ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΢ΧΟΛΗ
ΣΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ΢
ΣΟΜΕΑ΢ ΕΚΚΛΗ΢ΙΑ΢ΣΙΚΗ΢ Ι΢ΣΟΡΙΑ΢, ΧΡΙ΢ΣΙΑΝΙΚΗ΢ ΓΡΑΜΜΑΣΕΙΑ΢, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ΢
ΚΑΙ ΣΕΧΝΗ΢

ΙΑΚΣΑΔΕ Α. ΔΟΙΚΑ
Α.Ι. 1755

‘ΑΚΑ΢ΗΑΦΩΚ ΣΓΗΙΕΡΖΑ’
ΣΑΦΟΖ ΗΑΖ ΣΑΦΓ΢ ΣΕ΢ ΒΤΔΑΚΣΖΚΕ΢ ΘΓ΢΢ΑΘΟΚΖΗΕ΢
(8ος – 14ος αι.)

ΙΓΣΑΠΣΤΥΖΑΗΕ ΓΡΓΑ΢ΖΑ

ΘΓ΢΢ΑΘΟΚΖΗΕ 2015
 Σηη ΄θεία Οσρανία’

Και όζοι αγαπιούνηαι, και νεκροί, ποηέ ηοσς δε πεθαίνοσν…

«Επιηάθιος»

Γ. Ελύηης

Γιώργος Σικιελιώηης, Θρήνος, 1960-1965 (http://www.larissa-katsigras-

gallery.gr/gallery/el/work/thrinos-1/from/digitallibrary)
Νεξηερόκελα
Πξφινγνο 3
Γηζαγσγή 5
΢πληνκνγξαθίεο 9
Πεγέο 10
Βηβιηνγξαθηθέο Αλαθνξέο 11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο
1. ΗΑΠΑΘΜΓΜΟ ΑΚΑΟΗΑΦΤΚ ΠΑΦΖΗΤΚ ΟΡΚΜΘΤΚ ΗΑΖ ΠΑΦΤΚ ΠΕΟ ΒΡΔΑΚΠΖΚΕΟ
ΝΓΞΖΜΔΜΡ (8Μο – 14Μο αη. )
Α. Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε λανύο θαη κνλέο
Α.1. ΢ε γλσζηνχο λανχο θαη κνλέο 37
Α.2. ΢ε άγλσζηνπο λανχο θαη κνλέο 57
Β. Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε πξνγελέζηεξεο αξραηόηεηεο
Β.1. ΢ε ξσκατθέο αξραηφηεηεο 71
Β.2. ΢ε παιαηνρξηζηηαληθέο νηθίεο 75
Β.3. ΢ε παιαηνρξηζηηαληθνχο Βηνηερληθνχο / εξγαζηεξηαθνχο ρψξνπο θ.α. 85
Β.4. ΢ηα ηείρε 90
Γ. Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε άγλσζηεο ρξήζεο ρώξνπο
Γ.1 ΢ε άγλσζηεο ρξήζεο ρψξνπο 93
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο
2. ΜΖ ΚΓΗΞΜΝΜΘΓΖΟ ΠΕΟ ΘΓΟΟΑΘΜΚΖΗΕΟ ΓΤΟ ΠΕΚ ΜΣΖΙΕ ΑΞ΢ΑΖΜΠΕΠΑ
2.1. Γεληθά 98
2.2. Δπηηθή λεθξφπνιε 101
2.3. Αλαηνιηθή Κεθξφπνιε 104
2.4. “Intra urbem” 109
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο
3. ΑΚΑΟΗΑΦΤΚ ΠΓΗΙΕΞΖΑ ΠΕΟ ΒΡΔΑΚΠΖΚΕΟ ΝΓΞΖΜΔΜΡ (8Μο-14Μο αη. )
3.1. Η μεηάβαζη και η “ζκοηεινή περίοδος”
Α. Ζζηνξηθφ πιαίζην 116
Β. Σνπνγξαθηθέο παξαηεξήζεηο θαη ρσξνζέηεζε ησλ ηάθσλ 118
Γ. Σππνινγία 121
Δ. Σαθηθά έζηκα

1
 Δ.1. Σαθή 123
Δ.2. Ηηέξηζε – επξήκαηα 123
3.2. Μέζη βσζανηινή περίοδος
Α. Ζζηνξηθφ πιαίζην 124
Β. Σνπνγξαθηθέο παξαηεξήζεηο θαη ρσξνζέηεζε ησλ ηάθσλ 126
Γ. Σππνινγία 129
Δ. Σαθηθά έζηκα
Δ.1. Σαθή 130
Δ.2. Ηηέξηζε – επξήκαηα 131
3.3. Ύζηερη βσζανηινή περίοδος
Α. Ζζηνξηθφ πιαίζην 132
Β. Σνπνγξαθηθέο παξαηεξήζεηο θαη ρσξνζέηεζε ησλ ηάθσλ 136
Γ. Σππνινγία 145
Δ. Σαθηθά έζηκα
Δ.1. Σαθή 153
Δ.2. Ηηέξηζε – επξήκαηα 154
3. 4. Γενικές διαπιζηώζεις 157
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο
4. ΓΘΖΙΑ ΠΑΦΕΟ … ΝΕΓΤΚ ΗΑΖ ΑΚΑΟΗΑΦΤΚ ΔΖΕΓΕΙΑ
4.1.Γεληθέο παξαηεξήζεηο 172
4.2.Κεθξψζηκα ηειεηνπξγηθά
4.2.1.Έζραηε θξίζε, πεξηζηνιή, πξφζεζε 177
4.2.2.Γθθνξά 182
4.2.3.Σαθή 184
4.2.4.«Ιλήκαη» 186
4.2.5.Πέλζνο 189
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο
5. ΟΡΙΝΓΞΑΟΙΑΠΑ 190
6. ΝΖΚΑΗΓΟ

2
ΝΞΜΘΜΓΜΟ
Γίθνζη ρξφληα σο αλαζθαθέαο πεδίνπ είρα ηελ επθαηξία λα εξεπλήζσ λεθξνηαθεία
θαη ρψξνπο ηαθήο απφ ηελ χζηεξε λενιηζηθή έσο ηα πξσηνρξηζηηαληθά ρξφληα. Ο ζάλαηνο
θαη ε ηαθή σο αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο θαζεκεξηλήο καο δσήο κε ηελ επαγγεικαηηθή
ηξηβή άξρηζε γξήγνξα λα κεηνπζηψλεηαη ζε επηζηεκνληθφ ελδηαθέξνλ. Άιισζηε ηα
ηειεπηαία ρξφληα ε ηαθηθή αξραηνινγία δείρλεη λα ελειηθηψλεηαη θαη ζηελ Γιιάδα θαζψο
φιν θαη πεξηζζφηεξεο δεκνζηεχζεηο γίλνληαη ζρεηηθά κε πξνβιεκαηηζκνχο, πνξίζκαηα θαη
ζηνηρεία γηα ηηο ηαθέο, ηνπο ηάθνπο θαη ηα έζηκα.
Πξσηαγσληζηέο βέβαηα θαη ζε απηφ ην ζέκα ε θιαζηθή αξραηφηεηα κε ηα ζπνπδαία
αξρηηεθηνληθά κλεκεία θαη ηα πινχζηα θαη ζαπκαζηά έξγα ηέρλεο σο θηεξίζκαηα. Ε
Γιιεληζηηθή θαη Ρσκατθή πεξίνδνο κε κλεκεία αλαιφγνπ θχξνπο θαη ην ρξπζφ πνπ ζπλφδεπε
ηνπο λεθξνχο δηεθδηθνχλ επάμηα ην δηθφ ηνπο ρψξν. Οη παιαηνρξηζηηαληθνί ηάθνη ηφζν
θαηαζθεπαζηηθά, κε ηηο θαηαθφκβεο θαη ηνπο κεγαινπξεπείο θακαξνζθεπείο, φζν θαη κε ηηο
ηνηρνγξαθίεο πνπ θνζκνχζαλ ην εζσηεξηθφ ηνπο απαζρφιεζαλ απφ λσξίο ηνπο κειεηεηέο.
Απφ ηελ άιιε κεξηά ε απιφηεηα ησλ ηάθσλ ηεο Βπδαληηλήο πεξηφδνπ απνηειεί
ζεκαληηθφ, θνκβηθφ ζεκείν ζηελ εμέιημε ησλ ηαθηθψλ εζίκσλ θαζψο απνηειεί ηνλ
θαζξέθηε ηεο θνζκνγνληθήο αιιαγήο κε ηελ επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ θαη ηε βαζεηά
πηα θαηαλφεζε ησλ κελπκάησλ ηνπ γηα ηελ κεηαζαλάηηα δσή θαη ην κεγαιείν ηεο
ζσηεξίαο ηεο ςπρήο. Ε παιηλδξφκεζε κεηαμχ ηνπ παιηνχ θαη ηνπ λένπ πνπ επηθξαηνχζε
ζηελ παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν εθιείπεη ζηαδηαθά θαη ε λέα ηάζε πνπ καο ραξαθηεξίδεη
έσο ζήκεξα θάλεη ηελ εκθάληζή ηεο.
Βέβαηα φηαλ κειεηάκε ηα ηαθηθά έζηκα ζα πξέπεη πάληα λα έρνπκε σο βαζηθφ
γλψκνλα φηη πξφθεηηαη γηα ην πην επαίζζεην ζεκείν ηεο αλζξσπφηεηαο. Αληηιακβαλφκαζηε
φηη ππάξρεη κηα ηεξάζηηα δπζθνιία λα μεπεξαζηνχλ αληηιήςεηο θαη ηειεηνπξγηθέο
δηαδηθαζίεο πνπ έρνπλ ηηο ξίδεο ηνπο ζηηο απαξρέο ηεο δηαδηθαζίαο ηεο ηαθήο θαη
παγηψζεθαλ ζηελ ζπλείδεζε ησλ αλζξψπσλ ηφζν πνιχ, πνπ πνιιά απφ ηα έζηκα
εμαθνινπζνχλ λα αλαγλσξίδνληαη ζηελ ιανγξαθία πνιιψλ πεξηνρψλ ηεο Γιιάδνο αθφκε
θαη κέρξη ζήκεξα, ελψ φιν θαη πην ζπρλά ζηηο δεκνζηεχζεηο θαη κειέηεο ησλ επηζηεκφλσλ
γίλεηαη ιφγνο θαη γηα ηνλ παλαλζξψπηλν ραξαθηήξα ηνπο.
Σέινο ε εξγαζία απηή απνηειεί κηα εθθξεκφηεηα ηεο παλεπηζηεκηαθήο κνπ
εθπαίδεπζεο πνπ φθεηια ζηνλ εαπηφ κνπ θαη ηηο θηινδνμίεο κνπ αιιά δελ είρα θαηαθέξεη λα
νινθιεξψζσ έσο ζήκεξα θαη νχηε ζα ηα θαηάθεξλα αλ δε κε παξφηξπλαλ ε αξραηνιφγνο

3
θαη πξντζηακέλε κνπ ζηελ Γθνξεία Πφιεο θ. Γ. Θακπξνζαλάζε θαη ε θαιή κνπ θίιε θ. Ι.
Ηαηάθα- ΢αξνπνχινπ, αξραηνιφγνο θαη δηδάθηνξαο ηνπ ηκήκαηνο ηεο αξρηηεθηνληθήο ηνπ
Α.Π.Θ.
Ζδηαηηέξσο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ επηβιέπνπζα θαζεγήηξηα κνπ, θ. Ι. Ζ.
Ηαδακία-Σζέξλνπ, πνπ πίζηεςε ζηηο ηθαλφηεηέο κνπ θαη δηέθξηλε κε ηελ επθνιία πνπ έρνπλ
κφλν νη θσηηζκέλνη δάζθαινη ηελ ιαρηάξα θαη ηε δίςα κνπ γηα απηή ηελ εξγαζία. Οη
ππνδείμεηο θαη παξαηεξήζεηο ηεο ήηαλ νπζηαζηηθήο θαη θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ
νξγάλσζε θαη παξνπζίαζε ηνπ πιηθνχ.
΢ην ηκήκα ηεο ζενινγηθήο ζρνιήο ηνπ Α.Π.Θ. έλησζα απφ ηελ πξψηε ζηηγκή
εππξφζδεθηε θαη είρα άξηζηε ζπλεξγαζία ηφζν κε ηνπο θαζεγεηέο φζν θαη κε ηε
γξακκαηεία θαη θπξίσο ηνπο αλζξψπνπο ηεο βηβιηνζήθεο. Σνπο επραξηζηψ φινπο ζεξκά.

Ιαληαδή Δνκλα

4
Γηζαγσγή
΢ηε Θεζζαινλίθε πνπ ε ηζηνξία ηεο θαηαγξάθεηαη ζηα λεθξνηαθεία ηεο απφ ηελ
αξραηφηεηα έσο ζήκεξα δελ ρξεηάδεηαη κεγάιε πξνζπάζεηα γηα λα αληηιεθζεί ν κειεηεηήο
ηελ πιεζψξα ησλ πιεξνθνξηψλ πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηηο αλαζθαθέο θαζψο θαη ηελ
αλάγθε πνπ αλαγελληέηαη ζπλερψο γηα νξγάλσζε κε βάζε ηα λέα ζηνηρεία θαη
αλαδηαηχπσζε ησλ πνξηζκάησλ πνπ θάζε θνξά εθκαηεχνληαη.
Γηα ηηο δχν λεθξνπφιεηο ηεο Θεζζαινλίθεο έρνπλ εθπνλεζεί θαη δεκνζηεπηεί ζην
παξειζφλ ζπνπδαίεο εξγαζίεο. Σν πξφζθαηα δεκνζηεπκέλν βηβιίν ηεο θ. Ιαξθή, Ε
λεθξόπνιε ηεο Θεζζαινλίθεο ζηνπο πζηεξνξσκατθνύο θαη παιαηνρξηζηηαληθνύο ρξόλνπο
(κέζα ηνπ 3νπ έσο κέζα ηνπ 8νπ αη. κ.Υ., απνηειεί έλα βαζηθφ βνήζεκα γηα ηελ κειέηε ησλ
λεθξνπφιεσλ απφ ηνλ 3ν έσο ηνλ 8ν αηψλα νπφηε θαη μεθηλά ε επίζεκε εηζαγσγή ησλ
λεθξψλ εληφο ησλ ηεηρψλ. Παξάιιεια ε δηαηξηβή ηεο θ. Ιαθξνπνχινπ, Σάθνη θαη ηαθέο
απφ ην δπηηθφ λεθξνηαθείν ηεο Θεζζαινλίθεο (β΄κηζφ 3νπ αηψλα-6νο αηψλαο κ.Υ.),
πξνζθέξεη ζηνηρεία θαη νπζηαζηηθέο παξαηεξήζεηο γηα ηε δπηηθή λεθξφπνιε θαηά ηελ
παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν.
Γηα ηηο εληφο ησλ ηεηρψλ ηαθέο θαηά ηελ κέζε θαη βπδαληηλή πεξίνδν ππάξρνπλ
δεκνζηεπκέλα άξζξα κε θπξηφηεξν ηνπ Κ. Ηαλνλίδε ην 1994 ζηα πξαθηηθά ηνπ Ε‟
Γπηζηεκνληθνχ ΢πκπνζίνπ: Υξηζηηαληθή Θεζζαινλίθε, Σαθέο θαη θνηκεηήξηα κε ηίηιν, Οη
ηαθέο εληόο ησλ ηεηρώλ ηεο Θεζζαινλίθεο ζηε Ιέζε θαη Ύζηεξε Βπδαληηλή πεξίνδν, φπνπ
γίλεηαη αλαθνξά θαη πξνζπάζεηα ζπγθέληξσζεο ησλ γλσζηψλ θαη ζπνπδαηφηεξσλ
δεκνζηεπκέλσλ αλαζθαθψλ φπνπ εληνπίζζεθαλ ηαθηθά ζχλνια θαη ηαθέο θαηά ηε
Ιεζνβπδαληηλή θαη Τζηεξνβπδαληηλή Θεζζαινλίθε. Παξάιιεια πιεξέζηεξεο δεκνζηεχζεηο
έρνπλ γίλεη απφ ηελ Δ. Ιαθξνπνχινπ γηα ην βπδαληηλφ λεθξνηαθείν ηεο κνλήο Βιαηάδσλ
θαη ηνλ Κ. Ηαλνλίδε γηα ην λεθξνηαθείν ηεο πιαηείαο Δηνηθεηεξίνπ.
Δηαπίζησζα ινηπφλ φηη ηα ηειεπηαία ρξφληα ν αξηζκφο ησλ αλαζθαθψλ ησλ ηάθσλ
ηεο Ιέζεο θαη Τζηενβπδαληηλήο πεξηφδνπ έρεη πνιιαπιαζηαζηεί θαη αλ ζπκπεξηιάβεη θαλείο
θαη ηηο αλαθνξέο γηα ηαθέο ηεο ίδηαο πεξηφδνπ εθηφο ησλ ηεηρψλ αιιά θαη ηελ πεξηνρή ηεο
Αθξφπνιεο πξνζζέηνληαο θαη ηελ επνρή ηεο κεηάβαζεο θαη ησλ κεγάισλ αιιαγψλ δελ
ππάξρεη θάπνηα εξγαζία πνπ λα ζπγθεληξψλεη φια απηά ηα ζηνηρεία. Θεψξεζα ινηπφλ
ζεκαληηθφ λα ζπγθεληξσζνχλ φιεο νη δεκνζηεπκέλεο, έζησ θαη αλεπαξθψο, αλαθνξέο γηα
ηάθνπο θαη ηαθέο ηεο Βπδαληηλήο πεξηφδνπ ζε κηα εξγαζία θαη αθνχ νξγαλσζνχλ θαη
θαηεγνξηνπνηεζνχλ λα θαηαρσξεζνχ ζε έλαλ βαζηθφ ζχζηεκα γεσγξαθηθψλ πιεξνθνξηψλ

5
(«google my map») φπνπ ζα δειψλνληαη επηπιένλ θαη ηα βαζηθά δεδνκέλα ηεο θάζε
αλαζθαθήο έηζη ψζηε λα δνζεί ε δπλαηφηεηα γξήγνξεο, άκεζεο πξφζβαζεο θαη
θαηαλφεζεο ηεο ηνπνγξαθίαο ησλ ρψξσλ ηαθήο αιιά θαη ησλ εζίκσλ ηαθήο ζηε
Βπδαληηλή Θεζζαινλίθε.
Ε ζπγθέληξσζε ηνπ πιηθνχ απνδείρηεθε επίπνλε εξγαζία κε πνηθηιία δπζθνιηψλ. Σα
Αξραηνινγηθά Δειηία φπνπ δεκνζηεχνληαη έζησ ηα βαζηθά ζηνηρεία ηνπ ζπλφινπ ησλ
αλαζθαθψλ ζηελ Γιιάδα απνηέιεζε ην βαζηθφ εγρεηξίδην απηήο ηεο πξνζπάζεηαο. Σα ηεχρε
θαιχπηνπλ έλα επξχ ρξνλνινγηθφ θάζκα απφ ην 1916 έσο θαη ην 2005. Δπζηπρψο θάζε
ρξφλν ηα ηεχρε ηνπ πεξηνδηθνχ θπθινθνξνχλ φιν θαη πην κεηαρξνλνινγεκέλα. ΢ηηο πξψηεο
δεθαεηίεο ην πξφβιεκα είλαη φηη νη αλαζθαθείο δίλνπλ βαξχηεηα ζηα επξήκαηα ηεο
παιαηνρξηζηηαληθήο επνρήο θαη θπξίσο ζηα ζεκαληηθά θαη ζπνπδαία Βπδαληηλά κλεκεία ηεο
πφιεο αθήλνληαο αζρνιίαζηα ή κε ειάρηζηα ζηνηρεία ηα ηαθηθά ηεο Βπδαληηλήο πεξηφδνπ.
Ιε ην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ νη αλαζθαθείο παξαζέηνπλ πεξηζζφηεξα ζηνηρεία θαη
δηαθξίλεηαη ζηελ δνκή ηεο ηεθκεξίσζεο ηνπο ε απμαλφκελε εκπεηξία ζηα ηαθηθά
θαηάινηπα, θπξίσο ηεο Παιαηνρξηζηηαληθήο πεξηφδνπ, θαη αξγφηεξα θαη ηεο Βπδαληηλήο πνπ
πηα δε ράλεηαη ζηε ξνή ησλ άιισλ ζεκαληηθψλ ζηνηρείσλ θαη αλαθέξνληαη ζπζηεκαηηθά κε
αξθεηά δηεπθξηληζηηθά ζηνηρεία.
Σα Νξαθηηθά ηεο Αξραηνινγηθήο Γηαηξείαο θαη ε Αξραηνινγηθή Γθεκεξίδα
πεξηιακβάλνπλ ζρεηηθέο δεκνζηεχζεηο θαη αλαθνξέο αξθεηά θαηαηνπηζηηθέο. ΢ηα
Ιαθεδνληθά θαη ηηο ζειίδεο ηνπο κε ηα πξαθηηθά ησλ αξραηνινγηθψλ ηεο Θεζζαινλίθεο
γίλνληαη επίζεο αλαθνξέο αιιά κε θχξην ζεκείν αλαθνξάο πάληα ηα ηαθηθά ησλ
λεθξνπφιεσλ θαη ηελ Παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν.
Βαζηθφ θαη πνιχ ζπνπδαίν βνήζεκα είλαη νη δεκνζηεχζεηο ζηα πιαίζηα ηνπ
Αξραηνινγηθνύ Έξγνπ ζηε Ιαθεδνλία θαη Θξάθε, πνπ απφ ην 1987 πνπ ζεζπίζηεθε
απνηειεί ηνλ νπζηαζηηθφηεξν ζεζκφ θαη βαζηθφηεξν βνήζεκα γηα ηελ γξήγνξε θαη άκεζε
ελεκέξσζε ηεο επηζηεκνληθήο θνηλφηεηαο γηα ηα πνξίζκαηα ησλ αλαζθαθψλ ηεο ρξνληάο.
Δπζηπρψο θαη ζε απηή ηελ πεξίπησζε ηα ηεχρε πιένλ θαζπζηεξνχλ λα δεκνζηεπηνχλ, κε
απνηέιεζκα λα έρσ πξφζβαζε ζηα δεδνκέλα κέρξη ην 2010.
Οη ζπζηεκαηηθέο αλαζθαθηθέο έξεπλεο ζηε Θεζζαινλίθε είλαη ειάρηζηεο ελψ ε
πιεηνλφηεηα ηνπο γίλεηαη ζηα πιαίζηα ζσζηηθψλ αλαζθαθψλ. Σα βαζηθά πξνβιήκαηα ησλ
ζσζηηθψλ αλαζθαθψλ είλαη ε ζχληνκε δηάξθεηα ηνπο, θαζψο ππάξρεη πίεζε ιφγσ
αλνηθνδφκεζεο θαη ν εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλνο ρψξνο. Ε αλαζθαθή πεξηνξίδεηαη ζηα φξηα

6
ηνπ νηθφπεδνπ ελψ ε επέθηαζε ζηα δηπιαλά είλαη αδχλαηε ή κπνξεί λα γίλεη κεηά απφ
αξθεηά ρξφληα γεγνλφο πνπ θαζηζηά ηε δηεμαγσγή ζπγθεληξσηηθψλ ζπκπεξαζκάησλ πνιχ
δχζθνιε δηαδηθαζία.
Ε εξγαζία ρσξίδεηαη ζε δχν βαζηθά κέξε, ηνλ θαηάινγν ησλ δεκνζηεπκέλσλ
αλαζθαθψλ θαη ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ πξνθχπηνπλ γηα ηα ηαθηθά έζηκα.
Ε νξγάλσζε ηνπ θαηαιφγνπ ησλ αλαζθαθψλ έγηλε κε ηνπνγξαθηθά θξηηήξηα.
Πξνέθπςαλ ηξείο θαηεγνξίεο: Α) Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε λανχο θαη κνλέο πνπ
ρσξίδνληαη ζε δχν κεγάιεο νκάδεο ησλ γλσζηψλ λαψλ θαη ησλ άγλσζησλ θαη αηαχηηζησλ
λαψλ έσο ζήκεξα. Β) Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε πξνγελέζηεξεο αξραηφηεηεο πνπ
ρσξίδνληαη ζε ηέζζεξεηο νκάδεο θαζψο ηάθνη εληνπίδνληαη ζε εγθαηαιεηκκέλεο ξσκατθέο
εγθαηαζηάζεηο, παιαηνρξηζηηαληθέο νηθίεο, βηνηερληθνχο θαη εξγαζηεξηαθνχο ρψξνπο ζηα
ηείρε ηεο πφιεο θαη Γ) αλαζθαθέο πνπ ηα δεκνζηεπκέλα ζηνηρεία δελ επαξθνχλ γηα λα
εληαρζνχλ ζε θάπνηα απφ ηηο παξαπάλσ θαηεγνξίεο θαη νκάδεο.
΢ην δεχηεξν θεθάιαην γίλεηαη εηζαγσγή ζηα έζηκα ηαθήο ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηελ
ίδξπζή ηεο έσο ηνλ 8ν αηψλα θαζψο νη ηαθηθέο ζπλήζεηεο απνηεινχλ ηελ εμέιημε κηαο
δηαδξνκήο ζηνπο αηψλεο θαη ηε δηαδηθαζία κηαο βαζεηάο θαη νπζηαζηηθήο αιιειεπίδξαζεο
ησλ αληηιήςεσλ γηα ην ζάλαην. Παξάιιεια κε ηα ζηνηρεία γηα ηηο δχν λεθξνπφιεηο εθηφο
ησλ ηεηρψλ γίλεηαη θαη ιεπηνκεξήο αλαθνξά ζηηο Παιαηνρξηζηηαληθέο ηαθέο εληφο ησλ
ηεηρψλ θαζψο, αλ θαη αλαθέξνληαη ζηηο δεκνζηεχζεηο θαη ηα άξζξα, δελ ππάξρνπλ
ζπγθεληξσκέλα ηα δεδνκέλα φια καδί ζε κηα εξγαζία.
΢ην ηξίην θεθάιαην νξγαλψλνληαη θαη αλαιχνληαη ηα δεδνκέλα πνπ πξνέθπςαλ
απφ ηνλ θαηάινγν ησλ αλαζθαθψλ ηνπ πξψηνπ κέξνπο ηεο εξγαζίαο. Γηα ηελ νκαιφηεξε
θαη επθνιφηεξε επηζηεκνληθή πξνζέγγηζε ην πιηθφ ρσξίζηεθε ζε ηξείο κεγάιεο
ρξνλνινγηθέο θαηεγνξίεο: α) απφ ηελ κεηάβαζε θαη ηνπο «ζθνηεηλνχο αηψλεο» έσο ηηο αξρέο
ηνπ 9νπ, β) ηελ Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδν έσο ηηο αξρέο ηνπ 11νπ θαη ηέινο γ) ηελ
πζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν έσο ηελ άισζε ηεο πφιεο απφ ηνπο Οζσκαλνχο. Γηα θάζε
πεξίνδν δίλνληαη ηα βαζηθά ηζηνξηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο θαη ζηε ζπλέρεηα ηα ζηνηρεία
νξγψλνληαη κε βάζε ηα ηνπνγξαθηθά δεδνκέλα, ηηο παξαηεξήζεηο γηα ηελ ρσξνζέηεζε
ησλ ηάθσλ, ηα ηππνινγηθά θαη θαηαζθεπαζηηθά ζηνηρεία ησλ ηάθσλ θαη ηηο ιεπηνκέξεηεο
γηα ηελ ηαθή θαη ηελ θηέξηζε ησλ λεθξψλ.
Γηα ηελ πιεξέζηεξε εηθφλα ησλ ηαθηθψλ εζίκσλ ζηελ Βπδαληηλή επνρή επηρεηξείηαη
ζην ηέηαξην θεθάιαην ηεο εξγαζίαο κηα πξνζπάζεηα αλαγλψξηζήο ηνπο κέζα απφ ηηο πεγέο.

7
Σν ηειεπηαίν ζέκα έρεη απαζρνιήζεη ηνπο κειεηεηέο θαη ζην παξειζφλ κε επάξηζκα άξζξα
θαη κνλνγξαθίεο. ΢ηελ εξγαζία κνπ γίλεηαη αλαθνξά ζηε δηαδηθαζία θαη ηα έζηκα ηαθήο θαη
πξνζπάζεηα αλαγλψξηζήο ηνπο ζηα αξραηνινγηθά θαηάινηπα φπσο απηά αλαθέξνληαη ζηηο
δεκνζηεχζεηο γηα ηελ Θεζζαινλίθε.
Σέινο, θαζψο ε ηερλνινγία θαη νη πνιιαπιέο επηινγέο ηνπ δηαδηθηχνπ αλνίγνπλ
λένπο νξίδνληεο ζηελ εμέιημε θαη δηακφξθσζε ησλ επηζηεκψλ, αθφκε θαη ησλ ζεσξεηηθψλ,
ζεψξεζα ζθφπηκν λα θάλσ κηα πξψηε πξνζπάζεηα νξγάλσζεο ηνπ πιηθνχ πνπ
ζπγθέληξσζα ζε έλα ζχζηεκα γεσγξαθηθψλ πιεξνθνξηψλ γλσζηφ θαη σο G.I.S. Geographic
Information System. Πξφθεηηαη γηα έλα ράξηε ρσξηθψλ δεδνκέλσλ (spatial data) θαη
ζπζρεηηζκέλσλ ηδηνηήησλ πνπ παξέρεη ζηνλ κειεηεηή άκεζε θαη νπηηθή επαθή κε ηα
απνηειέζκαηα ησλ αλαζθαθψλ αλάινγα κε ηηο απαηηήζεηο ηνπ. Υξεζηκνπνίεζα ην
πξφγξακκα ηνπ “Google my map” ιφγσ ηεο επθνιίαο ζηε ρξήζε ηνπ θαη ηελ δπλαηφηεηα
άκεζεο πξφζβαζεο ζε φζνπο δηαζέηνπλ ππνινγηζηή. Τπάξρνπλ φκσο εμεηδηθεπκέλα θαη
αθξηβά πξνγξάκκαηα κε εθαξκνγέο αξραηνινγηθέο πνπ ζα βνεζήζνπλ θαη ζα αιιάμνπλ
ζηαδηαθά ηελ πξφζβαζε θαη θαηαλφεζε ηεο επηζηήκεο ζε φια ηα πεδία.

8
ΟΡΚΠΜΙΜΓΞΑΦΖΓΟ

ΑΔ Αξραηνινγηθφ Δειηίν
ΑΓ Αξραηνινγηθή Γθεκεξίο
ΑΓΙΘ Σν Αξραηνινγηθφ Έξγν ζηε Ιαθεδνλία θαη Θξάθε
ΑΠΘ Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο
Αξραία Ιαθεδνλία VI Αξραία Ιαθεδνλία VI. Αλαθνηλψζεηο θαηά ην έθην
δηεζλέο ζπκπφζην, Θεζζαινλίθεο 15-19 Οθησβξίνπ 1996,
Θεζζαινλίθε 1999
Βπδαληηαθά Βπδαληηαθά. Γιιεληθή Ζζηνξηθή Γηαηξεία
Βπδαληηλά Βπδαληηλά. Γπηζηεκνληθφλ φξγαλνλ Ηέληξνπ εξεπλψλ
Φηινζνθηθήο ζρνιήο Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ
Θεζζαινλίθεο
ΔΥΑΓ Δειηίνλ ηεο Υξηζηηαληθήο Αξραηνινγηθήο Γηαηξείαο
ΓΓΒ΢ Γπηζηεκνληθή Γπεηεξίδα Βπδαληηλψλ ΢πνπδψλ
ΓΓΘ΢Α Γπηζηεκνληθή Γπεηεξίδα Θενινγηθήο ΢ρνιήο Αζελψλ
ΓΓΘ΢ΠΘ Γπηζηεκνληθή Γπεηεξίο Θενινγηθήο ΢ρνιήο Παλεπηζηεκίνπ
Θεζζαινλίθεο
ΓΓ΢ΚΟΓ Γπηζηεκνληθή Γπεηεξίδα ΢πνπδψλ Κνκηθψλ θαη Οηθνλνκηθψλ
Γπηζηεκψλ
ΓΓΦ΢ΠΘ Γπηζηεκνληθή Γπεηεξίο Φηινζνθηθήο ΢ρνιήο Παλεπηζηεκίνπ
Θεζζαινλίθεο
Γιιεληθά Γιιεληθά. Φηινινγηθφλ, ηζηνξηθφλ θαη ιανγξαθηθφλ πεξηνδηθφλ
ζχγγξακκα, Γηαηξεία Ιαθεδνληθψλ ΢πνπδψλ
Θεζζαινλίθε Θεζζαινλίθε, Γπηζηεκνληθή Γπεηεξίδα ηνπ Ηέληξνπ
Θεζζαινλίθεο ηνπ Δήκνπ Θεζζαινλίθεο
ΘΕΓ Θξεζθεπηηθή θαη Εζηθή εγθπθινπαίδεηα
Ιαθεδνληθά Ιαθεδνληθά. Γπηζηεκνληθφ πεξηνδηθφ ηεο Γηαηξείαο
Ιαθεδνληθψλ ΢πνπδψλ
ΠΑΓ Πξαθηηθά Αξραηνινγηθήο Γηαηξείαο
ACIAC Actes du Congres International d‟ archeologie chretienne
AJP American Journal of Philology
Annu. Rev. Anthropol. Annual Review of Anthropology
BCH Bulletin de correspondence hellinique
BEFAR Bibliotheque des Ecoles Francaises d‟ Athenes et de Rome
ByzF Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitsschrift fur
Byzantinistik
BZ Byzantinische Zeitschrift
CahArch Cahiers archeologiques
CRTL Les Cahiers de la Revue théologique de Louvain
DOP Dumbarton Oaks Papers

9
EO Echos d‟ Orient
GOTR Greek Orthodox Theological Review
JHS Journal of Hellenic Studies
MelRome Melanges d‟ archeologie et d‟ histoire publies par l‟ Ecole
francaise de Rome
PG Γιιεληθή Παηξνινγία (Patrologia Greaca) J.-P. Migne (επηκ.)
REByz Revue des Etudes Byzantines

Νεγέο

Γξεγόξηνο Θενιόγνο, Γἰο ηνὺο Ιαθθαβαίνπο, Θφγνο ηε‟, PG 35, 912Α- 934D.
Γξεγόξηνο Θενιόγνο, Γἰο Ηαηζάξηνλ ηόλ ἑαπηνῦ ἀδειθόλ ἐπηηάθηνο, πεξηόλησλ έηη ησλ
γνλέσλ, PG 35, 756A- 738C.
Γξεγόξηνο Κύζζεο, Ιλήκε ηῶλ ἐθ ηνῦ γάκνπ δπζρεξῶλ θαὶ ἔλδεημηο ηνῦ
ηὸλ γεγξαθόηα ηὸλ ιόγνλ κὴ ἄγακνλ εἶλαη , PG 46, 325A-336D.
(Σεύδν)Δηνλύζηνο Αεξνπαγίηεο, Πεξὶ ηῆο Ἐθθιεζηαζηηθῆο Ἱεξαξρίαο, PG 3, 552Γ-569A
Θενθάλεο, Υξνλνγξαθία [G.de Boor (ed), Lipsiae in Aedibus B.G. Teubneri 1883].
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Πξὸο ἄπηζηνλ παηέξα, Θόγνο Δεύηεξνο, PG 47, 332-348.
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Γἰο ηὴλ ἐπάλνδνλ ηνῦ ἐπηζθφπνπ Φιαβηαλνῦ, θαὶ εἰο ηὴλ
ηνῦβαζηιέσο δηαιιαγὴλ πξὸο ηὴλ πφιηλ. Ὁκηιία θαη πξὸο ηὴλ πφιηλ· θαὶ πξὸο ηνὺο
πιεκκειήζαληαο εἰο ηὴλ ηῶλ ἀλδξηάλησλ θαηαζηξνθήλ. Ὁκηιία θα‟, PG 49, 212Α- 222Δ.
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Γἰο ηφλ ΡΖ ςαικόλ, PG 55, 279-290.
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Γἰο ηὸλ δίθαηνλ θαὶ καθάξηνλ Ἰὼβ, Θφγνο α΄, PG 56, 564B-567A.
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Ὑπφκλεκα εἰο Ἅγηνλ Ιαηζαῖνλ ηὸλ Γὐαγγειηζηὴλ, Ὁκηιία ιδ΄, PG
57, 307-404.
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Γἰο ηὸλ ‘Ζσάλλελ ηὸλ Απόζηνινλ θαί ‘Γπαγγειηζηήλ, Ὁκηιία θγ΄, PG
59, 349A – 354Δ.
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Πεξὶ ὑπνκνλῆο, θαὶ ηνῦ κὴ πηθξῶο θιαίεηλ ηνὺο ηειεπηῶληαο, PG
60, 723Α- 730.
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Γἰο ηὸλ πἱὸλ ηήο ρήξᾳο, PG 61, 789A -794.
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Γἰο ηὴλ πξὸο Ἑβξαίνπο Ἐπηζηνιὴλ, ἐθηεζεῖζα ἀπὸ ζεκείσλ κεηὰ
ηὴλ θνίκεζηλ αὐηνῦ παξὰ Ησλζηαληίλνπ πξεζβπηέξνπ Ἀληηνρείαο, Ὁκηιία ηα΄, PG 63, 89Α-
96Δ.
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, Πεξί ζαλάηνπ, Θόγνο ΘΑ’, PG 63, 801-812.
Ιέγαο Βαζίιεηνο, Πεξί Γπραξηζηίαο, Θόγνο, PG 31,218D – 238D.
Θνπθηαλόο, Πεξί πέλζνπο, 1-24, ΢άηηξα ζαλάηνπ θαη θάησ θόζκνπ, (επηκ. Υξεζηίδεο Δ.),
εθδφζεηο Δήηξνο, 2002.
Μξζόδνμε Αλαηνιηθή Γθθιεζία. 1994, Ε Αθνινπζία ηνπ Ιεγάινπ Γζπεξηλνύ (Γνλπθιηζίαο)
ηεο Αγίαο Πεληεθνζηήο. Αζήλα : Απνζηνιηθή Δηαθνλία ηεο Γθθιεζίαο ηεο
Γιιάδνο,, 1994.

10
Οπκεώλ Θεζζαινλίθεο, Πεξὶ ηνῦ ηέινπο ἡκῶλ θαὶ ηῆο ἱεξᾶο ηάμεσο ηῆο θεδείαο θαὶ ηῶλ
θαη᾽ἔζνο ὑπὲξ κλήκεο γηλνκέλσλ, PG, 155, 669D-697D.

Βηβιηνγξαθηθέο Αλαθνξέο

Abramovitch 1984 Abramovitch, H. θαη Palgi, Ph. «Death: A Cross-Cultural

Perspective», Ann. Rev.Anthropol. 13. (1984) 385-417.
Alexiou 1974 Alexiou, M. The ritual lament in Greek tradition. London :
Cambridge U.P 1974.
Bacque 2001 Bacque, F. Πέλζνο θαη Τγεία. Άιινηε θαη ζήκεξα,
[κεηαθξ.] Υ. Ηνπηξνπκπά, Αζήλα, Θπκάξη 2001.
Bakirtzis 2003 Bakirtzis, Ch. «The Urban Continuity and Size of Late
Byzantine Thessalonike», Symposium on Late Byzantine
Thessalonike DOP 57 (2003) 35-64.
Beard-North-Price 1998 Beard, Ι., North, J.A. θαη Price, S.R.F., Religions of Rome: A
History. Cambridge University Press, 1998.
Biraben 1989 Biraben, N. « La peste du VIe siècle dans l‟empire
byzantin, Hommes et richesses dans l‟empire byzantin,I:
IVe - VIIe siècle», Realites byzantins 1,(1989) 121-125.
BlackburnSource 1985 BlackburnSource, S.H., «Death and Deification: Folk Cults
in Hinduism»,History of Religions 24, 3, ( Feb. 1985) 255-
274.
Böhlig 1975 Böhlig, G., Die Einnahme Thessalonikηs durch die Araber im
Jahre 904. Graz, 1975. Σφκ. Byzantinische
Geschichtsschreiber 12.
Bouras 1984. Bouras, Ch., «Κέεο παξαηεξήζεηο ζην νθηάγσλν ηεο
Θεζζαινλίθεο», ACIAC X, II. (1984) 33-43.
Bowker 1996. Bowker, M., Ο ζάλαηνο θαη νη ζξεζθείεο. Αζήλα :
Παπαδήκαο, 1996.
Bredenkamp 1996 Bredenkamp, F., The Byzantine Empire of Thessalonike
1224-1242, Thessalonike Municipality of Thessalonike,
1996.
Brogiolo-Ward-Perkins 1999 Brogiolo, G.P. θαη Ward-Perkins, B. The idea and ideal
of the town between late Antiquity and the early Middle
Ages. Leiden, Boston, Brill, 1999.
Bryer 1990 Bryer, A. «Salonika: The secont city» XXIIIrd Spring
Symposium of Byzantine, Bulletin of British Byzantine
Studies 16, (1990) 43-55.
Castano-ζπλ. 2011 Castano, E., θαη ζπλ., «Ideology, Fear of Death, and
Death Anxiety», Political Psychology 32, 4. (August 2011)
601-621.

11
Cross 1957 Cross, F. L., [επηκ.], The Oxford Dictionary of the Christian
Church., Oxford U. P, 1957.
Crozet 1972 Crozet, R., «Chapelles et basiliques funéraires en France»,
ACIAC VIII (1972) 247-259.
Delehaye 1902 Delehaye, Ε., [επηκ.] Propylaeum ad Acta Sanctorum
Novembris. Bruxellis : 1902. Σφκ. Synaxarium ecclesiae
Constanrinopolitanae.
Der Nersessian 1975 Der Nersessian, S. «Program and Iconography of the
Frescoes of the Parekklesion» [επηκ.] K. Weitzmann, θαη
ζπλ. Late Classical and Medieval Studies in Honor of Albert
Mathias Friend, Princeton, Jr (1975) 303-350.
Dolto 2000 Dolto, Fr., Ιηιώληαο γηα ην ζάλαην. [κεηαθξ.] Γιηζ.
Ηνχθε. Αζήλα : Παηάθε, 2000.
Duggve 1953 Duggve, E., «L' origin del cimitero entro la cinta della
cita», Atti dello VIII Congresso Internazionale di Studi
Bizantini. Palermo, 3-10 Aprile 195, (1953), Σφκ. II, Studi
Bizantini e Neoellenici 8, 137-141.
Dumezi 1996 Dumezi, G., Archaic Roman Religion, London : The Johns
Hopkins university press, 1996.
Durliat 1989 Durliat, J., «La peste du VIe siècle. Pour un nouvel
examen des sources byzantines, Hommes et richesses
dans l‟empire byzantin, I: IVe -VIIe siècle», Realites
byzantins 1. (1989) 107-19.
Dzagatspanian 1995 Dzagatspanian, E., «Αθφκε κηα θνξά γηα ηελ ηνπξθηθή
άισζε ηεο Θεζζαινλίθεο ζηα ηέιε ηνπ 14νπ αηψλα»,
΢πκπόζην "Βπδαληηλή Ιαθεδνλία 324-1430 κ.Υ.",
Θεζζαινλίθε 29-31 Οθησβξίνπ 1992, (1995) Σφκ.
Ιαθεδνληθή Βηβιηνζήθε 82, 87-89.
Fadi 2010 Fadi, G.A. , Ε Αλάζηαζηο θαη ε δσή. [επηκ.] Γ.Υ. Θαηλφο-
Θηάληεο. Θεζζαινλίθε Ιπαξκνπλάθεο, 2010
Février 1959 Février, P.A., «Les peintures de la catacombe de Priscille.
Deux scenes relatives a la vie intellectuelle», MelRome
7. (1959) 301-319.
Flaceliere 1970 Flaceliere, R., Ο δεκόζηνο θαη ηδησηηθόο βίνο ησλ
αξραίσλ Γιιήλσλ. [κεηαθξ.] Β. Γεξάζηκνο. Αζήλα,
Παπαδήκαο, 1970.
Follieri 1993 Follieri, E. «La vita di San Fantino il giovane», Subsidia
hagiographica 77. (1993) 45-46.
Giros 2003 Giros, Chr. , «Presence Athonite a Thessalonique XIIIe -
XVe siecles», DOP 57. (2003) 265-287.

12
Grumel 1930 Grumel, V., «La mosaïque du «Dieu Sauveur» au
monastère du « Latome » à Salonique (découverte en
août 1927)», EO 29 (158). (1930) 157-175.
Hattersley-Smith 1996 Hattersley-Smith, K., Byzantine Public Architecture
Between the Fourth and Early Eleventh Centuries and with
Special Reference to the Towns of Byzantine Macedonia.
Thessalonike, 1996. Σφκ. Ιαθεδνληθή Βηβιηνζήθε 83 .
Hebrard 1920 Hebrard, Γ., «Les Travaux du Service Archéologique de l‟
Armee d‟ Orient a l‟ Arc de Triomphe „de Galere‟ et a l‟
eglise de Saint-Georges de Salonique», BCH 44. (1920) 5 -
40.
Hobsbawm-Ranger 2004 Hobsbawm, E. Ranger, T., Ε Γπηλόεζε ηεο Παξάδνζεο.
[κεηαθξ.] Θ. Αζαλαζίνπ. Αζήλα, 2004.
Hofman 1989 Hofman, J.B., Γηπκνινγηθφλ Θεμηθφλ ηεο Αξραίαο
Γιιεληθήο. [κεηαθξ.] Α. Παπαληθνιάνπ. Αζήλα , 1989.
Hoy 2013 Hoy, W. ,Do Funerals Matter?: The Purposes and Practices
of Death Rituals in Global Perspective. New York :
Routledge, 2013.
Hunger 1955 Hunger, H. Die Normannen in Thessalonike. Die
Eroberung von Thessalonike durch die Normannen (1185n.
Chr.) in der Augenzeugenschilderung des Bischofs
Eustathios. Graz-WienoKoln, 1955. Σφκ. Byzantinische
Geschichtschreiber 3.
Janin 1958 Janin, R., «L‟Église latine à Thessalonique de 1204 à la
conquête turque [= Mélanges S. Salaville]» REByz 16.
(1958) 206-216.
Korres 1998 Korres, Th., «Some Remarks on the First Two Major
Attemps of the Avaroslavs to Capture Thessaloniki (597
and 614)» Βπδαληηλά 19. (1998) 171-185.
Kourkoutidou-Nikolaidou
-Tourta 1997 Kourkoutidou-Nikolaidou, E. θαη Tourta, A., Wandering
in Byzantine Thessaloniki, Kapon , 1997.
Krautheimer 1965 Krautheimer, R. , Early Christian and Byzantine
Architecture.Penguin , 1965.
Kurtz-Boardman 1971 Kurtz, D.C. θαη Boardman, Greek burial customs.
London : Thames and Hudson, 1971.
Kyriakakis 1974 Kyriakakis, J., «Byzantine Burial Customs: Care of the
deceased from death to the prothesis», GOTR XIX, 1.
(1974) 45-49.
Laskaris 2000 Laskaris, N., Monuments funéraires paléochrétiennes (et
byzantines) de Grèce. Athens, 2000.

13
Leech-ζπλ. 1986 Leech, R., θαη ζπλ., «The Excavation of a Romano-Celtic
Temple and a Later Cemetery on Lamyatt Beacon,
Somerset» Britannia 17. (1986), 259–328.
Lemerle 1981 Lemerle, Ξ. , Les plus ancients Recueilsdes Miracles de
Saint Demetrius et laPenetration des Slaves dans les
Balkans. Paris : Commentaire, 1981. Σφκ. I, Les Texte.
Liddell-Scott 1968 Liddell, H.G. θαη Scott, R., A Greek- English Lexicon.
[επηκ.] H.S. Jones θαη R. McKenzie. Oxford : Clarendon
Press, 1968.
Makropoulou 2006 Makropoulou, D., «Grave Finds and Burial practices in
Thessalonike (4th–15th cc.)» Proceedings of the 21st
International Congress of Byzantine Studies, London 21 –
26 August 2006, Vol. II, Abstracts of Panel Papers. (2006)
63.
Makropoulou 2014 Makropoulou, D., «The Byzantine erafinds brought to
light by the excavations for the construction of the
thessaloniki Metro», 34 ΢πκπόζην βπδαληηλήο θαη
κεηαβπδαληηλήο αξραηνινγίαο θαη ηέρλεο 2014.
Mantipoulou-
Panagiotopoylou 1996 Mantipoulou- Panagiotopoylou, Th.S. «The Monastery
of Agios Menas in Thessaloniki», DOP 50. (1996) 239-262.
Matsunaga 1992 Matsunaga, D. L., «Issues of Life and Death in
Buddhism», Trivium 27. (1992) 97-108.
Migne 1996 Migne, J.P., Γιιεληθή Παηξνινγία (Patrologia Craeca).
[επηκ.] Ζ. Δηψηεο, Ηέληξνλ Παηεξηθψλ εθδφεζεσλ
(ΗΓ.Π.Γ.), 1996.
Morris 1999 Morris, I., Σαθηθά ηειεηνπξγηθά έζηκα θαη θνηλσληθή
δνκή ζηελ θιαζηθή αξραηόηεηα. [κεηαθξ.] Η. Ιαληέιε.
Εξάθιεην, Παλεπεζηηκηαθέο εθδφζεηο θξήηεο, 1999.
Naumann- Belting 1966 Naumann, R. , Belting, H. Die Euphemia Kirche am
Hippodrom zu Istanbul und ihre Fresken. Berlin, 1966.
Nicol 1996 Nicol, D.M., Οη ηειαπηαίνη αηώλεο ηνπ Βπδαληίνπ (1261-
1453). [κεηαθξ.] Ηνκλελφο ΢. Αζήλα, 1996.
Pallas 1975 Pallas, D., « Investigations sur les monuments chrétiens
de Grece avant Constantin», CAhArch XXIV. (1975) 1-19.
Perdrizet 1905 Perdrizet, P., «Inscriptions de Salonique», MelRome
XXV. (1905) 88-90.
Petrakakos 1971 Petrakakos, D.A., Die Toten im Recht nach der Lehre und
den Normen des orthodoxen morgenlandischen
Kirchenrechts und der Gesetzgebung Griechenlands.
Aalen : Scientia Verlag, 1971.

14
Picard 1998 Picard, J. Ch., Le souvenir des eveques. Sepultures, listes
episcopales et culte des eveques en Italie du nord des
origines au Xe siècle. Rome : Ecole Française de Rome,
1998.
Poulou-Papadimitriou,Tzavella,
Ott 2012 Poulou-Papadimitriou, Κ., Tzavella, Γ. θαη Ott, J.,
«Burial practices in Byzantine Greece: archaeological
evidence and methodological problems for its
interpretation», [επηκ.] M. Salamon, M. Wołoszyn θαη A.
Musin. Rome, Constantinople and Newly-Converted
Europe Archaeological and Historical Evidence. (2012)
377- 428.
Rife 2012 Rife, J. 2012. The Roman and Byzantine graves and
human remains. ISTHMIA, excavations by the University of
California at Los Angeles and the Ohio State university
under the auspices of the American School of classical
studies at Athens . Princeton, New Jersey : The American
scool of classical studies in Athens, 2012, Σφκ. IX.
Rose 2003 Rose, J. 2003. Ε ςπρή κεηά ην ζάλαην. Οη κεηαζαλάηηεο
εκπεηξίεο ζην θσο ηεο Οξζόδνμεο δηδαζθαιίαο.
[κεηαθξ.] Π. Σζνπξνπιή. Αζήλα : Ιπξηφβηβιν, 2003.
Runciman 2005 Runciman, S., Ε ηειεπηαία Βπδαληηλή Αλαγέλλεζε.
[κεηαθξ.] Θ. Ηακπεξίδεο. Αζήλα : Δφκνο, 2005.
Sarandi 2006 Sarandi, H., «The Byzantine city in the sixth century:
literary images and historical reality», Society of
Messenian Archaeological Studies. Athens, 2006.
Saunier 1999 Saunier, Guy, Γιιεληθά δεκνηηθά ηξαγνύδηα: Σα
κνηξνιόγηα. [κεηαθξ.] Ζθ. Ιπνπηνπξνπνχινπ. Αζήλα :
Ίδξπκα Ηψζηα θαη Γιέλε Οπξάλε, 1999.
Schmitt 1982 Schmitt, J.-C., Les revenants dans la sociétés féodales. Le
temps de la réflexion. Paris, 1982.
Ševčenko 2006 Ševčenko, Ihor., Σα γξάκκαηα θαη νη ηέρλεο ηελ επνρή
ησλ Παιαηνιφγσλ. [επηκ.] C. A. Mango. [κεηαθξ.] Ο.
Ηαξαγηψξγνο. Ζζηνξία ηνπ Βπδαληίνπ. Αζήλα : Κεθέιε,
2006 380-391.
Smith 2002 Smith J. I. θαη Haddad Y. Y., The Islamic Understanding
of Death and Resurrection. s.l. : Οxford university press,
2002.
Snively 1998 Snively, C. S., «Intramural burial in the cities of the late
antique diocese of Macedonia», ACIAC XIII, Split – Poreč
(25.9. – 1.10.1994), vol. II. (1998) 491-498.

15
Sparey-Green 1993 Sparey-Green, C., The rite of plaster burial in the context
of the Romano-British cemetery at Poundbury, Dorset
(England). Mainz, 1993.
Spieser 1984 Spieser, J.M., Thessalonique et ses monuments du IVe au
Vie siècle. Contribution à l’étude d’une ville
paléochrétienne. BEFAR 254. 1984.
Tafel 1839 Tafel, Th., De Thessalonica ejusque agro. Dissertano
geographica. . Berolini : Variorum Reprints, London 1839,
1839.
Thaniel 1973 Thaniel, G., «Lemures and Larvae.», AJP 94 2. (1973)
182-187.
Toohey 2010 Toohey, P., «Death and Burial in the Ancient World», The
Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome (2010)
366–367.
Torp 1993 Torp, H., «Thessalonique paleochretienne. Un esqisse»,
Aspects of Late Antiquity and Early Byzantium, Papers
read at a Colloquium held at the Swedish Reasearch
Institute in Istanbul 31 May-5 June 1992 [επηκL. Ryden θαη
J.O. Rosenqvist], Stockholm, 1993, 113-132.
Toynbee 1971 Toynbee, J. M. C. d. 1971. Death and burial in the
Roman world. London : Thames & Hudson, 1971.
Vavylopoylou-Charitonidou
1989 Vavylopoylou-Charitonidou, «Céramique d' offrande
trouvée dans des tombes byzantines tardives de l'
Hippodrome de Thessalonique», BCH Supplement XVIII.
(1989) 209-226.
Velkovska 2001 Velkovska E., «Funeral rites according to the byzantine
liturgical sources», DOP 55. (2001) 21-51.
Vickers 1972 Vickers, M., «Hellenistic Thessalonike», JHS 92. (1972)
156-170.
Vida-Völling 2000 Vida, T. θαη Völling, Th. 2000. The Slav cremation
cemetery at Olympia. Rahden/Westf, 2000.
Vitti 1996 Vitti, M., Ε πνιενδνκηθέ εμέιημε ηεο Θεζζαινλήθεο: από
ηελ ήδξπζε ηεο εσο ηνλ Γαιέξην . Αζήλα : Γθδνηηθή
Αζελψλ, 1996.
Vrionis 1981 Vrionis, S., «The Evolution of slavic Society and the
Slavic Invations in Greece. The first Major Slavic Attach in
Thesalonik A.D. 597i», Hesperia 50. (1981) 38-390.
Wattiaux 2009 Wattiaux, H., «The rituals around death», CRTL 40(3).
(2009) 432-433.

16
Weinstock 1971 Weinstock, S., Divus Julius. Oxford , Clarendon Press,
1971.
Ziegler 1975 Ziegler, J., Les vivants et la mort, essai de sociologie.
Paris : du Seuil, 1975.
Αγγειόπνπινο 1992 Αγγειόπνπινο, Α., «Ε Υξηζηηαληθή Θεζζαινλίθε
πξνηζηακέλε ηνπ Ζιιπξηθνχ (50 κ.Υ. - 395κ.Υ)», ΗΓ΄
Δεκήηξηα. Δ΄ Γπηζηεκνληθό ΢πκπόζην Παηξηαξρηθό
ίδξπκα Παηεξηθώλ Ιειεηώλ Ινλή Βιαηάδσλ 29-31
Οθησβξίνπ 1987, (1992) 107-116.
Αδάκ- Βειέλε 1987 Αδάκ-Βειέλε, Ν., «Οδφο Φηιηθήο Γηαηξείαο θαη
Σζηκηζθή», ΑΔ 42, Β2. (1987) 350-355.
Αδάκ- Βειέλε 1999 Αδάκ-Βειέλε,Ν., «Υψξνο Αξηζηνηέιεηνπ παλεπηζηεκίνπ
Θεζζαινλίθεο» ΑΔ 54, Β2. (1999) 524-525
Αδάκ-Βειέλε 2000 Αδάκ- Βειέλε Ν., «Ιαθεδνληθνί Βσκνί. Σηκεηηθνί θαη
ηαθηθνί βσκνί ησλ απηνθξαηνξηθψλ ρξφλσλ απφ ηε
Θεζζαινλίθε θαη ηε Βέξνηα», Θεζζαινληθέσλ Πόιηο Ζ
(2000) 89-100.
Αδάκ-Βειέλε
Ησλζηαληνύιαο 1991 Αδάκ-Βειέλε, Ν. θαη Ησλζηαληνύιαο, Η. «Ρσκαηθνί
ηάθνη ζε ηκήκα ηνπ δπηηθνχ λεθξνηαθείνπ ζηελ νδφ
Θαγθαδά», ΑΓΙΘ 5 (1991) 221-234.
Αζαλαζίνπ θαη ζπλ. 2015 Αζαλαζίνπ, Φ., θαη ζπλ., Ε απνθαηάζηαζε ησλ
εξεηπίσλ ηνπ Γαιεξηαλνύ ΢πγθξνηήκαηνο ζηε
Θεζζαινλίθε (1994-2014)-Σεθκεξίσζε θαη επεκβάζεηο.
Θεζζαινλίθε 2015. Σφκ. Α,Β.
Αιεμαλδξήο 1973-1974 Αιεμαλδξήο, Μ., «Οδφο Ακπειψλσλ 38», ΑΔ 28, Β2.
(1973-1974) 669-670.
Αιεμαλδξήο 1973-1974a Αιεμαλδξήο,Μ., «Οδφο Ζππνδξνκίνπ 1 θαη
Ιαλνπζνγηαλλάθε» ΑΔ 29, Β3. (1973-1974a) 656-658.
Αιεμαλδξήο 1973-1974b Αιεμαλδξήο, Μ., «Ρνηφληα Αγίνπ Γεσξγίνπ», ΑΔ 29, Β3.
(1973-1974b)742.
Αιεμίνπ 2002 Αιεμίνπ, Ι., Ο Σειεηνπξγηθόο ζξήλνο ζηελ Γιιεληθή
παξάδνζε. [κεηαθξ.] Δ. Γηαηξνκαλσιάθεο θαη Π. Ρνίινο.
Αζήλα : Ι.Ζ.Γ.Σ., 2002.
Αλδξόληθνο 1960-1963 Αλδξόληθνο, Ι., «Οκεξηθά θαη Ιπθελαηθά έζηκα
ηαθήο. Δεπηεξνινγία», ΓΓΦ΢ΠΘ 8. (1960-1963) 249-291.
Αληδνπιάηνπ – Ξεηζίια 2004 Αληδνπιάηνπ – Ξεηζίια, Γ., Ιλήκεο ηεθκήξηα. Αζήλα,
Παπαδήζεο, 2004.
Άζεκαθνπνύινπ- Άηδαθά 1980 Άζεκαθνπνύινπ- Άηδαθά, Ν., Ε ηερληθή opus sedile
ζηελ έληνίρηα δηαθόζκεζε. ΢πκβνιή ζηή κειέηε ηεο

17
 ηέρλεο από ηόλ 1ν-7ν κ. Υ. αηώλα κέ βάζε ηά κλεκεία
θαί ηά θείκελα. Θεζζαινλίθε, 1980.
Άζεκαθνπνύινπ- Άηδαθά 1987 Άζεκαθνπνύινπ- Άηδαθά, Ν., ΢ύληαγκα ησλ
παιαηνρξηζηηαληθώλ ςεθηδνηώλ δαπέδσλ ηεο Γιιάδνο,
Πειινπόλλεζνο -΢ηεξεά Γιιάδα, ΖΖ. Θεζζαινλίθε,1987.
Άζεκαθνπνύινπ- Άηδαθά 1998 Άζεκαθνπνύινπ- Άηδαθά, Ν., Σα ςεθηδσηά δάπεδα
ηεο Θεζζαινλίθεο, Θεζζαινλίθε, 1998.
Αρεηιαξά 2007 Αρεηιαξά, Θ., «ΙΓΣΡΟ Θεζζαινλίθεο 2007. Σν
αξραηνινγηθφ έξγν ηεο Ζ΢Σ' ΓΠΗΑ», ΑΓΙΘ 21. (2007)
215-221
Αρεηιαξά 2009 Αρεηιαξά, Θ., «ΙΓΣΡΟ Θεζζαινλίθεο 2009.Σν
αξραηνινγηθφ έξγν ηεο Ζ΢Σ΄ΓΠΗΑ», ΑΓΙΘ 23. (2009)
247-254.
Βαβξίηζαο 1971 Βαβξίηζαο, «Πιαηεία ΢πληξηβαλίνπ. Αλαζθαθή
ηείρνπο», ΑΔ 26, Β2. (1971) 377-382.
Βαθαιόπνπινο 1940 Βαθαιόπνπινο, Α., «Ο λαφο ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ
(Rotonda) σο κεηξφπνιηο Θεζζαινλίθεο θαηά ηνλ 10ν
αηψλα», Ιαθεδνληθό Εκεξνιόγηνλ. (1940) 245-350.
Βαθαιόπνπινο 1952 Βαθαιόπνπινο, Α., «΢πκβνιή ζηελ ηζηνξία ηεο
Θεζζαινλίθεο επί Βελεηνθξαηίαο (1423-1430)»,
Ησλζηαληίλνπ Αξκελόπνπινπ επί ηε εμαθνζηεηεξίδη ηεο
Γμάβηβινπ απηνύ (1345-1945). ΓΓ΢ΚΟΓ 6. (1952) 127-
149.
Βαθαιόπνπινο 1955-1960 Βαθαιόπνπινο, Α., «Ο αξρηεπίζθνπνο Γαβξηήι θαη ε
πξψηε ηνπξθηθή θαηνρή ηεο Θεζζαινλίθεο (1391-
1403)» Ιαθεδνληθά 4. (1955-1960) 371-373.
Βαθαιόπνπινο 1955-1960a. Βαθαιόπνπινο, Α., «Οη δεκνζηεπκέλεο νκηιίεο ηνπ
αξρηεπίζθνπνπ Θεζζαινλίθεο Ζζηδψξνπ σο ηζηνξηθή
πεγή γηα ηελ γλψζε ηεο πξψηεο ηνπξθνθξαηίαο ζηε
Θεζζαινλίθε (1387-1403). Ιαθεδνληθά 4. (1955-1960a)
20-34.
Βαθαιόπνπινο 1989 Βαθαιόπνπινο, Α., «Γεληθή Θεψξεζε ηεο
Παιαηνιφγεηαο επνρήο ζηε Θεζζαινλίθε», Υξηζηηαληθή
Θεζζαινλίθε. Παιαηνιόγεηνο επνρή. ΗΒ΄ Δεκήηξηα,
Γπηζηεκνληθό ΢πκπόζην Παηξηαξρηθό ίδξπκα Παηεξηθώλ
Ιειεηώλ Ζεξά Ινλή Βιάηάδσλ 29-31 Οθησβξίνπ 1987,
(1989) 41-54.
Βαθαιόπνπινο 1994 Βαθαιόπνπινο, Α., «Ε "Ισλνδία επί ηνηο ελ
Θεζζαινλίθε πεζνχζη" (1346) ηνπ Δεκεηξίνπ Ηπδψλε
θαη ηα ηζηνξηθά ζηνηρεία ηεο ςπρνινγίαο ησλ καδψλ
ζηε ζηάζε ηνπ 1342 θ.ε», Θεζζαινλίθε 4. (1994) 79-99.

18
Βαθαιόπνπινο 1997 Βαθαιόπνπινο, Α. Ζζηνξία ηεο Θεζζαινλίθεο (315 π.Υ.-
1912), Θεζζαινλίθε 1997.
Βαξβνύλεο 1994 Βαξβνύλεο, Ι., Όςεηο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ησλ
Βπδαληηλώλ από ηα αγηνινγηθά θείκελα. Αζήλα :
Εξφδνηνο, 1994.
Βάξδνο 1980 Βάξδνο, Η., «Έλαο δνχμ Θεζζαινλίθεο κε
ζπληαπηηζκέλνο κέρξη ηψξα: ν Δαβίδ Ηνκλελφο, θαη νη
Θεζζαινληθηψηεο θαηά ηελ πνιηνξθία ηεο
Θεζζαινλίθεο απφ ηνπο Κνξκαλδνχο (1185)»,
Ιαθεδνληθά 20. (1980) 30-47.
Βαζηιεηάδεο 1980 Βαζηιεηάδεο, Κ.Ν., Σν κπζηήξην ηνπ ζαλάηνπ. Αζήλαη :
Γθδφζηο Αδειθφηεηνο Θενιφγσλ "Ο ΢σηήξ", 1980.
Βειέλεο- Βειέλε –Αδάκ 2003 Βειέλεο, Γ. θαη Βειέλε-Αδάκ, Ν. 2003, Ιεζνβπδαληηλή
λανδνκία ζηε Θεζζαινλίθε., Αζήλα, 2003.
Βειέλεο 1996 Βειέλεο, Γ., «Πνιενδνκηθά Θεζζαινλίθεο», ΑΓΙΘ 10Β.
(1996) 491-499.
Βειέλεο 1998 Βειέλεο, Γ., Σα ηείρε ηεο Θεζζαινλίθεο : από ηνλ
Ηάζζαλδξν σο ηνλ Εξάθιεην , Θεζζαινλίθε : University
Studio Press, 1998.
Βνθνηόπνινπινο 1982 Βνθνηόπνινπινο, Ν., «Οη κεζαησληθνί λανί ηεο
Θεζζαινλίθεο θαη ε ζέζε ηνπο ζηα πιαίζηα ηεο
βπδαληηλήο λανδνκίαο», Πξαθηηθά ζπκπνζίνπ
ηεζζαξαθνληαεηεξίδνο ηεο ΓΙ΢, 30 Οθησβξίνπ-
Κνεκβξίνπ 1980, 1982, 97-110.
Βνθνηνπνύινπ 1975 Βνθνηνπνύινπ, Ζ., «Αξραηφηεηεο θαη κλεκεία
Επείξνπ», ΑΔ 30, Β2. (1975) 209-217.
Βνθνηνπνύινπ 1996. Βνθνηνπνύινπ, Ζ., Οδεγόο αξραηνινγηθνύ κνπζείνπ,
Αζήλα, 1996.
Γεξνκίραινο 1961 Γεξνκίραινο, Α., «Ε ηζηνξία ηεο εθθιεζίαο ηεο
Θεζζαινλίθεο», Γξεγόξηνο Παιακάο 44. (1961) 295-309.
Γηαθνπκάθεο 2010 Γηαθνπκάθεο, Α., «ζσληθέο Ινλέο θαη Παιαηνιφγεηα
Θεζζαινλίθε», Βπδαληηαθά (2010) 179-204.
Δεπηεξαίνο 2000 Δεπηεξαίνο, Α., Σν ςσκί ζηα έζηκα ησλ Γιιήλσλ. Ε
ζπκβνιηθή θαη καγηθή ρξήζε ηνπ από ηνπο λενέιιελεο.
Αζήλα : Legato, 2000.
Δεκεηξαθόπνπινο 1976 Δεκεηξαθόπνπινο, Φ. , «Αγηνο Αιέμαλδξνο Ππδλεο ή
Θεζζαινλίθεο», Γιιεληθά 29. (1976) 265-277.
Δεκεηξηάδεο 1983 Δεκεηξηάδεο, Β., Σνπνγξαθία ηεο Θεζζαινλίθεο θαηά
ηελ επνρή ηεο ηνπξθνθξαηίαο (1430-1912).
Θεζζαινλίθε 1983.

19
Δήκεηζαο 1988 Δήκεηζαο, Ι.Γ., Ε Ιαθεδνλία ελ ιίζνηο θζεγγνκέλνηο
θαη κλεκείνηο ζσδνκέλεο, η.Ζ θαη ΖΖ. Θεζζαινλίθε, Ζ.Ι.Υ.Α.
(θσηνγξαθηθή αλαηχπσζε Αζήλα 1896), 1988.
Δνπιγθέξε 1997 Δνπιγθέξε, Γ., «Οδφο Απνζηφινπ Πάπινπ», ΑΔ 52, Β2.
(1997) 696.
Δξνύγνπ 1988 Δξνύγνπ, Οη., «Σα πήιηλα θηεξίζκαηα ηνπ καθεδνληθνχ
ηάθνπ ζηε πιαηεία ΢ηληξηβαλίνπ Θεζζαινλίθεο.», ΑΓ
(1988) 71-93.
ε
ΓΒΑ 9 2001 ΓΒΑ, 9ε, ΢σζηηθέο αλαζθαθέο 1999-2000. 2001
ΓΒΑ 9ε 2001a ΓΒΑ, 9ε ΢σζηηθέο αλαζθαθέο 2000-2001. 2001
Γιεπζεξηάδνπ 1988 Γιεπζεξηάδνπ. K., «Οδφο Βχδαληνο 12», ΑΔ 12. (1988)
390-392.
Γιεπζεξηάδνπ 1989 Γιεπζεξηάδνπ. K., «Καφο πξνθεηε Ειία» ΑΔ 44, Β2.
(1989) 337-338.
Γιεπζεξηάδνπ 1989a. Γιεπζεξηάδνπ K., «Αλαζθαθή ρξηζηηαληθνχ
θνηκεηεξίνπ ζηε πεξηνρή ηνπ λνζνθνκείνπ 'Άγηνο
Δεκεηξίνο" ζηε Θεζζαινλίθε», ΑΓΙΘ 3. (1989) 271-282.
Γιεπζεξηάδνπ 1990 Γιεπζεξηάδνπ K., «Σάθνο Ιεηεσξνζθνπείνπ», ΑΔ 45,
Β2. (1990) 334-335.
Γκκαλνπειίδεο 1989 Γκκαλνπειίδεο Κ.Γ., Σν δίθαην ηεο Σαθήο ζην
Βπδάληην. Αζήλα : ΢αθθνπια, 1989.
Γπαγγειίδεο 195 Γπαγγειίδεο, Δ.Γ., Ε Παλαγία ησλ Υαιθέσλ,
Θεζζαινλίθε, 1954.
Γπαγγέινπ 2009 Γπαγγέινπ, Ε., Οη Φσηηζηέο ησλ ΢ιάβσλ Ηχξηιινο θαη
Ιεζφδηνο θαη ε δηάδνζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ ζηνλ
ζιαβηθφ θφζκν. Ζζηνξία ηεο Οξζνδνμίαο. Αζήλα : Road,
2009.
Ειηάδεο 2003 Ειηάδεο, Α., Γγθαηάζηαζε θαη παξνπζία ΢ιάβσλ ζηελ
Βπδαληηλή Ι.Αζία από ηνλ 7ν σο ηνλ 10ν αηώλα.
Σξίθαια, 2003.
Ειηάδεο 2003a Ειηάδεο, Α., Σα ζαύκαηα ηνπ αγίνπ Δεκεηξίνπ σο
ηζηνξηθέο πεγέο. Γπηδξνκέο θαη ζιαβηθέο επνηθίζεηο
εληεύζελ ηνπ Δνπλάβεσο, Σξίθαια, 2003.
Ειηάδνπ 1958 Ειηάδνπ, Δ., «Ο άγηνο Δεκήηξηνο θαη νη ΢ιάβνη»,
Πεπξαγκέλα Θ΄ Δηεζλνύο Βπδαληηλνινγηθνύ ΢πλεδξίνπ,
Θεζζαινλίθε 12-19 Απξηιίνπ 1953 Σφκ. Γ', Αζήλα, 1958,
128-140.
Θενραξίδεο 1955 Θενραξίδεο, Γ., «Οη ζηαπξνθφξνη άξρνληεο ηεο
κεηξνπφιεσο Θεζζαινλίθεο», Ιαθεδνληθά 3 (1955),
379-381.

20
Θενραξίδεο 198 Θενραξίδεο, Γ., Ζζηνξία ηεο Ιαθεδνλίαο θαηά ηνπο
κέζνπο ρξόλνπο (285-1354), Θεζζαινλίθε, 1980.
Ηαδακία-Πζέξλνπ 2001 Ηαδακία-Πζέξλνπ, Ι., «Απφπεηξα ηνπνγξαθηθήο
πξνζέγγηζεο ηεο Θεζζαινλίθεο ηνπ 1νπ κ.Υ. αηψλα»,
Ιαθεδνληθά 32. (2001) 59-82.
Ηαδακία-Πζέξλνπ 2009 Ηαδακία-Πζέξλνπ, Ι., Ιλεκεηαθή ηνπνγξαθία ηεο
ρξηζηηαληθήο Θεζζαινλίθεο, Θεζζαινλίθε, 2009.
Ηαιιηγάο 1936 Ηαιιηγάο, Γ.Ι. , «Αλαζθαθηθαί έξεπλαη είο ηφλ έλ
Θεζζαινλίθε λαφλ ηήο Αγίαο ΢νθίαο», ΠΑΓ (1936) 111-
118.
Ηαιιίληθνο 1969 Ηαιιίληθνο, Η., Ο ρξηζηηαληθόο λαόο θαη ηα ηεινύκελα
ελ απηώ. Αζήλα : Ηαζζάλδξα Ι. Γξεγφξε, 1969.
Ηαιιίληθνο 1999 Ηαιιίληθνο, Η., Ε θξνληίο ησλ λεθξώλ ελ ησ
ρξηζηηαληζκσ. Ιπγδνλία, 1999.
Ηαλνλίδεο 1988 Ηαλνλίδεο, I., «Πιαηεία Δηνηθεηεξίνπ», ΑΔ 43, Β2.
(1988) 335.
Ηαλνλίδεο 1990 Ηαλνλίδεο, I., «΢σζηηθή αλαζθαθή ζην ρψξν ηεο
πιαηείαο Ηππξίσλ Αγσληζηψλ (Δηνηθεηεξίνπ)», ΑΓΙΘ 4
(1990) 259-267.
Ηαλνλίδεο 1993 Ηαλνλίδεο, I., «΢σζηηθή αλαζθαθή ζην ρψξν ηεο
πιαηείαο Ηππξίσλ Αγσληζηψλ (Δηνηθεηεξίνπ)-
Θεζζαινλίθε 1993», ΑΓΙΘ 7. (1993) 346-349.
Ηαλνλίδεο 1994 Ηαλνλίδεο, I., «Οδφο Ηαξανιή θαη Δεκεηξίνπ 54. ΑΔ
49, Β2. (1994) 495-497.
Ηαλνλίδεο 1994a Ηαλνλίδεο, I., «Πιαηεία Δηνηθεηεξίνπ», ΑΔ 49, Β2.
(1994) 491-495.
Ηαλνλίδεο 1996 Ηαλνλίδεο, I., «Ε πεξηνρή ηνπ Δηνηθεηεξίνπ ζηα
παιαηνρξηζηηαληθά θαη βπδαληηλά ρξφληα», ΑΓΙΘ 10β.
(1996) 559- 569.
Ηαλνλίδεο 1997 Ηαλνλίδεο, I., «Οδφο Θακπνπζηάδνπ 95», ΑΔ 52, Β3.
(1997) 612-613.
Ηαλνλίδεο 1997a Ηαλνλίδεο, I., « Οιπκπηάδνο 95», ΑΔ 52, Β3. (1997) 610-
611.
Ηαλνλίδεο 1998 Ηαλνλίδεο, I., «Κεφηεξα ζηνηρεία απφ ηηο αλαζθαθέο
ηνπ 1998 ζρεηηθά κε ηα πζηεξνβπδαληηλά λεθξνηαθεία
ηεο ζεζζαινλίθεο», ΑΓΙΘ 12.(1998) 183-194.
Ηαλνλίδεο 1999 Ηαλνλίδεο, I., «Σν Βπδαληηλφ θνηκεηήξην ηεο πιαηείαο
Δηνηθεηεξίνπ Θεζζαινλίθεο», Αξραία Ιαθεδνλία VI, 2
Αλαθνηλώζεηο θαηά ην Έθην Δηεζλέο ΢πκπόζην,
Θεζζαινλίθε 10-15 Οθησβξίνπ 1996, Θεζζαινλίθε,
1999 523- 530.

21
Ηαλνλίδεο 2005 Ηαλνλίδεο, I., «Οi ηαθέο εληφο ησλ ηεηρψλ ηεο
Θεζζαινλίθεο ζηε κέζε θαη χζηεξε Βπδαληηλή πεξίνδν
(10νο - 14νο).». Υξηζηηαληθή Θεζζαινλίθε. Σαθέο θαη
θνηκεηήξηα Πξαθηηθά Ε’ Δηεζλνύο Γπηζηεκνληθνύ
΢πκπνζίνπ 6- 8 Οθησβξίνπ 1994, 2005 207-218.
Ηαξαγηαλλόπνπινο 1980 Ηαξαγηαλλόπνπινο, Ζ., «Ε επηθνηλσλία ηεο
Θεζζαινλίθεο- Ησλζηαληηλνππφιεσο θαηά ηνπο 7ν-9ν
αη.», ΓΓΦ΢ΠΘ 22.( 1984) 211-229.
Ηαξαζαλάζεο 2013 Ηαξαζαλάζεο Α. Ζζηνξία ηεο Θεζζαινλίθεο 323π.Υ. -
2012, Ηπξηαθίδεο Θεζζιανλίθε 2013.
Ηαξύδαο 1994 Ηαξύδαο, Κ., «Αθάιππηνο ρψξνο ΢ηνάο Υνξηηάηε», ΑΔ
49, Β2. (1994) 510-511.
Ηαξύδαο 1995 Ηαξύδαο, Κ., « Αλαζθαθή ζε νηθφπεδν ζηελ νδφ Αγίαο
ζνθίαο 75», ΑΓΙΘ 9.(1995) 251-266.
Ηαξύδαο 1997 Ηαξύδαο, Κ., «Σνπνγξαθηθέο παξαηεξήζεηο θαη
πνιενδνκηθή νξγάλσζε ηεο πεξηνρήο λνηηνδπηηθά ηεο
Ρνηφληαο κε αθνξκή ηξείο αλαζθαθέο νηθνπέδσλ»,
ΑΓΙΘ 11. (1997) 439-453.
Kαξύδαο 1998 Kαξύδαο N., «Οδφο Ησλζηαληηλνππφιεσο θαη Θεζέσο
6», ΑΔ 53, B2 (1998), 613-614
Ηαξύδαο 1999 Ηαξύδαο, Κ., «Ινλή Αγίαο ζενδψξαο», ΑΔ 54, Β2.
(1999) 587-588.
Ηαξύδαο 1999a Ηαξύδαο, Κ., «΢πκβνιή ησλ νδψλ Γιαχθνπ θαη
Οιπκπηάδνο 72», ΑΔ 54, Β2. (1999) 589.
Ηαξύδαο 2001 Ηαξύδαο, Κ., «Οδφο Οπξαλίαο 3», ΑΔ 56, Β3α. (2001)
246-248.
Ηαξύδαο 2002 Ηαξύδαο, Κ., «Ιεηαμχ ησλ νδψλ Αγίαο ΢νθίαο θαη
Γχδε», ΑΓΙΘ 16. (2002) 337-346.
Ηαξύδαο 2009 Ηαξύδαο, Κ., «Παιαηνρξηζηηαληθέο νηθίεο κε ηξηθιίλην
ζηε Θεζζαινλίθε κέξνο ΖΖ: Δέθα ρξφληα κεηά», ΑΓΙΘ,
Γπεηεηαθόο ηόκνο. (2009) 127-140.
Ηαηζαθάλαο 1996 Ηαηζαθάλαο, Δ.Γ. , «Ε επαλάζηαζε ησλ Δεισηψλ ζηε
Θεζζαινλίθε θαη ην θίλεκα ησλ Πειινπνλεζίσλ θαηά
ηνπ Ιαλνπήι Ηαηαθνπδελνχ Δεζπφηε ηνπ Ιηζηξά»,
Βπδαληηλαί Ιειέηαη 7. (1996) 328-349.
Ηίζζαο 1982 Ηίζζαο, Ο., «Σαθηθφ κλεκείν κέζα ζηελ Αγία ΢νθία
Θεζζαινλίθεο», 2° ΢πκπόζην Βπδαληηλήο θαη
Ιεηαβπδαληηλήο Αξραηνινγίαο θαη Σέρλεο, 1982 44-45.
Ηίζζαο 1985 Ηίζζαο, Ο., «Ε κνλή ηεο Ιηθξήο Αγίαο ΢νθίαο ζηε
Θεζζαινλίθε», Ε Θεζζαινλίθε Ζ. (1985) 336-337.

22
Ηίζζαο 1996 Ηίζζαο, Ο., «Σαθηθφ κλεκείν κέζα ζηελ Αγία ΢νθία
Θεζζαινλίθεο», Ινπζείν Βπδαληηλνύ Πνιηηηζκνύ 3
(1996) 28-45.
Ηνληδάξεο 1984 Ηνληδάξεο, Ζ., Κνκηθή ζεώξεζε ησλ κνλαζηεξηαθώλ
ηππηθώλ . Αζήλα : ΢άθθνπιαο, 1984.
Ηνληδάξεο 1991 Ηνληδάξεο, Ζ., «Ε ζέζε ηεο ρήξαο ζηε βπδαληηλή
θνηλσλία. Απφ ηνπο Παηέξεο ζηνπο Ηαλνλνιφγνπο ηνπ
12νπ αηψλα» «Βπδαληηλά» η.16. (1991) 35-42.
Ηνληδάξεο 2005 Ηνληδάξεο, Ζ., ««Ιλεκφζπλα» - «Φπρηθά» θαη ε
εμάβηβινο ηνπ Η. Αξκελφπνπινπ.», Πξαθηηθά Ε΄
Γπηζηεκνληθνύ ΢πκπνζίνπ, 6-8 Οθησβξίνπ 1994, 2005,
57-64.
Ηνξδώζεο 1993 Ηνξδώζεο, Ι., Σν θξαγθηθφ βαζίιεην ηεο
Θεζζαινλίθεο. [επηκ.] Παιηνχξαο Α. Ιαθεδνλία 1:
Ζζηνξία. Αζήλα : Πνπξλαξάο Π.΢., 1993, 97-104.
Ηνπθνπιέο 1940 Ηνπθνπιέο, Φ., «Βπδαληηλψλ λεθξηθά έζηκα», ΓΓΒ΢ 16.
(1940) 1-80.
Ηνπθνπιέο 1951 Ηνπθνπιέο, Φ., Βπδαληηλώλ βίνο θαη πνιηηηζκόο, Δ΄.
Αζήλα : Παπαδήζε, 1951.
Ηνπξθνπηίδνπ –
Κηθνιαίδνπ 1980 Ηνπξθνπηίδνπ - Κηθνιαίδνπ, Γ., «Οδφο Ηνπθίηζα 23»,
ΑΔ 35, Β2. (1980) 381.
Ηνπξθνπηίδνπ –
Κηθνιαίδνπ 1980a Ηνπξθνπηίδνπ - Κηθνιαίδνπ, Γ., «Αγίαο ΢νθίαο. ΑΔ
35, Β1. (1980a) 384-386.
Ηνπξθνπηίδνπ –
Κηθνιαίδνπ 1982 Ηνπξθνπηίδνπ - Κηθνιαίδνπ, Γ., « Καφο ηνπ ΢σηήξα»,
ΑΔ 37, Β2. (1982) 287

Ηνπξθνπηίδνπ –
Κηθνιαίδνπ 1990 Ηνπξθνπηίδνπ- Κηθνιαίδνπ, Γ., Αρεηξνπνίεηνο. Ο
κεγάινο λαόο ηεο Θενηόθνπ, Θεζζαινλίθε, 1990
Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ –
Ιαπξνπνύινπ-Πζηνύκε 1978 Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ,Η.θαη Ιαπξνπνύινπ-
Πζηνύκε, Ι.,« Σάθνη πεξηβφινπ Δεκνηηθνχ
Κνζνθνκείνπ», ΑΔ 33, Β2. (1978) 240
Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ –
Ιαπξνπνύινπ-Πζηνύκε 1979 Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ,Η.θαη Ιαπξνπνύινπ-
Πζηνύκε,«Άγηνο Παληειεήκσλ» ΑΔ 34, Β2. (1979) 284.
Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ-

23
Ιαπξνπνύινπ-Πζηνύκε 1981 Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ, Η. θαη Ιαπξνπνύινπ-
Πζηνύκε, Ι. «Σν εγθαίλην ηεο βαζηιηθήο ζην
αλαηνιηθφ λεθξνηαθείν ηεο Θεζζαινλίθεο», ΑΓ. (1981)
70-81.
Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ-
Γιεπζεξηάδνπ, 1995 Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ, Γ. θαη
Γιεπζεξηάδνπ, Η. 1995. Βαζηιηθή αθξνπφιεσο. ΑΔ 50,
Β2. 1995, ζζ. 516-517.
Ηνπξθνπηίδνπ-
Κηθνιατδνπ 2008 Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιατδνπ,Γ. θαη Γπξσπαη̈ θν́
Ηέληξν Βπδαληηλώλ θαη Ιεηαβπδαληηλώλ
Ιλεκείσλ, Καόο ηνπ ΢σηήξνο Υξηζηνύ Θεζζαινλίθε.
Αζήλα, 2008.
Ηνύζνπια- Ηαλνλίδεο 1996 Ηνύζνπια, Αηθ. θαη Ηαλνλίδεο, Κ. «Αλαζθαθή ζηελ
νδφ Παηξηάξρνπ Ζσαθείκ 22», ΑΔ 51, Β2. (1996) 498-499.
Ηνπηζνγηάλλεο-Ξάπηεο 2010 Ηνπηζνγηάλλεο, ΢. θαη Ξάπηεο, Η.Θ. «Πξσηνβπδαληηλή
αζηηθή έπαπιε κε ηξηθιίλην ζηελ άλσ πφιε
Θεζζαινλίθεο», ΑΓΙΘ 24. (2010) 247-254.
Ησλζηαληνύιαο 2010-2012 Ησλζηαληνύιαο, Η. , «Δπηηθφ λεθξνηαθείν: παιαηά θαη
λά επξήκαηα», Ιαθεδνληθά 93. (2010-2012) 65-82.
Θάζθαξεο 1953 Θάζθαξεο, Ι., «Κανί θαη κνλαί Θεζζαινλίθεο ην 1405
εηο ην Οδνηπνξηθφλ ηνπ εθ ΢κνιέλζθ Ζγλαηίνπ», Σφκ.
Ησλζηαληίλνπ Αξκελφπνπινπ επί ηε εμαθνζηεηεξίδη ηεο
Γμαβίβινπ απηνχ Γ.Γ.Π.Θ. 6. (1953) 315-331.
Θάζθαξεο 2000 Θάζθαξεο, Κ., Monuments funéraires paléochrétiennes (et
byzantines) de Grèce. Athens. 2000.
Θεθαηζάο 1957 Θεθαηζάο, Ν., Ε ςπρέ : ε ηδέα ηεο ςπρέο θαη ηεο
αζαλαζίαο ηεο θαη ηα έζηκα ηνπ ζαλάηνπ . Αζήλα :
Γθδνηηθφλ Ζλζηηηνχηνλ Αζελψλ, 1957.
Θνπθάηνο 1940 Θνπθάηνο, Δ., «Θανγξαθηθαί πεξί ηειεπηήο ελδείμεηο
παξά Ζσάλλε Υξπζνζηφκσ», Γπεηεξίδα Θανγξαθηθνύ
Αξρείνπ 2. (1940) 30-117.
Ιαθαξόλαο 1941-1952 Ιαθαξόλαο, ΢.Ζ., «Υξνληθά Αξραηνινγηθά. Αλαζθαθαί,
έξεπλαη θαη ηπραία επξήκαηα ελ Ιαθεδνλία θαη Θξάθε
θαηά ηα έηε 1940-1950», Ιαθεδνληθά 2. (1941-1952)
590-678.
Ιαθξνπνύινπ 1981 Ιαθξνπνύινπ, Δ. «Ινλή Βιαηάδσλ», ΑΔ 36,Β2. (1981)
312.
Ιαθξνπνύινπ 1983 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Ο παιαηνρξηζηηαληθφο λαφο έμσ
απφ ηα αλαηνιηθά ηείρε ηεο Θεζζαινλίθεο»,
Ιαθεδνληθά 23.(1983) 25-46.

24
Ιαθξνπνύινπ 1984 Ιαθξνπνύινπ, Δ.«Ινλή Βιαηάδσλ», ΑΔ 39, Β2. (1984)
242.
Ιαθξνπνύινπ 1985 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Αλαζθαθή ηάθσλ ζηε Ινλή
Βιαηάδσλ», 5° ΢πκπόζην Βπδαληηλήο θαη
Ιεηαβπδαληηλήο Αξραηνινγίαο θαη Σέρλεο. 1985, 46-47.
Ιαθξνπνύινπ 1985a Ιαθξνπνύινπ, Δ., Ο λαόο ησλ Σαμηαξρώλ. Ε
Θεζζαινλίθε θαη ηα κλεκεία ηεο. Θεζζαινλίθε, 1985a.
Ιαθξνπνύινπ 1985b Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Απφ ην πζηεξνβπδαληηλφ
λεθξνηαθείν ηεο Ινλήο Βιαηάδσλ», Θεζζαινλίθε 1.
(1985) 255-309.
Ιαθξνπνύινπ 1987 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Γσλία ησλ νδψλ Ιελειάνπ,
Γγλαηίαο, Ιεηξνπνιίηε Γελλαδίνπ (νηθ. ΢ηνάο
Υνξηηάηε)», ΑΔ 42, Β2. (1987) 394-396.
Ιαθξνπνύινπ 1987a Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Ε Παλαγηά Υαιθέσλ», ΑΔ 42, Β2.
(1987) 397.
Ιαθξνπνύινπ 1987b Ιαθξνπνύινπ, Δ., Αλαηνιηθφ παιαηνρξηζηηαληθφ
λεθξνηαθείν (Κνζφθνκείν Άγηνο Δεκήηξηνο). ΑΔ 42, Β2.
(1987) 396-397.
Ιαθξνπνύινπ 1988 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Οηθφπεδν ζηνά Υνξηηάηε
(Ιελειάνπ-Γγλαηίαο-Ιεηξνπνιίηνπ Γελλαδίνπ). ΑΔ 43,
Β2. (1988) 378-379.
Ιαθξνπνύινπ 1989 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Παιαηνρξηζηηαληθή αζηηθή νηθία
ζηελ πάλσ πφιε ηεο Θεζζαινλίθεο», ΑΓΙΘ 3. (1989)
257-265.
Ιαθξνπνύινπ 1990 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Οηθφπεδν ζπγθξνηήκαηνο
θαηνηθηψλ "Αμηφο"», ΑΔ 45, Β2. (1990) 335-336.
Ιαθξνπνύινπ 1994 Ιαθξνπνύινπ, Δ. , «Οδφο Ζππάηξνπ.», ΑΔ 49, Β2.
(1994), 507.
Ιαθξνπνύινπ 1995 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Οδφο Ηαζζάλδξνπ 90», ΑΔ 50, Β2.
(1995) 525.
Ιαθξνπνύινπ 1995a Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Απφ ην πζηεξνβπδαληηλφ
λεθξνηαθείν ηεο Ινλήο Βιαηάδσλ», Υξηζηηαληθή
Θεζζαινλίθε. ΢ηαπξνπεγηαθέο θαη ελνξηαθέο κνλέο
Πξαθηηθά Δ’ Γπηζηεκνληθνύ ΢πκπνζίνπ Ζεξά Ινλή
Βιαηάδσλ, 18-20 Οθησβξίνπ 1993, 1995 234-244.
Ιαθξνπνύινπ 1997 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Οδφο Ηαιιηζέαο -Δεκεηξίνπ
΢θεπάξλε- Θεσλίδα ΢παξηηάηνπ (πξψελ Δαξίθε). ΑΔ
52, Β2. (1997) 701-702.
Ιαθξνπνύινπ 1999 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Δχν πξφζθαηα αλαθαιπθζέληεο
παιαηνρξηζηηαληθνί λανί ζην δπηηθφ λεθξνηαθείν ηεο
Θεζζαινλίθε», Αξραία Ιαθεδνλία VI,2. (1999) 705-722.

25
Ιαθξνπνύινπ 2014 Ιαθξνπνύινπ, Δ., «Σα επξήκαηα ηεο βπδαληηλήο
Θεζζαινλίθεο πνπ απνθαιχθζεθαλ θαηά ηηο εξγαζίεο
γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ κεηξνπνιηηηθνχ ζηδεξνδξφκνπ
ηεο πφιεο», 34ν ΢πκπόζην Βπδαληηλήο θαη
Ιεηαβπδαληηλήο αξραηνινγίαο θαη Σέρλεο ζηε
Θεζζαινλίθε, 2014 1-11.
Ιαθξνπνύινπ-
Πδηηδηκπάζε 1993 Ιαθξνπνύινπ, Δ. θαη Πδηηδηκπάζε, Α., «΢σζηηθή
αλαζθαθηθή έξεπλα ζηελ νδφ Ηαζζάλδξνπ 90», ΑΓΙΘ
7. (1993) 355-372.
Ιαιηγθνύδεο 1992 Ιαιηγθνύδεο, Φ., Ε Θεζζαινλίθε θαη ν θόζκνο ησλ
΢ιάβσλ», Θεζζαινλίθε, 1992.
Ιαξθή – Αγγέιθνπ 1981 Ιαξθή - Αγγέιθνπ, Γ.. «Σν ζηαπξηθφ καξηχξην θαη νη
ρξηζηηαληθνί ηάθνη ληεο νδνχ Γ΄΢επηεκβξίνπζηε
Θεζζαινλίθε», Α.Γ. (1981) 53-69.
Ιαξθή 1983 Ιαξθή, Γ., «Έλαο άγλσζηνο νθηαγσληθφο λαφο ζηε
Θεζζαινλίθε», Ιαθεδνληθά 23. (1983) 117-132.
Ιαξθή 1987 Ιαξθή, Γ., «Οδφο Ηνξίλεο 7. ΑΔ 42, Β2. (1987) 397.
Ιαξθή,1989 Ιαξθή, Γ., «Οη παιαηνρξηζηηληθνί ηάθνη ηεο Θξάθεο.
ByzF XIV. (1989) 345-358.
Ιαξθή 1989a. Ιαξθή, Γ., «Αλίρλεπζε παιαηνηέξσλ επηδξάζεσλ ζηελ
παιαηνρξηζηηαληθή ηαθηθή αξρηηεθηνληθή θαη ηε λεθξηθή
ιαηξεία», Ε θαζεκεξηλή δσή ζην Βπδάληην, Σνκέο θαη
ζπλέρεηεο ζηελ ειιεληζηηθή θαη ξσκατθή παξάδνζε.
Πξαθηηθά ηνπ Α΄ Δηεζλνύο ΢πλεδξίνπ, 1989, 89-90.
Ιαξθή 1992. Ιαξθή, Γ., «Αλαζθαθή ΢ηνάο Υνξηηάηε» ΑΓΙΘ 6.
(1992) 327-333.
Ιαξθή 1994 Ιαξθή, Γ., «Οδφο Πξαζαθάθε 7», ΑΔ 49, Β2. (1994)
521-523.
Ιαξθή 1996-1997 Ιαξθή, Γ., «Πξσηνρξηαληθέο παξαζηάζεηο θαη ζέκαηα
πνπ κηκνχληαη ηελ θνζκηθή δσγξαθηθή ζε ηαθηθφ
ζπγθξφηεκα ηεο Δπηηθήο Κεθξφπνιεο ηεο
Θεζζαινλίθεο. ΔXΑΓ Δ΄, 19 (1996-1997) 125-150.
Ιαξθή 1997 Ιαξθή, Γ., « ΢πκβνιή Ηιεηζζέλνπο 5 θαη Οιπκπηάδνο»,
ΑΔ 52, Β2. (1997) 626-627.
Ιαξθή 1997a Ιαξθή, Γ., «Οδφο Ησλζηαληνπνχινπ θαη Σδαρείια», ΑΔ
52, Β2. (1997) 619.
Ιαξθή 1997b Ιαξθή, Γ., «Παιαηνρξηζηηαληθέο θαη Βπδαληηλέο
αξραηφηεηεο ζηελ Παλεπηζηεκηνχπνιε»,
Θεζζαινληθέσλ Πόιηο 3. (1997) 47-56.

26
Ιαξθή 1997c Ιαξθή, Γ., «΢πκβνιή ησλ νδψλ Αξάρζνπ θαη
Ιαθξπγηάλλε», ΑΔ 52, Β2. (1997) 622-624.
Ιαξθή 1999 Ιαξθή, Γ., «Οδφο Σδαρείια 3. ΑΔ 54, Β2. (1999) 584-
586.
Ιαξθή 1999a Ιαξθή, Γ., «΢πκβνιή ησλ νδψλ Παπαξέζθα, Δάππα
θαη Γξάζκνπ. ΑΔ 54, Β2. (1999) 587.
Ιαξθή 2000 Ιαξθή, Γ., «Ε Αγία ΢νθία θαη ηα πξνζθηίζκαηά ηεο
κέζα απφ ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα», Θεζζαινληθέσλ
Πόιηο 4, (2000) 54-61.
Ιαξθή 2000a Ιαξθή, Γ.,«Οδφο Γιαχθνπ», ΑΔ 55, Β2. (2000) 739-740.
Ιαξθή 2000b Ιαξθή, Γ., «Υξηζηηαληθά θνηκεηήξηα Θεζζαινλίθεο ζηα
παιαηνρξηζηηαληθά ρξφληα», Θεζζαινληθέσλ Πόιηο Ζ.
(2000) 35-46.
Ιαξθή 2001 Ιαξθή, Γ., «Οδφο Οιπκπηάδνο», ΑΔ 56, Β2. (2001) 240-
241.
Ιαξθή 2001a Ιαξθή, Γ., «΢πκβνιή ησλ νδψλ Αγάζσλνο θαη
Θεσλίδα ΢παξηηάηε», ΑΔ 56, Β2. (2001) 237.
Ιαξθή 2001b Ιαξθή, Γ., «Σαθηθφ ζπγθξφηεκα θαη λαίζθνο απφ ηε
δπηηθή λεθξφπνιε ηεο Θεζζαινλίθεο», ΑΓΙΘ 15. (2001)
323-330.
Ιαξθή 2002 Ιαξθή, Γ., «΢πκβνιή ησλ νδψλ Δεκεηξίνπ πνιηνξθεηή
θαη Πεξζέσο», ΑΔ 57, Β1. (2002) 254.
Ιαξθή 2002a Ιαξθή, Γ., «Σα ρξηζηηαληθά θνηκεηήξηα ζηελ Γιιάδα
Οξγάλσζε, ηππνινγία, ηαθηθή δσγξαθηθή, Ιαξηχξηα,
Ηνηκεηεξηαθέο βαζηιηθέο. ΔΥΑΓ Δ’ 23. (2002) 163-176.
Ιαξθή 2003 Ιαξθή, Γ., «Οδφο Δεκεηξίνπ Πνιηνξθεηνχ 30», ΑΔ 58,
Β3α. (2003) 282.
Ιαξθή 2003a Ιαξθή, Γ., «Οδφο Οιπκπηάδνο 73», ΑΔ 58, Β3α. (2003)
278-280.
Ιαξθή 2004 Ιαξθή, Γ., «Οδφο Απνζηφινπ παχινπ», ΑΔ 59, Β2.
(2004) 302-303.
Ιαξθή 2004a Ιαξθή, Γ., «Οδφο Αξκαηνιψλ», ΑΔ 59, Β3α. (2004) 308-
309.
Ιαξθή 2004b Ιαξθή, Γ., «Οδφο Ηάιβνπ», ΑΔ 59, Β3α. (2004) 308.
Ιαξθή 2004c Ιαξθή, Γ., «Οδφο Ράπηε 34», ΑΔ 59, Β2. (2004) 311.
Ιαξθή 2004d Ιαξθή, Γ., «Οδφο Φσηίνπ 5.», ΑΔ 59, Β2. (2004) 306-
307.
Ιαξθή 2004e Ιαξθή, Γ., «΢πκβνιή ησλ νδψλ Ηαπάηνπ- Ζβάλσθ-
Γαιαλάθε. 66ν Δεκνηηθφ ΢ρνιείν. ΑΔ 59, Β3α. (2004)
313-314.

27
Ιαξθή 2005 Ιαξθή, Γ., «Οδφο Αξηζηίππνπ 5. ΑΔ 60, Β2. (2005) 672-
673.
Ιαξθή 2005a Ιαξθή, Γ., «Οδφο Αρηιιέσο 11», ΑΔ 60, Β2. (2005) 683-
684.
Ιαξθή 2005b Ιαξθή, Γ., «΢πκβνιή ησλ νδψλ ΢απθνχο 41 θαη
΢αξαληφδα 9», ΑΔ 60, Β2. (2005) 673.
Ιαξθή 2006 Ιαξθή, Γ., «Ε λεθξόπνιε ηεο Θεζζαινλίθεο ζηνπο
πζηεξνξσκατθνύο θαη παιαηνρξηζηηαληθνύο ρξόλνπο
(κέζα ηνπ 3νπ έσο κέζα ηνπ 8νπ αη. κ.Υ.). Αζήλα : ΣΑΠΑ,
2006.
Ιαξθή-Ηνκκάηαο 1997 Ιαξθή, Γ. θαη Ηνκκάηαο, Δ., «΢σζηηθέο αλαζθαθέο
ηάθσλ θαί πδξαπιηθψλ έξγσλ ζηε Θεζζαινλίθε»,
ΑΓΙΘ 11. (1997) 429-438.
Ιαπξνπνύινπ-Πζηνύκε 1992 Ιαπξνπνύινπ-Πζηνύκε, ΢ξ., Βπδαληηλή Θεζζαινλίθε.
Θεζζαινλίθε : Ρέθνο, 1992.
Ιέγαο 1975 Ιέγαο, Γ., Δεηήκαηα Γιιεληθήο Θανγξαθίαο. Αζήλα :
Αθαδεκία Αζελψλ, 1975.
Ιέληδνο 1981 Ιέληδνο, Α., «΢πκβνιή ζηελ έξεπλα ηνπ αξραηφηεξνπ
λανχ ηεο Αγίαο ΢νθίαο Θεζζαινλίθεο. Ιαθεδνληθά 21.
(1981) 201-221.
Ιεξαθιήο 2004 Ιεξαθιήο, Ι. Γ., Γιιεληθή ιανγξαθία, Αζήλα :
Οδπζζέαο, 2004.
Ιεηαιιελόο 1995 Ιεηαιιελόο, Γ., Εζπραζηέο θαη Δεισηέο, Πλεπκαηηθή
αθκή θαη θνηλσληθή θξίζε ζηνλ Βπδαληηλό 14ν αηώλα,
Γιιεληζκόο Ιαρόκελνο. Αζήλα : Σήλνο, 1995.
Ιηραειίδεο 1967 Ιηραειίδεο. M. «Θεζζαινλίθε», ΑΔ 22, Β2. (1967) 437-
438.
Ιηραειίδεο 1969 Ιηραειίδεο. M., «Θεζζαινλίθε. Απνθάιπςε
παιαηνρξηζηηαληθψλ ηάθσλ», ΑΔ 24, Β2. (1969) 361.
Ινπηδάιε 1993 Ινπηδάιε, Α., «Απφ ηνλ Παγαληζκφ ζηνλ
ρξηζηηαληζκφ: παιαηνρξηζηηαληθέο βαζηιηθέο ηεο
Γιιάδνο, πνπ πξνήιζαλ απφ κεηαηξνπή αξραίσλ
Ζεξψλ. Αξραηνινγία 49, (1993) 25-34.
Ινπηζόπνπινο 1985 Ινπηζόπνπινο, Κ., «Ε Θέζε ηεο άγλσζηεο κνλήο ηεο
Αγίαο Ιαηξψλαο ζηε Θεζζαινλίθε», 5ν ΢πκπόζην
Βπδαληηλήο θαη Ιεηαβπδαληηλήο Αξραηνινγίαο θαη
Σέρλεο Θεζζαινλίθεο, 1985, 58-59.
Ινπηζόπνπινο 1991 Ινπηζόπνπινο, Κ., «Σν παξεθθιήζην ηνπ Αγίνπ
Γπζπκίνπ ζηε βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ»,
Υξηζηηαληθή Θεζζαινλίθε. Γ' Γπηζηεκνληθό ΢πκπόζην,
1991, 154-155.

28
Ινπηζόπνπινο 2013 Ινπηζόπνπινο, Κ., Ε Ρνηόληα ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ
ζηε Θεζζαινλίθε. Θεζζαινλίθε, Ηπξηαθίδε, 2013.
Ιπαθηξηδήο 1977 Ιπαθηξηδήο, ΢., Πεξί ηνπ ζπγθξνηήκαηνο ηεο αγνξάο
ηεο Θεζζαινλίθεο. Αξραία Ιαθεδνλία ΖΖ, (1977) 257-269.
Ιπαθηξηδήο 1983 Ιπαθηξηδήο, ΢., «Ρσκαηθφο ινπηξψλ θαη ε
Αρεηξνπνίεηνο Θεζζαινλίθεο», Αθηέξσκα ζηε κλήκε
ηνπ ΢ηπιηαλνύ Πειεθαλίδε, Θεζζαινλίθε, 1983, 310-329.
Ιπαθηξηδήο 1986 Ιπαθηξηδήο, ΢. 1986. Ε βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ
Δεκεηξίνπ. Θεζζαινλίθε : ΖΙΥΑ, 1986.
Ιπαθηξηδήο 2003 Ιπαθηξηδήο, ΢., Αγσγφο χδξεπζεο Θεζζαινλίθεο,
Αξραηνινγηθέο Έξεπλεο θαη Ιεγάια Δεκφζηα Έξγα,
Αξραηνινγηθή ζπλάληεζε εξγαζίαο, Γπηαπύξγην
Θεζζαινλίθεο 18-20 ΢επηεκβξίνπ 2003, 2003.
Καικπάληεο 1983 Καικπάληεο, Δ., «Ε βπδαληηλή Θεζζαινλίθε θαη ηα
κλεκεία ηεο, παιαηνρξηζηηαληθά ρξφληα», Αξραηνινγία 7.
(1983) 17-22.
Καικπάληεο 1987 Καικπάληεο, Δ., «Ιαλίθα 14», ΑΔ 42, Β2. (1987) 401-
403.
Καικπάληεο 1992 Καικπάληεο, Δ., «Πξνθήηεο Ειίαο», ΑΔ 50, Β2. (1992)
421-424.
Καικπάληεο 1992a Καικπάληεο, Δ., «Οηθνπεδφ Βπδαληηλνχ Ινπζείνπ
Πoιηηηζκνχ», ΑΔ 47, Β2. (1992) 437-438.
Καικπάληεο 1989 Καικπάληεο, Δ., «Οηθφπεδν Βπδαληηλνχ Ινπζείνπ
(αλαηνιηθφ λεθξνηαθείν)», Α.Δ. 44, Β2. (1989) 346-352.
Καικπάληεο 1997 Καικπάληεο, Δ., Βπδαληηλά θαη Ιεηαβπδαληηλά
κλεκεία ηεο Θεζζαινλίθεο, Θεζζαινλίθε, Ρέθνο, 1997.
Κεξάληδε -Βαξκάδε 1985 Βαξκάδε- Κεξάληδε, Β., «Ε Θεζζαινλίθε κεηά ην
πέξαο ηνπ θηλήκαηνο ησλ Δεισηψλ (1350-1387) κε
βάζε θπξίσο ηηο επηζηνιέο ησλ ινγίσλ ηεο επνρήο»,
Θεζζαινλίθε 1. (1985) 219-229.
Κηθνλάλνο 1997 Κηθνλάλνο, Κ., Σνπνγξαθία θαη ηέρλε ζηελ
παιηνρξηζηηαληθή θαη βπδαληηλή Θεζζαινλίθε. Σηο
αγαζνίο βαζηιεύνπζα. Θεζζαινλίθε, Ζζηνξία θαη
Πνιηηηζκόο, (επηκ Ζ. Υαζηψηεο), Θεζζαινλίθε,
Παξαηεξεηήο, 1997, 244-256.
Λπγγόπνπινο 1922-1925 Λπγγόπνπινο, Α., «Βπδαληηλνί ηάθνη ελ ησ λαψ ηεο
Αγίαο ΢νθίαο». ΑΔ 9. (1922-1925) 65-66.
Λπγγόπνπινο 1929 Λπγγόπνπινο, Α., «Σν θαζνιηθφ ηεο κνλήο Θαηφκνπ ελ
Θεζζαινλίθε θαη ην ελ απηφ ςεθηδσηφλ. ΑΔ 12. (1929)
142-180.

29
Λπγγόπνπινο 1952 Λπγγόπνπινο, Α., Σέζζεξεηο κηθξνί λανί ηεο
Θεζζαινλίθεο. Θεζζαινλίθε, 1952.
Λπγγόπνπινο 1953 Λπγγόπνπινο, Α., «Ινλή αγίσλ Απνζηφισλ ή Ινλή
ηεο Θενηφθνπ», Πξνζθνξά εηο ΢ηίιπσλα Ηπξηαθίδελ ,
Γιιεληθά 4, (1953) 726-735.
Λπγγόπνπινο 1964-1965 Λπγγόπνπινο, Α., «Κεψηεξαη έξεπλαη εηο ηφλ Άγηνλ
Κηθφιανλ „Οξθαλφλ Θεζζαινλίθεο», Ιαθεδνληθά 16,
(1964-1965) 95-96.
Ναηζίδνπ-΢αηδεησαλλίδεο 2009 Ναηζίδνπ, Ι. θαη ΢αηδεησαλλίδεο, Α. «Αξραηνινγηθέο
παξαηεξήζεηο ζηα βφξεηα ηείρε ηεο Θεζζαινλίθεο»,
Ιαθεδνληθά 38. (2009) 21-47.
Ναηζίδνπ –Βαζηιεηάδνπ-
Ησλζηαληηλίδνπ 2010 Ναηζίδνπ, Ι., Βαζηιεηάδνπ, Οη. θαη Ησλζηαληηλίδνπ,
Ηξ., «ΙΓΣΡΟ Θεζζαινλίθεο 2010. Σν έξγν ηεο 9εο ΓΒΑ»,
ΑΓΙΘ 24. (2010) 223-233.
Ναηζίδνπ 2015 Ναηζίδνπ, Ι., «Έλδσδε θιεκαηίδα κε θνίληθα.
Φεθηδσηή παξάζηαζε απφ ηελ θνηκεηεξηαθή βαζηιηθή
ηεο „'Πιαηείαο ΢ηληξηβαλίνπ" ζηε Θεζζαινλίθε
(Inhabited tendril with phoenix), Αθηέξσκα ζηνλ
Αθαδεκατθό Παλαγηώηε Θ. Βνθνηόπνπιν (ζπιινγηθφ
έξγν), επηζη. επηκ.: Βαζίιεο Ηαηζαξφο, Αλαζηαζία
Σνχξηα, Γθδφζεηο Ηαπφλ, Αζήλα 2015.
Νάιιαο 1937 Νάιιαο, Δ., «Οη ρξηζηηαληθνί θακαξσηνί ηάθνη
(θαηαγσγή θαη ιαηξεπηηθαί ηδέαη (θαηαγσγή θαη
ιαηξεπηηθαί ηδέαη)», Σφκ. εθαηνληαεηεξίδνο Γ΄ΑΓ. (1937)
847-865.
Νάιιαο 1950-1951 Νάιιαο, Δ., «΢αιακηληαθά. Ιέξνο Γ'. Οη ηάθνη», ΑΓ.
(1950-1951) 163-181.
Νάιιαο 1971 Νάιιαο, Δ., «Αλαζθαθή ηεο βπδαληηλήο Βαζηιηθήο ηνπ
Γιπθέσο έλ Ήπείξσ», ΠΑΓ (1971) 130-145.
Νάιιαο 1987-1988 Νάιιαο, Δ., «Αη βαξβαξηθαί πφξπαη ηεο Ηνξίλζνπ»,
΢πλαγσγή Ιειεηώλ Βπδαληηλήο Αξραηνινγίαο,Σ.Α. 1987-
1988, Σφκ. Α. 224-297.
Ναπαγεσξγίνπ 1908 Ναπαγεσξγίνπ, ΢. 1908, «Ιλεκεία ηεο ελ
Θεζζαινλίθε ιαηξείαο κεγαινκάξηπξνο αγίνπ
Δεκεηξίνπ», ΒΔ 17. (1908) 321-381.
Ναπαδόπνπινο 2007 Ναπαδόπνπινο, Α., Οη ιαηθηέο πεξί ζαλάηνπ δνμαζίεο
θαη ηα ηαθηθά έζηκα ησλ Γιιήλσλ από ηνλ Όκεξν κέρξη
ζήκεξα, Θεζζαινλίθε, Γξσδηφο, 2007.
Ναπαδόπνπινο 1963 Ναπαδόπνπινο,Φ.,«Αλαζθαθαί Πιαηείαο Δηθαζηεξίσλ
Θεζζαινλίθε. ΑΔ 18, Β2. (1963) 199.

30
Ναπαδόπνπινο 1964 Ναπαδόπνπινπ, Φ., «Αλαζθαθαί πεξηνρήο Ρακφλαο
παξά ηελ αξρή ηεο νδνχ Θαγθαδά. ΑΔ 19, Β3. (1964)
334.
Ναπαδώηνο 1982 Ναπαδώηνο, Α., «Ο κεγάινολαφο ηεο Θενηφθνπ ζηε
Θεζζαινλίθε. Ιηα επαλεμέηαζε ησλ πεγψλ γηα ηελ
ηζηνξία ηεο Αρεηξνπνηήηνπ. Ιαθεδνληθά 22. (1982) 112-
131.
Ναπαδώηνο 1985 Ναπαδώηνο, Α., «Αξραηνινγηθά ηνπ λανχ ηνπ
«΢σηήξνο» ηεο Θεζζαινλίθε», 5° ΢πκπόζην Βπδαληηλήο
θαη Ιεηαβπδαληηλήο Αξραηνινγίαο θαη Σέρλεο. 1985 75.
Ναπαδώηνο 1985a Ναπαδώηνο, Α., Ο λαΐζθνο ηνπ ΢σηήξνο Θεζζαινλίθε .
Ε Θεζζαινλίθε θαη ηα Ιλεκεί ηεο. Θεζζαινλίθε, 1985a
121-124.
Ναπαδώηνο 2007 Ναπαδώηνο, Α., «Ε Ινλή Αθαπλίνπ – Ο λαφο ηνπ
Πξνθήηε Ειία», Θεζζαινληθέσλ Πόιηο 21. (2007) 154-
207.
Ναπαδώηνο 1994 Ναπαδώηνο, Γ., «Οδφο Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθφπνπ
6. ΑΔ 49, Β2. (1994) 526.
Ναπαπνζηόινπ 1973-1074 Ναπαπνζηόινπ, Ζ., «Οδφο Ηαλαθάξε 113-117», ΑΔ 29.
(1973-1974) 346-350 .
Ναπαπνζηόινπ 1973-1974a Ναπαπνζηόινπ, Ζ., «Πιαηεία Φειαισλίσλ 28. ΑΔ 29,
Β2. (1973-1974) 355-358.
Νάζρνο 1996 Νάζρνο, Απ., «Ιηα πξνζέγγηζε ηεο θαζεκεξηλήο δσήο
εηο ηελ Θεζζαινλίθε ηνπ Βπδαληίνπ», Βπδαληηλαί
κειέηαη 7 (1996) 458-464.
Νειεθαλίδεο-Αηδαθά 1974 Νειεθαλίδεο, Ο. θαη Αηδαθά, Ν.,΢ύληαγκα ησλ
παιαηνρξηζηηαληθώλ δαπέδσλ ηεο Γιιάδαο, Κεζησηηθή
Γιιάο 1. Θεζζαινλίθε, 1974.
Νειεθαλίδεο 1959 Νειεθαλίδεο, Οη., «Αλαζθαθή βνξείσο ηεο βαζηιηθήο
ηνχ Αγίνπ Δεκεηξίνπ Θεζζαινλίθεο», ΠΑΓ (1959) 38-41.
Νειεθαλίδνπ 1993 Νειεθαλίδνπ, Γ., «Κέα επξήκαηα ζην αλαηνιηθφ
λεθξνηαθέην ηεο Θεζζαινλίθεο», ΑΓΙΘ 7. (1993) 373-
381.
Νειεθαλίδνπ 1994 Νειεθαλίδνπ,Γ., «Σν λεθξνηαθείν ηεο Γπαγγειίζηξηαο»,
ΑΔ 49, Β2. (1994) 529-530.
Νέηζαο 1966 Νέηζαο, Φ., «Αλαθηνξηθφ ζχκπιεγκα Γαιεξίνπ», ΑΔ 21,
B2. (1966) 333.
Νέηζαο 1970 Νέηζαο, Φ., «Αλαηνιηθφλ λεθξνηαθείνλ (΢ηξαηφπεδνλ
Γ΄ ΢ψκαηνο ΢ηαξηνχ). ΑΔ 25, Β2. (1970) 347-349.
Νέηζαο 1974 Νέηζαο, Φ. , «Υξνληθά Αξραηνινγηθά 1968-
1970», Ιαθεδνληθά 14.( 1974) 212-381.

31
Νιάησλ 1960 Νιάησλ, Κ. , «Αλαζθαθαί πεξηνρήο Πξαηζνχ. ΠΑΓ
(1960) 294-307.
Ννιίηεο 1931 Ννιίηεο, Κ.Γ., «Σα θαηά ηελ ηειεπηήλ», Θανγξαθηθά
΢ύκκεηθηα 3. (1931) 323-362.
Ξσκηνπνύινπ 1976 Ξσκηνπνύινπ, Αηθ. , «Αγίνπ Δεκεηξίνπ 26», ΑΔ 31, Β2.
(1976) 241-244.
Ξσκηνπνύινπ 1976a Ξσκηνπνύινπ, Αηθ. , «Αγίνπ Δεκεηξίνπ 28», ΑΔ 31, Β2.
(1976) 244.
Ξσκηνπνύινπ 1973-1974 Ξσκηνπνύινπ, Αηθ., «Αξραηφηεηεο θαη Ιλεκεία
Ηεληξηθήο θαη Δπηηθήο Ιαθεδνλίαο», ΑΔ 26,Β2. (1973-
1974) 691.
Οάκςσλ 1986 Οάκςσλ, Α., Ε λήζνο ΢θόπεινο, Ζζηνξηθή θαη
αξραηνινγηθή κειέηε. Αζήλα, 1986.
Οαξάληεο 2003 Οαξάληεο, Γ., «Παξαηεξψληαο ηελ πφιε θαη ηελ
εθθιεζία: Σα πξσηνβπδαληηλά εγθψκηα θαη νη
αληηζηνηρεο αξραηνινγηθέο εμειίμεηο», ΔΥΑΓ Δ’ 24. 2003,
ζζ. 31-36.
Οβνξώλνο 1983 Οβνξώλνο, Κ., «Δηάγξακκα νηθνλνκηθήο ηζηνξίαο ηεο
Θεζζαινλίθεο (4νο-19νο)», Αξραηνινγία 7 (1983) 66-71.
Οηζκαλίδεο 1985 Οηζκαλίδεο, Η., «Ιαθεδνληθνί ηάθνη ζηελ πφιε ηεο
Θεζζαινλίθεο. Θεζζαινλίθε Ζ. (1985) 35-70.
Οθαιηζήο 2001 Οθαιηζήο, Ν.Ζ., «Θενινγηθὲο πξνυπνζέζεηο ηῆο
ἐθθιεζηαζηηθῆο θήδεπζεο θαὶ ἱζηνξηθὴ ἐμέιημε ηῆο
λεθξσζίκνπ ἀθνινπζίαο», Κεθξώζηκα Σειεηνπξγηθά
Γἰζεγήζεηο, Πνξίζκαηα Ἱεξαηηθνῦ ΢πλεδξίνπ ηῆο ἱεξᾶο
Ιεηξνπόιεσο Δξάκαο. 2001, Σφκ. Κεθξψζηκα
Σειεηνπξγηθά, 67-133.
Οθαιηζήο 2006 Οθαιηζήο, Ν.Ζ., Θεηηνπξγηθέο Ιειέηεο ΖΖ: Θενινγηθέο
πξνππνζέζεηο ηεο εθθιεζηαζηηθήο θήδεπζεο θαη
ηζηνξηθή εμέιημε ηεο Κεξθξσζίκνπ Αθνινπζίαο,
Θεζζαινλίθε, Πνπξλάξαο, 2006.
Οππξηδάθεο 1950 Οππξηδάθεο, Γ.Η., «Σα θαηά ηελ ηειεπηήλ έζηκα ησλ
Βπδαληηλψλ εθ ησλ αγηνινγηθψλ πεγψλ», ΓΓΒ΢. (1950)
75-171.
Οηαπξίδνπ- Δαθξάθα 1993 Οηαπξίδνπ- Δαθξάθα, Α. 1993, «Ε απηνθξαηνξία ηεο
Θεζζαινλίθεο επί Ιαλνπήι Δνχθα (1230-1237)- Ε
εμσηεξηθή πνιηηηθή. ΖΓ' Παλειιήλην Ζζηνξηθό ΢πλέδξην 9,
29-31 Ιαίνπ 1992, 1993 157-178.
Οηαπξίδνπ- Δαθξάθα 1997 Οηαπξίδνπ- Δαθξάθα, Α., «Ε βπδαληηλή Θεζζαινλίθε:
Πνιηηηθή, θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή εμέιημε», Σφκ. Σνηο
Αγαζνίο βαζηιεχνπζα, Θεζζαινλίθε, Ζζηνξία θαη

32
 Πνιηηηζκφο, Α΄. [επηκ.] Ζ. Υαζηψηε. Θεζζαινλίθε,
Παξαηεξεηήο, 1997 88-102.
Οηνγηόγινπ 1971 Οηνγηόγινπ, Γ., Ε ελ Θεζζαινλίθε Παηξηαξρηθή Ινλή
ησλ Βιαηάδσλ, Θεζζαινλίθε, 1971.
Οσηεξίνπ 1949 Οσηεξίνπ, Γ., «Αλαζθαθαί έλ ηή Βαζηιηθή ηνχ Άγίνπ
Δεκεηξίνπ Θεζζαινλίθεο», ΠΑΓ (1949) 135-144.
Οσηεξίνπ- Οσηεξίνπ 1952 Οσηεξίνπ, Γ. θαη Οσηεξίνπ, Ι., Ε βαζηιηθή
ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ Θεζζαινλίθεο. Γλ Αζήλαηο (1952)
101-102.
Παρηάνο 2009 Παρηάνο Α.Α., Ε δσή θαη ην έξγν ησλ Ηπξίιινπ θαη
Ιεζνδίνπ, Θεζζαινλίθε, University Press Studio, 2009
Πδάλεο 1996 Πδάλεο, Γ., «Οη δηνηθεηέο ηνπ ζέκαηνο Θεζζαινλίθεο
θαηά ηε βαζηιεία ηνπ απηνθξάηνξα Βαζηιείνπ Β΄ (976-
1025), Βπδαληηαθά 16 (1996) 245-263.
Πδέξπαο 2002 Πδέξπαο, Δ., «Θξήλνο θαη ςαικσδία θαηά ηελ ηαθή
ησλ λεθξψλ ζηελ Οξζφδνμε Γθθιεζία», ΓΓΘ΢Α, (2002)
689-703.
Πηκαξίσλ 2002 Πηκαξίσλ, Έλα ηαμίδη από ηελ Ησλζηαληηλνύπνιε ζηε
Θεζζαινλίθε, Σηκαξίσλ ή πεξί ησλ θαη απηόλ
παζεκάησλ. [κεηαθξ.] Π. Βιαράηθνο, Δήηξνο, 2002.
Πόζθα θαη ζπλ. 1997 Πόζθα, Θ., θαη ζπλ., «΢πγθξφηεκα απνζεθψλ έμσ απφ
ηα αλαηνιηθά ηείρε ηεο Θεζζαινλίθεο. ΑΓΙΘ 11. (1997)
419-428.
Πξαθνζνπνύινπ-Οαιαθίδνπ 1999 Πξαθνζνπνύινπ-Οαιαθίδνπ, Γ., «Αλαζθαθή ζην
αλαηνιηθφ λεθξνηαθείν ηεο αξραίαο Θεζζαινλίθεο
ΔΓΘ 1988», ΑΓΙΘ 13. (1999) 207-218.
Πξσηάλνο 2007 Πξσηάλνο, Ο.Κ. 2007. Οη λεαξέο Θένληνο ο' ηνπ ΢νθνύ:
πξνιεγόκελα, θείκελν, απόδνζε ζηε λενειιεληθή,
επξεηήξηα θαη επίκεηξν. Αζήλα, Εξφδνηνο, 2007.
Πζαθηζίξα θαη ζπλ. 2013 Πζαθηζίξα, Θ., θαη ζπλ., Θεζζαινλίθε: ε πόιε θαη ηα
κλεκεία ηεο. Θεζζαινλίθε, Ιαιιηάξεο Παηδεία.
Θεζζαινλίθε : Ιαιιηάξεο παηδεία, 2013.
Πζάκεο 1980 Πζάκεο, Δ. , «Φηιφζενπ Ηφθθηλνπ, Θφγνο εηο ηελ Άγίαλ
Άλπζίαλ. ΓΓΘ΢. (1980) 65-86.
Πζάξαο 1987 Πζάξαο, Γ., Ζσάλλε Ηακηληάηνπ ζηελ άισζε ηεο
Θεζζαινλίθεο (904 κ.ρ.). Γηζαγσγή-Ιεηάθξαζε-΢ρόιηα.,
Θεζζαινλίθε, 1987.
Πζηγαξίδα-Θνβέξδνπ-
Αλαζηαζηάδνπ-Φσηηάδεο 1995 Πζηγαξίδα-Θνβέξδνπ, Αηθ., Αλαζηαζηάδνπ, Α. θαη
Φσηηάδεο, Ν. «Αλαζθαθηθά επξήκαηα δπηηθά ηνπ

33
 λανχ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ Θεζζαινλίθεο. ΑΓΙΘ 9.
(1995) 239-250.
Πζηγαξίδα-Θνβέξδνπ 1995 Πζηγαξίδα-Θνβέξδνπ, Αηθ. «Καφο Αγίσλ Απνζηφισλ»,
ΑΔ 50, Β2. (1995) 538-540.
Πζηγαξίδαο 1972 Πζηγαξίδαο, Γ., «Πεξηνρή θνιπκβεηεξίνπ», ΑΔ 27,
(1972) 559-565.
Πζηγαξίδαο 1972a Πζηγαξίδαο, Γ., «Βπδαληηλά θαη κεζαησληθά κλεκεία
Ιαθεδνλίαο θαη Θξάθεο», ΑΔ 27. (1972 a) 559-565.
Πζηγαξίδαο 1972b Πζηγαξίδαο, Γ., «Οδφο Ιειελίθνπ 9», ΑΔ 27 (1972b)
565-567.
Πζηγαξίδαο 1973 Πζηγαξίδαο, Γ., «Αλαηνιηθφ ηείρνο, πχξγνο ηξηγσλίνπ.»
ΑΔ 28. (1973) 478.
Πζηγαξίδαο 1987 Πζηγαξίδαο, Γ., Ινλή Θαηόκνπ (Όζηνο Δαβίδ),
Θεζζαινλίθε, 1987.
Πζηγαξίδαο 1991 Πζηγαξίδαο, Γ., «Οη ηνηρνγξαθίεο ηεο κνλήο Θαηφκνπ
Θεζζαινλίθεο», Byz 61. (1991) 546-548.
Πζηκπίδνπ- Απισλίηε 1986 Πζίκπίδνπ- Απισλίηε, Ι., «Έλαο λένο καθεδνληθφο
ηάθνο ζηελ ζεζζαινλίθε», Ιαθεδνληθά 25-26. (1986)
117-142.
Πζηκπίδνπ- Απισλίηε 1998 Πζίκπίδνπ- Απισλίηε, Ι., Α.Δ.53, Β2. (1998) 558.
Πζηκπίδνπ- Απισλίηε 2001 Πζίκπίδνπ- Απισλίηε, Ι., «ΔΓΘ θαη αξραηφηεηεο: κηα
ζρέζε κε παξειζφλ θαη κέιινλ...Ε αλαζθαθηθή έξεπλα
ζην ρψξν επέθηαζεο ηνπ Ιαθεδνληθνχ κνπζείνπ
΢χγρξνλεο Σέρλεο», ΑΓΙΘ 15 (2001) 215-228.
Πζηκπίδνπ- Απισλίηε 2002 Πζίκπίδνπ- Απισλίηε, Ι., «Ιλεκεία αησληφηεηαο: Οη
Ιαθεδνληθή ηάθνη ζηελ πεξηνρή ηεο Θεζζαινλίθεο»,
Θεζζαινληθέσλ Πόιηο 7. (2002) 59-76.
Πζηκπίδνπ- Απισλίηε 2002a Πζίκπίδνπ- Απισλίηε, Ι., «Σν αξραίν αλαηνιηθφ
λεθξνηαθείν ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ε θξπθή ηζηνξία ηεο
παλεπεζηεκηνχπνιεο», Θεζζαινληθέσλ Πόιηο 7. (2002a)
19-32.
Πζηκπίδνπ- Απισλίηε 2003 Πζίκπίδνπ- Απισλίηε, Ι., «Σν αξραίν αλαηνιηθφ
λεθξνηαθείν ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ηα ζακκέλα κπζηηθά
ηεο Δηεζλνχο Έθζεζεο», Θεζζαινληθέσλ Πόιηο 12. (2003)
11-27
Πζηκπίδνπ- Απισλίηε 2006 Πζίκπίδνπ- Απισλίηε, Ι., «Θεζζαινλίθε extra muros.
Αλακελφκελα θαη αλέιπηζηα», ΑΓΙΘ 20. (2006) 285-297.
Πζηκπίδνπ- Απισλίηε 2007 Πζίκπίδνπ- Απισλίηε, Ι., «Σν αλαηνιηθφ λεθξνηαθείν
ηεο Θεζζαινλίθεο. Αξραηφηεηεο ζην ρψξν ηνπ
αξηζηνηειείνπ Πλαεπεζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο», ΑΓΙΘ
21. (2007) 247-253.

34
Πζηκπίδνπ-Απισλίηε
Ηαηάθα 2003 Πζηκπίδνπ-Απισλίηε, Ι. θαη Ηαηάθα, Ι., «Σν
αλαηνιηθφ λεθξνηαθείν ηεο Θεζζαινλίθεο θαη πάιη..»,
ΑΓΙΘ. (2003) 233-244.
Πζηκπίδνπ-Απισλίηε
Ηαηάθα 2004 Πζηκπίδνπ-Απισλίηε, Ι. θαη Ηαηάθα, Ι.,
«Θεζζαινλίθε. Οδφο Η. Ιειελίθνπ. Ε ζπλέρεηα... «, ΑΓΙΘ
18. (2004) 269-278.
Πζηκπίδνπ-Απισλίηε 2005 Πζηκπίδνπ-Απισλίηε, Ι., Ηαηάθα, Α. θαη Θπθίδνπ, Ε.
«Θεζζαινλίθε 2005. Ηιείλνληαο (;) παιηνχο
ινγαξηαζκνχο», ΑΓΙΘ 19.(2005) 197-209.
Πζηηνπξίδνπ 1975 Πζηηνπξίδνπ, Α., Παλαγία ηώλ Υαιθέσλ. Θεζζαινλίθε,
1975.
Πζηηνπξίδνπ 1986 Πζηηνπξίδνπ, Α., Ο δσγξαθηθόο δηάθνζκνο ηνπ
ΑγίνπΚηθνιάνπ Οξθαλνύ ζηε Θεζζαινλίθε. ΢πκβνιή
ζηε κειέηε ηεο Παιαηνιόγηαο δσγξαθηθήο θαηά ηνλ 14ν
αηώλα. Σφκ. Βπδαληηλά κλεκεία 6.Θεζζαινλίθε, 1986.
Φάξνο 1993 Φάξνο, Φ., Σν πέλζνο. Οξζόδνμε, ιανγξαθηθή θαη
ςπρνινγηθή ζεώξεζε. Αζήλα : Αθξίηαο, 1993.
Φνπληνπθίδεο 2002 Φνπληνπθίδεο, Η., «Οη αιψζεηο ηεο Θεζζαινλίθεο 904,
1185, 1430. Ιία ζπγθξηηηθή κειέηε», Ε Θεζζαινλίθε 6.
(2002) 43-59.
Φνπληνύιεο 1966 Φνπληνύιεο, Ζ., «Ιλεκφζπλνλ», ΘΕΓ 8. (1966) 1226-
1229.
Φνπληνύιεο 2001 Φνπληνύιεο, Ζ., «Σνῦ Ἁγίνπ ΢πκεὼλ Ἀξρηεπηζθφπνπ
Θεζζαινλίθεο, Πεξί ηνῦ ηέινπο ἡκῶλ θαὶ πεξὶ ηῆο
θεδείαο θαὶ ηῶλ θαη᾽ἔζνο ὑπὲξ κλήκεο γηλνκέλσλ,
Γἰζαγσγὴ- Ηείκελν- Ιεηάθξαζε- ΢ρφιηα», (επηκ. Ζεξά
Ιεηξφπνιε Δξάκαο), 2001, Σφκ. Κεθξψζηκα
ηειεηνπξγηθά, 309-361.
Φνπληνύιεο 2002 Φνπληνύιεο, Ζ., Κεθξψζηκα Σειεηνπξγηθά. [ζπγγξ.
βηβιίνπ] Φνπληνχιεο Ζ. Σειεηνπξγηθά Θέκαηα. Αζήλα,
"Απνζηνιηθή Δηαθνλία", 2002.
΢αξηδάλεο 2003-2004 ΢αξηδάλεο, «Οη απαξρέο ηνπ Ινλαρηζκνχ ζηε
Θεζζαινλίθε. Θεζζαινληθείο κάξηπξεο θαη κνλαζηηθά
θαζηδξχκαηαζηελ πφιε έσο ηελ έλαξμε ηεο
Γηθνλνκαρίαο (726)», Ιαθεδνληθά 34. (2003-2004) 35-
65.
΢αηδεησαλλίδεο 2010 ΢αηδεησαλλίδεο, Α., Πζακίζεο, ΢ξ. Ν. θαη
Δειεδεκεηξίνπ, Δ., «Θεζζαινλίθε: ΢σζηηθή αλαζθαθή

35
 νηθνπέδνπ ζηε ζπκβνιή ηεο πιαηείαο Δεκνθξαηίαο κε
ηνλ νδφ Ινζθψθ», ΑΓΙΘ 24. (2010) 273-286.
΢αηδε-ησάλλνπ 1976 ΢αηδε-ησάλλνπ, Ι., Αζηπγξαθία Θεζζαινλίθεο ήηνη
ηνπνγξαθηθή πεξηγξαθή ηήο Θεζζαινλίθεο. Γλ
Θεζζαινλίθε, (θση. αλαηχπσζε, 1976).
΢ξήζηνπ 1989 ΢ξήζηνπ, Ν., «Ε εθθιεζία Θεζζαινλίθεο θαηά ηελ
εηζβνιή ησλ Κνξκαλδψλ. Άγηνο Γπζηάζηνο», Πξαθηηθά
Θενινγηθνύ ΢πλεδξίνπ. 1989 343-354.
΢ξηζηνδνύινπ 2005 ΢ξηζηνδνύινπ, Ν.Θ., Ἡ λεθξώζηκε ἀθνινπζία θαηὰ
ηνὺο ρεηξόγξαθνπο θώδηθεο 10νπ- 12νπ αἰῶλνο. Θήξα,
Θεζβίηεο, 2005.
Τξαηόπνπινο 1992 Τξαηόπνπινο, Φ., «Ιηα άιιε άπνςε γηα ηε
δηακφξθσζε ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο θφγρεο ηεο
Αρεηξνπνηήηνπ», Ε Θεζζαινλίθε 3. (1992) 11-32.

36
 ΗΑΣΑΘΟΓΟ΢ ΑΚΑ΢ΗΑΦΩΚ ΣΑΦΖΗΩΚ ΢ΤΚΟΘΩΚ ΗΑΖ ΣΑΦΩΚ
Οο Οο
ΣΕ΢ ΒΤΔΑΚΣΖΚΕ΢ ΠΓΡΖΟΔΟΤ (8 – 14 )

Α. Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε λανύο θαη κνλέο

Α.1. ΢ε γλωζηνύο λανύο θαη κνλέο

Α.1.1. Ζεξφο Καφο Αγίνπ Δεκεηξίνπ

Α.1.2. Ζεξφο Καφο Αγίνπ Γεσξγίνπ/Ξνηφληα
Α.1.3. Ζεξφο Καφο Αγίαο Ονθίαο
Α.1.4. Ζεξά Ινλή Αγίαο Θενδψξαο
Α.1.5. Ζεξφο Καφο Ιεηακφξθσζεο ηνπ Οσηήξνο
Α.1.6. Ζεξφο Καφο Αγίνπ Ναληειεήκνλα
Α.1.7. Ζεξφο Καφο Αγίνπ Κηθνιάνπ Μξθαλνχ
Α.1.8. Ζεξφο Καφο Παμηαξρψλ
Α.1.9. Ζεξφο Καφο Ναλαγηάο ΢αιθέσλ
Α.1.10. Νεξηνρή Νξνθήηε Ειία
Α.1.11. Ζεξά Ινλή Βιαηάδσλ
Α.1.12. Ζεξά Ινλή Θαηφκνπ

Α.2. ΢ε άγλωζηνπο λανύο θαη κνλέο

Α.2.1. Μδφο Βαιασξίηνπ 27

Α.2.2. Μδφο Βχδαληνο 12
Α.2.3. Νιαηεία Ηππξίσλ Αγσληζηψλ – Δηνηθεηεξίνπ
Α.2.4. Μδφο Αξκαησιψλ 14-16
Α.2.5. Οηνά ΢νξηηάηε (Ιελειάνπ- Γγλαηίαο-Ιεηξνπνιίηνπ Γελλαδίνπ)
Α.2.6. Μδφο Μιπκπηάδνο 95
Α.2.7. Μδφο Ηαζζάλδξνπ 90
Α.2.8. Μδφο Θεζέσο 6 θαη Ησλζηαληαθνπνχινπ
Α.2.9. Μδφο Αξάρζνπ θαη Ιαθξπγηάλλε
Α.2.10. Μδφο Ησλζηαληαθνπνχινπ θαη Πδαρείια
Α.2.11. Μδφο Αγάζσλνο θαη Θεσλίδα Οπαξηηάηε
Α.2.12. Νεξηνρή Ηνιπκβεηεξίνπ
εο
Α.2.13. Μδφο 3 Οεπηεκβξίνπ

Β. Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε πξνγελέζηεξα αξραηόηεηεο

Β.1. ΢ε ξωκαϊθέο αξραηόηεηεο

Β.1.1. Μδφο Ζππνδξνκίνπ 1 θαη Ιαλνπζνγηαλλάθε

Β.2. ΢ε παιαηνρξηζηηαληθέο νηθίεο

Β.2.1. Μδφο Ηάιβνπ 14
Β.2.2. Μδφο Αγίνπ Δεκεηξίνπ 26 θαη 28
Β.2.3. Μδφο Θακπνπζηάδνπ 4
Β.2.4. Μδφο Μιπκπηάδνο 53
Β.2.5. Οπκβνιή ησλ νδψλ Γιαχθνπ θαη Μιπκπηάδνο 72
Β.2.6. Μδφο Ηαξανιή θαη Δεκεηξίνπ 54
Β.2.7. Μδφο Αξηζηίππνπ 4 άλσ Θεζζαινλίθε
Β.2.8. Μδφο Νξαζαθάθε 7
Β.2.9. Μδφο κνίξαξρνπ Δεκεηξίνπ Ηνπθίηζα
Β.2.10. Μδφο Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθφπνπ 6
Β.2.11. Μδφο Απνζηφινπ Ναχινπ- πάξνδνο Δ
Β.2.12. Μδφο Απνζηφινπ Ναχινπ 37
Β.2.13. Ηιεηζζέλνπο 5 θαη Μιπκπηάδνο
Β.2.14. Μδφο ΢είξσλνο ζηελ άλσ πφιε
Β.2.15. Μδφο Ιειελίθνπ 9

Β.3. ΢ε παιαηνρξηζηηαληθνύο βηνηερληθνύο/εξγαζηεξηαθνύο ρώξνπο θ.α.

Β.3.1. Οπκβνιή πιαηείαο Δεκνθξαηίαο κε ηελ νδφ Ινζθψθ
Β.3.2. Μδφο Ινζθψθ 18
Β.3.3. Μδφο Δεκεηξίνπ Ννιηνξθεηνχ 30
Β.3.4. Μδφο Μιπκπηάδνο 73
Β.3.5. Μδφο Μπξαλίαο 3
Β.3.6. Μδφο Γιαχθνπ 7
Β.3.7. Μδφο Οαπθνχο θαη Οαξαληφδα
Β.3.8. Οπκβνιή ησλ νδψλ Ναπαξέζθα, Δάππα, Ιαθξπγηάλλε

Β.4. ΢ηα ηείρε

Β.4.1. Πξηγσληθφο πχξγνο Θηηαίαο πχιεο
Β.4.2. Βφξεηα ηείρε πφιεο

Γ. Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε άγλωζηεο ρξήζεο ρώξνπο

Γ.1. ΢ε άγλωζηεο ρξήζεο ρώξνπο

Γ.1.1. Αγίαο Ονθίαο/ΙΓΠΞΜ Θεζζαινλίθεο
Γ.1.2. Μδφο Φσηίνπ 5
Γ.1.3. Μδφο Αγάπεο
Γ.1.4. ΢ψξνο Αξηζηνηέιεηνπ Ναλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο
Γ.1.5. Μδφο Αρηιιέσο 11
Γ.1.6. Ξάπηε 34
Γ.1.7. Οπκβνιή ησλ νδψλ Ηαπάηνπ-Ζβάλσθ-Γαιαλάθε

38
Α. Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε λανύο θαη κνλέο

Α.1. ΢ε γλωζηνύο λανύο θαη κνλέο

Α.1.1. Ζεξόο Καόο Αγίνπ Δεκεηξίνπ

΢ύλνιν ηάθωλ: 34
Θέζε: α. ζην θεληξηθφ θαη ζην πξψην λφηην θιίηνο
β. Οηα πξνζθηίζκαηα πνπ εθηείλνληαη βφξεηα ηνπ λανχ
γ. ζην ηαθηθφ παξεθθιήζη κπξνζηά ζηε κεζαία πχιε
δ. θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ δεχηεξνπ ηαθηθνχ παξεθθιεζίνπ.
Παξαηεξήζεηο: Ηαηά ηε δηάξθεηα αξραηνινγηθψλ εξγαζηψλ ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 50
έρνπλ εληνπηζηεί ζπλνιηθά 34 ηάθνη ζηνλ Ζεξφ λαφ ηνπ αγίνπ Δεκεηξίνπ (εηθ.1).
α) Οην θεληξηθφ θαη ζην πξψην λφηην θιίηνο εξεπλήζεθαλ έμη ρηηζηνί ηάθνη, θηβσηηφζρεκνη
θαη θακαξνζθεπείο, απφ ηνπο νπνίνπο νη δχν θηβσηηφζρεκνη ζην αλαηνιηθφ άθξν ηνπ πξψηνπ λφηηνπ
θιίηνπο πεξηείραλ ηαθέο ηνπ 12νπ θαη ηνπ 13νπ αη. Ηαιχηεξα δηαηεξεκέλνο είλαη ν θακαξνζθεπήο
ζην λφηην εμσηεξηθφ θιίηνο ζηελ είζνδν ηνπ λανχ. Νξφθεηηαη γηα νξζνγψλην θηηζηφ ηάθν κε δξφκν
θαη δηαζηάζεηο 1,00κ.x0,45κ.. Φέξεη νξηδφληην άλνηγκα πνπ έθιεηλε κε κεγάισλ δηαζηάζεσλ
νξζνγψληα καξκάξηλε πιάθα. Δηαηεξεί ηξείο πιηλζφζηξσηεο βαζκίδεο γηα ηελ θάζνδν ζηνλ ηάθν
κέζσ ζπξαίνπ αλνίγκαηνο. Μ ζάιακνο είλαη θαηαζθεπαζκέλνο απφ ζρηζηφπιαθεο θαη πιίλζνπο,
δηαηεξεί ίρλε αζβεζηνθνληάκαηνο κε ππνςία γξαπηήο δηαθφζκεζεο θαη ρσκάηηλν δάπεδν. Ε θακάξα
ν ν1
ηνπ είλαη θαηαζθεπαζκέλε απφ ζρηζηφπιαθεο θαη πιίλζνπο. ΢ξνλνινγείηαη ηνλ 7 -8 (εηθ.2,9). Οην
κεζαίν θιίηνο κεηαμχ ηνπ πξψηνπ απφ αλαηνιηθά πεζζνχ θαη ηνπ θίνλα απνθαιχθζεθε
θηβσηηφζρεκνο πιηλζφθηηζηνο, κε δηαζηάζεηο 2,00κ.x0,60κ. Οην αλαηνιηθφ άθξν ηνπ πξψηνπ λφηηνπ
2
θιίηνπο εληνπίζζεθαλ δχν ηάθνη κε πξνζαλαηνιηζκφ Β-Κ θηεξηζκέλνη κε αγγεία . (εηθ.3.)
β) Οηα πξνζθηίζκαηα πνπ εθηείλνληαη βφξεηα ηνπ λανχ, θαη ζπγθεθξηκέλα ζε εξείπηα ηαθηθψλ
παξεθθιεζίσλ, αλαζθάθεθαλ δεθανρηψ (18) θηβσηηφζρεκνη ηάθνη.
γ) Οην επίκεθεο ζνισηφ ηαθηθφ παξεθθιήζη κπξνζηά ζηε κεζαία πχιε ηεο βφξεηαο πιεπξάο
ηεο βαζηιηθήο εξεπλήζεθαλ δχν θηβσηηφζρεκνη ηάθνη κε ηαθέο ηνπ 12νπ θαη ηνπ 13νπ αη. (εηθ.4)
δ) Ηάησ απφ ην δάπεδν ελφο δεχηεξνπ λεθξηθνχ παξεθθιεζίνπ ζηα βνξεηναλαηνιηθά ηεο
θφγρεο ηεο βαζηιηθήο βξέζεθε ζπζηάδα νρηψ θηβσηηφζρεκσλ ηάθσλ κε θάιπςε απφ ιεπηέο
ζρηζηφπιαθεο, πνπ ρξνλνινγνχληαη ζηα παιαηνρξηζηηαληθά ρξφληα. Απηνί μαλαρξεζηκνπνηήζεθαλ
γηα εληαθηαζκφ λεθξψλ απφ ην 12° έσο ην 14° αη., φπσο καξηπξεί ε θεξακηθή πνπ βξέζεθε ζην
εζσηεξηθφ ηνπο (εηθ.5).
Αμίδεη λα αλαθεξζνχλ ηα καξκάξηλα αλάγιπθα ηκήκαηα ζαξθνθάγσλ πνπ βξέζεθαλ ζηελ
επίζηξσζε ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ ηνπ λανχ. Δηαηεξνχζαλ, ε κηα δηαθνζκεηηθφ θπηηθφ κνηίβν ηνπ
νπ νπ νπ
12 αη. θαη νη άιιεο δχν ηνπ 10 -11 αη. (εηθ.6,8).
Σππνινγία: θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη θαη θακαξνζθεπείο
Γπξήκαηα: Ηεξακηθή

1
Μ ηάθνο ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηελ ηαθή ηνπ κεηξνπνιίηε Θεζζαινλίθεο Ναληειεήκνλνο Β’.
2
Νξψηε δεκνζίεπζε απφ ηνλ ΢. Ναπαγεσξγίνπ. Ναπαγεσξγίνπ 1908, 373, εηθ.16.

39
 3
Υξνλνιόγεζε: Ναιαηνρξηζηηαληθή , Ιεηαβαηηθή πεξίνδνο, ζθνηεηλνί αηψλεο,
Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2006, 227
2. Kαλνλίδεο 2005, 211
3. Νειεθαλίδεο 1959, 38-41, εηθ.1,πηλ.38β, 39β.
4. Οσηεξίνπ &Οσηεξίνπ 1952, 101-102, εηθ.36, πηλ. 26β, πηλ.28 2,β,, πηλ.50δ.
5. Οσηεξίνπ 1949, 135-144.

εικ.1.(Πελεκανίδθσ 1959,
εικ.1)
εικ.3 (΢ωτθρίου&΢ωτθρίου 1952,
πιν.26β)

εικ.2 (΢ωτθρίου &΢ωτθρίου 1952

εικ.36)

Εικ.6 (΢ωτθρίου &΢ωτθρίου 1952,

α
πιν.58 )

Εικ.4 (Πελεκανίδθσ 1959, πιν.38β) εικ.5 (Πελεκανίδθσ 1959,

πιν.39β)

Εικ.8 (΢ωτθρίου&΢ωτθρίου
1952,πιν.50δ)
Εικ.7 (΢ωτθρίου&΢ωτθρίου 1952,
πιν.58β)

Εικ.9 (Μαρκι 2006, ςχ.56)

3
Για τουσ παλαιοχριςτιανικοφσ τάφουσ βλ. παρακάτω ςελ. 110

40
Α.1.2. Ζεξόο Καόο Αγίνπ Γεωξγίνπ/ Ρνηόληα
΢ύλνιν ηάθωλ: Πνπιάρηζηνλ 29 απφ ηηο έξεπλεο ηνπ Κ. Ινπηζφπνπινπ θαη άγλσζηνο
αξηζκφο απφ ηηο αλαζθαθέο ηνπ Γ. Hebrard (εηθ.1)
Θέζε: α. ζην εζσηεξηθφ ηνπ ηεξνχ βήκαηνο
β. ζηνλ παιαηνρξηζηηαληθφ πεξίδξνκν
γ. λφηηα ηνπ κεζεκβξηλνχ πξνπχινπ
δ. ζηα κεζεκβξηλά ηνπ λφηηνπ πξφππινπ θαη ηελ θιίκαθα
ε. ζην θπθιηθφ παξεθθιήζην
δ. ζην ρψξν λφηηα ηνπ νζσκαληθνχ πξφππινπ
Παξαηεξήζεηο: Απφ ηε κειέηε ηνπ δεκνζηεπκέλνπ πιηθνχ πξνθχπηεη φηη ηάθνη θαη ηαθέο ηεο
πζηεξνβπδαληηλήο πεξηφδνπ αλαζθάθεθαλ:
4
α) Οην Ζεξφ Βήκα ζηε ζηξσκαηνγξαθηθή ηνκή Γ3 απνθαιχθζεθαλ πέληε ιαθθνεηδείο ηαθέο
εθ ησλ νπνίσλ νη δχν ήηαλ παηδηθέο θαη κηα κφλν ζσδφηαλ αθέξαηε. ΋ιεο είραλ πξνζαλαηνιηζκφ Α-
Δ θαη ζε δχν ην θεθάιη θαιππηφηαλ απφ κηα πιίλζν. Μη ηαθέο βξέζεθαλ κέζα ζε επίρσζε κε αβαθή
θαη εθπαισκέλε θεξακηθή (εηθ.2,3).
β) Οην ρψξν ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ πεξίδξνκνπ ζε ζηξσκαηνγξαθηθέο ηνκέο εμσηεξηθά
5
ηνπ ξσκατθνχ ππξήλα ηεο ξνηφληαο εληνπίζηεθαλ ηέζζεξεηο ηάθνη . Οπγθεθξηκέλα ζηελ ηνκή Γ1
έλαο θακαξνζθεπήο ηάθνο κε ακειή δφκεζε απφ αξγφιηζνπο θαη αζβεζηνθνλίακα. Οηελ ΒΔ γσλία
ηεο ηνκήο Γ2 απνθαιχθζεθε παηδηθφο θηβσηηφζρεκνο ηάθνο ηνπ νπνίνπ δηαηεξνχληαη ηξείο πιεπξέο
δηακνξθσκέλεο απφ πιίλζνπο θάζεηα ηνπνζεηεκέλεο ζην έδαθνο. Δηαηεξείηαη κφλν έλα ηκήκα
θεξακηδηνχ απφ ηελ θάιπςε ηνπ. Άιια δχν ππνιείκκαηα ιαθθνεηδψλ ηάθσλ βξέζεθαλ ζην ρψξν εθ
ησλ νπνίσλ ην θξαλίν ηνπ δεχηεξνπ ζθειεηνχ βξηζθφηαλ θάησ απφ ζηξψκα αζβέζηε θαη θεξακίδσλ
(εηθ.4,5,6,7).
6
γ) Έμσ απφ ηνλ παιαηνρξηζηηαληθφ πεξίδξνκν λφηηα ηνπ κεζεκβξηλνχ πξφππινπ
εξεπλήζεθαλ ηα ππνιείκκαηα επηά ιαθθνεηδψλ ηάθσλ. Πξείο ζηελ ηνκή Γ9 θαη κία απφ ηελ νπνία
δηαηεξείηαη κφλν ηκήκα ηνπ θξαλίνπ ηνπ ζθειεηνχ ζηελ Γ9α. Οηελ Γ9γ ηξείο ιαθθνεηδείο απφ ηνπο
νπνίνπο δχν δηαηεξνχληαη αθέξαηνη κε πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ.
δ) Οηα κεζεκβξηλά ηνπ λφηηνπ πξφππινπ ζηελ ηνκή Γ14 βξέζεθαλ ηξία ηκήκαηα ηαθψλ κε
πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ εθ ησλ νπνίσλ ν έλαο ζθειεηφο ήηαλ ηνπνζεηεκέλνο ζε χπηηα ζηάζε κε ηα
ρέξηα ζηαπξσκέλα κπξνζηά ζην ζηήζνο. Οηε ηνκή Γ14α ζε βάζνο 2.50κ. εληνπίζζεθαλ πέληε ηαθέο
κε πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ θαη ηκήκαηα απφ θξαλία θαη δηάζπαξηα νζηά θηεξηζκέλα κε κηθξφ ράιθηλν
αληηθείκελν ζε ζρήκα ξφκβνπ, ράιθηλν εκηζθαηξηθφ ζπκπαγέο αληηθείκελν κε άγθηζηξν θαζψο θαη
κηθξά ηκήκαηα ράιθηλνπ ειάζκαηνο κε δηαθφζκεζε. Νεξηζπιιέρζεθαλ αθφκε φζηξαθα αβαθή θαη
εθπαισκέλα, ηέζζεξα θαξθηά θαζψο θαη αξθεηά εθπαισκέλα αγγεία. Έλαο απφ ηνπο ζθειεηνχο

4
Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη θάησ απφ ην Ζεξφ Βήκα ηνπ λανχ είρε απνθαιπθζεί ην 1953 απφ ηνπο H. Torp θαη E.
νπ
Dyggve ην εγθαίλην ηνπ λανχ πνπ απνηεινχηαλ νπζηαζηηθά απφ έλαλ πξψηκν ηάθν ηνπ 4 αηψλα πνπ
νπ ν
αλαζθεπάζηεθε θαη ζπκπιεξψζεθε απφ δεχηεξν ηνπ 6 αηψλα. Ιεηά ηνλ 9 αηψλα αηνλεί ε ρξήζε ηνπ

Ιαξηπξίνπ γηαηί αιιάδνπλ θαη νη αλάγθεο ησλ πηζηψλ. Ινπηζφπνπινο, 2013, 172-175.
5
Οηελ ηνκή Γ2β εληνπίζζεθε θαη εξεπλήζεθε παιαηνρξηζηηαληθφο θακαξνζθεπήο πνπ θηινμελνχζε κηα ηαθή
θηεξηζκέλε κε θνζκήκαηα απφ ραιθφ θαη παιφκαδα.
6
Κνηίσο ηνπ κεζεκβξηλνχ πξφππινπ έγηλαλ αλαζθαθέο ην 1918 θπξίσο ζην ρψξν ηνπ νζσκαληθνχ πξφππινπ.

Απνθαιχθζεθαλ ηφηε πιήζνο ζνισηψλ ηάθσλ θαη άιισλ ηάθσλ πνπ απνδίδνληαη ζηελ επνρή ηεο
ηνπξθνθξαηίαο Ινπηζφπνπινο 2013, 242-243

41
βξέζεθε αθέξαηνο κε ηα ρέξηα ζηαπξσκέλα πάλσ ζηε ιεθάλε θαη θηεξηζκέλνο κε γπάιηλν
κπξνδνρείν. Γπηπιένλ εξεπλήζεθε θακαξνζθεπήο ηάθνο κε θιίκαθα απφ ηξείο βαζκίδεο ζηελ
αλαηνιηθή ηνπ πιεπξά. Νεξηείρε δηάζπαξηα νζηά θαζψο θαη ηκήκα εθπαισκέλνπ αγγείνπ (εηθ. 9,10).
Γπίζεο ζηελ ηνκή Γ20 ζηα ΚΔ ηεο θιίκαθαο ηνπ ίδηνπ ρψξνπ εληνπίζζεθαλ 5 θηβσηηφζρεκνη ηάθνη
απφ ζρηζηφιηζνπο θάζεηα ηνπνζεηεκέλνπο. Φηινμελνχζαλ απφ έλαλ ζθειεηφ ζε χπηηα ζηάζε κε
πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ.
ε) Πνκέο ζην θπθιηθφ πξφζθηηζκα (εηθ.12) ζηελ ηνκή Γ15 απνθάιπςαλ θακαξνζθεπή ηάθν κε
θηηζηά ηνηρψκαηα απφ πνξψιηζν θαη αζβεζηνθνλίακα. Ε θακάξα είλαη θαηαζθεπαζκέλε απφ
πιίλζνπο θαη αζβαζηνθνλίακα. Φηινμελεί δχν ηνπιάρηζηνλ ζθειεηνχο ζε χπηηα ζηάζε κε
πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ θαη ην θεθάιη ζηξακκέλν ηνπ ελφο πξνο ηα αξηζηεξά θαη ηνπ άιινπ ζηα δεμηά.
Νεξηείρε αβαθή θαη εθπαισκέλα φζηξαθα θαζψο θαη πέληε θαξθηά. Γπίζεο πεξηζπιιέρζεθε απφ ην
άλσ ηκήκα ηνπ ηάθνπ ζθειεηφο αθέξαηνο ζε χπηηα ζηάζε θαη κε πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ.
δ) Οηελ ηνκή Γ15α βξέζεθαλ ππνιείκκαηα ζθειεηψλ απφ ηνπιάρηζηνλ δχν λεθξνχο. Οηελ
ηνκή Γ16 εθηφο απφ ηξείο Μζσκαληθέο ηαθέο εληνπίζζεθε θαη κία Βπδαληηλή. Νξφθεηηαη γηα
θηβσηηφζρεκν ηάθν κε ηξαπεδηφζρεκε θάηνςε θαη θάιπςε απφ καξκάξηλεο πιάθεο. Γίλαη δνκεκέλνο
κε πιίλζνπο θαη ιίζνπο θαη θηινμελνχζε ηνπιάρηζηνλ ηξείο ηαθέο θηεξηζκέλεο κε αβαθή θαη
εθπαισκέλα φζηξαθα, ηέζζεξα θαξθηά, θνκκάηη ζηδεξνκεηαιιεχκαηνο, ςεθίδεο θαη κηθξά ηκήκαηα
γπαιηνχ (εηθ.11).
Οπκπεξαζκαηηθά αλαθέξνπκε φηη ηάθνη θαη ηαθέο ηεο Ρζηεξνβπδαληηλήο πεξηφδνπ
εληνπίζζεθαλ θαη αλαζθάθεθαλ ζην εζσηεξηθφ ηνπ Ζεξνχ Βήκαηνο θαη εμσηεξηθά ζηνλ
παιαηνρξηζηηαληθφ πεξίδξνκν, ζηε λφηηα πιεπξά ηνπ θπθιηθνχ παξεθθιήζηνπ θαη ζηνλ ρψξν Κ. ηνπ
νζσκαληθνχ πξφππινπ. Απφ απηέο άιιεο βξίζθνληαλ κέζα ζε θηηζηνχο θακαξνζθεπείο ή
θηβσηηφζρεκνπο ηάθνπο θαη άιιεο ήηαλ ειεχζεξεο ζην ρψξν. Μη αξραηφηεξνη ηάθνη αλήθνπλ ζηελ
παιαηνρξηζηηαληθή επνρή. Οε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ην θηίζκα θαη νη εληφο ηνπ ηαθέο ήηαλ ζχγρξνλα
θαη ρξνλνινγνχληαλ ζηελ χζηεξε βπδαληηλή επνρή, ελψ ζε άιινπο ν ηάθνο είλαη παιαηφηεξνο πνπ
μαλαρξεζηκνπνηήζεθε θαη ζηα παιαηνιφγεηα ρξφληα.
Απφ ηηο αλαθνξέο ηνπ Γ. Hebrard, πξνθχπηεη φηη ζην εζσηεξηθφ ηνπο θηινμελνχζαλ
πεξηζζφηεξεο απφ κηα ηαθέο κέζα ζε θέξεηξα ή θαιπκκέλα κε πθάζκαηα, ελψ πιάη ζηνπο ζθειεηνχο
ππήξραλ δηάθνξα αληηθείκελα. Πα πεξηζζφηεξα απφ ηα αγγεία ήηαλ εθπαισκέλα θαη ζην βάζνο ηνπο
είραλ θηηξηλνπξάζηλε εθπάισζε. Γληνπίζζεθαλ επίζεο γπάιηλεο δαθξπδφρεο. ΢ξνλνινγνχληαη κε
βάζε ηελ θεξακηθή απφ ηνλ 12° αηψλα, αιιά νη πεξηζζφηεξνη ηάθνη αλήθαλ ζηνλ 14° θαη 16° αηψλα
(εηθ.13-18).
Ιεγάινο αξηζκφο ηάθσλ ηνπνζεηείηαη ρξνλνινγηθά ζηελ νζσκαληθή πεξίνδν.
Σππνινγία: θακαξνζθεπείο, θηβσηηφζρεκνη, ιαθθνεηδείο θαη ζνισηνί.
Γπξήκαηα: εθπαισκέλα αγγεία θαη γπάιηλεο δαθξπδφρεο.
ν
Υξνλνιόγεζε: παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδνο – 16 αη.
Βηβιηνγξαθία:
1. Ινπηζφπνπινο 2013, εηθ.10, 245, 246, 301, 302, 304, 305, 315, 323, 324, 358, 360, 387, 388, 389,
391, 392, 393.
2. Αιεμαλδξήο 1973-1974b, 742, ζρ.1
3. Hebrard 1920, 5 -40.

42
Γηθ.1 (Ινπηζφπνπινο 2013, Γηθ.2 (Ινπηζφπνπινο, 2013. Γηθ.3 (Ινπηζφπνπινο 2013,
εηθ.10). εηθ.245) εηθ.246)

Γηθ.4 (Ινπηζφπνπινο 2013, Γηθ.5 (Ινπηζφπνπινο 2013,

Γηθ.6 (Ινπηζφπνπινο 2013,
εηθ.301) εηθ.302)
εηθ.304)

Γηθ.7 (Ινπηζφπνπινο 2013, Γηθ.8 (Ινπηζφπνπινο, 2013, εηθ.9 (Ινπηζφπνπινο 2013,

εηθ.305) εηθ.315) εηθ.323)

Γηθ.12 (Ινπηζφπνπινο, 2013,

Γηθ.10 (Ινπηζφπνπινο 2013, Γηθ.11 (Ινπηζφπνπινο, 2013, εηθ.360)
εηθ.324) εηθ.358)
0

Γηθ.13 (Ινπηζφπνπινο 2013, Γηθ.14 (Ινπηζφπνπινο 2013, Γηθ.15 (Ινπηζφπνπινο 2013,

εηθ.387) εηθ.388) εηθ.389)

Γηθ.16 (Ινπηζφπνπινο 2013, Γηθ.18 (Ινπηζφπνπινο, 2013,

Γηθ.17 (Ινπηζφπνπινο 2013,
εηθ.391) εηθ.393)
εηθ.392)
43
Α.1.3. Ζεξόο Καόο Αγίαο ΢νθίαο
΢ύλνιν ηάθωλ: 10
Θέζε: α. Οην δηαβαηηθφ ηνπ λνηηναλαηνιηθνχ πεζζνχ
β. Οηε βφξεηα πιεπξά ηνπ λφηηνπ θιίηνπο
Παξαηεξήζεηο: Οην λαφ ηεο Αγίαο Ονθίαο βξέζεθαλ ζην λάξζεθα, ην λφηην θιίηνο θαη ην
δηαθνληθφ δέθα ηάθνη, πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ην 10° έσο θαη ην 13° αη. θαη απνδίδνληαη ζε
επηθαλείο θιεξηθνχο.
Οπγθεθξηκέλα αλαθέξνπκε:
α) Οην δηαβαηηθφ ηνπ λνηηναλαηνιηθνχ πεζζνχ ηνπ λανχ βξέζεθαλ δχν ηάθνη
θαηαζθεπαζκέλνη απφ αθαηέξγαζηεο καξκάξηλεο πιάθεο. Ιφλν ζηελ πεξίπησζε ηνπ ηάθνπ Β κηα
πιάθα βξίζθεηαη κία ζε β΄ ρξήζε θαη δηαηεξεί θζαξκέλε αξραία επηγξαθή. ΢αξαθηεξηζηηθφ
γλψξηζκα ησλ ηάθσλ είλαη φηη ε πιάθα ηνπ δαπέδνπ δελ εθάπηεηαη ζην ρψκα αιιά δεκηνπξγεί έλα
κηθξφ θελφ. Μη πιάθεο απηέο δηαηεξνχλ κηθξέο νπέο. Γπηπιένλ νη πιάθεο ηνπ δαπέδνπ πνπ βξίζθνληαη
δπηηθά δηακνξθψλνληαη σο πξνζθέθαια. Μη ηάθνη πεξηείραλ απφ έλαλ εληαθηαζκφ ελψ ζηνλ ηάθν
Β βξέζεθαλ θαη ίρλε απφ ηξία δηαθνξεηηθά πθάζκαηα. Έλα ιεπηφ πνξθπξφ κε θεληεκέλα ρξπζά
θνζκήκαηα, δεχηεξν ρνληξφηεξν κε ππθλφηεξε δηαθφζκεζε απφ ζηαπξνχο θαη έλα ηξίην, πηζαλφλ ην
εμσηεξηθφ, θεληεκέλν κε ρξπζέο θισζηέο. Μ έλαο απφ απηνχο ηαπηίδεηαη κε ηνλ ηάθν ηνπ Μζίνπ
Βαζηιείνπ Α΄ ηνπ Μκνινγεηή (εηθ.1, 2).
β) Οηε βφξεηα πιεπξά ηνπ λφηηνπ θιίηνπο ηνπ πεξηζηψνπ είλαη ζθακκέλνο ζην ζεκέιην ηνπ
ζηπινβάηε ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο βαζηιηθήο ηάθνο, δηαζηάζεσλ 1,60κ.΢0,60κ.΢0,60κ. Πα ηνηρψκαηα
ηνπ είλαη θαιπκκέλα κε αζβεζηνθνλίακα. Ιέζα ζηνλ ηάθν βξέζεθε θπβφζρεκν θηηζηφ ηκήκα κε
γελέζεηο δπν ηφμσλ δηαθνξεηηθνχ πιάηνπο ζε νξζή γσλία κεηαμχ ηνπο, ηέζζεξα ηκήκαηα ηφμσλ,
δηαθνζκεκέλα κε ηνηρνγξαθίεο θαζψο θαη πνιιά ζξαχζκαηα ηνηρνγξαθηψλ, πνχ πξνέξρνληαη απφ
ην ίδην ζχλνιν. Ε κειέηε ησλ αξρηηεθηνληθψλ κειψλ ηνπ νδήγεζε ζην ζπκπέξαζκα φηη αλήθνπλ ζε
ηαθηθφ κλεκείν ηχπνπ θηβσξίνπ. Ή αλσδνκή ηνπ κλεκείνπ ήηαλ δηαθνζκεκέλε κε ηνηρνγξαθίεο. Οηηο
κηθξέο επηθάλεηεο πάλσ απφ ηνπο θίνλεο εηθνλίδνληαη ζε ζηεζάξηα νη αξράγγεινη θαη ζηα εζσξάρηα
ησλ ηφμσλ άγηνη. Πελ θάζεηε επηθάλεηα ηνπ βάζνπο ζα θάιππηε κάιινλ ε Ηνίκεζε ηνπ λεθξνχ. Πα
κέησπα ησλ ηφμσλ θνζκνχλ ηαηλίεο πνχ ζπλδπάδνπλ γεσκεηξηθφ θαη θπηηθφ κνηίβν. Πελ εζσηεξηθή
επηθάλεηα ηεο ρακειήο αζπίδαο θαιχπηεη ψρξα θαηάζηηθηε απφ κηθξέο θφθθηλεο θειίδεο. Απφ ην
ζχλνιν ηνπ αξρηθνχ δηαθφζκνπ δηαηεξνχληαη φ αξράγγεινο Ιηραήι ζε ζηεζάξην θαί ν απφζηνινο
Ναχινο. Απφ ην εζσξάρην ηνπ ηφμνπ ηεο πξφζνςε ν αξράγγεινο Γαβξηήι ζε ζηεζάξην απφ ηε δπηηθή
πιεπξά ηνπ κλεκείνπ θαη ε κνξθή, λεαξνχ κάξηπξα (Άγηνο Γεψξγηνο) απφ ην εζσξάρην ηνπ δπηηθνχ
ηφμνπ (εηθ.3-6). Δχν πξνζσπηθφηεηεο κπνξνχλ λα ιεθζνχλ ππφςε: φ Γπζηάζηνο Θεζζαινλίθεο
(1194/1195- πνχ είρε ιαηξεπηεί σο Άγηνο κεηά ην ζάλαην ηνπ ή ν Ησλζηαληίλνο Ιεζνπνηακίηεο
(1197-1200/1201-1204), ν κεηξνπνιίηεο πνχ αξλήζεθε λα ζηέςεη σο απηνθξάηνξα ηνλ Θεφδσξν
Ηνκλελφ.
γ) Πελ χπαξμε επίζεο ηεζζάξσλ άιισλ ηάθσλ - ησλ νπνίσλ φκσο είηε δε γλσξίδνπκε ηελ
αθξηβή ζέζε είηε ηνλ ηχπν - ζην λαφ ηεο Αγίαο Ονθίαο καξηπξνχλ κηα νξζνγψληα πιάθα
ςεπδνζαξθνθάγνπ ηνπ 11νπ αη. θαη ηξία ηκήκαηα ελεπίγξαθσλ επηηχκβησλ πιαθψλ ηνπ 14νπ αη. θαη
7
ηνπ 15νπ αη. πνπ βξέζεθαλ ζην ρψξν ηνπ κλεκείνπ .
Σππνινγία: θηβσηηφζρεκνη, θηβψξην
Γπξήκαηα: Αλαθέξνληαη κφλν ηα ίρλε ησλ πθαζκάησλ ζηελ πεξίπησζε ηνπ β΄ ηάθνπ
πνπ αλάζθαςε ν Λπγγφπνπινο.

7
Ηαλνλίδεο, 2005, 210-211 ζεκ.18

44
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή θαη Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (10νο – 13νο)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαδακία-Πζέξλνπ, 2009, 330-334
2. Ηίζζαο 1996, 28-45, εηθ.1-4.
3. Ηίζζαο 1982, 44-45.
4. Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιατδνπ 1980, 384-386, ζρ.3
5. Ηαιιηγάο 1936, 111-118.
6. Λπγγφπνπινο 1922-1925, 65-66, εηθ.5

Γηθ.1 (Λπγγφπνπινο 1922-1925, εηθ.5)

Γηθ.2 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ 1980, ζρ.3)

Εικ.5 (Κίςςασ 1996, εικ.3)

Εικ.3 (Κίςςασ 1996, εικ.1) Εικ.4 (Κίςςασ 1996, εικ.2)

Εικ.6 (Κίςςασ 1996, εικ.4)

Α.1.4. Ινλή Αγίαο Θενδώξαο

΢ύλνιν ηάθωλ: δελ αλαθέξεηαη
Θέζε: θάησ απφ ην δάπεδν πξνγελέζηεξνπ ηαθηθνχ παξεθθιεζηνχ .
Παξαηεξήζεηο: Ε αλαζθαθηθή έξεπλα απνθάιπςε ην ΚΑ ηκήκα ηαθηθνχ παξεθθιεζηνχ ζην
ζηελφ ρψξν πνπ παξεκβάιιεηαη αλάκεζα ζην θαζνιηθφ ηεο κνλήο ηεο Αγίαο ζενδψξαο θαη ηεο νδνχ
Γξκνχ ζε βάζνο 5,00κ.-5,50κ. Δηαθξίλνληαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο εκηθπθιηθήο θφγρεο ηνπ Ζεξνχ, ε
θφγρε ηνλ δηαθνληθνχ ή δεχηεξνπ Ζεξνχ, δχν ζηπινβάηεο θαη πνιινί ηάθνη δηαθφξσλ ηχπσλ θάησ

45
απφ ην δάπεδν ηνπ. Νην ζπγθεθξηκέλα πξφθεηηαη γηα θακαξνζθεπείο, θηβσηηφζρεκνπο θαη θαιπβίηεο.
Μη ηέζζεξηο κεγάινη θακαξνζθεπείο ηάθνη-νζηενζήθεο θαη νη δχν ζηπινβάηεο, αλάκεζα ζηνπο
νπνίνπο ρηίζηεθαλ, ρξνλνινγνχληαη ζηνπο πζηεξνβπδαληηλνχο ή πξψηκνχο κεηαβπδαληηλνχο αηψλεο.
Πν ζρήκα θαη ην κέγεζνο ησλ ηάθσλ απηψλ ηαπηίδεηαη κε νκαδηθφ ηάθν κνλαρψλ. Νξφθεηηαη
πηζαλά γηα ην λφηην ηκήκα ηνπ θαζνιηθνχ ηεο κνλήο ηνπ Αγίνπ Οηεθάλνπ πνπ είρε κεηαηξαπεί ζε
8
παξεθθιήζη ηαθηθνχ ραξαθηήξα αθηεξσκέλν ζηε Θενηφθν ζχκθσλα κε ηνλ βίν ηεο αγίαο ζενδψξαο
(εηθ.1).
Σππνινγία: θακαξνζθεπείο, θηβσηηφζρεκνπο θαη θαιπβίηεο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (θαη πξψηκε Ιεηαβπδαληηλή)
Βηβιηνγξαθία:
ε
1. ΓΒΑ 9 2001, 8.
2. Ηαξχδαο 1999, 587-588.
3. Ηίζζαο 1985, 336-337.

θ
Εικ.1 (ΕΒΑ 9 2001, 8)

Α.1.5. Ζεξόο Καόο Ιεηακόξθωζεο ηνπ ΢ωηήξνο

΢ύλνιν ηάθωλ: 11
Θέζε: α. εμσηεξηθά ηνπ λανχ
β. ζην εζσηεξηθφ ηνπ
Παξαηεξήζεηο: Οηνλ λαφ ηνπ Οσηήξνο, θαηά ηε δηάξθεηα εξεπλεηηθψλ ηνκψλ κεηά ηνλ
θαηαζηξνθηθφ ζεηζκφ ηνπ 1978, απνθαιχθζεθαλ ηαθέο πνπ εληνπίδνληαη ζηνλ πεξηβάιινληα
9
ρψξν έμσ απφ ηε βφξεηα θαη ηε λφηηα πιεπξά ηνπ λανχ θαη κέζα ζε απηφλ (εηθ.1,2).
α) Γμσηεξηθά ηνπ λανχ.
1. Οηε βφξεηα πιεπξά έμσ απφ ην λαφ αλαζθάθεθαλ ηξεηο ηάθνη. Μη ηάθνη βξέζεθαλ ζε
βάζνο 2,10κ. απφ ηε ζεκεξηλή επηθάλεηα ηνπ πεξηβφινπ θάησ απφ έλα ζηξψκα επίρσζεο πνπ
πεξηείρε πνιιά φζηξαθα καγεηξηθψλ θαη επηηξαπέδησλ ζθεπψλ, αβαθή θαη εθπαισκέλα,
πζηεξνβπδαληηλά θαη κεηαβπδαληηλά. Ήηαλ θηηζηνί κε ζπλδεηηθφ θνλίακα. Έλαο απφ απηνχο

8
Ηίζζαο 1985, 336
9
Μ ζεκεξηλφο λάξζεθαο είλαη θαηαζθεπή ηνλ 1936 θαη θαίλεηαη φηη αληηθαηέζηεζε έλαλ παιαηφηεξν,. Ωζηφζν,
ηα ζηνηρεία ηεο έξεπλαο επί ηνπ θηίζκαηνο δείρλνπλ φηη δελ ππήξμε αξρηθά θηηζηφο λάξζεθαο ζηε δπηηθή

πιεπξά ηνπ λαίδξηνπ αιιά ίζσο κφλνλ εκηππαίζξηα ζηνά ζηηο ηξεηο πιεπξέο ηνπ. Ηαηά ζπλέπεηα πξέπεη λα

ζεσξήζνπκε φηη νη ηάθνη ζην λάξζεθα βξίζθνληαλ ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ λανχ φπσο θαη νη ηάθνη ηεο
βφξεηαο θαη ηεο λφηηαο πιεπξάο κε ηνπο νπνίνπο απνηεινχλ εληαίν ζχλνιν.

46
πεξηείρε ηξεηο ηνπιάρηζηνλ ηαθέο θαζψο αλαγλσξίζζεθαλ ηξία θξαλία, πξνθαλψο απφ αλαθνκηδή.
Γπίζεο, κέζα ζηνλ ίδην ηάθν βξέζεθαλ επηά εθπαισκέλεο θεξακηθέο θνχπεο κε θίηξηλε-πνξηνθαιί
ή κε πξαζηλσπή εθπάισζε (εηθ.7-14).
2. Οηελ ηνκή πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζην λφηην πεξίβνιν ηνπ λανχ θάησ απφ επίρσζε κε
νπ
φζηξαθα ηνπ 16 αηψλα βξέζεθαλ δχν θηηζηνί ηάθνη (εηθ.3,4). Μ ηάθνο πξνο Δ. πεξηείρε κηα
θεξακίδα ηξηγσληθήο δηαηνκήο, σο πξνζθεθάιαην, θαη πνιιά νζηά θαη αγγεία πνπ δειψλνπλ
αλαθνκηδή ησλ λεθξψλ (εηθ. 15).
3. Οην δπηηθφ πεξίβνιν θάησ απφ έλα ζηξψκα κε θζαξηά πιηθά, κε κεηαβπδαληηλά
φζηξαθα ηνπ 15νπ-17νπ αηψλα θαη ιίγα αβαθή ηνπξθηθά, αλαζθάθεθαλ ηέζζεξηο ηάθνη. Μη δχν
απφ απηνχο ζρεκάηηδαλ ζηε δπηηθή πιεπξά ηνπο ηεηξάγσλε θφγρε θαη πεξηείραλ θεξακίδα γηα
πξνζθεθάιαην θαη ζηνηρεία αλαθνκηδήο. Οηνλ πξψην απφ Β. ηάθν βξέζεθε ε κηθξή εκηζθαηξηθή
θνχπα, κε θίηξηλε εθπάισζε θαη απιή εγράξαθηε επηπεδφγιπθε δηαθφζκεζε. Οηνλ ίδην ηάθν
βξέζεθε ηεηξάγσλε πιάθα κε ξφδαθα, πξνθαλψο γηα πξνζθεθάιαην. Μ δεχηεξνο απφ Β. ηάθνο ηνπ
λάξζεθα (εηθ.5) πεξηείρε ηελ θσδσλφζρεκε θνχπα, κε ππνπξάζηλε εθπάισζε εζσηεξηθά θαη
πξάζηλε εμσηεξηθά. Οηνλ ηξίην απφ Β. ηάθν ηνλ λάξζεθα (εηθ.6) βξέζεθε ε εκηζθαηξηθή θνχπα κε
ιεπθφ επίρξηζκα θαη ππφιεπθε εθπάισζε εζσηεξηθά θαη ζθνπξνπξάζηλε εμσηεξηθά. Πέινο, ζηνλ
ηέηαξην ηάθν ηνλ λάξζεθα, θνληά ζην λφηην ηνίρν, βξέζεθε ε θσδσλφζρεκε, κε απιή
θαζηαλνθίηξηλε εθπάισζε (εηθ.16-19).
β) Γζσηεξηθά ηνπ λανχ
Ζδηαίηεξε νκάδα, ιφγσ ηεο ζέζεο ηνπο, απνηεινχλ νη ηάθνη πνπ αλαζθάθεθαλ κέζα ζην
λαφ, ζηε βφξεηα θαη ηε λφηηα θφγρε ηνπ.
1. Οηε λφηηα θφγρε, ε ηνκή ζην πιαθφζηξσην δάπεδν ηνλ 19νπ αηψλα απνθάιπςε έλα
ζηξψκα κε θεξηά πιηθά, απφ θάησ έλα παρχ ζηξψκα θνθθηλφρσκα κέζα ζην νπνίν βξέζεθε
ηνπξθηθφ λφκηζκα, θαη απφ θάησ ην βπδαληηλφ ζηξψκα φπνπ βξέζεθε έλαο ηάθνο. Δίπια ζην λεθξφ
βξέζεθαλ δχν θσδσλφζρεκεο θνχπεο πνπ αλήθνπλ ζε κηα γλσζηή νκάδα ηεο παιαηνιφγεηαο
θεξακηθήο ηνπ δεχηεξνπ κηζνχ ηνπ 14νπ αηψλα (εηθ.20,21).
2. Οηε βφξεηα θφγρε αλαζθάθεθε έλαο θεξακνζθεπήο ηάθνο, απφ κεγάια θεξακίδηα ζηέγεο
(εηθ.22,23). Αλ θαη ε ηαθή ήηαλ αδηαηάξαθηε, ηα κφλα επξήκαηα κέζα ζε απηήλ ήηαλ ππνιείκκαηα
δέξκαηνο, πξνθαλψο απφ ππνδήκαηα, θαζψο θαη θνξδφληα πιεγκέλα ζην χςνο ηνπ ζηήζνπο.
Γπίζεο, έγηλε αλαζθαθηθή ηνκή ζην ρψξν ηεο δπηηθήο θφγρεο πνπ είρε θαηαζηξαθεί γηα λα
δηαλνηγεί ε είζνδνο απφ ην λάξζεθα. Ιέζα ζην ζηξψκα πνπ πεξηείρε ζπαξάγκαηα ηνηρνγξαθηψλ
θαη φζηξαθα ηνλ 15νπ αηψλα, βξέζεθαλ δηαιπκέλα νζηά θαη 5-6 θξαλία. Οην βφξεην άθξν ηεο
θφγρεο βξέζεθε θαιππηήξαο φκνηνο κε ηα θεξακίδηα ηνπ ηάθνπ ηεο βφξεηαο θφγρεο. Νξνθαλψο ηα
ιείςαλα πξνέξρνληαη απφ αλαθνκηδή κεηαγελέζηεξε ηεο αξρηθήο θάζεο ηνπ λανχ, πηζαλψο ηνπ
15νπ αηψλα, φπσο δείρλεη ε ζηξσκαηνγξαθία (εηθ.24).
Σππνινγία: θηβσηηφζρεκνη θαη έλαο θεξακνζθεπήο
Γπξήκαηα: εθπαισκέλα αγγεία
νο
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή (14 αη.)
Βηβιηνγξαθία:
1. Κουρκουτίδου-Νικολαίδου 2008
2. Παπαηώτοσ 1985, 75
3. Παπαηώτοσ 1985a, 121-124.
4. Κουρκουτίδου-Νικολαίδου 1982, 287, πηλ. 189γ

47
 Γηθ.2 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ 1982, πηλ.189γ)

Γηθ.2 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
2008, εηθ.10)

Εικ.3 (Κουρκουτίδου-Νικολαίδου 2008, εικ.12)

Γηθ.4 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
2008, εηθ.11)

Γηθ.5 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ Γηθ.6 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ

2008, Γηθ.21) 2008, Γηθ.23)

Γηθ.9 (Ηνπξθνπηίδνπ-
Γηθ.7 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ Γηθ.8 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ Κηθνιαίδνπ 2008,
2008, Γηθ.13) 2008, Γηθ.14) Γηθ.15)

48
Γηθ.10 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
2008, Γηθ.16)
Γηθ.13 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
2008, Γηθ.19)
Γηθ.16 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
2008, Γηθ.24)
Γηθ.19 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
2008, Γηθ.27)
Γηθ.11 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ Γηθ.12 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
2008, Γηθ.17) 2008, Γηθ.18)
Γηθ.14 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
Γηθ.15 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
2008, Γηθ.20)
2008, Γηθ.22)
Γηθ.17 (Ηνπξθνπηίδνπ- Γηθ.18 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
Κηθνιαίδνπ 2008, Γηθ.25) 2008, Γηθ.26)
Γηθ.21 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
Γηθ.20 (Ηνπξθνπηίδνπ-
2008, Γηθ.29)
Κηθνιαίδνπ 2008, Γηθ.28)
49
Γηθ.22 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ
2008, Γηθ.30)

Γηθ.23 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ Γηθ.24 (Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ

2008, Γηθ.31) 2008, Γηθ.32)

Α.1.6. Ζεξόο Καόο Αγίνπ Παληειεήκνλα

΢ύλνιν ηάθωλ: 7
Θέζε: α. ζην εζσηεξηθφ ηνπ λανχ ζην χςνο ηεο ηξίηεο παξαζηάδαο ηνπ λανχ.
β. θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ θπξίσο λανχ
Παξαηεξήζεηο: Οην λαφ ηνπ Αγίνπ Ναληειεήκνλα νη δνθηκαζηηθέο αλαζθαθηθέο ηνκέο πνπ
έγηλαλ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εξγαζηψλ ζηεξέσζεο ηνπ κλεκείνπ έθεξαλ ζην θσο επηά ηάθνπο ζην
εζσηεξηθφ ηνπ ζην χςνο ηεο ηξίηεο απφ δπηηθά παξαζηάδαο ηνπ λανχ. Απφ απηνχο, έμη ήηαλ
ιαθθνεηδείο εθ ησλ νπνίσλ ν έλαο δηαηεξνχζε θάιπςε απφ ζρηζηνιηζηθή πιάθα θαη έλαο
θεξακνζθεπήο. Πέινο, έλαο θηβσηηφζρεκνο ηάθνο κε αλαθνκηδέο βξηζθφηαλ θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ
θπξίσο λανχ.
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο, θεξακνζθεπήο, θηβσηηφζρεκνο.
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαλνλίδεο 2005, 207-218.
2. Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ & Ιαπξνπνχινπ- Πζηνχκε 1979, 284.

Α.1.7. Ζεξόο λαόο Αγίνπ Κηθνιάνπ Οξθαλνύ

΢ύλνιν ηάθωλ: 8
Θέζε: γχξσ απφ ηνλ θεληξηθφ ηεηξάγσλν ρψξν θάησ απφ ην δάπεδν (εηθ.1)
Παξαηεξήζεηο: Μρηψ ηάθνη ζην ρψξν γχξσ απφ ην λάξζεθα ήηαλ ζχγρξνλνη κε ηελ
αλίδξπζε ηνπ λανχ ζηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 14νπ αη. θαη αθνινπζνχλ ηηο αξρηηεθηνληθέο γξακκέο
ηνπ θηίζκαηνο. Αξγφηεξα θαίλεηαη λα θαηαζθεπάζηεθαλ νη ηξείο παξάιιεινη ηνπ βφξεηνπ θιίηνπο.
Ήηαλ φινη θηβσηηφζρεκνη πιηλζφθηηζηνη θαη θαιχπηνληαλ απφ ηηο πιάθεο ηνπ δαπέδνπ ηνπ λανχ. Μη
δχν αθξαίνη ηάθνη είραλ ζην αλαηνιηθφ άθξν ηεο κηαο ησλ καθξψλ ηνπο πιεπξψλ κηθξέο
νξζνγψληεο θφγρεο. Οηηο επηρψζεηο ησλ ηάθσλ βξέζεθαλ ειάρηζηα αδηαθφζκεηα θαη ιίγα εγράξαθηα
ζξαχζκαηα αγγείσλ. Δηαηεξνχλ έληνλε θαζηαλφθαηε δηαθφζκεζε ζε θίηξηλν βάζνο θαη παρηά
εθπάισζε (εηθ.2).
Γπηπιένλ βξέζεθαλ άιινη ελλέα ηάθνη ζην πεξηζηψν πνπ ρξνλνινγνχληαη ζηα κεηά ηελ
Άισζε ρξφληα θαη εμεγείηαη απφ ην γεγνλφο φηη ν λαφο βξηζθφηαλ ζηα ρέξηα ησλ ρξηζηηαλψλ σο
κεηφρη ηεο κνλήο Βιαηάδσλ ε νπνία απνιάκβαλε εηδηθά πξνλφκηα ζε φιε ηελ Μζσκαληθή πεξίνδν.

50
Αλάκεζα ζηα ζεκαληηθά επξήκαηα ηεο αλαζθαθήο ήηαλ έλα θνκκάηη ζαξθνθάγνπ θαη δχν ηκήκαηα
10
επηηχκβησλ επηγξαθψλ .
Γπξήκαηα: ζξαχζκαηα αγγείσλ αδηαθφζκεηα ή κε εγράξαθηε δηαθφζκεζε θαη
εθπάισζε
Σππνινγία: πιηλζφθηηζηνη θηβσηηφζρεκνη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (14νο – πεξίνδνο άισζεο)
Βηβιηνγξαθία:
1. Λπγγφπνπινο 1964-1965, 95-96, εηθ. 1.
2. Ηαλνλίδεο 2005, 212-213

Γηθ.1 (Λπγγφπνπινο 1965, εηθ.1) Γηθ.2 (Λπγγφπνπινο 1965, πηλ.Β5)

Α.1.8. Ζεξόο Καόο Σαμηαξρώλ

΢ύλνιν ηάθωλ: δελ αλαθέξεηαη ν αθξηβήο αξηζκφο
Θέζε: ζηελ θξχπηε ηνπ ηζνγείνπ
Παξαηεξήζεηο: Ε απνθαινχκελε θξχπηε, δειαδή ην ηζφγεην ηνπ λανχ ησλ
Παμηαξρψλ, πνπ ήηαλ θαζνιηθφ κνλήο, ρξεζίκεπε σο ηφπνο ηαθήο ζηελ χζηεξε βπδαληηλή επνρή.
Ηαηά κήθνο ησλ ζηνψλ αλνίγνληαη ηξίπιεπξνη ρψξνη κε ηφμα ζην αλψηεξν ζεκείν ηνπο πνπ
ρξεζίκεπαλ σο ηάθνη. Ιέζα ζε θάζε έλα απφ απηνχο ηνπο ρψξνπο ππήξρε ζαξθνθάγνο
απνηεινχκελε απφ καξκάξηλεο πιάθεο ή θαη πιίλζηλνπ ηνίρνπ πνπ θξάζζνληαλ απφ κπξνζηά ελψ
ην ηφμν έκελε αλνηρηφ. ΋ιε ε θαηαζθεπή έδηλε ηε κνξθή αξθνζνιίνπ.
Δχν θφγρεο ζηηο νπνίεο απνιήγνπλ ε θεληξηθή θαη λφηηα ζηνά πξνο αλαηνιηθά θαζψο θαη έλα
ηεηξάγσλν δηακέξηζκα πνπ ηειεηψλεη πξνο ηα αλαηνιηθά ε λφηηα ζηνά ρξεζίκεπαλ σο
νζηενθπιάθηα (εηθ.1).
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Σππνινγία: Αξθνζφιηα ζαξθνθάγνη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαλνλίδεο 2005, 211-212
2. Ιαθξνπνχινπ 1985, 119-120
3. Λπγγφπνπινο 1952, 13-17, 21-24, εηθ.8,

10
Ηαλνλίδεο 2005, 213 ζεκ.30

51
 Γηθ.1 (Λπγγφπνπινο 1952, εηθ.8)

Α.1.9. Ζεξόο λαόο Παλαγίαο Υαιθέωλ

΢ύλνιν ηάθωλ: δελ αλαθέξεηαη
Θέζε: α. ζηε βφξεηα είζνδν ηνπ λάξζεθα
Β. ζην εζσηεξηθφ ηνπ λανχ
Παξαηεξήζεηο: Οε αλαζθαθηθέο ηνκέο πνπ έγηλαλ ην 1987 ζηελ απιή ηνπ λανχ,
κπξνζηά ζηε βφξεηα είζνδν ηνπ λάξζεθα θαη ζηε ΒΔ εμσηεξηθή γσλία ηνπ λανχ, δηαπηζηψζεθε ε
χπαξμε ηαθψλ πζηεξνβπδαληηλψλ θαη κεηαβπδαληηλψλ ρξφλσλ.
Οην εζσηεξηθφ ηεο Ναλαγίαο ΢αιθέσλ, ζην βφξεην ηνίρν ηνπ λανχ, αλνίγεηαη ν ηάθνο ηνπ
θηήηνξα ΢ξηζηφθνξνπ, βαζηιηθνχ πξσηνζπαζάξηνπ θαη «θαηεπάλσ» Θαγνπβαξδίαο, ζε κνξθή
αξθνζνιίνπ. Νξφθεηηαη γηα νξζνγψληα παξαιιειφγξακκε εζνρή κε ηφμν πνπ πξνβάιιεηαη
εμσηεξηθά θαη θαιχπηεηαη κε επηθιηλή ζηέγε. Οην εζσηεξηθφ ηεο είλαη ζθακκέλνο ν ηάθνο ηνπ
θηήηνξα.
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Σππνινγία: αξθνζφιην θαη πηζαλφλ ιαθθνεηδείο
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή θαη Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαθξνπνχινπ 1987, 397
2. Πζηηνπξίδνπ 1975, 14-15, ζρ.1
3. Γπαγγειίδεο 1954, 14-15.

Εικ.1 (Σςιτουρίδου 1975,

ςχ.1)

Α.1.10. Ζεξόο Καόο Πξνθήηε Ειία

΢ύλνιν ηάθωλ: 3
Θέζε: εμσηεξηθά ηεο αςίδαο Ιεζνβπδαληηλνχ λανχ ζηε ζέζε ηνπ λανχ ηνπ
Νξνθήηε Ειία

52
Παξαηεξήζεηο: Ε έξεπλα απνθάιπςε θηίζκα πνπ δηαηεξεί ηκήκα επξείαο θφγρεο θαη κπνξεί
λα ραξαθηεξηζηεί σο βπδαληηλφο λαφο πξνγελέζηεξνο ηνπ λανχ ηνπ πξνθήηε Ειία. Γμσηεξηθά ηεο
αςίδαο εληνπίζηεθαλ ηξεηο θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη ηάθνη ηεο βπδαληηλήο επνρήο. Δπζηπρψο ηα ίρλε
ηνλ θηηξίνπ είλαη πνιχ απνζπαζκαηηθά θαη θαζηζηνχλ δχζθνιε ηελ κειέηε ηνπ θαη ηελ απφδνζε ηεο
θάηνςήο ηνπ. Οην ρψξν εληνπίζζεθαλ καξκάξηλα αξρηηεθηνληθά κέιε, ηα νπνία απνδίδνληαη ζε
απηφ ην Ιεζνβπδαληηλφ θηίξην.
Σππνινγία: θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Καικπάληεο 1992, 421-424.

Α.1.11. Ζεξά Ινλή Βιαηάδωλ

΢ύλνιν ηάθωλ: 19
Θέζε: α. εληφο ηνπ θαζνιηθνχ ηεο κνλήο θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ λφηηνπ ζθέινπο
ηεο πεξηκεηξηθήο ζηνάο.
β. έμσ απφ ην θαζνιηθφ ηεο κνλήο ζην πεξίζησν
Παξαηεξήζεηο: Οηε Ινλή Βιαηάδσλ ε αλαζθαθηθή έξεπλα γηα ηηο αλάγθεο αλαζηήισζεο
ηνπ κλεκείνπ απνθάιπςε ηκήκα νξγαλσκέλνπ λεθξνηαθείνπ. Γξεπλήζεθαλ δεθαελλέα ηάθνη, απφ
11
ηνπο νπνίνπο δέθα εληνπίζζεθαλ ζην πεξίζησν ζην εζσηεξηθφ ηνπ θαζνιηθνχ θαη ελλέα εμσηεξηθά,
δίπια ζηε λφηηα πιεπξά ηνπ απιφγπξνπ.
α) Μη ηάθνη ρηίζηεθαλ ζηηο δηαζέζηκεο θνηιφηεηεο ηνπ βξάρνπ, πάλσ ζηνλ νπνίν εδξάδεηαη ν
λαφο, είλαη ιηζφθηηζηνη κε ζπλδεηηθφ πιηθφ θαη ζρεκαηίδνπλ θηβψηηα κε δηαζηάζεηο πεξίπνπ 1,70-1,80
΢ 0,60-0,80 κ. θαη βάζνο Ζ,00 κ. Μη παξεηέο ηνπο είλαη επηρξηζκέλεο θαη δηαηεξνχλ ζρεηηθά επηκειεκέλν
κέησπν. Οηε κέζε ηνπ κήθνπο θάζε ηάθνπ, έλαο επηκήθεο ζρηζηφιηζνο, πνπ ζηεξίδεηαη ζηελ αλψηεξε
επηθάλεηα ησλ καθξψλ πιεπξψλ, ζρεκαηίδεη καδί κε απηνχο ηε βάζε πάλσ ζηελ νπνία παηνχλ νη
ππφινηπνη ζρηζηφιηζνη ηεο θάιπςεο ηνπ ηάθνπ. Μη πιάθεο πξνο ηα δπηηθά είλαη ηνπνζεηεκέλεο θαηά
κήθνο θαη πξνο ηα αλαηνιηθά θαηά πιάηνο. Νάλσ απφ ηνπο δηαζηαπξνχκελνπο ηνίρνπο θαη ηνλ
θεληξηθφ βαζηθφ ζρηζηφιηζν ππάξρεη πιέγκα απφ πξφρεηξνπο ηνίρνπο κε ρακειφ χςνο πνπ
ζρεκαηίζεη ηε βάζε ελφο ςεπδνπαηψκαηνο γηα ην ππεξθείκελν δάπεδν. Πα ελδηάκεζα θελά πάλσ
απφ ηελ θάιπςε ησλ ηάθσλ ήηαλ γεκηζκέλα κε ρψκα. Ηαηά ηνλ εληαθηαζκφ αθαηξνχζαλ κία απφ ηηο
πιάθεο ηνπ δαπέδνπ, άδεηαδαλ ηε κηθξή πνζφηεηα ρψκαηνο πάλσ απφ ηε κηα πιεπξά ηνπ ηάθνπ θαη
θαηφπηλ αλέζπξαλ ηνπο ιίζνπο ηεο θάιπςεο απφ ηελ ίδηα πιεπξά. Ιεηά ην ηέινο ηεο ηαθήο ν ηάθνο
ζθξαγηδφηαλ θαη ην δάπεδν απνθαζίζηαην. Μ ππζκέλαο φισλ ησλ ηάθσλ δηακνξθσλφηαλ απφ
παηεκέλν θαιά ρψκα.
Μ λεθξφο εληαθηάδνληαλ ζε χπηηα ζηάζε κε ην θεθάιη ζηα δπηηθά, αθνπκπηζκέλν ζπλήζσο ζε
πξνζθέθαιν-θεξακίδη. Ιφλν ζε ηξείο ηάθνπο ν ζθειεηφο βξέζεθε ζηε ζέζε ηνπ δελ δηαζψζεθαλ
φκσο ζηνηρεία γηα ηνλ ηξφπν ηνπνζέηεζεο ησλ ρεξηψλ νχηε δηαηεξήζεθαλ ίρλε θνξείσλ ή
θεξέηξσλ, εθηφο απφ κεξηθά θαξθηά ζε έλαλ απφ απηνχο.
Οε κεξηθνχο ηάθνπο παξαηεξήζεθαλ πεξηζζφηεξεο απφ κία ηαθέο. Οηηο πεξηπηψζεηο απηέο ηα
ππνιείκκαηα ησλ παιαηφηεξσλ ηαθψλ είραλ παξακεξηζζεί ζηα πφδηα ηνπ λεθξνχ ζην αλαηνιηθφ
ηκήκα ηνπ ηάθνπ. Γεληθά ν αξηζκφο ησλ λεθξψλ θαηά ηάθν θπκαίλεηαη απφ έλαλ έσο ηξεηο,
παξαηεξήζεθαλ φκσο θαη ηάθνη κε πεξηζζφηεξεο απφ κία ηαθέο (εηθ.1, 2, 5-9).

11
Γμαηξέζεθαλ απφ ηελ έξεπλα νη δχν ηάθνη ηνπ αλαηνιηθνχ πέξαηνο ηεο ζηνάο πνπ δελ ήηαλ πξνζηηνί.

53
 Πηο ηαθέο ηεο Ινλήο Βιαηάδσλ ζπλφδεπαλ πήιηλεο θνχπεο, ζπλνιηθά βξέζεθαλ 67 θαη
γπάιηλα θηαιίδηα πνπ ζπζζσξεχνληαλ θαη απηέο ζην αλαηνιηθφ άθξν ηνλ ηάθνπ καδί κε ην
ππνιείκκαηα ηεο πξνεγνχκελεο ηαθήο. Απφ γεληθέο παξαηεξήζεηο ζπκπεξαίλνπκε φηη ηα αγγεία
ηνπνζεηνχληαλ ζηνλ ειεχζεξν ρψξν αξηζηεξά απφ ην θεθάιη θαηά κήθνο ηεο εμσηεξηθήο πιεπξάο
ησλ ρεξηψλ θαη γχξσ απφ ηα άθξα ησλ πνδηψλ. Νξφθεηηαη θπξίσο γηα πήιηλα εθπαισκέλα αγγεία,
πνιιά απφ ηα νπνία εγράξαθηα πνπ πξνέξρνληαη ζηελ πιεηνλφηεηά ηνπο απφ ηελ παξαγσγή ησλ
ζεζζαινληθηψηηθσλ εξγαζηεξίσλ, δχν γπάιηλα θηαιίδηα, έλα γπάιηλν πνηήξη. Οηα πιένλ
ελδηαθέξνληα επξήκαηα ησλ ηάθσλ ηνπ θνηκεηεξίνπ ηεο κνλήο Βιαηάδσλ πεξηιακβάλνληαη νη
θνχπεο κε ην εγράξαθηα κνλφγξακκα ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ, ε θνχπα ηνπ 13νπ αηψλα κε παξάζηαζε
θπλνθεθάινπ, ην γπάιηλν κπξνδνρείν κε ηε γξαπηή δηαθφζκεζε 13νπ-14νπ αηψλα, έλα επείζαθην
ηζπαληθφ αγγείν Ιεηαβπδαληηλψλ ρξφλσλ (εηθ.3, 4, 10-18).
Β )Γμσηεξηθά ηάθνη εληνπίδνληαη πξνο ηα βνξεηναλαηνιηθά, φπνπ βξίζθεηαη θαη ην ζεκεξηλφ
κηθξφ λεθξνηαθείν ηεο Ινλήο, πξνο ηα ΚΑ θαη ΚΔ. Οην εζσηεξηθφ ηνπ θαζνιηθνχ δελ βξέζεθαλ
άιινη ηάθνη.
Απφ ηνλ ζπζρεηηζκφ ηάθσλ θαη ζεκειίσλ ηνπ θηίζκαηνο ην ζπκπέξαζκα πνχ πξνθχπηεη είλαη
φηη ην λεθξνηαθείν είλαη κεηαγελέζηεξν ηεο παιηφηεξεο νηθνδνκηθήο θάζεο ηνλ κλεκείνπ θαη
θάιππηε ηηο αλάγθεο ηεο κνλήο. Πελ θαηαζθεπή ηνπ ζα πξέπεη λα ηε ηνπνζεηήζνπκε ζηα ηειεπηαία
ρξφληα ηνλ 14νπ αηψλα. Ρπέξ ηεο άπνςεο απηήο ζπλεγνξεί θαη ε θαηά πξνζέγγηζε ρξνλνιφγεζε ησλ
12
επξεκάησλ ησλ ηάθσλ πνπ ηνπνζεηνχληαη ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 14νπ αηψλα θαη αξγφηεξα .
΋ηαλ ζηηο αξρέο ηνλ 17νπ αηψλα ε Ινλή παξήθκαζε, νπφηε είλαη θπζηθφ ν αξηζκφο ησλ κνλαρψλ
λα κεηψζεθε ζεκαληηθά, νη ηαθέο ζηακάηεζαλ ή ην πηζαλφηεξν πεξηνξίζηεθαλ ζε θάπνην άιιν
ζεκείν ηνπ λεθξνηαθείνπ.
Αλάκεζα ζηνπο ηάθνπο ηνπ πεξηβφινπ ηεο Ινλήο Βιαηάδσλ βξέζεθαλ δχν ηαθηθνί ρψξνη, ν έλαο
δίπια ζηνλ άιινλ, πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο νζηενθπιάθηα: είλαη νη ηάθνη Α θαη Β, ν θαζέλαο απφ
ηνπο νπνίνπο πεξηείρε νζηά ηξηψλ ην πνιχ λεθξψλ. 'Ίζσο λα πξφθεηηαη γηα νηθνγελεηαθά
νζηενθπιάθηα.
Σππνινγία: θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη
Γπξήκαηα: εθπαισκέλεο θνχπεο, γπάιηλα θηαιίδηα
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (ηέιε 14νπ – αξρέο 16νπ).
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαθξνπνχινπ 1995a, 234-244. ζρ.1-3
2. Ιαθξνπνχινπ 1985, 46-47.
3. Ιαθξνπνχινπ 1985b, 255-309. ζρ. 1- 10, πηλ. 1-9.
4. Ιαθξνπνχινπ 1984, 242.
5. Ιαθξνπνχινπ 1981, 312 πηλ. 205β.

12
Οηνλ πεξίβνιν ηεο Ινλήο Βιαηάδσλ θαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ θαζνιηθνχ δηαπηζηψζεθαλ επίζεο ηξεηο
νπ
κεηαγελέζηεξεο ηαθέο εθηφο ηάθσλ κεηαγελέζηεξεο ηνπ 15 -16νπαη.

54
Γηθ.1 (Ιαθξνπνχινπ 1981,
πηλ.205β) Γηθ.2 (Ιαθξνπνχινπ 1985b, Γηθ.3 (Ιαθξνπνχινπ 1985b,
ζρ.1) ςχ.2)

Γηθ.4 (Ιαθξνπνχινπ 1985b,

ζρ.3) Γηθ.5 (Ιαθξνπνχινπ 1985b, Γηθ.6 (Ιαθξνπνχινπ 1985b,
ζρ.4) ζρ.5)

Γηθ.8 (Ιαθξνπνχινπ 1985b, Γηθ.9 (Ιαθξνπνχινπ 1985b,

ζρ.9) ζρ.10)
Γηθ.7 (Ιαθξνπνχινπ 1985b,
ζρ.8)

Γηθ.10 (Ιαθξνπνχινπ Γηθ.11(Ιαθξνπνχινπ,1985b,

Γηθ.12(Ιαθξνπνχινπ,1985b,
1985b, πιν.1) πιν.2)
πιν.3)

Γηθ.13 (Ιαθξνπνχινπ Γηθ.14 (Ιαθξνπνχινπ Γηθ.15 (Ιαθξνπνχινπ

1985b, πιν.4) 1985b, πιν.5 1985b, πιν.6)

55
 Γηθ.16 (Ιαθξνπνχινπ Γηθ.18 (Ιαθξνπνχινπ
Γηθ.17 (Ιαθξνπνχινπ
1985b, πιν.7) 1985b, πιν.9)
1985b, πιν.8)

Α.1.12. Ζεξά Ινλή Θαηόκνπ

΢ύλνιν ηάθωλ: 7
Θέζε: α. θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ θπξίσο λανχ
β. ζην δηαθνληθφ
Παξαηεξήζεηο: Ηάησ απφ ην δάπεδν ηνπ ζεκεξηλνχ θπξίσο λανχ εληνπίζζεθαλ έμη ηάθνη
πιηλζφθηηζηνη θακαξνζθεπείο, ελψ αθφκε έλαο, θαιπκκέλνο κε καξκάξηλεο πιάθεο εληνπίζζεθε ζην
δηαθνληθφ (εηθ.1, 2). ΋ινη νη ηάθνη είραλ πξφζβαζε κε θιίκαθα απφ ηα αλαηνιηθά. Ε θηέξηζή ηνπο
ήηαλ θησρηθή. Ζδηαίηεξε πεξίπησζε απνηειεί ν ηέηαξηνο ηάθνο ,απφ βνξξά πξνο λφην, πνπ
δηαηεξνχζε ππνιείκκαηα ζηδεξέληαο δψλεο πνπ παξαπέκπνπλ ζηνπο ζηδεξνχκελνπο κνλαρνχο.
13
Νξνζπάζεηεο ηαχηηζεο ηνπ ηάθνπ απηνχ κε ηνλ κνλαρφ Οελνχθην θαίλεηαη λα κελ επζηαζνχλ ιφγσ
ν
ηεο ρξνλνιφγεζήο ηνπ πνιχ αξγφηεξα απφ ηνλ 9 αη.
Οηνλ ηξίην ηάθν , απφ βνξά πξνο λφην, βξέζεθε επηγξαθή κε ην φλνκα ΓΡΔΩΞΜΡ, ελψ ζηνλ ηάθν
ηνπ δηαθνληθνχ επηγξαθή κε ην φλνκα ΝΑΡΘΜΡ.
Ε παξνπζία ησλ ηάθσλ, πηζαλφηαηα κνλαρψλ, θαζψο θαη επηγξαθψλ απφ ηνλ εληνίρην δηάθνζκν
ηνπ κλεκείνπ ζπλεγνξνχλ ζηελ ππφζεζε γηα ηνλ αξρηθά ηαθηθφ ραξαθηήξα ηνπ λανχ (εηθ.3).
Σππνινγία: Νιηλζφθηηζηνη θακαξνζθεπείο
Γπξήκαηα: ζηδεξέληα δψλε
Υξνλνιόγεζε: πηζαλφλ Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαδακία-Πζέξλνπ 2009, 174
2. Πζηγαξίδα 1987, 20-21.
3. Λπγγφπνπινο 1929, 142-180, εηθ.2-3, εηθ.9

Εικ.1 (Ξυγγόπουλοσ 1929, Εικ.2 (Ξυγγόπουλοσ 1929, εικ.3) Εικ.3 (Ξυγγόπουλοσ 1929, εικ.9)
εικ.2)

13
Grumel 1930, 173-174

56
 Α.2. ΢ε άγλωζηνπο λανύο θαη κνλέο

Α.2.1. Οδόο Βαιαωξίηνπ 27

΢ύλνιν ηάθωλ: 78
Θέζε: α. λφηηα πιεπξά ηνπ κνλφρσξνπ λανχ
β. ζηα πξνζθηίζκαηα ηνπ λανχ
γ. θάησ απφ ην επίπεδν ζεκειίσζεο ησλ πξνζθηηζκάησλ
Παξαηεξήζεηο: Οηα εξείπηα κνλφρσξνπ λανχ ησλ Ρζηεξνβπδαληηλψλ ρξφλσλ εληάζζνληαη
νη ηάθνη πνπ απνθάιπςε ε αξραηνινγηθή έξεπλα ζην νηθφπεδν ηεο νδνχ Βαιασξίηνπ. (εηθ.1)
α) Οηελ δηαηεξεκέλε λφηηα πιεπξά ηνπ θηίζκαηνο εληνπίζζεθε κηα καξκάξηλε ζπλαξκνζκέλε
ζαξθνθάγνο πνπ αλήθε ζε πξνγελέζηεξν λαφ ησλ κέζσλ βπδαληηλψλ ρξφλσλ αιιά
επαλαρξεζηκνπνηήζεθε ζηελ χζηεξε πεξίνδν. Οην εζσηεξηθφ ηεο βξέζεθαλ αλαθνκηδέο θαη κηα
πζηεξνβπδαληηλή ηαθή. Ήηαλ θαηαζθεπαζκέλε απφ ππφιεπθν κάξκαξν θαη ζηελ θχξηα φςε ηεο
έθεξε αλάγιπθε δηαθφζκεζε απφ ηξείο ζηαπξνχο ηνπ ηχπνπ ηεο Αλαζηάζεσο επάλσ ζε βάζξν κε
δχν βαζκίδεο. Αλάκεζά ηνπο ππάξρνπλ θίνλεο πνπ ππνβαζηάδνπλ ηφμα κεηαμχ ησλ νπνίσλ
δηαθξίλνληαη δχν δεχγε θππαξηζζηψλ. Γθαηέξσζελ ησλ δχν αθξαίσλ ζηαπξψλ ππάξρνπλ δχν
ζρεκαηνπνηεκέλνη βιαζηνί θνηληθνεηδψλ (εηθ.5).
β) Οηα πξνζθίζκαηα ηνπ λανχ ζην λφηην κηζφ ηνπ νηθνπέδνπ απνθαιχθζεθαλ 74 αβαζείο
ιαθθνεηδείο ηάθνη θηεξηζκέλνη κε εθπαισκέλεο θνχπεο, λνκίζκαηα θαη πξνζσπηθά αληηθείκελα ησλ
λεθξψλ. Ιεηαμχ ησλ ηαθψλ εληνπίζζεθε πξφρεηξα θαηαζθεπαζκέλε εζηία κε παρχ ζηξψκα θαχζεο
θαη νζηά πηελψλ πνπ ππνδειψλεη ηε ηέιεζε λεθξφδεηπλσλ ηελ πεξίνδν απηή (εηθ.2,3,4).
γ) Ηάησ απφ ην επίπεδν ζεκειίσζεο ησλ πξνζθηζκάησλ βξέζεθαλ επηπιένλ δχν
θηβσηηφζρεκνη θαη έλαο θακαξνζθεπήο ηάθνο πνπ πεξηείραλ επάιιειεο ηαθέο ησλ χζηεξσλ
βπδαληηλψλ ρξφλσλ.
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο, θηβσηηφζρεκνη, θακαξνζθεπήο, ζαξθνθάγνο.
Γπξήκαηα: εθπαισκέλεο θνχπεο, λνκίζκαηα, πξνζσπηθά αληηθείκελα.
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
ε
1. EBA 9 2001a, 20.

Γηθ.1 (ΓΒΑ 9ε 2001a, 20)

Γηθ.2 (ΓΒΑ 9ε 2001a, Γηθ.3 (ΓΒΑ 9ε 2001a, Γηθ.4 (ΓΒΑ 9ε 2001a,

20) 20) 20)

Γηθ.5 (ΓΒΑ 9ε 2001a, 20)

57
Α.2.2. Οδόο Βύδαληνο 12
΢ύλνιν ηάθωλ: 4
Θέζε: α. εληφο ηνπ λάξζεθα
β. εθηφο ηνπ λάξζεθα θαηά κήθνο ηεο βφξεηαο πιεπξάο
Παξαηεξήζεηο: Οην νηθφπεδν ηεο νδνχ Βχδαληνο 12 απνθαιχθζεθε ν λάξζεθαο θαη ε
ζηαπξφζρεκε ππφγεηα θξχπηε ελφο άγλσζηνπ κέζεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ λανχ
Ε έξεπλα απέδσζε εληφο ηνπ λάξζεθα ζην λφηην άθξν ηνπ ηα ππνιείκκαηα ελφο θηηζηνχ
θηβσηηφζρεκνπ ηάθνπ, ζσδ. δηαζη. 1,80κ.x0,80κ. θαη ζην θέληξν ηνπ κηα ειεχζεξε πξνζαλαηνιηζκέλε
ηαθή. Δχν αθφκε θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη απνθαιχθζεθαλ εθηφο λάξζεθα, θαηά κήθνο ηεο βφξεηαο
θαη δπηηθήο πιεπξάο ηνπ (εηθ.1).
Σππνινγία: θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη θαη ειεχζεξε ηαθή
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
νο νο
Υξνλνιόγεζε: «Οθνηεηλνί αηψλεο» (8 -10 )
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαλνλίδεο 2005, 215.
2. Γιεπζεξηάδνπ 1988, 390-392, πηλ.230β.

Εικ.1 (Ελευκεριάδου 1988, πιν.230β)

Α.2.3. Πιαηεία Ηππξίωλ Αγωληζηώλ - Δηνηθεηεξίνπ

΢ύλνιν ηάθωλ: 113
Θέζε: α)Οην εζσηεξηθφ ηνπηθνχ παξεθθιεζηνχ
β)Οηνλ εμσηεξηθφ ρψξν γχξσ απφ ην παξεθθιήζη
Παξαηεξήζεηο: Έλα απφ ηα πην ελδηαθέξνληα λεθξνηαθεία εληφο ησλ ηεηρψλ ηεο
Θεζζαινλίθεο απνηειεί ην λεθξνηαθείν ζηνλ αξραηνινγηθφ ρψξν ηεο πιαηείαο Δηνηθεηεξίνπ. To
λεθξνηαθείν εθηείλεηαη ζην βφξεην ηκήκα ηεο πιαηείαο Δηνηθεηεξίνπ θαη δελ εληνπίζζεθαλ ίρλε ηνπ
λανχ ή ηνπ θαζνιηθνχ ηνπ κνλαζηεξηνχ ζην νπνίν αλήθεη. Βξέζεθαλ φκσο ηα ζεκέιηα κηθξνχ
ηνπηθνχ παξεθθιεζίνπ ζηα αλαηνιηθά απφ ην νπνίν ζψδεηαη ηκήκα ηεο ηξίπιεπξεο εμσηεξηθά
θφγρεο ηνπ θαη απνζπαζκαηηθά ηα ζεκέιηα απφ ηε βφξεηα, λφηηα θαη δπηηθή πιεπξά ηνπ (εηθ.1-8).
α) Οην εζσηεξηθφ ηνπ εληάζζεηαη παιαηφηεξνο θακαξνζθεπήο ηάθνο Ναιαηνρξηζηηαληθψλ
ρξφλσλ, ε ζρέζε ηνπ νπνίνπ κε ηα παιαηνρξηζηηαληθά εξείπηα είλαη αζαθήο. Φηινμελνχζε ηέζζεξηο
ν
επάιιειεο ηαθέο πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηνλ 6 αηψλα κε λφκηζκα ηνπ Ζνπζηηληαλνχ Ά (482-565).
Κνκηζκαηηθφ εχξεκα πέληε ράιθηλσλ ηνξλέζησλ, λνκηζκαηνθνπείνπ Θεζζαινλίθεο, ηνπ Ιαλνπήι Γ
Ναιαηνιφγνπ (1391-1423), πνπ βξέζεθαλ ςειφηεξα ζηε δεχηεξε δηαηαξαγκέλε ηαθή απνδεηθλχνπλ ηελ
επαλαρξεζηκνπνίεζε ηνπ ζηα Ναιαηνιφγεηα ρξφληα.
β) Οην ρψξν γχξσ απφ ην παξεθθιήζη απνθαιχθζεθαλ 95 ιαθθνεηδείο ηάθνη ζε επάιιεια
ζηξψκαηα, πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηα λνκίζκαηα θαη ηα εθπαισκέλα φζηξαθα πνπ βξέζεθαλ
γχξσ ηνπο ζην 13ν αη. Ακέζσο θάησ απφ ηηο ηαθέο απηέο δπηηθά θαη αθξηβψο κπξνζηά ζην
παξεθθιήζη απνθαιχθζεθαλ 17 θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη ηάθνη θαη απιέο ηαθηθέο θαηαζθεπέο απφ
ηνπο νπνίνπο νη ηέζζεξηο ζψδνληαλ αθέξαηνη θαη ρξνλνινγνχληαη ζην 12ν αη. κε βάζε ηα λνκίζκαηα

58
θαη ηα φζηξαθα εθπαισκέλσλ αγγείσλ πνπ βξέζεθαλ ζην εζσηεξηθφ ηνπο θαη θαίλεηαη φηη
βξίζθνληαλ ζε ζπλερή ρξήζε, φπσο καξηπξεί ν αξηζκφο ησλ ζσδφκελσλ ζ' απηνχο ηαθψλ θαη
αλαθνκηδψλ (εηθ.9-13). Μη ηάθνη δελ έρνπλ ζπγθεθξηκέλε δηάηαμε θαη είλαη δηάζπαξηνη ζην ρψξν
ελψ γίλνληαη πην ππθλέο γχξσ απφ ην ηαθηθφ παξεθθιήζη. Οπλνιηθά νη αθέξαηεο ηαθέο ήηαλ 82. Ιε
βάζε ηνλ αξηζκφ ησλ θξαλίσλ, ν αξηζκφο ησλ λεθξψλ αλέξρεηαη ζε 206. Ε εθθνξά ησλ λεθξψλ
γηλφηαλ ζπλήζσο ζε μχιηλν θνξείν ή θέξεηξν, φπσο καξηπξνχλ ηα πνιιά θαξθηά πνπ βξέζεθαλ
γχξσ απφ αξθεηνχο απφ ηνπο ζθειεηνχο. Μη πεξηζζφηεξεο ηαθέο ήηαλ πξνζαλαηνιηζκέλεο. Ιφλν
δέθα, πνπ βξίζθνληαλ γχξσ απφ ην παξεθθιήζη είραλ δηαθνξεηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ (Β-Κ). Μη λεθξνί
ήηαλ ηνπνζεηεκέλνη πάληα ζε χπηηα ζέζε. Γίραλ ζηαπξσκέλα ηα ρέξηα ηνπο, είηε ςειά ζην ζηήζνο
είηε ζην ππνγάζηξην. Οε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ηηο παιάκεο ηνπο θάιππηαλ πιίλζνη. Δχν είραλ σο
πξνζθέθαιν πέηξα θαη ηέινο δχν είραλ θαιπκκέλν ην πξφζσπν ηνπ λεθξνχ κε θεξακίδη πνπ
ζηεξηδφηαλ ζε πέηξεο ηνπνζεηεκέλεο γχξσ απφ ην θεθάιη ηνπο (εηθ.14-16).
Πηο ηαθέο ζπλφδεπαλ πνιχ ζπρλά, εθηφο απφ λνκίζκαηα, θαη ηα πξνζσπηθά ηνπο αληηθείκελα
(εγθφιπηα, πεξίαπηα, ελψηηα, πεξηβξαρηφληα, θνκβία) ηνπνζεηεκέλα ζε δηάθνξεο ζέζεηο. Οε κία
πεξίπησζε βξέζεθε λφκηζκα κέζα ζην ζηφκα ηνλ λεθξνχ. Ηνχπεο, αγγεία θαζεκεξηλήο ρξήζεο
βξίζθνληαλ αθέξαηεο ή ζπαζκέλεο είηε πάλσ απφ ην θεθάιη ησλ λεθξψλ είηε θάησ απφ ηα πφδηα
ηνπο (εηθ.17,18). Ζδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη κηα ειεχζεξε ηαθή γπλαίθαο ζην δπηηθφ φξην ηνλ
14
λεθξνηαθείνπ ηεο πιαηείαο Δηνηθεηεξίνπ, πνπ βξέζεθε αλάκεζα ζε δπν ιεπηά ζηξψκαηα αζβέζηε .
΋ινη νη θηβσηηφζρεκνη ηάθνη ρξνλνινγνχληαη ζηνλ 12ν αηψλα κε βάζε ηα λνκίζκαηα θαη ηα
φζηξαθα εθπαισκέλσλ αγγείσλ κέζα θη έμσ απ' απηνχο.
Ζδηαίηεξεο πεξηπηψζεηο πνπ αμίδεη λα αλαθεξζνχλ απνηεινχλ νη ηάθνη 1, 4, 8 θαη 9.
0 ηάθνο 1 (1,95κ.x0,75κ.) ήηαλ δνκεκέλνο απφ αθαλφληζηνπο ιίζνπο θαη πιίλζνπο κε ζπλδεηηθφ
ιεπθφ θνλίακα θαη δηαηεξνχζε θάιπςε απφ καξκαξφπιαθεο θαη ζρηζηφπιαθεο. Πν δάπεδφ ηνπ ήηαλ
ζηξσκέλν κε ζρηζηφπιαθεο δηαθφξσλ δηαζηάζεσλ θαη έζσδε θηηζηφ πξνζθέθαιν ζηε δπηηθή πιεπξά
ηνπ. Οηε βνξεηναλαηνιηθή γσλία είρε ηνπνζεηεζεί βαζκίδα απφ ηέζζεξηο ηζνκεγέζεηο πιίλζνπο ε κία
πάλσ ζηελ άιιε, ρσξίο ελδηάκεζν ζπλδεηηθφ θνλίακα. 0 ηάθνο απηφο πξέπεη λα ήηαλ ζε ρξήζε γηα
αξθεηφ δηάζηεκα αθνχ ζην εζσηεξηθφ ηνπ βξέζεθαλ δχν επάιιειεο πξνζαλαηνιηζκέλεο ηαθέο ε κία
απφ ηηο νπνίεο αθνξνχζε ζε δχν λεθξνχο. Οηνλ ίδην ηάθν βξέζεθαλ επίζεο ζε δηάθνξα βάζε πάλσ
θαη θάησ απφ ηηο θαλνληθέο ηαθέο δψδεθα θξαλία θαη ζθφξπηα νζηά απφ αλαθνκηδέο.
0 ηάθνο 4 (1,60κ.x0,55κ. θαη χςνο 0,45κ.) δηαηεξνχζε θάιπςε απφ καξκαξφπιαθεο θαη ζρηζηφπιαθεο.
Ήηαλ ιαζπφθηηζηνο επηρξηζκέλνο εζσηεξηθά κε ιεπθφ θνλίακα. Πν δάπεδφ ηνπ ήηαλ επηρξηζκέλν. Οην
εζσηεξηθφ ηνπ βξέζεθαλ κία ηαθή θαη δχν αλαθνκηδέο.
0 ηάθνο 8 (2,50κ.x0,80κ. θαη χςνο 1,10κ.) ήηαλ θαιπκκέλνο κε καξκαξφπιαθεο θαη ζηηο εζσηεξηθέο
ηνπ πιεπξέο ζψζεθαλ ειάρηζηα ίρλε απφ ιεπθφ επίρξηζκα. Ηαηά κήθνο ηεο αλαηνιηθήο εζσηεξηθήο
ηνπ πιεπξάο ππήξρε θηηζηή θιίκαθα κε δχν βαζκίδεο. Πν δάπεδφ ηνπ ήηαλ ζηξσκέλν κε πιίλζνπο.
Φηινμελνχζε πνιιέο δηαηαξαγκέλεο ηαθέο.
Ο ηάθνο 9 (1,80κ.x0,65κ. θαη χςνο 0,50κ), δηαηεξνχζε θάιπςε απφ ζρηζηφπιαθεο θαη ε ηνηρνπνηία
ηνπ απνηεινχηαλ απφ αθαλφληζηνπο ιίζνπο θαη θνκκάηηα πιίλζσλ κε ιάζπε. Πν δάπεδφ ηνπ ήηαλ
θφθθηλν παηεκέλν ρψκα. Οην εζσηεξηθφ ηνπ εξεπλήζεθαλ δχν επάιιειεο ηαθέο, ε κία απφ ηηο νπνίεο
είρε δχν λεθξνχο.
Μη ππφινηπνη ηάθνη πνπ εξεπλήζεθαλ (ηάθνη 2, 3, 5, 6 θαη 7) ήηαλ ζην κεγαιχηεξφ ηνπο κέξνο
θαηεζηξακκέλνη.
Σππνινγία: Θαθθνεηδείο, θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη

14
Ο αναςκαφζασ υποκζτει ότι ο κάνατοσ προιλκε από μολυςματικι αςκζνεια, Κανονίδθσ 1993, 348

59
Γπξήκαηα: Κνκίζκαηα, εγθφιπηα, πεξίαπηα, ελψηηα, πεξηβξαρηφληα, θνκβία, θνχπεο θαη
αγγεία θαζεκεξηλήο ρξήζεο.
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (12ν αη– 15ν αη)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαλνλίδεο, 1999, 523- 530, εηθ.1-5.
2. Ηαλνλίδεο 1996, 559- 569, ζρ.6Δ.
3. Ηαλνλίδεο 1994a, 491-495, ζρ.17-19.
4. Ηαλνλίδεο 1993, 346-349, εηθ.7-8.
5. Ηαλνλίδεο 1990, 259-267, εηθ.4-10
6. Ηαλνλίδεο 1988, 335.

Γηθ.1 (Ηαλνλίδεο 1994a, ζρ.17)

Γηθ.2 (Ηαλνλίδεο 1994a, ζρ.18) Γηθ.3 (Ηαλνλίδεο 1994a, ζρ.19)

Εικ.4 (Ηαλνλίδεο 1996, ςχ.6Δ) Γηθ.5 (Ηαλνλίδεο 1999, εικ.1) Γηθ.6 (Ηαλνλίδεο 1999, εικ.2)

Γηθ.7 (Ηαλνλίδεο 1999, εικ.3) Γηθ.8 (Ηαλνλίδεο 1999, εικ.4)

60
 Γηθ.11 (Ηαλνλίδεο 1990, εικ.8)
Γηθ.9 (Ηαλνλίδεο 1990, εικ.4)

Γηθ.10 (Ηαλνλίδεο 1990,

εικ.7)

Γηθ.13 (Ηαλνλίδεο 1990,

Γηθ.12 (Ηαλνλίδεο 1990, εικ.10) Εικ.14 (Ηαλνλίδεο 1993, εικ.7)
εικ.9)

Γηθ.15 (Ηαλνλίδεο 1993, εικ.8)

Γηθ.16 (Ηαλνλίδεο 1999, εικ.5)

ΑΕΜΘ 7 εικ.8

Γηθ.17 (Ηαλνλίδεο 1990, εικ.5)

Γηθ.18 (Ηαλνλίδεο 1990, εικ.6)

61
Α.2.4. Οδόο Αξκαηωιώλ 14-16
΢ύλνιν ηάθωλ: 5
Θέζε: αλαηνιηθά ηεο αςίδαο άγλσζηνπ λανχ
Παξαηεξήζεηο: Οε νηθφπεδν ηεο παξαπάλσ νδνχ, ζηελ Άλσ Νφιε ηεο Θεζζαινλίθεο,
απνθαιχθζεθε θηίζκα πνπ ζπλδέεηαη κε έλα άγλσζην κέρξη ζήκεξα θαζνιηθφ βπδαληηλήο κνλήο ηεο
πφιεο θαη ζηελ ίδηα θάζε πέληε ηάθνη ιαμεπκέλνη ζην βξάρν. Έρνπλ πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ θαη
βξίζθνληαη αλαηνιηθά ηεο αςίδαο ηνπ λανχ.
Νην ζπγθεθξηκέλα: ν Π1 ( 1,83κ.x0,60κ.x1,22κ.) δηαηεξεί θάιπςε απφ ηέζζεξεηο θαιππηήξηεο πιάθεο.
Φηινμελεί δχν αλαθνκηδέο ε κία εθ ησλ νπνίσλ είρε ηνπνζεηεζεί ζηελ αλαηνιηθή πιεπξά ηνπ ηάθνπ
καδί κε κηα εθπαισκέλε γξαπηή θνχπα θαη ε δεχηεξε ζηε δπηηθή πιεπξά κε κηα θνχπα κε απιή
ρξπζνθίηξηλε εθπάισζε. Ε ηειεπηαία ηαθή ζην θέληξν ηνπ ηάθνπ δε ζπλνδεπφηαλ απφ αγγείν.
΢αξαθηεξηζηηθή είλαη ε χπαξμε ιαμεπκέλνπ πξνζθέθαινπ.
Μ Π2 (1,80κ.x0,50κ.x0,50κ.) δηαηεξεί θάιπςε απφ ηέζζεξεηο θαιππηήξηεο πιάθεο. Νεξηείρε έλαλ λεθξφ
ζε χπηηα ζέζε κε ηα ρέξηα ζηελ θνηιηά, ζηνλ ψκν ηνπ νπνίνπ βξέζεθε θνχπα κε πξάζηλε εθπάισζε
εζσηεξηθά θαη γξαπηή δηαθφζκεζε κε επίρξηζκα εμσηεξηθά.
Μ Π3 (1,75κ.x0,36κ.x0,38κ.) πεξηείρε κηα αθηέξηζηε ηαθή.
Μ Π4 (2,10κ.x0,55κ.) είλαη αλζξσπφζρεκνο κε ιάμεπζε ζηελ θνξπθή ηεο θεθαιήο φπνπ είρε
ηνπνζεηεζεί θεξακίδη σο πξνζθέθαιν. Νεξηείρε κηα ηαθή θηεξηζκέλε κε θνχπα κε ρξπζνθίηξηλε
εθπάισζε.
Μ Π5 (1,70κ.x0,45κ.) θηινμελεί έλαλ λεθξφ ζε χπηηα ζέζε αθηέξηζην.
Σππνινγία: ιαμεπκελνη ζην βξάρν
Γπξήκαηα: εθπαισκέλεο θαη κε γξαπηή δηαθφζκεζε θνχπεο
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2004a, 308-309.

Α.2.5. ΢ηνά Υνξηηάηε (Ιελειάνπ- Γγλαηίαο-Ιεηξνπνιίηνπ Γελλαδίνπ)

΢ύλνιν ηάθωλ: 17
Θέζε: α. Ηάησ απφ ην δάπεδν ηνπ λανχ
β. ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν
Παξαηεξήζεηο: Οην νηθφπεδν ηεο Οηνάο ΢νξηηάηε, πνπ νξίδεηαη θαηά ηηο ηξεηο πιεπξέο ηνπ
απφ ηηο νδνχο Ιελειάνπ, Γγλαηία θαη Ιεηξνπνιίηε Γελλαδίνπ, ε αλαζθαθηθή έξεπλα απνθάιπςε
15
θνηκεηεξηαθφ λαΐζθν βπδαληηλψλ ρξφλσλ κε ζεηξά ηαθψλ ζην εζσηεξηθφ θαη ζηνλ πεξηβάιινληα
ρψξν ηνπ.
16
Νην ζπγθεθξηκέλα, θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ λανχ αλαζθάθεθαλ δχν θακαξσηνί ηάθνη κε ρηηζηά
ζθαινπάηηα θαη δχν θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη. Οηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ λανχ αλαζθάθεθαλ 13
νπ
ιαθθνεηδείο ηάθνη εθ ησλ νπνίσλ θάπνηνη ήηαλ θηεξηζκέλνη κε Βπδαληηλέο θνχπεο ηνπ 12 θαη 13νπ αη
(εηθ.1-6).
Σππνινγία: θακαξσηνί, θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη θαη ιαθθνεηδείο.
Γπξήκαηα: εγράξαθηεο εθπαισκέλεο θνχπεο, ράιθηλεο ςήθνη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (12°-14° αη.)

15
Μ λαίζθνο ζεκειηψζεθε πάλσ ζηα εξείπηα κεγάιε παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο.
16
Μ έλαο κε θηηζηά ζθαινπάηηα ρξνλνινγείηαη απφ λφκηζκα ηνπ Αλαζηάζηνπ I (498-518) ζηελ παιαηνρξηζηηαληθή
πεξίνδν.

62
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαξχδαο 1994, 510-511, ζρ.26.
2. Ιαξθή 1992, 327-333, εηθ.4
3. Ιαθξνπνχινπ 1988, 378-379 ζρεδ.2-3, πηλ. 224β..
4. Ιαθξνπνχινπ 1987, 394-396 .

Γηθ.3 (Ιαθξνπνχινπ 1988, ςχεδ.3)

Γηθ.1 (Ιαθξνπνχινπ 1988, ζρεδ.2) Γηθ.2 (Ιαθξνπνχινπ 1988,

πιν.224β)

Γηθ.6 (Ηαξχδαο 1994, ςχεδ.26)

Γηθ.5 (Ιαξθή 1992, εικ.4)

Γηθ.4 (Ιαξθή 1992, ςχ.1)

Α.2.6. Οδόο Οιπκπηάδνο 95

΢ύλνιν ηάθωλ: 72
Θέζε: α. ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν άγλσζηνπ λανχ
β. ζην εζσηεξηθφ ηνπ άγλσζηνπ λανχ θάησ απφ ην δάπεδφ ηνπ
Παξαηεξήζεηο: Οηελ νδφο Μιπκπηάδνο 95 απνθαιχθζεθε ην κεγαιχηεξν ηκήκα κηαο
ΑΕΜΘ 6 εικ.4
κνλφρσξεο βαζηιηθήο θαη κεγάινο αξηζκφο ηαθψλ. Μ λαφο, πνπ ζηάζεθε αδχλαηνλ λα δηαπηζησζεί
αλ ήηαλ ελνξηαθφο ή θαζνιηθφ κνλαζηεξηνχ, ήηαλ πξννξηζκέλνο λα ιεηηνπξγήζεη εμαξρήο σο
θνηκεηεξηαθφο θαη ζχκθσλα κε ηελ θεξακηθή θαη ηα λνκίζκαηα ησλ επηρψζεψλ ηνπ πξέπεη λα
ηδξχζεθε ζηηο αξρέο ηνπ 13νπ αη. θαη λα θαηαζηξάθεθε ζηε δηάξθεηα ηνπ 15νπ αη. κ΢ (εηθ.1-4). Οηνπο
72 ηάθνπο πνπ εξεπλήζεθαλ αλαγλσξίζηεθαλ 118 ηαθέο απφ ηηο νπνίεο νη 64 βξέζεθαλ ζην
εζσηεξηθφ ηνλ λανχ, ελψ νη 54 ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ.
α) Οηνλ θπξίσο λαφ θαη θάησ απφ ηε ζηάζκε ηνπ δαπέδνπ απνθαιχθζεθαλ ηξεηο
θακαξνζθεπείο ηάθνη θαη δχν θηβσηηφζρεκνη. Μ έλαο θακαξνζθεπήο εληνπίζηεθε ην θέληξν ηνπ λανχ
θαη ήηαλ κηζνθαηεζηξακκέλνο. Οηελ ζηε ΒΔ γσλία ηνπ αληί βαζκίδαο ππήξρε ζπφλδπινο καξκάξηλνπ
θίνλα ζε δεχηεξε ρξήζε. Οην εζσηεξηθφ ηνπ απνθαιχθζεθαλ δχν επάιιειεο ηαθέο θαη ελλέα
αλαθνκηδέο. Δπηηθφηεξα βξίζθνληαλ νη άιινη δχν θακαξνζθεπείο θαη έλαο θηβσηηφζρεκνο (εηθ.5). Μη
θακαξνζθεπείο είραλ είζνδν θαηά κήθνο ηεο αλαηνιηθήο ηνπο πιεπξάο θαζψο θαη πιηλζφθηηζηε
θιίκαθα θαζφδνπ. Οε φιε ηελ εζσηεξηθή ηνπο επηθάλεηα ήηαλ επηρξηζκέλνη κε αζβεζηνθνλίακα. Οην

63
βφξεην θακαξνζθεπή ζάιακν ππήξραλ έμη ηαθέο, απφ ηηο νπνίεο ε κία ζσδφηαλ αθέξαηε, ελψ ζην
λφηην κφλν δηαηαξαγκέλα νζηά. Μη εζσηεξηθέο πιεπξέο ηνπ θηβσηηφζρεκνπ, ήηαλ δηαθνζκεκέλεο κε
ηνηρνγξαθίεο. Νεξηείρε δχν αλαθνκηδέο θαη πνιιά ζπαξάγκαηα ησλ ηνηρνγξαθηψλ ηνπ. Οην δεχηεξν
θηβσηηφζρεκν ηάθν, πνχ βξηζθφηαλ ζηε λνηηναλαηνιηθή γσλία ηνπ θπξίσο λανχ, δελ βξέζεθαλ
ηαθέο. Ναξαηεξήζεθε φηη ην βφξεην ηκήκα ηεο κνλφρσξεο βαζηιηθήο απνκνλψζεθε θαη
ρξεζηκνπνηήζεθε απνθιεηζηηθά σο ηαθηθφο ρψξνο ιφγσ ηεο αλάγθεο ησλ πηζηψλ λα εληαθηάδνληαη
ζην εζσηεξηθφ ησλ λαψλ. Ηαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ ρψξνπ απηνχ απνθαιχθζεθε κεγάινο αξηζκφο
ηάθσλ. Νην ζπγθεθξηκέλα εξεπλήζεθαλ 6 θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη ηάθνη, ζην εζσηεξηθφ ησλ νπνίσλ
βξέζεθαλ ζπλνιηθά 21 ηαθέο, 4 θεξακνζθεπείο θαη 19 ιαθθνεηδείο (εηθ.6).
β) Παθέο απνθαιχθζεθαλ θαη ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ λανχ εηδηθά ζηα αλαηνιηθά,
γχξσ απφ ηελ αςίδα, δπηηθά θαη λφηηα. Νξφθεηηαη γηα έλαλ θακαξνζθεπή, πέληε θηβσηηφζρεκνπο θαη
39 ιαθθνεηδείο.
Μη πνιιέο αλαθνκηδέο, ε δηαξθήο ρξήζε ησλ ρηηζηψλ ηάθσλ θαη κεξηθέο θνξέο ν
ιαλζαζκέλνο πξνζαλαηνιηζκφο ζηε ζέζε ηνλ λεθξνχ ππνδειψλνπλ φηη ην λεθξνηαθείν
θαηαιάκβαλε κηθξή έθηαζε (εηθ.7,8).
Σππνινγία: θακαξνζθεπείο, θηβσηηφζρεκνη, ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
ν ν
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (13 – 15 κ.΢.)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαλνλίδεο 1998, 183-194, ζρ.4 α-γ, εηθ.4-7.
2. Ηαλνλίδεο 1997a, 610-611, ζρεδ.3, πηλ. 238β-γ.

Εικ.1 (Κανονίδθσ 1998,

ςχ.4 α) Εικ.2 (Κανονίδθσ 1998, ςχ.4β) Εικ.3 (Κανονίδθσ 1998, ςχ.4γ)

Εικ.4 (Κανονίδθσ 1997, πιν.238β) Εικ.5 (Κανονίδθσ 1997a,

πιν.238γ)

Εικ.6 (Κανονίδθσ 1998, Εικ.7 (Κανονίδθσ, 1998, Εικ.8 (Κανονίδθσ

εικ.4) εικ.6) 1998, εικ7)

64
Α.2.7. Οδόο Ηαζζάλδξνπ 90
΢ύλνιν ηάθωλ: 24
Θέζε: α) δάπεδν παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο
β) ζηε πιηλζφζηξσηε απιή θνηκεηεξηαθνχ λανχ
Παξαηεξήζεηο: α) Αξρηθά εξεπλήζεθαλ δχν ηάθνη, ιαμεπκέλνη ζην βξάρν, θάησ απφ ην
δάπεδν ελφο δσκαηίνπ ηεο αλαηνιηθήο νηθίαο.
Μ έλαο δηαηεξεί θάιπςε απφ δχν καξκάξηλεο πιάθεο θαη κία ζρηζηφπιαθα. Πεκάρηα πιίλζσλ
ρξεζηκνπνηνχληαη σο ζθξάγηζε, θηινμελεί κία αθηέξηζηε ηαθή.
Μ δεχηεξνο ηάθνο (εηθ.1) παξνπζηάδεη θαηαζθεπαζηηθή ηδηνκνξθία θαζψο απφ ηηο ηξεηο πιεπξέο
νξίδεηαη απφ ην βξάρν, ελψ ζηε ζέζε ηεο βφξεηαο καθξάο πιεπξάο ππάξρεη ιηζφρηηζην ηνηράξην. Ιε
ρακειφ ηνηράξην ζπκπιεξψλεηαη ην απαηηνχκελν χςνο ζηε λφηηα πιεπξά. Ηάζεηα ηνπνζεηεκέλε
θεξακίδα θαιχπηεη ηνλ ηάθν απφ ηε δπηηθή πιεπξά. Νεξηείρε ηξεηο ηνπιάρηζηνλ ηαθέο. Πν αλαηνιηθφ
κηζφ ηνπ ηάθνπ βξέζεθε θαιπκκέλν κε καξκάξηλεο πιάθεο, πνπ κπνξνχζαλ λα αλαζεθψλνληαη
εχθνια ζε θάζε λέα ηαθή. Ε δπηηθή πιεπξά ηνπ ηάθνπ, ε πιεπξά ηεο θεθαιήο δειαδή, ζηεγάδεηαη κε
δχν κεγάιεο θεξακίδεο, πνπ ζπγθιίλνπλ ζηελ θνξπθή.
β) Απφ ηνλ 12° έσο ηνλ 15° αη ν ρψξνο ιεηηνχξγεζε σο θνηκεηήξην θαη εληαζζφηαλ ζην
άκεζν πεξηβάιινλ άγλσζηνπ λανχ ηνπ 14νπ αη., φπσο καξηπξνχλ ηα πιηθά θαηαζηξνθήο ηνπ πνπ
βξέζεθαλ ζην νηθφπεδν ρσξίο λα εληνπηζζεί ε αθξηβήο ζέζε ηνπ λανχ ζηνλ αλαζθαθηθφ ρψξν.
Γξεπλήζεθαλ ζπλνιηθά 24 ηάθνη πνπ είραλ ιαμεπηεί ζην βξάρν ή θηίζζεθαλ αλάκεζα ζηα
αξραηφηεξα εξείπηα. Θφγσ ηνπ αλαγιχθνπ ηνπ εδάθνπο αιιά θαη ηελ χπαξμε αξραηνηέξσλ εξεηπίσλ
ην θνηκεηήξην πήξε ηε κνξθή ελφο πνιπεπίπεδνπ ρψξνπ. Μη ηάθνη δηαηεξνχζαλ θάιπςε κε θακάξα
ή ιηζφπιαθεο. Ηαηαζθεπαζηηθά απνηεινχηαλ απφ ιίζνπο κε ηεκάρηα πιίλζσλ θαη θεξακηδηψλ σο
ζπλδεηηθφ πιηθφ ή απιή αξγνιηζνδνκή κε ιάζπε. Οε δχν πεξηπηψζεηο εληνπίζηεθαλ ηάθνη
πιηλζφθηηζηνη απφ ηνπο νπνίνπο ν έλαο ρξεζηκνπνηεί αξγνχο ιίζνπο σο ζπλδεηηθφ πιηθφ. Μη
πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο ηάθνπο είλαη επηρξηζκέλνη εζσηεξηθά κε αζβεζηνθνλίακα ή πδξαπιηθφ
θνλίακα. Μη δηαζηάζεηο ησλ θακαξνζθεπψλ θπκαίλνληαη απφ 2,10κ.-2,38κ. (κήθνο) θαη 1,00κ.-1,35κ.
(πιάηνο). Πξεηο απφ απηνχο έρνπλ επξχηεξν πεξίγξακκα πξνο ηα δπηηθά. Οηελ αλαηνιηθή ζηελή
πιεπξά ησλ πεξηζζφηεξσλ θακαξνζθεπψλ ηάθσλ ππάξρεη θιίκαθα κε ηξεηο ιηζφρηηζηεο βαζκίδεο.
Μη δηαζηάζεηο ησλ θηβσηηφζρεκσλ θπκαίλνληαη απφ 1,10κ.-1,98κ. (κήθνο) θαη 0,45κ.-1,00κ. (πιάηνο).
Πν βάζνο ηνπο ήηαλ πεξίπνπ 0,80κ. Πν δάπεδφ ηνπο κπνξεί λα ήηαλ επηρξηζκέλν κε αζβεζηνθνλίακα
ή ζηξσκέλν κε πιίλζνπο θαη ζρηζηφπιαθεο. Μη ηαθέο ηνπνζεηνχληαλ πάλσ ζην δάπεδν. Οε έλαλ
ηάθν νη ηαθέο έγηλαλ απεπζείαο πάλσ ζε ςεθηδσηφ δάπεδν ηεο παιαηνρξηηζηαληθήο δπηηθήο νηθίαο.
Ιεξηθνί ηάθνη έρνπλ ζηε δπηηθή ζηελή πιεπξά ηνπο θηηζηφ πξνζθέθαιν, πιηλζφπιαθα,
καξκαξφπιαθα ή κία θεξακίδα.
΋ζνλ αθνξά ζηελ θηέξηζε ησλ ηαθψλ παξαηεξήζεθαλ απιέο αθηέξηζηεο ή θηεξηζκέλεο
ηαθέο ή δηπιέο θηεξηζκέλεο κε αγγεία 13νπ-15νπ αη., εθπαισκέλεο εγράξαθηεο θαη κε θνχπεο, θνχπεο
κε καξκαξψδε δηαθφζκεζε θαη δηαθφζκεζε κε επίρξηζκα θαη λνκίζκαηα παιαηνιφγεηαο πεξηφδνπ.
Οπρλφ εχξεκα ήηαλ ηα ράιθηλα θνπκπηά θαη ηα γπάιηλα κπξνδνρεία, δπζηπρψο φρη πιένλ αθέξαηα.
Οπάληνη νη απινί δαθηχιηνη. Γπίζεο πνιιά ζηδεξέληα θαξθηά, κεξηθά φζηξεα, αξθεηά ράιθηλα
βξαρηφιηα θαη έλα γπάιηλν (εηθ.2).
Μη λεθξνί έρνπλ ηα ρέξηα ζηαπξσκέλα ζην χςνο ηεο ιεθάλεο. Οε έλαλ ηάθν βξέζεθαλ ηξεηο
ηαθέο ηνπνζεηεκέλεο ε κία δίπια ζηελ άιιε, κε ηα θεθάιηα ηνπο πξνζηαηεπκέλα θάησ απφ
θεξακίδα. Ακέζσο απφ θάησ, άιιεο δχν ηαθέο, παιηφηεξεο, κε ηα θεθάιηα ηνπο επίζεο θαιπκκέλα κε
θεξακίδα. Πν κεζνβπδαληηλφ έζηκν ηεο πξνζηαζίαο ηνπ θεθαιηνχ κε θεξακίδα επηβηψλεη σο ηνλ 14ν

65
αηψλα. Γχξσ ηνπο ηνπνζεηνχληαλ ηα αγγεία. Δηαπηζηψζεθε κεηαθίλεζε ησλ ιεηςάλσλ παιηφηεξσλ
ηαθψλ καδί κε ηα αγγεία ηνπο ζηα πφδηα ηεο λεφηεξεο.
Οπλνιηθά θαηακεηξήζεθαλ 50 πεξίπνπ ηαθέο, ηξεηο απφ ηηο νπνίεο ήηαλ παηδηθέο. Οε έλαλ
ηάθν βξέζεθαλ ηέζζεξηο αιιεπάιιειεο ηαθέο θαη ζε άιινλ 18 ηαθέο. Έλαο ηάθνο ρξεζηκνπνηήζεθε
σο νζηενθπιάθην.
Ννιινί ηάθνη βξέζεθαλ δηαηαξαγκέλνη απφ ηε ζεκειίσζε ηνπ ζπηηηνχ, πνπ θαηεδαθίζηεθε
γηα λα αλεγεξζεί ε λέα νηθνδνκή. Ιεξηθνί βξέζεθαλ ρσξίο ηαθέο, γεκάηνη κε νηθνδνκηθά πιηθά,
αλάκεζα ζηα νπνία πεξηιακβάλνληαλ άθζνλα ζπαξάγκαηα ηνηρνγξαθηψλ ησλ αξρψλ ηνπ 14νπ
αηψλα. Απφ ηα επξήκαηα νη αλαζθαθείο νδεγνχληαη ζην ζπκπέξαζκα φηη νη αγηνγξαθίεο αλήθαλ ζε
άγλσζην λαφ, ζην άκεζν πεξηβάιινλ ηνπ νπνίνπ εληαζζφηαλ ην βπδαληηλφ θνηκεηήξην.
Σππνινγία: Ηηβσηηφζρεκνη θαη θακαξνζθεπείο, ιαμεπκέλνη ζην βξάρν
Γπξήκαηα: θνχπεο, λνκίζκαηα, ζηδεξέληα θαξθηά, κεξηθά φζηξεα, αξθεηά ράιθηλα
βξαρηφιηα θαη έλα γπάιηλν, ράιθηλα θνπκπηά θαη γπάιηλα κπξνδνρεία.
νο νο
Υξνλνιόγεζε: Ιεηαβαηηθή πεξίνδνο θαη πζηεξνβπδαληηλή (7 θαη 12νο-15 )
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαθξνπνχινπ 1995, 525.
2. Ιαθξνπνχινπ & Πδηηδηκπάζε 1993, 355-372, εηθ.13-14..

Εικ.1 (Μακροποφλου-Σηιτηιμπάςθ 1993, Εικ.2 (Μακροποφλου-Σηιτηιμπάςθ 1993,

εικ.13) εικ.14)

Α.2.8. Οδόο Ηωλζηαληηλνππόιεωο θαη Θεζέωο 6

΢ύλνιν ηάθωλ: 31
Θέζε: α. γχξσ απφ ηελ θφγρε ηνπ θεληξηθνχ λανχ
β. κέζα ζην λφηην παξεθθιήζη
Παξαηεξήζεηο: Οηε πεξηνρή εληνπίζζεθε λαφο ν νπνίνο, ζηελ αξρή ηεο Ρζηεξνβπδαληηλήο
πεξηφδνπ αλαζθεπάδεηαη, ελψ ν ρψξνο εμσηεξηθά θαη γχξσ απφ ηελ εκηθπθιηθή θφγρε ηνπ
κεηαηξέπεηαη ζε λεθξνηαθείν (εηθ.1,2).
α) Γληνπίζζεθαλ 20 ιαθθνεηδείο ηάθνη. Μη ιάθθνη ήηαλ απινί θαη κφλν ζε θάπνηεο
πεξηπηψζεηο νξηδφηαλ πεξηκεηξηθά κε αξγνχο ιίζνπο. Μη λεθξνί ηνπνζεηνχληαη κε ην θεθάιη ζηε
δχζε, ζε χπηηα Θέζε θαη έρνπλ ηα ρέξηα ζηαπξσκέλα ζην ζηήζνο. Ηάπνηνη απφ απηνχο έθεξαλ
πιίλζν ή πέηξα γηα πξνζθέθαιν. Μη ηαθέο είλαη θπξίσο αθηέξηζηεο, κε εμαίξεζε πέληε πνπ πεξηείραλ
εθπαισκέλε θνχπα.
β) Ιέζα ζηνλ ρψξν ηνπ λφηηνπ παξεθθιεζίνπ, θάησ απφ ην αλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ δαπέδνπ
αλαζθάθεθαλ, ήδε απφ ηα ηέιε ηεο κέζεο Βπδαληηλήο πεξηφδνπ κηα ππφγεηα θξχπηε, γηα ηε
δεκηνπξγία δχν ιαμεπηψλ ζηνλ θπζηθφ βξάρν ηάθσλ, νη νπνίνη ζηεγάδνληαλ πηζαλφλ κε θακάξα.
Οην δπηηθφ ηκήκα ηνπ δαπέδνπ βξέζεθαλ ελλέα ηάθνη, απφ ηνπο νπνίνπο νη δχν παιαηφηεξνη ήηαλ
θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη πνπ παηνχζαλ πάλσ ζηνλ θπζηθφ βξάρν θαη πεξηείραλ πνιιαπιέο ηαθέο
εηθ.2,3). Μη ππφινηπνη επηά ήηαλ απινί ιαθθνεηδείο θαη εληνπίζζεθαλ ιίγν ςειφηεξα. Μη ηάθνη ηεο

66
νκάδαο απηήο ήηαλ φινη αθηέξηζηνη, εθηφο απφ έλαλ πνπ πεξηείρε δχν εθπαισκέλεο θνχπεο. Ήηαλ
φιεο ηαθέο ελειίθσλ (εηθ.4).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο, θακαξνζθεπείο, θηβσηηφζρεκνπο
Γπξήκαηα: εθπαισκέλεο θνχπεο
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή θαη Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Kαξχδαο 1998, 613-614, ζρεδ.5, πηλ. 240β-γ.
2. Kαλνλίδεο 1998, 183-194. ζρ.5 εηθ.4

Εικ.3 (Κανονίδθσ 1998,

Εικ.2(Καρφδασ 1997,
Εικ.1 (Καρφδασ 1997, ςχ.5) ςχ.5)
πιν.240β)

Εικ.4 (Καρφδασ 1997, πιν.240γ)

Α.2.9. ΢πκβνιή ηωλ νδώλ Αξάρζνπ θαη Ιαθξπγηάλλε

΢ύλνιν ηάθωλ: 7
Θέζε: ζηα φξηα ηαθηθνχ παξεθθιεζηνχ
Παξαηεξήζεηο: Οε νηθφπεδν ηεο νδνχ Αξάρζνπ 25, εληνπίζηεθαλ αξραία θηίζκαηα πνπ
αλήθνπλ ζε πνηθίιεο ρξνλνινγηθέο θάζεηο (εηθ.1,2).
Οηα ηέιε ηεο Ναιαηνρξηζηηαληθήο πεξηφδνπ αλήθεη ηκήκα ηαθηθνχ ζπγθξνηήκαηνο πνπ
εληάζζεηαη ζε ηαθηθφ παξεθθιήζη. Νην ζπγθεθξηκέλα πξφθεηηαη γηα πέληε θηηζηνχο
πξνζαλαηνιηζκέλνπο θακαξνζθεπείο ηάθνπο πνπ αλαπηχζζνληαη ζε δχν ζεηξέο κε θνηλνχο
ελδηάκεζνπο ηνίρνπο. Πέζζεξηο απφ ηνπο ηάθνπο δελ ζψδνπλ ηελ θακάξα, ελψ έλαο ηξαπεδηφζρεκνο
έθεξε ζπξαίν άλνηγκα ζηνλ αλαηνιηθφ ηνίρν, εθαηέξσζελ ηνπ νπνίνπ ππήξραλ παξαζηάδεο. Γηα ηε
δεκηνπξγία ηνπ δαπέδνπ ηνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ακθίγιπθν ζσξάθην ζε β’ ρξήζε πνπ έζσδε ζηελ α’
φςε ζηαπξφ εγγεγξακκέλν ζε θχθιν θαη ζηε β' ΢ξηζηφγξακκα εγγεγξακκέλν ζε θχθιν. Μη ηάθνη
πεξηείραλ πνιιαπιέο ηαθέο θαη αλαθνκηδέο θηεξηζκέλεο κε δχν εθπαισκέλεο θνχπεο (εηθ.3,4).
Ηάησ απφ ηνλ ηξαπεδηφζρεκν ηάθν απνθαιχθζεθε πξνγελέζηεξνο πιηλζφθηηζηνο ηάθνο πνπ
πεξηείρε αλαθνκηδέο.
Σππνινγία: θακαξνζθεπήο

67
Γπξήκαηα: δχν εθπαισκέλεο θνχπεο
νο νο)
Υξνλνιόγεζε: Ιεηαβαηηθή πεξίνδνο (6 – 7
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 1997c, 622-624, ζρεδ.10 ,πηλ. 245 α-γ.

Εικ.3 (Μαρκι,1997c, πιν.245β)

α
Εικ.2 (Μαρκι 1997c, πιν.245 )
Εικ.1 (Μαρκι, 1997c, ςχ.10)

Εικ.4 (Μαρκι, 1997c, πιν.245γ)

Α.2.10. Οδόο Ηωλζηαληνπνύινπ θαη Σδαρείια

΢ύλνιν ηάθωλ: 10
Θέζε: ζηνλ ππαίζξην ρψξν θαηεζηξακκέλεο βαζηιηθήο.
Παξαηεξήζεηο: Ηαηά ηε δηάξθεηα αλαζθαθηθήο έξεπλαο απνθαιχθζεθε ν λάξζεθαο θαη
ηκήκα ηνλ λφηηνπ θαη θεληξηθνχ θιίηνπο βαζηιηθήο ηνπ 5νπ-6νπ αη. θαη ηάθνη πξψηκσλ βπδαληηλψλ
ρξφλσλ (εηθ.1-3).
Ιεηά ηε θαηαζηξνθή ηεο βαζηιηθήο θαηά ηνλ 7ν αη. φπσο πξνθχπηεη απφ ηελ θεξακηθή ηεο
αλαζθαθήο αθνινχζεζε πεξίνδνο εγθαηάιεηςεο θαη ν ρψξνο κεηαβιήζεθε ζε ππαίζξην πνπ
ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηαθέο. Αλαζθάθεθαλ έλαο ηξαπεδηφζρεκνο ηάθνο (1.85κ.x0,73κ-0.62κ.x0.60κ.)
επηρξηζκέλνο εζσηεξηθά κε αζβεζηνθνλίακα νη θαιππηήξηεο πιάθεο ηνπ νπνίνπ παξαζχξζεθαλ απφ
ηνλ εθζθαθέα. Οε κία απφ απηέο ζψδεηαη επηπεδφγιπθνο ζηαπξφο. Οε επαθή κε ηνλ λφηην ηνίρν ηεο
βαζηιηθήο εληνπίζζεθε ιηζφρηηζηνο θηβσηηφζρεκνο επηρξηζκέλνο επίζεο εζσηεξηθά κε
αζβεζηνθνλίακα. Οηα εξείπηα ηνπ λάξζεθα αλνηθνδνκήζεθε πιηλζφθηηζηνο ηάθνο λεπίνπ
(0.60κ.x0.19κ.) θαη βφξεηα ηνπ έλαο ιαθθνεηδήο παηδηθφο (0,94κ.x0,15κ.).
Οηηο αλαζθαθηθέο εξγαζίεο ηνπ 1999 ζηελ νδφ Πδαρείια εξεπλήζεθαλ ηέζζεξεηο ιαθθνεηδείο
θαη δχν θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη ηάθνη πνπ ρξνλνινγνχληαη ζηνπο ζθνηεηλνχο αηψλεο 8νο-9νο.
Σππνινγία: θηβσηηφζρεκνη, ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδνο (8νο-9νο αη)

68
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 1999, 584-586, εηθ.11-12.
2. Ιαξθή 1997a, 619, ζρ.8..

Εικ.2 (Μαρκι, 1999, εικ.11)

Εικ.1 (Μαρκι, 1997a, ςχ.8) Εικ.3 (Μαρκι, 1999, εικ.12)
Α

Α.2.11. ΢πκβνιή ηωλ νδώλ Αγάζωλνο θαη Θεωλίδα ΢παξηηάηε

΢ύλνιν ηάθωλ: 2
Θέζε: α. θάησ απφ ην δάπεδν παξεθθιεζηνχ
β. εμσηεξηθά θαη βφξεηα παξεθθιεζηνχ
Παξαηεξήζεηο: Ε ηαθηθή ρξήζε ηνπ παξαπάλσ νηθνπέδνπ καξηπξείηαη απφ ηελ χπαξμε ζην
ν 17
ρψξν ηάθσλ θαη ηαθηθψλ ζπλφισλ απφ ηνλ 4 αη (εηθ.1,2).
ν ν
Οηνλ 7 αη. ή ζηνλ 8 αλήθεη πηζαλφηαηα κεηαγελέζηεξν κνλφρσξν ηαθηθφ παξεθθιήζη θαη
δχν θεξακνζθεπείο λεπηαθέο ηαθέο ζηα βφξεηα ηνπ ζπγθξνηήκαηνο.
α) Ηάησ απφ ην δάπεδν ηνπ απνθαιχθζεθε παηδηθή ιαθθνεηδήο ηαθή, κε πξνζαλαηνιηζκφ
Α-Δ πνπ δηαηεξνχζε σο θάιπςε καξκάξηλε επηηχκβηα ζηήιε ζε β' ρξήζε, δηαθνζκεκέλε κε
εγράξαθην ζηαπξφ πιαηζησκέλν κε θηζζφθπιια ηνπ 6νπ-7νπ αηψλα.
β) Δεχηεξνο λεπηαθφο θεξακνζθεπήο, θαιπκκέλνο κε πιίλζνπο, αλαζθάθεθε εμσηεξηθά θαη
βφξεηα ηνπ παξεθθιεζίνπ.
Σππνινγία: θεξακνζθεπείο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
νο νο
Υξνλνιόγεζε: Ιεηαβαηηθή πεξίνδνο, Οθνηεηλνί αηψλεο (7 - 8 )
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2001a, 237 ζρ.13, πηλ.78 α.

Εικ.1 (Μαρκι 2001a, ςχ.13) α

Εικ.2 (Μαρκι 2001a, πιν.78 )

17
Έρεη εληνπηζζεί ηαθηθφ ζπγθξφηεκα έμη ηάθσλ κέζα ζε πεξίβνιν, αλά ηξεηο εθαηέξσζελ δηαδξφκνπ, θαζψο

θαη δπν αθφκε θακαξσηψλ ζε επαθή, κε ην βφξεην θαη λφηην πεξηκεηξηθφ ηνίρν ηνπ ζπγθξνηήκαηνο, επηπιένλ

ηκήκαηα δχν θηλζηεξλψλ, Ιαξθή 2001, 237

69
Α.2.12. Πεξηνρή Ηνιπκβεηεξίνπ
΢ύλνιν ηάθωλ: δελ δειψλεηαη
Θέζε: ζηνλ ρψξν παιαηνρξηζηηαληθνχ λεθξνηαθείνπ θαη βαζηιηθήο
Παξαηεξήζεηο: Νξφθεηηαη γηα ηαθέο πνπ εληνπίδνληαη ζε επίρσζε πεξίπνπ 1,00κ. ςειφηεξα
απφ ηνπο ηάθνπο ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο πεξηφδνπ. Νξφθεηηαη γηα δχν θακαξνζθεπείο πνπ
θαιχπηνληαη κε ππέξγεηα βσκνεηδή θαηαζθεπή (2,10κ.x0,92-1,05κ.x1,75-1,55κ.). Μη ηάθνη έρνπλ
ππνζηεί κεηαβνιέο θαηά ηελ ρξήζε ηνπο θαη νη αξρηθέο θακάξεο ηνπο έρνπλ αληηθαηαζηαζεί απφ
πιηλζφθηηζηεο ζηελ κέζε βπδαληηλή επνρή. Γζσηεξηθά είλαη επηρξηζκέλνη κε θνλίακα θαη δηαηεξνχλ
ιίζν θαζφδνπ. Οηνλ πξψην ε Ιεζνβπδαληηλή ηαθή εληνπίδεηαη ζε βάζνο 1,60κ. απφ ηελ θακάξα. Πν
θξαλίν ηνπ λεθξνχ πιαηζηψλνπλ εθαηέξσζελ ιίζνη δηακνξθψλνληαο έλα είδνο νξζνγψληαο θφγρεο.
Οηνλ δεχηεξν ε αξρηθή ηνπ θακάξα αληηθαηαζηάζεθε απφ δχν λεφηεξεο πιηλζφθηηζηεο. Δηαηεξεί
δάπεδν απφ παηεηφ ρψκα.
Σππνινγία: Ηακαξνζθεπείο κε ππέξγεηα βσκνεηδή θαηαζθεπή
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 1997b, 47-56.
2. Πζηγαξίδαο 1972, 559-565

εο
Α.2.13. 3 ΢επηεκβξίνπ
΢ύλνιν ηάθωλ: 1
Θέζε: ζηνλ ρψξν Ναιαηνρξηζηηαληθνχ λεθξνηαθείνπ θαη βαζηιηθήο
Παξαηεξήζεηο: Γληνπίζζεθε θακαξνζθεπήο πνπ δελ δηαηεξεί ηελ θακάξα (0,80κ.x0,90κ.)
Οψδεηαη ην ηκήκα ηνπ βφξεηνπ ηνίρνπ ηνπ θαη ε ιίζνο θαζφδνπ, ελψ ζηα ηνηρψκαηα δηαθξίλνληαη
ίρλε γξαπηνχ δηάθνζκνπ (εηθ.1,2).
Σππνινγία: Ηακαξνζθεπήο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
νο
Υξνλνιόγεζε: Οθνηεηλνί αηψλεο (8 )
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2006, 228-229 ζρ.168, πηλ. 26β.

Εικ.1 (Μαρκι, 2006, ςχ.168)

Εικ.2 (Μαρκι, 2006, ςχ.168)

70
Β. Βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε πξνγελέζηεξεο αξραηόηεηεο

Β.1. ΢ε Ρωκαϊθέο αξραηόηεηεο

Β.1.1. Οδόο Ζππνδξνκίνπ 1 θαη Ιαλνπζνγηαλλάθε

΢ύλνιν ηάθωλ: 32
Θέζε: Νάλσ ζηα εξείπηα ηνπ Ζππνδξφκνπ
Παξαηεξήζεηο: Απνθαιχθζεθαλ θαη εξεπλήζεθαλ ζπλνιηθά 32 ηάθνη πάλσ ζηα εξείπηα ηνπ
Ζππνδξφκνπ. ΋ινη νη ηάθνη ήηαλ θηβσηηφζρεκνη δνκεκέλνη κε ιίζνπο, πιηζηά θαη ζπλδεηηθφ θνλίακα
εθηφο απφ έλαλ πνπ ήηαλ ιαθθνεηδήο θεξακνζθεπήο(εηθ.1,2). Μη πεξηζζφηεξνη δε δηαηεξνχζαλ
θάιπςε, ελψ θάπνηνη ήηαλ θηεξηζκέλνη (εηθ.3,4,5,54,55,56).
Αλαθέξνληαη ελδεηθηηθά νξηζκέλνη απφ ηνπο ηάθνπο απηνχο πνπ ήηαλ πινπζηφηεξα θηεξηζκέλνη:
Πάθνο ΖV. Νεξηείρε θχπειιν κε εθπάισζε
Πάθνο V. Βξέζεθαλ 19 θχπειια κε εθπάισζε, 3 ράιθηλνη ζηαπξνί, δεχγνο ελσηίσλ, ζθαηξηθνχ
πεξηάπηνπ, γπάιηλνπ αγγείνπ θαη 4 ζηδεξέληα θαξθηά (εηθ.6-8).
Πάθνο VΖ. Νεξηείρε έλα πεξίαπην ελψ απφ ηηο επηρψζεηο ηνπ πεξηζπιιέρζεθαλ 3 Βπδαληηλά
λνκίζκαηα
Πάθνο VII. πεξηείρε Ζ6 θχπειια κe eεθπάισζε θαη έλα ζθαηξηθφ πεξίαπην(εηθ.9-12).
Πάθνο VIII. Βξέζεθαλ 11 θχπειια κε εθπάισζε, ζηδεξέλην δηαθνζκεηηθφ αλ0έκηνλ θαη έλα ράιθηλν
θηηίν (εηθ.13,14).
Πάθνο Ζ΢. Νεξηείρε 11 θχπειια κε εθπάισζε (εηθ.15,16).
Πάθνο ΢. 5 θχπειια κε εθπάισζε (εηθ.17-18).
Πάθνο ΢Ζ. Οπλειέγεζαλ 4 θχπειια κε εθπάισζε (εηθ.19).
Πάθνο XΖΖ. Ζ2 θχπειια κε εθπάισζε (εηθ.20-23).
Πάθνο ΢ΖΖΖ. Νεξηείρε 16 θχπειια κε εθπάισζε. Οηηο επηρψζεηο βξέζεθαλ επίζεο 3 Βπδαληηλά
νο νο
λνκίζκαηα, έλα βπδαληηλφ ζθπθίδην θαη έλα Πξαπεδνχληνο 13 - 14 θαη έλα Μζσκαληθφ
(εηθ.24-26).
Πάθνο ΢ΖV. πεξηείρε 10 θχπειια κε εθπάισζε, ράιθηλν ελψηην, 5 ράιθηλα ζθαηξηθά πεξίαπηα θαη δχν
λνκίζκαηα, έλα αδηάγλσζην θαη έλα δεθαλνχκην Εξαθιείνπ (610-641) (εηθ.27-34).
Πάθνο ΢V. Νεξηείρε 13 θχπειια κε εθπάισζε, κία πξφρνπ εθπαισκέλε θαη 4 ζθαηξηθά πεξίαπηα
(εηθ.35-42).
Πάθνο ΢VI. πεξηείρε 7 θχπειια κε εθπάισζε, 18 ζθαηξηθά πεξίαπηα, δεχγνο ελσηίσλ ράιθηλσλ,
γπάιηλν αξπβπιινεηδέο αγγείν θαη ζηηο επηρψζεηο ηνπ 6 λνκίζκαηα Μζσκαληθά (εηθ.43-45).
Πάθνο ΢VII. βξέζεθαλ 9 θχπειια κε εθπάισζε, ζθαηξηθφ πεξίαπην θαη 2 γπάιηλα αγγεία (εηθ.46).
Πάθνο ΢VIII. Ηηεξηζκέλε ηαθή κε 9 εθπαισκέλα θχπειια (εηθ.47-49).
Πάθνο ΢΢ΖΖ. Ηηεξηζκέλνο κε 5 εθπαισκέλα θχπειια, ράιθηλν δαθηπιίδη θαη γπάιηλν αγγείν
(εηθ.50,51).
Πάθνο ΢΢ΖΖΖ. Νεξηέρεη ζθαηξηθφ πεξίαπην.
Πάθνο ΢΢ΖV . Απφ ηηο επηρψζεηο πεξηζπιιέγεζαλ ηξία λνκίζκαηα ηεο Βπδαληηλήο θαη Μζσκαληθήο
πεξηφδνπ (εηθ.52).
Πάθνο ΢΢V. Νεξηείρε 10 εθπαισκέλα θαη ζθαηξηθφ πεξίαπην. Οηηο επηρψζεηο βξέζεθαλ 4 λνκίζκαηα
Ναιαηνιφγεηαο πεξηφδνπ.
Πάθνο ΢΢VII. Ηηεξηζκέλε ηαθή κε δαθηπιίδη.
Δελ έρεη εληνπηζζεί αλαζθαθηθά θάπνηνο λαφο ή ηαθηθφ παξεθθιήζη κε ην νπνίν ζα κπνξνχζε λα
ηαπηηζηεί ε ρξήζε απηνχ ηνπ νξγαλσκέλνπ λεθξνηαθείνπ.

71
 Σππνινγία: 31 θηβσηηφζρεκνη , 1 θεξακνζθεπήο.
Γπξήκαηα: εθπαισκέλεο θνχπεο, ράιθηλα λνκίζκαηα, πεξίαπηα, ράιθηλα θνζκήκαηα.
νπ
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (13 θαη ηνπ 16νπ)
Βηβιηνγξαθία:
1. Vavylopoulou- Charitonidou 1989, 209-226.
2. Αιεμαλδξήο 1973-1974, 656-658, πηλ.447γ-δ.

Εικ.2 (Αλεξανδρισ, 1973-1974,

Εικ.1 (Αλεξανδρισ, 1973-1974, Πιν.477δ)
Πιν.477γ)

Γηθ.3 (Vavylopoulou- Γηθ.6 (Vavylopoulou-

Γηθ.4 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989,
Charitonidou,1989,
εικ.18 no 10 ΤΦ1)
εικ.31 no 26 ΤΦ3)
Γηθ.5 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989,
Charitonidou,1989,
εικ.16 no 46 ΤΦ5)
εικ.48 no 32 ΤΦ3)

Γηθ.9 (Vavylopoulou-
Γηθ.7 (Vavylopoulou- Γηθ.8 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989, εικ.7 Γηθ.10 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
no 56 ΤΦ7) Charitonidou,1989,
εικ.51 no 37 ΤΦ5) εικ.52 no 37 ΤΦ5) εικ.11 no 55 ΤΦ7)

Γηθ.12 (Vavylopoulou-
Γηθ.11 (Vavylopoulou- Γηθ.13 (Vavylopoulou- Γηθ.14 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989,
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
εικ.49 no 67 ΤΦ7)
εικ.22 no 59 ΤΦ7) εικ.45 no 73 ΤΦ8) εικ.46 no 75, 178
ΤΦ8)

72
Γηθ.15 (Vavylopoulou- Γηθ.16 (Vavylopoulou- Γηθ.17 (Vavylopoulou- Γηθ.18 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
εικ.43 no 86 ΤΦ9) εικ.28 no 83 ΤΦ9) εικ.19 no 95 ΤΦ10) εικ.40 no 96 ΤΦ10)

Γηθ.19 (Vavylopoulou- Γηθ.20 (Vavylopoulou- Γηθ.21. (Vavylopoulou- Εικ.22 (Vavylopoulou-

Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, εικ.3 Charitonidou,1989, Charitonidou 1989,
εικ.14 no 101 ΤΦ11) no 192 ΤΦ12) εικ.4 no 192 ΤΦ12) εικ.2 no 192 ΤΦ12)

Γηθ.23 (Vavylopoulou- Εικ.24 (Vavylopoulou- Γηθ.25 (Vavylopoulou- Γηθ.26 (Vavylopoulou-

Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, εικ.9 Charitonidou,1989,
εικ.35 no 195 ΤΦ12) εικ.25 no 118 ΤΦ13) no 119 ΤΦ13) εικ.39 no 115 ΤΦ13)

Γηθ.28 (Vavylopoulou- Γηθ.29 (Vavylopoulou-

Γηθ.27 (Vavylopoulou- Γηθ.30 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, εικ.5
εικ.21 no 128 ΤΦ14) εικ.24 no 121 ΤΦ14) nο 127 ΤΦ14)
εικ.26 no 130 ΤΦ14)

Γηθ.31 (Vavylopoulou- Γηθ.34 9Vavylopoulou- Γηθ.35 (Vavylopoulou-

Εικ.33 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
Charitonidou,1989,
εικ.32 no 126 ΤΦ14) εικ.54 no 123 ΤΦ14) εικ.20 no 137 ΤΦ15)
εικ.37 no 126 ΤΦ14)

73
Γηθ.36. (Vavylopoulou- Εικ.36 (Vavylopoulou- Γηθ.37 (Vavylopoulou- Εικ.38. (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
εικ.30 no 141 ΤΦ15) εικ.12 no 139 ΤΦ15) εικ.34 no 138 ΤΦ15) εικ.42 no 135 ΤΦ15)

Γηθ.39 (Vavylopoulou- Γηθ.40. (Vavylopoulou- Γηθ.41 (Vavylopoulou- Γηθ.42. (Vavylopoulou-

Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
εικ.38 no 131 ΤΦ15) εικ.29 no 141 ΤΦ15) εικ.44 no 133 ΤΦ15) εικ.57 no 142 ΤΦ15)

Γηθ.44 (Vavylopoulou- Γηθ.46 (Vavylopoulou-

Γηθ.43 (Vavylopoulou- Γηθ.45. (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989:,
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
εικ.47 no 144 ΤΦ16) εικ.50 no 159 ΤΦ17)
εικ.36 no 143 ΤΦ16) ικ.53 no 146 ΤΦ16)

Γηθ.50 (Vavylopoulou-
Γηθ.47. (Vavylopoulou- Γηθ.48 (Vavylopoulou-
Γηθ.49 (Vavylopoulou- Charitonidou,1989,
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
Charitonidou,1989, εικ.56 no 172 ΤΦ22)
εικ.15 no 166 ΤΦ18) εικ.23 no 163 ΤΦ18)
εικ.27 no 165 ΤΦ18)

Γηθ.52 (Vavylopoulou- Γηθ.53 (Vavylopoulou-

Γηθ.51 (Vavylopoulou- Γηθ.54 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
εικ.17 no 179 ΤΦ24) εικ.6 no 211 ΤΦ30)
εικ.55 no 172 ΤΦ22) εικ.10 no 210)

74
Εικ.55 (Vavylopoulou- Γηθ.56 (Vavylopoulou-
Charitonidou,1989, Charitonidou,1989,
εικ.13 no 139) εικ.33 no 2 επίχωση Ι)
ΤΦ15

Β.2.Σε Παλαιοχριστιανικές οικίες

Β.2.1. Οδόο Ηάιβνπ 14

΢ύλνιν ηάθωλ: 1
Θέζε: αλάκεζα ζε εξείπηα παιαηνρξηζηηαληθά
Παξαηεξήζεηο: Οε νηθφπεδν πνπ βξίζθεηαη ΚΑ ηνπ Βπδαληηλνχ λανχ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ
ε αλαζθαθηθή έξεπλα έθεξε ζην θσο θαιπβίηε ηάθν κε ηξείο ηαθέο θαη δηαηαξαγκέλα νζηά αλάκεζα
ζε νηθνδνκηθά θαηάινηπα πνπ αλήθνπλ ζηνπο Ναιαηνρξηζηηαληθνχο ρξφλνπο (εηθ.1).
Σππνινγία: θαιπβίηεο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
νο νο)
Υξνλνιόγεζε: Οθνηεηλνί αηψλεο (8 - 10
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2004b, 308, ζρ.37.

Μαρκι 2004b, ςχ.37

Β.2.2. Οδόο Αγίνπ Δεκεηξίνπ 26 θαη 28

΢ύλνιν ηάθωλ: 2
Θέζε: α. εθηφο θηίζκαηνο
γ. κεηαμχ ηνίρσλ θαη απνρεηεπηηθψλ αγσγψλ
Ναξαηεξήζεηο: Οε Ναιαηνρξηζηηαληθή νηθία κε ηξηθιίλην ηεο νπνίαο δηαηεξείηαη ην λφηην ηκήκα ηεο
αίζνπζαο ηνπ ηξηθιηλίνπ εθηφο ηνπ θηίζκαηνο εληνπίζζεθε παηδηθφο ηάθνο κε πιάθεο ζε δεχηεξε

75
 18 19
ρξήζε , ελψ κεηαμχ ηνίρσλ θαη απνρεηεπηηθψλ αγσγψλ εληνπίζζεθε θαη δεχηεξνο παηδηθφο ηάθνο
(εηθ.1,2).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: λφκηζκα
Υξνλνιόγεζε: 11νο αη.
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαξχδαο 2009, 127-140, ζρεδ.1.
2. Ξσκηνπνχινπ 1976, 241-244, Νηλ. 194γ.
3. Ξσκηνπνχινπ 1976a, 244.

Εικ.1 (Ρωμιοποφλου 1976, πιν. 194γ) Εικ.2 (Καρφδασ, 2009, ςχεδ.1)

Β.2.3. Οδόο Θακπνπζηάδνπ 4

΢ύλνιν ηάθωλ: 33
Θέζε: ζηα εξείπηα Ναιαηνρξηζηηαληθνχ θηεξίνπ θαη κάιηζηα ζηνλ δηάδξνκφ ηνπ ζε
δχν επάιιεια ζηξψκαηα.
Παξαηεξήζεηο: Αξρηθά απνθαιχθζεθαλ ζε φιν ην λφηην ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ θαη πην
ζπγθεθξηκέλα ζην επίκεθεο ηνπ δηαδξφκνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ θηηξίνπ, πάλσ απφ ζπζηάδα έμη
θακαξνζθεπψλ ηάθσλ, 27 ηαθέο, ζε ηξία ηνπιάρηζηνλ επάιιεια ζηξψκαηα. Νξφθεηηαη γηα 20
ιαθθνεηδείο, νη πέληε απφ ηνπο νπνίνπο δηαηεξνχζαλ ππνηππψδε νξηνζέηεζε κε πέηξεο θαη
θεξακίδηα, νη ηξεηο ήηαλ πξφρεηξεο ηαθηθέο θαηαζθεπέο απφ θνκκάηηα πιίλζσλ θαη θεξακηδηψλ θαη νη
ηέζζεξηο αλαθνκηδέο. ΋ιεο νη ηαθέο ήηαλ πξνζαλαηνιηζκέλεο θαηά ηνλ άμνλα Α-Δ, εθηφο απφ κία
παηδηθή πνπ ήηαλ ζηξακκέλε πξνο Β. Μη πεξηζζφηεξεο ήηαλ ηαθέο ελειίθσλ, εθηφο απφ ηέζζεξηο
βξεθψλ θαη δχν κηθξψλ παηδηψλ (εηθ.1).
Ηάησ απφ ηνπο ιαθθνεηδείο απνθαιχθζεθε θαη εξεπλήζεθε ζπζηάδα έμη θακαξνζθεπψλ
ηάθσλ κε κεζνηνηρία. Ηαηαζθεπαζηηθά νη ηάθνη δελ παξνπζηάδνπλ ηδηαηηεξφηεηεο. Ε δφκεζή ηνπο
δελ ήηαλ ηδηαίηεξα πξνζεγκέλε. Γίραλ πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ θαη ζεκειηψλνληαλ επάλσ ζην θπζηθφ
βξάρν, ν νπνίνο απνηεινχζε θαη ην δάπεδφ ηνπο. Μη είζνδνί ηνπο βξίζθνληαλ αλαηνιηθά θαη
θξάζζνληαλ κε καξκάξηλεο πιάθεο (εηθ.2). ΢ξεζηκνπνηήζεθαλ καξκάξηλα αξρηηεθηνληθά κέιε ηνπ
παιαηνρξηζηηαληθνχ θηηξίνπ, ελψ νη θακάξεο ηνπο ήηαλ θαηαζθεπαζκέλεο απνθιεηζηηθά κε πιίλζνπο.
Νεξηείραλ δηάζπαξηα αλζξψπηλα νζηά, εθπαισκέλεο θνχπεο θαη κηθξά άβαθα θαλάηηα. Ιφλν ζην
εζσηεξηθφ ηνπ πξψηνπ απφ λφηηα ηάθνπ βξέζεθε κία αθέξαηε ηαθή θαη κία αλαθνκηδή, θηεξηζκέλεο

18
Ξσκηνπνχινπ 1976, 244 ζε έξεπλα ηνπ νηθνπέδνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ 26
19
Ξσκηνπνχινπ 1976a, 244 ζε έξεπλα ηνπ νηθνπέδνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ 28

76
κε δχν εθπαισκέλεο θνχπεο. Νάλσ απφ ηνπο ηάθνπο ππήξρε πιίλζηλν δάπεδν, πνπ δηαηεξείηαη
ειάρηζηα.
Δπζηπρψο κέζα ζηνλ αλαζθαθηθφ ρψξν δελ εληνπίζζεθαλ ίρλε λανχ ή θαζνιηθνχ
κνλαζηεξηνχ, ζηε δηθαηνδνζία ηνπ νπνίνπ ζα ππαγφηαλ πηζαλφλ ην θνηκεηήξην. Ε άθζνλε θεξακηθή
(16 αθέξαηεο εθπαισκέλεο θνχπεο), πνπ πεξηζπλειέγε φξηδε σο ρξνληθφ πιαίζην ιεηηνπξγίαο ηνπ
θνηκεηεξίνπ ην δηάζηεκα κεηαμχ ηνλ 13νπ θαη ηνλ 15νπ αη. κ.΢.
Σππνινγία: θακαξνζθεπείο, ιαθθνεηδείο απινί κε πιίλζνπο θαη θεξακίδεο.
Γπξήκαηα: εθπαισκέλεο θνχπεο.
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (13νπ θαη ηνπ 15νπ αη. κ.΢.)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαλνλίδεο 1998, 183-194.
2. Ηαλνλίδεο 1997, 612-613, πηλ. 239α-β..

α
Εικ.1 (Κανονίδθσ 1997, πιν.239 ) Εικ.2 (Κανονίδθσ 1997, πιν.239β)

Β.2.4. Οδόο Οιπκπηάδνο 53

΢ύλνιν ηάθωλ: 10
Θέζε: ζην θέληξν ηνπ νηθνπέδνπ αλάκεζα ζηα εξείπηα ηνπ Ναιαηνρξηζηηαληθνχ
θηίζκαηνο.
Παξαηεξήζεηο: Ηαηά ηε δηάξθεηα ζσζηηθήο αλαζθαθήο ζε νηθφπεδν πνπ βξίζθεηαη πεξίπνπ
200 κ. βνξεηνδπηηθά ηνπ Νξνθήηε Ειία, απνθαιχθζεθε ηκήκα θηηξίνπ παιαηνρξηζηηαληθψλ ρξφλσλ
πνπ αλήθεη θαη ζηελ θχξηα θάζε ρξήζεο ηνπ ρψξνπ (εηθ.1).
Οηνπο Ρζηεξνβπδαληηλνχο ρξφλνπο αλήθνπλ δέθα ιαθθνεηδείο ηάθνη ζε θαθή θαηάζηαζε
δηαηήξεζεο πνπ ζπγθεληξψλνληαη ζην θεληξηθφ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ. Έρνπλ πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ.
Δχν απφ απηέο νξίδνληαλ απφ πξφρεηξα δηαηεηαγκέλεο πέηξεο. Ιία ηαθή βξέζεθε θηεξηζκέλε κε
εθπαισκέλε θνχπα πνπ ρξνλνινγείηαη ζηα ηέιε ηνπ 13νπ-αξρέο 14νπ αηψλα (εηθ.2).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: εθπαισκέλεο θνχπεο
νπ
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (13νο-αξρέο 14 )
Βηβιηνγξαθία:
ε
1. ΓΒΑ 9 2001a, 16.
2. Ιαξθή 2001, 240-241, ζρ.16, πηλ.78 ε..

77
 Γηθ.2 (ΓΒΑ 9ε 2001a, 16)
Εικ.1 (Μαρκι, 2001, ςχ.16)

Β.2.5. ΢πκβνιή ηωλ νδώλ Γιαύθνπ θαη Οιπκπηάδνο 72

΢ύλνιν ηάθωλ: 3
Θέζε: ζηα εξείπηα Ναιαηνρξηζηηαληθνχ θηηζκαηνο
Παξαηεξήζεηο: Οην λφηην θαη αλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ απνθαιχθζεθαλ ηκήκαηα
παιαηνρξηζηηαληθψλ ζεκειηψζεσλ ηνίρσλ, θαζψο θαη ππνιείκκαηα ηαθψλ.
Αλαζθάθεθαλ ζπλνιηθά ηξεηο ιαθθνεηδείο ηάθνη. Μη ηάθνη εληνπίδνληαη ζηα εξείπηα ηνπ
πξνγελέζηεξνπ θηίζκαηνο φπσο ν ΠΦ1 πάλσ ζηνλ αλαηνιηθφ ηνίρν είηε ζην λνηηνδπηηθφ ηκήκα ηνπ
νηθνπέδνπ. Μη δχν πξψηνη είραλ πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ θαη δηαηεξνχληαλ απνζπαζκαηηθά. Μ ηξίηνο
απνηεινχζε αλαθνκηδή δχν ηνπιάρηζηνλ αηφκσλ, θξίλνληαο απφ ηα δχν θξαλία πνπ
πεξηζπιιέγεζαλ. Μη παξαπάλσ ηαθέο ηνπνζεηνχληαη ζηε Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδν ζχκθσλα κε ηελ
θεξακηθή θαη κε ηα δπν ράιθηλα λνκίζκαηα πνπ βξέζεθαλ ζηελ πεξηνρή ησλ ηαθψλ (ράιθηλνο
αλψλπκνο θφιιηο θαη ηεηαξηεξφ Αιεμίνπ Α' Ηνκλελνχ (1081-1118)).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: ράιθηλα λνκίζκαηα
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδν
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαξχδαο 1999a, 589.

Β.2.6. Οδόο Ηαξανιή θαη Δεκεηξίνπ 54

΢ύλνιν ηάθωλ: 4
Θέζε: Οηα εξείπηα Βπδαληηλνχ θηίζκαηνο άγλσζηεο ρξήζεο
Παξαηεξήζεηο: Οην νηθφπεδν πνπ βξίζθεηαη δπηηθά ηεο πιαηείαο Δηνηθεηεξίνπ (εηθ.1),
βξέζεθαλ ηέζζεξηο αβαζείο ιαθθνεηδείο ηαθέο, δχν απφ ηηο νπνίεο είραλ ππνηππψδε νξηνζέηεζε κε
πέηξεο θαη θνκκάηηα πιίλζσλ θαη θεξακηδηψλ. Οε κία απφ απηέο ν λεθξφο ήηαλ ηνπνζεηεκέλνο ζε
ζπλεζηαικέλε ζηάζε ζην ζηελφ ελδηάκεζν δηάζηεκα δχν παξάιιεισλ ηνίρσλ ηνπ βπδαληηλνχ
θηεξίνπ. Πν θεθάιη ηνπ θαιππηφηαλ απφ θεξακίδη.
Πηο ηαθέο ζπλφδεπαλ αθέξαηεο ή ζπαζκέλεο εθπαισκέλεο θνχπεο ηνπ 13νπ θαη 14νπ αη. πνπ
βξίζθνληαλ αλάκεζα ζηα πφδηα ησλ λεθξψλ. Οε κηα δηαηαξαγκέλε ηαθή βξέζεθε επίζεο αλάκεζα
ζηα νζηά ηνλ λεθξνχ ηκήκα γπάιηλνπ αγγείνπ.
Δχν ηαθέο δελ ήηαλ πξνζαλαηνιηζκέλεο, αληίζεηα είραλ θαηεχζπλζε ΒΔ-ΚΔ.
Σππνινγία: αβαζείο ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: αθέξαηεο ή ζπαζκέλεο εθπαισκέλεο θνχπεο θαη ηκήκα γπάιηλνπ αγγείνπ.
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (13νπ θαη 14νπ αη).
Βηβιηνγξαθία:

78
 1. Ηαλνλίδεο 1994, 495-497, ζρ.20.

Εικ.1 (Καρφδασ, 1994, ςχ.20)

Β.2.7. Οδόο Αξηζηίππνπ 4 άλω Θεζζαινλίθε

΢ύλνιν ηάθωλ: 1
Θέζε: ζηα εξείπηα Νξσηνβπδαληηλήο νηθίαο
Παξαηεξήζεηο: Οηα εξείπηα Νξσηνβπδαληηλήο αζηηθήο έπαπιεο κε ηξηθιίλην αλνίρζεθε
νξζνγψληνο ιαθθνεηδήο ηάθνο (2,00κ.x0,55κ.x0,73κ.). Μ ηάθνο κε πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ κε ην λεθξφ
ζηξακκέλν πξνο ηελ αλαηνιή είλαη αθηέξηζηνο. Γπίζεο, εληνπίζζεθαλ ζην ρψξν δηάζπαξηα νζηά
θαζψο θαη δχν θξαλία κε νζηά πνπ πξνέξρνληαη απφ θαηεζηξακκέλεο ηαθέο (εηθ.1).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: αθηέξηζηε
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηνπηζνγηάλλεο & Ξάπηεο 2010, 247-254, ζρ.1.

Εικ.1 (Κουτςογιάννθσ, Ράπτθσ,

2010, ςχ.1)

Β.2.8. Οδόο Πξαζαθάθε 7

΢ύλνιν ηάθωλ: 1
Θέζε: λφηηα ηνπ θεληξηθνχ πεζζνχ ηνπ επηζθνπηθνχ κεγάξνπ

79
Παξαηεξήζεηο: Οην παξαπάλσ νηθφπεδν, πνπ βξίζθεηαη βφξεηα ηνλ λανχ ηεο Αγίαο Ονθίαο,
απνθαιχθζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ζσζηηθήο αλαζθαθήο ιείςαλα αξραίσλ θηηζκάησλ, πνπ αλήθνπλ ζε
πέληε θάζεηο.
Οηε ηξίηε θάζε, πνπ ηνπνζεηείηαη ζηνπο Βπδαληηλνχο ρξφλνπο, αλήθεη ιαθθνεηδήο ηαθή (1,70κ.x0,80κ.)
πνπ βξέζεθε λφηηα ηνπ θεληξηθνχ πεζζνχ ηνπ επηζθνπηθνχ κεγάξνπ, γεγνλφο πνπ θαλεξψλεη φηη ηα
θηίζκαηα απηά ζηνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο είραλ αιιάμεη ρξήζε. Μ ηάθνο πεξηείρε πέληε αλαθνκηδέο
θαη κία πξνζαλαηνιηζκέλε ηαθή (ηειεπηαία) (εηθ.1,2).
Σππνινγία: Θαθθνεηδήο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Βπδαληηλνχο ρξφλνπο (γεληθή ρξνλνιφγεζε)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 1994, 521-523, ζρέδ. 31 Νίλ.158 α..

Εικ.2 (Μαρκι 1994, πιν.158 α)

Εικ.1 (Μαρκι 1994, ςχ.31)

Β.2.9. Οδόο Ινίξαξρνπ Δεκεηξίνπ Ηνπθίηζα

΢ύλνιν ηάθωλ: 3
Θέζε: α. ζην δάπεδν παιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο
β. ζην βφξεην άθξν ηνπ ηνίρνπ Ζ
Παξαηεξήζεηο: Πξείο ηάθνη εληνπίζζεθαλ ζην ρψξν Ναιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο. Έλαο
απιφ ιαθθνεηδήο ζε αβαζή ιάθθν κε θάιπςε απφ καξκάξηλε πιάθα θαη πξνζαλαηνιηζκφ Κ-Β, θαη
έλαο θακαξνζθεπήο ζην δάπεδν ηνπ θηίζκαηνο, ελψ εληνπίζζεθε αθφκα έλαο ιαθθνεηδήο ζην βφξεην
άθξν ηνπ ηνίρνπ Ζ. Έθεξε καξκάξηλε επέλδπζε ζηα ηνηρψκαηα ηνπ θαη καξκάξηλε θάιπςε (δηαζη.
1,50κ.x0,50κ.) (εηθ.1).
Σππνινγία: Θαθθνεηδείο θαη θακαξνζθεπήο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Βπδαληηλή πεξίνδνο (γεληθή ρξνλνιφγεζε)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιατδνπ 1980, 381, πηλ.223α.

80
 Εικ.1 (Κουρκουτίδου-Νικολαίδου, 1980,
πιν.223α )

Β.2.10. Οδόο Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθόπνπ 6

΢ύλνιν ηάθωλ: 11
Θέζε: ζην εζσηεξηθφ ηνπ δπηηθνχ ρψξνπ ελφο θηίζκαηνο
Παξαηεξήζεηο: Οην νηθφπεδν απνθαιχθζεθαλ νηθηζηηθά ιείςαλα πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηα
Ναιαηνρξηζηηαληθά έσο θαη ηα λεφηεξα ρξφληα (εηθ.1).
Οηε λφηηα γσλία εληνπίζηεθαλ ιείςαλα απφ ηε ζεκειίσζε θηίζκαηνο κε δχν νξζνγψληνπο ρψξνπο.
Οην εζσηεξηθφ ηνπ δπηηθνχ ρψξνπ βξέζεθαλ πνιιέο αλαθνκηδέο θαη νθηψ αθέξαηεο αβαζείο
ιαθθνεηδείο ηαθέο, απφ ηηο νπνίεο νη έμη ήηαλ παηδηθέο.
Οηα βαζχηεξα ζηξψκαηα, θάησ αθξηβψο απφ ηηο παξαπάλσ ηαθέο, απνθαιχθζεθαλ ηξεηο
θακαξνζθεπείο ηάθνη. Απφ απηνχο ζηάζεθε δπλαηφλ λα εξεπλεζνχλ κφλν νη δχν, γηαηί ν ηξίηνο
εθηεηλφηαλ θάησ απφ ην θαηάζηξσκα ηεο νδνχ Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθφπνπ. Δηαηεξνχζαλ θάζεηε
είζνδν ζηελ αλαηνιηθή ζηελή πιεπξά ηνπο, κε θηηζηή θιίκαθα δχν ή ηξηψλ βαζκίδσλ, πνχ
θαιππηφηαλ απφ καξκάξηλεο πιάθεο. Πα ηνηρψκαηα ηνπο ήηαλ δνκεκέλα κε αξγνχο ιίζνπο θαη
ππφιεπθν ζπλδεηηθφ θνλίακα, ελψ νη θακάξεο ηνπο ήηαλ πιηλζφθηηζηεο. Μη δηαζηάζεηο ήηαλ ζρεδφλ
ίδηεο (2,80κ.x0,74κ θαη χςνο 1,50κ.). Θηζνθαηαζθεπή πάλσ ζην θιεηδί ηεο θακάξαο ηνπ πξψηνπ
ηάθνπ πηζαλφλ λα απνηεινχζε ηαθηθφ ζήκα. Φηινμελνχζαλ πεξηζζφηεξεο απφ κία ηαθέο θαη
αλαθνκηδέο. Οηνλ πξψην ηάθν, κε βάζε ηνλ αξηζκφ ησλ θξαλίσλ, πξέπεη λα είραλ εληαθηαζηεί 27
λεθξνί. Μη αθέξαηεο ηαθέο ήηαλ ηέζζεξηο. Οην δεχηεξν ηάθν, κε βάζε ησλ αξηζκφ ησλ θξαλίσλ,
πξέπεη λα είραλ εληαθηαζηεί 35 λεθξνί. Μη αθέξαηεο ηαθέο ήηαλ ελλέα.
Μη ειεχζεξεο ηαθέο θαζψο θαη αξθεηέο απφ απηέο πνπ εξεπλήζεθαλ ζην εζσηεξηθφ ησλ δχν
θακαξνζθεπψλ ηάθσλ ρξνλνινγνχληαη ζηα Όζηεξα βπδαληηλά ρξφληα.
Σππνινγία: Θαθθνεηδείο θαη θακαξνζθεπείο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο.
Βηβιηνγξαθία:
1. Παπαηώτου 1994, 526, ζρ.34.

81
 Εικ.1 (Παπαηώτου 1994, ςχ.34)

Β.2.11. Οδόο Απνζηόινπ Παύινπ- πάξνδνο Δ

΢ύλνιν ηάθωλ: 4
Θέζε: α. ζηνλ ΚΑ ηνίρν ηνπ πξψηνπ δσκαηίνπ
β. ζηελ ΚΑ παξεηάο ηνπ νηθνπέδνπ
Παξαηεξήζεηο: Ηαηά ηε δηάξθεηα αλαζθαθηθψλ εξεπλψλ απνθαιχθζεθε ηκήκα
παιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο, νξζνγψληαο ηξηκεξνχο θάηνςεο, ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ νπνίνπ
βξίζθεηαη ζην άζθαθν φκνξν νηθφπεδν ηεο νδνχ Απνζηφινπ Ναχινπ.
α) Οηε δεχηεξε νηθνδνκηθή θάζε ηνπ νηθνπέδνπ αλήθεη λεθξνηαθείν ηεο πξψηκεο
παιαηνιφγεηαο πεξηφδνπ. Απνηειείηαη απφ ηέζζεξηο θηβσηηφζρεκνπο ηάθνπο κε πιίλζηλα δάπεδα θαη
θάιπςε απφ ζρηζηνιηζηθέο πιάθεο, νη νπνίνη απνθαιχθζεθαλ ζε βάζνο 2,35 κ.
Μ πξψηνο ηάθνο, είρε πξνζαλαηνιηζκφ ΒΔ-ΚΑ θαη πεξηείρε κία ηαθή θαη κία αλαθνκηδή. Μ δεχηεξνο
ηάθνο εδξαδφηαλ ζηελ επηθάλεηα ηνπ λνηηναλαηνιηθνχ ηνίρνπ ηνπ πξψηνπ δσκαηίνπ, κε
πξνζαλαηνιηζκφ ΒΔ-ΚΑ. θαη πεξηείρε κία παηδηθή ηαθή θαη ίρλε θαχζεο.
β) Μη άιινη δχν βξέζεθαλ ζηελ ΚΑ παξεηά ηνπ νηθνπέδνπ. Νεξηζπιιέγεζαλ ζπλνιηθά 37
ράιθηλα λνκίζκαηα φισλ ησλ επνρψλ θαη απφ ηνλ αθάιππην ρψξν ηνπ νηθνπέδνπ (εηθ.1,2).
Σππνινγία: θηβσηηφζρεκνη
Γπξήκαηα: ράιθηλα λνκίζκαηα
νο
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (13 αη.)
Βηβιηνγξαθία:
1. Δνπιγθέξε 1997, 696, πηλ. 256α-β..

α
Εικ.1 (Δουλγκζρθ 1997, πιν.256 ) Εικ.2 (Δουλγκζρθ 1997, πιν.256β)

Β.2.12. Οδόο Απνζηόινπ Παύινπ 37

΢ύλνιν ηάθωλ: 7
Θέζε: εξείπηα θηλζηέξλαο
Παξαηεξήζεηο: Οε νηθφπεδν πνπ βξίζθεηαη 100 κ. λνηηνδπηηθά ηνπ λανχ ηνπ Αγίνπ Κηθνιάνπ
Μξθαλνχ, απνθαιχθζεθαλ αξραηφηεηεο απφ ηνπο Ναιαηνρξηζηηαληθνχο έσο ηνπ Όζηεξνπο
βπδαληηλνχο ρξφλνπο (εηθ.1).

82
Οηνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο αλήθεη θηλζηέξλα κε πιηλζφζηξσην δάπεδν θαη θακάξα.
Αξγφηεξα, θαη κεηά ηελ εγθαηάιεηςή ηεο αλνίγνληαη ζην δάπεδν ηεο θηλζηέξλαο έμη ιαθθνεηδείο
ηάθνη θαη έλαο κηθξφο λεπηαθφο θηβσηηφζρεκνο απφ θεξακίδεο ζηέγεο.
Πα επξήκαηα ζπλδένληαη πηζαλφηαηα κε έλα κνλαζηήξη, ίζσο ηε Ινλή ηνπ Αγίνπ Κηθνιάνπ
Μξθαλνχ, ν πεξίβνινο ηεο νπνίαο θαηά ηε Βπδαληηλή πεξίνδν ήηαλ πνιχ επξχηεξνο θαη εθηεηλφηαλ
πξνο Κ. .
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο, θηβσηηφζρεκνο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2004, 302-303.

Ει.1 (Μαρκι 2004, ςχ.1)

Β.2.13. Οδόο Ηιεηζζέλνπο 5 θαη Οιπκπηάδνο

΢ύλνιν ηάθωλ: 5
Θέζε: ζην βφξεην ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ
Παξαηεξήζεηο: Οε νηθφπεδν πνπ βξίζθεηαη λνηηναλαηνιηθά ηνπ Ιεηαβπδαληηλνχ λανχ ηεο
Ναλαγίαο Θαγνπδηαλήο θαη αλαηνιηθά ησλ εξεηπίσλ παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο ζηελ νδφ Αζελάο 17,
απνθαιχθζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ζσζηηθήο αλαζθαθήο ιείςαλα θηηζκάησλ, πνπ αλάγνληαη ζε
πνηθίιεο ρξνλνινγηθέο πεξηφδνπο. Οηνπο Ρζηεξνβπδαληηλνχο ρξφλνπο εληάζζνληαη νη πέληε
ιαθθνεηδείο ηαθέο, πνπ βξέζεθαλ ζην βφξεην ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ. Μη ηαθέο απηέο ζρεηίδνληαη κε ην
λεθξνηαθείν ηεο Βπδαληηλήο κνλήο, πνπ πξνυπήξρε ζηε ζέζε ηνλ Ιεηαβπδαληηλνχ λανχ ηεο
Ναλαγίαο Θανδεγήηξηαο ή ηνπ Θαγνπδηάηνπ (εηθ.1,2).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Μαρκι 1997, 626-627, ζρ.12, πηλ..

83
 Εικ.1 9Μαρκι 1997, ςχ.12)
Εικ.2 (Μαρκι 1997, εικ.246β)

Β.2.14. Οδόο Υείξωλνο ζηελ άλω πόιε

΢ύλνιν ηάθωλ: 3
Θέζε: α. θάησ απφ ην δάπεδν ηεο θφγρεο
β. πάλσ απφ ην δάπεδν
γ. ζην δάπεδν ηνπ δσκαηίνπ Γ.
Παξαηεξήζεηο: Οηα εξείπηα Ναιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο πνπ εγθαηαιείθηεθε ζηηο αξρέο ηνπ
νπ
6 αηψλα εληνπίδνληαη εληαθηαζκνί. Νην ζπγθεθξηκέλα ην δάπεδν ηεο θφγρεο είλαη θνκκέλν, θαη ζην
ππφζηξσκά ηνπ ρηίζηεθε ηάθνο κε πξνζαλαηνιηζκφ Α—Δ. Ιηα δεχηεξε ηαθή βξέζεθε πάλσ ζην
δάπεδν ηεο θφγρεο θαη κία ηξίηε πάλσ ζην δάπεδν ηνπ δσκαηίνπ Γ.
Σππνινγία: Θάθθνη
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαθξνπνχινπ 1989, 257-265.

Β.2.15. Οδόο Ιειελίθνπ 9

΢ύλνιν ηάθωλ: 2
Θέζε: ζηα εξείπηα Ναιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο
Παξαηεξήζεηο: Ηαηά ηε δηάξθεηα εθζθαθήο ζεκειίσλ γηα ηελ αλέγεξζε νηθνδνκήο βξέζεθαλ
πάλσ ζηα εξείπηα ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο δχν νζηενθπιάθηα (εηθ.1). Νην ζπγθεθξηκέλα
πξφθεηηαη γηα κηα θηηζηή θηβσηηφζρεκε ζήθε (1,95κ.x0,57κ.x0,90κ.) εληφο ηεο νπνίαο βξέζεθαλ πνιιά
νζηά αλαθαηεκέλα κε ζπαζκέλα εθπαισκέλα αγγεία. Ιεηαμχ απηψλ εληνπίζζεθαλ θαη ράιθηλα
θνκβία θαζψο θαη λνκίζκαηα ηνπ Μπαιεληηαλνχ (383-392), ηνπ Ζνπζηηληαλνχ (527-565) θαη ελφο ηνπ
Ιαλνπήι Α΄ Ηνκλελνχ (1143-1189).
Οηα αλαηνιηθά ηεο παξαπάλσ εληνπίζζεθε θαη εξεπλήζεθε δεχηεξε νζηενζήθε (1,80κ.x0,52κ.)
γεκάηε κε νζηά, ράιθηλα θνκβία θαη εθπαισκέλα αγγεία.
Σππνινγία: θηηζηέο νζηενζήθεο
Γπξήκαηα: ΢άιθηλα θνκβία, ράιθηλα λνκίζκαηα εθπαισκέλα αγγεία
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Πζηγαξίδα 1972b, 565-567, ζρ. 13.

84
 Εικ.1 (Σςιγαρίδα, 1972b, ςχ.13)

Β.3. ΢ε παιαηνρξηζηηαληθνύο βηνηερληθνύο / εξγαζηεξηαθνύο ρώξνπο θ.α.

Β.3.1. ΢πκβνιή πιαηείαο Δεκνθξαηίαο κε ηελ νδό Ινζθώθ

΢ύλνιν ηάθωλ: 24
Θέζε: Απνζήθεο ιηκέλα θαη θηίξηα
Παξαηεξήζεηο: Οηνλ παξαπάλσ ρψξν αλαζθάθεθαλ αξραηνινγηθά θαηάινηπα πνπ
καξηπξνχλ ηε δηαξθή νηθηζηηθή ρξήζε ηνλ ρψξνπ απφ ηελ χζηεξε αξραηφηεηα έσο θαη ηα ρξφληα ηνλ
κεζνπνιέκνπ (εηθ.1,2).
Οε ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ πνπ δελ δηαηαξάρηεθε απφ ηηο ζχγρξνλεο επεκβάζεηο, εληνπίζηεθαλ,
είθνζη-ηέζζεξηο ιαθθνεηδείο ηάθνη. Μη ηαθηθνί ιάθθνη είραλ δηαλνηρηεί κέζα ζε ζηξψκα πνχ θαηάρσζε
20
πξνγελέζηεξν πεξίβνιν . ΋ινη νη ηάθνη ήηαλ πξνζαλαηνιηζκέλνη θαη νξηνζεηεκέλνη πεξηκεηξηθά
ακειψο απφ αξγνχο ιίζνπο θαη πιηζηά. Οηδεξέληα θαξθηά κε ίρλε μχινπ ππνδειψλνπλ ηε ρξήζε
μχιηλσλ θέξεηξσλ ή θνξείσλ γηα ηελ ελαπφζεζε ησλ λεθξψλ, νη νπνίνη ήηαλ φινη ελήιηθεο θαη ησλ
δχν θχισλ. Αλάκεζα ζηα θησρηθά θηεξίζκαηα ζπγθαηαιέγνληαη ράιθηλα θνζκήκαηα,
ζπγθεληξσκέλεο θνιίδεο ππξηηφιηζνπ θαη ιίγα ράιθηλα λνκίζκαηα, φια δηαβξσκέλα, εθ ησλ νπνίσλ
δχν ράιθηλα ηξαρέα ηνλ 14νπ αηψλα (εηθ.3).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: ράιθηλα θνζκήκαηα, ράιθηλα λνκίζκαηα, θνιίδεο.
νο
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (14 )
Βηβιηνγξαθία:
1. ΢αηδεησαλλίδεο-Πζακίζεο-Δειεδεκεηξίνπ, 2010, 273-286, ζρ.1, εηθ.16-17.

20
Οηα αλακνριεπκέλα ρψκαηα πεξηκεηξηθά ησλ ηάθσλ, θαζψο θαη ζε παξαθείκελνπο απνξξηκκαηηθνχο

ιάθθνπο, εληνπίζζεθε κεγάιε πνζφηεηα αβαθνχο θαη εθπαισκέλεο θεξακηθήο παιαηνιφγεηαο θαη νζσκαληθήο
πεξηφδνπ.

85
 Εικ.2 (Χατηθιωαννίδθσ, Σςαμίςθσ, Δελθδθμθτρίου,
2010, εικ.17)

Εικ.1 (Χατηθιωαννίδθσ, Σςαμίςθσ, Δελθδθμθτρίου, 2010,

εικ.16)

Εικ.3 (Χατηθιωαννίδθσ, Σςαμίςθσ,

Δελθδθμθτρίου, 2010, ςχ.1)

Β.3.2. Οδόο Ινζθώθ 18

΢ύλνιν ηάθωλ: 24
Θέζε: ζην ΚΑ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ
Παξαηεξήζεηο: Γληφο πεξηβφινπ πνπ απνκφλσλε ην ΚΑ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ
απνθαιχθζεθε Ιεζνβπδαληηλφ λεθξνηαθείν. Νξφθεηηαη γηα 24 ιαθθνεηδείο ηάθνπο (εηθ.1,2).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδνο 11νο
Βηβιηνγξαθία:
ε
1. ΓΒΑ 9 2001a, 15.

Γηθ.1 (ΓΒΑ9ε 2001a, 15)

Γηθ.2 (ΓΒΑ 9ε 2001, 15)

86
Β.3.3. Οδόο Δεκεηξίνπ Πνιηνξθεηνύ 30
΢ύλνιν ηάθωλ: 2
Θέζε: αλακεζα ζηα εξείπηα βηνηερληθήο εγθαηάζηαζεο
Παξαηεξήζεηο: Αλάκεζα ζηα εξείπηα βηνηερληθήο εγθαηάζηαζεο ησλ παιαηνρξηζηηαληθψλ
ρξφλσλ απνθαιχθζεθαλ δχν ηαθέο, κία ελήιηθα ζηε λφηηα νηθνδνκηθή γξακκή θαη έλαο βξεθηθφο
εγρπηξηζκφο ζε ακθνξέα πνπ θαιππηφηαλ απφ ιηζνζσξφ ζηε λνηηναλαηνιηθή γσλία ηνπ νηθνπέδνπ
(εηθ.1).
Σππνινγία: ιαθθνεηδήο, εγρπηξηζκφο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Βπδαληηλή πεξίνδνο (γεληθή ρξνλνιφγεζε)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2003, 282, πηλ.85 α.

α
Εικ.1 (Μαρκι, 2003, πιν.85 )

Β.3.4. Οδόο Οιπκπηάδνο 73

΢ύλνιν ηάθωλ: 4
Θέζε: Οηα εξείπηα εξγαζηεξίνπ Ναιαηνρξηζηηαληθψλ ρξφλσλ
Παξαηεξήζεηο: Οην λνηηνδπηηθφ ηκήκα ηνλ νηθνπέδνπ εληνπίζηεθε ηκήκα βαιαλείνπ
έπαπιεο πνπ αλήθεη ζην ά κηζφ ηνλ 4νλ αηψλα, πνπ ζηνπο παιαηνρξηζηηαληθνχο ρξφλνπο
κεηαηξάπεθε ζε εξγαζηεξηαθφ ρψξν.
Οηνπο Ρζηεξνβπδαληηλνχο ρξφλνπο, ζην βνξεηναλαηνιηθφ άθξν ηνλ νηθνπέδνπ, εληνπίζζεθαλ
ηέζζεξηο ιαθθνεηδείο πνπ καξηπξνχλ ηε ρξήζε ηνπ ρψξνπ σο θνηκεηήξην (εηθ.1).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2003a, 278-280, ζρ.30..

Εικ.1 (Μαρκι 2003a, ςχ.30)

87
Β.3.5. Οδόο Οπξαλίαο 3
΢ύλνιν ηάθωλ: 21
Θέζε: ζην ΒΑ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ
Παξαηεξήζεηο: Οην ΒΑ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ αλαζθάθεθαλ 21 ιαθθνεηδείο ηαθέο ζε δχν
ζηξψκαηα, αξθεηέο απφ ηηο νπνίεο ήηαλ θαηεζηξακκέλεο. Μ πξνζλαηνιηζκφο ησλ ηαθψλ ηνπ
αλψηεξνπ ζηξψκαηνο ήηαλ ΚΔ-ΒΑ, ελψ εθείλεο ηνπ θαηψηεξνπ Δ-Α. Μη ηαθέο ήηαλ αθηέξηζηεο
θαζψο κφλν κηα εθπαισκέλε θνχπα βξέζεθε κέζα ζηηο επηρψζεηο ησλ ηαθψλ ηνπ θάησ ζηξψκαηνο.
Πν εχξεκα ζπκβάιεη ζηελ ρξνλνιφγεζε ησλ ηάθσλ θαηά ηα ηέιε ηεο Ναιαηνιφγεηαο πεξηφδνπ.
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: εθπαισκέλε θνχπα
νο νο
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (13 -14 )
Βηβιηνγξαθία:
1. Ηαξχδαο 2002, 337-346, εηθ.1.
2. Ηαξχδαο 2001, 246-248, ζρ.21

Εικ.2 (Καρφδασ 2002, εικ.1)

Εικ.1 (Καρφδασ 2001, ςχ.21)

Β.3.6. Οδόο Γιαύθνπ 7

΢ύλνιν ηάθωλ: 16
Θέζε: ζηα εξείπηα παιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο
Παξαηεξήζεηο: Ηαηά ηε δηάξθεηα ηεο αλαζθαθηθήο έξεπλαο απνθαιχθζεθαλ αξραηφηεηεο
πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηνχο παιαηνρξηζηηαληθνχο έσο ηνπο λεφηεξνπο ΢ξφλνπο. Νην ζπγθεθξηκέλα
εληνπίζζεθε θηίξην πνπ κπνξεί λα ρξνλνινγεζεί ζηνπο φςηκνπο παιαηνρξηζηηαληθνχο ρξφλνπο,
ρσξίο λα είλαη δπλαηφλ φκσο λα πξνζδηνξηζηεί ε ρξήζε ηνπ(πηζαλφηαηα δεκφζην) (εηθ.1,2,3,).
Αλάκεζα ζηα εξείπηα ηνπ θηίζκαηνο, πνπ ζηνπο Ιεζνβπδαληηλνχο ρξφλνπο είρε κάιινλ
εξγαζηεξηαθή ρξήζε, εληνπίζηεθαλ 16 ηαθέο πνπ αλήθνπλ ζηνπο Ρζηεξνβπδαληηλνχο ρξφλνπο. Μη
δέθα απφ απηέο είλαη ιαθθνεηδείο, έλαο θηηζηφο ηάθνο είλαη παηδηθφο θαη πέληε θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη
(νη δχν απφ απηνχο είλαη ηξαπεδηφζρεκνη). Μη ηάθνη ήηαλ θηεξηζκέλνη κε εθπαισκέλεο θνχπεο (εηθ.4).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: εθπαισκέλεο θνχπεο
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
ε
1. ΓΒΑ 9 2001, 12.
2. Ιαξθή 2000a, 739-740.

88
 Γηθ.1 (ΓΒΑ 9ε 2001, 12) Γηθ.2 (ΓΒΑ9ε 2001, 12)

Γηθ.3 (ΓΒΑ9ε 2001, 12)

Γηθ.4 (ΓΒΑ9ε 2001, 12)

Β.3.7. ΢πκβνιή ηωλ νδώλ ΢απθνύο 41 θαη ΢αξαληόδα 9

΢ύλνιν ηάθωλ: 1
Θέζε: ζην ππφζηξσκα ηνπ δαπέδνπ ηνπ θηηξίνπ ησλ παιαηνρξηζηηαληθψλ ρξφλσλ
Παξαηεξήζεηο: Οην ρψξν αλαζθάθεθε ηκήκα θηίζκαηνο παιαηνρξηζηηαληθψλ ρξφλσλ πνπ
εληζρχεηαη κε δχν πεζζνχο ζηε βφξεηα πιεπξά ηνλ θαη απνηειείηαη απφ δχν ρψξνπο πνπ
ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα βηνηερληθή δξαζηεξηφηεηα. ΢αξαθηεξηζηηθή είλαη ε έληνλε ιηζνιφγεζή ηνπ.
Ιεηά ηελ εγθαηάιεηςή ηνλ άλνημαλ ζην ππφζηξσκα ηνπ δαπέδνπ ηνπ ιάθθν γηα ηελ ηαθή λεπίνπ
πνπ είρε πξνζαλαηνιηζκφ Α.-Δ (εηθ.1,2).
Σππνινγία: ιαθθνεηδήο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Βπδαληηλή πεξίνδνο (γεληθή ρξνλνιφγεζε)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2005b, 673, εηθ. 22-23..

Β.3. Σείρε

Εικ.2 (Μαρκι 2005b, εικ.23)

Εικ.1 (Μαρκι 2005b, εικ.22)

89
Β.3.8. ΢πκβνιή ηωλ νδώλ Παπαξέζθα, Δάππα θαη Γξάζκνπ
΢ύλνιν ηάθωλ: 1
Θέζε: γεληθά ζηα φξηα ηνπ νηθνπέδνπ
Παξαηεξήζεηο: Οε νηθφπεδν πνπ βξίζθεηαη κέζα ζηε Βπδαληηλή Αθξφπνιε ηεο Θεζζαινλίθεο
απνθαιχθζεθε θηβσηηφζρεκνο πιηλζφθηηζηνο ηάθνο (κέγ. ζσδ. κήθ.1,82κ. χς.0,35κ. θαη πι. 0,75κ.), κε
πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ. θαη δάπεδν απφ ζηξσκέλνπο πιίλζνπο. Οε δεχηεξε θάζε κέξνο ηεο
θαηαζθεπήο θαηαζηξάθεθε γηα ηελ δεκηνπξγία ιαμεπηνχ ζην βξάρν πεγαδηνχ
Σππνινγία: θηβσηηφζρεκνο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ιεηαβαηηθή πεξίνδνο (6νο-7νο αη).
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 1999a, 587, εηθ.13.

Εικ.1 (Μαρκι, 1999, εικ.13)

Β.4. ΢ηα ηείρε

Β.4.1. Σξηγωληθόο πύξγνο ζηε Θηηαία πύιε

΢ύλνιν ηάθωλ: 8
Θέζε: ζην εζσηεξηθφ ηνπ πξψηνπ πξνο λφην ηξηγσληθνχ πχξγνπ ηνπ Βπδαληηλνχ
ηείρνπο κεηά ηε Θηηαία πχιε
Παξαηεξήζεηο: Οε νξγαλσκέλν λεθξνηαθείν πνπ ζρεηίδεηαη κε ηε κνλή αλήθνπλ έμη ηάθνη
πνπ εληνπίζζεθαλ ζην εζσηεξηθφ ηνπ πξψηνπ πξνο λφην ηξηγσληθνχ πχξγνπ ηνπ βπδαληηλνχ
21
ηείρνπο κεηά ηε Θηηαία πχιε .
Νξφθεηηαη γηα ιαθθνεηδείο ηάθνπο (Π3-Π8) κε πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ. Οηνλ Π4 κία πέηξα βαικέλε
θάζεηα πάλσ απφ ην θεθάιη νξηνζεηεί ηελ ηαθή θαη ζηνλ Π3 βξέζεθε δίπια ζηνλ αξηζηεξφ ψκν ηνπ
λεθξνχ θάζεηα κπεγκέλε θεξακίδα. 0 Π6 δεκηνπξγήζεθε πάλσ ζην επίπεδν ζεηξάο πιίλζσλ ηεο
ηνηρνπνηίαο ηξηγσληθήο θαηαζθεπήο, πνπ αλήθεη ζηνλ βπδαληηλφ πχξγν θαη πεξηειάκβαλε δχν
λεθξνχο ηνπνζεηεκέλνπο επάιιεια.
Δχν απφ ηνπο ιάθθνπο δηαηεξνχλ ζρηζηφπιαθεο πνπ δεκηνπξγνχλ ην πεξίγξακκα ηνπ ηάθνπ θαη
θαιχπηνπλ φιν ην κήθνο θαη ην πιάηνο ηνπ. Μ Π8 δηαηεξεί κηθηφ ηξφπν θάιπςεο φπνπ ν άλσ θνξκφο
θαιχπηεηαη κε πιαθαξνχο ιίζνπο φκνηνπο κε απηνχο πνπ πεξηγξάθνπλ ηα φξηα ηνπ, ελψ ηα θάησ
άθξα θαιχπηνληαη κε θεξακίδεο αλησπά ηνπνζεηεκέλεο ψζηε λα ζρεκαηίδνπλ θαιπβσηή θάιπςε
(εηθ.1,2).

21
Μη δχν πξψηνη είλαη απινί ιαθθνεηδείο θαη πηζαλφηαηα αλήθνπλ ζηελ Μζσκαληθή πεξίνδν.

90
Μη λεθξνί είλαη ηνπνζεηεκέλνη ζε χπηηα ζηάζε κε ηα ρέξηα ζηαπξσκέλα ζην ζηήζνο. Αλάκεζα ζηνπο
ηάθνπο Π4 θαη Π5 βξέζεθαλ δχν αλαθνκηδέο.
Οηνπο ηάθνπο 5 θαη 8, δηαηεξήζεθαλ θαξθηά, πηζαλψο απφ μχιηλα «θηβνχξηα».. Γθηφο ησλ ηαθψλ ηνπ
λεθξνηαθείνπ απνθαιχθζεθαλ δχν κεκνλσκέλνη ηάθνη.
Έλαο θαιπβίηεο πνπ εληνπίζζεθε 2 κέηξα βαζχηεξα θαη πεξηείρε δχν παηδηθέο ηαθέο θαη έλαο
παηδηθφο ιαθθνεηδήο κε πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ πάλσ ζην ξσκατθφ ηείρνο, πνπ ζθάθηεθε γηα λα ηε
δερηεί. Ηαη νη δχν ηαθέο ήηαλ αθηέξηζηεο.
Αμίδεη λα αλαθεξζεί ε πεξηζπιινγή έμσ απφ ην λαφ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ ελφο επίθξαλνπ
ακθηθηφληνπ παξαζχξνπ. Οε κία απφ ηηο ζηελέο ηξαπεδηφζρεκεο πιεπξέο ηνπ ήηαλ ραξαγκέλε
επηγξαθή, ζηελ νπνία αλαθεξφηαλ ν εληαθηαζκφο θάπνηνπ ηεξνκνλάρνπ Ζζαάθ ην 1348. Πν επίθξαλν
πξνθαλψο ζε δεχηεξε θάζε ρξεζίκεπζε σο επηηάθην ζήκα.
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο, θαιπβίηεο
Γπξήκαηα: αθηέξηζηνη
Υξνλνιόγεζε: Βπδαληηλή πεξίνδνο (γεληθή ρξνλνιφγεζε)
Βηβιηνγξαθία:
1.Πζηγαξίδα- Θνβέξδνπ-Αλαζηαζηάδνπ-Φσηηάδεο 1995, 239-250, εηθ.11-12
2. Πζηγαξίδα-Θνβέξδνπ 1995, 538-540.

Γηθ.2 (Πζηγαξίδα- Θνβέξδνπ-

Αλαζηαζηάδνπ-Φσηηάδεο,
Γηθ.1 (Πζηγαξίδα- Θνβέξδνπ- εηθ.12)
Αλαζηαζηάδνπ-Φσηηάδεο εηθ.11)

Β.4.2. Βόξεηα Σείρε Πόιε

΢ύλνιν ηάθωλ: 6
Θέζε: α. ζην κεζνπχξγην Ν12-Ν13
β. επί ηνπ θνκβηθνχ πχξγνπ Ν13
Παξαηεξήζεηο: α) Οην κεζνπχξγην ησλ Ν12 θαη Ν13 ζην λφηην πέξαο απνθαιχθζεθε έλαο
νπ νπ
ιαθθνεηδήο ηάθνο κε δχν ηαθέο. Μ ηάθνο ζψδεη νζηέηλν ζηαπξφ ηνπ 13 -15 αη (εηθ.1).
β)Γπί ηνπ θνκβηθνχ πχξγνπ Ν13 απνθαιχθζεθε ζπζηάδα απφ πέληε θηηζηνχο
θηβσηηφζρεκνπο (εηθ.1,2). Έρνπλ πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ θαη αλαπηχζζνληαη ζε δχν επάιιεια επίπεδα.
Μη ζήθεο (1,90κ.x0,65κ.x1,50κ.), ρσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο κε ηζνπαρή ηνηρία, είλαη επηρξηζκέλεο κε
ξνδηλφ θνλίακα, πιίλζηλν πξνζθέθαιν θαη δάπεδν απφ παιαηνρξηζηηαληθέο πιίλζνπο. Απφ ην
εζσηεξηθφ ηνπο πεξηζπιιέρζεθαλ άβαθε θαη εθπαισκέλε θεξακηθή. Οε κηα ηδηαίηεξε πεξίπησζε 47

91
 ράιθηλα ηξαρέα λνκίζκαηα απιψζεθαλ ζε φιν ην κήθνο ηνπ ζθειεηνχ γεγνλφο πνπ απνδίδεηαη ζε
ηαθηθφ έζηκν. Οηνλ Πάθν 4 ε ηαθή θηεξηδφηαλ απφ πέληε ράιθηλα λνκίζκαηα, ζξαχζκαηα
εθπαισκέλσλ θαη γπάιηλσλ αγγείσλ, νζηέηλε ιαβή εγρεηξηδίνπ ζηδεξέληα θαη ράιθηλα θαξθηά,
ράιθηλα θνπκπηά θαη φζηξαθα άβαθσλ θαη εθπαισκέλσλ αγγείσλ. Οηνλ Πάθν 5 ζε νπή εληφο ηνπ
πιίλζηλνπ πξνζθέθαινπ είραλ ηνπνζεηεζεί έλα γπάιηλν θαη έλα ράιθηλν κπξνδνρείν. Απφ ηα
λνκίζκαηα ζην εζσηεξηθφ ησλ ηάθσλ απνδεηθλχεηαη ε δηαρξνληθφηεηα ζηελ ρξήζε ηνπο (εηθ.3,4,). Ε
επηκειεκέλε θαηαζθεπή ηνπο ζπληζηά ηε ρξήζε ηνπο απφ ηνπο θξνπξνχο θαη φρη ζε πεξηφδνπο
αλαηαξαρψλ θαη πνιέκσλ.
Σππνινγία: ιαθθνεηδήο, θηβσηηφζρεκνη
Γπξήκαηα: εθπαισκέλα αγγεία, γπάιηλα αγγεία, ράιθηλα λνκίζκαηα, ράιθηλα θαη
ζηδεξέληα θαξθηά, νζηέηλνο ζηαπξφο θαη ιαβή εγρεηξηδίνπ, ράιθηλα θνπκπηά
νο νο
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (13 - 15 )
Βηβιηνγξαθία:
1. Ναηζίδνπ, ΢αηδεησαλλίδεο 2009, 21-47, ζρ.1, εηθ.7-9.

Γηθ.1 (Ναηζίδνπ-΢αηδεησαλλίδεο 2009, Ορ.1)

Γηθ.2 (Ναηζίδνπ-΢αηδεησαλλίδεο 2009, Γηθ.3 (Ναηζίδνπ-΢αηδεησαλλίδεο, Γηθ.4 (Ναηζίδνπ-΢αηδεησαλλίδεο,

εηθ.9) 2009, εηθ.7) 2009, εηθ.8)

92
 Γ. βπδαληηλνί ηάθνη θαη ηαθέο ζε άγλωζηεο ρξήζεο ρώξνπο

Γ.1. ΢ε άγλωζηεο ρξήζεο ρώξνπο

Γ.1.1. ΢ηαζκόο Αγίαο ΢νθίαο/ΙΓΣΡΟ Θεζζαινλίθεο

΢ύλνιν ηάθωλ: 5 ηαθέο ζην χςνο ηεο νδνχ Νιάησλνο (δελ αλαθέξεηαη ν αξηζκφο ησλ
ηάθσλ πνπ εληνπίζζεθαλ θαηά ηηο εξγαζίεο κεηαηφπηζεο δηθηχσλ).
Θέζε: α. θάησ απφ θαηάζηξσκα ηνπ δπηηθνχ θάζεηνπ δξφκνπ ζην χςνο νδνχ
Νιάησλνο
β. ζε νξχγκαηα παξάπιεπξσλ εξγαζηψλ λνηίσο ηνπ Οηαζκνχ Αγίαο Ονθίαο
Παξαηεξήζεηο: Γίλεηαη αλαθνξά ζε δχν δηαθνξεηηθά ζεκεία φπνπ έγηλαλ αλαζθαθηθέο
έξεπλεο ζηα πιαίζηα ηνπ Ιεηξφ Θεζζαινλίθεο (εηθ1).
α)Αξρηθά γίλεηαη αλαθνξά ζε κηα νκάδα ηάθσλ πνπ εληνπίζζεθε θάησ απφ θαηάζηξσκα
ηνπ δπηηθνχ θάζεηνπ δξφκνπ ζην χςνο ηεο νδνχ Νιάησλνο. Νξφθεηηαη γηα ηέζζεξηο ιαθθνεηδείο
ηαθέο θαη κία αλαθνκηδή (εηθ.2).
β)Οηε ζπλέρεηα γίλεηαη αλαθνξά ζε ηάθνπο θαη ηαθέο πνπ εληνπίζηεθαλ ζε νξχγκαηα
παξάπιεπξσλ εξγαζηψλ λνηίσο ηνπ Οηαζκνχ Αγίαο Ονθίαο νπνχ αλαζθάθεθαλ ιαθθνεηδείο ηάθνη κε
παηδηά θαη ελήιηθεο, θηεξηζκέλνη κε θνχπεο πζηεξνβπδαληηλψλ ρξφλσλ (13νπ αη.), ελψ ζε θάπνηεο απφ
απηέο ζπιιέρζεθαλ ράιθηλα θνκβία ελδπκάησλ θαη ράιθηλν δαθηπιίδη κε εγράξαθηε παξάζηαζε
ζρεκαηνπνηεκέλεο αλζξψπηλεο κνξθήο (εηθ.3,4).
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: θνχπεο, ράιθηλα θνκβία, ράιθηλν δαθηπιίδη.
νο
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδνο (13 αη.)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ναηζίδνπ- Βαζηιεηάδνπ- Ησλζηαληηλίδνπ 2010, 223-233, εηθ.15-17, ζρ.3.

Εικ.1 (Παιςίδου- Βαςιλειάδου- Κωνςταντινίδου 2010, ςχ.3)

Εικ.2 (Παιςίδου-Βαςιλειάδου-
Κωνςταντινίδου, 2010, εικ.15)
Εικ.3 (Παιςίδου-Βαςιλειάδου,- Εικ.4 (Παιςίδου-Βαςιλειάδου,
Κωνςταντινίδου 2010,εικ.16) Κωνςταντινίδου, 2010, εικ.17)

93
Γ.1.2. Οδόο Φωηίνπ 5
΢ύλνιν ηάθωλ: 8
Θέζε: γεληθά ζην νηθφπεδν θαη ζπλδένληαη κε ηε Ινλή Θαηφκνπ.
Παξαηεξήζεηο: Οην παξαπάλσ νηθφπεδν πνπ βξίζθεηαη λφηηα ηνπ βπδαληηλνχ λανχ ηνπ
Μζίνπ Δαπίδ (Ινλή Θαηφκνπ) απνθαιχθζεθαλ ηέζζεξηο θηβσηηφζρεκνη ηάθνη θαη δχν δίδπκνη
22
θακαξσηνί ζε ζπζηάδα κε κεζνηνηρία (εηθ.1).
Οην δπηηθφ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ ζψδνληαη νη θηβσηηφζρεκνη ηνπνζεηεκέλνη παξαηαθηηθά κε
πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ. Δελ δηαηεξνχλ θάιπςε θαη είλαη θηηζκέλνη κε αξγνιηζνδνκή θαη ζπνξαδηθέο
πιίλζνπο σο ζπλδεηηθφ πιηθφ. Ωο δάπεδν ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ ιαμεπκέλν βξάρν, πνπ επηρξίεηαη φπσο
θαη νη ηνίρνη ηνχο κε ξφδηλν θνλίακα. Οε ηξείο απφ απηνχο δηακνξθψλεηαη ζηελ αλαηνιηθή ζηελή
πιεπξά θάζεηε δίνδνο - ζπξίδα, ελψ δχν δηαηεξνχλ πξνζθέθαιν απφ θνλίακα ζηε δπηηθή πιεπξά.
Οην εζσηεξηθφ ηνπο βξέζεθαλ πνιιαπιέο θαη επάιιειεο ηαθέο κε ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηνλ
Π3 πνπ θηινμελεί έσο θαη 9. Ηπξίσο είλαη αθηέξηζηεο εθηφο απφ δχν ράιθηλνπο θξίθνπο θαη έλα
ράιθηλν δαθηπιίδη κε ζθελδφλε πνπ βξέζεθαλ ζηνλ Π3.
Οην αλαηνιηθφ ηκήκα ηνλ ζθάκκαηνο εξεπλήζεθαλ δχν δηπινί θακαξσηνί ηάθνη θηηζκέλνη κε
ιίζνπο, πιίλζνπο, θεξακίδηα θαη ιάζπε, Ε θακάξα ηνπο δε δηαηεξείηαη παξά κφλν ηκεκαηηθά ζηε
γέλεζε ηεο. Μ αλαηνιηθφο έρεη νξηδφληηα είζνδν-δίνδν, πξνεμέρνπζεο πέηξεο ζηνλ αλαηνιηθφ ηνίρν,
πξνζθέθαιν απφ θνλίακα θαη ρξεζηκνπνηεί σο δάπεδν ην ιαμεπκέλν βξάρν, πνπ επηρξίεηαη κε
αζβεζηνθνλίακα. Μ δπηηθφο δελ δηακνξθψλεη είζνδν θαη δελ δηαζέηεη πέηξεο ή ζθαινπάηηα γηα ηελ
θάζνδν ζην εζσηεξηθφ ηνπ ζαιάκνπ.
Σππνινγία: θηβσηηφζρεκνη θαη θακαξνζθεπείο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδνο (10νο-12εο αη.)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2004d, 306-307, πηλ.87γ.

Εικ.1 (Μαρκι 2004d, πιν.87γ)

Γ.1.3. Οδόο Αγάπεο

΢ύλνιν ηάθωλ: δελ αλαθέξεηαη
Θέζε: ζην ΚΔ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ
Παξαηεξήζεηο: Οην παξαπάλσ νηθφπεδν απνθαιχθζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ζσζηηθήο
αλαζθαθήο ηάθνη ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ. Νξφθεηηαη θπξίσο γηα ιαθθνεηδείο ηαθέο. Γλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη

22
Γπηζεκάλζεθε επίζεο θαη κία ειεχζεξε ηαθή Ιεηαβπδαληηλψλ ρξφλσλ.

94
θακαξνζθεπήο ηάθνο κε θιίκαθα θαζφδνπ πνπ εληάζζεηαη ζε θφγρε ηνπ δπηηθνχ ηκήκαηνο ηνπ νηθνπέδνπ.
Νηζαλφλ ην ηκήκα απηφ ηνπ λεθξνηαθείνπ λα ηαπηίδεηαη κε ην κεηφρη ηεο κνλήο Δσγξάθνπ.
Σππνινγία: Θαθθνεηδήο, θακαξνζθεπήο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Βπδαληηλή πεξίνδνο (γεληθή ρξνλνιφγεζε)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2000, 54-61.

Γ.1.4. Υώξνο Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο

΢ύλνιν ηάθωλ: 24
Θέζε: δηάλνημε ηάθξνπ γηα ηε ηνπνζέηεζε ζσιήλσλ απνρέηεπζεο φκβξησλ
πδάησλ ζηα πιαίζηα ηνπ έξγνπ «Γπέθηαζε Φηινζνθηθήο ζρνιήο θαη δηακφξθσζε Ναλεπηζηεκηαθνχ
πεδνδξνκίνπ»
Παξαηεξήζεηο: Ηαηά ηελ αλαζθαθή απνθαιχθζεθαλ ηκήκαηα ηξηψλ κηθξψλ πεξηβφισλ.
Οπλνιηθά ήιζαλ ζην θσο 24 ηαθέο.
Οπγθεθξηκέλα, ηάθνη απνθαιχθζεθαλ ζηελ αλαηνιηθή θαη δπηηθή παξεηά ηεο ηάθξνπ, νρηψ
ζε θάζε κηα, ελψ, νη ππφινηπεο νθηψ ηαθέο απνθαιχθζεθαλ ζην πιάηνο ηεο ηάθξνπ θαη εηζρσξνχλ
άιινηε ιηγφηεξν θη άιινηε πεξηζζφηεξν ζηελ αλαηνιηθή παξεηά, κε εμαίξεζε ηελ ηαθή 20 πνχ
εηζρσξεί ζηε δπηηθή παξεηά. Απφ απηέο, νη επηά ήηαλ θηηζηέο θαη νη ππφινηπεο 17 ιαθθνεηδείο ζε
αβαζή ιάθθν. Οε ηέζζεξηο απφ ηνπο ιαθθνεηδείο δηακνξθσλφηαλ ηα φξηα ηνπ ιάθθνπ πεξηκεηξηθά κε
αξγνχο ιίζνπο θαη θεξακίδηα.
Μ ζπλεζέζηεξνο πξνζαλαηνιηζκφο ήηαλ Α-Δ θαη αθνξνχζε ζε 19 ηαθέο. Ιφλνλ 2 είραλ
πξνζαλαηνιηζκφ Β-Κ, ελψ ζε 3 πεξηπηψζεηο ν πξνζαλαηνιηζκφο δελ δηεπθξηλίζηεθε. Οεκεησλφηαλ
ππθλφηεηα ζην θεληξηθφ ηκήκα ηεο ηάθνπ.
΢αξαθηεξίδνληαη κε βεβαηφηεηα έμη ηαθέο σο παηδηθέο θαζψο θαη κία πνπ αλήθεη πηζαλφηαηα ζε
έθεβν. Παθέο ελειίθσλ είλαη ελλέα, ελψ νη ππφινηπεο είλαη αδηεπθξίληζηεο. Μη ηαθέο ήηαλ αθηέξηζηεο.
Ιφλνλ απφ ηελ επίρσζε νξηζκέλσλ ηάθσλ ζπγθεληξψζεθαλ αβαθή φζηξαθα θαη ζξαχζκαηα απφ
πνξζειάληλα αγγεία, θαζψο θαη 50 πεξίπνπ ηκήκαηα εβξατθψλ ελεπίγξαθσλ επηηχκβησλ ζηειψλ.
Νηζαλνινγείηαη απφ ηελ αλαζθαθέα φηη πξφθεηηαη γηα ηαθέο ζιαβηθψλ θχιισλ ησλ ζθνηεηλψλ
αηψλσλ.
Σππνινγία: θηηζηνί θαη ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: δελ βξέζεθαλ
Υξνλνιόγεζε: Οθνηεηλή πεξίνδνο (8νο – 9νο αη.)
Βηβιηνγξαθία:
1. Αδάκ- Βειέλε 1999, 524-525.

Γ.1.5. Οδόο Αρηιιέωο 11

΢ύλνιν ηάθωλ: 35
Θέζε: γεληθά ζην νηθφπεδν
Παξαηεξήζεηο: Αλαζθαθή Ναιαηνρξηζηηαληθνχ λεθξνηαθείνπ, πνπ παξνπζηάδεη ηξία επίπεδα
ηαθψλ κε θηηζηνχο θακαξσηνχο ζηελ πξσηκφηεξε θάζε ηνπ θαη κεηαγελέζηεξνπο ιαθθνεηδείο
ηάθνπο (εηθ1).
Οηελ Βπδαληηλή πεξίνδν ρξήζεο ηνπ λεθξνηαθείνπ αλήθνπλ 35 ιαθθνεηδείο, ηάθνη κε
πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ, απφ ηνπο νπνίνπο νη 27 ήηαλ θαιπκκέλνη κε ρψκα θαη νη νθηψ ήηαλ αβαζείο.
Βξέζεθε δε θαη έλαο εγρπηξηζκφο. Αξθεηνί ιάθθνη έθεξαλ ζαλ ζήκα ζηε ζέζε ηεο θεθαιήο κηα πέηξα
θη έλαο απφ απηνχο θηνλίζθν.

95
 νπ
Οηελ αξρηθή θάζε ηνπ 5 αη. αλήθνπλ δέθα θηηζηνί θακαξνζθεπείο ηάθνη κε πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ, ζε
23
ηξεηο ζπζηάδεο .
Σππνινγία: ιαθθνεηδείο
Γπξήκαηα: δελ αλαθέξνληαη
Υξνλνιόγεζε: Ναιαηνρξηζηηαληθή έσο Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2005a, 683-684, εηθ.38.

Εικ.1 (Μαρκι2005a, εικ.38)

Γ.1.6. Οδόο Ράπηε 34

΢ύλνιν ηάθωλ: 17
Θέζε: γεληθά ζην νηθφπεδν πάλσ ζε παιαηνρξηζηηαληθφ λεθξνηαθείν
Παξαηεξήζεηο: Οε νηθφπεδν ηεο παξαπάλσ νδνχ απνθαιχθζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ζσζηηθήο
ηκήκα ηνπ δπηηθνχ λεθξνηαθείνπ ηεο Θεζζαινλίθεο κε 17 ηάθνπο (εηθ.1). Οπγθεθξηκέλα
εληνπίζηεθαλ 15 θηηζηνί θακαξσηνί ηάθνη , απφ ηνπο νπνίνπο αλαζθάθεθαλ νη 6 , γηαηί νη
ππφινηπνη πξνρσξνχζαλ θάησ απφ ηηο φκνξεο νηθνδνκέο, έλαο θηηζηφο θηβσηηφζρεκνο θαη έλαο
θαιπβίηεο (εηθ.2). Μη ηάθνη ήηαλ φινη πξνζαλαηνιηζκέλνη, εθηφο απφ ηνλ θαιπβίηε, πνπ είρε
πξνζαλαηνιηζκφ Β -Κ θαη ήηαλ αδηαηάξαθηνο, ελψ νη ππφινηπνη ήηαλ θαηεζηξακκέλνη θαη
δηαηαξαγκέλνη. Μ θηβσηηφζρεκνο βξέζεθε θιεηζηφο κε θάιπςε απφ ζρηζηφπιαθεο θαη πεξηείρε έλαλ
αθηέξηζην λεθξφ ζε χπηηα ζέζε. Απφ ηνπο ππφινηπνπο ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ν Π5 πνπ έζσδε ην
ζηξσκέλν κε ζξαχζκαηα καξκάξηλσλ πιαθψλ δάπεδφ ηνπ , ελψ ζηνλ Π 12, πνπ πεξηείρε πέληε
λεθξνχο, βξέζεθαλ ηξία πήιηλα κπξνδνρεία, ζηνλ Π8 , φπνπ δηαπηζηψζεθαλ δχν ζηξψκαηα ηαθήο,
έλα, θαη ζηνπο Π1 θαη Π9 , λνκίζκαηα. Μη ηάθνη πνπ ρξνλνινγνχληαη ζηελ αξρηθή ηνπο θάζε ζηνλ 4ν
αηψλα θαίλεηαη πσο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηνλ 6ν-7ν αηψλα, ηδηαίηεξα φζνη έζσδαλ
δπν επάιιεια ζηξψκαηα ηαθήο. Ιεηά ηελ έξεπλα νη ηάθνη θαηαρψζεθαλ.
Σππνινγία: θακαξνζθεπείο , θηβσηηφζρεκνο, θαιπβίηεο
Γπξήκαηα: λνκίζκαηα
Υξνλνιόγεζε: Ναιαηνρξηζηηαληθή έσο θαη ηελ Ιεηαβαηηθή πεξίνδν (4νο – 7νο αη.)
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2004c, 311, ζρ.38, πηλ.88β

23
Μη ηάθνη ηεο πξψηεο ζπζηάδαο (Π4, 7 θαη 56) νξηνζεηνχληαη εμσηεξηθά απφ θνηλφ εμσηεξηθφ ηνίρν. Μη ηάθνη

ηεο δεχηεξεο είλαη θηηζκέλνη ν έλαο δίπια ζηνλ άιιν θαη εθείλνη ηεο ηξίηεο ζπζηάδαο νξηνζεηνχληαη απφ
πεξίβνιν.

96
 Εικ.2 (Μαρκι, 2004c, πιν.88β)
Εικ.1 (Μαρκι 2004c,
ςχ.38)

Γ.1.7. ΢πκβνιή ηωλ νδώλ Ηαπάηνπ-Ζβάλωθ-Γαιαλάθε. 66ν Δεκνηηθό ΢ρνιείν

΢ύλνιν ηάθωλ: 34
Θέζε: Οηνλ ρψξν ξσκατθνχ θαη Ναιαηνρξηζηηαληθνχ λεθξνηαθείνπ
Παξαηεξήζεηο: Ε αλαζθαθηθή έξεπλα ζην νηθφπεδν ηεο ζπκβνιήο ησλ νδψλ Ηαπάηνπ-
Ζβαλψθ- Γαιαλάθε έθεξε ζην θσο, ζην δπηηθφ ηκήκα ηνπ ζθάκκαηνο ηάθνπο θαη ειεχζεξεο ηαθέο.
Νξφθεηηαη γηα ηξηάληα ηέζζεξηο ειεχζεξεο ηαθέο κε πξνζαλαηνιηζκφ Δ.-Α. Μξηζκέλεο είραλ
ηνπνζεηεζεί αλάκεζα ζηηο πξνγελέζηεξεο ηαθηθέο θαηαζθεπέο πξνθαιψληαο εθηεηακέλε
θαηαζηξνθή ζηα ηνηρψκαηα ηνπο. ΢αξαθηεξηζηηθά ησλ πεξηζζφηεξσλ ειεχζεξσλ ηαθψλ ήηαλ ε
απνπζία πξνζθέθαισλ θαη ε ηνπνζέηεζε ησλ ρεξηψλ παξάιιεια πξνο ην ζψκα. ΢ξνλνινγνχληαη
ζην κεηαίρκην ησλ Ρζηεξνβπδαληηλψλ θαη Ιεηαβπδαληηλψλ ρξφλσλ.
Σππνινγία: αβαζείο ιάθθνη
Υξνλνιόγεζε: Ρζηεξνβπδαληηλή-Ιεηαβπδαληηλή πεξίνδνο
Βηβιηνγξαθία:
1. Ιαξθή 2004, 313-314.

97
 2. Οι νεκροπόλεις ηης Θεζζαλονίκης έφς ηην όυιμη αρταιόηηηα
2.1. Γενικά
Η Θεζζαινλίθε ζπλνηθίζηεθε ην 316 π.Υ. θαη ε αθξηβήο ρσξνζέηεζή ηεο ηελ πεξίνδν
εθείλε απνηειεί αθόκε αληηθείκελν ζπδεηήζεσλ θαη έξεπλαο24 αλ θαη ηα αλαζθαθηθά
δεδνκέλα ηα ηειεπηαία ρξόληα κάιινλ ζπλεγνξνύλ πεξηζζόηεξν ζηελ άπνςε όηη
θαηαιάκβαλε ην λόηην ηκήκα ηεο βπδαληηλήο πόιεο κε λόηην όξην ηελ νδό Σζηκηζθή25.
΢ύκθσλα πάληα κε ηα αλαζθαθηθά ζηνηρεία ην δπηηθό ηείρνο βξηζθόηαλ αλαηνιηθόηεξα ηνπ
ξσκατθνύ-βπδαληηλνύ θαη ην αλαηνιηθό θαηά κήθνο ηεο νδνύ Γμαδαθηύινπ26 (πηλ.1 α-γ).
Οη δύν λεθξνπόιεηο ηεο αξραηόηεηαο27 αλαπηύρζεθαλ εθηόο ησλ Γιιεληζηηθώλ
πεξηβόισλ ζύκθσλα κε ηνλ λόκν πνπ ίζρπε ζηελ αξραηόηεηα γηα ηηο ηαθέο28. Λίγνη
ειιεληζηηθνί ηάθνη θαη αθόκα πην ιίγνη ξσκατθνί νη νπνίνη αλαζθάθεθαλ ζε πεξηνρή πνπ
επεθηάζεθε ε πόιε θαηά ηε ξσκατθή πεξίνδν29, θαζηζηνύλ ππαξθηή ηεο πηζαλόηεηα λα
ππήξρε θαη άιινο ρώξνο ηαθήο ζην πεδηλό ηκήκα λόηηα ηεο ειιεληζηηθήο Θεζζαινλίθεο θαη
κέρξη ηε ζάιαζζα, ν νπνίνο ράζεθε κε ηελ επέθηαζή ηεο30.
Η επηινγή απηώλ ησλ πεξηνρώλ σο ρώξσλ ηαθήο ήηαλ αλαγθαζηηθή, αθελόο γηαηί
σο δεκόζηα γε δελ απνηεινύζαλ ηδηνθηεζία θαλελόο θαη αθεηέξνπ γηαηί ππήξρε ππνδνκή
πνπ εμαζθάιηδε ηελ πξόζβαζε ζε θάζε επνρή ηνπ έηνπο θαη κε νπνηεζδήπνηε θαηξηθέο
ζπλζήθεο31. ΢ηα κέζα ηνπ 3νπ αηώλα ε πόιε αλαλέσζε ηελ νρύξσζή ηεο επεθηείλνληάο ηελ
πξνο ηνλ θάκπν θαη έηζη έλα κεγάιν ηκήκα ηνπ Γιιεληζηηθνύ θαη πξώηκνπ Ρσκατθνύ
λεθξνηαθείνπ βξέζεθε εληόο ησλ ηεηρώλ θαη θαηαρώζεθε (πηλ. 1δ).
Γηα ηελ εηθόλα ησλ λεθξνπόιεσλ θαη ηνλ ηξόπν εμάπισζήο ηνπο θαζνξηζηηθή
ζεκαζία δηαδξακάηηζαλ νη ρείκαξξνη πνπ δηέζρηδαλ ηηο εθηόο ησλ ηεηρώλ πεξηνρέο θαη

24
Vickers 1972, 156-170. Vitti 1996, 49. Βειέλεο 1996, 495. Βειέλεο 1998, 31
25
Μαξθή 2006, 49
26
Καξύδαο 1997, 445
27
Kurt et al. 1971 θαη Toynbee 1971
28
Γκκαλνπειίδεο 1989, 176. Sarandi 2006, 432-433. Snively 1998, 491-492.
29
Σζίκπίδνπ- Απισλίηε 1998, 558. Κνύζνπια θαη ζπλ. 1996, 498-499.
30
Κσλζηαληνύιαο 2010-2012, 65-66
31
Σα ηειεπηαία ρξόληα έρνπλ βξεζεί ηκήκαηα ηξηώλ δξόκσλ ζηνλ ρώξν ηνπ αλαηνιηθνύ λεθξνηαθείνπ. Βι.

Σξαθνζνπνύινπ-΢αιαθίδνπ 1999, 210 εηθ. 3. Σζηκπίδνπ- Απισλίηε 2003, ζεκ. 30, 31. Σόζθα θαη ζπλ. 1997, 421 εηθ.

8 θαη γηα δπηηθό λεθξνηαθείν Παηζίδνπ θαη ζπλ. 2010, 224 εηθ.2, γηα ηηο πύιεο ηεο Θεζζαινλίθεο ηόζν αλαηνιηθά
όζν θαη δπηηθά βι. Καδακία-Σζέξλνπ 2001, 64-65.

98
απνηεινύζαλ ηα θπζηθά όξηα ησλ επεθηάζεσλ ηνπο, δεκηνπξγώληαο ηνπο ρώξνπο κέζα
ζηνπο νπνίνπο αλαπηύρζεθαλ θαη ηα ρξηζηηαληθά θνηκεηεξία32. Πξόθεηηαη γηα πέληε
ρείκαξξνπο ζηνλ αλαηνιηθό ηνκέα θαη ηξεηο ζηνλ δπηηθό όπνπ κεηά ηνλ θνξεζκό ησλ
πεξηνρώλ πνπ όξηδαλ νη πξώηνη θαη πιεζηέζηεξνη ζηελ πύιε ρείκαξξνη, ηα λεθξνηαθεία
επεθηείλνληαλ ζην ρώξν πνπ όξηδαλ νη επόκελνη33 (πηλ. 2α).
Σα λεθξνηαθεία ηεο Ρσκατθήο πεξηόδνπ ζπκπιεξώλνπλ πεξίβνινη, αγσγνί θαη
θξεάηηα πδξνδόηεζεο. Από ηα αλαζθαθηθά δεδνκέλα34 θαίλεηαη όηη αξδεύνληαλ από ην
πδξαγσγείν ηνπ Υνξηηάηε ή ηνπ Ρεηδηθίνπ κέζσ θιεηζηώλ αγσγώλ θαη θξεαηίσλ35 πνπ
νδεγνύζαλ ζε δεμακελέο, ζηεγαζκέλεο ή όρη πνπ γέκηδαλ από ηα όκβξηα θαη εμαζθάιηδαλ
ην πόηηζκα ησλ γύξσ από ηνπο ηάθνπο θήπσλ, ησλ θπηώλ θαη ησλ δέληξσλ. Σξεηο αγσγνί
αλαζθάθεθαλ ζηα ζεκέιηα ηνπ θηηξίνπ ΟΤΘ ζην αλαηνιηθό λεθξνηαθείν. Γηα ηελ άξδεπζε
ησλ λεθξνηαθείσλ ρξεζηκνπνηνύζαλ επίζεο θαη πεγάδηα. Μέζα ζηα όξηα ησλ
λεθξνηαθείσλ αλαζθάθεθαλ θαη άιια θηίζκαηα, όπσο θέιιεο36, θεξακηθνί θνύξλνη37,
θαηαζηήκαηα, απνζήθεο θαη κλεκεηώδεηο πξνζβάζεηο38 (πηλ.2 β, γ).
Γπηπιένλ ν εληνπηζκόο ηνπ εβξατθνύ λεθξνηαθείνπ ζηελ αλαηνιηθή λεθξόπνιε39 θαη
ε παξνπζία ελόο αξηζκνύ ηξαπεδηόζρεκσλ, πηζαλόλ γνηζηθώλ ηάθσλ40, απνδεηθλύνπλ ηελ
παξαρώξεζε ηόπνπ ηαθήο θαη ζε άιιεο εζλόηεηεο είηε σο παξαρώξεζε από ηελ πνιηηεία
κεηά από ζρεηηθό αίηεκα είηε απηνβνύισο από ηνπο πνιίηεο ζε θάπνην ρώξν ηεο
εθηεηακέλεο λεθξόπνιεο γηα ηνλ εληαθηαζκό ησλ κειώλ ηνπο (Πηλ.3 α).
΢ηνπο Τζηεξνξσκαηθνύο ρξόλνπο, ηα κέιε ηεο ρξηζηηαληθήο θνηλόηεηαο ηεο
Θεζζαινλίθεο εληαθηάδνληαλ ζε θνηλά κε ηνύο εζληθνύο λεθξνηαθεία θαη ζε ηππνινγηθά
ίδηνπο ηάθνπο. Δηαρσξίδνληαη, ζην κέηξν ηνπ δπλαηνύ, από ηελ πξνζήισζε ζηνλ

32
Όιε ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία Μαξθή 2006, 49-53 θαη λεώηεξα ζηνηρεία από ηηο αλαζθαθέο γηα ην ΜΓΣΡΟ
Θεζζαινλίθεο Αρεηιαξά 2009, 247
33
Μαξθή 2006, 50-53
34
Μηραειίδεο 1969, 361 θαη Αρεηιαξά 2007, 217
35
Μαξθή - Αγγέιθνπ 1981, 68
36
Οη θέιιεο (celle memoriae) ήηαλ κηθξώλ δηαζηάζεσλ θηίζκαηα πξννξηζκέλα ηα ηελ λεθξηθή ιαηξεία, Μαξθή

1996-1997, 125-150
37
Ναικπάληεο 1989, 352
38
Πειεθαλίδνπ 1993, 379-380
39
Μαξθή 2006, 60-61
40
Μαξθή, 1989, 357

99
εληαθηαζκό θαη ηε κέξηκλα γηα ηελ ηήξεζε ηνπ πξνζαλαηνιηζκνύ Α-Δ. Γπθνιόηεξεο ζηελ
αλαγλώξηζε είλαη νη πεξηπηώζεηο πνπ ζώδνπλ ρξηζηηαληθά ζύκβνια ραξαγκέλα ζην θνλίακα
ησλ ηνηρσκάησλ ησλ ηάθσλ θαη ζηα επηηύκβηα ζήκαηα41, όπσο νη ηζνζθειείο ζηαπξνί, νη
ζηαπξνί ζρήκαηνο Υ, ν ηρζύο θαη ε άγθπξα. Σέηνηα ζηνηρεία δηαηεξήζεθαλ ζε ειάρηζηα
ηαθηθά κλεκεία ηεο Θεζζαινλίθεο. Με αθεηεξία ηε ζέζε αλεύξεζεο ησλ παξαπάλσ ηάθσλ,
πξέπεη λα δερζνύκε όηη ν εθρξηζηηαληζκόο ησλ λεθξνηαθείσλ ηεο Θεζζαινλίθεο ππήξμε
ζηαδηαθόο θαη ήηαλ απνηέιεζκα κηαο εμειηθηηθήο πνξείαο πνπ άξρηζε κε ηελ παξνπζία
κεηθηώλ ηάθσλ ζηηο εθηεηακέλεο λεθξνπόιεηο42 (πηλ.3 β).
΢ηα Παιαηνρξηζηηαληθά ρξόληα κεηά ηνλ Κσλζηαληίλν Α΄ (324-337) ε Γθθιεζία
αλέιαβε ηελ αλέγεξζε Μαξηπξίσλ κε ζθνπό ηελ απόδνζε ηηκήο θαη ιαηξείαο ζηνπο
Μάξηπξεο ηεο θάζε πόιεο. Οη Μάξηπξεο ηηκήζεθαλ ζηνπο ηόπνπο ηαθήο ή αζιήζεώο ηνπο
κε κηθξνύο επθηήξηνπο νίθνπο γύξσ από ηνπο νπνίνπο, αλαπηύρζεθαλ ηα ρξηζηηαληθά
θνηκεηήξηα43.
Όπσο θαίλεηαη από ηα ζπλαμάξηα θαζνξηζηηθή γηα ηε δεκηνπξγία ησλ πξώησλ
ρξηζηηαληθώλ λεθξνηαθείσλ ζηε Θεζζαινλίθε πξέπεη λα ππήξμε ε ζπκβνιή ηνπ επηζθόπνπ
Αιεμάλδξνπ πνπ κεηέθεξε ην ιείςαλν ηεο Αγίαο Μαηξώλαο θαη θξόληηζε ελδερνκέλσο λα
κεηαθέξεη από ηελ Πύδλα ην ιείςαλν ηνπ Αγίνπ Αιεμάλδξνπ. Αλακθίβνια44. ΢εκαληηθή
ζηνλ ηνκέα απηό πξέπεη λα ππήξμε θαη ε δξαζηεξηόηεηα ηνπ επηζθόπνπ Αρνιίνπ ή
Αζρνιίνπ, πνπ θαηείρε ηνλ επηζθνπηθό ζξόλν ηεο Θεζζαινλίθεο από ηα κέζα ηνπ 4νπ
αηώλα έσο ην 38445.
΢πγρξόλσο θαιιηεξγήζεθε θαη ε επηζπκία γηα εληαθηαζκό ησλ πηζηώλ πιεζίνλ ηνπ
ηάθνπ ησλ καξηύξσλ (ad Sanctos)46 ελώ γύξσ από απηνύο ηνπο ηάθνπο ζπγθεληξώλνληαλ
νη ρξηζηηαλνί γηα λα ηειέζνπλ ηα κεηεμειηγκέλα ζε αγάπεο λεθξόδεηπλα47. Μία cella

41
Pallas 1975, 1-19
42
Μαξθή 2006, 53-57
43
Μαξθή 2006, 53-57
44
ό.π. 55
45
ό.π. 55-56
46
Picard 1998, 722
47
Μαξθή 2006, 205-210.

100
πξννξηζκέλε γηα ηελ νηθνγελεηαθή λεθξηθή ιαηξεία αλαζθάθεθε ζην δπηηθό λεθξνηαθείν
ηεο Θεζζαινλίθεο48 (πηλ. 3 γ).
Σα εθθιεζηαζηηθά θνηκεηήξηα ηεο Θεζζαινλίθεο ππέζηεζαλ κεγάιε θαηαζηξνθή
από ην ραγάλν ησλ Αβάξσλ ην 618. Αλ θαη εγθαηαιείθζεθαλ γηα θάπνην δηάζηεκα ηελ
πεξίνδν ησλ επηδξνκώλ, θαίλεηαη όηη εμαθνινύζεζαλ λα ρξεζηκνπνηνύληαη ζε θαηξνύο
εηξήλεο θαη είλαη βέβαην όηη επαλαρξεζηκνπνηήζεθαλ ζε κεγάιν βαζκό θαηά ηνύο
κεζνβπδαληηλνύο ρξόλνπο θαζώο ππάξρεη ηζηνξηθή αλαθνξά ηνπ 10νπ κ.Υ. αη., όπνπ
αλαθέξεηαη θαζαξά ε ρξήζε δύν πεξηνρώλ αλαηνιηθά θαη δπηηθά ηεο πόιεο γηα ηελ ηαθή
ησλ λεθξώλ49.

2.2. Δσηική Νεκρόπολη

Σν δπηηθό λεθξνηαθείν ηεο Θεζζαινλίθεο αλαπηύρζεθε θαηά κήθνο ηεο νδνύ
Λαγθαδά από ηελ πεξηνρή ηεο πιαηείαο Δεκνθξαηίαο (Βαξδάξεο) κέρξη ηελ νδό Αγίσλ
Πάλησλ θαη ηνλ ΢πλνηθηζκό Σπξνιόεο. ΢πνξαδηθά δε ηάθνη εληνπίδνληαη κέρξη ηελ νδό
Γηαλληηζώλ, ηελ πεξηνρή ηεο Ξεξνθξήλεο θαη ηα βνξεηνδπηηθά όξηα ηνπ Δήκνπ
Ακπεινθήπσλ. Η ρξήζε ηεο πεξηνρήο απηήο σο λεθξνηαθείν ρξνλνινγείηαη, κε βάζε ηα
αξραηνινγηθά δεδνκέλα, από ηνλ 3ν π.Υ. κέρξη θαη ηα ηέιε ηνπ 6νπ αη50. Σν πινύζην
αλαζθαθηθά πιηθό ζπκπιήξσζαλ νη αλαζθαθέο γηα ην ΜΓΣΡΟ Θεζζαινλίθεο πνπ
απέδσζαλ πιεζώξα Γιιεληζηηθώλ θαη Ρσκατθώλ ηάθσλ51.
΢ην δπηηθό λεθξνηαθείν, όπσο ήδε αλαθέξζεθε, βξέζεθαλ ηάθνη όισλ ησλ ηύπσλ.
Πην ζπλεζηζκέλνη θαηά ηελ Γιιεληζηηθή θαη πξώηκε Ρσκατθή πεξίνδν ήηαλ νη ιαθθνεηδείο
ηάθνη κε θάιπςε ζπλήζσο από αθαλόληζηεο πιάθεο ή ρώκα. ΢ηα Απηνθξαηνξηθά ρξόληα
ζπλερίδεηαη ε θαηαζθεπή ησλ ιαθθνεηδώλ ηάθσλ θαιπκκέλσλ πξόρεηξα κε πιάθεο από
ζρηζηόιηζν, ζξαύζκαηα θεξακίδσλ, επηηάθηεο ζηήιεο από παιαηόηεξνπο ηάθνπο αθόκα θαη
κε αξγνύο ιίζνπο, ελώ ηαπηόρξνλα εκθαλίδνληαη νη θεξακνζθεπείο θαη νη ρηηζηνί
θηβσηηόζρεκνη ηάθνη. Βξέζεθαλ θαη ζρεηηθά ιίγεο ζαξθνθάγνη πνπ ήηαλ ζπλήζσο
νηθνγελεηαθνί ηάθνη. Έλα μερσξηζηό είδνο ηάθνπ ζε κνξθή νιόθιεξνπ θηηξίνπ κε

48
Μαξθή 1996-1997, 125-126
49
Δήκεηζαο 1988, 408 ζεκ. 1, Πάιιαο 1971, 140 θ.ε
50
Παπαδόπνπινπ 1964, 334, κε αόξηζηε αλαθνξά ζε ηάθνπο ειιεληζηηθήο επνρήο ζηε Ρακόλα βι. θαη Αδάκ-

Βειέλε θαη ζπλ. 1991, 221-234.

51
Αρεηιαξά, 200, 215-221 θαη Αρεηιαξά 2009, 247

101
ζαξθνθάγνπο ζην εζσηεξηθό ηνπ, ην ιεγόκελν καπζσιείν, αληηπξνζσπεύεηαη κε έλα
παξάδεηγκα πνπ βξέζεθε ζηε ζπκβνιή ησλ νδώλ Μαξγαξνπνύινπ θαη Βεξαηίνπ πίζσ από
ηνλ λέν ΢ηδεξνδξνκηθό ΢ηαζκό Θεζζαινλίθεο52. Έλα πην ζύλζεην θαη ηδηόκνξθν ηαθηθό
κλεκείν ην νπνίν ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πνιιέο ηαθέο είλαη ην cubiculum πνπ βξέζεθε ζηελ
νδό Φξπδή 31. Υξνλνινγείηαη ζην ηέινο ηνπ 3νπ αη. θαη έρεη πεξίνδν ρξήζεο κέρξη θαη ηνλ
4ν αη.53 (πηλ.4 α.)
Γπίζεο βξέζεθαλ επηηάθηα βσκνεηδή ζήκαηα. Δηάθνξεο παξαιιαγέο ζπλδένπλ ηα
κλεκεία απηά κε κεηαζαλάηηεο ηειεηνπξγίεο θαη πηζαλώο ιαηξεία εξώσλ54 . Η ύπαξμε
αγσγνύ ρνώλ ζε πνιιά βσκνεηδή ζήκαηα, από ηελ επηθάλεηά ηνπο κέρξη θαη ην εζσηεξηθό
ηνπ ηάθνπ, απνδεηθλύεη ηε ιαηξεπηηθή θαη ηαθηθή ρξήζε ησλ επηηάθησλ απηώλ
θαηαζθεπώλ. Απαληώληαη ζε νκάδεο ησλ πέληε έσο θαη δεθαπέληε ζεκάησλ (πηλ.4 α).
΢ηα κέζα ηνπ 3νπ αη. εκθαλίζηεθε ν ηύπνο ηνπ θακαξσηνύ ηάθνπ πνπ γξήγνξα
θπξηάξρεζε εληζρπκέλνο θπξίσο από ηηο λέεο ζξεζθεπηηθέο αληηιήςεηο δηαρείξηζεο ηνπ
ζώκαηνο, νη νπνίεο επλόεζαλ θαη ηελ θνηλή πνιιαπιή ηαθή ζε έλαλ ηάθν. Έρνπλ βξεζεί
εθαηνληάδεο θακαξσηνί ηάθνη, κεκνλσκέλνη θαη ζε ζπγθξνηήκαηα δύν, ηξηώλ, έμη θαη ελλέα
ηάθσλ θαζώο θαη κεξηθά ζπγθξνηήκαηα δεθάδσλ θακαξσηώλ ηάθσλ ζε παξάηαμε, ζε κία
ή ζε δύν ζεηξέο κε θνηλή κεζνηνηρία. έλαο ηζρπξόο πεξίβνινο πξνζηάηεπε ην ζπγθξόηεκα
θαη είραλ ρώξν γηα ηε δηελέξγεηα ησλ λεθξηθώλ ηειεηώλ55.
Ιδηαίηεξα κλεκεηώδεο θηίζκα ήηαλ ην πεληάθνγρν ηαθηθό κλεκείν ηεο νδνύ
Καιιηζέαο πνπ ρξνλνινγείηαη ζηνλ 5ν αη.56, ελώ, κέζα ζηα όξηα ηεο παξαπάλσ λεθξόπνιεο
εληνπίζηεθε θαη αξηζκόο ηξαπεδηόζρεκσλ ηάθσλ, νη νπνίνη θαηά ηε γλώκε ηεο Μαξθή,
αλήθνπλ ζηνπο Γόηζνπο57 (πηλ.4 β.).
Από ηνλ 5ν αηώλα θαη κεηά αλεγείξνληαη θαη ζηε δπηηθή λεθξόπνιε Μαξηύξηα κε
ζθνπό λα θαζαγηάζνπλ ηνπο ηάθνπο ησλ εζληθώλ θαη λα απνηειέζνπλ ηνπο πόινπο γύξσ
από ηνπο νπνίνπο ζα νξγαλώλνληαη πηα ηα ρξηζηηαληθά λεθξνηαθεία.

52
Μαθξνπνύινπ 1999, 705-722
53
Μαθξνπνύινπ 1997, 701-702
54
Kurtz, θαη ζπλ. 1971, ζεκ. 1, 155, 168, 215-216, 285.
55
Αδάκ-Βειέλε 1987, 354-355, ζρ. 5, εηθ. 196α, γηα ην ζπγθξόηεκα ηεο νδνύ Δεκνζζέλνπο 8, θαη Μαθξνπνύινπ

1990, 335-336, ζρ. 2, γηα ην ζπγθξόηεκα ηεο νδνύ Λαγθαδά 55

56
Μαξθή 2006, 91-94, ζεκ. 7, ζρ. 1 θαη 32, πίλ.40α
57
Ο.π. :59-60.

102
 Από ηηο πεγέο δύν κόλνλ καξηύξηα ηνπ δπηηθνύ λεθξνηαθείνπ είλαη γλσζηά58. Σo
Μαξηύξην ησλ ηξηώλ Μαξηύξσλ Γηξήλεο, Αγάπεο θαη Υηνλίαο59 θαη ην Μαξηύξην ηεο Αγίαο
Μαηξώλαο60.
Από ηελ αλαζθαθηθή έξεπλα απνθαιύθζεθε έλα ηξίην, άγλσζην, Μαξηύξην ζηε
ζπκβνιή ησλ νδώλ Καιιηζέαο θαη Ακπειώλσλ πνπ ζρεηίδεηαη πηζαλόηαηα κε ηνπο Αγίνπο
Θεόδνπιν θαη Αγαζνπόδα61.
Σα ηειεπηαία ρξόληα νη ζπλερείο αλαζθαθηθέο έξεπλεο απνθάιπςαλ ηελ αςίδα κηαο
βαζηιηθήο ζηελ νδό Μαξγαξνπνύινπ62 γύξσ θαη θάησ από ηελ νπνία αλαζθάθεθαλ ηάθνη
πνύ απνδεηθλύνπλ ηνλ θνηκεηεξηαθό ραξαθηήξα ηεο, έλαλ λαό κεηαμύ ησλ νδώλ Αγίνπ
Δεκεηξίνπ θαη Αγίνπ Νέζηνξνο63, πνπ ζπλδέεηαη κε ηνπηθό Μάξηπξα, ηε βαζηιηθή ηνπ
ζηαζκνύ Δεκνθξαηίαο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ αλαζθαθηθώλ εξγαζηώλ γηα ην Μεηξό
Θεζζαινλίθεο64 θαη βνξεηόηεξα έλαλ λαό πνπ εληνπίζζεθε από αεξνθσηνγξαθία ζην ιόθν
Καξά Σεπέ, θνληά ζην μελνδνρείν Φηιίππεηνλ 65. Από ηα παξαπάλσ γίλεηαη ζαθέο όηη ηα
Μαξηύξηα θαη νη βαζηιηθέο ηνπ δπηηθνύ λεθξνηαθείνπ ήηαλ πεξηζζόηεξα από ηα γλσζηά
από ηηο πεγέο (πηλ. 4 γ).

58
Καδακία-Σζέξλνπ, 2006, 426-428
59
Lemerle 1981, 120, Παπαπνζηόινπ 1973-1074, 346, 355-356.
60
Μαξθή - Αγγέιθνπ 1981, 60, Μνπηζόπνπινο 1985, 58-59
61
Αιεμαλδξήο 1973-1974, 669-670, Naumann, et al. 1966, 13, 19-23.
62
Μαθξνπνύινπ 1999, 705- 708, Αζεκαθνπνύινπ-Αηδαθά 1998, 11, 66
63
Μαθξνπνύινπ 1999, 708-718. Καδακία- Σζέξλνπ 2006, 419
64
Μαθξνπνύινπ 2014, 1-11. (http://www.chae.gr/other/dloads/announcements/makropoulou.pdf)
65
Σνλ δεκνζίεπζε ό θαζεγεηήο Ν. Μνπηζόπνπινο. Πεξηβάιιεηαη από νρπξσκέλν πεξίβνιν θαη ν εληνπηζκόο ηνπ

ζπληζηά πιεξνθνξία ζεκαληηθή, γηαηί απνδεηθλύεη όηη ζηνπο Παιαηνρξηζηηαληθνύο ρξόλνπο ηελ πόιε
πεξηέβαιαλ νρπξσκέλα κνλαζηεξηαθά ζπγθξνηήκαηα θξνπξηαθνύ ραξαθηήξα. Μνπηζόπνπινο 1985.

103
2.3. Αναηολική Νεκρόπολη
Σν αλαηνιηθό λεθξνηαθείν, θαίλεηαη λα ήηαλ πεξηζζόηεξν νξγαλσκέλν θαη
ηδηαίηεξα εθηεηακέλν ήδε από ηελ ειιεληζηηθή επνρή66, αθνύ ζπζηάδεο ηάθσλ έρνπλ θαηά
θαηξνύο απνθαιπθζεί από ηελ πεξηνρή ηεο Κακάξαο, ηεο νδνύ Κ. Μειελίθνπ67 θαη ηεο Πια-
ηείαο ΢ηληξηβαληνύ, ζε όιε ηελ επξύηεξε έθηαζε ηεο Παλεπηζηεκηνύπνιεο θαη ηεο Δηεζλνύο
Έθζεζεο Θεζζαινλίθεο θαη ην λέν Δεκαξρείν68, έσο ηηο εγθαηαζηάζεηο ηνπ Γ' ΢ώκαηνο
΢ηξαηνύ θαη ζπνξαδηθά αθόκε αλαηνιηθόηεξα69. Από ηε κειέηε ησλ πνιπάξηζκσλ
επξεκάησλ ηεθκεξηώλεηαη κε αζθάιεηα ε αδηάιεηπηε ρξήζε ηνπ αλαηνιηθνύ λεθξνηαθείνπ
από ην ηέινο ηνπ 4°νπ αη. π.Υ 70 κέρξη ηνπιάρηζηνλ θαη ην δεύηεξν κηζό ηνπ 4 νπ αηώλα κ.Υ.
Μηα ηδηαίηεξε θαηεγνξία ηαθηθώλ κλεκείσλ ζηελ Γιιεληζηηθή Θεζζαινλίθε απνηεινύλ
νη ιεγόκελνη Μαθεδνληθνί ηάθνη71 αληηπξνζσπεπηηθό παξάδεηγκα ησλ νπνίσλ απνηειεί ν
"ηάθνο ηεο πιαηείαο ΢ηληξηβαλίνπ", ηνπ 3 νπ αη. π.Υ., πνπ απνθαιύθζεθε ην 1957 ζε
νηθόπεδν ηεο νδνύ Αγγειάθε θαη ζηε ζπλέρεηα θαηαρώζεθε72.
Σελ νηθνλνκηθόηεξε θαη απινύζηεξε κνξθή εληαθηαζκνύ απνηειεί ν ιαθθνεηδήο
ηάθνο. Σα ηνηρώκαηα ησλ ιάθθσλ είλαη ζπλήζσο επηρξηζκέλα κε ιεπθό θνλίακα θαη
θαιύπηνληαη θάπνηε κε κεγάιεο ζρηζηόπιαθεο ή αθόκε θαη πιηθό ζε δεύηεξε ρξήζε. Αβαζή
θνηιώκαηα ζην δάπεδν δειώλνπλ ηε ρξήζε μύιηλσλ θιηλώλ ή ρακειώλ θνξείσλ γηα ηελ
ελαπόζεζε ηνπ λεθξνύ. Οη ιαθθνεηδείο ηάθνη αλάγνληαη θπξίσο ζηελ πξώηκε θάζε ηνπ
λεθξνηαθείνπ θαη εκθαλίδνληαη κε ηδηαίηεξε ζπρλόηεηα ζηνλ 3° αιιά θαη ηνλ 2° αη. π.Υ.
Η κεγάιε πιεηνλόηεηα ησλ ηάθσλ αλήθνπλ ζηνλ ηύπν ησλ θεξακνζθεπώλ, πνπ
απνηεινύληαη από κεγάιεο θεξακίδεο ζηέγεο, αληηζεηηθά ηνπνζεηεκέλεο, δύν ζε θάζε
καθξηά πιεπξά θε από κηα ζηηο ζηελέο. Γάλ ν ηάθνο είλαη κηθξνύ παηδηνύ ή πεξηέρεη ππν-
ιείκκαηα από ηελ θαύζε ηνπ λεθξνύ, ηνπνζεηνύληαη κόλν κία ή δύν θεξακίδεο. ΢πρλόο
δε ήηαλ θαη ν εγρπηξηζκόο θπξίσο γηα ηελ ηαθή κηθξώλ παηδηώλ (πηλ.5 α).

66
Γηα όιε ηε ζπγθεληξσκέλε βηβιηνγξαθία, βι. Σζηκπίδνπ-Απισλίηε 2002a, 19-32, θαη Σζηκπίδνπ- Απισλίηε 2003,

11-27, θαη Σζηκπίδνπ-Απισλίηνπ 2007, 247-253.

67
Γηα ηηο πην πξόζθαηεο έξεπλεο ζηελ πεξηνρή, βι. Σζηκπίδνπ-Απισλίηε θαη ζπλ. 2003, 233-244, Σζηκπίδνπ-

Απισλίηε θαη ζπλ. 2004, 269-278, Σζηκπίδνπ-Απισλίηε θαη ζπλ. 2005, 197.
68
Σζηκπίδνπ-Απισλίηε 2006, 285-288
69
Σζηκπίδνπ-Απισλίηε 2002, 59-76
70
Κπξίσο ζηνλ πεδόδξνκν ηεο Κ. Μειελίθνπ θαη ζηνλ ρώξν ηεο ΔΓΘ, βι. Σζηκπίδνπ-Απισλίηε 2001, 215-219.
71
΢ηζκαλίδεο 1985, 35-70, Σζηκπίδνπ-Απισλίηε 1986, 117-142
72
Μαθαξόλαο 1941-1952, 599, Δξνύγνπ 1988, 71-93

104
 Μηα εκθαλώο πην επηκειεκέλε θαηεγνξία απνηεινύλ νη νξζνγώληνη θηηζηνί
θηβσηηόζρεκνη ηάθνη. ΢ηελ Γιιεληζηηθή επνρή είλαη ζπαληόηεξνη θαη δηαηεξνύλ
επηρξίζκαηα ζηηο παξεηέο ηνπο πνπ θάπνηεο θνξέο είλαη θαη έγρξσκα. Οη πην γλσζηνί
ηάθνη απηνύ ηνπ ηύπνπ απνθαιύθζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ζσζηηθήο αλαζθαθήο ζηνλ
ρώξν ηνπ Γ' ΢ώκαηνο ΢ηξαηνύ73 θαη έλαο ηξίηνο ζηε δηαζηαύξσζε ησλ νδώλ Γγλαηίαο
θαη Μειελίθνπ πνπ ρξνλνινγήζεθε γύξσ ζηα κέζα ηνπ 2νπ αη. π.Υ. 74 Καηά ηελ πεξίνδν,
πάλησο, ηεο Ρσκαηνθξαηίαο νη θηηζηνί θηβσηηόζρεκνη ηάθνη εκθαλίδνληαη ζπρλόηεξα, κε
ηνηρώκαηα από νξζνγώληεο πιίλζνπο επηρξηζκέλα εζσηεξηθά κε αζβεζηνθνλίακα ή, ζηηο
θαιύηεξεο πεξηπηώζεηο θαη ηδηαίηεξα ζηα κεηαρξηζηηαληθά ρξόληα, επελδπκέλα κε
νξζνκαξκάξσζε (πηλ.5 β).
Όπσο ζην δπηηθό λεθξνηαθείν έηζη θαη ζην αλαηνιηθό ζηα Τζηεξόξσκαηθά ρξόληα
θαη ζρεδόλ απνθιεηζηηθά ζηα Παιαηνρξηζηηαληθά επηθξαηεί ν θακαξνζθεπήο, πνπ
απνηειείηαη από έλαλ αξθεηά κεγάιν ζάιακν κε πιηλζόθηηζηε θακάξα. Άλνηγκα εηζόδνπ
δηακνξθώλεηαη είηε ζηε κία ζηελή πιεπξά είηε ζην επάλσ κέξνο ηνπ ηάθνπ, ζ' έλα ζεκείν
πνπ κέλεη αθάιππην από ηελ θακάξα. Πνιιέο θνξέο ν ηύπνο απηόο ζπλαληάηαη ζε
ζπζηάδεο δύν ή πεξηζζόηεξσλ ηάθσλ, κε θνηλή κεζνηνηρία θαη γηα νηθνγελεηαθή
πξνθαλώο ρξήζε, πνπ θάπνηε ζρεκαηίδνπλ νιόθιεξα ζπγθξνηήκαηα θαη πεξηθιείνληαη
ζε θηηζηό πεξίβνιν75.
Ιδηαίηεξε, ηέινο, θαηεγνξία ηαθηθώλ κλεκείσλ απνηεινύλ νη κνλόιηζνη βσκνί, όπσο
θαη νη καξκάξηλεο ζαξθνθάγνη. ΢ην Αξραηνινγηθό Μνπζείν Θεζζαινλίθεο ππάξρεη έλαο
κεγάινο αξηζκόο βσκώλ76 αιιά θαη κλεκεηαθώλ ζαξθνθάγσλ, πνιιέο από ηηο νπνίεο
πξνέξρνληαη από ην αλαηνιηθό λεθξνηαθείν. 'Έλα κάιηζηα εληππσζηαθό ζύλνιν
απνηεινύλ νε ιεγόκελεο "αηηηθέο" ζαξθνθάγνη, έξγα ησλ αηηηθώλ εξγαζηεξίσλ ηνπ 2νπ
θαη 3νπ αη.77(πηλ.5.γ)
Γπηπιένλ, μερσξηζηό ελδηαθέξνλ ζρεηηθά κε ηεο λεθξηθέο ηειεηνπξγίεο παξνπζηάδεη κηα
νκάδα επηηάθησλ βσκόζρεκσλ κλεκείσλ, ελόο ηύπνπ πνπ θαίλεηαη όηη ζπλεζίδεηαη
αξθεηά θαη ζηα δύν λεθξνηαθεία ηεο Ρσκατθήο Θεζζαινλίθεο. Πξόθεηηαη γηα ρηηζηέο

73
Πέηζαο, 1970, 347-349. Πέηζαο 1974, 376
74
Πέηζαο 1970, 352
75
Γιεπζεξηάδνπ 1989a, 271-282. Μαξθή 2000b, 35-46
76
Αδάκ-Βειέλε 2000, 89-100,
77
Βνθνηνπνύινπ 1996, 23, 92-95

105
θαηαζθεπέο, ζπλήζσο από επηκειεκέλε αξγνιηζνδνκή θαη επηρξηζκέλεο κε
αζβεζηνθνλίακα, κε βαζκηδσηή δηακόξθσζε ζην επάλσ κέξνο, πνπ εγθηβώηηδαλ ή
θάιππηαλ ηάθνπο δηαθόξσλ εηδώλ: θεξακνζθεπείο, θηβσηηόζρεκνπο ή αβαζείο ιάθθνπο κε
ππνιείκκαηα λεθξηθώλ θαύζεσλ. ΢ε πνιιέο κάιηζηα πεξηπηώζεηο ζώδνληαη αθέξαηνη
πήιηλνη ζσιήλεο γηα ηηο ρνέο πνπ θαηέιεγαλ ζην εζσηεξηθό ησλ ηάθσλ (πηλ.6 α).
Σα ρξηζηηαληθά λεθξνηαθεία, όπσο θαη ζηε δπηηθή λεθξόπνιε, αλαπηύρζεθαλ γύξσ
από Μαξηύξηα θαη θνηκεηεξηαθέο βαζηιηθέο δεκηνπξγώληαο πέληε θνηηίδεο κε κεγάιε
ππθλόηεηα. Πξόθεηηαη γηα ηνπο ηάθνπο ηνπ Ννζνθνκείνπ ‘’Άγηνο Δεκήηξηνο’’, ηνπ
Κνιπκβεηεξίνπ, ηεο 3εο ΢επηεκβξίνπ, θαη ησλ νδώλ Αγίαο Σξηάδνο-΢πάξηεο.
Σν πξώην Μαξηύξην ηεο αλαηνιηθήο λεθξόπνιεο ηνπνζεηείηαη ζηελ πεξηνρή ηνπ
Ννζνθνκείνπ «Αγηνο Δεκήηξηνο» ζηνλ ρώξν ηνπ νπνίνπ ιεηηνπξγνύζε ην θνηκεηήξην ησλ
εζληθώλ ην νπνίν γξήγνξα κεηαηξάπεθε ζε ρξηζηηαληθό ιόγσ ηεο παξάδνζεο όηη εθεί είρε
εληαθηαζηεί θάπνηνο κάξηπξαο78. ΢ηα όξηα ηνπ εξεπλήζεθε κεγάιν ηκήκα ηεο ξσκατθήο
λεθξόπνιεο ηεο Θεζζαινλίθεο, κε ηάθνπο πνπ ρξνλνινγνύληαη από ηνλ 1ν κέρξη θαη ηνλ
12ν αηώλα. Πξόθεηηαη γηα 438 θακαξσηνύο ηάθνπο, πνιινί από ηνπο νπνίνπο
κεηαηξάπεθαλ ζε θηβσηηόζρεκνπο ζε β΄ ρξήζε θαη κεγάιν αξηζκό από θαιπβίηεο θαη
εγρπηξηζκνύο79. Η ρξήζε ηνπο κέρξη ηνπο Μεζνβπδαληηλνύο ρξόλνπο, ην θαηαηάζζεη ζηα
ζεκαληηθόηεξα θνηκεηήξηα ηεο Θεζζαινλίθεο. ΢ην θνηκεηήξην απηό εληάζζνληαη νη ηάθνη
πνπ αλαζθάθεθαλ θαηά κήθνο ηεο νδνύ Κάζηξσλ, όπσο θη εθείλνη πνπ βξέζεθαλ
βνξεηόηεξα ηνπ λεόηεξνπ λεθξνηαθείνπ ηεο Γπαγγειίζηξηαο ζηα ζεκέιηα ηνπ αληιηνζηαζίνπ
ηνπ ΟΤΘ80 (πηλ.6 β).
Οη ηάθνη ηεο πεξηνρήο ηεο Παλεπηζηεκηνύπνιεο81 ζπλδένληαη κε έλα δεύηεξν
Μαξηύξην ην όπνην κπνξεί λα ζπζρεηηζζεί κε ηελ αγία Αλπζία82. Σν αξρηθό επθηήξην ηεο
αγίαο θαίλεηαη πσο κεηαηξάπεθε θαηά ηνπο βπδαληηλνύο ρξόλνπο ζε κνλαζηήξη, πνύ
πξνζαξηήζεθε ζηε Μνλή Ιβήξσλ83. Η ζέζε ηνπ καξηπξίνπ ηεο αγίαο Αλπζίαο ηνπνζεηείηαη

78
Πειεθαλίδνπ 1993, 379-380. Αζεκαθνπνύινπ-Αηδαθά 1998, 263-264
79
Μηραειίδεο 1967, 438. Κνπξθνπηίδνπ-Νηθνιαίδνπ θαη ζπλ. 1978, 240. Μαθξνπνύινπ 1987b, 396-97.

Γιεπζεξηάδνπ 1989, 337-338.

80
Βαβξίηζαο 1971, 377 – 382. Μηραειίδεο 1969, 361
81
Γιεπζεξηάδνπ 1990, 335
82
Follieri 1993, 45-46
83
Σζάκεο 1980, 65-86. Μαξθή - Αγγέιθνπ 1981, 61

106
κε πνιιή πηζαλόηεηα ζηελ πεξηνρή ηνπ Αζηεξνζθνπείνπ, όπνπ ζώδνληαη θίνλεο
παιαηνρξηζηηαληθώλ ρξόλσλ, ηκήκα ζαξθνθάγνπ, θηνλίζθνη, ελώ παιηόηεξα ζηελ ίδηα
πεξηνρή βξέζεθε θαη ηκήκα καξκάξηλνπ θηβσξίνπ, πνπ παξνπζηάδεη πνιιέο νκνηόηεηεο κε
εθείλν ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ ηνπ 12νπ αηώλα84. Φαίλεηαη όηη ην αξρηθό Μαξηύξην ηεο αγίαο
ελζσκαηώζεθε ζηε κεηαγελέζηεξε ζηαπξηθή εθθιεζία, πνπ απνηέιεζε εθηελέζηεξε
αλάπιαζε ηνπ αξρηθνύ επθηήξηνπ. Σν ζηαπξηθό ζρήκα ηνπ καξηπξίνπ απηνύ θαλεξώλεη ηελ
πξσηκόηεηά ηνπ αιιά θαη ηνλ απζεληηθό ραξαθηήξα ηνπ85.
Σν ηξίην Μαξηύξην ηνπ αλαηνιηθνύ λεθξνηαθείνπ πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζηελ
πεξηνρή ηνπ ‘’Κνιπκβεηεξίνπ", όπνπ αλαζθάθεθαλ νγδόληα πεξίπνπ θηηζηνί θακαξσηνί θαη
θηβσηηόζρεκνη ηάθνη ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο πεξηόδνπ κε ελδείμεηο ρξήζεο ηόζν θαηά ηε
Mεζνβπδαληηλή επνρή (12νο αη.), όζν θαη θαηά ηε λεόηεξε (20όο αη)86. Με ην Μαξηύξην απηό
ζρεηίδεηαη θαη κεγάινο αξηζκόο ηάθσλ, πνπ βξέζεθε θαηά ηελ εθζθαθή ηνπ θηεξίνπ ηεο
Φνηηεηηθήο Γζηίαο Θειέσλ, νη όπνηνη δπζηπρώο εξεπλήζεθαλ πιεκκειώο87. Σν ςεθηδσηό
ζην δάπεδό ηνπ ρξνλνινγήζεθε από ηελ Άηδαθά ζηνλ 5ν αηώλα, θαη δίλεη ην ζηίγκα θαη γηα
ηελ αλέγεξζε ηνπ θνηκεηεξίνπ88 (πηλ.6 γ).
Αλ θαη δε γλσξίδνπκε ηνλ κάξηπξα ζηνλ νπνίν ήηαλ αθηεξσκέλν ην παξαπάλσ
Μαξηύξην, απηό ζα κπνξνύζε κε αξθεηέο πηζαλόηεηεο λα απνδνζεί ζηνλ Δνκλίλν, γηα ηνλ
89
νπνίν ην Μελνιόγην ηνπ Βαζηιείνπ Β΄ καο παξέρεη κηα ηνπνγξαθηθή παξαηήξεζε πνπ
ηνπνζεηεί ην καξηύξην ηνπ Δνκλίλνπ ζε ύςσκα επξηζθόκελν ζηα αλαηνιηθά ηεο πόιεο θαη
ην όπνην ζα κπνξνύζε λα ζπζρεηηζζεί κε ηελ πεξηνρή ηνύ Κνιπκβεηεξίνπ (Υνξηαηδήδεο).
Σν ηέηαξην Μαξηύξην ηνπ αλαηνιηθνύ λεθξνηαθείνπ βξηζθόηαλ ζηελ πεξηνρή ηεο
ζεκεξηλήο νδνύ 3εο ΢επηεκβξίνπ, αλάκεζα ζηε Δηεζλή Έθζεζε θαη ην Γ΄ ΢ώκα ΢ηξαηνύ.
Πξόθεηηαη γηα έλα κηθξό ζηαπξηθό θηήξην πνπ θαηαηάζζεηαη ζηα πξνζθνιιεκέλα καξηύξηα,
γηαηί είλαη πξνζαξηεκέλν ζηνλ λόηην ηνίρν ηεο θνηκεηεξηαθήο βαζηιηθήο ηεο νδνύ 3εο
΢επηεκβξίνπ. Σάθνη βξέζεθαλ ζηελ αςίδα θαη ζηηο ππόινηπεο θεξαίεο ηνύ ζηαπξνύ, ηξεηο
ζηε λόηηα θαη ηε δπηηθή θεξαία, δύν ζηε βόξεηα θαη δύν ζην θέληξν ηνύ καξηπξίνπ, νη

84
Απνηειεί έλδεημε γηα ρξήζε ηνπ ρώξνπ έσο ην ηέινο ηεο Μεζνβπδαληηλήο επνρήο.
85
Καδακία- Σζέξλνπ 2006, 423-425
86
Σζηγαξίδαο 1972a, 559-565
87
Μηραειίδεο 1967, 437
88
Άζεκαθνπνύινπ- Άηδαθά 1980, 64-86. Άζεκαθνπνύινπ-Άηδαθά 1998, 264.
89
Tafel, 1839, 148-149

107
νπνίνη ηνπνζεηήζεθαλ θάησ από ην δάπεδν ηνπ ρσξίο ζπγθεθξηκέλν ζρέδην90. Αξραηόηεξνο
είλαη ν ηάθνο ηεο αςίδαο, νη ππόινηπνη ηάθνη αλήθαλ ζε επίιεθηα κέιε ηεο Γθθιεζίαο ηεο
Θεζζαινλίθεο, Γπηζθόπνπο πηζαλόηαηα, πνπ απνιάκβαλαλ ην πξνλόκην ηεο ad sanctos
ηαθήο, δεδνκέλνπ όηη ν ηάθνο ηεο αςίδαο πξέπεη λα ζεσξεζεί όηη ήηαλ ηάθνο κάξηπξα91.
Σν Μαξηύξην πηζαλόλ λα ήηαλ αθηεξσκέλν ζηε κλήκε ηνπ Αιέμαλδξνπ92 θαη θαηαζηξάθεθε
από ππξθαγηά, ε νπνία ζύκθσλα κε ηα Θαύκαηα ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ ζπλδέεηαη κε ηελ
πνιηνξθία ησλ Αβάξσλ ηνπ 61893. Βόξεηα ηνπ Μαξηπξίνπ ηδξύζεθε ιίγν αξγόηεξα ή θαη
ηαπηόρξνλα κε απηό γύξσ ζην ηέινο ηνπ 4νπ αηώλα, κία θνηκεηεξηαθή βαζηιηθή, ηεο όπνηαο
έρεη αλαζθαθεί κόλνλ ε αςίδα, ην Ιεξό Βήκα θαη ηκήκα ηνπ λόηηνπ ηνίρνπ ηεο (πηλ.7 α).
΢ηελ πεξηνρή ησλ νδώλ Αγίαο Σξηάδνο-΢πάξηεο, ππήξρε κία θνηκεηεξηαθή βαζηιηθή
ή έλα καξηύξην, γηα ην όπνην ηα αξραηνινγηθά ζηνηρεία είλαη ειάρηζηα. Σν θζηλόπσξν ηνπ
1997, θαηά ηηο εξγαζίεο δηέιεπζεο ηνπ αγσγνύ θπζηθνύ αεξίνπ από ηελ νδό Σξηθνύπε94,
εληνπίζζεθε ζην θαηάζηξσκα ηεο νδνύ ηζρπξόο ηνίρνο πιάηνπο 1κ. πνπ ζρεηίδεηαη κε
ιαηξεπηηθό θηήξην θαη λνηηά ηνπ ζπζηάδα ηξηώλ θακαξσηώλ ηάθσλ κε γξαπηό δηάθνζκν,
πνπ ρξνλνινγνύληαη ζηνλ 6ν-7ν αηώλα95. Καηά ηνλ Υαηδεησάλλνπ96, ζηε ζέζε απηή ππήξρε
κνλαζηήξη. Με βάζε ηα ΢πλαμάξηα θαη ηνπο Βίνπο ησλ ζεζζαινληθέσλ καξηύξσλ, ν κόλνο
κάξηπξαο πνπ κπνξεί λα ιαηξεπόηαλ εθεί είλαη ν Άγηνο Φισξέληηνο , ε κλήκε ηνπ νπνίνπ
ενξηάδεηαη ζηηο 13 Οθησβξίνπ97.
Σέινο πξόζθαηα ήξζε ζην θσο κηα βαζηιηθή θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εξγαζηώλ γηα ην
Μεηξό Θεζζαινλίθεο ζηνλ ζηαζκό ΢ηληξηβαλίνπ κπξνζηά από ην Άζπιν ηνπ παηδηνύ θαη ηε
Θενινγηθή ζρνιή98. Πξόθεηηαη γηα έλαλ επηκήθε κνλόρσξν ιαηξεπηηθό θηίξην ηνπ 4νπ αηώλα

90
Μαξθή - Αγγέιθνπ 1981, 59
91
Crozet 1972, 247 θαη Février 1959, 301-319
92
Γηα όιεο ηηο απόςεηο βι. Καδακία-Σζέξλνπ 2006, 425
93
Krautheimer 1965, 137, εηθ.425
94
Γίλαη αμηνζεκείσην όηη θνληά ζηε ζέζε απηή ηδξύζεθε ν λεόηεξνο λαόο ηεο Αγίαο Σξηάδαο, ελώ ιίγν πην θάησ

ζηελ νδό Βαζηιίζζεο Όιγαο ππάξρεη ην λαΐδξην ηεο Αγίαο ΢νινκνλήο. Οη παξαπάλσ λανί ίζσο δηαηεξνύλ ηελ

αλάκλεζε ηνπ αξραίνπ καξηπξίνπ.

95
Μαξθή - Κνκκάηαο 1997, 432
96
Υαηδε-ησάλλνπ 1976
97
Delehaye 1902, 136-138. Καδακία- Σζέξλνπ 2006, 426
98
Παηζίδνπ, θαη ζπλ., 2009, 255-266. Παηζίδνπ, θαη ζπλ., 2010, 230-233.

108
κε ςεθηδσηό δάπεδν99 θαη ζπζηάδεο θακαξνζθεπώλ ηάθσλ. Σνλ 5° αηώλα κεηαηξέπεηαη ζε
ηξίθιηηε βαζηιηθή κε ζύλζξνλν θαη ππεξπςσκέλν ηεξό βήκα, ζην νπνίν εληάζζεηαη
πηζαλόηαηα κία ζέζε καξηπξίνπ ή έλα locus commemoratίonis πιαηζησκέλν από
ιεηηνπξγηθέο θαηαζθεπέο. Μεηά από κηα έληνλε θαηαζηξνθή ηνλ 7° αηώλα, όπσο πξνθύπηεη
από ηα αλαζθαθηθά δεδνκέλα, ν ρώξνο απνμειώλεηαη από ηα πνιπηειή ζηνηρεία ηνπ,
πεξηνξίδεηαη ε έθηαζή ηνπ θαη αλαθαηλίδεηαη κε θησρόηεξα πιηθά. Σνλ 8°-9° αηώλα
ζύκθσλα πάληα κε ηα αλαζθαθηθά ζηνηρεία εγθαηαιείπεηαη. Απνηειεί θνξπθαίν κλεκείν
θαη ε ίδξπζή ηνπ ζπλδέεηαη κε θάπνηνλ από ηνπο επηθαλείο Θεζζαινληθείο κάξηπξεο ηνπ
δησγκνύ επί Μαμηκηαλνύ θαη Δηνθιεηηαλνύ100 (πηλ.7 β).
Γπηπιένλ ζην Γπηαπύξγην αλαζθάθεθε ηκήκα ηνπ βόξεηνπ θιίηνπο θαη ηνπ Ιεξνύ
Βήκαηνο κεγάιεο θνηκεηεξηαθήο παιαηνρξηζηηαληθήο βαζηιηθήο πνπ είρε ήδε απνθαιπθζεί
ην 1943. Ό θνηκεηεξηαθόο ραξαθηήξαο ηεο βαζηιηθήο απνδεηθλύεηαη από ηελ αλεύξεζε δύν
ζαξθνθάγσλ ζε β’ ρξήζε ζην βόξεην θιίηνο θαη ηελ αλαζθαθή ζπγθξνηήκαηνο θακαξσηώλ
ηάθσλ ζην λόηην101.

2.4. “Intra urbem”

Η ηαθή ησλ λεθξώλ εληόο ησλ ηεηρώλ απαγνξεπόηαλ κε δηαηάμεηο θαη λόκνπο
εμαηξεηηθά απζηεξνύο πνπ ε παξαβίαζή ηνπο επέθεξε πξόζηηκα θαη πνηλέο ιόγσ ηνπ θόβνπ
κόιπλζεο πνπ ζα κπνξνύζε λα πξνθιεζεί από ην λεθξό ζώκα πνπ έσο θαη ηα πξώηα
ρξηζηηαληθά ρξόληα ζεσξνύηαλ «κηαξό»102.
Γληνύηνηο νη παξάιιειεο ηαθέο, εληόο θαη εθηόο ησλ ηεηρώλ, δελ ήηαλ ζπάλην
θαηλόκελν θαη νη αξραηνινγηθέο αλαζθαθέο ηεθκεξηώλνπλ ηελ παξάιιειε ηαθή103. Από
ηελ παξνύζα έξεπλα πξνθύπηεη, όηη ήδε από ηελ παιαηνρξηζηηαληθή επνρή, γηλόηαλ ηαθέο
εληόο ησλ ηεηρώλ ηόζν κέζα ζηε πόιε όζν θαη ζηελ αθξόπνιε. Οη αλαζθαθέο ησλ
παξαπάλσ νηθνπέδσλ νξγαλώλνληαη ζε ηξείο κεγάιεο θαηεγνξίεο κε βάζε ηα θνηλά
ραξαθηεξηζηηθά ηνπο θπξίσο ζε επίπεδν ρσξνζέηεζεο: α) ηάθνη πνπ ζπλδένληαη κε

99
Παηζίδνπ Μ. 2015, 285-294
100
Γηα ηνπο κάξηπξεο ηεο Θεζζαινλίθεο βι. Υαξηδάλεο 2003-2004, 38-43. Η Καδακία-Σζέξλνπ πξνηείλεη ηελ Αγία
Αλπζία, Καδακία-Σζέξλνπ 2006, 425
101
Κνπξθνπηίδνπ-Νηθνιαίδνπ θαη ζπλ. 1995, 516-517
102
Εμμανουηλίδης 1989, 176-179
103
Makropoulou 2014, 1-11

109
βαζηιηθέο θαη θνηκεηεξηαθνύο λανύο, β) ηαθέο κεκνλσκέλεο ή νκαδηθέο ζηα ηείρε ή πνιύ
θνληά ζε απηά γ) ζρεηηθά κεγάια ζύλνια ηάθσλ εληαγκέλα ζηα όξηα εγθαηαιειεηκκέλσλ
θηεξηαθώλ ζπγθξνηεκάησλ.
α) Τάθοι ποσ ζσνδέονηαι με βαζιλικές και κοιμηηηριακούς ναούς,
΢ηνλ Άγιο Γεώργιο – Ροηόνηα εληνπίζζεθαλ παιαηνρξηζηηαληθνί ηάθνη ζηνλ ηύπν
ηνπ θακαξνζθεπνύο πνπ ζπλήζσο πεξηείραλ ηαθέο κεηαγελέζηεξσλ ρξόλσλ. Γπηπιένλ ην
εγθαίλην ηνπ λανύ απνηεινύηαλ νπζηαζηηθά από έλαλ πξώηκν ηάθν ηνπ 4νπ αηώλα πνπ
αλαζθεπάζηεθε θαη ζπκπιεξώζεθε κε έλαλ αθόκε ηνπ 6νπ αηώλα104 (πηλ.8 α).
΢ηελ βαζηιηθή ηνπ Aγίοσ Δημηηρίοσ εληνπίζζεθαλ θακαξνζθεπείο ηάθνη ηεο
παιαηνρξηζηηαληθήο πεξηόδνπ ζην θεληξηθό θαη ζην πξώην λόηην θιίηνο. Καιύηεξα
δηαηεξεκέλνο είλαη ν θακαξνζθεπήο ζην λόηην εμσηεξηθό θιίηνο ζηελ είζνδν ηνπ λανύ πνπ
δηαηεξεί θιίκαθα κε ηξείο βαζκίδεο. Γπίζεο ζπζηάδα νρηώ (8) θηβσηηόζρεκσλ ηάθσλ θάησ
από ην δάπεδν ελόο λεθξηθνύ παξεθθιεζίνπ ζηα ΒΑ ηεο θόγρεο ηεο βαζηιηθήο. Δηαηεξνύζαλ
θάιπςε από ιεπηέο ζρηζηόπιαθεο (πηλ.8 β).
΢ηε βαζιλική ηοσ Επηαπσργίοσ105 ζηελ Αθξόπνιε εληνπίδνληαη θάησ από ην
δάπεδν θακαξνζθεπείο ηάθνη ζε ζπζηάδεο θαηεζηξακκέλνη θαη επηρσζκέλνη. Φαίλεηαη όηη ν
ζρεδηαζκόο ησλ ηάθσλ είλαη ν αξρηθόο θαη ζύγρξνλνο κε ηε βαζηιηθή πνπ πηζαλόλ λα έρεη
θνηκεηεξηαθή ρξήζε.
Η έξεπλα ζηελ πλαηεία Διοικηηηρίοσ απνθάιπςε ηα ζεκέιηα κηθξνύ ηνπηθνύ
παξεθθιεζίνπ ζηα αλαηνιηθά106. ΢ην εζσηεξηθό ηνπ εληάζζεηαη θακαξνζθεπήο ηάθνο
παιαηνρξηζηηαληθώλ ρξόλσλ. Ο αξρηηεθηνληθόο ηνπ ηύπνο είλαη ζπλήζεο. Έρεη νξηδόληηα
είζνδν ζην δπηηθό ηνπ ηκήκα θαη θιίκαθα θαζόδνπ ηεζζάξσλ βαζκίδσλ. Σν δάπεδό ηνπ είλαη
ζηξσκέλν ζην θέληξν κε κία καθξόζηελε καξκάξηλε πιάθα, ε νπνία θέξεη νπέο δηήζεζεο,
ελώ ζηα πιάγηα κε νξζνγώληεο πιίλζνπο. ΢ηελ ηνηρνπνηία ηνπ αλαηνιηθνύ ηνπ κεηώπνπ
αλνίγεηαη νξζνγώληα ζπξίδα. Γζσηεξηθά ν ηάθνο είλαη επηρξηζκέλνο κε ξνδόρξσκν θνλίακα.
Μέζα ζηνλ ηάθν εξεπλήζεθαλ δηαδνρηθά ηέζζεξηο επάιιειεο θαη ζαθώο δηαρσξηζκέλεο
κεηαμύ ηνύο δηαηαξαγκέλεο ηαθέο (πηλ.8 γ).

104
Μνπηζόπνπιν 2013, 172-175
105
Κνπξθνπηίδνπ-Νηθνιαίδνπ θαη ζπλ. 1995, 516-517
106
Καλνλίδεο 1999, 523-530, Καλνλίδεο 1994a, 491-495

110
 ΢ηελ ζηνά Υνξηηάηε θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηελ νδό Μενελάοσ107 αλαζθάθεθε
αςηδσηό θηίξην πνπ δέρηεθε θαηά θαηξνύο επηζθεπέο θαη πξνζζήθεο. Ο ρώξνο επηρώζεθε
θαη ρξεζηκνπνηήζεθε σο ρώξνο εληαθηαζκνύ. Ο θαηώηεξνο από ηνπο ηάθνπο βξίζθεηαη
ιίγν ςειόηεξα από ηε ζηάζκε ηνπ δαπέδνπ ηνπ αςηδσηνύ θηηξίνπ θαη ρξνλνινγείηαη από
λόκηζκα ηνπ Αλαζηάζηνπ I (498-518) πνπ απνηειεί θαη ην κόλν ζηαζεξό ζηνηρείν (terminus
ante) ρξνλνιόγεζεο ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο θάζεο (Πηλ.9 α).

β) Ταθές μεμονφμένες ή ομαδικές ζηα ηείτη ή πολύ κονηά ζε ασηά

΢ηελ νδό Κορίνης 7108 ζην ύςνο ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ απνθαιύθζεθε
ηκήκα θηίζκαηνο ζεκειησκέλν πάλσ ζην θπζηθό βξάρν. ΢ηνλ έλα ρώξν ηνλ θηηξίνπ θαη
αθξηβώο ζην όξην κε ηελ πξνο ηα ΒΔ. νηθνδνκή, βξέζεθαλ ιείςαλα ηάθνπ
ιαμεπκέλνπ ζην βξάρν. Ο ηάθνο έζσδε ηνηρνγξαθίεο κε δηάθνζκν από θπηηθά
κνηίβα ζε ιεπθό θόλην. Υαξαθηεξηζηηθά ηεο ηαθηθήο δσγξαθηθήο ηνπ 4νπ αη. είλαη
θαη ηα δηαζσζέληα ρξώκαηα, θόθθηλν, πξάζηλν θαη καύξν. ΢ηνλ ππζκέλα ηνπ ηάθνπ
βξέζεθε ζξαύζκα πήιηλνπ αγγείνπ θαη ζξαύζκαηα γπάιηλσλ θηαιηδίσλ.
΢ηελ Νικολάοσ Κίηροσς επιζκόποσ 6109 θάησ από νηθηζηηθά ιείςαλα
απνθαιύθζεθαλ ηξεηο θακαξνζθεπείο ηάθνη. Από απηνύο ζηάζεθε δπλαηόλ λα εξεπλεζνύλ
κόλνλ νη δύν, γηαηί ν ηξίηνο εθηεηλόηαλ θάησ από ην θαηάζηξσκα ηεο νδνύ Κίηξνπο
Νηθνιάνπ Γπηζθόπνπ 6. Οη δύν ηάθνη είραλ θάζεηε είζνδν ζηελ αλαηνιηθή ζηελή πιεπξά
ηνπο πνύ θαιππηόηαλ από καξκάξηλεο πιάθεο. Καηά κήθνο ηεο ίδηαο ζηελήο πιεπξάο ν
πξώηνο ηάθνο είρε θηηζηή θιίκαθα ηεζζάξσλ βαζκίδσλ, ελώ ν δεύηεξνο ηξηώλ. Οη πιάγηνη
ηνίρνη ηνπο ήηαλ θαηαζθεπαζκέλνη από αξγνιηζνδνκή θαη ππόιεπθν ζπλδεηηθό θνλίακα
ελώ νη θακάξεο ηνπο ήηαλ πιηλζόθηηζηεο. Καη νη δύν ηάθνη είραλ ηηο ίδηεο εζσηεξηθέο
δηαζηάζεηο, 2,80κ.x0,74κ θαη ύςνο 1,50κ. Πάλσ ζην θιεηδί ηεο θακάξαο ηνπ πξώηνπ ηάθνπ
απνθαιύθζεθε ιηζνθαηαζθεπή κε ζπλδεηηθό πιηθό αζβεζηνθνλίακα. Δηαζηάζεσλ
1,00κ.x0,50κ., πνπ πηζαλόο λα απνηεινύζε ηαθηθό ζήκα. ΢ην εζσηεξηθό ησλ δύν
θακαξνζθεπώλ ηάθσλ εξεπλήζεθαλ πεξηζζόηεξεο από κία ηαθέο θαη αλαθνκηδέο (πηλ. 9 β).

107
Μαθξνπνύινπ 1988, 378-379, ζρεδ.2-3, πηλ. 224β
108
Μαξθή 1987, 397
109
Παπαδώηνπ 1999, 526, ζρ.34

111
 ΢ηελ Ιππάηροσ110 εξεπλήζεθε έλα ηξηζάιακν ηαθηθό ζπγθξόηεκα παιαηνρξηζηηαληθώλ
ρξόλσλ. Πξόθεηηαη γηα ηξεηο θακαξνζθεπείο ηάθνπο δηαζηάζεσλ 2,20κ.x0,70κ.–1,00κ. πνπ
είλαη ιαμεπκέλνη ζην βξάρν θαη έρνπλ πξνζαλαηνιηζκό Α-Δ. Οη ηάθνη είλαη ρηηζκέλνη κε επηκέιεηα
θαη επηρξηζκέλνη κε ιεπθό αζβεζηνθνλίακα. Η θάζνδνο γηα ηελ ηαθή γηλόηαλ κε δύν πέηξεο
ζηεξεσκέλεο ζηελ αλαηνιηθή θαη ηε βόξεηα πιεπξά κπξνζηά ζηελ είζνδν. ΢ηε δπηηθή ζηελή
πιεπξά ππάξρεη πξνζθέθαιν από αζβεζηνθνλίακα. Οη ηάθνη ζθξαγίδνληαη κε ρνληξέο
ζρηζηνιηζηθέο πιάθεο πξνζαξηεκέλεο ζηελ είζνδν κε πνιύ αζβεζηνθνλίακα. Ο πξνο Ν.
ηάθνο πεξηείρε κία ηαθή πνπ πεξηζηνηρηδόηαλ από πέληε ηνπιάρηζηνλ αλαθνκηδέο κεηαμύ ησλ
νπνίσλ θαη δύν παηδηά. Ο ηάθνο δεν απέδσζε θαλέλα θηλεηό εύξεκα. Ο κεζαίνο ηάθνο
πεξηείρε έμη ηνπιάρηζηνλ αλαθνκηδέο ηάθσλ ελειίθσλ θαη δελ πεξηείρε θαλέλα θηλεηό εύξεκα.
Ο πξνο Β ηάθνο βξέζεθε κπαδσκέλνο κε ρώκα πνπ πεξηείρε κεηαβπδαληηλή θεξακηθή θαη
ζύγρξνλα πιηθά. ΢ην δηαηαξαγκέλν ζηξώκα ηαθήο βξέζεθαλ πέληε ηαθέο θαη έλα αδηάγλσζην
ράιθηλν λόκηζκα.
΢ην αλαηνιηθό ηείρνο, λόηηα ηνπ Πύργοσ ηοσ Τριγφνίοσ111, ζηελ εζσηεξηθή πιεπξά
ηνπ ηείρνπο θαη ζε επαθή κε απηόλ εξεπλήζεθαλ δώδεθα θακαξνζθεπείο ηάθνη πνπ
ζρεηίδνληαη κε ην ηαθηθό παξεθθιήζην πνπ βξίζθεηαη δίπια θαη ην νπνίν δηαηεξεί ζηελ
θόγρε θαη ζηνλ βόξεην ηνίρν ηνπ ιείςαλα ηνηρνγξαθηώλ ζε δύν επάιιεια ζηξώκαηα πνπ
ην παιηόηεξν ρξνλνινγείηαη ζηελ παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν (πηλ. 9 γ, δ).

γ) ζτεηικά μεγάλα ζύνολα ηάθφν ενηαγμένα ζηα όρια εγκαηαλελειμμένφν

κηηριακών ζσγκροηημάηφν

΢ην Οκηάγφνο ηοσ Γαλεριανού ζσγκροηήμαηος112 αλαζθάθεθε θακαξνζθεπήο

ηάθνο κε αξγνιηζνδνκή θαη πιηλζόθηηζηε θακάξα πνπ εμσηεξηθά δηαηεξεί επίπεδε
δηακόξθσζε. Έρεη θιίκαθα θαζόδνπ ζηνλ αλαηνιηθό ηνίρν, νξζνκαξκάξσζε ζην θάησ
ηκήκα θαη γξαπηό δηάθνζκν ζηηο καθξηέο πιεπξέο. Σν δάπεδν είλαη καξκάξηλν θαη
δηακνξθώλεη πξνζθέθαιν. Υξνλνινγείηαη ζηηο αξρέο ηνπ 5νπ αηώλα113 (πηλ, 10 α-δ).

110
Μαθξνπνύινπ 1999, 507, Αζαλαζίνπ θαη ζπλ. 2015, 239- 243, θση.22-25, ζρ.6-9
111
Σζηγαξίδαο 1973, 478, ζρ.1, πηλ.440α
112
Moutsopoulos 1977, 197
113
Bouras 1984, 42-43, Μαξθή 2006, 189

112
 ΢ηελ πλαηεία Δικαζηηρίφν114 ζηηο αλαζθαθέο ησλ ζηνώλ ηνπ ξσκατθνύ σδείνπ
θαη ζπγθεθξηκέλα ζην ΝΔ πέξαο ησλ ζηνώλ ηνπ θνίινπ απνθαιύθζεθαλ νθηώ ηάθνη ηεο
παιαηνρξηζηηαληθήο πεξηόδνπ όπνπ ζηηο αζβεζηνθνληακέλεο επηθάλεηεο ηνπο έζσδαλ
επηγξαθέο θαη παξαζηάζεηο. Οη δύν ήηαλ θηβσηηόζρεκνη, θαηαζθεπαζκέλνη κε πιίλζνπο,
καξκάξηλεο πιάθεο θαη ζξαύζκαηα επηγξαθώλ θαη νη ππόινηπνη εγρπηξηζκνί θαη θαιπβίηεο.
(πηλ.11 α-γ).
΢πλνςίδνληαο κπνξνύκε λα ζπκπεξάλνπκε όηη ε απμεκέλε αλάγθε ησλ πηζηώλ λα
ζάβνληαη ζηνπο ρώξνπο πνπ ηεινύζαλ ηα ηεξά κπζηήξηα θαη θνηλσλνύζαλ ηελ ράξε ηνπ
Θενύ νδήγεζε ζηελ εζσηεξηθή αλάγθε λα ζάβνληαη ζηνπο λανύο είηε κέζα είηε ζηελ απιή
θαη ζηα πξνζθηίζκαηα ηνπο. Οη εληόο ησλ λαώλ ηάθνη, πνπ ιόγσ ηεο πξνλνκηαθήο ηνπο
ζέζεο πξννξίδνληαλ θπξίσο γηα θιεξηθνύο, αμησκαηνύρνπο, αιιά θαη γεληθόηεξα γηα άηνκα
πνπ επέδεημαλ ρξεζηόηεηα βίνπ «virtutis causa»115, εληνπίδνληαη θπξίσο ζηνλ λάξζεθα θαη
ζηα πιάγηα θιίηε, πνπ απέθηεζαλ κε ηνλ θαηξό ρξήζεηο όκνηεο κε απηέο ησλ ηαθηθώλ
πξνζθηηζκάησλ. Γηα ηνλ λάξζεθα, ε κεηαβνιή απηή επήιζε κεηά ηελ ππνβάζκηζε ηνπ
ξόινπ ηνπ σο ρώξνπ πξνεηνηκαζίαο ησλ θαηερνπκέλσλ, ιόγσ ηεο εμάπισζεο ηνπ
ρξηζηηαληζκνύ θαη ηεο θαζηέξσζεο ηεο πξαθηηθήο ηνπ λεπηνβαπηηζκνύ, ελώ ηελ παξνπζία
ηαθώλ ζηα πιάγηα θιίηε επέηξεπε ην γεγνλόο όηη νη ρώξνη απηνί δηέζεηαλ δεπηεξεύνληα
ξόιν ζηα πιαίζηα ησλ ιαηξεπηηθώλ πξάμεσλ. Πηζηεύεηαη πσο νη παξαπάλσ αιιαγέο ζηε
ρξήζε ησλ βνεζεηηθώλ απηώλ δηακεξηζκάησλ ζεκεηώζεθαλ ζηαδηαθά από ην β’ κηζό ηνπ
6νπ αη. θη έπεηηα.
Η εηζαγσγή ησλ ηαθώλ ζην εζσηεξηθό ηεο πόιε έγηλε ζηαδηαθά θαη αξρηθά
αθνξνύζε ζε ζεκεία πνπ δελ θαηνηθνύηαλ θαη δελ παξαβίαδαλ θαηάθνξα ηελ ηζρύνπζα έσο
ηόηε λνκνζεζία. Πξόθεηηαη θπξίσο γηα κεκνλσκέλεο ηαθέο αιιά ζηελ πεξίπησζε ηνπ
Πύξγνπ ηνπ Σξηγσλίνπ αλαθεξόκαζηε ζε ηνπιάρηζηνλ δώδεθα (12).
Οη ηάθνη θαη νη ηαθέο πνπ νξγαλώζεθαλ κέζα ζε κεγάιεο εγθαηαιειεηκκέλεο
εθηάζεηο θηεξηαθώλ ζπγθξνηεκάησλ πνπ απνηέιεζαλ θαη ηνπο πξώηνπο ρώξνπο γηα ηε
καδηθή δηείζδπζε ησλ λεθξώλ ζηα εληόο ησλ ηεηρώλ πιαίζηα. Πξόθεηηαη γηα ρώξνπο όπσο ε

114
Παπαδνπνύινπ 1963, 196-199, ζρ.2,3,6
115
Εμμανουηλίδη 1989, 179

113
Ρσκατθή αγνξά πνπ αλαζθάθεθε ζύλνιν ηάθσλ116 θαη ην Οθηάγσλν ηνπ Γαιεξίνπ ζην
νπνίν εληνπίζζεθε κόλν έλαο θακαξνζθεπήο.
Από άπνςε ηππνινγίαο βεβαηώλεηαη αλαζθαθηθά ε πξνηίκεζε ζηνπο
θακαξνζθεπείο ηάθνπο, νη νπνίνη , εθηόο από ηελ έλδεημε ηεο πνιπηέιεηαο, εμππεξεηνύλ θαη
πξαθηηθνύο ιόγνπο θαζώο κπνξνύλ λα επαλαρξεζηκνπνηεζνύλ ζε βάζνο ρξόλνπ γηα
πνιιαπιέο ηαθέο αθνύ ε νηθνλνκία ηνπ ρώξνπ δελ αθήλεη πεξηζώξηα γηα ηε δεκηνπξγία
πνιιώλ ηάθσλ. Καηαζθεπαζηηθά είλαη δνκεκέλνη κε αξγνύο ιίζνπο θαη πιίλζνπο πνπ
ρξεζηκνπνηνύληαη θπξίσο γηα ηελ θακάξα. Δηαηεξνύλ ζπξαίν άλνηγκα πνπ θξαζζόηαλ κε
νξζνγώληα πιάθα ελίνηε καξκάξηλε θαη βαζκίδεο ιίζηλεο γηα ηελ θάζνδν ζην εζσηεξηθό
ηνπο. Οη εζσηεξηθέο επηθάλεηεο είλαη επηρξηζκέλεο κε αζβεζηνθνλίακα θαη ζπρλά δηαηεξνύλ
ίρλε γξαπηνύ δηάθνζκνπ. Σν δάπεδν είλαη ζπλήζσο ρσκάηηλν ή δηακνξθώλεηαη κε
πιίλζηλεο πιάθεο. ΢πρλά ζώδνπλ πξνζθέθαιν. Πεξηέρνπλ πνιιαπιέο ηαθέο από ηηο νπνίεο
κεηαγελέζηεξεο είλαη απηέο πνπ βξίζθνληαη ςειόηεξα ζην ύςνο ηεο θακάξαο.
Γιάρηζηα θηεξίζκαηα αλαθέξνληαη θαη αθνξνύλ θπξίσο ζε ράιθηλα λνκίζκαηα θαη
ζξαύζκαηα πήιηλσλ θαη γπάιηλσλ αγγείσλ.
Σέινο κεκνλσκέλε θαη άμηα ηδηαίηεξεο αλαθνξάο είλαη ε αλαζθαθή ζε νηθόπεδν ηεο
άλσ πόιεο πνπ απέδσζε ηαθέο ηνπ 3νπ αηώλα ζε ρώξν άγλσζηεο ρξήζεο όπνπ
απνθαιύθζεθαλ παξάιιεια θαη αγσγνί ησλ παιαηνρξηζηηαληθώλ ρξόλσλ θαη απνδίδνληαη
ζε γνηζηθέο ηαθέο ιόγσ ηεο ηππνινγίαο ησλ ηάθσλ.
΢ηελ νδό Αριζηίπποσ 5117 θαηά ηε δηάξθεηα ζσζηηθήο αλαζθαθήο απνθαιύθζεθαλ
ηκήκαηα ηξηώλ ηάθσλ θαη επάιιεινη αγσγνί πνπ αλάγνληαη από ηνπο παιαηνρξηζηηαληθνύο
έσο ηνπο λεόηεξνπο ρξόλνπο. ΢ηελ παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν αλήθνπλ ηα ιείςαλα ηξηώλ
ζπλδεόκελσλ θηηζηώλ ηάθσλ ιαμεπκέλσλ ζηνλ θπζηθό βξάρν. Γίλαη δνκεκέλνη κε αξγνύο
ιίζνπο θαη θίηξηλν θνλίακα θαη έρνπλ πξνζαλαηνιηζκό Β-Ν. Ο ΣΦ1 δηαζηάζεσλ
0,90κ.X0,35κ. επελδύεηαη εζσηεξηθά κε αζβεζηνθνλίακα, θαη ζώδεη δηαθόζκεζε από
νξηδόληηα ηαηλία. ΢ην βόξεην άθξν ηνπ ηάθνπ δηακνξθώλεηαη θηηζηή ππνδνρή γηα ην θεθάιη
ηνπ λεθξνύ. ΢ην εζσηεξηθό ηνπ βξέζεθε νμεηδσκέλν λόκηζκα θαη νζηέηλε πεξόλε. ΢ηνλ
αλαηνιηθό ηνίρν ηνπ ηάθνπ πξνζθνιιάηαη άιινο ηάθνο ΣΦ2 αλζξσπόζρεκνο
(0,60κ.x0,27κ.), κε αλάινγε δηακόξθσζε γηα ην θεθάιη ηνπ λεθξνύ, πνπ ζώδεη ίρλε γξαπηνύ

116
΢ηελ δεκνζίεπζε δελ αλαθέξεηαη ν αθξηβήο αξηζκόο ησλ ηάθσλ, πξνθύπηεη όκσο όηη ήηαλ πεξηζζόηεξνη από

έλαο.
117
Μαρκή 2005, 672-673, εηθ.21

114
δηαθόζκνπ από δύν θόθθηλεο γξακκέο. ΢ην εζσηεξηθό ηνπ βξέζεθε κηα ιαβή πήιηλνπ
ιύρλνπ. Αθνινπζεί ν ΣΦ3 πνπ έρεη επίζεο αλάινγε δηακόξθσζε ζηελ πεξηνρή ηεο θεθαιήο
ηνπ λεθξνύ θαη είλαη ιαμεπκέλνο ζην βξάρν. Οη ηάθνη απηνί ρξνλνινγνύληαη ζηνλ 3ν αηώλα
θαη ζπλδένληαη ιόγσ ηνπ ζρήκαηνο θαη ηεο δηακόξθσζεο ηεο θεθαιήο κε ηνπο Γόηζνπο
πνπ εγθαηαζηάζεθαλ ζηε Βαιθαληθή ηνλ 3ν αηώλα (πηλ. 11 δ).

115
3. Αλαζθαθώλ ηεθκήξηα από ηνλ 8ν έωο ηνλ 14ν

3.1. Ε κεηάβαζε θαη ε «ζθνηεηλή πεξίνδνο» (7νο – 9νο)

Α. Ζζηνξηθό πιαίζην
Ε πεξίνδνο απφ ηηο αξρέο ηνπ 7νπ κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 9νπ αηψλα απνηειεί κηα
θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο επνρή γηα ηελ εμέιημε ηεο κεζαησληθήο θνηλσλίαο118. Μ
κεηαζρεκαηηζκφο ησλ αξραίσλ πφιεσλ ζε κεζαησληθά νηθηζηηθά ζχλνια απνηειεί έλα
ζεκαληηθφ δήηεκα θαη αληηθείκελν κειέηεο ηδηαίηεξα ηα ηειεπηαία ρξφληα119. Ε ζεκαζία ηνπ
ζέκαηνο έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ε παξαθκή ησλ αξραίσλ πφιεσλ, πνπ απνηεινχζαλ ην
βαζηθφ δνκηθφ ζρεκαηηζκφ ηνπ ξσκατθνχ θαη πξψηκνπ βπδαληηλνχ θξάηνπο, είρε ζεκαληηθέο
επηπηψζεηο ζηηο θνηλσληθέο δνκέο, ζηηο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ζηελ πνιηηηζηηθή
δσή θαη ηε λννηξνπία ησλ αλζξψπσλ ηνπ αλαηνιηθνχ ξσκατθνχ θξάηνπο. Απηή ε επνρή
ραξαθηεξίδεηαη απφ ηηο επηδξνκέο ησλ Μχλλσλ ηνπ Αηηίια θαη ησλ Μζηξνγφηζσλ πνπ
είραλ ζαξψζεη ηελ βαιθαληθή ρεξζφλεζν θαη αθνχ ππέηαμαλ δηάθνξα ζιαβηθά θχια ηεο
πεξηνρήο ηνπ Δνχλαβε επηρεηξνχζαλ επαλεηιεκκέλεο επηδξνκέο ζηα βπδαληηλά εδάθε120.
Ε Θεζζαινλίθε βξηζθφηαλ πάληα ζην επίθεληξν ησλ γεγνλφησλ θαη ππήξμε απφ ην
570 ζηαζεξφο ζηφρνο ησλ Οιάβσλ121 θαη αξγφηεξα ησλ Αβάξσλ122. Πν 604, 5.000 Οιάβνη
ηελ πνιηφξθεζαλ ρσξίο επηηπρία, ελψ ην 615 ε πφιε δέρζεθε ζπλδπαζκέλε επίζεζε απφ
ζιαβηθά θχια πνπ κε κνλφμπια ηελ απέθιεηζαλ απφ ηε ζάιαζζα, ελψ νη νηθνγέλεηέο ηνπο
είραλ ζηξαηνπεδεχζεη ζηελ πεδηάδα, γηα λα εγθαηαζηαζνχλ ζηελ πφιε κεηά ηελ άισζή ηεο.
Ε ηειεπηαία απφπεηξα ησλ Οιάβσλ λα θαηαιάβνπλ ηε Θεζζαινλίθε έγηλε ηελ ίδηα επνρή
πνπ ν αξαβηθφο ζηφινο πνιηνξθνχζε ηελ Ησλζηαληηλνχπνιε, ζηα ρξφληα ηνπ απηνθξάηνξα
Ησλζηαληίλνπ Δ’ Νσγσλάηνπ. Γηα δχν ρξφληα, ην 676-677, ζιαβηθά θχια, νη Οηξπκνλίηεο,

118
Δελ είλαη ηπραίν πνπ νη δχν αηψλεο κεηά ηνλ Ζνπζηηληαλφ Α΄ (527-565) νλνκάδνληαη ζπρλά «ζθνηεηλνί ρξφλνη»,
ελψ ζηελ ηέρλε ε πεξίνδνο απφ ηνλ 7ν έσο ηηο αξρέο ηνπ 9νπ νλνκάδεηαη Νξσηνβπδαληηλή.
119
Kazhdan θαη ζπλ. 2004
120
Γπηζεκαίλεηαη ζρεηηθή γεληθή βηβιηνγξαθία γηα ηελ Βπδαληηλή Θεζζαινλίθε, ελψ ζηε ζπλέρεηα φπνπ θξίλεηαη
ζθφπηκν, γίλεηαη αλαθνξά ζε εμεηδηθεπκέλεο κνλνγξαθίεο θαη άξζξα, Biraben 1989, 121-125. Durliat 1989, 107-

109. Θενραξίδεο 1980. Bryer 1990, 43-55. Ησλζηαληνπνχινπ, 1996. Βαθαιφπνπινο 1997. Ηαξαζαλάζεο 2013.
121
Ειηάδεο 2003. Ιαιηγθνχδεο 1992.
122
Korres 1998, 171-185. Vrionis 1981, 38-390

116
Ξπγρίλνη θαη Οαγνπδάηνη ιεειαηνχζαλ ηα πεξίρσξα ηεο Θεζζαινλίθεο θαη επηδίδνληαλ ζε
πεηξαηείεο. Ηαηά ηε δηάξθεηα ηνπ απνθιεηζκνχ ε πφιε απεηιήζεθε απφ ιηκφ123 αιιά ζψζεθε
ιφγσ ησλ εκπνξηθψλ ζρέζεσλ κε ηνπο Βειεγεδίηεο, Οιάβνπο ηεο Δεκεηξηάδνο, νη νπνίνη
ηνπο πξνκήζεπζαλ κε ζηηάξη θαη φζπξηα θαζψο ην ιηκάλη ηεο δελ έπαςε λα ιεηηνπξγεί ζε
φιε ηελ πεξίνδν ησλ ζιαβηθψλ επηδξνκψλ124.
Ε Θεζζαινλίθε ήηαλ πηα έλα ζπνπδαίν ρξηζηηαληθφ θέληξν125, ελψ λέεο
αξρηηεθηνληθέο ιχζεηο θαη πεηξακαηηζκνί εκθαλίζηεθαλ ζηελ εμειηθηηθή πνξεία πξνο ηελ
νξηζηηθή δηακφξθσζε ηνπ ζηαπξνεηδνχο εγγεγξακκέλνπ λανχ κε ηξνχιν, πνπ επηθξάηεζε
κεηά ην 843. Ηηίζηεθαλ126 γλσζηά κλεκεία ηεο πφιεο φπσο ε πεληάθιηηε βαζηιηθή
αθηεξσκέλε ζηνλ «Άγην Ιάξθν» ζηε ζέζε ηνπ ζεκεξηλνχ λανχ ηεο Αγία Ονθίαο127, ε θφγρε
ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ λανχ ηνπ αγίνπ Ιελά128 θαη ν νθηαγσληθφο λαφο ζηελ πεξηνρή ησλ
ηνπξθηθψλ ινπηξψλ ηνπ Φνίληθα πνπ πηζηεχεηαη φηη ήηαλ αθηεξσκέλνο ζηνλ Άγην
Κέζηνξα129. Οε απηή ηελ πεξίνδν αλήθνπλ ε Αρεηξνπνίεηνο πνπ ρξνλνινγείηαη κεηά ην
447/448130 θαη ε Ινλή Θαηφκνπ ρηηζκέλε ζηα ηέιε 5ν αηψλα131. Γπίζεο αλαθαηλίζηεθε ε
παιαηνρξηζηηαληθή βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ πνπ θάεθε ην 620132.
Οηηο αξρέο ηνπ 8νπ αηψλα κεηά ηελ εθζξφληζε ηνπ Ζνπζηηληαλνχ Β΄ (685-695/705-711)
πήξαλ ηελ εμνπζία νη ζηξαηνί ησλ Θεκάησλ πνπ παξαγθψληζαλ ηε Οχγθιεην ηεο
Ησλζηαληηλνχπνιεο θαη νπζηαζηηθά απνδπλάκσζαλ ηελ θεληξηθή εμνπζία133. Γπηθξάηεζε
βαζηά νηθνλνκηθή θαη δηνηθεηηθή θξίζε θαη κηα έληνλε ζξεζθεπηηθή αλαηαξαρή κε
ζθνηαδηζηηθέο αληηιήςεηο. Ιέζα ζε απηφ θιίκα ην 730 ν Θέσλ Γ΄ Ίζαπξνο (717-741)
ζπγθάιεζε έθηαθηε Οχλνδν θαη εμέδσζε δηάηαγκα θαηά ησλ εηθφλσλ. Παπηφρξνλα ππήγαγε
ηελ Γθθιεζία ηνπ Αλαηνιηθνχ Ζιιπξηθνχ ζην Ναηξηαξρείν ηεο Ησλζηαληηλνχπνιεο κε ζθνπφ

123
Ιαιηγθνχδεο 1992, 53-62
124
Ειηάδεο 2003a
125
Αγγειφπνπινο 1992, 107-116. Torp 1993, 113-132
126
Spieser 1984. Καικπάληεο 1983, 17-22. Κηθνλάλνο 1997, 244-256. Οαξάληεο 2003, 31-36.
127
Ηαδακία -Πζέξλνπ 2009, 325-406, Ιέληδνο 1981, 201-221
128
Ηαδακία -Πζέξλνπ 2009, 411-416. Mantipoulou- Panagiotopoylou 1996, 239-262
129
Ηαδακία-Πζέξλνπ 2009, 419-420
130
Ιπαθηξηδήο 1983, 310-329. Ναπαδψηνο 1982, 112-131. Ωξαηφπνπινο 1992, 11-32
131
Ηαδακία- Πζέξλνπ 2009, 167 φπνπ θαη ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία
132
Ιπαθηξηδήο 1986. Ηαδακία-Πζέξλνπ 2009, 203-307
133
Ηαξαγηαλλφπνπινο 1984, 211-229. Πδάλεο 1996, 245-263

117
λα πεξηνξίζεη ηελ εμνπζία ηνπ εηθνλφθηινπ πάπα.
Πν 797 εγθαηαζηάζεθε ζηελ Θεζζαινλίθε ν εηθνλφθηινο Θεφδσξνο Οηνπδίηεο θαη
αξγφηεξα ν αδειθφο ηνπ Ζσζήθ. Απφ ην 840 έσο ην 843 αξρηεπίζθνπνο δηεηέιεζε ν Θέσλ
κεγάινο θηιφζνθνο θαη καζεκαηηθφο πνπ θαζαηξέζεθε σο εηθνλνκάρνο. Γλσζηφο
εηθνλφθηινο πνπ δηεηέιεζε αξρηεπίζθνπνο Θεζζαινλίθεο ήηαλ θαη ν Βαζίιεηνο ν νκνινγεηήο
ηα νζηά ηνπ νπνίνπ βξέζεθαλ ζηελ Αγία Ονθία ζε ηάθν πνπ απνθαιχθζεθε κε ηηο
αλαζθαθηθέο έξεπλεο134.
Οηηο αξρέο ηνπ 9νπ αη. ηδξχζεθε ην Θέμα Θεζζαλονίκες, κία κεγάιε ζηξαηησηηθφ-
δηνηθεηηθή πεξηθέξεηα πνπ πεξηιάκβαλε ηελ πεξηνρή δπηηθά ηνπ Οηξπκφλα θαη σο ηελ Νίλδν
θαη επηηέιεζε απηή ηε πεξίνδν έλα πνιχ ζεκαληηθφ νηθνλνκηθφ, πνιηηηθφ θαη ζξεζθεπηηθφ
θέληξν. Πα ιακπξά νηθνδνκήκαηα, ηα κλεκεία θαη νη πιαηηνί δξφκνη καξηπξνχλ ηνλ πινχην
ηεο θαζψο ε εηθνκαλνρηθή πνιηηηθή δελ έρεη επηπηψζεηο ζηελ ηέρλε ηεο πφιεο. Απηή ηελ
πεξίνδν γίλεηαη ν ςεθηδσηφο δηάθνζκνο ηεο Αγίαο Ονθίαο135, νξηζκέλα απφ ηα ςεθηδσηά
ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ θαη νη ηνηρνγξαθίεο ηεο Ξνηφληαο.
Οε απηφ ην θιίκα γελληνχληαη θαη κεγαιψλνπλ ηα αδέιθηα Ηχξηιινο, θαη Ιεζφδηνο,
πνπ επηλφεζαλ ην ζιαβηθφ αιθάβεην θαη δίδαμαλ ηνλ ρξηζηηαληζκφ ζηνπο Οιάβνπο136.
Ε κεηαβαηηθή πεξίνδνο ησλ κεγάισλ αιιαγψλ απνηππψλεηαη κε αθξίβεηα θαη ζηα
ηαθηθά έζηκα ηεο πεξηφδνπ. Ε παξαηήξεζε ησλ ζηνηρείσλ πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηηο
αλαζθαθηθέο δεκνζηεχζεηο απνδεηθλχεη φηη, έσο ηνλ 9ν αη., ζπληεινχληαη αιιαγέο
θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηνλ ηξφπν πνπ ζα νξγαλψλνληαη νη ηάθνη θαη νη ηαθέο ζηνπο
επφκελνπο αηψλεο θαζψο ζηαδηαθά εγθαηαιείπνληαη νη δχν κεγάιεο λεθξνπφιεηο θαη
αξρίδνπλ νη ηαθέο εληφο ησλ ηεηρψλ137.

Β. Σνπνγξαθηθέο παξαηεξήζεηο θαη ρωξνζέηεζε ηωλ ηάθωλ

Απφ ηνπο ηάθνπο θαη ηηο ηαθέο πνπ έρνπλ δεκνζηεπηεί ζηα αξραηνινγηθά
επηζηεκνληθά πεξηνδηθά έληεθα (11) κφλν αλαζθαθέο ηαπηίδνληαη κε αζθάιεηα ρξνληθά κε
ηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδεηαη θαη απέδσζαλ πεξίπνπ ζαξάληα νρηψ (48) ηάθνπο. Νξφθεηηαη
γηα ηάθνπο εληφο αιιά θαη εθηφο ησλ ηεηρψλ θαζψο ε ζπλήζεηα απηή δελ έρεη αθφκε

134
Ηίζζαο 1996, 28-45
135
Ηαδακία-Πζέξλνπ 2009, 390-405
136
Ιαιηγθνχδεο 1992, 79-86. Γπαγγέινπ 2009, 32. Παρηάνο 2009.
137
Makropoulou 2014, 1-11

118
εγθαηαιεηθζεί νξηζηηθά. Ιε ηελ επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ απμάλεηαη ε αλάγθε ησλ
πηζηψλ γηα εληαθηαζκφ θνληά ζε ηάθνπο καξηχξσλ θαη ζηαδηαθά ζηηο απιέο θαη ην
εζσηεξηθφ ησλ ηεξψλ λαψλ138, γεγνλφο πνπ επηβεβαηψλεηαη απφ ηα επξήκαηα ησλ
αλαζθαθψλ θαζψο νη ηάθνη πνπ αλαζθάπηνληαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ηαπηίδνληαη κε
αξρηηεθηνληθά θαηάινηπα πνπ απνδίδνληαη ζε βαζηιηθέο ή ηαθηθά παξεθθιήζηα139.
Οηε δσηική νεκρόπολε, έρνπλ εληνπηζζεί κεκνλσκέλεο θαη νιηγάξηζκεο ηαθέο πνπ
αληηζηνηρνχλ ζηνπο ζθνηεηλνχο αηψλεο. Οε απφζηαζε ελφο ρηιηνκέηξνπ απφ ηα ηείρε, θαη
ζπγθεθξηκέλα ζε νηθφπεδν ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Αγάζωλνο θαη Θεωλίδα ΢παξηηάηε
(Α.2.11) ε αλαζθαθή απέδσζε δχν (2) λεπηαθέο ηαθέο πνπ ζρεηίδνληαη κε κνλφρσξν
ηαθηθφ παξεθθιήζη ηνπ 7νπ ή 8νπ αη. ζε ηαθηθφ παξεθθιήζη. Νην ζπγθεθξηκέλα ν ιαθθνεηδήο
ηάθνο βξηζθφηαλ θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ παξεθθιεζηνχ ελψ ν θεξακνζθεπήο εμσηεξηθά
θαη βφξεηα ηνπ. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ην παξεθθιήζη είλαη θνληά ζην πεληάθνγρν ηεο νδνχ
Ηαιιηζέαο140 πνπ ηαπηίδεηαη κε ην Ιαξηχξην ησλ Αγίσλ Θεφδνπινπ θαη Αγαζφπνδα141.
Γπίζεο ζηελ πεξηνρή ησλ Ακπεινθήπσλ ζηελ νδφ Ράπηε 34 (Γ.1.5.). ηαθέο εληνπίζζεθαλ
ζην εζσηεξηθφ ηάθσλ, πνπ ρξνλνινγνχληαη θαηαζθεπαζηηθά ζηνλ 4ν αηψλα αιιά ε ρξήζε
ηνπο ζπλερίζηεθε έσο ηνλ 7ν.
Οηελ Αναηολική νεκρόπολε εληνπίζζεθε νξγαλσκέλν λεθξνηαθείν φπνπ
αλαζθάθεθαλ είθνζη ηέζζεξεηο (24) ηάθνη ηνπ 8νπ αηψλα ζηνλ ρώξν ηνπ Παλεπηζηεκίνπ
(Γ.1.3.), πνπ πηζαλφλ λα κπνξνχζαλ λα ζρεηηζηνχλ κε ηε παιαηνρξηζηηαληθή βαζηιηθή πνπ
εληνπίζζεθε ηα ηειεπηαία ρξφληα ζηε πεξηνρή ηνπ Οηληξηβαλίνπ ζηα πιαίζηα ησλ εξγαζηψλ
γηα ην Ιεηξφ ηεο Θεζζαινλίθεο142. Ε αλαζθαθέαο ππνζηεξίδεη φηη ίζσο λα πξφθεηηαη γηα
ηάθνπο ζιαβηθψλ θχιισλ143. Ναξάιιεια αλαζθάθεθε κεκνλσκέλε ηαθή ηνπ 8νπ ζε

138
Ιαξθή 2002a, 172-174
139
Γδψ ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί γηα αθφκε κηα θνξά φηη πξφθεηηαη γηα αλαζθαθέο ζσζηηθνχ ραξαθηήξα πνπ

πεξηνξίδνληαη απζηεξά ζηα φξηα ηνπ νηθνπέδνπ θαη έρνπλ εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλν ραξαθηήξα. Οπάληα έρνπκε
ηελ δπλαηφηεηα λα δηακνξθψζνπκε νινθιεξσκέλε εηθφλα γηα ην ζεκείν ηεο έξεπλαο θαη πνιιέο θνξέο

ρξεηάδεηαη λα επαλέιζνπκε αξθεηέο θνξέο κέζα ζε έλα επξχ ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ δπζθνιεχεη ηελ δηακφξθσζε

ζπλνιηθήο εηθφλαο.
140
Αιεμαλδξήο 1973-1974, 669-670
141
Ξσκηνπνχινπ 1973-1974
142
Ναηζίδνπ θαη ζπλ. 2010, 223-233
143
Αδάκ-Βειέλε, 1999, 524-525

119
θακαξνζθεπή ηάθν ζην παιαηνρξηζηηαληθφ λεθξνηαθείν θαη ηελ βαζηιηθή ηεο 3εο
΢επηεκβξίνπ (Α.2.13.)144.
Οηηο intra muros ηαθέο, ζπγθαηαιέγνληαη κε αζθάιεηα πεξηνξηζκέλνη ηάθνη. Οηε
βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ (Α.1.1.) αλαζθάθεθε έλαο θακαξνζθεπήο ηάθνο πνπ
βξηζθφηαλ ζηελ δπηηθή απιή ηνπ λανχ. Οηελ νδό Ηάιβνπ 14 (Β.2.1) θνληά ζηα δπηηθά
ηείρε, φπνπ βξέζεθε έλαο (1) ηάθνο κε ηξείο ηαθέο κέζα ζε ζεκειηψζεηο ηεο Όζηεξεο
αξραηφηεηαο πνπ ζηαδηαθά εληζρχνληαη θαηαζθεπαζηηθά έσο ηνπο «ζθνηεηλνχο αηψλεο»
νπφηε θηίδεηαη θαη έλα νξζνγψλην πιηλζφθηηζην πεγάδη. αιιά ε απνζπαζκαηηθή έξεπλα ηνπ
δελ ζπκβάιιεη απνηειεζκαηηθά ζηελ νινθιεξσκέλε εηθφλα γηα ηνλ ρψξν ηαθήο θαη ηε
ζρέζε ηνπ κε θάπνην λαφ. Ε ρξήζε ηνπο δελ είλαη δπλαηφ λα δηεπθξηληζηεί ιφγσ ηεο
απνζπαζκαηηθήο αλαζθαθήο αλ θαη ίζσο λα ζρεηίδνληαη κε ηνλ λαφ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ
πνπ βξίζθεηαη ζε θνληηλή απφζηαζε145. Οηελ νδό Βύδαληνο 12 (Α.2.2.) ζηελ Άλσ πφιε
απνθαιχθζεθαλ ηέζζεξεηο (4) ηάθνη ζηα ζεκέιηα άγλσζηεο βπδαληηλήο κνλήο πνπ δηαηεξεί
αθέξαην ζνισηφ ππφγεην ζηαπξφζρεκν θηίξην εγγεγξακκέλν ζε νξζνγψλην θαζψο θαη
πξνζθηίζκαηα πνπ δηαηεξνχληαη απνζπαζκαηηθά ιφγσ θαηαζηξνθήο απφ κεραληθφ
εθζθαθέα. Απφ ηνπο ηξείο θηβσηηφζρεκνπο ηάθνπο ν έλαο βξίζθεηαη ζηνλ λάξζεθα θαη νη
άιινη δχν εθηφο θαηά κήθνο ηεο βφξεηαο θαη δπηηθήο πιεπξάο. Ε αλαζθαθέαο εθθξάδεη ηελ
βεβαηφηεηά ηεο φηη ζα βξεζνχλ θαη άιινη ηάθνη ζην ρψξν146. Πέινο, ζηηο αλαζθαθηθέο
έξεπλεο πνπ έγηλαλ ζηελ νδό Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) θάησ απφ ην δάπεδν ηεο αλαηνιηθήο
Ναιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο εξεπλήζεθαλ δχν (2) ηάθνη, ιαμεπκέλνη ζην βξάρν, πνπ
αλνίρηεθαλ ζην ρψξν κεηά ηελ εγθαηάιεηςε ηνπ.
΋κσο θαη ζηελ πεξηνρή ηεο Ακρόπολες γίλνληαη ηαθέο ήδε απφ ηελ
παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν θαη ηελ επνρή ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ φπσο
πξνθχπηεη απφ ηα επξήκαηα ησλ αλαζθαθψλ. Μη κεγάιεο ειεχζεξεο θαη κε θαηνηθήζηκεο
πεξηνρέο ηεο Αθξφπνιεο έδσζαλ κάιινλ κηα ζεκαληηθή ιχζε ζην πξφβιεκα ηνπ ρψξνπ γηα

144 νπ
Γπίζεο νη ηάθνη ζην βφξεην ηκήκα ηνπ λεθξνηαθείνπ ηεο Γπαγγειίζηξηαο πεξηείραλ πηζαλφλ ηαθέο ηνπ 7

αηψλα βι. Νειεθαλίδνπ 1994, 524, Ιαθξνπνχινπ 1983, 25-46 θαη ζηα ζεκέιηα ηεο Ναηδηαηξηθήο θιηληθήο ηνπ

λνζνθνκείνπ Α΢ΓΝΑ ζηα εξείπηα ελφο ινπηξνχ εληνπίζζεθαλ θαη δχν θακαξσηνί θαη έλαο θηβσηηφζρεκνο ηάθνο
νπ νπ
ηνπ 7 -8 αηψλα βι. Ιαξθή 2006, 68.
145
Νηζαλφλ λα ζρεηίδεηαη κε άγλσζην νθηαγσληθφ λαφ ζηελ πεξηνρή Βαξδαξίνπ κεηαμχ ησλ νδψλ

Ναπαξξεγνπνχινπ, Δεθχξσλ θαη Ιαβίιε Ιαξθή 1983, 117-132

146
Γιεπζεξηάδνπ 1988, 390-392

120
ηε δεκηνπξγία λεθξνηαθείσλ147. Νην ζπγθεθξηκέλα ζηνλ 7ν αηψλα εληάζζνληαη έμη (6)
θακαξνζθεπείο ηάθνη πνπ αλαζθάθεθαλ ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Αξάρζνπ θαη
Ιαθξπγηάλλε (Α.2.9.) θαη έλαο θηβσηηφζρεκνο ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Παπαξέζθα, Δάππα
θαη Ιαθξπγηάλλε (Β.3.8.). Οηνλ 8ν θαη 9ν αηψλα ρξνλνινγνχληαη νη δέθα (10)
θηβσηηφζρεκνη θαη ιαθθνεηδείο ηάθνη ηεο νδνχ Σδαρείια θαη Ηωλζηαληνπνύινπ (Α.2.10.).
ζε ζεκείν πνπ ε αλαζθαθηθή έξεπλα έθεξε ζην θσο ην λάξζεθα θαη ηκήκα ηνπ λφηηνπ θαη
θεληξηθνχ θιίηνπο βαζηιηθήο ηνπ 5νπ – 6νπ αηψλα. Φαίλεηαη φηη κεηά ηελ εγθαηάιεηςε ηεο ν
ρψξνο κεηαβιήζεθε ζε ππαίζξην γηα ηαθέο ηνπ 8νπ θαη 9νπ αηψλα πνπ εληάζζνληαη πηζαλφλ
ζηνλ πεξίβνιν κηαο βπδαληηλήο κνλήο ζηελ νπνία αλήθαλ θαη νη ηάθνη ηεο νδνχ
Ζππάηξνπ148. Οηελ ίδηα κνλή ζα πξέπεη λα πεξηιακβαλφηαλ θαη ην ηαθηθφ παξεθθιήζη πνπ
αλαζθάθεθε βνξεηφηεξα ζηελ νδφ Αξάρζνπ149.

Γ. Σππνινγία
Οηελ Θεζζαινλίθε ησλ ζθνηεηλψλ ρξφλσλ βεβαηψλνληαη αλαζθαθηθά, απφ ηα
δεκνζηεπκέλα αξρεία, ζπλνιηθά ζαξάληα νρηψ (48) ηάθνη πξέπεη φκσο λα είλαη
πεξηζζφηεξνη θαζψο δε γίλεηαη πάληα αλαθνξά ζηνλ αθξηβή αξηζκφ ησλ ηάθσλ πνπ
εξεπλήζεθαλ (εηθ.1).

Θαθθνεηδήο
Μ ηχπνο ηάθνπ πνπ θπξηαξρεί απηήλ ηελ πεξίνδν είλαη ν ιαθθνεηδήο. Νξφθεηηαη γηα
είθνζη ηξείο (25) ηάθνπο πνπ νη λεθξνί ηνπνζεηνχληαη ζε ιάθθνπο κε ζρεηηθά βαζχ ή ξερφ
φξπγκα. Οπρλά αλαθέξνληαη θαη σο ειεχζεξεο ηαθέο150. Μη ιάθθνη ελίνηε δηαηεξνχζαλ
θάιπςε απφ θεξακίδεο ή πιηζηά ελψ ζπρλή ήηαλ ε ζπλήζεηα ηεο θάιπςεο ηνπο κε πιηθά ζε
δεχηεξε ρξήζε θπξίσο επηηχκβηεο ζηήιεο ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο πεξηφδνπ πνπ κάιινλ
ιφγνη ζεβαζκνχ νδεγνχζαλ ζηελ θχιαμε θαη επαλαρξεζηκνπνίεζε ηνπο θαζψο επίζεο θαη ε
αμία ηνπ πιηθνχ πνπ δελ ήηαλ πιένλ ηφζν εχθνιν λα αγνξαζηεί. Οηελ αλαζθαθή ζηνλ ρώξν
ηνπ Παλεπηζηεκίνπ (Γ.1.4.) ηέζζεξηο απφ ηνπο ιαθθνεηδείο νξηνζεηνχληαλ πεξηκεηξηθά κε

147
Bakirtzis 2003, 44-45
148
Ιαθξνπνχινπ 1994, 507
149
Ιαξθή, 1996-1997, 622-624
150
Νηζηεχσ φηη ν λεθξφο ηνπνζεηνχηαλ ζε έλα ειαθξψο δηακνξθσκέλν φξπγκα πνπ δελ είλαη δπλαηφ λα
εληνπηζηεί αλαζθαθηθά θαη ην ζψκα θαιππηφηαλ κε ρψκα.

121
ιίζνπο θαη θεξακίδηα, ελψ ζηελ νδό Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) ιαμεχνληαη πάλσ ζην βξάρν
θαη θαιχπηνληαη κε καξκάξηλεο πιάθεο θαη ζρηζηφπιαθεο.

Ηηβωηηόζρεκνο
Έλαο αθφκε θνηλφο ηχπνο ηάθσλ πνπ έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζηελ αξραηφηεηα είλαη νη
θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη κε θάιπςε γλσζηφο ηχπνο απφ ηελ αξραηφηεηα. Νξφθεηηαη γηα
νξζνγψληεο θαηαζθεπέο κε επηρξηζκέλα ηνηρψκαηα ζην εζσηεξηθφ ηνπο θαη πιίλζηλα
δάπεδα. Πελ πεξίνδν απηή εκθαλίδνληαη θαη νη ηξαπεδηφζρεκνη θηβσηηφζρεκνη πνπ
αλαζθάθεθαλ ζηα νηθφπεδα ηεο Αθξφπνιεο θαη ηαπηίδνληαη κε ηαθέο γφηζσλ151.

Ηακαξνζθεπήο
Οηνπο πξσηκφηεξνπο ηάθνπο ηεο πεξηφδνπ, ηνλ 7ν αηψλα, εληάζζνληαη νη επηά (7)
θακαξνζθεπείο ηεο νδνχ Αξάρζνπ θαη Ιαθξπγηάλλε (Α.2.9.) θαη ηνπ λανχ ηνπ Αγίνπ
Δεκεηξίνπ (Α.1.1.). Νξφθεηηαη γηα νξζνγψλην θηηζηφ ηάθν κε δξφκν θαη δηαζηάζεηο
1,00κ.x0,45κ.. Φέξεη νξηδφληην άλνηγκα πνπ έθιεηλε κε κεγάισλ δηαζηάζεσλ νξζνγψληα
καξκάξηλε πιάθα. Δηαηεξεί ηξείο πιηλζφζηξσηεο βαζκίδεο γηα ηελ θάζνδν ζηνλ ηάθν κέζσ
ζπξαίνπ αλνίγκαηνο. Μ ζάιακνο είλαη θαηαζθεπαζκέλνο απφ ζρηζηφπιαθεο θαη πιίλζνπο,
δηαηεξεί ίρλε αζβεζηνθνληάκαηνο κε ππνςία γξαπηήο δηαθφζκεζεο θαη ρσκάηηλν δάπεδν.
Ε θακάξα ηνπ είλαη θαηαζθεπαζκέλε απφ ζρηζηφπιαθεο θαη πιίλζνπο. ΢ξνλνινγείηαη ηνλ
7ν-8ν αηψλα. Οε δχν πεξηπηψζεηο επηβεβαηψλεηαη ε πεξηζηαζηαθή ρξήζε ηνπ ηχπνπ ηνπ
θεξακνζθεπνχο (έλαο (1) απιφο θαη έλαο θεξακνζθεπήο), ηδηαίηεξα πξνζθηιήο ηχπνο ζηα
Ναιαηνρξηζηηαληθά ρξφληα.

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΑΦΩΝ
καμαροςκεπείσ 7
κεραμοςκεπείσ 2
Κιβωτιόςχθμοι 17
Λακκοειδείσ 25

0 5 10 15 20 25

Εικόνα 1 Τυπολογία τάφων τθσ ςκοτεινισ περιόδου

151
Ιαξθή 1989, 350

122
Δ. Σαθηθά Έζηκα
Δ.1 Σαθή
Πελ πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε έρεη θαζηεξσζεί πηα σο κνλαδηθφο ηξφπνο ηαθήο ν
εληαθηαζκφο. Μη λεθξνί ηνπνζεηνχληαη ζε χπηηα ζηάζε κε ην θξαλίν ζηα δπηηθά θαη
ζηξακκέλν πξνο αλαηνιηθά. Οε πνιιέο αλαζθαθέο δε δίλνληαη πιεξνθνξίεο γηα ηε ζηάζε
ηνπ λεθξνχ θαη ηε ζέζε ησλ ρεξηψλ ηνπ. Ρπνζέηνπκε φηη αθνινπζνχζαλ ηνλ θαλφλα ηεο
χπηηαο ηνπνζέηεζεο κε ηα ρέξηα ζηαπξσκέλα ζην ζηήζνο ή ζηελ θνηιηά πνπ θαίλεηαη λα
θαζηεξψλεηαη ήδε απφ ηελ παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν. Ε δηαδεδνκέλε ζπλήζεηα ηεο ηαθήο
ελφο ζθειεηνχ αλά ηάθν ή δχν ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο, ηείλεη λα εθιείςεη ιφγσ ηεο έιιεηςεο
ρψξνπ θαζψο ηψξα παξαηεξνχληαη πνιιαπιέο ηαθέο θαη αλαθνκηδέο. ΢αξαθηεξηζηηθή
πεξίπησζε ηεο παξαπάλσ δηαπίζησζεο απνηειεί ν ηαθνο ζην νηθφπεδν ηεο νδνχ Ηάιβνπ 14
(Β.2.1.) φπνπ έλαο θαιπβίηεο πεξηείρε ηξείο ηαθέο κε νζηά δηαηαξαγκέλα ζην εζσηεξηθφ ηνπ.

Δ.2. Ηηέξηζε - Γπξήκαηα

Ε ζπλήζεηα ηεο ηνπνζέηεζεο πξνζσπηθψλ εηδψλ θαη άιισλ αληηθεηκέλσλ κέζα
ζηνπο ηάθνπο θαίλεηαη λα πεξηνξίδεηαη πνιχ ζηνπο ζθνηεηλνχο αηψλεο. Οηηο πεξηπηψζεηο
ησλ αλαζθαθψλ πνπ παξνπζηάδνληαη ζε απηή ηελ εξγαζία δελ πξνθχπηνπλ θηεξίζκαηα
ζην εζσηεξηθφ ησλ ηάθσλ.

123
3.2. Ιέζε βπδαληηλή πεξίνδνο (10νο-12νο )

Α. Ζζηνξηθό πιαίζην
Οηε κέζε βπδαληηλή πεξίνδν θαη ζπγθεθξηκέλα ζηηο αξρέο ηνπ 10νπ αη. ζπλερίζηεθαλ κε
έληαζε νη επηζέζεηο θαη πνιηνξθίεο ζηε Θεζζαινλίθε. Μη Οαξαθελνί θνπξζάξνη αθνχ
θαηέζηξεςαλ ηε Δεκεηξηάδα επηρείξεζαλ ελαληίνλ ηεο πφιεο κε πξσηνθαλή αγξηφηεηα152.
Μη πξνζπάζεηεο ησλ Θεζζαινληθέσλ λα πξνεηνηκάζνπλ ηελ άκπλα ηεο πφιεο απέβεζαλ
άθαξπεο θαη ηα θνπξζάξηθα θαξάβηα κε αξρεγφ ηνλ αξλεζίζξεζθν Θένληα ηνλ Πξηπνιίηε
θαηέιαβαλ ηελ πφιε ην 904. Πηο δξακαηηθέο ζηηγκέο ηεο πνιηνξθίαο θαη ηεο άκπλαο ησλ
ππεξαζπηζηψλ ηεο πεξηγξάθεη ν Ζσάλλεο Ηακηληάηεο153. Μη πεηξαηέο έκεηλαλ δέθα εκέξεο
ζηελ πφιε ζθάδνληαο θαη ιεειαηψληαο, ελψ έπηαζαλ πεξίπνπ είθνζη δχν ρηιηάδεο
αηρκαιψηνπο πνπ ηνπο νδήγεζαλ ζηα ζθιαβνπάδαξα ηεο Ηξήηεο θαη ηεο Παξζνχ, αλάκεζα
ζ’ απηνχο θαη ηνλ Ζσάλλε Ηακηληάηε.
Γλησκεηαμχ έμσ απφ ηα ηείρε έθηαζαλ θαη νη Βνχιγαξνη, κε εγεκφλα ηνλ Οπκεψλ,
πνπ ζέιεζαλ λα εθκεηαιιεπηνχλ ηελ θαηάζηαζε ηεο πφιεο αιιά απνηξάπεθαλ ράξε ζηνλ
Θένληα ΢νηξνζθάθηε θαη ηηο δηαπξαγκαηεχζεηο ηνπ γηα εηξήλε. Πελ ίδηα επνρή ν
απηνθξάηνξαο Βαζίιεηνο ν Β΄ (976-1025) νξγάλσζε εθζηξαηεία ελαληίσλ ησλ Βνπιγάξσλ
κε έδξα ησλ επηρεηξήζεσλ ηνπ ηελ Θεζζαινλίθε, επηζθεχαζε ηα ηείρε θαη νξγάλσζε ηελ
άκπλά ηεο. Μη πφιεκνη θξάηεζαλ έσο ην 1018 κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ βνπιγαξηθνχ
θξάηνπο.
Απφ ηνλ 10 αηψλα δε ζψδεηαη θαλέλα κλεκείν ζηε Θεζζαινλίθε. Έγηλαλ θπξίσο
επηζθεπέο ζηνπο λανχο πνπ είρε θαηαζηξέςεη ε καλία ησλ Οαξαθελψλ154. Γλσζηή απφ ηηο
πεγέο είλαη ε κνλή Αθαπλίνπ155 πνπ ηδξχζεθε απφ ηνλ Φψηην Θεζζαινλίθεο κε ηελ
ππνζηήξημε ηνπ απηνθξάηνξα Βαζίιεηνπ πνπ ήηαλ αθηεξσκέλε ζηνλ ΢ξηζηφ Οσηήξα.
Οηα κέζα ηνπ 11νπ αηψλα (1040), ν θίλδπλνο ησλ Βνπιγάξσλ επαλήιζε φηαλ ν
ζηξαηεγφο Αινπζηάλνο πνιηφξθεζε ηελ πφιε κε 40.000 ζηξαηφ θαη πιήζνο πνιηνξθεηηθψλ
κεραλψλ. Ε πφιε ράξε ζηελ εξσηθή έμνδν ησλ θαηνίθσλ ηεο ηελ εκέξα ηεο ενξηήο ηνπ
πνιηνχρνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ λίθεζε θαηά θξάηνο ηνπο βνχιγαξνπο θαη ζψζεθε απφ ηνλ

152
Böhlig 1975
153
Φνπληνπθίδεο 2002, 43-59. Πζάξαο 1987
154
Βαθαιφπνπινο 1940, 245-350
155
Ναπαδψηνο 2007

124
ζαλάζηκν θίλδπλν.
Πν 1065 έθηαζαλ ζηελ Θεζζαινλίθε λένη ερζξνί. Δηάθνξα ηνπξθηθά θχιια φπσο νη
Μχδνη ή Ηνπκάλνη πνπ πξνζπάζεζαλ ρσξίο επηηπρία ιφγσ ηεο απεηξίαο ηνπο ζηελ
πνιηνξθία ηεηρηζκέλσλ πφιεσλ λα θαηαιάβνπλ ηε Θεζζαινλίθε κε 600.000 ζηξαηφ
ζχκθσλα κε ηνλ ρξνλνγξάθν Ιηραήι Αηηαιεηάηε. Αξγφηεξα, ηνλ 11ν αηψλα, έθαλαλ ηελ
εκθάληζε ηνπο νη Οειηδνχθνη ηνχξθνη, πνπ δελ απνηεινχζαλ αθφκε ζνβαξφ θίλδπλν156 θαη
νη Κνξκαλδνί πνπ ην 1185 πνιηφξθεζαλ κε 80.000 ζηξαηφ θαη 200 θαξάβηα ηελ
Θεζζαινλίθε157. Ε θαθή ακπληηθή νξγάλσζε θαη ε αληθαλφηεηα ηνπ δηνηθεηή ηεο πφιεο
Δαβίδ Ηνκλελνχ νδήγεζαλ ζε πηψζε ηεο πφιεο ζηηο 24 Απγνχζηνπ πνπ ηελ αθνινχζεζαλ
άγξηεο ιεειαζίεο, βηαζκνί θαη ζθαγέο αθφκε θαη θαηνηθίδησλ δψσλ. Μη Κνξκαλδνί έκεηλαλ
έλα ρξφλν θαη κεηέηξεςαλ ηελ πφιε ζε εξείπηα158.
Ναξ’ φιε ηε γεληθή θζίλνπζα νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηνπ 11νπ θαη 12νπ αη. ε
Θεζζαινλίθε δηαηήξεζε ηε ζθξηγειή θαη αλζεξή ηεο νηθνλνκία159. Γθείλε ηελ πεξίνδν
αξηζκνχζε πεξίπνπ 100.000 θαηνίθνπο θαη παξνπζίαδε αθκαία εκπνξηθή θίλεζε θαη έμσ απφ
ηα δπηηθά ηείρε νξγαλψλνληαλ κεγάια εκπνξηθά παλεγχξηα, ηα Δεκήηξηα160. Γθηφο απηνχ
αλαπηχζζεη ηελ δηθή ηεο απηνηειή αλάπηπμε θαη ζε πνιηηηζηηθφ επίπεδν θαζψο νη
πλεπκαηηθνί άλζξσπνη ηεο πφιεο έπαηξλαλ ζέζε ζηα κεγάια ζενινγηθά θαη πνιηηηθά
πξνβιήκαηα ηεο επνρήο. Μη κεηξνπνιίηεο ηεο Θεζζαινλίθεο επηζπκνχζαλ ηελ ηζηνξηθή
ελφηεηα ησλ δχν εθθιεζηψλ φρη φκσο ηελ ππνηαγή ηεο αλαηνιηθήο εθθιεζίαο ζηελ
παπηθή161.
Ε αλψκαιε πνιηηηθή θαηάζηαζε ζηα ηέιε ηνπ 12νπ αη. αξρέο 13νπ κε ηηο βίαηεο
αλαηξνπέο απηνθξαηφξσλ θαη ηα απνζρηζηηθά θηλήκαηα θινλίδνπλ ηα ζεκέιηα ηεο
απηνθξαηνξίαο. Πνλ Απξίιην ηνπ 1204 νη Οηαπξνθφξνη ηεο Δ’ Οηαπξνθνξίαο θπξίεπζαλ ηελ
Ησλζηαληηλνχπνιε θαη ιίγν αξγφηεξα ηε δεχηεξε πφιε ηεο απηνθξαηνξίαο, ηε
Θεζζαινλίθε162. Ε βπδαληηλή απηνθξαηνξία δηαιχζεθε θαη ρσξίζηεθε ζε θξάγθηθεο

156
Ήηηα ησλ Βπδαληηλψλ κάρε ηνπ Ιαληδηθέξη ην 1071 επί ηνπ Ξσκαλνχ Δ΄ Δηνγέλε (1068-1071).
157
Φνπληνπθίδεο 2002, 43-59
158
Βάξδνο 1980, 30-47, Hunger 1955
159
Οβνξψλνο 1983, 66-71, Οηαπξίδνπ- Δαθξάθα 1997, 88-102, Bakirtzis 2003, 35-64
160
Πηκαξίσλ 2002
161
΢ξήζηνπ 1989, 343-354
162
Θενραξίδεο 1955, 379-381

125
εγεκνλίεο163. Ε Θεζζαινλίθε έγηλε βαζίιεην κε εγεκφλα ηνλ Βνλαθάηην ηνλ Ινλθεξαηηθφ. Ε
Αγία Ονθία νξίζηεθε κεηξφπνιε ησλ Θαηίλσλ θαη ν κεηξνπνιίηεο Θεζζαινλίθεο
αληηθαηαζηάζεθε κε Θαηίλν ηεξάξρε. Μ ιαηηληθφο θιήξνο θαηέιαβε ηνλ Άγην Δεκήηξην, ηε
κνλή Φηινθάινπ θαη Αθαπλίνπ. Ε ηειεπηαία ηέζεθε ππφ ηελ πξνζηαζία ηνπ πάπα
Ζλλνθέληηνπ ΖΖΖ164. Ε ιαηηληθή θαηνρή θξάηεζε είθνζη ρξφληα165.
Ναξάιιεια κε ηνπο Φξάγθνπο ηελ πφιε πξνζπαζνχζαλ λα θαηαιάβνπλ θαη νη
Βνχιγαξνη, ηφζν ην 1205 φζν θαη ην 1207, κε ηνλ Πζάξν Ζσαλλίηδε γλσζηφ θαη σο
ξσκαηνθηφλν.
Οε φηη αθνξά ηελ ηέρλε απηήο ηεο πεξηφδνπ δελ έρνπκε πνιιά θαηάινηπα πέξα απφ
ηηο ηνηρνγξάθεζεηο ηεο Αγίαο Ονθίαο (β΄κηζφ 11νπ αη.). Απφ άπνςε κλεκεηαθψλ θαηαινίπσλ
νη πεγέο αλαθέξνπλ ηξείο λανχο αθφκε πνπ δελ έρνπλ φκσο εληνπηζηεί. Πελ Κέα Γθθιεζία,
ηελ εθθιεζία ηνπ Ηπξηνχ ζηα ηέιε ηνπ 11νπ, θαη ιίγν αξγφηεξα ζηα 1110 ηνλ Άγην Κηθφιαν
ηνλ Ναιαηνθάβα θνληά ζηελ Ηαηαθπγή166. Γηθφλα γηα ηελ ηέρλε ηνπ 12νπ αηψλα καο δίλνπλ
ιίγεο ηνηρνγξαθίεο ηνπ φζηνπ Δαβίδ. Έξγν ηνπ ηέινπο ηνπ 12νπ αηψλα είλαη κέξνο ησλ
ηνηρνγξαθηψλ ηνπ ππέξγεηνπ ηάθνπ ηεο Αγίαο Ονθίαο κε ηηο απεηθνλίζεηο ζε πξνηνκή ησλ
αξραγγέισλ Ιηραήι θαη Γαβξηήι ηνπ απνζηφινπ Ναχινπ θαη αδηάγλσζηνπ λεαξνχ
κάξηπξα πνπ ζπλδένληαη κε κεηξνπνιίηε. Έρνπκε θαη ηηο ηνηρνγξαθίεο ηεο Αρεηξνπνηήηνπ
(λφηην θιίηνο) θξαηψληαο θάπνηα ραξαθηεξηζηηθά απφ ηελ πξνεγνχκελε παξάδνζε
δείρλνπλ λα πξνρσξνχλ πην πέξα απφ απηήλ167.

Β. Σνπνγξαθηθέο παξαηεξήζεηο θαη ρωξνζέηεζε ηάθωλ

Απφ ηηο έσο ηψξα δεκνζηεπκέλεο ζσζηηθέο αλαζθαθέο ζε νηθφπεδα ζηε
Θεζζαινλίθε ζηε Ιέζε βπδαληηλή πεξίνδν κε αζθάιεηα ρξνλνινγνχληαη έληεθα (11).
Φαίλεηαη φηη, ήδε ηα γεγνλφηα ηεο πεξηφδνπ κε ηηο πνιιέο επηδξνκέο ησλ
Οαξαθελψλ, ησλ Βνπιγάξσλ θαη δηαθφξσλ ηνπξθηθψλ θχιισλ θαζψο θαη ε ζθιεξή

163
Πε ζέζε ηεο παίξλεη ε Θαηηληθή απηνθξαηνξία ηεο Ησλζηαληηλνχπνιεο θαη άιια θξαγθηθά θαη ειιεληθά

θξάηε (νη απηνθξαηνξίεο ηεο Πξαπεδνχληαο (1204-1461) θαη ηεο Κίθαηαο (1204-1261)θαη ην Δεζπνηάην ηεο

Επείξνπ (1204-1340) κε πξσηεχνπζα ηελ Άξηα.

164
Janin 1958, 206-216
165
Ηνξδψζεο 1993, 97-104
166
Hattersley-Smith 1996, Βειέλεο θαη ζπλ. 2003. Βνθνηφπνινπινο 1982, 97-110
167
Ηαδακία-Πζέξλνπ 2009, 149-156

126
πνιηνξθία ησλ Κνξκαλδψλ, ζπλέβαιαλ ζηελ αλάγθε ηαθήο εληφο ησλ ηεηρψλ ζε
πξνζηαηεπκέλν πεξηβάιινλ. Ναξάιιεια ην ζξεζθεπηηθφ αίζζεκα θαη ε θαιιηέξγεηα ηεο
πίζηεο ψζεζαλ ηελ αλάγθε γηα ηαθή κέζα ζηνπο ρψξνπο ησλ λαψλ. Πα καξηχξηα θαη νη
παιαηνρξηζηηαληθέο βαζηιηθέο πνπ είραλ δεκηνπξγεζεί γηα ηνλ ιφγν απηφ ζηα
παιαηνρξηζηηαληθά ρξφληα θαηαζηξάθεθαλ απφ ηελ καλία ησλ θαηαθηεηψλ θαη
πνιηνξθεηψλ κε απνηέιεζκα λα κε κπνξνχλ πηα λα απνηειέζνπλ αζθαιείο ρψξνπο ηαθήο.
Ναξαηεξνχκε ινηπφλ ηε ζηαδηαθή είζνδν ησλ ηαθψλ εληφο ησλ ηεηρψλ θαη ζηελ
αθξφπνιε. Παθέο βέβαηα ζπλερίδνπλ λα γίλνληαη θαη εθηφο ησλ ηεηρψλ ζε ζεκεία φπνπ
εδξάδνληαλ ηαθηθά παξεθθιήζηα θαη καξηχξηα ή ρψξνπο πνπ ραξαθηεξίζηεθαλ σο ηαθηθνί
ήδε απφ ηελ αξραηφηεηα ή ηα παιαηνρξηζηηαληθά ρξφληα. Νεξηζηαζηαθά ηαθέο κεκνλσκέλεο
γίλνληαη θαη ζε άιια ζεκεία.
Απφ ηνπο γλσζηνχο θαη ζε ιεηηνπξγία λανχο ηεο βπδαληηλήο Θεζζαινλίθεο
εληνπίζηεθαλ κε αζθάιεηα ηαθέο ηεο κεζνβπδαληηλήο πεξηφδνπ ζηε βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ
Δεκεηξίνπ, ην λαφ ηεο Αγίαο Ονθίαο θαη ζηνλ λαφ ηεο Ναλαγηάο ΢αιθέσλ. Οηελ βαζηιηθή
ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ (Α.1.1.) ζε επίζηξσζε ηεο Μζσκαληθήο πεξηφδνπ, βξέζεθαλ ηκήκαηα
καξκάξηλσλ αλάγιπθσλ ζαξθνθάγσλ ηνπ 10νπ θαη 11νπ αηψλα ε ζέζε ησλ ηάθσλ φκσο
δελ είλαη δπλαηφ λα πξνζδηνξηζηεί. Οηνλ ηεξφ λαφ ηεο Αγίαο ΢νθίαο (Α.1.3.) ηάθνη βξέζεθαλ
ζην δηαβαηηθφ ηνπ λνηηαλαηνιηθνχ πεζζνχ θαζψο θαη ην θηβψξην ζηε βφξεηα πιεπξά ηεο
λφηηαο ζηνάο ηνπ πεξηζηψνπ. Πελ χπαξμε επίζεο ελφο ηνπιάρηζηνλ ηάθνπ καξηπξά
νξζνγψληα πιάθα ςεπδνζαξθνθάγνπ ηνπ 11νπ αηψλα. Οηνλ λαφ ηεο Παλαγηάο Χαιθέωλ
(Α.1.9.) ν ηάθνο ηνπ θηήηνξα ΢ξηζηφθνξνπ ηεο Θαγνπβαξδίαο αλνίγεηαη ζηνλ βφξεην ηνίρν
ηνπ λανχ κε ηε κνξθή αξθνζνιίνπ. Πέινο ζηε ζέζε ηνπ ζεκεξηλνχ λανχ ηνπ πξνθήηε Ειία
(Α.1.10) αλαζθάθεθαλ ηξείο θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη ηάθνη εμσηεξηθά ηεο ζεκειίσζεο ηεο
αςίδαο πνπ ραξαθηεξίδεηαη σο κεζνβπδαληηλφο λαφο.
Ναξαηεξνχκε φηη νη ρψξνη ηαθήο νξγαλψλνληαη θπξίσο ζηελ πεξηνρή ηεο άλσ
πφιεο πνπ ήηαλ αξαηνθαηνηθεκέλε θαη καθξηά απφ ηνλ θπξίσο αζηηθφ ηζηφ168. Νξφθεηηαη
γηα δχν (2) κεκνλσκέλεο ηαθέο ζηελ νδφ Αγίνπ Δεκήηξηνπ 26/28 (Β.2.2.) ζηα εξείπηα
παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο κε ηξηθιίλην θαη ζηελ νδφ Αγίνπ Δεκεηξίνπ 26/28 (Β.2.2.) φπνπ
βξέζεθαλ δχν (2) παηδηθέο ηαθέο εθηφο ηνπ θηίζκαηνο κεηαμχ απνρεηεπηηθψλ αγσγψλ. Πν

168
Bakirtzis 2003, 42

127
ίδην ηζρχεη θαη γηα ηηο ηαθέο ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Γιαύθνπ θαη Οιπκπηάδνο 73 (Β.2.5.)
πνπ αλνίρηεθαλ ζηα εξείπηα παιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο επίζεο.
Πέζζεξεηο (4) ηάθνη ζηελ ζπκβνιή ησλ νδψλ Ηωλζηαληηλνππόιεωο θαη Θεζέωο
(Α.2.8.) πνπ αλήθνπλ ζε νξγαλσκέλν λεθξνηαθείν ηεο κέζεο θαη χζηεξεο επνρήο ηνπ
βπδαληίνπ θαη αλαπηχζζνληαη γχξσ απφ έλαλ άγλσζην λαφ πνπ ε ρξήζε ηνπ ζπλερίζηεθε
θπξίσο ζηελ πζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν. Νην ζπγθεθξηκέλα νη ηάθνη ηεο κέζεο επνρήο
ηαπηίδνληαη κε ηε ρξήζε ηνπ λφηηνπ παξεθθιεζηνχ θαη εληνπίδνληαη θάησ απφ ην ΚΑ ηκήκα
ηνπ δαπέδνπ ηνπ ζε ππφγεηα θξχπηε θαη πξφθεηηαη γηα δχν ιαμεπηνχο ηάθνπο κε θακάξα.
Ηάησ απφ ην δπηηθφ ηκήκα ηνπ δαπέδνπ βξέζεθαλ ελλέα ηάθνη απφ ηνπο νπνίνπο νη
παιαηφηεξνη ήηαλ θηβσηηφζρεκνη θαη νη ππφινηπνη ιαθθνεηδείο.
Μη νρηψ (8) ηάθνη ηεο νδνχ Φωηίνπ 5 (Γ.1.1.) ζρεηίδνληαη κε ηελ παξαθείκελε κνλή
ιαηφκνπ, ελψ νη ηξείο (3) ηεο νδνχ Χείξωλνο (Β.2.14.) εδξάδνληαη ζηα εξείπηα
παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο κε θφγρε πνπ εγθαηαιείθζεθε ηνλ 6ν αηψλα.
Κνηηνδπηηθά θαη θνληά ζηα δπηηθά ηείρε ηεο πφιεο ε έξεπλα ζην νηθφπεδν ηεο νδνχ
Ινζθώθ 18 (Β.3.2) απέδσζε ζαξάληα πέληε (45) ηάθνπο πνπ νξηδφηαλ απφ πεξίβνιν. Πν
λεθξνηαθείν αλνίρζεθε ζηα εξείπηα δχν παιαηνρξηζηηαληθψλ θηηξίσλ πνπ πηζαλφλ λα
ζρεηίδνληαη κε απνζήθεο γηα ηε ρξήζε ηνπ ιηκέλα. Ναξάιιεια εληφο ηνπ πεξηβφινπ πνπ
φξηδε ην ρψξν ηνπ λεθξνηαθείνπ εξεπλήζεθε θιίβαλνο εξγαζηεξίνπ θαη ηκήκα αγσγνχ.
Νηζαλφλ ζρεηίδεηαη κε ην ηκήκα λεθξνηαθείνπ ηεο χζηεξεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ ζηε
ζπκβνιή ηεο παξαπάλσ νδνχ κε ηελ πιαηεία Δεκνθξαηίαο.
Οηελ νδφ Βαιαωξίηνπ 27 (Α.2.1.) εληνπίζζεθε κηα καξκάξηλε ζπλαξκνζκέλε
ζαξθνθάγνο πνπ ρξνλνινγήζεθε απφ ηνλ αλαζθαθέα ζηελ κεζνβπδαληηλή πεξίνδν
πεξηέρεη φκσο κεηαγελέζηεξεο ηαθέο βξέζεθε ζηε λφηηα θαη θαιχηεξα δηαηεξεκέλε πιεπξά
ηνπ λανχ.
Γθηφο ησλ ηεηρψλ, αλαηνιηθά, ζηελ πεξηνρή ηνπ θνιπκβεηεξίνπ (Α.2.12.) ηεο
Ναλεπηζηεκηνχπνιεο ζε ηάθνπο παιαηνρξηζηηαληθνχο δηαπηζηψλεηαη ε ηαθή άγλσζηνπ
αξηζκνχ λεθξψλ απφ ηνλ 10ν έσο ηνλ 12ν αηψλα. Πν λεθξνηαθείν απηφ ζπλδέεηαη κε ην
καξηχξην ηνπ αγίνπ Δνκλίλνπ169.

169
Ιαξθή 1997b, 56

128
Γ. Σππνινγία
Θαθθνεηδήο
Οε ζχλνιν εβδνκήληα δχν (79) ηάθσλ (εηθ.2) επηθξαηεί ν ηχπνο ηνπ ιαθθνεηδνχο
θαζψο έρνπλ αλαζθαθεί πελήληα ηξείο (53) κε ην νηθφπεδν ζηελ νδφ Ινζθώθ 18 (Β.3.2.)
λα δηαηεξεί ηνπο ζαξάληα πέληε (45) απφ απηνχο. Οηελ πεξίπησζε ησλ ιαθθνεηδψλ ηεο
νδνχ Αγίνπ Δεκεηξίνπ 26/28 (Β.2.2.) αλαθέξεηαη φηη ν έλαο δηαηεξεί θάιπςε απφ πιάθεο
ζε δεχηεξε ρξήζε πξαθηηθή δηαδεδνκέλε ήδε απφ ηνπο πξψηκνπο αηψλεο. Γπεηδή νη δχν
ηειεπηαίεο πεξηπηψζεηο αθνξνχλ ζε πεξηνξηζκέλεο παηδηθέο ηαθέο ζηα εξείπηα
παιαηνρξηζηηαληθψλ εγθαηαζηάζεσλ πεξηζζφηεξα θαη πην ζαθή ζηνηρεία γηα ηελ εμέιημε
ηνπ ηχπνπ ζα κπνξνχζε λα δψζεη ε δηεμνδηθφηεξε κειέηε ησλ ηάθσλ ηελ νδνχ Ινζθώθ
18 (Β.3.2.).

Ηηβωηηόζρεκνο
Έλαο αθφκε γλσζηφο ηχπν ηάθνπ απφ ηελ αξραηφηεηα είλαη ηνπ θηβσηηφζρεκνπ πνπ
απαληάηαη ζηε κέζε βπδαληηλή πεξίνδν ηνπιάρηζηνλ 13 θνξέο. Γίλαη ιαμεπκέλνη ζην βξάρν
θαη δνκεκέλνη απφ αξγνχο ιίζνπο, ζπνξαδηθέο πιίλζνπο θαη ζπλδεηηθφ πιηθφ. Πν δάπεδν θαη
ηα ηνηρψκαηα ηνπο επηρξίνληαη κε θνλίακα. Ηάπνηνη απφ απηνχο δηακνξθψλνπλ θάζεηε
δίνδν – ζπξίδα ζηελ αλαηνιηθή ηνπο πιεπξά. Οηνλ ηεξφ λαφ ηεο Αγίαο ΢νθίαο (Α.1.2.)
ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ησλ ηάθσλ είλαη φηη ε πιάθα ηνπ δαπέδνπ δελ εθάπηεηαη ζην
ρψκα αιιά δεκηνπξγεί έλα κηθξφ θελφ. Μη πιάθεο απηέο δηαηεξνχλ κηθξέο νπέο. Γπηπιένλ νη
πιάθεο ηνπ δαπέδνπ πνπ βξίζθνληαη δπηηθά δηακνξθψλνληαη σο πξνζθέθαια.

Ηακαξνζθεπήο
Έλαο αθφκε ηχπνο ηάθσλ πνπ απαληάηαη απφ ηελ πξψηκε πεξίνδν είλαη νη
θακαξσηνί ιαμεπκέλνη ζην βξάρν. Οην νηθφπεδν ηεο νδνχ Φωηίνπ 5(Γ.1.1.) ηνπο ζπλαληάκε
ζε ζπζηάδα ησλ δχν δηπιψλ. Ε θακάξα ηνπο ζπάληα δηαηεξείηαη. Οε κηα πεξίπησζε
αλαθέξεηαη ε δηακφξθσζε πξνζθέθαινπ απφ θνλίακα θαη θιίκαθα κε πξνεμέρνπζεο πέηξεο
ζηνλ αλαηνιηθφ ηνίρν.

΢αξθνθάγνο
Οηελ δηαηεξεκέλε λφηηα πιεπξά ηνπ θηίζκαηνο ηεο νδνχ Βαιαωξίηνπ 27 (Α.2.1.)
εληνπίζζεθε κηα καξκάξηλε ζπλαξκνζκέλε ζαξθνθάγνο πνπ αλήθε ζε πξνγελέζηεξν λαφ

129
ησλ κέζσλ βπδαληηλψλ ρξφλσλ αιιά επαλαρξεζηκνπνηήζεθε ζηελ χζηεξε πεξίνδν. Οην
εζσηεξηθφ ηεο βξέζεθαλ αλαθνκηδέο θαη κηα πζηεξνβπδαληηλή ηαθή. Ήηαλ θαηαζθεπαζκέλε
απφ ππφιεπθν κάξκαξν θαη ζηελ θχξηα φςε ηεο έθεξε αλάγιπθε δηαθφζκεζε απφ ηξείο
ζηαπξνχο ηνπ ηχπνπ ηεο Αλαζηάζεσο επάλσ ζε βάζξν κε δχν βαζκίδεο. Αλάκεζά ηνπο
ππάξρνπλ θίνλεο πνπ ππνβαζηάδνπλ ηφμα κεηαμχ ησλ νπνίσλ δηαθξίλνληαη δχν δεχγε
θππαξηζζηψλ. Γθαηέξσζελ ησλ δχν αθξαίσλ ζηαπξψλ ππάξρνπλ δχν ζρεκαηνπνηεκέλνη
βιαζηνί θνηληθνεηδψλ. Πκήκαηα καξκάξηλσλ αλάγιπθσλ ζαξθνθάγσλ εληνπίζζεθαλ
επίζεο ζηνλ λαφ ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ (Α.1.1.).

Αξθνζόιην
Οηε Θεζζαινλίθε αξθνζφιην ζπλαληάκε ζηελ Παλαγηά Χαιθέωλ (Α.1.9.) ζην βφξεην
ηνίρν ηνπ λανχ, φπνπ αλνίγεηαη ν ηάθνο ηνπ θηήηνξα ΢ξηζηφθνξνπ, βαζηιηθνχ
πξσηνζπαζάξηνπ θαη «θαηεπάλσ» Θνγγνβαξδίαο. Νξφθεηηαη γηα παξαιιειφγξακκε εζνρή
κε ηφμν πνπ πξνβάιιεηαη εμσηεξηθά θαη θαιχπηεηαη κε επηθιηλή ζηέγε. Οην εζσηεξηθφ ηεο
είλαη ζθακκέλνο ν ηάθνο ηνπ θηήηνξα.

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΑΦΩΝ
Αρκοςόλιο 1
Σαρκοφάγοι 1
καμαροςκεπείσ 5
Κιβωτιόςχθμοι 13
Λακκοειδείσ 53

0 10 20 30 40 50 60

Εικόνα 2 Τυπολογία τάφων τθσ μζςθσ περιόδου

Δ. Σαθηθά έζηκα
Δ.1. Σαθή
Ινλαδηθφο ηξφπνο ηαθήο είλαη ν εληαθηαζκφο. Γληνπίδνληαη παηδηθέο ηαθέο νη
νπνίεο είλαη ζπλήζσο ζακκέλεο ζηα εξείπηα θηηζκάησλ ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο πεξηφδνπ.
Πν θαηλφκελν ησλ πνιιαπιψλ ηαθψλ θαη αλαθνκηδψλ πνιιαπιαζηάδεηαη θαζψο ην
εληείλεηαη ην πξφβιεκα ηνπ ρψξνπ κε ην πέξαζκα ησλ αηψλσλ. Γηα ηηο πνιιαπιέο ηαθέο

130
θαη αλαθνκηδέο ρξεζηκνπνηνχληαη νη θηηζηνί ηάθνη, θηβσηηφζρεκνη θαη θακαξσηνί, θαζψο
ιφγν θαηαζθεπήο δηαηεξνχληαη γηα πεξηζζφηεξα ρξφληα αιιά έρνπλ θαη ηελ ππνδνκή γηα
λα αλνίγνπλ θαη λα μαλαζθξαγίδνληαη. Οηνλ λαφ ηεο Αγίαο Ονθίαο (Α.1.2.) νη ηάθνη
πεξηείραλ απφ έλαλ εληαθηαζκφ ελψ ζηνλ ηάθν Β βξέζεθαλ θαη ίρλε απφ ηξία δηαθνξεηηθά
πθάζκαηα. Έλα ιεπηφ πνξθπξφ κε θεληεκέλα ρξπζά θνζκήκαηα, δεχηεξν ρνληξφηεξν κε
ππθλφηεξε δηαθφζκεζε απφ ζηαπξνχο θαη έλα ηξίην, πηζαλφλ ην εμσηεξηθφ, θεληεκέλν κε
ρξπζέο θισζηέο170.

Δ.2. Ηηέξηζε
Οηηο πεξηνξηζκέλεο δεκνζηεχζεηο νη αλαζθαθείο ειάρηζηα ζηνηρεία δίλνπλ γηα ηα
επξήκαηα θαη θηεξίζκαηα ησλ ηαθψλ. Γθπαισκέλεο θνχπεο θαη ράιθηλα λνκίζκαηα, πνπ
βνεζνχλ θαη ζηε δηαδηθαζία ηεο ρξνλνιφγεζεο κε αζθάιεηα, ήηαλ ηα ιηγνζηά επξήκαηα
απφ ηνπο ηάθνπο ηεο κέζεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ.

170
Λπγγφπνπινο 1922-1925, 65-66.

131
3.3. Ύζηεξε βπδαληηλή πεξίνδνο

Α. Ζζηνξηθό πιαίζην
Πνλ 13ν αηψλα ε Θεζζαινλίθε, ιφγσ ηεο ζέζεο ηεο αλάκεζα ζε αλαηνιή θαη δχζε,
απνιακβάλεη κηα αθκή αλάινγε ησλ παιαηνρξηζηηαληθψλ ρξφλσλ. Πν 1224 ν εγεκφλαο ηεο
επείξνπ Θεόδωρος Δούκας Κομνενός Άγγελος αλαθαηέιαβε ηελ πφιε απφ ηνπο Θαηίλνπο
θαη ζηέθζεθε «βαζηιεχο θαη απηνθξάησξ Ξσκαίσλ». Ε Θεζζαινλίθε αλαδείρηεθε
«βαζηιεχνπζα», κε νξγαλσκέλε βαζηιηθή απιή, ζχγθιεην, θεληξηθή δηνίθεζε, ηεξαξρία. Μ
Θεφδσξνο Δνχθαο έθνςε λνκίζκαηα ζην λνκηζκαηνθνπείν ηεο Θεζζαινλίθεο θαη θήξπμε
αλεμάξηεηε απφ ην Μηθνπκεληθφ Ναηξηαξρείν ηελ Γθθιεζία ηνπ θξάηνπο ηνπ, γεγνλφο πνπ
πξνθάιεζε ηελ αληίδξαζε ηνπ απηνθξάηνξα Κίθαηαο Ζσάλλε Γ΄ Δνχθα Βαηάηδε (1222-
1254) θαη ηνπ παηξηάξρε Γεξκαλνχ. Πελ επνρή απηή ε απηνθξαηνξία ηεο Θεζζαινλίθεο
έθζαζε ζηε κεγαιχηεξή ηεο έθηαζε, απφ ην Ζφλην θαη ηελ Αδξηαηηθή σο ην Δηδπκφηεηρν θαη
ηελ Αδξηαλνχπνιε.
Ναξάιιεια δεκηνπξγνχληαη εκπνξηθέο παξνηθίεο απφ Γελνπάηεο θαη Βελεηνχο θαη ην
ιηκάλη ηεο ζσξείηαη απφ ηα ζπνπδαηφηεξα ιηκάληα ηεο αλαηνιηθήο κεζνγείνπ. Έλα κεγάιν
κέξνο ησλ θαηνίθσλ αζρνιείηαη κε ηηο αγξνηηθέο εξγαζίεο θαη ηε βηνηερληθή παξαγσγή. Πε
γε εθκεηαιιεχνληαη θπξίσο νη κεγάινη γαηνθηήκνλεο θαη ε Γθθιεζία πνπ ειέγρνπλ θαη ηηο
βηνηερληθέο θαη εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Γλησκεηαμχ αλαπηχζζεηαη θαη κηα κεζαία ηάμε
πνπ ζηεξηδφηαλ ζηελ αγξνηηθή παξαγσγή θαη ηηο βηνηερληθέο θαη εκπνξηθέο
δξαζηεξηφηεηεο αιιά ζε κηθξφηεξε θιίκαθα θαη απνηέιεζε ηε καγηά γηα ηε δεκηνπξγία ηεο
αζηηθήο ηάμεο. Οηνλ δήκν αλήθαλ νη ηερλίηεο, εξγάηεο θαη φια ηα ιατθά ζηξψκαηα. Ε πάιε
κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ θαη νη πνιχ κεγάιεο αληηζέζεηο κεηαμχ ηνπο ζπρλά
δεκηνπξγνχζαλ εληάζζεηο171.
Πελ άλνημε ηνπ 1230 ν Θεφδσξνο Δνχθαο πνπ μεθίλεζε εθζηξαηεία ελαληίνλ ηεο
Ησλζηαληηλνχπνιεο, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα εμαζθαιίζεη ηα λψηα ηνπ εηηήζεθε
αλαπάληερα απφ ηνλ Βνχιγαξν ηζάξν Ζβάλ Β’ Αζέλ θαη ζπλειήθζε σο αηρκάισηνο172. Ε
θαθή δηνίθεζε ηνπ Δεκεηξίνπ, λεφηεξνπ γηνχ ηνπ Θεφδσξνπ, έδσζε ηε δπλαηφηεηα ζηνλ
απηνθξάηνξα ηεο Κίθαηαο λα πξνζαξηήζεη ηε Θεζζαινλίθε θαη λα ηνπνζεηήζεη δηνηθεηή

171
Νάζρνο 1996, 458-464
172
Οηαπξίδνπ- Δαθξάθα 1993, 157-178

132
ηεο πφιεο ηνλ Αλδξφληθν Ναιαηνιφγν ηνλ παηέξα ηνπ κεηέπεηηα απηνθξάηνξα ηνπ
Βπδαληίνπ Ιηραήι Ε΄ Ναιαηνιφγν (1259-1282)173.
Πν 1261 ηα ζηξαηεχκαηα ηεο Κίθαηαο θαηέιαβαλ ηελ Ησλζηαληηλνχπνιε θαη έζεζαλ
ηέξκα ζηε θξαγθηθή θπξηαξρία. Πν βπδαληηλφ θξάηνο εμαληιεκέλν νηθνλνκηθά θαη
ζηξαηησηηθά έρνληαο ράζεη πινχζηεο επαξρίεο ηεο Ι. Αζίαο, αλαγθάζηεθε λα παξαρσξήζεη
εκπνξηθά πξνλφκηα ζηηο ηηαιηθέο λαπηηθέο δεκνθξαηίεο ηεο Γέλνπαο θαη ηεο Βελεηίαο174. Οηα
ηέιε ηνπ 13νπ αηψλα ν απηνθξάηνξαο Αλδξφληθνο Β΄ Ναιαηνιφγνπ (1282-1328)
παληξεχηεθε ηε Γηνιάλδα θφξε ηνπ Γνπιηέικνπ Δ΄ ηνπ Ινλθεξαηηθνχ πνπ ζεσξείηαη
θιεξνλφκνο ηεο Θεζζαινλίθεο θαη έηζη ε πφιε κεηαβηβάζηεθε θαη ηππηθά ζηνπο
Ναιαηνιφγνπο.
Οηηο αξρέο ηνπ 14νπ αηψλα ε πξνέιαζε ησλ Μζσκαλψλ Πνχξθσλ ζηε Ι. Αζία
αλάγθαζε ηνλ απηνθξάηνξα λα πξνζθχγεη ζηηο ππεξεζίεο Ηαηαιαλψλ κηζζνθφξσλ πνπ
αθνχ έκεηλαλ απιήξσηνη ζπλέπξαμαλ κε ηνπο Πνχξθνπο θαη ιεειάηεζαλ ηε Θξάθε θαη ηε
Ιαθεδνλία. Πν 1308 απέηπραλ λα θαηαιάβνπλ ηε Θεζζαινλίθε θαη εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ
Αηηηθή.
Ναξά ην γεγνλφο φηη ε γεληθή θαηάζηαζε ηεο απηνθξαηνξίαο δελ ήηαλ ζε θαιή
θαηάζηαζε, ε Θεζζαινλίθε εμαζθάιηζε έλα γεληθφηεξν ήξεκν θιίκα πνπ επλφεζε ηελ
νηθνλνκηθή επξσζηία ηεο θαη θαηά ζπλέπεηα ηελ πλεπκαηηθή ηεο αλάπηπμε. Φηινμέλεζε
πλεπκαηηθνχο αλζξψπνπο απφ φιε ηελ απηνθξαηνξία θαη ιεηηνχξγεζε σο θέληξν
θηινζνθηθήο θαη ζενινγηθήο ζθέςεο175 πνπ έδσζε βαζεηά ειιεληθή παηδεία θαη δεκηνχξγεζε
ζηελ Ησλζηαληηλνχπνιε θαη ηε Θεζζαινλίθε ηε ιεγφκελε Ναιαηνιφγεηα Αλαγέλλεζε ζηα
γξάκκαηα θαη ηηο ηέρλεο176. Οπνπδαίνη ιφγηνη ηηο επνρήο ήηαλ ν Κηθεθφξνο ΢νχκλνο, ν
Θσκάο Ιαγίζηξνο, Ιαηζαίνο Βιαζηάξεο, Βαξιαάκ, Γξεγφξηνο Αθίλδπλνο, Γξεγφξηνο
Ναιακάο, Κθφιανο Ηαβάζηιαο, Ησλζηαληίλνο Αξκελφπνπινο.
Οεκαληηθνί λανί θαη δσγξαθηθά ζχλνια ζψδνληαη ζηε Θεζζαινλίθε απφ ηελ
εηθνζαεηία 1300-1320 πνπ ζεσξείηαη ε ρξπζή επνρή ηεο Θεζζαινλίθεο, ε επνρή θαηά ηελ
νπνία ηα ζηνηρεία αλζξσπηζκνχ θαη ηεο θιαζηθήο παηδείαο εηζρψξεζαλ έληνλα θαη ζηε
ηέρλε θαη πξνέγξαςαλ έλα κέιινλ γηα αιιαγέο φρη κφλν ζηηο θφξκεο αιιά θαη ζηε

173
Bredenkamp 1996
174
Nicol 1996
175
Γεξνκίραινο 1961, 79-91, 134-144, 192-209, 295-309.
176
Ševčenko 2006, 380-391. Runciman 2005

133
γεληθφηεξε ηδενινγία ηεο ηέρλεο177. Πα ζεκαληηθά απηά κλεκεία είλαη ηα παξαθάησ: ν Καφο
ηνπ αγίνπ Ναληειεήκνλα178 θνληά ζηε Ξνηφληα θνκςνηέρλεκα ηεο βπδαληηλήο
αξρηηεθηνληθήο. Γηα ην αξρηθφ ηνπ φλνκα δελ ππάξρνπλ ζαθείο πιεξνθνξίεο. Γεληθά
ηαπηίδεηαη κε ηε γλσζηή απφ ηηο πεγέο κνλή ηνπ Ηπξ Ζζαάθ ε κνλή ηεο Νεξηβιέπηνπ. Μ
λαφο ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο179 θνληά ΒΔ ηείρε πνπ ην φλνκα ηνπ δε βνεζά ζηελ ηαχηηζή ηνπ
θαη ζηε κειέηε ηεο ηζηνξίαο ηνπ. Μ λαφο ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ ζην δπηηθφ ηκήκα ηεο
πφιεο ρηηζκέλε απφ ηνλ παηξηάξρε Ησλζηαληηλνππφιεσο Κίθσλα. Νηζαλφλ ν λαφο ήηαλ
αξρηθά αθηεξσκέλνο ζηελ Θενηφθν180. Μ λαφο ηνπ Αγίνπ Κηθνιάνπ Μξθαλνχ181 πνπ
βξίζθεηαη ζηελ άλσ πφιε θαη ν λαφο ησλ Παμηαξρψλ. Πέινο ζε επίπεδν θαιιηηερληθφ
γλσζηέο είλαη νη Ναιαηνιφγεηεο ηνηρνγξαθίεο ηνπ ΋ζηνπ Δαβίδ182, ε Ναλαγία ηνπ πάζνπο, ε
πξνζεπρή ζην φξνο ησλ Γιαηψλ θαη ειάρηζην απφ ην θαηψηεξν ηκήκα παξάζηαζεο ηεο
βατνθφξνπ, θαζψο θαη νη ηνηρνγξαθίεο ηνπ παξεθθιεζίνπ ηνπ Αγίνπ Γπζπκίνπ183 ηεο
κηθξήο βαζηιηθήο ζην λφηην ηκήκα ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ.
Οηηο εκθχιηεο δηακάρεο πνπ μέζπαζαλ ζην βπδάληην ηνλ 14 ν αηψλα ε Θεζζαινλίθε
δηαδξακάηηζε θαζνξηζηηθφ ξφιν. Μ Ζσάλλεο ΟΠ’ ν Ηαληαθνπδελφο (1347-1354)
επαλεηιεκκέλα πξνζπάζεζε λα πξνζεηαηξηζζεί ηελ πφιε, νη θάηνηθνί ηεο φκσο παξέκελαλ
πηζηνί ζηελ νηθνγέλεηα ησλ Ναιαηνιφγσλ θαη ζηνλ λφκηκν απηνθξάηνξα184. Ε δπλαζηηθή
δηακάρε νδήγεζε ζε θνηλσληθή εμέγεξζε, φηαλ νη Δεισηέο, πνπ πξνέξρνληαλ θπξίσο απφ
ηα θαηψηεξα ζηξψκαηα, ζηαζίαζαλ ην 1342 θαη ιεειάηεζαλ ηα ζπίηηα ησλ πινπζίσλ, ελψ
ην 1345 έπλημαλ ζην αίκα θαη ηελ ηειεπηαία αληίζηαζε ησλ επγελψλ γθξεκίδνληαο απφ ηα
ηείρε ηνλ δηνηθεηή θαη εθαηφ επγελείο ελψ θάησ ν φρινο ηνπο θαηαθξενπξγνχζε185.
Ε ζπκθηιίσζε ηνπ Ζσάλλε Οη΄ Ηαληαθνπδελνχ κε ηνλ Ζσάλλε Γ’ Ναιαηνιφγνπ (1341-
1391) θαη ε αληεπαλάζηαζε πνπ νξγάλσζε ζηε Θεζζαινλίθε ν εθπξφζσπνο ηεο βπδαληηλήο

177
Καικπάληεο 1997, Λπγγφπνπινο 1952
178
Πζαθηζίξα, θαη ζπλ., 2013, 116-117, Ιαπξνπνχινπ-Πζηνχκε 1992, 123-125
179
Kourkoutidou-Nikolaidou et al. 1997, 116-120, Ιαπξνπνχινπ-Πζηνχκε 1992, 128-129
180
Λπγγφπνπινο 1953, 726-735, Ιαπξνπνχινπ-Πζηνχκε 1992, 130-137
181
Πζηηνπξίδνπ, 1986
182
Πζηγαξίδα 1987, Ιαπξνπνχινπ-Πζηνχκε 1992, 63-68
183
Ινπηζφπνπινο 1991, 154-155, Ιαπξνπνχινπ-Πζηνχκε 1992, 127
184
Γηα ηελ Ναιαηνιφγεηα πεξίνδν βι. Βαθαιφπνπινο 1989, 41-51,
185
Βαθαιφπνπινο 1994, 79-99, Ηαηζαθάλαο 1996, 328-349, Ιεηαιιελφο 1995

134
θπβέξλεζεο επέθεξαλ ην 1349 ηελ πηψζε ησλ Δεισηψλ186. Απφ ην 1347 έσο ην 1359
εγθαηαζηάζεθε ζηε κεηξφπνιε Θεζζαινλίθεο ν Γξεγφξηνο Ναιακάο, ν κεγαιχηεξνο
ζενιφγνο ηνπ 14νπ αη.
Μη εκθχιηνη φκσο πφιεκνη ππέζθαςαλ ηα ζεκέιηα ηεο απηνθξαηνξίαο θαη
πξνιείαλαλ ην έδαθνο γηα ηελ νξηζηηθή ηεο πηψζε. Μ γηνο ηνπ απηνθξάηνξα Ιαλνπήι Β΄
Ναιαηνιφγνο (1391-1425) πξνζπάζεζε κε έδξα ηε Θεζζαινλίθε λα νξγαλψζεη ηελ άκπλα
ηεο πφιεο θαη ηελ αληίζηαζε θαηά ησλ Πνχξθσλ. Πν 1383 ε Θεζζαινλίθε πνιηνξθήζεθε
απφ ηα ηνπξθηθά ζηξαηεχκαηα γηα ηέζζεξα ρξφληα νπφηε θαη ν Ιαλνπήι αλαγθάζηεθε λα
δειψζεη ππνηέιεηα ζην Ονπιηάλν θαη λα θαηαθχγεη ζηελ Νξνχζα. Πν 1391 ν Ονπιηάλνο
Βαγηαδίη Α’ εθζηξάηεπζε ελαληίνλ ηεο Νφιεο, ιεειαηψληαο ηα πεξίρσξά ηεο θαη ζηε
ζπλέρεηα θαηέζηξεςε ηε ΢ξηζηνχπνιε (Ηαβάια) θαη θαηέιαβε ηε Θεζζαινλίθε187.
Πν 1402 ε ήηηα ησλ Πνχξθσλ απφ ηνπο Ινγγφινπο ζηε κάρε ηεο Αγθχξαο έδσζε
κηα αλάζα δσήο ζην Βπδάληην. Ε Θεζζαινλίθε πεξηήιζε ζηελ εμνπζία γφλσλ ηεο
απηνθξαηνξηθήο νηθνγέλεηαο σο ην 1423, νπφηε θαη παξαδφζεθε ζηνπο Βελεηνχο188 πνπ
θαηήξγεζαλ ηελ απηνδηνίθεζε ηεο πφιεο θαη αλάγθαζαλ πνιινχο θαηνίθνπο ηεο λα ηελ
εγθαηαιείςνπλ. Οηηο 29 Ιαξηίνπ ηνπ 1430, φπσο δειψλεη θαη επηγξαθή ζε θίνλα ηεο
Ναλαγίαο Αρεηξνπνηήηνπ189, ε πφιε έπεζε ζηα ρέξηα ησλ Μζσκαλψλ. Θεειαηήζεθε θαη ν
ρξηζηηαληθφο πιεζπζκφο απνδεθαηίζηεθε. Ωζηφζν θαηά ηε καθξά πεξίνδν ηεο
Πνπξθνθξαηίαο (1430-1912) ε Θεζζαινλίθε θαηφξζσζε λα αλαθάκςεη θαη λα εμειηρζεί ζε
αθκαίν νηθνλνκηθφ θαη εκπνξηθφ αζηηθφ θέληξν ηεο Μζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο190.
΋ζα κλεκεία ζψδνληαη απφ απηή ηελ πεξίνδν πξνέξρνληαη απφ ηελ πξνηειεπηαία
δεθαεηία ηνπ αηψλα191. Νξφθεηηαη γηα ηνλ λαφ ησλ Παμηαξρψλ πνπ βξίζθεηαη ζηελ Άλσ
πφιε, ην λαφ ηεο Ιεηακφξθσζεο ηνπ Οσηήξνο192 ην πξψην θηίζκα πνπ έγηλε κεηά ηελ
επαλάζηαζε ησλ Δεισηψλ θαη βξίζθεηαη απέλαληη απφ ηελ αςίδα ηνπ ζξηάκβνπ ηνπ

186
Κεξάληδε- Βαξκάδε 1985, 219-229
187
Βαθαιφπνπινο 1955-1960, 371-373, Βαθαιφπνπινο 1955-1960a, 20-34, Dzagatspanian 1995, 87-89.
188
Βαθαιφπνπινο 1952, 127-149
189
Καηαμία-Τςζρνου 2009, 117
190
Ιπαθηξηδήο 1977, 257-264, Δεκεηξηάδεο 1983
191
Θάζθαξεο 1953, 315-331, Πζηγαξίδαο 1991, 546-548
192
Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιατδνπ 2008

135
Γαιέξηνπ, ηνλ λαφ ηνπ Νξνθήηε Ειία193 ζηα ΒΔ ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ θαη ηέινο ηε κνλή
Βιαηάδσλ θνληά ζην ηείρνο ηεο αθξφπνιεο194. Ηαιιηηερληθά απφ απηήλ ηελ πεξίνδν
μερσξίδνπλ ε παξάζηαζε ηνπ Γξεγνξίνπ Ναιακά ζηνλ άγην Δεκήηξην195 θαη νη
ηνηρνγξαθίεο ηεο Ναλαγηάο ΢αιθέσλ κε ζθελέο απφ ηνλ Αθάζηζην χκλν πνπ δηαηεξνχληαη
απνζπαζκαηηθά196.

Β. Σνπνγξαθηθέο παξαηεξήζεηο θαη ρωξνζέηεζε ηάθωλ

Οηελ Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν ηαθέο απνθαιχπηνληαη ζε φιε ζρεδφλ ηε έθηαζε ηνπ
πνιενδνκηθνχ ηζηνχ κε κεγαιχηεξε ππθλφηεηα ζηελ πεξηνρή ηεο Άλσ πφιεο θαη αλαηνιηθά.
Νεξηνξηζκέλεο ηαθέο εληνπίζηεθαλ εθηφο ησλ ηεηρψλ ηεο πφιεο θαζψο ε ζπλήζεηα απηή
είρε πηα εγθαηαιεηθηεί νξηζηηθά γηα λα επαλέιζεη ζηελ Ιεηαβπδαληηλή πεξίνδν.
Αναηολικά, εκηός ηων ηειτών αιιά πνιχ θνληά ζε απηά βξέζεθαλ ζηελ νδφ
Ιειελίθνπ 9 (Β2.15) δχν θηηζηέο νζηενζήθεο κε αλαθνκηδέο θαη ζηελ νδφ Αρηιιέωο
(Γ.1.5.), ζηελ πεξηνρή ηνπ Αγίνπ Ναχινπ, θαίλεηαη φηη ην λεθξνηαθείν έρεη κία ζπλερή ρξήζε
ζηνπο αηψλεο αθνχ νη ηάθνη πνπ εξεπλήζεθαλ ρξνλνινγνχληαη απφ ηα παιαηνρξηζηηαληθά
ρξφληα έσο ηελ χζηεξε πεξίνδν. Δσηικά ζηηο αλαζθαθηθέο έξεπλεο ζε παιαηνρξηζηηαληθφ
λεθξνηαθείν ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Ηαπάηνπ, Ζβαλώθ θαη Γαιαλάθε βξέζεθαλ ηξηάληα
ηέζζεξεηο (34) ιαθθνεηδείο ηαθέο αλάκεζα ζηνπο πξνγελέζηεξνπο ηάθνπο θαηαζηξέθνληάο
ηνπο.
΢αξαθηεξηζηηθέο είλαη θαη νη ηαθέο κονηά ή μέζα ζηα ηείτε απηή ηελ πεξίνδν κε δχν
(2) αληηπξνζσπεπηηθά παξαδείγκαηα έλα ζηνλ πξώην πξνο λόην ηξηγωληθό πύξγν κεηά
ηε Θηηαία πύιε (Β.4.1.) κε νρηψ ηάθνπο πνπ ζρεηίδνληαη πηζαλφηαηα κε ηνλ ηεξφ λαφ ησλ
Αγίσλ Απνζηφισλ197 θαη έλα δεχηεξν ζην κεζνπύξγην Π12 Π13 ζηα βόξεηα ηείρε (Β.4.2.)
κε έμη (6) ηάθνπο.
΋ζνλ αθνξά ζηηο ηαθέο εληφο ησλ ηεηρψλ παξαηεξνχκε φηη πξφθεηηαη γηα ηξηάληα
ελλέα (39) νηθφπεδα πνπ ε αλαζθαθηθή έξεπλα, πεξηνξηζκέλε ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο,

193
Ιαπξνπνχινπ-Πζηνχκε 1992, 157-161
194
Οηνγηφγινπ 1971
195
Ιαπξνπνχινπ-Πζηνχκε 1992, 168
196
Γπαγγειίδεο 1954, Πζηηνπξίδνπ 1975
197
Πζηγαξίδα- Θνβέξδνπ θαη ζπλ. 1995, 239-250

136
απέδσζε πάλσ απφ πεληαθφζηνπο (500) ηάθνπο ηεο χζηεξεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ198.
Ιεγαιχηεξε ππθλφηεηα παξαηεξείηαη ζηηο αλαζθαθέο απφ ηελ αγίνπ Δεκεηξίνπ θαη πάλσ
ζηελ Άνω πόλε φπνπ έρνπλ εληνπηζηεί ηάθνη θαη ηαθέο ζηα δηπιάζηα ζρεδφλ νηθφπεδα απφ
φηη ζην ρψξν λφηηα ηεο νδνχ Αγίνπ Δεκεηξίνπ. Γπηπιένλ κεγαιχηεξε ππθλφηεηα
παξαηεξνχκε ζην αλαηνιηθφ ηκήκα ηεο πφιεο απφ ηελ Βεληδέινπ θαη αλαηνιηθά.
Οηελ Άνω πόλε αλαζθάθεθαλ ηάθνη θαη ηαθέο ζε δεθαηξία (13) νηθφπεδα θαη έμη (6)
γλσζηνχο λανχο. Νξφθεηηαη γηα ηελ νδφ Θακπνπζηάδνο (Β.2.3.) φπνπ εξεπλήζεθαλ 33
ηάθνη, ζηελ νδφ Πνιηνξθεηνύ 30 (Β.3.3.) δχν (2), ζηηο νδνχο Γιαύθνπ 7 (Β.3.7.) θαη
Οιπκπηάδνο 53 (Β.2.4.) πνιχ θνληά ε κία ζηελ άιιε εξεπλήζεθαλ δεθαέμη (16) θαη δέθα (10)
ηάθνη αληίζηνηρα. Θίγν αλαηνιηθφηεξα ζηελ νδφ Οιπκπηάδνο 73 (Β.3.4.) βξέζεθαλ
ηέζζεξεηο (4) ηάθνη ελψ ζηελ Αξηζηίππνπ 4 (Β.2.7.) κφιηο έλαο (1). Αληίζεηα ζηελ
Οιπκπηάδνο 95 (Α.2.6.) εληνπίζζεθαλ θαη εξεπλήζεθαλ εβδνκήληα δχν (72) ηάθνη. Ηάησ
απφ ηελ Μιπκπηάδνο ζηελ ζπκβνιή ησλ νδψλ Ηωλζηαληνπνύινπ θαη Θεζέωο (Α.2.8.)
βξέζεθαλ είθνζη επηά (27), είθνζη έλαο (21) ζηελ νδφ Οπξαλίαο (Β.3.5.) θαη είθνζη (20) ζηελ
νδφ Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.). Ηνληά ζηα αλαηνιηθά ηείρε ε αλαζθαθή ζηελ νδφ
Ηιεηζζέλνπο 5 (Β.2.13.) έθεξε ζην θσο πέληε (5) ηάθνπο θαη δχν αλαζθαθέο ζηελ νδφ
Απνζηόινπ Παύινπ (Β.2.11 θαη Β.2.12) ζπλνιηθά νρηψ (8) θαη ζε νηθφπεδν ηεο νδνχ
Αξκαηωιώλ 14-16 (Α.2.4.) αλαζθάθεθαλ πέληε (5) ιαμεπκέλνη ζην βξάρν ηάθνη.
Ε αλαζθαθηθή έξεπλα απέδσζε πζηεξνβπδαληηλέο ηαθέο ζε αξθεηνχο απφ ηνπο
γλσζηνχο βπδαληηλνχο λανχο ηεο πφιεο. Οηε βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ (Α.1.1.)
αξθεηέο ηαθέο εληνπίζζεθαλ ζε δψδεθα (12) θηβσηηφζρεκνπο ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο
πεξηφδνπ, ζηνλ ηεξφ λαφ ηνπ Κηθόιανπ Οξθαλνύ (Α.1.7.) νρηψ (8) θηβσηηφζρεκνη,
άγλσζηνο αξηζκφο ηάθσλ θαη ηαθψλ ζηνλ ηεξφ λαφ ησλ Σαμηαξρώλ (Α.1.8.) θαη ηέινο ζηηο
κνλέο Βιαηάδωλ (Α.1.11) θαη Θαηόκνπ (Α.1.12) απφ δέθα ελλέα (19) θαη επηά (7) αληίζηνηρα.
Οηνλ κσρίως πολεοδομικό ιζηό ζηελ παξαζαιάζζηα Θεζζαινλίθε ηάθνη
εληνπίζζεθαλ ζηηο αλαζθαθέο δέθα (10) νηθνπέδσλ θαη έμη (6) λαψλ ζε ιεηηνπξγία έσο
ζήκξα. Ηνληά ζηα δπηηθά ηείρε θαη λφηηα ζην ιηκάλη ηεο πφιεο ζηε ζπκβνιή ηεο πιαηείαο
Δεκνθξαηίαο κε ηελ νδό Ινζθώθ (Β.3.1.) βξέζεθαλ είθνζη ηέζζεξεηο (24) ηάθνη,

198
Μ αξηζκφο είλαη αληηπξνζσπεπηηθφ θαη ελδεηθηηθφ θαζψο ππάξρνπλ αλαζθαθείο πνπ δελ αλαθέξνπλ ηνλ

αθξηβή αξηζκφ ησλ ηάθσλ πνπ αλάζθαςαλ. Γπηπιένλ ν αξηζκφο ησλ ηάθσλ αληηζηνηρεί ζε κεγαιχηεξν αξηζκφ

ηαθψλ θαζψο ε έιιεηςε ρψξνπ δεκηνπξγεί ηελ αλάγθε επαλαρξεζηκνπνίεζεο ή πνιιαπιψλ ηαθψλ ζε έλαλ
ηάθν.

137
δπηηθφηεξα ζηελ νδφ Βαιαωξίηνπ 27 (Α.2.1.) απνθαιχθζεθαλ εβδνκήληα έμη (76) ηάθνη κε
πνιιαπιέο ηαθέο. Βφξεηα θάησ απφ ηελ νδφ Αγίνπ Δεκεηξίνπ ζηελ πιαηεία Ηππξίωλ
αγωληζηώλ (Α.2.3.) θαη ζηελ νδφ Ηαξανιή θαη Δεκεηξίνπ 54 (Β.2.6.) πνιχ θνληά
εξεπλήζεθαλ ζπλνιηθά εθαηφλ δέθα επηά (117) ηάθνη. Οηελ ΢ηνά Χνξηηάηε (Α.2.5.)
εξεπλήζεθαλ δέθα επηά (17) ηάθνη. Έλαο (1) ηάθνο εληνπίζζεθε ζηελ νδφ Πξαζζαθάθε 7
(Β.2.8) θαη άγλσζηνο αξηζκφο ζηνλ ζηαζκό ηεο Αγία ΢νθίαο ηνπ Ιεηξό Θεζζαινλίθεο
(Γ.1.1.). Δχν (2) κεκνλσκέλεο ηαθέο βξέζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα εξγαζηψλ ζηελ Δεκεηξίνπ
Ηνπθίηζα (Β.2.9.). Ννιχ θνληά ζηα αλαηνιηθά ηείρε ηεο πφιεο εληνπίζζεθαλ έληεθα (11)
ηάθνη ζηελ Κηθνιάνπ Ηίηξνπο Γπηζθόπνπ (Β.2.10). Πέινο ζε νξγαλσκέλν λεθξνηαθείν
εληνπίζζεθαλ ηξηάληα δχν (32) ηάθνη ζηελ Ζππνδξνκίνπ θαη Ιαλνπζνγηαλλάθε (Β.1.1.).
Ε ηαθηθή ρξήζε ηνπ ηεξνχ λανχ ηεο Αγίαο ΢νθίαο (Α.1.3.) απνδεηθλχεηαη απφ ηελ
πεξηζπιινγή ηξηψλ ηκεκάησλ ελεπίγξαθσλ επηηχκβησλ ζηειψλ πιαθψλ ηνπ 14 νπ θαη 15νπ
αηψλα, ζηνλ ηεξφ λαφ Ιεηακόξθωζεο ηνπ ΢ωηήξνο (Α.1.5.) εξεπλήζεθαλ έληεθα (11)
ηάθνη ελψ επηά (7) ζηνλ ηεξφ λαφ Αγίνπ Παληειεήκνλα (Α.1.6.). Οηνλ Άγην
Γεώξγην/Ρνηόληα (Α.1.2.) γίλεηαη αλαθνξά γηα ηνπιάρηζηνλ είθνζη ελλέα (29) ηάθνπο θαη
ηαθέο ηεο χζηεξεο πεξηφδνπ. Άγλσζην αξηζκφο ηάθσλ αλαθέξνληαη γηα ηε ζέζε θνληά ζηε
κνλή Αγίαο Θενδώξαο (Α.1.4.) θαζψο θαη γηα ηνλ λαφ ηεο Παλαγίαο Χαιθέωλ (Α.1.9.).
Ορεηηθά κε ηελ ρσξνζέηεζε ησλ ηάθσλ ζηελ Όζηεξε πεξίνδν παξαηεξνχκε φηη
κπνξνχλ λα νξγαλσζνχλ ζε επξχηεξεο θαηεγνξίεο έηζη εθηφο απφ ηηο ηαθέο πνπ
νξγαλψλνληαη ζηα φξηα ησλ γλσζηψλ λαψλ παξαηεξνχκε φηη ηάθνη θαη ηαθέο
αλαπηχζζνληαη θαη ζε εθηάζεηο κε πξνγελέζηεξεο αξραηφηεηεο, θπξίσο παιαηνρξηζηηαληθέο
νηθίεο θαη εξγαζηεξηαθέο εγθαηαζηάζεηο. Παθέο εληνπίζζεθαλ επίζεο θαη ζηα ηείρε ηεο
Αθξφπνιεο αιιά θαη ζε ρψξνπο πνπ ε έξεπλα δελ έρεη αθφκε ηεθκεξηψζεη ηε ρξήζε ηνπο.
Νάλησο απαξαίηεηε πξνυπφζεζε είλαη ε παξνπζία ζηνλ ρψξν ή ζηελ επξχηεξε πεξηνρή
ελφο λανχ πνπ άιισζηε ήηαλ επάξηζκνη ηελ πεξίνδν απηή ζηε Θεζζαινλίθε. Αξθεηέο
θνξέο ε χπαξμε ηνπ λανχ επηβεβαηψλεηαη απφ ηα επξήκαηα ηεο αλαζθαθήο άιιεο θνξέο
απηφ δελ είλαη δπλαηφ λα ζπκβεί γίλνληαη φκσο κεξηθέο θνξέο πξνζπάζεηεο ηαχηηζεο ηνπο,
απφ ηνπο κειεηεηέο, κε γεηηνληθνχο λανχο.

΢ε γλωζηνύο λανύο θαη κνλέο

Πελ πεξίνδν απηή ζπλερίδεηαη θαη κάιηζηα κε πεξηζζφηεξε επηκνλή πηα σο κηα
γεληθεπκέλε ηαθηθή ζπλήζεηα ε ηαθή ζηνπο ρψξνπο ησλ λαψλ. Γθηφο απφ ηνπο λένπο λανχο

138
πνπ νηθνδνκήζεθαλ ηελ χζηεξε πεξίνδν ε ηαθή ζπλερίζηεθε θαη ζε παιηφηεξνπο. Ε επηινγή
ηνπ ρψξνπ ηαθήο δελ παξνπζηάδεη ηδηαίηεξεο αιιαγέο απιά ππθλψλνπλ νη ηάθνη ζηηο απιέο
ησλ λαψλ θαη απμάλεηαη ν αξηζκφο ηνπο (πηλ.2 α). Νην ζπγθεθξηκέλα:
Οηνλ Άγην Δεκήηξην (Α.1.1.) νη ηάθνη εληνπίδνληαη ζην θεληξηθφ θαη ζην πξψην
λφηην θιίηνο φπνπ εξεπλήζεθαλ έμη ρηηζηνί ηάθνη, θηβσηηφζρεκνη θαη θακαξνζθεπείο, απφ
ηνπο νπνίνπο νη δχν θηβσηηφζρεκνη ζην αλαηνιηθφ άθξν ηνπ πξψηνπ λφηηνπ θιίηνπο
πεξηείραλ ηαθέο ηνπ 12νπ θαη ηνπ 13νπ αη. Οην επίκεθεο ζνισηφ ηαθηθφ παξεθθιήζη
κπξνζηά ζηε κεζαία πχιε ηεο βφξεηαο πιεπξάο ηεο βαζηιηθήο εξεπλήζεθαλ δχν
θηβσηηφζρεκνη ηάθνη κε ηαθέο ηνπ 12νπ θαη ηνπ 13νπ αη. Πέινο θάησ απφ ην δάπεδν ελφο
δεχηεξνπ λεθξηθνχ παξεθθιεζίνπ ζηα βνξεηναλαηνιηθά ηεο θφγρεο ηεο βαζηιηθήο βξέζεθε
ζπζηάδα νρηψ θηβσηηφζρεκσλ ηάθσλ κε θάιπςε απφ ιεπηέο ζρηζηφπιαθεο, πνπ
ρξνλνινγνχληαη ζηα παιαηνρξηζηηαληθά ρξφληα θαη μαλαρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα εληαθηαζκφ
λεθξψλ απφ ην 12° έσο ην 14° αη.
Οηνλ Άγην Γεώξγην ζηε Ρνηόληα (Α.1.2.) αλαθέξνπκε ζπκπεξαζκαηηθά φηη ηάθνη
θαη ηαθέο εληνπίζζεθαλ θαη αλαζθάθεθαλ ζην εζσηεξηθφ ηνπ Ζεξνχ Βήκαηνο θαη
εμσηεξηθά ζηνλ παιαηνρξηζηηαληθφ πεξίδξνκν, ζην θπθιηθφ παξεθθιήζην θαη ζηνλ ρψξν Κ.
ηνπ νζσκαληθνχ πξφππινπ. Απφ απηέο άιιεο βξίζθνληαλ κέζα ζε θηηζηνχο θακαξνζθεπείο
ή θηβσηηφζρεκνπο ηάθνπο θαη άιιεο ήηαλ ειεχζεξεο ζην ρψξν. Οε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ην
θηίζκα θαη νη εληφο ηνπ ηαθέο ήηαλ ζχγρξνλα θαη ρξνλνινγνχληαλ ζηελ χζηεξε βπδαληηλή
επνρή, ελψ ζε άιινπο ν ηάθνο είλαη παιαηφηεξνο πνπ μαλαρξεζηκνπνηήζεθε.
Οηελ απιή ηνπ λανχ ηεο Παλαγηάο Χαιθέωλ (Α.1.9.) κπξνζηά ζηε βφξεηα είζνδν ηνπ
λάξζεθα θαη ζηε ΒΔ εμσηεξηθή γσλία βξέζεθαλ ηάθνη πνπ ζηηο δεκνζηεχζεηο δελ
αλαθέξνληαη πεξηζζφηεξα ζηνηρεία γηα απηνχο.
Οηνλ λαφ ηεο Ιεηακόξθωζεο ηνπ ΢ωηήξνο (Α.1.5.) έγηλαλ ζπζηεκαηηθέο
αλαζθαθηθέο έξεπλεο πνπ απέδσζαλ ηάθνπο θαη ηαθέο ηεο χζηεξεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ
πνπ εληνπίδνληαη ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν έμσ απφ ηε βφξεηα θαη ηε λφηηα πιεπξά ηνπ
λανχ θαη κέζα ζε απηφλ ζηε βφξεηα θαη ηε λφηηα θφγρε ηνπ.
Οηνλ λαφ ηνπ Αγίνπ Παληειεήκνλα (Α.1.6.) νη δνθηκαζηηθέο αλαζθαθηθέο ηνκέο πνπ
έγηλαλ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εξγαζηψλ ζηεξέσζεο ηνπ κλεκείνπ έθεξαλ ζην θσο επηά
ηάθνπο ζην εζσηεξηθφ ηνπ ζην χςνο ηεο ηξίηεο απφ δπηηθά παξαζηάδαο ηνπ λανχ.
Οηνλ Άγην Κηθόιαν Οξθαλό (Α.1.7.), γχξσ απφ ηνλ λάξζεθα, απνθαιχθζεθαλ 8
ηάθνη ζχγρξνλνη κε ηελ αλίδξπζε ηνπ λανχ ζηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 14νπ αη. θαη

139
αθνινπζνχλ ηηο αξρηηεθηνληθέο γξακκέο ηνπ θηίζκαηνο. Οην πεξίζησν εληνπίζζεθαλ αθφκε
9 ηάθνη πνπ ρξνλνινγνχληαη ζηα κεηά ηελ Άισζε θαη εμεγείηαη απφ ην γεγνλφο φηη ν λαφο
βξηζθφηαλ ζηα ρέξηα ρξηζηηαλψλ σο κεηφρη ηεο κνλήο Βιαηάδσλ ε νπνία απνιάκβαλε
εηδηθά πξνλφκηα ζε φιε ηεο πεξίνδν ηεο άισζεο.
Ε απνθαινχκελε θξχπηε, δειαδή ην ηζφγεην ηνπ λανχ ησλ Σαμηαξρώλ (Α.1.8.) πνπ
ήηαλ θαζνιηθφ κνλήο, ρξεζίκεπε σο ηφπνο ηαθήο ζηελ χζηεξε βπδαληηλή επνρή κε ηε
κνξθή αξθνζνιίνπ.
Ηνληά ζηε κνλή ηεο Αγίαο Θενδώξαο (Α.1.4.) ζην ζηελφ ρψξν πνπ παξεκβάιιεηαη
αλάκεζα ζην θαζνιηθφ ηεο κνλήο θαη ηεο νδνχ Γξκνχ απνθαιχθζεθαλ ζε βάζνο 5,00κ.-
5,50κ. ηα εξείπηα λανχ. Νξφθεηηαη γηα ην ΚΑ ηκήκα ηνπ απφ ην νπνίν δηαθξίλνληαη ην
κεγαιχηεξν κέξνο ηεο εκηθπθιηθήο θφγρεο ηνπ Ζεξνχ, ε θφγρε ηνλ δηαθνληθνχ ή δεχηεξνπ
Ζεξνχ, δχν ζηπινβάηεο θαη πνιινί ηάθνη δηαθφξσλ ηχπσλ θάησ απφ ην δάπεδν. Νην
ζπγθεθξηκέλα πξφθεηηαη γηα θακαξνζθεπείο, θηβσηηφζρεκνπο θαη θαιπβίηεο. Μη ηέζζεξηο
κεγάινη θακαξνζθεπείο ηάθνη-νζηενζήθεο θαη νη δχν ζηπινβάηεο, αλάκεζα ζηνπο νπνίνπο
ρηίζηεθαλ, ρξνλνινγνχληαη ζηνπο πζηεξνβπδαληηλνχο ή πξψηκνχο κεηαβπδαληηλνχο αηψλεο.
Πν ζρήκα θαη ην κέγεζνο ησλ ηάθσλ απηψλ ηαπηίδεηαη κε νκαδηθφ ηάθν κνλαρψλ ζην
λφηην ηκήκα ηνπ θαζνιηθνχ ηεο κνλήο πνπ είραλ κεηαηξαπεί ζε παξεθθιήζη ηαθηθνχ
ραξαθηήξα αθηεξσκέλν ζηε Θενηφθν ζχκθσλα κε ηνλ Βίν ηεο Αγίαο Θενδψξαο.
Οηε κνλή Βιαηάδωλ (Α.1.11.0 εξεπλήζεθε νξγαλσκέλν λεθξνηαθείν δεθαελλέα
ηάθσλ, απφ ηνπο νπνίνπο δέθα εληνπίζζεθαλ ζην πεξίζησν ζην εζσηεξηθφ ηνπ θαζνιηθνχ
θαη ελλέα εμσηεξηθά, δίπια ζηε λφηηα πιεπξά ηνπ απιφγπξνπ. Μη ηάθνη ηνπ θνηκεηεξίνπ
ρηίζηεθαλ ζηηο δηαζέζηκεο θνηιφηεηεο ηνπ βξάρνπ. Αλάκεζα ζηνπο ηάθνπο ηνπ πεξηβφινπ
ηεο Ινλήο Βιαηάδσλ βξέζεθαλ δχν ηαθηθνί ρψξνη, ν έλαο δίπια ζηνλ άιινλ, πνπ
ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο νζηενθπιάθηα.
Οηελ κνλή Θαηόκνπ (Α.1.12.) θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ ζεκεξηλνχ θπξίσο λανχ
εληνπίζζεθαλ έμη ηάθνη ελψ αθφκε έλαο θαιπκκέλνο κε καξκάξηλεο πιάθεο εληνπίζζεθε
ζην δηαθνληθφ.
Δελ είλαη δπλαηφ λα εληνπίζνπκε ηνλ ρψξν ησλ ηάθσλ πνπ αλήθνπλ νη επηηχκβηεο
πιάθεο πνπ βξέζεθαλ ζηνλ ηεξφ λαφ ηεο Αγίαο ΢νθίαο (Α.1.3.).

140
΢ε άγλωζηνπο λανύο θαη κνλέο
Οην νηθφπεδν ηεο νδνχ Θεζέωο θαη Ηωλζηαληνπνύινπ (Α.2.8.) ν λαφο ηεο κέζεο
βπδαληηλήο πεξηφδνπ αλαζθεπάδεηαη ζηελ χζηεξε πεξίνδν θαη ε εκηθπθιηθή θφγρε ηνπ
απνθηά ηξίπιεπξε κνξθή, ελψ ν ρψξνο γχξσ απφ απηήλ κεηαηξέπεηαη ζε λεθξνηαθείν.
Οηελ νδφο Οιπκπηάδνο 95 (Α.2.6.) απνθαιχθζεθαλ ην κεγαιχηεξν ηκήκα κηαο
κνλφρσξεο βαζηιηθήο θαη κεγάινο αξηζκφο ηαθψλ. Μ λαφο, πνπ ζηάζεθε αδχλαηνλ λα
δηαπηζησζεί αλ ήηαλ ελνξηαθφο ή θαζνιηθφ κνλαζηεξηνχ, ήηαλ πξννξηζκέλνο λα
ιεηηνπξγήζεη εμαξρήο σο θνηκεηεξηαθφο θαη ζχκθσλα κε ηελ θεξακηθή θαη ηα λνκίζκαηα
ησλ επηρψζεψλ ηνπ πξέπεη λα ηδξχζεθε ζηηο αξρέο ηνπ 13νπ αη. θαη λα θαηαζηξάθεθε ζηε
δηάξθεηα ηνπ 15νπ. αη. κ΢. Οηνλ θπξίσο λαφ θαη θάησ απφ ηε ζηάζκε ηνπ δαπέδνπ
απνθαιχθζεθαλ ηξεηο θακαξνζθεπείο ηάθνη θαη δχν θηβσηηφζρεκνη. Ναξαηεξήζεθε φηη ην
βφξεην ηκήκα ηεο κνλφρσξεο βαζηιηθήο απνκνλψζεθε θαη ρξεζηκνπνηήζεθε απνθιεηζηηθά
σο ηαθηθφο ρψξνο ιφγσ ηεο αλάγθεο ησλ πηζηψλ λα εληαθηάδνληαη ζην εζσηεξηθφ ησλ
λαψλ. Ηαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ ρψξνπ απηνχ απνθαιχθζεθε κεγάινο αξηζκφο ηάθσλ. Νην
ζπγθεθξηκέλα εξεπλήζεθαλ 6 θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη ηάθνη, ζην εζσηεξηθφ ησλ νπνίσλ
βξέζεθαλ ζπλνιηθά 21 ηαθέο, 4 θεξακνζθεπείο θαη 19 ιαθθνεηδείο. Παθέο απνθαιχθζεθαλ
θαη ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ λανχ εηδηθά ζηα αλαηνιηθά, γχξσ απφ ηελ αςίδα, δπηηθά
θαη λφηηα. Νξφθεηηαη γηα έλαλ θακαξνζθεπή, πέληε θηβσηηφζρεκνπο θαη 39 ιαθθνεηδείο.
Οηελ νδφ Βαιαωξίηνπ 27 (Α.2.1.) ζηα εξείπηα κνλφρσξνπ λανχ ησλ χζηεξσλ
βπδαληηλψλ ρξφλσλ εληάζζνληαη 78 ηάθνη πνπ απνθάιπςε ε αξραηνινγηθή έξεπλα. Οηελ
δηαηεξεκέλε λφηηα πιεπξά ηνπ θηίζκαηνο εληνπίζζεθε κηα καξκάξηλε ζπλαξκνζκέλε
ζαξθνθάγνο πνπ αλήθε ζε πξνγελέζηεξν λαφ ησλ κέζσλ βπδαληηλψλ ρξφλσλ αιιά
επαλαρξεζηκνπνηήζεθε ζηελ χζηεξε πεξίνδν. Οην εζσηεξηθφ ηεο βξέζεθαλ αλαθνκηδέο θαη
κηα πζηεξνβπδαληηλή ηαθή. Οηα πξνζθίζκαηα ηνπ λανχ ζην λφηην κηζφ ηνπ νηθνπέδνπ
απνθαιχθζεθαλ 74 ηάθνη. Ηάησ απφ ην επίπεδν ζεκειίσζεο ησλ πξνζθηζκάησλ βξέζεθαλ
επηπιένλ δχν ηάθνη πνπ πεξηείραλ επάιιειεο ηαθέο ησλ χζηεξσλ βπδαληηλψλ ρξφλσλ.
Οηελ πιαηεία Ηππξίωλ Αγωληζηώλ (Α.2.3.) ζην βφξεην ηκήκα ηεο πιαηείαο
Δηνηθεηεξίνπ δελ εληνπίζζεθαλ ίρλε ηνπ λανχ ή ηνπ θαζνιηθνχ κνλαζηεξηνχ ζην νπνίν
αλήθεη ην λεθξνηαθείν ησλ 113 ηάθσλ. Βξέζεθαλ φκσο ηα ζεκέιηα κηθξνχ ηνπηθνχ
παξεθθιεζίνπ ζηα αλαηνιηθά απφ ην νπνίν ζψδεηαη ηκήκα ηεο ηξίπιεπξεο εμσηεξηθά
θφγρεο ηνπ θαη απνζπαζκαηηθά ηα ζεκέιηα απφ ηε βφξηα, λφηηα θαη δπηηθά πιεπξά ηνπ. Μη
ηάθνη δελ έρνπλ ζπγθεθξηκέλε δηάηαμε θαη είλαη δηάζπαξηνη ζην ρψξν ελψ γίλνληαη πην

141
ππθλέο γχξσ απφ ην ηαθηθφ παξεθθιήζη. Οην εζσηεξηθφ ηνπ εληάζζεηαη παιαηφηεξνο
θακαξνζθεπήο ηάθνο παιαηνρξηζηηαληθψλ ρξφλσλ πνπ ηα λνκίζκαηα απφ ην εζσηεξηθφ ηνπ
απνδεηθλχνπλ ηελ επαλαρξεζηκνπνίεζε ηνπ ζηα παιαηνιφγεηα ρξφληα.
Οην νηθφπεδν ηεο ΢ηνάο Χνξηηάηε (Α.2.5.) πνπ νξίδεηαη θαηά ηηο ηξεηο πιεπξέο ηνπ
απφ ηηο νδνχο Ιελειάνπ, Γγλαηία θαη Ιεηξνπνιίηε Γελλαδίνπ, ε αλαζθαθηθή έξεπλα
απνθάιπςε θνηκεηεξηαθφ λαΐζθν βπδαληηλψλ ρξφλσλ, ζεκειησκέλν ζηα εξείπηα
παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο, κε ζεηξά ηαθψλ ζην εζσηεξηθφ θαη ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν
ηνπ. Νην ζπγθεθξηκέλα, θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ λανχ αλαζθάθεθαλ δχν θακαξσηνί
ηάθνη199 κε ρηηζηά ζθαινπάηηα θαη δχν θηηζηνί θηβσηηφζρεκνη. Οηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ
λανχ αλαζθάθεθαλ 13 ιαθθνεηδείο ηάθνη εθ ησλ νπνίσλ θάπνηνη ήηαλ θηεξηζκέλνη κε
βπδαληηλέο θνχπεο ηνπ 12νπ θαη 13νπ αη.
Οηελ νδφ Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) απνθαιχθζεθε ρψξνο πνπ ιεηηνχξγεζε σο
θνηκεηήξην απφ ην 12° έσο ηνλ 15° αη. θαη εληαζζφηαλ ζην άκεζν πεξηβάιινλ άγλσζηνπ
λανχ ηνπ 14νπ αη., φπσο καξηπξνχλ ηα πιηθά θαηαζηξνθήο ηνπ πνπ βξέζεθαλ ζην
νηθφπεδν. Δελ εληνπίζηεθε ε αθξηβήο ζέζε ηνπ λανχ ζηνλ αλαζθαθηθφ ρψξν. Γξεπλήζεθαλ
ζπλνιηθά 24 ηάθνη πνπ είραλ ιαμεπηεί ζην βξάρν ή θηίζζεθαλ αλάκεζα ζηα αξραηφηεξα
εξείπηα. Θφγσ ηνπ αλάγιπθνπ ηνπ εδάθνπο αιιά θαη ηελ χπαξμε αξραηφηεξσλ εξεηπίσλ ην
θνηκεηήξην πήξε ηε κνξθή ελφο πνιπεπίπεδνπ ρψξνπ.
Οε νηθφπεδν ηεο νδνχ Αξκαηωιώλ 14-16 (Α.2.4.) απνθαιχθζεθε θηίζκα πνπ
ζπλδέεηαη κε έλα άγλσζην κέρξη ζήκεξα θαζνιηθφ βπδαληηλήο κνλήο ηεο πφιεο θαη ζηελ
ίδηα θάζε πέληε ιαμεπκέλνη ηάθνη ζην βξάρν αλαηνιηθά ηεο αςίδαο ηνπ λανχ.
Απφ ηελ παξαηήξεζε ησλ ηάθσλ ζηα θαηάινηπα ησλ πξνγελέζηεξσλ ρξφλσλ δελ
πξνθχπηεη ζπκπέξαζκα γηα ηνλ ηξφπν ρσξνζέηεζήο ηνπο ζε απηά. Γηθάδνπκε φηη αθφκε θαη
αλ ήηαλ νξαηφ ηκήκα απηψλ ησλ εγθαηαζηάζεσλ αθφκε θαη αλ γλψξηδαλ ηε ρξήζε ηνπο ε
επηινγή ηνπ ζεκείνπ γηα ηελ ηαθή ήηαλ κάιινλ ηπραία.

΢ε Ρωκαϊθέο αξραηόηεηεο

Οηελ νδφ Ζππνδξνκίνπ 1 θαη Ιαλνπζνγηαλλάθε (Β.1.2.) πάλσ ζηα εξείπηα ηνπ
Ζππνδξφκνπ απνθαιχθζεθαλ θαη εξεπλήζεθαλ ηξηάληα δχν (32) θηβσηηφζρεκνη ηάθνη εθηφο

199
Μ έλαο κε θηηζηά ζθαινπάηηα ρξνλνινγείηαη απφ λφκηζκα ηνπ Αλαζηάζηνπ I (498-518) ζηελ
παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν.

142
απφ έλαλ πνπ ήηαλ θεξακνζθεπήο. Μη πεξηζζφηεξνη δε δηαηεξνχζαλ θάιπςε ελψ θάπνηνη
ήηαλ θηεξηζκέλνη. Δελ έρεη εληνπηζζεί αλαζθαθηθά θάπνηνο λαφο ή ηαθηθφ παξεθθιήζη κε ην
νπνίν ζα κπνξνχζε λα ηαπηηζηεί ε ρξήζε απηνχ ηνπ νξγαλσκέλνπ λεθξνηαθείνπ.

΢ε Παιαηνρξηζηηαληθέο νηθίεο

Οηελ νδφ Ηιεηζζέλνπο θαη Οιπκπηάδνο (Β.2.13.) ζε νηθφπεδν πνπ βξίζθεηαη

λνηηναλαηνιηθά ηνπ κεηαβπδαληηλνχ λανχ ηεο Ναλαγίαο Θαγνπδηαλήο θαη αλαηνιηθά ησλ
εξεηπίσλ παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο ζηελ νδφ Αζελάο 17, απνθαιχθζεθαλ πέληε
ιαθθνεηδείο ηαθέο, πνπ βξέζεθαλ ζην βφξεην ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ. Μη ηαθέο απηέο
ζρεηίδνληαη κε ην λεθξνηαθείν ηεο βπδαληηλήο κνλήο, πνπ πξνυπήξρε ζηε ζέζε ηνπ
κεηαβπδαληηλνχ λανχ ηεο Ναλαγίαο Θανδεγήηξηαο ή ηνπ Θαγνπδηάηνπ.
Οηελ νδφ Ιειελίθνπ 9 (Β.2.15) θαηά ηε δηάξθεηα εθζθαθήο ζεκειίσλ γηα ηελ
αλέγεξζε νηθνδνκήο βξέζεθαλ πάλσ ζηα εξείπηα ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο δχν
νζηενθπιάθηα.
Οην νηθφπεδν ηεο νδνχ Αξηζηίππνπ 4 (Β.2.7.) ζηελ πεξηνρή ηεο Άλσ πφιεο ζηα
εξείπηα πξσηνβπδαληηλήο αζηηθήο έπαπιεο κε ηξηθιίλην αλνίρζεθε νξζνγψληνο ιαθθνεηδήο
ηάθνο. Γπίζεο, εληνπίζζεθαλ ζην ρψξν δηάζπαξηα νζηά θαζψο θαη δχν θξαλία κε νζηά
πνπ πξνέξρνληαη απφ θαηεζηξακκέλεο ηαθέο.
Οηελ ίδηα θαηεγνξία ηνπνζεηείηαη θαη ν ηάθνο πνπ βξέζεθε λφηηα ηνπ θεληξηθνχ
πεζζνχ ηνπ επηζθνπηθνχ κεγάξνπ πνπ ζηνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο είραλ αιιάμεη ρξήζε
ζηελ νδφ Πξαζαθάθε 7 (Β.2.8).
Οηελ νδφ Θακπνπζηάδνο 4 (Β.2.3.) ζηα εξείπηα παιαηνρξηζηηαληθνχ θηεξίνπ θαη
κάιηζηα ζην δηάδξνκφ ηνπ ζε δχν επάιιεια ζηξψκαηα εληνπίζζεθαλ 33 ηάθνη. Δπζηπρψο
κέζα ζηνλ αλαζθαθηθφ ρψξν δελ εληνπίζζεθαλ ίρλε λανχ ή θαζνιηθνχ κνλαζηεξηνχ, ζηε
δηθαηνδνζία ηνπ νπνίνπ ππαγφηαλ ην θνηκεηήξην.
Οηελ νδφ Οιπκπηάδνο 53 (Β.2.4.) ζην θέληξν ηνπ νηθνπέδνπ αλάκεζα ζηα εξείπηα
ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο απνθαιχθζεθαλ ηκήκα θηηξίνπ παιαηνρξηζηηαληθψλ
ρξφλσλ πνπ αλήθεη θαη ζηελ θχξηα θάζε ρξήζεο ηνπ ρψξνπ αλάκεζα ζηα νπνία έρνπλ
δηαλνηρζεί δέθα ιαθθνεηδείο ηάθνη πνπ βξίζθνληαη ζε θαθή θαηάζηαζε δηαηήξεζεο.
Οε νηθφπεδν ζηελ νδφ Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθόπνπ 6 (Β.2.10) απνθαιχθζεθαλ
νηθηζηηθά ιείςαλα πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηα παιαηνρξηζηηαληθά έσο θαη ηα λεφηεξα
ρξφληα. Οηε λφηηα γσλία εληνπίζηεθαλ ιείςαλα απφ ηε ζεκειίσζε θηίζκαηνο κε δχν

143
νξζνγψληνπο ρψξνπο. Οην εζσηεξηθφ ηνπ δπηηθνχ ρψξνπ βξέζεθαλ πνιιέο αλαθνκηδέο θαη
νθηψ αθέξαηεο αβαζείο ιαθθνεηδείο ηαθέο, απφ ηηο νπνίεο νη έμη ήηαλ παηδηθέο200. Ννιιέο
αλαθνκηδέο ησλ χζηεξσλ βπδαληηλψλ ρξφλσλ πεξηείραλ θαη νη δχν απφ ηνπο ηξείο
θακαξνζθεπείο πνπ εξεπλήζεθαλ.
Ηαηά ηε δηάξθεηα αλαζθαθηθψλ εξεπλψλ ζηελ νδφ Απνζηόινπ Παύινπ- πάξνδνο
Δ Β.2.11.) απνθαιχθζεθε κέξνο παιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο, νξζνγψληαο ηξηκεξνχο
θάηνςεο, ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ νπνίνπ βξίζθεηαη ζην άζθαθν φκνξν νηθφπεδν ηεο
νδνχ Απνζηφινπ Ναχινπ. Οηα εξείπηα ηνπ νξγαλψζεθε λεθξνηαθείν ηεο πξψηκεο
παιαηνιφγεηαο πεξηφδνπ κε έσο ηψξα εξεπλεκέλνπο ηέζζεξεηο (4) ηάθνπο. Οε ζπλέρεηα ηνπ
παξαπάλσ νηθνπέδνπ εξεπλήζεθαλ επηά (7) αθφκε ηάθνη ζην νηθφπεδν ηεο νδνχ
Απνζηόινπ Παύινπ 37 (Β.2.12) ζηα εξείπηα κίαο θηλζηέξλα κε πιηλζφζηξσην δάπεδν θαη
θακάξα.. Οηελ νδφ Ηαξανιή θαη δεκεηξίνπ 54 (Β.2.6.) αλάκεζα ζηα εξείπηα θηίζκαηνο
άγλσζηεο ρξήζεο θαη κηαο θηλζηέξλαο βξέζεθαλ ηέζζεξηο (4) αβαζείο ιαθθνεηδείο ηαθέο.
Οηελ νδφ κνίξαξρνπ Δεκεηξίνπ Ηνπθίηζα (Β.2.9.) ζην δάπεδν παιαηνρξηζηηαληθνχ
θηίζκαηνο θαη ζην βφξεην άθξν ηνπ ηνίρνπ Ζ εληνπίζζεθαλ ηξείο (3) ηάθνη.

΢ε Παιαηνρξηζηηαληθνύο βηνηερληθνύο/εξγαζηεξηαθνύο ρώξνπο θ.α.

Οε νηθφπεδν ηεο νδνχ Γιαύθνπ 7 (Β.3.6.) απνθαιχθζεθαλ αξραηφηεηεο πνπ
αλάγνληαη απφ ηνχο παιαηνρξηζηηαληθνχο έσο ηνπο λεφηεξνπο ΢ξφλνπο. Νην ζπγθεθξηκέλα
εληνπίζζεθε θηίξην πνπ κπνξεί λα ρξνλνινγεζεί ζηνπο φςηκνπο παιαηνρξηζηηαληθνχο
ρξφλνπο, ρσξίο λα είλαη δπλαηφλ φκσο λα πξνζδηνξηζηεί ε ρξήζε ηνπ(πηζαλφηαηα
δεκφζην). Αλάκεζα ζηα εξείπηα ηνπ θηίζκαηνο, πνπ ζηνπο κέζνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο είρε
κάιινλ εξγαζηεξηαθή ρξήζε, εληνπίζηεθαλ δεθαέμη (16) ηαθέο πνπ αλήθνπλ ζηνπο
χζηεξνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο. Μη εηθνζηηέζζεξηο (24) ηάθνη ζηε ζπκβνιή ηεο πιαηείαο
Δεκνθξαηίαο θαη νδό Ινζθώθ (Β.3.1.) αλαπηχζζνληαη ζηα εξείπηα απνζεθψλ θαη άιισλ
θηηζκάησλ πνπ ζπλδένληαη κε ηνλ ιηκέλα ηεο Θεζζαινλίθεο. Οηελ νδφ Οπξαλίαο 3 (Β.3.5)
ζην ΒΑ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ αλαζθάθεθαλ εηθνζηέλα (21) ιαθθνεηδείο ηαθέο ζε δχν
ζηξψκαηα, αξθεηέο απφ ηηο νπνίεο ήηαλ θαηεζηξακκέλεο. Πέζζεξεηο (4) ηάθνη

200
Kαλνλίδεο 1994, 221. ηα ζηνηρεία πνπ παξαζέηεη ν Ηαλνλίδεο πξνέξρνληαη απφ πξνζσπηθή πιεξνθφξεζε
απφ ηε αλαζθαθέα θαη δηαθέξνπλ απφ ηα ζηνηρεία ηεο δεκνζίεπζεο ζην Αξραηνινγηθφ Δειηίν.

144
απνθαιχθζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα εξγαζηψλ ζηελ νδφ Οιπκπηάδνο 73 (Β.3.4.) ζηα εξείπηα
εξγαζηεξίνπ παιαηνρξηζηηαληθψλ ρξφλσλ πνπ αξρηθά είρε ηε ρξήζε βαιαλείνπ.

΢ηα ηείρε
΢ην εζωηεξηθό ηνπ πξώηνπ πξνο λόην ηξηγωληθνύ πύξγνπ ηνπ βπδαληηλνύ
ηείρνπο κεηά ηε Θηηαία πύιε (Β.4.1) αλαζθάθεθαλ νρηψ (8) ιαθθνεδείο απφ ηνπο νπνίνπο
ν έλαο δηαηεξνχζε θάιπςε ζηνλ ηχπν ηνπ θαιπβίηε, ελψ ζηα βόξεηα ηείρε ζην
Ιεζνπύξγην Π12-Π13 θαη επί θνκβηθνύ πύξγνπ Π13 (Β.4.2) απνθαιχθζεθε κία ζπζηάδα
απφ πέληε (5) θηβσηηφζρεκνπο θαη έλαο (1) ιαθθνεηδήο.

΢ε άγλωζηεο ρξήζεο ρώξνπο

Οηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Ηαπάηνπ – Ζβαλώθ- Γαιαλάθε (Γ.1.7.) ζην ρψξν ελφο
κεγάινπ παιαηνρξηζηηαληθνχ λεθξνηαθείνπ εληνπίζζεθαλ ηαθέο ζε αβαζείο ιάθθνπο πνπ
ρξνλνινγνχληαη ζηελ χζηεξε βπδαληηλή πεξίνδν.
Γπίζεο ζηηο αλαζθαθέο πνπ δηελεξγήζεθαλ ζηα πιαίζηα ηνπ Ιεηξφ Θεζζαινλίθεο
ζηνλ ΢ηαζκό Αγίαο ΢νθίαο (Γ.1.1.) ηάθνη εληνπίζζεθαλ ζε δχν ζεκεία ζην χςνο ηεο νδνχ
Νιάησλνο φπνπ δελ αλαθέξεηαη ν αξηζκφο ησλ ηάθσλ πνπ εληνπίζζεθαλ θαηά ηηο
εξγαζίεο κεηαηφπηζεο δηθηχσλ θαη ζε νξχγκαηα παξάπιεπξσλ εξγαζηψλ λνηίσο ηνπ
Οηαζκνχ.
Πέινο, γηα ηνπο ιαθθνεηδείο ηάθνπο πνπ αλαζθάθεθαλ ζηελ νδφ Αγάπεο (Γ.1.3.) δελ
δίλνληαη απφ ηνπο αλαζθαθείο ζαθείο πιεξνθνξίεο γηα ην ζεκείν εληνπηζκνχ ηνπο. Γίλεηαη
πάλησο απφ ηελ Ιαξθή ππφζεζε ηαχηηζεο κε ην κεηφρη ηεο κνλήο Δσγξάθνπ201.

Γ. Σππνινγία
Οηηο ζχληνκεο δεκνζηεχζεηο ησλ ζσζηηθνχ ραξαθηήξα αλαζθαθψλ πνιιέο θνξέο δε
γίλεηαη αλαθνξά ζε ιεπηνκέξεηεο ζρεηηθά κε ηελ ηππνινγία θαη ηνλ αθξηβή αξηζκφ ησλ
ηάθσλ. Απνπζηάδνπλ δε θαη πιεξνθνξίεο γηα ηελ δφκεζε ηνπο απαξαίηεηεο θάπνηεο θνξέο
γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ θαηαζθεπαζηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ (εηθ.3).

201
Ιαξθή 2000, 60-61

145
Θαθθνεηδήο
Οε γλσζηνχο θαη δηαηεξεκέλνπο έσο ζήκεξα λανχο ιαθθνεηδείο ηάθνη
αλαζθάθεθαλ πηζαλφλ ζηνλ ηεξφ λαφ ηεο Παλαγηάο Χαιθέωλ (Α.1.9.) κπξνζηά ζηελ είζνδν
ηνπ λάξζεθα, ελψ απφ ηνπο επηά ηάθνπο πνπ εξεπλήζεθαλ ζην εζσηεξηθφ ηνπ λανχ νη έμη
ήηαλ ιαθθνεηδείο. Απφ απηνχο θάιπςε απφ ζρηζηνιηζηθή πιάθα δηαηεξνχζε κφλν έλαο.
Ζδηαίηεξα θνηλή θαη κάιηζηα ζε κεγάιν πνζνζηφ ήηαλ νη ιαθθνεηδείο πνπ εξεπλήζεθαλ
ζηνπο ρψξνπο αηαχηηζησλ λαψλ ζηελ πφιε.
Οηα πξνζθίζκαηα ηνπ λανχ ζηελ νδφ Βαιαωξίηνπ 27 (Α.2.1.) ζην λφηην κηζφ ηνπ
νηθνπέδνπ απνθαιχθζεθαλ 74 αβαζείο ιαθθνεηδείο ηάθνη θηεξηζκέλνη κε εθπαισκέλεο
θνχπεο, λνκίζκαηα θαη πξνζσπηθά αληηθείκελα ησλ λεθξψλ.
Οηε πιαηεία Ηππξίωλ Αγωληζηώλ (Α.2.3.) γλσζηή σο Δηνηθεηεξίνπ απνθαιχθζεθαλ
ελελήληα πέληε (95) ιαθθνεηδείο ηάθνη ζε επάιιεια ζηξψκαηα. Απφ απηνχο νη 82 ηαθέο
είλαη αδηαηάξαθηνη ρσξίο ζαθή δηάηαμε, δηάζπαξηεο ζην ρψξν θαη πην ππθλέο γχξσ απφ
ην ηαθηθφ παξεθθιήζη.
Οηελ Άλσ πφιε, ιφγσ ηηο ηδηαηηεξφηεηαο ηνπ εδάθνπο, νη ηάθνη ιαμεχνληαη ζηνλ
βξάρν. Οην νηθφπεδν ηεο νδνχ Αξκαηωιώλ 14-16 (Α.2.4.) εληνπίζζεθαλ πέληε ηάθνη
αλαηνιηθά ηεο αςίδαο ηνπ ηεξνχ. Γηα ηνπο δχν αλαθέξεηαη ε δηαηήξεζε θάιπςεο απφ
ηέζζεξηο θαιππηήξηεο πιάθεο θαη ζηνλ έλα απφ απηνχο δηακνξθψλεηαη ιαμεπκέλν
πξνζθέθαιν. ΢αξαθηεξηζηηθή είλαη ε ιάμεπζε ελφο ιάθθνπ ζε αλζξσπφκνξθν ζρήκα κε
θεξακίδη σο πξνζθέθαιν.
Οηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ λανχ ηεο ζηνάο Χνξηηάηε (Α.2.5.) εληνπίζζεθαλ 13
ιαθθνεηδείο ηαθέο. Δελ αλαθέξνληαη άιια ζηνηρεία. Πν ίδην θαη γηα ηελ αλαζθαθή ηεο νδνχ
Οιπκπηάδνο 95 (Α.2.6.) φπνπ εληνπίζζεθαλ ιαθθνεηδείο ηάθνη ηφζν ζην εζσηεξηθφ ηνπ
λανχ φζν θαη ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν, 19 θαη 39 αληίζηνηρα. Γίθνζη (20) ιαθθνεηδείο ηάθνη
εληνπίζζεθαλ γχξσ απφ ηελ θφγρε ηνπ χζηεξν βπδαληηλνχ λανχ ζηελ ζπκβνιή ησλ νδψλ
Ηωλζηαληηλνππόιεωο θαη Θεζέωο (Α.2.8.). Μη ιάθθνη ήηαλ απινί θαη κφλν ζε θάπνηεο
πεξηπηψζεηο νξηδφηαλ πεξηκεηξηθά κε αξγνχο ιίζνπο. Οε θάπνηνπο ζην ρσκάηηλν δάπεδν
ηνπ ιάθθνπ είρε ηνπνζεηεζεί πέηξα ή πιίλζνο γηα πξνζθέθαιν.
Ννιχ ζπρλφ είλαη ην θαηλφκελν λα αλνίγνληαη απινί ιάθθνη ζηα αξρηηεθηνληθά
θαηάινηπα παιαηνρξηζηηαληθψλ νηθηψλ θαη εξγαζηεξίσλ ηεο ίδηαο επνρήο ιφγσ έιιεηςεο
ρψξνπ θαη αλάγθεο νη ηαθέο λα γίλνληαη εληφο ησλ ηεηρψλ.

146
 Οην νηθφπεδν επί ηεο νδνχ Ηαξανιή θαη Δεκεηξίνπ 54 (Β.2.6.) πνπ βξίζθεηαη
δπηηθά ηεο πιαηείαο Δηνηθεηεξίνπ, βξέζεθαλ ηέζζεξηο αβαζείο ιαθθνεηδείο ηαθέο, δχν απφ
ηηο νπνίεο είραλ ππνηππψδε νξηνζέηεζε κε πέηξεο θαη θνκκάηηα πιίλζσλ θαη θεξακηδηψλ.
Οηελ νδφ Θακπνπζηάδνπ 4 (Β.2.3.) απφ ηνπο είθνζη (20) ιαθθνεηδείο πέληε (5) δηαηεξνχζαλ
ππνηππψδε νξηνζέηεζε κε πέηξεο θαη θεξακίδηα, νη ηξεηο ήηαλ πξφρεηξεο ηαθηθέο
θαηαζθεπέο απφ θνκκάηηα πιίλζσλ θαη θεξακηδηψλ θαη νη ηέζζεξηο αλαθνκηδέο. Οην θέληξν
ηνπ νηθνπέδνπ αλάκεζα ζηα εξείπηα ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο ζηελ νδφ
Οιπκπηάδνο 53 (Β.2.4.) βξέζεθαλ δέθα (10) ιαθθνεηδείο ηάθνη ζε θαθή θαηάζηαζε
δηαηήξεζεο θαη κφιηο δχν απφ απηνχο νξίδνληαλ απφ πξφρεηξα δηαηεηαγκέλεο πέηξεο. Οην
λφηην θαη αλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Γιαύθνπ θαη
Οιπκπηάδνο 72 (B.2.5.) ζηα εξείπηα παιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο αλαζθάθεθαλ ζπλνιηθά
ηξεηο (3) ιαθθνεηδείο ηάθνη ελψ ζηηο νδνχο Αξηζηίππνπ 4 (B.2.7.) θαη Πξαζαθάθε 7 (B.2.8)
κφιηο απφ έλαο (1) ιαθθνεηδήο. Απφ ηνπο δχν (2) ιαθθνεηδείο πνπ εληνπίζζεθαλ ζηελ νδφ
Ινίξαξρνπ Δεκεηξίνπ Ηνπθίηζα (B.2.9.) ν έλαο έθεξε καξκάξηλε επέλδπζε ζηα
ηνηρψκαηα ηνπ θαη καξκάξηλε θάιπςε202. Οηελ νδφ Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθόπνπ 6
(B.2.10) ζην εζσηεξηθφ ηνπ δπηηθνχ ρψξνπ ελφο θηίζκαηνο άγλσζηεο ρξήζεο βξέζεθαλ
πνιιέο αλαθνκηδέο θαη νθηψ αθέξαηεο αβαζείο ιαθθνεηδείο ηαθέο, απφ ηηο νπνίεο νη έμη ήηαλ
παηδηθέο. Οηελ νδφ Απνζηόινπ Παύινπ 37 (B.2.12.) αλνίγνληαη ζην δάπεδν
εγθαηαιεηκκέλεο θηλζηέξλαο έμη ιαθθνεηδείο ηάθνη. Οηε ζπκβνιή ηεο πιαηείαο
Δεκνθξαηίαο κε ηελ νδό Ινζθώθ (B.3.1.) ζε ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ πνπ δελ δηαηαξάρηεθε
απφ ηηο ζχγρξνλεο επεκβάζεηο, εληνπίζηεθαλ, είθνζη-ηέζζεξηο (24) ιαθθνεηδείο ηάθνη
νξηνζεηεκέλνη πεξηκεηξηθά ακειψο απφ αξγνχο ιίζνπο θαη πιηζηά. Αλάκεζα ζηα εξείπηα
βηνηερληθήο εγθαηάζηαζεο ζηελ νδφ Δεκεηξίνπ Πνιηνξθεηνύ 30 (B.3.3.) ν έλαο απφ ηνπο
δχν ηάθνπο πνπ αλνίρηεθαλ ζηα εξείπηα ήηαλ ιαθθνεηδήο. Οηα εξείπηα εξγαζηεξίνπ
παιαηνρξηζηηαληθψλ ρξφλσλ ζηελ νδφ Οιπκπηάδνο 73 (B.3.4.) ζην βνξεηναλαηνιηθφ άθξν
ηνλ νηθνπέδνπ, εληνπίζζεθαλ ηέζζεξηο (4) ιαθθνεηδείο πνπ καξηπξνχλ ηε ρξήζε ηνπ ρψξνπ
σο θνηκεηήξην. Οηελ νδφ Γιαύθνπ 7 (B.3.6.) αλάκεζα ζηα εξείπηα ηνπ θηίζκαηνο, πνπ ζηνπο
κέζνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο είρε κάιινλ εξγαζηεξηαθή ρξήζε, εληνπίζηεθαλ δέθα (10)
ιαθθνεηδείο, ηάθνη θαη έλαο (1) ιαθθνεηδήο ζηα βφξεηα ηείρε ηεο πφιεο.

202
Θεσξψ φηη ν δεχηεξνο ιαθθνεηδήο ζα έπξεπε λα ραξαθηεξηζζεί σο θηβσηηφζρεκνο ιφγσ ησλ καξκάξηλσλ

πιαθψλ ζηηο πιεπξέο ηνπ πνπ ζρεκαηίδνπλ θηβψηην. Θα βνεζνχζε λα γλσξίδακε αλ ην δάπεδν ήηαλ ρσκάηηλν ή
επελδπκέλν απφ θάπνην άιιν πιηθφ.

147
Ηηβωηηόζρεκνο
Οηηο δεκνζηεχζεηο ησλ αλαζθαθψλ θαηαγξάθνληαη κε αζθάιεηα πελήληα δχν (52).
Νην ζπγθεθξηκέλα:
Οην Καφ ηεο Ιεηακνξθώζεωο ηνπ ΢ωηήξνο (Α.1.5.) ηφζν ζην εζσηεξηθφ ηνπ λανχ
φζν θαη ζηνλ εμσηεξηθφ ρψξν αλαζθάθεθαλ ζπλνιηθά δέθα (10) θηβσηηφζρεκνη ηάθνη. ήηαλ
ιηζφρηηζηνη κε ζπλδεηηθφ θνλίακα. Οε ηξείο βξέζεθαλ ηξηγσληθέο θεξακίδεο σο πξνζθέθαιν
ελψ δχν ζρεκάηηδαλ ηεηξάγσλε θφγρε ζηε δπηηθή ηνπο πιεπξά.
Έληεθα (11) πιηλζφθηηζηνη θηβσηηφζρεκνη εληνπίζζεθαλ γχξσ απφ ηνλ θεληξηθφ
ηεηξάγσλν ρψξν θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ λανχ ηνπ Αγίνπ Κηθόιανπ Οξθαλνύ (Α.1.7.) νη
πιάθεο ηνπ νπνίνπ ιεηηνπξγνχζαλ θαη σο θάιπςε. Μη δχν αθξαίνη είραλ ζην αλαηνιηθφ
ηνπο άθξν κηθξέο νξζνγψληεο θφγρεο.
Ηάησ απφ ην δάπεδν ηνπ θπξίσο λανχ ηνπ Αγίνπ Παληειεήκνλα (Α.1.6.) εδξάδεηαη έλαο (1)
θηβσηηφζρεκνο ηάθνο κε αλαθνκηδέο.
Οηε Ινλή Βιαηάδωλ (Α.1.11.) εξεπλήζεθαλ δεθαελλέα ηάθνη (19), απφ ηνπο νπνίνπο
δέθα εληνπίζζεθαλ ζην πεξίζησν ζην εζσηεξηθφ ηνπ θαζνιηθνχ θαη ελλέα εμσηεξηθά, δίπια
ζηε λφηηα πιεπξά ηνπ απιφγπξνπ. ΢ηηζκέλνη ζηηο δηαζέζηκεο θνηιφηεηεο ηνπ βξάρνπ, πάλσ
ζηνλ νπνίν εδξάδεηαη θαη ν λαφο, είλαη ιηζφθηηζηνη κε ζπλδεηηθφ πιηθφ θαη ζρεκαηίδνπλ
θηβψηηα κε δηαζηάζεηο πεξίπνπ 1,70-1,80 ΢ 0,60-0,80 κ. θαη βάζνο Ζ,00 κ. Μη παξεηέο ηνπο
είλαη επηρξηζκέλεο θαη δηαηεξνχλ ζρεηηθά επηκειεκέλν κέησπν. Οηε κέζε ηνπ κήθνπο θάζε
ηάθνπ, έλαο επηκήθεο ζρηζηφιηζνο, πνπ ζηεξίδεηαη ζηελ αλψηεξε επηθάλεηα ησλ καθξψλ
πιεπξψλ, ζρεκαηίδεη καδί κε απηνχο ηε βάζε πάλσ ζηελ νπνία παηνχλ νη ππφινηπνη
ζρηζηφιηζνη ηεο θάιπςεο ηνπ ηάθνπ. Μη πιάθεο πξνο ηα δπηηθά είλαη ηνπνζεηεκέλεο θαηά
κήθνο θαη πξνο ηα αλαηνιηθά θαηά πιάηνο. Νάλσ απφ ηνπο δηαζηαπξνχκελνπο ηνίρνπο θαη
ηνλ θεληξηθφ βαζηθφ ζρηζηφιηζν ππάξρεη πιέγκα απφ πξφρεηξνπο ηνίρνπο κε ρακειφ χςνο
πνπ ζρεκαηίζεη ηε βάζε ελφο ςεπδνπαηψκαηνο γηα ην ππεξθείκελν δάπεδν. Πα ελδηάκεζα
θελά πάλσ απφ ηελ θάιπςε ησλ ηάθσλ ήηαλ γεκηζκέλα κε ρψκα. Ηαηά ηνλ εληαθηαζκφ
αθαηξνχζαλ κία απφ ηηο πιάθεο ηνπ δαπέδνπ, άδεηαδαλ ηε κηθξή πνζφηεηα ρψκαηνο πάλσ
απφ ηε κηα πιεπξά ηνπ ηάθνπ θαη θαηφπηλ αλέζπξαλ ηνπο ιίζνπο ηεο θάιπςεο απφ ηελ ίδηα
πιεπξά. Ιεηά ην ηέινο ηεο ηαθήο ν ηάθνο ζθξαγηδφηαλ θαη ην δάπεδν απνθαζίζηαην. Μ
ππζκέλαο φισλ ησλ ηάθσλ δηακνξθσλφηαλ απφ παηεκέλν θαιά ρψκα.
Οηελ αλαζθαθή ζηα εξείπηα ηνπ κεζνβπδαληηλνχ λανχ θνληά ζηε κνλή ηεο Αγίαο
Θενδώξαο (Α.1.4.) γίλεηαη αλαθνξά γηα πνιινχο ηάθνπο εθ ησλ νπνίσλ θάπνηνη ήηαλ

148
θηβσηηφζρεκνη. Οηελ ζχληνκε δεκνζίεπζε δελ δίλνληαη πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο γηα ηελ
θαηαζθεπή θαη ην πεξηερφκελφ ηνπο.
Ηάησ απφ ην δάπεδν ηνπ άγλσζην λανχ ηεο νδνχ Βαιαωξίηνπ 27 (Α.2.1.)
εληνπίζζεθαλ θαηά ηελ πξνζθηιή ζπλήζεηα ,καδί κε άιινπο ηάθνπο, δχν(2) θηβσηηφζρεκνη
κε πνιιαπιέο ηαθέο.
Οηνλ άγλσζην λαφ πνπ εληνπίζζεθε θαηά ηηο εξγαζίεο ζηελ ζηνά Χνξηηάηε (Α.2.5.)
αλήθνπλ ηαθέο δηαθφξσλ ηχπσλ εθ ησλ νπνίσλ δχν (2) θηβσηηφζρεκνη βξίζθνληαη θάησ
απφ ην δάπεδν ηνπ.
Μ λαφο ζηελ Οιπκπηάδνο 95 (A.2.6.) δηέζσζε δχν θηβσηηφζρεκνπο θάησ απφ ην
δάπεδν ηνπ θπξίσο λανχ θαη έμη βφξεην ηκήκα ηεο βαζηιηθήο πνπ απνκνλψζεθε γηα ηνλ
εληαθηαζκφ ησλ πηζηψλ. Ήηαλ ιηζφρηηζηνη θαη ν έλαο δηαηεξνχζε δηαθφζκεζε κε
ηνηρνγξαθίεο ζηελ εζσηεξηθή ηνπ επηθάλεηα. Γπηπιένλ πέληε θηβσηηφζρεκνη βξέζεθαλ ζηνλ
πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ λανχ. Λεθάζαξε είλαη ε δηαξθείο ρξήζε ησλ ηάθσλ.
Οηελ νδφ Ηαζζάλδξνπ 90 (A.2.7.) εξεπλήζεθαλ αξθεηνί θηβσηηφζρεκνη ιαμεπκέλνη
ζην βξάρν. Μη δηαζηάζεηο ηνπο θπκαίλνληαη ζε κήθνο απφ 1,10κ.-1,98κ. θαη πιάηνο απφ
0,45κ.-1,00κ. Πν βάζνο ηνπο ήηαλ πεξίπνπ 0,80κ. Πν δάπεδφ ηνπο κπνξεί λα ήηαλ
επηρξηζκέλν κε αζβεζηνθνλίακα ή ζηξσκέλν κε πιίλζνπο θαη ζρηζηφπιαθεο. Μη ηαθέο
ηνπνζεηνχληαλ πάλσ ζην δάπεδν. Οε έλαλ ηάθν νη ηαθέο έγηλαλ απεπζείαο πάλσ ζε
ςεθηδσηφ δάπεδν ηεο δπηηθήο νηθίαο. Ιεξηθνί ηάθνη έρνπλ ζηε δπηηθή ζηελή πιεπξά ηνπο
θηηζηφ πξνζθέθαιν, πιηλζφπιαθα, καξκαξφπιαθα ή κία θεξακίδα.
Οηελ νδφ Απνζηόινπ Παύινπ – Δ (Β.2.11.) απνθαιχθζεθε ρψξνο ηαθήο πνπ
απνηειείηαη απφ ηέζζεξηο θηβσηηφζρεκνπο ηάθνπο κε πιίλζηλα δάπεδα θαη θάιπςε απφ
ζρηζηνιηζηθέο πιάθεο, νη νπνίνη απνθαιχθζεθαλ ζε βάζνο 2,35 κ. Ννιχ θνληά ζηελ νδφ
Απνζηόινπ Παύινπ 37 (Β.2.12.) ζηα εξείπηα θηλζηέξλαο έλαο κηθξφο λεπηαθφο
θηβσηηφζρεκνο απφ θεξακίδεο ζηέγεο.
Οηα βόξεηα ηείρε ηεο πόιεο (Β.4.2.) απνθαιχθζεθε ζπζηάδα απφ πέληε (5)
θηβσηηφζρεκνπο ηάθνπο πνπ αλαπηχζζνληαη ζε δχν επάιιεια επίπεδα. Μη ζήθεο
ρσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο κε ηζνπαρή ηνηρία θαη είλαη επηρξηζκέλεο κε ξφδηλν επίρξηζκα. Πα
δάπεδά ηνπο δηακνξθψλνληαη απφ παιαηνρξηζηηαληθέο πιάθεο θαη ζψδνπλ πιίλζηλν
πξνζθέθαιν.

149
Ηακαξνζθεπήο
Οηελ Ινλή Θαηόκνπ (Α.1.12.) θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ ζεκεξηλνχ λανχ
εληνπίζζεθαλ έμη ηάθνη πιηλζφθηηζηνη θακαξνζθεπείο. ΋ινη νη ηάθνη είραλ πξφζβαζε κε
θιίκαθα απφ ηα αλαηνιηθά (πηλ.2 γ). Οηελ πεξίπησζε ησλ εξεηπίσλ ηνπ λανχ ζηελ κνλή ηεο
Αγίαο Θενδώξαο (Α.1.4.) θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ αλνίρηεθαλ ηέζζεξηο κεγάινη
θακαξνζθεπείο ηάθνη-νζηενζήθεο. Ηάησ απφ ην δάπεδν ηνπ λανχ ζην νηθφπεδν ηεο ΢ηνάο
Χνξηηάηε (Α.2.5.) αλαζθάθεθαλ δχν θακαξνζθεπείο κε ρηηζηά ζθαινπάηηα. Οηνλ θπξίσο
λαφ θαη θάησ απφ ηε ζηάζκε ηνπ δαπέδνπ ηνπ λανχ ηεο νδνχ Οιπκπηάδνο 95 (Α.2.6.)
απνθαιχθζεθαλ ηξεηο θακαξνζθεπείο ηάθνη. Μ έλαο εληνπίζηεθε ην θέληξν ηνπ λανχ θαη
ήηαλ κηζνθαηεζηξακκέλνο. Οηελ ζηε ΒΔ γσλία ηνπ αληί βαζκίδαο ππήξρε ζπφλδπινο
καξκάξηλνπ θίνλα ζε δεχηεξε ρξήζε. Δπηηθφηεξα βξίζθνληαλ νη άιινη δχν θακαξνζθεπείο
θαη έλαο θηβσηηφζρεκνο. Μη θακαξνζθεπείο είραλ είζνδν θαηά κήθνο ηεο αλαηνιηθήο ηνπο
πιεπξάο θαζψο θαη πιηλζφθηηζηε θιίκαθα θαζφδνπ. Οε φιε ηελ εζσηεξηθή ηνπο επηθάλεηα
ήηαλ επηρξηζκέλνη κε αζβεζηνθνλίακα. Οηνπο ηάθνπο πνπ αλαπηχζζνληαλ ζηνλ
πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ λανχ εληνπίζηεθε θαη έλαο θακαξνζθεπήο.
Οην λεθξνηαθείν ηεο νδνχ Βαιαωξίηνπ 27 (Α.2.1.) θάησ απφ ην δάπεδν ησλ
πξνζθηηζκάησλ ηνπ κνλφρσξνπ λανχ βξέζεθε επίζεο έλαο θακαξνζθεπήο κε επάιιειεο
ηαθέο βπδαληηλψλ ρξφλσλ.
Οην νηθφπεδν ηεο νδνχ Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) αλάκεζα ζε αξραηφηεξα εξείπηα πνπ
εληάζζνληαη ζηελ απιή λανχ ηνπ 14νπ αηψλα εξεπλήζεθαλ ζπλνιηθά 24 ηάθνη πνπ είραλ
ιαμεπηεί ζην βξάρν. Απφ απηνχο έλαο αξηζκφο, πνπ δελ αλαθέξεηαη ζηελ δεκνζίεπζε,
δηαηεξνχζαλ θάιπςε κε θακάξα. Ήηα δνκεκέλνη απφ ιίζνπο κε πιίλζνπο θαη θεξακίδεο σο
ζπλδεηηθφ πιηθφ ή απιή αξγνιηζνδνκή κε ιάζπε. Οε δχν πεξηπηψζεηο εληνπίζηεθαλ ηάθνη
πιηλζφθηηζηνη απφ ηνπο νπνίνπο ν έλαο ρξεζηκνπνηεί αξγνχο ιίζνπο σο ζπλδεηηθφ πιηθφ. Μη
πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο ηάθνπο είλαη επηρξηζκέλνη εζσηεξηθά κε αζβεζηνθνλίακα ή
πδξαπιηθφ θνλίακα. Μη δηαζηάζεηο ησλ θακαξνζθεπψλ θπκαίλνληαη απφ κήθνο 2,10κ.-
2,38κ. θαη πιάηνο απφ 1,00κ.-1,35κ. Πξεηο απφ απηνχο έρνπλ επξχηεξν πεξίγξακκα πξνο ηα
δπηηθά. Οηελ αλαηνιηθή ζηελή πιεπξά ησλ πεξηζζφηεξσλ θακαξνζθεπψλ ηάθσλ ππάξρεη
θιίκαθα κε ηξεηο ιηζφρηηζηεο βαζκίδεο.
Οηελ νδφ Θακπνπζηάδνπ 4 (Β.2.3.) ζηα εξείπηα παιαηνρξηζηηαληθνχ θηεξίνπ θαη
κάιηζηα ζην δηάδξνκφ ηνπ ζε δχν επάιιεια ζηξψκαηα απνθαιχθζεθε θαη εξεπλήζεθε
ζπζηάδα έμη θακαξνζθεπψλ ηάθσλ κε κεζνηνηρία. Ηαηαζθεπαζηηθά νη ηάθνη δελ

150
παξνπζηάδνπλ ηδηαηηεξφηεηεο. Ε δφκεζή ηνπο δελ ήηαλ ηδηαίηεξα πξνζεγκέλε. Γίραλ
πξνζαλαηνιηζκφ Α-Δ θαη ζεκειηψλνληαλ επάλσ ζην θπζηθφ βξάρν, ν νπνίνο απνηεινχζε
θαη ην δάπεδφ ηνπο. Μη είζνδνί ηνπο βξίζθνληαλ αλαηνιηθά θαη θξάζζνληαλ κε καξκάξηλεο
πιάθεο. ΢ξεζηκνπνηήζεθαλ καξκάξηλα αξρηηεθηνληθά κέιε ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ θηηξίνπ,
ελψ νη θακάξεο ηνπο ήηαλ θαηαζθεπαζκέλεο απνθιεηζηηθά κε πιίλζνπο. Νάλσ απφ ηνπο
ηάθνπο ππήξρε πιίλζηλν δάπεδν, πνπ δηαηεξείηαη ειάρηζηα.
Οηελ νδφ Ινίξαξρνπ Δεκεηξίνπ Ηνπθίηζα (Β.2.9.) ζην δάπεδν
παιαηνρξηζηηαληθνχ θηίζκαηνο άγλσζηεο ρξήζεο εληνπίζζεθε έλαο θακαξνζθεπήο.
Οηελ νδφ Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθόπνπ 6 (Β.2.10) ζην εζσηεξηθφ ηνπ δπηηθνχ
ρψξνπ ελφο θηίζκαηνο άγλσζηεο ρξήζεο απνθαιχθζεθαλ ηξεηο θακαξνζθεπείο ηάθνη. Απφ
απηνχο ζηάζεθε δπλαηφλ λα εξεπλεζνχλ κφλν νη δχν, γηαηί ν ηξίηνο εθηεηλφηαλ θάησ απφ
ην θαηάζηξσκα ηεο νδνχ Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθφπνπ. Μ αξρηηεθηνληθφο ηνπο ηχπνο είλαη
ζπλεζηζκέλνο. Δηαηεξνχζαλ θάζεηε είζνδν ζηελ αλαηνιηθή ζηελή πιεπξά ηνπο, κε θηηζηή
θιίκαθα δχν ή ηξηψλ βαζκίδσλ, πνχ θαιππηφηαλ απφ καξκάξηλεο πιάθεο. Πα ηνηρψκαηα
ηνπο ήηαλ δνκεκέλα κε αξγνχο ιίζνπο θαη ππφιεπθν ζπλδεηηθφ θνλίακα ελψ νη θακάξεο
ηνπο ήηαλ πιηλζφθηηζηεο. Μη δηαζηάζεηο ήηαλ ζρεδφλ ίδηεο (2,80κ.x0,74κ θαη χςνο 1,50κ.).
Θηζνθαηαζθεπή πάλσ ζην θιεηδί ηεο θακάξαο ηνπ πξψηνπ ηάθνπ πηζαλφο λα απνηεινχζε
ηαθηθφ ζήκα. Φηινμελνχζαλ πεξηζζφηεξεο απφ κία ηαθέο θαη αλαθνκηδέο.

Ηεξακνζθεπήο
Οηελ αλαζθαθή ηνπ κεζνβπδαληηλνχ λανχ ζηε ζέζε ζεκεξηλνχ λανχ ηεο κνλήο ηεο
Αγίαο Θενδώξαο (Α.1.4.) γίλεηαη αλαθνξά γηα πνιινχο ηάθνπο εθ ησλ νπνίσλ θάπνηνη
ήηαλ θαιπβίηεο. Οηε βφξεηα θφγρε ηνπ λανχ ηεο Ιεηακόξθωζεο ηνπ ΢ωηήξνο (Α.1.5.)
αλαζθάθεθε έλαο θεξακνζθεπήο κε κεγάιεο θεξακίδεο ζηέγεο ζηελ νπνία δε βξέζεθαλ
νζηά παξά κφλν ππνιείκκαηα δέξκαηνο απφ παπνχηζηα. Οην εζσηεξηθφ ηνπ ηεξνχ λανχ
ηνπ Αγίνπ Παληειεήκνλα (Α.1.6.) ζην χςνο ηεο ηξίηεο απφ δπηηθά παξαζηάδαο βξέζεθε
καδί κε άιινπο ηάθνπο θαη έλαο θεξακνζθεπήο.

Αξθνζόιην (arcosolium)
Πάθνη ζην ηχπν ηνπ αξθνζνιίνπ βξέζεθαλ ζην ηζφγεην ηνπ λανχ ησλ Σαμηαξρώλ
(Α.1.8.). Ηαηά κήθνο ησλ ζηνψλ αλνίγνληαη ηξίπιεπξνη ρψξνη κε ηφμα ζην αλψηεξν ζεκείν

151
ηνπο φπνπ ηνπνζεηείηαη ζαξθνθάγνο απνηεινχκελε απφ καξκάξηλεο πιάθεο θαη πιίλζηλνπο
ηνίρνπο πνπ θξάζζνληαλ απφ κπξνζηά ελψ ην ηφμν έκελε αλνηρηφ.

Οζηενζήθεο
Μη ζπλερψο απμαλφκελεο αλάγθεο ησλ πηζηψλ γηα ηαθή κέζα ζηνπο λανχο νδήγεζε
γξήγνξα ζε έιιεηςε ρψξνπ. Μη δεκηνπξγία ρψξσλ γηα ηελ θχιαμε ησλ νζηψλ κεηά ηελ
εθηαθήο ηνπο ζεσξήζεθε αλαγθαία θαη έηζη θαζηεξψζεθαλ ηα νζηενθπιάθηα.
Οηνλ ηεξφ λαφ ησλ Σαμηαξρώλ (Α.1.8.) δχν θφγρεο ζηηο νπνίεο απνιήγνπλ ε θεληξηθή
θαη λφηηα ζηνά πξνο αλαηνιηθά θαζψο θαη έλα ηεηξάγσλν δηακέξηζκα πνπ ηειεηψλεη πξνο
αλαηνιηθά ε λφηηα ζηνά ρξεζίκεπαλ σο νζηενθπιάθηα. Πελ ίδηα ρξήζε είραλ θαη δχν
ζπλερφκελνη ηαθηθνί ρψξνη πνπ κάιινλ απνηεινχζαλ νηθνγελεηαθά νζηενθπιάθηα θαζψο
ηα νζηά πνπ πεξηείραλ ήηαλ ην πνιχ ηξηψλ αηφκσλ. Οηα εξείπηα ηνπ λανχ ζηελ κνλή ηεο
Αγίαο Θενδώξαο (Α.1.4.) νη θακαξνζθεπείο ηάθνη ζην δάπεδν ηνπ λανχ ρξεζηκνπνηήζεθαλ
θαη σο νζηενθπιάθηα. Οηελ νδφ Ιειελίθνπ 9 (Β.2.15.) βξέζεθαλ πάλσ ζηα εξείπηα ηεο
παιαηνρξηζηηαληθήο νηθίαο δχν νζηενθπιάθηα. Νην ζπγθεθξηκέλα πξφθεηηαη γηα κηα θηηζηή
θηβσηηφζρεκε ζήθε (1,95κ.x0,57κ.x0,90κ.) εληφο ηεο νπνίαο βξέζεθαλ πνιιά νζηά
αλαθαηεκέλα κε ζπαζκέλα εθπαισκέλα αγγεία. Οηα αλαηνιηθά ηεο παξαπάλσ εληνπίζζεθε
θαη εξεπλήζεθε δεχηεξε νζηενζήθε (1,80κ.x0,52κ.) γεκάηε κε νζηά, ράιθηλα θνκβία θαη
εθπαισκέλα αγγεία. Μη ηαθέο πνπ βξέζεθαλ ζηα δχν πξναλαθεξζέληα νηθφπεδα
αλαηνιηθά απφ ηε Ξνηφληα ππνδειψλνπλ ηελ χπαξμε θάπνηνπ πζηεξνβπδαληηλνχ λανχ ή
θαζνιηθνχ κνλαζηεξηνχ ζηελ πεξηνρή.

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΑΦΩΝ
οςτεοκικεσ 4

αρκοςόλια 3

καμαροςκεπείσ 26

Κιβωτιόςχθμοι 46

Λακκοειδείσ 383

0 50 100 150 200 250 300 350 400

Εικόνα 3Τυπολογία τάφων τθσ φςτερθσ περιόδου

152
Δ. Σαθηθά Έζηκα
Δ.1. Σαθή
Μη ηαθέο ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ λανχ αθνξνχζαλ κάιινλ ζε πηζηνχο ελψ ν
εληαθηαζκφο ζην εζσηεξηθφ ηνπ λανχ αθνξνχζε ζηνλ εληαθηαζκφ ηεξσκέλσλ θαη
κνλαρψλ. Οηνλ Mεζνβπδαληηλφ λαφ ζηελ πεξηνρή ηεο κνλή ηεο Αγίαο Θενδώξαο (Α.1.4.) νη
ηέζζεξεηο κεγάινη θακαξνζθεπείο ζην δάπεδν ηνπ λανχ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ νκαδηθή
ηαθή κνλαρψλ. Οηελ κνλή Θαηόκνπ (Α.1.12.) ε εχξεζε ζηδεξέληαο δψλεο ζε έλαλ απφ ηνπο
πιηλζφθηηζηνπο θακαξνζθεπείο θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ ζεκεξηλνχ λανχ παξαπέκπεη
ζηνπο ζηδεξνχκελνπο κνλαρνχο.
Πα ζηνηρεία πνπ πξνθχπηνπλ ζρεηηθά κε ηνπο εληαθηαζκνχο αθνξνχλ ζηε ζηάζε
ηνπνζέηεζεο ησλ λεθξψλ. Πνπνζεηνχληαη πάληα ζε χπηηα ζέζε κε ηα ρέξηα ζηαπξσκέλα
είηε ςειά ζην ζηήζνο είηα ζην ππνγάζηξην. Μη ηαθέο ζηελ νδφ Ηαξανιή θαη Δεκεηξίνπ
54 (Β.2.6.) αθνινπζνχζαλ ηνλ θαλφλα εθηφο απφ κηα πεξίπησζε πνπ ν λεθξφο ήηαλ
ηνπνζεηεκέλνο ζε ζπλεζηαικέλε ζηάζε ζην ζηελφ ελδηάκεζν δηάζηεκα δχν παξάιιεισλ
ηνίρσλ ηνπ βπδαληηλνχ θηεξίνπ. Οηελ νδφ Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) δχν ζθειεηνί βξέζεθαλ ν
έλαο δίπια ζηνλ άιιν κε ηα θεθάιηα θαιπκκέλα κε θεξακίδεο. Πν θξαλίν ηνπ λεθξνχ
ηνπνζεηνχηαλ πάληα δπηηθά λα θνηηά πξνο ηελ αλαηνιή θαη ζπρλά δηακνξθσλφηαλ
πξνζθέθαιν απφ κηα θεξακίδα ή θαιππηφηαλ κε κία θεξακίδα. Οηελ πιαηεία Ηππξίωλ
αγωληζηώλ (Δηνηθεηεξίνπ) (Α.2.3.) δχν δηαηεξνχζαλ πξνζθέθαιν απφ πέηξα θαη δχν είραλ
θαιπκκέλν ην πξφζσπν ηνπο κε θεξακίδη πνπ ζηεξηδφηαλ ζε πέηξεο ηνπνζεηεκέλεο γχξσ
απφ ην θεθάιη ηνπο. Οηελ νδφ Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) δίλεηαη ζεκαζία ζηα πξνζθέθαια
πνπ είλαη είηε πιίλζηλα είηε καξκάξηλα είηε θεξακίδεο. Οηελ πεξίπησζε ησλ ηάθσλ ζηελ
πιαηεία Ηππξίωλ αγωληζηώλ (Α.2.3) θάιππηαλ ηηο παιάκεο ησλ λεθξψλ κε πιηζηά.
Οηελ πεξίπησζε ηνπ λεθξνηαθείνπ ηεο Ινλήο Βιαηάδωλ (Α.1.11.) ίρλε θνξείσλ δε
ζψζεθαλ παξά κφλν ειάρηζηα θαξθηά πνπ ίζσο λα ππνδειψλνπλ φρη ηε ρξήζε ηεο αιιά
ηελ ηαθή κε απηή. Πν ίδην εχξεκα παξαηεξήζεθε θαη ζηελ πιαηεία Ηππξίωλ αγωληζηώλ
(Δηνηθεηεξίνπ) (Α.2.3.) φπνπ γχξσ απφ ηα ζψκαηα βξέζεθαλ αξθεηά θαξθηά γεγνλφο πνπ
ππνδειψλεη ηε ρξήζε μχιηλσλ θνξείσλ.
Ζδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ απνηειεί ε ηαθή γπλαίθαο κέζα ζε δχν ιεπηά ζηξψκαηα
αζβέζηε σο έλδεημε ζαλάηνπ πνπ πξνήιζε απφ κνιπζκαηηθή αζζέλεηα.
Οε φινπο ηνπο ηάθνπο, πνπ έρνπλ εληνπηζζεί θαη εξεπλεζεί ζε λανχο θαη κνλέο είλαη
ειάρηζηεο νη απνθιεηζηηθέο ηαθέο. Ε αλαθνκηδέο είλαη ζηαζεξή πξαθηηθή γηα ηελ

153
εμνηθνλφκεζε ρψξνπ. Μη ηχπνη ησλ ηάθσλ, θακαξνζθεπείο θαη θηβσηηφζρεκνη, πνπ
θηινμελνχλ αλαθνκηδέο είλαη νη πην ζηαζεξνί θαη καθξνβηφηεξνη ιφγσ θαηαζθεπήο.
Ρπήξραλ βέβαηα θαη ρψξνη, θηηζηέο ζήθεο, γηα ηηο αλαθνκηδέο φπσο θαίλεηαη ζηελ θξχπηε
ηνπ ηεξνχ λανχ Σαμηαξρώλ (Α.1.8.) θαη ζηε Ιειελίθνπ 9 (Β.2.15). Οην νηθφπεδν πνπ
αλαζθάθεθε ζηελ Απνζηόινπ Παύινπ – Δ πάξνδνο (Β.2.11.) ν έλαο θηβσηηφζρεκνο
πεξηείρε θαη ίρλε θαχζεο.
Μ πξνζαλαηνιηζκφο ζηνπο ρξηζηηαληθνχο ηάθνπο θαη ηηο ηαθέο είλαη δεδνκέλνο θαη
απνηειεί βαζηθή θξνληίδα ησλ πηζηψλ. ΢αξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ζην λεθξνηαθείν ηεο
νδνχ Οιπκπηάδνο 95 (Α.2.6.) φπνπ νη ηάθνη ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ λανχ έρνπλ
κεγάιεο απνθιίζεηο ζηνλ πξνζαλαηνιηζκφο ηνπο. Οηελ νδφ Θακπνπζηάδνπ 4 (Β.2.3.) κηα
παηδηθή ηαθή έρεη πξνζαλαηνιηζκφ πξνο βνξξά. Οηελ νδφ Ινηξάξρνπ Δεκεηξίνπ
Ηνπθίηζα (Β.2.9.) έλαο ιαθθνεηδήο δηαηεξεί πξνζαλαηνιηζκφ Β-Κ.

Δ.2. Ηηέξηζε - επξήκαηα

Απφ ηηο πεξηνξηζκέλεο, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο αλαθνξέο ζηα επξήκαηα ησλ ηάθσλ
πξνθχπηεη φηη ηα πήιηλα αγγεία ήηαλ ν ζπλεζέζηεξνο ηξφπνο θηέξηζεο ησλ ηαθψλ. Αγγεία
ή ζξαχζκαηα αγγείσλ έρνπλ βξεζεί ζηηο αλαζθαθέο ζηνλ λαφ ηνπ Αγίνπ Κηθνιάνπ
Οξθαλνύ (Α.1.7.), ζηελ νδφ Βαιαωξίηνπ (Α.2.1.), ζηελ πιαηεία Ηππξίωλ αγωληζηώλ
(Α.2.3.), ζηελ νδφ Αξκαηωιώλ 14-16 (Α.2.4.), ζηε ζηνά Χνξηηάηε (Α.2.5.) πνπ βξέζεθαλ
ηαθέο ήηαλ κε θνχπεο ηνπ 12 θαη 13νπ αηψλα θαη ζηελ νδφ Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) κε
εθπαισκέλεο εγράξαθηεο θαη κε θνχπεο ηνπ 13νπ-15νπ αη. Οηελ νδφ Ιειελίθνπ 9 (Β.2.15)
νη θηηζηέο νζηενζήθεο ήηαλ γεκάηεο κε ζπαζκέλα εθπαισκέλα αγγεία. Οηελ νδφ
Θακπνπζηάδνπ 4 (Β.2.3.) βξέζεθαλ εθπαισκέλεο θνχπεο θαη κηθξά άβαθα θαλάηηα. Οηελ
νδφ Οιπκπηάδνο 53 (Β.2.4.) κία ηαθή βξέζεθε θηεξηζκέλε κε εθπαισκέλε θνχπα πνπ
ρξνλνινγείηαη ζηα ηέιε ηνπ 13νπ-αξρέο 14νπ αηψλα. Οηελ νδφ Γιαύθνπ 7 (Β.3.6.)νη ηάθνη
ήηαλ θηεξηζκέλνη κε εθπαισκέλεο θνχπεο. Ιε πεξηζζφηεξα ζηνηρεία γηα ην είδνο θαη ηα
ραξαθηεξηζηηθά ησλ επξεκάησλ έρνπλ δεκνζηεπηεί νη αλαζθαθέο ζηνλ λαφ ηεο
Ιεηακόξθωζεο ηνπ ΢ωηήξνο (Α.1.5.) θαη ζηε Ινλή Βιαηάδωλ (Α.1.11.).
Οηνπο ηάθνπο ηνπ λανχ ηεο Ιεηακόξθωζεο ηνπ ΢ωηήξνο (Α.1.5.) θαη ηεο Ινλήο
Βιαηάδωλ (Α.1.11.) ηα αγγεία, ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο αλεζηξακκέλα, ηνπνζεηνχληαλ ζηνλ
ειεχζεξν ρψξν αξηζηεξά απφ ην θεθάιη θαηά κήθνο ηεο εμσηεξηθήο πιεπξάο ησλ ρεξηψλ
θαη γχξσ απφ ηα άθξα ησλ πνδηψλ. Οηελ πιαηεία Ηππξίωλ αγωληζηώλ θνχπεο θαη αγγεία

154
θαζεκεξηλήο ρξήζεο βξίζθνληαλ αθέξαηεο ε ζπαζκέλεο είηε πάλσ ην θεθάιη ηνπ λεθξνχ είηε
θάησ απφ ηα πφδηα. Νξφθεηηαη γηα εκηζθαηξηθέο θαη θσδσλφζρεκεο θνχπεο, ιάγελνπο θαη
γεληθά ζθεχε θαζεκεξηλήο ρξήζεο. Απφ άπνςε δηαθφζκνπ αλήθνπλ ζηα απιά
εθπαισκέλα, ζηα απιά επηπεδφγιπθε εγράξαθηα θαη ζηα εγράξαθηα κε πξάζηλν ρξψκα
νκάδεο πνπ απνηεινχλ ραξαθηεξηζηηθνχο ηχπνπο ηεο παιαηνιφγεηαο θεξακηθήο ελψ άιια
απφ απηά ηα αγγεία απνηεινχλ επαλάιεςε ηνπ δηαθφζκνπ ηεο θεξακηθήο ηνπ 13νπ θαη
ηνπ πξψηνπ κηζνχ ηνπ 14νπ αηψλα, θαη άιια είλαη δείγκαηα ηεο παξάγσγεο ηνπ δεχηεξνπ
κηζνχ ηνπ 14νπ αηψλα. 'Έλα άιιν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο παιαηνιφγεηαο θεξακηθήο είλαη ε
θίηξηλε-πνξηνθαιί εθπάισζε πνπ έρνπλ ηα πεξηζζφηεξα. Οηα πιένλ ελδηαθέξνληα
επξήκαηα ησλ ηάθσλ ηνπ θνηκεηεξίνπ ηεο κνλήο Βιαηάδωλ (Α.1.11.) πεξηιακβάλνληαη νη
θνχπεο κε ην εγράξαθηα κνλφγξακκα ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ, ε θνχπα ηνπ 13νπ αηψλα κε
παξάζηαζε θπλνθεθάινπ, ην γπάιηλν κπξνδνρείν κε ηε γξαπηή δηαθφζκεζε 13νπ-14νπ
αηψλα (πηλ.7 α-γ). Οηηο επηρψζεηο ησλ ηάθσλ ηνπ Αγίνπ Κηθνιάνπ Οξθαλνύ (Α.1.7.)
βξέζεθαλ αδηαθφζκεηα θαη ιίγα εγράξαθηα ζξαχζκαηα αγγείσλ. Δηαηεξνχλ έληνλε
θαζηαλφθαηε δηαθφζκεζε ζε θίηξηλν βάζνο θαη παρηά εθπάισζε.
Γθηφο απφ ηα πήιηλα αγγεία ζηελ Ινλή Βιαηάδωλ (Α.1.11.) ηηο ηαθέο ζπλφδεπαλ
θαη δχν γπάιηλα θηαιίδηα θαη έλα γπάιηλν πνηήξη. Πκήκα γπάιηλνπ αγγείνπ βξέζεθε θαη ζε
ηαθή ζηελ νδφ Ηαξανιή θαη Δεκεηξίνπ 54 (Β.2.6.).
Ναξάιιεια αξθεηέο ηαθέο ζπλνδεχνληαλ απφ λνκίζκαηα, θαη πξνζσπηθά
αληηθείκελα ησλ λεθξψλ. Οηνλ ηεξφ λαφ ηεο Ιεηακόξθωζεο ηνπ ΢ωηήξνο (Α.1.5.) ζε
θεξακνζθεπή ηάθν βξέζεθαλ ππνιείκκαηα δέξκαηνο απφ παπνχηζηα ζχκθσλα κε ηελ
αλαζθαθέα θαη θνξδφληα πιεγκέλα ζηα ρέξηα.
Οηελ νδφ Βαιαωξίηνπ 27 (Α.2.1.) αλαθέξεηαη κφλν φηη νη ηαθέο ήηαλ θηεξηζκέλεο
θαη κε λνκίζκαηα θαη πξνζσπηθά αληηθείκελα ησλ λεθξψλ. Οηελ πιαηεία Ηππξίωλ
αγωληζηώλ (Α.2.3.) νη λεθξνί ζπλνδεχνληαλ απφ λνκίζκαηα θαη πξνζσπηθά αληηθείκελα
φπσο εγθφιπηα, ελψηηα, πεξηβξαρηφληα θαη θνκβία. Οηελ νδφ Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) ηνπο
λεθξνχο ζπλφδεπαλ θαη λνκίζκαηα παιαηνιφγεηαο πεξηφδνπ. Οπρλφ εχξεκα ήηαλ ηα ράιθηλα
θνπκπηά θαη ηα γπάιηλα κπξνδνρεία, δπζηπρψο φρη πιένλ αθέξαηα. Οπάληνη νη απινί
δαθηχιηνη. Γπίζεο πνιιά ζηδεξέληα θαξθηά, κεξηθά φζηξεα, αξθεηά ράιθηλα βξαρηφιηα θαη
έλα γπάιηλν. Οηελ νδφ Ιειελίθνπ 9 (Β.2.15) νη θηηζηέο νζηενζήθεο ήηαλ γεκάηεο θαη κε
ράιθηλα θνκβία. Οηε ζπκβνιή ηεο πιαηείαο Δεκνθξαηίαο κε ηελ νδό Ινζθώθ (Β.3.1.)
αλάκεζα ζηα θησρηθά θηεξίζκαηα ζπγθαηαιέγνληαη ράιθηλα θνζκήκαηα, ζπγθεληξσκέλεο

155
θνιίδεο ππξηηφιηζνπ θαη ιίγα ράιθηλα λνκίζκαηα, φια δηαβξσκέλα, εθ ησλ νπνίσλ δχν
ράιθηλα ηξαρέα ηνλ 14νπ αηψλα.
Πέινο ζηνπο θηβσηηφζρεκνπο ηάθνπο πνπ αλαζθάθεθαλ επί ηνπ θνκβηθνύ πύξγνπ
Π13 ζηα βόξεηα ηείρε (Β.4.2.) βξέζεθαλ εθπαισκέλα, γπάιηλα θαη έλα ράιθηλν αγγείν
,ράιθηλα λνκίζκαηα, νζηέηλνο ζηαπξφο θαη ιαβή απφ εγρεηξίδην, ράιθηλα θνπκπηά, ζηδεξέληα
θαη ράιθηλα θαξθηά. Οε κηα πεξίπησζε ην λεθξφ ζπλφδεπαλ ζαξάληα επηά (47) ράιθηλα
λνκίζκαηα πνπ απιψλνληαλ ζε φιν ην κήθνο ηνπ ζθειεηνχ.

156
Γεληθέο δηαπηζηώζεηο
Γεληθφηεξα παξαηεξνχκε φηη απφ ηα κέζα ηνπ 6νπ αηψλα θαη φινλ ηνλ 7ν ηα ηαθηθά
έζηκα ζα ππνζηνχλ ζεκαληηθέο αιιαγέο (εηθ.5). Ε επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ ζα
απνηειέζεη ην βαζηθφ ζηνηρείν γηα ηε δηακφξθσζε θαη εμέιημε ησλ εζίκσλ ηαθήο. Οηελ
πζηεξνξσκαηθή θαη παιαηνρξηζηηαληθή επνρή ππάξρνπλ αθφκε δπζθνιίεο ζηελ αλαγλψξηζε
ησλ ρξηζηηαληθψλ ηάθσλ θαη ζηε δηαθνξνπνίεζε ηνπο απφ ηνπο εζληθνχο δεδνκέλεο
κάιηζηα θαη ηεο δπζθνιίαο λα απνδερηνχλ νη πηζηνί, ζε πξαθηηθφ επίπεδν, ηηο αιιαγέο ζηηο
αληηιήςεηο ηνπ ρξηζηηαληζκνχ γηα ηε κεηαζαλάηηα δσή. Ναξφια απηά ε αλάγθε γηα ηαθή
θνληά ζε καξηχξηα θαη θνηκεηεξηαθνχο λανχο, ν πξνζαλαηνιηζκφο ησλ λεθξψλ θαη ε
εγθαηάιεηςε ηεο θηέξηζεο ηνπο δείρλνπλ ηα πξψηα ζεκάδηα γηα ηνλ ηξφπν πνπ ζα
δηακνξθσζνχλ ηα έζηκα ζε βάζνο ρξφλνπ.
Οηε Θεζζαινλίθε νη λεθξνπφιεηο εθηφο ησλ ηεηρψλ, «πξνάζηηα κλήκαηα» ζηαδηαθά
εγθαηαιείπνληαη θαη μεθηλνχλ νη εληαθηαζκνί ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, «ελάζηηα κλήκαηα» 203
θνληά ζε εθθιεζίεο θαη ζηα ηείρε (πηλ. 12 α). Οηα ηέιε ηνπ 9νπ αηψλα ν απηνθξάηνξαο
Θένληαο ΟΠ΄ Ονθφο (886-912) επέηξεςε άιισζηε κε λφκν πνπ πεξηέρνληαλ ζηηο Κεαξέο204
ηελ ηαθή θαη εληφο ησλ ηεηρψλ αλαγλσξίδνληαο νπζηαζηηθά θαη κε επίζεκν ηξφπν κηα
πξαθηηθή πνπ φπσο πξνθχπηεη θαη απφ ηελ εξγαζία205 ήηαλ ήδε πξνζθηιήο απφ ηελ
παιαηνρξηζηηαληθή επνρή206. Έηζη ινηπφλ ζηελ παιαηφηεξε άπνςε πνπ απέδηδε ηελ
εγθαηάιεηςε ησλ λεθξνηαθείσλ εθηφο ησλ ηεηρψλ ζηνλ θφβν ησλ ερζξηθψλ επηδξνκψλ207
έρεη πξνζηεζεί θαη ε απμαλφκελε αλάγθε ησλ πηζηψλ γηα ηελ ad sanctos ηαθή ηνπο, θαζψο
θαη νη αιιαγέο ζηε ζχιιεςε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ208 ηνπ Βπδαληίνπ. Γπηπιένλ νη λέεο
ρξηζηηαληθέο209 αληηιήςεηο πνπ δελ ζεσξνχζαλ πηα ηνλ λεθξφ κίαζκα θαη πεγή κφιπλζεο
δηαδξακάηηζαλ ζεκαληηθφ ξφιν θαη απεηέιεζαλ θνκβηθφ ζεκείν γηα ηελ ζηαδηαθή

203
«Γλάζηηα» θαη «πξνάζηηα κλήκαηα» ηα ραξαθηεξίδεη ν Θενθάλεο ζηελ ρξνλνγξαθία ηνπ. Θενθάλεο, 1,653,5.

Ηνπθνπιέο 1951, 186

204
Πξσηάλνο 2007, 198-201
205
Οην θεθάιαην 2.3. γίλεηαη μεθάζαξν φηη, ήδε απφ ηελ παιαηνρξηζηηαληθή επνρή, γηλφηαλ εληαθηαζκνί εληφο

ηεο πφιεσο.
206
Poulou-Papadimitriou et al. 2012, 388. Γκκαλνπειίδεο 1989, 186
207
Ιαξθή 2006, 57
208
Brogiolo et al. 1999. Duggve 1953, 137-141
209
Γκκαλνπειίδεο 1989, 180-182

157
εγθαηάιεηςε ησλ εθηφο ησλ ηεηρψλ λεθξνηαθείσλ θαη ηε δεκηνπξγία λέσλ εληφο ησλ νξίσλ
ηεο πφιεο.
Δηαπηζηώζεηο ωο πξνο ηελ ηνπνγξαθία θαη ηελ ρωξνζέηεζε
Αξρηθά επηιέγνληαη σο ρψξνη ηαθήο νη λανί θαζψο, απφ ηελ παιαηνρξηζηηαληθή
αθφκε πεξίνδν, εληνπίδνληαη ηαθέο ζην εζσηεξηθφ ηνπο αξρηθά ζην λάξζεθα ή ζηα πιάγηα
θιίηε, θαη αξγφηεξα ζηνλ θπξίσο λαφ210. Παθέο απηήο ηεο πεξηφδνπ εληνπίδνληαη επίζεο
κεκνλσκέλεο ζε πξνγελέζηεξα αξρηηεθηνληθά θαηάινηπα θαη ζε παιαηνρξηζηηαληθνχο
ηάθνπο πνπ εμαθνινπζνχλ λα βξίζθνληαη ζε ρξήζε. Ιηα πεξηζζφηεξν νξγαλσκέλε κνξθή
λεθξνηαθείνπ θνληά ζηα παιαηνρξηζηηαληθά πξφηππα απνηειεί ην ζχλνιν ησλ
εηθνζηηεζζάξσλ (24) ηάθσλ ζηνλ ρψξν ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ
Θεζζαινλίθεο (Γ.1.4.) ζηελ αλαηνιηθή λεθξφπνιε θνληά ζηα ηείρε. Ε απιφηεηα ησλ
ηάθσλ θαη ην γεγνλφο φηη δελ πεξηείραλ νχηε ειάρηζηα επξήκαηα νδήγεζε ηελ αλαζθαθέα
ζηε ζθέςε φηη πξφθεηηαη γηα ηαθέο ζιαβηθψλ θχισλ211. Ρπνζέησ ινηπφλ φηη πηζαλφλ
πξφθεηηαη γηα ηα βπδαληηλά «μελνηαθεία» 212 πνπ πξννξηδφηαλ γηα ηελ ηαθή ησλ άπνξσλ
μέλσλ πνπ πέζαηλαλ ζηελ πφιε καθξηά απφ ηα ζπίηηα ηνπο θαη δηάθνξα ηδξχκαηα
θξφληηδαλ γηα ηελ ηαθήο ηνπο.
Οηε Μεζοβσδανηινή περίοδο (εηθ.6) γεληθεχεηαη ε ηαθή ζην εζσηεξηθφ ησλ πφιεσλ
φπσο θαίλεηαη θαη απφ ηελ πεξίπησζε ηεο Θεζζαινλίθεο (πηλ.12 β). Άιισζηε αθφκε θαη ν
ίδηνο απηνθξάηνξαο ν Θένληαο Ονθφο Οη’ (886-912) εθηφο απφ ην γεγνλφο φηη ζεζπίδεη λφκν
γηα ηελ είζνδν ησλ ηαθψλ εληφο ησλ ηεηρψλ θαηαδηθάδεη ηηο «πξνάζηηεο» ηαθέο σο
«ληξνπή γηα ηνπο αλζξψπνπο» θαζψο ζεσξείηαη πεξηζζφηεξν δαπαλεξή θαη δπζθνιεχεη
ηελ απφδνζε ησλ απαξαίηεησλ ηηκψλ απφ ηα ζπγγεληθά πξφζσπα. Έηζη ινηπφλ έλαο
απζηεξφο γηα αηψλεο λφκνο θαηαξγήζεθε θαη επίζεκα αθνχ θαη΄ νπζίαλ είρε αδξαλήζεη
λσξίηεξα213. Νάλησο ιίγεο ηαθέο κπνξνχλ λα αλαγλσξηζηνχλ θαη λα ρξνλνινγεζνχλ κε
αζθάιεηα ζηε κέζε πεξίνδν ιφγσ ηεο επαλαρξεζηκνπνίεζεο ησλ λεθξνηαθείσλ θαη θαηά
ηελ χζηεξε πεξίνδν.

210
Νάιιαο 1950-1951, 179-181
211
Αδάκ-Βειέλε 1999, 524-525
212
Γκκαλνπειίδεο 1989, 237
213
Γκκαλνπειίδεο 1989, 186

158
 Μη ηάθνη αλνίγνληαη ζπρλά ζε εξεηπσκέλεο πξψηκεο παιαηνρξηζηηαληθέο εθθιεζίεο
πνπ είηε εγθαηαιείθζεθαλ είηε αληηθαηαζηάζεθαλ απφ εθθιεζίεο κηθξφηεξνπ κεγέζνπο.
Ναξάιιεια εδξαηψλεηαη θπζηθά ε ηάζε γηα ηαθή ad sanctos.
Οηελ Ύζηερε Βσδανηινή περίοδο, απφ ηνλ 13ν έσο (εηθ.7, πηλ.12 γ) ηελ άισζε ηεο
πφιεο απφ ηνπο Μζσκαλνχο, νη ηαθέο θαη ηα έζηκα ηαθήο πξνζαξκφδνληαη ζηα λέα
δεδνκέλα ηεο επνρήο κε θχξην άμνλα ηελ αλάπηπμε ρψξσλ ηαθήο εληφο ησλ ηεηρψλ θαη ζε
εμάξηεζε κε θάπνην λαφ ή κνλή. Μη ρψξνη απηνί δελ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ νξγαλσκέλα
λεθξνηαθεία κε ηελ έλλνηα ησλ λεθξνπφιεσλ ησλ πξνεγνχκελσλ αηψλσλ. Απνηεινχλ
πξντφλ ηεο επηζπκίαο ησλ πηζηψλ λα ηαθνχλ θνληά ζε έλαλ λαφ, ζρεκαηίδνληαη ζηαδηαθά
κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ θαη ραξαθηεξίδνληαη σο ζχλνια ηάθσλ214 (εηθ.8).
Γληφο ησλ ηεηρψλ ζχκθσλα κε ηε θπζηθή κνξθνινγία ε Θεζζαινλίθε ρσξίδεηαη
ζηελ Άλσ πφιε θαη ηελ παξαζαιάζζηα. Ε γξακκή πνπ ρσξίδεη ηηο δχν πεξηνρέο ήηαλ ν
δξφκνο πνπ δηέζρηδε ηελ πφιε ζην χςνο ηεο βαζηιηθήο ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ215. Ιηα
ζεκαληηθή αλαζθαθή γηα ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ δηθηχνπ χδξεπζεο ηεο Θεζζαινλίθεο θαηά
κήθνο ηεο νδνχ Αγίνπ Δεκεηξίνπ απέδεημε φηη ζηελ Όζηεξε Βπδαληηλή πεξίνδν ην πιάηνο
ηνπ αξραίνπ δξφκνπ είρε κεησζεί, θαη πνιιά νηθνδνκηθά ηεηξάγσλα είραλ θαηαξγεζεί216.
Πελ ίδηα πεξίνδν ην ζχζηεκα ηνπ Ζππνδάκνπ, πνπ ραξαθηεξίδεη ην ζχλνιν ηεο αλάπηπμεο
ηεο πφιεο απφ ηα ειιεληζηηθά ρξφληα, θαίλεηαη λα έρεη επεθηαζεί θαη ζηε αξρή ηεο Άλσ
πφιεο φρη φκσο ζην ζχλνιφ ηεο νχηε ζηελ Αθξφπνιε, φπνπ ε ζέζε ησλ ππιψλ θαη νη
είζνδνη ζε βπδαληηλέο κνλέο θαη λανχο ππνλννχλ φηη νη δξφκνη δελ αθνινπζνχλ ην
ηππνδάκεην ζχζηεκα.
΢ψξνη ηαθήο απνθαιχπηνληαη ζε φιε ζρεδφλ ηε έθηαζε ηνπ πνιενδνκηθνχ ηζηνχ κε
κεγαιχηεξε ππθλφηεηα ζηελ πεξηνρή ηεο Άλσ πφιεο θαη αλαηνιηθά. Νεξηνξηζκέλεο ηαθέο
εληνπίζηεθαλ εθηφο ησλ ηεηρψλ ηεο πφιεο θαζψο ε ζπλήζεηα απηή είρε πηα εγθαηαιεηθζεί
νξηζηηθά γηα λα επαλέιζεη ζηελ κεηάβπδαληηλή επνρή. Ε Ακρόπολε θαηνηθήζεθε αξγφηεξα
θαζψο, θαηά ηελ παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν, ππήξρε ζε απηήλ ηελ πεξηνρή κηα αλεμάξηεηε
πεξηνρή νρπξσκαηηθνχ πεξίβνινπ, εληφο ηεο νπνίαο ππήξρε κηα ηξίθιηηε παιαηνρξηζηηαληθή
βαζηιηθή. Οην πξψην κηζφ ηνπ 14νπ αηψλα, ν Ζσάλλεο ΟΠ΄ Ηαληαθνπδελφο (1347-1354)
πεξηγξάθεη ην ηκήκα απηφ σο θαηνηθεκέλν θαη κε θάπνην ηξφπν δηαθνξεηηθφ απφ ηελ
214
Γκκαλνπειίδεο 1989, 232
215
Bakirtzis 2003, 35-64
216
Ιπαθηξηδήο 2003, 35-64

159
πφιε217 κε δηθνχο ηεο θαηνίθνπο. Ιέζα ζηελ Αθξφπνιε ππήξραλ ζηάβινη ηππηθνχ, έλα
νπινζηάζην, θαη κηα θπιαθή, είηε σο αλεμάξηεηα θηίξηα ή σο ηκήκαηα ηεο αθξφπνιεο. Ιε
άιια ιφγηα, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εηψλ ηνπ Ηαληαθνπδελνχ, ε αθξφπνιε θηινμελεί
ζηξαηψλεο θαη κηα πεξηνρή πνπ θαηνηθείηαη απφ πνιίηεο, νη νπνίνη ππνηίζεηαη φηη έρνπλ
κεξηθέο θνξέο δηαθνξεηηθέο ζέζεηο ζρεηηθά κε πνιηηηθά δεηήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ ζηελ
θάησ πφιε. Έηζη ελψ ζηε παιαηνρξηζηηαληθή θαη κέζε πεξίνδν ε πεξηνρή ηεο Αθξφπνιεο
ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηαθέο δελ παξαηεξείηαη ε ζπλέρηζε ηεο ρξήζεο ηνπ ρψξνπ
ηνπιάρηζηνλ απφ ηηο έσο ηψξα δεκνζηεπκέλεο αλαζθαθέο.
Ναξαηεξείηαη ινηπφλ κηα ξαγδαία αχμεζε ησλ πνζνζηψλ ησλ ηάθσλ θαη ησλ
ηαθψλ πνπ νξγαλψλνληαη ζην αζηηθφ ηνπίν, ζηηο ελνξίεο, εθθιεζίεο θαη κνλαζηήξηα, ελψ ζε
θάπνηεο πεξηπηψζεηο θαηαιακβάλνπλ εγθαηαιεηκκέλεο εθηάζεηο κε αξραία θηίξηα θαη ζε
ιίγεο δελ είλαη δπλαηφ λα εληαρζνχλ ζε θάπνηα θαηεγνξία θαζψο δε δίλνληαη ηα
απαξαίηεηα ζηνηρεία απφ ηνλ αλαζθαθέα.
Πάθνη θαη ηαθέο εληνπίδνληαη αλαζθαθηθά ζε γλσζηνχο βπδαληηλνχο λανχο
(πηλ.13,α) πνπ βξίζθνληαη ζε ιεηηνπξγία έσο θαη ζήκεξα θαη ζε πνιιά νηθφπεδα ηεο
Θεζζαινλίθεο φπνπ ε ηαχηηζε ηνπο κε ζπγθεθξηκέλνπο λανχο, κνλέο ή ηαθηθά παξεθθιήζηα
δελ είλαη εχθνιε ππφζεζε. ΋ζνλ αθνξά ζηνπο λανχο παξαηεξνχκε φηη δε γίλνληαη
νπζηαζηηθέο αιιαγέο ζηελ επηινγή ηνπ ρψξνπ ηαθήο. Οηνπο παιαηνρξηζηηαληθνχο λανχο ε
ηαθή ζπλερίδεηαη ζηνπο ίδηνπο ηάθνπο ελψ θαίλεηαη φηη δεκηνπξγνχληαη γηα ηελ θάιπςε
ησλ αλαγθψλ ησλ πηζηψλ θνηκεηεξηαθά παξεθθιήζηα πνπ πεξηιακβάλνπλ ηάθνπο κε
πνιιαπιέο ηαθέο. Μη θφγρεο ησλ λαψλ, ν λάξζεθαο, νη παξαζηάδεο, ην πεξηζηψν, θάησ
απφ ηα δάπεδα θαη εηδηθά δηακνξθσκέλεο θξχπηεο πξννξίδνληαη γηα ηαθέο αλάινγα κε
ηελ αξρηηεθηνληθή ησλ λαψλ. Μη απμεκέλεο αλάγθεο ηεο εθάζηνηε πεξηνρήο νδεγνχλ ζηε
δηακφξθσζε εθηεηακέλσλ ηαθψλ ζηνπο πεξηβάιινληεο ρψξνπο ησλ λαψλ.
Ναξάιιεια ηαθέο γίλνληαη θαη ζε ρψξνπο κε πξνγελέζηεξεο αξραηφηεηεο κηα
ζπλήζεηα πνπ αλαγλσξίδεηαη θαη ζε άιιεο πεξηνρέο ηεο Γιιάδνο φπσο ηελ Άξηα218, ηελ
Οθφπειν219 θαη ηελ Νξαηζφ220. Οηε Θεζζαινλίθε πξφθεηηαη γηα ηκήκα νξγαλσκέλνπ
λεθξνηαθείνπ ζηηο εγθαηαιεηκκέλεο ξσκατθέο εγθαηαζηάζεηο ηνπ Ζππνδξνκίνπ πνπ δελ

217
Bakirtzis 2003, 44
218
Βνθνηνπνχινπ 1975, 211, Θάζθαξεο 2000, 118
219
Οάκςσλ 1986, 166, Θάζθαξεο 2000, 214, αξ 385
220
Νιάησλ 1960, 297, Θάζθαξεο 2000, 261, αξ 482Β

160
ηαπηίδνληαη αλαζθαθηθά κέρξη ηψξα κε ζπγθεθξηκέλν λαφ ή ηαθηθφ παξεθθιήζη είλαη φκσο
γλσζηφ φηη ν ρψξνο απηφο είρε απφ πνιχ λσξίο παξαρσξεζεί ζηνπο ρξηζηηαλνχο θαη
εμειίρηεθε ζε κεγάιν κνλαζηηθφ θέληξν221 κε ζθνπφ ηνλ θαζαγηαζκφ ηνπ κεηά ηε ζθαγή
ηνπ Θενδνζίνπ Α’.
Ιεγάινο αξηζκφο ηαθψλ νξγαλψζεθε θαη ζηα εξείπηα παιαηνρξηζηηαληθψλ νηθηψλ
θαη βηνηερληθψλ θαη εξγαζηεξηαθψλ εγθαηαζηάζεσλ πνπ άιινηε πξφθεηηαη γηα
πεξηζηαζηαθέο θαη κεκνλσκέλεο θαη άιινηε γηα θαιχηεξα νξγαλσκέλεο θαη επάξηζκεο
εγθαηαζηάζεηο.
Πηο πεξηζζφηεξεο θνξέο δελ ππάξρεη δπλαηφηεηα ζηνπο αλαζθαθείο λα εληνπίζνπλ
ζε πξαθηηθφ επίπεδν ηνλ λαφ ή ην ηαθηθφ παξεθθιήζη κε ην νπνίν ζα κπνξνχζαλ λα
ζπλδέζνπλ ηηο ηαθέο φκσο ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ζέηνπλ πξνβιεκαηηζκνχο θαη
πξνηείλνπλ κε βάζε ηα ζηνηρεία ηνπο ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν πηζαλνχο λανχο222. Πνπο
ιαθθνεηδείο ηάθνπο ζηε ζπκβνιή ηεο πιαηείαο Δεκνθξαηίαο κε ηελ νδό Ινζθώθ (Β.3.1.)
νη αλαζθαθείο ηνπο ζπλδένπλ κε ηελ Αγία Ηπξηαθή έλα κνλαζηηθφ ίδξπκα ή λαφο ηεο
παιαηνιφγεηαο πεξηφδνπ ζηελ πχιε ηνπ Βαξδαξίνπ223. Οηελ νδφ Θακπνπζηάδνπ (Β.2.3.) νη
ηάθνη ζρεηίδνληαη κε ηνλ λαφ ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο πνπ βξίζθεηαη ζε κηθξή απφζηαζε224. Μη
ηάθνη ζηελ νδφ Αγάπεο ζπλδένληαη απφ ηελ θ. Ιαξθή κε ην κεηφρη ηεο κνλήο δσγξάθνπ225
θαη νη ηαθέο ζηελ Ηιεηζζέλνπο 5 θαη Οιπκπηάδνο (Β.2.13.) κε ην λεθξνηαθείν ηεο
βπδαληηλήο κνλήο πνπ πξνυπήξρε ηνπ λανχ ηεο Ναλαγηάο Θανδεγήηξηαο ή Θαγνχδηαλεο226.
Μη ηαθέο πνπ εληνπίζηεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ αλαζθαθψλ ησλ νηθνπέδσλ ζηελ νδφ
Χείξωλνο (Β.2.14.) θαη Φωηίνπ (Γ.1.2.) ζπλδένληαη κε ηελ κνλή Θαηφκνπ227 Οηελ
Ηωλζηαληνπνύινπ θαη Θεζέωο (Β.2.8.) ε ιηηή θαηαζθεπή ησλ ηάθσλ θαη ε παληειήο

221
Μ δξφκνο πνπ έβγαδε απφ ηελ πχιε ηεο Ηαιακαξηάο ζην ρψξν ηνπ Ζππνδξνκίνπ ιεγφηαλ «Δξφκνο ηνπ
θαπειεηνχ ησλ κνλαρψλ» βι. Δεκεηξηάδεο 1983, 260-261 ζεκ.5
222
Ε ηαχηηζε λαψλ θαη κνλψλ κε ηνπο εληνπηζκέλνπο ηάθνπο θαη ηαθέο ζηελ εληφο ησλ ηεηρψλ Θεζζαινλίθε

απνηειεί κεγάιε πξφθιεζε θαζψο ν θαηάινγνο είλαη κεγάινο θαη ηα ζηνηρεία δε βνεζνχλ. Δηαηππψλνληαη θαηά
θαηξνχο δηαθνξεηηθέο πξνηάζεηο απφ ηνπο κειεηεηέο θαη δπζηπρψο ηα αλαζθαθηθά ζηνηρεία είλαη πεξηνξηζκέλα

θαη δε βνεζνχλ. Βι. ζρεηηθά Γηαθνπκάθεο 2010, 179-204, Giros 2003, 265-278
223
΢αηδεησαλλίδεο θαη ζπλ. 2010, 277
224
Ηαλνλίδεο 1998, 183-194
225
Ιαξθή 2000, 59
226
Ιαξθή 1997, 626-627
227
Makropoulou 2006, 63

161
απνπζία παηδηθψλ ηαθψλ είλαη ζηνηρεία πνπ εληζρχνπλ ηελ ηαχηηζε ηνπ ρψξνπ κε κνλή. Ε
άπνςε απηή εληζρχεηαη απφ ηελ επηηφπηα καθξνζθνπηθή εμέηαζε ησλ ζθειεηψλ, πνπ καο
νδήγεζε ζην ζπκπέξαζκα φηη νη εληαθηαζκέλνη λεθξνί ήηαλ άλδξεο θαη ηηο εξγαζηεξηαθέο
εγθαηαζηάζεηο πνπ αλαζθάθεθαλ ζην ρψξν. Δελ επηρεηξείηαη φκσο απφ ηνλ αλαζθαθέα
ηαχηηζε κε θάπνηα κε ηηο θαηαγξακκέλεο κνλέο ηεο Θεζζαινλίθεο228.
Παθέο φκσο εληνπίδνληαη θαη ζηα ηείρε ηεο πόιεο θνληά ζηε Θηηαία πύιε (Β.4.1.)
πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνλ λαφ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ πνπ βξίζθεηαη πνιχ θνληά θαη ζηα
βόξεηα ηείρε (Β.4.2.) ζηελ αθξφπνιε πνπ ε παξνπζία ησλ ηάθσλ επί ηνπ πεξηδξφκνπ ηεο
νρχξσζεο απνηειεί unicum γηα ηε Θεζζαινλίθε229. Μ ρψξνο ηνπ Πξηγσλίνπ φζν θαη ηνπ
δπηηθνχ θφκβνπ θαηαιακβαλφηαλ απφ γσληαθνχο πχξγνπο κε σθέιηκνπο ρψξνπο θαη
πηζαλψο κφληκε δηακνλή θξνπξάο. Ναξφκνηα πεξίπησζε απαληάηαη ζηελ Αθξνθφξηλζν θαη
ζεσξήζεθαλ ηκήκα ηνπ λεθξνηαθείνπ ηεο θξνπξάο230. Γθηίκεζε ησλ αλαζθαθέσλ είλαη φηη
θαη ζηελ εμεηαδφκελε πεξίπησζε πξφθεηηαη γηα ηηο ηαθέο ησλ κειψλ ηεο θξνπξάο ηνπ
πχξγνπ, νη νπνίνη ζα ζάθηεθαλ ζηνλ ρψξν πνπ έπεζαλ231.

Δηαπηζηώζεηο ωο πξνο ηελ ηππνινγία

Πελ Βπδαληηλή πεξίνδν δηαηεξνχληαη νη θνηλνί θαη επξέσο δηαδεδνκέλνη ηχπνη
ηάθσλ φπσο νη ιαθθνεηδείο θαη νη θηβσηηφζρεκνη ελψ παξάιιεια δεκηνπξγνχληαη θαη λένη
ηχπνη, αξθνζφιηα, ιφγσ ησλ αλαγθψλ πνπ δεκηνχξγεζε ε ηαθή εληφο ησλ λαψλ (εηθ.4).

Θαθθνεηδήο
Μ πην ζπλεζηζκέλνο ηξφπνο ηαθήο πνπ απαληάηαη απφ ηελ πξψηκε
αξραηφηεηα ζε φιεο ηηο επνρέο είλαη ν απιφο ιαθθνεηδήο ή ζήθε232. Άιινηε κε βαζχηεξν
φξπγκα θαη άιινηε κε αξθεηά ξερφ δηαηεξνχλ θάιπςε απφ δηάθνξα πιηθά φπσο
καξκάξηλεο πιάθεο, πιηζηά, ιίζνπο θαη θεξακίδεο ελψ πνιχ ζπρλά δελ θέξνπλ θαλελφο
ηχπνπ θάιπςε παξά θαιχπηνληαη κε κηθξφ έμαξκα απφ ρψκα (πηλ.13 β).

228
Ηαλνλίδεο 1998, 183-194
229
Ναηζίδνπ θαη ζπλ. 2009, 26
230
Νάιιαο 1987-1988, 224-297
231
Ναηζίδνπ θαη ζπλ. 2009, 26
232
Νάιιαο 1950-1951, 177

162
Οηελ Ιεηαβαηηθή θαη Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδν νη ιαθθνεηδείο δηαηεξνχζαλ θάιπςε απφ
θεξακίδεο ή πιηζηά ελψ ζπρλή ήηαλ ε ζπλήζεηα ηεο θάιπςεο ηνπο κε πιηθά ζε δεχηεξε
ρξήζε θπξίσο επηηχκβηεο ζηήιεο ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο πεξηφδνπ.
Οηελ Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν παξαηεξείηαη κηα ξαγδαία αχμεζε ηεο ρξήζεο ηνπ
λακκοειδούς ηάθνπ ρσξίο θάιπςε, ελψ ζε ιίγεο πεξηπηψζεηο δηαηεξνχληαη θαιχςεηο απφ
πιάθεο, ιίζηλεο ή καξκάξηλεο θαη θεξακίδεο. Ε ρξήζε ησλ ιαθθνεηδψλ είλαη ηδηαίηεξα
δηαδεδνκέλε πηζαλφλ ιφγσ ηεο απιφηεηαο ηνπο πνπ ζπκθσλεί κε ηα λέα ρξηζηηαληθά ήζε
αιιά θαη ηελ πξνζηηήο ηνπο ηηκήο. Μη ιάθθνη αλνίγνληαη είηε ζε νξγαλσκέλνπο ρψξνπο ζηηο
απιέο λαψλ είηε ζε εγθαηαιεηκκέλνπο ρψξνπο. Γθηφο απφ ηηο θεξακίδεο ειάρηζηνη δηαηεξνχλ
θάιπςε απφ κία έσο ηέζζεξεηο ζρηζηφπιαθεο ή καξκάξηλεο πιάθεο. Γλλίνηε ηνπνζεηνχληαη
πεξηκεηξηθά ηνπ ιάθθνπ αξγνί ιίζνη πνπ νξίδνπλ ην πεξίγξακκά ηνπ. Οπρλά ζην δάπεδν
ηνπ ιάθθνπ ηνπνζεηείηαη πέηξα ή θεξακίδη σο πξνζθέθαιν. Ε ππθλφηεηα θαη ν
πξνζαλαηνιηζκφο ηνπο εμαξηάηαη απφ ηελ άλεζε ηνπ ρψξνπ πνπ ζπλήζσο δελ είλαη
αξθεηφο. Φηινμελνχλ ζπλήζσο κεκνλσκέλεο ηαθέο αιιά παξαηεξνχληαη θαη νη πεξηπηψζεηο
πνιιαπιψλ εληαθηαζκψλ (πηλ.13 γ,δ).

Ηηβωηηόζρεκνη
Μ ηχπνο ηνπ θηβσηηφζρεκνπ ηάθνπ (πηλ.14 α-δ) πνπ απαληάηαη απφ ηελ αξρατθή
επνρή233 κε πάξα πνιιέο παξαιιαγέο εμαθνινπζεί λα ρξεζηκνπνηείηαη θαη ζηελ χζηεξε
βπδαληηλή πεξίνδν. Νξφθεηηαη γηα νξζνγψληεο θπξίσο ιηζφρηηζηεο ή πιηλζφθηηζηεο
θαηαζθεπέο κε θάιπςε απφ πιάθεο.
Οηνπο «ζθνηεηλνχο αηψλεο» εθηφο απφ ηνπο θηβσηηφζρεκνπο κε θάιπςε θαη
νξζνγψληα θάηνςε έρνπλ αλαζθαθεί θαη θηβσηηφζρεκνη κε ηξαπεδηφζρεκε θάηνςε πνπ
ηαπηίδνληαη κε ηαθέο γφηζσλ. Οηνπο κέζνπο ρξφλνπο νη θηβσηηφζρεκνη πνπ εξεπλήζεθαλ
δηαηεξνχζαλ επηρξηζκέλα ηνηρψκαηα εζσηεξηθά θαη ήηαλ ιαμεπκέλνη ζην βξάρν.
Οηελ Ρζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν νη θηβσηηφζρεκνη ηάθνη ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα
πνιιαπιέο θπξίσο ηαθέο ζηνπο ρψξνπο ησλ λαψλ ηφζν εζσηεξηθά θάησ απφ ηα δάπεδα
ηνπο είηε ζηνπο πξναχιηνπο ρψξνπο. Ηαηαζθεπαζηηθά είλαη νξζνγψληνη, ιηζφρηηζηνη κε
ζπλδεηηθφ θνλίακα, κε πιίλζηλα ή ρσκάηηλα δάπεδα θαη θάιπςε απφ ζρηζηφπιαθεο ή
θεξακίδεο. Οηελ πεξίπησζε ελφο θηβσηηφζρεκνπ ζηελ νδφ Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) σο

233
Kurtz θαη ζπλ. 1971, 104

163
δάπεδν ρξεζηκνπνηείηαη ην παιαηνρξηζηηαληθφ ςεθηδσηφ ηεο νηθίαο ζηα εξείπηα ηεο νπνίαο
έγηλαλ νη ηαθέο. Οπρλά δηαηεξνχλ πξνζθέθαιν θηηζηφ ή δηακνξθσκέλν κε πιηλζφπιαθα,
καξκαξφπιαθα ή θεξακίδα. Οηνπο ηάθνπο ηνπ λανχ ηνπ Αγίνπ Κηθνιάνπ Μξθαλνχ ζψδνπλ
ζην αλαηνιηθφ άθξν κηθξέο νξζνγψληεο θφγρεο, ελψ ζηνλ λαφ ηεο Ιεηακφξθσζεο ηνπ
Οσηήξνο νη θφγρεο δηακνξθψλνληαη δπηηθά. Μη ρψξνη απηνί δηακνξθσλφηαλ γηα ηελ
ηνπνζέηεζε θεξηψλ θαη εηθφλσλ234. ΢αξαθηεξηζηηθνί είλαη νη θηβσηηφζρεκνη πνπ
εξεπλήζεθαλ ζηελ κνλή Βιαηάδσλ. Μη ζρηζηφιηζνη ηεο θάιπςεο παηνχλ πάλσ ζε επηκήθε
ζρηζηφιηζν ζηε κέζε ηνπ θηβσηίνπ θαη ηνπνζεηνχληαη δπηηθά θαηά κήθνο θαη αλαηνιηθά
θαηά πιάηνο. Νάλσ απφ ηνπο δηαζηαπξνχκελνπο ηνίρνπο θαη ηνλ θεληξηθφ βαζηθφ
ζρηζηφιηζν έρηηδαλ αξγνιηζνδνκέο κε ρακειφ χςνο γηα ηε δεκηνπξγία ελφο
ςεπδνπαηψκαηνο. Πα ελδηάκεζα θελά πάλσ απφ ηελ θάιπςε ησλ ηάθσλ ήηαλ γεκηζκέλα
κε ρψκα. Ηαηά ηνλ εληαθηαζκφ αθαηξνχζαλ κία απφ ηηο πιάθεο ηνπ δαπέδνπ, άδεηαδαλ ηε
κηθξή πνζφηεηα ρψκαηνο πάλσ απφ ηε κηα πιεπξά ηνπ ηάθνπ θαη θαηφπηλ αλέζπξαλ ηνπο
ιίζνπο ηεο θάιπςεο απφ ηελ ίδηα πιεπξά. Ιεηά ην ηέινο ηεο ηαθήο ν ηάθνο ζθξαγηδφηαλ
θαη ην δάπεδν απνθαζίζηαην. Οηελ νδφ Οιπκπηάδνο 95 (A.2.6.) δηαηεξνχληαη ηκήκαηα
ηνηρνγξαθηψλ ζηηο εζσηεξηθέο ηνπο επηθάλεηεο. Φηινμελνχζαλ πνιιαπιέο ηαθέο θαη
αλαθνκηδέο, ελψ ηδηαίηεξε είλαη ε πεξίπησζε ελφο, κηθξψλ δηαζηάζεσλ θηβσηηφζρεκνπ, πνπ
πεξηείρε ηε ηαθή ελφο λεπίνπ.

Ηακαξνζθεπήο
Οπλεζηζκέλνο ηχπνο ηάθνπ είλαη ηνπ θακαξνζθεπνχο ή θακαξσηνχ πνπ ζπλαληάηαη
ζηελ Θεζζαινλίθε ήδε απφ ηελ πζηεξνξσκαηθή πεξίνδν. Βέβαηα αξθεηέο θνξέο πξφθεηηαη
γηα ηάθνπο πνπ ελψ θαηαζθεπαζηηθά αλήθνπλ ζηελ παιαηνρξηζηηαληθή θαη πξψηκε
βπδαληηλή πεξίνδν εμαθνινπζνχλ λα ρξεζηκνπνηνχληαη θαη θαηά ηελ χζηεξε φπσο γηα
παξάδεηγκα ζηνλ λαφ ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ (Α.1.1.), θαη ηνλ λαφ ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ/
Ξνηφληα (Α.1.2.). Γληνπίδνληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ λανχ είηε ζηνλ αχιεην ρψξν.
Πππνινγηθά ππνζηεξίδεηαη φηη θαηάγεηαη απφ ηνλ καθεδνληθφ θακαξσηφ ηάθν235. Αλ
θαη ζηαδηαθά ε ρξήζε ηνπ εγθαηαιείπεηαη εμαθνινπζεί λα ρξεζηκνπνηείηαη θαη ζηελ χζηεξε

234
Εμμανουθλίδθσ 1989, 295-296.
235
Νάιιαο 1937, 846-865

164
επνρή φπσο πξνθχπηεη απφ ηελ παξνχζα εξγαζία θπξίσο φκσο γηα επάιιειεο ηαθέο θαη σο
νζηενζπιάθηα236.
Ηαηαζθεπαζηηθά παξαηεξνχκε φηη πξφθεηηαη γηα νξζνγψληα θηηζηνχο ηάθνπο πνπ
θαιχπηνληαη κε θακάξα πνπ θαηαζθεπάδεηαη ζπλήζσο κε μπιφηππν θαη επελδχεηαη κε
πιίλζνπο ή ζρηζηφιηζνπο εθθνξηθά ηνπνζεηεκέλνπο. Μ ζάιακνο ηνπο είλαη ιηζφρηηζηνο κε
ζπλδεηηθφ πιηθφ θαη δηαηεξεί είζνδν θαζφδνπ κε θηηζηή θιίκαθα ζηα αλαηνιηθά κε ηξείο
ζπλήζσο βαζκίδεο (πηλ.15 α). ΢αξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ν ηάθνο πνπ εξεπλήζεθε ζηελ
δπηηθή απιή ηνπ λανχ ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ (Α.1.1.) ζεκαηνδνηεί ηελ αιιαγή ηνπ ηχπνπ
πνπ μεθεχγεη απφ ηα απζηεξά παιαηνρξηζηηαληθά πξφηππα ρσξίο φκσο λα αιινηψλεηαη ε
θπζηνγλσκία ηνπ. ΢ξνλνινγείηαη ζηνλ 8ν αηψλα θαη δηαηεξεί δξφκν θαη άλνηγκα θαζφδνπ
κε θηηζηή θιίκαθα237 (πηλ.15 β). Οηηο νδνχο Ηαζζάλδξνπ 90 (Α.2.7.) θαη Θακπνπζηάδνπ 4
(Β.2.3.) ζηελ Άλσ πφιε, νη ζάιακνη έρνπλ ιαμεπηνί ζην βξάρν θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο νδνχ
Θακπνπζηάδνπ βξίζθνληαη ζε ζπζηάδα κε κεζνηνηρία, ελψ παξαηεξήζεθε αθφκε θαη ε
ρξήζε πξνζθέθαινπ ζε έλαλ απφ απηνχο (πηλ.15 γ).
Μη είζνδνη απηψλ ησλ ηαθηθψλ θαηαζθεπψλ δηαηεξνχλ καξκάξηλεο ή ιίζηλεο
πιάθεο γηα ζθξάγηζε. Οηελ πεξίπησζε ηνπ ηάθνπ ηεο νδνχ Οιπκπηάδνο 95 (Α.2.6.) αληί γηα
βαζκίδα έρεη ρξεζηκνπνηεζεί ζπφλδπινο καξκάξηλνπ θίνλα ζε δεχηεξε ρξήζε. Γζσηεξηθά
δηαηεξνχλ επίρξηζκα απφ αζβεζηνθνλίακα ελψ δε δίλνληαη πιεξνθνξίεο γηα ην δάπεδν
ηνπο. Ιφλν ζε έλα νηθφπεδν ζηελ Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθόπνπ (Β.2.10) αλαθέξεηαη ε
πηζαλή δηαηήξεζε ζήκαηνο κε ηε κνξθή ιηζνθαηαζθεπήο.

Αξθνζόιην
Μ φξνο πξνέξρεηαη απφ ηηο ιαηηληθέο ιέμεηο arcus (αςίδα) θαη solium (βαζηιηθφο
ζξφλνο, θξεβάηη θαη αξγφηεξα ζαξθνθάγνο)238. Πα πξψηα ρξηζηηαληθά ρξφληα ήηαλ
ππφγεηνο ηδησηηθφο ηάθνο ιαμεπκέλνο ζηα ηνηρψκαηα ησλ θαηαθνκβψλ ζε ζρήκα ιάξλαθαο
φπνπ ηνπνζεηνχζαλ ηνλ λεθξφ. Νάλσ απφ ηε ιάξλαθα ππήξρε ηφμν κεξηθέο θνξέο
δηαθνζκεκέλν239. Οπλήζσο πεξηείρε πεξηζζφηεξεο απφ κηα ζαξθνθάγνη. Απφ ηνλ 13 ν αηψλα
ηνπνζεηνχληαη ζην εζσηεξηθφ ησλ λαψλ240.

236
Ιαξθή 2006, 110 βι. Πάθνη θαη ηαθέο ζηελ Αγία Θενδψξα (Α.1.4.)
237
Ιαξθή, 2006, 119, ζρ.56
238
Cross 1957, 80
239
Ιαξθή 2006, 100-103

165
 Πα αρκοζόλια πνπ αλαζθάθεθαλ ζηνπο ηεξνχο λανχο ηεο Ναλαγίαο ραιθέσλ θαη ηνπ
Παμηάξρε θηινμελνχζαλ ηαθέο εμερνπζψλ πξνζσπηθνηήησλ ηεο Θεζζαινλίθεο (πηλ.16 α).
Οηελ πεξίπησζε ηνπ ηεξνχ λανχ ηεο Ναλαγηάο ΢αιθέσλ ν ηάθνο αλήθεη ζηνλ θηήηνξα ηνπ
λανχ. Οην ηεξφ λαφ ησλ Παμηαξρψλ πξφθεηηαη γηα ζαξθνθάγνπο θαηαζθεπαζκέλεο απφ
καξκάξηλεο πιάθεο ή πιίλζηλνπο ηνίρνπο πνπ θξάζζνληαλ απφ κπξνζηά ελψ έλα ηφμν
έκελε αλνηρηφ δίλνληαο ηε κνξθή αξθνζνιίνπ. Φηινμελνχζαλ ηηο ηαθέο κνλαρψλ241.

Οζηενθπιάθηα
Πηο πεξηζζφηεξεο θνξέο νη ήδε ππάξρνληεο ηάθνη ρξεζηκνπνηνχληαη σο
οζηεοθσλάκια δηαθξίλνληαη φκσο θαη δχν πεξηπηψζεηο, ζηνλ λαφ ησλ Παμηαξρψλ θαη ζην
νηθφπεδν ηεο Ιειελίθνπ 9, πνπ έρνπλ θαηαζθεπαζηεί ρψξνη απνθιεηζηηθά γηα ηε ρξήζε
απηή. Οηελ πξψηε πεξίπησζε, εθηφο ησλ ηάθσλ, πξφθεηηαη γηα έλα ηεηξάγσλν δηακέξηζκα
αλαηνιηθά ηεο λφηηα ζηνάο. Οηελ δεχηεξε πξφθεηηαη γηα θηηζηέο καθξφζηελεο θηβσηηφζρεκεο
ζήθεο δηαζηάζεσλ 1.95-1,80κ.x0,57-052κ.x0,90κ. κέζα ζηηο νπνίεο βξέζεθαλ αλαθαηεκέλα
πνιιά νζηά θαη αξθεηά επξήκαηα/θηεξίζκαηα.

Ηεξακνζθεπήο
Ε θάιπςε απφ θεξακίδεο είλαη γλσζηή απφ ηελ αξραηφηεηα θαη απαληάηαη είηε κε ηε
κνξθή απινχ κε θεξακίδεο ηνπνζεηεκέλεο νξηδφληηα πάλσ ζην ηαθηθφ ιάθθν είηε φξζηεο
αλησπά ψζηε λα ζρεκαηίδνπλ ηξηγσληθή θάιπςε. Μλνκάδνληαη δε απφ ηελ κνξθή ηεο
θάιπςεο θεξακνζθεπείο ή θαιπβίηεο. Θφγσ ηεο επαίζζεηεο θαηαζθεπήο ηνπο ζπρλά
εληνπίδνληαη ζηηο αλαζθαθέο δηαηαξαγκέλνη ή θαηεζηξακκέλνη.
Ιφλν έλαο θαιπβίηεο θαη έλαο εγρπηξηζκφο εληνπίζζεθαλ ζηελ Ιεζνβπδαληηλή πεξίνδν.
απηή ηε πεξίνδν.

΢αξθνθάγνη
Ε ηαθή ησλ λεθξψλ ζε καξκάξηλεο ζαξθνθάγνπο απνηεινχζε πξνζθηιήο θαη
δηαδεδνκέλε ζπλήζεηα γηα ηελ πζηεξνξσκαηθή θαη παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν. Πα
επξήκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηηο αλαζθαθέο ησλ βπδαληηλψλ ρξφλσλ .νκσο ζηε

240
Γηα ηα αξθνζφιηα ζηελ Ινλή ηεο ΢ψξαο ζηελ Ησλζηαληηλνχπνιε βι. Der Nersessian 1975, 303-350
241
Kαλνλίδεο 2005, 211-212.

166
Θεζζαινλίθε δείρλνπλ κηα ζηαδηαθή κείσζε ηεο ρξήζεο θαη πεξηνξηζκφ ηνπο κφλν ζε
ηδηαίηεξα επηθαλείο πνιίηεο θαη ηεξσκέλνπο. Ε αμία ηνπ πιηθνχ πάλησο ζα πξέπεη λα ψζεζε
ηελ επαλαρξεζηκνπνίεζε ηνπο θαη ζηαδηαθή δηάιπζή ηνπο φπσο πξνθχπηεη απφ ηα
ζξαχζκαηα καξκάξηλσλ ζαξθνθάγσλ πνπ βξέζεθαλ παθησκέλεο ζηα δάπεδα ησλ λαψλ.
Έθεξαλ αλάγιπθε δηαθφζκεζε απφ θπηηθά κνηίβν θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο Βαιασξίηνπ 27
(Α.2.1.) δηαηεξνχηαλ αλάγιπθε δηαθφζκεζε απφ ζηαπξνχο ζηνλ ηχπν ηεο Αλαζηάζεσο
πάλσ ζε βάζξν κε δχν βαζκίδεο.

Δηαπηζηώζεηο ωο πξνο ηα ηαθηθά έζηκα

Γληαθηαζκόο
Οην Βπδάληην ν εληαθηαζκφο απνηειεί ηνλ κνλαδηθφ ηξφπν ηαθήο ζπλήζεηα πνπ έρεη
άιισζηε παγησζεί απφ ηα πξψηα ρξφληα ηνπ ρξηζηηαληζκνχ (πηλ.16 β). Δελ ππάξρεη ζαθήο
απαγφξεπζε ηεο θαχζεο ησλ λεθξψλ ε δηδαζθαιία φκσο γηα ηελ Αλάζηαζε θαζψο θαη ην
γεγνλφο φηη ζπλδέεηαη κε ζπλήζεηα ησλ εζληθψλ ζπλεγνξνχλ ζηελ εμάιεηςε απηήο ηεο
ζπλήζεηαο. Οην νηθφπεδν πνπ αλαζθάθεθε ζηελ Απνζηόινπ Παύινπ – Δ πάξνδνο (Β.2.11.)
έλαο θηβσηηφζρεκνο πεξηείρε θαη ίρλε θαχζεο ζπλήζεηα πνπ ζρεηίδεηαη κε ηνπο Ηέιηεο242 θαη
ηνπο Οιάβνπο243, ελψ νη κάξηπξεο θαίγνληαη κε ζθνπφ ηελ θνληνξηνπνίεζε ηνπ ζψκαηφο
ηνπο γηα λα κελ έρνπλ ειπίδα γηα ηελ Αλάζηαζε244.
Γηα ηνπο ζθειεηνχο ησλ λεθξψλ δίλνληαη πεξηνξηζκέλεο πιεξνθνξίεο απφ ηνπο
αλαζθαθείο. Νξφθεηηαη γηα εληαθηαζκνχο πνπ αθνξνχλ ζε ελήιηθεο, παηδηά θαη βξέθε. Μη
λεθξνί ηνπνζεηνχληαη πάληα ζε χπηηα ζέζε κε ηα ρέξηα ζηαπξσκέλα είηε ςειά ζην ζηήζνο
είηε ζην ππνγάζηξην. Ηάπνηεο θνξέο ε ηνπνζέηεζε ησλ ζθειεηψλ πξνζαξκφδεηαη ζηελ
έιιεηςε ρψξνπ. Πα θεθάιηα ή νη παιάκεο ησλ λεθξψλ θαιχπηνληαλ κε θεξακίδεο (πηλ.16
β,γ,δ). Ε παξνπζία θαξθηψλ ππνδειψλεη φρη κφλν ηε ρξήζε θνξείσλ γηα ηε κεηαθνξά ησλ
λεθξψλ, ελψ ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ απνηειεί ε ηαθή γπλαίθαο κέζα ζε δχν ιεπηά
ζηξψκαηα αζβέζηε σο έλδεημε ζαλάηνπ πνπ πξνήιζε απφ κνιπζκαηηθή αζζέλεηα ή
ζχκθσλα κε λέεο εξκελείεο γηα ηε ρξήζε ηνπ αζβέζηε γηα λα θαζπζηεξήζνπλ ηελ

242
Leech et al. 1986, 259-328
243
Ηνπθνπιέο 1951, 194, επίζεο ζιαβηθφ λεθξνηαθείν ζηελ Μιπκπία κε θαχζεηο Vida et al. 2000
244
Ηνπθνπιέο 1951, 194

167
απνζχλζεζε ηνπ ζψκαηνο δηαηεξψληαο ην φζν γίλεηαη αθέξαην γηα ηελ εκέξα ηεο
θξίζεο245.
Οε φινπο ηνπο ηάθνπο πνπ έρνπλ εληνπηζζεί θαη εξεπλεζεί ζε ηεξνχο λανχο θαη κνλέο
είλαη ειάρηζηεο νη απνθιεηζηηθέο ηαθέο. Ε αλαθνκηδέο είλαη ζηαζεξή πξαθηηθή γηα ηελ
εμνηθνλφκεζε ρψξνπ θαζψο θαη ηα νζηενθπιάθηα ε ρξήζε ησλ νπνίσλ θαζηεξψλεηαη
ζηαδηαθά. Μη ηχπνη ησλ ηάθσλ πνπ θηινμελνχλ αλαθνκηδέο είλαη νη πην ζηαζεξνί θαη
καθξνβηφηεξνη ιφγσ θαηαζθεπήο θακαξνζθεπείο θαη θηβσηηφζρεκνη. Πα θαηαζθεπαζηηθά
ηνπο ραξαθηεξηζηηθά κε ηελ ζηαζεξή θάιπςε θαη ηε δεκηνπξγία δηφδσλ είηε απινχζηεξσλ
είηε κε ηε κνξθή θιίκαθαο δηεπθνιχλνπλ ηελ ζπλερή ρξήζε ηνπο. Ναξαηεξήζεθαλ ηξεηο
ηξφπνη επαλαρξεζηκνπνίεζεο ησλ ηάθσλ α) ην θαηλφκελν ηεο ηνπνζέηεζεο ηεο λεφηεξεο
ηαθήο επάλσ ζηελ πξνεγνχκελε ρσξίο θακία κεηαθίλεζε, 3) ην θαηλφκελν ην
παξακεξηζκνχ ησλ παιηφηεξσλ ηαθψλ ζηηο πιεπξέο ηνπ ηάθνπ θαη ηελ ηνπνζέηεζε ηεο
λεφηεξεο θαη ηέινο γ) ην θαηλφκελν ηεο αθαίξεζεο ησλ παιαηνηέξσλ ηαθψλ γηα λα γίλεη ε
λέα ηαθή θαη ζηε ζπλέρεηα ηελ επαλαηνπνζέηεζε ζην εζσηεξηθφ ηνπ ηάθνπ ησλ
αλαθνκηδψλ. Μη αλαθνκηδέο θαη ε κεηαθνξά ησλ ιεηςάλσλ αξρηθά απαηηνχζαλ ηελ έγθξηζε
ηνπ απηνθξάηνξα ζηελ ζπλέρεηα φκσο ε δηαδηθαζία απινπνηήζεθε θαη γηλφηαλ ειεχζεξα
γηα ηελ εμαζθάιηζε ειεχζεξσλ ρψξσλ ηαθήο θαζψο ε πιεζπζκηαθή έθξεμε ησλ
βπδαληηλψλ πφιεσλ δελ είρε ηηο εδαθηθέο δπλαηφηεηεο λα απνξξνθήζεη φινπο ηνπο
εληαθηαζκνχο246. Ρπήξραλ θαη ρψξνη πνπ θαηαζθεπαδφηαλ εμ΄αξρήο γηα λα
ρξεζηκνπνηεζνχλ σο νζηενθπιάθηα, θηηζηέο ζήθεο, γηα ηηο αλαθνκηδέο φπσο θαίλεηαη ζηελ
θξχπηε ηνπ ηεξνχ λανχ Σαμηαξρώλ (Α.1.8.) θαη ζηε Ιειελίθνπ 9 (Β.2.15.).
Οηνλ πεξηβάιινληα ρψξν γηλφηαλ καδηθά ν εληαθηαζκφο ησλ πηζηψλ. Οην εζσηεξηθφ
ρψξν θάησ απφ ην δάπεδν ησλ λαψλ γηλφηαλ ε ηαθή εμερνπζψλ πξνζσπηθνηήησλ, φπσο
ησλ θηεηφξσλ θαη ησλ ηεξσκέλσλ θαη κνλαρψλ.

Πξνζαλαηνιηζκόο
Μ πξνζαλαηνιηζκφο ζηνπο ρξηζηηαληθνχο ηάθνπο θαη ηηο ηαθέο είλαη δεδνκέλνο θαη
απνηειεί βαζηθή θξνληίδα ησλ πηζηψλ247. Ωζηφζν ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο παξαηεξείηαη

245
Sparey-Green 1993, 46, 48-49, 52
246
Γκκαλνπειίδεο 1989, 380-381, ζεκ.151
247
«Πρὸς ἀναηολὰς ηὴλ ζορὸν κειμένεν, ζτεμαηίδομεν ηὴλ ἀνάζηαζιν αὐηνῦ, διὰ ηνῦ ζτήμαηος
προζεμαίνονηες», Ζσάλλεο ΢ξπζφζηνκνο, PG 60, 725

168
κηα ραιαξφηεηα σο πξνο απηή ηε αξρή θαζψο ν ρψξνο ήηαλ πεξηνξηζκέλνο θαη ε αλάγθε
γηα ηαθή φζν ην δπλαηφ πην θνληά ζην λαφ ηζρπξφηεξε.

Ηηέξηζε
Πελ αλχπαξθηε θηέξηζε ησλ ηαθψλ ηεο κεηαβαηηθήο πεξηφδνπ θαίλεηαη λα
αληηθαζηζηά ε ειάρηζηα απμαλφκελε επηινγή ησλ πηζηψλ λα ζπλνδεχνληαη νη ηαθέο κε
λνκίζκαηα θαη εθπαισκέλα αγγεία, θπξίσο θηάιεο, είηε αθέξαηα είηε ζε ζξαχζκαηα, ζηελ
Ιέζε βπδαληηλή πεξίνδν.
Οηηο ηαθέο ηεο πζηεξνβπδαληηλήο επνρήο ε θηέξηζε ησλ ηαθψλ είλαη ζπρλφηεξε θαη
πινπζηφηεξε. Μη λεθξνί ζπλνδεχνληαη απφ πήιηλα αγγεία, ράιθηλα λνκίζκαηα θαη ηα
πξνζσπηθά ηνπο αληηθείκελα. Νξφθεηηαη γηα κηα ζπλήζεηα πνπ ε Γθθιεζία θαη νη
Γθθιεζηαζηηθνί Ναηέξεο πξνζπαζνχλ λα απνβάιινπλ απφ ηνπο πηζηνχο πνπ φκσο βαζεηά
επεξεαζκέλνη απφ ηε δηαρξνληθφηεηα ηνπ εζίκνπ δε δείρλνπλ δηάζεζε λα ηελ
απνρσξηζηνχλ248. Πν 1467 ζηε ζχλνδν ηνπ Γεξφιακν Θάλην νη θξεηηθνί απεηινχληαη κε
αθνξηζκφ αλ δελ ζηακαηήζνπλ ηε ζπλήζεηα λα ηνπνζεηνχλ θνζκήκαηα θαη λνκίζκαηα κέζα
ζηνπο ηάθνπο ή αθφκε θαη λα ληχλνπλ ηνπο λεθξνχο κε κεηαμσηά θνξέκαηα249.
Ε θηέξηζε ησλ ηάθσλ κε πήιηλα αγγεία είλαη ε πην δηαδεδνκέλε θαη επξέσο
θαζηεξσκέλε απφ ηελ αξραηφηεηα. Δελ βξίζθνληαη αγγεία ζε φινπο ηνπο ηάθνπο ελψ ηηο
πεξηζζφηεξεο θνξέο νη αλαζθαθείο θάλνπλ απιή αλαθνξά θαη είλαη θεηδσινί ζηα ζηνηρεία
πνπ δίλνπλ ζρεηηθά θαη κε ην είδνο ησλ αγγείσλ αιιά θαη ηε ζέζε ζηελ νπνία βξέζεθαλ.
Οηελ ηππνινγία ηνπο αλήθνπλ ζηηο εκηζθαηξηθέο θαη θσδσλφζρεκεο θνχπεο, ιάγελνη θαη
γεληθά ζθεχε θαζεκεξηλήο ρξήζεο ησλ εξγαζηεξίσλ ηεο Θεζζαινλίθεο. Απφ άπνςε
δηαθφζκεζεο εληνπίδνληαη νη παξαθάησ νκάδεο παιαηνιφγεηαο θεξακηθήο α) απιά
εθπαισκέλα, β) κε θίηξηλε-πνξηνθαιί εθπάισζε, γ) κε έληνλε θαζηαλφθαηε δηαθφζκεζε
ζε θίηξηλν βάζνο θαη παρηά εθπάισζε (πηλ.18 δ) δ) απιά επηπεδφγιπθα εγράξαθηα θαη ε)
εγράξαθηα κε πξάζηλν ρξψκα (πηλ.17 α-δ). Λερσξηζηή νκάδα γηα ηελ Θεζζαινλίθε
απνηεινχλ νη θνχπεο κε ην εγράξαθην κνλφγξακκα ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ, κία θνχπα ηνπ
13νπ αηψλα κε παξάζηαζε θπλνθεθάινπ θαη έλα γπάιηλν κπξνδνρείν κε γξαπηή
δηαθφζκεζε 13νπ-14νπ απφ ηηο αλαζθαθέο ηεο κνλήο Βιαηάδσλ (πηλ.18 α-γ). Πα αληηθείκελα

248
Ηνπθνπιέο 1951, 191 ζεκ.4
249
Γκκαλνπειίδεο 1989, 411-412, ζεκ.90

169
ηνπνζεηνχληαη ζηνλ ειεχζεξν ρψξν αξηζηεξά απφ ην θεθάιη θαηά κήθνο ηεο εμσηεξηθήο
πιεπξάο ησλ ρεξηψλ θαη γχξσ απφ ηα άθξα ησλ πνδηψλ. Ηάπνηα είλαη ηνπνζεηεκέλα
αλεζηξακκέλα θαη απηφ ίζσο λα ζρεηίδεηαη κε ηαθηθφ έζηκν φπσο επίζεο θαη ηα ζξαπζκέλα
αγγεία ζηα πφδηα θαη ην θεθάιη ηνπ λεθξνχ. Νξφθεηηαη γηα κηα ζπλήζεηα πνπ παξακέλεη
απφ ηελ αξραηφηεηα θαη ηαπηίδεηαη κε δεηζηδαηκνλίεο θαζψο ηα αγγεία πνπ
ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ θεδεία δελ επηζηξέθνληαη ζην ζπίηη νχηε μαλαρξεζηκνπνηνχληαη
ζε κηα χζηαηε πξνζπάζεηα λα μνξθίζνπλ ην θαθφ. Απαληάηαη δε αθφκε θαη ζήκεξα ζε
πνιιά κέξε ηεο Γιιάδνο. Γθηφο απφ ηα πήιηλα αγγεία ηηο ηαθέο ζπλφδεπαλ θαη γπάιηλα
θηαιίδηα θαη πνηήξηα.
Νξνζθηιήο ζπλήζεηα ήηαλ θαη ε ηνπνζέηεζε, εληφο ηνπ ηάθνπ, λνκηζκάησλ θαη
πξνζσπηθψλ αληηθεηκέλσλ ησλ λεθξψλ. Απφ ηα λνκίζκαηα πνπ έρνπλ βξεζεί παξαηεξείηαη
ζε κηα πεξίπησζε φηη ην λφκηζκα είρε ηνπνζεηεζεί ζην ζηφκα ηνπ λεθξνχ250 (πηλ.19 α,β). Πν
κνλαδηθφ παξάδεηγκα ησλ ράιθηλσλ ηξαρέσλ λνκηζκάησλ, απισκέλα ζε φιν ην κήθνο ηνπ
ζθειεηνχ, εξκελεχνληαη απφ ηελ αλαζθαθέα σο ηαθηθφ έζηκν θαηάζεζεο λνκηζκάησλ πξνο
ηηκή ηνπ λεθξνχ θαη φρη πξνζπάζεηα θάιπςήο ηνπ κε απηά251.
Οπρλά ηηο ηαθέο ζπλνδεχνπλ ηα πξνζσπηθά αληηθείκελα ηνπ λεθξνχ φπσο
θνζκήκαηα, εγθφιπηα, ελψηηα, πεξηβξαρηφληα θαη θνκβία. ΢αξαθηεξηζηηθφ εχξεκα είλαη ηα
ππνιείκκαηα δέξκαηνο απφ παπνχηζηα θαη θνξδφληα ζηα ρέξηα πξνθαλψο απφ ην έλδπκα
ηνπ λεθξνχ. Πέινο ζπαληφηεξα νη ηαθέο ζπλνδεχνληαη απφ νζηέηλα αληηθείκελα φπσο
ζηαπξνχο θαη ιαβή απφ εγρεηξίδην (πηλ.19 γ-ε).
Ε ρξήζε ησλ ιχρλσλ ήηαλ απαγνξεπκέλε ζηελ βπδαληηλή επνρή σο αξραηνειιεληθή
ζπλήζεηα θαη φρη ρξηζηηαληθή θαη γηα απηφ δελ έρνπλ εληνπηζζεί ιχρλνη ζηα επξήκαηα ησλ
αλαζθαθψλ252. Γηα ηνλ θσηηζκφ ρξεζηκνπνηνχληαλ θεξηά ε ρξήζε ησλ νπνίσλ
θαζηεξψζεθε θαη φηαλ νη ηαθέο γηλφηαλ κέξα. Δελ έρνπκε φκσο θαηάινηπα απηψλ θαζψο
ιηψλνπλ θαη εμαθαλίδνληαη κπνξνχκε φκσο λα ζπιιέμνπκε ζηνηρεία απφ ηελ εηθνλνγξαθία.
Γηα ηελ ηέιεζε λεθξφδεηπλσλ253 πάλσ ζηνπο ηάθνπο αλαζθαθηθέο ελδείμεηο θαη
απνδείμεηο εληνπίζζεθαλ ζηελ αλαζθαθηθή έξεπλα ηνπ νηθνπέδνπ ζηελ Βαιαωξίηνπ 27

250
Ε ζπλήζεηα απηή έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ αξραηφηεηα θαη πηζαλφλ λα ζρεηίδεηαη κε ην γεγνλφο φηη νη άλζξσπνη

ησλ ιατθψλ ζηξσκάησλ απφ ην θφβν ηεο θινπήο θπινχζαλ ηα λνκίζκαηά ηνπο ζην ζηφκα Flaceliere 1970, 105
251
Ναηζίδνπ θαη ζπλ. 2009, 26
252
Ε απαγφξεπζε δηαηππψλεηαη ζηνλ 34ν θαλφλα ηεο ζπλφδνπ ηεο Γιβίξαο Γκκαλνπειίδεο 1989, 296
253
Ιαξθή 2006, 205-210

170
 (Α.2.1.). Οηα πξνζθηίζκαηα ηνπ λανχ βξέζεθαλ 74 ιαθθνεηδείο ηάθνη κεηαμχ ησλ νπνίσλ
εληνπίζζεθε πξφρεηξα θαηαζθεπαζκέλε εζηία κε παρχ ζηξψκα θαχζεο θαη νζηά πηελψλ.
Νιεξνθνξίεο γηα ηα ηαθηθά έζηκα ηεο κεηαβαηηθήο πεξηφδνπ γηα ηελ ππφινηπε
Γιιάδα πξνθχπηνπλ απφ αλαζθαθέο ζηελ Αζήλα, ηε Ηφξηλζν, ηε Οάκν, ηελ Γιεχζεξλα, ηε
Ιάλε, ηελ Μιπκπία, ηελ Αγία Πξηάδα θαη ηε Ιειέα254. Ναξάιιεια λεθξνηαθεία ζηελ
κεζνβπδαληηλε πεξίνδν ζηνλ Γιιαδηθφ ρψξν έρνπλ δεκνζηεπηεί ιίγα θαη πξφθεηηαη γηα ην
λεθξνηαθείν ηνπ Ναξαπνηάκνπ ζηελ Ήπεηξν, ζηελ Ζεξηζζφ θαη ην Εξάθιεην255.

500
400
300 Λακκοειδείσ
200 Καμαροςκεπείσ
100
0 κιβωτιόςχθμοι

Σκοτεινοί Μζςθ Φςτερθ Διάφορα

αιώνεσ ΒυηαντινιΒυηαντινι

Εικόνα 4 Γραφικι απεικόνιςθ των βαςικών τφπων τάφων από τουσ ςκοτεινοφσ αιώνεσ ζωσ τθν φςτερο βυηαντινι.

Εικόνα 5 Σκοτεινοί αιώνεσ Εικόνα 6 Μεςοβυηαντινι περίοδοσ Εικόνα 7 Υςτεροβυηαντινι περίοδοσ

Ταφζσ εντόσ των τειχών

50
40
30
20
10 Εικόνα 8 Γραφικι παράςταςθ με τθν
0 ςταδιακι είςοδο των νεκρών εντόσ των
τειχών
Σκοτεινοί αιώνεσ Mεςοβυηαντινι Υςτεροβυηαντινι

254
Poulou-Papadimitriou θαη ζπλ. 2012, 389-406
255
Poulou-Papadimitriou θαη ζπλ. 2012, 407-412

171
4. Έθιμα ηαθής... πηγών και αναζκαθών διήγημα

4.1. Γενικές παραηηρήζεις

Νάληα είλαη δύζθνιν λα κηιά θαλείο γηα ηνλ ζάλαην, όζν εμνηθεησκέλνο θαη αλ είλαη,
ιίγν ή πνιύ, όζν θαη αλ πξνζπαζεί λα ηνλ απνκπζνπνηήζεη ή λα ηνλ εθινγηθεύζεη 256.
Θεσξίεο, ζθέςεηο, πξνθαηαιήςεηο, αληηιήςεηο θαη κηα ηεξάζηηα παξαγσγή ηδεώλ γελλήζεθε
από ηελ αλάγθε θαηαλόεζεο θαη ζπκθηιίσζεο κε ην ζάλαην. Από ηελ αξραηόηεηα θαη ηνλ
«Άδε» έσο ηηο ζεκεξηλέο επηζηεκνληθέο δηαπηζηώζεηο ε αλζξσπόηεηα ελαγσλίσο ςάρλεη
απαληήζεηο θαη πξνζπαζεί λα εμνηθεησζεί κε ηε κεηάβαζε ζε κηα άιιε θαηάζηαζε ή κε ην
«Πέινο ησλ πάλησλ».
Ε δηακόξθσζε ησλ αληηιήςεσλ θαη νη απαληήζεηο γύξσ από ην άγλσζην ηεο
κεηαζαλάηηαο δσήο, απνηεινύλ ηε βάζε ζηελ νπνία αλαπηύρζεθαλ όιεο νη ζξεζθείεο 257. Μη
κεηαζαλάηηεο ηειεηέο νξγαλώλνληαη ζηηο θνηλσλίεο από αλάγθεο πνπ κε ην πέξαζκα ησλ
αηώλσλ, ηελ εμέιημε ησλ θνηλσληώλ θαη ηελ δηακόξθσζε ησλ ζξεζθεηώλ
αλαπξνζαξκόδνληαη θαη εμειίζζνληαη. Οηελ αξρή ήηαλ ε αλάγθε λα πξνζηαηεπηεί ην ζώκα
από ηα άγξηα ζεξία ηεο θύζεο θαη ν θόβνο γηα κνιύλζεηο από ηελ απνζύλζεζε ηνπ πνπ
ώζεζε ηνπο αλζξώπνπο ζηελ ηαθή ησλ λεθξώλ ζσκάησλ. Νξώηα ζε ηπραία ζεκεία θαη
αξγόηεξα νξγαλσκέλα ζε ρώξνπο πνπ πξννξίδνληαλ γηα απηό ην ζθνπό. Ε ζεηξά ησλ
δξαζηεξηνηήησλ πνπ ζπλόδεπαλ ηελ ηαθή δεκηνπξγήζεθαλ από ηνλ θόβν γηα ην ζάλαην
θαη ηελ αλάγθε λα μνξθίζνπλ ην θαθό θαη λα βνεζήζνπλ ηνλ λεθξό λα κεηαβεί ζην λέν
ζηάδην ήπηα θαη νκαιά258. Ε αλάγθε απηή θνηλή γηα όινπο ηνπο αλζξώπνπο ζεκαηνδνηεί
ηελ παλαλζξώπηλε θαη παγθνζκηνπνηεκέλε δηαδηθαζία ηαθήο, κε θνηλή ινγηθή θαη θνηλά
ηαθηθά ζηεξεόηππα όρη κόλν δηα κέζνπ ησλ αηώλσλ αιιά θαη ζε όινπο ηνπο ιανύο ηεο
γεο259.
Μη εθάζηνηε αληηιήςεηο γηα ην ζάλαην βξίζθνληαη, θαη’ αλάγθελ, ζε αληηζηνηρία κε
ηηο αληηιήςεηο γηα ηε δσή. Πν πέλζνο σο δηεξγαζία αθνκνίσζεο ηνπ γεγνλόηνο ηνπ

256
Ziegler 1975, 125
257
Γλδεηθηηθή βηβιηνγξαθία γηα ηηο ζέζεηο ηνπ ΢ξηζηηαληζκνύ, Ζζιακηζκνύ, Βνπδηζκνύ θαη Ζλδνπηζκνύ ζρεηηθά κε
ην ζάλαην βι. Matsunaga 1992, 97-108. Smith et al. 2002. BlackburnSource 1985, 255- 274. Βαζηιεηάδεο 1980.
262
Hoy 2013
259
Abramovitch et al. 1984, 385-417

172
ζαλάηνπ, πνπ απνηειεί κηα αλαηξνπή κε πξνζσπηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλέπεηεο, αθνινπζεί
θαη ηηο δπν απηέο ζπληζηώζεο. Ιε ην πέλζνο επηηεινύληαη ιεηηνπξγίεο ξύζκηζεο θαη
κεηάβαζεο ηόζν γηα ηνπο δσληαλνύο όζν θαη γηα ηνπο λεθξνύο, αλαθνπθίδνληαο ηελ
ζπλαηζζεκαηηθή ηαξαρή πνπ πξνθαιεί ζηνπο νηθείνπο, θαη εμνκαιύλνληαο ηελ αλαηξνπή
ζην θνηλσληθό πεξίγπξν. Πα έζηκα ηνπ πέλζνπο εθθξάδνπλ ηαπηόρξνλα ηελ νδπλεξή
απώιεηα ησλ νηθείσλ ησλ θίισλ, ησλ γεηηόλσλ, αιιά αθόκα ηεο θνηλόηεηαο θαη ελίνηε ηεο
ρώξαο260.
Οηελ Ναιαηά Δηαζήθε ν άλζξσπνο απέθηεζε ην ζάλαην σο ηηκσξία κε ηελ
απνκάθξπλζή ηνπ από ην Θεό261. Ε αληίιεςε ηεο αηώληαο δσήο, αξρίδεη κε ηελ
πξσηνβνπιία ηνπ Θενύ λα ελζαξθώζεη ηνλ Ζεζνύ262 πνπ κε ηε δσή θαη ηα ιόγηα ηνπ,
θαηέδεημε όηη ην βαζίιεην ηνπ Θενύ ήηαλ παξόλ ζε όζνπο ην αλαγλώξηδαλ κε πίζηε. Πν
απειεπζεξσηηθό ζηνηρείν ζηε ρξηζηηαληθή αληίιεςε γηα ην ζάλαην θπξηαξρείηαη από ηελ
νκνινγία όηη ζην ζάλαην ηνπ Ζεζνύ, εκπιέθεηαη θαη ν δηθόο καο ζάλαηνο. Ε εμηιέσζε ηνπ
αλζξώπνπ, ε ζπκθηιίσζε αλάκεζα ζην Δεκηνπξγό θαη ην δεκηνύξγεκά ηνπ, έξρεηαη κε ηελ
αλάζηαζε ηνπ Ζεζνύ θαη ηελ ειπίδα ηεο ππεξλίθεζεο ηνπ πξνπαηνξηθνύ ακαξηήκαηνο. Ε
αηώληα δσή δελ απνηειεί δξάζε ή θαηόξζσκα ηνπ αλζξώπνπ, απνηειεί δξάζε ηνπ Θενύ
θαη επελεξγεί κόλν ζηνπο αλζξώπνπο πνπ ην επηηξέπνπλ263.
Γξήγνξα ν ρξηζηηαληζκόο, έγηλε έλα δπλαηό ζύζηεκα κέζα ζηνπο θόιπνπο ηνπ
Βπδαληίνπ, θαη ε εθθιεζία απόθηεζε θνηλσληθή θαη πνιηηηθή δύλακε. Οηηο πεξηνρέο κε
πεξηζζόηεξν αζηηθό πιεζπζκό, ν ρξηζηηαληζκόο εμαπιώζεθε θαη εδξαηώζεθε πην γξήγνξα,
από όηη ζηηο πην απνκαθξπζκέλεο θαη αξαηνθαηνηθεκέλεο πεξηνρέο, δίλνληαο λέεο εζηθέο
αμίεο θαη παξακεξίδνληαο παιαηόηεξεο264.
Μη πξώηνη αηώλεο ηεο λέαο ζξεζθείαο ραξαθηεξηδόηαλ από κεγάιε ξεπζηόηεηα θαη
παιηλδξνκνύζε ζηνπο ζενύο ή ηνπο ζπκβνιηζκνύο ηεο παιαηάο ζξεζθείαο. Μ ρξηζηηαληζκόο
δαλείζηεθε από ηνλ αξραίν θόζκν αλαπαξαζηάζεηο θαη κνξθέο θαη ηηο κεηέηξεςε ζύκθσλα
κε ηελ δηθή ηνπ ηδενινγία. ΋ζνλ αθνξά ζηε λεθξηθή ιαηξεία θαη ηα έζηκα πηνζέηεζε θαη

260
Castano et al. 2011, 601-621
261
Φάξνο 1993, 30
262
Bowker 1996, 118
263
Fadi 2010. Bowker 1996, 152
264
Ινπηδάιε 1993, 32

173
ζπκπεξηέιαβε θαη άιια ζηνηρεία, όκσο πνιιά από ηα λεθξηθά έζηκα πνπ ζπλαληάκε ζην
Βπδάληην αλάγνληαη ζηα νκεξηθά ρξόληα θαη ηελ θιαζζηθή αξραηόηεηα265.
Οηελ αξρή ινηπόλ δηαηεξήζεθε ην ηππηθό ηεο ηαθήο ηνπ ξσκατθνύ θόζκνπ θαζώο
αθόκε θαη ε θαύζε ησλ λεθξώλ γηλόηαλ ζε ζπάληεο πεξηπηώζεηο, όπσο θαη ε ηαξίρεπζε ζηε
ηαθή ησλ βαζηιηάδσλ, ή όηαλ ε ζνξόο έπξεπε λα ηαμηδέςεη καθξηά. Δηαηήξεζαλ ην
πιύζηκν, ην ζηόιηζκα θαη ηελ πξόζεζε ηνπ λεθξνύ κε θαύζε θεξηώλ θαη πξνζηέζεθε ην
κύξσκα, πνπ ήηαλ εβξατθή παξάδνζε. Αθνινπζνύζε ε εθθνξά θαη ε καπξνθνξία ησλ
ζπγγελώλ, ν έπαηλνο ηνπ λεθξνύ θαη ε παξακπζία, ν εληαθηαζκόο, ν θαζαξκόο κε λεξό θαη
ην πεξίδεηπλν κεηά ηελ θεδεία266. Γηα ηελ λεθξηθή ιαηξεία ήηαλ ππνρξεσηηθέο νη επηζθέςεηο
ζηνλ ηάθν ζε ηαθηέο εκεξνκελίεο όπσο ηελ ηξίηε εκέξα από ην ζάλαην, πνπ ήηαλ αξραία
Γιιεληθή θαη Γβξατθή παξάδνζε, γεύκα επίζεο γηλόηαλ ην πξσί ηεο έλαηεο εκέξαο κε
πξνζθνξά ρνώλ ζηνπο λεθξνύο, όπσο θαη ζηα αξραία ρξόληα θαη ηα ζαξαληάεκεξα, πνπ
ήηαλ Γβξατθή θαη Οπξηαθή παξάδνζε. Ιλεκόζπλν θαη δείπλνο γηλόηαλ θαη κε ηελ
ζπκπιήξσζε ελόο ρξόλνπ, πνπ επίζεο ήηαλ Γιιεληθή θαη Γβξατθή παξάδνζε.
Πν ηειεηνπξγηθό είηε σο έζηκν είηε σο ζξεζθεπηηθή ηειεηή, αθνξά ζπγθεθξηκέλεο
θαηαζηάζεηο θαη αθνινπζεί ιίγν έσο πνιύ απζηεξνύο θαλόλεο. ΢αξαθηεξίδεηαη από ηελ
επαλάιεςε θαη από ζπγθεθξηκέλεο ζπκπεξηθνξέο ησλ κειώλ πνπ ην εθηεινύλ. Οηα έζηκα
ζπλαληώληαη ζπκβνιηζκνί πνπ ε απνζπκβνινπνίεζή ηνπο δελ είλαη νξαηή πάληνηε γηα ηα
δξώληα πξόζσπα. Ε ηαθή ηνπ ζώκαηνο απηή θαζαπηή, απνηειεί ζπκβνιηθή πξάμε θαη
αθνινπζείηαη από θάπνηα ηειεηνπξγία καγηθνύ ή ζξεζθεπηηθνύ ραξαθηήξα267.
Ε ηειεηή ηεο ηαθήο θαη ηα ηαθηθά ηειεηνπξγηθά έρνπλ δηπιό ραξαθηήξα, λα
επηηξέςνπλ ζην λεθξό λα πεξάζεη ζηελ λέα θαηάζηαζε ηνπ πξνγόλνπ αιιά θαη λα
απνηξαπεί ε επηζηξνθή ηνπ, νξίδνληαο δειαδή ην ζύλνξν απηνύ ηνπ Ηόζκνπ θαη ηνπ
Άιινπ Ηόζκνπ268. Κα απνδνζεί ε ηηκή κε ην κλεκόλην ζηνπο πξνγόλνπο, αιιά θαη λα
εμαζθαιηζηεί ε πξνζηαζία ηνπο γηα ηνπο δσληαλνύο. Ρπάξρεη έλα καγηθό πιαίζην πνπ
ζπλδέεηαη κε ην ρώξν ησλ λεθξηθώλ εζίκσλ θαη δνμαζηώλ. Πα πην πνιιά καγηθά έζηκα

265
Αλδξόληθνο 1960-1963, 250
266
Ιαξθή 1989, 97
267
Hobsbawm 2004, 9
268
Schmitt 1982, 285-306. Bacque 2001, 20

174
απνβιέπνπλ ζην λα εκπνδηζηεί ε εμάπισζε ηνπ ζαλάηνπ ζην κέιινλ, ζηα άιια κέιε ηεο
νηθνγέλεηαο269.
Ωο πξνο ην ζξεζθεπηηθό ηκήκα ηεο ηειεηήο ηεο ηαθήο δηαηξείηαη ζε ηξία κέξε.
Νξώηα γηλόηαλ κηα ζύληνκε αθνινπζία εληόο ηεο νηθίαο θαη θαηά ηελ εθθνξά, έπεηηα
αθνινπζνύζε ε θπξίσο Κεθξώζηκε Αθνινπζία ζην λαό θαη ηέινο νη ηειεπηαίεο επρέο ζην
ζεκείν ηαθήο θαη ε ηαθή από ηνλ ηεξέα θαη ηνπο ζπγγελείο ηνπ λεθξνύ. Μ ηεξέαο επινγνύζε
επίζεο θαηά ηελ καθαξηά, πνπ γηλόηαλ ή ζην λεθξνηαθείν ή ζην ζπίηη ηνπ λεθξνύ.
Πν γεγνλόο ηνπ ζαλάηνπ είλαη θεληξηθό ζηε ρξηζηηαληθή ζξεζθεία θαη γηα ηελ
ζπλνδεία ηνπ εηνηκνζάλαηνπ, ηνπ λεθξνύ θαη ηνπ πελζνύληα, ππάξρνπλ θαζηεξσκέλεο
αθνινπζίεο. Πν πξώην Γιιεληθό ιεηηνπξγηθό ρεηξόγξαθν πνπ θάλεη αλαθνξέο ζε
ιεηηνπξγηθέο επρέο «εἰο θεθνηκεκέλνπο» ρξνλνινγείηαη ηνλ 8ν αηώλα, θαη δηαβαδόηαλ θαηά
ηε δηάξθεηα ηεο Θείαο Θεηηνπξγίαο. Πν πόηε απνζπλδέζεθε ε Κεθξώζηκε Αθνινπζία, δελ
κπνξεί λα εηπσζεί κε βεβαηόηεηα, πάλησο ην πξώην ιεηηνπξγηθό ρεηξόγξαθν πνπ πεξηέρεη
ηελ πξώηε Κεθξώζηκε Αθνινπζία ρξνλνινγείηαη ην 10ν αηώλα. Ε Κεθξώζηκε Αθνινπζία
απηήο ηεο κνξθήο είλαη θνηλή γηα όινπο θαη πξνζηίζεληαη επρέο θαηά πεξίπησζε. Από ην
13ν -16ν αηώλα, όπνπ έρνπκε ηα πξώηα έληππα, εκθαλίδνληαη νη λεθξώζηκεο αθνινπζίεο
πνπ ηζρύνπλ θαη ζήκεξα θαη είλαη γξακκέλεο ζην Γπρνιόγην. Ρπάξρνπλ ηέζζεξηο θαηεγνξίεο
λεθξώζηκσλ αθνινπζηώλ: γηα θνζκηθνύο, γηα κνλαρνύο, γηα ηεξείο θαη γηα λήπηα. Ρπάξρνπλ
επίζεο θαη άιιεο αθνινπζίεο, ιηγόηεξν γλσζηέο: ε «Ἀθνινπζία εἰο ςπρνξξαγνῦληα», πνπ
δηαβάδεηαη πάλσ από ην πξόζσπν πνπ ε αλαρώξεζή ηνπ από απηήλ ηε δσή παξνπζηάδεη
δπζθνιίεο270.
Ρπάξρνπλ δύν πιεπξέο ζ' απηέο ηηο αθνινπζίεο: ε κία αθνξά ηε κέξηκλα γηα ηελ
ςπρή θαη ε άιιε ηε θξνληίδα γηα ην ζώκα. Γλώ ην Ιλεκόζπλν είλαη εζηηαζκέλν ζηελ ςπρή,
ζηε Κεθξώζηκε Αθνινπζία δίλεηαη ζεκαληηθή πξνζνρή ζην ζώκα θαη απηό γηαηί θαηά ηελ
θεδεία ε ςπρή έρεη κελ αλαρσξήζεη, αιιά θαηά θάπνην ηξόπν βξίζθεηαη αθόκε θνληά ζηε
γε, έηζη ππάξρεη αλάγθε γηα θξνληίδα ηνπ ζώκαηνο. Ούκθσλα κε ηελ Μξζόδνμε παξάδνζε,
ηηο ηξεηο πξώηεο εκέξεο κεηά ην ζάλαην ηνπ αλζξώπνπ, ε ςπρή ηνπ παξακέλεη θνληά ζηε
γε, επηζθεπηόκελε πηζαλώο γλσζηά κέξε θαη ελζπκνύκελε όια όζα ππήξμαλ πάλσ ζηε γε.
Έηζη, ε ςπρή ζα αθήζεη ηε γε θαη ζα ζηαζεί κπξνζηά ζηνλ Θεό έρνληαο όιεο ηηο ελζπκήζεηο

269
Ιεξαθιήο 2004, 197
270
Γλδεηθηηθή βηβιηνγξαθία ζρεηηθά κε ηελ Κεθξώζηκε αθνινπζία Φνπληνύιεο 2002. Οθαιηζή 2001, 67-133.

Velkovska 2001, 21-55. ΢ξηζηνδνύινπ 2005.

175
ηεο. Γη' απηό πεξηβάιιεηαη κε ηδηαίηεξε πξνζνρή ηηο ηξεηο απηέο κέξεο. Μη πξνζεπρέο ησλ
νηθείσλ, ην Πξηζάγην, ην κλεκόζπλν δειαδή «ηα ηξίκεξα» ζην ηάθν είλαη ηδηαίηεξα
επεξγεηηθά γηα ηελ ςπρή ηνπ λεθξνύ271. Αθνύ πεξάζεη ε ςπρή ηα ηειώληα γηα ηξηαληαεπηά
κέξεο επηζθέπηεηαη ηηο νπξάληεο θαηνηθίεο θαη ηηο αβύζζνπο ηεο θνιάζεσο, ρσξίο λα
γλσξίδεη πνπ ζα παξακείλεη. Πελ ηεζζαξαθνζηή κέξα θαζνξίδεηαη ε ζέζε πνπ ζα βξίζθεηαη
ε ςπρή κέρξη ηε Δεπηέξα Ναξνπζία, εληνύηνηο εμαθνινπζεί λα ππάξρεη δπλαηόηεηα
αιιαγήο ηεο θαηάζηαζήο ηνπο, ηδηαηηέξσο κε κλεκόζπλα, πξνζθνξέο θαη αγαζνεξγίεο272.
Πν ζώκα από ηελ κηα είλαη θαηαδηθαζκέλν λα θζαξεί: «Χοῦρ εἶ καί εἰρ σοῦν
ἀπελεύζει», από ηελ άιιε είλαη ηεξό, αθνύ είλαη θαηά εηθόλα θαη νκνίσζε ηνπ Δεκηνπξγνύ.
Ε Κεθξώζηκε Αθνινπζία αθνινπζεί αθελόο ηελ απνδνρή ηνπ γεγνλόηνο ηνπ ζαλάηνπ θαη
ηεο ζλεηόηεηαο ηνπ ζώκαηνο, αθεηέξνπ ηελ εκςύρσζε ηεο πίζηεο γηα ηελ βεβαηόηεηα ηεο
αηώληαο δσήο.
Νιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηα ηαθηθά έζηκα ζπγθεληξώλνπκε από ηνπο βπδαληηλνύο
ζπγγξαθείο. ΢αξαθηεξηζηηθά αλαθέξνπκε ηνπο επηηάθηνπο θαη παξεγνξεηηθνύο ιόγνπο, ηηο
επηζηνιέο, ηηο δηαζήθεο, ηα ηζηνξηθά θείκελα, ηα επηγξάκκαηα, πνηήκαηα θαη κπζηζηνξήκαηα,
ηνπο νλεηξνθξίηεο θαη ηνπο βπδαληηλνύο λόκνπο. Ννιιέο πιεξνθνξίεο γηα ηα έζηκα ηεο
Βπδαληηλήο πεξηόδνπ πξνθύπηνπλ από ηηο επηζηνιέο ησλ Ναηέξσλ ηεο Eθθιεζίαο πνπ ηα
θαηαθξίλνπλ θαη πξνζπαζνύλ λα απνηξέςνπλ ηνπο πηζηνύο από ηελ ηήξεζή ηνπο.
Ρπάξρνπλ θπζηθά, θαη έρνπλ δηαζσζεί, κνλνγξαθίεο πνπ πξαγκαηεύνληαη
απνθιεηζηηθά ην ζέκα ηνπ ζαλάηνπ κε γλσζηόηεξε ηελ κνλνγξαθία ηνπ (Σεπδν)Δηνλπζίνπ
ηνπ Αξενπαγίηνπ (5νο αη.) «Πεπὶ ηῶν ἐπὶ ηοῖρ κεκοιμημένοιρ ηελοςμένων» πνπ
πεξηιακβάλεηαη ζην Δ΄ θεθάιαην ηνπ έξγν ηνπ κε ηίηιν «Πεπὶ ηῆρ Ἐκκληζιαζηικῆρ
Ἱεπαπσίαρ»273.
Ιεγάιν θαη ζεκαληηθό έξγν ζρεηηθά κε ηε ιαηξεία άθεζε θαη ν αξρηεπίζθνπνο
Θεζζαινλίθεο Οπκεώλ (+1429). Οηελ ηειεπηαία ελόηεηα ηνπ κλεκεηώδεο έξγνπ ηνπ
«Δηάινγνη» πεξηιακβάλεηαη ην ππόκλεκα ηνπ ζηε λεθξώζηκε αθνινπζία κε πιήξε ηίηιν
«Νεξὶ ηνῦ ηέινπο ἡκῶλ θαὶ ηῆο ἱεξᾶο ηάμεσο ηῆο θεδείαο θαὶ ηῶλ θαη᾽ἔζνο ὑπὲξ κλήκεο
γηλνκέλσλ» 274.

271
Ηνληδάξεο 2005, 57-64
272
Rose 2003, 290-299
273
(Σεπδό)Δηνλίζηνο Αξενπαγίηεο PG 3, 552C-569A. Ηνπθνπιέο 1951, 148
274
Φνπληνύιε 2001, 309-361. Ηνπθνπιέο 1951, 148

176
 Νιεξνθνξίεο βέβαηα γηα ηα ηαθηθά έζηκα ηνπ βπδαληίνπ ζπγθεληξώλνπκε θαη από
έκκεζεο πεγέο όπσο ε ηέρλε θαη ε ιανγξαθία θαζώο πάξα πνιιά από ηα έζηκα ηνπ
Βπδαληίνπ δηαηεξήζεθαλ κέρξη ζήκεξα, θαηαγξάθεθαλ275 θαη καο βνεζνύλ λα
θαηαλνήζνπκε ην παξειζόλ θαη ηελ ζπλέρεηά ηνπ.

4.2. «Νεκρώζιμα ηελεηοσργικά»

4.2.1. Έζταηη κρίζη, περιζηολή, πρόθεζη...

Αλ ν ζάλαηνο δελ ήηαλ μαθληθόο θαη αηθλίδηνο ν άξξσζηνο έπξεπε είηε λα βαπηηζηεί,
αλ ήηαλ αβάπηηζηνο, είηε λα θνηλσλήζεη276. Πελ παξόηξπλζε απηή κάιηζηα ηελ έθαλε ν
γηαηξόο πξνο ηνπο ζπγγελείο θαη αθνινπζνύζαλ ζξήλνη θαη θνπεηνί. Ε είζνδνο ηνπ
ηεξσκέλνπ ζην ζπίηη ήηαλ πξνάγγεινο ζαλάηνπ. Ούκθσλα κε ηελ παξάδνζε ηνλ ζάλαην
πξναλήγγειιε θαη ν θξσγκόο πνπιηνύ ζηελ ζηέγε ηνπ ζπηηηνύ θαζώο θαη πιήζνο άιισλ
πξνγλσζηηθώλ κελπκάησλ277.
Ε επηζαλάηηα αγσλία εθδειώλεηαη κε ην ςπρνξξάγεκα, ςπρνκάρηζκα, αγθνκαρεηό,
ραξνπάιεκα, αγγειόθξνπζκα θ.ι.π. είλαη ε ζηηγκή ηεο έζραηεο θξίζεο ε ζηηγκή πνπ ε ςπρή
ζα βγεη από ην ζώκα θαη ζα ζπλαληήζεη ηνπο αγγέινπο278. Ιεγάιε ζεκαζία απνδίδεηαη
ζηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν ε ςπρή εγθαηαιείπεη ην ζώκα, θαζώο νη θαινί πεζαίλνπλ εύθνια
θαη νη θαθνί ηαιαηπσξνύληαη279. Μ ηεξέαο δηαβάδεη ηελ εηδηθή επρή ηεο εθθιεζίαο «πεξί ησλ
ςπρνξξαγνύλησλ» κε ζθνπό λα βνεζήζεη ηνλ άξξσζην λα αλαπαπζεί (πηλ.20 α). Μη
ζπγγελείο πιεζίαδαλ ηνλ εηνηκνζάλαην γηα λα αθνύζνπλ ηελ ηειεπηαία ηνπ επηζπκία θαη λα
πάξνπλ ηηο επρέο ηνπ. Πνλ πεξηθύθισλαλ θαη ηνπ θηινύζαλ ηα ρέξηα θαη ην ζηόκα280 (πηλ.20
β).
Γηα ηνλ λεθξό έιεγαλ όηη ἀπεκεξίκλεζα ή ἀλεπαύζε ή ἐκοιμήθη. Μ ζάλαηνο
νλνκαδόηαλ Θανή θαη έξοδορ, κοίμιζιρ. Ιόιηο μεςπρήζεη ν εηνηκνζάλαηνο ρηππάλε νη

275
Γλδεηθηηθή βηβιηνγξαθία βι. Ννιίηεο 1931. Θνπθάηνο 1940, 30-117
276
Γκκαλνπειίδεο 1989, 12-24
277
Ιέγαο 1975, 166-206
278
Ιεξαθιήο 2004, 195. Αιεμίνπ 2002, 90. Ζσάλλεο ΢ξπζνζηόκνο PG 60.727
279
Ναπαδόπνπινο 2007, 322
280
Ήδε από ηελ αξραηόηεηα ζεσξνύηαλ κεγάιε επηπρία λα έρεη ν εηνηκνζάλαηνο γύξσ ηνπ ηα αγαπεκέλα ηνπ

πξόζσπα, βι. Ναπαδόπνπινο 2007, 322 ζεκ. 119.

177
θακπάλεο, θαη ην λέν καζεύεηαη ζην ρσξηό281. Μη ζπγγελείο έθιεηλαλ ηα κάηηα θαη ην
ζηόκα282 θαη ζηε ζπλέρεηα αθνινπζνύζε ε πεξηζηνιή ηνπ λεθξνύ. Ηαηά ηε δηαδηθαζία ηεο
πεξηζηνιήο νη ζπγγελείο θξόληηδαλ λα ηζηώζνπλ ην ζώκα, ην θεθάιη, λα απιώζνπλ ηα
πόδηα θαη λα ζηαπξώζνπλ ηα ρέξηα283.
΋ζνλ αθνξά ζηηο παξαπάλσ δηαδηθαζίεο ηα ηεθκήξηα ηεο αξραηνινγηθήο έξεπλαο
δελ είλαη δπλαηό λα ηα αληρλεύζνπλ. Ιπνξνύλ λα αιηεπζνύλ κόλν από ηελ κειέηε ησλ
πεγώλ ή από ηε ιανγξαθηθή έξεπλα θαζώο ζπλερίδνπλ έσο ηηο κέξεο καο κε παξαιιαγέο
αιιά ζηελ ίδηα βάζε284.
Ακέζσο κεηά αθνινπζνύζε ην ινπηξό ηνπ ζώκαηνο είηε κε λεξό είηε κε αξώκαηα θαη
έιαηα285. Πν έζηκν έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζηελ αξραία Γιιάδα ηνπο ξσκαίνπο θαη Ζνπδαίνπο286. Πα
αγηνινγηθά θείκελα θάλνπλ ζπρλά αλαθνξέο γηα ην επσδηαζηό ζθήλσκα θαη νη Ναλδέθηεο
ζηηο δαπάλεο ηεο θεδείαο ζπκπεξηιακβάλνπλ θαη ηελ αγνξά κύξνπ. Πν ινπηξό ζηνπο
ηεξσκέλνπο γίλνληαλ κε ζηαπξηθέο θηλήζεηο287 (πηλ.20 γ).
Αθνινπζνύζε ε δηαδηθαζία ηνπ ζαββανώμαηορ ηνπ λεθξνύ ην γλσζηό Λαζάπωμα
πνπ ζηα ρξόληα ηνπ βπδαληίνπ ιεγόηαλ «εληάθην» θαη ν ζαβαλσηήο αλαθέξεηαη σο
«εληαθηαζηήο»288. Απνηεινύηαλ από ηαηλίεο πνπ ηηο ηύιηγαλ γύξσ από ην ζώκα ηνπ λεθξνύ
θαη παξνκνηάδνληαη κε ζπάξγαλα (πηλ.20 δ,ε) .
Ε έλδπζε ηνπ λεθξνύ γηλόηαλ από ηνπο «θνπηάηεο»289 κε ιεπθά θαηλνύξγηα πνιπηειή
ξνύρα290. Οηελ αξραηόηεηα ν λόκνο απαγόξεπε νη λεθξνί λα θνξνύλ παξαπάλσ από ηξία
ξνύρα291. Μη Ναηέξεο ηεο Γθθιεζίαο ήηαλ ηδηαίηεξα επηθξηηηθνί σο πξνο απηή ηε ζπλήζεηα

281
Ιεξαθιήο 2004, 195
282
Θνπθάηνο 1940, 46, αξ.3
283
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο PG 56, 567, ηνπ ηδίνπ PG 49,212 « Ἀιι' αὐηὴ κὲλ θαζ ἑθάζηελ εὔρεην ηὴλ ἡκέξαλ ἡκᾶο

θαὶ ὀθζαικνὺο θαζειεῖλ θαη ζηόκα ζπλειεῖλ θαὶ πεξηζηεῖιαη θαὶ ηα ἄιια πάληα ηὰ πξὸο ηὸλ ηάθνλ

ἐπηκειήζαζζαη·».
284
Ννιίηεο 1931, 325, ζεκ.6. Ιέγαο 1975, 170
285
Kyriakakis 1974, 45. Ζσάλλεο ΢ξπζνζηόκνο, PG 60, 725 “Ιύξνλ θαη έιαηνλ επηρένκελ θαη…»
286
Γκκαλνπειίδεο 1989, 27. Ηαιιίληθνο 1999, 201
287
Ηνπθνπιέο 1951, 154-155
288
Θνπθάηνπ 1940, 47, 49-50, ζεκ. 4 θαη 6
289
Ηνπθνπιέο 1951, 156-157
290
Βαξβνύλεο 1994, 75
291
Flaceliere 1970, 105

178
όκσο νη πηζηνί δπζθνιεύνληαη λα ηελ απνβάιινπλ σο έλδεημε αγάπεο θαη αθνζίσζεο πξνο
ηνλ λεθξό292. Πνλ 15ν αηώλα ζηε ζύλνδν ηνπ Γεξόιακν Θάλην νη θξεηηθνί απεηινύληαη κε
αθνξηζκό αλ δελ ζηακαηήζνπλ ηε ζπλήζεηα λα ηνπνζεηνύλ θνζκήκαηα θαη λνκίζκαηα κέζα
ζηνπο ηάθνπο ή αθόκε θαη λα ληύλνπλ ηνπο λεθξνύο κε κεηαμσηά θνξέκαηα293. Οηα πιαίζηα
ηεο πξνεηνηκαζίαο ηνπ ζώκαηνο γηα ηελ ηαθή εληάζζεηαη θαη ην δέζηκν ηεο ζηαγώλαο κε
κηα ιεπηή ηαηλία294, ηελ νζόλε, ελώ επηβηώλεη θαη ε ζπλήζεηα λα ηνπνζεηνύλ ζην ζηόκα έλα
λόκηζκα, ζπλήζεηα επξέσο δηαδεδνκέλε από ηελ αξραηόηεηα πνπ ζηελ επνρή ηνπ
βπδαληίνπ ζηαδηαθά κεηώλεηαη295 αιιά εμαθνινπζεί λα ππάξρεη έσο θαη ηηο κέξεο καο ζε
αξθεηέο πεξηνρέο. Ορεηίδεηαη κε ηε ζπλήζεηα λα θπινύλ ηα ρξήκαηά ηνπο θξαηώληαο ηα
ζην ζηόκα296.
Πέινο ηνπνζεηνύηαλ ν λεθξόο « επί ηνπ θξαββάηνπ»297 θαη ζε βάζξν, εθηάδελ κε ηα
ρέξηα ζηαπξσκέλα κπξνζηά ζην ζηήζνο ή ηελ θνηιηά λα θνηηά πξνο ηα αλαηνιηθά298 θαη
άλαβαλ θεξηά (πηλ.21 α). Μ λεθξόο ζηνιηδόηαλ κε θξέζθα ινπινύδηα ηεο επνρήο299. Ρπήξρε
ε ζπλήζεηα λα θνηλσλνύλ ηνπο λεθξνύο αλ θαη απηό ήηαλ αληίζεην κε ηελ επίζεκε ζέζε ηεο
Γθθιεζίαο300. Οηνπο ηεξσκέλνπο ή κνλαρνύο ηνπνζεηνύζαλ έλα θνκκάηη ςσκί, ηνλ «Άγην
Άξην», γηα λα δηώρλεη ηα θαθά πλεύκαηα301, έζηκν πνπ απαληάηαη αθόκε θαη ζήκεξα ζε
πεξηνρέο ηεο Γιιάδαο302. Πε λύρηα πξηλ από ηελ ηαθή γηλόηαλ ην μελύρηηζκα ηνπ λεθξνύ,
ηειεηή ππνρξεσηηθή ζηε ιατθή ζθέςε, ε νπνία δηαηεξείηαη αθόκα ζηελ ειιεληθή ύπαηζξν
θαη ηελ ζεκαζία ηεο ππεξηνλίδνπλ θαη νη Ναηέξεο ηεο Γθθιεζίαο303.

292
Θνπθάηνο 1940, 52 θαη Ζσάλλεο ΢ξπζνζηόκνο, PG 63, 94
293
Γκκαλνπειίδεο 1989, 411-412, ζεκ.90
294
Πν έζηκν δηαηεξείηαη από ηελ αξραηόηεηα βι. Θνπθηαλόο, 19
295
Θνπθηαλόο, Νεξί Νέλζνπο, 10 «θέξνληεο νβνιόλ είο ην ζηόκα θαηέζεθαλ απηώ»
296
Flaceliere 1970, 105
297
Θνπθάηνο 1940, 53-54
298
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο, PG 60, 725
299
Αληδνπιάηνπ – Ξεηζίια 2004, 232, Αιεμίνπ 2002, 92
300
Ηνπθνπιέο 1951, 161
301
Δεπηεξαίνο 2000
302
Ηνπθνπιέο 1951, 157
303
Ζσάλλεο ΢ξπζνζηόκνπ, PG 59,349

179
 ΋ζνλ αθνξά ζηε δηαδηθαζία ηεο Νξόζεζεο304 ε αξραηνινγηθή ζθαπάλε κπνξεί λα
ηεθκεξηώζεη κε ηα επξήκαηά ηεο ηελ επξεία απνδνρή ηνπο από ηνλ ιαό ζηηο ηαθέο θαζώο ε
ηνπνζέηεζε ηνπ λεθξνύ κε ην πξόζσπν ζηξακκέλν πξνο ηα αλαηνιηθά απνηειεί ην βαζηθό
θαη κνλαδηθό ηξόπν ηαθήο ησλ ρξηζηηαλώλ. Φπζηθά ε επσδία από ηα αξώκαηα θαη ηα κύξα
κε ηα νπνία νη ζπγγελείο άιεηθαλ ην λεθξό ζώκα δε είλαη δπλαηό λα δηαηεξεζνύλ
δηαηεξνύληαη όκσο ηα κπξνδνρεία όπνπ απνζεθεύνληαλ. Πα αγγεία απηά, άιινηε πήιηλα
θαη άιινηε γπάιηλα, ηνπνζεηνύληαλ ζηνπο ηάθνπο θαη δελ ηα θξαηνύζαλ ζπίηη κάιινλ γηα
ιόγνπο δεηζηδαηκνλίαο. Οηελ Θεζζαινλίθε κπξνδνρεία, πήιηλα θαη γπάιηλα, βξέζεθαλ ζηελ
αλαζθαθή ηνπ νηθνπέδνπ ζηελ νδό Ηαζζάλδξαο 90305 θαη ζηελ Ινλή Βιαηάδσλ306 (πηλ.21
β, γ).
Γπίζεο αξθεηέο θνξέο, ηδηαίηεξα, όηαλ ε ζύζηαζε ηνπ εδάθνπο ην επηηξέπεη,
δηαηεξνύληαη ηκήκαηα από ηα πθάζκαηα θαη ηα ζάβαλα ησλ λεθξώλ. Άιινηε απινύζηεξα
θαη άιινηε θεληεκέλα κε ρξπζέο θισζηέο ζώδνπλ ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο γηα ηελ
πνηόηεηα θαη ηηο πθέο ησλ πθαζκάησλ ηεο επνρήο, ελώ ηαπηόρξνλα βνεζνύλ ηνλ εξεπλεηή
λα θαηαηάμεη κε επθνιία νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά ηνλ λεθξό. Ίρλε πθάζκαηνο
πεξηζπιιέρζεθαλ από ηελ αλαζθαθή ηάθνπ ζηνλ ηεξό λαό ηεο Αγίαο ζνθίαο (πηλ.22 α )307.
Οε θεξακνζθεπή ηάθν ζηνλ ηεξό λαό ηεο κεηακόξθσζεο ηνπ Οσηήξνο βξέζεθαλ
ππνιείκκαηα από ην δέξκα παπνπηζηώλ θαη θνξδόληα πιεγκέλα ζηα ρέξηα ηνπ λεθξνύ
πηζαλόλ από ην έλδπκα ηνπ308.
Ε ρξήζε ηνπ λνκίζκαηνο πνπ άιινηε ηνπνζεηείηαη ζην ζηόκα θαη άιινηε ζην ρέξη
επηβεβαηώλεηαη αλαζθαθηθά. Οηα παιαηνρξηζηηαληθά ρξόληα ην ζπλαληάκε πνιύ ζπρλά ελώ
πξνο ηε κέζε βπδαληηλή ζρεδόλ εμαθαλίδεηαη γηα λα επαλέξζεη κε έληαζε ζηελ
πζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν. Οπλήζσο είλαη ράιθηλα θαη ζπαληόηεξα αζεκέληα θαη ρξπζά.
Θίγεο θνξέο ηνπνζεηνύληαη πεξηζζόηεξα από έλα θαη ζε πεξηόδνπο νηθνλνκηθήο παξαθκήο

304
Νξόθεηηαη γηα ηε δηαδηθαζία ηεο ηνπνζέηεζεο ηνπ ζηνιηζκέλνπ λεθξνύ ζηε λεθξηθή θιίλε θαη ν ζξήλνο ηνλ

νηθείσλ.
305
Ιαθξνπνύινπ θαη ζπλ. 1993, 355-372, εηθ.14,
306
Ιαθξνπνύινπ 1985, 255-309, πηλ. 6
307
Λπγγόπνπινο 1922-1925, 65-66, εηθ.5
308
Ηνπξθνπηίδνπ-Κηθνιαίδνπ 2008

180
ρξεζηκνπνηνύλ θίβδεια ή δαλάθεο. Οε ηάθν ηεο πιαηείαο Ηππξίσλ αγσληζηώλ ην λόκηζκα
βξέζεθε ζην ζηόκα ηνπ λεθξνύ309.
Αθνινπζνύζε ν ζξήλνο θαη θνπεηόο, «ην ζξήλνο», γύξσ από ηε λεθξηθή θιίλε κία
δηαδηθαζία κε ραξαθηήξα παλαλζξώπηλν310. Γθδειώλεηαη κε γνεξέο θξαπγέο, ρηππήκαηα,
θαη κηα ζεηξά από ζπκπεξηθνξέο πνπ απνηεινύλ θαζήθνλ ησλ ζπγγελώλ πξνο ηνλ λεθξό.
Μη ζηελόηεξνη ζπγγελείο θαη ηδηαίηεξα νη γπλαίθεο έιπλαλ ηα καιιηά ηνπο ηα νπνία έζπξαλ
θσλάδνληαο δπλαηά (πηλ.22 β). Από όηη δηαπηζηώλεηαη από ηα θείκελα ησλ παηέξσλ ηεο
εθθιεζίαο νη γπλαίθεο εθηόο από ην ιύζηκν ησλ καιιηώλ έζρηδαλ ηα ξνύρα ηνπο θαη
γύκλσλαλ ην ζηήζνο ηνπο ζπλήζεηεο πνπ ζεσξνύηαλ απξεπείο αιιά ήηαλ δύζθνιν λα
απνηηλάμνπλ νη πηζηνί. Οπκβνιηθή ζπζία ησλ δώλησλ ήηαλ ην θόςηκν ησλ καιιηώλ πνπ
θξαηά από ηελ αξραηόηεηα έσο θαη ηα βπδαληηλά ρξόληα όπσο πξνθύπηεη από πεγέο ηεο
πεξηόδνπ311. Οε θάζε πεξίπησζε ηα ηξαβνύζαλ θαη ηα μεξίδσλαλ αθόκε θαη νη άλδξεο ηα
γέληα ηνπο. Παπηόρξνλα όκσο γηλόηαλ θαη άιιε ρεηξνλνκίεο όπσο ρηππνύζαλ ηηο παιάκεο,
ηνπο βξαρίνλεο θαη ηα γόλαηα ή γξνλζνθνπνύζαλ ην ζηήζνο ε ην θεθάιη ηνπο. Ήηαλ ηόζν
έληνλε ε ζπκπεξηθνξά ηνπο πνπ ζπρλά απηνηξαπκαηίδνληαλ ζνβαξά θαη αηκνξξαγνύζαλ ή
αθόκε θαη πέζαηλαλ. Ρπάξρεη κηα κεγάιε ζπδήηεζε ηεο επνρήο γηα ην αλ ζα πξέπεη λα
ζάβνληαη ή όρη σο απηόρεηξεο312. Μ ζξήλνο θνξπθσλόηαλ κε ην λα θπιηνύληαη ζην ρώκα
θαη λα πεηνύλ ζηάρηε ζην πξόζσπό ηνπο.
Μη έληνλεο απηέο ζθελέο ζξήλνπ είραλ ηηο ξίδεο ηνπο ζηελ αξραηόηεηα θαη αθόκε θαη
ηόηε ζεσξνύηαλ ππεξβνιή θαη πνιεκήζεθε από θσηηζκέλα πλεύκαηα313. Αξγόηεξα
θαηαπνιεκήζεθε θαη από ηνπο Ναηέξεο ηεο Γθθιεζίαο αθνύ δε ηαίξηαδαλ ζηελ
ηδηνζπγθξαζία θαη ηε ζεώξεζε ησλ ρξηζηηαλώλ πνπ θηλδύλεπαλ λα θαηεγνξεζνύλ σο
εζληθνί314. Τζηόζν νη Ναηέξεο θαηαλνώληαο ηελ αλάγθε ησλ ζπγγελώλ λα εθθξάζνπλ ηελ
ζιίςε ηνπο ζπζηήλνπλ λα ζξελνύλ κε κέηξν ρσξίο ππεξβνιέο θαη ζπρλά γξάθνπλ ιόγνπο

309
Ηαλνλίδεο 1999, 523-530
310
Ναπαδόπνπινο 2007, 337-347
311
Ηνπθνπιέο 1951, 160
312
Ηνπθνπιέο 1951, 164
313
Ναπαδόπνπινο 2007, 338
314
Ζσάλλεο ΢ξπζνζηόκνπ, PG 61,791 θαη Αιεμίνπ 2002, 74

181
παξεγνξεηηθνύο πξνο ηνπο πελζνύληεο315. Ε εθθιεζία πξνζπάζεζε λα αληηθαηαζηήζεη
κάιηζηα ηηο ππέξκεηξεο εθδειώζεηο ζξήλνπ κε ςαικνύο θαη ύκλνπο316. Μ ζξήλνο κε όιεο ηηο
ραξαθηεξηζηηθέο ιεπηνκέξεηεο πνπ ηνλ δηέπνπλ κπνξεί λα αλαγλσζηεί ζηε ηέρλε, ζε
παξαζηάζεηο ηεο επνρήο πνπ απεηθνλίδνπλ ζρεηηθά ζέκαηα (πηλ.22 γ,δ θαη πηλ.23 α).
Πνλ λεθξό, επίζεο, ζξελνύζαλ κε ηα κνηξνιόγηα, άζκαηα εγθσκηαζηηθά θαη
πέλζηκα317, ην πεξηερόκελν ησλ νπνίσλ γηα ηα βπδαληηλά ρξόληα ιακβάλνπκε από
κεηαθνξέο ηνπο κέζα ζε βπδαληηλά κπζηζηνξήκαηα πνπ απνηεινύλ ην πην ζηαζεξό ζηνηρείν
ηεο Γιιεληθήο παξάδνζεο318. Μ Ναηέξαο ηεο εθθιεζίαο, Ηιήκεο ν Αιεμαλδξεύο θαηαδηθάδεη
ηηο ζξελεηηθέο κεισδίεο θαη δελ έρεη δηαζσζεί θακηά ηέηνηα κεισδία.
Ινηάδνπλ κε ιατθά ζξελεηηθά ηξαγνύδηα θαη ςάιινληαλ ζαλ κνλσδία ή
ζπκκεηείραλ όινη όζνη παξεπξίζθνληαλ319. Νξνζθσλνύζαλ ηνλ λεθξό: θσο ησλ νθζαικώλ
κνπ, ςπρή, θαξδία, παξεγνξηά, πλνή, αλάινγα κε ηελ ειηθία, ην βαζκό ζπγγέλεηαο θαη ηηο
πεξηζηάζεηο ζαλάηνπ εμέθξαδαλ παξάπνλν γηαηί δελ κηιάεη ζηνπο θνληηλνύο ηνπ, γηαηί
εγθαηαιείπεη ηε δσή ηόζν λσξίο θαη δελ δίλεη αλαθνύθηζε θαη πξνζηαζία ζηνπο γνλείο, αλ
ήηαλ έγγακνο, γηαηί αθήλεη ρήξα θαη νξθαλά320. Ρπήξραλ κάιηζηα θαη επαγγεικαηίεο
κνηξνινγίζηξεο πνπ θαινύληαλ γηα ην ζξήλν321.

4.2.2. Εκθορά...
Ιεηά από ην ζξήλν θαη ην μελύρηηζκα ζην ζπίηη αθνινπζνύζε ε εθθνξά ή θεδεία ή
εμόδηνλ. Δελ ππήξρε ζπγθεθξηκέλνο ρξόλνο ηαθήο αιιά εμαξηηόηαλ από ηελ ώξα ηνπ
ζαλάηνπ θαη ηηο θιηκαηηθέο ζπλζήθεο. Ναξάηαζε δύν ή ηξηώλ εκεξώλ δηλόηαλ κόλν ζε
ηδηθέο ζπλζήθεο όπσο ζεηζκόο ή ινηκόο πνπ νη λεθξνί ήηαλ πνιινί θαη δε πξνιάβαηλαλ322.
Ηαηά ηε λεθξηθή πνκπή νη ζπγγελείο ή θίινη ηνπ λεθξνύ ή αθόκα θαη επαγγεικαηίεο
λεθξνθόξνη πνπ νλνκάδνληαλ «δεθαλνί», «ιεθηάξηνη» θαη «θνπηάηαη» θνπβαινύζαλ ηε

315
Ζσάλλεο ΢ξπζνζηόκνπ, PG 60, 729, ηνπ ηδίνπ PG 63, 812, Ιέγαο Βαζίιεηνο, PG 31,229C, Γξεγόξηνο Θενιόγνο,
PG 35,928 AB.
316
Πδέξπαο 2002, 697-699
317
Alexiou 1974
318
Φάξν 1993, 175, ζεκ.4 θαη 6, Saunier 1999
319
Ηνπθνπιέο 1940, 33
320
Ηνπθνπιέο 1951, 167-172.
321
Αιεμίνπ 2002, 95
322
Οππξηδάθεο 1950, 20,132

182
ζνξό ζηνπο ώκνπο323. Πα θέξεηξα έκνηαδαλ κε θξεβάηηα, θαηαζθεπάδνληαλ από απιό μύιν
ελώ ησλ πινπζηόηεξσλ, από μύιν θέδξνπ ή θππαξηζζηνύ ή αθόκα από αζήκη ή ρξπζό324. Πα
απινύζηεξα θέξεηξα, από ηε Βπδαληηλή επνρή κέρξη θαη ηνλ 20ν αηώλα ήηαλ θηήκα ησλ
εθθιεζηώλ θαη ελνηθηάδνληαλ ζηηο θεδείεο325(πηλ.23 β).
Οηελ θεδεία παξεπξίζθνλην, αλάινγα κε ηελ ζέζε θαη ηελ αλαγλώξηζε πνπ
απνιάκβαλε ν λεθξόο, όινη νη ζπγγελείο θαη θίινη, νη δνύινη θαη όζνη είραλ επεξγεηεζεί από
ην λεθξό, αθόκε όια ηα κέιε ηεο ζπληερλίαο, αλ ν λεθξόο αλήθε ζε θάπνηα326. Γμαίξεζε
απνηεινύζαλ νη λεόλπκθνη πνπ δελ επηηξεπόηαλ λα ζπλνδεύζνπλ ηελ πνκπή γηα ιόγνπο
δεηζηδαηκνλίαο327. Οηελ πνκπή πξνεγνύληαλ νη ηεξείο πνπ έςαιιαλ θξαηώληαο θεξηά θαη
ζπκηάκαηα, αθνινπζνύζε ην θέξεηξν κε ην λεθξό θαη ην πξόζσπό ηνπ αθάιππην328 θαη
έπεηηα νη ζπγγελείο θαη ν θόζκνο κε ιακπάδεο ζηα ρέξηα329 (πηλ.23 β,γ). Οε όιε ηε δηάξθεηα
ηεο πνκπήο , ρηππνύζαλ νη θακπάλεο. Οε θεδείεο επγελώλ αθνινπζνύζαλ ζηε πνκπή αθόκα
θαη ηα άινγά ηνπο. Πα ζξελεηηθά ηξαγνύδηα θαη ηα κνηξνιόγηα ζπλερίδνληαλ, παξ΄ όιεο ηηο
πξνζπάζεηεο ηεο Γθθιεζίαο λα ηα ζηακαηήζεη σο κε ρξηζηηαληθή εθδήισζε, επηβίσζαλ
κέρξη θαη ηε λεώηεξε Γιιάδα330.
Οην λαό, ην θέξεηξν ηνπνζεηνύληαλ ζε βάζξν κπξνζηά ζηε ηξάπεδα, εάλ ν λεθξόο
ήηαλ κνλαρόο ή θιεξηθόο, ζην λάξζεθα εάλ ήηαλ ιατθόο ζε όιεο ηηο πεξηπηώζεηο κε ην
θεθάιη ηνπ ζηελ αλαηνιή. Οηνλ 15ν αηώλα όινη ηνπνζεηνύληαλ πιένλ ζηνλ θπξίσο λαό331.
Ηαηά ηνπο πξώηνπο ρξηζηηαληθνύο αηώλεο, ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηνλ 8ν αηώλα, δηαβαδόηαλ
θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Θείαο Θεηηνπξγίαο., επρέο «εἰο θεθνηκεκέλνπο». Πν παιαηόηεξν
ιεηηνπξγηθό ρεηξόγξαθν πνπ πεξηέρεη ηελ πξώηε Κεθξώζηκε Αθνινπζία ρξνλνινγείηαη ην
10ν αηώλα. Από ην 13ν -16ν αηώλα, έρεη απνζπλδεζεί από ηε Θεία Θεηηνπξγία θαη έρεη ηε
ζεκεξηλή κνξθή332.

323
Ηνπθνπιέο 1940, 28, Γκκαλνπειίδεο 1989, 137
324
Μ.π. 29
325
Θνπθάηνο 1940, 66
326
Αιεμίνπ 2002, 98
327
Ηνπθνπιέο 1951, 178
328
Ηαιιίληθνο 1969, 554-555
329
Πν έζηκν έκεηλε από ηελ επνρή πνπ νη θεδείεο γηλόηαλ ηελ λύρηα
330
Θνπθάηνο 1940, 71
331
Οπκεώλ Θεζζαινλίθεο, PG 155, 677
332
Βαζηιεηάδεο 1980, 339-361

183
 4.2.3. Ταθή...
Οηνλ ρξηζηηαληζκό επηθξάηεζε ν εληαθηαζκόο ηνπ ζώκαηνο ζε αληίζεζε κε ηελ
θαύζε πνπ ζεσξήζεθε ζπλήζεηα ησλ εζληθώλ. Απηό απνδεηθλύεηαη αλαζθαθηθά ζηα
επξήκαηα ηεο Θεζζαινλίθεο θαζώο νη θαύζεηο κεηώλνληαη ζηαδηαθά από ηελ
παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν θαη ηειηθά ζηελ βπδαληηλή εμαθαλίδνληαη. Οε απηό ζπλέβαιιαλ ε
αλάγθε γηα δηαθνξνπνίεζε από ηνπο εζληθνύο πνπ ζπλήζηδαλ ηελ θαύζε, ην δόγκα ηεο
αλαζηάζεσο, ν εληαθηαζκόο ηνπ ρξηζηνύ, θαη ηέινο ν ηξόπνο κε ηνλ νπνίν δηακνξθώζεθε
ε εθθιεζηαζηηθή θήδεπζε333.
΋ηαλ έθηαλαλ ζην ζεκείν ηαθήο νη «θνπηάηαη» ηνπνζεηνύζαλ ην ζώκα κέζα ζην
ηάθν θαη ν ηεξέαο έξηρλε ιάδη ή κύξν πάλσ ζην λεθξό ζρεκαηίδνληαο ην ζηαπξό334 (πηλ.24
α). Γπηπιένλ ηνπνζεηεί πάλσ ζην ζηόκα ηνπ λεθξνύ έλα θεξακίδη ζην νπνίν ραξαζζόηαλ ην
ζεκείν ηνπ ζηαπξνύ ή ην γλσζηό κνλόγξακκα ΙΣ ΧΣ ΝΙΚΑ ελώ ζηε ζπλέρεηα ξίρλεη λεξό
πάλσ ζην θέξεηξν θαη ζπάεη ην θαλάηη θαη ξίρλεη κέζα ηα ζξαύζκαηα ζπλήζεηεο πνπ
επηβεβαηώλνληαη θαη από ηα αξραηνινγηθά ηεθκήξηα335. Από ηα επξήκαηα ησλ αλαζθαθώλ
επηβεβαηώλεηαη θαη ε επηβίσζε ζηελ βπδαληηλή πεξίνδν ηεο ηνπνζέηεζεο πξνζσπηθώλ
εηδώλ θαη αγγείσλ κέζα ζηνλ ηάθν ζπλήζεηα πνπ βέβαηα εγθαηαιεηπόηαλ ζηαδηαθά ζην
ρξηζηηαληζκό336. Ιαδί κε ην λεθξό ηνπνζεηνύληαη θαη πξνζσπηθά ηνπ αληηθείκελα θαη
αγγεία. Από ηηο δεκνζηεύζεηο ησλ ηάθσλ θαη ηαθηθώλ ζπλόισλ ηεο Θεζζαινλίθεο δελ
αλαθέξεηαη ε εύξεζε πήιηλσλ πηλαθίδσλ κε ραξαγκέλν ην ΢ξηζηόγξακκα.
Οηνλ ηάθν ζπλεζηδόηαλ λα εθθσλείηαη θάπνηνο επηηάθηνο ιόγνο, βηνγξαθηθό θαη
εγθσκηαζηηθό γηα ην λεθξό, παξεγνξεηηθό γηα ηνπο δηθνύο ηνπ, όπσο άιισζηε ζπλέβαηλε
θαη ζηελ ειιεληθή θαη ξσκατθή παξάδνζε. Γλσζηνί επηηάθηνη ιόγνη είλαη ηνπ Γξεγόξηνπ
Θενιόγνπ, Γξεγόξηνπ Κύζζεο, ΢νξίθηνπ, Αξέζα Ηαηζαξείαο, Ιηραήι Σειινύ, Ιαλνπήι
Ναιαηνιόγνπ θ.α337.

333
Γκκαλνπειίδεο 1989, 87-89
334
Ηαιιίληθνο 1969, 559-560
335
΋πσο πξνθύπηεη θαη από ηελ παξνύζα εξγαζία ζε κεγάιν αξηζκό ηάθσλ βξέζεθαλ ζπαζκέλα όζηξαθα είηε

κέζα ζηνλ ηάθν είηε από πάλσ. Απηό ην έζηκν ζρεηίδεηαη κε ηε δηαδηθαζία ηεο ηαθήο θαη ηηο δεηζηδαηκνλίεο
γύξσ από ηνλ ζάλαην.
336
Θνπθάηνο 1940, 77
337
Ναπαδόπνπινο 2007, 355, ζεκ.290,292

184
 Από ηελ αξραηόηεηα έσο θαη ηα παιαηνρξηζηηαληθά ρξόληα απαγνξεπόηαλ κε
απζηεξνύο λόκνπο θαη δηαηάμεη ε ηαθή εληόο ησλ πόιεσλ θαη πξνβιέπνληαη πξόζηηκα γηα
ηνπο παξαβάηεο. Γπίζεκα ηαθέο εληόο ηεο πόιεο πξνέβιεπε ε 53ε Κεαξά ηνπ Θένληα
Ονθνύ πνπ από όηη θαίλεηαη απιά λνκηκνπνίεζε κηα ζπλήζεηα πνπ είρε ήδε μεθηλήζεη γηα
ιόγνπο νηθνλνκηθνύο θαη πξαθηηθνύο. Γπηπιένλ νη αιιαγέο ζηελ αληίιεςε ζρεηηθά κε ηελ
αληηκεηώπηζε ηνπ λεθξνύ ζώκαηνο θαη ε αλάγθε γηα εληαθηαζκνύο θνληά ζε λανύο
νδεγνύο ζηελ ζπλήζεηα ηεο ηαθήο κέζα ζε εθθιεζίεο338.
Ιε ηελ εηζαγσγή ησλ λεθξώλ “intra urbem” ηαθέο γηλόηαλ ζηηο κνλέο θάησ από ην
ζπζηαζηήξην ππήξραλ νη ηάθνη ηεξσκέλσλ κνλαρώλ ελώ νη ηάθνη ησλ ιατθώλ βξηζθόηαλ
γύξσ από ηηο πύιεο ηνπ λάξζεθα πνπ νδεγνύζαλ ζηνλ θπξίσο λαό. Αξγόηεξα ζάβνληαλ
θαη νη ιατθνί εληόο ηνπ θαζνιηθνύ ηεο κνλήο. Ε ηαθή ζε ηδησηηθέο απιέο απαγνξεπόηαλ
γηαηί κε απηό ηνλ ηξόπν ζα κπνξνύζε λα θαιπθζεί αθόκε θαη έγθιεκα339.
Από ηελ κειέηε ησλ ζηνηρείσλ ηεο παξνύζαο εξγαζίαο πξνθύπηεη όηη πξάγκαηη
ζηαδηαθά από ηνλ 6ν αηώλα έσο ηνλ 9ν , πνπ λνκηκνπνηείηαη θαη επίζεκα, νη ηαθέο
κεηαθέξνληαη από ηνπο ρώξνπο εθηόο ηεο πόιεσλ εληόο αιιά θαη ζηελ αθξόπνιε πνπ ήηαλ
αθαηνίθεηε. Μη ηαθέο αξρηθά αλαπηύζζνληαη ζηα όξηα ησλ καξηπξίσλ θαη αξγόηεξα ζην
εζσηεξηθό ησλ λαώλ θαη πην καδηθά ζηηο απιέο ησλ εθθιεζηώλ θαη ησλ κνλώλ. Ε ηππνινγία
θαη ε δηαθόζκεζε ηνπ ηάθνπ πνηθίιε αλάινγα κε ηελ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή ζέζε ηνπ
πηζηνύ, ελώ ππήξραλ απινί θαη νηθνγελεηαθνί ηάθνη340.
Από ηνλ 9ν αηώλα, ραξαθηεξηζηηθό γλώξηζκα ησλ ηάθσλ θαη ησλ θνηκεηεξίσλ
ήηαλ θαη είλαη ην θύηεκα ησλ θππαξηζζηώλ341. Μ ηάθνο ήηα ηεξόο θαη ζεσξνύηαλ πξνζβνιή
πξνο ηνπο λεθξνύο αθόκε θαη λα παηήζεηο άζεια επάλσ342. Ιε απζηεξόηεηα ηηκσξνύηαλ
θαη ε ηπκβσξπρία343
Νάλσ ζηνλ ηάθν ηνπνζεηνύληαλ ιίζηλνο ζηαπξόο344 θαη κέζα ζε θόγρε ιπρλάξηα,
ηεξέο εηθόλεο, εηθόλα ηνπ λεθξνύ θαη θεξηά. Θόγσ ησλ ζξεζθεπηηθώλ εξίδσλ, ζπρλά

338
Γκκαλνπειίδεο 1989, 176-186
339
Ηνπθνπιέο 1951, 187
340
Γκκαλνπειίδεο 1989, 269-271
341
Ηνπθνπιέο 1940, 53-55
342
Ννιίηεο 1931, 339
343
Θεθαηζάο 1957, 387. Θνπθάηνο 1940, 86-87
344
Πα παιαηνρξηζηηαληθά ρξόληα ηνπνζεηνύηαλ ιίζηλα ελεπίγξαθε πιάθα.

185
γξάθεηαη όηη ν ζακκέλνο ήηαλ νξζόδνμνο. Μη ηάθνη ησλ καξηύξσλ αιιά θαη ησλ πηζηώλ
δηαθνζκνύληαλ κε άλζε θαη ζηεθάληα345, δελ ήηαλ ζπάλην ν ηάθνο λα πεξηθξαζζόηαλ κε
θάγθεια, ελώ εθηόο από ινπινύδηα ζηνιηδόηαλ κε δελδξύιιηα, ζηπιίζθνπο θαη γιππηά.
Από ηα αλαζθαθηθά επξήκαηα ζηηο αλαζθαθέο ηεο Θεζζαινλίθεο μερσξίδνπλ νη
ηάθνη ηνπ ηεξνύ λανύ ηνπ Αγίνπ Κηθνιάνπ Μξθαλνύ (Α.1.7.) πνπ ζώδνπλ ζην αλαηνιηθό
άθξν κηθξέο νξζνγώληεο θόγρεο γηα ηελ ηνπνζέηεζε θεξηώλ θαη εηθόλσλ. Οηνλ ηεξό λαό ηεο
Ιεηακόξθσζεο ηνπ Οσηήξνο (Α.1.5.) νη θόγρεο δηακνξθώλνληαη δπηηθά.
Ιεηά ηελ θεδεία νη ζπγγελείο θαη θίινη ζπκκεηείραλ ζην απαξαίηεην πεξίδεηπλν ή
λεθξόδεηπλν (πηλ. 24 β,γ). Ηαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πεξίδεηπλνπ νη ζπγγελείο πξνζπαζνύζαλ κε
παξεγνξεηηθνύο ιόγνπο λα αλαθνπθίζνπλ ηνπο πελζνύληεο346. Ε ηέιεζε ηνπ λεθξόδεηπλνπ
είλαη κηα δηαδηθαζία γηα ηελ επαλαθνξά ζηελ θνηλσληθή νκαιόηεηα347. Πα δείπλα πάλσ
ζηνπο ηάθνπο ήηαλ αξραηνειιεληθή θαη ηνπδατθή παξάδνζε, ηεινύληαλ δε θαηά ηα
κλεκόζπλα κέρξη ην 12ν αηώλα. Ε αλάκλεζε ηεο αγάπεο δηαηεξήζεθε κέρξη ζήκεξα ζηελ
Γιιάδα κέζα από ην ηειεηνπξγηθό ηεο καθαξηάο θαη ησλ γεπκάησλ ησλ κλεκόζπλσλ, πνπ
γίλνληαη ζηα ρσξηά πάληνηε κε ηελ παξνπζία ηεξέα, ν νπνίνο κάιηζηα, πξηλ από ην ηξαπέδη
ηεο καθαξηάο κνηξάδεη ζηνπο ζπλδαηηπκόλεο ηεκάρηα άξηνπ βνπηεγκέλα ζε πνηήξη
θξαζηνύ348.
Πα αξραηνινγηθά ηεθκήξηα από ηηο αλαζθαθέο ηεο Θεζζαινλίθεο ηεθκεξηώλνπλ ην
έζηκν ηνπ πεξίδεηπλνπ. Οηελ πεξίπησζε ηεο έξεπλαο ζηνλ ηεξό λαό ηεο κεηαθόξησζεο ηνπ
Οσηήξνο (Α.1.5.). Νην ζπγθεθξηκέλα, ζηε βόξεηα πιεπξά έμσ από ην λαό αλαζθάθεθαλ
ηξεηο ηάθνη ζε βάζνο 2,10κ. από ηε ζεκεξηλή επηθάλεηα ηνπ πεξηβόινπ θάησ από έλα
ζηξώκα επίρσζεο πνπ πεξηείρε πνιιά όζηξαθα καγεηξηθώλ θαη επηηξαπέδησλ ζθεπώλ,
αβαθή θαη εθπαισκέλα, πζηεξνβπδαληηλά θαη κεηαβπδαληηλά 349.

345
Αληδνπιάηνπ – Ξεηζίια 2004, 232
346
Ηνπθνπιέο 1951, 207 αλαθέξεη αξθεηνύο από ηνπο παξεγνξεηηθνύο ιόγνπο πνπ αθνπγόηαλ ζηα πεξίδεηπλα.
347
Morris 1999, 12
348
Ιαξθή 1989, 94
349
Αλαζθαθή Βαιασξίηνπ 7 ΓΒΑ 9ε 2001, 20

186
4.2.4. «Μνήμαι»…
Πα κλεκόζπλα ήηαλ αξραία αιιά θαη ρξηζηηαληθή επηηαγή θαη αθνξά ζε
αδηαπξαγκάηεπηα θαζήθνληα ηνπ πελζνύληα. ΋πσο θαη ζηελ αξραηόηεηα έηζη θαη ζηα
λεώηεξα ρξόληα ππήξραλ ηα κλεκόζπλα πνπ γίλνληαλ γηα ηνλ θάζε λεθξό αηνκηθά θαη
ενξηέο πνπ γίλνληαλ γηα ηελ κλήκε θαη ηε ζπγρώξεζε ησλ λεθξώλ ζπιινγηθά.
Ε κλεκόλεπζε ησλ λεθξώλ γηλόηαλ από ηα δίπηπρα πξηλ από ηηο επρέο ησλ
δσληαλώλ350. Μ πξώηνο πνπ ελέηαμε ηε κλεκόλεπζε ησλ λεθξώλ ήηαλ ν Ηύξηιινο
Ζεξνζνιύκσλ ηνλ 4ν αηώλα, ελώ ηα κλεκόζπλα θαζηεξώζεθαλ ήδε από ηελ
παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν351.
Μ Θεθαηζάο ζπλδέεη ηα κλεκόζπλα κε ην θύθιν ηεο ζειήλεο. Ηαηά ηελ ζπξηαθή
παξάδνζε, ε ζειήλε ζπλδέεηαη κε δνμαζίεο γνληκόηεηαο αιιά θαη απνζύλζεζεο. Ε 3ε, ε 9ε
θαη ε 40ε κέξα ηεο ζειήλεο, είλαη θαζνξηζηηθή γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ εκβξύνπ, αιιά θαη ηελ
απνζύλζεζε ηνπ ζώκαηνο. Μη κεηξήζεηο απηέο ήηαλ αζηξνινγηθέο πξνεπηζηεκνληθέο θαη
θαζνξηδόηαλ από ηηο θάζεηο ηεο ζειήλεο352.
Πα κλεκόζπλα πάλησο ηνπ λεθξνύ θαζνξίζηεθαλ λα πξαγκαηνπνηνύληαη ηελ 3ε,
ηελ 9ε κέξα, πξνέξρνληαη δε από ηελ ειιεληθή θαη ξσκατθή παξάδνζε, ηελ 40ε από ηελ
ζπξηαθή παξάδνζε, πνπ αθνινπζνύζαλ θαη νη Γβξαίνη θαη ζηνλ πξώην ρξόλν353.
Πν βηβιίν ησλ Απνζηνιηθώλ Δηαηαγώλ354 πνπ παξνπζηάδεη ηελ ιαηξεπηηθή παξάδνζε
ησλ Απνζηνιηθώλ ρξόλσλ, ζεκεηώλεη ηηο εμήο κέξεο γηα ηελ ηέιεζε ησλ κλεκνζύλσλ, από
ηελ εκέξα πνπ πέζαλε θάπνηνο: ηελ 3ε πνπ ζπκβνιίδεη ηελ αλάζηαζε ηνπ Ηπξίνπ ηελ Πξίηε
κέξα, ηελ 9ε πνπ γίλεηαη ε ππόκλεζε ησλ δσληαλώλ θαη ησλ λεθξώλ, ηελ 40ε επεηδή γηα 40
εκέξεο355 ν Ζνπδατθόο ιαόο πέλζεζε ηνλ Ισπζή, θαη κεηά από έλα έηνο ζηελ αλάκλεζε
ησλ απνζηόισλ Νέηξνπ θαη Ναύινπ.
Πα κλεκόζπλα γηλόηαλ ζηνπο λανύο θαη ζπλερηδόηαλ ζηνλ ηάθν κε ηα γλσζηά
θόιιπβα356 ηα νπνία νη ζπγγελείο εηνίκαδαλ από βξαζκέλν ζηηάξη ή όζπξηα αλαθαηεκέλα κε

350
Βαζηιεηάδεο 1995, 389-390
351
Οθαιηζήο 2006, 578
352
Θεθαηζάο 1957, 410- 411
353
Φνπληνύιεο 1966, 1226-1229
354
Βαζηιεηάδεο 1995, 391
355
Οππξηδάθεο 1950, ζει.17θ.ε.
356
Ναπαδόπνπινο 2007, ζει.364

187
μεξνύο θαξπνύο, ηα ζεκεξηλά θόιιπβα ησλ κλεκόζπλσλ θαη αξρηθά ζήκαηλαλ ηα κηθξά
ςσκηά πνπ ζπλνδεπόηαλ κε βξαζκέλν ζηάξη ζηνλ ηάθν357. Οηελ παξαζθεπή θαη πξνζθνξά
ησλ θνιιύβσλ ζπλαληάκε ηελ αξραία ζπλήζεηα ηεο παλζπεξκίαο, πνπ ζπκβνιίδεη ηε
γνληκόηεηα θαη ηελ αλαγέλλεζε ηνπ λεθξνύ358. Ε ιέμε πξνέξρεηαη από ηε ιέμε «ν
θόιιπβνο» πνπ ζεκαίλεη ζηαζκηθό κέηξν γηα ηνλ πξνζδηνξηζκό ηνπ βάξνπο ηνπ ρξπζνύ,
όπσο επίζεο θαη θάζε λόκηζκα κηθξήο αμίαο, δειαδή ην πνιύ ιεπηό ζε πάρνο θαη αμία
λόκηζκα359. Ιε ηηο ιέμεηο «θόιιπβα» θαη «θόιιπβν» ζηελ αξρή ελλννύληαλ θάζε είδνο
κηθξνύ γιπθνύ από ζηηάξη ζε ζρήκα πίηαο ή ηα «ηξσγάιηα» θαη ηα «ηξαγήκαηα», δειαδή
μεξνύο θαξπνύο (θαξύδηα, ακύγδαια, ζηαθίδεο, θνπληνύθηα θ.α.)360.
Από ηελ αξραηόηεηα πξνέξρεηαη θαη ην έζηκν ησλ ρνώλ θαη ζπζηώλ361. Νξόθεηηαη
δειαδή γηα πξνζθνξά ρνώλ θαη ηξνθώλ πάλσ ζην ηάθν γεγνλόο πνπ επηβεβαηώλεηαη ηόζν
από ηνλ Θνπθηαλό362 όζν θαη αξγόηεξα από ηνλ Γξεγόξην ηνλ ζενιόγν363. Νξνθύπηεη δε
από ηηο πεγέο364 όηη αθόκε θαη ζπζίεο πεξηζηεξηώλ γηλόηαλ πάλσ ζηνπο ηάθνπο. Οε θάπνηεο
πεξηνρέο κεηά ηα λεθξόδεηπλα, άθελαλ θαγεηό πάλσ ζηνπο ηάθνπο γηα ηνπο θησρνύο365.
Οηα λεθξόδεηπλα έηξσγαλ δεζηό ςσκί βνπηεγκέλν ζην θξαζί (κίγκα νίλνπ θαη λεξνύ), όπσο
ζηηο αγάπεο θαη ηε Θεία Γπραξηζηία. Γπξήκαηα ζε ηάθνπο, ρύηξεο, ιαγήληα, πηλάθηα θαη άιια
καξηπξνύλ ην παξαπάλσ έζηκν366.
Ηαηά ηε βπδαληηλή πεξίνδν ζπλεζηδόηαλ θαη ε επίζθεςε ζηα λεθξνηαθεία θαηά ηηο
κεγάιεο λεθξηθέο γηνξηέο πνπ επηβίσλαλ από ηελ ξσκατθή επνρή θαη ηεξήζεθαλ ηδηαίηεξα
ηα πξώηα ρξόληα σο ηελ ζηαδηαθή αληηθαηάζηαζή ηνπο από ρξηζηηαληθέο. ΢αξαθηεξηζηηθά
αλαθέξνπκε ηα Parentalia367 πνπ ήηαλ ε γηνξηή ησλ λεθξώλ πξνγόλσλ, θαη γηνξηαδόηαλ

357
Ιαξθή 1989, 94
358
Ιεξαθιήο 2004, 200
359
Hofman 1989, 177
360
Liddell et al. 1968, 972
361
Θνπθηαλόο, Νεξί Νέλζνπο, 9
362
Θνπθηαλόο, Νεξί Νέλζνπο,19
363
Γξεγόξηνο Θενιόγνο, PG 35,776
364
Petrakakos 1971, 133
365
Ννιίηεο 1931, 350-351
366
Ιαξθή 2006, 205-210
367
Beard et al. 1998, 50 θαη Weinstock 1971, 291-296

188
ζηηο 13-21 Φεβξνπαξίνπ. Ε ηειεπηαία κέξα ήηαλ ηα Feralia368 θαη ήηαλ αθηεξσκέλε ζε
δεκόζηεο ηειεηέο. Μη ζπγγελείο πξόζθεξαλ ζηνπο λεθξνύο δώξα ζηνιηζκέλα κε γηξιάληεο
θαη θόθθνπο ζηαξηνύ. Απηή ηε κέξα δελ γηλόηαλ γάκνη. Πα Lemuria369 γηνξηαδόηαλ 9-11 θαη
13 Ιαίνπ, πίζηεπαλ όηη ηα θαθά πλεύκαηα ηξηγπξλνύλ ζην ζπίηη θαη έθαλαλ ηειεηέο γηα λα
ηα εμνξθίζνπλ. Πα Rosalia370, γηνξηαδόηαλ ζην ηέινο Ιαΐνπ, αξρέο Ζνπλίνπ επνρή πνπ
αλζίδνπλ ηα ηξηαληάθπιια, κε ηα νπνία ζηόιηδαλ ηνπο ηάθνπο ησλ λεθξώλ θαη ηα λεθξηθά
πνξηξαίηα. Ηαηά ηηο επηζθέςεηο ζηα θνηκεηήξηα, νη ζπγγελείο έθηαλαλ εθεί κε πξνζθνξέο
άξηνπ ή γιπθώλ, έθαλαλ ρνέο θξαζηνύ θαη έλα γεύκα γηα ηνπο νηθείνπο, πνπ γηλόηαλ πάλσ
ζηνλ ηάθν ή ζε εηδηθά δηακνξθσκέλνπο ρώξνπο ησλ λεθξνηαθείσλ ή ησλ θαηαθνκβώλ.
Οηελ θνηκεηεξηαθή βαζηιηθή ηεο Ηνξίλζνπ, απνθαιύθζεθε κνιύβδηλε νπή κε ζσιήλα γηα
ηελ ππνδνρή ησλ ρνώλ371.
Πηο παξαπάλσ γηνξηέο θξόληηζε ε εθθιεζία λα ηηο αληηθαηαζηήζεη κε ηα
ςπρνζάββαηα, πνπ ηεινύληαη πξηλ από θάζε κεγάιε γηνξηή ηνπ ρξόλνπ, Αγίνπ Δεκεηξίνπ,
΢ξηζηνπγέλλσλ, Απόθξεσ, Νάζρα θαη Νεληεθνζηήο372.Πν ςπρνζάββαην πξηλ ηε Νεληεθνζηή
ζεσξείηαη ην ζεκαληηθόηεξν όπσο θαίλεηαη θαη από ηελ Πξίηε επρή ηεο γνλπθιηζίαο ηεο
Νεληεθνζηήο: Ἐπάθνπζνλ ἡκῶλ ηῶλ ηαπεηλῶλ, νἰθηξῶλ δενκέλσλ ζνπ, θαὶ ἀλάπαπζνλ ηὰο
ςπρὰο ηῶλ δνύισλ ζνπ ηῶλ πξνθεθνηκεκέλσλ, ἐλ ηόπῳ θσηεηλῷ, ἐλ ηόπῳ ρινεξῷ, ἐλ
ηόπῳ ἀλαςύμεσο, ἔλζα ἀπέδξα πᾶζα ὀδύλε, ιύπε, θαὶ ζηελαγκόο, θαὶ θαηάηαμνλ ηὰ
πλεύκαηα αὐηῶλ ἐλ ζθελαῖο Δηθαίσλ, θαὶ εἰξήλεο θαὶ ἀλέζεσο ἀμίσζνλ αὐηνύο, ὅηη νὐρ νἱ
λεθξνὶ αἰλέζνπζί ζε, Ηύξηε, νὐδὲ νἱ ἐλ ᾍδῃ ἐμνκνιόγεζηλ παξξεζηάδνληαη πξνζθέξεηλ ζνη,
ἀιι' ἡκεῖο νἱ δῶληεο εὐινγνῦκέλ ζε θαὶ ἱθεηεύνκελ, θαὶ ηὰο ἱιαζηεξίνπο εὐρὰο θαὶ ζπζίαο
πξνζάγνκέλ ζνη ὑπὲξ ηῶλ ςπρῶλ αὐηῶλ. 373.

368
Dumezi 1996, 366
369
Thaniel 1973, 182-187
370
Toohey 2010, 366–367.
371
Ιαξθή 1989, 94
372
Βαζηιεηάδεο 1995, 393-396
373
Μξζόδνμε Αλαηνιηθή Γθθιεζία 1994

189
4.2.5. Πένθος
Πν πέλζνο ήηαλ επηβεβιεκέλν κε όρη κόλν γηα ζπλαηζζεκαηηθνύο ιόγνπο αιιά θαη
θνηλσληθνύο374. Δηαξθνύζε κε λόκν, πνπ ίζρπε από ηελ ξσκατθή επνρή, ελλέα εκέξεο375 θαη
θαηαγξάθνληαη κηα ζεηξά από εθδειώζεηο πέλζνπο ζηηο πεγέο. Έλδεημε πέλζνπο
απνηεινύζε ην θόςηκν ησλ καιιηώλ376 θαη ηα καύξα ξνύρα377, αξραίεο ζπλήζεηεο πνπ
δηαηεξήζεθαλ ηελ επνρή ηνπ Μκήξνπ378 κέρξη ηηο κέξεο καο. Δελ ληύλνληαλ κόλν νη ίδηνη
ζηα καύξα αιιά ππνρξέσλαλ θαη ηνπο δνύινπο ηνπ λα ληύλνληαη ζηα καύξα. Πν πέλζνο
γηλόηαλ επίζεο θαλεξό από ηε κεξηθή αζηηία, ηελ απνρή από ηα ινπηξά, ην κε θαιισπηζκό
θαη ηε κείσζε ησλ θνηλσληθώλ επαθώλ, ηδίσο γηα ηηο ρήξεο379 πνπ όθεηιαλ λα πελζήζνπλ
γηα έλα ρξόλν380 θαη δελ επηηξεπόηαλ λα θνξνύλ θνζκήκαηα θαη άιια θαιισπηζηηθά θαη λα
απνθεύγνπλ ηηο θνζκηθέο ζπλαλαζηξνθέο381.
Έλαο αθόκε ηξόπνο εθδήισζεο ηνπ πέλζνπο ήηαλ λα παξακέλεηο άπιπηνο, κε
βξώκηθα ξνύρα θαη απεξηπνίεηνο382. Γπίζεο ε απζηεξή λεζηεία θαη απνρή από ην θξέαο
πνπ αλαθέξεηαη ζε πνιινύο εθθιεζηαζηηθνύο παηέξεο αιιά παξαηεξείηαη θαη ζηελ λεόηεξε
Γιιάδα383.
Οηελ βπδαληηλή πεξίνδν νη πελζνύληεο ζπλήζηδαλ λα θιίλνληαη ζε ζθνηεηλό κέξνο
θαηά ηα Ζνπδατθά πξόηππα θαη ζύκθσλα κε ηελ νκνινγία ησλ παηέξσλ384 θαζώο θαη ην λα
θάζνληαη ζην έδαθνο θαιπκκέλνη νιόθιεξνη, έθθξαζε πέλζνπο πνπ αθνινπζνύζαλ θαη ηα
βαζηιηθά πξόζσπα385. Ρπάξρνπλ δε αλαθνξέο όηη ζε θάπνηεο πεξηπηώζεηο εγθαηέιεηπαλ ηα
ζπίηηα ηνπο γηα λα δήζνπλ ζηα κλήκαηα θνληά ζηνπο αγαπεκέλνπο ηνπο386.

374
Ναπαδόπνπινο 2007, 374
375
Toynbee 1971, 51
376
Θεθαηζάο 1957, 205
377
Ηνπθνπιέο 1940, 71-77, παξάιειια σο ρξώκαηα πέλζνπο ζεσξνύηαλ θαη ην ιεηθό θαη ην θαηό θπξίσο ζηηο

βαζηιηθέο νηθνγέλεηεο βι. Αιεμίνπ 2002, 54

378
Ηνπθνπιέο 1951, 218
379
Φάξνο 1993, 196, Ννιίηεο 1931, 356
380
Ηνληδάξεο 1991, 35-42
381
Iσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο PG 47,334 θαη 55, 280
382
Ζσάλλεο ΢ξπζόζηνκνο PG 56,347
383
Ηνπθνπιέο 1951, 223
384
Γξεγόξηνο Θενιόγνο PG 35, 928 θαη Γξεγόξηνο Κύζζεο PG 46,333
385
Ηνπθνπιέο 1951, 224
386
Ζσάλλεο ΢ξπζνζηόκνο, PG 57,403

190
΢ΤΜΠΕΡΑ΢ΜΑΣΑ

Η αλάγλσζε ησλ ηαθηθώλ εζίκσλ ζηα αλαζθαθηθά επξήκαηα είλαη πνιπεπίπεδε θαη
δπζηπρώο ε απνζπαζκαηηθόηεηα ησλ αλαζθαθώλ θαη ε κεξηθή κόλν δεκνζίεπζή ηνπο
δεκηνπξγεί εκπινθή ζηε δηαηύπσζε νινθιεξσκέλσλ ζπκπεξαζκάησλ. ΢πκπιεξσκαηηθόο
θαη ηδηαίηεξα βνεζεηηθόο είλαη ν ξόινο ησλ γξαπηώλ πεγώλ αιιά θαη ηεο ηέρλεο ζηελ
πξνζπάζεηα ηεθκεξίσζεο ησλ αξραηνινγηθώλ πνξηζκάησλ.
΢ηελ παξνύζα έξεπλα πξνζπαζήζακε λα ζπγθεληξώζνπκε, ηα έσο ζήκεξα
δεκνζηεπκέλα, απνηειέζκαηα ησλ αλαζθαθηθώλ εξεπλώλ ζηελ Θεζζαινλίθε από ηνλ 8 ν
έσο θαη ηνλ 14ν αηώλα. Πξόθεηηαη γηα δώδεθα ζεκεία (12) ζε γλσζηνύο έσο ζήκεξα λανύο,
δεθαηξία (13) ζεκεία ζηα ζεκέιηα αηαύηηζησλ λαώλ θαη ηξηάληα ηξία (33) αθόκε νηθόπεδα
όπνπ εληνπίζζεθαλ ηάθνη θαη ηαθέο ζηα ζεκέιηα ξσκατθώλ θαη παιαηνρξηζηηαληθώλ
εγθαηαζηάζεσλ. ΢ύκθσλα κε ηα ζηνηρεία, άιινηε νινθιεξσκέλα θαη άιινηε ιηγνζηά
δεκνζηεπκέλα, πξνζεγγίζακε ηελ εηθόλα ησλ ηαθηθώλ εζίκσλ ζηελ Θεζζαινλίθε ηελ
Βπδαληηλή πεξίνδν πνπ μεπεξλώληαο ηηο ξσκατθέο θαη παιαηνρξηζηηαληθέο θαηαβνιέο ηνπο
δηακόξθσζαλ ην πεξηβάιινλ γύξσ από ην νπνίν αλαπηύρζεθαλ νη ζεκεξηλέο ζπλήζεηεο
ηαθήο θαη πέλζνπο.
΢ηε Θεζζαινλίθε, ζηνπο Υζηερορωμαικούς τρόνοσς, ηα κέιε ηεο ρξηζηηαληθήο
θνηλόηεηαο εληαθηάδνληαλ ζε θνηλά λεθξνηαθεία κε ηνπο εζληθνύο θαη ζε ηππνινγηθά ίδηνπο
ηάθνπο νη νπνίνη θάπνηεο θνξέο δηαρσξίδνληαλ από ηε κέξηκλα γηα ηελ ηήξεζε ηνπ
πξνζαλαηνιηζκνύ (Α-Δ) θαη ηε δηαηήξεζε ρξηζηηαληθώλ ζπκβόισλ ζηα ηνηρώκαηα ησλ
ηάθσλ. Αξγόηεξα, ζηα παλαιοτριζηιανικά τρόνια, ηα λεθξνηαθεία ησλ ρξηζηηαλώλ
αλαπηύρζεθαλ έμσ από ηα ηείρε θαη γύξσ από ηα καξηύξηα πνπ αλέγεηξε ε εθθιεζία κε
ζθνπό ηελ απόδνζε ηηκήο θαη ιαηξείαο ζηνπο κάξηπξεο ηεο θάζε πόιεο. Χζηόζν, από ηα
αλαζθαθηθά επξήκαηα επηβεβαηώλεηαη ε παξάιιειε ηαθή λεθξώλ θαη εληόο ησλ ηεηρώλ ζε
λανύο, όπσο ε βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ θαη ν λαόο ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ ζηε Ρνηόληα,
αιιά θαη ζηα εξείπηα ξσκατθώλ εγθαηαιειεηκκέλσλ εγθαηαζηάζεσλ θαη ζηα ηείρε.
Παξνπζηάδνπλ δε κεγαιύηεξε ππθλόηεηα ζην θέληξν ηεο πόιεο θαη αλαηνιηθά. Σππνινγηθά
αθνινπζνύλ ηνπο γλσζηνύο ηύπνπο ησλ ξσκατθώλ ρξόλσλ κε εμαίξεζε ηνλ ηύπν ηνπ
θακαξνζθεπνύο θαη ηηο ηνηρνγξαθίεο πνπ δηαηεξνύληαη ζηα ηνηρώκαηα ηνπο θαη απνηεινύλ
ηνκή ζηελ εμέιημε ηεο ηέρλεο ζηελ Θεζζαινλίθε. ΢ην δεύηεξν θεθάιαην ηεο εξγαζίαο

191
ζπγθεληξώζακε όιεο ηηο δεκνζηεπκέλεο αλαζθαθέο όπνπ εληνπίζζεθαλ Παιαηνρξηζηηαληθνί
ηάθνη εληόο ησλ ηεηρώλ.
Από ηνλ 7ο και ως ηον 10ο αηώλα αθνινπζεί κηα δύζθνιε πεξίνδνο αιιαγώλ γηα ην
βπδάληην θαη ηελ Θεζζαινλίθε πνπ βξηζθόηαλ πάληα ζην επίθεληξν ησλ γεγνλόησλ θαη
ππήξμε από ην 570 ζηαζεξόο ζηόρνο ησλ ΢ιάβσλ θαη αξγόηεξα ησλ Αβάξσλ. Η κεηάβαζε
από ηελ αξραηόηεηα ζηα λέα δεδνκέλα ησλ κεζαησληθώλ πόιεσλ θαζώο θαη ε επηθξάηεζε
ηνπ ρξηζηηαληζκνύ ζπλέβαιιαλ ζε κηα ζεηξά αιιαγώλ πνπ δελ άθεζαλ αλεπεξέαζηεο ηηο
ηαθηθέο ζπλήζεηεο ησλ αλζξώπσλ. Από ηα επξήκαηα ησλ αλαζθαθώλ πξνθύπηεη όηη ηαθέο
ζπλερίδνληαη παξάιιεια ηόζν εληόο όζν θαη εθηόο ησλ ηεηρώλ ζηα όξηα ησλ δύν
λεθξνπόιεσλ θαζώο ε αξρηθή αληίιεςε γηα ηελ κόιπλζε ησλ θαηνίθσλ από ηα ζώκαηα
ησλ λεθξώλ δελ έρεη αθόκε εγθαηαιεηθζεί θαη εμαθνινπζεί λα ηζρύεη ν λόκνο ζρεηηθά κε
ηηο ηαθέο ζην εζσηεξηθό ηεο πόιεο επηβάιινληαο αθόκε θαη πξόζηηκα γηα ηνπο παξαβάηεο.
Σαθέο εληόο ησλ ηεηρώλ αλαζθάθεθαλ θνληά ζηα ηείρε, ζηελ άλσ πόιε θαη ζηελ πεξηνρή
ηεο αθξόπνιεο πνπ ήηαλ αξαηνθαηνηθεκέλεο.
Η Βπδαληηλή εθθιεζία έθεξε ηελ ειπίδα θαη αηζηνδνμία θαη κε ηε δηδαζθαιεία ηεο
Αλαζηάζεσο πνιέκεζε ηνλ θόβν γηα ηνλ ζάλαην. Γπηπιένλ ην άςπρν ζώκα παύεη λα
αληηκεησπίδεηαη σο κηαξό θαη αλεπηζύκεην θαζώο απνηειεί εηθόλα θαη νκνίσζε ηνπ ίδνηπ
ηνπ ζενύ. Οη αιιαγέο απηέο ζε ζπλδπαζκό κε ηελ αλάγθε ησλ πηζηώλ γηα εληαθηαζκό «ad
sanctos» θαη ε δηακόξθσζε ελόο λένπ θαη δηαθνξεηηθνύ αζηηθνύ ηνπίνπ ζα ζπληειέζνπλ
ζηελ θαηάξγεζε ηνπ απζηεξνύ λόκνπ γηα ηελ ηαθή εθηόο ησλ ηεηρώλ θαη ζα αιιάμνπλ
ξηδηθά αληηιήςεηο αηώλσλ θαζηεξώλνληαο ηηο ηαθέο εληόο ηεο πόιεσο (intra urbem), όρη
κόλν γηα επηθαλείο θαη ηεξσκέλνπο αιιά θαη γηα όινπο ηνπο πηζηνύο.
΢ηελ Μεζνβσζανηινή πεξίνδν ινηπόλ, λνκηκνπνηείηαη ε ήδε γλσζηή θαη πξνζθηιήο
ζπλήζεηα ηεο ηαθήο ζην εζσηεξηθό ηεο πόιεο, ελώ παξάιιεια γηα ιόγνπο αζθάιεηαο
κεηαθέξνληαη ζην εζσηεξηθό θαη ηα ιείςαλα ησλ καξηύξσλ, πνπ έσο ηόηε βξίζθνληαλ
εθηόο ησλ ηεηρώλ. Οη αζηηθνί λανί ζεσξήζεθαλ σο ν θαηαιιειόηεξνο ηόπνο γηα ηελ θύιαμε
ησλ ηεξώλ ιεηςάλσλ θαη κάιηζηα θάησ από ηελ αγία ηξάπεδα πνπ ζπκβνιίδεη ηνλ ηάθν ηνπ
Υξηζηνύ. Η αλάγθε γηα ηελ αλεύξεζε λέσλ ηόπσλ ηαθήο θνληά ζηα ηεξά ιείςαλα
δεκηνύξγεζε κηα λέα «κόδα ηεο επνρήο», ηελ ηαθή θνληά ζε απηνύο ηνπο λανύο. Σα
ζηνηρεία πνπ πξνθύπηνπλ από ηελ κειέηε ησλ δεκνζηεπκέλσλ αλαζθαθώλ είλαη
πεξηνξηζκέλα γίλεηαη όκσο εύθνια αληηιεπηή ε αύμεζε ηαθώλ ζηα εξείπηα λαώλ, κνλώλ
θαη ηαθηθώλ παξεθθιεζηώλ αιιά θαη παιαηνρξηζηηαληθώλ νηθηώλ. Γληνπίδνληαη θπξίσο ζηελ

192
Άλσ πόιε κε κεγαιύηεξε ππθλόηεηα πξνο ηα δπηηθά θαη κόιηο δύν ζηνλ θπξίσο
πνιενδνκηθό ηζηό. Έλαο θακαξνζθεπήο ηάθνο ηνπ 8νπ αηώλα εληνπίζηεθε ζην Μαξηύξην ηεο
3εο ΢επηεκβξίνπ ζηελ αλαηνιηθή λεθξόπνιε γεγνλόο πνπ απνδεηθλύεη ηε ρξήζε ησλ
Παιαηνρξηζηηαληθώλ ρώξσλ ηαθήο ηνπιάρηζηνλ σο ηνλ 8ν αηώλα.
Σνλ 13ο αιώνα ε Θεζζαινλίθε, ιόγσ ηεο ζέζεο ηεο αλάκεζα ζε αλαηνιή θαη δύζε,
απνιακβάλεη κηα αθκή αλάινγε ησλ Παιαηνρξηζηηαληθώλ ρξόλσλ. Παξάιιεια
δεκηνπξγνύληαη εκπνξηθέο παξνηθίεο από Γελνπάηεο θαη Βελεηνύο θαη ην ιηκάλη ηεο
ζσξείηαη από ηα ζπνπδαηόηεξα ιηκάληα ηεο αλαηνιηθήο κεζνγείνπ. ΢ηηο αξρέο ηνπ 14νπ
αηώλα παξά ην γεγνλόο όηη δελ ήηαλ θαιή ε γεληθή θαηάζηαζε ηεο απηνθξαηνξίαο ε
Θεζζαινλίθε εμαζθάιηζε έλα γεληθόηεξν ήξεκν θιίκα πνπ επλόεζε ηελ νηθνλνκηθή
επξσζηία ηεο θαη θαηά ζπλέπεηα ηελ πλεπκαηηθή ηεο αλάπηπμε. ΢εκαληηθνί λανί θαη
δσγξαθηθά ζύλνια ζώδνληαη ζηε Θεζζαινλίθε. Όζνλ αθνξά ζηα ηαθηθά έζηκα έρνπλ πηα
νινθιεξσζεί νη αιιαγέο πνπ είραλ αξρίζεη από ηνλ 6ν-7ν αηώλα θαη έρνπλ αθνκνησζεί
πιήξσο από ηνπο πηζηνύο. Γίλαη ε επνρή πνπ θαζηεξώλνληαη νη “intra urbem” ηαθέο θαη
θαζώο ε αλάγθε γηα εληαθηαζκό θνληά θαη κέζα ζε λανύο εληζρύεηαη παξνπζηάδεηαη θαη
αύμεζε ίδξπζεο λαώλ ζηελ πόιε ιόγσ ηεο δπλαηόηεηαο πνπ είρε ν ηδξπηήο θαη ε
νηθνγέλεηά ηνπ λα ζάβνληαη κέζα ζε απηνύο.
΢ύκθσλα κε ηα αξραηνινγηθά ηεθκήξηα ηαθέο απνθαιύπηνληαη ζε όιε ζρεδόλ ηελ
έθηαζε ηνπ πνιενδνκηθνύ ηζηνύ. Μεγαιύηεξε ππθλόηεηα παξαηεξείηαη ζηηο αλαζθαθέο
από ηελ Αγίνπ Δεκεηξίνπ θαη πάλσ ζηελ Άνω πόλη όπνπ έρνπλ εληνπηζηεί ηάθνη θαη ηαθέο
ζηα δηπιάζηα ζρεδόλ νηθόπεδα από όηη ζην ρώξν λόηηα ηεο νδνύ Αγίνπ Δεκεηξίνπ.
Γπηπιένλ κεγαιύηεξε ππθλόηεηα παξαηεξνύκε ζην αλαηνιηθό ηκήκα ηεο πόιεο από ηελ
Βεληδέινπ θαη αλαηνιηθά. Πεξηνξηζκέλεο ηαθέο εληνπίζηεθαλ εθηόο ησλ ηεηρώλ ηεο πόιεο
θαζώο ε ζπλήζεηα απηή είρε πηα εγθαηαιεηθηεί νξηζηηθά γηα λα επαλέιζεη ζηελ κεηά
βπδαληηλή επνρή. Υαξαθηεξηζηηθέο είλαη θαη νη ηαθέο ζηα ηείρε ηεο πόιεο όπσο ζηελ
Ληηαία πύιε θαη ζην κεζνπύξγην Π12 Π13 ζηα βόξεηα ηείρε.
Η επηινγή ζηε ζέζε ηαθήο ζηνπο λανύο θαη ηηο κνλέο δελ είλαη ηπραία θαη θαίλεηαη
όηη αθνινπζεί θαλόλεο πνπ δηαηππώλνληαη θαη εληνπίδνληαη θαη ζηηο γξαπηέο πεγέο. Σελ
παιαηνρξηζηηαληθή επνρή εληνπίδνληαη ηαθέο ζην λάξζεθα ή ζηα πιάγηα θιίηε, θαη
αξγόηεξα ζηνλ θπξίσο λαό θαη αθνξνύλ θπξίσο ζε θηήηνξεο, ηεξσκέλνπο θαη κνλαρνύο.
Μεκνλσκέλεο ηαθέο εληνπίδνληαη επίζεο ζε πξνγελέζηεξα αξρηηεθηνληθά θαηάινηπα θαη ζε
παιαηνρξηζηηαληθνύο ηάθνπο πνπ εμαθνινπζνύλ λα βξίζθνληαη ζε ρξήζε. Μηα πεξηζζόηεξν

193
νξγαλσκέλε κνξθή λεθξνηαθείνπ πνπ παξαπέκπεη ζηα βπδαληηλά «μελνηαθεία» απνηειεί
ην ζύλνιν ησλ εηθνζηηεζζάξσλ (24) ηάθσλ ζηνλ ρώξν ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ
Θεζζαινλίθεο (Γ.1.4.) ζηελ αλαηνιηθή λεθξόπνιε θνληά ζηα ηείρε.
΢ηελ Μέζε πεξίνδν νη ηάθνη αλνίγνληαη ζπρλά ζε εξεηπσκέλνπο πξώηκνπο
Παιαηνρξηζηηαληθνύο λανύο πνπ είηε εγθαηαιείθζεθαλ είηε αληηθαηαζηάζεθαλ από
εθθιεζίεο κηθξόηεξνπ κεγέζνπο επηιέγνληαο εθηόο από ην λάξζεθα θαη ηα πιάγηα θιίηε θαη
ηνλ θπξίσο λαό.
΢ηελ Τζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν ηάθνη θαη ηαθέο εληνπίδνληαη αλαζθαθηθά ζε
γλσζηνύο βπδαληηλνύο λανύο πνπ βξίζθνληαη ζε ιεηηνπξγία έσο θαη ζήκεξα θαη ζε πνιιά
νηθόπεδα ηεο Θεζζαινλίθεο όπνπ ε ηαύηηζε ηνπο κε ζπγθεθξηκέλνπο λανύο, κνλέο ή ηαθηθά
παξεθθιήζηα δελ είλαη εύθνιε ππόζεζε. Όζνλ αθνξά ζηνπο λανύο παξαηεξνύκε όηη δε
γίλνληαη νπζηαζηηθέο αιιαγέο ζηελ επηινγή ηνπ ρώξνπ ηαθήο. Οη θόγρεο ησλ λαώλ, ν
λάξζεθαο, νη παξαζηάδεο, ην πεξηζηών, θάησ από ηα δάπεδα θαη εηδηθά δηακνξθσκέλεο
θξύπηεο πξννξίδνληαη γηα ηαθέο αλάινγα κε ηελ αξρηηεθηνληθή ησλ λαώλ. Οη απμεκέλεο
αλάγθεο ηεο εθάζηνηε πεξηνρήο νδεγνύλ ζηε δηακόξθσζε εθηεηακέλσλ ηαθώλ ζηνπο
πεξηβάιινληεο ρώξνπο ησλ λαώλ.
Παξάιιεια ηαθέο γίλνληαη θαη ζε ρώξνπο κε πξνγελέζηεξεο εγθαηαιειεηκκέλεο
αξραηόηεηεο πνπ πηζαλόλ ζπλδένληαλ κε θάπνην ηαθηθό παξεθθιήζη πνπ ε αλαζθαθή δελ
απνθάιπςε. Μεγάινο αξηζκόο ηαθώλ νξγαλώζεθε θαη ζηα εξείπηα παιαηνρξηζηηαληθώλ
νηθηώλ θαη βηνηερληθώλ θαη εξγαζηεξηαθώλ εγθαηαζηάζεσλ πνπ άιινηε πξόθεηηαη γηα
πεξηζηαζηαθέο θαη κεκνλσκέλεο θαη άιινηε γηα θαιύηεξα νξγαλσκέλεο θαη επάξηζκεο
εγθαηαζηάζεηο. ΢ηα ηείρε ηεο πόιεο απαληάηαη κηα κνλαδηθή πεξίπησζε ρξήζεο ηνπ
πεξηδξόκνπ ηεο νρύξσζεο γηα ηνλ εληαθηαζκό ησλ κειώλ ηεο θξνπξάο ηνπ πύξγνπ.
Σππνινγηθά από ηνλ 8ν αηώλα θαη κεηά θπξηαξρνύλ νη ιαθθνεηδείο ηάθνη πνπ ελίνηε
δηαηεξνύζαλ θάιπςε από θεξακίδεο ή πιηζηά ελώ ζπρλή ήηαλ ε ζπλήζεηα ηεο θάιπςεο
ηνπο κε πιηθά ζε δεύηεξε ρξήζε θπξίσο επηηύκβηεο ζηήιεο ηεο Παιαηνρξηζηηαληθήο
πεξηόδνπ. ΢ηελ πζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν παξαηεξείηαη κηα ξαγδαία αύμεζε ηεο ρξήζεο
ηνπ λακκοειδούς ηάθνπ ρσξίο θάιπςε, ελώ ζε ιίγεο πεξηπηώζεηο δηαηεξνύληαη θαιύςεηο
από πιάθεο, ιίζηλεο ή καξκάξηλεο θαη θεξακίδεο. Οη ιάθθνη αλνίγνληαη είηε ζε
νξγαλσκέλνπο ρώξνπο ζηηο απιέο λαώλ είηε ζε εγθαηαιεηκκέλνπο ρώξνπο. Πεξηζηαζηαθά
ηνπνζεηνύληαη πεξηκεηξηθά ηνπ ιάθθνπ αξγνί ιίζνη πνπ νξίδνπλ ην πεξίγξακκά ηνπ. ΢πρλά
ζην δάπεδν ηνπ ιάθθνπ ηνπνζεηείηαη πέηξα ή θεξακίδη σο πξνζθέθαιν. Η ππθλόηεηα θαη ν

194
πξνζαλαηνιηζκόο ηνπο εμαξηάηαη από ηελ άλεζε ηνπ ρώξνπ πνπ ζπλήζσο δελ είλαη
αξθεηόο. Φηινμελνύλ ζπλήζσο κεκνλσκέλεο ηαθέο αιιά παξαηεξνύληαη θαη νη πεξηπηώζεηο
πνιιαπιώλ εληαθηαζκώλ.
Άιινο ηύπνο ηάθνπ πνπ απαληάηαη από ηνλ 8ν έσο θαη ηνλ 14ν αηώλα είλαη νη
θηβσηηόζρεκνη ηάθνη. Πξόθεηηαη γηα θηηζηέο κε ιίζνπο ή πιηζηά ζήθεο πνπ δηαηεξνύλ
θάιπςε από κάξκαξα ή ιίζνπο. ΢ηνπο πξώηκνπο ρξόλνπο αλήθνπλ νη ηξαπεδηόζρεκνη
θηβσηηόζρεκνη πνπ ηαπηίδνληαη κε ηαθέο γόηζσλ, ελώ ζηε κέζε βπδαληηλή εκθαλίδνληαη νη
ιαμεπκέλνη ζην βξάρν θηβσηηόζρεκνη ζηελ άλσ πόιε. ΢ηελ ύζηεξε επνρή ν ηύπνο δελ
αιιάδεη επηζεκαίλεηαη όκσο ζηηο ζρεηηθέο αλαθνξέο όηη ην δάπεδό ηνπο κπνξεί λα ήηαλ
επελδπκέλν κε πιίλζνπο ή ζρηζηόπιαθεο κε δηακνξθσκέλν πξνζθέθαιν από καξκάξηλεο
πιάθεο ή πιίλζηλεο ή απιέο θεξακίδεο. Ξερσξηζηέο πεξηπηώζεηο απνηεινύλ ν λεπηαθόο
θηβσηηόζρεκνο από θεξακίδεο ζηέγεο θαη νη θηβσηηόζρεκνη ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ κε ζθνπό
ηεο ζπλερή ρξήζε ηνπο γηα ηαθέο θαη ηελ δηεπθόιπλζε ηεο πξόζβαζεο ζηε ζήθε ηνπο.
Οη θακαξσηνί ηάθνη εκθαλίζηεθαλ ην πηζαλόηεξν ζηα κέζα ηνπ 3νπ κ.Υ. αη.. ΢ηελ
Βπδαληηλή επνρή ζπρλά επαλαρξεζηκνπνηνύληαη νη θαηαζθεπέο ησλ παιαηνρξηζηηαληθώλ
ρξόλσλ όπσο γηα παξάδεηγκα ζηνλ λαό ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ, θαη ηνλ λαό ηνπ Αγίνπ
Γεσξγίνπ/ Ρνηόληα. Υαξαθηεξηζηηθό παξάδεηγκα ν ηάθνο πνπ εξεπλήζεθε ζηελ δπηηθή
απιή ηνπ λανύ ηνπ Αγίνπ Δεκεηξίνπ (Α.1.1.) ζεκαηνδνηεί ηελ αιιαγή ηνπ ηύπνπ πνπ
μεθεύγεη από ηα απζηεξά παιαηνρξηζηηαληθά πξόηππα ρσξίο όκσο λα αιινηώλεηαη ε
θπζηνγλσκία ηνπ. Υξνλνινγείηαη ζηνλ 8ν αηώλα θαη δηαηεξεί δξόκν θαη άλνηγκα θαζόδνπ
κε θηηζηή θιίκαθα.
Γεληθόηεξα ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θακαξνζθεπώλ ηεο Ύζηεξεο πεξηόδνπ είλαη νη
ιηζόρηηζηνη ζάιακνη κε είζνδν θαζόδνπ ζηα αλαηνιηθά θαη θηηζηή θιίκαθα κε ηξείο
ζπλήζσο βαζκίδεο. Οη ζάιακνη ζε νηθόπεδα ηεο άλσ πόιεο είλαη ιαμεπκέλνη ζην βξάρν θαη
ζηελ πεξίπησζε ηεο Λακπνπζηάδνπ 4 (Β.2.3.) βξίζθνληαη ζε ζπζηάδα κε κεζνηνηρία. Μόλν
ζε έλα νηθόπεδν ζηελ Κίηξνπο Νηθνιάνπ Γπηζθόπνπ (Β.2.10) αλαθέξεηαη ε πηζαλή
δηαηήξεζε ζήκαηνο κε ηε κνξθή ιηζνθαηαζθεπήο. Φηινμελνύλ επάιιειεο ηαθέο θαη
αλαθνκηδέο ελώ ζπρλά ρξεζηκνπνηνύληαη σο νζηενθπιάθηα.
Άιινη ηύπνη ηάθσλ είλαη νη ζαξθνθάγνη θαηαζθεπαζκέλεο από καξκάξηλεο πιάθεο ή
πιίλζηλνπο ηνίρνπο πνπ θξάζζνληαλ από κπξνζηά ελώ έλα ηόμν έκελε αλνηρηό δίλνληαο ηε
κνξθή αξθνζνιίνπ, ελώ ζηνλ ηεξό λαό ηεο Αγίαο ΢νθίαο (Α.1.3.) δηαηεξείηαη έλα ιακπξό
δείγκα θηβσξίνπ.

195
 Γθηόο από ηνπο ηάθνπο πνπ ρξεζηκνπνηνύληαη πνιύ ζπρλά σο νζηενθπιάθηα
θαίλεηαη όηη θαηαζθεπαδόηαλ ρώξνη εηδηθά γηα απηή ηε ρξήζε. Πξόθεηηαη γηα ηεηξάγσλεο ή
καθξόζηελεο θηηζηέο ζήθεο κέζα ζηηο νπνίεο βξέζεθαλ αλαθαηεκέλα πνιιά νζηά θαη αξθεηά
επξήκαηα/θηεξίζκαηα.
Ο εληαθηαζκόο είλαη ν κνλαδηθόο ηξόπνο ηαθήο ζηελ βπδαληηλή
Θεζζαινλίθε. Οη θαύζεηο έρνπλ εγθαηαιεηθζεί από ηελ παιαηνρξηζηηαληθή επνρή θαζώο νη
αληηιήςεηο ηνπ ρξηζηηαληζκνύ δεκηνύξγεζαλ ζηνπο πηζηνύο ηελ πεπνίζεζε όηη ε θαύζε ζα
ηνπο ζηεξνύζε ηελ ζσηεξία θαη αλάζηαζε ηνπο. Γπηπιένλ έληνλε ήηαλ θαη ε αλάγθε λα
μεθύγνπλ θαη λα δηαρσξηζηνύλ από ηηο ζπλήζεηεο ησλ εζληθώλ πνπ ρξεζηκνπνηνύζαλ ηελ
θαύζε πνιύ ζπρλά. Ο πξνζαλαηνιηζκόο απνηειεί βαζηθή θξνληίδα ησλ πηζηώλ, σζηόζν ζε
θάπνηεο πεξηπηώζεηο παξαηεξείηαη κηα ραιαξόηεηα σο πξνο απηή ηε αξρή θαζώο ν ρώξνο
ήηαλ πεξηνξηζκέλνο θαη ε αλάγθε γηα ηαθή όζν ην δπλαηό πην θνληά ζην λαό ηζρπξόηεξε.
Οη λεθξνί ηνπνζεηνύληαη πάληα ζε ύπηηα ζέζε κε ηα ρέξηα ζηαπξσκέλα είηε ςειά
ζην ζηήζνο είηε ζην ππνγάζηξην. ΢πρλά δηακνξθσλόηαλ πξνζθέθαιν από κηα θεξακίδα ή
πέηξα θαη ην θεθάιη θαιππηόηαλ από κία θεξακίδα. ΢ηελ πεξίπησζε ησλ ηάθσλ ζηελ
πιαηεία Κππξίσλ αγσληζηώλ (Α.2.3,) θάιππηαλ ηηο παιάκεο ησλ λεθξώλ κε πιηζηά. Η
παξνπζία θαξθηώλ ππνδειώλεη όρη κόλν ηε ρξήζε θνξείσλ γηα ηε κεηαθνξά ησλ λεθξώλ,
ελώ ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθό απνηειεί ε ηαθή γπλαίθαο κέζα ζε δύν ιεπηά ζηξώκαηα
αζβέζηε.
΢ε όινπο ηνπο ηάθνπο πνπ έρνπλ εληνπηζζεί θαη εξεπλεζεί ζε ηεξνύο λανύο θαη κνλέο
είλαη ειάρηζηεο νη απνθιεηζηηθέο ηαθέο. Οη αλαθνκηδέο είλαη ζηαζεξή πξαθηηθή γηα ηελ
εμνηθνλόκεζε ρώξνπ θαζώο θαη ηα νζηενθπιάθηα ε ρξήζε ησλ νπνίσλ θαζηεξώλεηαη
ζηαδηαθά όζν απμάλνληαη νη αλάγθεο. Οη ηύπνη ησλ ηάθσλ πνπ θηινμελνύλ αλαθνκηδέο
είλαη νη πην ζηαζεξνί θαη καθξνβηόηεξνη ιόγσ θαηαζθεπήο θακαξνζθεπείο θαη
θηβσηηόζρεκνη. Οη αλαθνκηδέο θαη ε κεηαθνξά ησλ ιεηςάλσλ αξρηθά απαηηνύζαλ ηελ
έγθξηζε ηνπ απηνθξάηνξα ζηελ ζπλέρεηα όκσο ε δηαδηθαζία απινπνηήζεθε θαη γηλόηαλ
ειεύζεξα κε ζθνπό ηελ εμαζθάιηζε ειεύζεξσλ ρώξσλ ηαθήο.
Η θηέξηζε ησλ ηαθώλ απνηειεί έλα έζηκν πνπ ζπλδέεηαη θαηά βάζε κε ηνπο
εζληθνύο θαη κηα ζπλήζεηα πνπ θαη νη εθθιεζηαζηηθνί παηέξεο πξνζπαζνύλ λα απνβάιινπλ
από ηνπο πηζηνύο πνπ όκσο βαζεηά επεξεαζκέλνη από ηε δηαρξνληθόηεηα ηνπ εζίκνπ δε
δείρλνπλ δηάζεζε λα ηελ απνρσξηζηνύλ. Η εύξεζε αγγείσλ ζε ρξηζηηαληθνύο ηάθνπο

196
εξκελεύεηαη από ηνπο εξεπλεηέο πάληα ζε ζρέζε κε έζηκα πνπ αθνξνύλ ηνλ εληαθηαζκό
ησλ λεθξώλ θαη όρη θαηά αλάγθε ηελ θηέξηζε.
Η ηνπνζέηεζε πήιηλσλ αγγείσλ είλαη ε πην δηαδεδνκέλε θαη επξέσο θαζηεξσκέλε
από ηελ αξραηόηεηα θαη ζρεηίδεηαη κε ηε ρξήζε ησλ αγγείσλ γηα ηηο πξνζθνξέο, ηα
αξσκαηηθά ιάδηα θαη ηα λεθξόδεηπλα. Δελ βξίζθνληαη αγγεία ζε όινπο ηνπο ηάθνπο ελώ ηηο
πεξηζζόηεξεο θνξέο νη αλαζθαθείο θάλνπλ απιή αλαθνξά θαη είλαη θεηδσινί ζηα ζηνηρεία
πνπ δίλνπλ ζρεηηθά θαη κε ην είδνο ησλ αγγείσλ αιιά θαη ηε ζέζε ζηελ νπνία βξέζεθαλ.
Πεξηζζόηεξν δηαδεδνκέλε είλαη ε ρξήζε εκηζθαηξηθώλ θαη θσδσλόζρεκσλ θνππώλ,
ιαγήλσλ θαη γεληθά ζθεύε θαζεκεξηλήο ρξήζεο πνπ αλήθαλ ζηε ζπληξηπηηθή πιεηνλόηεηά
ηνπο, ζε ηύπνπο γλσζηνύο ησλ εξγαζηεξίσλ ηεο Θεζζαινλίθεο.
Σνπνζεηνύληαη ζηνλ ειεύζεξν ρώξν αξηζηεξά από ην θεθάιη θαηά κήθνο ηεο
εμσηεξηθήο πιεπξάο ησλ ρεξηώλ θαη γύξσ από ηα άθξα ησλ πνδηώλ ζπλήζσο
αλεζηξακκέλα. ΢πλήζεηα πνπ ζρεηίδεηαη κε δεηζηδαηκνλίεο απνηεινύλ ηα ζξαπζκέλα αγγεία
ζηα πόδηα θαη ην θεθάιη ηνπ λεθξνύ. Παξάιιεια αξθεηέο ηαθέο ζπλνδεύνληαη από
λνκίζκαηα, θαη πξνζσπηθά αληηθείκελα ησλ λεθξώλ. Από ηα λνκίζκαηα πνπ έρνπλ βξεζεί
παξαηεξείηαη ζε κηα πεξίπησζε όηη ην λόκηζκα είρε ηνπνζεηεζεί ζην ζηόκα ηνπ λεθξνύ.
΢ην βόξεην ηείρνο ηεο αθξόπνιεο ζηνπο επί ηνπ θνκβηθνύ Π13 βξέζεθαλ 47 ράιθηλα ηξαρέα
λνκίζκαηα απισκέλα ζε όιν ην κήθνο ηνπ ζθειεηνύ ηα νπνία θαίλεηαη πσο δελ απνηεινύλ
απόθξπςε, αιιά ηαθηθό έζηκν θαηάζεζεο λνκηζκάησλ πξνο ηηκή ηνπ λεθξνύ.
΢πρλά ηηο ηαθέο ζπλνδεύνπλ θνζκήκαηα εγθόιπηα, ελώηηα, πεξηβξαρηόληα θαη
θνκβία. Υαξαθηεξηζηηθό εύξεκα είλαη ηα ππνιείκκαηα δέξκαηνο από παπνύηζηα θαη
θνξδόληα ζηα ρέξηα πξνθαλώο από ην έλδπκα ηνπ λεθξνύ πνπ ζπρλά απνηεινύζαλ ιόγσ
ζύιεζεο ηνπ ηάθνπ θαζώο ήηαλ πινύζηα θαη κεηαμσηά.
Γιάρηζηα γπάιηλα αγγεία έρνπλ βξεζεί θαη θαζόινπ ιύρλνη πνπ ε ρξήζε ηνπο είρε
απαγνξεπηεί από ηηο αξρέο ηνπ 4νπ αηώλα θαη γηα απηό θαζηεξώζεθε ε ρξήζε ησλ θεξηώλ
όπσο θαίλεηαη θαη από ηελ εηθνλνγξαθία ηεο επνρήο.
Σεθκήξηα ζρεηηθά κε ηελ ηέιεζε λεθξνδείπλσλ πάλσ ζηνπο ηάθνπο έρνπλ εληνπηζηεί
ζηελ αλαζθαθηθή έξεπλα ηνπ νηθνπέδνπ ζηελ Βαιασξίηνπ 27 (Α.2.1.). Πξόθεηηαη γηα κία
πξόρεηξα θαηαζθεπαζκέλε εζηία κε παρύ ζηξώκα θαύζεο θαη νζηά πηελώλ.
Όζνλ αθνξά ζην ηππηθό ηεο ηαθήο ηελ Βπδαληηλή πεξίνδν ζηε Θεζζαινλίθε
δηαπηζηώλνπκε όηη ν ρξηζηηαληζκόο δαλείζηεθε πνιιά ζηνηρεία πνπ αλάγνληαη ζηα νκεξηθά
ρξόληα θαη ηελ θιαζζηθή αξραηόηεηα θαη ηα κεηέηξεςε ζύκθσλα κε ηηο δηθέο ηνπ

197
αληηιήςεηο. ΢ε γεληθέο γξακκέο δηαηεξήζεθε ην ηππηθό ηεο ηαθήο ηνπ ξσκατθνύ θόζκνπ
όπσο ην πιύζηκν, ην ζηόιηζκα θαη ηελ πξόζεζε ηνπ λεθξνύ . Αθνινπζνύζε ε εθθνξά θαη ε
καπξνθνξία ησλ ζπγγελώλ, ν έπαηλνο ηνπ λεθξνύ θαη ε παξακπζία, ν εληαθηαζκόο, ν
θαζαξκόο κε λεξό θαη ην πεξίδεηπλν κεηά ηελ θεδεία. Τπνρξεσηηθά ήηαλ θαη ηα κλεκόζπλα
αλά ηαθηά ρξνληθά δηαζηήκαηα.
Η ζύγθξνπζε ηνπ παιηνύ θόζκνπ, κε ηηο ηζρπξέο θαηαβνιέο ηεο αξραηόηεηαο θαη ηνπ
λένπ κε ηελ επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνύ δηαθαίλεηαη ζηα θείκελα ησλ Γθθιεζηαζηηθώλ
Παηέξσλ θαη ηηο παξαηλέζεηο ηνπο πξνο ηνπο πηζηνύο λα απαιιαγνύλ από ηηο ζπλήζεηεο
ησλ εζληθώλ. Αλαζθαθηθά, ηα επξήκαηα απνηππώλνπλ ηηο αιιαγέο πνπ ζπληεινύληαη ζηηο
ηαθηθέο πξαθηηθέο θαη απνδεηθλύνπλ κε εκπεξηζηαησκέλν ηξόπν ηηο ζαξσηηθέο επηδξάζεηο
ηεο λέαο ζξεζθείαο ζηε δσή ησλ αλζξώπσλ. Γγθαηαιείπνληαη νη λεθξνπόιεηο εθηόο ησλ
ηεηρώλ θαη νη ηαθέο νξγαλώλνληαη πιένλ εληόο ησλ ηεηρώλ ζηα όξηα Βπδαληηλώλ λαώλ θαη
κνλώλ ηόζν εληόο ησλ θηηξίσλ όζν θαη πεξηκεηξηθά ζηηο απιέο ηνπο. Οη ηύπνη ησλ ηάθσλ
δηαθνξνπνηνύληαη θαζώο πηνζεηνύληαη απινύζηεξεο κνξθέο θαηαζθεπαζηηθά πνπ δελ
δηαθνζκνύληαη κε ηνηρνγξαθίεο θαη άιια ζηνηρεία. Ππθλώλνπλ ηδηαίηεξα νη αλαθνκηδέο θαη
θαζηεξώλεηαη ε ρξήζε ησλ νζηενθπιάθησλ. Η θηέξηζε ησλ λεθξώλ δηαθνξνπνηείηαη θαη είηε
εγθαηαιείπεηαη είηε παίξλεη κηα πεξηζζόηεξν απιή κνξθή αθνινπζώληαο ηηο επηηάζεηο ηηο
ρξηζηηαληθήο δηδαζθαιίαο.
Με ηελ πηώζε ηεο Θεζζαινλίθεο ζηνπο Οζσκαλνύο κηα λέα επνρή μεθηλά γηα
ηελ πόιε θαη ηηο ζπλήζεηεο ηεο ηαθηθέο θαη κε. Μεηαβπδαληηλέο ηαθέο εληνπίδνληαη εληόο
ηεο πόιεσο ζε λανύο θαη κνλέο πνπ νη θαηαθηεηέο παξαρώξεζαλ ην ζρεηηθό δηθαίσκα,
όπσο ηνλ Άγην Γεώξγην ζηελ Ρνηόληα αιιά θαη εθηόο ησλ ηεηρώλ ζε ρώξνπο
παιαηνρξηζηηαληθώλ λεθξνηαθείσλ θαη ζηελ αλαηνιηθή θαη ζηελ δπηηθά λεθξόπνιε. Πην
ζπγθεθξηκέλα ζηελ ζπκβνιή ησλ νδώλ Καπάηνπ- Ιβάλσθ-Γαιαλάθε κέζα ζηνπο
παιαηνρξηζηηαληθνύο ηάθνπο αλνίρηεθαλ ιάθθνη κε πξνζαλαηνιηζκό Α-Δ ρσξίο
πξνζθέθαιν θαη κε ηα ρέξηα παξάιιεια κε ην ζώκα. Πξόζθαηα ε αξραηνινγηθή έξεπλα ζηα
πιαίζηα ησλ εξγαζηώλ γηα ην Μεηξό Θεζζαινλίθεο ζην ύςνο ηνπ μελνδνρείνπ «ΚΑΦΗ΢»
έθεξε ζην θώο ιαθθνεηδείο ηαθέο πνπ ρξνλνινγνύληαη ζηα κέζα ηνπ 15νπ αηώλα κε ηνπο
λεθξνύο ηνπνζεηεκέλνπο ζηνλ άμνλα ΒΑ-ΝΔ, θαη κε ηελ θεθαιή ζπλήζσο ζηξακκέλε ζηα
δεμηά. Αλαγλσξίδνληαη ηκήκαηα μύινπ από ην θέξεηξν ησλ λεθξώλ. Οη ηαθέο ήηαλ
ζπλήζσο θηεξηζκέλεο κε λνκίζκαηα, ελώ ζε δύν πεξηπηώζεηο ηνλ λεθξό ζπλόδεπε ζηδεξέλην
εγρεηξίδην. ΢ηνλ πνιενδνκηθό ηζηό ε έξεπλα απνθάιπςε ζηε ζπκβνιή ησλ νδώλ Δεκεηξίνπ

198
Πνιηνξθεηνύ θαη Πεξζέσο ηξείο ιαθθνεηδείο ηάθνπο ηνπ 15νπ- 16νπ αηώλα κε ηνπο λεθξνύο
ζε ύπηηα ζέζε θαη πξνζαλαηνιηζκό Α-Δ πνπ ζπλνδεπόηαλ από ράιθηλα λνκίζκαηα,
ζξαύζκαηα γπάιηλνπ αγγείνπ θαη ράιθηλν πεξίαπην.
Η θαηάθηεζε ηεο πόιεο από ηνπο Οζσκαλνύο ζα επεξεάζεη ηελ εμέιημε ησλ
ηαθηθώλ εζίκσλ πνπ έρνληαο σο βάζε θπξίσο ην Βπδάληην ζα κπνιηαζηεί κε ηηο ζπλήζεηο
ησλ κνπζνπικάλσλ θαη ζα νδεγήζεη ζηε δεκηνπξγία ησλ λενειιεληθώλ εζίκσλ. ΢ήκεξα, κε
ηε ζεηξά ηνπο, ε παγθνζκηνπνίεζε θαη ν ζύγρξνλνο ηξόπνο δσήο, δεκηνπξγνύλ λέεο „κόδεο‟
θαη αιιάδνπλ δεδνκέλα θαη ζπλήζεηεο αηώλσλ.

199
2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΧ΢ ΣΗΝ ΟΦΙΜΗ ΑΡΥΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ.1

Γηθ.α,β,γ,δ, Πξόηαζε ηεο πνιενδνκηθήο εμέιημεο ηεο Θεζζαινλίθεο

από ηελ ίδξπζή ηεο έσο ηνλ 3ν αηώλα, (Αδάκ-Βειέλε 2001, 15-16,
εηθ. 153-156).
 2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΧ΢ ΣΗΝ ΟΦΙΜΗ ΑΡΥΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ.2

Γηθ. α, Υείκαξξνη ησλ πεξηνρώλ εθηόο ησλ ηεηρώλ ηεο Θεζζαινλίθεο (Παπαγηαλλόπνπινο Α. Ιστορία
της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1995, σελ.21)

Γηθ.γ, Αληιηνζηάζην ΟΤΘ ηάθνη θαη αγσγνί (Μαξθή Γηθ. β. Αλαηνιηθό λεθξνηαθείν Ννζνθνκείν Άγηνο
2006, ζρ..) Δεκήηξηνο θάηνςε αλαζθαθήο. Μλεκεηώδεο
πξόζβαζε, εξγαζηεξηαθό θηίζκα θαη θηλζηέξλα.
(Μαξθή 2006, ζρ.15)
 2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΧ΢ ΣΗΝ ΟΦΙΜΗ ΑΡΥΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ. 3

Γηθ.α, Οδόο Μαλίθα 14 Δπηηθό Γηθ. β, Σνηρνγξαθία κε ην ζύκβνιν ηνπ ζηαπξνύ από ην
λεθξνηαθείν ηξαπεδηόζρεκνη ηάθνη αλαηνιηθό λεθξνηαθείν (Σζηγαξίδα, 1972, πηλ. 510γ)
(Μαξθή 2006, ζρ.5)

Γηθ.γ, Δεκνζζέλνπο 7 δπηηθό

λεθξνηαθείν ηκήκα ηεο cella (Μαξθή
2006, ζρ.8)
 2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΧ΢ ΣΗΝ ΟΦΙΜΗ ΑΡΥΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ.4

Γηθ.α, Δπηηθό λεθξνηαθείν Οδόο Δεκνζζέλνπο

8 ηαθηθό ζπγθξόηεκα αξ.4 ζρεδηαζηηθή
απνθαηάζηαζε (Μαξθή 2006 ζρ.43).

Γηθ.β, δπηηθό λεθξνηαθείν, νδόο Καιιηζέαο

πεληάθνγρν Mαξηύξην θαη ηάθνη (Μαξθή
2006, ζρ.32).

Γηθ.γ, Οδόο Μαξγαξνπνύινπ 20, αςίδα θαη ηάθνη

(Μαθξνπνύινπ 1995, ζρ.10)
 2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΧ΢ ΣΗΝ ΟΦΙΜΗ ΑΡΥΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ. 5

Γηθ.α, Γηθόλα α Aλαηνιηθό λεθξνηαθείν θεξακνζθεπείο θαιπβίηεο

(Σζηκπίδνπ απισλίηε 2002, εηθ.2).

Γηθ. β, Aλαηνιηθό λεθξνηαθείν Κηβσηηόζρεκνη

θακαξνζθεπείο θαη ζαξθνθάγνη ζην ρώξν ηεο
παλεπηζηεκηνύπνιεο (Σζηκπίδνπ – Απισλίηε
2002, εηθ.3)

Γηθ.γ, Aηηηθή ζαξθνθάγνο κε

ακαδνλνκαρία (Σζηκπίδνπ[-
Απισλίηε 2002, εηθ.4)
 2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΩ΢ ΣΗΝ ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ.6

Εικ. α Οδός Μελενίκου τομή βωμόσχημων

τάφων με πήλινο σωλήνα χωών (Tσιμπίδου
αυλωνίτη 2002, σχ.1)

Γηθ.β, οδός θάζηρφλ θάηουε θαη ηοκή ηφλ ηάθφλ (Μαρθή 2006 ζτ.19)

Γηθ.γ, περηοτή θοισκβεηερίοσ θάηουε

λεθροηαθείοσ (Σζηγαρίδας 1972, πηλ.
509α, )
 2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΩ΢ ΣΗΝ ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΣΗΣΑ

Πηλ. 7

ες
Γηθ. α, Οδός 3 ΢επηεκβρίοσ καρηύρηο θαη ηάθοη (Μαρθή 2006, ζτ.35)

Γηθ. β, Κοηκεηερηαθή Βαζηιηθή ΢ηληρηβάλη (Παηζίδοσ- Βαζηιεηάδοσ- Κφλζηαληηλίοδσ 2009, ζτ.4)

 2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΩ΢ ΣΗΝ ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ.8

Γηθ. α Άγηος Γεώργηος- Ροηόληα θάηουε

(Μοσηζόποσιος 2013 εηθ.10)

Γηθ. β, Κακαροζθεπείς ηάθοη

(΢φηερίοσ&΢φηερίοσ 1952, πηλ.26β)

Γηθ.γ, Σοπογραθηθό ηες αλαζθαθής

ζηελ πιαηεία Δηοηθεηερίοσ
(Καλολίδες ,1994 ζτ. 19)
 2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΩ΢ ΣΗΝ ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ. 9

Γηθ.α Σοπογραθηθό ηες αλαζθαθής ζηε

ζηοά Χορηηάηε όποσ δηαθρίλεηαη ηο
αυηδφηό θηίζκα (Μαθροπούιοσ 1988, ζτ.2)

Γηθ. γ, Κακαροζθεπείς Πύργος Σρηγφλίοσ (Σζηγαρίδας,

1973, πηλ. 440 α)
Γηθ. β Οδός Κίηροσς Νηθοιάοσ Γπηζθόποσ
Κάηουε αλαζθαθής (Παπαδώηοσ 1994,
ζτ.34)

Γηθ.δ, Πύργος Σρηγφλίοσ αλαηοιηθό ηείτος (Σζηγαρίδας, 1973

:ζτ.1)
 2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΩ΢ ΣΗΝ ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ.10

Γηθ. α, Σάθος ηες κεγάιες θόγτες (Αζαλαζίοσ 2015, θφη.22)

Γηθ. γ ηοκή ηοσ ηάθοσ (Αζαλζζίοσ

2015 ζτ.7)

Γηθ. β, Κάηουε ηοσ ηάθοσ (Αζαλαζίοσ 20015 ζτ.6)

Γηθ. δ, Σοητογραθία ζηολ βόρεηα ηείτο ηοσ ηάθοσ (Αζαλαζίοσ, 2015, ζτ.8).
2. ΟΙ ΝΓΚΡΟΠΟΛΓΙ΢ ΣΗ΢ ΘΓ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢ ΓΩ΢ ΣΗΝ ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΣΗΣΑ

ΠΙΝ. 11

Γηθ. α,β,γ Πιαηεία Δηθαζηερίφλ επηγραθές θαη

παραζηάζεης ταραγκέλες ζηοσς ηάθοσς
(Παπαδοπούιοσ 1963, ζτ.2-6)
 3. ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΣΓΚΜΗΡΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8ν ΓΩ΢ ΣΟΝ 14ν

ΠΙΝ. 12

Γηθ.α, Θέζεηο εληνπηζκνύ ηάθσλ ηεο Γηθ.β, Θέζεηο εληνπηζκνύ ηάθσλ ηεο
“ζθνηεηλήο πεξηόδνπ” (google my map, Mέζεο πεξηόδνπ, (google my map,
Mantazi Domna). Mantazi Domna).

Γηθ.γ, Θέζεηο εληνπηζκνύ ηάθσλ ηεο Ύζηεξεο πεξηόδνπ,

(google may map, Mantazi Domna).
 3. ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΣΓΚΜΗΡΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8ν ΓΩ΢ ΣΟΝ 14ν

ΠΙΝ. 13

Γηθ. α, Δηαζπνξά ηαθώλ ζε γλσζηνύο λανύο θαη κνλέο

(google me map Mantazi Domna).

Γηθ.β, Λαθθνεηδείο ηαθέο ζηελ πιαηεία

Κππξίσλ Αγσληζηώλ/ Δηνηθεηεξίνπ
(Καλνλίδεο 1993, εηθ.7).

Γηθ.γ, Λαθθνεηδείο ηάθνη ζηνλ ζηαζκό Αγίαο

΢νθίαο ηνπ Μεηξό Θεζζαινλίθεο (Παηζίδνπ-
Βαζηιεηάδνπ- Κσλζηαληηλίδνπ, 2010, εηθ.15).

Γηθ.δ, Λαθθνεηδείο ηαθέο ζηελ πιαηεία

Κππξίσλ Αγσληζηώλ /Δηνηθεηεξίνπ
(Καλνλίδεο 1999, εηθ.5).
 3. ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΣΓΚΜΗΡΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8ν ΓΩ΢ ΣΟΝ 14ν

Πηλ.14

Γηθ.α, θηβσηηόζρεκνη ηάθνη ζηελ

πιαηεία θππξίσλ αγσληζηώλ/
Δηνηθεηεξίνπ (Καλνλίδεο 1990, εηθ.4).

Γηθ. β, Οδόο Οιπκπηάδνο θηβσηηηόζρεκνο ηάθνο

(Καλνλίδεο 1998, εηθ7).

Γηθ. δ, θηβσηηόζρεκνη ηάθνη ζηε κνλή Βιαηάδσλ

(Μαθξνπνύινπ 1985b, ζρ.10).

Γηθ.γ, θηβσηηόζρεκνο ηάθνο ζηνλ

ηεξό λαό Αγίνπ Γεσξγίνπ/ Ρνηόληα
(Μνπηζόπνπινο, 2013, εηθ.358).
 3. ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΣΓΚΜΗΡΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8ν ΓΩ΢ ΣΟΝ 14ν

Πηλ.15

Γηθ.α, πιηλζόρηηζηνο θακαξνζθεπήο ζηελ

νδό Λακπνπζηάδνο (Καλνλίδεο 1997,
πηλ.239β).

νπ
Γηθ.β, Κακαξνζθεπήο ηνπ 8
αηώλα ζηνλ Άγην Δεκήηξην

Γηθ.γ , θακαξνζθεπείο ηάθνη ζηελ

νδό Οιπκπηάδνο 95 (Καλνλίδεο
1998, εηθ.5)
 3. ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΣΓΚΜΗΡΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8ν ΓΩ΢ ΣΟΝ 14ν

ΠΙΝ.16

Γηθ. α, Καηόςεηο θαη ηνκέο αξθνζνιίσλ ζηνλ

ηεξό λαό Σαμηαξρώλ (Ξπγγόπνπινο 1952, εηθ.8)

Γηθ.β, Οδόο Μνζθώθ 18 ύπηηα ζηάζε

Γηθ.α, Οδόο Μνζθώθ Άπνςε ηεο αλαζθαθήο όπνπ δηαθξίλνληαη νη
ζθειεηνύ κε ηα ρέξηα ηνπνζεηεκέλα
ηαθέο (Χαηδεησαλλίδεο, Σζακίζεο, Δειεδεκεηξίνπ, 2010, εηθ.16) ε
κπξνζηά ζηε ιεθάλε (ΓΒΑ9 2001a, 15).

Γηθ.γ, αλαζθαθή ζηελ πιαηεία Κππξίσλ Γηθ.δ, Μνλή Βιαηάδσλ ηξόπνο ηνπνζέηεζεο
Αγσληζηώλ δηαθξίλνηαη ν ηξόπνο ηνπ ζθειεηνύ (Μαθξνπνύινπ 1985b, ζρ.4)
ηνπνζέηεζεο ησλ θεξακίδσλ ( Καλνλίδεο
1999, εηθ.5).
 3. ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΣΓΚΜΗΡΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8ν ΓΩ΢ ΣΟΝ 14ν

ΠΙΝ. 17

Γηθ.α, Ιεξόο λαόο Μεηακόξθσζεο ηνπ

΢σηήξνο( Κνπξθνπηίδνπ-Νηθνιαίδνπ 2008,
Γηθ.19).

Γηθ. β Ιεξόο λαόο Μεηακόξθσζεο ηνπ

΢σηήξνο (Κνπξθνπηίδνπ-Νηθνιαίδνπ2008,
Γηθ.24).

Γηθ.γ, Ιεξόο λαόο Μεηακόξθσζεο ηνπ

΢σηήξνο (Κνπξθνπηίδνπ-Νηθνιαίδνπ
2008, Γηθ.17).

Γηθ. δ, Ιεξόο λαόο Μεηακόξθσζεο ηνπ ΢σηήξνο

(Κνπξθνπηίδνπ-Νηθνιαίδνπ 2008, Γηθ.13)
 3. ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΣΓΚΜΗΡΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8ν ΓΩ΢ ΣΟΝ 14ν

ΠΙΝ. 18

Γηθ. α, Κεξακηθή, Ιεξά κνλή Βιαηάδσλ Γηθ. β,Κεξακηθή, Ιεξά κνλή

(Μαθξνπνύινπ 1985b, πηλ.6). Βιαηάδσλ (Μαθξνπνύινπ 1985b,
πηλ.5).

Γηθ.δ, θεξακηθή από ηηο αλαζθαθέο ζηνλ ηεξό λαό

Γηθ.γ, Σνκέο αγγείσλ, Ιεξά κνλή
Σαμηαξρώλ (Ξπγγόπνπινο 1965, πηλ.Β5).
Βιαηάδσλ, (Μαθξνπνύινπ 1985b,
ζρ.3.
 3. ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΣΓΚΜΗΡΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8ν ΓΩ΢ ΣΟΝ 14ν

ΠΙΝ. 19

Γηθ. α, Νόκηζκα, Ιεξόο λαόο Γηθ. β, Αγίαο ΢νθίαο κνηίβν πθάζκαηνο

Μεηακνξθσζεο ηνπ ΢σηήξνο (Ξπγγόπνπινο 1922-1925, εηθ.5).
(Κνπξθνπηίδνπ-Νηθνιαίδνπ 2008,
Γηθ.32)

Γηθ.γ, Νόκηζκα, Οδόο Απνζηόινπ

Παύινπ πάξνδνο α (Δνπγθέξε 1997,
α
πηλ. 256 )

Γηθ.ε, ΢ηαπξόο, Αγηαο ΢νθίαο, Μεηξό

Γηθ.δ, Βόξεηα ηείρε , νζηέηλνο ζηαπξόο, Θεζζαινλίθεο, (Παηζίδνπ-Βαζηιεηάδνπ,
(Παηζίδνπ-Χαηδεησαλλίδεο, 2009, εηθ.7) Κσλζηαληηλίδνπ 2010 εηθ.17).
 4. ΈΘΙΜΑ ΣΑΦΗ΢… ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑ

ΠΙΝ.20

Γηθ. α, Γστή υστορραγούληφλ ζηολ ασηοθράηορα Ρφκαλό, (Ιφάλλε ΢θσιίηδε, ΢ύλουης

ος
ηζηορηώλ, τεηρόγραθο Μαδρίηες, 12 αηώλας).

Γηθ. β, Η ζηηγκή ηοσ αποτφρηζκού, Θρήλος, Γηθ. γ, Σο κύρφκα ηοσ Ιεζού, Codex Pray,
ηοητογραθία, Άγηος Παληειεήκολας, Νερεδί, οσ
13 αηώλα.
ος
12 αη.
ος
Άγηος Παληειεήκολας, Νερεδί, 12 αηώλας

Γηθ. δ Σο «ζαββάλφκα» ηοσ λεθρού θαη ε πρόζεζε

ζηε λεθρηθή θιίλε, Ο ζάλαηος ηοσ Νάβαι, Biblioteca
ος
Γηθ.ε, Σο ιοσηρό θαη ηο ζαββάλφκα ηοσ
Vaticana, gr.333, 34V , 11 αηώλας). Ιεζού (θσιατηό κε ζθελές ηοσ πάζοσς,
Κραηηθό Μοσζείο Σέτλες ηες Γεφργίας, V-
ος
939/G-76-A, 11 αη.)
 4. ΈΘΙΜΑ ΣΑΦΗ΢… ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑ

ΠΙΝ.21

Γηθ. α, Η πρόζεζε ζηε λεθρηθή θιίλε όποσ δηαθρίλοληαη ηα αλακκέλα θερηά γύρφ από ασηή.
(Λεπηοκέρεηα από ηελ θοίκεζε ηοσ Οζίοσ Γθραίκ ηοσ ΢ύροσ, Βσδαληηλό θαη Χρηζηηαληθό
οσ
κοσζείο, αρ. αλη. ΒΧΜ 01545, κέζα 15 αη. )

Γηθ. α,β, Μσροδοτεία γσάιηλα θαη πήιηλα από ηης αλαζθαθές

ηες Θεζζαιολίθες, α. Οδός Καζζάλδροσ 90 (Μαθροπούιοσ-
Σδηηδηκπάζε 1993, εηθ.14), β. Μολή Βιαηάδφλ (Μαθροπούιοσ
1985, πηλ.6).
 4. ΈΘΙΜΑ ΣΑΦΗ΢… ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑ

ΠΙΝ.22

Γηθ.α, κοηίβο από ύθαζκα ποσ βρέζεθε ζε ηάθο ζηολ λαό ηες
Αγίας ΢οθίας (Ξσγγόποσιος 1922-1925, εηθ.5)

Γηθ.β, Λεπηοκέρεηα γσλαίθες ζρελούλ κε ισηά

καιιηά θαη τησπούλ κε ηα τέρηα ηοσς ηο
πρόζφπο ηοσς (Ο ζάλαηος ηες λοζοθόκας ηες
Ρεβέθθας Δεββώρας, τεηρόγραθο Γέλεζε
ος
Βηέλλες, Theol.gr.31 13V, 6 αηώλας).

Γηθ.γ, Η θεδεία ηοσ Ιαθώβ,

Λεπηοκέρεηα από ηολ ζρήλο
(τεηρόγραθο Γέλεζε Βηέλλες,
ος
Theol.gr.31 24V, 6 αηώλας).
 4. ΈΘΙΜΑ ΣΑΦΗ΢… ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑ

ΠΙΝ.23

ος
Γηθ.α, Η θεδεία ηοσ Ιζαάθ, (τεηρόγραθο Γέλεζε Βηέλλες, Theol.gr.31 14r, 6 αηώλας)

Γηθ. β, Αλαθοκηδή ηφλ ηερώλ ιεηυάλφλ ηοσ

Ιφάλλοσ ηοσ Χρσζοζηόκοσ ζηο λαό Αγίφλ
Αποζηόιφλ Κφλζηαληηλοσπόιεφς (Μελοιόγηο
Βαζηιείοσ Β', θώδηθας vat . Gr. 1613, Βαηηθαλή
Βηβιηοζήθε, 11ος)

Γηθ.γ Η κεηαθοκηδή ηφλ ιεηυάλφλ ηοσ

Αγίοσ Νηθοιάοσ. (Μοσζείο Ιζηορίας
ηες ΢αλόθ ηες Ποιφλίας, 17ος αη.
 4. ΈΘΙΜΑ ΣΑΦΗ΢… ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑ΢ΚΑΦΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑ

ΠΙΝ.24

Γηθ.α, Η θεδεία ηοσ Ιαθώβ, (τεηρόγραθο Γέλεζε Βηέλλες,

ος
Theol.gr.31 24V, 6 αη.).

Γηθ.β, Παράζηαζε λεθρόδεηπλοσ,

(Σάθος αρηζ. 92, δσηηθός ηοίτος
Μαρθή 2006 ζτ.74)

Γηθ. γ, Παράζηαζε λεθρόδεηπλοσ (Σάθος αρηζ.93,

δσηηθός ηοίτος, Μαρθή 2006,ζτ.75)
 ΤΑΦΟΙ ΚΑΙ ΤΑΦΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
(8Οσ-14Οσ)

ΑΝΑ΢ΚΑΦΗ ΢ΤΝΟΛΟ ΣΑΦΩΝ ΣΤΠΟΛΟΓΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗ΢Η

Α.1. Σε γνωστούς ναούς και μονές

Α.1.1. Ζεξόο Καόο Αγίνπ Δεκεηξίνπ 35 κιβωτίοςχημοι, καμαροςκεπείσ Παλαιοχρ./Μεταβ./ Μζς./ Φςτερ.

Α.1.2. Ζεξόο Καόο Αγίνπ Γεωξγίνπ/Ρνηόληα 29 καμαροςκεπείσ, κιβωτιόςχημοι, λακκοειδείσ Παλαιοχρ./Μεταβ./ Μζς./ Φςτερ.

Α.1.3. Ζεξόο Καόο Αγίαο ΢νθίαο 10 κιβωτιόςχημοι, ςαρκοφάγοι Μζς./Φςτερ.

Α.1.4. Ζεξά Ινλή Αγίαο Θενδώξαο άγνωςτοσ καμαροςκεπείσ, κιβωτιόςχημοι, καλυβίτεσ Φςτερ.
Ζεξόο Καόο Ιεηακόξθωζεο ηνπ
Α.1.5. ΢ωηήξνο 11 κιβωτιόςχημοι, κεραμοςκεπήσ Φςτερ.

Α.1.6. Ζεξόο Καόο Αγίνπ Παληειεήκνλα 7 λακκοειδείσ, κεραμοςκεπήσ, κιβωτιόςχημοσ Φςτερ.

Α.1.7. Ζεξόο Καόο Αγίνπ Κηθνιάνπ Οξθαλνύ 8 κιβωτιόςχημοι Φςτερ.

Α.1.8. Ζεξόο Καόο Σαμηαξρώλ άγνωςτοσ αρκοςόλια Φςτερ.

Α.1.9. Ζεξόο Καόο Παλαγηάο Χαιθέωλ άγνωςτοσ αρκοςόλιο, λακκοειδείσ Μζς./Φςτερ.

Α.1.10. Πεξηνρή Πξνθήηε Ειία 3 κιβωτιόςχημοι Μζς.

Α.1.11. Ζεξά Ινλή Βιαηάδωλ 19 κιβωτιόςχημοι Φςτερ.

Α.1.12. Ζεξά Ινλή Θαηόκνπ 7 καμαροςκεπείσ Φςτερ.

 ΤΑΦΟΙ ΚΑΙ ΤΑΦΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
(8Οσ-14Οσ)

ΑΝΑ΢ΚΑΦΗ ΢ΤΝΟΛΟ ΣΑΦΩΝ ΣΤΠΟΛΟΓΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗ΢Η

Α.2. ΢ε άγνωστους ναοφς και μονές

λακκοειδείσ, κιβωτιόςχημοι, καμαροςκεπήσ,
Α.2.1. Οδόο Βαιαωξίηνπ 27 78 ςαρκοφάγοσ Φςτερ.

Α.2.2. Οδόο Βύδαληνο 12 4 κιβωτιόςχημοι, αβαθήσ λακκοειδήσ Μετάβ.

Πιαηεία Ηππξίωλ Αγωληζηώλ –
Α.2.3. Δηνηθεηεξίνπ 113 λακκοειδείσ, κιβωτιόςχημοι Φςτερ.

Α.2.4. Οδόο Αξκαηωιώλ 14-16 5 Λαξευμζνοι ςτο βράχο με κάλυψη Φςτερ.

΢ηνά Χνξηηάηε (Ιελειάνπ- Γγλαηίαο-
Α.2.5. Ιεηξνπνιίηνπ Γελλαδίνπ) 17 καμαροςκεπείσ, κιβωτιόςχημοι, λακκοειδείσ Φςτερ.

Α.2.6. Οδόο Οιπκπηάδνο 95 72 καμαροςκεπείσ, κιβωτιόςχημοι, λακκοειδείσ Φςτερ.

Α.2.7. Οδόο Ηαζζάλδξνπ 90 24 κιβωτιόςχημοι, καμαροςκεπείσ Μεταβ./Φςτερ.

Οδόο Θεζέωο 6 θαη
Α.2.8. Ηωλζηαληαθνπνύινπ 31 λακκοειδείσ, καμαροςκεπείσ, κιβωτιόςχημοι Μζς./Φςτερ.

Α.2.9. Οδόο Αξάρζνπ θαη Ιαθξπγηάλλε 7 καμαροςκεπείσ Μετάβ.

Οδόο Ηωλζηαληαθνπνύινπ θαη
Α.2.10. Σδαρείια 10 κιβωτιόςχημοι, λακκοειδείσ Μετάβ.
Οδόο Αγάζωλνο θαη Θεωλίδα
Α.2.11. ΢παξηηάηε 2 κεραμοςκεπείσ Μετάβ.

Α.2.12. Πεξηνρή Ηνιπκβεηεξίνπ άγνωςτοσ καμαροςκεπείσ Μζς.

Α.2.13. Οδόο 3εο ΢επηεκβξίνπ 1 καμαροςκεπήσ Μετάβ.

 ΤΑΦΟΙ ΚΑΙ ΤΑΦΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
(8Οσ-14Οσ)

ΑΝΑ΢ΚΑΦΗ ΢ΤΝΟΛΟ ΣΑΦΩΝ ΣΤΠΟΛΟΓΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗ΢Η

Β.1. Σε ρωμαϊκές αρταιότητες

Οδόο Ζππνδξνκίνπ 1 θαη
Β.1.1. Ιαλνπζνγηαλλάθε 32 κιβωτιόςχημοι, κεραμοςκεπήσ Φςτερ.

Β.2. Σε παλαιοτριστιανικές οικίες

Β.2.1. Οδόο Ηάιβνπ 14 1 καλυβίτησ Μετάβ.

Β.2.2. Οδόο Αγίνπ Δεκεηξίνπ 26 θαη 28 2 λακκοειδείσ Μζς.

Β.2.3. Οδόο Θακπνπζηάδνπ 4 33 καμαροςκεπείσ, λακκοειδείσ Φςτερ.

Β.2.4. Οδόο Οιπκπηάδνο 53 10 λακκοειδείσ Φςτερ.

΢πκβνιή ηωλ νδώλ Γιαύθνπ θαη
Β.2.5. Οιπκπηάδνο 72 3 λακκοειδείσ Μζς.

Β.2.6. Οδόο Ηαξανιή θαη Δεκεηξίνπ 54 4 λακκοειδείσ Φςτερ.

Β.2.7. Οδόο Αξηζηίππνπ 4 άλω Θεζζαινλίθε 1 λακκοειδήσ Φςτερ.

Β.2.8. Οδόο Πξαζαθάθε 7 1 λακκοειδήσ

Β.2.9. Οδόο κνίξαξρνπ Δεκεηξίνπ Ηνπθίηζα 3 λακκοειδείσ, καμαροςκεπήσ

Β.2.10. Οδόο Ηίηξνπο Κηθνιάνπ Γπηζθόπνπ 6 11 λακκοειδείσ, καμαροςκεπείσ Φςτερ.

Β.2.11. Οδόο Απνζηόινπ Παύινπ- πάξνδνο Δ 4 κιβωτιόςχημοι Φςτερ.

Β.2.12. Οδόο Απνζηόινπ Παύινπ 37 7 λακκοειδείσ, κιβωτιόςχημοσ Φςτερ.

 ΤΑΦΟΙ ΚΑΙ ΤΑΦΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
(8Οσ-14Οσ)

ΑΝΑ΢ΚΑΦΗ ΢ΤΝΟΛΟ ΣΑΦΩΝ ΣΤΠΟΛΟΓΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗ΢Η

Β.2.13. Ηιεηζζέλνπο 5 θαη Οιπκπηάδνο 5 λακκοειδείσ Φςτερ.

Β.2.14. Οδόο Χείξωλνο ζηελ άλω πόιε 3 απλοί λάκκοι Μζς.

Β.2.15. Οδόο Ιειελίθνπ 9 2 οςτεοθήκεσ Φςτερ.

Β.3. Σε παλαιοτριστιανικούς βιοτετνικούς/εργαστηριακούς τώροσς κ.α.

΢πκβνιή πιαηείαο Δεκνθξαηίαο κε ηελ
Β.3.1. νδό Ινζθώθ 24 λακκοειδείσ Φςτερ.

Β.3.2. Οδόο Ινζθώθ 18 24 λακκοειδείσ Μζς.

Β.3.3. Οδόο Δεκεηξίνπ Πνιηνξθεηνύ 30 2 λακκοειδείσ, εχγυτριςμόσ

Β.3.4. Οδόο Οιπκπηάδνο 73 4 λακκοειδείσ Φςτερ.

Β.3.5. Οδόο Οπξαλίαο 3 21 λακκοειδείσ Φςτερ.

Β.3.6. Οδόο Γιαύθνπ 7 16 λακκοειδείσ Φςτερ.

Β.3.7. Οδόο ΢απθνύο θαη ΢αξαληόδα 1 λακκοειδήσ

΢πκβνιή ηωλ νδώλ Παπαξέζθα, Δάππα,
Β.3.8. Ιαθξπγηάλλε 1 κιβωτι΄ςοχημοσ Μεταβ.
 ΤΑΦΟΙ ΚΑΙ ΤΑΦΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
(8Οσ-14Οσ)

ΑΝΑ΢ΚΑΦΗ ΢ΤΝΟΛΟ ΣΑΦΩΝ ΣΤΠΟΛΟΓΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗ΢Η

Β.4. Στα τείτη

Β.4.1. Σξηγωληθόο πύξγνο Θηηαίαο πύιεο 8 λακκοειδείσ, καλυβίτησ Φςτερ.

Β.4.2. Βόξεηα ηείρε πόιεο 6 λακκοειδείσ, κιβωτιόςχημοι Φςτερ.

Γ.1. Σε άγνωστης τρήσης τώροσς

Γ.1.1. Αγίαο ΢νθίαο/ΙΓΣΡΟ Θεζζαινλίθεο άγνωςτοσ λακκοειδείσ Φςτερ.

Γ.1.2. Οδόο Φωηίνπ 5 8 κιβωτιόςχημοι, καμαροςκεπείσ Μζς.

Γ.1.3. Οδόο Αγάπεο άγνωςτοσ λακκοειδείσ, καμαροςκεπήσ

Χώξνο Αξηζηνηέιεηνπ Παλεπηζηεκίνπ
Γ.1.4. Θεζζαινλίθεο 24 κτιςτοί, λακκοειδείσ Μετάβ.

Γ.1.5. Οδόο Αρηιιέωο 11 35 λακκοειδείσ Παλαιοχρ./Μεταβ./ Μζς./ Φςτερ.

Γ.1.6. Ράπηε 34 17 καμαροςκεπείσ, κιβωτιόςχημοσ, καλυβιτήσ Μετάβ.

΢πκβνιή ηωλ νδώλ Ηαπάηνπ-Ζβάλωθ-
Γ.1.7. Γαιαλάθε 34 λακκοειδείσ Φςτερ.
 ΣΑΦΟΙ ΚΑΙ ΣΑΦΕ΢ ΣΗ΢ ΒΤΖΑΝΣΙΝΗ΢ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢
ΜΕΣΑΒΑΣΙΚΗ
ΠΕΡΙΟΔΟ΢/΢ΚΟΣΕΙΝΟΙ ΑΙΩΝΕ΢ ΜΕ΢ΟΒΤΖΑΝΣΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ΢
Α.1.1. Ιερόσ Ναόσ αγίου
Δθμθτρίου
Α.2.2. Οδόσ Βφηαντοσ
Α.2.7. Οδόσ Καςςάνδρου 90
Α.2.9. ΢υμβολι των οδών
Αράχκου και Μακρυγιάννθ
Α.2.10. Οδόσ
Κωνςταντοποφλου και
Σηαχείλα
Α.2.11. ΢υμβολι των οδών
Αγάκωνοσ και Λεωνίδα
΢παρτιάτθ
Α.2.13. 3θσ ΢επτεμβρίου
Β.2.1. Οδόσ Κάλβου 14
Β.3.8. ΢υμβολι των οδών
Παπαρζςκα, Ζάππα και
Εράςμουσ
Γ.1.6. Οδόσ Ράπτθ 34
Γ.1.4. Χώροσ Αριςτοτελείου
Πανεπιςτθμίου Θεςςαλονίκθσ Β.3.2. Οδόσ Μοςκώφ 18
(8Οσ- 14Οσ)
Α.1.1. Ιερόσ Ναόσ αγίου Δθμθτρίου Δθμθτρίου
Α.1.3. Ιερόσ ναόσ Αγίασ ΢οφίασ
Α..1.9. Ιερόσ Ναόσ Παναγίασ
Χαλκζων
Α.1.10. Ιερόσ Ναόσ Προφιτθ Ηλία
Α.2.1. Βαλαωρίτου 27
Α.2.8. Οδόσ Κωνςταντινουπόλεωσ
και Θθςζωσ 6
Α.2.12. Περιοχι Κολυμβθτθρίου
Β.2.2. Οδόσ Αγίου Δθμθτρίου 26
και 28
Β.2.5. ΢υμβολι των οδών Γλαφκου Α.1.9. Ιερόσ Ναόσ Παναγίασ
και Ολυμπιάδοσ 72
Β.2.14. Οδόσ Χείρωνοσ
Γ.1.2. Οδόσ Φωτίου
Τ΢ΣΕΡΟΒΤΖΑΝΣΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ΢
Α.1.1. Ιερόσ Ναόσ αγίου
Α.1.2. Ιερόσ Ναόσ Αγίου
Γεωργίου/ Ροτόντα
Α.1.3. Ιερόσ ναόσ Αγίασ ΢οφίασ
Α.1.4. Μονι Αγίασ Θεοδώρασ
Α.1.5. Ιερόσ Ναόσ
Μεταμόρφωςθσ του ΢ωτιροσ
Α.1.6. Ιερόσ Ναόσ Αγίου
Παντελειμονα
Α.1.7. Ιερόσ Ναόσ Αγίου
Νικολάου Ορφανοφ
Α.1.8. Ιερόσ Ναόσ Σαξιαρχών
Χαλκζων
Α.1.11. Ιερά Μονι Βλατάδων
Α.1.12. Ιερά Μονι Λατόμου
Α.2.1. Οδόσ Βαλαωρίτου
Α.2.3. Πλατεία Κυπρίων
Αγωνιςτών - Διοικθτθρίου
Α.2.4. Οδόσ Αρματωλών
Α.2.5. ΢τοά Χορτιάτθ
(Μενελάου-Εγνατίασ-
Μθτροπολίτου Γενναδίου)
Α.2.6. Οδόσ Ολυμπιάδοσ 95
 ΣΑΦΟΙ ΚΑΙ ΣΑΦΕ΢ ΣΗ΢ ΒΤΖΑΝΣΙΝΗ΢ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢
(8Οσ- 14Οσ)

ΜΕΣΑΒΑΣΙΚΗ
ΠΕΡΙΟΔΟ΢/΢ΚΟΣΕΙΝΟΙ ΑΙΩΝΕ΢ ΜΕ΢ΟΒΤΖΑΝΣΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ΢ Τ΢ΣΕΡΟΒΤΖΑΝΣΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ΢

Α.2.7. Οδόσ Καςςάνδρου

Α.2.8. Οδόσ
Κωνςταντινουπόλεωσ και
Θθςζωσ 6

Β.1.1. Οδόσ Ιπποδρομίου 1 και

Μανουςογιαννάκθ

Β.2.3. Οδόσ Λαμπουςιάδου

Β.2.4. Οδόσ Ολυμπιάδοσ 53

Β.2.6. Οδόσ Καραολι και

Δθμθτρίου 54

Β.2.7. Οδόσ Αριςτίππου 4

Β.2.10.Οδόσ Κίτρουσ Νικολάου

Επιςκόπου

Β.2.11. Οδόσ Αποςτόλου

Παφλου-πάροδοσ Δ

Β.2.12. Οδόσ Αποςτόλου

Παφλου 37

Β.2.13. Οδόσ Κλειςκζνουσ 5 και

Ολυμπιάδοσ

Β.2.15. Οδόσ Μελενίκου

Β.3.1. ΢υμβολι πλατείασ

Δθμοκρατίασ και οδόσ Μοςκώφ

Β.3.4. Οδόσ Ολυμπιάδοσ 73

Β.3.5. Οδόσ Ουρανίασ

Β.3.6. Οδόσ Γλαφκου 7

 ΣΑΦΟΙ ΚΑΙ ΣΑΦΕ΢ ΣΗ΢ ΒΤΖΑΝΣΙΝΗ΢ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢
(8Οσ- 14Οσ)

ΜΕΣΑΒΑΣΙΚΗ
ΠΕΡΙΟΔΟ΢/΢ΚΟΣΕΙΝΟΙ ΑΙΩΝΕ΢ ΜΕ΢ΟΒΤΖΑΝΣΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ΢ Τ΢ΣΕΡΟΒΤΖΑΝΣΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ΢

Β.4.1. Σριγωνικόσ Πφργοσ ςτθ

Λιταία Πφλθ

Β.4.2. Βόρεια Σείχθ Πόλθσ

Γ.1.1. ΢τακμόσ Αγίασ ΢οφίασ/

Μετρό Θεςςαλονίκθσ

Γ.1.5. Οδόσ Αχιλλζωσ 11

Γ.1.7. ΢υμβολι των οδών

Καπάτου - Ιβάνωφ-Γαλανάκθ