako istoty, która rozwijając się, stopniowo uzyskuje au-
tonomiczny byt w relacji z ciałem i osobą matki, a w kon-
sekwencji uzyskuje podmiotowe prawa. W grę wchodzi
również wzgląd na ewentualne cierpienia samego płodu.
Jeśli zakaz nie daje szansy na znalezienie równowagi mię-
dzy wartościami chronionymi, trzeba to zostawić decyzji
rodziców (być może dla nich dramatycznie trudnej).
Dyskurs odwołujący się do idei proporcjonalności oraz
stopniowego nabywania praw i rosnącej ochrony płodu
jest przykładem spójności i współpracy
między bioetykami a prawnikami – ję-
zyki i argumenty bioetyczne i prawni-
cze są w krajach o wysokiej kulturze bio-
etycznej dobrze do siebie dopasowane.
Nikt też nie śmie tam dokonywać po-
ważnych zmian w prawie medycznym
bez udziału bioetyków zrzeszonych
w narodowych komitetach bioetycz-
nych. Również lekarze nie zdają się
na swoje chwiejne intuicje i partykular-
ne doświadczenia, gdy muszą podejmo-
wać najtrudniejsze decyzje. Mają pewną wiedzę bioetycz-
ną (bioetyka jest przedmiotem obowiązkowym na studiach
medycznych) i dobre oparcie w profesjonalnych doku-
mentach (rekomendacjach) oraz, w razie potrzeby, w cia-
łach doradczych, takich jak szpitalne komitety etyczne.
sami o dobru pacjenta, a jednocześnie postępujących
apodyktycznie, wedle własnych przekonań o tym, co jest
słuszne pod względem medycznym i moralnym, już się
skończyły. Podobnie jak trzeba mieć dobre powody, aby
podjąć decyzję medyczną niezgodną ze standardem reko-
mendowanym przez medycynę naukową, trzeba mieć takie
powody, aby nie sprzeniewierzyć się zasadom podejmo-
wania decyzji w drażliwych i konfliktogennych sytuacjach
– na przykład poniechać standardowych starań o uzyskanie
solidnie wyrażonej, świadomej zgody pacjenta na zabieg.
Bioetyka pomaga uprawiać efektywną i bezpieczną
działalność leczniczą i badawczą. Buduje zaufanie, za-
pewnia dobre standardy ochrony praw i interesów pacjen-
tów (i medyków też). Służy wszystkim, niezależnie od ich
światopoglądu, chroniąc te wartości, które są cenne dla
każdego, bez względu na przynależność kulturową czy wy-
znanie. Każdy chce być bezpieczny i dobrze traktowany.
Każdy chce mieć kontrolę nad tym, co z nim robią medy-
cy, a za to nikt nie chce być traktowany gorzej od innych
osób w podobnym położeniu. To są proste rzeczy, które
łączą ludzi ponad podziałami. Dlatego nie ma w bioetyce
miejsca na żadne „spory światopoglądowe”.
JAN HARTMAN
95
 [ FELIETON ]
Passent
W jak wolność
N
o wreszcie, nareszcie,
w  końcu padło to dłu-
go wyczekiwane słowo.
Słowo na „W”. Wycze-
kiwane przez młodzież,
jakby to była prawdziwa „Godzina W”. A gdy już padło,
to głośno, triumfalnie, z przytupem, wielkimi literami,
na transparentach i na ustach strajkujących kobiet. Skąd
wiem, że długo wyczekiwane? Dlatego, że powitane zo-
stało z otwartymi ramionami, podchwycone bez zbędnej
zwłoki i jest odmieniane w prawicowych, prorządowych
mediach ze zgorszeniem i przez wszystkie przypadki.
Wygląda na to, że słowo na „W” jest prezentem lewico-
wej „hołoty” dla prawicowych dżentelmenów i panienek
z dobrych domów. Wszyscy oni zagotowali się z obu-
rzenia. „Zdradzieckie mordy”, „przestępcy”, „morder-
cy” i „komuniści”, są dla nich dużo bardziej „w porzo”
niż jedno słowo na „W”.
Dla przykładu, zajrzyjmy do jednego tylko wydania,
jednego tylko medium, jakim jest tygodnik Lisickiego
„Do Rzeczy” (45/398). Numer otwiera wstępniak re-
daktora naczelnego pt. „Publicyści, pisarze, pałkarze”.
W artykule czytamy, że „trzy cechy wyróżniają obecne
protesty przeciw orzeczeniu Trybunału Konstytucyjne-
go: wulgarność, antykatolickość, agresja”. Autor zwraca
uwagę, że nawet znani pisarze nie stronią od wulgary-
zmów. Szczepan Twardoch pisze: „więc, panie premierze,
w dupie mam pańskie nawoływania do spokoju”. Jakub
Żulczyk: „Wypierdalaj”. Ewa Wanat: „Jebać kler!”. „Pomy-
ślcie, że to Jezus wpadł do świątyni i krzyknął do kupców
WYPIERDALAĆ!”.
Red. Lisicki wszystkie te (i podobne) zdania uznaje
za „płaskie, obsceniczne, chamskie i prymitywne”, a ich
autorów(-ki) określa jako pałkarzy, którzy nie mają nic
do powiedzenia, muszą się „wysługiwać wielkim me-
diom”. (Nie wspomina przy tym, że największym me-
dium jest Telewizja Polska). Po publicystach tej miary
co redaktor naczelny oczekiwałbym (poza tym, że widzą
w autorach cytowanych wypowiedzi „wyrobników i ni-
hilistów”) także refleksji, dlaczego armia antykatolicka
jest taka silna i pewna siebie, że na hasło „W” potrafi
poderwać tyle tysięcy młodzieży i to pomimo katechezy
w szkołach oraz intensywnej edukacji ze strony potężne-
go Kościoła i państwa? Jak to celnie ujął Jerzy Baczyński
w swoim zeszłotygodniowym wstępniaku POLITYKA 45:
„W ustach tysięcy młodych kobiet wulgaryzm zmienił się
w czysty wyraz gniewu i odrzucenia”.
Agnieszka Niewińska w  obszernym eseju „Kościół
zlikwidować” („Do Rzeczy”) demaskuje: „Niszczenie
kościołów i wulgarne hasła protestów pod egidą Straj-
ku Kobiet nie powinny nikogo dziwić. To nigdy nie był
romantyczny ruch zjednoczonych pań wyposażonych
w parasolki, jak chcieli go widzieć niektórzy” – pisze.
A czegóż te panie oczekują? „Postulaty? Po pierwsze
wypierdalać z oświadczeniem Julii Przyłębskiej. Po dru-
gie wypierdalać z Przyłębską. (…) Wypierdalać z religią
ze szkół. (…) Posprzątać ten burdel, który urządził nam
PiS”. Pani Niewińska przytacza niesione na transparen-
tach wulgaryzmy: „»Wypierdalać«, »Jebać PiS«. »Drogi
96 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
biskupie, mam cię w dupie«, »Siedź
w swojej kaplicy, a nie w mojej ma-
cicy«, »napierdalajcie we własne
organy«”. Autorka jest zdecydo-
wanie przeciwna wulgaryzmom.
Przytacza je ze zrozumiałym obrzydzeniem. Jej zdaniem
świadczą one, że środowiska za nimi stojące „nie mają
żadnych racji do zaprezentowania, poza przemocą”. Dają
za to wyraz poziomowi kultury osobistej i braku wrażli-
wości moralnej – pisze zdegustowana. Kropka w kropkę
to samo co redaktor Lisicki.
A co ja sądzę o wulgaryzmach? Jeszcze nie wiem, mu-
szę zapytać o przekaz dnia. W zasadzie jednak jestem
przeciwko wulgaryzmom, zwłaszcza używanym dla
podkreślenia własnej siły czy męskości, których pełna jest
mowa codzienna i literatura współczesna. Nigdy po nie
nie sięgałem i nie użyję nawet słowa na „W”, ale wiem,
że to oznacza bunt, sprzeciw wobec zastanego świata,
wymarzoną wolność, takie jest prawo młodzieży. (Szerzej
opisał to zjawisko Bartek Chaciński POLITYKA 45).
W racam do „Do Rzeczy”: Piotr Semka, artykuł „Druga
Hiszpania w kolorowym celofanie”: „Wyrafinowany
intelektualista Michał Rusinek głosi: Hasło »wypier…!«
nie jest subtelne, ale granica subtelnego zachowania wła-
śnie została przekroczona”. „Demonstracja w Poznaniu
zamieniła się w dyskotekę z hasłem »Jebać PiS«, widać
było zręczność organizatorów”. Inny fragment: „Na uczel-
niach już rozpętuje się polityczny lincz wokół sędziów
Trybunału, którzy głosowali za ostatnim orzeczeniem. Sę-
dzia TK Justyn Piskorski został przez współpracowników
poproszony o rezygnację z kierowania Zakładem (…)”.
„Poproszony o rezygnację” – toż to Wersal w porównaniu
z pogróżkami ministra Czarnka.
Rafał A. Ziemkiewicz, „Stracone pokolenie?”. „Amok
każe frustratom ze wszystkich krajów uderzać w to, co jest
symbolem uwierającej ich rzeczywistości. (…) Nie ma
w tym żadnej logiki. W naszym kraju widać to szczególnie
wyraźnie. »J…ć«, »wyp……ć«, »ch. wam w d…« itp. to tak
naprawdę jedyny sens protestów, jaki potrafią wyartyku-
łować nie tylko prości uczestnicy, lecz także prowodyrzy.
(…) Ta agresja i wulgarność uczennic i studentek, te po-
wtarzane do mdłości okrzyki, że są »wk…wione« (…) ma
u podstaw strach przed dorosłym życiem (…). Skrajna
lewica wykorzystała ten strach, obiecując mgliście rozu-
miane prawa kobiet jako swego rodzaju »hamulec bez-
pieczeństwa«, jeśli kiedyś życie ułoży się niepomyślnie”.
Inny publicysta „Do Rzeczy”, Marcin Makowski, uważa,
że przyczyną zachowania demonstrantów jest niechęć,
żeby nie powiedzieć nienawiść do Kościoła instytucjonal-
nego. „Pojawiły się wulgarne napisy na murach kościo-
łów, błyskawice na wystawie poświęconej Janowi Pawło-
wi II na Plantach, wielotysięczne manifestacje, których
jednym z haseł przewodnich było skandowane na Fran-
ciszkańskiej 13: »J…ć kler«. (…) Coś, co w znacznej części
młodzieży musiało być przecież od lat uśpione. Ogromny,
autentyczny i trudny do zatrzymania antyklerykalizm”.
Nadmiar Kościoła w państwie wylał się na ulicę.
DANIEL PASSENT
 [ FELIETON ]

Tym

Jabłko dla jeża

R
uszyłem moje wysportowa-
ne ciało i lekko sfrunąłem
z IV piętra windą na parter.
Pół roku temu przyjechałem
na chwilę do stolicy trady-
cyjnie zwanej Warszawą, która, jak widać, się przeciągnęła.
Nie stolica, tylko chwila oczywiście. Postanowiłem zanieść
jabłko jeżowi, bo wiem, gdzie w parku mieszka. Może jesz-
cze nie śpi, zresztą jak tu spać. Służbowe samochody wyją
całą dobę, zaś na ulicach ludzie śpiewają chórem: Warsza-
wa, najpiękniejsze z miast, a my widzimy osiem gwiazd.
Jabłko położyłem pod akacją, liśćmi nakryłem i tak
się rozglądam. Widzę, że nie ja jeden. To dziwne. Jakiś
pan w pomarańczowym szaliku idzie z twarzą uniesioną
do nieba. W obłoki patrzy chyba, bo nic więcej tam nie ma.
Pani w sportowej kurtce obraca się raz w lewo, raz w pra-
wo wyraźnie zawiedziona. Młody chłopak z plecakiem
idzie marynarskim krokiem i też się gapi w tę i w tamtą,
aż w końcu się potknął. Wychodzę spod akacji na ścież-
kę, za mną starsza pani w berecie wypatruje czegoś przez
teatralną lornetkę. Co chwila sama mówi do siebie „nie,
to nie to”, i znów patrzy. Jakaś zmowa? A może każdy z nich
ma swojego jeża?
Nie, najwyraźniej czegoś lub kogoś szukają. Na pewno
nie Przemysława Czarnka, który planuje wypełnić dotkli-
wą lukę w lekturach szkolnych. Brak pism św. Tomasza
z Akwinu wyraźnie deformuje rolę kobiet w polskim społe-
czeństwie. Ten święty, jeden z ojców Kościoła katolickiego,
przecież pisał: „Wartość kobiety polega na jej zdolnościach
rozrodczych i możliwości wykorzystania do prac domo-
wych”. To taki męski przepis katolików z PiS, nie tylko mi-
nistra edukacji. A dogmat, przypomnę, to nic innego jak
zakaz myślenia – pisał filozof Ludwig Feuerbach.
Kogo jeszcze Polacy nie szukają? Tego, który przekopuje
Mierzeję, by z obciętego kawałka zrobić wreszcie zieloną
wyspę wolności i tolerancji. Skromny wice i to wszystko.
Zaszył się gdzieś na amen, a  tak
pięknie o nas mówił ostatnio.
Premier powinien nosić maskę
przez całe życie i cały czas się uśmie-
chać. Panuje nad sytuacją, to trzeba
mu przyznać. I odwrotnie – to też trzeba przyznać. Ostat-
nio rządowa Agencja Rezerw Materiałowych odmówiła
podania liczby respiratorów, które ma jeszcze w maga-
zynach: „Ujawnienie informacji o stanie respiratorów
będących rezerwami strategicznymi Państwa Polskiego
zagrozi bezpieczeństwu wewnętrznemu i zewnętrznemu
Państwa Polskiego” oraz „negatywnie wpłynie na nastroje
społeczne”. Oto jak pięknie można powiedzieć krótkie sło-
wo zero. Niemcy wprawdzie proponowali całej Unii, także
nam, konkretną pomoc w walce z epidemią, ale polski rząd
odesłał ich na drzewo. Podobno, aby złagodzić napięcie,
poinformowano naszych zachodnich sąsiadów, że Polska
wybacza im tę sprawę z Wandą.
Posiedzenie Sejmu, na którym miały być rozpatrzone
propozycje pomocy finansowej dla przedsiębiorców,
przesunięto o dwa tygodnie. Oficjalnie z powodu pan-
demii, a naprawdę dlatego, że Zjednoczona Prawica nie
może się zjednoczyć w sprawie bełkotliwej propozycji
PAD na temat „złagodzenia” ustawy o aborcji.
W ychodziłem z parku. Na chwilę stanąłem i zdjąłem
maseczkę, żeby założyć nową. I tu mnie ustrzeliła
jakaś młoda para: – Panie Stanisławie, pan też szuka tego
samego, co my wszyscy tutaj? – To znaczy czego? – lekko się
zdziwiłem. – Nie czego, tylko kogo. Kogoś z rozumem i ser-
cem, kto nas nie oszuka. My w całej Polsce szukamy – odpo-
wiedziała dziewczyna. Ciemno już się robiło i nagle w parku
zapaliły się latarnie. Zobaczyłem na ich kurtkach czerwo-
ne błyskawice. – Macie wielką szansę. Nie zmarnujcie jej.
Bądźcie odważni, ale i uważni. Bo myśmy chyba nie byli.
STANISŁAW TYM
REKLAMA

Quo
Nowy numer
już w sprzedaży!
l Antyaborcyjna międzynarodówka

vadis
l Polska: sojusznik obrotowy
l Rosyjska cyberwojna l Kim jest Kim
Kardashian l Książę szuka UFO
l Grecki faszyzm l Zieloni pracują
na czarno l Jak mieć nosa do zapachów
Ameryko? l Obrzęd przejścia przez piekło
l Woodward prześwietla Trumpa
 [ MIZERSKI NA BIS ]

Państwu
już dziękujemy

P
aństwo PiS jest tak osłabione, Maryja doradca nowego ministra edu-
że 210 generałów i admirałów, kacji i nauki Paweł Skrzydlewski, filozof.
którzy po 1989  r. kierowa- Twierdzi, że surowa, ale wymierzona
li służbami mundurowymi, z miłosierdziem i stanowczością kara
wystąpiło z apelem, żeby „nie „jest dobrodziejstwem, gdyż przywraca
atakować policjantów, żołnierzy i funkcjonariuszy innych zdrowie i porządek”, które są w państwie najważniejsze.
służb mundurowych”. W odpowiedzi członek komitetu „Czy władzy, narodowi, hierarchom starczy sił do wymie-
politycznego PiS poseł Marek Suski ujawnił, że „wypo- rzenia kary?” – pyta Skrzydlewski. No, nie wiem. Co do hie-
ciny tych panów” to nic innego jak zemsta za odebranie rarchów, jestem pewien, że będą karali chętnie i z całym
im „wysokich, nienależnych uposażeń”. Oświadczenie miłosierdziem, ale władza jest tak słaba, że do dzisiaj nie
Suskiego rzuca na sprawę zupełnie nowe światło, bo jeśli potrafiła przykładnie ukarać nawet swoich najgorszych
jest tak, jak mówi, to uważam, że zamiast obniżać genera- wrogów – Tuska i Giertycha. Tego drugiego, gdy leżał
łom uposażenia, państwo PiS powinno zabrać je w całości w szpitalu nieprzytomny, nie dała rady nawet o nic oskar-
i przeznaczyć na wzmocnienie siebie. żyć. Nic dziwnego, że niektóre osoby, chcąc pomóc władzy,
Z generałami i admirałami państwo PiS sprawę pokpi- próbują oskarżać się same. Grupa Obywateli RP urządziła
ło, zastanawiam się, jak sobie poradzi z protestującymi niedawno nielegalne zgromadzenie przed Ministerstwem
kobietami. „Dziś jedynym, czego tak naprawdę im trze- Sprawiedliwości, a następnie doniosła na siebie do proku-
ba, jest surowa i sprawiedliwa kara” – postuluje w Radiu ratury, zawiadamiając o możliwości „popełnienia prze-
stępstwa sprowadzenia niebezpieczeństwa dla zdrowia
Jan Koza lub życia wielu osób, zagrożonego karą więzienia do lat
ośmiu, a w niektórych przypadkach do lat dwunastu”.

N ie wiadomo, czy prokuratura wymierzy autorom do-

nosu proponowane przez nich kary. Być może naj-
pierw zażąda od nich twardych dowodów, że faktycznie
wyczerpali znamiona czynu, który sobie zarzucają. Miej-
my nadzieję, że to ich nie zniechęci i że za ich przykładem
pójdą przedstawiciele innych środowisk i grup zawodo-
wych, które, zdaniem władzy, mają sobie wiele do zarzu-
cenia. ­Chodzi przede wszystkim o lekarzy, nauczycieli
i posłów opozycji. Chociaż tych ostatnich wicepremier
Kaczyński – nie czekając, aż sami się o coś oskarżą – już
© JAN KOZA

nazwał przestępcami i zapowiedział wyciągnięcie wobec

nich surowych konsekwencji.
SŁAWOMIR MIZERSKI

wydawca POLITYKA Spółka z o.o. SKA
adres ul. Słupecka 6, 02-309 Warszawa
RECEPCJA GŁÓWNA
tel. 22 451-61-33, 451-61-34;
tel./faks 22 451-61-35
adres internetowy www.polityka.pl
poczta elektroniczna polityka@polityka.pl
PREZES I REDAKTOR NACZELNY
Jerzy Baczyński
tel. 22 451-60-00, tel./faks 22 451-60-10
Członkowie Zarządu
Joanna Solska, Mariusz Janicki,
Wiesław Władyka
Z-cy Redaktora Naczelnego
Mariusz Janicki (Pierwszy Zastępca),
Witold Pawłowski, tel. 22 451-60-03
Łukasz Lipiński (wydania cyfrowe)
Sekretarz redakcji
Artur Podgórski
Agnieszka Mazurczyk (asystent),
tel. 22 451-60-39;
Malwina Dziedzic (redaktor działu Opinie)
Redaktorzy wydań
Olga Jędrzejczak tel. 22 451-60-22
Wydania specjalne:
Leszek Będkowski tel. 22 451-60-15
Katarzyna Czarnecka tel. 22 451-62-05
Jolanta Zarembina tel. 22 451-61-40
DZIAŁY REDAKCYJNE
recepcja tel./faks 22 451-60-37/ 38
Dział Polityczny i Komentatorzy
Mariusz Janicki (kier.),
Anna Dąbrowska,
Marek Henzler, Rafał Kalukin,
Adam Krzemiński, Ewa Siedlecka,
Sławomir Sierakowski,
Adam Szostkiewicz, Wiesław Władyka,
Jacek Żakowski
Dział Krajowy Paweł Reszka (kier.),
Martyna Bunda (z-ca kier.),
Ewa Wilk (koment.), Joanna Cieśla,
Juliusz Ćwieluch, Edyta Gietka,
Marcin ­Kołodziejczyk, Violetta Krasnowska,
­Wojciech ­Markiewicz, Marta Mazuś,
Joanna Podgórska, Piotr Pytlakowski,
Grzegorz Rzeczkowski (dz. śledczy),
Ryszarda Socha, Agnieszka Sowa
Dział Ekonomiczny Paweł Tarnowski (kier.),
Joanna Solska (z-ca kier.), Adam Grzeszak,
Cezary Kowanda
Dział Zagraniczny Witold Pawłowski (kier.),
Łukasz Wójcik (z-ca kier.),
Marek Ostrowski (koment.),
Artur Domosławski,
Jagienka Wilczak, Jędrzej Winiecki
współpraca:
Tomasz Walat (Sztokholm),
Tomasz Zalewski (Waszyngton)
Dział Kultury Bartek Chaciński (kier.),
Aneta Kyzioł (z-ca kier.), Mirosław Pęczak,
Piotr Sarzyński, Justyna Sobolewska,
Dorota Szwarcman, Janusz Wróblewski
Dział Naukowy Marcin Rotkiewicz (kier.),
Karol Jałochowski (z-ca kier.),
Edwin Bendyk (koment.),
Agnieszka Krzemińska, Paweł Walewski
Dział Historyczny Marian Turski
Dział Sportowy Marcin Piątek
Stali Felietoniści Jan Hartman,
Sławomir Mizerski, Daniel Passent,
Ludwik Stomma , Stanisław Tym
Dział Projektów Specjalnych
Zofia Leśniewska, tel. 22 451-61-93
Dział Dokumentacji
Iwona Kochanowska (kier.),
tel. 22 451-61-44,
tel./faks 22 451-61-37
PION CYFROWY
Joanna Chmielecka (dyr.)
Polityka.pl
Łukasz Lipiński (szef serwisu),
Zbigniew Pendel (z-ca), Aleksandra Żelazińska
(z-ca, media społecznościowe),
tel. 22 451-87-88
Wydania cyfrowe
Anna Dobrowolska (red. prow.)
BOK dla prenumeratorów cyfrowych
tel. 22 451-60-06,
e-mail: cyfrowa@polityka.pl
GRAFIKA I TECHNIKA Konto: POLITYKA Spółka z o.o. SKA
Dział Graficzny Joanna Mucho (kier.) BGŻ BNP Paribas S.A.
Dział Foto Wojciech Leliński (kier.) 18 1750 0009 0000 0000 1004 2763
Korekta Zofia Kozik (kier.)
SWIFT: RCBWPLPW
ADMINISTRACJA, FINANSE
recepcja tel. 22 451-60-89,
Jadwiga Kucharczyk (dyr.) Sprzedaż bezumowna numerów aktualnych
Halina Cibor (gł. księgowa) i archi­walnych po cenie niższej od ustalonej
przez Wydawcę jest za­broniona, nielegalna
PION WYDAWNICZY
Piotr Zmelonek (dyr.), tel. 22 451-61-85 i grozi odpo­wiedzialnością karną.
Anita Brzostowska (z-ca dyr.)
Dystrybucja Marcin Paśnicki (kier.), copyright © spółka z o.o. ska
tel. 22 451-61-92
Promocja Dominika Nowak-Kajtowska, Wszelkie prawa zastrzeżone.
tel. 22 451-62-02 Dalsze rozpowszechnianie
Dział IT Piotr Filipowicz (kier.) artykułów opublikowanych
BIURO REKLAMY w POLITYCE jest zabronione.
recepcja tel. 22 451-61-36, Przedruki: Maciej Domagała,
e-mail: reklama@polityka.pl tel. 22 451-61-25,
Izabela Kowalczyk-Dudek (dyr.), e-mail: m.domagala@polityka.pl
Katarzyna Czuk (reklama cyfrowa)
Ogłoszenia i reklamy nie stanowią materiału
pochodzącego od wydawcy
prenumerata
www.sklep.polityka.pl DRUK
www.izbaprasy.pl
Infolinia: tel. 67 210 86 30,
e-mail: infolinia@polityka.pl
Monika Kaliszuk-Radźko,
tel. 22 451-61-00, 451-61-15
e-mail: prenumerata@polityka.pl printed in poland
[ DO I OD REDAKCJI ]
Nie demonizujmy domów dziecka
P o lekturze ­artykułu
„Oddane zapomnia­
ne” Joanny Cieśli
i Marty Mazuś (POLITYKA 44) chcia­
łabym podzielić się swoją refleksją.
Jestem psychologiem pracującym
zarówno w domu dziecka, jak
i w ­Powiatowym Centrum Pomocy
Rodzinie z rodzinami zastępczymi.
Zgadzam się z główną tezą posta­
wioną w tekście odnośnie do likwi­
dacji domów dziecka, zgadzam się
również z tym, że rodzina powinna
być najlepszym środowiskiem
wychowania dla dziecka, mam rów­
nież pobożne życzenie, aby było więcej rodzin zastępczych. (...)
Niestety uważam, że argumenty podniesione w artykule są
krzywdzące dla opiekunów pracujących w domu dziecka, nie­
jednokrotnie są to ludzie z ogromną pasją, którzy pracują z nie­
zwykłym poświęceniem: ich praca nie kończy się wraz z wyjściem
do domu, z tej pracy się nigdy nie wychodzi. Autorki wspominają
o nawiązywaniu bliskiej relacji z dzieckiem. Oczywiście zmien­
ność opiekunów w domu dziecka nie sprzyja temu, jednakże
pobyt w rodzinie zastępczej również – to, że dziecko nie doświad­
cza zmiany opiekunów, nie oznacza, że nawiązuje więź z osobą,
która się nim zajmuje. Pracownicy domu dziecka w odróżnieniu
od rodzin zastępczych są osobami posiadającymi wykształcenie
pedagogiczne, które pozwala na fachową opiekę nad dzieckiem;
nieustannie się szkolą i superwizują swoją pracę. (...)
W tekście znalazło się odwołanie do historii opisanej w me­
diach społecznościowych, w której pani ma pod opieką 12 dzie­
ci. Zastanawia mnie jej dobrostan psychiczny, czy nie jest ona
zbytnio obciążona? W domu dziecka wychowawcy, owszem, są
rotacyjnie, ale nie są oni permanentnie zmęczeni, gdyż mogą
odetchnąć. Nie sposób zaprzeczyć, że pewnie są w Polsce pla­
cówki, gdzie rotacja pracownicza jest dużym problemem – wyni­
ka to z zarobków oscylujących w pobliżu płacy minimalnej.
Moim celem nie jest deprecjonowanie funkcji rodziny zastęp­
czej: zgadzam się z sytuacjami opisanymi w artykule, gdzie mowa
o tym, że rodziny te często są zostawione bez wsparcia instytucji.
Jednakże nie chciałabym, aby były one przedstawiane niejako
w kontrze do placówek opiekuńczo-wychowawczych. (...)
W dyskursie publicznym w kontekście rodzinnej pieczy
zastępczej nie wspomina się o tym, ile rodzin zastępczych rezy­
gnuje z tej funkcji z dnia na dzień. (…) W mojej historii zawodowej
mam dzieci, które nie ukończyły 10. roku życia, a były w kilku
rodzinach zastępczych, na końcu zaś trafiły do domu dziecka i nie
chcą już mieć żadnej rodziny zastępczej.
Nie ma tutaj dobrych rozwiązań; ani rodzina zastępcza, ani
dom dziecka nie jest właściwy do wychowania dziecka. Tutaj po­
trzeba zmian na poziomie ustawodawstwa, aby dzieci nie przeby­
wały latami w instytucjonalnej czy też rodzinnej pieczy zastępczej.
Opisane w artykule trudności rodzin zastępczych nie wynikają
ze złych intencji urzędników, ale z niewłaściwych rozwiązań praw­
nych. Codziennie zastanawiam się, ile razy można dawać szansę
rodzicom na zmianę, aby odzyskali władzę rodzicielską. Bo sąd
daje szansę tym rodzicom, jednocześnie odbierając ją dzieciom.
PAULINA SZCZECHLA
Od autorek:
D ziękujemy za tę wypowiedź i przedstawienie sytuacji z punk­
tu widzenia pracownika instytucji samorządowej. Celem
naszego tekstu było pokazanie rozmaitych trudności związanych
z systemem pieczy zastępczej w Polsce przede wszystkim z punk­
tu widzenia rodzin zastępczych. Zdajemy jednak sobie oczy­
wiście sprawę, że temat ten jest bardzo złożony i każdy z jego
aspektów (perspektywa samorządów, sądów, rodziców biolo­
gicznych) mógłby zasługiwać na osobny tekst. Dlatego z chęcią
i zainteresowaniem będziemy do tego tematu wracać.
JOANNA CIEŚLA, MARTA MAZUŚ
Wyjaśnienie
N ieprawdziwe są informacje podane w artykule Joanny Sol­
skiej „Poczuli krew” (POLITYKA 42) o tym, że Polska Agencja
Rozwoju Przedsiębiorczości przekazała firmie Biomed-Lublin
100 mln zł. Kwota środków faktycznie przekazanych przez PARP
beneficjentowi wynosiła 43 429 266 zł, w całości w formie zaliczki
na rzecz realizacji projektów. Beneficjent część ww. kwoty zwró­
cił jeszcze w trakcie realizacji projektów. A na pozostałą kwotę
firma otrzymała wezwanie do zwrotu (należność w wysokości
29 256 702,05 zł w ramach trzech niezrealizowanych projektów)
wraz z odsetkami. Agencja postępowała zgodnie z procedurami.
POLSKA AGENCJA ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
REKLAMA
 [ NA WŁASNE OCZY ]
Proste historie
JULIUSZ ĆWIELUCH: – Polski spacer to nowa konkurencja
narodowa?
MARIUSZ FORECKI: – Przez 30 lat pracy dokumentowałem różne
konkurencje narodowe Polaków. Przebieżki z milicją, ale też
zjadanie golonki na czas. W tej nowej konkurencji dostrzegam
powidoki poprzednich. Dziś symbolem protestów jest piorun.
Za czasów pierwszej Solidarności był to noszony w klapie opor-
nik. Dzisiejsza młodzież pewnie nawet nie wie, co to jest opor-
nik. A jednak intuicyjnie nawiązuje do energii, do napięcia.
Mechanizm budowania symboli, wyrażania emocji, w jakiś
sposób się powiela. A jednocześnie za każdym razem daje inne,
zaskakujące oblicze. Dlatego bardzo lubię swoją pracę.
A pan jest trybikiem tego mechanizmu?
Pewnie jestem. Ale w tym, co zawodowo robię, zawsze mi
zależało, żeby być trybikiem przezroczystym. Takim gościem,
od którego i policjant, i protestujący będzie chciał wziąć fajkę.
Dokumentując, staram się zapomnieć, jakie mam poglądy,
bo to zawsze będzie mnie oddalało od tematu. Powodowało,
że będę jakoś filtrował rzeczywistość.
Ja mam wrażenie, że pan ciągle filtruje, przecież Polska
nie jest aż tak brzydka jak na pana zdjęciach.
100 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Rozmowa z fotoreporterem Mariuszem
co w niej się zmieniło, a co zostało bez
Moim zdaniem jest bardzo malownicza.
Chyba dawno nie oglądał pan własnych zdjęć.
Przeciwnie. Przygotowując do druku książkę „Mechanizm”,
musiałem przekopać się przez stosy negatywów. Polska rzeczy-
wistość nieodmiennie mnie fascynuje i zachwyca.
Może to nie Polska jest brzydka, tylko pan w środku
jest jakiś nieładny?
To możliwe. Ale żeby nie ciągnąć tych estetycznych rozważań,
przestańmy używać słów „brzydki”, „brzydka”, bo one właściwie
nie mają sensu. Są oceniające, jednoznacznie pejoratywne. To nie
jest kwestia ładności albo jej braku. Polska jest, jaka jest. I to nie
jest jakiś truizm, tylko stwierdzenie pewnego stanu rzeczy. Foto-
grafowałem rzeczywistość, która mnie otaczała. Często najbliższą.
Tancerka z klubu nocnego to pani Jadwiga, która wcześniej praco-
wała jako ekspedientka w pobliskiej pasmanterii. Na fali przemian
ustrojowych pani Jadwiga uznała, że właściwie zawsze chciała być
kimś innym i najęła się jako tancerka do klubu nocnego.
Wałęsa zachęcał, żeby ludzie brali sprawy we własne ręce.
No i pani Jadwiga wzięła. Zdaje się, że jej wybór nie był po-
dyktowany kwestiami ekonomicznymi. Albo nie tylko tym. Ona
po prostu marzyła, żeby prowadzić takie życie. A za komuny

Foreckim o 30 latach niepodległej Polski,
zmian. I jak to widać na jego fotografiach.
nie miała na to szansy. Po 1989 r. ta szansa się pojawiła i ona
po nią sięgnęła.
Sama panu to wszystko powiedziała?
Nie tylko mnie, ale kilku milionom Polaków. Pani Jadwiga wy-
stępowała nie tylko w klubie nocnym, ale poszła również do pro-
gramu Mariusza Szczygła i tam mówiła o swoich motywacjach.
Zresztą w swoich wyborach była niezwykle konsekwentna. Jakiś
czas po sesji zdjęciowej zadzwoniła do mnie z wiadomością,
że pracuje w nowym miejscu. Był to salon sado-maso. I nawet
zaprosiła mnie, żebym jej zrobił kolejną sesję. Ale tego zdjęcia
nie dałem do książki. Uznałem, że wolę to pierwsze. Jest w nim
więcej tej surowej rzeczywistości początku lat 90., w której wszy-
scy musieliśmy odnaleźć się na nowo. I każdy dokonywał wła-
snych wyborów. Pani Jadzia tańczyła, a mało znany proboszcz
ze Świebodzina pod koniec XX w. postanowił zbudować najwięk-
szą na świecie statuę Jezusa Chrystusa. To jest jedna i ta sama
Polska. Polska, która odzyskała wolność.
I co z nią zrobiliśmy?
Wykorzystaliśmy ją. Każdy według własnych umiejętności
i potrzeb. A moje zdjęcia są szczerym, pozbawionym ingerencji
zapisem tej rodzącej się Polski.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Od lewej: statua Chrystusa w Świebodzinie, 2010 r.
Pani Jadwiga w nocnym klubie, Poznań, lata 90.
To taka ładna formułka z tym odrzuceniem estetyzowania.
Ale czy naprawdę pan myśli, że to wszystko jest ładne?
Moi bohaterowie nie są brzydcy. Oni po prostu niczego nie
udają. Albo udają nieporadnie. Zasadniczo są szczerzy w tym,
co robią. A robią na swoją miarę. Ja ich bardzo za to szanuję,
bo dziś szczerość jest towarem deficytowym. Czy pan albo ja ja-
koś różniliśmy się od tych ludzi? Dziś wyjęci ze swoich czasów być
może nas śmieszą, wydają się egzotyczni. Szybko zapomnieliśmy,
jacy byliśmy. Jak mógłbym oceniać swoich bohaterów handlu-
jących podróbkami na bazarze, kiedy sam jeździłem na handel
do Berlina. Do dziś pamiętam, jak sprzedałem zestaw mebli Ko-
walski, kupiony przez moich rodziców po kilkudniowym staniu
w kolejce. Kupiłem za niego trzy komplety dżinsów marmurków,
zawiozłem do Berlina i sprzedałem z zyskiem. A zysk zainwesto-
wałem w sprzęt fotograficzny, bo w Polsce niczego już nie dało
się kupić. Czy ja też byłem brzydki?
Tak się składa, że i ja żyłem w tamtych czasach i jeśli mi się
z czymś kojarzą, to z szarością. A pana bohaterowie są na swój
sposób barwni.
Ja bym nawet powiedział, że oni są niezwykle fotogeniczni,
wręcz filmowi. Wychowałem się m.in. na filmach Felliniego.
101
 [ NA WŁASNE OCZY ]
Sprzedawca drobnych towarów przemysłowych, Zgorzelec 1992 r.
Jego kino mnie ukształtowało. Może dlatego fascynuje mnie
pewien typ bohatera, pewne specyficzne klimaty. Fotografu-
jąc, szukałem ludzi wolnych, zakochanych w tym, co robią,
szczerych. W książce aż cztery zdjęcia poświęciłem fakirowi
Marco. Poznałem go pod koniec lat 80. w warszawskiej Sto-
dole, gdzie Wojciech Mann prowadził imprezę, którą dziś po-
wszechnie zwie się talent-show, tak jakby nie było polskiego
zwrotu, żeby to nazwać. Wtedy to było bardziej swojskie. Fakir
i połykacz ognia Marco ujął mnie sobą. Zobaczyłem prawdzi-
wego artystę, który świadomie i z pasją zarządzał własnym
talentem. Na tej samej imprezie spotkałem jeszcze Jom Soma
Sczepanka z Chorzowa.
Chyba John Sona?
Dziś może byłby jakimś Johnem. A wtedy Jom Som był od tego,
że jak mawiał: „jom som sobie to zrobił”. Sam się wymyślił.
Sam sobie pomalował kontrabas na biało i chodził po knajpach,
gdzie graniem zarabiał na życie. Wspaniała, barwna postać.
Niestety straciłem go z oczu.
A może stracił pan z oczu cały ten świat, bo on przeminął?
Myślę, że tu zadziałały dużo bardziej skomplikowane mecha-
nizmy. Pewne odsłony rzeczywistości rzeczywiście przemijają.
Zanika na przykład bazar. Lubiłem tam fotografować, bo te
miejsca miały w sobie niesamowitą witalność i pierwotność.
102 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Fakir Marco podczas pokazu w restauracji, Poznań 1992 r.
Ten podrabiany towar, ciepła coca-cola i nielegalne papierosy.
Tak rodził się kapitalizm.
Dla mnie łonem polskiego kapitalizmu była metalowa szczęka
bazarowa, w takich szczękach powstała niejedna dzisiejsza
fortuna. Firma, która je produkowała, zbankrutowała 14 lat
temu. Rewolucja zjadła własne dziecko.
W moim rodzinnym Poznaniu rozbierany jest bazar, na któ-
rym zrobiłem wiele ważnych dla mnie fotografii. Czytałem,
że Warszawa przebudowuje właśnie bazar Różyckiego, który
przez lata był synonimem polskiej przedsiębiorczości, takim
przedsionkiem do kapitalizmu.
Przedsionkiem do piekieł. Na tym bazarze kupiono
nielegalnie przerobioną broń, z której dokonano
zabójstwa trzech kasjerek i jednego ochroniarza
w Kredyt Banku.
O tym właśnie próbuję opowiadać. Zmieniają się dekoracje,
ale przecież w środku nie zmieniamy się tak szybko jak na ze-
wnątrz. Chciwość, zachłanność, nienawiść, miłość to są moto-
ry, które nas napędzają. Fenomen popularności partii populi-
stycznych moim zdaniem kryje się w tym, że one nie wstydzą
się sięgać do żywej emocji. Nie sądzę, żeby prezes TVP słuchał
disco polo. Jednak strategicznie uznał, że postawi na ten rodzaj
muzyki, bo ona ma swoich licznych odbiorców.
 Otwarcie galerii w Poznaniu, 2013 r.
Jesteśmy krajem Zenka Martyniuka, a nie Chopina?
Obydwu. Przy czym emocje, które generuje Zenek, są łatwiejsze
do odebrania, a przede wszystkim łatwiejsze do sfotografowania.
Moim zdaniem fotografia jest dosyć bezsilna wobec subtelności
uczuć, wyższych emocji. Fotografia lepiej sprawdza się w prostej
rejestracji czegoś, co jest wizualnie atrakcyjne. Stąd moja fascy-
nacja takim barwnym światem. Te wszystkie okolicznościowe
torty, otwarcia galerii, zakrwawieni kibice.
Może to ułomność po pana stronie i nie ma co zwalać
na fotografię?
Może. A może po prostu ja mam taką ciągotę i naturę, że fa-
scynuje mnie to, co ludyczne, biesiadne. Nie ukrywam, że do-
brze się czuję, fotografując takie tematy. Wspaniale bawiłem się
na początku lat 90., dokumentując w wielkopolskim Kościanie
bicie rekordu Guinnessa w jedzeniu golonki.
Został pobity?
Tak. Ale o ile pamiętam, było to gorzkie zwycięstwo, bo wy-
grany zwymiotował wszystko w toalecie. To zdjęcie ma już
na sobie patynę swoich czasów. Ale przecież podobne, tylko
w nowoczesnej scenografii, mógłbym zrobić dziś. Co rusz jakaś
restauracja ogłasza bicie rekordu w jedzeniu ich dań, mleka
w tubce i co tylko można wymyślić. Zjadanie pączków na czas
to już niemal święto kalendarzowe. O tym jest właśnie moja
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
książka. W swojej fotografii rzadko skupiałem się na kompozy-
cji, na grze świateł. Ja po prostu dokumentowałem.
Na zdjęciu z końskiej rzeźni ma pan klasyczną kompozycję.
Ładne tło z końskich tuszy na hakach. Bohater w złotym
trójkącie. Na pierwszym planie zakrwawione końskie łby.
Piękna czerwona dominanta.
To raczej pewien automatyzm niż świadome budowanie
wysmakowanego kadru, o ile przy zdjęciach z końskiej rzeźni
można mówić o wysmakowanych kadrach. Zadziałał na mnie
ten obraz i nacisnąłem migawkę. Tak samo jak podobały mi się
zawody sprawnościowe: kto jadąc motocyklem, zje kiełbasę
zawieszoną na sznurku. Proste zdjęcie. Prosta historia.
Zastanawiam się, czy pan się kryguje, czy jest przekorny.
Pana zdjęcia to świadomy i przenikliwy zapis naszych czasów.
Podobno by wam przekorny. A  tak serio to uważam się
za dokumentalistę. Rzemieślnika, który naciska migawkę.
Nie ocenia.
A odpowiedzialność za bohaterów? Nie oszczędza ich pan.
Fotografuje w sytuacjach poniżających albo kiedy sami
się obnażają.
Zadaniem dokumentalisty, który nie fotografuje pod poli-
tyczne zamówienie, nie jest cenzurowanie. Moją odpowiedzial-
nością jest trzymanie się tej szczerości w obrazie najbardziej,
103
 [ NA WŁASNE OCZY ]
Jom Som i jego biały kontrabas, Chorzów, 1994 r. Obok: kibice na stadionie Lecha Poznań, 1992 r. U dołu: budowa na trasę Poznań–Września, 2017 r.
jak tylko się da. Czasami pytałem, czy mogę zrobić zdjęcie,
lub w jakiś inny sposób starałem się uzyskać choćby milczącą
zgodę. Jeśli czułem, że mogę zrobić zdjęcie, to je robiłem.
Tego pijanego we Wrześni też pan pytał?
Wtedy jakoś się dogadaliśmy. Dziś byłoby to trudniejsze
choćby ze względu na RODO.
Zmieniła się również Września. Dziś kojarzy się z najnowo-
cześniejszą fabryką samochodów, w której 72 proc. prac
wykonują roboty.
I inną, nie mniej nowoczesną fabryką, o której zrobiło się
głośno ze względu na przypadki molestowania seksualnego
pracownic. Jeden patologiczny mechanizm społeczny, jakim
był alkoholizm, został zastąpiony przez inny, jakim jest mole-
stowanie. Zdjęcie z meliny wstawiłem do książki, bo dziś już
takiego chyba nie dałoby się zrobić. Pod koniec lat 80. robiłem
reportaż o Wrześni dla „Tygodnika Poznaniak”, który był jedną
z pierwszych bulwarówek w Polsce. Pojechałem tam i jakiś za-
przyjaźniony człowiek zabrał mnie na obchód po mieście. Wej-
ście na melinę było elementem tego spaceru. Kolejnym punk-
tem na mapie. Wtedy to nie wydawało się ani takie wstydliwe,
ani stygmatyzujące. Mieszkańcy tego miejsca nawet chętnie
pozowali, mówiąc, że wreszcie ktoś się nimi zainteresował.
Dziś pijemy więcej niż w PRL.
Ale inaczej. W domu, kulturalnie, udając, że alkoholizm nas
nie dotyczy. Ubolewam, że jako fotograf już nie dotrę do miejsc
i do sytuacji, które jeszcze niedawno można było sfotografować.
Na przykład?
104 P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
Więzienia. Był taki krótki moment, kiedy więziennictwo się
otworzyło. I ja ten moment wykorzystałem. Chciałem zrobić
materiał o Wigilii i poszedłem ją sfotografować właśnie w wię-
zieniu. Mogłem wszędzie robić zdjęcia bez większych ograni-
czeń. W celi, pod prysznicami, na oficjalnej uroczystości.
Na której dyrektor więzienia stoi z kościelnym hierarchą.
Dlaczego to zdjęcie jest w książce?
Bo to jeden z  elementów mechanizmu. Akurat robiłem
to zdjęcie w czasach, kiedy Kościół zaczynał być coraz bar-
dziej obecny w życiu publicznym i miał na nie coraz większy
wpływ, więc jest ksiądz. Ale gdybym zrobił to zdjęcie kilka lat
wcześniej, to pewnie stałby tam sekretarz partii. Dziś już tylko
możemy się domyślać, kto stoi koło dyrektora, bo to zamknięty
świat. Ale z pewnością ktoś stoi, bo tak działa mechanizm.
Działa silniej niż kiedyś?
­O tak. Ewoluuje. I nie tylko dlatego, że do pewnych miejsc
już nie ma dostępu. Zmienia się też społeczeństwo. Zamyka
się. Traci swoją szczerość. Dziś każdy chce być ładny. Boi się,
żeby się nie ośmieszyć, nie wygłupić. Każdy chce być piękny.
Nowe czasy wyrobiły w nas nowe mechanizmy.
ROZMAWIAŁ JULIUSZ ĆWIELUCH, FOTOGRAFIE MARIUSZ FORECKI
Książka „Mechanizm” wydana przez poznańską Fundację Pix. House zdobyła tytuł
PHOTO BOOK OF THE YEAR 2020 w konkursie Grand Press Photo organizowanym przez
miesięcznik „PRESS”. Była też nominowana do nagrody w konkursie Picture Of The Year
International, najstarszym i najbardziej prestiżowym konkursie fotoreportażu na świecie
organizowanym przez Reynolds Journalism Institute University of Missouri.
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020 105
 [ POLIT YK A I OBYCZ A JE
P rosto z „Trybuny Ludu”? Nie, to z „Sie-
ci”. Jacek Karnowski zapewnia czytel-
ników: „Prawo i Sprawiedliwość i z tej
o p re s j i w y j d z i e c a ł o, c h o ć p e w n i e
ze stratami, które będzie musiało odro-
bić. Po pierwsze, nie wydarzyło się nic,
co trwale zerwałoby więź między główną
bazą społeczną obozu rządzącego a jego
polityczną reprezentacją (…). Po drugie,
ponieważ nie jest prawdą, że to obóz
szalony, (…) niezdolny do kompromi-
sowego rozwiązania kwestii najbardziej
drażliwych. Po trzecie, ponieważ rady-
kalizm tych protestów i ich niesamo-
wity wręcz prymitywizm (anarchizm?)
czyni je politycznie mniej groźnymi
i sprawia, że społeczne zapotrzebowa-
nie na partię chroniącą »ład i porządek«
będzie rosło, a nie malało”. Na okładce
faszyzujący szef Straży Narodowej Ro-
bert Bąkiewicz.
A tymczasem, jak donosi w „Przeglą-
dzie” Attaché, kryzys w MSZ: „Z relacji
ludzi, którzy spotykają się z ministrem
[Zbigniewem] Rauem, przychodzą do nie-
go w różnych służbowych sprawach, wy-
nika, że przechodzi on kryzys. Natury
egzystencjalnej. Bo zaczyna zdawać so-
bie sprawę z własnego imposybilizmu.
Intelektualnego. Wygląda to tak, że gdy
pojawia się u niego dyrektor departa-
mentu z jakąś ważną sprawą, z papiera-
mi i prośbą o decyzję, Rau macha ręką
i woła: Co mnie to obchodzi, ja się na tym
nie znam! Proszę dać mi spokój, ja tu
przyszedłem nie po to, żeby rozwiązywać
jakieś sprawy, ale żeby tu, w MSZ, zrobić
porządek!”. Ład i porządek.
S zef „Do Rzeczy” Paweł Lisicki, który
płodzi kolejne książki, ubolewa nad
polskimi pisarzami, bo przyłączyli się
do protestów: „Smutny to obraz upadku
polskiej literatury. Zamiast autorów zgłę-
biających sens życia, poszukujących tego,
co bezwzględnie ważne, zamiast pisarzy
zmagających się z przeklętymi polskimi
problemami, (…) zamiast tych, którzy
zmagali się z wielkimi pytaniami o cier-
pienie, o zło, o duszę, o naród, stoi przed
nami pokolenie wyrobników i nihilistów.
Jedyne, czym dysponują (…), to lekkość
stylu i łatwość pisania. Poza tym nic. Poza
tym pustka”. Redaktor i literat zatrza-
śnięty w wieży z kości słoniowej nie za-
uważył, że „przeklęte polskie problemy”
i pytania o cierpienie i zło właśnie wyszły
na ulicę.
W „Przeglądzie” protesty komentuje je-
den z wyrobników i nihilistów, czyli
Wojciech Kuczok: „nawet niesławne śro-
dowiska kibolskie dzieli wątpliwość – jak
to tak: na życzenie rządu bić kobiety?
Tylko najtępsi z tępych dają sobie wmó-
wić, że to walka z lewactwem w obronie
Kościoła. (…) Symbolicznym obrazem
106
]
upadku władzy zblatowanej z katabasami
jest widok »straży narodowej«, ponurych
mięśniaków wystających przed pustym
budynkiem kościoła w asyście policji.
Nikt się nimi nie interesuje; wczoraj jesz-
cze stali, dziś sobie przysiedli na kamien-
nych schodach. Biedni, zamiast medali
za ofiarność i odwagę dostaną wilka (…).
Niebawem się zorientują, że ktoś ich
wkręcił, a wtedy i oni obrócą swój gniew
przeciw władzy”.
P ożar na wszystkich frontach, a PiS do-
lewa paliwa. W ramach wprowadzania
prawa na czasy epidemii władza chce
dać premierowi możliwość odwoływa-
nia członków Rady Dialogu Społeczne-
go. Szef „Tygodnika Solidarność” Michał
Ossowski pisze: „Czyli jeden z uczest-
ników dialogu będzie mógł dowolnie
odwołać innych uczestników, być może
akurat tych, z którymi trudno mu się
będzie »dialogowało«. Tyle że w takich
okolicznościach trudno mówić o dia-
logu. – Nie będziemy firmować fasady
dialogu – powiedział Przewodniczący
[związku] Piotr Duda i zapowiedział re-
zygnacje przedstawicieli »S« z RDS”. So-
lidarność szła dotąd rączka w rączkę z PiS
i dopiero teraz zauważyła, że rączkę ma
w kajdankach.
Jan Koza
© JAN KOZA
P OL I T Y K A nr 46 (3287), 9.11–17.11.2020
J eszcze jeden nagle oburzony. Marek
Jurek w felietonie dla „Gościa Nie-
dzielnego” broni samotnika z Żoliborza:
„Wrogie manifestacje pod czyimkolwiek
mieszkaniem naruszają przysługują-
ce wszystkim prawo do prywatności,
gwarantowane przez art. 47 konstytucji,
i jako takie nie powinny być przez Rzecz-
pospolitą tolerowane. Mogę oczywiście
zrozumieć, że rzecznicy i zwolennicy
»gniewu ludu« czy »ludowej sprawiedli-
wości« popierają zwoływanie wściekłego
tłumu pod dom konkretnego człowieka.
Ale że robią to deklaratywni zwolennicy
»praw mniejszości«!? Samotny człowiek,
niezależnie od wykonywanych urzędów,
wobec wściekłego tłumu zawsze jest
w mniejszości”. Mniejszość dysponująca
całą władzą to zaiste straszna samotność.
S tanisław Mancewicz z „Tygodnika Po-
wszechnego” zwrócił uwagę na premie-
ra: „w swym miękkim wystąpieniu na te-
renie szpitala urządzonego na stadionie,
trzęsącym się głosem prosił, by demon-
strujący występowali przeciwko niemu.
(…) mowa ciała p. Morawieckiego wska-
zywała, że nie zauważył, iż oto pół milio-
na demonstrujących od wielu dni w ca-
łej Polsce domaga się odejścia właśnie
jego, jego szefa, jego kolegów i jego par-
tii. To może być – owszem – interesujący
człowiek, ale jeśli idzie o kojarzenie fak-
tów i spostrzegawczość, nie jest to orzeł”.
Z cyklu raport zza granic (sensu), czyli
Janusz Korwin-Mikke dla „Angory”:
„cały ten zgiełk ma zupełnie inne pod-
łoże. Prawo i Sprawiedliwość dało hasło
do tej akcji [zmiany prawa aborcyjne-
go], by ukryć gigantyczną aferę, jaką jest
zakup od Amerykanów – bez przetargu,
za wielkie pieniądze – kilku elektrow-
ni atomowych. A Lewica podchwyciła,
bo chce wykorzystać powszechną wśród
Postępowego Ludu nienawiść do PiS
i zrobić w Polsce po prostu rewolucję.
Jak w Hiszpanii w 1935 r. lub we Fran-
cji w 1789 r. Modne było wtedy topienie
księży, gwałcenie zakonnic i podobne
postępowe działania”. Kolejny dziadek,
który nie zrozumiał, co się wydarzyło.
P sychiatra prof. Bogdan de Barba-
ro próbuje spojrzeć szerzej i dalej
(„Newsweek”): „Myślę, że stoimy teraz
przed wyzwaniem: jak pokonać zło nie
złem. I to nie w perspektywie tu i teraz.
Nie wierzę, że uda się zwyciężyć i po-
konać zło na zawsze. Natomiast wierzę
w walkę ze złem. To walka, która nie
ma końca. Przecież PiS nagle nie znik-
nie. (…) Historia wielu krajów pokazuje,
że można mieć czas pokoju, po nim czas
wojny i znów pokój, a po nim wojnę. Nie
jesteśmy uczestnikami walki ostatecz-
nej. Jesteśmy w trakcie jednej z bitew”.
Czy wygranej?