‫∗‬

‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺒﻮد ﻓﺎﺿﻠﻲ‬

‫اﺳﺘﺎدﻳﺎر زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه اﻟﺰﻫﺮا‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم در ﺷﻌﺮ و ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻈﻬﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ وﻳـﮋه و ﺻـﺪاي ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫ﻣﺘﻔﻜﺮان و ﺷﺎﻋﺮان ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دم ﻓﺮو ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻧﺎم او ﻣﻨﺘـﺸﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﭘﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻈﺎم ﻣﻜﺘـﺐ ﺗﻔﻜـﺮ ﺧﻴـﺎﻣﻲ‪،‬‬
‫اﺻﻮل و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر روش ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه‬
‫ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻧﻘﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ ﻣـﻮاد ﻣﻜﺘـﻮب و روﻳـﺪادﻫﺎي ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و روﺷـﻲ‬
‫ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳﺖ و ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻜﻴﻪ ﻛﺮدن ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﭘﺎﻳـﺎنﻧﻴﺎﻓﺘـﻪاي‬
‫‪61‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﺎﻟﺖ ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم و ﻫﻮﻳﺖ ﺧﻮد او‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻌﺎدﻟﺘﺮي از ﭘﻴﺎم وي را اراﺋـﻪ ﻛﻨـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫”‬
‫ﺑﻴﺎن ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻴﺎمﭘﮋوﻫﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد را ﻋﻤﻠﻲﺗﺮ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره ‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن – و ﺑﻌﻀﺎً ﻣﺘﻀﺎدي‪ -‬ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن از رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ‪ ،‬و ﻣﻴﺰان ﺗﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ آرا را ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﺧﻴﺎم ﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭼﺎرﭼﻮب و اﺻﻮل ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن و ﭘﻴﺎﻣﻬﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻴﺎن رﺑﺎﻋﻴﺎت‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﻘﻮﻟـﻪ اﺻـﻠﻲ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﺪ و اﺻﻞ ﭘﻴﺎم ﺧﻴﺎم را در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺷﻮاﻫﺪي از رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪواژه‪ :‬رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺧﻴﺎم ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﻘﺎﻟﻪ‪1387/6/15 :‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪1387/2/1 :‬‬

 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺧﻴﺎم در ﺷﻌﺮ و ادب ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻜـﺮي و ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ وﻳـﮋه اﺳـﺖ‪ .‬او‬
‫ﺻﺪاي ﻣﺘﻔﻜﺮان و ﺷﺎﻋﺮان ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪاﺿﻄﺮار‪ ،‬دم ﻓﺮو ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫را ﻓﺮو ﺧﻮردﻧﺪ و ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻣﻴﺎﻧـﻪ راه ﻃﻠـﺐ ﺑـﺎز ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ و ﺟـﺴﺎرت‬
‫ﮔﺰارش ﺣﺎل ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم او ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را ﻣﻨﺘـﺸﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ ﻳـﺎ ﺑـﺎ زﻣﺰﻣـﻪ‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت او‪ ،‬روح ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺴﻜﻴﻦ ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﭘﺮﺳﺶ اﺻـﻠﻲ اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻜﺮي ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧـﺎم او‬
‫اﻧﺘﺸﺎر داده ﻳﺎ ﺧﻮد را ﭘﻴﺮو او داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ را ﺑﺪرﺳﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‬
‫آﻳﺎ آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻴﺎم ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﭽﻪ او ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪه و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻄﺎﺑﻖ دارد‬
‫و اﮔﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎ در ﻛﺠﺎﺳﺖ؟‬
‫واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻳﻚ ﺧﻴﺎم ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارﻳﻢ و ﻳﻚ ﺧﻴﺎم ادﺑﻲ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻴﻦ رﻣﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﺧﻴﺎم ادﺑﻲ و ﺧﻴـﺎم ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻫـﻢ ﻓﺎﺻـﻠﻪ‬
‫وﺟﻮد دارد و ﺣﺘﻲ ﺑﻴﻦ ﺧﻴﺎم ادﺑﻲ و ﻗﺮاﺋﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺮوزﻳﻬﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه از آن دارد‬
‫ﻧﻴﺰ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺴﺖ و ﮔﺎه اﻳﻦ ﺷﻜﺎف آنﻗـﺪر ﻋﻤﻴـﻖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺟـﺴﺘﻦ ﺗﻔﺎوﺗﻬـﺎ از ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺘﻬﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻣﺮوز ﺧﻴﺎم را ﻓﻘﻂ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ او را ﺑـﻪ‬ ‫‪62‬‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ ادﺑﻲ ﻧﻴﺰ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻜﺎﺗـﺐ ادﺑـﻲ‬ ‫”‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬اداﻣﻪ و دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﻜﺘﺐ وي ﺑﺎ آﻏﺎز آن ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫ﺧﻴﺎم‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ درﻣﺎﻧﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺗﻴﺰ و ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻤﻴﻘﺶ او را در درﻳﺎي ﺑﻴﻜـﺮان‬
‫ﭘﺮﺳﺸﻬﺎي ﺑﻲﭘﺎﺳﺦ ﻏﺮق ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺘﻔﻜﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳـﺎن راه داﻧـﺎﻳﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺎداﻧﻲ ﺧﻮد آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎ اﺳﺘﺎد ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮﻳﺶ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻫﻤﺴﺨﻦ ﺷﺪه و اﻳـﻦ ﺑﻴـﺖ او‬
‫را زﻳﺮ ﻟﺐ زﻣﺰﻣﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻛـــﻪ ﺑـــﺪاﻧﻢ ﻫﻤـــﻲ ﻛـــﻪ ﻧـــﺎداﻧﻢ‬ ‫ﺗـــﺎ ﺑـــﺪاﻧﺠﺎ رﺳـــﻴﺪ داﻧـــﺶ ﻣـــﻦ‬
‫او ﭘﺲ از ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﻔﻜﺮ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﺴﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﭘﻲﺑﺮده ﻛﻪ او را در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺮار ﻫﺴﺘﻲ‪،‬‬
‫ﻣﺒﻬﻮت و ﺣﻴﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺸﺎر اﻳﻦ ﺣﻴﺮاﻧﻲ و ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ آنﻗـﺪر زﻳـﺎد ﺑـﻮده ﻛـﻪ از‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن و از زﺑﺎن ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻮﺟﺰ رﺑﺎﻋﻲ ﺧﺰﻳﺪه و ﭼﻨﺎن ﺑﻨـﺎي اﺳـﺘﻮاري از ﭼﻬـﺎر‬
‫ﻣﺼﺮاع ﻛﻮﺗﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻛﺘـﺎب ﻣﻔـﺼﻞ‪ ،‬ﻗـﺪرت اﻟﻘـﺎي اﻧﺪﻳـﺸﻪ و‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫اﺣﺴﺎس دارد؛ زﻳﺮا اﻳﻨﻬﺎ رﺑﺎﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺠﻮاﻫﺎي ﺟـﺎن اﻓـﺴﺮدة ﺑﻴﻘـﺮاري اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺮﮔﺮدان اﻧﺪﻳﺸﻪ واﻗﻊﺑﻴﻦ و ﺣﻘﻴﻘﺖﺟﻮي ﺧﻮﻳﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼﻨﺎن در ﭼﻨﺒﺮ داﻳﺮهﻫـﺎي‬
‫اﺳﺮار ﻫﺴﺘﻲ اﻓﺘﺎده ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﺑﻴﻬﻮدﮔﻲ ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧﺪ و ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧﺪ و ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ از داﻳـﺮهاي‬
‫ﺑﻪ داﻳﺮهاي دﻳﮕﺮ ﻣﻲاﻧﺪازد ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ از ﻫﻴﭻﻛﺪام راه ﺑﺮونرﻓﺘﻲ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﺣﻴﺮان و ﺳﺮﮔﺮدان ﻧﺒﺎﺷﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳـﻦ ﻣﻌﻤـﺎي‬
‫ﺑﻲﺳﺮ و ﺗﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﺮت ﻧﻴﻔﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﺸﺮ ﺳﺮﮔﺮدان‪ ،‬ﻗﺮﻧﻬـﺎ ﭘـﺲ از ﺧﻴـﺎم در رﺑﺎﻋﻴـﺎت او‬
‫ﺻﺪاﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻨﻴﺪن آن ﻧﻴﺎز دارد؛ زﻳﺮا »اﺷـﺘﻴﺎﻗﻲ ﻛـﻪ در وﺟـﻮد ﺧﻴـﺎم ﺑـﺮاي ﻓﻬـﻢ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻛﺎر ﺟﻬﺎن ﺑﻮده ﺑﻪ او اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﻴﺶ از او ﻣﺮدﻣﺎن اﻳﻦ ﺷﻮق را داﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫و ﭘﺲ از او ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻬﺎن ﺣﺎﻣﻞ آن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد« )ﻳﻮﺳـﻔﻲ‪ :1379 ،‬ص‪ ،(123‬ﻓﻘﻂ ﺧﻴـﺎم‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺖ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮاﻫﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎر اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻔﻜﺮ ﻫﻤﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻣﻜﺎﻧﻬـﺎ را در‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﺳﺮودهﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺪاي ﺟﻬﺎن و ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﻇﻬﺎر ﻛﻨـﺪ؛ ﺣﺘـﻲ اﮔـﺮ در اﻳـﻦ داﻳـﺮه‬
‫»ﺑﻲﺑﺪاﻳﺖ و ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ« ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﺎدروان ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ ﺟﻌﻔـﺮي »در ﻣﺠـﺮاي داورﻳﻬـﺎي‬
‫ﻗﺮون ﻣﺘﻤﺎدي ﺗﺎ روزﮔﺎر ﻣﺎ از ﻛﻔﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن واﻻي ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ در ﻧﻮﺳﺎن ﺑﻮده اﺳـﺖ«‪،‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻜﺘﻮب و زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪﻫـﺎي‬
‫‪63‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻳﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻛﻪ »ﺧﻴﺎم ﺗـﺎرﻳﺨﻲ واﻗﻌـﻲ« ﻛﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻨـﻮز‬
‫”‬ ‫آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺻﺎﻟﺖ اﺷـﻌﺎر ﺧﻴـﺎم ﻫﻤﭽﻨـﺎن از ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﭘﺮﺣـﺮف و ﺣـﺪﻳﺚ‬
‫ﺧﻴﺎمﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻣﺤﻘﻘﺎن ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ اﺳـﺖ و ﺑـﺎ وﺟـﻮد ﻣﻮﺷـﻜﺎﻓﻲ اﻓـﺮادي ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻓﺮوﻏـﻲ‪ ،‬ﺻـﺎدق ﻫـﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﻋﻠـﻲ دﺷـﺘﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤـﻴﻂ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺪي ﻓﻮﻻدوﻧﺪ‪ ،‬رﺿﺎزاده ﻣﻠﻚ‪ ،‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ذﻛﺎوﺗﻲ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ و‪ ...‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ‬
‫ﻛﺮدن ﺷﻌﺮﻫﺎي اﺻﻴﻞ از ﻏﻴﺮاﺻﻴﻞ ﭼﻨﺪان اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬ﻣـﺴﺌﻠﻪ ﻣﻬﻤﺘـﺮ ﻳـﺎﻓﺘﻦ و‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن اﻟﮕﻮي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آن ﭘﻴﺎم و ﺟﻮﻫﺮ ﻛﻼم ﺧﻴﺎم‬
‫را درﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ روﺑﻪرو ﻫﺴﺘﻴﻢ؛ از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﺧﻴﺎم ﺑـﻪﮔﻮﻧـﻪاي ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺳﺮﺷﻨﺎس اﺷﻌﺎرش‪ ،‬ﻓﻴﺘﺰ ﺟﺮاﻟﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده‪ ،‬ﻻادري و ﻟﺬﺗﮕﺮا ﺑﻮده ) اﻣـﻴﻦرﺿـﻮي‪،‬‬
‫‪ : 1385‬ص ‪ 237‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﺮﻳﺞ ‪ ،‬ﭼـﺎرﻟﺰ ‪ : 1921 ،‬ص ‪ ( 10‬ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣـﺆﻣﻨﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﻲاز زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪﻧﻮﻳﺴﺎن از ﺟﻤﻠﻪ داﻣﺎدش اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻐﺪادي ﮔﺰارشﻛﺮدهاﻧﺪ) اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬
‫ﺑﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ﺗﺘﻤﻪ ﺻﻮان اﻟﺤﻜﻤﻪ‪ :‬ص‪ 116 – 117‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه در اﻣﻴﻦ رﺿﻮي‪ :1385 ،‬ص‪ .(46‬آﻳـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺻﺎدق ﻫﺪاﻳﺖ ﮔﻮش ﻓﺮا داد ﻛﻪ ﺧﻴﺎم را ﻓﺮدي دﻫـﺮي‪ ،‬ﻻاﺑـﺎﻟﻲ و‬
‫ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎي ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬و ﻳﻠﻪ و رﻫﺎ از ﻫﻤﻪﻛﺲ و ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ‪ ،‬و رﻧﺪ ﺷﺮاﺑﺨﻮار ﺑﻠﻜـﻪ ﻣـﺴﺖ‬
‫ﻻﻳﻌﻘﻞ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده‪ ،‬و در اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﺷﻌﺮ او اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻼف آن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺜﻞ ﺻـﺪﻳﻘﻲ ﻧﺨﺠـﻮاﻧﻲ )ﺧﻴـﺎمﭘﻨـﺪاري‪ :1320،‬ص‪ (1344 -1350‬و‬
‫ﻛﻴﻮان ﻗﺰوﻳﻨﻲ )ﺷﺮح رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم‪ : 1379 ،‬ص‪ (140‬اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ رﺑﺎﻋﻴـﺎت ﺧﻴـﺎم‪،‬‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺸﺤﻮن از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻳـﺎ ﺑـﻪ اﻧﺪﻳـﺸﻪ دﻳﮕﺮاﻧـﻲ دل ﺑـﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺧﻴﺎم ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻗﻄﺐ ﻛﺎﻣﻼً ﻏﻴﺮﻫﻤـﺴﻮ در ﻧﻮﺳـﺎن اﺳـﺖ و اﻧﺪﻳـﺸﻪ او را ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻧﻮﻋﻲ »ﻋﺮﻓﺎن ﻋﻘﻠﻲ« ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه در اﻳﻦ ﻣﺠﺎل اﻧﺪك در ﭘﻲ آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ داﻣﻨﻪ ﺑﺤﺚ را ﺑﻪ ﻣـﺴﺎﺋﻞ درازداﻣﻨـﻲ‬
‫ﭼﻮن ﻫﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﻴﺎم و اﺻﺎﻟﺖ اﺷﻌﺎر او ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ اﺻـﻠﻲ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻴﺎمﭘﮋوﻫﺎن در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺷﺎرﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ دادن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻳـﻚ‬
‫اﻟﮕﻮي »ﻳﺎ اﻳﻦ ‪ /‬ﻳﺎ آن« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻲ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺧﻴﺎم – ﭼﻪ در ﻣﻘﺎم ﻓﺮدي ﻟﺬﺗﮕﺮا‬
‫و اﭘﻴﻜﻮري‪ 1‬و ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻳﺎ ﺷﻴﺨﻲ ﺻﻮﻓﻲ – ﺷﺎﻳﺪ دﻳﺪﮔﺎه درﺳﺘﻲ ﻧﺒﺎﺷـﺪ؛ زﻳـﺮا‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﭼﻨﺪﺑﻌﺪي ﺧﻴﺎم ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﻨﻴﻦ اﻟﮕﻮي واﺣﺪي ﻳﺎ ﻫﺮ ﻗﺎﻟـﺐ‬ ‫‪64‬‬
‫ﭘﻴﺶﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻈﺮي دﻳﮕﺮي ﺑﮕﻨﺠﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮض ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ رﺑﺎﻋﻴﺎت او ﺑﺎ‬ ‫”‬
‫ﻧﮕﺮﺷﻬﺎي ﻛﺎﻣﻼً دﻫﺮي ﻳﺎ ﺻﺪدرﺻﺪ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ دﻗﻴﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ از‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و دروﻧﻤﺎﻳﻪﻫﺎي ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان او را داراي ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﻣﻨﺴﺠﻤﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و آراي ﺧـﻮد را‬
‫درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺎﺳﻲ و ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ در ﻛﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ ذﻫـﻦ و اﻧﺪﻳـﺸﻪ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺘﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺎم و ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ رﺑﺎﻋﻲ ﺑﻴـﺎن ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﺑﺎﻋﻲ و ﺧﻴﺎم‬
‫رﺑﺎﻋﻲ را ﻧﺎﺑﺘﺮﻳﻦ‪ ،‬اﺻﻴﻠﺘﺮﻳﻦ و ﻛﻬﻨﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﻟﺐ ﺷﻌﺮي ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎه اﺻـﻠﻲ رﺑـﺎﻋﻲ‬
‫ﺑﺪرﺳﺘﻲ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺷﻔﻴﻌﻲﻛﺪﻛﻨﻲ در ﻣﻘﺪﻣﻪ »ﻣﺨﺘﺎرﻧﺎﻣﻪ« ﻋﻄﺎر‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺎﻟﺐ‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﺷﻌﺮي از ﻣﺴﻴﺮ ﭼﻴﻦ و ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﺑـﻪ ﺧﺮاﺳـﺎن آﻣـﺪه اﺳـﺖ )ﻋﻄـﺎر‪ :1375 ،‬ص‪ 12‬ﭘﻴـﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫ﺷﻔﻴﻌﻲﻛﺪﻛﻨﻲ(‪ .‬ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان آن را ﻗﺎﻟﺒﻲ ﻛﺎﻣﻼً اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و رودﻛـﻲ را‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺎﻋﺮ رﺑﺎﻋﻲﺳﺮاي ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﻲآورﻧـﺪ )دﺷـﺘﻲ‪ :1377 ،‬ص‪ .(191‬از ﺳـﻮي‬
‫دﻳﮕﺮ ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻧﺎﻣﻮر ﻋﺮب ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ در ادب ﻋﺮﺑﻲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺑـﺎ ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫ﺳﻴﺮ ﻫﺰارﺳﺎﻟﻪ رﺑﺎﻋﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻛﺮده ﻛﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﺻﻠﻲ رﺑﺎﻋﻲ در ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫و اﻳﺮاﻧﻴﺎن آﺷﻨﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ آن را اﺗﺨﺎذ و اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﺷﻤﻴﺴﺎ‪ :1373 ،‬ص‪.(39‬‬
‫ﻗﺎﻟﺐ رﺑﺎﻋﻲ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻴﺎنﻛﻨﻨﺪه ﺣﺎﻻت روﺣﻲ و ذﻫﻨﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪه در ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن‬
‫و ﺷﻜﻞ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻧﻈﺮ ﮔﻮﻫﺮ ﺷﻌﺮي ﻧﻴﺰ ﺣﻘﻴﻘﻲﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا آن آراﻳﻪﻫﺎي ادﺑﻲ ﻛـﻪ‬
‫در ﻗﺎﻟﺒﻬﺎي ﺷﻌﺮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در رﺑـﺎﻋﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد و ﺻـﻔﺖ‬
‫ﻧﺎﺑﺘﺮﻳﻦ ﻫﻢ از ﻫﻤﻴﻦ روي ﺑﻪ آن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻗﺒﻞ از ﺧﻴﺎم ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ رودﻛﻲ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮي‪ ،‬ﻓﺮﺧﻲ و ﻣﻌﺎﺻـﺮان او‬
‫ﭼﻮن ﻣﻬﺴﺘﻲ‪ ،‬اﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻨﺎﻳﻲ و دﻳﮕﺮان رﺑﺎﻋﻴـﺎﺗﻲ ﺳـﺮودهاﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ ﻗـﻮل دﺷـﺘﻲ‪،‬‬
‫»رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم در ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎه ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﺳﻴﻤﺎي ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻤﺘﺎزي دارد« )دﺷـﺘﻲ‪:1377 ،‬‬
‫ص ‪ (191‬و ﺑﻴﻦ ﻧﺎم ﺧﻴﺎم و رﺑﺎﻋﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪي اﺳﺘﻮار ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻤﺎل و ﭘﺨﺘﮕـﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻗﺎﻟﺐ ﺷﻌﺮي را ﺑﺎ ﺧﻴﺎم ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪» .‬ﺑﺴﻴﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻌﺮ ﻣﺎﻧـﺪﮔﺎر ﺧﻴـﺎم از‬
‫‪65‬‬ ‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻪاي ارزﺷﻤﻨﺪ و در ﺧﻮر ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و اﻳـﻦ وﻳﮋﮔـﻲ ﻫﻤـﻪ آﺛـﺎر‬
‫”‬ ‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ؛ آن ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﺘﺎدان‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم را ﺑﺮآﻣﺪه ﺳﻪ ﻗﺮن ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺗﺤﻮل‬
‫در ﺣﻮزه رﺑﺎﻋﻲ در ﮔﺴﺘﺮة ادﺑﻴﺎت دوره اﺳﻼﻣﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ« )ﺷﻔﻴﻌﻲﻛﺪﻛﻨﻲ‪ :1369 ،‬ص‪.(384‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﺣﻜﻴﻢ ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم ﺑﺮاي ﺑﻴـﺎن اﻧﺪﻳـﺸﻪﻫـﺎي ﺧـﻮد‪ ،‬ﺿـﻤﻦ آﮔـﺎﻫﻲ از ﻗﺎﻟﺒﻬـﺎي ﺷـﻌﺮي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﻣﻴﺎن اﻧﻮاع آﻧﻬﺎ رﺑﺎﻋﻲ ﻳﺎ ﺗﺮاﻧﻪ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﺳـﺨﻨﮕﻮﻳﺎن ﻗﺒـﻞ و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﻮدش ﺑﺎ ذوق و ﺳﻠﻴﻘﻪ اﻳﺮاﻧﻲ ﺳﺎزﮔﺎري داﺷﺘﻪ و ﻟﻄﻴﻔﺘـﺮﻳﻦ و ﻣـﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ در اذﻫﺎن ﭘﻴﺮ و ﺟﻮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻴﺮوس ﺷﻴﻤﺴﺎ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد »ﺳﻴﺮ رﺑﺎﻋﻲ در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﻲ« ﻓـﺼﻠﻲ را ﺑـﻪ ﻋﺎﻟﻤـﺎن‬
‫رﺑﺎﻋﻲﮔﻮ اﺧﺘﺼﺎص داده و در ﻣﻘﺪﻣﻪ آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ »ﻋﺎﻟﻤـﺎن ﻗـﺪﻳﻢ اﻳـﺮان ﮔـﺎﻫﻲ از‬
‫روي ﺗﻔﻨﻦ اﺷﻌﺎري ﻣﻲﺳﺮودﻧﺪ و ﻏﺎﻟﺐ ﺳﺮودهﻫﺎي آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ رﺑـﺎﻋﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺎﻟﺒﻲ ﻣﻮﺟﺰﺳﺖ و ﺑﺎﻋﺚ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪ ﺷﺎﻋﺮي ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬رﺑﺎﻋﻴﺎت اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ در‬
‫ﺑﺎب ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻠﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ؛ از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬از ﻛﺠﺎ آﻣﺪهاﻳﻢ و ﺑﻪ ﻛﺠﺎ ﻣﻲروﻳﻢ‪ ،‬ﻏـﺮض‬
‫از ﺣﻴﺎت و ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر ﭼﻴﺴﺖ و ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮات رﺳﻤﻲ ﻳﺎ اﻋﺘﻘﺎدات راﻳـﺞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻮه از اوﺿﺎع روزﮔﺎر و ﺣﺴﺐ ﺣﺎل ﻧﻴﺰ در آﻧﻬﺎ دﻳﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد« )ﺷﻤﻴـﺴﺎ‪:1363 ،‬‬
‫ص ‪ .(143‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي و ﻫﻤﺴﻮﻳﻲ ﻓﻜﺮي و اﺣﺴﺎﺳﻲ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ‬
‫ﻳﻚ رﺑﺎﻋﻲ واﺣﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺗﻦ از ﻋﺮﻓﺎ و ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد؛ ﻣﺜﻼً رﺑﺎﻋﻲزﻳﺮ ﺑﻪ‬
‫اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬اﻣﺎم ﻓﺨﺮ رازي و ﺧﻴﺎم ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ)ﺻﻔﺎ‪،‬ج‪:1‬ص‪308‬؛ ﺷﻤﻴﺴﺎ‪:‬ص‪ 145‬و ‪:(160‬‬
‫ﻳﻚ ﻣﻮي ﻧﺪاﻧﺴﺖ وﻟﻲ ﻣﻮي ﺷﻜﺎﻓﺖ‬ ‫دل ﮔﺮﭼﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎدﻳﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺘﺎﻓﺖ‬
‫و اﺧــﺮ ﺑــﻪ ﻛﻤــﺎل ذرهاي راه ﻧﻴﺎﻓــﺖ‬ ‫اﻧﺪر دل ﻣﻦ ﻫـﺰار ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺑﺘﺎﻓـﺖ‬
‫ﺑﺮرﺳﻴﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ رﺑﺎﻋﻲ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺪاﻫـﻪ ﺳـﺮوده ﻣـﻲﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﺳﺮاﻳﻨﺪﮔﺎن آن ﻧﻴﺰ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮودن رﺑـﺎﻋﻲ ﺑﻴـﺸﺘﺮ در ﻣﻘـﺎم ﺑﻴـﺎن ﺣـﺎل روﺣـﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻴﺰ رﺑﺎﻋﻲ از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻠﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﭘﺮﺳـﺸﮕﺮي درﺑـﺎره‬
‫اﺳﺮار ﻫﺴﺘﻲ و آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬﺎن و اﻧﺴﺎن اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺘﻪ و ﺣﺘﻲ از اﻳﻦ دﻳـﺪﮔﺎه ﺑـﻪ ﺧﻴـﺎم‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﻤﻲﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣـﺎ آﻧﭽـﻪ در رﺑﺎﻋﻴـﺎت او ﺑـﺮ دﻳﮕـﺮان اﻣﺘﻴـﺎز دارد‪ ،‬ﺻـﺪاﻗﺖ و‬
‫ﺻﻤﻴﻤﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﻬﺎن ﺑﻪ ﺑﻴﺎن درآورده و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدش »ﻋﻠﻢ ﻧﻔـﺎق«‬
‫را در ﻧﻮر و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ و ﺣﻴﺮت ﺧﻮد را در درك رﻣﻮز ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ اﻋﻼم ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺎدق ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ از ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﺧﻴﺎمﺷﻨﺎﺳﻲ در اﻳﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم را ﻣﺎﻳﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺷﻌﺮ وي ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »‪ ...‬اﻳﻦ ﺗﺮاﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ وﻟـﻲ‬ ‫‪66‬‬
‫ﭘﺮﻣﻐﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ و ﺗﺎرﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﻲ را‪ ،‬ﻛـﻪ در ادوار ﻣﺨﺘﻠـﻒ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن را ﺳـﺮﮔﺮدان‬ ‫”‬
‫ﻛﺮده و اﻓﻜﺎري را ﻛﻪ ﺟﺒﺮاً ﺑﻪ او ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷـﺪه و اﺳـﺮاري را ﻛـﻪ ﺑـﺮاﻳﺶ ﻻﻳﻨﺤـﻞ ﻣﺎﻧـﺪه‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻳﻦ ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي روﺣﻲ ﺷﺪه‪ ...‬او ﺳﻌﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ در‬
‫ﺗﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮدش ﺑﺎ زﺑﺎن و ﺳﺒﻚ ﻏﺮﻳﺒﻲ ﻫﻤﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺸﻜﻼت‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎﻫـﺎ و ﻣﺠﻬـﻮﻻت را‬
‫آﺷﻜﺎرا و ﺑﻲﭘﺮده ﺣﻞ ﺑﻜﻨﺪ« )ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ :‬ص‪(24‬؛ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻴﺎم ﻛﻪ ﺑﻨﺎﭼـﺎر از ﭼﻨﺒـﺮ‬
‫ﺧﺸﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ داﻣﻦ ﻟﻄﻴﻒ ﺷﻌﺮ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ در ﻳﻚ اﻋﺘﺮافﻧﺎﻣﻪ ﺻـﻤﻴﻤﻲ و‬
‫ﮔﻴﺮا آنﭼﻨﺎن ﻋﺮﻳﺎن و ﺑﻲﭘﺮوا دردﻫﺎي دروﻧﻲ و زﺧﻤﻬﺎي ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ روح ﺑﺸﺮ را در ﺷﻌﺮش‬
‫ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﻛﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﺶ را ﺑﻪ ﺗﺠﻠﻲﮔﺎه ﺗﺮاژدي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬او در ﺷـﻌﺮ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻜﺘﺒﻲ را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮده ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﭘﺲ از وي ﻫﺮﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻴﻮه و‬
‫ﺳﻴﺎق او رﺑﺎﻋﻲ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪ ،‬اﻫﻞ زﻣﺎﻧﻪ آن را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻴﺎم ﺛﺒﺖ ﻛﻨﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﻴﺎن رﻣﺰآﻟﻮد او‬
‫اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل و درد و ﻣﻘﺎم ﺧﻮد از رﺑﺎﻋﻴﺎت‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫وي ﺑﺮداﺷﺖ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺎن ذﻛـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺑﺨـﺸﻲ از‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻴﺎم ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻓﻜﺮ و زﺑﺎن ﺧﻴﺎم ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻮن در ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎ ﻋﺮف راﻳﺞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳـﺎ ﺑـﺎزﮔﻮ ﻛـﺮدن ﺗـﺮاژدي زﻧـﺪﮔﻲ اﻧـﺴﺎﻧﻲ ﺑـﺎ‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت وي اﺷﺘﺮاك دارد‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳـﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم رﺑﺎﻋﻴـﺎﺗﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎ رﻣﺰآﻟﻮدﮔﻲ و ﭼﺎرﭼﻮب رﻧﺪاﻧﻪ و ﺗﺮاژﻳﻚ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻣﻜﺘﺐ ﺧﻴﺎم ﺳﺎزﮔﺎري داﺷﺘﻪ‬
‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺮوزﻳﻬﺎ »آﻳﺮوﻧﻴﻚ« ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺳﺮﮔﺮدان‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﺑﺮرﺳﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﺎت‪ ،‬ﺗﺸﺨﻴﺺ رﺑﺎﻋﻴﺎت اﺻـﻴﻞ از ﻏﻴـﺮاﺻـﻴﻞ‬
‫اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺧﻴﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﺑﺘـﻮان ﺑـﻪ اﺻـﺎﻟﺖ ﻳـﺎ ﺻـﺤﺖ‬
‫اﻧﺘﺴﺎب آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وي اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺮد‪ .‬ﺧﻴﺎمﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﺑـﻪ روﺷـﻬﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮ ﺳﺒﻚ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ) ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺷﻴﺮواﻧﻲ ف ‪: 1370‬‬
‫ص‪ .( 207 – 213‬ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ زﺑﺎن و ﻣﺤﺘﻮاي رﺑﺎﻋﻴﺎت را ﻣﻼك ﺗﻌﻴﻴﻦ اﺻﺎﻟﺖ آﻧﻬـﺎ ﻗـﺮار‬
‫دادهاﻧﺪ) دﺷﺘﻲ‪ ،1377،‬چ دوم‪ :‬ص‪ ، 177 – 180‬ذﻛﺎوﺗﻲ ﻗﺮاﮔﻮزﻟﻮ‪ : 1377 ،‬ص ‪.(187‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮا و ﻣﻀﻤﻮن رﺑﺎﻋﻴﺎت‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي ﻗـﺪﻳﻢ و ﻣﺘـﺄﺧﺮﺗﺮ ﺷـﺎﻋﺮ ﺗﻘـﺴﻴﻢ‬
‫‪67‬‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻪ ﺧﻴﺎم ﻻادري دوران ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻴﺦ ﺻﻮﻓﻲ ﻋﻬﺪ ﭘﺨﺘﮕـﻲ‬
‫”‬ ‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ)ﻓﺮزاﻧﻪ‪ :1356 ،‬ص ‪.(235-334‬‬
‫ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻞﻧﺎﺷﺪه در ﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮع اﺻﺎﻟﺖ رﺑﺎﻋﻴﺎت در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫درﺑﺎره ﺗﻼﺷﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻴﻴﻦ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎنﺗﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اراﺋـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭘﺮوﻧﺪه ﻛﺸﻒ رﺑﺎﻋﻴﻬﺎي اﺻﻴﻞ ﺧﻴﺎم ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮔﺸﻮده ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﻦ اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮﻳﻦ ﻣ‪Ĥ‬ﺧـﺬ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً اﺻﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد‪ ،‬ﻛﻪ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻣﺮﺻﺎداﻟﻌﺒﺎد‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎي ﺟﻮﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺰﻳﺪه و ﻣﻮﻧﺲاﻻﺣﺮار اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه‪ ،‬ﺷـﺎﻧﺰده رﺑـﺎﻋﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺰﻫﻪاﻟﻤﺠﺎﻟﺲ )‪ 200‬ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ از وﻓـﺎت‬
‫ﺧﻴﺎم( ﺳﻲ و ﻳﻚ رﺑﺎﻋﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن آﻧﻬﺎ را اﺻﻴﻞ ﺷـﻤﺮدهاﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ دﺷﺘﻲ روش ﺳﻨﺠﺶ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺑﺎ ﻣﻌﻴﺎر ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺧﻴﺎم را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و ﺑﻪﮔﻮﻧـﻪاي دﻳﮕـﺮ‬
‫داوري ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل او اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷـﺎره ﺑـﻪ »ﺷـﺮاب«‪» ،‬ﺗـﺼﻮف« و »ﺑـﺪﺑﻴﻨﻲ«‬
‫ﺗﻠﻮﻳﺤﻲ در اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻴﺎت اﺻﻼً ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ ﺧﻴﺎم ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬دﺷـﺘﻲ ﺿـﻤﻦ رﻋﺎﻳـﺖ‬
‫اﺣﺘﻴﺎط ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد‪ ،‬ﻧﻮزده رﺑﺎﻋﻲ از ﻓﻬﺮﺳﺖ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺣﺬف ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﻌﺪاد آﻧﻬـﺎ‬
‫را ﺑﻪ دوازده رﺑﺎﻋﻲ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻴﺎمﺷﻨﺎﺳﺎن ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﭼﻮن ﻓﺮوﻏﻲ ﻫﻤﺎن ﺳﻲ و ﻳـﻚ‬
‫رﺑﺎﻋﻲ را اﺻﻴﻞ داﻧﺴﺘﻪ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و اﺳﺎس ﻛﺎر ﺧﻮد را در اﻳﻦ ارزﻳـﺎﺑﻲ ﺑـﺮ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ‬
‫ﻗﺎﻓﻴﻪﺳﺎزي و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺷﻌﺮي رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ )دﺷﺘﻲ‪ :1377 ،‬ص ‪.(149-143‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دﺷﺘﻲ‪ ،‬اﻳﻦ دوازده رﺑﺎﻋﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ رﺑﺎﻋﻴﺎت ذﻛﺮ ﺷﺪه در ﻛﺘﺎب ﺳﻨﺪﺑﺎد ﻧﺎﻣﻪ‬
‫)ﻧﻴﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﺷﺸﻢ( ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﭘﻨﺞ رﺑﺎﻋﻲ از ﺧﻴﺎم ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دﺷﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮد ﻛـﻪ از ﺧﻴـﺎم اﺳـﺖ‪ .‬در دو ﻧـﺴﺨﻪ ﺧﻄـﻲ ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل‪ 750‬ه‪ .‬ق ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻧﺰده رﺑﺎﻋﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻴﺎم ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺳﻪ رﺑﺎﻋﻲ از آﻧﻬﺎ در ﻣﻮﻧﺲاﻻﺣﺮار و ﻧﺰﻫﻪاﻟﻤﺠﺎﻟﺲ ﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ‪ 13‬رﺑﺎﻋﻲ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه از رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻓﺮوﻏﻲ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺑـﻪ ﻓﻬﺮﺳـﺖ‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻗﺒﻠﻲ اﻓﺰوده اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ دﺷﺘﻲ از ﺑﻴﻦ اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻴﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﺟﻨﺒﻪﻫـﺎي‬
‫ﻟﻔﻈﻲ و ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﻨﺞ رﺑﺎﻋﻲ را اﺻﻴﻞ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ )دﺷﺘﻲ‪ :1377 ،‬ص ‪(172-149‬‬
‫ﺧﻴﺎمﺷﻨﺎس ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻣﻬﺪي ﻓﻮﻻدوﻧﺪ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺧﻴﺎمﺷﻨﺎﺳﻲ« ﭘﻨﺞ ﻣﻼك‬
‫را ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ اﺻﺎﻟﺖ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻻزم ﻣﻲداﻧﺪ‪ .1 :‬ﻫﺮ رﺑﺎﻋﻲ ارﺑﻌﻪاﻻرﻛﺎن اﺳﺖ‪ .2 .‬ﺳـﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﺷﺒﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ دارد‪ .3 .‬در ﻫﺮ رﺑﺎﻋﻲ ﻣﻌﻨﻲ ﺑـﺮ ﻟﻔـﻆ ﺗﻘـﺪم دارد‪ .4 .‬ﻫـﺮ رﺑـﺎﻋﻲ‬ ‫‪68‬‬
‫ﻻاﻗﻞ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دروﻧﻤﺎﻳﻪﻫﺎ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎره ﻣﻌﻤﺎﻫـﺎي ﺣﻴـﺎت‪ ،‬ﺷـﻚ‪،‬‬ ‫”‬
‫اﻋﺘﺮاض‪ ،‬ﻋﺼﻴﺎن و اﺳﺘﻬﺰا‪ .5 .‬اﻏﺘﻨﺎم دم و وﺣﺸﺖ و اﻧﺪوه ﻣﺮگ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﭘﻨﺞ ﺷﺮط ﻳﺎدﺷﺪه ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺷـﺎﻣﻞ ﺣـﺎل ﻓـﺮد ﻓـﺮد‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻼﻛﻬﺎي ﻻزم را ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ اﺣﺘﻤـﺎﻻً اﺻـﻴﻞ اﺳـﺖ در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎ ﻣﻲﮔﺬارد )ﻓﻮﻻدوﻧﺪ‪ :1379 ،‬ص ‪.(75-73‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻋﻠـﻲ دﺷـﺘﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺎرهاي ﻛﻠﻤﺎت و ﻋﺒﺎرات اﺳﺎﺳﺎً ﺧﻴﺎموار اﺳﺖ و ﺳﺮﻧﺨﻬﺎﻳﻲ در ﻣﻮرد رﺑﺎﻋﻴﺎت اﺻـﻴﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬او ﺑﺮاﺳﺎس ﮔﺰارﺷﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را درﺳﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻴـﺎم را در ﻗﺎﻟـﺐ ﻣـﺮدي‬
‫ﻓﺮوﺗﻦ‪ ،‬داﻧﺸﻮر و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻼﻛﻲ ﺑـﺮاي‬
‫داوري درﺑﺎره رﺑﺎﻋﻴﺎت اﺻﻴﻞ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬دﺷﺘﻲ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﺮ اﺳـﺎس ﻣﻌﻴﺎرﻫـﺎي ذﻛﺮﺷـﺪه‪،‬‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﺗﻌﺪاد ‪ 65‬رﺑﺎﻋﻲ را اﺻﻴﻞ ﻣﻲﺷﻤﺎرد )دﺷﺘﻲ‪ :1377 ،‬ص ‪ .(144-143‬اﻳﻦ روش ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻓﺎﻳﺪهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ ذوﻗﻲ و ﺷﺨﺼﻲ دارد‪.‬‬
‫ﺧﻴﺎمﭘﮋوه دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ذﻛﺎوﺗﻲ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ ﻧﻴﺰ ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﺗﻨﺎﺳـﺐ و راﺑﻄـﻪاي ﻣﻴـﺎن‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ – ﻛﻼﻣﻲ ﻛﻪ در رﺳﺎﻻت ﺧﻴﺎم ﻫﺴﺖ ﺑﺎ رﺑﺎﻋﻴﺎت او ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺎس از رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ – آﻧﭽﻪ را ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮات ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻛﻼﻣﻲ رﺳـﺎﻻت‬
‫ﺧﻴﺎم ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ – در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ دﺳﺖﻛﻢ در دو ﻣﻨﺒﻊ ذﻛﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ از رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ )ﻃﺮﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺨﺠﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪ آﻛﺴﻔﻮرد‪،‬‬
‫ﻧﺴﺨﻪ ﭘﺎرﻳﺲ و ﻏﻴﺮه( آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻴﺎم ﺳـﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷـﺪ و از‬
‫ﺟﻬﺖ ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن زﻣﺎن ﺧﻴﺎم ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺪاﻗﻞ در ﺳﻪ ﻣﺄﺧﺬ رواﻳـﺖ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲداﻧﺪ )ذﻛﺎوﺗﻲ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ‪ :1377 ،‬ص ‪.(187-186‬‬
‫ﺻﺎدق ﻫـﺪاﻳﺖ ﻧﻴـﺰ در »ﺗﺮاﻧـﻪﻫـﺎي ﺧﻴـﺎم« ﺑـﺎ ﻣﻌﻴـﺎر ﻗـﺮار دادن رﺑﺎﻋﻴـﺎت ذﻛﺮﺷـﺪه در‬
‫ﻣﺮﺻﺎداﻟﻌﺒﺎد و ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎي ﺟﻮﻳﻨﻲ وﻣﻮﻧﺲاﻻﺣﺮار ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ‪ 143‬رﺑﺎﻋﻲ را اﺻﻴﻞ داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ درﺑﺎره رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم و ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺻﺎﻟﺖ آﻧﻬﺎ از دﻳﺮﺑﺎز دﻏﺪﻏﻪ ﻋﻤـﺪه ﻣﺤﻘﻘـﺎن‬
‫ﺑﻮده و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري را ﺑﻪ اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﺒﻮد ﻣﺪارك ﻛـﺎﻓﻲ و‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﮔﺰارﺷﻬﺎي دﺳﺖ دوم و ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع اﺻـﺎﻟﺖ رﺑﺎﻋﻴـﺎت ﺧﻴـﺎم را ﺑـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫‪69‬‬ ‫ﻣﻘﺘﻀﻲ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﻲ را ﻛﻪ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫”‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﺘﻮان ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻴﺎﻣﻲ را اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮد ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﻴﺎم ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﺻﺎﻟﺖ رﺑﺎﻋﻴﺎت او ﺑﻪ »ﻣﻜﺘﺐ ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻴـﺎﻣﻲ« ﭘﺮداﺧﺘـﻪ‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﺷﻮد؛ ﭼﻮن ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﻴﻬﺎﻳﻲ از اﻳﻦ دﺳﺖ ﻛﻪ ذﻛﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬راه ﺑﻪ ﺟـﺎﻳﻲ ﺑﺒـﺮد‪،‬‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﻧﻈﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻴﺎم و »ﭘﻴﺎم« رﺑﺎﻋﻴﺎت او را روﺷﻨﺘﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺮاﺋﺘﻬﺎ و ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم‬

‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﭘﻴﺸﻴﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و آﺛـﺎر ﻧﻮﺷـﺘﻪﺷـﺪه در ﺣـﻮزه‬
‫ﺧﻴﺎمﺷﻨﺎﺳﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ – و ﮔﺎه ﺣﺘﻲ ﻣﺘﻀﺎد – را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻳﻜﻲ از وﺟﻮه اﻳﻦ ﭼﻬﺮه ﭼﻨﺪﺑﻌﺪي را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗـﺴﻤﺖ‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻬﺎ و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ ﻣﺮور ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺧﻴﺎم را داراي ﻫﻤﺎن ﻣﺸﺮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ در اﺻﻄﻼح ﻓﻠﺴﻔﻪ از آن ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ ﺗﻌﺠﻴﺰ‬
‫ﻳﺎ ﻻادري )ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﺑﺸﺮ از ﻓﻬﻢ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ و ﭼﺮاﻳﻲ ﻫﺴﺘﻲ( ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد‪» .‬اﺳـﺎس اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻜﺘﺐ ﺑﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر و ﻣﻘﺪر ﺑﻮدن ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ از ﭘﻴﺶ و ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑﺸﺮ ﺑﺮ ﻓﻬﻢ‬
‫اﺳﺮار ﺧﻠﻘﺖ و ﻣﺴﺎﺋﻞ آﻓﺮﻳﻨﺶ اﺳـﺘﻮار اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﻪ ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺪون ﻧﻔـﻲ ﺧﺪاوﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آﻓﺮﻳﻨﺶ را دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﻲ و ﻛﻨﻪ ﺟﻬﺎن را ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ در اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺟﺎي‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ؛ ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط‪ ،‬ﻓﺎراﺑﻲ و اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ را ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺗـﻮان از ﻣﺘﻤـﺎﻳﻠﻴﻦ ﺑـﻪ آن‬
‫داﻧﺴﺖ« )ﻗﻨﺒﺮي‪ :1384 ،‬ص‪ .(123‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﻲ از اﻳﻦ دﺳﺖ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻛــﺲ ﻳــﻚ ﻗــﺪم از ﻧﻬــﺎد ﺑﻴــﺮون ﻧﻨﻬــﺎد‬ ‫ﻛـــﺲ ﻣـــﺸﻜﻞ اﺳـــﺮار ازل را ﻧﮕـــﺸﺎد‬
‫ﻋﺠﺰ اﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫـﺮ ﻛـﻪ از ﻣـﺎدر زاد‬ ‫ﭼــﻮن ﻣــﻲﻧﮕــﺮم زﻣﺒﺘــﺪي ﺗــﺎ اﺳــﺘﺎد‬
‫ج‬

‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(82‬‬
‫ﭼﻮن ﻻﻟﻪ رخ و ﭼـﻮ ﺳـﺮو ﺑﺎﻻﺳـﺖ ﻣـﺮا‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ رﻧـﮓ و ﺑـﻮي زﻳﺒﺎﺳـﺖ ﻣـﺮا‬
‫ﻧﻘــــﺎش ازل ﺑﻬﺮﭼــــﻪ آراﺳــــﺖ ﻣــــﺮا‬ ‫ﻣﻌﻠــﻮم ﻧــﺸﺪ ﻛــﻪ در ﻃﺮﺑﺨﺎﻧــﻪ ﺧــﺎك‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش ‪(5‬‬
‫در ﺟﻤﻊ ﻛﻤﺎل ﺷﻤﻊ اﺻﺤﺎب ﺷـﺪﻧﺪ‬ ‫آﻧــﺎن ﻛــﻪ ﻣﺤــﻴﻂ ﻓــﻀﻞ و آداب ﺷــﺪﻧﺪ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻓـﺴﺎﻧﻪاي و در ﺧـﻮاب ﺷـﺪﻧﺪ‬ ‫ره ز اﻳــﻦ ﺷــﺐ ﺗﺎرﻳــﻚ ﻧﺒﺮدﻧــﺪ ﺑــﺮون‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(54‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺧﻴﺎم ﻫﻤﻪ ﻧﺤﻠﻪﻫﺎي ﻓﻜﺮي و ﻓﻠﺴﻔﻲ را در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬و ﺷﻴﻮهﻫﺎي آﻧﺎن را در ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﻲ درﻣﺎﻧﺪه ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫‪70‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺣﻜﻴﻤﻲ ﻻادري ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺪﺑﻴﻨﺎﻧﻪاش درﺑﺎره زﻧﺪﮔﻲ و ﻛﻞ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﻪ‬ ‫”‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻟﺬﺗﮕﺮاﻳﻲ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﭘﺮﺳﺸﮕﺮي ﺧﻴﺎم در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬ ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬﺎن و اﻧﺴﺎن و وﺟﻮد ﺷﺮ در ﻋﺎﻟﻢ و ﻏﻴﺮه ﺑﺎ اﺻﻮل ﺷﺮﻳﻌﺖ و‬
‫اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﻲ در ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ و ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬او را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻛﻔﺮ و اﻟﺤﺎد و دﻫﺮي و‬
‫ﻣﻠﺤﺪ و ﻃﺒﻴﻌﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻳﮕﺮي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد ﻗﺼﺪ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺧﻴﺎم را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و زﻧﮕـﺎر ﻛﻔـﺮ را از آﻳﻨـﻪ ﭼﻬـﺮه و ﺷـﻬﺮت او ﺑﺰداﻳـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺗﻔـﺴﻴﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺣﺘﻲ او را از ﺷﺎﺋﺒﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺒـﺮا ﺑﺪاﻧـﺪ‪ .‬ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﭼـﻮن ﻣﺤـﻴﻂ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﺧﻴﺎم ﻣﺘﺪﻳﻦ را از دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻠﺤﺪ وﻟﻲ ﻫﻤﻨﺎم او ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺣﺴﺎب رﻳﺎﺿﻴﺪان – ﻣﻨﺠﻢ ﺑﺎاﻳﻤﺎن را از ﺧﻴﺎﻣﻲ ﻛﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺑـﻪ او ﻣﻨـﺴﻮب اﺳـﺖ‪ ،‬ﺟـﺪا‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻴﻂ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در اﺛﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺧﻴﺎم ﻳﺎ ﺧﻴﺎﻣﻲ« ادﻋﺎ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ دو ﺧﻴـﺎم‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻴﺎم داﻧﺸﻤﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺪﻳﺘﺮ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ درﺑﺎره ﺷـﺮاب‬
‫و ﻣﺴﺘﻲ ﺷﻌﺮ ﺑﮕﻮﻳﺪ و ﺧﻴﺎﻣﻲ ﺷﺎﻋﺮ ﻛﻪ ﺳﺮاﻳﻨﺪة ﺣﻘﻴﻘﻲ رﺑﺎﻋﻴﺎت اﺳـﺖ )ﻣﺤـﻴﻂ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫‪ :1370‬ص ‪.(57‬‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﺷﻌﺎر ﺧﻴﺎم او را ﭘﻴﺮو ﺗﺼﻮف ﺷﻤﺮده و »اﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ را از‬
‫ﺧﻮدﺷﻜﻨﻴﻬﺎي ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در ﭘﺎرهاي اﺷﻌﺎر ﻣﻨﺴﻮب ﺑـﻪ او آﻣـﺪه اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻛـﺮده اﻧـﺪ«‬
‫)ﻗﻨﺒﺮي‪ :1384 ،‬چ دوم‪ ،‬ص ‪.(113‬‬
‫در ﻧﻜﺘـــﻪ زﻳﺮﻛـــﺎن داﻧـــﺎ ﻧﺮﺳـــﻲ‬ ‫اي دل ﺗــﻮ ﺑــﻪ اﺳــﺮار ﻣﻌﻤــﺎ ﻧﺮﺳــﻲ‬
‫ﻛﺎﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ رﺳﻲ ﻳﺎ ﻧﺮﺳﻲ‬ ‫اﻳﻨﺠــﺎ ﺑــﻪ ﻣــﻲ ﻟﻌــﻞ ﺑﻬــﺸﺘﻲ ﻣــﻲﺳــﺎز‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(161‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺧﻴﺎم را ﻋﺎرﻓﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ از ﮔﻮﻫﺮ ﻳﻘﻴﻦ ﺳﻴﺮاب‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪) 2‬ﻧﺼﺮ‪ :1359 ،‬ص‪148‬؛ ﻫﻤﻮ‪1382 ،‬؛ ص‪.(48‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﮕﺮي ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎره ﻣﻘﺎم ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺧﻴﺎم را دﺷـﻮار داﻧـﺴﺘﻪاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ وي ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﻌﺮﻓﺖ واﺻﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ دﻳﻨـﺎﻧﻲ در اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ...» :‬ﺑﺮ اﻫﻞ ﺑﺼﻴﺮت ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺘﻦ درﺑـﺎره ﻣﻘـﺎم‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺧﻴﺎم ﻛﺎر آﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا اﻳﻦ ﺣﻜﻴﻢ ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ زواﻳـﺎي روح و ژرﻓـﺎي روان‬
‫اﻧﺴﺎن ﻗﺪم ﮔﺬاﺷﺘﻪ و در اﺳﺮار ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑـﺴﻴﺎر ﺑـﻪ ﺗﺄﻣـﻞ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ...‬او در‬
‫‪71‬‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻠﻮك دﺳﺖ ارادت ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﺪاده و ﺑﻪ ﻫﻴﭻﻳـﻚ از ﮔـﺮوهﻫـﺎي ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪﺷـﺪه در‬
‫”‬
‫ﺗﺼﻮف ﻧﻴﺰ واﺑﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜـﻴﻢ ﻋﻤـﺮ ﺧﻴـﺎم در راه‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﺟﻬﺎد ﻓﻜﺮي ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻟﺤﻈﻪاي درﻧﮓ ﻧﻜﺮده‪ ...‬اﻛﻨﻮن اﮔﺮ ﺗﻮﺟﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﻲ وﻋﺪه داده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎدﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن و ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮان راه‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻫﺪاﻳﺖ را ارزاﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛـﻪ ﺧﻴـﺎم ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) «...‬اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ دﻳﻨﺎﻧﻲ‪ ،1382 ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.(260-259‬‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑﻪ ﻗﻼﺷﻲ و ﻗﻠﻨﺪري و ﺳﻤﺎع در ﺑﻌﻀﻲ از رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴـﺎم‪ ،‬ﻛـﻪ از وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎي‬
‫رﻓﺘﺎري ﺻﻮﻓﻴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺻﻮﻓﻲ ﺑﻮدن او را در ﻧﺰد ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕـﺮ از ﺧﻴـﺎمﺷﻨﺎﺳـﺎن‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫رﺧﺴﺎره ﺑﻪ ﺧﻮن دل ﻧـﺸﻮﻳﻲ ﻧـﺸﻮد‬ ‫ﺗــــﺎ راه ﻗﻠﻨــــﺪري ﻧﭙــــﻮﻳﻲ ﻧــــﺸﻮد‬
‫آزاد ﺑــﻪ ﺗــﺮك ﺧــﻮد ﻧﮕــﻮﻳﻲ ﻧــﺸﻮد‬ ‫ﺳﻮدا ﭼﻪ ﭘﺰي ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﭼـﻮ دﻟـﺴﻮﺧﺘﮕﺎن‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(72‬‬
 ‫ﻛﺪام ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي و ﺑﺮداﺷﺖ ﺻﺤﻴﺤﺘﺮاﺳﺖ؟‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ و ﺑﺮداﺷﺘﻬﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن و ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻛـﺪام ﺑـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺧﻴﺎم ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ‪ ،‬و ﻛﺪام ﮔﺮوه راه ﺻﻮاب را ﭘﻴﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑـﺮاي رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﺑﺎﻳـﺪ ﺧﻴـﺎم را ﺷـﻨﺎﺧﺖ و از ﺧـﻼل‬
‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻧﻴﺰ ﻣﻬﻤﺘﺮ از آن‪ ،‬آﺛﺎر و رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ او‪ ،‬ﻗﺮﻳﻨﻪﻫﺎﻳﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻳﺎ رد اﻳﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﻓﻀﺎي ﻓﻜﺮي و وﺿﻌﻴﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲاي را ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻴﺎم در آن ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮد و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن را در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻴﺎمﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﻔـﺴﻴﺮ‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻴﺎم ﻃﺒﻖ اﺻﺢ رواﻳﺎت و آﺧﺮﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت در ‪ 439‬ﻫـ ‪ .‬ق ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه و در ‪ 517‬ﻫـ‬
‫‪ .‬ق در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﺶ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺰرگ و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ وي ﺑﺨﺸﻲ در اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫و ري و دﻳﮕﺮ ﻧﻘﺎط اﻳﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻣﺎ در آﻏﺎز و ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺳﺎﻛﻦ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺰرگ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻌﺘﺒـﺮ آن در آن روزﮔـﺎر‪ ،‬ﻛـﺎﻧﻮن ﻋﻠـﻢ و ادب ﺑـﻮد و ﺳـﻨﺖ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺸﺎﻳﻲ در آﻧﺠﺎ دوام داﺷﺖ‪ .‬ﺧﻴﺎم در ادﺑﻴﺎت و ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻛﻼم و ﺣﻜﻤﺖ ﻃﺒﻴﻌـﻲ و‬
‫رﻳﺎﺿﻴﺎت و اﻟﻬﻴﺎت ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻪ و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺘﻬﺎ و ﺷﻮاﻫﺪ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬در رﺑﺎﻋﻴﺎت او ﻳﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ او زﻳﺮﻛﺎﻧﻪﺗﺮﻳﻦ اﺷﻜﺎﻻت ﻛﻼﻣﻲ ﻣﻄﺮح ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺴﻠﻂ ﮔﻮﻳﻨﺪه را ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﻼم ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻴﺪان اﺻﻠﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻴﺎم‬ ‫‪72‬‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و رﻳﺎﺿﻲ و اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻢ ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ و‬ ‫”‬
‫اﺑﺘﻜﺎراﺗﺶ در ﺟﺒﺮ او را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﺎﺑﻐﻪ رﻳﺎﺿﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻣﺼﺎﺣﺐ‪،1380،‬ص ‪.(929‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫ﺧﻴﺎم در ﻧﺠﻮم ﺟﺰء ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان زﻣـﺎن ﺑـﻮد و ﺗﻘـﻮﻳﻢ ﺟﻼﻟـﻲ را‪ ،‬ﻛـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺴﻴﺎر دﻗﻴﻘﺘﺮ از ﺗﻘﻮﻳﻢ ﮔﺮﻳﮕـﻮري اﺳـﺖ‪ 3‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺳـﻪ ﺗـﻦ از ﭘﻴـﺸﻮاﻳﺎن ﻓـﻦ‬
‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﻲ آن ﻋﺼﺮ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺧﻴﺎم ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺗﺄﻟﻴﻔـﺎت ﻣﺘﻌـﺪد ﻓﻠـﺴﻔﻲ دارد‪ .‬ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬
‫ﭼﻬﺎرده رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻴﺎم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻛﻤﻚ ﺟـﺴﺘﻦ‬
‫و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از او آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬او را از ﺷـﺎﮔﺮدان ﻣﻌﻨـﻮي اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ و از رواﻳﺎت و ﺣﻜﺎﻳﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ رﺳﻤﺎً از ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎء دﻓﺎع ﻣﻲﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺖ داﻣﺎد ﺧﻴﺎم‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻐﺪادي از ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ او ﻧﻴـﺰ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ را ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬او ‪ ...‬ﺳﺮﮔﺮم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ »ﺷﻔﺎ« ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »واﺣﺪ و ﻛﺜﻴـﺮ«‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ...‬ﻛﺘﺎب را ﺑﺴﺖ و از ﻳﺎراﻧﺶ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ او وﺻﻴﺖ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺧﻴـﺎم از‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﻴﺪن اﻋﺮاض ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺎي آورد؛ روي ﺑﺮ ﺧﺎك ﻧﻬـﺎد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ اﻧﻲ ﻋﺮﻓﻨﺎك ﻋﻠﻲ ﻣﺒﻠﻎ اﻣﻜﺎﻧﻲ ﻓﺎﻏﻔﺮﻟﻲ ﻓﺎن ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ اﻳـﺎك وﺳـﻴﻠﺘﻲ اﻟﻴـﻚ«‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪاﻳﺎ ﻣﻦ آن اﻧﺪازه ﻛﻪ ﻣﻘﺪور ﻣﻦ اﺳـﺖ ﺗـﻮ را ﺑـﺸﻨﺎﺧﺘﻢ ﭘـﺲ ﻣـﺮا ﺑﻴـﺎﻣﺮز؛ زﻳـﺮا‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻮ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ راﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔﻔـﺖ و ﺟـﺎن داد«)اﺑﻮاﻟﺤـﺴﻦ‬
‫ﺑﻴﻬﻘﻲ ‪ ،‬ﺗﺘﻤﻪ ﺻﻮان اﻟﺤﻜﻤﻪ ‪ :‬ص ‪ ، 116 – 117‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه در اﻣﻴﻦ رﺿﻮي ‪ : 1385 ،‬ص ‪.( 46‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻫﺎ درﺑﺎره زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻴﺎم از اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻴﻬﻘـﻲ )اﺑـﻦ ﻓﻨـﺪق( در »ﺗﺘﻤـﻪ‬
‫ﺻﻮان اﻟﺤﻜﻤﻪ« اﺳﺖ‪ .‬در رواﻳﺎت اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺧﻴـﺎم ﮔـﺰارش‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﻬﻘﻲ از ﺧﻴﺎم ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺣﺠﻪ اﻟﺤﻖ و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻛـﺎرﺑﺮد اﻳـﻦ‬
‫ﻋﻨﺎوﻳﻦ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﺎم ﻫﻢ در ﻣﻘﺎم ﻳﻚ داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻫﻢ در ﺣﺪ ﻳـﻚ ﻣﺮﺟـﻊ‬
‫دﻳﻨﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬او ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻴـﺎم ﺑـﺮ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ و ﻧـﺎدر‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و ﺗﺒﺤﺮ او در ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﺰارش ﺑﻴﻬﻘﻲ از ﻟﺤﻈﺎت ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ‬
‫ﺧﻴﺎم ﻧﻴﺰ ﮔﻮاﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﻲ درﺳﺖ و ﻣﺤﻜـﻢ ﺧﻴـﺎم از ﻧﻈـﺮ ﺗـﺬﻛﺮهﻧﻮﻳـﺴﺎن‬
‫)ﻫﻤﺎن(‪ .‬رواﻳﺎت ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺿﻤﻦ ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻮﻳﺎي آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧﻴـﺎم در‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و ﺟﺎه ﻗﺎﺑﻞﺗـﻮﺟﻬﻲ داﺷـﺘﻪاﺳـﺖ و ﻟﻘـﺐ »دﺳـﺘﻮر«ﻛـﻪ ﺑـﺮاي او‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪،‬ﻣﻘﺎﻣﻲ در ﺣﺪ ﻳﻚ وزﻳﺮ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ) ذﻛﺎوﺗﻲ ﻗﺮاﮔﻮزﻟﻮ ‪ :1377،‬ص‪.(10‬‬
‫‪73‬‬ ‫ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻌﻲ ﻛﻪ از ﺧﻴﺎم ذﻛﺮي در آن رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺳـﻨﺎﻳﻲ ﻏﺰﻧـﻮي از‬
‫”‬ ‫ﻫﺮات ﺑﺮاي او ﻧﻮﺷﺖ و در ﻣﻮرد رﻓﻊ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻤﻲ از ﺧﻴﺎم درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺎ در ﻣﻴﺎﻧﻲ ﻛﺮد‬
‫) رﺿﺎ زاده ﻣﻠﻚ‪ :1377،‬ص‪ .(13 –16‬ﺳﻨﺎﻳﻲ در ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﺧﻴﺎم را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﭼﻨـﺪ ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ذﻛﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ از ﺷـﺎﻋﺮي ﺧﻴـﺎم در ﻛـﻞ اﻳـﻦ ﻧﺎﻣـﻪ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻨﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻴﺎم ﻧﮕﺎﻫﺒﺎن »ﺟﻮﻫﺮ ﻧﺒـﻮت« اﺳـﺖ و ﻧﻴـﺰ او را ﻣـﺮدي‬
‫ﻣﻮﺛﻖ ﻣﻲداﻧﺪ و از او ﺑﺎ ﻟﻘﺐ »ﭘﻴﺸﻮاي ﺣﻜﻴﻤﺎن« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد رواﻳﺎت ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد و ﻧﻴﺰ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻴﺎم در زﻧﺪﮔﻲ او ﻗﺮﻳﻨﻪاي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺧﻴﺎم را ﻣﻨﻜﺮ وﺟﻮد ﺧﺪا و دﻫﺮي و ﻣﻠﺤـﺪ داﻧـﺴﺖ ﻳـﺎ در ﻫـﻴﭻﻳـﻚ از‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي او اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﺻﻮﻓﻲ ﺑﻮدن ﺧﻴﺎم و ورود او ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از آراي اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺧﻴﺎم در ﻳﻜﻲ از رﺳﺎﻻت ﺧﻮد ﺑﺎ ﻧﺎم »در ﻋﻠـﻢ ﻛﻠﻴـﺎت‬
‫وﺟﻮد« اﻧﻮاع ﻃﺎﻟﺒﺎن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻃﺒﻘـﻪﺑﻨـﺪي ﻛـﺮدهاﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ وي ﻧﺨـﺴﺖ‬
‫ﻣﺘﻜﻠﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺪﻟﻬﺎي ﻛﻼﻣﻲ دﻟﺨﻮﺷﻨﺪ و ﺑﺪان ﻗﺪر ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮدﻧﺪ در ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺧـﺪاي‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ ...‬دوم ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﺣﻜﻴﻤﺎن ﻛﻪ ﺑـﻪ ادﻟّـﻪ ﻋﻘﻠـﻲ ﺻـﺮف در ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﻃﻠـﺐ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ...‬و دﺳﺘﺔ دﻳﮕﺮ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻨﺪ »ﻛﻲ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻓﻜـﺮ و اﻧﺪﻳـﺸﻪ‪ ،‬ﻃﻠـﺐ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬
‫ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﺑﺎﻃﻦ و ﺗﻬﺬﻳﺐ اﺧﻼق‪ ،‬ﻧﻔـﺲ ﻧﺎﻃﻘـﻪ را از ﻛـﺪورت ﻃﺒﻴﻌـﺖ و‬
‫ﻫﻴﺄت ﺑﺪﻧﻲ ﻣﻨﺰه ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن آن ﺟﻮﻫﺮ ]روح[ ﺻﺎﻓﻲ ﮔﺸﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻠﻜﻮت اﻓﺘـﺎد‪،‬‬
‫ﺻﻮرﺗﻬﺎي آن ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭘﻴﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻲﻫﻴﭻ ﺷﻚ و ﺷـﺒﻬﺘﻲ‪ .‬اﻳـﻦ ﻃﺮﻳﻘـﻪ از ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ« )رﺳﺎﻟﻪ »در ﻋﻠﻢ ﻛﻠﻴﺎت وﺟﻮد« در داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺧﻴﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ رﺣﻴﻢ رﺿﺎزاده ﻣﻠﻚ‪:1377 ،‬‬
‫ص ‪.(390-389‬‬
‫ﺧﻴﺎم در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ را در ﺻﺪر ﺗﻤﺎﻣﻲ راهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ادﻋﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺻﻮﻓﻲ اﺳـﺖ و ﺗـﺼﺪﻳﻖ ﻛـﺮدن ﻃﺮﻳﻘـﺖ ﺻـﻮﻓﻴﺎﻧﻪ از او‬
‫ﺻﻮﻓﻲ ﻧﻤﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺑﻪرﻏﻢ وﺟﻮد ﭼﻨﺪﻳﻦ رﺑﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺗﺼﻮف ﺳﻨﺘﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﺧﻴﺎم ﻓﺎﻗﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﻣﺮﺳﻮم اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛـﻪ ﭘـﺎرهاي‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت‪ ،‬ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ اﻓﻜﺎر ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﻣﺮﺳﻮم ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﻫـﺴﺖ ﻛـﻪ ﻋـﻴﻦ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺮﺳﻮم در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؛ ﻣـﺜﻼً زاﻫـﺪان‪ ،‬اﻫـﻞ روي و رﻳـﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻮي ﻗـﺪح از ﻏـﺬاي ﻣـﺮﻳﻢ ﺧﻮﺷـﺘﺮ‬ ‫ﺧﺸﺖ ﺳـﺮ ﺧـﻢ زﻣﻠﻜـﺖ ﺟـﻢ ﺧﻮﺷـﺘﺮ‬
‫‪74‬‬
‫از ﻧﺎﻟــﺔ ﺑﻮﺳــﻌﻴﺪ و ادﻫــﻢ ﺧﻮﺷــﺘﺮ‬ ‫آه ﺳــــــﺤﺮي زﺳــــــﻴﻨﻪ ﺧﻤــــــﺎري‬
‫”‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(105‬‬
‫وز ﺗﺨــﺖ ﻗﺒ ـﺎد و ﻣﻠﻜــﺖ ﺗــﻮس ﺑــﻪ اﺳــﺖ‬ ‫ﻳﻚ ﺟﺮﻋﺔ ﻣﻲ ز ﻣﻠﻚ ﻛﺎووس ﺑﻪ اﺳـﺖ‬ ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫از ﻃﺎﻋــﺖ زاﻫــﺪان ﺳــﺎﻟﻮس ﺑــﻪ اﺳــﺖ‬ ‫ﻫــﺮ ﻧﺎﻟــﻪ ﻛــﻪ رﻧــﺪي ﺑــﻪ ﺳــﺤﺮﮔﺎه زﻧــﺪ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(52‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺗﺄوﻳﻞ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺎﻣﻞ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﺷـﻌﺎر ﺧﻴـﺎم را در ﻣﺤـﻞ ﺗﺮدﻳـﺪ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬روش ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﺧﻴﺎم اﺳﺖ‪ .‬در روش ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋـﺎرف از ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﻋﻘـﻞ و‬
‫ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﻲ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري ﻣﻲرﺳـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ روش ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ‬
‫ﻋﺮﻓﺎ ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد اﺳﺖ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺼﻨﻴﻔﺎت و ﺷـﺮﺣﻬﺎي ﻣـﺸﺎﻳﻲ ﺧﻴـﺎم را ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻧﺤﻮهاي از ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻘﻼﻧﻲ اوﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻨﻴﻢ ﻛـﻪ ﺧﻴـﺎم‬
‫در ﻓﺴﻠﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲاش از ﭼـﺸﻤﻪ ﺣﻜﻤـﺖ ﻣـﺸﺎء‬
‫آب ﻣﻲﺧﻮرد؛ ﺣﻜﻤﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره از ﺳﻮي ﻣﺘﺼﻮﻓﺎن ﻧﺎﻣـﺪار ﻧﻔـﻲ ﮔﺮدﻳـﺪه و ﺑـﺎ ﻧﻔﺮﺗـﻲ‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫رﻳﺸﻪدار ﻗﺮﻧﻬﺎ ﭘﺲ از اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ«) ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ ﻋﻤﺮ ﺳﻬﺮوردي‪:1365 ،‬‬
‫ص‪ ، 82‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه در ﻗﻨﺒﺮي‪ :1385 ،‬ص‪ .(121‬از ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛـﻪ ﻧـﻪ‬
‫ﺻﻮﻓﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﻴﺎم ارادﺗﻲ داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﺧﻴﺎم در ﺣﻖ آﻧﺎن ﻣﺤﺒﺘﻲ؛ ﺻـﻮﻓﻴﺎن ﻧﺎﻣـﺪاري ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻧﺠﻢاﻟﺪﻳﻦ رازي‪ ،‬ﻋﻄﺎر ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري و ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻋﺪم اﻋﺘﻘـﺎد ]ﺑﻠﻜـﻪ ﺣﺘـﻲ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد[ را ]ﻧﺴﺒﺖ[ ﺑﻪ او اﻇﻬﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﻗﻨﺒﺮي‪ :1385 ،‬ص‪.(121‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻴﺎم ﺑﺎ ﻋﺮﻓﺎ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﭘﻴﺶ از رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ ﺣﻴـﺮت اﺷـﺘﺮاك‬
‫دارد؛ ﻳﻌﻨﻲ درك و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ و آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر آن ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ﻋﻘﻼﻧﻲ‪ ،‬روش ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﺮﻓﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺣﻴﺮت ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻋﻘـﻞ را ﺑـﺮاي اداﻣـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺮ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎﺗﻮان و اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎي ﻋﻘﻼﻧﻲ را ﺳﺴﺖ و ﻧﺎرﺳـﺎ ﻣـﻲﻳﺎﺑﻨـﺪ و از آن‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎ ﺑﺎل ادراك ﺷﻬﻮدي ﺑﻪ ﭘـﺮواز در ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ؛ »اﻣـﺎ اﺧـﻼق ﺗﻨـﺪ و ﻣﺘﺎﻧـﺖ ﻃﺒﻴﻌـﻲ و‬
‫ﺷﺨــﺼﻴﺖ ﻓﻴﻠــﺴﻮفﻣ‪Ĥ‬ﺑﺎﻧــﻪ و ﻃﺒﻴﻌــﺖ ﺷــﻜﺎك ﺧﻴــﺎم‪ ،‬او را از ﻓــﺮو رﻓــﺘﻦ در آن ﻧــﻮع‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎتزدﮔﻲ ﻏﻴﺮﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺎز ﻣﻲدارد« )اﻣﻴﻦ رﺿﻮي‪ :1385 ،‬ص‪.(180‬‬
‫اﺗﻔﺎﻗﺎً ﮔﺮهﺧﻮردﮔﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻴﺎم ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦﺟـﺎ ﺷـﺮوع ﻣـﻲﺷـﻮد؛ زﻳـﺮا او در ﺳـﻴﺮ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﺧﻮد ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﺳﻴﺪه ﻛﻪ ﻓﻬﻤﻴﺪه اﺳﺖ ﻧﻤـﻲﻓﻬﻤـﺪ و از اﻳـﻦ ﭘـﺲ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻻﻳﻞ و ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻋﻘﻠﻲ راه ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﭘﺎﻳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﭘـﻴﺶ‬
‫‪75‬‬ ‫در ﺑﺎﺗﻼق ﻣﺠﻬﻮﻻت ﻓﺮو رﻓﺘﻪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎ زده‪ ،‬ﺣﻠﻘـﻪ ﺗﻨـﮓ ﻋﻘـﻞ ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫”‬ ‫ﮔﻠﻮي او را ﻓﺸﺮده ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورده اﺳﺖ‪ :‬راه ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ ﻫـﺪف ﭼﻴـﺴﺖ؟ از‬
‫ﻛﺠﺎ آﻣﺪهام؟ ﺑﻪ ﻛﺠﺎ ﻣﻲروم؛ ﭼﺮا ﻛﻮزهﮔﺮ دﻫﺮ ﻛﻮزه ﻣﻲﺳﺎزد و ﻣﻲﺷﻜﻨﺪ؟ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﻳﻦ‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫اﺳﺮار را ﻣﻲداﻧﺪ؟ ﻧﻪ ﻛﺴﻲ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬راز اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎ را ﮔﺸﻮده‪ ،‬ﻧﻪ اﻣـﺮوز ﻛـﺴﻲ راﻫـﻲ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﺠﺪداً ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزﻧﺪ‪:‬‬
‫وﻳﻦ ﺣﺮف ﻣﻌﻤﺎ ﻧﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاﻧﻲ و ﻧـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫اﺳــﺮار ازل را ﻧــﻪ ﺗــﻮ داﻧــﻲ و ﻧــﻪ ﻣــﻦ‬
‫ﺣﺎل اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺎرف در اﻳﻦ اﻳﺴﺘﮕﺎه ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ از ﻣﺮﻛـﺐ ﻋﻘـﻞ‬
‫ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﺮ ﺳﻴﻤﺮغ ﻋﺸﻖ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﺎل ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد ﺑﻪ ﭘـﺮواز در ﻣـﻲآﻳـﺪ و‬
‫ﺑﺎلزﻧﺎن در آﺳﻤﺎن ادراك ﺷﻬﻮدي از ﻧﻈﺮ ﻋﺎﻗﻼن ﻧﺰدﻳﻚﺑﻴﻦ دور ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از زﻧﺪﮔﻲ و آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺗﻔـﺴﻴﺮ رﺑﺎﻋﻴـﺎت او در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﻓﻜﺮي زﻣﺎن اوﺳﺖ‪ .‬ﺧﻴﺎم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮ دﻳﮕﺮي از ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﻓﻜﺮي روزﮔﺎر ﺧﻮد ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ واﻛـﻨﺶ‬
‫ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺤﻴﻂ ﻓﻜﺮي او ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﻜﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎي‬
‫ﻛﻼﻣﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎت و ﺣﺘﻲ ﻣﻨﺶ و ﻋﺎدات او از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﻲﻣﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺗـﺪرﻳﺲ را‪،‬‬
‫ﻛﻪ در ﺗﺮاﺟﻢ اﺣﻮاﻟﺶ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ و دﻗﻴﻘﺘﺮ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ و ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ‪.‬‬
‫در ﺳﺪهﻫﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻴﻬﺎن آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ ﻋﻘﻞﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن‬
‫ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ و ﻓﺘﻮاﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ آﻧﺎن ﺻﺎدر ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ را اﺳـﺘﺤﻜﺎم‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ و ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬زﻛﺮﻳـﺎي رازي و اﺑﻮرﻳﺤـﺎن ﺑﻴﺮوﻧـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﻫﻤﮕﻲ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ارﺗﺪاد و اﻟﺤﺎد ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺟﺰماﻧﺪﻳﺸﻲ ﺑﻪ آزادي ﻋﻤﻠـﻲ ﻛـﻪ ﺷـﻌﺮ در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر او ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪:‬‬
‫ﻧﻪ ﻛﻔﺮ و ﻧـﻪ اﺳـﻼم و ﻧـﻪ دﻧﻴـﺎ و ﻧـﻪ دﻳـﻦ‬ ‫رﻧــﺪي دﻳــﺪم ﻧﺸــﺴﺘﻪ ﺑــﺮ ﺧﻨــﮓ زﻣــﻴﻦ‬
‫اﻧــﺪر دو ﺟﻬــﺎن ﻛــﺮا ﺑــﻮد زﻫــﺮة اﻳــﻦ‬ ‫ﻧﻪ ﺣﻖ ﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻪ ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻧـﻪ ﻳﻘـﻴﻦ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(141‬‬
‫ﺧﻮد او وﺿﻌﻴﺖ زﻣﺎﻧﻪ را در ﻣﻘﺪﻣﻪ رﺳﺎﻟﻪاش در ﺑﺎب ﺟﺒﺮ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮح ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪...» :‬ﻣﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر روزﮔﺎري ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ از اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻂ ﻋﺪة ﻛﻤﻲ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﻫﺰاران رﻧـﺞ‬
‫و ﻣﺤﻨﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در اﻧﺪﻳﺸﺔ آﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻏﻔﻠﺘﻬﺎي زﻣـﺎن را ﻓﺮﺻـﺖ ﺟـﺴﺘﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻋﻠﻢ و اﺳﺘﻮار ﻛﺮدن آن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﺎﻳﺎن زﻣﺎن‪ ،‬ﺣﻖ را ﺟﺎﻣﺔ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫‪76‬‬
‫ﻣﻲﭘﻮﺷﻨﺪ و ﮔﺎﻣﻲ از ﺣﺪ‪ ‬ﺧﻮد ﻧﻤﺎﻳﻲ و ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ داﻧﺎﻳﻲ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤـﻲﻧﻬﻨـﺪ و آﻧﭽـﻪ را ﻫـﻢ‬ ‫”‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﺟﺰ در راه اﻏﺮاض ﻣﺎدي ﭘﺴﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲﺑﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﺒﻴﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻛـﺴﻲ ﺟـﺴﺘﻦ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن راﺳﺘﻲ را وﺟﻬﺔ ﻫﻤﺖ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ و در ﺗﺮك دروغ و ﺧﻮدﻧﻤـﺎﻳﻲ و‬ ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫ﻣﻜﺮ و ﺣﻴﻠﻪ‪ ،‬ﺟﻬﺪ و ﺳﻌﻲ دارد‪ ،‬او را ﺧﻮار ﻣﻲﺷﻤﺮﻧﺪ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬در ﻫـﺮ ﺣـﺎل‬
‫ﺧﺪا ﻳﺎريدﻫﻨﺪه و ﭘﻨﺎهدﻫﻨﺪة ﻫﻤﻪ اﺳﺖ« )ﻧﺼﺮ‪ ،‬ﺳﻴﺪﺣﺴﻴﻦ‪ :1359،‬ص‪149‬و‪.(150‬‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﻛﻪ در رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻧﻮع واﻛﻨﺸﻬﺎي او ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﺘﻈﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻛﻼﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺘﻮان ﺑﻪ اﻣﻴﺪ و ﺷـﻚ ﻫﻤـﻪ ﻋﻤـﺮ ﻧﺸـﺴﺖ‬ ‫ﭼﻮن ﻧﻴﺴﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻳﻘﻴﻦ اﻧﺪر دﺳـﺖ‬
‫در ﺑﻴﺨﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺮد ﭼﻪ ﻫـﺸﻴﺎر و ﭼـﻪ ﻣـﺴﺖ‬ ‫ﻫﺎن ﺗﺎ ﻧﻨﻬـﻴﻢ ﺟـﺎم ﻣـﻲ از ﻛـﻒ دﺳـﺖ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(28‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﺑﺎ ذﻛﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎً وﻗﺘـﻲ آزادي ﺑﻴـﺎن ﻣﺤـﺪود‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺎناﻧﺪﻳﺸﻪ راهﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺮاي ﺧﻼﻗﻴﺖ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺘﻲﻫﻴﭻ‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﺷﻴﻮه ﺑﻴﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ از زﺑﺎن ﺷﻌﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎمﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺧﻴﺎم ﺗﺎرﻳﺨﻲاي ﻛﻪ از ﻻﺑﻪﻻي ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي ﺗـﺬﻛﺮه و آﺛـﺎرﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻠـﺴﻔﻲ‪،‬‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﺷﺎﻋﺮ دردﻣﻨـﺪ و ﺣﻴـﺮتزدة رﺑﺎﻋﻴـﺎت دارد‪.‬‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪ روﺑﻪرو ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎي داﻧﺸﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را درﻧﻮردﻳﺪه‬
‫و آﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﻳﻨﺠﺎ ﺷﺎﻋﺮي را ﻣﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻴﺮت و ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻲ ﺧﻮد را درﺑﺎرة آﻓـﺮﻳﻨﺶ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﻫـﺴﺘﻲ‪ ،‬زﻧـﺪﮔﻲ و ﻣـﺮگ اﻧـﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻲﭘﺮوا و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اﺑﺮاز ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﺗﻔـﺴﻴﺮ‬
‫ﺷﻌﺮ او ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ ﺑﺎ ﺣﺬف ﻳﻜﻲ از دو ﺳـﻮي اﻳـﻦ دوﮔـﺎﻧﮕﻲ‪ ،‬ﺷـﻌﺮ او را ﺗﻔـﺴﻴﺮ ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫)اﻟﺤﺎدي ﻣﺤﺾ ﻳﺎ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺧﺎﻟﺺ( دورﺗﺮﻳﻦ درك را از ﺷﻌﺮ او داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻗـﻮل ﻋـﺎرف‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮي »از ﻇﻦ ﺧﻮد ﻳﺎر او ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎل اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﻴـﺎم‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺳﻌﻲ در ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ و ﻛـﺸﻴﺪن ﺧﻄـﻮط ﺳـﻴﻤﺎي او از »ﻣﻜﺘـﺐ ﺗﻔﻜـﺮ‬
‫ﺧﻴﺎﻣﻲ« ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻜﺮي ﺻﺪاي ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺣﻴـﺮتزدهاي ﺑـﻮده ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫‪77‬‬ ‫ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺑﺎ واﺳﻄﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺟﺰماﻧﺪﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ ﺑﺮﺳـﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫”‬ ‫ﺻﺪا‪ ،‬ﺻﺪاﻳﻲ ﺟﺎوداﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﺎم در ﻣﻘﺎم ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬آن را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻋـﺎﻟﻲ و‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﺧﻮاﻧﻨﺪهاي ﻛﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﺧﺎص ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در‬

‫آﻧﻬﺎ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﻮده ﻛـﻪ ذﻫـﻦ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲﻛﺮده و او آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻴﺎن ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﭘﻴﮕﻴﺮي اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻲﺗﻮان وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي اﺻﻠﻲ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ رﺑﺎﻋﻴـﺎت ﺧﻴـﺎم را‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ داد‪ .‬ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و اﻳﻦ زﻣﺎن )اﻏﺘﻨﺎم ﻓﺮﺻﺖ(‪ ،‬ﺷﻚ و‬
‫ﺣﻴﺮت‪ ،‬ﻣﺮگ و ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ و ﻣﺴﺘﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ و دروﻧﻤﺎﻳﻪﻫﺎ را اﺻﻮل و ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت‬
‫دﻗﻴﻘﺘﺮ ﻣﻜﺘﺐ ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻴﺎﻣﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎم ﺷﺎﻋﺮ در اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻻت‪ ،‬روﺷﻦ‪ ،‬ﺗﻜـﺮاري‬
‫و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ادﺑﻲ و ﻓﻜـﺮي ﻗﺒـﻞ و ﺑﻌـﺪ از ﺧﻴـﺎم‬
‫اﺳﺖ و اﺻﻮﻻً دردي ﻛﻪ ﺧﻴﺎم ﮔﺮﻓﺘﺎر آن اﺳﺖ‪ ،‬داﻣﻨﮕﻴﺮ ﻫﻤـﻪ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑـﻮﻳﮋه ﻋﻘﻼﺳـﺖ‪،‬‬
‫آﻧﭽﻪ او را ﻳﮕﺎﻧﻪ دوران و ﺳﺮﺳﻠﺴﻠﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻲﺳﺎزد ﺗﻨﻬﺎ اﻳـﻦ ﻧﻴـﺴﺖ ﻛـﻪ او ﭼـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻜﺮ او را ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد داﻧﺶﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ اﺑﻬﺎﻣﺎت و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺧـﻮد را ﻧﻤـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﺪم ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ و ﻣﻌﺮﻓـﺖ دﻗﻴﻘﺘـﺮ ﻣـﺴﺎﺋﻞ ذﻛﺮﺷـﺪه ﺑﭙـﺮدازد‪.‬‬
‫اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺸﺎري دروﻧﻲ و ﺟﺎﻧﻔﺮﺳﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑـﺎ زﺑـﺎن ﻋﻠﻤـﻲ و ﻓﻠـﺴﻔﻲ‬
‫ﻗﺎﺑﻞﺑﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ آن ﺣﺎﻟﺖ دروﻧﻲ اﺳﺘﺪﻻلﭘﺬﻳﺮ ﻳﺎ ﺣﺘﻲ وﺻﻒﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎﻟﺘﻲ‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﻣﺒﻬﻢ و رﻣﺰآﻟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻲ ﻋﺎدي ﻧﻤـﻲﺗـﻮان آن را ﺑﻴـﺎن ﻛـﺮد‪ .‬زﺑـﺎﻧﻲ را‬
‫ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻳﻦ رازﻧﺎﻛﻲ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺑﺎر آن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫زﺑﺎن ﺷﻌﺮ و ﻗﺎﻟﺐ اﺳﺘﺪﻻلﭘﺬﻳﺮ رﺑﺎﻋﻲ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺧﻴﺎم ﺑـﺎ ﺣـﺮارت ﺗﻤـﺎم و ﺑـﺎ‬
‫ﺟﻮﺷﺶ دروﻧﻲﺧﺮوﺷﺎن ﺧـﻮد اﺣـﺴﺎﺳﺎت آﺗـﺸﻴﻦ و در ﻋـﻴﻦﺣـﺎل ﺳـﺮد ﺧـﻮﻳﺶ را از‬
‫ﻧﻬﺎﻧﺨﺎﻧﻪ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﻠﻮهﮔﺎه ﺳﺨﻦ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ؛ اﺑﺘﺪا ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ از ﻋﻘﻞ و ﺟـﺴﺘﺠﻮي ﻋﻘﻼﻧـﻲ‬
‫ﻣﺪد ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻧﻴﺮوي ﻋﻘﻠﺶ ﻧﻴﺰ از ﺣﺮﻛﺖ اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ ﺑـﺎزﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺳـﻴﻞﺧﺮوﺷـﺎن‬
‫اﺣﺴﺎس‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮو ﺑﻪ ﻳﺎري او ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و درﻳﺎﻓﺘﻬﺎي‬
‫روﺣﻲ او را در ﻗﺎﻟﺐ رﺑﺎﻋﻲ ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دروﻧﻤﺎﻳﻪﻫﺎي ذﻛﺮﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻋﻘﻴـﺪﺗﻲ ﻣﻨـﺴﺠﻤﻲ را‬ ‫‪78‬‬
‫ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬دروﻧﻤﺎﻳﺔ اﺻﻠﻲ ﭘﻴﺎم ﺧﻴﺎﻣﻲ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري اﺳﺖ‪ .‬زﻧـﺪﮔﻲ در ﺣﺎﻟـﺖﺟﺮﻳـﺎﻧﻲ‬ ‫”‬
‫داﺋﻢ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻨﻬﺎي ﺑﻴﺎﺑﺎن و اﺑﺮﻫﺎي آﺳﻤﺎن درﮔﺬر اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻴﺎم در ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫از رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﺶ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺳﺮﮔﺮم ﮔﻔﺘﮕﻮﻳﻲ ﻣﻴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل و آﻳﻨﺪه اﺳـﺖ و »ﺑـﺮاي ﺑﻴـﺎن‬
‫اﻳﻦﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﻃﺮزي ﺧﻼق‪ ،‬ﺻﻮر ﺧﻴﺎﻟﻲ را ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻛـﻮزه و ﺧـﺎك ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ دارد ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﻣﻲﺑﺮد ﺗﺎ اﺻﻞﺷﺪن و ﺑﻮدن و ﻣﺮدن را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧـﺴﺎن‬
‫را از ﮔﻞ آﻓﺮﻳﺪ و ﺳﭙﺲ از ﻧﻔﺲ ﺧﻮد در او دﻣﻴﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮔﺬراي ﮔﻞ ﻛﻪ وﺟﻮد دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻣﺎ‬
‫را ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داﺋﻤﺎً ﻳﺎدآور ﺷﻜﻨﻨﺪﮔﻲ و ﺑﻲارزﺷﻲ ﺗﻼﺷﻬﺎي دﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ« )اﻣـﻴﻦرﺿـﻮي‬
‫‪: 1385،‬ص‪.(122‬‬
‫ﺻﺪ ﺑﻮﺳﻪ زﻣﻬﺮ ﺑﺮ ﺟﺒﻴﻦ ﻣـﻲزﻧـﺪش‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ آﻓـﺮﻳﻦ ﻣـﻲ زﻧـﺪش‬
‫ﻣﻲﺳﺎزد و ﺑﺎز ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ ﻣـﻲزﻧـﺪش‬ ‫و اﻳﻦ ﻛﻮزهﮔﺮ دﻫـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﺟـﺎم ﻟﻄﻴـﻒ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(115‬‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺧﻴﺎم ﺑﺮ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري دﻧﻴﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻋﺪهاي اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي او را ﭘﻮچﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ و او را ﻃﺮﻓﺪار ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﻮﺷﺒﺎﺷﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ درك دﻗﻴﻘﺘﺮ از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‬
‫در آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ »ﻛﻞ ﻣﻦ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻓﺎن و ﻳﺒﻘﻲ وﺟﻪ رﺑﻚ ذواﻟﺠﻼل و اﻻﻛﺮام« )ﺑﻘﺮه‪ (156 :‬آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺎره دارد ﺑﻪ ﺑﻲﺛﺒﺎﺗﻲ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﻖ‪ .‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ذﻛـﺎوﺗﻲﻗﺮاﮔﺰﻟـﻮ در‬
‫ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺎ ﻧﺎم »ﻋﻤﺮﺧﻴﺎم« ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺧﻴﺎم ﺑﺮ ﺑﻲﺛﺒﺎﺗﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﮔﻮاﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎوﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ )‪: 1379‬ص ‪.(128 – 127‬‬
‫از ﻧﻈﺮﺧﻴﺎم آﻧﭽﻪ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧﺪا‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻴﺎم در ﻫﻴﭻﻳـﻚ از‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت‪ ،‬وﺟﻮد او را ﻧﻔﻲ ﻧﻜﺮده‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و ﺷﺎدي اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻲﺑﻨﺪوﺑﺎري‬
‫و ﻋﻴﺎﺷﻲ ﻣﺮﺳﻮم ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻴﺎم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺣﺎل ﻛﻪ ﻫـﺴﺘﻴﻢ و آﮔـﺎﻫﻲ دارﻳـﻢ از ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫»دم« ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮﻳﻢ؛ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ از ﻋﻤﺮ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻠﻒ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺮﻓﻲ ﻛﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان زد اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ » ﺑﺮﺑﺎي ﻧﺼﻴﺐ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺖ ﺑﺮﺑﺎﻳﻨﺪ« ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ ﺑـﺎ ﻣـﻀﻤﻮن آﻳـﻪ‬
‫»وﻻﺗﻨﺲ ﻧﺼﻴﺒﻚ ﻣﻦ اﻟﺪﻧﻴﺎ« )ﻗﺼﺺ‪.(77:‬‬
‫ﻣﮕﺬار ﻛـﻪ ﺟـﺰ ﺑـﻪ ﺷـﺎدﻣﺎﻧﻲ ﮔـﺬرد‬ ‫ﮔﺮﻳـــﻚ ﻧﻔـــﺴﺖ ز زﻧـــﺪﮔﺎﻧﻲ ﮔـــﺬرد‬
‫ﻋﻤﺮاﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﻛـﺶﮔـﺬراﻧﻲ ﮔـﺬرد‬ ‫ﻫــﺸﺪار ﻛــﻪ ﺳــﺮﻣﺎﻳﻪ ﺳــﻮداي ﺟﻬــﺎن‬
‫)ﻓﺮوﻏــــﻲ‪ :‬ش‪(86‬‬
‫ﺑﺎدر ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻲﺛﺒﺎﺗﻲ زﻧﺪﮔﻲ و ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد‪ ،‬ﻛﻪ در ورﻃـﻪ رﻧـﺞ و ﺳـﺨﺘﻲ ﻓـﺮو رﻓﺘـﻪ‬
‫‪79‬‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻗﻼن ﭼﺎرهاي ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و اﻳﻦ زﻣﺎن ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ‬
‫”‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ دوﻣﻴﻦ اﺻﻞ از ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻴﺎﻣﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺮدا ﻛـﻪ ﻧﻴﺎﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻓﺮﻳـﺎد ﻣﻜـﻦ‬ ‫از دي ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻫـﻴﭻ از او ﻳـﺎد ﻣﻜـﻦ‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﺣﺎﻟﻲ ﺧﻮش ﺑﺎش و ﻋﻤﺮ ﺑﺮ ﺑﺎد ﻣﻜﻦ‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣــــﺪه و ﮔﺬﺷــــﺘﻪ ﺑﻨﻴــــﺎد ﻣﻜــــﻦ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(136‬‬
‫ﺧﻴﺎم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺣﺎل ﻛﻪ ﺑﻲﺛﺒﺎﺗﻲ دﻧﻴﺎ و زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ و ﻗﻄﻌﻲ و ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺧﺮدﻣﻨﺪان‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺎ رﻧﺞ و درد ﻧﺎﺷـﻲ از ﮔـﺬران ﻋﻤـﺮ و‬
‫ﭘﻴﺮي ﺳﺎزﮔﺎر ﺷﺪ‪ .‬او در رﺑﺎﻋﻲ دﻳﮕﺮي ﺷـﺮط ﻻزم ﺑـﺮاي در زﻣـﺎن ﺣـﺎل ﺑـﻮدن را اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺎل ﻏﻴﺮﺿﺮوري را در زﻧﺪﮔﻲ دور رﻳﺨﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺬوري اﮔﺮ در ﻃﻠـﺒﺶ ﻣـﻲﻛﻮﺷـﻲ‬ ‫آن ﻣﺎﻳــﻪ ز دﻧﻴــﺎ ﻛــﻪ ﺧــﻮري ﻳــﺎ ﭘﻮﺷــﻲ‬
‫ﺗــﺎ ﻋﻤــﺮ ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳــﻪ ﺑــﺪان ﻧﻔﺮوﺷــﻲ‬ ‫ﺑـــﺎﻗﻲ ﻫﻤـــﻪ راﻳﮕـــﺎن ﻧﻴـــﺮزد ﻫـــﺸﺪار‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(157‬‬
‫ﺧﻴﺎم ﺑﺪرﺳﺘﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ دادهاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺑﺴﻴﺎري از دردﻫﺎ و رﻧﺠﻬﺎي ﻣﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ‪،‬‬
‫آز و ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﺳﺖ و او ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺮد ﻳﺎ ﺣﻜﻤﺖ را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣـﺎ‬
‫اﻣﻜﺎن ﻣﻲدﻫﺪ درﺳﺖ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ؛ دلﻣﺸﻐﻮﻟﻴﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﻛﻢارزش زﻧﺪﮔﻲ را رﻫﺎ ﻛﻨـﻴﻢ‬
‫ﺗﺎ آن واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻬﻢ و ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ و اﻛﻨﻮن اﺳﺖ‪:‬‬
‫و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻓﺮدات ﺑﻪ ﺟﺰ ﺳﻮدا ﻧﻴـﺴﺖ‬ ‫اﻣــﺮوز ﺗــﻮ را دﺳــﺘﺮس ﻓــﺮدا ﻧﻴــﺴﺖ‬
‫ﻛﺎﻳﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤـﺮ را ﺑﻘـﺎ ﭘﻴـﺪا ﻧﻴـﺴﺖ‬ ‫ﺿﺎﻳﻊ ﻣﻜﻦ اﻳﻦ دم ار دﻟﺖ ﺷـﻴﺪا ﻧﻴـﺴﺖ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(10‬‬
‫رو ﺷﺎد ﺑﺰي اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺘﻤﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻃﺒﺎﻳﻊ ﭼﻮ ﺑﻪ ﻛﺎم ﺗﻮ دﻣـﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﮔﺮدي و ﻧﺴﻴﻤﻲ ﻏﺒـﺎري و ﻧﻤـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑــﺎ اﻫــﻞ ﺧــﺮد ﺑــﺎش ﻛــﻪ اﺻــﻞ ﺗــﻦ ﺗــﻮ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(23‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﺗﻔـﺴﻴﺮﻫﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ ﻛﻤـﻚ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬از ﻃﺮﻳﻘﻪ اﻋﺘﺪال ﺑﻮداﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﺬتﮔﺮاﻳﻲ اﭘﻴﻜﻮري ﺗﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺣﻀﻮر روﺣﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺮوف »اﻟﺼﻮﻓﻲ اﺑﻦاﻟﻮﻗﺖ« ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ دروﻧﻤﺎﻳﻪ اﺷﻌﺎر ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺷﻜﻲ اﺳﺖ وﻳﮋه ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻴﺎﻣﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎﻫﺎي ﻋﻤﺪه زﻧﺪﮔﻲ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ ﻋـﺎﻟﻢ را در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺣـﻞﻧﺎﺷـﺪﻧﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮدرﮔﻤﻲ ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻧﺎرﺳﺎﻳﻴﻬﺎي آن ﺗﻀﺎد ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‬
‫‪80‬‬
‫و ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻛﺮد‪.‬‬
‫”‬
‫از ﺑﻬﺮ ﭼﻪ اﻓﻜﻨﺪش اﻧﺪر ﻛﻢ و ﻛﺎﺳـﺖ‬ ‫دارﻧﺪه ﭼـﻮ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻃﺒـﺎﻳﻊ آراﺳـﺖ‬
‫ور ﻧﻴﻚ ﻧﻴﺎﻣﺪ اﻳﻦ ﺻﻮر ﻋﻴﺐ ﻛﺮاﺳﺖ؟‬ ‫ﮔﺮ ﻧﻴﻚ آﻣﺪ ﺷﻜﺴﺘﻦ از ﺑﻬﺮ ﭼﻪ ﺑـﻮد‬ ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(31‬‬
‫ﺣﻴﺮت ﺧﻴﺎم ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت روﻳﺎروﻳﻲ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ – آنﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﻋﺮﻓـﺎ ﺑـﺪان‬
‫دﭼﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ – ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﺮاض ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻏﺮض از ﻧﻔﺲ آﻓﺮﻳﻨﺶ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ داﻧﺎﺗﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﻋﺎﻟﻢ را و ﻣﺎ را ﺑﺮاي ﻫﺪﻓﻲ ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺧﻴـﺎم در درك‬
‫اﻳﻦ ﻫﺪف ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ و ﺗﻔﻜﺮ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺣﻴﺮت وا داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫او را ﻧـــﻪ ﺑـــﺪاﻳﺖ ﻧـــﻪ ﻧﻬﺎﻳـــﺖ ﭘﻴﺪاﺳـــﺖ‬ ‫در داﻳــﺮهاي ﻛﺎﻣــﺪن و رﻓــﺘﻦ ﻣﺎﺳــﺖ‬
‫ﻛﺎﻳﻦ آﻣﺪن از ﻛﺠـﺎ و رﻓـﺘﻦ ﺑـﻪ ﻛﺠﺎﺳـﺖ؟‬ ‫ﻛﺲ ﻣﻲ ﻧﺰﻧﺪ دﻣﻲ در اﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ راﺳـﺖ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(34‬‬
‫ﺣﻴﺮان ﺷﺪه در ﭘﻨﺞ و ﭼﻬﺎر و ﺷﺶ و ﻫﻔﺖ‬ ‫اي آﻣــﺪه از ﻋــﺎﻟﻢ روﺣــﺎﻧﻲ ﺗﻔــﺖ‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﺧﻮش ﺑﺎش ﻧﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺠـﺎ ﺧـﻮاﻫﻲ رﻓـﺖ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮر ﭼﻮ ﻧـﺪاﻧﻲ از ﻛﺠـﺎ آﻣـﺪهاي‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(11‬‬
‫اﺣﺴﺎس ﺷﻚ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺐ و ﺣﻴﺮت ﺧﻴﺎم ﻧﻪ اﻧﻌﻜﺎﺳﻲ از روﻳﺎروﻳﻲ او ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻏﺎﻳﻲ از‬
‫ﻗﺒﻴﻞ روﻳﺎروﻳﻲ ﺻﻮﻓﻴﺎن ﺑﺰرﮔﻲ ﭼﻮن ﺣﻼج و ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ و ﻣﻮﻟﻮي اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﺎآﮔـﺎﻫﻲ‬
‫او از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دﻏﺪﻏﻪ او ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ رﺳﻢ و رواﻟﻬﺎي اﺳﺮارآﻣﻴﺰ ﻫﺴﺘﻲ‬
‫و اﻳﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﺳﺮّي ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ وراي اﻳـﻦ ﻋـﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺧﻴـﺎم را ﺣﻴـﺮتزده‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺳﺮّي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او اﺳﺎﺳﺎً ﺣﻞﻧﺸﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺸﻜـــﺴﺘﻦ آن روا ﻧﻤـــﻲدارد ﻣــــﺴﺖ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭘﻴﺎﻟـﻪاي ﻛـﻪ درﻫـﻢ ﭘﻴﻮﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮ ﻣﻬﺮ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﺑﻪ ﻛﻴﻦ ﻛﻪ ﺷﻜﺴﺖ؟‬ ‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺮو ﭘﺎي ﻧﺎزﻧﻴﻦ و ﺑﺮو دﺳﺖ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(22‬‬
‫ﺣﻴﺮت ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﺮدرﮔﻢ ﺷﺪن و در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻴﺠﻲ و ﺑﻼﺗﻜﻠﻴـﻒ ﺑـﻮدن اﺳـﺖ و‬
‫اﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮل داﻧﺴﺘﻦ ﻳﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻴﺎم در ﻣﻘـﺎم ﻳـﻚ رﻳﺎﺿـﻴﺪان و ﻣـﻨﺠﻢ و‬
‫ﺣﻜﻴﻤﻲ )ﺣﻜﻤﺖدان( ﻛﻪ »ﺧﺮدﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﺳﺘﻮن ﻓﻘﺮات ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻓﻜﺮي اوﺳﺖ« )ﺷﻔﻴﻌﻲﻛﺪﻛﻨﻲ‪،‬‬
‫‪ :1374‬ص‪ (113‬در اﺳﺮار ﺧﻠﻘﺖ ﺗﻌﻤﻖ ﻣﻲﻛﺮد و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻴﻬﺎي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﻋﺎﻟﻢ وﺟـﻮد و‬
‫ﻟﺤﻈﺎت ﻫﻮﺷﻴﺎري و آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺣﻀﻮر در ﺑﺮاﺑﺮ واﻗﻌﻴﺘـﻲ ﻋﻈـﻴﻢ را درك ﻣـﻲﻛـﺮد؛‬
‫ﮔﻮﻳﻲ اﺿﻄﺮاب و وﺣﺸﺖ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻬﻢ و درك ﻋﻤﻴﻖ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮزون‬
‫‪81‬‬
‫”‬
‫ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺗﻔﺎق و ﺑﺪون ﻧﻘﺸﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﻲ و ﺣﻴﺮت‬
‫ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫از ﺳﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﮔﺴﺘﺮده و داﻧﺶ دﻗﻴﻖ او ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﺳﺆاﻟﻬﺎي اﻧﺒﻮه و ﻣﺘﻌﺪدش ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‬
‫و از ﻃﺮﻓﻲ دﻳﮕﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻧﺪارد‪ .‬دﻏﺪﻏﻪ او ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﭼـﺮا‬
‫ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻼش در ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺟﻠﻮه دادن ﻣـﺎﺟﺮاي‬
‫ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ ﺣﻴﺎت‪ ،‬دﺳﺘﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﺎﻻ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻛﺎري را ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮ‬
‫ﺻﺎدق و ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬او اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﺤﻴﺮ اﺳﺖ و ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻧﻤـﻲداﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺨﻦ ﺳﻘﺮاط ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً داﻧﺎﻳﻢ؛ ﭼﻮن ﻣـﻲداﻧـﻢ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻤﻲداﻧﻢ و اﺳﺘﺎد ﺑﻼﻓﺼﻞ ﺧﻴﺎم‪ ،‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ اﻋﺘـﺮاف‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺧﻴﺎم اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎداﻧﻲ ﺣﺎﺻﻞ از داﻧﺎﻳﻲ ﺧﻮد را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻛﻢ ﻣﺎﻧـﺪ ز اﺳـﺮار ﻛـﻪ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧـﺸﺪ‬ ‫ﻫﺮﮔــﺰ دل ﻣــﻦ ز ﻋﻠــﻢ ﻣﺤــﺮوم ﻧــﺸﺪ‬
 ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﻢ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧـﺸﺪ‬ ‫ﻫﻔﺘﺎد و دو ﺳﺎل ﻓﻜﺮ ﻛـﺮدم ﺷـﺐ و روز‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(93‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ دﻳﻨﺎﻧﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﺮاژدي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻴﺎﻣﻲ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻳﺸﺎن‬
‫»ﻃﺮح ﭘﺮﺳﺶ در ﺑﺎب ﻣﻌﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺮاژدي ﺑﻪ ﻇﻬﻮر و ﺑـﺮوز ﻣـﻲرﺳـﺪ‪...‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﺮاژدي زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺨﻮﺑﻲ ﻣـﻲداﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﻮد آدﻣـﻲ از‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺖ و ﺧﻂ اﻣﺎن ﺑﻪ دﺳـﺖ او داده ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﻳـﻚ ﺗـﺮاژدي‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺎﻧﻮن زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻘﻠﻲ و ﻣﻮازﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي اداﻣﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻧـﻮﻋﻲ درد و رﻧـﺞ رو ﺑـﻪ رو‬
‫ﺑﻮده‪ ...‬ﻣﻨﺸﺄ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ اﻣﻮر را ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد ﻛﻪ زﻧـﺪﮔﻲ اﻧـﺴﺎن داراي‬
‫ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺣﺪود و ﻣﺮزﻫـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ او ﺑﺎﻳـﺪ در درون اﻳـﻦ ﻣﺮزﻫـﺎ ﺑـﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﻴﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ و در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﺮﻛﺶ‬
‫دﭼﺎر ﻣﺸﻜﻞ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻌﺎرض رو ﺑﻪ رو ﻣﻲﺷﻮد؛ زﻳﺮا از ﻳـﻚ ﺳـﻮ در درون ﻣﺮزﻫـﺎي‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ و از ﺳﻮﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ آزادي و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫـﺎي ﺑـﻲﭘﺎﻳـﺎن‬
‫ﺧﻮد در ﻣﻘﺎم ﻓﺮا رﻓﺘﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺣﺪود و ﻣﺮزﻫﺎ را درﻫﻢ ﺑﺸﻜﻨﺪ‪ ...‬ﺧﻴـﺎم ﻧﻴـﺰ‬
‫در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﻌﻨﻲ ﺣﻴﺎت ﺑﻮده و ﺑﺮاي ﺣﻞ اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎ ﻛﻮﺷﺶ ﻣـﻲﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ ...‬وﻗﺘـﻲ‬
‫ﺧﻴﺎم از ﻣﻌﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ و ﻫﺪف آن ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮاژدي ﻧﻴﺰ در ﺳﺨﻦ او ﺟﺎي ﺧـﻮد را‬ ‫‪82‬‬
‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ« )اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ دﻳﻨﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.(235-232‬‬ ‫”‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻣﻬﻢ ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬آراي ﺧﻴﺎم‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫در ﺑﺎب ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﻲ اﺧﺮوي ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ دﻳﮕـﺮ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎﺗﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ وي ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬او ﺑﺎ ﻣﻬﺎرﺗﻲ ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲﺑـﺮد ﻛـﻪ وﻗﺘـﻲ‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﻛﺎﻓﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎب در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ دﻋﻮي ﺣﻘﻴﻘﺖداﻧﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺧﻴﺎم اﺳﺘﻌﺎرة ﻛﻮزه را ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد ﺗﺎ ﭘﺪﻳﺪه ﻣﺮدن را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ درﺑﺎره ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ورﻃﻪ وﺟﻮدي ﺑﻲﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﻣﻲاﻧﺪازد ﻛﻪ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﻲ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺮﮔﻲ ﮔﺮﻳﺰﻧﺎﭘﺬﻳﺮ از ﭘﻲ دارد‪:‬‬
‫وز ﺗﺎراﻣﻴــﺪ ﻋﻤــﺮ ﻣــﺎ ﺑــﻮدي ﻛــﻮ؟‬ ‫از آﻣــﺪن و رﻓــﺘﻦ ﻣــﺎ ﺳــﻮدي ﻛــﻮ؟‬
‫ﻣﻲ ﺳﻮزد وﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬دودي ﻛﻮ؟‬ ‫ﭼﻨــﺪﻳﻦ ﺳــﺮو ﭘــﺎي ﻧﺎزﻧﻴﻨــﺎن ﺟﻬــﺎن‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(150‬‬
‫ﺑــﺮ ﻫــﻴﭻ ﻛــﺴﻲ راز ﻫﻤــﻲ ﻧﮕــﺸﺎﻳﻨﺪ‬ ‫آرﻧـــﺪ ﻳﻜـــﻲ و دﻳﮕـــﺮي ﺑﺮﺑﺎﻳﻨـــﺪ‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﭘﻴﻤﺎﻧــﻪ ﻋﻤــﺮ اﺳــﺖ ﻣــﻲﭘﻴﻤﺎﻳﻨــﺪ‬ ‫ﻣﺎ را ز ﻗﻀﺎ ﺟـﺰ اﻳـﻦ ﻗـﺪر ﻧﻨﻤﺎﻳﻨـﺪ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(58‬‬
‫ﺧﻴﺎم در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻧﻴﺰ ﻧﻮﻋﻲ اﺳﺘﻘﻼل دارد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻧﻪ ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي راﻳﺞرا‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎي ﺧﻮد درﺑﺎره ﻣﺮگ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد و ﻧﻪ ﺣﺪﺳﻴﺎت ﭘﻴﭽﻴﺪه ﻓﻠﺴﻔﻲ وﻛﻼﻣﻲرا‪:‬‬
‫وز دﺳﺖ اﺟﻞ ﺑﺴﻲ ﺟﮕﺮﻫﺎ ﺧﻮن ﺷﺪ‬ ‫اﻓﺴﻮس ﻛﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ز ﻛﻒ ﺑﻴـﺮون ﺷـﺪ‬
‫ﻛــﺎﺣﻮال ﻣــﺴﺎﻓﺮان دﻧﻴــﺎ ﭼــﻮن ﺷــﺪ؟‬ ‫ﻛﺲ ﻧﺎﻣﺪ از آن ﺟﻬﺎن ﻛﻪ ﭘﺮﺳﻢ از اوي‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(62‬‬
‫دﻋﻮت ﻣﻜﺮر ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻲ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤـﻴﻦ دﻧﻴـﺎ ﺑـﻪ ﻗـﺪر ﻛـﺎﻓﻲ‬
‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي ﺷﺎديﺑﺨﺶ روﺣﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻃﺮح ﻣﻀﺎﻣﻴﻨﻲ از اﻳﻦدﺳﺖ در ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم و ﺑﻮﻳﮋه ﻧﻈﺮﻳﺎت او درﺑﺎرهﺑﻬﺸﺖ‬
‫و دوزخ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ از ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻋﺘﺮاض او ﺑﻪ ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن و‬
‫ﺧﻄﻴﺒﺎن دﻳﻨﻲ از ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ و ﻧﻮع ﺳﺨﻨﺎن واﻋﻈﺎن ﻇﺎﻫﺮﺑﻴﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺑـﻪ دو‬
‫ﮔﺮوه ﺑﻬﺸﺘﻲ و دوزﺧﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﻴﺎم ﻣﺤﺪود ﻛﺮدن دﻳـﻦ و ﻣﻌـﺎرف دﻳﻨـﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﺗﻨﮓ ﺑﻬﺸﺖﻣﺤﻮري و ﺟﻬﻨﻢﻣﺤﻮري ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﺪ‪:‬‬
‫و آﻧﺠﺎ ﻣﻲ و ﺷﻴﺮ و اﻧﮕﺒﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬ ‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻬﺸﺖ و ﺣﻮر ﻋـﻴﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‬
‫ﭼﻮن ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻛـﺎر ﭼﻨـﻴﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‬ ‫ﮔﺮ ﻣﺎ ﻣﻲ و ﻣﻌﺸﻮق ﮔﺰﻳـﺪﻳﻢ ﭼـﻪ ﺑـﺎك‬
‫‪83‬‬ ‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(87‬‬
‫”‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻏﺎﻳـﺖ دﻳﻨـﺪاري‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻮرداري از ﻧﻌﻤﺘﻬـﺎي ﺑﻬـﺸﺘﻲ از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﺟﻮﻳﻬﺎي روان ﺷﺮاب و ﺣﻮران ﺳﻴﺎهﭼﺸﻢ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻴﺎم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ آﻳﺎ ﺳﻴﻠﻲ ﻧﻘﺪ ﺑﻪ از‬
‫ﺣﻠﻮاي ﻧﺴﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ؟‬
‫از اﻫــﻞ ﺑﻬــﺸﺖ ﻛــﺮد ﻳــﺎ دوزخ زﺷــﺖ‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﻧﺪاﻧﻢ ﻛﻪ ﻣﺮا آن ﻛﻪ ﺳﺮﺷـﺖ‬
‫اﻳﻦ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﺮا ﻧﻘﺪ و ﺗﻮ را ﻧـﺴﻴﻪ ﺑﻬـﺸﺖ‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ و ﺑﺘﻲ و ﺑﺮﺑﻄﻲ ﺑﺮ ﻟﺐ ﻛـﺸﺖ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(43‬‬
‫اﮔﺮ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم را ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺧﻴـﺎم‪،‬‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻔﺎت ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را اﺳﺘﻌﺎرهﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺎزﺗـﺎب ﻟﺤﻈـﺎت ﻏـﻢ و‬
‫ﺷﺎدي ﺧﻮد ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ اﻧﺴﺎن در ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ و رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫آﻳﺎ آن ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻴﺴﺖ؟ ﻫﻤﻴﻦﻃـﻮر آﻳـﺎ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان درد‪ ،‬اﻧـﺪوه و ﻧﺎﺧﺮﺳـﻨﺪي را‬
‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻋﻤﻖ درون ﻣﺎ دوزﺧﻲ ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از دروﻧﻤﺎﻳﻪﻫﺎ و ﻧﻴﺰ اﺻﻮل ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻜـﺮي ﺧﻴـﺎم‪ ،‬ﻣـﺴﺘﻲ و دﻋـﻮت ﺑـﻪ آن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﻲ و ﺷﺮاب‪ ،‬وﺟﻮه ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﺧﻴـﺎﻣﻲ را ﻛﻨـﺎر ﻫـﻢ ﻣـﻲآورد و ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻤﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ درﺑﺎره اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﺎ ﻣﻮﻗـﺖ ﺑـﻮدن زﻧـﺪﮔﻲ و‬
‫ﭘﺪﻳﺪه ﻣﺮگ روﺑﻪرو ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ از ﻛﺎرﺑﺮد ﺷﺮاب در ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺷﺮاب ﻣﺴﺘﻲآور‪،‬‬
‫دﻳﮕﺮي ﺷﺮاب ﻣﺤﺒﺖ )ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ( و ﺳﻮم ﺷﺮاب ﺧﺮد )ﻓﻠﺴﻔﻲ( )اﻣﻴﻦرﺿـﻮي‪ :1385 ،‬ص‪-149‬‬
‫‪ .(150‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻴﺎم و ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﻌﺎﺻـﺮان راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﺷﺨـﺼﻴﺖ او‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﺮاي ﻣﺮدي ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻣﻲﻛـﺮد‪ ،‬ﻣـﺴﺘﻲ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﺑـﻪ ﺑﻄﺎﻟـﺖ‬
‫ﮔﺬراﻧﺪن ﻟﺤﻈﺎت ﻋﻤﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ راه ﺣﻠﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺧﻴﺎم ﺑﺎرﻫﺎ در رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﺶ ﻣﺴﺘﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎﻫﺎي ﻋﻤﺪه زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ و از آن ﺑـﻪ ﻣﻨﺰﻟـﺔ ﺳـﻤﺒﻞ‬
‫»ﺷﺎدي« و زداﻳﻨﺪه ﻏﻤﻬﺎ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﺴﺘﻲ از ﺑﺎده اﻧﮕﻮري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﻴﻬﻘﻲ »ﺧﻤﺎري ﻣﻨﻜـﺮ آرد« )ﺑﻴﻬﻘـﻲ‪.(6 :1368 ،‬‬
‫راه ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻋﺎﻟﻢ و اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫و اﻧﺪﻳــﺸﻪ ﻫﻔﺘــﺎد و دو ﻣﻠــﺖ ﺑﺒــﺮد‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮر ﻛﻪ ز دل ﻗﻠﺖ و ﻛﺜﺮت ﺑﺒﺮد‬
‫ﻳﻚ ﺟﺮﻋﻪ ﺧﻮري ﻫـﺰار ﻋﻠـﺖ ﺑﺒـﺮد‬ ‫ﭘﺮﻫﻴــﺰ ﻣﻜــﻦ ز ﻛﻴﻤﻴــﺎﻳﻲ ﻛــﻪ از او‬ ‫‪84‬‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(90‬‬ ‫”‬
‫ﺣـــﺎﻟﻲ ﺧـــﻮش دار اﻳـــﻦ دل ﭘﺮﺳـــﻮدا را‬ ‫ﭼﻮن ﻋﻬﺪه ﻧﻤﻲﺷـﻮد ﻛـﺴﻲ ﻓـﺮدا را‬
‫ﺑــــــﺴﻴﺎر ﺑﺘﺎﺑــــــﺪ و ﻧﻴﺎﺑــــــﺪ ﻣــــــﺎ را‬ ‫ﻣﻲ ﻧﻮش ﺑﻪ ﻣﺎﻫﺘﺎب اي ﻣﺎه ﻛـﻪ ﻣـﺎه‬ ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(2‬‬
‫ﺣﻴﺮان ﺷﺪه در ﭘﻨﺞ و ﭼﻬـﺎر و ﺷـﺶ و ﻫﻔـﺖ‬ ‫اي آﻣــﺪه از ﻋــﺎﻟﻢ روﺣــﺎﻧﻲ ﺗﻔــﺖ‬
‫ﺧﻮش ﺑـﺎش ﻧـﺪاﻧﻲ ﺑـﻪ ﻛﺠـﺎ ﺧـﻮاﻫﻲ رﻓـﺖ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮر ﭼﻮ ﻧـﺪاﻧﻲ از ﻛﺠـﺎ آﻣـﺪهاي‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(11‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻗﻴﻖ اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻴﺎت و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ دﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻴـﺎت‬
‫ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﺑﺎر ﻓﻜﺮي و ﻧﻈﺮي »ﻛﺜﺮت« و »وﺣﺪت« و ﺑﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﺜـﺮات از ﺧـﺪاي‬
‫واﺣﺪ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ »ﻫﻔﺘﺎد و دو ﻣﻠﺖ« از ﺣﻘﻴﻘﺖ و دﻳﻦ واﺣﺪ اﺷﺎره دارد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻴﺎم از واژه‬
‫ﺷﺮاب ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﺎره‪ ،‬ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ از اﻳﻨﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﺑﺎدة ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ و ﺧﻴﺎل ﻛﻨـﻴﻢ‬
‫ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﺶ راه ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻨﻴﺎدي وﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻬﻲ ﻗﻤﺸﻪاي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺷـﺮاب ﺧﻴـﺎم‪،‬‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫ﺷﺮاﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را از ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﻲآورد و ﺟﻨﮓ ﻫﻔﺘﺎد و دو ﻣﻠﺖ را ﺑﻪ‬
‫آﺷﺘﻲ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وي »ﺑﻲﮔﻤﺎن اﻳﻦ ﺷﺮاب ﺗﺎك را ﻛﻪ ﻣـﺴﺘﻲاش »اﻧـﺪك« و ﺧﻤـﺎرش‬
‫»ﺑﺴﻴﺎر« و ﺷﺎدياش »ﺧﻴﺎل« و ﻋﺮﺑﺪهاش »ﺟﺪال« و ﺑـﻲﺧﻮﻳـﺸﻲاش »وﺑـﺎل« اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﺄن و‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ آن ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺧﻴﺎم ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ او را ﺑﻪ اﻟﻘﺎﺑﻲ ﭼﻮن اﻣﺎم و ﺣﺠﻪاﻟﺤﻖ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﺣﻜﻴﻢ ﺳﻨﺎﻳﻲ – ﭘﻴﺸﺮو ﻣﻌﻨﻮي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ – او را ﭘﻴﺸﻮاي ﺣﻜﻴﻤﺎن ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن ﺷـﺮاب را‬
‫دواي درد ﻣﺮدﻣﺎن داﻧﺪ و ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﺪان ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﺧﻮد را ﻣﺴﺖِ ﻣﺪام آن ﺧﻮاﻫﺪ و ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑــﻲﺑــﺎده ﻛــﺸﻴﺪ ﺑــﺎر ﺗــﻦ ﻧﺘــﻮاﻧﻢ‬ ‫ﻣــﻦ ﺑــﻲ ﻣــﻲ ﻧــﺎب زﻳــﺴﺘﻦ ﻧﺘــﻮاﻧﻢ‬
‫ﻳﻚ ﺟـﺎم دﮔـﺮ ﺑﮕﻴـﺮ و ﻣـﻦ ﻧﺘـﻮاﻧﻢ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻨـﺪة آن دﻣـﻢ ﻛـﻪ ﺳـﺎﻗﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‬
‫)ﻓﺮوﻏﻲ‪ :‬ش‪(132‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻟﻬﻲ ﻗﻤﺸﻪاي‪ ،‬ﺷﺮاب ﻫﻤﺎن ﻋﻤﺮ و ﺗﺠﺮﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﺳـﺖ و »ﻣـﺮگ‪ ،‬ﻣـﺴﺘﻲ آن‬
‫ﺷﺮاب اﺳﺖ‪ ،‬اﻻ آﻧﻜﻪ ﻣﺴﺘﻲ ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺘﻲ اﻧﮕﻮر ﺑﻌﻀﻲ را زودﺗﺮ و ﺑﻌـﻀﻲ را دﻳﺮﺗـﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد«‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺟﻤﻠﺔ ﺷﺮاﺑﻬﺎ را دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲداﻧﺪ‪» :‬ﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ آدﻣﻲ را ﺑﻴﺨﺒـﺮ ﻛﻨﻨـﺪ از‬
‫ﺣﻖ و ﺣﺠﺎب ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻴﺨﺒﺮ ﻛﻨﻨﺪ از ﺧﻮﻳﺶ و ﻛـﺸﻒ ﺣﺠـﺎب‬
‫ﻛﻨﻨﺪ از ﺣﻖ و آن ﺷﺮاﺑﻬﺎ ﻛﻪ ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﭼﺎره ﻏﻤﺨﻮاران داﻧـﺴﺘﻪ و ﭼـﻮن ﻃﺒﻴﺒـﺎن ﺑـﺮ آدﻣﻴـﺎن‬
‫ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﺮده ﻫﻤﻪ از ﮔﻮﻧﻪ دوم اﺳﺖ‪ ...‬ﺳﺘﺎﻳﺸﻬﺎي ﺧﻴﺎم از ﻟﺬتﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬رﻣﺰﻫـﺎ و اﺷـﺎراﺗﻲ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻟﺬت‪ -‬ﻛﻪ اﻋﻢ از ﻟﺬات اﺧﻼﻗﻲ و روﺣﺎﻧﻲ و ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ اﺳـﺖ؛ ﻟـﺬاﺗﻲ ﻛـﻪ‬
‫‪85‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ زﻳﺴﺘﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ« )اﻟﻬﻲ ﻗﻤﺸﻪاي‪ :1376 ،‬ص‪.(341-339‬‬
‫”‬
‫ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺎ ﻧﺎم »دﻣﻲ ﺑﺎ ﺧﻴﺎم« ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﺪر از ﻋﺼﺮ او دور ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎوي رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻔﺎد آن ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎدهﮔﺴﺎري اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻳﺎ ﺗـﺄﻣﻠﻲ در ﻣﻌﻨـﺎي ﻣـﺮگ و‬
‫زﻧﺪﮔﻲﻧﻴﺴﺖ»و ﻃﺒﻌﺎً اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ واﺿﺤﻲ در ذﻫﻦ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎده در زﺑﺎن ﺧﻴﺎمرﻣﺰي‬
‫اﺳﺖاز ﻣﻄﻠﻖ ﺗﻤﺘﻊ و ﺷﻌﺎري اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﮔﺮﻓﺘﻦ از زﻧﺪﮔﻲ«)دﺷﺘﻲ‪:1377،‬ص‪.(216‬‬
‫ﻋﺪهاي ﻧﻴﺰ ﺷﺮاب را در ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم‪ ،‬رﻣﺰي و ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧـﺪ )ﻧـﺼﺮ‪: 1359 ،‬‬
‫ص ‪ ،148‬ﻫﻤﻮ‪ :1382 ،‬ص ‪ 48‬وﻛﻴﻮان ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ : 1379 ،‬ص ‪ (140‬ﻛـﻪ داراي ﭘـﺸﺘﻮاﻧﻪاي ﺳـﻨﺘﻲ و‬
‫ﻏﻨﻲ از ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ اﺳﺘﻌﺎره در ﺣﻮزهاي ﻣﻘﺪس اﺳﺖ؛ زﻳـﺮا ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺻـﻮﻓﻴﺎن‪ ،‬ﻣـﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎدي از ﺟﺬﺑﻪ اﻟﻬﻲ )ﻳﺎ ﺧﻠﺴﻪ روﺣﺎﻧﻲ( ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﺎرﻓﺎﻧـﻪ ﺻـﺮف از‬
‫ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ و ﻣﺸﺮب ﻓﻜﺮي او ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻧﺪارد و اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻛﺎﻣﻼً ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ را ﺑﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ و اﺷﻌﺎر ﺧﻴﺎم ﺑﺎر ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را‬
‫ﺑﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﺶ ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﻢ و ﻣﺤﺘﻮاي آﻧﻬﺎ را ﺗﺎ آﻧﺠـﺎ ﺑﻜـﺸﺎﻧﻴﻢ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﺻـﻮل ﺗـﺼﻮف ﺳـﻨﺘﻲ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﺗﻔـﺴﻴﺮ ﺑـﻪ ﺑﺎﻓـﺖ ﻛـﻼم و زﻧـﺪﮔﻲ و ﺷﺨـﺼﻴﺖ ﺧﻴـﺎم از‬
‫ﺷﺮاب‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﺎم ﺷﺮاب را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﺎرهاي ﺑﺮاي »ﻃـﺮزي از ﺑـﻮدن« و ﻧـﻪ‬
‫»ﻃﺮزي از داﻧﺴﺘﻦ« ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد؛ ﻳﻌﻨﻲ او ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺮاي زﻳﺴﺘﻦ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎي ﮔﺬرا و‬
‫ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻪ آﻏﺎز آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎﺳﺖ و ﻧﻪ ﭘﺎﻳﺎن آن ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ روش زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻛﺮدن را ﺷﺎد زﻳﺴﺘﻦ و ﺑﻬﺮه ﺑﺮدن از ﻟﺬﺗﻬﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺮداﺷﺖ از ﺧﻴﺎم در‬
‫درﺟﻪ اول و ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﺑﺮداﺷﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ او ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ دارد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ اﻳﻦ »ﻃﺮز ﺑﻮدن« را از »ﻃﺮز داﻧﺴﺘﻦ« ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫اﻳﻦ ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ و ﺑﻲﺧﺒﺮي و ﺑﻲﺛﺒﺎﺗﻲ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ دارد آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻣﻲداﻧـﻴﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و اﻳﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺧﺮدي اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ دارد‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺧﻴﺎم رﻫﺎﻳﻲ از ﻏﻢ و اﻧﺪوه راه ﺣﻞ رﻧﺞ و ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣـﺎل رﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﺴﺐ ﺧﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﻜﺎن ﻣﻲدﻫﺪ زﻳﺒﺎﻳﻴﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻣـﺎ ﻋﺮﺿـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ و آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺪﻳﻪاي ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ درﺳﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴﻢ؛ ﺑﻪ ﺑﻴـﺎن دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻴﺎم از ﻣﺴﺘﻲ و ﺑﻲﺧﺒﺮي‪ ،‬ﺑﻲﻏﻤـﻲ و اﺳـﺘﻔﺎده درﺳـﺖ از وﻗـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫‪86‬‬
‫ﺧﻤﺎري و ﺑﻄﺎﻟﺖ ﮔﺬراﻧﺪن آن‪.‬‬ ‫”‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي‬
‫‪ .1‬اﮔﺮﭼﻪ درﺑﺎرة ﺻﺤﺖ اﻧﺘﺴﺎب و اﺻﺎﻟﺖ ﺗﻌﺪاد رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺧﻴـﺎم ﻫﻨـﻮز ﺑﺤﺜﻬـﺎﻳﻲ‬
‫وﺟﻮد دارد و ﭘﺮوﻧﺪة ﭘﮋوﻫﺶ ﭼﻬﺮه ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺧﻴﺎم ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﮔـﺸﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬
‫دﻗﻴﻘﻲ از ﺑﻴﺸﺘﺮ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻣﻮﺟﻮد آﺷﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎي ﻣـﺸﺘﺮﻛﻲ دارد؛ ﭘﻴـﺎﻣﻲ‬
‫ﻳﻜﺪﺳﺖ را ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﺧـﺎص را درﺑـﺎره ﻣـﺴﺎﺋﻞ وﺟـﻮدي اﻧـﺴﺎن و ﺷـﻴﻮهاي از‬
‫زﻧﺪﮔﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻫﻢ اﻟﮕﻮي‬
‫ﻧﻈﺮي »ﻣﻜﺘﺐ ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻴﺎﻣﻲ« را ﺷﻜﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ دروﻧﻤﺎﻳﻪﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري دﻧﻴﺎ‬
‫و زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ دادن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و اﻳﻦ زﻣﺎن )اﻏﺘﻨﺎم ﻓﺮﺻﺖ( ﺷﻚ و ﺣﻴﺮت‪ ،‬ﻣﺮگ‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫و ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻲ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻫﺴﺘﻪ ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺎﭘﺪﻳﺪاري اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺳـﺘﻌﺎره »ﻛـﻮزه«‬
‫ﺗﺠﻠﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧﺎم او ﺳﻜﻪ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻴﺎم ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺳﺮﮔﺮم ﮔﻔﺘﮕﻮﻳﻲ ﻣﻴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣـﺎل‬
‫و آﻳﻨﺪه اﺳﺖ؛ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺧﺎك و ﮔﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮي اﺳﺖ ﺑﺮاي اﺷـﺎره ﺑـﻪ‬
‫ﮔﺬرا ﺑﻮدن زﻧﺪﮔﻲ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻲﺛﺒﺎﺗﻲ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد و زﻧﺪﮔﻲ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺷﻌﺮ ﺧـﻮد را‬
‫از آﻧﭽﻪ ﺑﻲﺛﺒﺎت و ﻓﻨﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در زﻧﺪﮔﻲ اﻫﻤﻴﺖ دارد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از‬
‫ﻧﻈﺮ او اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻴﺎم ﺑﻪ او اﻋﺘﻘﺎد داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒـﺖ و ﺷـﺎدي و‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪن از ﻟﺬﺗﻬﺎي زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪» .‬دم را ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺷﻤﺎر و ﻗﺪر زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ را ﺑﺪان«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺧﻴﺎم ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮ واﻗﻌﻴـﺖ ﻣﻮﺟـﻮد و »اﻛﻨـﻮن« ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻴﺮﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬او ﺑـﺎ‬
‫وﺟﻮد ﺗﻌﻤﻖ و ﺗﻔﻜﺮ ﺑﺴﻴﺎر درﺑﺎره »اﺳﺮار ازل و اﺑﺪ« اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ از درك اﻳـﻦ اﺳـﺮار‬
‫ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ آﻧﭽﻪ او را اﻳﻦ ﻫﻤﻪ در ﻣﻌـﺮض ﺑﺤﺜﻬـﺎ و ﻣﻨﺎﻗـﺸﺎت ﻗـﺮار داده و ﻣﺤﻤـﻞ‬
‫ﻣﻌﺮﻛﺔ آراي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺻـﺪاﻗﺖ و ﺷـﺠﺎﻋﺘﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺑﻴـﺎن ﺣﻴـﺮت و‬
‫درﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد از ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ دارد‪ .‬در واﻗﻊ ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي او از ﺳﺮ ﺣﻴﺮت اﺳﺖ ﻧﻪاﻧﻜﺎر‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺮگ در ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻴﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﻤـﺎدي از ﻧﺎﭘﺎﻳـﺪاري‬
‫‪87‬‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻮﻫﺮ ﻛﻼم و ﭘﻴﺎم ﺧﻴﺎم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻨﺪ و ﻛـﺎو در ﻣـﺮگ و ﺟﻬـﺎن‬
‫”‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺗﻼش ﻓﻜﺮي ﺑﻲﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮگ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﻚ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻳﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬

‫ﻳﻚ ﺳﺮّ اﺳﺖ و ﺗﻌﻤﻖ در اﺳﺮار ﺑﻴﻬﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻧﮕﺎه ﻛﻦ و ﺑﺒﻴﻦ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ واﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪»،‬ﻛﻮن وﻓﺴﺎد«اﺳﺖ و ﺑﺮاﺳﺎساﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲﺧﻮد راﺳﺎﻣﺎنﺑﺨﺶ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺣﺎل ﻛﻪ از زﻧﺪﮔﻲ و زﻳﺴﺘﻦ ﻣﻮﻗﺘﻲ در اﻳﻦ ﻋـﺎﻟﻢ ﻧﺎﭘﺎﻳـﺪار ﮔﺰﻳـﺮي ﻧﻴـﺴﺖ و ﺗﻔﻜـﺮ و‬
‫ﺗﻌﻤﻖ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻏﺎﻳﺖ آن ﻧﻴﺰ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﺟﺰ ﺣﻴـﺮت در ﭘـﻲ ﻧـﺪارد و ﻣـﺮگ ﻧﻴـﺰ‬
‫واﻗﻌﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﺧﻴﺎم »ﻣﺴﺘﻲ« را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» .‬ﻣـﺴﺘﻲ« ﻧﻤـﺎد ﻧـﻮﻋﻲ از‬
‫زﻳﺴﺘﻦ ﻛﻪ اﺛﺮش ﺣﺎﻟﺖ اﻧﻘﻄﺎﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻛـﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ ﺣـﺪ ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻓﻌﺎل )ﻧﻪ ﻣﻨﻔﻌﻞ( ﺑﺪان ﻧﻴﺎز دارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ از ﻧﻈـﺮ ﺧﻴـﺎم از ﻓـﺮط ﺑـﻲﺛﺒـﺎﺗﻲ و‬
‫زودﮔﺬر ﺑﻮدن زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻤـﺎم وﺟـﻮد و ﺗـﺎ آﺧـﺮﻳﻦ ﺣـﺪ ﻣﻤﻜـﻦ ﺑـﺪان آوﻳﺨـﺖ و از‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻴﻬﺎي ﺟﻬﺎن و ﺧﻮﺑﻴﻬﺎي زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻛﻪ »ﻣﺴﺘﻲ« اﺳﺘﻌﺎرهاي از آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻳﺎدداﺷﺖ‬
‫‪» .1‬اﭘﻴﻜﻮر« ﻳﺎ »اﭘﻴﻜـﻮرس« ) ‪ 270-304 (Epicoure- Epicourus‬ق‪ .‬م ‪ .‬ﻓﻴﻠـﺴﻮف ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻣﺆﺳـﺲ‬
‫ﻃﺮﻳﻘﻪ اﭘﻴﻜﻮري ﺷﺎﮔﺮد اﻓﺴﻨﻮﻗﺮاﻃﻴﺲ و ﭘﻴﺮو ذﻳﻤﻘﺮاﻃﻴﺲ ﺑﻮد‪ .‬او ﻛﻪ از آﻣﻮزهﻫـﺎي ﺳـﻘﺮاط و ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬
‫آرﻳﺴﻴﺘﻴﭙﻮس ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﻘﺮاط ﺑﻬﺮه ﺑﺮد‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪاي را ﺑﻨﻴﺎن ﻧﻬـﺎد ﻛـﻪ ﻣـﺼﺪاق ﻣﺘﻌـﺎﻟﻲ‬
‫ﺧﻴﺮ را ﻟﺬت ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻋﻼي ﺷﺮ را درد‪ .‬او ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻈﺮﻳـﻪ اﺗﻤﻴـﺴﻢ در ﻣﻘﻮﻟـﻪ ﻣـﺮگ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻌﺘﺪﻟﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ :‬ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻮن ﻣﺎدام ﻛـﻪ ﻣـﺎ وﺟـﻮد دارﻳـﻢ ﻣـﺮگ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﺮگ آﻣﺪ ﻣﺎ دﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﻜﺎر اﭘﻴﻜﻮر ﻛﻪ در ﻣﻨـﺎﺑﻊ اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﻪ‬
‫اﺑﻴﻘﻮر ﺷﻬﺮت دارد ﺑﺎ ﺳﺮودهﻫﺎي ﺧﻴﺎم ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ و ﻧﺰدﻳﻜﻲ دارد ﻛﻪ ﻟﺰوﻣﺎً از ﻣﺼﺎدﻳﻖ اﻗﺘﺒﺎس و ﻧﻈﺎﻳﺮ‬
‫آن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﻮع ﻗﺮاﺑﺖ در اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪ ) .‬ﻗﻨﺒﺮي ‪ : 1384 ،‬ص ‪( 167‬‬
‫‪» .2‬ﺧﻴﺎم در زﻣﺎن ﺧﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎدي در ﻋﻠﻮم رﻳﺎﺿﻲ و ﭘﻴﺮوي از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﺑﺎﻟﺨﺎﺻﻪ از‬
‫ﻣﻜﺘﺐ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﺘـﺼﻮﻓﺎن ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ در‬
‫ﻣﻌﺮض ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ارﺑﺎب ﻗﺪرت دﻳﻨﻲ و ﺣﺘﻲ ﺑﻌﻀﻲ از ﺻﻮﻓﻴﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺑﻨﺪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ او را ﻋﺎرﻓﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﺷـﻜﺎﻛﻴﮕﺮي ﻇـﺎﻫﺮي وي‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨـﻲ ﻣﻄﻠـﻖ از آﻧﺠـﺎ‬
‫آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ اﺻﺤﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖ آﻧﺎن را در ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ رﺗﺒﻪ ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ‪ ...‬وي‬
‫ﺻﻮﻓﻲ ﺑﻮد و ﺷﺎﻋﺮ و ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﻣﻨﺠﻢ و رﻳﺎﺿﻴﺪان‪) ...‬ﻧﺼﺮ‪ :1359 ،‬ص ‪148‬؛ ﻫﻤﻮ‪ :1382 ،‬ص‪(48‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻘﻮﻳﻢ ﮔﺮﻳﮕﻮري ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬ﻫﺮ ‪ 3330‬ﺳﺎل ﻳـﻚ روز از دﺳـﺖ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺧﻴﺎم ﻫﺮ ‪ 5000‬ﺳﺎل ﻳﻚ روز از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪88‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫”‬
‫‪ .1‬اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲدﻳﻨﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ؛ دﻓﺘﺮ ﻋﻘﻞ و آﻳﺖ ﻋﺸﻖ؛ چ اول‪ ،‬ج اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻃﺮحﻧﻮ‪.1382 ،‬‬
‫‪ .2‬ـــــــــــــــــــــ؛ دﻓﺘﺮ ﻋﻘﻞ و آﻳﺖ ﻋﺸﻖ؛ چ دوم‪ 3 ،‬ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪.1384 ،‬‬ ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎيادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎره‪ ،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬
‫‪ .3‬اﻣﻴﻦرﺿﻮي‪ ،‬ﻣﻬﺪي؛ ﺻﻬﺒﺎي ﺧﺮد‪ :‬ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر ﺣﻜﻴﻢ ﻋﻤـﺮ ﺧﻴـﺎم؛ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻣﺠﺪاﻟـﺪﻳﻦ‬
‫ﻛﻴﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.1385 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺧﻴﺎم ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬رﺑﺎﻋﻴﺎت؛ ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺣﻮاﺷﻲ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻓﺮوﻏﻲ و ﻗﺎﺳﻢ ﻏﻨﻲ‪ :‬وﻳﺮاﻳﺶ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ؛ ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﺎﻫﻴﺪ‪.1373 ،‬‬
‫‪ .5‬دﺷﺘﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ؛ دﻣﻲ ﺑﺎ ﺧﻴﺎم؛ چ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪.1377 ،‬‬
‫‪ .6‬ذﻛﺎوﺗﻲ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ‪ ،‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ؛ ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري؛ چ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪.1377 ،‬‬
‫‪ .7‬رﺿﺎزاده ﻣﻠﻚ‪ ،‬رﺣﻴﻢ؛ داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺧﻴﺎﻣﻲ؛ ﺗﻬﺮان‪.1377 :‬‬
‫‪ .8‬ﺷﻔﻴﻌﻲﻛﺪﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ؛ »ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣـﺸﻬﺪ؛‬
‫ﺷﻤﺎره ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ‪.1369 ،‬‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺧﻴﺎم‬

‫‪ .9‬ـــــــــــــــــ؛ ﻣﻔﻠﺲ ﻛﻴﻤﻴﺎﻓﺮوش )ﻧﻘﺪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺷﻌﺮ اﻧﻮري(؛ چ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.1374 ،‬‬
‫‪ .10‬ﺷﻤﻴﺴﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺮوس؛ ﺳﻴﺮ رﺑﺎﻋﻲ در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ؛ ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮوردﻳﻦ‪.1363 ،‬‬
‫‪ .11‬ﻋﻄﺎر‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪاﻟﺪﻳﻦ؛ ﻣﺨﺘﺎرﻧﺎﻣـﻪ‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ رﺑﺎﻋﻴـﺎت؛ ﺑـﺎ ﺗـﺼﺤﻴﺢ و ﻣﻘﺪﻣـﻪ دﻛﺘـﺮ ﻣﺤﻤﺪرﺿـﺎ‬
‫ﺷﻔﻴﻌﻲﻛﺪﻛﻨﻲ‪ ،‬چ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.1375 ،‬‬
‫‪ .12‬ﻓﺮزاﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ؛ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم؛ ﺗﻬﺮان‪.1356 :‬‬
‫‪ .13‬ﻓﻮﻻدوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻣﻬﺪي؛ ﺧﻴﺎمﺷﻨﺎﺳﻲ؛ ﺗﻬﺮان‪.1379 :‬‬
‫‪ .14‬ﻗﻨﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ؛ ﺧﻴﺎمﻧﺎﻣﻪ‪ :‬روزﮔﺎر‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم؛ چ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زوار‪.1384 ،‬‬
‫‪ .15‬ﻧﺼﺮ‪ ،‬ﺳﻴﺪﺣﺴﻴﻦ؛ ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن در اﺳﻼم؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ آرام‪ ،‬چ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪.1359 ،‬‬
‫‪ .16‬ـــــــــــــــ؛ ﺟﺎودان ﺧﺮد )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت(؛ ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ،‬چ اول‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪.1382 :‬‬
‫‪ .17‬ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﺻﺎدق؛ ﺗﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺧﻴﺎم؛ ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪.‬‬
‫‪ .18‬اﻟﻬﻲﻗﻤﺸﻪاي‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ؛ ﺷﺮاب ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت(؛ ﺗﻬﺮان‪ :‬روزﻧﻪ‪.1376 ،‬‬
‫‪ .19‬ﻳﻮﺳــﻔﻲ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤــﺴﻴﻦ؛ ﭼــﺸﻤﻪ روﺷــﻦ‪ :‬دﻳــﺪاري ﺑــﺎ ﺷــﺎﻋﺮان؛ ﺗﻬــﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤــﻲ‪.1379 ،‬‬

‫‪89‬‬
‫”‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎل‪ ،5‬ﺷﻤﺎر‪،20‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1387‬‬