HULPWERKTUIGEN

door

W. Smit

ISBN 90-70348-23-3

vijfde druk

Uitgeverij: Smit & Wytzes Drukkerij: Giethoorn ten Brink

Grindrug l Meppel
8321 DD Urk
tel: 0527 682685

0Alle rechten voorbehouden

 INHOUDSOPGAVE

HOOFDSTUK I . VERDRIMGERPOMPEN .... 1 leidingsysteem ........

1- 1 Verdringerpompen . . . . . . . . 1 Mechanisch rendement . . . . .
2-1 Devleugelpomp . . . . . . . . . 1 De tandradpomp . . . . . . . .
2-2 Toepassingen . . . . . . . . . . 1 Konstruktie . . . . . . . . .
2-3 Werking . . . . . . . . . . . . 2 Storingen; onderhoud . . . . .
2-4 Konstruktie . . . . . . . . . . 3 Tandradpomp voor twee draai-
2-5 Storingen; onderhoud . . . . . . 4 richtingen . . . . . . . . . .
3- 1 De membraanpomp . . . . . . . . 4 Andere pompen met tandraderen
3-2 Toepassingen . . . . . . . . . . 4 De o p b r e n g s t van een tandrad-
3-3 Werking . . . . . . . . . . . . 5 pomp .............
3-4 Konstruktie . . . . . . . . . . 6 Wonnpompen . . . . . . . .
..
3 -5 Luchtgedreven dubbele Wormpompen met fijne spoed
membraanpomp . . . . . . . . . . 7 (o.a. Houttuinpomp) . . . ..
3-6 Storingen; onderhoud . . . . . . 8 Wormpompen met grove spoed
4-1 Plunjerpomp . . . . . . . . . . 8 (o.a. IMO-pomp) . . . . . ..
4-2 werking . . . . . . . . . . . 10 Balancering . . . . . . . ..
4-3 Konstruktie . . . . . . . . . 10 Konstruktie . . . . . . . ..
4-4 Storingen; onderhoud . . . . . 11 Storingen; onderhoud . . . ..
4-5 Hydraulisch rekgereedschap . . 11 Opbrengst van wonnpompen . ..
4-6 Werking . . . . . . . . . . . 11 Asafdichtingen . . . . . . ..
4-7 Zeerhogepersdruk ...... 13 Sleepringafdichtingen . . ..
4-8 Konstruktie . ........ 13 Vragen . Pomptheorie . . . ..
5-1 Druk en hoogte ........ 14 Vragen en vraagstukken .
5-2 Absolutedruk. overdruken Tandradpompen . . . . . . ..
onderdruk . . . . . . . . . . 15 Vragen . Wonnpompen . . . ..
5-3 Bereikbare zuighoogte . . . . 17 Vragen . Asafdichting . . ..
5-4 Zuig- en p e r s h o o g t e . . . . . 17
5-5 Opvoerdrukken en h o o g t e n . . . 18 HOOFDSTUK I1. IMPULSPOMPai . . . .
6-1 Enkelwerkende zuigerpomp . . . 19 1 4.1 Impulspompen . . . . . . . . .
6-2 Dubbelwerkende zuigerpomp . . 20 15-1 Centrifugaalpomp voor vloei-
6-3 Konstruktie . . . . . . . . . 21 stoffen . . . . . . . . . . .
6-4 Slaqvolumevaneendubbel- 15-2 Aanzuigen; a a n z e t t e n . . . . .
werkende zuigerpomp . . . .. 22 15-3 Konstruktie . . . . . . . . .
6-5 Aanzuigen en wegpersen van 15-4 Meertraps centrifugaaìpomp . .
lucht . . . . . . . . . . . . 23 15-5 "Zelfaanzuigende" centrifugaal-
7-1 Hydrofoorinstallaties . . . . 24 pompen . . . . . . . . . . . .
7- 2 Zeewaterhydrofoor . . . . . . 24 15-6 Storingen; onderhoud . . . . .
7- 3 Konstruktie . . . . . . . . . 25 15-7 S t a n d van d e schoepen . . . .
7-4 Zoetwaterhydrofoor 1 5 -8 Opvoerdruk, o p b r e n g s t en ver-
(met beluchting) . . . . . . . 26 mogen . . . . . . . . . . . .
7-5 Konstruktie . . . . . . . . . 27 15-9 Centrifugaalpompen voor gassen
8-1 Vragen . Vleugelpomp . . . . . 28 15-10 Drukvulcompressor . . . . . .
8-2 Vragen . Membraanpomp . . . . 28 16-1 Vloeistofringpompen . . . . .
8-3 Vragen . Plunjerpomp . . . . . 29 16-2 Konstruktie; storingen;
8-4 Vragen . Pomptheorie ..... 29 onderhoud . . . . . . . . . .
8-5 Vragen . Dubbelwerkende 16-3 Centraal vacuümsysteem . . . .
zuigerpomp . . . . . . . ... 30 16-4 Storingen; onderhoud . . . . .
8-6 Vragen . Pomptheorie . . . . . 30 17-1 Zelfaanzuigende zijkanaalpomp
8-7 Vragen . Hydrofoorinstallatie 30 17-2 Konstruktie . . . . . . . . .
9-1 Theoretische opbrengst . . . . 30 17-3 Storingen; onderhoud . . . . .
9-2 Volumetrischrendement . . . . 31 18-1 Axiale pompen . . . . . . . .
9- 3 Hydraulisch rendement van een 18-2 Axiale ventilator ......
pomp . . . . . . . . . . . . . 32 18-3 Konstruktie . . . . . . . . .
9-4 H y d r a u l i s c h rendement van een 19-1 Straalpompen (ejecteurs) . . .
 Afzuigkap (luchtstraal-luchtejec-
tor) . . . . . . . . . . . . .
Waterstraal-luchtejector . . .
waterstraal-lucht/waterejector
Andere straalpompen . . . . .
Opvoerhoogte bij impul spompen
Vermogen en koppel van
centrifugaalpompen . . . . . .
Vragen . Centrifugaalpompen . Smoringen . . . . . . . . . . 125
Vragen en vraagstukken .
Pomptheori e . . . . . . . . .
Vragen . Centrifugaalventilator
Vragen . Vloeistofringpompen .
Vragen . Zijkanaalpomp . . . .
Vragen . Axiale pompen . . . .
Vragen . Ejectoren . . . . . .
Vragen en vraagstukken .
Impulspompen . . . . . . . . .
HOOFDSTUK I11. DRINKWATERHEREIDING
22-1 Vacuümverdamper . . . . . . .
22-2 Konstruktie vacuxmverdamper .
22-3 Storingen; onderhoud . . . . .
22-4 Zoutbal ans . . . . . . . . . .
22-5 Warmtebalans . . . . . . . . .
22-6 Omgekeerde osmose . . . . . .
23-1 Vragen en vraagstukken .
Verdampers . . . . . . . . . .
23-2 Vragen . Omgekeerde osmose . .
HOOFDSTUK IV . WARMTEOVERDRACHT . .
24-1 Warmtewisselaars . . . . . . .
24-2 Pijpenwarmtewisselaar . . . .
24-3 Konstruktiedetails . . . . . .
24-4 Platenwarmtewisselaars ....
2 4.5 Wamteoverdraaht . . . . . . .
2 4.6 D e warmt edoorgangsco' f f i ci 'nt
2 4.7 Het gemiddel d tempera tuurver-
schil . . . . . . . . . . . .
24-8 D e warmtebalans . . . . . . .
25-1 Vragen . Warmtewisselaars . .
HOOFDSTUK V . PERSLUCHT ......
26-1 Pneumatiek of aandrijving door
lucht . . . . . . . . . . . .
26-2 Luchtcompressoren . . . . . .
Tweetraps aanzetluchtcompressor 110
Luchtgekoelde tweetraps
compressor . . . . . . . . . . 111
Watergekoelde tweetraps
compressor . . . . . . . . . . 113
Automatisch bedrijf . . . . . 114
Veiligheidsvoorschriften . . . 115
H e t arbeidsproces . . . . . . 116
Schotten- of vaancompressoren 117
~esturingstechniek. . . . . . 118
Het produceren van bedienings-
lucht . . . . . . . . . . . . 119
Afstandsbediening van afsluiters
en kleppen . . . . . . . . . . 120
Pneumatische positiemeting . . 122
Pneumatisch bediening van een
ankerlier .......... 122
Blokkeerventielen . . . . . . 123
Enkele voorbeelden van schakel-
ventielen . . . . . . . . . . 126
Algemene regels voor schakelven-
tielen . . . . . . . . . . . . 127
Reduceerventiel . . . . . . . 129
Regelventielen . . . . . . . . 130
Krachtwerktuigen . . . . . . . 131
Mechanische en pneumatische
verbindigen ......... 132
.
Vragen . Luchtcompressoren . 134
Vragen . Arbeidsproces
zuigercompressoren . . . . . . 135
Vragen . Pneumatische besturing 135
HOOFDSTUK VI . HYDRAULIEK ..... 138
29-1 Verschillen en overeenkomsten
tussen hydrauliek en pneumatiek 138
29-2 Hydraulische bediening van
schuiven en kleppen . . . . . 138
29-3 Hydraulisch openen en sluiten
van deuren .......... 141
29-4 Hydrauliekpmpen ....... 142
29-5 Hydrauliekmotoren of hydromotoren
met beperkte uitwijking . . . 147
29-6 Hydrauliekmotoren met onbeperkte
uitwijking .......... 149
29-7 Voorbeelden . . . . . . . . . 150
29-8 Krachten; mechanisch rendement 153
29 -9 Vol mestroom; vol metrisch
rendement .......... 154
29-10 D r u k v e r l iezen; hydro-mechanisch
rendement . . . . . . . . . . 155
29-11 Hydraulisch vermogen; motor- en
pomprendement . . . . . . . . 155
29-12 Vermogen. koppel en toerental 156
29-13 Beperking van het nullast-
verlies ........... 157
29-14 Voorbeelden . . . . . . . . . 159
30-1 Vragen en vraagstukken.
Hydrauliek . . . . . . . . . . 163
HOOFDSTUK VII . STUURMACHINES . . . 167
31.1 Stuurmachines . . . . . . . . 167
31-2 Hand-hydraulische stuurmachines 168
31-3 Stuurmachine met automatische
hand-noodstuur . . . . . . . . 169
31-4 Wegafhankelijke bediening door
 zwevende hefboom . . . . . . . 34-12 Voorbeelden . Vriesmachines . 233
31-5 Tweerams stuurmachine met 35-1 Vragen en vraagstukken .
hydraulische telemotor en Vriesmachines . . . . . . .
. 235
variabele pomp . . . . . . . . 36-1 Klimaatbeheersing . . . . .
. 238
31-6 Vleugelstuurmachine met elek- .
36-2 De regeling van het systeem 240
trische afstandsbediening en 36-3 Nabehandeling per verblijf .
. 240
pomp met vaste opbrengst . . . 36-4 Vochtige lucht . . . . . . .
. 241
31-7 Terugslagkleppen met gesmoorde 36-5 Psychrometrische kaart . . .
. 242
sturing . . . . . . . . . . . 36-6 Drogen van lucht . . . . . .
. 243
31 -8 Vierrams stuurmachine met 36-7 Vochtigheidsmeting ...... 244
variabele pomp en elek- 36-8 Bevochtigen van lucht . . .
. 246
trische afstandsbediening . . 36-9 Mengen van lucht . . . . . .
. 247
31 -9 Roermotoren . . . . . . . . . 36-10 Het behaaglijkheidsgebied .
. 247
31-10 Hydropompen voor stuunnachines ...
36-11 Gebruik Mollier-diagram 248
31-11 Elektrische afstandsbediening 37-1 Vragen . . . . . . . . . . .
. 252
van de stuurmachine . . . . .
31-1 2 Roerhoek en roerkoppel . . . . HOOFDSTUK X . REINIGEN VAN VLOEISTOFFEN
31-13 Wettelijke bepalingen . . . . .......
EN LUCHT 253
32-1 Vragen . Stuurmachines . . . . 38-1 Filters . . . . . . . . . . . 253
38-2 Zuigfilters ......... 253
HOOFDSTUK VIII . LIEREN . . . . . . 205 38-3 Persfilters . . . . . . . . . 254
33-1 Lieren . . . . . . . . . . . . 205 38-4 Centrifugaalfilters . . . . . 256
33-2 Eenvoudinge laadlier . . . . . 205 38-5 Zelfreinigende filters .... 257
33-3 Laadlier met enkel en dubbel 38-6 Terugspoelfilters . . . . . . 258
werk; valbeveiliging . . . . . 207 39-1 Centrifuges (Separatoren) . . 260
33-4 Dekkranen . . . . . . . . . . 209 39-2 Niet-zelflossende centrifuge . 260
33-5 Ankerspil en kaapstander . . . 210 39-3 Soortelijke-massaring .... 263
33-6 Vragen . Lieren . . . . . . . 216 39-4 Schilschijven . . . . . . . . 265
.
39-5 Zelfschietende centrifuges . 266
HOOFDSTUK IX . KOUDETECHNIEK . . . . 218 39-6 Het centrifugeren van zeer
34-1 Vriesmachines . . . . . . . . 218 zware olie . . . . . . . . . . 269
34-2 Koelmiddelen . . . . . . . . . 218 40-1 Verontreiniging van zeewater
34-3 De kringloop van het koelmiddel 220 doorolie .......... 271
34-4 Afkoeling van het ruim . . . . 222 ......
40-2 Lenswaterreiniger 272
34-5 Koelen; vriezen; diepvriezen . 225 40-3 Invert0 lenswaterreinger . . . 272
34-6 Automatisch bedrijf . . . . . 226 .......
41-1 Vragen . Filters 275
34-7 Indirekte koeling . . . . . . 228 41-2 Vragen en vraagstukken .
34-8 k-Waarden en temperatuur- Centrifuges . . . . . . . . . 276
verschillen . . . . . . . . . 229 41-3 Vragen . Lenswaterreinigers . 277
34-9 Warmtehuishouding . . . . . . 230
34-10 Kringproces . . . . . . . . . 231 Overzicht hydraulische en
34-11 Bediening; onderhoud . . . . . 232 pneumatische symbolen . . .. 280

VERWIJZINGEN

ONDERWERP BOEK ISBN 90-70348

Vaste brandblusinstallatie Brandbestrijding op zeeschepen

Zeewaterverontreiniging Schone Vaart
Meetopnemers en regelaars Meet- en Regeltechniek
Koel- en Vriestechniek Koel- en Vriestechniek
Basiskennis scheikunde Scheikunde kapstok
Hulpwerktuigen vervolg Hulpwerktuigen 2
 GRAFIEKEN

fig. 114 . .
Zoutwatergrafiek . . . . . . . . . . . ... . .. . ........ 92
fig. 261 p,t-Diagram voor enkele koelmiddelen . . . . . ..... .. ...... 220
fig. 328 Verloop soortelijke massa olie en water tegen de temperatuur ...... 268
fig. 293 Mollier-diagram voor vochtige lucht . . . . . . . . . . . . ...... 249
fig. 294 Gedeelte uit Mollier-diagram voor vochtige lucht . . . . . . ...... 250

Tabel I Gegevens zout water . . . .. ..................... 93

Tabel I1 Wamtedoorgangscoeffici'nten . . .................... 104
Tabel I11 Aanduiding poorten van ventielen .................... 128
Tabel IV Overzicht hydropompen . . . . . .................... 147
Tabel V Overzichthydromotoren . . . . . .................... 150
Tabel V1 Overzicht koelmiddelen . . . . . ... . ................ 218
Tabel V11 Overzicht k-waarden . . . . . . . .. . .. . . . . .... . .... . 229
Tabel V111 Waterdampdruk .
........ .. . . ................ 241
Tabel IX Psychrometrische tabel . . . . . ... . ................ 245

BRONVERMELDING

Wij zijn de hieronder vermelde bedrijven zeer erkentelijk voor het afstaan of ter be-
schikking stellen van tekeningen en gegevens, die overgenomen dan wel verwerkt werden.
De figuurnummers na de breukstreep zijn bewerkingen.

Albin pompen
Alfa-Laval-Nirex-Atlas

Babcock & Wilcox

Bosch GmbH
Brattvaag
Bronswerk
Bol1 & Kirch Filterbau
Brussels
Chimp pompen
Crane Packing Ltd
Geveke
Hamworthy
Houttuin Allweiler
IMO pompen
Iron a.s.
Marshall Orr
Salzgitter Kocks W H
Seffle
Sempress
Shell
Sihi International
Stork-Jaffa
Westfalia
Wortelboer

Alle hier niet-vermelde figuren, tabellen en grafieken zijn in eigen beheer vervaardigd.
 HOOFDSTUK I - VERDRINGERPOMPEN

1-1 Verdringerpompen

In een verdringerpomp wordt de pompwerking veroorzaakt door een bewegend ding, de ver-
dringer. Als de pomp gevuld is met de stof, die verpompt moet worden, wordt deze door de

In dit hoofdstuk worden diverse verdringerpompen en enkele toepassingen besproken,

maar lang niet alle. De verdringerpompen voor lucht, (compressoren) worden behandeld in
het hoofdstuk perslucht en in een andere vorm komen er ook compressoren aan de orde bij
de koudetechniek. Ook de hydrauliekpompen zijn verdringerpompen.
Tussen de verschillende pompen door wordt, stap voor stap, een gedeelte van de
pomptheorie behandeld, steeds in direkt verband met de daarvoor behandelde pomp of toe-
passing.

2-1 De vleugelpomp

De vleugelpomp is een dubbel werkende, ze1 faan-

zuigende zuig-perspomp voor vloeistoffen.
Dubbelwerkend betekent: zowel bij de heengaan-
de slag van de zwengel als bij de teruggaande
slag wordt er door de pomp geperst &n gezogen.
Zelfaanzuigend betekent: als een vloeistofpomp
nog vol lucht zit, kan een zelfaanzuigende
pomp deze lucht zelf wegpompen, tot hij de
vloeistof aanzuigt. Zuig-perspomp betekent dat
de pomp over een zekere hoogte vloeistof kan
aanzuigen en deze over een bepaalde hoogte kan
wegpersen.

2-2 Toepassingen

De vleugelpomp wordt onder andere gebruikt

als:
- lenspomp op kleine schepen en in afzon-
derlijke ruimten van grotere schepen zo-
als kabelgat, stuurmachinekamer enz.
- hulpsmeeroliepomp bij voortstuwingsrnoto- f i g . 1 Een v1eugelpomp
ren tot 120 kW en bij hulpmotoren.
- noodbrandstofdagpomp om in geval van nood de dagtank te kunnen volpompen.
- wc-spoelpomp op kleine schepen.
- verplaatsbare pomp om vaten leeg te pompen.

Wegens zijn gevoeligheid voor slijtage is de vleugelpomp niet geschikt voor mechanische
aandrijving. Hij wordt alleen als handpomp gebruikt.
 vleugel \ 's. \ \ \ V
pers

fig. 2 Vleugelpomp - h u i s met binnenwerk

2-3 Werking

Door de zwengel te bewegen wordt de vleugel in het pomphuis verdraaid, bijvoorbeeld

rechtsom (zie fig. 3). Aan de rechterzijde wordt de ruimte tussen de vleugel en het
kleppenhuis dan kleiner. Door deze vol umeverkleining ontstaat een dmkverhoging. Zodra
de druk in de rechter pompruimte iets hoger is dan in de persruimte boven de vleugel,
wordt de rechter persklep geopend. Terwijl de rechterhelft van de vleugel naar beneden
gaat, stroomt de lucht of de vloeistof door de klep, zonder uiteindelijk veel van
plaats te veranderen. Het komt er op neer, dat de vleugel een gunstige positie inneemt
voor de volgende slag. Aan de linkerzijde wordt de ruimte tussen de vleugel en het
kleppenhuis groter. Door deze volumevergroting ontstaat een drukverlaging. Zodra de
druk in de linker pompruimte voldoende gedaald is, opent de heersende druk i n de zuig-
l e i d i n g de linker zuigklep. De lucht of de vloeistof uit de zuigleiding stroomt dan de
pompruimte binnen. Dit is het aanzuigen van de pomp.
Terwij1 de linkerhelft van de vleugel omhoog beweegt, blijft de linker persklep
gesloten. De vloeistof boven de linkerhelft van de vleugel wordt door de vleugel ver-
drongen en naar boven geperst. (Naar rechts kan niet, want daar zit de lucht of de
vloeistof, die door de rechter persklep stroomt). Dit is het persen van de pomp.
Bij linksom draaiende vleugel geldt hetzelfde, waarbij alleen links en rechts ver-
wisseld worden.
 dwarsdoorsnede l l langsdoorsnede

fig. 3 Vleugelpomp - langs- en dwarsdoorsnede

Als de pomp voor olie gebruikt wordt kan het huis van gietijzer zijn en de overige on-
derdelen van staal. Wordt de pomp voor (zout) water gebruikt, dan is voor de gehele
pomp brons het aangewezen materiaal.
Het kleppenhuis wordt los in de pomp gezet; een paspen in de achterwand zorgt er-
voor dat het kleppenhuis tijdens het pompen op zijn plaats blijft. Boven in het klep-
penhuis zit een groef voor de reep pakking, die de linker van de rechterpompruimte
scheidt. Het kleppenhuis kan met wat vloeibare pakking langs de randen gemonteerd wor-
den om lekkage te voorkomen.
De vleugel beweegt nauwsluitend in het pomphuis, zowel langs de omtrek als tegen
de vóór- en de achterwand. De pootjes, waarmee de kleppen aan de scharnierpennen zit-
ten, zijn wat langer dan zo op het eerste gezicht nodig is. Dit dient er voor om te
zorgen, dat de kleppen niet "over de kop slaan" als ze tijdens bedrijf door de vloei-
stof gelicht worden. De scharnierpennen, waar de kleppen om draaien, zijn aan de einden
een stukje ingezaagd. Met een schroevendraaier worden deze einden na montage wat uitge-
bogen, zodat de pennen niet kunnen loswerken.
De pakkingbus om de pompas voorkomt lekkage van vloeistof naar buiten en van lucht
naar binnen. Als een vleugelpomp door te grote speling (slijtage) in droge toestand
slecht aanzuigt, wil het wel eens helpen als er wat water in gegoten wordt. Hiertoe is
op de persleiding vaak een plugkraan met trechter aangebracht. De vloeistof voorkomt
dan dat de aangezogen lucht door de lekspleten snel teruglekt naar de zuigleiding.
2-5 Storingen; onderhoud

g van de pomp ontstaan door:

ten dan niet goed en er ontstaat een

open verbinding tussen de zuig en de pers. Soms helpt
doorsooelen met schoon water.
versleten pahkingreep,
Er is dan een open verbinding tussen de rechter en de

-
linker pompruim~e,die samen altijd precies even groot
zijn. Er treedt daardoor geen volumevergroting of ver-
kleining meer op. Dit wordt verholpen door de pakking-
reep te vernieuwen.
aspakking.
Als de pomp door een lekke aspakking lucht haalt,
zuigt hij slecht vloeistof. De aspakking kan zwaarder
aangezet worden. Is dit al een paar keer gebeurd, dan
kan het nodig zijn de pakkingbus bij te verpakken of
de hele pakking te vernieuwen.
Versleten pasranden van de kleppen.
Door de kleppen met schuurpasta op de zitting te schu-
ren kunnen deze weer goed sluitend gemaakt worden.
De vleugel kan ruimte gekregen hebben in het huis'.
Soms is het mogelijk om het deksel van een iets dunne-
re pakking te voorzien, waardoor in asrichting de spe- fig. 4 Vleugelpomp met
ling wat minder wordt. Om ruimte aan de omtrek weg te trechter en plugkraan op
werken moet de vleugel opgesoldeerd en op de draaibank de pers1eiding
weer precies worden pasgemaakt.

3-1 De membraanpomp

Membraanpompen zijn enkelwerkende, zelfaanzuigende zuig-perspompen voor water, olie en

soms lucht. Het verdringerlichaam is een membraan, een flexibele plaat van rubber, leer
of gegolfd metaal, die de pompruimte volkomen lekvrij afsluit. Het membraan wordt van
buiten af bewogen, door handkracht, via een overbrenging door een elektromotor, door
een draaiende nok van een verbrandingsmotor of door perslucht. Voor een regelmatige
opbrengst worden vaak twee van deze pompen samengebouwd.

3-2 Toepassingen

Een oude toepassing van de membraanpomp is de kattekop, een hand-

bediende membraanpomp, die op kleine vissersschepen vast aan dek
werd opgesteld als lenspomp voor het visruim. Kleine scheepswer-
ven hadden deze pompen vaak als verplaatsbare pomp met een grote
zuigslang eraan, om volgelopen schepen mee leeg te halen. Daar de
kattekop op nieuwe schepen niet meer voorkomt slaan we hem verder
over.
Tegenwoordig worden membraanpompen toegepast als:
- handbediende lenspomp in roei- en zeilboten.
- elektrisch of door perslucht bediende lenspomp op bimen-
fig. 5 Hansbediende
schepen en kleine zeeschepen, meestal dubbel uitgevoerd.
- brandstofopvoerpomp bij automotoren, nooddiesels en andere menijbraanpomp voor
kleine verbrandingsmotoren. Ze worden tijdens bedrijf aan- jachten
 gedreven door een heen en weer bewegende hefboom vanuit het carter; er zit meestal
een hendel aan om met de hand vóór te pompen.
- luchtpomp bij aquaria.
- door perslucht gedreven, dubbel uitgevoerde dompelpomp om volgelopen kelders,
scheepsruimen en andere ruimten leeg te halen.

Wegens zijn ongevoeligheid voor slijtage, de afwezigheid van lekkage en zijn eenvoudige
konstruktie is de membraanpomp een zeer betrouwbare lenspomp, die ook slecht gefilterd
lenswater goed kan verpompen.
Een gewone membraanpomp is niet geschikt voor het leveren van hoge persdrukken,
omdat het membraan dan bol gaat staan. Daarom wordt hij op grote schepen ook niet als
lenspomp gebruikt, omdat hij dan het water te ver omhoog moet pompen.

3-3 Werking

fig. 6 Een elektrisch gedreven membraanpomp

Als de elektromotor draait (fig. 6 en 7) beweegt het excentriek de pompstang, al heen

en weer slingerend, op en neer. De pompstang duwt en trekt het membraan op en neer. Dit
membraan kan de beweging van de pompstang geheel volgen. Bij het omhoog bewegen van het
membraan vindt er een volumevergroting plaats, waardoor de druk in de pompruimte af-
neemt. Zodra de druk voldoende laag is wordt de zuigklep geopend door de heersende druk
n de zuigleiding. De lucht of de vloeistof uit de zuigleiding stroomt de pomp binnen.
i
Dit is het aanzuigen van de pomp.
Als het membraan naar beneden beweegt, vindt er in de pompruimte een volumever-
k l e i n i n g plaats. Hierdoor neemt de druk toe. Zodra de druk voldoende ver boven de heer-
sende druk in de persleiding uitkomt, opent de persklep. De lucht of de vloeistof
stroomt nu uit de pomp in de persleiding. Dit is het persen van de pomp.
Als de pomp twee slagen maakt, een opwaartse en een neerwaartse, dan is de ene
slag de zuigslag en de andere de persslag. Hieraan is te zien, dat de pomp enkelwerkend
is. Wordt de pomp dubbel uitgevoerd, dan blijven het twee aaneengebouwde, enkelwerkende
pompen. De werking van de membraanpomp kan goed vergeleken worden met die van een
blaasbalg.

f i g. 7 Doorsnede membraanpomp

Net zoals een krukas de drijfstang van een motor beweegt, zo beweegt het excentriek bij
deze pomp de pompstang. Een exentriek is een ronde schijf, die uit zijn middelpunt op
een as bevestigd is. Een as met een excentriek erop is veel gemakkelijker en goedkoper
te maken dan een krukas.
In het midden zit het membraan stijf opgesloten tussen twee afgeronde flenzen, die
met een moer stevig op de pompstang vastgezet zijn. De omtrek van het membraan zit
stijf vast tussen de afgeronde drukring en de eveneens afgeronde flens van het pomp-
huis, aangedrukt door een aantal bouten en moeren. Alle delen die het membraan vast-
klemmen zijn van ruime afrondingen voorzien om te voorkomen dat het membraan bij de
randen scheurt.
De kleppen in het kleppenhuis zijn rubber ballen met een stalen kern. Boven elke
klep zitten een of twee aanslagen, welke verhinderen dat de kleppen door de vloeistof
te ver worden meegenomen. De luikjes in het kleppenhuis zijn nodig voor inspektie en
voor het aanbrengen en vervangen van de kleppen.
Een membraan heeft als voordelen boven elke andere verdringer, dat er geen lekkage
langs mogelijk is en dat er nauwelijks slijtage optreedt. Een nadeel is de vrij grote
loze pompruimte bij geheel ingedrukt membraan, de schadelijke ruimte, waardoor de pomp
in droge toestand minder goed aanzuigt. De reden hiervan wordt later behandeld.

3-5 Luchtgedreven dubbele membraanpomp

zuigleiding

-J-
m
fig. 8 Dubbele, luch tgedreven membraanpomp

De luchtgedreven, dubbele membraanpomp, bijgenaamd de ballenpomp, is de moderne vervan-

ger van de duplexpomp, een tweecilinder stoom- of luchtgedreven zuigerpomp. De dubbele
membraanpomp wordt gebruikt in dokken, op werven, bij de brandweer, als dompelpomp en
als lenspomp op schepen.
Er zijn twee pompmembranen, welke door luchtdruk ingeduwd worden voor het persen.
Doordat de membranen met een stang aan elkaar gekoppeld zijn trekt de een de ander te-
rug voor het aanzuigen.
De hoofdschuif verbindt de luchttoevoer en -afvoer beurtelings met beide membraan-
kamers. De hoofdschuif wordt bediend door luchtsignalen van het hulpventiel, dat bij
het eind van de slag door de membraanstang wordt omgeschakeld. In fig. 9 dient de van
groeven voorziene koppelstang zelf als stuurschuif. Voor de betekenis van de ventielen:
zie hoofdstuk perslucht.
Als de pomp gebruikt wordt als dompelpomp zitten de schuiven in een water- en
luchtdichte ruimte. In de luchtafvoer zit dan een terugslagklep om binnendringen van
water te voorkomen.
 lucht n a a r A afblaas
en van 5-r'
membraan-
kamer

l
L - - -stuurlucht
4- -b-
naar en van hoofdschuif
1 ,--M-+-- A
lucht vanuit
membraankamer

t t
ontluchting

fig. 9 Konstruktie van de luchtschuiven

3-6 onderhoud

Door elke keer na het lenzen de pomp goed

meestal voorkomen worden dat het vuil zich

Als er door inslaan groeven ontstaan in het rubber van

uigen slechter worden. De ballen moeten dan worden ver-
- Dit gebeurt meestal pas na een groot aantal jaren. Het
worden.

Het onderhoud beperkt zich tot smeren van de aandrijving en het op spanning houden van
de V-snaar. De pomp zuigt het beste aan als de pompruimte (van te voren) met water ge-
vuld is.

4- 1 Plunjerpomp

Plunjerpompen zijn enkelwerkende, zelfaanzuigende verdringerpompen voor vloeistoffen,

die hoge drukken kunnen leveren.
Als waterpomp werden plunjerpompen vroeger veel toegepast in de vorm van lenspomp,
koelwaterpomp, ketelvoedingpomp; tegenwoordig onder andere als hoge-druk waterpomp voor
het schoonspuiten van de scheepshuid. Voor olie wordt de pomp als handpomp toegepast
bij hydraulische vijzels, terwijl in de moderne hydrauliek meestal roterende pompen
f i g . 10 V e r t i k a l e plunjerpomp m e t d r i e plunjers en perswindketel

fig. 11 Doorsnede h o r i z o n t a l e p1 unjerpomp voor water

gebruikt worden met meerdere plunjers. Ook de hoge-druk brandstofinspuitpompen bij die-
selmotoren zijn plunjerpompen. Plunjerpompen hebben een onregelmatige, stotende wer-
king. Om daarin te voorzien zijn mechanisch aangedreven plunjerpompen voor water meest-
al voorzien van een luchthelm of windketel. Vaak worden pompen met meerdere plunjers
toegepast.

4-2 Werking

Als de plunjer naar buiten beweegt,

moerl ontstaat er in de pompruimte een volu-
mevergroting, waardoor de druk daalt.
wieltje Indien de druk in de pompruimte lager
soindel is dan in de zuigleiding opent de
iil zuigklep, waardoor de lucht of de
vloeistof uit de zuigleiding naar bin-
nen stroomt. Als de plunjer naar binnen
beweegt ontstaat een volumeverkleining,
waardoor de druk toeneemt en de pers-
klep geopend wordt, zodra de druk hoger
is dan in de persleiding. De pompinhoud
wordt nu in de persleiding gedrukt. Al+
de pomp water wegperst kan daarbij een F
drukstoot optreden. Dit gebeurt echter r

niet vanwege de lucht in de windketel; "

zodra de druk oploopt, moet de lucht

een kleiner volume innemen (wet van
f i g . 12 Snuifklep Boyle). Het teveel aan water ontwijkt
zodoende naar de windketel, zonder dat
e zuigslag valt de persende werking van de plunjer weg.
tijdlang water r&, onder een langzaam afnemende druk.
de windketel lost de aanwezige lucht langzaam in het
water op. Aan de kleppenkast van de pomp is daarom de s n u i f k l e p bevestigd. Dit is een
klein afsluitertje met een losse klep. Door deze een eindje los te zetten wordt er tij-
dens de zuigslag een belletje lucht aangezogen. Door de veerkracht van dit beetje lucht
treden ook in de pompruimte geen drukstoten op. Na het ontwijken door de persklep komt
de lucht in de windketel terecht. Bij de persslag wordt de snuifklep dichtgedrukt. Te-
genwoordig voorziet men perswindketels wel van een rubber membraan op de scheiding van
lucht en water, om het oplossen van de lucht tegen te gaan. Hetzelfde wordt bereikt
door een opgepompte rubber bal in de windketel te doen.
Bij erg lange zuigleidingen kan het nodig zijn ook een windketel in de zuigleiding
op te nemen, om slaan in de zuigleiding te voorkomen. Doordat in een zuigwindketel tij-
dens bedrijf altijd een onderdruk heerst, is daarin altijd voldoende lucht aanwezig.
Beveiliging: een mechanisch aangedreven plunjerpomp perst zichzelf of de perslei-
ding kapot als tijdens bedrijf de persafsluiter gesloten wordt. Zit er in de perslei-
ding van zo'n plunjerpomp een afsluiter, dan voorziet men de pomp van een ontlastklep,
die opent als de druk te hoog wordt (zie wormpompen).

De plunjer is een ronde staaf, die soepel in het huis loopt. Voor waterpompen is een
plunjer van brons. De pakkingbus zorgt voor de afdichting; inplaats van hennep-vetpak-
king neemt men tegenwoordig vaak kunststoffen manchetten voor de afdichting. Het aange-
dreven eind van de plunjer is afgeplat en voorzien van een gat voor de koppelpen van de
aandrijving; meestal is dat een excentriekstang. Het kleppenhuis vormt met het pomphuis
één gietstuk (brons of gietijzer). De klepzittin-
gen zijn losse bronzen roosters, die van boven af
in het huis gebracht worden. Ze passen zwaar in
de klepgaten. De kleppen zijn fosforbronzen,
platte ringen, die door een slappe veer op hun
zittingen worden gedrukt. De klepaanslag voorkomt
dat de klep te ver van de zitting geraakt. De
klepstang houdt klepzittingen en aanslagen op hun
plaats.
De pootjes van de snuifklep steken een klein
eindje onder het huis van de snuifklep uit; de
klep kan daardoor met de hand worden gelicht. De
lichthoogte van de snuifklep wordt ingesteld door
de spindel te verdraaien. Door het aandraaien van
de pakking wordt tevens de spindel geborgd tegen
loswerken. Alle onderdelen van de snuifklep zijn
van brons.

4-4 Storingen; onderhoud

Tijdens gebruik van de pomp slijt de pakking.

Zodra de lekkage zichtbaar toeneemt moet de pak-
king wat aangezet worden. Er moet evenwel altijd
een klein beetje vloeistof uit de pakking lekken
tijdens bedrijf, daar dat de enige smering van de
pakking is en deze anders warm loopt. Bij ernsti-
ge lekkage langs de pakking komt er bij het aan-
zuigen lucht naar binnen, waardoor de pomp slecht
aanzuigt.
Als de kleppen slijten dichten ze niet meer
goed af op de zittingen. Kleppen en zittingen
worden met schuurpasta vlak gemaakt, eerst op een
zware glasplaat (patrijspoortglas) en daarna op
elkaar. Dit laatste is ook nodig bij het aanbren-
gen van nieuwe kleppen. [g. 13 "Kinghom " pompkl e p p n

4-5 Hydraulisch rekgereedschap

Een hydraulische handpomp is een verdringerpomp met een kleine opbrengst en een zeer
hoge persdruk. Met hydraulisch rekgereedschap kunnen bouten en tapeinden op een precies
in te stellen spanning worden gebracht. De moeren worden daarbij gewoon handvast aange-
zet. Bij het wegvallen van de oliedruk worden de machinedelen bij elkaar gehouden door
de opgewekte spankracht in de bout of het tapeind. Ook om zware stukken op te heffen
worden hydraulische handpompen en vijzels gebruikt, zoals de autolift in een garage.

4-6 Werking

De pomp wekt over- en onderdrukken op door volumevergroting en -verkleining bij het op-
en neergaan van de plunjer. Doordat de plunjer dun is is het slagvolume klein ten op-
zichte van de schadelijke ruimte van de pomp. Het slagvolume van een pomp is het volu-
me, dat door het pomplichaam bij één volledig pompproces (heengaande en terugkerende
slag) aangezogen en weggeperst wordt.
 manometer
P

f i g . 14 Hydraulische handpomp m e t v i j z e l s

g . 15 Doorsnede hydraulische handpomp

 waarbij: V = slagvolume in m3
d = plunjerdiameter in m
S = plunjerslag in m

De schadelijke ruimte is het volume van de pompruimte bij geheel ingedrukte plunjer,
Dit is te vergelijken met de compressieruimte van een dieselmotor.
Als er lucht in de pomp zit is, door de verhoudingsgewijs grote schadelijke ruim-
te, de bereikbare overdruk gering. Evenals bij de h.d.-brandstofpomp voor een dieselmo-
tor is de volumeverkleining onvoldoende om bij hoge persdruk de lucht uit de pomp te
verdrijven. Voor deze situatie is de pomp dus niet zelfaanzuigend. Door de persslang
los te nemen en het klepje van de snelkoppeling in te drukken, kan met enkele pompsla-
gen de aanwezige lucht verwijderd worden. In deze situatie is de pomp w61 zelfaanzui-
gend. Als er eenmaal olie uit de pomp komt is de pompruimte geheel met olie gevuld. De
schadelijke ruimte is dan niet meer van invloed op de bereikbare persdruk.
In de vijzel drukt de olie de zuiger omhoog, die op de bout geschroefd is. Hier-
door wordt de bout uitgerekt. De olie drukt het huis omlaag, waardoor het vast te zet-
ten machinedeel aangedrukt wordt. In de moer zijn gaten aangebracht om met een pen de
moer aan te kunnen draaien. Door het openen van het omloopspindel op de handpomp loopt
de olie van de perszijde terug naar het voorraadtankje en de vijzel ontspant zich. De-
zelfde kracht, die de bout uitrekte, komt nu op het machinedeel dat door deze bout
vastgezet wordt.

4-7 Zeer hoge persdruk

De hoge persärukken zijn mogelijk, doordat de plunjer een klein werkzaam oppervlak A
heeft en de beschikbare handkracht door de hefboom aanzienlijk wordt vergroot.

waarin: F = plunjerkracht in N
Q = lengte hefboom tot handgreep in m
Q = lengte hefboom tot plunjer in m
F,, = handkracht in N
A = plunjeroppervlak in m2
d = plunjerdiameter in m

Drukken tot 1000 bar zijn geen uitzondering.

Het pomphuis is van gelegerd gietstaal. De kleppen zijn gehard stalen kogels, die door
veren op hun zittingen gehouden worden. De plunjer is van hoogwaardig, gehard staal. De
voorraadtank is aan de pomp vastgebouwd; samen zijn zij op een plank bevestigd. Alle
afdichtingen worden verkregen door 0-ringen van kunststof (pezen), die door de oliedruk
als het ware in de lekspleet worden gedrukt, waardoor er geen olie door kan. De ringen
op de plunjer zijn van zeer glad materiaal, bijvoorbeeld teflon. De pomp wordt met spe-
ciale, gepantserde hogedrukslangen aan de vijzels gekoppeld door middel van snelkoppe-
lingen. Na losnemen sluiten deze snelkoppelingen zichzelf af, waardoor er geen olie
verloren gaat.
 gat voor staafsleutel

bout

f i g . 16 Hydraulisch rekgereedschap - doorsnede v i j z e l

5-1 Druk en hoogte

Als een waterpomp begint te zuigen, staat in het begin het water in de zuigleiding even
hoog als er buiten; zowel in als buiten de leiding ondervindt het water de atmosferi-
sche druk van 1 bar, zie fig. 17-a. Omgekeerd drukt het water ook met een druk van 1 bar
tegen de lucht, want er is evenwicht. In de pomp wordt nu een onderdruk opgewekt. Als
deze druk z6 laag is, dat de heersende druk van 1 bar in de zuigleiding de zuigklep
opent, zie fig. 17-b, dan stroomt er lucht uit de zuigleiding de pomp in, waardoor de
druk in de zuigleiding daalt. In fig. 17-c is de druk in de zuigleiding gedaald tot 0,8
bar. Het water ondervindt in de zuigleiding nu een neerwaartse druk van 0,8 bar, ter-
wijl het zelf omhoog drukt met een druk van 1 bar. Hierdoor dringt het water de zuiglei-
ding binnen, net zo lang tot de aanwezige druk van 0,8 bar in de zuigleiding, samen met
de kolom water in deze leiding (hydrostatische druk), weer evenwicht maakt met de bui-
tenluchtdruk van l bar. Hierbij geldt de hoofdwet d e r hydrostatica:

Bij herhaald pompen komt de onderdruk in de zuigleiding steeds verder onder de atmosfe-
rische druk van 1 bar. De vloeistof stijgt daardoor steeds verder. Als de vloeistof de
pomp bereikt "haalt" de pomp en begint deze met zijn eigenlijke werk, het verpompen van
water, zie fig. 17-d.
 a b

l
l bar 0,9 bar
n

^?
l bar l bar.
fig. 17 Zuigdruk en -hoogte

5-2 Absolute druk, overdruk en onderdruk

De luchtdruk bedraa

komt omdat een manometer altijd de drukken aangeeft ten opzichte van de buitenlucht-
druk. Dat is het best te zien bij de manometer van Schaffer, zie fig. 19. Deze manometer
wordt niet zo vaak gebruikt, maar je kunt heel duidelijk zien dat het membraan, dat
uiteindelijk de wijzer verstelt, tussen de gemeten druk en de buitenlucht
je een absolut meter af als 3 , 2 bar.
dat is een onderdruk of
, die er werkelijk heerst. Vroeger werd
dat aangegeven met ato en ata (atmosfeer overdruk en atmosfeer absoluut); tegenwoordig
is voor beide soorten drukaanduiding de eenheid bar (dus niet baro of bara). Evenals
bijvoorbeeld bij snelheden, waar zowel absolute als relatieve snelheden met dezelfde
eenheid m/s of km/h worden aangegeven, is dat bij deze drukken het geval. Men moet ech-
ter wèl goed aangeven, wat men precies bedoelt. Dus bijvoorbeeld: "de absolute zuigdruk
bedraagt 0,6 bar" of: "de spoellucht-overdruk bedraagt 1,8 bar". Bij stoomketels,
luchtvaten en dergelijke wordt onder werkdruk altijd een manometerdruk, dus een rela-
tieve druk bedoeld.
 (Bourdonse buis)

fig. 18 Manometer van Bourdon

P
fig. 19 Manometer van Schaffer
5-3 Bereikbare zuighoogte

Uit de natuurkunde is de formule voor de hydrostatische druk bekend, dat is de druk van
een stilstaande kolom vloeistof

p=p.g.h -È h=- waarin: p = druk in ~ / m ~

P.52
Als p = 1 bar, g = 10 m/s2 en
p = 1 000 kg/m3 dan wordt:
h = hoogte in m
p = (rho), soortelijke massa
of dichtheid in kg/m3
g = sterkte van de zwaartekracht

Bij een pomp, die volledig vacuüm zou

kunnen zuigen, (en dat kan in de prak- = l bar
tijk niet) zou het water door de atmos-
ferische druk over een afstand van 10 m
in de zuigleiding omhoog gestuwd wor-
den. Maar dan is er helemaal geen druk
meer over om de zuigklep te lichten. Nu
is er ook altijd een zekere druk nodig
om de vloeistof in de leiding op snel-
heid te brengen en om de wrijvingsweer-
stand van de vloeistof in de leiding te
overwinnen. Deze wrijving is altijd
aanwezig zolang de vloeistof stroomt,
al is ze bij taaie vloeistoffen (hoge
viscositeit ) wel groter dan bij minder
taaie: probeer maar eens stroop door
een rietje op te zuigen! De praktisch
bereikbare zuighoogte is daarom altijd
kleiner dan de theoretische, bijvoor-
beeld 8 m in plaats van 10 m. Het is
dus zinloos om te proberen met een pomp
water over een afstand van bijvoorbeeld
12 meter omhoog te zuigen. Als de pomp
geen water verpompt maar olie met een
soortelijke massa p = 800 kg/m3, dan
wordt de theoretisch haalbare zuighoog-
te 12,5 m en de praktisch bereikbare
zuighoogte bijvoorbeeld 9,5 m.

5-4 Zuig- en pershoogte

In fig. 20 staan schematisch twee pom-

pen afgebeeld. De linker voert de
vloeistof over een zekere afstand om-
hoog, de rechter pomp perst de vloei-
stof bovendien tegen de druk van het
persvat in. De persdruk, die de pomp f i g . 20 Hoogten en drukken
moet leveren, is opgebouwd uit de som
van alle tegendrukken die de vloeistof
na het verlaten van de pomp ondervindt:
 - de druk aan het eind van de persleiding
- de hydrostatische druk door het hoogteverschil
- de wrijvingsweerstand in de persleiding.

Vaak is de druk aan het eind van de leiding 1 bar, maar soms moet een pomp vloeistof
ergens heen persen onder een hogere druk (hydrofoortank, stoomketel, brandstofcirkula-
tieleiding). Als de pomp maar sterk genoeg gekonstrueerd wordt is er geen grens aan de
bereikbare persdruk en de pershoogte. Daarom worden aan boord de pompen altijd zo laag
geplaatst, dat ze ook bij zeegang voldoende zuigdruk "over" hebben om de vloeistof in
de pomp te laten stromen. Het wegpersen is niet aan een maximum hoogte gebonden, dat
gaat altijd wel.
Als een lenspomp op de manometer een zuigdruk van bijvoorbeeld -0,7 bar heeft, wil
dat niet zeggen, dat het water ook over een hoogte van 7 m omhoog gezogen wordt, maar
dat er een druk van 0,7 bar nodig is, om het water vanuit het ruim door de filters,
leidingen en afsluiters naar de pomp te laten stromen. Zo zal de persoverdruk van een
lenspomp, die de vloeistof alleen maar overboord perst, nooit meer dan enkele tienden
van een bar bedragen. Wordt dezelfde pomp gebruikt voor dekwassen, dan kan de overdruk
in de slang 2,5 bar bedragen. Staat de pomp in de machinekamer 1 0 m benedendeks, dan
bedraagt de persoverdruk minstens 3,5 bar. De absolute persdruk is dan 4,5 bar.
Vroeger gaf men van pompen meestal de zuig- en de pershoogte op. Drukken werden
dan omgerekend naar hoogte. In sommige bedrijfstakken, bijvoorbeeld het baggerbedrijf,
gebeurt dat nog wel. Algemeen werkt men tegenwoordig echter met zuig- en persdrukken.

5-5 Opvoerdrukken en hoogten

Als je een pomp start of stopt zie je dat de manometers een andere stand aannemen. De
drukken bij werkende pomp heten de manometrische zuigdruk en persdruk. Ze komen tot
stand in samenspel tussen de pomp en het leidingsysteem
de statische zuig- en persdruk af" Deze drukken hebben
doet dan niets meer.
een pomp in een leidingsysteem is verschil tussen de pers-
rekt buiten de pomp. Al mp werkt heb je te maken
(van de pomp), als de pomp stilstaat?, maar het leiding-
gevuld en op druk is, dan valt deze terug tot de statische opvoerdruk
(van het systeem). Voor een goede meting moeten de manometers op dezelfde hoogte zitten
als de hartlijn van de pomp.

Voorbeeld:
aanwijzing van de manometers

draaiende pomp pers +2,4 bar zuig -0,3 bar

gestopte pomp pers +2,0 bar zuig +0,1 bar

Je kunt de opvoerdrukken berekenen door de manometerdrukken van elkaar af te trekken:

Pman
-- Ppers man - Pzuig man = +2,4 - (-0,3)= +2,7 bar
Pstat - Ppersstat - '"zuigstat +2,0 - 0,l = +l ,9 bar
-

waarin: Pmn = manometrische opvoerdruk

Pstat = statische opvoerdruk
Ppers man = manometrische persdruk
Pzuig man = manometrische zuigdruk
Ppers stat = statische persdruk
pZuig stat = statische zuigdruk
Je kimt deze opvoerdrukken evengoed berekenen door de absolute M e n voor en na de
pomp van elkaar af te trekken; deze zijn allemaal precies 1 bar hoger dan de manometer-
drukken:

man
-
- --pers man
- ^zuig man
= +3,4 - (+0,7) = +2,7 bar
stat " ^pers stat
- ^zuig stat
+3,0 - (+0,1) = +1,9 bar

Voor de berekening van een drukverschil maakt het niets uit of je voor beide drukken de
absolute druk of de manometerdruk neemt. Om aan te geven dat het om drukverschillen
gaat zie je voor pmanen pgtatheel vaak Apm en Apsht. A (delta) is de Griekse hoofdlet-
ter D, waarmee een verschil (differentie) aangegeven wordt.
Uit de manometrische of statische opvoerdruk kim je de manometrische opvoerhoogte
of de statische opvoerhoogte berekenen:

en in dit geval:

In sommige vakgebieden wordt hardnekkig vastgehouden aan de begrippen geodetische op-

6-1 Enkelwerkende zuigerpomp

fig. 21 Enkelwerkende zuigerpomp

Zuigerpompen zijn heen- en weergaande, zelf aanzui-
gende verdringerpompen. Zuigerpompen voor gassen
heten compressoren en worden behandeld in hoofdstuk
111. Vóór de komst van de waterleiding werd aan de
wal het drinkwater met enkelwerkende zuigerpompen
uit de grond gehaald. Een zelfde soort pomp werd
gebruikt als lenspomp op de oude zeilschepen en
heette daar emmertjespomp, omdat de zuiger de vorm
van een emmer had. Omdat deze soort pompen door hun
vorm geen persdruk op kunnen wekken, worden ze
zuigpomp genoemd.

Werking: Als de zwengel naar beneden bewogen wordt

(fig. 22), vindt er in de pompruimte volumevergro-
ting plaats, waardoor de druk daalt. De heersende
druk in de zuigleiding opent de zuigklep, waardoor
lucht of water uit de zuigleiding in de pomp
stroomt. De lucht of het water boven de zuiger wordt
omhoog gestuwd (verdrongen). Als het water de tuit
bereikt, loopt het de pomp uit. Bij de opgaande slag
van de zwengel beweegt de zuiger omlaag. De druk in
de pompruimte neemt wat toe, waardoor de persklep
geopend wordt. Terwijl de zuiger naar beneden be-
weegt stroomt het water door de persklep, zonder f i g . 22 Doorsnede enkel werkende
zuigecpomp
daarbij noemenswaardig van plaats te veranderen; de
zuiger neemt als het ware een goede positie in voor
de volgende slag (vergelijk met de vleugelpomp). Als er gestopt wordt met pompen blijft
er redelijk wat water boven de zuiger staan om de zuiger en de kleppen een tijdlang nat
te houden; dit vergemakkelijkt bij de volgende keer pompen het aanzuigen.

Konstruktie: De zuiger is vast met de stang verbonden. Tijdens het pompen gaat de zui-
ger niet alleen op en neer, maar kantelt ook een beetje. De kleppen en de manchet om de
zuiger zijn van leer of kunststof. Het pomphuis, de zwengel en de kop zijn van gietij-
zer; de stang, de zuiger en de moer zijn van staal.

6-2 Dubbelwerkende zuigerpomp

In het verleden werden aan boord dubbelwerkende zui-

gerpompen voor bijna alle doeleinden toegepast:
koelwaterpomp, lenspomp, ballastpomp, ketelvoeding-
pomp, stookoliepomp, smeeroliepomp, hydrofoorpomp,
ladingpomp enzovoort. Zij werden hoofdzakelijk door
stoom aangedreven. Dit komt op tankers nog wel voor.
Tegenwoordig is de aandrijving meestal elektrisch.
De dubbelwerkende zuigerpomp komt veel voor als hy-
drofoorpomp en ook wel als lenspomp. Omdat deze pom-
pen niet alleen aanzuigen, maar ook persen, heten
deze pompen zuig-perspompen.

Werking: Doordat de zuigerstang met een pakkingbus

is afgedicht, vindt er aan beide kanten van d e'
z
u
i
-
ger volumevergroting en -verkleining plaats. Beide f i g . 23 Dubbel werkende zuiger-
zijden van de cilinder zijn verbonden met een zuig- pomp (lens- bal l astpomp)
klep en een persklep, zodat bij elke pompslag zowel
geperst als gezogen wordt: de pomp is dubbel werkend.
£ i g. 24 Doorsnede dubbel werkende z u i gerpomp (hydro£oorpomp)

De pomp is, evenals de plunjerpompen van fig. 10 en 11, voorzien van een perswind-
ketel om de drukstoten op te vangen. In fig. 24 is het deksel van het perskleppenhuis
tevens windketel.
Bij een zuigerpomp is de schadelijke ruimte betrekkelijk klein ten opzichte van
het slagvolume. Hierdoor zijn zuigerpompen goed zelfaanzuigend.

De zuiger is met moeren bevestigd aan de zuigerstang. Deze gaat via een pakkingbus lek-
vrij naar buiten. Waar de zuigerstang het carter binnenkomt zit weer een pakkingbus.
Tussen beide pakkingbussen zit bovendien nog een keerring om de zuigerstang; mocht er
water of smeerolie uit één van de pakkingbussen lekken dan kan deze niet bij de andere
pakkingbus (of gland) naar binnen gestreken worden, maar valt er bij de keerring af.
De zuigerstang is aan de ronddraai-
ende kruk gekoppeld door middel van de
drijfstang, die beurtelings naar twee
kanten scheef staat. De kruiskop loopt
met zijn twee leisloffen langs twee
leibanen en zorgt ervoor, dat de voort-
durend scheefstaande drijfstang de zui-
gerstang niet scheef trekt. Om de wer-
king van de pomp regelmatiger te maken
worden vaak twee pompen aaneengebouwd;
de krukken lopen dan 90' verschoven ten
opzichte van elkaar: als de ene zuiger
door het dode punt gaat heeft de andere
de grootste opbrengst.
f i g . 25 OogebouwcSe pompzuiger De zuigers van grote zuigerpompen
zijn vaak uit één stuk staal of brons
vervaardigd, voorzien van sponningen
(groeven) waarin ebonieten zuigerveren worden gelegd (fig. 24). Deze worden voor het
monteren eerst in heet water zacht gemaakt. Bij kleinere pompen worden de zuigers opge-
bouwd uit drie ronde platen, waartussen twee leren of kunststof manchetten worden ge-
klemd, net zoals bij een fietspomp, maar dan dubbel uitgevoerd (fig. 25).
In fig. 24 zijn de kleppen sim-
pele rubber platen, die over de
kop van een klinknagel worden
geschoven, zie ook fig. 26.
Rondom de klinknagel dichten ze
een zestal klepgaten af. Bij
grotere pompen worden de klep-
pen uitgevoerd zoals ze bij de
plunjerpomp van fig. 1 1 gete-
kend zijn, zie ook fig. 13. fig. 26 Rubber pompkl eppen

6-4 Slagvolume van een dubbelwerkende zuigerpomp

Onder het slagvulume van een dubbelwerkende pomp verstaat men het volume, dat door de
beide kanten van de zuiger verzet wordt, als de zuiger één keer heen en weer gaat. Bij
een dubbelwerkende zuigerpomp zijn deze volumes aan beide zijden van de zuiger niet
precies gelijk. In fig. 27 geldt:

l
slagvolume
topzijde
bodemzijde
l

-.

fig. 27 S1agvol m e dubbel werkende zuigerpomp

topzijde : VS -- n
- D2 . S waarbij: D = zuigerdiameter in m
S = zuigerslag in m
d = stangdiameter
V = slagvolume in m3
bodemzijde : V =
TI
-
4
(D2 - d2) .S
+

samen : VS - n
- ( 2 - ~d2)~ . S
- 4

22
 In veel gevallen is d2 erg klein ten opzichte van 2~~ en wordt de dikte van de stang
verwaarloosd:

6- 5 Aanzuigen en wegpersen van lucht

Als een verdringerpomp lucht haalt, hangt het niet alleen af van de goede afdichting,
maar ook van de schadelijke ruimte, hoe laag de zuigdruk en hoe hoog de persdruk kunnen
worden. Bij pompen wordt de grootte van de schadelijke ruimte vaak opgegeven als deel
van het slagvolume. Vsch = c . V , waarin bijvoorbeeld c = 0.05 (of 5 % ) bij een zuiger-
pomp en c = 1 (of 100 % ) bij een membraanpomp van een bepaald type. Volgens de wet van
Boyle geldt bij gelijkblijvende temperatuur:

Bij aanzuigen is Vl = het beginvolume = V h = c . VS

en V, = het eindvolume = VS + Vsch = ( 1 + c) . VS

De laagst mogelijke zuigdruk wordt dan:

O 05
1,05 -- 2-
Voor pl = 1 bar en c = 0,05 wordt p2 = 1 i 1
'
= 0,0476 bar,

maar meestal wordt die lage druk niet bereikt omdat voor die tijd de zuigklep opent en
de lucht uit de zuigleiding naar binnen stroomt. Voor de pomp met c = 1 wordt de laagste
zuigdruk 0,5 bar; die zuigt dus (droog) veel minder sterk aan.

Bij het persen is Vl = het beginvolume = VS + V h = (1 + C)

en V2 = het eindvolume = Vsch c . V S
. VS

-
De hoogst mogelijke persdruk wordt dan:

1 ,O5
voor pl = 1 bar en c = 0,05 wordt p2 = 1 .-
0,O5
= 21 bar,

maar meestal gaat lang voor die tijd de persklep open en ontwijkt de lucht uit de pomp
naar de persleiding. Voor de pomp met c = 1 wordt de hoogste persdruk 2 bar, terwijl de
laagste zuigdruk 0,5 bar was. Dat kan te weinig zijn om de lucht uit het leidingsysteem
weg te pompen en water aan te zuigen. Door de pomp geheel of gedeeltelijk te vullen met
water blijft er minder lucht in de schadelijke ruimte achter. Omdat water onsamendruk-
baar is lijkt het net alsof de schadelijke ruimte daardoor een stuk kleiner geworden
is, en haalt de pomp veel beter.

NB: Bij dieselmotoren spreekt men over het compressievoud e . Dit is gedefinieerd als
de verhouding V-begincompressie : V-eindcompressie. "vertaald" naar de verdringer-
pompen betekent dat: E = ( 1 + c)/c
7-1 Hydrofoorinstallaties

fig. 28 Zeewaterhyàrofoor
1
Q-l
filter

zeewaterleiding (cross-over)

Drinkwater moet aan boord van een schip onder druk staan, maar er wordt slechts zo nu en
dan van gebruikt. Als het drinkwater op een schip niet in ruime voorraad aangemaakt
wordt met een verdamper (drinkwaterbereider), dan worden de wc's gespoeld met zeewater.
Ook dit zeewater moet steeds onder druk voorhanden zijn, terwijl ook dat slechts afwis-
selend wordt gebruikt. Om hiervoor de gehele dag lang een pomp in bedrijf te stellen is
niet alleen onvoordelig, maar als er langere tijd geen water gebruikt wordt kan de pomp
ook nog warm lopen. In deze gevallen wordt een hydrofoorsysteem gebruikt.

7-2 Zeewaterhydrofoor

Werking: Het zeewater wordt door een

pomp aangezogen uit één van de zee-in-
laatleidingen van het schip. De pomp
perst het water naar een druktank, die
gedeeltelijk met lucht gevuld is. Naar-
mate er meer water in het drukvat komt,
wordt het volume van de lucht in het
vat kleiner en stijgt de druk. (Wet van
Boyle: p . V = konstant). Als de inge-
stelde druk bereikt is, schakelt een
drukschakelaar de pomp uit. Aan de on-
derzijde is het drukvat verbonden met
de verbruiksleiding. Wordt er water
verbruikt, dan stuwt de luchtdruk het
water de leiding in. De lucht zet hier- fig. 29 zeewaterhydrofooc - schematisch
bij uit, waardoor de druk daalt. Komt
de druk beneden de ingestelde onder-
grens, dan schakelt de drukschakelaar de pomp weer in. De drukschakelaar houdt zodoende
de druk tussen twee grenzen min of meer konstant en wordt daarom wel "pressostaat" ge-
noemd. Doordat de lucht in de tank onder druk staat lost deze langzaam maar zeker op in
het water, net zoals bij de perswindketel van een pomp. Hierdoor komt het water steeds
hoger in het vat te staan en wordt het luchtkussen steeds kleiner. De pomp schakelt dan
te snel achter elkaar in en uit en dat is slecht voor de elektromotor, voor de schakel-
kontakten en voor de pomp.

fig. 30 Peilglas met montuur fig.

nulstellen ontluchten ontluchten, meten met

meter van de leiding tevens meten geknepen kraan

fig. 32 Manometerkraantje - binnenwerk

Het drukvat is een gegalvaniseerd stalen vat met bolvormige einden. Platte eindvlakken
zouden "opgeblazen" worden. Het vat is voorzien van een peilglas om te kunnen zien of
het luchtkussen nog groot genoeg is. De aansluiting van het peilglas is zo, dat tijdens
bedrijf een glas verwisseld kan worden. Onderaan zit een aftapkraan om aanslag uit het
glas weg te kunnen blazen. Op het vat is een veiligheidsklep aangebracht, die afblaast
als de druk te hoog wordt. Zodoende kan de pomp het vat niet te barsten persen als de
drukschakelaar niet uitpikt of als de pomp te lang op hand blijft staan.
De aftap van het vat wordt gebruikt om bezinksel af te tappen en om bij reparatie
het vat te legen. De manometer en de drukschakelaar zijn met een driewegskraantje, een
zogenaamd manometerkraantje, op het vat aangesloten. Behalve afsluiten is het hiermee
ook mogelijk om langzaam de druk van de drukschakelaar en de manometer weg te laten
lopen, om deze te testen.
Als de hydrofoorpomp een zuigerpomp is kan het luchtkussen in het vat bijgevuld
worden met de snuifklep. Bij gebruik van een andere soort pomp zit er een aansluiting
van de werklucht op het vat. Deze is voorzien van een terugslagklep. Men is dan zeker
dat er bij storingen geen water in de luchtleiding geperst kan worden.

7-4 Zoetwaterhydrofoor (met beluchting)

In veel gevallen is de zoetwaterhydrofoorinstallatie precies zo uitgevoerd als de hier-

voor beschreven zoutwaterinstallatie. Maar als het drinkwater aan boord gemaakt wordt
met een verdamper (drinkwaterbereider), dan bevat dit onder andere te weinig lucht en
moet het belucht worden. Dit is mogelijk in de hydrofoortank. Het water wordt fijn ver-
deeld door het luchtkussen gesproeid en neemt daarbij lucht op. Om het luchtkussen in
stand te houden is er op de hydrofoortank een vlotterkraan aangebracht, die regelt of
er lucht naar de snuifklep moet of niet. Dit kan alleen als de hydrofoorpomp een zui-
gerpomp of een plunjerpomp is. Telkens als het luchtkussen te klein wordt licht het
water de vlotter op, waardoor er lucht naar de snuifklep kan. Als er teveel lucht in het
vat komt blijft de vlotterklep dicht en haalt de pomp alleen maar water.

fig. 33 Vlotterklep
 - schakelkast

~- P

fig. 34 Zoetwaterhydrofoor met beluchting

I naar of van tanks

fig. 35 Verdeelblok
Bij de getekende uitvoering staat de dubbelwerkende zuigerpomp boven op de hydrofoor-
tank. Het zuigverdeelblok is een groep aan elkaar gebouwde afsluiters, waarmee men naar
verkiezing uit één van de drinkwatertanks kan zuigen. Het persverdeelblok is ook zo'n
kombinatie van afsluiters. Hiermee kan, als er ergens in het systeem lekkage zit, dat
deel afgezet worden, zonder dat de rest van het schip zonder water zit. De snuifklep
wordt bij dit soort pompen vaak uitgevoerd als het ventiel van een fiets: een afgeplat
pijpje met een slangetje er over. Hij hoeft niet geregeld te worden: de vlotterklep
zorgt voor de luchttoevoer.

Vragen - Vleugelpomp
Wat verstaat men onder een verdringerpomp?
Noem een aantal kenmerken van de vleugelpomp.
Wat wordt bedoeld met: een pomp is zelfaanzuigend?
Wat wordt bedoeld met een zuig-perspomp?
Noem een aantal toepassingen van de vleugelpomp.
Hoe ontstaat in een vleugelpomp de zuigende werking?
Waardoor wordt bij een vleugelpomp tijdens het aanzuigen de zuigklep geopend?
Waardoor ontstaat bij een vleugelpomp de persende werking?
Wat verstaat men onder een dubbelwerkende pomp?
Waarvoor dienen de "pootjes" aan de kleppen van een vleugelpomp?
Waarom zuigt een vleugelpomp niet aan, als de pakkingreep in de groef van het
kleppenhuis versleten is?
Waarvoor dienen de trechter en de plugkraan, die vaak op de persleiding van een
vleugelpomp aangebracht zijn?
Kan het kwaad als je probeert met een vleugelpomp te pompen als in de persleiding
een kraan of afsluiter dichtstaat?
Waarom perst een vleugelpomp niet als er een lucifer tussen een zuigklep en de
zitting zit?
Maak een doorsnedetekening van een vleugelpomp.

Vragen - Membraanpomp
Noem een aantal kenmerken van een membraanpomp.
Noem een aantal toepassingen van de membraanpomp.
Waarom moet men een gewone membraanpomp niet gebruiken voor dekwas-brandbluspomp?
Hoe wordt bij een membraanpomp de zuigende werking opgewekt?
Waardoor wordt bij een membraanpomp de persklep geopend?
Waarom zijn bij een membraanpomp de randen van huis, drukring en flenzen van de
pompstang afgerond?
Waarvoor dienen bij de membraanpomp van fig. 7 de luikjes naast de kleppen?
Waarom is een membraanpomp, ook als hij helemaal droog staat, goed zelfaanzuigend?
Waarom is een membraanpomp enkelwerkend?
Welke voorzorgen moeten er bij een luchtgedreven, dubbele membraanpomp genomen
zijn, wil hij als dompelpomp dienst kunnen doen?
Een luchtgedreven membraanpomp werkt op perslucht met een overdruk van 6 bar. Kan
het kwaad als de luchttoevoer geopend wordt, terwijl in de persleiding van de pomp
nog een afsluiter dichtslaat?
Bedenk de reden waarom er bij een dubbele, luchtgedreven membraanpomp zelden een
windketel gebruikt wordt.
Waarom wordt een membraanpomp vaak aangedreven door een exentriek op een as in-
plaats van door een krukas?
Teken een doorsnede van een membraanpomp.
 Vragen - Plunjerpomp

Noem enkele kenmerken van een plunjerpomp.

Noem een aantal toepassingen van plunjerpompen.
Waarom worden bij mechanisch aangedreven plunjerpompen vaak windketels toegepast?
Verklaar met behulp van de wet van Boyle, dat een windketel in de persleiding van
een pomp drukstoten afvlakt.
Waardoor ontstaan bij een plunjerpomp de zuigende en persende werking?
Door welke druk wordt bij de zuigslag van een plunjerpomp de zuigklep geopend?
Waarom mag een mechanisch aangedreven plunjerpomp nooit werken met een gesloten
persafsluiter?
Waarvoor dient een snuifklep?
Waarom verdwijnt het luchtkussen uit de perswindketel van een pomp uit zichzelf?
Maak een doorsnedetekening van een plunjerpomp.
Hoe kan 661-1simpele rubberpees nu afdichten tegen een druk van bijvoorbeeld 800
bar?
Wat zijn de voordelen van het gebruik van zelfsluitende snelkoppelingen bij hy-
draulische apparatuur?

Vragen - Pomptheorie

Waarom is juist een plunjerpomp geschikt voor het opwekken van zeer hoge drukken?
Waarom is de zuig(onder)druk van een pomp begrensd en de pers(over)druk niet?
Waarom mag bij een hydraulische handpomp de veer op de zuigklep niet al te sterk
zijn en die op de persklep wel?
Waarom is een plunjerpomp, die voor hydrauliek gebruikt wordt, als regel niet
zelfaanzuigend?
Waarom is een Bosch hoge-druk brandstofpomp niet zelfaanzuigend?
Waarom is een plunjerpomp, als deze voor lenspomp gebruikt wordt, w61 goed zelf-
aanzuigend?
Wat verstaat men onder de schadelijke ruimte van een pomp?
Wat verstaat men onder het slagvolume van een pomp?
Bereken het slagvolume van een plunjerpomp als de plunjerslag 0,22 m bedraagt en
de plunjerdiameter 0,08 m is.
Over welke hoogte zou een pomp water ten hoogste op kunnen zuigen?
Welke zuighoogte is ongeveer voor een waterpomp praktisch bereikbaar?
Over welke hoogte kan een pomp ten hoogste omhoog persen?
Als de barometerdruk 980 mbar is en de absolute zuigdruk in de zuigleiding van een
pomp 0,23 bar, bereken dan hoe hoog de aangezogen vloeistof in de zuigleiding op-
stijgt, als deze een soortelijke massa heeft van 890 kg/m3 en g = 9,8 m/s2.
Wat is het verschil tussen een absolute druk en een manometerdruk?
Als de zuighoogte van een waterpomp 4 m bedraagt en de pershoogte is 16 m, bereken
dan de opvoerdruk van de pomp.
Als een oliepomp olie over een afstand van 24 m omhoog brengt, de soortelijke mas-
sa van de olie 700 kg/m3 is, voor het overwinnen van de stromingsweerstand in de
zuigleiding 0,l bar en voor de stromingsweerstand in de persleiding 0,2 bar nodig
is, bereken dan:
a) de statische opvoerdruk van het leidingsysteem.
b) de manometrische opvoerdruk van de pomp.
Een hydrofoorpomp zuigt zeewater, p = 1030 kg/m3, van buitenboord en perst het in
een vat met een overdruk van 3 bar. De vloeistof in het vat staat 2,l m onder de
zeespiegel. De drukverliezen in de zuig- en persleiding zijn samen 0,2 bar;
g = 9,8 m/s2
Gevraagd:
De manometrische en statische opvoerdruk van de pomp.
8-5 Vragen - Dubbelwerkende zuigerpomp

Noem een aantal kenmerken van de dubbelwerkende zuigerpomp.

Noem een aantal toepassingen van de dubbelwerkende zuigerpomp.
Waarom heeft een dubbelwerkende zuigerpomp een kruiskop?
Waarom hoeft een membraanpomp niet van een kruiskop voorzien te zijn?
Waarom hoeft een plunjerpomp niet van een kruiskop voorzien te zijn?
Waarvoor dient bij een zuigerpomp de keerring op de zuigerstang?
Waarom is bij een zuigerpomp meestal een windketel noodzakelijk?
Teken een dubbelwerkende zuigerpomp. Zet de kleppen in de stand, die ze tijdens
bedrijf krijgen als de zuiger op je tekening naar rechts beweegt.

8-6 Vragen - Pomptheorie

67. Bereken het gehele slagvolume van een dubbelwerkende zuigerpomp met de volgende
gegevens: zuigerslag 0,4 m, zuigerdiameter 0,2 m, diameter zuigerstang 0,025 m.
68. Bij een zuigerpomp bedraagt de schadelijke ruimte 10 % van het slagvolume. Bereken
welke onderdruk de pomp met één slag op kan wekken, als bij het begin van de slag
de cilinder gevuld is met lucht van atmosferische druk (1 bar).
69. Hoe hoog is de bereikbare persdruk van een fietspomp, als de slag van de pomp
50 cm is, de diameter 25 mm, de lengte van de slang 50 cm, de bimendiameter van
de slang 6 mm en de schadelijke ruimte in de pomp 2 cm3 bedraagt? Bereken ook de
kracht, die daartoe op de pompstang uitgeoefend moet worden (laatste stukje).

8-7 Vragen - Hydrofoorinstallatie

Verklaar de werking van een hydrofoorinstallatie.
Waarom moet het luchtkussen in een hydrofoortank regelmatig bijgevuld worden?
Waardoor verdwijnt het luchtkussen in een hydrofoorvat vanzelf?
Waarvoor dient een manometer(driewegs)kraantje?
Hoe kan men bij een hydrofoorinstallatie die op druk is testen bij welke druk de
pressostaat inschakelt?
Teken een hydrofoorinstallatie.
Hoe wordt bij een drukschakelaar voorkomen, dat de kontakten bij het uitschakelen
langzaam uit elkaar gaan en daardoor een vlamboog trekken?
Welke soort drinkwater moet belucht worden?
Als je water in een glas verwarmt tot 95 ¡C, wat zie je dan? Verklaar aan de hand
hiervan waarom water uit een verdamper belucht moet worden.
Bereken de kracht op een eindvlak van een hydrofoortank met een bimendiameter van
1 m en een werkdruk (overdruk) van 3 bar.

9-1 Theoretische opbrengst

De theoretische opbrengst van een pomp is de opbrengst die de pomp zou hebben als er
geen opbrengstverliezen zouden zijn. Voor heen- en weergaande verdringerpompen kun je
de theoretische opbrengst berekenen met:

waarin: = theoretische opbrengst in m3/s

VS = slagvolume in m3
z = aantal verdringers
n = aantal pompprocessen /s of toerental pompas /s
9= fluxie-V of V-stip betekent: volume per tijdseenheid of volumestroom. De "vorige"
aanduiding hiervoor, 4 > of kortweg 4> (phi,griekse letter F) raakt snel in onbruik.
De nog oudere aanduiding Q is veel hardnekkiger, die wordt in veel geschriften
over pompen nog steeds gebruikt.
n = het aantal volledige pompprocessen per sekonde. Als de pomp een draaiende as
heeft, is n gelijk aan het toerental van de pompas.

9-2 Volumetrisch rendement

De werkelijke of effektieve opbrengst van een pomp is praktisch altijd kleiner dan de
theoretische opbrengst; het volumetrisch rendement geeft aan welk deel er werkelijk
uitkomt.

DEFINITIE: Het volumetrisch rendement van een pomp is de verhouding

effektieve opbrengst : theoretische opbrengst.

In formule:

m anders geschreven: = q . Vth

waarin: Ve = effektieve opbrengst in m3/s

qv = volumetrisch rendement
q = êtha, griekse letter h

Bij een heen- en weergaande pomp moet de zuiger een klein gedeelte van de persslag af-
leggen, voordat de zuigklep sluit en de persklep opent. Dat kleine gedeelte van het
slagvolume komt dus niet als vloeistof in de persleiding terecht. Bij het begin van de
zuigslag moet de zuiger ook een klein gedeelte van de slag afleggen om de persklep te
sluiten en de zuigklep te openen. Hierdoor stroomt een klein gedeelte van de weggepers-
te vloeistof terug in de pomp, zodat niet het gehele slagvolume aan nieuwe vloeistof
aangezogen wordt. Behalve bij de membraanpomp vindt bovendien altijd enige lekkage
langs het pomplichaam plaats. Ook de kleppen kunnen kleine hoeveelheden vloeistof terug
laten lekken van de perszijde van de pomp naar de zuig.
Al deze faktoren tezamen zijn de oorzaak van het volumetrisch rendement van de
goed werkende pomp. Bij storingen en ernstige slijtage daalt direkt het volumetrisch
rendement.

Voorbeelden

Gegeven: theoretische opbrengst Vth = 20 dm3 /s

effektieve opbrengst V, =19dm 3 /s

Gevraagd: Het volumetrisch rendement.

ûplossing: qv = Ve / Vth = 19/20 = 0'95 (of 95 %)

Gegeven: Dubbelwerkende zuigerpomp.

aantal cilinders z = 1
toerental krukas n =4/s
cilinderdiameter D =lom
 zuigerslag S =20cm
stangdiameter d = l m
volumetrisch rendement r\ = 0,9

Gevraagd: Vth en V van de pomp.

Op1ossing: Reken eerst alle gegevens om in m.

Stel je calculator zo in, dat hij drie cijfers geeft en verder E 3, E 6,

E 9 enz. Je krijgt dan:

Sla deze uitkomst op voor verdere berekening en tik niet het afgeronde
getal opnieuw in.

9-3 Hydraulisch rendement van een pomp

In elke verdringerpomp wordt de

opvoerdruk opgewekt door een
kracht op het verdringeropper-
vlak. In theorie zou de pomp die
druk moeten leveren, als er geen theoretische

^
drukverliezen op zouden treden. drukken
De druk die op deze manier in de
l"-*;)
pomp opgewekt wordt heet de theo- 'r 'r
retische opvoerdruk. l 'I-
l
l
In formule:
l
l

f i g . 36 Theoretische en manometrische opvoerdeuk

anders geschreven: F t = pth. A

waarin: p
.
, = theoretische opvoerdruk in ~ / m ~
Ft,, = kracht op verdringer in N, in theorie zou
deze kracht volstaan om de pomp aan te drijven
A = verdringeroppervlak in m2

De manometrische opvoerdruk, die gemeten wordt tussen de manometers direkt buiten de

pomp, is praktisch altijd lager dan de theoretische opvoerdruk. Het hydraulisch rende-
ment geeft aan welk deel van de (theoretisch) opgewekte druk naar buiten komt.

DEFINITIE: Het hydraulisch rendement van een pomp is de verhouding

manometrische opvoerdruk : theoretische opvoerdruk.
In formule:

m waarin: q,, = hydraulisch rendement

anders geschreven: Pman - OV pth

Het verschil tussen de manometrische en de theoretische opvoerdruk kan verschillende
oorzaken hebben: een ervan is de weerstand in de zuig- en de perskleppen.

Voorbeeld

Gegeven: Een handpomp voor een hydraulische vijzel.

plunjerdiameter d = 10 mm
hefboomverhouding = 1:50
drukverlies persklep APpersk,= 2 bar
drukverlies zuigklep APzuigkl= 0'2 bar
pers(over)druk PP=, = 700 bar
De pomp zuigt uit een tankje op gelijke hoogte onder atmosferische druk.

Gevraagd: a) Bereken de theoretische opvoerdruk.

b) Bereken de vereiste handkracht op de hefboom.
c) Bereken het hydraulisch rendement van de pomp.

Op1o s s i n g : a) Pth
-- 'man + Apperskl + = 700 + 2 + 0,2 = 702,2 bar
APzuigkl

c) l,, - Pman/ Pt,,= 700 / 702,2 = 0,997 of 99,7 %

9-4 Hydraulisch rendement van een leidingsysteem

Een pomp kan in een leidingsysteem een drukverschil onderhouden. Het afgelezen drukver-
schil is de manometrische opvoerdruk. Als de pomp stilgezet wordt valt dit terug tot
een lagere waarde, de s t a t i s c h e ( = stilstaande) opvoerdruk. Er zijn leidingsystemen
waarin de statische opvoerdruk nul is, bijvoorbeeld alle gesloten cirkulatiesystemen
zoals motorzoetkoelwater. Het verschil tussen de manometrische en de statische opvoer-
druk wordt veroorzaakt door de stromingsweerstand in de leidingen. Het hydraulisch
rendement van een leidingsysteem geeft aan welk deel van de benodigde manometrische
opvoerdruk overblijft als de pomp stilgezet wordt.

DEFINITIE: Het hydraulisch rendement van een leidingsysteem is de verhouding

statische opvoerdruk : manometrische opvoerdruk.
In formule:

1 l h leid
-
-'stat 'man waarin: pstat= statische opvoerdruk

anders geschreven: pst& = ^h leid 'man

Voorbeeld

Gegeven: Een zeewater-hydrofoorpomp perst zeewater in de hydrofoortank. Vlak

voordat de drukschakelaar de pomp start is de aflezing van de manometer:

pzuig= + 0,4 bar PP= = + 2,6 bar

Direkt na het starten van de pomp:
pzuig= + 0,15 bar PP= = + 2,85 bar
Vlak voordat de drukschakelaar de pomp stopt:
Pzuig = + 0124 bar Pprs = + 4,16 bar
Vlak nadat de pomp gestopt is:
PZUi 9 = + 0 , 4 b a r pFS=+4,0bar
Gevraagd: Bereken voor het moment van inschakelen en voor het moment van uitscha-
kelen de manometrische en de statische opvoerdruk; bepaal daaruit het
hydraulisch rendement van het leidingsysteem voor deze twee momenten.

Op1ossing: inschakelen: Pman = 2,85 - 0,15 = 2,7 bar

Pstat = 2,6 - 0,4 = 2,2 bar
--2'2 - -0,815 of 81,5 %
^h leid 2,7
uitschakelen: Pman = 4,16 - 0,24 = 3,92 bar
Pstat = 4,O - 0,4 = 3,6 bar

^h leid
--
3,6 = 0,9
4,O
Voorbeeld

Gegeven: Een elektrisch gedreven zuigerpomp die gebruikt wordt voor lenspomp. De
pomp zuigt water uit de bilge via een half-vuil filter en perst dit
overboord.
zuighoogte (bilge - pomp) \ 2 m
pershoogte (pomp - zee) hP
6 m
aanwijzing zuigmanometer p7 = -0,7 bar
aanwijzing persmanometer PP = 1 ,O bar
drukverlies zuigkleppen Apzuigkl= 012bar
drukverlies perskleppen Apprskl = 0,2 bar
zwaarteveldsterkte g = 9,8 zw kg
soortelijke massa water P = 1025 kg/m3

Gevraagd: Bereken het hydraulisch rendement van de pomp en van het leidingsysteem
in deze toestand.
 = 0,804 bar

Pman Ppman
- PZ man = 1,O - (-0,7)= 1,7 bar

Pth =Pman+ Appersk1 = 1'7

+ Apzuigkl + 0'2 + 0,2 = 2,1 bar

^h leid
-- -pstat - -
O,804
= 0,473 (47,3 % )
Pmn 117

9-5 Mechanisch rendement

Om een verdringer te bewegen is de theoretische pompkracht nodig:

Als de verdringer een geheel pompproces volbrengt is de verrichte arbeid:

Wth = Fth S = pth A . S waarin: Wth = theoretische pomparbeid in J

S = slaglengte in m
Wth = Pth . "s

Maakt de verdringer n pompprocessen per sekonde en zijn er z verdringers, dan wordt het
theoretisch pompvennogen:

= wth . z .
Pth n = pth . vS . z . n P t= theoretisch vermogen om de
verdringer aan te drijven in W

1 T h = Pth a <'th 1 Let op: f(hoofdletter) = vermogen

p (kleine letter) = druk

In werkelijkheid vraagt de pomp een groter aandrijfvermogen, het effektief (benodigde)

pompvennogen, omdat een deel van het vermogen verloren gaat aan wrijving. Het mecha-
nisch rendement geeft aan welk deel van het effektieve aandrijfvermogen uiteindelijk
als theoretisch vermogen op de verdringer terechtkomt.

DEFINITIE: Het mechanisch rendement van een pomp is de verhouding

theoretisch vermogen : effektief vermogen.

In formule:

waarin: q = mechanisch rendement

P- = effektief (benodigd)
aandrijfvermogen van
de pomp in W
anders geschreven: = pth/~m
NB: Bij een pomp is de formule voor T),, juist andersom als bij een dieselmotor!

10-1 De tandradpomp

Tandradpompen zijn rond- tandrad

draaiende, zelfaanzuigende
verdringerpompen voor vloei-
stoffen. Ze worden gebruikt
als smeeroliepomp voor klei-
ne motoren, als koelwater-
pomp voor sloepmotoren, als
brandstofpomp en als sproei-
pomp voor autoruiten. Als de
pomp hoge drukken moet leve-
ren, geeft hij al gauw een
jankend geluid. Bij matige
drukken kan de pomp vrij
geruisarm werken; de fig. 37 Huis en wielen van een tandradpomp
persdruk geheel weg, dan
heeft de pomp neiging tot
ratelen.

fig. 38 Dwarsdoorsnede tandradpomp

Werking: Als je de rondgaande tanden volgt (fig. 3 8 ) , zie je dat bij de getekende
draairichting de tanden aan de onderkant uit elkaar wijken, langs de omtrek naar boven
lopen, om in het midden weer in elkaar te grijpen. De vloeistof wordt door de tanden
langs de omtrek meegenomen van de zuigruimte naar de persruimte en kan in het midden
niet terug. Zet men, omgekeerd, druk op één der aansluitingen van de pomp, dan werkt de
pomp als motor, waarbij de vloeistof langs de omtrek de tanden meeneemt.
Waar in het midden de tanden van het ene wiel de tandkuilen van het andere wiel
binnendringen, wordt de vloeistof "verdrongen", zodat er geen vloeistof van de pers-
ruimte naar de zuigruimte terug kan stromen. Aan de onderzijde, waar de tanden de tand-
kuilen weer vrij maken, worden deze weer gevuld met vloeistof. De pomp is zelfaanzui-
gend, omdat hij met volumevergroting en -verkleining werkt: waar de tanden (onderaan)
naar buiten wijken wordt de zuigruimte steeds groter. Zodra er een stukje van deze
zuigruimte "afgeknipt" is door de volgende tand, wordt de resterende zuigruimte weer
steeds groter. Waar de tanden (bovenaan) naar binnen bewegen wordt de persruimte tel-
kens verkleind.

doorsnede A-B
zuigaansluiting

fig. 39 Langsdoorsnede tandradpomp

De tandwielen van machinestaal sluiten met weinig speling in het gietstalen huis. E&
van de tandwielen (gedreven tandwiel) wordt door de as aangedreven en is daarop geborgd
met een spie. Het andere tandwiel (meelopend wiel) draait om een stilstaande as. Voor
de smering zijn er een paar oliegaten geboord vanuit de tandkuilen. De tandwielen heb-
ben tussen het huis en het deksel slechts een zeer kleine speling, daar er anders olie
langs het wiel terug zou lekken van de pers naar de zuigzijde. De aspakkingbus verhin-
dert het weglekken van olie en het aanzuigen van "valse" lucht. Als de pomp voor water
bestemd is, zijn de assen en de tandwielen van roestvrij staal en het huis van brons.
Het meelopende wiel zit dan ÓÓk vast op een as. De smering wordt dan verzorgd door een
vetpot. Het vet komt door boringen bij de sinterbronzen lagers (fig. 39 1. Bij gebruik
vam nylon lagers =/of tandwielen dient water als smeermiddel.
Voorkomen van "kraken": Als een tand zover in een tandkuil gedrongen is, dat hij
aan twee kanten kontakt maakt, kan de olie er langs die weg niet meer uit. Als er nu
niet in de'zijvlakken ontsnappingsopeningen (ontlastpoorten)aangebracht worden, treden
er bij dit "knijp lopen" van de olie zeer hoge drukken op, waardoor de pomp een krakend
geluid geeft en de aslagers snel slijten. Aan de zuigzijde zou het omgekeerde optreden:
zolang de tand de tandkuil nog aan twee zijden dicht houdt, kan er langs die weg geen
olie in en wordt er vacuüm gezogen. Ook dit veroorzaakt mede het kraken.

10-3 Storingen; onderhoud

Zolang tandradpompen voor zelfsmerende vloeistoffen gebruikt worden is de slijtage zeer

gering. Alleen bij "droog draaien" kan er dan behoorlijke slijtage optreden en kan de
pomp vastlopen. Bij gebruik voor water is de kans op slijtage groter. Naarmate de tand-
wielen meer ruimte krijgen zuigt de pomp droog slechter aan en loopt de opbrengst te-
rug. De pomp loopt vast als de vloeistof grove vuildeeltjes bevat. Als lenspomp is een
tandradpomp daarom volkomen ongeschikt.
Versleten lagerbussen, assen en tandwielen kunnen bij een tandradpomp vervangen
worden. Aan een versleten pomphuis is meestal weinig meer te doen. Soms kan door af-
vlakken van het huis de speling van de tandwielen in asrichting (axiale speling) ver-
minderd worden.

Tandradpomp voor twee draairichtingen

De aangehangen smeeroliepomp van een direkt omkeerbare voortstuwingsmotor draait bij

achteruitdraaiende motor mee achteruit. Toch moet ook dan de smeerolie uit de krukkast
naar de lagers geperst worden en niet andersom. De pomp moet dus z6 uitgevoerd zijn,
dat hij bij beide draairichtingen dezelfde kant uitperst. Alle soorten verdringerpompen
kunnen voor twee draairichtingen geschikt gemaakt worden, door ze te voorzien van twee
zuig- en twee perskleppen, net zoals bij een dubbelwerkende zuigerpomp. In fig. 40 zijn
dit twee kogelkleppen, die door veren op hun zitting worden gehouden.

Werking: Wordt het gedreven wiel rechtsom gedraaid, dan persen de tandwielen aan de
rechterzijde en zuigen aan de linkerzijde. Rechts wordt de persklep daardoor geopend en
de zuigklep dichtgedrukt; links blijft de persklep gesloten en wordt, door de heersende
druk in de zuigleiding, de zuigklep geopend (getrokken pijlen). Bij linksomdraaiend
gedreven rad gaat het precies andersom en moeten rechts en links verwisseld worden
(onderbroken pijlen). De kleppen worden aangebracht en gekontroleerd door twee luikjes.

Opmerking: Om te weten of de vier kleppen goed getekend zijn geldt de volgende

kontrole: als je in de zuigleiding blaast, moeten alle kleppen opengedrukt worden.
 kleppendeksel

linker rechter versklev

persklep
klepveer
linker rechter zuigklep
zuigklep

fig. 40 Tandradpomp voor twee draairichtingen

10-5 Andere pompen m e t tandraderen

Behalve tandradpompen met alleen tandwielen met uitwendige vertanding zijn er ook met
uit- en inwendige vertanding. Het aantal tanden van binnen en buitenwiel scheelt één
(bij de Feurherdpomp) of meer, meestal twee (bij Albin en andere fabrikaten).
De Feuerherdpomp, die vooral gebruikt wordt als stookpomp voor kleine stoomketels,
bestaat uit een gedreven as met daarop een rad met uitwendige tanden. Dit grijpt in een
wiel met inwendige tanden; samen draaien zij rond in een stilstaande cilinder. Het wiel
heeft één tand meer dan het rad. De tandkuilen in het wiel zijn doorgeboord naar bui-
ten. Bij de opgaande halve omwenteling zuigen de tandkuilen zich vol vanuit de zuiglei-
ding; bij de neergaande halve omwenteling worden ze leeggedrukt in de persleiding. De
vorm van de tanden is zÓ, dat er altijd op elke tand kontakt is met het wiel.
Bij de Albinpomp heeft het wiel twéé tanden meer dan het rad. Er bli]ft daarbij
een sikkelvormige ruimte over, die door een dam opgevuld wordt. De werking is dezelfde
als die van de Feuerherdpomp alleen is er niet voortdurend kontakt tussen alle tanden;
hier dient de dam voor de afdichting. De pomp wordt toegepast bij de moderne hydrau-
liek.
 Beide pompen zijn alleen geschikt voor smerende vloeistoffen. Het zijn roterende,
zelfaanzuigende verdringerpompen voor vrij hoge drukken en niet al te veel lawaai.

fig. 4 1 Feuerherdpomp

fig. 42 Binnenwerk Albinpomp

10-6 De opbrengst van een tandradpomp

Om de theoretische opbrengst van een tandradpomp te berekenen moet je de inhoud van

alle tandkuilen van beide tandwielen weten. Per omwenteling van de as worden alle tand-
kuilen éénmaal langs de omtrek van de zuigruimte naar de persruimte gevoerd. Als je
weet dat de tanden van een tandwiel met een "heugel" gestoken kunnen worden, is het
niet moeilijk om in te zien, dat de tandkuilen van één tandwiel precies even veel ruim-
te innemen als de tanden van het zelfde wiel. Voor de twee wielen is de inhoud van de
gezamenlijke tandkuilen het volume tussen de kopcirkel en de grondcirkel van één wiel.
n
vtandkuilen -
= ^t = 4 (
D
: - ~')b waarin: D,
Dg
= kopdiameter in m
= grondcirkeldiameter in m
nu is D, = Dst + 2 h, Dt = steekcirkeldiameter in m
h, = kophoogte in m
= Dst - 2 h,
en Dg b = tandwielbreedte in m
Vt = volume van alle tandkuilen
in m3
n = toerental per sekonde
q = volumetrisch rendement

1 steekheugel \
Dit is vergelijkbaar met het slagvolume van een
heen- en weergaande verdringerpomp. De theoreti-
sche opbrengst wordt dan:
/

en de effektieve opbrengst
fig. 43 Steekheugel

Dit is niet anders dan bij de eerder behandelde pompen.

tandbreedte b - - - ~ ~
- -

,-tandflank tandko
, / tandsteek t
L

f i g . 44 Tandwiel
11- 1 Wormpompen

Wormpompen zijn roterende, zelfaanzuigende verdringerpompen voor vloeistoffen. Zij heb-

ben een regelmatige opbrengst, kunnen bij een hoog toerental werken en geven weinig
geluidshinder. Wormpompen berusten op het beginsel van de schroefdraad, die een rond-
draaiende beweging om kan zetten in een rechtlijnige; houd maar iets, dat niet mee-
draait, tussen de gangen van een draaiende wormas: dit wordt zijdelings meegenomen
.
(fig. 45) Zo wordt de zuigende werking verkregen door het wijken van de wormflanken.
Bij een wormpomp werken twee of meer wormen samen. De ene worm vult de wormkuilen van de
andere worm op, zodat de vloeistof niet met de worm mee rond kan draaien, maar in de
asrichting opgeschoven wordt. De afstand, waarover de vloeistof per omwenteling van de
worm voortbewogen wordt, is gelijk aan de spoed van de worm. Er zijn verschillende
soorten en merken wormpompen.

f i g . 45 Vinger tussen draaiende worm- f i g . 46 D e vloeistof kan n i e t mee rond-

gangen draaien

11-2 Wonnpompen met fijne spoed (o.a. Houttuinpomp)

f i g. 47 Doorsnede Hout tuinpomp

f i g . 48 Samenwerkende wormassen met tandwiel en

De wormpompen met fijne spoed, zoals bijvoorbeeld de Houttuinpomp, worden zowel voor
smerende als voor niet-smerende vloeistoffen gebruikt. Door de hoek van de wormgangen
kunnen de wormen elkaar niet aandrijven (vastlopen) en zijn er buiten de pomp tandwie-
len op de assen aangebracht, om ze onder alle omstandigheden gelijk te laten lopen.
Hierdoor raken de wonnen zelf elkaar niet aan, zodat ook niet-smerende vloeistoffen
verpompt kunnen worden. Op de twee wormassen zijn vier wonnen aangebracht, die (nor-
maal) van buiten naar binnen persen. De persdruk komt dan niet op de aspakking te
staan, waardoor de lekkage beperkt blijft. Alleen als de pomp als lenspomp gebruikt
wordt, is het wenselijk de wormen van binnen naar buiten te laten pompen. De persdruk
van een lenspomp is toch nooit erg hoog en op deze manier kan de pomp geen valse lucht

motorstoe1

f i g . 49 Vertikale Houttuinpomp

zuigen door de pakkingbussen. Bij gebruik als lenspomp moeten de wormen een iets grote-
re speling hebben dan normaal in verband met onvermijdelijke kleine vuildeeltjes. Bij
gebruik als aangehangen smeeroliepomp wordt
de pomp van twee zuig- en twee perskleppen
voorzien.
Als er vloeistofdruk op de persaan-
sluiting van de pomp komt te staan "loopt"
hij "terug" en werkt dan als hydromotor. Dit
kan voorkomen worden door de persafsluiter
te voorzien van een losse klep. Op enkele
plaatsen heeft het pomphuis een dubbele
wand. Bij het verpompen van taaie vloeistof-
fen wordt hierin stoom toegelaten om de vis-
cositeit te verlagen. Wormpompen worden ho-
rizontaal (fig. 47) en vertikaal (fig. 49)
uitgevoerd. De vertikale uitvoering neemt
weinig vloeroppervlak in beslag en bovendien
is het aanbrengen van de elektromotor daar-
bij erg gemakkelijk.
Een verdringerpomp kan met gesloten
persafsluiter zulke hoge drukken opwekken,
dat het huis barst. Zulke pompen worden
daarom voorzien van een aangebouwde ontlast-
klep, die de vloeistof van de pers terug f i g . 50 Ontl astkl ep/oml oopkl ep
laat lopen naar de zuig, als de druk te hoog
wordt. Met een schroefspindel wordt de druk
ingesteld, waarbij de ontlastklep opent. Deze afsteldruk moet lager zijn dan de hoogst
toelaatbare druk van de op de pomp aangesloten leidingen. Om de elektromotor, die de
pomp aandrijft, onbelast te laten aanlopen wordt de ontlastklep, die dan als omloopklep
dienst doet, open gedrukt met een handwiel en een draadstang. De pomp kan dan vrij
draaien, omdat hij geen druk opbouwt. Als de pomp op toeren is wordt de klep langzaam
gesloten (linksom draaien).

11-3 Wormpompen met grove spoed (o.a. IMO-pomp)

taatslager
doorboorde
hoofdwonnas

verwarrnings-
ruimte

f i g . 51 IMO-pomp

Bij wormpompen met grove spoed, zoals de IMO-pomp (Ingestrom & Nntelius) drijft de &e
worm twee andere aan. De helling van de wormflanken is daarvoor voldoende; er zijn geen
aparte tandwielen nodig. Hierdoor is de pomp alleen geschikt voor smerende vloeistof-
fen. Evenals bij de wormpomp met fijne spoed wordt er als regel een ontlastklep op aan-
gebracht. Ook deze pomp
heeft een sterke neiging tot evenwichtszuiger zijworm
teruglopen als er druk op de
persleiding komt; een losse
klepafsluiter in de pers is
noodzakelijk. De wormassen
hebben elk één worm; de as-
einden aan niet-aandrijfzij-
de liggen in taatslagers, de
middenworm heeft aan de aan-
drijfzijde een evenwichts-
zuiger. fig. 52 Wormen van de IMO-pomp

enkelgangige worm dubbelgangige worm driegangige worm

fig. 53 Enkelgangige en meergangige wormen

De wormen met een grove

spoed zijn meestal "meer-
gangig", in elk geval de
middenwormen. Meergangig
betekent dat er twee of
meer schroefgangen om de
as lopen. De wormen met
fijne spoed zijn enkelgan-
fig. 54 Ingrijpen van hoofd- en zijwormen gig.

11-4 Balancering

Als een zuiger op een vloeistof een druk uitoefent is daar een kracht voor nodig. Omge-
keerd ondervindt de zuiger een reaktiekracht van de vloeistof die gelijk, maar tegen-
gesteld is. Als een worm van een wormpomp een vloeistof onder een bepaalde druk bij-
voorbeeld naar rechts perst, ondervindt de worm een reaktiekracht naar links. Deze
reaktiekracht moet opgevangen worden. Bij de pompen met twee tegengestelde wormen op
één as merk je niets van deze reaktiekrachten, omdat ze elkaar opheffen: ze zijn tegen-
gesteld en precies gelijk. Dit is in wezen de reden, dat die pompen zo uitgevoerd wor-
den.
Bij de pompen met één worm per as merk je wel iets van deze reaktiekrachten. De
hoofdworm ondervindt een behoorlijke kracht in de richting van de pers naar de zuig. De
evenwichtszuiger op de as maakt voor een groot deel evenwicht met deze reaktiekracht.
Via een omloopleiding wordt er voor gezorgd, dat aan de achterkant van deze zuiger de
zuigdruk staat. Dat heeft voor de pakkingbus tevens het voordeel, dat er minder lekkage
plaatsvindt. Om de lekkage langs de evenwichtszuiger niet te groot te maken houdt men
deze z6 klein, dat er nog een deel van de reaktiekracht overblijft. Deze wordt opgevan-
gen door het lager aan de zuigzijde, dat als taatslager is uitgevoerd (een taatslager
vangt krachten in de asrichting op). Voor de smering en de ontlasting hiervan is een
gat geboord door de hoofdworm naar de perszijde. Deze olie smeert tevens de twee taats-
lagers van de zijwormen en zorgt ook daar voor enige ontlasting.
Dat de zijwormen geen evenwichtszuiger nodig hebben heeft een bijzondere reden.
Doordat de zijwormen door de scheefstaande wormflanken van de hoofdworm aangedreven
worden, ondervinden deze niet alleen een omtrekskracht (tangentiale kracht) die de zij-
wormen aan het draaien brengt, maar ook nog een kracht in de asrichting (axiale
kracht), van de zuig naar de pers. De hoofdworm vangt zo het grootste deel van de reak-
tiekracht van de zijwormen op.

fig. 55 Krachten, door de hoofdwonn uitgeoefend op de zijwonn

Voor gebruik als oliepomp wordt het huis vervaardigd van gelast plaatstaal, gietijzer
of gietstaal (dit laatste als er hoge persdrukken toegepast worden) en de wormen van
machinestaal. Ter plaatse van de pakkingbussen worden de assen van een oppervlaktehar-
ding voorzien; bij wormpompen met grove spoed soms ook ter plaatse van de wormflanken.
Voor gebruik als waterpomp zijn de assen van roestvrij staal of van brons; het huis is
dan van gietbrons.
In deze paragrafen zijn alle wormpompen getekend met pakkingbussen voor zachte
stopbuspakking. In de praktijk worden deze steeds meer uitgevoerd met een sleepringaf-
dichting (mechanica! seal), zie 12-2. Bij hogere opvoerdrukken hebben wormpompen lange-
re wormen met meer gangen. De wormgangen gaan de inwendige lekkage tegen zoals bij een
labyrint: de snelheid, waarmee de vloeistof langs de wormgangen lekt, wordt in de
wonnkuilen elke keer van richting veranderd, waardoor de uiteindelijke leksnelheid
klein blijft. Hoe laag de opvoerdruk ook is, er moeten altijd zóveel wormgangen op elke
worm zitten, dat in elke stand van de assen de wonnkuil afgesloten is, anders kan de
vloeistof terugstromen van de pers naar de zuig.

11-6 Storingen; onderhoud

Bij gebruik als oliepomp is de slijtage van de wormpompen zeer gering, alleen de pak-
kingbussen moeten zo nu en dan een klein beetje aangezet worden, zodat de lekkage langs
de assen beperkt blijft tot een klein druppeltje. Dit kleine beetje lekkage is beslist
nodig, omdat anders de pakkingbus warm loopt. Bij droog draaien kan een wormpomp met
grove spoed warm- en vastlopen.
Bij gebruik als waterpomp is de slijtage aan de pakkingbussen iets groter en kan
er enige slijtage zijn aan de wormen: erosie (door het langsstromende water, slijtage)
en corrosie (intering). Bij gebruik als lenspomp vragen de filters veel aandacht; op
één vuildeeltje, zo groot als een koffieboon, kan een Houttuinpomp vastlopen. Losnemen
van de pomp kan dan soms voorkomen worden door met de hand, al heen en weer bewegend, de
pomp in de normale draairichting rond te draaien en zodoende het vuildeeltje door de
pomp te loodsen.
 Als door herhaald in werking treden de aangebouwde ontlastklep van een pomp lek
wordt, kan dit grote moeilijkheden geven bij het droog aanzuigen van de pomp. De klep
moet dan pasgeschuurd worden om de pomp weer goed te laten halen.

11-7 Opbrengst van wannpcnnpen

Als V m het totale volume is van de wonnkuilen, die bij één omwenteling van een worm-
pomp geleegd worden, is de opbrengst te berekenen met:

oe = Vw tot .n. "lv V = totaal volume wonnkuilen per omwenteling in m3

^e = effektieve opbrengst in m3/s
^v = volumetrisch rendement
n = toerental/s

Bij een wormpomp met rechthoekige wormgangen, zoals een Houttuinpomp, kan het volume
van de wormkuilen berekend worden. De inhoud van één wonnkuil (fig. 56a) is gelijk aan
de inhoud van een ring (fig. 56b) met gelijke afmetingen. Nu worden de wonnkuilen voor
een deel gevuld door de gangen van de andere worm. Uit het zijaanzicht kun je door bere-
kening of door opmeten (planimeter of hokjes tellen) het oppervlak % bepalen
(fig. 56c).

fig. 56 Inhoud wonnkuil

De vloeistofinhoud van één wormkuil is dan:

VW=\.b waarbij b = breedte wonnkuil

De opbrengst van de wonnkuil wordt dan:

\?=z.w.Aw.b.n.qv z = aantal wormen (Houttuin : 4 )

w = aantal gangen per worm (Houttuin : 1 )
Aw = zijdelingse oppervlakte wonnkuil
n = toerental/s
r \ = volumetrisch rendement

De grootte van het volumetrisch rendement is sterk afhankelijk van het aantal windingen
van de wormgangen, van de opvoerdruk waarmee de pomp werkt en de mate waarin de worm-
kuilen door de wormgangen opgevuld worden.
 12-1 Asafdichtingen

Assen van draaiende en stangen van heen- en weergaande pompen moeten tegen lekkage
worden afgedicht, zonder dat dit al te veel wrijvingsweerstand oplevert. De oudste
oplossing is het toepassen van een pakkingbus met zachte (Reimers-)pakking. Om ook na
langere tijd te kunnen afdichten moet de pakking zich bij aandrukken om de as kunnen
uitstrekken. Hiertoe is een zekere slotopening noodzakelijk. Als de uiteinden van een
'tomtje" pakking tegen elkaar aan komen, heeft de pakking bij aanzetten de neiging om
naar buiten te gaan in plaats van beter om de as te sluiten.
Een klein beetje lekkage van de pakking is noodzakelijk om warmlopen te voorkomen.
De slotopeningen ("lassen") worden verspringend aangebracht en wel zÓ, dat de vloei-
stof, als je de draairichting volgt, een zo lang mogelijke weg langs de as af moet leg-
gen om bij de volgende las te komen. Bij een heen en weergaande stang worden de lassen
verspringend aangebracht, steeds twee aan twee tegenover elkaar.

f i g . 57 Plaatsing t o r n s pakking f i g . 58 Lekspleet

om draaiende a s

Als door slijtage van de pakking en herhaald aanzetten van de pakkingdrukker de

uiteinden van de pakking elkaar raken, moet de vloeistof langs de zijde van de as kun-
nen passeren (fig. 58a) en niet langs de buitenkant (fig. 58b). Zo wordt met zo weinig
mogelijk lekkage toch de wrijving tussen as en pakking laag gehouden en is de afkoeling
van de wrijvingsvlakken voldoende. Bij het snijden van de torntjes pakking moet hiermee
rekening worden gehouden. Omdat de kromming, die de pakking al heeft, zo moet blijven
in de pakkingbus, blijven er zodoende kleine wigjes over.

zo uitsnijden

f i g . 59 H e t s n i j d e n van de t o r n t j e s pakking

Voor pompen met zuivere assen en vloeistoffen zonder vaste vuildeeltjes kan lood-
omwonden pakking gebruikt worden. Het is een hele kunst om hiermee een pakkingbus goed
te verpakken. De torntjes moeten met de vereiste slotopening (afhankelijk van de tempe-
ratuur ongeveer 1 mm voor elke 25 mm asdiameter + 4 mm) in de pakkingbus gebracht worden
en zéér voorzichtig aangezet. Pas na enkele dagen draaien mag de pakking op volledige
spanning zijn. De draairichting van de as moet z6 zijn, dat de pakking niet opstroopt.
f i g . 63 Doorsnede s1eepringa f d i c h t i n g

Wordt bij pompen met sleepringafdichting on-

zuivere vloeistof verpompt, dan mag deze niet
tussen de glijvlakken kunnen dringen. Via een
aparte leiding wordt dan schone, gefilterde
vloeistof toegevoerd.
Met sleepringen is het ook mogelijk om af te
dichten tegen bijtende en gevaarlijke stoffen. De
pakkingen worden dan dubbel uitgevoerd (twee ach-
ter elkaar op dezelfde as). Tussen de twee pak-
kingen wordt dan een neutrale, meestal smerende
o@
stof toegelaten (spervloeistof). Hierdoor wordt
Zowel in de smering voorzien als lekkage v00rk0- fig.64 A S S ~m e t sleepringafdi&-
men. tingen

f i g . 65 Hout tuinpomp m e t s1eepringa fdichtingen op d e assen

13-1 Vragen - Pomptheorie
Waarom is de effektieve opbrengst van een verdringerpomp kleiner dan de theoreti-
sche opbrengst?
Wat verstaat men onder het volumetrisch rendement van een pomp?
Een plunjerpomp heeft een slagvolume van 0,75 dm3 en maakt 8 pompprocessen per
sekonde. Het volumetrisch rendement bedraagt 0,85 ( = 85 % l .
Gevraagd: de theoretische en de werkelijke opbrengst van de pomp.
Een dubbelwerkende zuigerpomp heeft een slag van 0,4 m, een zuigerdiameter van
0,25 m, terwijl de stangdiameter verwaarloosd wordt. De pomp maakt 2 pompprocessen
( = 2 heen- en 2 teruggaande) per sekonde. De opbrengst bedraagt 70,7 dm3/s.
Gevraagd: de theoretische opbrengst en het volumetrisch rendement.
Een enkelwerkende membraanpomp heeft een slagvolume van 0,8 dm3. De pompas maakt
14,4 omwentelingen per minuut. Deze pomp doet er precies 25 minuten over om 2,750
ton water uit een tank te pompen.
Gevraagd: a) De theoretische opbrengst.
b) De effektieve opbrengst.
c) Het volumetrisch rendement.
d) Bij een membraanpomp vindt geen lekkage plaats langs de verdringer.
Waarom is het volumetrisch rendement dan niet 1,00 ( 100 % ) ?
Waarom is de manometrische opvoerdruk van een pomp kleiner dan de theoretische
opvoerdruk?
Wat verstaat men onder het hydraulisch rendement van een pomp?
Waarom komt niet het gehele vermogen, dat de aandrijfmotor levert, op de pompzui-
ger terecht?
Wat verstaat men onder het mechanisch rendement van een pomp?
Een dubbelwerkende zuigerpomp heeft een slagvolume van 5 dm3, de pompas maakt 6
omwentelingen per sekonde, de manometrische opvoerdruk bedraagt 4 bar. Het volume-
trisch rendement is 0,80; het mechanisch rendement is 0,85 en het hydraulisch ren-
dement bedraagt 0,9.
Gevraagd: a) De theoretische opbrengst. d) Het theoretisch benodigde vermogen.
b) De werkelijke opbrengst. e) Het werkelijke benodigde vermogen.
c) De theoretische opvoerdruk
Wat verstaat men onder het pomprendement?
Welk verschil is er tussen de definitie van het mechanisch rendement van een pomp
en van een dieselmotor? Geef de reden van dit verschil.
Een elektromotor van 10 kW levert 80 % van zijn vermogen aan de pomp, die bij een
manometrische opvoerdruk van 4 bar een werkelijke opbrengst heeft van 1 2,5 &/s.
Gevraagd: a) Het pomprendement.
b) Welke druk kan deze kombinatie motor/pomp leveren bij gelijkblijvend
pomprendement en gelijke opbrengst?

13-2 Vragen en vraagstukken - Tandradpompen

Noem enkele kenmerken van tandradpompen.
Noem enkele toepassingen van tandradpompen.
Waarom heeft één van de afsluiters van een tandradpomp vaak een losse klep?
Op welke wijze wordt bij een tandradpomp de zuigende werking opgewekt?
Waarom is een tandradpomp zelfaanzuigend?
Hoe wordt bij een tandradpomp voor olie de smering verzorgd van het meelopende
wiel?
Hoe wordt bij een tandradpomp voor water de smering van de assen verzorgd?
Waarvoor dient de aspakkingbus van een tandradpomp?
Waarom kan een tandradpomp niet als lenspomp gebruikt worden?
Teken een dwarsdoorsnede van een tandradpomp voor olie.
 In welke gevallen moet een tandradpomp geschikt zijn voor twee draairichtingen?
Maak een dwarsdoorsnede van een tandradpomp voor twee draairichtingen.
Als bij een sloepmotor de koelwaterpomp een tandradpomp is, om welke eigenschap is
het dan voornamelijk te doen?
Waarom is een Feuerherdpomp zelfaanzuigend?
Een tandradpomp heeft tandwielen met kopcirkeldiameter 56 mm, grondcirkeldiameter
40 mm, de breedte van de wielen is 22 mm en het aantal tanden bedraagt 24. Het
volumetrisch rendement is 0,88. De pompas maakt 25 omw/s.
Gevraagd: a) De theoretische opbrengst.
b) De werkelijke opbrengst.
De tandwielen van een tandradpomp hebben een steekcirkeldiameter van 68 mm, een
kophoogte van 4 mm en een breedte van 25 mm. Het volumetrisch rendement bedraagt
0,85 bij een toerental van 18.s.
Gevraagd: De theoretische en de werkelijke opbrengst.

13-3 Vragen - Wormpompen

Noem enkele kenmerken van wormpompen met fijne spoed.

Noem enkele kenmerken van wormpompen met grove spoed.
Noem toepassingen van verschillende soorten wormpompen.
Waardoor ontstaat bij een wormpomp de zuigende werking?
Waarom mogen bij een wormpomp met fijne spoed de wormgangen niet tegen elkaar ko-
men?
Hoe wordt er bij een wormpomp met fijne spoed voor gezorgd, dat de wormgangen niet
tegen elkaar komen?
Waarom persen de wormen bij een Houttuinpomp als regel van buiten naar binnen?
Voor welke twee doeleinden dient de veel gebruikte ontlast/omloopklep op veel
soorten verdringerpompen?
Teken de samenwerkende wormen van een wormpomp met fijne spoed.
Waarom mogen de wormgangen van een wormpomp met grove spoed w61 tegen elkaar aan
komen?
Hoe wordt de reaktiekracht op de hoofdworm bij een IMO-pomp opgevangen?
Hoe wordt bij een IMO-pomp de reaktiekracht op de zijwormen opgevangen?
Laat zien dat bij een IMO-pomp de hoofdworm een deel van de reaktiekracht van de
zijwormen opvangt.
Hoe worden bij een Houttuinpomp de reaktiekrachten opgevangen?
Teken de samenwerkende wormen van een IMO-pomp.
Waarom is een Houttuinpomp wel toepasbaar als lenspomp en een IMO-pomp niet?
Bereken de opbrengst van een Houttuinpomp met worm-buitendiameter 0,2 m; kuildiep-
te 0,04 m; kuilbreedte 0,04 m; toerental 4/s en r \ = 0,95.
Door welke oorzaken kan het volumetrisch rendement van een wormpomp of een tand-
radpomp bij de &e toepassing hoger zijn dan bij de andere?

13-4 Vragen - Asafdichting

48. Waarvoor dienen pakkingbussen?

49. Waarom mag een pakkingbus met zachte pakking bij een pomp nooit volledig afsluiten
en bij een afsluiter wel?
50. Wanneer kan men loodomwonden pakking gebruiken?
51. Wat zijn sleepringafdichtingen?
52. Moet een sleepringafdichting eigenlijk wel gesmeerd worden?
53. Waarom bevat een sleepringafdichting altijd een verend element?
 HOOFDSTUK I1 - IMPULSPOMPEN

14-1 Impulspompen

Bij impulspompen wordt de pompwerking opgewekt door een snelheidsverandering van de te

verpompen stof (het medium). Als regel bestaat er bij deze pompen een open verbinding
tussen de zuig en de pers van de pomp, waardoor de persdruk zelden ontoelaatbaar hoog
kan worden. Impulspompen hebben over het algemeen weinig bewegende delen en hebben mede
daardoor weinig slijtage.
In dit hoofdstuk worden de belangrijkste impulspompen behandeld alsmede twee pom-
pen die er veel op lijken, de waterringpomp en de zijkanaalpomp, maar die zullen blij-
ken eigenlijk als verdringerpomp te werken.

15-1 Centrifugaalpomp voor vloeistoffen

Een centrifugaalpomp voor vloeistoffen is een niet-zelfaanzuigende, ronddraaiende im-

pulspomp. De pomp is voor alle soorten vloeistoffen geschikt. Er zijn uitvoeringen die
zelfs zwaar verontreinigde vloeistoffen kunnen verpompen. De pomp heeft bij kleine af-
metingen en weinig bewegende delen een grote, regelmatige opbrengst. Bij de gewone uit-
voeringen is de bereikbare opvoerdruk zelden groter dan 5 bar.

fig. 66 Horizontale centrifugaalpomp

Toepassingen zijn: zoutkoelwaterpomp, zoetkoelwaterpomp (ook bij auto's), ballastpomp,
dekwaspomp, brandbluspomp, ladingpomp op tankers, cirkulatiepomp voor warm drinkwater
en centrale verwarming, afvoerpomp bij automatische wasmachines, hydrofoorpomp, brijn-
pomp, verdampercondensaatpomp, enz.

dwarsdoorsnede langsdoorsnede

fig. 67 Centrifugaalpomp met eenzijdige instroming

Werking: De waaier neemt de vloeistof tussen de schoepen mee in zijn ronddraaiende be-
weging. Voor een ronddraaiende beweging is een middelpuntzoekende (centripetale) kracht
nodig. Als deze kracht er niet of niet voldoende is, beweegt de vloeistof naar buiten.
Probeer maar eens een plastic zak met water aan een touwtje rond te slingeren; als
je niet aan het touwtje trekt gaat de zak niet rond, maar rechtuit. Omgekeerd zegt men
wel, dat de ronddraaiende vloeistofdeeltjes een middelpuntvliedende kracht ondervinden
ten gevolge van de draaiende beweging. De centrifugale werking is afhankelijk van:
- de soortelijke massa p van de vloeistof
- het toerental n van de waaier
- de diameter van de waaier.
Dit is niet hetzelfde, maar kan vergeleken worden met de centripetale kracht op een
rondwentelend stoffelijk punt:

~ ~ = m . v s ~ . r FC = centripetaalkracht in N
m - massa in kg
u - hoeksnelheid = 2 n n
n - toerental per sekonde
r - straal in m
Als er door de centrifugale werking vloeistof naar buiten bewogen wordt, dan ontstaat
er in het midden van de waaier een onderdruk. Door de aanwezige druk in de zuigleiding
kan er dan nieuwe vloeistof toestromen. De vloeistof die de waaier verlaat komt in het
s1 akkenhuis, een rondlopende ruimte, die klein begint, steeds ruimer wordt en overgaat
in de perstuit. De slakkenhuisvorm is nodig, omdat uit elke schoep evenveel vloeistof
komt en men de vloeistof met een zo gelijkmatig mogelijke snelheid op wil vangen. De
perstuit of drukkegel wordt zo naar buiten toe wijder. Hierdoor neemt de vloeistofsnel-
heid af. De kinetische energie, die hierbij "verdwijnt", komt weer tevoorschijn in de
vorm van een hogere druk. Zodoende wordt een deel van de opvoerdruk gevormd in de pomp-
waaier en een &der deel in de perstuit of drukkegel.

tie-
-

fig. 68 Vertika1e centrif uqaalpanp - vertikaal doorgesneden

15-2 Aanzuigen; aanzetten

Komt er in plaats van water ( p a 1 000 kg/m3) lucht ( p a 1 ,25 kg/m3) in de pompwaaier,
dan wordt de centrifugale werking 1,25/1000 = 1/800 deel van de oorspronkelijke werking
(0,00125). Je kunt dit gemakkelijk merken, als je eerst een plastic zak met water aan
een touwtje rondslingert en daarna een zak met lucht. Was de opvoerdruk van de pomp
bijvoorbeeld 3,2 bar, dan wordt deze met lucht in de waaier 3,2/800 = 0,004 bar. Dit
komt overeen met 4 cm waterkolom. Een centrifugaalpomp die lucht haalt is dus niet in
staat het water in de zuigleiding over een noemenswaardige afstand naar zich toe te
halen. We zeggen: Een centrifugaalpomp is niet ze1faanzuigend.
 Een centrifugaalpomp voor zee-
koelwater wordt daarom beneden de wa-
terlijn geplaatst en zonder speciale
maatregelen is een centrifugaalpomp
niet geschikt als lenspomp. Om met een
centrifugaalpomp water uit een vaart te
halen wordt de zuigslang wel voorzien
van een terugslagklep (voetklep) en de
persleiding van een plugkraan en een
trechter. Via deze worden de pomp en de
zuigleiding volgegoten en pas daarna fig. 69 Zeekoelwaterpomp beneden de wa ter1ijn
wordt de pomp aangezet (denk om de
plugkraan! ) .
Als men een centrifugaalpomp t-ch als lenspomp wil gebruiken, moet er een voorzie-
ning getroffen zijn voor het droog aanzuigen, bijvoorbeeld een aangehangen waterring-
pomp (zie 15-51. Op sommige schepen past men voor alle niet-zelfaanzuigende pompen een
centraal vacuiimsysteem toe, zie 16-3).
Bij een werkende centrifugaal-
pomp kan zonder bezwaar de persaf-
sluiter gesloten worden. De persdruk
loopt daarbij een beetje op, zonder
dat de pomp te barsten geperst
wordt: het is géén verdringerpomp;
de persdruk hangt alleen af van de
centrifugale werking. Je kunt ook
zeggen: er is altijd een open ver-
binding tussen de pers- en de zuig-
zijde van de pomp. Doordat nu echter
- - - -- ..
-- =
--..b
--
--- -
steeds dezelfde vloeistof met water
- mee rond draait, hoeft er niet
.--.
-- . voortdurend nieuwe vloeistof op
snelheid gebracht te worden. Hier-
door vraagt de pomp weinig arbeid
van de aandrijvende motor. Grote
fig. 70 Centrifugaalpomp met voetklep centrifugaalpompen worden daarom
altijd met gesloten persafsluiter
gestart, om de elektromotor bij het aanlopen minder stroom te laten trekken en sneller
op toeren te laten komen. Men noemt dit onbelast aanzetten.

Om het monteren van de as mogelijk te maken moet het huis uit twee delen bestaan. De
deling kan zowel overdwars als in de lengterichting van de pomp lopen. Lekkage langs de
as wordt door een pakking tegengegaan; er worden zowel sleepringafdichtingen als stop-
buspakkingen gebruikt. De waaier past nauwsluitend in het huis. Om het teruglekken van
water langs de waaier te beperken, zijn in het huis afdichtingsringen aangebracht, waar
de waaier nauw in past. Na slijtage kunnen deze ringen (slijtringen) vervangen worden.
Voor de balancering wordt er vlak bij de as een aantal gaten door de waaier geboord,
zodat er aan weerskanten van de waaier de zuigdruk komt te heersen. De pakkingbus wordt
hierdoor ook ontlast, doordat deze nu niet tegen de persdruk af hoeft te dichten, maar
tegen de zuigdruk.
In fig. 67 is de pompas aan één zijde buiten het pomphuis gelagerd. We noemen dit
een "overhangende" as. De zuigleiding bevindt zich aan de andere zijde van de waaier,
in het verlengde van de pompas. Als lagers komen voor: kogel- en rollagers met als sme-
ring een vetvulling, glijlagers met een olievulling en ringsmering (oudere pompen) en
 open waaier halfopen waaier gesloten waaier
fig. 7 1 Verschillende uitvoeringen van de waaier

kunststof lagers, die door de verpompte vloeistof gesmeerd worden.

Als materiaal worden gebruikt: gietijzer, gietstaal of gietbrons voor het huis,
gietijzer of brons voor de waaier en brons of machinestaal voor de as. Gietstaal wordt
soms gebruikt bij hoge drukken en brons bij kans op intering door zeewater. Soms wordt
op de plaats, waar de stopbuspakking tegen de as afdicht, een slijtvaste, hardstalen
loopbus om de as aangebracht. Bij slijtage kan dan volstaan worden met het vervangen
van de loopbus en hoef je niet de hele as te vervangen.

fig. 72 Horizontale en vertikale pomp met overlangs gedeeld huis

Afhankelijk van het toerental past men open, halfopen en gesloten waaiers toe. De
laatste geven bij hoge toerentallen minder verliezen door wervelingen en wrijving. Cen-
trifugaalpompen worden met liggende as (horizontale pomp) en met staande as (vertikale
pomp) gebouwd. De vertikale pompen nemen aanmerkelijk minder vloerruimte in beslag dan
vergelijkbare horizontale pompen. Bovendien is het gemakkelijker om bij een vertikale
pomp de motor in lijn te zetten, dan bij een horizontale. Om bij de vertikale pompen de
as te verwijderen wordt vaak een korte, uitneembare tussenas toegepast. Bij het uitne-
men van de pompas kan de motor op zijn plaats blijven staan.
 15-4 Meertraps centrifugaalpomp

l l J
1 perszijde

fig. 73 Tweetraps centrifugaalpomp

Bij een centrifugale ketelvoedingpomp wordt de vereiste opvoerdruk in meerdere trappen

verkregen. Hierbij zijn twee of meer pompen in één huis gebouwd (zie fig. 73). Het wa-
ter dat aan de buitenzijde uit de schoepen van de eerste waaier treedt, wordt via een
omloopkanaal naar de intreezijde van de volgende waaier geleid. Als regel vindt in elke
waaier een gelijke druktoename plaats. De pomp van fig. 73 heeft een "nat" lager, dat
gesmeerd wordt door de vloeistof in de zuigleiding. De as is ook nat gelagerd in het
tussenhuis; dit is echter niet zozeer een lager als wel een afdichting, die moet voor-
komen, dat er water terugstroomt van de zuigzijde van de tweede trap naar de drukver-
effeningsruimte achter de waaier. Waar het water uit de schoepen treedt wordt het op-
gevangen in de leischoepen, die samen de diffusor genoemd worden, zie fig. 74. Doordat
de ruimte tussen de diffusorschoepen naar buiten toe groter wordt, neemt de vloeistof-
snelheid af, waardoor de druk toeneemt. Zo wordt een deel van de snelheid, waarmee de
vloeistof uit het schoepenwiel stroomt, in de diffusor in extra druk omgezet, net zoals
dat in de perstuit of drukkegel gebeurt. De leischoepen verminderen tevens de kans op
wervelingen. Wervelingen veroorzaken altijd ärukverlies.

fig. 74 Pompwaaier met diffusor

15-5 va elf aanzuig ende" centrifugaalpompen

Door diverse toevoegingen kan een centrifugaalpomp zelfaanzuigend worden gemaakt of
geholpen worden bij het droog aanzuigen.
In fig. 75 is een centrifugaalpomp afgebeeld met op dezelfde as en in hetzelfde
huis een waterringpomp. De waterringpomp (zie 15-1) is zelfaanzuigend. Deze zuigt de
lucht uit de zuigleiding en perst deze in de persleiding. De terugslagklep voorkomt dat
de lucht door de centrifugaalpomp terugstroomt. Zodra het water in de centrifugaalpomp
loopt, neemt deze de persende werking over. De terugslagklep opent en de centrifugaal-
pomp levert de hoofdstroom vloeistof. Als de pomp afslaat omdat hij lucht haalt, slaat
de terugslagklep dicht en begint het weer van voren af aan. Als de pomp water perst,
verpompt de waterringpomp ook kleine hoeveelheden water.
Soms is er in de machinekamer een centraal vacuümsysteem, dat met de zuigleidingen
van alle pompen in verbinding staat. Als een pomp lucht haalt wordt deze via het
vacuümsysteem afgezogen. Een vlotter sluit de leiding af als er vloeistof meekomt. In
fig. 75 is zo'n vlottertankje afgebeeld en met een onderbroken lijn aangesloten op de
pomp
Bij de Ha-Es-pomp van fig. 76 is de pomp in een dubbelwandig pomphuis aangebracht,
waarin altijd water blijft staan. Zodra de pomp werkt spuit er wat van dit water met
kracht in de zuigopening van de pomp. Hierdoor wordt de lucht uit de zuigleiding meege-
sleurd (ejectorwerking),waardoor de pomp na enige tijd aanzuigt.
Als er veel lucht uit de zuigleiding weggehaald moet worden is het raadzaam bij
het starten de persafsluiter te knijpen; het water blijft dan zo goed mogelijk in de
pomp zitten en alleen de lucht ontwijkt.
 l
f i g . 75 "Ze1 faanzuigende" centrifugaalpomp

f i g . 76 Principe ze1 faanzuigende Ha-Es-pomp

15-6 Storingen; onderhoud

Een centrifugaalpomp heeft weinig bewegende delen en alleen al daardoor is er weinig

onderhoud. De kogellagers hebben een lange levensduur, zolang de smeervoorschriften
opgevolgd worden. Meestal is de pakking het zwakste punt, gevolgd door de slijtringen.
De pakking kan worden aangezet, bijverpakt en opnieuw verpakt als het stopbuspakking
betreft; mechanische pakkingen kunnen bij te grote lekkage alleen vervangen worden. In
veel gevallen moet hiervoor de gehele pomp gedemonteerd worden.
Als de slijtringen versleten zijn, kunnen ze verwijderd worden door ze kapot te
boren en uit te beitelen. Als de nieuwe slijtringen gemonteerd zijn wordt de afdich-
tingsrand van de waaier erin pasgeschuurd met schuurpasta. Ook de waaiers kunnen ver-
slijten. Deze worden vervangen door nieuwe. Bij het verpompen van vloeistoffen met
vaste verontreinigingen kunnen open en halfopen schoepen vastlopen en gesloten schoepen
verstopt raken. Door verstopping kan een pompwaaier in onbalans raken; de pomp trilt
dan hevig tijdens het gebruik.
Vooral bij meertraps cen-
trifugaalpompen, die hoge druk-
ken leveren, kunnen versleten
slijtringen ten gevolge hebben,
dat de balancering in asrich-
ting van de pomp verstoord
raakt en daardoor een (te) gro-
te kracht in asrichting op één
der lagers komt. Zo'n lager
loopt warm en loopt na vervan-
ging weer opnieuw warm, omdat
de fout niet in het lager zit,
maar elders in de pomp.

15-7 Stand van de

schoepen

Bij de meeste centrifugaalpom-

pen voor water zijn de schoe-
pen, in de draairichting ge-
zien, "achterover" gebogen. Dit
heeft te maken met de water-
snelheden in en om de schoepen,
zie fig. 77. Hierin is:
fig. 77 Schoepvorm en snelheidsdriehoeken
u, = omtreksnelheid intreezijde
W, = relatieve intreesnelheid
c, = absolute intreesnelheid
uy = omtreksnelheid uittree-
zijde
w2 = relatieve uittreesnelheid
c2 = absolute uittreesnelheid

absolute snelheid = snelheid

t.o.v. het stilstaande pomphuis

relatieve snelheid = snelheid fig. 78 Uit tree-snelheidsdriehoeken

t.o.v. de ronddraaiende waaier
15-8 Opvoerdruk, opbrengst en vermogen

Euler heeft voor een pomp met ideale waaier de maximaal bereikbare opvoerdruk berekend.
Dit is de Eulerse opvoerdruk pc

waarin p = soortelijke massa van de (v1oei)stof

Dn = buitendiameter waaier
n = toerental van de pompas
9" = de ontbondene van c2 in de richting
van u^
Nu bestaan er geen ideale pompen en geen ideale waaiers. De mate waarin een waaier af-
wijkt van de ideale waaier wordt aangegeven met de schoepfaktor k, zodat:

Pth = k PE pth = theoretische opvoerdruk

Deze theoretische opvoerdruk bestaat voor een deel uit de spleetoverdruk, die in de
pompwaaier opgewekt wordt en voor de rest uit de dynamische opvoerdruk, die in de dif-
fusor of in de drukkegel moet ontstaan, als (de wat hogere) c2 afneemt tot (de wat lage-
re) cg, de snelheid, waarmee de vloeistof de persleiding in gaat. Nu gaat er altijd wel
een deel van de opvoerdruk verloren. Dit wordt aangegeven door het hydraulisch rende-
ment van de pomp, q h pp:
- pmn = manometrische opvoerdruk
Pm" - q h pnp pth = q h p p k Pr
De theoretische opbrengst van een centrifugaalpomp is de hoeveelheid vloeistof, die in
werkelijkheid door de waaier stroomt. Doordat er binnen de pomp een deel van het water
teruglekt naar de zuigzijde is de werkelijke of effektieve opbrengst 9 kleiner dan de
theoretische opbrengst Vth.De verhouding hiertussen wordt gegeven door het volumetrisch
rendement q :

Voor de berekening van de theoretische opbrengst \h moet je de doorlaat van de gehele

waaier weten. Het gemakkelijkste gaat dit door langs de buitenomtrek de oppervlakte van
de schoepkanalen te berekenen. Hiervoor geldt:

oppervlakte = lengte x breedte

Ag = (nD2- Z . a2) . b2 waarin % = uittree-oppervlak, langs de buiten-

omtrek gemeten
nD2 = buitenomtrek
^th = % 2' r z = aantal schoepen
ay = dikte schoepen, LANGS DE BUITENOMTREK
GEMETEN
Vth = . nD2 . b2 . b2 = breedte schoepkanalen aan uittreezijde
= de vernauwingsfaktor aan uittreezijde
(T = tau, Grieks)
nDg - z . a2 c2 r = de ontbondene van c2 in radiale rich-
9 = ting (loodrecht op de omtrek)
RD2

Als je overal de index 2 vervangt door index i en c2 door c, = C,, wordt precies de-
zelfde berekening verkregen voor de intreezijde van de waaier.
fig. 79 Uittree-oppervlak van de waaier

Het theoretisch vermogen Pth, ndig om de pomp aan te drijven, wordt berekend uit de
theoretische opbrengst en de theoretische druk. De theoretische opbrengst is de hoe-
veelheid vloeistof die in de waaier op snelheid gebracht moet worden. De theoretische
druk stelt de energie voor, die in de (niet-ideale) waaier op de vloeistof wordt over-
gedragen. Wegens de mechanische verliezen is het werkelijke vermogen, waarmee de pomp
aangedreven moet worden, nog weer groter. Het mechanisch rendement q geeft aan, welk
deel van het toegevoerde vermogen er op de pompwaaier komt.

theoretisch vermogen in W
effektief (benodigd) vermogen in W
mechanisch rendement
hydraulisch rendement van de
Pomp
volumetrisch rendement
pomprendement
theoretische opvoerdruk in ~ / m ~
effektieve opvoerdruk in ~ / m ~
theoretische opbrengst in m3/s
effektieve opbrengst in m3/s

Bij centrifugaalpompen kan r\ variëren van 0,25 tot 0,8; meestal wordt gewerkt met
waarden tussen 0,5 en 0,7.
Het verloop van pmanbij verschillende opbrengst wordt voor elk type pomp door de
fabrikant opgegeven in een volumestroom - drukdiagram (V-p kromme, vroeger Q-h kromme
genoemd). In fig. 80 is zo'n kromme getekend. Deze geldt voor 6611bepaald toerental. In
fig. 81 is deze samengevoegd met een mogelijke leidingkarakteristiek, welke aangeeft
hoeveel druk ervoor nodig is om verschillende volurnestromen door de leiding te persen.
fig. 80 l^-p kromme

Het snijpunt van beide karakteristieken is het werkpunt, dat zich instelt als de be-
treffende pomp en leiding op elkaar inwerken. De druk en de volumestroom (opbrengst,
debiet) worden langs de assen afgelezen.
Als de pomp geheel vrij kan persen, zonder tegendruk, levert hij de maximale op-
brengst oe De manometrische opvoerdruk is dan nul. Werkt de pomp met gesloten pers-
afsluiter (bij een centrifugaalpomp kan dat!) dan levert hij de druk p . Deze is meestal
wat lager dan de maximaal bereikbare druk.
Tegenwoordig worden centrifugaalpompen meestal aangedreven door draaistroommotoren
met een konstant toerental. De opbrengst wordt, als dat nodig is, geregeld door de
persafsluiter te knijpen. In fig. 81 is dat aangegeven door de gestippelde leidingka-
rakteristiek, waarbij de persafsluiter ervoor zorgt dat er bij dezelfde druk minder
water door de leiding gaat.

fig. 81 Gekomóineerde pompkarakteristiek

In fig. 1 O5 is behalve de V-p kromme ook het verloop van Peen qmp aangegeven, zoals
deze voor de meeste centrifugaalpompen ongeveer lopen. Bij V = o, dat wil zeggen: met
gesloten persafsluiter, is het opgenomen vermogen P minimaal. Ook daaruit blijkt dat
de pomp met gesloten persafsluiter het snelst aanloopt.

NB: Als een centrifugaalpomp lang met gesloten persafsluiter draait loopt hij uitein-
delijk warm omdat hij geen koeling krijgt.

15-9 Centrifugaalpompen voor gassen

fig. 82 Slakkenhuisventilator (radiale ventilator)

Centrifugaalpompen voor gassen worden onder

andere toegepast als ventilator, ketelfan,
afzuiger, waaier op elektromotor, blaaska-
chel, stofzuiger, vriescompressor en als
turbo-spoelpomp. Daar de soortelijke massa
van gassen klein is moet de omtreksnelheid
van de waaier groot zijn om een redelijke
opvoerdruk te bereiken. Door de schoepen, in
draairichting gezien, "voorover" te buigen,
wordt bereikt dat de absolute uittreesnel-
heid extra groot wordt, waardoor de verpomp-
te gassen een grote kinetische energie mee-
krijgen. Ondanks dat bedraagt de opvoerdruk
van slakkenhuisventilatoren meestal niet
meer dan enkele tienden van 1 bar, en wordt fig. 53 sc~oepvombij slakkenhuis-
daarom vaak in (centi)meter waterkolom op- ventilator
gegeven. Vanwege de geringe drukverschillen
is een asafdichting vaak niet eens nodig.
 Bij kleine ventilatoren kan het pomphuis aan de elektromotor geschroefd worden, zodat
met één stel lagers kan worden volstaan. In fig. 82 is de motor niet afgebeeld.

f i g . 85 In- en uittree-
f i g . 8 4 Schoepen en d i f f u s o r bi j drukvulgroep driehoeken

15-10 Drukvulcompressor

Bij een drukvulgroep moet de centrifugaalcompressor in 66.n trap de lucht tot een aan-
zienlijke druk samenpersen. De uitlaatgassenturbine zorgt voor de aandrijving met een
zeer hoog toerental. De rechte schoepen geven de lucht af aan een krans diffusorschoe-
pen, die, evenals bij vloeistofpompen, tot taak hebben de hoge uittreesnelheid c? wer-
velvrij om te zetten in de veel lagere snelheid c, waarmee de lucht door het slakkenhuis
gaat. De bedoeling is om hiermee een zo groot mogelijk deel van de dynamische opvoer-
druk op te bouwen. De diffusorschoepen moeten dezelfde richting hebben als c2. Aan de
intreezijde hebben de loopschoepen een axiale kromming (een soort schroefvormig aan-
stroomgedeelte), waar de lucht axiaal (in asrichting) in de schoepen komt. In fig. 85
zijn de snelheidsparallellograimnen getekend; c, staat in de asrichting.
Een filter van fijn metaalgaas filtert de aangezogen lucht, zowel ter bescherming
van de compressor als ter voorkoming van vervuiling. Zwevend vuil en oliedamp worden
namelijk door de turboblower opgezogen, waarbij zich een vuile korst vormt op de schoe-
pen. Hierdoor neemt de opbrengst sterk af. Omdat bij een ventilator met een hoog toe-
rental de geringste botsing bij de intrede van lucht in de schoepen al een hinderlijk,
jankend en gierend geluid produceert, is het inlaathuis van de turbospoelpomp van bin-
nen geheel bekleed met geluiddempende stof. De leischotten leiden de lucht zo gelijkma-
tig mogelijk, zonder wervelingen naar het schoepenwiel. De vuile aanslag, die ondanks
 luchtfilter

\ waaier
slakkenhuis
¥
dnikkegel

f i g . 86 Vereenvoudigde doorsnede (turbo)b1ower

het luchtfilter toch op de compressorschoepen terecht komt, wordt er tijdens bedrijf

met water afgewassen. Door de afwijkende snelheid en de massa van de waterdeeltjes ko-
men ze in botsing met de schoepen en maken deze schoon. Het water wordt door middel van
een speciaal potje gedoseerd en door de persdruk van de blower ingeblazen, vlak voor de
schoepen. Het gebruik van oplosmiddelen vernielt de oliefilm op de cilinderwand en het
gebruik van gasolie is hierbij levensgevaarlijk.

Voorbeelden

Gegeven: Een zak met 1 liter water en een zak met 1 liter lucht worden elk aan
een touwtje met een lengte van 1 m rondgeslingerd met 1 omwenteling per
sekonde. Soortelijke massa van water p = 1000 kg/m3 en van lucht pg =
1 , 2 5 kg/m3

Gevraagd: Bereken de kracht in beide touwtjes.

 massa water: Q = V . pw = OtOOl . l000 = l kg
massa lucht: mg = V . pg = 01001 . lt25= lt25g
omtreksnelheid: u = 2 n r n = 2 . n . l . 1 = 6!28m/s

water: Fe =
mu2 -
- - 1 . 61282
r l

m u2
lucht: Fe = - - 6t282 = OtO493NI te weinig om het touw-
r l tje strak te houäen

Centrifugaalpomp voor vloeistof (cirkulatiepomp).

soortelijke massa vloeistof p =800kg/m3
buitendiameter pompwaaier D2 = 0 1 3 m
toerental n = 121s
relatieve uittreesnelheid w2 = 5 m/s
hoek tussen w2 en I+ fl2 = 135'
schoepfaktor k = Ot8
hydraulisch rendement van de pomp qhvp = 0185

Gevraagd: a) Teken de uittree-snelheids&i&oeka en bepaal c2! c2 r en c2 u.

b) Bepaal de Eblerse en de manometrische opvoerdruk.

@l ossing: a) I+ = K . D2 . n = K . .
Ot3 12 = 1113m/s
w2 = 5 m/st uitzetten
onder l 35 O 5 m/s
parallellogram tekenen
c2 r = 3!54 m/s
c2 u = yt77m/s
c2 = Bt54m/s

b) PE = p . 9 . c2 u = 800 . 11t3. 7!77 = 70t3. lo3.~/rn2

PE = 01703bar
pth = k . pE = Ot8. 01703 = 01563bar
prna"
-- 'lh WP . pth = 0185 . Ot563= Ot478bar

Gegeven: Een centrifugaalgmmp voor water.

buitendiameter waaier D2 =Ot5m
aantal schoepen z = 12
breedte schoepkanaal b2 =12m
dikte schoepen (langs omtrek) a2 =lom
radiale uittreesnelheid 2' r = 5 m/s
volumetrisch rendement qv =Ot95

Gevraagd: a) Bepaal de vemauwingsfaktor aan uittreezijde.

b) Bepaal de effektieve opbrengst van de pomp.
/ Y ' - -

ûp1ossing:

68
 b) Qth = % . cZr = (K . D2 - a2) . b2 . c2r
= (K . 0 3~ -5 12 . 0~01). 0~012. 5 = 4g13. 1 0 - ~ m3/s
vt,,
= 4g13 dm /s
Qe = q,, .
Vth = 0195 . 4gt3= 4619dm3/s

Gegeven: Een turbo-blower voor een dieselmotor.

buitendiameter waaier D2 =0163m
toerental n = 144 /s
uittreehoek schoep íì2 = 90'
schoepfaktor k = 0192
pneumatisch rendement "pn = Ot85
soortelijke massa lucht p = l1276kg/m3

Gevraagd: De Eulerse en de manometrische opvoerdruk.

K D; n = K. o163. 144 = 285 m/s
P c2 p . = l1276. ~ 8 5 ~
104 ?,i3 d m 2
1 .O4 bar

16-1 Vloeistofringpcxnpen
fig. 87

zuigpoort

fig. 88 Princip vloeistofringpomp

 J 4 J
l l
zuigleiding l persleiding

waaier perspoort

waterring pon~pl~uis

fig. 89 Doorsnede vloeistofringpomp, nog niet geheel gevu2d

Vloeistofringpompen zijn ronddraaiende verdringerpmpen voor gassen! die als verkin-

gerlichaam een vloeistofring hebben. Vroeger werd als vloeistof uitsluitend water ge-
bruikt en was de gebruikelijke naam waterringpomp. Behalve als aangehangen hulppomp
voor het aanzuigen bij centrifugaalpompen worden vloeistofringpompen gebruikt als va-
cuiimpompl vriescompressorl luchtcompressor enz. In tegenstelling tot zuigercompressoren
hebben ze geen last van vloeistofslag, als er met de aangezogen gassen eens wat vloei-
stof meekomt.

Werking: Bij het aanzetten moet de pomp gedeeltelijk met vloeistof gevuld zijn. Als het
schoeparad ronddraaitl vormt de vloeistof een overal even dikke ring langs de omtrek
van het huisl zie fig. 89-91. Het schoepenrad is excentrisch (uit het middelpunt) ome-
steld. Hierdoor dringt vloeistof tussen de schoepen die met de opgaanäe halve omwente-
ling bezig zijn en gaat de vloeistof naar buiten bij de neergaande halve omwentelingl
zodat op de gassen tussen de schoepen beurtelings een zuigende en persende werking
wordt uitgeoefend. In een zijvlak van het huis komen de zuig- en de persleiding uit bij
de zuig- en de perspoort. Bij het naar buiten bewegen van de vloeistof zuigen de schoe-
pen zich vol met gassen uit de zuigport. Bij het naar binnen bewegen van de vloeistof
worden de meegevoerde gassen samengeperst. De perspoort begint &arl waar de &uk tus-
sen de schoepen gelijk geworden is aan de ontwerp-persdruk. De pomp levert dan de gas-
sen zonder drukstoten afl waardoor de werking geruisarm is. Als de druk in de perslei-
ding hoger of lager is dan de breikte compressi&ruk tussen de schoepenl vinät er bij
het openen van de persport een drukstoot plaatsl die men hoort als een jankend geluid.
fig. 90 Linkerhelft van de fig. 91 Rechterhelft van de
v1oeistofringpomp v1oeistofringpomp

Als je de draaiende waaier volgt (fig. 90 en 91 ) l zie je dat aan de linkerzijde

bijna alle schoepruimten door middel van de zuigport met elkaar in verbinding staan.
Waar de onderste schoep naar rechts beweegt! wordt de zuigruimte groter. Waar aan de
bovenzijde de eerste schoep naar links beweegt! wordt de zuigruimte (een heel klein
beetje) kleiner. De eigenlijke volumevergroting vindt dáár plaats! waar de schoepen
juist voorbij de zuigpoort gekomen zijn ( 1 ) . Zij vergroten daar de zuigruimte! tot de
volgende schoep voorbij de zuigpoort gaat en er een stuk ruimte "afkapt" ( 2 ) . Dit afge-
kapte stuk ruimte wordt aan de rechterzijde eerst verkleind door het bimendringen van
de vloeistof (3). De overige ruimten tussen de schoepen staan via de prsport alle met
elkaar in verbinding. De eigenlijke volumeverkleining die de gassen uitdrijft wordt
veroorzaakt door de schoepen ( 4 1 l die er zowat aan toe zijn om de perspoort te psse-
ren.

Koeling en smering: Bij langdurig gebruik kan de pomp warm worden! vooral als er veel
compressiewarmte vrijkomt. De koeling komt tot stand door met de aangezogen gassen wat
vloeistof mee naar bimen te laten gaan. Het teveel aan vloeistof wordt door de
prspoort, m&t de weggeperste gassen en een groot deel van de ontwikkelde warmte! weer
afgevoerd. Daar de vloeistof tevens voor de smering van de pomp dient! mag deze nooit
droog draaien. ûm leeglopen van de pomp te voorkomen zijn de zuig- en prsaansluiting
beide aan de bovenzijde aangebracht.

16-2 Kunstruktie; storingen; onderhoud

Wat de konstruktie betreft lijken de pompen wel iets op centrifugaalpompen. ûmdat ech-
ter tussen de verschillende schoepruimten drukverschil bestaat! moeten de schoepen g o d
afdichten tegen de zijwanden van het huis. Voor verbetering van de afdichting worden er
in de zijkanten van de schoepen wel groeven aangebracht. Bij gebruik als aangehangen
aanzuigpmp voor een centrifugaalpomp wordt de as vaak in een kunststof lager gesteund.
Zolang de pomp voldoende gevuld blijft met vloeistof en niet te warm wordt! vraagt hij
erg weinig onderhoud. Vaste vuildeeltjes veroorzaken slijtagel daardoor een slechtere
pompwerking en ze kunnen de pomp laten vastlopen. De pompen worden zowel met rechte als
met gebogen schoepen uitgevoerd.
 pressostaat

fig. 92 Centraal vacuÜmsysteem

16-3 Centraal vacuihsysteem

Een centraal vacuümsysteem wordt gebruikt om voor een aantal centrifugaalpompen het
aanzuigen te verzorgen. Op een vacuümtank zijn dan twee vacuümpompen aangesloten (één
pomp in dienstl de andere voor reserve). Door tussen bepaalde grenzen in en uit te
schakelen zorgt de pressostaat (drukschakelaar) ervoorl dat er de gehele dag een bruik-
baar vacuüm in de tank gehanähaafd blijftl terwijl de in dienst staande vacuümpomp
alleen maar ingeschakeld wordt als het ndig is. Als vacuümpomp komen in aanmerking:
1 ) waterstraal luchtejector, 2) schottenpompl 3) waterringpomp.
We bespreken een uitvoering met twee waterringpompen.

Werking: Zdra één van de pompen gestart wordt ontstaat in de

zuigleiding daarvan een onderdruk. Komt deze beneden de heersende
druk in de tankl dan wordt de terugslagklep in de zuigleiding geo-
pend en stroomt er lucht uit de tank in de pomp. Dit gaat door tot
de ingestelde onderdruk bereikt is en de pressostaat de pomp stopt.
De terugslagklep klapt dan dicht.
ûndertussen wordt via de (dunne) suppletieleiding water aange-
zogen uit het cirkulatietankje. Dit vult de waterring zondig bij.
Het regelkraantje in deze leiding wordt z6 ver geknepen, dat er
tijdens m ij£ in het kijkglas äruppelsgewijs water met de afge-
voerde lucht meekomt. Een £ijn filter voorkomt dat vaste vuildeel-
tjes uit het tankje de pomp beschadigen.
Het vacuümsysteem is Òf zo hoog geplaatst dat er geen water
aangezogen kan wordenl Òf er zitten vlottertankjes in de vacuümlei-
dingen naar alle pompenl die opgezogen water tegenhouden. Na ge-
bruik van een pomp moet de vacuümafsluiter gesloten worden.
Door verschillende omstandigheden ( " ~ 1 lekke ~ " vlotter-
~
klep) kan er water in de vacuümtank terechtkomen. Dit kun je aftap- fig. 93 vlotter-
pen als je eerst de pomp stopt en met de kluchtingsafsluiter de tankje
onderdruk in de tank opheft.
16-4 Storingen; onderhoud

Tijdens normaal beàrijf verdampt er een deel van het water. Dit moet zo nu en dan
bijgevuld worden, want de inhoud van de watertank is alléén dan voldoende voor de
koeling van de pomp als er genoeg in zit.
Meegenomen vuildeeltjes in de aangezogen lucht en metaalslijtsel uit de pomp komen
in het water terecht. Van tijd tot tijd dient dit daarom afgetapt en ververst te
worden.
Om dezelfde reden moeten de zuigfilters in de suppletieleiding zo nu en dan eens
schoongemaakt worden.
De vacuümpompen zijn aan geringe slijtage onderhevig. Door bijvoorbeeld wat boor-
olie aan het water toe te voegen kan deze slijtage aanzienlijk beperkt worden.
Door lekkage aan de vlotters kan, als de tank niet zeer hoog opgesteld is, er wa-
ter in de vacuümtank komen. Hierdoor wordt de bruikbare inhoud te klein, zodat de
pompen te vaak in- en uitgeschakeld worden. Dit is niet goed voor de elektromoto-
ren en de schakelkast.
Als na gebruik van een pomp de vacuümafsluiter is blijven openstaan en de pomp
haalt lucht, dan kan de vacuümpomp het niet bijhouden en staat dan te lang achter
elkaar in dienst. De inhoud van het watertankje is dan te klein voor een doeltref-
fende koeling, waardoor de pomp warm kan lopen.

17-1 Zelfaanzuigende zijkanaalpomp

Een zijkanaalpomp is een roterende,

fig. 94 Ze1 faanzuigende zijkanaalpomp (Sihi)
kendste van deze soort, zijn er vele andere mer-kenzoals Stork en Hamworthy.
zelfaanzuigende pomp voor vloeistoffen,
voornamelijk water. De pompwerking is
deels die van een impulspomp en deels
die van een verdringerpomp, met water
als verdringerlichaam. De pomp heeft de
goede aanzuigeigenschappen van een
vloeistofringpomp, een behoorlijke op-
brengst, bijna zoals een centrifugaal-
pomp en kan vrij hoge opvoerdrukken
ontwikkelen. De pomp is echter, meer
dan een centrifugaalpomp, aan slijtage
onderhevig en gevoelig voor vaste vuil-
deeltjes. Behalve de Sihi-pomp, de be-

Toepassingen: Zijkanaalpompen worden toegepast als grondwaterpomp, verdampervoeding-

pomp, hydrofoorpomp, warmwatercirkulatiepomp, koelwaterpomp, ketelvoedingpomp (hulpke-
tels) en voor talloze doeleinden in de procesindustrie. Wegens de wat hogere opvoer-
drukken is deze pomp bij uitstek geschikt voor brandbluspomp bij een nevelspuit.

Werking: Om altijd water in de pomp te houden, zitten de zuig- en persleiding aan de

bovenkant van de pomp. Bij het aanzetten van de pomp wordt dit water door de schoepen
meegenomen en door de centrifugale werking vormt zich een waterring. Waar de schoepen
het zijkanaal bereiken (a in fig. 98) beweegt het water naar buiten en vult het zijka-
naal voor een deel op. Hierdoor ontstaat er een drukvermindering in de ruimte tussen de
schoepen, welke zich vult met lucht via de zuigpoort (f in fig. 98) uit de zuigleiding.
De lucht wordt tussen de schoepen meegenomen, totdat het water uit het zijkanaal in het
compressiekanaal (c in fig. 98) komt. Dit kanaal loopt op niets uit en drijft het water
weer tussen de schoepen. De meegenomen lucht wordt hierdoor in de luchtperspoort (e in
fig. 96 en 98) gedrukt. Voor de lucht is de pomp daarom een verdringerpomp en te verge-
lijken met de vloeistofringpomp.
 flens van
persleiding

lagcrdckscl \ as
fig. 95 Drietraps zijkanaalpomp (Sihi)

fiq. 96 Langsdoorsnede zijkanaalpomp

 Als na verloop van tijd alle lucht uit de zuigleiding
verdwenen is, vult het water (of een andere vloeistof) de
ruimte tussen de schoepen op en wordt het hele zijkanaal
volgezogen. Het water wordt, terwijl het door de schoepen
wordt rondgejaagd, telkens aan een sterke centrifugale wer-
king onderworpen. Er ontstaat dan ook een naar buiten ge-
richte stroming tussen de ronddraaiende schoepen. Uit de
schoepen getreden buigt het water in het zijkanaal om, be-
weegt naar binnen om verderop weer opnieuw tussen de c.07 secundaire
schoepen te komen. Op deze wijze krijgt het water, behalve stroming
de rondgaande stroming die de schoepen eraan geven (primai-
re stroming), ook nog een "om zijn as" draaiende beweging
(secundaire stroming, d in fig. 96; 97).

fig. 98 Dwarsdoorsnede zijkanaalpomp

Aanzetten: Daar de pomp gedeeltelijk als verdringerpomp werkt, moet bij het aanzetten
de persafsluiter beslist niet gesloten worden. De aandrijvende motor moet dan te veel
arbeid verrichten en er komen grote krachten op de schoepen te staan. Wil men de pomp
toch onbelast aanzetten, dan moet er een omloopkanaal (by-pass) zijn tussen de pers en
de zuig, die tijdens het aanzetten met een afsluiter wordt geopend.

De pompas rust buiten de pomp in twee lagers. Binnen de pomp zijn op de as een of meer
waaiers aangebracht. Elke waaier vormt met twee pomphuisschijven een pomptrap
(fig. 96). Daar de waaiers met weinig speling tussen de pompschijven passen, zijn ze
schuivend op de as aangebracht met behulp van een schijfspie. Voor de axiale balance-
ring zijn er vier gaten in het massieve deel van de waaiers geboord.
Tussen de verschillende schijven worden bij de montage dunne pakkingringen gelegd,
afhankelijk van de aard van de te verpompen stof. Bij koud water van niet al te hoge
druk gebruikt men tekenpapier, dat in vet of in vloeibare pakking gedrenkt wordt. Voor
hogere drukken zijn de ringen vaak van dun koper. De pompschijven worden door vier lan-
ge bouten tegen elkaar gedrukt tussen het zuigstuk en het persstuk, waarin ook de as-
pakkingbussen aangebracht zijn. Door middel van pasranden worden de verschillende delen
van het huis in elkaar gecentreerd. Bij gebruik van slechts 6611 trap wordt vaak de res-
terende ruimte opgevuld met "loze" ringen, om met standaard assen te kunnen werken. De
perspakkingbus wordt via een omloopleiding verbonden met de zuigleiding om de vloei-
stofdruk te verminderen. Hierdoor neemt de kans op lekkage af.
Het materiaal van pomphuis, as, waaier en pakkingringen wordt aangepast aan de
aard van de te verpompen vloeistof. Voor zoetwater kan een gietijzeren huis gebruikt
worden; voor zoutwater is op zijn minst brons nodig. Ook de waaier kan van verschillen-
de materialen zijn; er komen ook met rubber beklede waaiers voor.
In fig. 98 zijn zowel de zuigpoort f als de perspoorten b en e getekend, alsof
deze in dezelfde pompschijf zouden zitten. In werkelijkheid zit zuigpoort f op dezelfde
plaats, maar dan in de zuig-pompschijf. Dat is vóór het vlak van tekening; in fig. 96 is
het de rechter schij£. In deze figuur komt de zuigpoort niet tot zijn recht, omdat hij
precies achter de as en de naaf ligt.

17-3 Storingen; onderhoud

Indien er vuil in de pomp komt slijt de waaier snel in het huis en neemt vooral de
lucht-aanzuigende werking snel af. Ook een lekke aspakkingbus veroorzaakt slecht aan-
zuigen. Bij draaien met gesloten persafsluiter kan de pomp, zelfs al is hij geheel met
water gevuld, toch warm lopen. Bij langdurig droog draaien moet, evenals bij de vloei-
stofringpomp, wat water toegevoegd worden tegen warmlopen en voor de smering. Ook bij
gewoon gebruik ontstaat er na verloop van tijd door slijtage speling tussen de waaier
en de pompschijven. Dit kan hersteld worden door de waaier op de draaibank weer glad te
draaien en de bijbehorende zuigschijf zoveel af te vlakken op de draaibank, dat er na
het aanbrengen van de pakkingring nog juist de minimale ruimte overblijft. Ook bij
aanzuigen van schoon water is een fijn zuigfilter nodig; een deeltje roest of hamerslag
uit de zuigleiding kan de pomp laten vastlopen. De pomp is volkomen ongeschikt als
lenspomp.

NB: Pompen van dit type werken alleen dán goed, als alle onderdelen precies in de
juiste stand staan. Een hulpmiddel bij de montage vormen de nokken op de
pomphuisschijven, welke alle in één lijn moeten staan.
18-1 Axiale pompen

De axiale pomp voor water wordt voornamelijk bij poldergemalen gebruikt en komt in
verschillende vormen voor. De grootste en nieuwste uitvoering heeft een grote, doorlo-
pende leiding van de zuig naar de pers, waarin een grote scheepsschroef het water snel-
heid geeft. Aan boord van schepen worden axiale pompen voor vloeistoffen zelden ge-
bruikt. Wel worden voor grote waterhoeveelheden pompen gebruikt die het midden houden
tussen een axiale pomp en een centrifugaalpomp(radiale pomp).

Axiale ventilator

Een axiale pomp voor lucht heet (axiale) ventila-

tor en wordt voor alle denkbare vormen van venti-
latie gebruikt. Aan boord van schepen zijn dit
bijvoorbeeld luchtverversing in machinekamers,
ruimen en verblijven en luchtcirkulatie in koel-
en vrieskamers.

Werking: Waar een schoep van de ronddraaiende

waaier met stilstaande lucht in aanraking komt,
wordt door de traagheid de lucht niet met de
schoepen mee in het rond genomen, maar glijdt
deze in asrichting van de schoepen af. Naarmate
het toerental van de waaier toeneemt, geraakt de
lucht in een steeds gelijkmatiger stroming. De
schoepen hebben de vorm van een vliegtuigvleugel,
die aan de bolle zijde een onderdruk en aan de
holle zijde een overdruk opwekt, als deze door
lucht aangestroomd wordt. Voor een goede werking
moeten van een ventilator de schoepen dan ook
altijd met de bolle zijde naar de zuig en met de
holle zijde naar de pers gekeerd zijn. Bij een
verkeerd gemonteerde waaier is de opbrengst van
de ventilator geringer en maakt hij veel meer f i g . 99 Axiale v e n t i l a t o r
lawaai.

Soms worden ventilatoren afwisselend voor persen en

zuigen gebruikt. Dit is gemakkelijk te bereiken door
de aandrijfmotor beurtelings linksom en rechtsom te
laten draaien. Voor de meestgebruikte draairichting

- i '1 i
geeft men de schoepen dan de "goede" stand. De muts op
de waaier dient ervoor om de aangezogen lucht zo gun-
stig mogelijk in de schoepen te laten stromen.
Vooral bij lange schoepen is duidelijk te zien dat
zij in de langsrichting een verwrongen vorm hebben,
zoals de wieken van een windmolen. Dit komt omdat aan
de buitenomtrek de schoepen een grotere omtreksnelheid
f i g . 100 D e j u i s t e stand hebben dan aan de voet van de waaier. Door de absolute
van d e scheep luchtsnelheid cl te ontbinden in de relatieve intree-
snelheid w-,en de omtreksnelheid u is voor elk punt van
.
de schoep de juiste stand te vinden (fig. 101 ) . Hierbij geldt: u = n D . n. Naarmate D
groter wordt, neemt ook u toe; ofwel u is recht evenredig met de afstand tot het middel-
punt.
De waaier, die tegenwoordig vaak van lichtmetaal
of kunststof gemaakt wordt, is als regel direkt
op de as van de aandrijfmotor bevestigd. De waai-
er met de bijpassende muts vormen één gestroom-
lijnd geheel met de motor, welke aan de perszijde
van de waaier zit. De langsstromende wind koelt
de motor uitwendig; soms zijn hiertoe op de motor
extra ribben aangebracht.
Als een ventilator op afstand aangezet kan
worden, moet er vlakbij de ventilator (de "fan")
een werkschakelaar geplaatst zijn, waarmee tij-
dens werkzaamheden de stroomtoevoer nog eens ex-
tra verbroken kan worden om er veilig aan te kun-
nen werken. Ook bij brand kan hiermee ter plaatse
een fan snel gestopt worden. Natuurlijk moet een
bedrijfsklare ventilator tegen aanraking be-
schermd worden.

Storingen; onderhoud: Als er na verloop van tijd

vuil aan de schoepen kleeft en er vliegt aan één
zijde wat af, raakt de pomp in onbalans, waardoor
trillingen ontstaan die de lagers kunnen bescha-
digen. De waaier moet dan schoongemaakt worden.
Voor het onderhoud van de lagers moet het smeer-
voorschrift van de fabriek worden aangehouden.
fig. 10 1 "Verwrongen" vorm van de
schoepen
19-1 Straalpompen (ejecteurs)

Als de wind in de lengterichting door een sloot waait, wordt het water daarin door de
wind opgestuwd. Tussen beide einden kan daardoor een behoorlijk hoogteverschil ( = druk-
verschil) ontstaan. Als je met een toegeknepen slang water over het dek spuit, neemt
dit water door zijn snelheid vuil en kleine stukken hout mee. Bij de straalpompen wordt
gebruik gemaakt van het verschijnsel, dat een vloeistof- of gasstraal omringende stof-
fen meesleurt. Om het effekt hiervan te versterken worden trechtervormige onderdelen
toegepast: bij toenemende snelheid daalt hierin de druk en bij afnemende snelheden
neemt de druk toe (wet van behoud van energie).

19-2 Afzuigkap (luchtstraal-luchtejector)

In de zijde van de scheepsopbouw en op slecht trekkende schoorstenen worden wel afzuig-

kappen gebruikt. Zij werken op de snelheid van de (tegalwind.

Werking: In de snelheidskegel krijgt de wind een hogere snelheid, waardoor de druk

daalt. Door deze onderdruk stroomt de lucht uit de zuigleiding en wordt door de lucht
uit de snelheidskegel meegesleurd in de mengkegel. Hierin krijgen alle luchtdeeltjes
dezelfde snelheid. In de drukkegel neemt de snelheid af en stijgt de druk weer tot de
atmosferische druk. Soms worden de meng- en de drukkegel weggelaten. De pomp werkt dan
alleen op de meesleurende werking van de lucht uit de snelheidskegel.
 mengkegel

fig. 102 Luchtstraal -1uchtejector

Voor lakxxatoriumgebruik is de glazen waterstraal-luchtejector de kleinste en goedkoop-

ste vacuümpomp. De toevoerleiding wordt met een slang op de waterleiding aangesloten.
Het afvoerwater loopt door de gootsteen weg. Door de druk van het leidingwater wordt de
hoge snelheid opgehuwd waarmee het water de snelheidskegel verlaat. De straal is niet
mooi glad maar rafelig. Aan het eind van de mengkegel hebben het water en de meegenomen
lucht nog zoveel snelheidl dat daarmee in de drukkegel een vrij groot drukverschil
doorlopen kan worden. In getalwaarde uitgeärukt betekent het dat een absolute zuigdruk
van O,05 bar moeiteloos bereikt wordt.

mengkegel
P

fig. 103 Waterstraal-luchtejector

Een variatie op de vorige pomp wordt gebruikt als lenspomp op grotere schepen en als
gekombineerde vacuüm/brijnpomp bij vacuümverdampers. De uitvoering is zÓl dat het mee-
gevoerde water zo weinig mogelijk van richting hoeft te veranderen. De uitvoering als
lenspomp heeft bvendien zulke ruime doortochten, dat vast vuil (zoals kleine aardap-
peltjes) zonder moeite verpompt wordt. Bij deze pomp zijn er meerdere straalbuizen van
hard materiaal, soms zelfs halfedelsteen. Ze zijn rondom het aanzuigkanaal gegroepeerd
en worden door een rondlopnd toevoerkanaal van water voorzien. Daar de straalbuizen na
lang gebruik uitslijten zijn ze verwisselbaar. De p m p is uitstekenä zelfaanzuigend,
heeft geen elektrische aansluiting ndig en heeft geen bewegenäe delen. Er moet wel een
aparte zoutwateqmmp aanwezig zijn voor de levering van water onder 3 à 5 bar overäruk.
Een ejector kan alleen goed werken, als het afvoerwater/luchtmengsel vrij kan weg-
stromen en geen noemenswaardige weerstanä ondervindt. mor het toepasse~van een terug-
slagklep wordt voorkomen dat bij afzetten van de pomp het afgevoerde water terugstroomt
naar de ruimte waaruit gezogen werd. Dit is bij lenspmpn en verdamper-brijnpompen van
groot klang .

fig. 104 waterstraal-water/lu&tejwtor

19-5 Andere straalpompen

Bij stoomturbine-installaties werd vaak een tweetraps stoomstraal-luchtejector gebruikt

om de niet condenseerbare gassen uit de condensor af te voeren. De werking hiervan is
niet anders dan die van de waterstraal-luchtejector; de voor de straal gebruikte stoom
wordt na elke trap gecondenseerd. ûp nieuwe installaties worden deze pmpen niet meer
toegepast.

20-1 ûpvoerhoogte bij impulspompen

Voor enkele toepassingen is men geïnteresseerd in de opvoerhoogte van een pmp. Het
verband tussen druk en hoogte volgt uit:

p=p.g.h waarin : p = druk(verschi1) in N/&

g = zwaarteveldsterkte in N/kg
anders geschreven: h = hoogte(verschi1) in m
Voor de manometrische opvoerhoogte van een centrifugaalpp wordt dit:

Hieruit blijkt dat de opvoerhczgte van de pomp bij een bepaalde opbrengst onafhankelijk
is van de soortelijke massa van de verpompte vloeistof. C@ de manometers zie je daar
niets vant want die geven de drukken aan en die veranderen wel. Dit geldt v&r alle
impulspompen. Bij ventilatoren spreekt men niet van opvoerhocgte, dat begrip heeft daar
geen betekenis.

20-2 Vermogen en koppel van centrifugaalpompen

P in % van de hoogste waarde

Pe in Z van de hoogste waarde

fig. 105 Pompkarakteristieken

Net zoals een '

-
p kromme het verband geeft tussen de opbrengst en de opvoerdruk van een
centrifugaalpomp bij een bepaald toerental en een bepaalde soortelijke massa, zijn in
fig. 105 ook het vereiste effektieve vermogent het askoppel en het pmprendement tegen
de volumestroom uitgezet. Voor andere toerentallen en voor andere soortelijke massa's
gelden andere karakteristieken; van sommige pompen zijn hele bundels lijnen verkrijg-
baar.
Het pomprendement is nul als het door de pomp afgegeven hydraulische vermogen nul
is. ûnder het hydraulische vermogen wordt verstaant het prcdukt van effektieve volu-
mestrwm en manometrische opvoerdruk waarin:

'hydr = pmn e ' waarin: Phydr= hydraulisch vermogen in W

pman = manometrische opvoerdruk 3in ~ / m ~
e' = effektieve opbrengst in m /s
Voor een aandrijvende diesel- of elektromotor is ook het aandrijfkoppel van belang. Dit
volgt uit:

P e = 2 ~ . n . ~ e waarin: Te = effektief askoppel in Nm

n = toerental Is

anders geschreven:

Als in de praktijk de aandrijvende motor het gevraagde koppel niet kan leverent &alt
het toerental en moet je overgaan op de grafiek die bij dat lagere toerental hoort. Als
tijdens m i j £ de soortelijke massa van de verpmpte vloeistof verandertl zoals &t
bij baggerpmpen vaak gebeurt t moet je overgaan naar de grafiek die bij de hogere soor-
telijke massa hoort.

21 -1 Vragen - Centrifugaalpompen

l. Wat betekent: impulspomp?

2. Noem een aantal eigenschappen van centrifugaalpompen voor vloeistoffen.
3. Noem een aantal toepassingen van centrifugaalpmpen voor vloeistoffen.
4. ûp welk beginsel berust de centrifugaalpomp?
5. Waarom werkt een centrifugaalpmp niet goed bij een laag toerental?
6. Wat verstaat men onder een horizontale en wat onder een vertikale pomp?
7. Waarvoor dient de drukkegel bij een centrifugaalpomp?
8. Verklaar waarom een centrifugaalpomp voor vloeistoffen niet aanzuigtt als er lucht
in de waaier zit.
9. Noem een aantal voorzieningen en maatregelenl die men bij een centrifugaalpomp kan
toepassen om geen last te hebben van het feit dat hij niet-zelfaanzuigend is.
10. Waarom kan bij een centrifugaalpomp zonder bezwaar tijdens bedrijf de persafslui-
ter enige tijd gesloten worden?
ll. Wat verstaat men bij een centrifugaalpomp onder onbelast aanzetten?
12. Waarvoor dient op schepen een centraal vacuümsysteem?
13. Waarvoor dient de aspakking bij een centrifugaalpomp?
14. Waarvoor dienen bij een centrifugaalpomp de slijtringen?
15. Wat verstaat men bij een centrifugaalpomp onder axiale balancering?
16. Waarom worden bij centrifugaalpompen vaak gaten door de waaier geboord?
17. Van welke materialen kan een centrifugaalpomp vervaardigd zijnt die bedoeld is om
zowel zoetwater als zeewater te verpompen?
18. Wat is het nut van een hardstalen loopbus om de pompas ter plaatse van de pakking?
19. Wanneer gebruikt men meertraps centrifugaalpompen?
20. Waarvoor dient een diffusor- of leischoepenring?
21. ûp welke manieren kan een centrifugaalpomp "zelfaanzuigend" worden gemaakt?
22. Waarvoor dient in fig. 75 de terugslagklep boven de centrifugaalpomp?
23. Waarom kost een aangehangen vacuümpomp soms onnodig veel extra energie?
24. Waarom wordt er bij een centraal vacuümsysteem in lage machinekamers altijd met
vlottertankjes in de aanzuigleidingen gewerkt?
25. Waarom mag een aspakkingbus van een centrifugaalpomp, die met zachte pakking ver-
pakt ist nooit volledig afdichten?
26. Als een sleepringafdichting een klein beetje begint te lekkent hoe kan dat dan
verholpen worden?
27. Teken een dwarsdoorsnede van een centrifugaalpomp voor vloeistoffen.

82
21-2 Vragen en vraagstukken - Pomptheorie

Verklaar de vorm die de schoepen van een centrifugaalpomp voor vloeistoffen

meestal hebben.
Verklaar met M u l p van de formule van Ederl waarom een centrifugaalpomp voor
vloeistoffen geen lucht aanzuigt.
Een centrifugaalpmp verpmpt water met p = 1025 kg/m3 bij een manometrische op-
voerdruk pmn = 315 bar. Nu komt er lucht in de pomp met p = l #275 kg/m3. Wat wordt
nu de pmn? Over welke hoogte kan de pomp in deze toestand water in de zuigleiding
omhoog zuigen?
Wat verstaat men bij een centrifugaalpmp onder de spleetoverdruk?
Wat verstaat men bij een centrifugaalpomp onder de dynamische opvoerdruk?
Wat verstaat men bij een centrifugaalpmp onder het hydraulisch rendement?
Welke volumestroom stroomt er nu door de waaier: de theoretische opbrengst of de
werkelijke opbrengst?
Wat verstaat men bij een centrifugaalpomp onder het volumetrisch rendement?
Van een centrifugaalpomp is gegeven:
buitendiameter waaier D2 = 0,23 m
toerental n = 291 O /min
absolute uittreesnelheid c2 = 32 m/s
hoek tussen c2 en u 9 = 1o0
soortelijke massa vloeistof p = 900 kg/m3
schoepfaktor k = 016
hydraulisch rendement qh PP
= 019
Gevraagd: a) De omtreksnelheid I+
b) Teken het uittree-parallellogram.
c) Bereken de manometrische opvoerdruk.
Van een centrifugaalpomp is gegeven:
omtreksnelheid -'?? = 25 m/s
absolute uittreesnelheid c2 = 20 m/s
relatieve uittreesnelheid w2 = 15 mis
volumetrisch rendement qv = 0195
buitendiameter D2 = 012 m
uittreebreedte b2 = 0102 m
schoepdiktel langs buiten-
omtrek gemeten a2 = 0101 m
aantal schoepen z = I0
Gevraagd: a) Konstrueer het uittree-parallellogram.
b) Bereken het uittree-oppervlak %
c) Bereken de theoretische opbrengst Vt,,
d) Bereken de effektieve opbrengst Ve
Van een centrifugaalpomp is gegeven:
mlerse opvoerdruk PE = I0 bar
theoretische opbrengst %I, = 900 dm3/min
de schoepfaktor k = 017
volumetrisch rendement qV = 019
hydraulisch rendement van
de W m P = Or85
mechanisch rendement 'h = 0196
Gevraagd: a) De manometrische opvoerdruk pmn
b) De werkelijke opbrengst Ve
c) Het benodigde aandrijfvermogen Pe
Van een centrifugaalpomp is gegeven:
buitendiameter waaier =)z = 014 m
radiale uittreesnelheid c2 v.ad = 5 m/s
 schoepdikte langs omtrek a2 = 01006m
uittreebreedte b2 = 01015
aantal schoepen z = 12
werkelijke opbrengst % = 4800 dm3/min
Gevraagd: a) De vemauwingsfaktor aan uittreezijde.
b) Het volumetrisch rendement 7" van de pomp.
40. Als van een centrifugaalpomp de opbrengst gegeven wordt l W o e l t men daarmee de
opbrengst bij het "ontwerppuntff. Geef aanl hoe de opbrengst op andere punten dan
het ontwerppunt aangegeven kan worden.

fig. 106 fig, 107

41. In fig. 106 is de pompkarakteristiek gegeven van een centrifugaalpomp voor water
(ballastpomp). In fig. l O7 zijn drie leidingkarakteristieken gegevenl één van de
leiding met de persafsluiter vol openl twee met meer of minder geknepen prsaf-
sluiter.
Gevraagd: a) Bepaal de opbrengst en de opvoerdruk als de pomp op leiding I, I1
of I11 aangesloten wordt.
b) Bepaal de opvoeràruk van de pomp als de persafsluiter geheel geslo-
ten wordt.
c) Waarom mag een centrifugaalpomp wel kort maar niet lang met geslo-
ten persafsluiter draaien?

21 -3 Vragen - Centrifugaalventilator

Teken de dwarsdoorsnede van een centrifugaalpomp voor lucht.

Noem een aantal toepassingen van centrifugaalpompen voor gassen.
Hoe bereikt men bij een centrifugaalpomp voor lucht toch nog een redelijke opvoer-
druk?
Waarom staan bij een centrifugaalpomp voor lucht de schoepen meestal andersom ge-
bogen dan bij een centrifugaalpomp voor vloeistoffen?
Waarvoor dient bij een drukvulgroep de diffusor om de pompwaaier?
Waarom kan een turhspoelpomp alleen bij het ontwerppunt zijn gunstigste werking
hebben?
Beschrijf hoe men tijdens bedrij£ de blowerschoepen van een drukvulgroep kan rei-
nigen. Waar blijft het vuil?
21-4 Vragen - Vloeistofringpompen
Waarom zijn vloeistofrin~mpenzelfaanzuigend?
Beschrijf de werking van een vloeistofringpomp.
Waarom moet er tijdens bedrijf altijd een beetje vloeistof aan de vloeistofring-
pomp worden toegevoegd?
Waarom is bij een vloeistofringpomp de perspoort aanmerkelijk kleiner dan de zuig-
poort?
Als bij een vloeistofringpomp de vloeistofring nog niet helemaal omebouwd isl
zoals in fig. 8g1 pompt hij dan: 1 ) well 2) niet! 3) een beetje minder en 4) erg
slecht?
Teken de dwarsdoorsnede van een vloeistofringpomp.
Waarvoor dient een centraal vacuümsysteem?
Wat is het voordeel van een centraal vacuümsysteem ten opzichte van het gebruik
van aangehangen vacuümpompen?
Bij een centraal vacuümsysteem wordt wel brolie aan het cirkulerende water tce-
gevoegd. Waar kan dat voor dienen?
Teken een schema voor een centraal vacuümsysteem.

21 - 5 Vragen - Zijkanaalpomp
Beschrijf het aanzuigen van lucht door een zijkanaalpomp.
Waarvoor dient het compressiekanaal bij een zijkanaalpomp?
Waarom moet een luchtperspoort ver naar het midden zitten?
Verklaar het ontstaan van de secundaire stroming bij een zijkanaalpomp.
Hoe komt het dat een zijkanaalpomp méér water verpompt dan er tussen de schoepen
gaat?
Waarom moet een zijkanaalpmp met open persafsluiter worden gestart?
Hoe kan een zijkanaalpomp onbelast worden aangezet?
Waarom zijn bij een Sihi-pmp de waaiers schuivend op de as aangebracht?
Waarom zijn bij een Sihi-pmp de waaiers op vier plaatsen doorboord?
Van welke materialen zullen de onderdelen van een drietraps ij kanaal pomp^ die als
ketelvoedingpomp gebruikt wordt! gemaakt zijn (werkdruk 12 bar)?
Waarom wordt bij Sihi-pmpen de ruimte voor de perspakkingbus vaak door een om-
loopleiding verbonden met de zuigruimte?

21-6 Vragen - Axiale pompen

69. Geef een aantal toepassingen van axiale pompen.
70. Als je van een elektrische! axiale ventilator die de "goede kant" op draait de
draairichting verandert! krijg je dan een grotere of een kleinere opbrengst?
71. Waarom hebben de schoepn van een axiale pomp een verwrongen vorm?
72. Waarvoor dient de werkschakelaar bij een fan?

21-7 Vragen - Ejectoren

73. Door welke twee verschijnselen wordt bij de afzuigkap van fig. 102 de zuigende
werking opgewekt?
74. Als een waterstraal-luchtejector vol vacuüm zuigt! gebruikt hij méér water dan
wanneer de lucht vrij in de zuigleiding kan toetreden. Bedenk hier een verklaring
voor.
75. Noem een aantal toepassingen van een waterstraal-luchtejector.
76. Noem een aantal gevallen waar een lens-ejector voordelen heeft boven een lenspomp
met zuig- en perskleppen.
77. Teken een lens-ejector.
78. Wat zijn impulspompen? Geef hiervan de definitie en een aantal voorbeelden.

21-8 Vragen en vraagstukken - Impulspompen

79. Een centrifugaalpomp pompt zeewater door een leiding naar een tank, waarvan het
waterpeil 2 meter bven de zeespiegel ligt.
p = 1025 kg/m3 Prna"
z 315 bar g = 9,81 kg
Gevraagd: a) Bepaal de manometrische opvoerhoogte.
b) Bepaal de gecdetische opvoerhoogte.
c) Verklaar het verschil tussen a en b.
d) Verandert de manometrische opvoerhoogte van de pomp als er gepompt
wordt met zoetwater met p = 1000 kg/m3?
80. Een dieselmotor drijft een centrifugaalpomp aan. Een regulateur houdt de dieselmo-
tor op een konstant toerental. Als na het starten de persafsluiter steds verder
geopend wordtl komt er een moment dat het toerental van de dieselmotor daalt.
Gevraagd: a) Waarom worden grote centrifugaalpompen meestal gestart met gesloten
persafsluiter?
b) Kun je het antwoord van a met een of meer grafieken uit dit boek
aantonen?
c) Waarom moet de dieselmotor er steds zwaarder aan trekken als je de
persafsluiter verder opent?
d) Wat is er aan de hand als het toerental van de dieselmotor begint
te dalen?
81. Wanneer is het pmprendement van een pomp nul?
82. Wat gekeurt er met de opvoerdrukl het koppell het vennqen van een pmpl als bij
konstant toerental de soortelijke massa van de vloeistof toeneemt?
 HOOFDSTUK I11

toevoer
zeekoelwater
r
afvoer l

stoomzeef

1 heet 1 !

afvoer

brijnejector overboord
-b,
l
1 luchtejector l
naar naar +~&-J---+--J
bilge
- destil- 1
leer- l
verdamperpomp filter
tank l
l

fig. 108 Mcdeme vacuümverdampr

ûp alle schepen heeft men ärinkwater nodig en op veel schepen is er ook behoefte aan erg
zuiver water l bijvoorbeeld gedestilleerd water. Meestal is het rendabel om dit water
niet vanaf de wal in te kopenl maar zelf te bereiden uit zeewater. Een van de mogelijk-
heden is het zeewater te laten verdam- en de damp te condenseren. Het zout verdampt
niet enl als er tenminste geen kleine druppltjes vloeistof met de damp meegevoerd wor-
denI is het gevormde condensaat zuiver gedestilleerd water.
Gedestilleerd water wordt gebruikt als voedingwater voor stoomketelsl om het ci-
linderkoelwater bij te vullen, voor scherfijsmachines op vissersschepen en voor het op
peil houden van accu's. Voor gebruik als drinkwater moet dit waterl waar helemaal niets
in zit l op smaak gebracht worden door het te beluchten (zie 7-4) en het toevoegen van
mineralen in een smaakfilter. Voor de Amerikaanse wetgeving moet bovendien nog een
chloorhoudend middel worden toegevoegd om de bacteriën te doden, die door opspattende
waterdruppeltjes meegevoerd kunnen worden.
 Tegenwoordig werken verdampers op afvalwamte; op motorschepen is dat de warmte
uit het cilinderkoelwater (80 à 90 'C). Door de lage äruk in de verdamper ( k 93 % vacu-
üm) kan het zeewater daarin bij C koken.
40'

f i g. 1O9 P i jpenverdamper werkend op notorkoel water

Werking: De pomp (fig. 109) perst zeewater door de pijpenbundel in het condensorgedeel-
te van de verdamper. Het zeewater stijgt daar iets in temperatuur. Het grootste deel
van het water gaat daarna door de ejector! die de verdamper luchtledig zuigt en het
overtollige water uit de verdamper afvoert. Een terugslagklep voorkomt dat bij afzetten
van de verdampeqmmp het afgevoerde water door de ejector in de verdamper terugstroomt.
Een klein deel van het water stroomt via een filter! een afsluiter en een "constaf10"-
klep als voedingwater de verdamperruimte binnen. De constaflo-klep is een stromingsre-
gelaar! diel ongeacht de druk van het verdamperkoelwater en het vacuüm in de condensorl
een vaste volumestroom water doorlaat. De m m p is dus zowel verdamperkoelwaterpomp als
verdampewoedingpomp en levert tevens de energie voor de ejector.
In de verdamperruimte wordt het zeewater verwarmd door het motorkoelwater dat door
de pijpenbundel stroomt. Het motorkoelwater daalt daarbij in temperatuur en een deel
van het zeewater verdampt. Bij dit verdampen treden heftige kookverschijnselen op en in
de ruimte erboven hangt daardoor een dichte mist van vloeistofdeeltjes. De damp ont-
wijkt via een stoomzeef. De stoomzeef heeft een groot oppervlak. De mistdeeltjes ver-
vloeien tegen dit oppervlak en vallen als grote äruppels naar beneden. ûm zuiver gdes-
tilleerd water te maken! mag de stoomzeef geen enkel mistdeeltje doorlaten. Moet de
verdamper echter drinkwater maken, dan laat men wel eens een kleine opning vrij in de
stoomzeefl om juist wèl een klein beetje van de opstuivende waterdruppeltjes door te
laten in verband met de smaak van het water (vooral onder de kust kunnen dan ook bacte-
riën meekomen!)
Als een deel van het zeewater verdampt stijgt het zoutgehalte van het overblijven-
de zeewater. Als het zoutgehalte te ver oploopt ontstaan er zulke grote en taaie bel-
len! dat ze de hele ruimte vullen en door de stoomzeef heen dringen. Het achtergebleven
zout komt dan toch in het gedestilleerde water terecht, waardoor dit waardeloos wordt.
Om het zoutgehalte binnen de perken te houden moet men voortdurend een gedeelte van het
ingedikte zeewater (de brijn) spuien. Dit gebeurt door in de verdamper meer water toe
te laten dan er verdampt wordt. Het teveel aan water loopt over het overloopschot en
wordt door de ejector afgevoerd.

ontluchtings- vvaterkast- pijpplaat

fig. 1 10 Pijpenbundel
Het gevormde condensaat verzamelt zich in de condensbak, die onder de condensor-
pijpen loopt. De gehele condensor is scheef opgesteld om de druppels snel van de pijpen
af te laten vallen en voor de afvoer van het condensaat. Het moet door de zwaartekracht
naar de zuig van de condensaatpomp lopen. De condensaatpomp perst het gevormde water
door een meetcel, die aangesloten is op de salinometer (zoutmeter). Zolang het zoutge-
halte van het gevormde water nog niet beneden de ingestelde grens gekomen is, zet de
salinometer spanning op de magneetklep die het gevormde water terugvoert naar de ver-
damper. Is het zoutgehalte voldoende laag (of zelfs nul), dan wordt de andere magneet-
klep bekrachtigd die het gevormde water afvoert naar de opslagtank.
In fig. 1O8 is een modernere platenverdamper afgebeeld. De warmteoverdracht vindt
hierbij plaats in platenbundels, waartussen om en om warm en koud medium stroomt. De
condensor is daar op het algemene zoutwatersysteem aangesloten en er zijn aparte ejec-
toren voor de brijn en de lucht. Het voedingwater stroomt eenmalig door de verdamper-
bundel; het niet verdampte water gaat niet nogmaals langs de platen, maar wordt als
brijn afgezogen. Platenwarmtewisselaars worden verderop behandeld.

22-2 Konstruktie vacuümverdamper

Het verdamperhuis van fig. 109 is van plaatstaal. De vlakke wanden zijn met ribben ver-
sterkt, daar ze anders door de atmosferische druk in elkaar gedrukt zouden worden. De
pijpenbundels bestaan uit twee groepen haarspeldpijpen. Alle pijpeinden zitten in de
pijpplaat bevestigd, waar zij door rollen met een pijpenroller water- en luchtdicht
 salinometer

van condensaatpomp
fig. 1 1 1 Salinometer met magneetkleppen

vastgezet zijn. Afstandstukken vlakbij de haarspeldbochten zor-

gen ervoor dat de pijpen over de gehele lengte de ruimte goed
verdelen en voorkomen dat de pijpen doorzakken. Het water gaat in
vier "trekken" door de pijpenbundels. Hiervoor zijn drie ruimten
nodig in het deksel, waaraan de toe- en de afvoerleiding beves-
tigd zijn. Elke ruimte kan met een kraantje worden ontlucht en
door het uitdraaien van een prop worden afgetapt. Als na schoon-
maken een pijpenbundel weer aangebracht wordt, is het aan te be-
velen de flenspakking te vernieuwen. Als materiaal voor de pij-
pen wordt aluminiumbrons gebruikt; de pijpplaat is van "admira-
liteitsbrons". Tegen intering worden in de deksels vaak zink-
stukken aangebracht (opofferingsanoden).
Aan weerszijden zijn in de romp glazen vensters aange-
bracht; aan de ene kant zorgt een lamp voor licht en aan de ande-
re kant kan men naar binnen kijken. De condensaatpomp, de ejec-
tor, de salinometer en de bedieningskast zijn aan het frame be-
vestigd. De verdamperpomp kan ergens anders opgesteld zijn; be-
halve voor de verdamper kan het water ook voor andere doeleinden
gebruikt worden.
De meting van het zoutgehalte gebeurt door de elektrische
geleiding van het water te meten. Zuiver water geleidt de elek-
trische stroom niet. Des te meer zuren, basen of zouten er echter fig. 112
in het water opgelost worden, des te beter geleidt het de elek- strominmeter
trische stroom. De in fig. 1 1 1 getekende salinometer geeft met (rotme*)
een wijzer het (omgerekende) zoutgehalte aan, schakelt bij een
in te stellen stand de magneetkleppen om van "produktie" naar
'terugvoeren" (en omgekeerd) en kan bovendien een claxon inschakelen als het water te
zout wordt. De meter kan geijkt en getest worden.
De hoeveelheidsmeting van het geproduceerde water gebeurt in een rotameter. Een
lichaam in een flauw taps uitlopende glazen buis wordt door het water zóver mee naar
boven genomen, dat de vloeistofstroom in de opening tussen het lichaam en de buis pre-
cies zoveel weerstand ondervindt als het lichaam weegt (schijnbaar gewicht). Een
schaalverdeling geeft de opbrengst aan. De constaflo voedingregelklep heeft als werkend
onderdeel een membraanklep van neopreen, die bij grotere drukverschillen de doorlaat
verder sluit, zodat er een redelijk konstante doorstroming is, ook bij wisselende druk-
verschillen.

22-3 Storingen; onderhoud

Waar zeewater verdampt ontstaat ketelsteen. Ketelsteen
belemmert de warmtedoorgang. Hoe lager de temperatuur
is waarbij het water verdampt, hoe kleiner de kans is
dat de ketelsteen een harde schil vormt op de verdam-
perpijpen. Toch zal steeds na zekere tijd de werking
van de verdamper teruglopen vanwege ketelsteenaanslag
op de pijpen. Deze aanslag kan bij de moderne verdam-
pers eigenlijk alleen maar langs chemische weg verwij-
derd worden. De (zure) chemicali'n, die hiervoor in de
handel zijn, werken bijzonder krachtig in op de ketel-
steen, handen, ogen en het milieu. De grootste voor-
zichtigheid is daarom geboden. De gebruiksaanwijzing
dient zeer stipt opgevolgd te worden en je moet de
vereiste veiligheidskleding met bril en handschoenen
dragen, wil je er met huid &n haar afkomen. Als na
enige tijd alle ketelsteen uit de verdamper verdwenen
is, zijn de chemicali'n nog lang niet uitgewerkt. Met
kalk of soda kim je deze verder neutraliseren. Er zijn
teststrookjes in de handel (p,,-papiert jes), waarmee je
kimt zien of de zaak neutraal is. De p,, is dan precies
7. (pH < 7 zuur). Eerder mag de zaak niet overboord
-È

gepompt worden.
Waar vacuüm heerst bestaat de kans op naar binnen
lekken van lucht. Zodra dit tot gevolg heeft, dat de
ejector niet meer het vereiste luchtledig kan handha-
ven, loopt de produktie van de verdamper terug. Het
zoeken van de lekken is lastig; je kunt een beetje
luchtdruk op de verdamper zetten (eerst de veiligheid
'/ elektroden even proberen!) en dan met zeepsop de verschillende
naden nalopen. Als er lucht in de verdamper aanwezig
is, is de totale druk ( 1 bar verminderd met het afge-
lezen vacuüm) gelijk aan de dampdruk + de luchtdruk
(wet van Dalton).
fig. 113 Opnemer van de
salinometer

22-4 Zoutbalans

Het zoutgehalte Z (massadeel zout) van zeewater verschilt van zee tot zee en van plaats
tot plaats. Het is moeilijk rechtstreeks te meten en daarom werkt men liever met de
soortelijke massa, die bij de heersende temperatuur gemeten wordt met een dompelaar of
densimeter. Het zoutgehalte kan niet op eenvoudige manier uit de soortelijke massa be-
rekend worden, maar wel worden afgelezen uit de volgende grafieken en tabellen.

De soms wel gebruikte formule: Z = (p - 1000) /p met p in kg/m3 is niet erg nauwkeurig.
fig. 1 14 Zoutwatergrafieken

Het verband tussen het zoutgehalte en de hoeveelheid te spuien brijn volgt uit de spui-
vergelijking of zoutbalans: zout erin = zout eruit

(a + x) . Zz = x . Zb waarin: a = massa(stroom) geproduceerd water

x = massa(stroom) te spuien brijn
a + x = massa(stroom) voedingwater
zz
= zoutgehalte zeewater
% = zoutgehalte brijn
 TABEL I

Zoutgehalte Z Soortelijke massa bij 20°

(massadeel zeezout) 1 o3 kg/m3

Deze formule geldt zowel voor de massa als voor de massastroom.

In veel verdampers houdt men als hoogste soortelijke massa van de brijn 1060 kg/m3 of
lager aan.

Voorbeelden

Gegeven: verdamperprduktie a = 24 todetmaal

soortelijke massa zeewater pz = 1024,5 kg/m3

Gevraagd: De massastroom te spuien brijn en voedingwater om pb op 1045 kg/m3 te

houden.

Op1ossing: uit tabel: p = 1024,5 + Z = 0,035

p = 1045 + Z = 0,0625
 zout erin = zout eruit (interpoleren)
.
(24 + x) 0,035 = x . 0,0625
. .
24 0,035 + x . 0,035 = x 0,0625
.
24 0,035 = X (0,0625 - 0,035)
x = 30,55 ton/etmaal = te spuien brijn
a+x = 54,55 ton/etmaal = voedingwater

Gegeven: soortelijke massa zeewater p_ = 1030 kg/m3

produktie gedestilleerd water a = 2000 kg/h
volumestroom voedingwater Vw = 4000 m3/h

Gevraagd: a) De massastroom voedingwater.

b) De massastroom te spuien brijn.
c) De soortelijke massa van de brijn.
Op1ossing: tabel: p = 1030 kg/m3 -* Z = 0,0423 (interpoleren)
massastroom voedingwater:
A = a + x = Q w . pz = 4000 . 1030 = 4120 kg/h
massastroom brijn:
X = 4120 - 2000 = 2120 kg/h
zout erin = zout eruit
(a + x) . Z = x . Zb
.
4120 0,0423 = 2120 . Zb Zb = 0,0822
terugzoeken in tabel: pb = 1 060 kg/m3 (interpoleren)

Het spuien houdt de verdamper schoon, maar veroorzaakt warmteverlies. Om de opbrengst

van de verdamper bij een bepaald warmteaanbod te berekenen gebruik je de warmtebalans:

warmte erin = warmte eruit

of, in andere woorden:

warmte uit koelwater = warmte in damp + warmte in brijn

hkw(h, - $) = a (hd- hz) + x (hb- hz) waarin: hkw = massastroom koelwater

hz = enthalpie toegevoerd zee-
water ( verdampervoedingwater)
hl = enthalpie toegevoerd motor-
koelwater
hg = enthalpie afgevoerd motor-
koelwater
h
. = enthalpie gevormde damp
hb = enthalpie gespuide brijn

Deze formule moet alleen voor massastroom gebruikt worden.

De enthalpie is de hoeveelheid warmte, die toegevoerd moet worden om 1 kg water vanaf

O 'C (bij konstante druk) in de betreffende toestand te brengen.
 . worden in de stoomtabel opgezocht bij de heersende druk in de verdamper; h,, hg
en h
en h kunnen in de temperatuurtabel opgezocht worden. De gemaakte fout, doordat we de
enthalpie van zuiver water nemen in plaats van die van zeewater, is erg klein..

h,, hg, h en hb kunnen ook berekend worden met:

h = c .t hierin is: c = soortelijke warmte = 4,19 k~1kg.O~

t = temperatuur in '
C

22-6 Omgekeerde osmose

Als een sterke en een zwakke oplossing van zout in water gescheiden worden door een
half-doorlatende wand ( semi-permeabele wand), dan trekt de sterke oplossing het water
door de wand heen en kan daarbij een hoge druk opwekken: de osmotische druk. Het ver-
schijnsel zelf heet osmose en komt onder andere voor in de wortels van planten en in het
darmkanaal.
Door de druk op het zoute water nog hoger te maken stroomt het water terug door de
wand. Het zout kan niet door de wand en blijft achter, waardoor de resterende zoute
vloeistof nog zouter wordt. Hierdoor stijgt de osmotische druk en is er steeds meer
druk nodig om het water door de wand te persen. Door een deel van de zouter geworden
vloeistof te spuien en nieuw zoutwater toe te voeren blijft het zoutgehalte gelijk en
de druk op een redelijke waarde.

middel fijn filter

NaCl

^
alf-doorlatend

membraan

veerbelaste

--. Y
- chemicalien
spuiklep

b
brijn

fig. 1 15 Principe omgekeerde-osmose-insta1latie

In fig. 1 1 5 wordt de half-doorlatende wand voorafgegaan door een grof, een middel
en een fijn filter om verstopping door vuil te voorkomen. Met chemicaliën worden algen
en ketelsteen uit de installatie verwijderd.
Al is de vereiste druk hoog, in vergelijking met een verdamper is de benodigde
energie, om 1 kg zuiver water via omgekeerde osmose te bereiden uit zeewater, bijzonder
laag. Bij langdurige stilstand kan de kwaliteit van de half-doorlatende wanden sterk
teruglopen door de reeds genoemde algengroei.
Voor gebruik in sloepen en vlotten zijn er kleine, handbediende apparaten. Met een
plunjerpomp wordt het water handmatig door de half-doorlatende wand geperst. De automa-
tische spuiklep opent zodra de druk wat oploopt. Daarna wordt permanent zoveel water
door de spuiklep afgevoerd dat de druk niet verder stijgt.
Voorbeelden

Gegeven: Een vacuümverdamper werkt op warmte uit motorkoelwater. De verdampercon-

densor wordt gekoeld door zeewater, dat daarna voor een deel dienst doet
als verdampervoedingwater. Driekwart van het voedingwater wordt als
brijn gespuid.
prcduktie gedestilleerd water a = 4000 kg/etmaal
verdamperdruk p, = 0,l bar
temperatuur zoetkoelwater voor verdamper tkw, = 80 'C
temperatuur zoetkoelwater na verdamper tkw2 = 70 *C
temperatuur zeewater voor condensor tml = 8 'C
temperatuur zeewater na condensor tzw2 = I0 OC
temperatuur condensaat tand = 15 OC
Alle enthalpieën te ontlenen aan de stoomtabel.
Gevraagd: a) Bepaal de massastroom verdampervoedingwater en brijn.
b) Bepaal de massastroom zoet- en zoutkoelwater door de verdamper.
c) Bepaal de door het koelwater geleverde warmte voor het produceren
van 1 kg proäuktwater.

Op1ossing: a) Op 4 kg voedingwater 3 kg spuien levert 1 kg proäuktwater op.

x = 3 .a = 3 x 0,0463 = 0,139 kg/s te spuien brijn

= x + a = 4 x 0,0463 = 0,185 kg/s te voeden water

b) warmtebalans verdamper: warmte erin = warmte eruit

thkw = 3,3 kg/s massastroom zoetkoelwater

warmtebalans condensor:

a - 'damp - a 'wnd = ^ZW - (interpoleren)

r t l = 10,8 kg/s massastroom zeewater

c) per sekonde uit zoetkoelwater : 138 kJ
per sekonde geproduceerd : 0,0463 kg
per kg produktwater gebruikte energie : 138/0,0463 = 2990 k~/kg
(hierbij komt nog de benodigde energie voor de pompen)
2

Gegeven: Met een omgekeerde-osmoseapmraat wordt handmatig drinkwater gemaakt uit

zeewater. De bedrijfsdmk wordt ingesteld met het spuiventiel.
slagvolume voedingpomp VS = 5 cm3
volumetrisch rendement q,, =0195
instelling spuiventiel pswi = 80 bar
soortelijke massa zeewater pz = 1025 kg/m3
soortelijke massa gespuide brijn pb = 1051 kg/m3

Gebruik tabel I

Gèvraagd: a) Hoeveel slagen moet de handpmp maken voor de produktie van l kg

water?
b) Bereken de geleverde energie aan de pomp voor het produceren van
1 kg water.

@l ossinq: a) zoutgehaltes: pz = 1025 Z* = 01035

+
p b = 1051 Zb = 01070
+
zoutvergelijking: ( a + x) 01035 = x . 01070

Vw = q, .N. VS 1195 . I O - ~= 0195 . N . 5 . 1o6

N = 411 + men moet 411 slagen maken om 1 kg water te ontzouten

b) pomparbeid per slag Ws = p . VS

pomparbeid voor
1 kg water: w = N . ws = N p . . VS = 411 X 80.10~x 5.10-~

(NB: l6#4 < < 2990 kJ/kg)

23-1 Vragen en vraagstukken - Verdampers

Waarom is het meestal economisch verantwoord om een drinkwaterbereider te instal-

leren op een zeeschip?
Waarom levert een goed werkende verdamper zuiver gedestilleerd water?
Waarvoor dient bij een verdamper de stoomzeef?
Hoe wordt gedestilleerd water voor gebruik als drinkwater op smaak gebracht?
Men zegt wel dat een vacuümverdamper, die werkt op warmte uit het motorkoelwaterl
voor niets werkt ( = zonder kosten). Klopt dat?
Waarom moet een verdamper regelmatig gespuid worden?
Hoe kun je met motorkoelwater van 60' zeewater laten koken?
Waardoor ontstaat ketelsteen?
Wanneer ontstaat er in een verdamper zoutaanslag?
Waarom moet de verdampercondensaatpomp altijd lager opgesteld zijn dan de verdam-
percondensor?
Beschrijf de werking van een vacuümverdamper.
Welke drie funkties heeft de salinometer van een verdamper?
Waarop berust de werking van een salinometer?
 Waaraan kun je tijdens M i j £ zien of een verdamper voldoende water maakt?
Waarvoor dient bij een verdamper de automatische voedingklep?
Hoe kan de ketelsteen van verdamperpijpen verwijderd worden?
Beschrijf hoe jezelf en het milieu er ongeschonden van afkomenl als de zure chemi-
caliën uit de verdamper overboord moeten.
Beschrijf hoe je een luchtlek in een verdamper opspoort.
Teken schematisch een vacuümverdamper.
Als het zeewater in een verdamper condenseert bij 40 OC en de clruk is 0109 barl
zit er dan lucht in de verdamper?
Een verdamper krijgt zeewater toegevoerd met een zoutgehalte Zz = O1030. ûe ver-
damper levert per uur 250 kg condensaat. Men wil het zoutgehalte van de brijn op
01045houden. Hoeveel kg brijn moet men per uur spuien en hoeveel kg verdampervoe-
dingwater moet men per uur toevoeren?
Een verdamper krijgt per sekonde Ol36 kg zeewater toegevoerd met een soortelijke
massa pz = l032 kg/m3. De opbrengst van de verdamper is O,12 kg/s. Breken de
dichtheid en de massastroom van de te spuien brijn; gebruik tabel I.
Een verdamper krijgt per sekonde Ol5 kg zeewater toegevoerd. pz = 1024!5 kg/m3. De
soortelijke massa van de brijn blijft door voortdurend spuien konstant,
pb = 105019kg/m3.
Gevraagd: De massastroom te spuien brijn en de opbrengst van de verdamper.
Van een veräamper is het volgende gege"=:
opbrengst condensaat a = Ol06 kg/s
enthalpie van de damp hd = 2500 kJ/kg
enthalpie van de brijn hb = 160 kJ/kg
enthalpie van het toevoerkoelwater = 335 kJ/kg
enthalpie van het afvoerkoelwater
enthalpie van het zeevoedingwater
?hz
= 290 kJ/kg
= 80kJ/kg
per kg condensaat wordt 2 kg brijn gespuid
Gevraagd: Bereken de massastroom zoetkoelwater door de verdamper.
Van een verdamper is het volgende gegeven:
temperaturen koelwater t1
temperatuur zeewater tz
verdampingstemperatuur = temperatuur brijn td
massastroom motorkoelwater 'kw
per kg condensaat wordt 2/51kg brijn gespuid
Gevraagd: Bereken de opbrengst van de verdamper.
Van een verdamper is het volgende gegeven:
soortelijke massa zeewater z
soortelijke massa brijn Pb
temperatuur zeewater bij intrede verdamper tz
soortelijke warmte zout- en zoetwater c
temperatuur brijn = verdampingstemperatuur tb
temperatuurdaling motorkoelwater t1
opbrengst a
&l,-dLA
23-2 Vragen - Omgekeerde osmose

27. Wat verstaat men onder omgekeerde osmose?

28. Is omgekeerde osmose toe te passen bij de zuivering van rioolwater? Waarom
welIniet?
29. mgekeerde-osmoseappraten zijn een stuk duurder dan verdampersl maar ze gebruiken
slechts een fraktie vap de energie! die een verdamper nodig heeft om water te ma-
ken. Is dat een reden om ze op een schip te zetten?
30. Schets het principeschema van een omgekeerde-osmoseapparaat.
31. Waarvoor dienen de filters in een omgekeerde-osmoseappraat?
32. Een omgekeerde-osmoseappraat voor continue produktie werkt met een centrifugaal-
pomp als voedingpomp.
manometrische opvoerdruk vodingpomp pmn = 68 bar
pomprendement '"WP = 0160
rendement elektromotor "421 = 0190
soortelijke massa voedingwater PW = 1028#3 kg/m3
soortelijke massa brijn Pb = 105019 kg/m3
opbrengst proäuktwater = 6000 kgletmaal
Gevraagd: a) De massastroom voedingwater en brijn.
b) Het opgenomen elektrisch vermogen van de pompmotor.
c) De gebruikte energie per kg prduktwater.
33. Door welke oorzaken kan de opbrengst van een omgekeerde-osmoseapwaat teruglop?
34. Welke voorzorg kun je tijdens stilstand toepassen om te voorkomen dat de opbrenst
van een omgekeerde-omoseappraat ongemerkt terugloopt?
Bij de verdampers van fig. 108 en 109 worden wamtewisselaars gebruikt om de warmte uit
het motorkoelwater over te brengen op het verdampende zeewater en van de condenserende
damp op het zeekoelwater. warmtewisselaars zijn werktuigen waarin warmte van de ene
stof op de andere wordt overgedragen. Andere voorbeelden hiervan zijn: smeeroliekoeler,
zoetwaterkoeler, verstuiverkoelwaterkoeler, vriescondensor, stoomcondensor, brijnkoel-
bak, brandstofvoorwanner, voedingwatervoorwarmer, boiler, stoomketel, radiator van een
auto of centrale verwarming enz. De warmteoverdracht kan plaatsvinden via een metalen
scheidingswand (pijp of plaat) en door direkte aanraking. Dit laatste komt aan boord
alleen voor in de mengvoorwarmer op een stoomschip en op zeer oude stoomsleepkoten in
de injectie- of mengcondensor. A a n de wal worden koeltorens gebruikt om door direkte
aanraking met lucht warm koelwater af te koelen.

fig. 116 Pijpen-warmtewisselaar

koeler voorwarmer

fig. 1 17 Symbool voor koeler en voor voornamer

De oudste en bekendste warmtewisselaar is de koeler of voorwarmer met een bundel pij-
pen. In verband met de vervuiling stroomt het zeekoelwater hierbij dÓÓr de pijpenl
zodat deze met een rager schoongemaakt kunnen worden. De te koelen vloeistof stroomt Òm
de pijpen. ûm en om geplaatste tussenschotten steunen de pijpen en dwingen de vloeistof
om min of meer zigzaggend tussen de pijpen door te stromenI om z6 een betere warmteo-
veràracht te krijgen. In elke toe- en afvoerflens zit een thermometeraansluiting om de
werking te kunnen kontroleren. Door de aanwezigheid van zeewater en bronzen onderdelen
teren de gietijzeren of zacht-stalen deksels snel in (corrosie). Ter bescherming worden
ze inwendig van rubberverf of een plasticlaag voorzien en hvendien worden zinken (op-
0fferings)anoden aangebracht.

1
scl~uivendepijpplaat

f i g . 1 18 A f d i c h t i n g met schuivende fig.

pi jppl aa t

Bij het in bedrijf stellen worden de pijpen gekoeld en het huis nietl zodat er een ver-
schil in uitzetting optreedt. De pijpen zijn aan weerskanten in een pijpplaat vastge-
zet. Dit gebeurt door ze in de gaten te steken en met een pijpenroller stevig in het
materiaal van de pijpplaat vast te drukken. E& van de pijpplaten kan daarom in het
huis wat heen en weer schuiven. Twee rubber pezen zorgen voor de afdichting. De ring
tussen deze twee pezen heeft een kontrolegaatje om lekkage van &n der pezen direkt te
kunnen opmerken. Indien geen rechte pijpen nodig zijnl omdat er geen vervuiling van de
binnenzijde verwacht hoeft te wordenl past men vaak gebogen pijpen toe (haarspeldpij-
pen). De schuivende pijpplaat kan dan vervallen en de pijpen kunnen vrij uitzetten. Dit
wordt veel bij voedingwatervoorwarmers in stoominstallaties toegepast.
De tussenschotten zijn ZÓ gemaaktl dat aan de afgesloten zijde toch een klein gat
(luchtgatl loggat) open blijft. Bij het opvullen kan de lucht door deze gaten ontwijken
en bij het aftappen (de aftapproppen zijn niet getekend) kan de warmtewisselaar leeglo-
pen. Dit is vooral bij reparatie van belang. Soms wordt dit model warmtewisselaar ge-
bruikt als zware-olievoorwarmer. Als daarbij de brar~dstof Òm de pijpen stroomtl kan
daar moeilijk te vemijderen aanslag op terechtkomen. De keerschotten worden dan wel
als schrapers uitgevoerd. De stangl waar deze op bevestigd zijnl kan men van buitenaf
heen en weer bewegenl ver genoeg om de hele lengte van de pijpen schoon te krijgen (zie
fig. 120). Het losgemaakte vuil wordt met de brandstofstroom meegenomen en komt in een
filter terecht. Om een goede stroming in de voorwarmer te behouden moet na het schoon-
maken de stang met schrapers in de beginstand teruggebracht worden.
 tussenschot

fig. 120 Keerschotten als schrapers

24-4 Platenwanntewisselaars

platensteun
7

fig. 121 Platenwanntewisselaar

Voor een bepaalde warmteoverdracht neemt een pijpenwarmtewisselaar al gauw een grote
ruimte in. Daarbij komt nog de ruimte, die vrijgehouden moet worden om bij reparatie en
onderhoud de bundel pijpen uit het huis te kunnen trekken. Door geen pijpen maar platen
te nemen als scheidingswand kan het vereiste "verwarmd oppervlak" in een veel kleinere
ruimte opgeborgen worden.
Bij een platenwarmtewisselaar worden de platen afgewisseld door pakkingen. Behalve
afdichten geleiden de pakkingen de twee vloeistoffen zÓ, dat zij om en om tussen de
platen door stromen. Alle platen hebben op elke hoek een rond gat. Als een stapel pla-
ten op elkaar ligt, vormen deze gaten vier kanalen. De ruimte tussen de platen staat
steeds in verbinding met twee van de vier gaten.
f i g . 122 Linkse en r e c h t s e pakking f i g . 123 Opvolgende platen m e t r e c h t s e
en l i n k s e pakking

f i g . 124 Pakket p l a t e n met pakkingen f i g . 125 Stroming tussen platen

Door de pakkingen om en om te leggen wordt bereikt dat de vloeistoffen om en om tussen

de platen door stromen. Dit is in fig. 125 te zien bij tegenstroom, dat wil zeggen dat
de twee vloeistoffen tegen elkaar in stromen. Door van 6th vloeistof de toe- en afvoer
te verwisselen wordt dit veranderd in meestroom. Om te voorkomen, dat de pakkingen door
de druk van de vloeistof tussen de platen uitgeblazen worden, hebben alle platen een
rondlopende groef, die precies de vorm van de pakking heeft. De pakking zakt voor min-
stens de helft in de groef, zodat deze niet gemakkelijk van zijn plaats gedrukt wordt.
Voor sommige toepassingen worden de pakkingen bovendien nog aan de platen vastgelijmd
(onder andere de "pasteur" in een zuivelfabriek).
De vele ribbels op de platen vergroten het oppervlak, verbeteren de warmteover-
dracht, maken de platen stijver en voorkómen, dat de doortochten afgeknepen worden als
de platen door de druk van één der vloeistoffen tegen elkaar gedrukt worden. Aan de
einden worden de platen opgesloten door twee zware frontplaten, die door zes of meer
lange trekbouten bijeen gehouden worden. Alle platen en frontplaten kunnen bij repara-
tie of onderhoud over twee stangen aan de kant geschoven worden, zodat men niet het
hele pakket hoeft te tillen of dat het uit elkaar valt. Ze kunnen stuk voor stuk van de
bundel weggeschoven en bekeken of schoongemaakt worden.
NB: Bij voorgaande beschrijvingen van warmtewisselaars is steeds gesproken over twee
vloeistoffen. Warmtewisselaars worden echter ook gebruikt bij de warmteoverdracht
van gassen op vloeistoffen, vloeistoffen op gassen en gassen op gassen. Voorbeel-
den hiervan zijn: oververhitter in een ketel, radiateur van een auto, snelverdam-
per of pijpenverdamper van een koelinstallatie en vriescondensor, maar ook verdam-
perbundel en verdampercondensor.

24-5 Warmteoverdracht

De warmtestroom, die door een warmtewisselaar van de ene stof op de andere wordt over-
gedragen, wordt als volgt berekend:

O = k . A (k, - t;,)_ hierin is: O = warmtestroom in W

A = verwarmd oppervlak in m2
q = b =
- k (t, - t^)_ (t, - t ; , )= gemiddeld temperatuurverschil
A
tussen de twee stoffen in OC of K
k = wamtedoorgangscoeffici'nt in w/m2.K
q = warmtedoorstroomdichtheid in w/m2

Meestal is de af of toe te voeren warmtestroom bekend en moet het vereiste oppervlak

van de warmtewisselaar berekend worden, afhankelijk van het temperatuurverschil en van
de warmtedoorgangscoeffici'nt k, die per soort warmtwisselaar sterk uiteen loopt. Om
twee verschillende warmtewisselaars voor een gegeven toepassing te vergelijken kan men
de warmtedoorgangscoeffici'nt k vergelijken of van beide de warmtestroomdichtheid uit-
rekenen. Voor de temperatuurverschillen zijn 'C en K gelijkwaardig.

Onder de warmtedoorgangscoeffici'nt verstaat men de warmtestroomdichtheid per 'C of K

temperatuurverschil in een warmtewisselaar. De dikte van de scheidingswand en de mate
waarin deze de warmte geleidt spelen hierin een bescheiden rol. Doorslaggevend zijn de
stilstaande lagen gas of vloeistof, die nu eenmaal aan elk oppervlak kleven en de warm-
teweerstand van deze lagen. Door de stoffen een hogere snelheid te geven kan de dikte
van de grenslagen aanmerkelijk verkleind worden, waardoor de warmte beter doorgelaten
wordt. Als er door de hogere snelheid turbulentie langs het scheidingsoppervlak plaats-
vindt wordt de warmteweerstand nog kleiner. Hiervoor dienen ook de ribbels in de platen
van een platenwarmtewisselaar. In onderstaand overzicht staat een aantal waarden van de
k-faktor vermeld voor verschillende toepassingen en uitvoeringen van warmtewisselaars.

TABEL I1

platen

stoomcondensor 3500 w/m2.K

vriescondensor 2500
smeeroliekoeler 2000
koelwaterkoeler 4000
ketelpijpen
autoradiator
gladpijpvriesverdamper(vrije convectie)
vinnenpijpvriesverdamper (gedwongen convectie)
brijnkoeler
 De waarden in de tabel zijn ruwe gemiddelden, die van soort tot soort warmtewisse-
laar sterk kunnen verschillen en erg afhankelijk zijn van de aard van de stoffen en hun
snelheid langs de scheidingswanden. De bovenste vier waarden gelden voor vrij hoge
snelheden van de stoffen.

24-7 Het gemiddeld temperatuurverschil

Warmte stroomt alleen van warm naar koud en

nooit terug. Bij een groot temperatuurverschil
tussen de warme en de koude stof is de afkoe-
ling van de warme en het opwarmen van de koude
stof sterker dan bij een klein temperatuurver-
schil. Vooral bij meestroom is dat goed te
merken. In fig. 126 komt olie met 80 'C binnen
en zeewater met 10 'C: temperatuurverschil
70'C. Bij uittrede is de olie 50 'C en het
zeewater 20 'C: temperatuurverschil 30 "C. Als
je nu voor het gemiddeld temperatuurverschil
het rekenkundig gemiddelde neemt tussen

(tl- t2)maxvan 70 "C en (t1- van 30 "C

kom je op (t1- = 50 "C.

fig. 1 26 Temperat uurverloop bi j
In de fig. 126 is gemakkelijk te zien, dat in meestroom
werkelijkheid het gemiddelde temperatuurver-
schil kleiner is dan het berekende.

fig. 127 Temperatuurverloop fig. 128 Temperat uurverl oop

bi j tegenstroom in een condensor

Bij tegenstroom komt het voor dat de temperaturen verlopen volgens rechte lijnen,
namelijk als de beide vloeistoffen even veel in temperatuur dalen en stijgen. In
fig. 127 treedt de olie binnen met 80 'C en treedt het zeewater uit met een temperatuur
van 20 'C. Aan deze zijde van de warmtewisselaar is het temperatuurverschil 80 - 20 =
60 "C. De olie verlaat de koeler met 50 'C en het water treedt binnen met 10'C, zodat
aan die zijde van de koeler het temperatuurverschil 50 - 10 = 40 "C is. Het rekenkundig
gemiddelde (halve som) van 40 en 60 is nu ook 50 "C, maar de gemaakte fout is minder
groot dan bij meestroom.
 Bij pijpenkoelers is vaak sprake van kruisstroom. Dat houdt het midden tussen bo-
vengenoemde twee. In het geval van condenserende stoom of damp is de condensatietempe-
ratuur overal gelijk, zodat daarvoor een rechte lijn getekend moet worden. Het koelwa-
ter warmt wel volgens een kromme lijn op. Ook hier levert het rekenkundig gemiddelde
een fout op.

24-8 De warmtebalans

Voor alle warmtewisselaars geldt:

warmte erin = warmte eruit

anders gezegd:
warmte uit stof 1 = warmte uit stof 2

hierin is: Al = massastroom van stof 1 in kg/s

h,, = enthalpie stof 1 bij intrede in kJ/kg
hl-, = enthalpie stof 1 bij uittrede in k~/kg
rtip = massastroom van stof 2 in kg/s
$, = enthalpie stof 2 bij intrede in k~/kg
= enthalpie stof 2 bij uittrede in kJ/kg

Als het over vloeistoffen of gassen gaat die niet in de warmtewisselaar condenseren of
verdampen kan voor elke toestand de enthalpie berekend worden met:

h=c.t hierin is: c = soortelijke warmte in k~/kg.K

t = temperatuur in 'C

NB: Als bij een berekening van een warmtewisselaar de massastroom koelwater bijvoor-
beeld te klein aangenomen is, komt het voor dat de warmtebalans een uittreekoelwa-
tertemperatuur oplevert, die hoger is dan de temperatuur van de af te koelen stof.
Een kloppende warmtebalans geeft dus nog géén garantie, dat de warmtewisselaar ook
met die gegevens kan werken.

Voorbeelden

Gegeven: In een warmtewisselaar wordt smeerolie gekoeld met zeewater.

massastroom olie rtlo =2,5kg/s
temperatuur olie voor koeler tol = 68 ' C
temperatuur olie na koeler tO2 = 52 OC
soortelijke warmte olie = 2,673 kJ/kg.~
temperatuur koelwater voor koeler t , = 15 'C
temperatuur koelwater na koeler t, = 20 ' C
soortelijke warmte water cw = 4,19 kJ/kg.~
Gevraagd: a) Bereken de afgevoerde warmtestroom uit de olie.
b) Bereken de massastroom koelwater.
c) Teken het temperatuurverloop (in rechte lijn) voor meestroom en
tegenstroom.
Op1ossing: a) Q = ho co (to,- t,,)= 2,5 x 2,65 . lo3 . (68 - 52) = 106 k~
b) Q = Q c, (tw2 - t,,)

106 . lo3 = Q . 4,19 . lo3 . (20 - 15) rtl = 5,06 kg/s

meestroom tegenstroom

f i g . 129

Gegeven: In een luchtverhitter wordt ventilatielucht met stoom verwarmd.

verwarmd oppervlak A =5m2
warmtedoorgangscoëffici'nt k = 150 w/m2.~
condensatietemperatuur stoom tand = 140 'C
luchttemperatuur bij intrede ,
.
t = 5 OC
luchttemperatuur bij uittrede tQ2 = 20 OC
soortelijke warmte lucht eQ = 1,O k ~ / k g . ~

Gevraagd: a) Teken het temperatuurverloop en bepaal de rekenkundig gemiddelde

temperatuur.
b) Bepaal de overgedragen warmtestroom.
c) Bepaal de massastroom lucht.

Op1ossing: a

f i g . 130

Gegeven: In een warmtewisselaar wordt verdampervoedingwater in tegenstroom voor-

gewarmd door de brijn die gespuid wordt.
 massastroom voedingwater rtl, = 2 kg/s
massastroom brijn dlb = 1,5 kg/s
soortelijke warmte van beide C = 4/19 k ~ / k g . ~
temperatuur voedingwater intree tw1 = 10 'C
temperatuur brijn intree tbl = 46 'C
temperatuur brijn uittree tb2 = 26 'C
warmtedoorgangscoeffici'nt k = 2500 w/m2.~
binnendiameter pijp di =20mm
buitendiameter pijp d(, =22mm
werkzame lengte pijp l =1,03m

Gevraagd: a) Bereken de temperatuur van het voedingwater bij uittrede van de

warmtewisselaar.
b) Teken het temperatuurverloop van beide vloeistoffen en bepaal het
(rekenkundig) gemiddelde temperatuurverschil.
c) Bereken het benodigde verwarmd oppervlak.
d) Bepaal het vereiste aantal pijpen.
e) Kan deze warmtewisselaar op deze plaats in meestroom goed werken?

Op1ossing: a) warmte uit brijn = warmte in voedingwater

dlb¥ cb (tbl- tb2) = dlw
¥ cw (tw2 - t",,,
11
1,5x4,19. lo3. (46-26)= 2 ~ 4 ~ 1 lo3.
9 . (t-10)
1,5 (46 - 26) = 2 (tw2 - 10) t^ = 25 'C
b) (tb- &t links = 46 - 25 = 21 'C
(tb- t )
g a
rechts = 26 - 10 = 16 'C

rek. gem. =
21 + 16 - -
37 = 18,5 'C
2 - 2
25' 26
c) Uit de warmtebalans volgt:
0 = dlb. C,,. Atb = 1,5 x 4,19 . lo3 x 20 = 10
= 126 kW
Uit de warmteoverdracht volgt: fig. 131
0 = k . A (t1- t2Igm
126. 1 0 ~ = 2 5 0 O . A .18,5 A=2,72m2

d) gemiddelde pijpdiameter dga = 21 mm

oppervlak van 1 pijp: Api
jp = TI . dgm . l
. . = n . 0,021 x 1/03 = 0,068 '
APIJP m
aantal pijpen: z = A / A =~ 2,72/0,068
~ ~ ~ = 40
De koeler moet 40 pijpen bevatten.

e) Bij meestroom zouden de eindtemperaturen veel te dicht bij elkaar

liggen, zodat de koeler zijn doel niet bereikt.

25-1 Vragen - Warmtewisselaars

1. Waarvoor worden warmtewisselaars gebruikt?

2. In welke twee vormen komen warmtewisselaars aan boord voornamelijk voor?
3. Waarom wordt bij een zoetkoelwaterkoeler het zeewater door de pijpen geleid en
niet er omheen?
Waarvoor dienen de keerschotten bij veel koelers?
Waarvoor dienen de zinkstukken in waterdeksels van koelers?
Waarom hebben de keerschotten in koelers lucht- en loggaten?
Hoe wordt bij een pijpenwarmtewisselaar met rechte pijpen het verschil in uitzet-
ting tussen pijpen en huis opgevangen?
Waarvoor dient bij een pijpenkoeler met schuivende pijpplaat het gaatje in de tus-
senring bij de twee rubber pezen?
Hoe kan bij een voorwarmer voor zware brandstof tijdens bedrijf aanslag van de
pijpen verwijderd worden?
Teken een pijpenwarmtewisselaar.
Welke twee funkties hebben de pakkingen bij een platenwarmtewisselaar?
Hoe wordt voorkomen dat bij een platenwarmtewisselaar de pakkingen tussen de pla-
ten uitgeblazen worden?
Waarvoor dienen de ribbels op de platen van een platenwarmtewisselaar?
Wat geeft over het algemeen een betere warmteoverdracht: meestroom of tegenstroom?
Verklaar je antwoord.
Teken een zijaanzicht van een platenwarmtewisselaar en geef de manier van aanslui-
ten aan.
Van een koeler is gegeven:
gemiddeld temperatuurverschil ti - t. = 28 'C
werkzaam oppervlak A = 20m 2
warmtedoorgangscoeffici'nt k = 1200 w/m2.~
Gevraagd: De warmtestroom (j door de koeler.
Een koeler heeft een warmtedoorgangscoëffici'nt k = 1000 w/m2.~.Deze moet het
zoetkoelwater van een motor koelen bij een gemiddeld temperatuurverschil van
35'C. De af te voeren warmtestroom uit het motorkoelwater bedraagt 500 kW.
Gevraagd: Het benodigde koeloppervlak A.
In een brandstofvoorwarmer wordt zware brandstof van 50 'C tot 70 ' C voorgewarmd
door motorkoelwater van 80 ¡C, dat in de voorwarmer afkoelt tot 60'C.
Gevraagd: a) Teken het temperatuurverloop in een grafiek.
b) Moet men hier meestroom of tegenstroom toepassen?
c) Geef een benaderde waarde voor het gemiddeld temperatuurverschil.
In een smeeroliekoeler wordt 12 kg/s smeerolie van 60 ' C tot 38 OC afgekoeld door
zeewater van 15 'C, dat 5 OC in temperatuur stijgt. De soortelijke warmte van de
olie is 2,4 kJ/kg.K en die van zeewater bedraagt 4,3 kJ/kg.K
Gevraagd: De massastroom zeewater.
Een klimatbeheersingsinstallatie heeft voor een deel van een schip een koelcapa-
citeit van 24 kW ter beschikking. In een warmtewisselaar (verdamper) onttrekt het
verdampende koelmiddel warmte aan de lucht.
verdampingstemperatuur koelmiddel 'verd = -!j O c
luchttemperatuur bij intrede tgl = 20 OC
luchttemperatuur bij uittrede tã2 = 15 ' C
wamteoverdrachtscoeffici'nt k = 15 w/~'.K
Gevraagd: a) De massastroom lucht.
b) Het afkoelend oppervlak van de warmtewisselaar, berekend met het
rekenkundig gemiddeld temperatuurverschil.
c) Het temperatuurverloop (tekenen).
 HOOFDSTUK V - PERSLUCHT

26-1 Pneumatiek of aandrijving door lucht

Het gebruik van perslucht is aan boord van schepen begonnen als een middel om motoren
te starten (30 bar) en, maar dat is al lang weer afgeschaft, om brandstof in de cilinder
te verstuiven (65 à 80 bar). De fluit ging over van stoom op lucht (10 à 15 bar) evenals
de ijsblaas op de inlaatkasten. De werklucht (6 à 10 bar) deed zijn intrede, al werd
deze jaren lang alleen gebruikt om dingen schoon te blazen.
In de jaren vijftig verschenen er pneumatisch aangedreven gereedschapswerktuigen
aan boord zoals handboormachines, bikhamers, roterende borstels en takels. Een volgende
toepassing van lucht was de meet- en regeltechniek, met luchtdrukken tussen 0,2 en 1,O
bar. Aan de meet- en regeltechniek wordt in dit boek geen aandacht besteed. De "echte"
pneumatiek (6 à 10 bar) vond aan boord als eerste zijn toepassing bij de afstandsbedie-
ning van de hoofdmotor, van de keerkoppeling bij kleinere schepen, de verstelbare
schroef en op afstand bedienbare afsluiters.
Lucht heeft boven elektriciteit als grote voordelen dat een klein lek geen kort-
sluiting of aardsluiting veroorzaakt en dat aanraking geen levensgevaar kan opleveren.
Ten opzichte van de hydrauliek, aandrijving door olie, heeft lucht de voordelen dat het
altijd onbeperkt voorradig is, gratis is en bij lekkage geen verontreiniging geeft of
gevaar voor uitglijden.
Een nadeel van aandrijving door lucht is dat het energieverbruik voor een bepaald
doel hoger is dan bij gebruik van olie of elektriciteit.

26-2 Luchtcompressoren

Voor het verstuiven van de brandstof met lucht van 65 à 80 bar overdruk waren de vroege-
re scheepsdieselmotoren voorzien van een door de krukas aangedreven drietraps luchtcom-
pressor. Die zijn na de tweede wereldoorlog niet meer gebouwd. Aan boord zijn minstens
twee aanzetluchtcompressoren, zonder uitzondering tweetraps zuigercompressoren. De
overdruk van de aanzetlucht varieert per type hoofdmotor van 20 tot 40 bar, meestal 30.
Werkluchtcompressoren worden tegenwoordig vaak als roterende pomp uitgevoerd,
evenals de "regellucht"compressoren. Deze laatste leveren niet de regellucht, maar de
bedieningslucht voor de afstandsbediening van dieselmotoren, lieren, waterdichte deuren
enz. De regellucht voor pneumatische regelaars wordt toegevoerd bij een overdruk van
1,5 bar en wordt meestal betrokken uit een systeem met hogere luchtdruk. Een reduceer-
ventiel brengt daarbij de druk omlaag. Een fluitluchtcompressor (15 bar) is nooit aan-
wezig; de fluitlucht wordt altijd betrokken uit het aanzetluchtsysteem.

26-3 Tweetraps aanzetluchtcompressor

Als lucht in één keer tot een absolute druk van 31 bar samengeperst wordt, loopt de
temperatuur op tot 350 à 400 'C. Hierdoor verkoolt de smeerolie, kunnen de zuigerveren
vastbakken en bestaat de kans, dat kleine druppeltjes smeerolie in de cilinder ontbran-
den. Bij een dergelijke hoge persdruk blijft er zoveel lucht in de schadelijke ruimte
achter, dat het volumetrisch rendement laag is. De schadelijke ruimte is onvermijdelijk
 -
Bi! een
.y:-
einddruk-
-- - - - -
van 31 bar moet de tussendruk dan 5.6
- - - - - - - - -
- , bar bedraden.
~ - - ~ -
-

Qnn deze gelijke drukverhouding per trap te verkrijgen moet het slagvolume van de
h.d.-cilinder aanmerkelijk kleiner zijn dan dat van de l.d.- (lage-druk) cilinder. Dat
kan bereikt worden door op de krukkast van de compressor 661-1grote en één kleine cilin-
der met dito zuiger aan te brengen of 661-1hoge-druk cilinder en een aantal even grote
lage-druk cilinders. Het kan ook door de compressorzuiger(s) uit te voeren met een dik
en een dun deel (getrapte zuiger). Dit laatste kan op twee manieren. De tussen- en de
nakoeling van de lucht kunnen zowel met water als met omgevingslucht gebeuren. Diverse
fabrieken die luchtcompressoren bouwen leveren deze ook in een andere uitvoering als
vriescompressor.

26-4 Luchtgekoelde tweetraps luchtcompressor

In fig. 132 is een kleine, luchtgekoelde tweetrapsluchtcompressor afgebeeld. Een lucht-

gekoelde compressor levert bij vorst geen bevriezingsgevaar op en kan ook in dok altijd
gebruikt worden. Voor de smering is spatsmering voldoende. De zuiger en de cilinder
zijn "getrapt" uitgevoerd. Hierdoor zijn er twee ruimten, die bij het bewegen van de
zuiger groter en kleiner worden. De grote ruimte is de lage-druk, de kleine is de hoge-
druk cilinder.
Bij de neergaande slag treedt in beide cilinders volumevergroting op, waardoor de
druk daalt. Via het zuigfilter en de zuigafsluiter komt de aangezogen lucht in de 1.d.-
cilinder. Bij de opgaande slag wordt de lucht samengeperst en via de persklep in de
lage-druk koeler gevoerd. Hier wordt de lucht gekoeld door de langsblazende lucht uit
het vliegwiel, dat tevens als ventilator dienst doet. De gekoelde lucht stroomt bij de
volgende neergaande slag via de h.d.-zuigklep in de h.d.-cilinder, om bij de daarop-
volgende opgaande slag samengeperst en uitgedreven te worden via de h.d.-persklep. In
de h.d.-koeler wordt de lucht nogmaals teruggekoeld.
In de waterafscheider wordt de lucht grotendeels ontdaan van condenswater en mee-
gevoerde smeerolie. De waterdamp, die altijd in de atmosferische lucht aanwezig is,
condenseert door het samenpersen en afkoelen grotendeels tot water. Dit gebeurt ook in
de cilinder en er komen dan ook waterdruppels tegen de cilinderwand. Gewone smeerolie
'pakt" dan niet meer op deze wand, en daarom moet er voor de cilindersmering, in dit
geval door spatolie uit de krukkast, speciale compressorolie worden gebruikt. Deze olie
heeft emulgerende eigenschappen. Vroeger was compoundolie het aangewezen middel, mine-
rale olie met 5 à 10 % plantaardige of dierlijke olie erdoor, maar tegenwoordig zijn
het minerale oliën, die door middel van dopes (toevoegingen) de gewenste eigenschappen
verkrijgen. Dit is onder andere te zien aan de vloeistof, die uit de afscheider en uit
de luchtvaten wordt afgetapt: het kleine beetje meegevoerde smeerolie mengt zich met de
veel grotere hoeveelheid condenswater tot een witte, melkachtige emulsie. Gewone olie
zou direkt komen bovendrijven.
Doordat de krukkast voor een deel gevuld is met smeerolie en de ronddraaiende kruk
door de olie slaat, wordt de cilinder ruimschoots gesmeerd door de rondspattende olie
en is er een schraapveer in de 1.d.-zuiger nodig om het teveel aan olie van de wand af
te schrapen. Wat op de wand blijft zitten smeert de 1.d.-cilinder, wordt langzaam maar
zeker met de luchtstroom door de gehele compressor meegenomen en smeert uiteindelijk
ook de h.d.-cilinder. Dit kost echter de nodige tijd en daarom moet, na reparatie, een
compressorzuiger goed in de olie gezet worden voor hij aangebracht wordt. Bij grote
compressoren is spatsmering onvoldoende om de lagers en de cilinders goed te smeren.
Voor de lagersmering is er dan een smeeroliepomp en voor de cilindersmering een cilin-
dersmeerapparaat, net zoals bij een dieselmotor.
 ventilator-
4
l ¥s'

sclioepen op
vliegwiel fundatie
1

.g. 132 Luchtgekoelde tweetraps l uchtcompressor

^ JTZtvaten

van andere
compressor

fig. 133 Luchtcompressor; schematisch

 De ontluchting van de krukkast laat de langs de zuiger lekkende lucht ontsnappen,
waardoor er in de krukkast geen druk opgebouwd kan worden. Omdat met deze lucht nogal
wat oliewalm meekomt, is de ontluchting vlak onder het zuigfilter aangebracht, zodat
deze walm niet in de machinekamer terechtkomt, maar meehelpt om de compressor te sme-
ren.
Om de aandrijfmotor gemakkelijk op toeren te laten komen wordt tijdens het aanzet-
ten de zuigafsluiter dicht gehouden. Na 6 t h omwenteling heerst er dan in beide cilin-
ders nagenoeg vacuxm, terwijl er anders door het samenpersen van de lucht veel hogere
persdrukken op zouden treden. Ook vóór het afzetten wordt de zuigafsluiter gesloten, om
de schakelaar minder of geen vonk te laten trekken.
Na de lage-druk en na de hoge-druk persklep is de compressor voorzien van een ma-
nometer en een ontlastklep. De laatste blaast af als de druk te hoog wordt. Na de water-
afscheider zitten in de persleiding een persafsluiter en een terugslagklep, zie 26-6.
De luchtgekoelde compressor van fig. 132 heeft een getrapte zuiger met het dunne
deel boven. Demontage van de cilinder gaat daardoor net zoals bij een bromfietsmotor,
alleen kost het bij montage veel meer moeite om de zuigerveren goed op hun plaats te
krijgen. De kleppen worden door dunne stalen veren op hun zittingen gedrukt (niet in
tekening) en zijn vervaardigd van hoogwaardig staal. De zuiger is van machinestaal,
soms van lichtmetaal, de cilindervoeringen zijn van taai, fijnkorrelig perlietisch
gietijzer, evenals de zuigerveren, alleen zijn deze laatste wat harder. Het zuigfilter
kan gevuld zijn met metaalspons (pannespons), maar ook komen filters voor met een pa-
pierelement. De eerste moeten van tijd tot tijd schoongemaakt worden; de tweede om de
zoveel tijd vervangen.
De luchtkoelers bestaan uit koperen pijp met opgesoldeerde of opgeschoven lamel-
len. Ook de cilinders zijn voorzien van koelribben (niet in tekening). Bij deze uitvoe-
ring van de zuiger moet het vliegwiel betrekkelijk groot zijn, omdat beide zuigerge-
deelten bij de opgaande slag persen en bij de neergaande slag niet.

26-5 Watergekoelde tweetraps luchtcompressor

De watergekoelde compressor van fig. 134, die vrij gangbaar is op grote zeeschepen,
heeft een getrapte zuiger met het dikke deel boven. Demontage is hierbij veel lastiger
dan bij de voorgaande, omdat eerst de zuiger verwijderd moet worden, voordat de cilin-
der er af kan. Het zuigertrekken gebeurt hierbij ongeveer zoals bij een wat grotere
dieselmotor, maar ook hier kost het veel moeite om de zuigerveren goed op hun plaats te
krijgen. Hoewel het lijkt, dat de kleppen in het cilinderhuis zitten, zijn er losse
klephuizen, die in hun geheel uitgenomen kunnen worden. Hierdoor kan men snel nieuwe
kleppen aanbrengen en tijdens bedrijf de gebruikte nazien.
De lage-druk cilinder staat hier niet in direkte verbinding met de krukkast, zodat
deze niet door spatolie gesmeerd wordt. Daarom wordt op de zuigleiding een nevelsmeer-
apparaat aangebracht, dat een klein beetje olie in de aangezogen lucht vernevelt.
De hoge-druk cilinder kan door spatsmering voldoende gesmeerd worden, maar doordat
de druk daar altijd vrij hoog is kan de olie er vrij slecht doordringen. Een olie-
schraapveer is dan ook meestal niet nodig en soms zorgt een cilindersmeerapparaat voor
extra smering.
De onderdeksels van de watergekoelde luchtkoelers doen hier tevens dienst als
vochtvangers. d en teveel aan olie in de lage-druk cilinder komt daardoor nooit in de
hoge-druk cilinder terecht, zodat het nevelsmeerapparaat niet te rijk gezet moet wor-
den.
fig. 134 Watergekoelde tweetraps luchtcompressor voor automatisch bede2jf

26-6 Automatisch beäri j£

Voor een automatisch bedrijf moet de luchtcompressor automatisch starten en stoppen. Op

de persleiding naar het luchtvat bevindt zich een drukschakelaar. Als de druk te laag
wordt schakelt deze de aanzetkast van de compressonnotor in en als de toegestane werk-
druk bereikt is weer uit. De zuigafsluiter en de aftapafsluiters van de beide luchtkoe-
Iers zijn vervangen door elektro-magnetisch bediende tweestandenventielen (magneetklep-
pen). Zodra de aandrijfmotor aangelopen is en zijn volle toerental heeft worden deze
drie ventielen bekrachtigd, waardoor de toevoer geopend en de aftappen gesloten worden.
Bij afschakelen van de compressor gaat dit in de omgekeerde volgorde.
In fig. 133 en 134 zijn enkele symbolen uit de besturingstechniek gebruikt. Het
filter, het nevelsmeertoestel en de terugslagklep spreken voor zichzelf. In fig. 135 is
naast het symbool voor 2/2 ventiel (ventiel met twee aansluitingen en twee standen)
schematisch aangegeven, hoe zo'n ding zou kunnen werken. Je moet je voorstellen dat de
veer het getekende plaatje in beeld houdt en bij bekrachtiging de elektromagneet het
andere plaatje "er voor schuift" zoals bij een diaprojektor of het ventiel van een
trompet. De magneetspoel werkt hierbij als "duwf'magneet.
Het symbool voor de veiligheidsklep of ontlastklep, zie fig. 136, stelt een regel-
ventiel voor, dat door de toevoerdruk gestuurd wordt en afblaast naar de buitenlucht.
Dit soort ventielen kan alle standen innemen, vanaf dicht via alle tussenstanden tot
vol open. Een schakelventiel zoals in fig. 135 kent slechts twee standen. Hierop wordt
nog nader ingegaan.

fig. 135 2/2 ventiel fig. 136 Veiligheidsklep

26-7 Veiligheidsvoorschriften

Over aanzetluchtcompressoren en toebehoren zegt het Schepenbesluit het volgende:

Er moeten twee aanzetluchtcompressoren aan boord zijn, die onafhankelijk van el-
kaar kunnen werken en die elk in ten hoogste 1 uur de luchtvaten vanaf geheel leeg
tot op de toegestane werkdruk kunnen oppompen.
Op vissersschepen mag één der compressoren aangedreven worden door de hoofdmotor.
De gezamenlijke inhoud der luchtvaten moet voldoende zijn om een direkt omkeerbare
hoofdmotor 12 keer beurtelings vooruit en achteruit te kunnen starten; een motor
met een keerkoppeling of een keerschroef (niet-direkt omkeerbare motor) hoeft
slechts 6 keer op de inhoud der vaten te kunnen starten.
Elk luchtvat moet van de volgende appendages voorzien zijn:
- 1 manometer met een rode streep bij de toegestane werkdruk, die de eerste
beproevingsdruk kan aanwijzen;
- 1 veiligheidsklep, die afgesteld moet zijn op 1,2 maal de toegestane werk-
druk;
- 1 watertap op de laagste plaats;
- elke leiding, die op het vat aangesloten is, moet direkt tegen het vat van
een afsluiter zijn voorzien;
- elk luchtvat moet, zo mogelijk, van mangaten enlof kijkgaten zijn voorzien.
Dit houdt verband met de hoogte van de eerste en latere beproevingsdrukken;
De veiligheidskleppen op de luchtcompressoren moeten zorgen dat de toegestane
werkdruk niet overschreden wordt.
In de persleiding van elke compressor moet een terugslagklep opgenomen zijn, die
voorkomt dat de vaten afblazen via de veiligheidsklep van één der luchtcompresso-
ren.
Aanzetluchtafsluiters moeten z6 zijn uitgevoerd, dat niet per ongeluk, bij het
open draaien van een afsluiter, het deksel mee losgedraaid kan worden.
Indien de brugbediening van de hoofdmotor op regelucht werkt, moeten de daarvoor
benodigde luchtcompressoren automatisch werken. De luchtverzorgingseenheid van
deze regellucht moet geheel dubbel uitgevoerd zijn.
De afstelling van de veiligheidsklep op het luchtvat op 1,2 maal de werkdruk houdt ver-
band met het feit, dat de machinekamertemperatuur niet konstant is. Bij een geringe
temperatuurverhoging loopt de druk in het vat al op. Zou elke keer dat dit gebeurt de
veiligheid afblazen, dan wordt deze snel lek. Bovendien betekent in geval van brand het
afblazen van het vat een extra toevoer van zuurstof. Daarom is de veiligheid op het vat
20 % hoger afgesteld en moet de veiligheid van de compressor voorkomen, dat het vat
"over de rooie" wordt gepompt.

26-8 Het arbeidsproces

Onder de drukverhoging per trap wordt verstaan:

zodat:

P? = "ld Pi P3 = "hd P2 = "hd . PI

P3 = n P, hieruit blijkt dat n = Dld uhd

Voor het ideale geval zijn Ii,. en lihdaan elkaar gelijk, zodat dan geldt:

n = nld2= n- 2 en "ld = "hd = 4n

Algemeen geldt voor meertrapscompressoren:

waarin: m = aantal trappen

n = drukverhouding,
hoofdletter pi
(~rieks)

Om beneden een eindtemperatuur van ± 200 'C te blijven, mag

.il niet groter worden dan
ongeveer 8, afhankelijk van de mate waarin compressorcilin&rs gekoeld worden. In
fig. 137 is het proces van een tweetraps luchtcompressor in een theoretisch opgezet in-
dicateurdiagram weergegeven. Hierin betekenen de cijfers:

1-2 aanzuigen van de 1.d.-cilinder

2-3 samenpersen in de 1.d.-cilinder
3-4 wegpersen uit de 1.d.-cilinder
4-1 expansie van de lucht in de schadelijke ruimte van de 1.d.-cilinder
5-6 aanzuigen van de h.d.-cilinder
6-7 samenpersen in de h.d.-cilinder
7-8 wegpersen uit de h.d.-cilinder
8-5 expansie van de lucht in de schadelijke ruimte van de h.d.-cilinder
 I lage-druk slagvolume

£ig. 137 Theoretisch indicateurdiagram tweetraps luchtcompressor

De afkoeling van de lucht in de tussenkoeler heeft tot gevolg dat het volume aangezogen
lucht door de h.d.-cilinder (5-6) een stuk kleiner is dan het volume weggeperste lucht
uit de 1.d.-cilinder (3-4).
De 1.d.-cilider zuigt niet over het hele slagvolume aan, maar slechts van 1 tot 2
(fig. 137). In werkelijkheid moet de zuiger ook nog een stukje weg afleggen, voordat de
zuigklep geopend is en aan het eind van de slag gaat de zuiger weer een eindje terug,
voordat de klep gesloten is. Ogenschijnlijk zou het volumetrisch rendement van een com-
pressor met schadelijke ruimte dus zijn:

maar in werkelijkheid is het nog iets lager. De werkelijke berekening van het volume-
trisch rendement wordt in deel 2 behandeld en blijft hier achterwege. Een meevaller is
dat de lucht, die in de schadelijke ruimte expandeert, de zuiger een beetje aandrijft,
zodat de lagere opbrengst ook minder vermogen kost.

26-9 Schotten- of vaancompressoren

Een veelgebruikte compressor voor werk- en bedieningslucht is de schottencompressor of

vaancompressor. De Engelse benaming hydro-vane compressor slaat op de smeer01ie, die
soms met de lucht door de compressor gaat. In andere uitvoeringen komt de schottenpomp
ook voor als vloeistofpomp en als vacuümpomp.
In het cilindrische pomphuis is een cilindrische rotor excentisch geplaatst. In de
rotor zit een aantal sleuven. In elke sleuf zit een schot, soms van gehard staal, soms
van kunststof. Als de rotor begint te draaien bewegen de schotten door de centrifugale
werking naar buiten tot ze de cilinderwand raken. Tijdens het draaien bewegen de schot-
ten, door de excentrische plaatsing, iedere omwenteling een keer naar binnen en een
keer naar buiten. Bij het naar binnen bewegen worden de kamertjes tussen de schotten
steeds kleiner, waardoor de lucht samengeperst wordt en via de perspoort wordt uitge-
dreven. Aan de andere kant worden de kamertjes steeds groter, waardoor lucht (en een
klein beetje smeerolie) aangezogen wordt. De werking komt wat het aanzuigen en persen
betreft geheel overeen met de vloeistofringpomp van 16-1.
 Op een plaats waar de hoog-
l
ste druk nog niet bereikt l
is, wordt in de cilinder olieafscheidend filter
gekoelde smeerolie toegela-
ten tussen de schotten. Be-
halve voor de smering dient
de olie bij deze compressor
als onmisbare hulp bij de
afdichting en voor het koe-
len van de lucht, dus het
afvoeren van de compressie-
warmte. Hierdoor worden er
aan de afdichting van de
schotten zelf in de cilinder
geen bijzonder hoge eisen
gesteld en is de weggeperste
lucht niet al te warm. Door-
dat de olie de schadelijke I
l
ruimte geheel opvult is het
volumetrisch rendement van fig. 138
de compressor hoog.
In een labyrint (letterlijk: doolhof) moet de uitgedreven lucht scherpe bochten
maken, waarbij de meeste meegenomen smeerolie afgescheiden wordt. Het laatste beetje
olie wordt voor het grootste deel uit de lucht gehaald in een filter van vilt of fijn
metaalgaas.
De hele olievoorraad staat onder druk en stroomt "vanzelf" naar de diverse smeer-
punten. Ook de ruimte midden in de rotor, tussen de schotten, wordt voorzien van smeer-
olie. De olie die in de cilinder wordt toegelaten stroomt door een filter en door de
oliekoeler, die rondom de aandrijfflens is opgesteld. De aandrijfflens is voorzien van
ventilatorschoepen die de koellucht leveren.
In de inlaatleiding, direkt na het luchtfilter, zit een luchtschuif die bediend
wordt door de smeeroliedruk, dus door de persdruk van de compressor. Hierdoor regelt de
compressor zelf zijn opbrengst en wordt de persdruk nooit te hoog. Een groot luchtvat
is daarom niet nodig, hoogstens een klein buffervaatje. Dit heeft als voordelen dat de
compressor kan blijven draaien, niet voortdurend in- en uitpikt en dat het kleine beet-
je meegenomen smeerolie in de leidingen terechtkomt en niet in het luchtvat neerslaat.

NB: In tegenstelling tot de uitvoering als vacuümpomp, waarbij vaak een rotor met
slechts twee schotten gebruikt wordt, heeft de schottencompressor een groot aantal
schotten. Ze worden daarom wel veelcellige schottencompressor genoemd.

De besturingstechniek (of automatisering in engere zin) houdt zich bezig met het op
grote of kleine afstand bewegen van werktuigen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van pers-
lucht (pneumatisch), van oliedruk (hydraulisch) of van elektriciteit. Een oud voorbeeld
van pneumatiek is een draaiorgel, waar de poppetjes door luchtdruk bewegen en in de
oudste natuurkundeboekjes wordt de "hydraulische pers" al beschreven.

'smering = -het verminderen van de wrijving

-het verminderen of voorkomen van slijtage
-het afvoeren van slijtaqedeeltjes
-in de meeste gevallen: het afvoeren van wrijvingswarmte
 Waar het vooral gaat om het overbrengen of opwekken van grote krachten zonder veel
energieverlies is hydrauliek het meest aangewezen middel. Waar het gaat om het bedienen
van andere zaken of om een eenvoudige konstruktie verdient pneumatiek de voorkeur.
Elektrische afstandsbediening heeft voor grotere afstanden wat voordelen, maar is min-
der geschikt om grote krachten uit te oefenen. Lucht is onbeperkt voorradig en, al kost
dat wat energie, lucht mag ook vrij ontsnappen. Dat geldt voor hydrauliekolie niet en
alleen al daarom heeft een hydrauliekinstallatie al snel twee keer zoveel leidingen
nodig voor hetzelfde doel. Bij elektriciteit betekent een "lek" meestal aard- of kort-
sluiting, waardoor een deel of de gehele installatie kan uitvallen. Bij elektrische
besturing is de apparatuur kwetsbaarder dan bij pneumatiek en hydrauliek, maar het sys-
teem is gemakkelijker aan te sluiten op bijvoorbeeld een computer.
Evenals voor de elektrotechniek is er voor de pneumatiek en de hydrauliek een
groot aantal tekens en symbolen afgesproken. NEN 3348 (en IS0 1219) geven de symbolen
voor de pneumatiek; in fig. 134, 135 en 136 zijn er al enkele gebruikt. Aan de hand van
een aantal voorbeelden worden de belangrijkste symbolen besproken; een uitgebreide
lijst is te vinden achterin het boek.

27-2 Het produceren van bedieningslucht

9 +SP*' L' W-L r^^&\

^^-.&,c
f i g . 139 ~ n s t al la t i e voor bedieningsl ucht

In fig. 139 zijn twee elektrisch aangedreven luchtcompressoren aangesloten op een

luchtvat en twee luchtverzorgingseenheden.

Verklaring der symbolen in fig. 139:

1 - elektromotor 8 - pressostaat of drukschakelaar

2 - compressor 9 - afsluiter
3 - filter 10 - waterafscheidend filter
4 - koeler 1 1 - reduceerventiel of drukregelaar
5 - wisselklep of dubbele terugslagklep 12 - manometer
6 - drukvat 13 - nevelsmeertoestel
7 - automatische wateraftap
De werkende compressor geeft via de
wisselklep (5) de lucht door; de wis-
selklep houdt de kant van de niet-wer-
kende compressor dicht. Het luchtvat
(6) dient als buffervat, waardoor de
compressor niet te vaak in- en uitge-
schakeld wordt. Condenswater dat zich
hier verzamelt wordt afgetapt door de
automatische wateraftap (7). De druk- verkorte aanduiding
schakelaar of pressostaat start en
stopt de ingeschakelde compressor en volledige aanduiding
houdt daarmee de druk in het vat binnen
de ingestelde grenzen.
Met een van de afsluiters (9)
wordt de lucht naar een luchtverzor- fig. 140 Luchtverzorgingseenheid
gingseenheid gevoerd. Na het wateraf-
scheidend filter ( 1 0 ) wordt de lucht in reduceerventiel ( 1 1 op de vereiste druk ge-
bracht, af te lezen op manometer ( 12). Voor een soepele gang van de aangesloten werk-
tuigen wordt de lucht voorzien van wat zeer fijn verdeelde smeerolie in het nevelsmeer-
apparaat (13).
De toestellen 10 t/m 13 vormen samen een luchtver-

-e-
zorgingseenheid, verkort weergegeven door het symbool in

-C+
fig. 140. Voor gebruik op plaatsen waar het kan vriezen
wordt de lucht in een droger gedroogd of in een vorstbe-
schermer voorzien van wat alkoholdamp (spiritus). Hiermee droger vorstbeschermer
wordt de kans op vastvriezen van kleppen en ventielen
bijna uitgesloten.
Op schepen zijn soms geen aparte compressoren voor fig. 141 Droger en vorst-
werk- en bedieningslucht opgesteld, maar wordt aanzet- beschermer
lucht gebruikt (30 bar), die dan in een reduceerventiel
teruggebracht wordt tot de vereiste druk.

27-3 Afstandsbediening van afsluiters en kleppen

Steeds vaker worden aan boord de lens-, ballast- en brandstofafsluiters vanaf een cen-
traal punt pneumatisch bediend, dat wil zeggen geheel geopend of gesloten. Dit is iets
anders dan pneumatisch regelen, want daarbij is het de regelaar, die pneumatisch de
regelklep of ander corrigerend orgaan allerlei tussenstanden laat aannemen tussen open
en dicht. In fig. 142 is het schema getekend van een systeem, waarmee op afstand vier
kleppen of afsluiters bediend worden. In werkelijkheid zijn de systemen vaak veel uit-
gebreider, maar ze werken op vergelijkbare manier.

Gebruikte symbolen in fig. 142:

1 - luchttoevoer 6 - 5/2-ventiel met indirekte

2 - luchtverzorgingseenheid luchtbediening
3 - handbediend 3/2-ventiel(drukknop) 7 - luchtcilinder met veer
met terugstelveer 8 - wisselklep
4 - luchtbediend 3/2-ventiel met terugstelveer 9 - instelbare smoring
5 - handbediend 3/2-ventiel met arretatie 10 - drukverklikker of manometer

Bij 1, links bovenin de tekening komt de lucht binnen en wordt naar de verzorgingseen-
heid 2 gevoerd. Alle ventielen zijn in de onbekrachtigde stand getekend. Men noemt dat
de ruststand. In de tekening komt de lucht daarbij niet verder dan de ventielen S1 en H.
Door met de hand ventiel S1 in te drukken "schuift" het andere plaatje voor de aange-
f i g . 142 Eenvoudige afstandsbediening van afsl ui ters

sloten leidingen. De ontluchting (driehoekje) wordt gesloten en de lucht wordt doorge-

laten. Via een wisselklep gaat de lucht door S2, die nog in de ruststand staat, via
nogmaals een wisselklep naar ventiel H. Ventiel H schakelt om, waardoor dit lucht door-
laat en de naar rechts lopende leiding onder druk komt, te zien aan het verspringen van
de drukverklikker. Op de ventielen A1 t/m D1 staat nu lucht. Als S1 losgelaten wordt
blijft ventiel H geschakeld, want de lucht die H doorlaat houdt via de reeds genoemde
wisselkleppen en S2 het ventiel in de geschakelde stand. Dit heet een houdschakeling.
De vier 5/2-ventielen, meer naar onderen in de tekening, krijgen lucht via een
aparte toevoer, soms onder een wat hogere druk en vaak blijft de lucht erop staan, als
het bovenste deel afgezet wordt. In de getekende ruststand laten ze lucht door boven de
zuigers. Als de kleppen door de veerkracht niet dichtgezet zijn gebeurt dat wel door de
luchtdruk (tenzij ze helemaal vastzitten).
Als ventiel A1 met de hand verzet wordt naar de andere stand wordt de afblaas ge-
sloten en gaat er lucht naar ventiel A2, dat omschakelt, lucht onder de zuiger toelaat
en de bovenzijde ontlucht. De klep wordt daardoor geopend en blijft open staan, zolang
A1 in de stand "open" blijft staan. Als A1 teruggezet wordt in de stand "dicht" wordt de
stuurlucht van A2 afgeblazen en schakelt A2 terug. De zuiger wordt in de richting van
'dicht" bewogen. De lucht onder de zuigers wordt door A2 niet vrij afgeblazen, maar
gaat via een instelbaar smoorventiel. Daarmee wordt bereikt dat de klep niet zeer snel
dichtslaat. Door het te snel sluiten van een afsluiter in een (lange) leiding waarin
een vloeistof stroomt kunnen zeer grote drukstoten optreden, waardoor de pakkingen er-
uit geperst kunnen worden of de leidingen kunnen scheuren.
 Het systeem wordt afgezet door even op S2 te drukken. De houdlucht van ventiel H
wordt dan afgeblazen en het bovenste deel van de schakeling wordt ontlucht, tenminste
als alle ventielen in de stand "dicht" staan. Als er nog één of meer ventielen lucht
doorlaten, komt deze via de getekende wisselkleppen op ventiel H en blijft dit gescha-
keld. Men moet eerst alle kleppen sluiten, voor het systeem afgezet kan worden.

27-4 Pneumatische positiemeting

Voor de afstandsbediening van kleppen,

het omzetten van een omkeerbare motor,
het in zijn werk schuiven van een
klauwkoppeling en vele andere zaken is
het nodig om de positie van een voor-
werp of machineonderdeel te weten. Bij
-
*
toevoer

melding open

melding dicht

een pneumatisch systeem worden deze

posities pneumatisch gemeten.
In fig. 143 is op de zuigerstang
een aanslag gemonteerd, die op het
laatste stukje aan beide zijden van de
slag een ventiel omzet, dat lucht
doorlaat naar een verklikker. Op deze
manier is op afstand te kontroleren of
de betreffende klep helemaal open of
helemaal dicht staat. Geeft geen van de
verklikkers druk aan, dan staat de zui-
ger ergens halverwege de slag. Alle
machinedelen die een bepaalde stand
moeten bereiken kunnen een dergelijk
ventiel bedienen. fig. 143 Pneumatische standmelding

27-5 Pneumatische bediening van een ankerlier

In fig. 144 wordt de kabelaring met een klauwkoppeling op de lieras geschakeld, zoals
bij een ankerspil gebruikelijk is. Het stuurventiel K1 voor de cilinder K wordt op af-
stand elektrisch bediend, waarna het ventiel zelf met luchtdruk wordt omgezet. In de
verbindingsleidingen met de cilinder zitten instelbare smoor-terugslagkleppen. Deze
smoren de luchttoevoer, maar laten de afvoer vrij passeren. Hierdoor wordt voorkomen
dat de klauwkoppeling met grof geweld wordt verschoven.
Als de klauwkoppeling geheel is ingepikt geeft het eindventiel of verklikkerven-
tie1 lucht door naar de verklikker op de brug, zodat men de rem kan lichten en de lier-
motor kan beginnen het anker in of uit te hieuwen. Het is in de praktijk een hele kunst
om de klauwkoppeling goed "voorgaats" te krijgen zodat hij ingepikt kan worden. Posi-
tiemelding is daarom geen luxe.
Bij het laten vallen van het anker wordt eerst de klauwkoppeling uitgepikt, waarna
met een signaal vanaf de brug ventiel R1 bekrachtigd wordt, zodat de rem licht. De rem
wordt normaal door veren aangetrokken gehouden. Om de remcilinder R snel van druk af te
krijgen is een snelontluchter geplaatst. Bij toenemende toevoerdruk gaat alle lucht
naar de cilinder, bij afnemende toevoerdruk wordt het teveel aan lucht uit de cilinder
ter plaatse afgeblazen.

Gebruikte symbolen in fig. 144:

1 - 412-ventiel met terugstelveer en elektro/pneumatische sturing
2 - instelbare smoorterugslagklep
3 - snelontluchter
fig. 144 a lek trisch/pneumatische bediening van een ankerspil

27-6 Blokkeerventielen

Blokkeerventielen hebben met elkaar gemeen dat in minstens 6611 van de aansluitingen
sprake is van éénrichtingverkeer en dat de binnenstromende lucht zelf zijn weg afsluit,
vrijmaakt of in elk geval daarbij helpt. In de praktische uitvoering kan het afsluitend
lichaam bestaan uit een kogel, een vlakke plaat, een conische klep of een cilindrische
schuif. Voor de gebruikte symbolen maakt dat niet uit.

Een terugslagklep of -ventiel laat

de lucht in 66.11richting door (1-*2)
d) en blokkeert de doorlaat in de ande-
re richting (2+1). Om te voorkomen
dat er toch wel wat lucht terug-
stroomt voordat de klep sluit worden
-
l
ze wel voorzien van een veer, maar
dan is er voor het openen wel wat
meer druk nodig. Het symbool in
fig. 145 bij e hoort niet in de
e) pneumatiek thuis, maar wordt in lei-
l dingschema's veel gebruikt.
( IX2)
fig. 145 Terugslagkleppen Een wisselklep of dubbele terugslag-
klep wordt gebruikt om signalen uit
twee richtingen
- naar dezelfde bestu-
ring te leiden, zie alle voorgaande schema's in dit hoofdstuk. Een wisselklep wordt ook
wel OF-poort (Engels: OR-gate) genoemd, omdat de uitgang Y druk geeft als er druk staat
op X, of op 5 of op beide. (Dat lijkt onlogisch, maar vergelijk het maar met de hierna
te behandelen EN-poort).
fig. 146 Wisselkleppen

Bij de automatisering wordt een wisselklep ook wel hoog-signaalselector (HSS) ge-
noemd, want als op beide ingangen druk staat wordt de hoogste doorgegeven en de laagste
toevoerdruk afgesloten.

De laag-signaal selector (LSS) of twee-

deukventiel van fig. 147 is niet volgens
IS0 genormaliseerd, maar wordt toch vrij
algemeen gebruikt. De hoogste toevoerdruk
sluit zijn doorgang af, de laagste wordt
doorgelaten. Een LSS wordt ook EN-poort
(Engels: AND-gate) genoemd, want de uit-
gang Y geeft alleen druk als èn op X, èn
op l$ druk staat, in tegenstelling tot de
OF-poort, die het al doet als op 6611 van
de ingangen druk wordt gezet.
Bij de automatisering wordt de LSS
l r
gebruikt om uit twee signalen het laagste
te kiezen; bij de besturingstechniek is fig. 147 Laag-signaal selector
de toepassing daar, waar een handeling
alleen mag plaatsvinden als van twee kan-
ten hetzelfde signaal binnenkomt.

De gestuurde terugslagkleppen van

fig. 148 worden in de pneumatiek niet zo
vaak gebruikt (maar in de hydrauliek des
te meer . Zolang er geen stuurdruk gege-
ven wordt werken ze als "normale" terug-
slagkleppen, maar met een stuursignaal
kunnen ze in de open stand (fig. 148 a,
stuurleiding 12) of in de gesloten stand
(fig. 148 b, stuurleiding 10) vastgehou-
den worden, ongeacht de stromingsrichting
door het ventiel. Ze worden ook wel voor-
waardelijke terugslagkleppen genoemd. In
fig. 148 is te zien dat het stuursignaal
het "wint" van de toe- of afvoerdruk,
omdat de diameter van de stuurzuiger gro-
ter is dan die van de klep. fig. 148 Gestuurde terugslagkleppen
fig. 149 Snelontluchter

De snelontluchter van fig. 149 heeft als symbool een gestuurde wisselklep met aan 6611
zijde een afblaas (a), in de praktijk vrijwel altijd voorzien van een geluiddemper (c).
Het afdichtend lichaam is vaak een flexibele membraanklep. Bij (d) staat de klep in de
gesloten positie. De toevoerdruk op aansluiting 1 is ongeveer gelijk aan de afvoerdruk
op aansluiting 2. Als de toevoerdruk 1 hoger wordt buigt het membraan door (e), waar-
door de afdichting aan de buitenzijde geopend wordt en de lucht doorstroomt naar de
afvoer 2. Daalt de toevoerdruk dan beweegt het membraan naar links, de toevoer wordt
gesloten en bij verder doorbuigen komt afblaas 3 vrij, waardoor de afvoerleiding 2 zeer
snel ontlucht wordt, waarna de afblaas 3 weer sluit.
Het in fig. 149 bij (b) vermelde symbool is niet genormeerd, maar wordt nog vrij
veel gebruikt.

27-7 Smeringen

Smoringen dienen om een luchtstroom te ver-

tragen, meestal om een beweging minder snel
te maken of om een tijdtankje in een bepaal-
de tijd te vullen.
Om er zeker van te zijn dat niemand hem l
dichtdraait wordt soms een smoorplaatje als -
vaste smoring gebruikt, zie fig. 150. Het
smoorventiel van fig. 151 is instelbaar; het
is een fijnregelafsluiter met een naaldklep.
De lucht ondervindt in beide richtingen
praktisch dezelfde weerstand.
w w
De smoorterugslagklep van fig. 152 is
een kombinatie van een smoorventiel en een
terugslagklep: in de ene richting wordt de 1 -
lucht ongehinderd doorgelaten, in de andere
richting gesmoord. Dit vindt zijn toepassing
bij het bewegen van cilinders; ze worden 150 vaste smering
vaak snelheidsregelventiel genoemd. Ook bij
tijdschakelingen worden ze veel gebruikt.
fig. 151 Instelbare smoring fig. 152 Smoorterugslagklep

27-8 Enkele voorbeelden van schakelventielen

l l

fig. 153 2/2-ventiel, normaal gesloten fig. 154 3/2-ventiel

Fig. 153 is een zeer eenvoudig ventiel; 2/2 slaat op 2 wegs/2-standenventiel, normaal
gesloten betekent gesloten in de niet-bekrachtigde toestand. Door het aanbrengen van
een gat kan dit uitgebreid worden tot een
3/2-ventiel, zie fig. 154. In de onbekrach-
tigde toestand wordt nu de afvoerleiding 2
afgeblazen via de ontluchting 3. De terug-
stelveer zorgt ervoor dat het ventiel uit 2
zichzelf in de ruststand terugkeert. Behalve 1 I
kleppen kunnen voor de afdichting ook kogels AI 1
gebruikt worden. 1 1
Als het ventiel van fig. 154 niet in- T
eens helemaal ingedrukt wordt, is er een v
tussenstand, waarin alle drie openingen met 3 l
elkaar in verbinding staan. In het symbool ?/e3
wordt deze tussenstand in het middenveld fig. 155 tiel m& aangegeven
aangegeven, gescheiden door streepjeslijnen, tussenstand
zie fig. 155.
 Er zijn talloze andere werkingsprincipes van
l l l schakelventielen. Een zeer bekend principe dat
ook al bij de zuigerstoonunachines gebruikt werd
voor de stoomverdeling is de schuif, en wel in
het bijzonder de cilindrische schuif of bos-
-. schuif. In fig. 156 is het binnenwerk te zien van
een schuif met vier "bossen". Alleen de middelste
twee zijn werkzaam, de buitenste dienen alleen
voor de afdichting. In de getekende stand zijn
l l alle in- en uitgangen afgesloten. De schuif sluit
zeer goed in de cilinder, zodat er geen noemens-
waardige lekkage is. Aansluiting 1 is als regel
de toevoer, 2 en 4 zijn afvoerleidingen naar de
cilinder of ander werktuig, 3 en 5 zijn als regel
de ontluchtingen. Schuiven van dit type vragen
erg weinig kracht om te worden bewogen, ze zijn
24 in asrichting geheel "ontlast". Daar ze zeer ge-
T/? schikt zijn om allerlei tussenstanden aan te ne-
fig. 156 &~~~chuif a l s -3^2-6entiel men en de doorlaat onbeperkt te smoren worden
met smorende werking langs het symbool twee lijnen getekend.

27-9 Algemene regels voor schakelventielen

Zoveel gedefinieerde standen als het ventiel

heeft, zoveel vakken bevat het symbool, waarbij
tussenstanden met onderbroken lijn worden aange-
geven. Een tussenstand is niet bedoeld voor per-
manent gebruik; de aanduiding dient alleen ter
informatie, wat er tijdens het schakelen gebeurt.
Zo is in fig. 157 (a) een 4/3-ventiel, waarbij de
middenstand de uitgangspositie is; het ventiel
kan daarin blijven staan. Bij (b) is het een 4/2-
ventiel geworden met aangegeven tussenstand. Tij-
dens het overschakelen zijn alle in- en uitgangen
even afgesloten. Het is niet de bedoeling om het
ventiel in die stand te laten staan. (c) Is een
4/2-ventiel zonder aangegeven tussenstand. Bij
(d) is de wegfunktie precies dezelfde als bij
(b), alleen heeft het ventiel nu een smorende
werking en mag onbeperkt in iedere tussenstand
blijven staan. Bij (d) is de ontluchting zo gete-
kend, dat er ook een verbinding op aangesloten
kan worden met bijvoorbeeld een geluiddemper. Bij
(b) is met het driehoekje op poort 3 aangegeven
dat het ventiel direkt in de atmosfeer afblaast.
fig. 157
Voor de codering van de poorten (aansluitingen) geldt het volgende:

TABEL I11 nieuw oud

luchttoevoer (signaal)
uitgang
indien als er meerdere zijn
ontluchting of retour
aparte retour van poort 4 (als die er is)
aparte retour van poort 6 (als die er is)
hulpvoeding voor indirekte besturing
lekaansluiting -alleen bij
sturing die poort 1 afsluit (vaak de veer hydrauliek
(code wordt dan meestal weggelaten)
sturing die poort 1 met poort 2 verbindt
sturing die poort 1 met 4 verbindt

fig. 158 Bediening door de mens fig. 159 Mechanische bediening

-

De bediening van de ventielen wordt aan één of aan beide zijden getekend. In principe
'duwt" elk bedienend element het ventiel van zich af. In fig. 158 is (a) algemeen door
menselijke kracht, (b) een drukknop, (c) een hefboom en (d) een pedaal. Aan de andere
kant zit vaak een veer. In fig. 159 is (a) een pen of stift, die door een bewegend voor-
werp ingedrukt wordt, (b) een veer, die meestal aan de andere kant zit, (c) lijkt op
(a), maar er zit een rol aan, zodat langs de pen glijdende voorwerpen er geen dwars-
kracht op uitoefenen en de pen ook niet slijt. (d) Is niet zozeer een bediening, maar
wordt vaak toegepast met bediening door menselijke kracht, waarbij het ventiel in de
aangebrachte stand blijft staan ("zwaar" punt, arretering). In fig. 160 is (a) direkte
bediening door luchtdruk. De lucht komt direkt tegen het ventiellichaam aan en ver-
schuift dit. Bij (b) wordt de stuurkracht gebruikt om indirekt het ventiel te sturen,
dat wil zeggen: de stuurkracht opent een hulpklepje, dat door middel van de toevoer-
lucht het ventiel omzet. Hiermee kunnen grotere ventielen worden omgezet, die voor di-
rekte bediening teveel lucht uit de stuurleiding nodig zouden hebben. Bij (c) en (d)
wordt hetzelfde bereikt, echter niet door lucht toe te voeren maar door de druk die
zich daar opgebouwd heeft weg te laten lopen. Deze methoden zijn ouderwets en worden
niet veel meer gebruikt.
 fig. 160 Pneumatische bediening fig. 161 Elektrische bediening

Voor bediening op grote afstand wordt vaak de voorkeur gegeven aan elektriciteit.
In fig. 161 wordt bij (a) het ventiel rechtstreeks bediend door een elektromagneet en
bij (b) bedient de elektromagneet net zo'n hulpklepje als in fig. 160 b), zodat het
ventiel indirekt door lucht bediend wordt. (c) Is een kombinatie van direkte elektri-
sche en pneumatische bediening; het ene systeem kan dan gebruikt worden als het andere
een storing heeft. (d) Is een kombinatie van elektrische (afstands)bedieningen handbe-
diening (ter plaatse).
Met de genoemde elementen zijn oneindig veel kombinaties te maken. Ze gelden even-
zo voor de hydrauliek, al worden ze daar nog uitgebreid met retour- en lekleidingen en
ontbreekt het verschijnsel afblazen in de atmosfeer.

27-10 Reduceerventiel

Een reduceerven t i el dient ervoor

om een luchtdruk terug te brengen
tot een instelbare, lagere lucht-
druk. In fig. 162 drukt de veer de
klepsteel aanvankelijk omhoog,
zodat de lucht doorgelaten wordt.
Naarmate de doorgelaten druk
stijgt drukt het membraan de klep
verder dicht, tot er evenwicht is
en de druk niet verder stijgt. In
het symbool stelt de pijl in het
vierkant de doorlaatopening voor.
Door de uitgaande druk wordt hij
naar boven gedrukt, dus bij de - -
poortaansluitingen vandaan, waar-
door er minder doorgelaten wordt, I
tegen de veerkracht in. Een grote-
re veerkracht betekent een hogere fig. wuceerventiel
doorgelaten druk. Als de veer ont-
spannen wordt komt het evenwicht
lager te liggen. Maar dan moet
er wel lucht afgevoerd worden. l
Als het systeem die lucht niet
(snel genoeg) afneemt moet het w , .

reduceerventiel daarvoor zor-

gen; in fig. 163 is het redu-
ceer voorzien van een correc-
tie-uitlaat: als de veer ont-
spannen wordt beweegt het mem-
braan omhoog en geeft de lucht-
- .- .
afvoeropening vrij. In het sym-
bool heeft de pijl aan beide -- -
, , ,

zijden een punt en is het vier-

kant voorzien van een afblaas-
symbool. l
fig. 163 Reduceerventiel met correktie-uitlaat
27-11 Regelventielen

Het reduceerventiel van 27-10 is een voorbeeld van een regelventiel. Het ventiel kan
alle standen tussen open en dicht aannemen op commando van een signaal van buitenaf. In
27-10 is dat een mechanisch signaal, afkomstig van een membraan en een veer. Er zijn
nog veel meer toepassingen van regelventielen. Voor de symbolen van het corrigerend
element (klep of ventiel) geldt,
dat de pijl in de ruststand gete-
kend wordt, de pijlpunten geven de
mogelijke stroomrichtingen aan. a)
Vaak wordt aan de pijl een dwars-
lijntje getekend, om aan te geven
dat de pijl heen en weer kan 2
schuiven. In fig. 164 zijn (a) en
(b) éénrichtingsventielen, die in
de ruststand gesloten zijn; (c) en
(d) staan in de ruststand open.
Bij (c) en (f) kan de lucht ook
terugstromen; aansluiting 3 is de
correctie-uitlaat. Ze staan gete-
kend voor "geen doorlaat" in de
neutrale stand. Vertaald naar het
reduceerventiel geldt dat voor de
toestand dat de veer ontspannen -
is.
Fig. 165 toont vier manieren
om een regelventiel te bedienen.
Bij (a) wordt het ventiel door een
fig. 164 Regelventielen
instelbare veer bewogen tegen een
luchtdruk in. Bij (b) is de bedie-
ning mechanisch, bijvoorbeeld een hendel, maar je moet je voorstellen dat daardoor een
veer gespannen wordt, anders kan de luchtdruk het ventiel niet in de middenstand terug-
brengen. Bij (c) wordt het ventiel gestuurd door een (andere) luchtdruk en bij (d) is
de sturing elektrisch. Kombinaties zijn mogelijk. In fig. 166 zijn (a) (b) en (c) ven-
tielen die reageren op de toevoerdruk. Zo is (a) een doodgewone veiligheidsklep, ont-
lastklep of overdrukventiel, die normaal dichtstaat en afblaast als de druk boven de
ingestelde waarde komt. Heeft zo'n overdrukventiel een afvoeraansluiting, dan kan het
gebruikt worden als volgordeventiel. In de pneumatiek worden deze onder andere ge-
plaatst tussen twee cilinders die op elkaar moeten wachten. Bij (c) is de afblaasdruk
fig. 165 Sturing van regelventielen

afhankelijk van de luchtdruk in de stuurleiding. Zo kan tijdens een rustperiode bij-

voorbeeld een compressor drukloos afblazen, tot er weer druk op de stuurleiding komt.
Bij (d) t/m (i) reageert het ventiel op de afgegeven luchtdruk. Het zijn reduceerven-
tielen (d) (c) en (f) zonder (g) (h) en (i) met correctie-uitlaat. Bij (d) en (g) wordt
de afgegeven druk handmatig ingesteld, bij (e) en (h) is de instelling mechanisch, vaak
door middel van een bedi&ing&hendel en bij (f) en (i) wordt de afgegeven druk inge-
steld door de luchtdruk in de stuurleiding.

."
l-Ñl

fig. 166 Dmkregel ventielen

27-12 Krachtwerktuigen

Uiteindelijk moet de pneumatiek iets bedienen, dat betekent bewegen en kracht uitoe-
fenen. Voor boormachines en lieren moet dat een ronddraaiende beweging zijn, voor het
omzetten van een nokkenas, het bewegen van deuren, luiken, kleppen en het bedienen van
een keerkoppeling is een rechtlijnige beweging vereist.
fig. 167 Luchtmotoren fig. 168 Schottenmotor voor twee
draairichtingen

In fig. 167 zijn de symbolen afgebeeld van

roterende krachtmotoren. Op (e) na zijn het moto-
ren voor onbeperkte draaiboek. Voor (a) en (b)
kan een schottenmotor of lamellenmotor worden
gebruikt, zie fig. 168. De pijl door (c) en (d)
geeft aan dat de motoren een variabel slagvolume
hebben. Dat komt niet zo vaak voor (bij de hy-
drauliek wel). De motor met beperkte draaiboek
(e) kan gebruikt worden voor het bedienen van
vlinderkleppen en dergelijke.
Fig. 169 vertoont een aantal cilinders. De
enkelwerkende (a en b) hebben een luchtaanslui-
ting, het terugstellen gebeurt of door een uit-
wendige kracht (a) of door een inwendig aange-
brachte veer (b). De dubbelwerkende cilinders
hebben twee luchtaansluitingen, waardoor een veer
niet nodig is. Om de beweging aan het einde van
de slag af te remmen kan een demping worden aan-
gebracht aan één (d) of aan twee zijden (e) van
de zuiger. Als de demping instelbaar is wordt dat
met een pijl aangegeven (d). De pijl wordt door fig. 169
de zuiger getekend, maar de instelling zit als
regel op het cilinderdeksel.

27-13 Mechanische en pneumatische verbindingen

Overal waar mechanische overbrenging in de pneumatiek een rol speelt is er sprake van
een dubbele lijn. In fig. 170 is (a) een stang (heen- en weergaande beweging) en zijn
(b) en (c) assen (ronddraaiende beweging) waarbij (b) slechts één kant uit draait. Bij
(d) is aangegeven hoe een stang met een matige kracht in een bepaalde positie vastge-
houden wordt (arretering), bijvoorbeeld bij de bediening van een ventiel met 2 vaste
standen.
Bij (e) is sprake van een vergrendeling; de stang kan alleen naar links bewegen
als de grendel omhoog bewogen wordt. In het blokje wordt met een symbool aangegeven hoe
de vergrendeling wordt opgeheven.
fig. 170 Mechanische verbindingen fig. 1 7 1 Lei dingverbindingen

Als twee stangen aan elkaar of aan een vast punt verbonden zijn met een scharnier
wordt dat met een cirkeltje aangegeven (f). De normale werk- en retourleidingen, zie
fig. 171, worden met een getrokken lijn (a) aangegeven. Stuurleidingen worden onderbro-
ken (b) getekend; ontluchtingsleidingen (en, bij de hydrauliek: lekleidingen) worden
gestippeld (c). Waar leidingen elkaar kruisen ("ongelijkvloers") staan ze niet met el-
kaar in verbinding (d). Bij een kruisverbinding of driewegsverbinding wordt met een
duidelijke stip aangegeven dat de leidingen met elkaar verbonden zijn. Het zetten van
boogjes bij kruisende leidingen is tijdrovend, onduidelijk en volkomen verouderd.
Waar lucht van een vast gedeelte overgaat op een
beweeglijk gedeelte kan een flexibele leiding (f) wor-
den gebruikt of past men draaibare verbindingen toe
a%
met één (g) of meer (h) leidingen.
Bij pneumatische handgereedschappen worden slangen
b)
gebruikt. Op diverse plaatsen in de machinekamer en
-H aan dek bevinden zich slangkoppelingen. Om ongewenst
uitstromen van lucht te voorkomen zijn die vaak voor-
zien van een ingebouwd ventiel, dat de lucht afsluit
c)
\ l / als de slang eruitgetrokken wordt. Ook de koppelingen
aan de (verleng) slangen worden vaak van deze stop-
kleppen voorzien.
In fig. 172 zijn enkele kombinaties afgebeeld; voor

-w-
d) de stopkleppen wordt het symbool van de terugslagklep
gebruikt. Bij (a) en (b) zijn de koppelingshelften
niet aangesloten, bij (c) (d) en (e) wel. Bij (a) en
(c) zijn helemaal geen stopkleppen aanwezig, bij (b)
=L>* en (d) wel en bij (e) slechts aan 6611 kant. In de
praktijk zijn de vast aangebrachte werkluchtpunten
voorzien van "vrouwtjes"-koppelingen; de slangen van
fig. 1 72 Snelkoppel ingen 'mannetjes". Aan de gebruikte symbolen is dat niet te
zien.
28-1 Vragen - Luchtcompressoren

Welke luchtdrukken gebruikt men voor:

a) Aanzetten van dieselmotoren?
b) Luchtgereedschap?
c) Bedieningslucht voor afsluiters?
d) Lucht voor pneumatische regelaar?
Welke typen compressor worden gebruikt voor:
a) Aanzetluchtcompressor?
b) Werkluchtcompressor?
Als op een schip voor verschillende doeleinden luchtdrukken nodig zijn: 40, 15,
10, 6 en 1,5 bar overdruk, heb je dan voor iedere druk een (of twee) aparte com-
pressoren nodig? Waarom wel/niet?
Waarom wordt aanzetlucht in twee trappen samengeperst?
Waarom wordt bij een tweetraps luchtcompressor de lucht tussen beide trappen ge-
koeld?
Waarom geeft tussenkoeling bij een tweetraps luchtcompressor arbeidsbesparing?
Waarom is het slagvolume van de h.d.-zuiger van een tweetraps luchtcompressor
kleiner dan het slagvolume van de 1.d.-zuiger(s)?
Wat verstaat men onder een getrapte zuiger? Teken er een.
Waarom houdt men vaak de drukverhouding per trap gelijk?
Beschrijf de werking van een tweetraps luchtcompressor.
Noem een voordeel van een luchtgekoelde compressor ten opzichte van een waterge-
koelde compressor.
Waarom moet elke luchtcompressor voorzien zijn van een wateraftap?
Aan welke eisen moet de cilindersmeerolie van een luchtcompressor voldoen?
Waarom ziet het condensvocht, dat je uit een compressor of een luchtvat aftapt,
vaak wit?
Op welke manieren kan het drijfwerk (krukas, drijfstang) van een luchtcompressor
gesmeerd worden?
Op welke manieren kunnen de cilinders van een luchtcompressor gesmeerd worden?
Waar blijft de lucht die langs de zuigerveren naar de krukkast lekt?
Bij welk type luchtcompressor kan, in verhouding tot de overige afmetingen, het
vliegwiel kleiner zijn, bij die van fig. 132 of fig. 134? Verklaar dit.
Hoe kan een luchtcompressor "onbelast" aangezet worden?
Waarom wordt een luchtcompressor vaak onbelast afgezet?
Teken schematisch een tweetraps luchtcompressor.
Verklaar de werking van alle automatische funkties bij een automatisch bediende
luchtcompressor.
Teken een tweetraps luchtcompressor, uitgerust voor automatisch bedrijf.
Noem de wettelijke bepalingen voor aanzetluchtcompressoren en aanzetluchtvaten op
zeeschepen.
Noem een wettelijke bepaling voor de opwekking van bedieningslucht, als de hoofd-
motor pneumatisch vanaf de brug bediend wordt.
Waarom is de veiligheidsklep op een aanzetluchtvat afgesteld op 1,2 maal de toege-
stane werkdruk?
Hoe wordt voorkomen dat een aanzetluchtvat leegloopt via een lek in een stilstaan-
de compressor?
Als de veiligheidsklep van een luchtvat pas afblaast bij 1,2 x de werkdruk, hoe
wordt dan voorkomen dat het luchtvat boven de toegestane werkdruk wordt opgepompt?
(twee manieren).
Hoe komt het dat een zuigerluchtcompressor niet zijn hele slagvolume aan lucht
opzuigt?
Voor welke doelen kan een schottencompressor gebruikt worden?
Welke funkties heeft de smeerolie in een schottencompressor?
Verklaar de werking van een schottencompressor.
33. Waarom is bij gebruik van een schottencompressor een luchtvat eigenlijk overbodig?
34. Wat bedoelt men met een veelcellige schottencompressor?
35. Hoe wordt bij een schottencompressor de lucht ontdaan van de olie?
36. Beschrijf hoe de smeerolie bij een schottencompressor cirkuleert.
37. Teken een schottencompressor in dwarsdoorsnede.

28-2 Vragen - Arbeidsproces zuigercampressoren

38. Wat verstaat men onder de drukverhouding van een compressortrap?
39. Om welke redenen houdt men bij een tweetraps luchtcompressor de drukverhouding per
trap gelijk?
40. Een luchtcompressor heeft per trap dezelfde drukverhouding. De persmanometer wijst
35 bar aan, de aanzuigdruk is precies de atmosferische druk van 1 bar. Wat wijst
äe manometer van de tussendruk aan?
41. Teken een theoretisch indicateurdiagram van een tweetraps luchtcompressor met tus-
senkoeling met de volgende gegevens:
slagvolume lage druk 1 dm3
schadelijke ruimte lage druk 0,02 dm
slagvolume hoge druk 0,2 dm3
schadelijke ruimte hoge druk 0,01 dm3
aanzuigdruk (abs.) 1 bar
tussendruk (abs.) 5,6 bar
persdruk (abs.) 31 bar

28-3 Vragen - Pneumatische besturing

Verklaar de werking van het schema van fig. 139.
Wat is in fig. 139 de funktie van:
a) De linker wisselklep?
b) De rechterwisselklep?
e) De filters linksonder?
d) De drukschakelaar?
Wat verstaat men onder een luchtverzorgingseenheid?
Is de lucht, die door de schakeling van fig. 139 afgegeven wordt, geschikt om in
de winter aan dek te worden gebruikt? Waarom? Wat moet daaraan gedaan worden?
Noem een aantal toepassingen aan boord van schepen, waar afstandsbediening met
lucht absoluut de voorkeur heeft boven elektrische bediening.
Wat kost meer energie: lucht eerst samenpersen tot 30 bar en dan in een reduceer-
ventiel smoren tot 10 bar of de lucht met een andere compressor op 10 bar persen?
In fig. 142 worden vier kleppen pneumatisch bediend.
Gevraagd: a) Waaraan kun je zien of ventiel H geschakeld is?
b) Waarom hoef je S1 maar even in te drukken? Hoe noemt men zo'n scha-
keling?
c) Waarom heeft het indrukken van S2 soms geen resultaat?
d) Als de bediening met S2 buiten werking gezet is, blijft er meestal
wel druk op de onderste voeding staan. Wat is de reden daarvoor?
Waarvoor dient in fig. 142 bij elk ventiel, dat een cilinder aanstuurt, de instel-
bare smoring?
Als het om de afstandspositiemeting van afsluiters gaat en de meting kan slechts
één melding geven: "helemaal open" of "helemaal dicht", welke melding zou je kie-
zen voor een ballastleidingensysteem? Waarom?
Verklaar het schema van fig. 1 44.
Verklaar het doel van een snelontluchter. Waar worden deze meestal geplaatst?
53. Fig. 173 is een vereenvoudigde afstandsbediening van een dieselmotor met keerkop-
peling.
Gevraagd: a) Beschrij£ wat er gebeurt als je het hendel beweegt in de richting
van V.
b) Idem, maar nu nadat S1 in de andere stand gezet is.

fig. 173 Motorbediening

c) Wat kan er de zin van zijn, dat normaal, dat is met S1 in de gete-
kende stand, er pas stuurlucht naar cilinder C, gaat als er vol-
doende druk in C2 opgebouwd is?
d) Wat denk je dat de bedoeling is van een smoorterugslagklep H^?
e) Hoe heet onderdeel Tg?
f Waarom denk je dat de lucht naar C2 niet ineens van A en V naar C2
gaat, maar door middel van Hg?
Maak met behulp van twee terugslagkleppen een schakeling die:
lucht geeft op P en Q als A lucht krijgt
lucht geeft op Q als B lucht krijgt. A en B zijn ingangen, P en Q zijn uitgangen.
Maak met behulp van uitsluitend blokkeerventielen een schakeling, die:
lucht geeft op P als A of C lucht krijgen
lucht geeft op Q als èn A &I B lucht krijgen
lucht geeft op R als A of B lucht krijgen
A B en C zijn ingangen, P Q en R zijn uitgangen.
Teken het binnenwerk van een snelontluchter en verklaar daarmee de werking.
Geef een andere naam voor snelheidsregelventiel.
Teken een schakeling waarbij de luchttoevoer naar een enkelwerkende cilinder ge-
smoord wordt, maar de terugkerende lucht vrij kan passeren. Welke beweging van de
cilinder wordt hierbij vertraagd?
 Teken een 4/2-ventiel met de volgende schakelfunkties:
ruststand: 1 dicht
2-3 open
4 dicht
tussenstand: alles dicht
bekrachtigde stand: 1-4 open
2 en 3 dicht
Het ventiel wordt indirekt door lucht bediend en met een veer teruggezet.
Teken een 4/3-ventiel met de middenstand als ruststand, aan beide zijden direkt
pneumatisch bediend, (met terugstelveren) en met de volgende schakelfunkties:
linkerstand: 1-2, 4-3
middenstand: 1-3, 2 en 4 dicht
rechterstand: 1-4, 2-3
Verklaar de werking van een reduceerventiel met correctie-uitlaat.
Wat is het verschil tussen een veiligheidsklep en een volgordeklep?
Wat is het verschil in werking tussen fig. 166 b) en 166 d)?
Waarom kan de luchtmotor van fig. 167 alleen maar werken als de toevoerleiding
voor de niet-gebruikte draairichting ontlucht wordt?
Waarvoor dient de demping op sommige pneumatische cilinders?
Welke cilinderdiameter is minstens nodig om met lucht onder een overdruk van 6 bar
een kracht van 10 kN op te wekken?
Waarvoor dienen bij het gebruik van perslucht slangkoppelingen met een ingebouwde
stopklep?
Hoe zou je in een lawaaierige machinekamer een klein luchtlek opsporen?
Lucht kost niets - waarom is een luchtlek toch duur?
Geef voorwaarden waaronder de A
uitgang P lucht krijgt.
(Bijvoorbeeld, maar geen goed
voorbeeld: E lucht, D en C maakt
niet uit, B en A lucht).

fig. 174
 HOOFDSTUK V1 - HYDRAULIEK

Verschillen en overeenkomsten tussen hydrauliek en pneumatiek

Doordat olie niet samendrukbaar is kost het weinig energie om een hoeveelheid olie
onder druk te brengen, maar is het onmogelijk om energie in olie op te slaan. Een buffer
voor olie onder druk moet dan ook altijd een gas bevatten. Door middel van oliedruk
kunnen zeer grote krachten worden opgewekt. Zolang de olie niet snel door leidingen en
ventielen stroomt vallen de stromingsverliezen wel mee. Alleen zodra de olietoevoer
gesmoord wordt, hetzij in de toevoer naar een motor of cilinder, hetzij in een äruk-
regel- of overstroomklep, dan zijn de verliezen aanzienlijk. Daar de hydrauliekolie
steeds opnieuw gebruikt wordt leidt slijtage al snel tot vervuiling en is filtering
noodzakelijk, anders is de zaak snel versleten.
Mits in de goede werkgebieden kan hydraulische aandrijving zeer hoge rendementen
opleveren, bijvoorbeeld de diesel-hydraulische aandrijving van treinstellen, waarbij de
verliezen minder dan de helft zijn ten opzichte van diesel-elektrische aandrijving. Bij
de aandrijving van lieren echter kan, bij toepassing van smoorregeling, het rendement
soms de 50 % nog niet halen.
Voor het leidingensysteem betekent hydrauliek dat er altijd retour- en vaak ook
lekleidingen moeten zijn en dat er altijd een reservevoorraad hydrauliekolie achter de
hand gehouden moet worden. Pneumatiek is in dat opzicht veel eenvoudiger.
De gebruikte symbolen zijn dezelfde, alleen wordt de open pijlpunt vervangen door
een zwarte. Kleppen en ventielen voor hydrauliek en pneumatiek zijn meestal niet ge-
lijk, zuigers en cilinders soms wel.
Aangezien de toegepaste drukken vele malen hoger zijn dan bij pneumatiek kunnen er
veel grotere krachten worden opgewekt. Als de opgewekte kracht plotseling geen weer-
stand meer ondervindt schiet het werktuig niet door, wat bij pneumatiek vaak wel het
geval is. Behalve bij kleine Hertjes in een werkplaats of een machinekamertakel wordt
voor de aandrijving van lieren overwegend hydrauliek gebruikt, terwijl voor de bedie-
ning van veel lieren pneumatiek de voorkeur heeft.
De stuurmachine van een schip is altijd hydraulisch; een pneumatische stuurmachine
zou het roer nooit strak in de ingestelde stand kunnen vasthouden.
Van een werkende luchtcompressor kan zonder bezwaar de zuigafsluiter dichtgezet
worden om de opbrengst tijdelijk te verminderen. Bij hydrauliekpompen is dat ongewenst
doordat er dan gemakkelijk cavitatie-erosie kan optreden. Door de lage druk ontstaan
dampbellen, die verderop in de pomp weer dichtklappen (inploderen) en daarbij veel
schade aan de pomp toebrengen. Om de opbrengst van een hydrauliekpomp te regelen zijn
er twee middelen: omloop, liefst drukloos, en verkleinen van het slagvolume.
Hierna volgen eerst twee voorbeelden van hydraulische bediening.

29-2 Hydraulische bediening van schuiven en kleppen

Fig. 175 is het schema van een eenvoudige hydraulische afstandsbediening van vier vlin-
derkleppen en drie schuifafsluiters. Om energie te besparen sluit ventiel H in de rust-
stand de pers- en de zuigleiding kort, zodat de olie drukloos rondstroomt en de pomp
een minimum aan energie vraagt. Er is dan geen oliedruk beschikbaar en dat hoeft ook
niet, want de ventielen worden elektrisch bediend. Het elektrische schema is niet vol-
ledig getekend.
Als een van de bedieningsschakelaars (er is één volledig en één half getekend) uit
de middenstand gezet wordt, worden H en het betreffende schakelventiel, bijvoorbeeld G,
bekrachtigd. H verbreekt de kortsluiting, de oliepomp brengt het systeem op druk en be-
fig. 175 Hydraulische klepbediening

weegt via het geschakelde ventiel A vlinderklep V, net zolang tot Òf de eindstand be-
reikt wordt Òf de schakelaar wordt teruggezet in de middenstand. Als dit laatste ge-
beurt blokkeert het stuurventiel de toe- en afvoer naar de cilinder en blijft de
vlinderklep of wat de cilinder ook moge bedienen onwrikbaar in de gestelde stand staan.
Bij de kleppen K,, t/m K, zijn smoor-terugslagkleppen in beide aansluitingen aange-
bracht. Ze smoren de olietoevoer, maar geven vrije afvoer. Ze worden aangebracht als te
snel bewegen van de schuif of klep schade aan het systeem kan toebrengen, bijvoorbeeld
door ontoelaatbare drukstoten.
 dicht l
l
l
i JL%i
!l 4- !
l
open
1 i
l
' ;
l

, keuzeschakelaar,i
i

i2 ii,
noodstop i

elektrisch schema
niet getekend
fig. 176 Hydraulische bediening huiddeur
 Een verschil met pneumatische bediening is dat de zuigers in elke stand onbeweeg-
baar stilgezet kunnen worden. Ook zijn de cilinders veel kleiner. Doordat het onge-
bruikt onder druk houden van olie teveel energie kost worden de ventielen meestal elek-
trisch bediend.
Als de afsluiters of kleppen buiten gebruik van de installatie langere tijd goed
moeten afdichten, worden veren aangebracht die alles in de gesloten stand vasthouden.

29-3 Hydraulisch openen en sluiten van deuren

Op ro-ro schepen rijden de voertuigen aan en van boord via een laadklep in de voorste-
ven, de achtersteven of in de zijde van het schip. Voor vertrek wordt de laadklep weg-
gedraaid en de huiddeur wordt hermetisch gesloten. De bediening is altijd hydraulisch,
want er zijn grote krachten voor nodig om de deur voldoende stevig tegen de pakking te
drukken voor een goede waterdichtheid. Sinds de ramp met de "Harald of Free ~nterprise"
zijn huiddeuren bij ro-ro schepen volop in de belangstelling.
In fig. 176 is het vereenvoudigde hydraulische schema getekend. Het bijbehorende
elektrische schema is grotendeels weggelaten. Tijdens de vaart zorgen grendels ervoor
dat de deur goed afgesloten blijft. Tijdens het laden en lossen staat de deur geheel
omhooggeklapt. Grendels zorgen ervoor dat de deur niet langzaam naar beneden zakt. Er
zijn twee grendels getekend maar in werkelijkheid zijn er veel meer, soms wel 10 tot
12. Alle grendels bewegen op hetzelfde signaal.
De eindstanden van de deur en van alle grendels worden door eindschakelaars gemeld
naar de elektrische bediening, naar de plaatsen waar de deur bediend wordt en naar de
brug. De belangrijkste eindschakelaars zijn in werkelijkheid dubbel uitgevoerd.
Van het elektrische schema zijn onder andere getekend de keuzeschakelaar S1 met
drie standen:
O - Uit. De motor stopt. Alle ventielen vallen terug naar de ruststand. Het systeem
gaat geleidelijk van druk.
I - Stand-by. De motor draait. De pomp brengt het systeem op druk, waarna drukschake-
laar Jl de omloopklep H, bekrachtigt, zodat de olie drukloos rondgepompt wordt.
Door terugslagklep B3 en de buf fer I blijft het systeem een hele tijd onder druk.
Als de druk wegzakt laat Sl Hl zolang los tot de druk weer op peil is.
I1 - Bedrijf. De omloopklep wordt niet bediend. Het overdrukventiel K, houdt de olie op
zijn maximale druk. De olie die door K, stroomt wordt vrij warm. De afvoerleiding
is daarom vrij lang en voorzien van koelribben, in de tekening aangegeven als de
warmtewisselaar W.

Als de deur geheel dicht is heeft het indrukken van S2 tot gevolg:
- Ventiel Vl wordt bij a bekrachtigd en geeft druk op de linker leiding.
- Wisselklep B, geeft druk door en schakelt H2. H2 is bi-stabiel (niet voorzien van
een veer) en blijft zo staan, ook als de druk via B, mocht wegvallen.
- Hn schakelt Ho, waardoor alle grendels losgepompt worden met de cilinders C*, Cg,
enz. via snelheidsregelventiel(smoorterugslagklep) Bg.
- Als alle grendels geheel teruggetrokken zijn en alle eindschakelaars (Eo, Er, enz.)
kontakt maken, wordt ventiel V2 bij a bekrachtigd, waardoor V3 schakelt en de zui-
ger in cilinder Cl naar rechts bewogen wordt. De huiddeur draait open.
- Als de eindstand bereikt is schakelt E2 om:
- Het verbreekkontakt verbreekt de stroom naar Vl a, waardoor deze terugvalt
naar de middenstand en de linker stuurleiding van druk gaat.
- Hg wordt niet meer door oliedruk bekrachtigd, maar komt niet uit zichzelf
terug.
- V2 blijft geschakeld, maar V, komt terug in de middenstand.
- Het maakkontakt geeft het voorsignaal "deur open" en bekrachtigt H2, waardoor
H3 terugschakelt.
- Alle grendels worden gesloten door oliedruk in de cilinders C2 en C3 ... enz.
- Als alle grendels op hun plaats zijn en alle eindschakelaars E<, Eg, ... enz. maken
kontakt:
- Het voorsignaal "deur open" wordt nu als signaal doorgegeven naar de bedienings-
posten en de brug.
- Ventiel V2 valt terug in de middenstand.

In de eindstand blijft er in stand I en I1 wel oliedruk op de grendelcilinder staan,

maar niet op de hoofdcilinders.
Als de deur geheel open is heeft het indrukken van Sy geen gevolg. Indrukken van S,
heeft als gevolg:
- V, wordt bij b bekrachtigd, De rechter stuurleiding komt onder druk.
- Via B,, H2 en Ho worden de grendels teruggetrokken.
- Als de grendels geheel teruggetrokken zijn wordt V2 bij a bekrachtigd en V, bij b,
waardoor de oliedruk in de rechterkant van cilinder C, komt en de deur wil sluiten.
- Gestuurde terugslagklep B-,blokkeert de olieafvoer, tot er wat druk op de toevoer
staat. Zonder B-,zou de deur met grote snelheid naar beneden kunnen vallen en zelfs
vacuüm trekken in de cilinder. De smoring Bg in de stuurleiding voorkomt snel ope-
nen en sluiten van B-,,zodat er geen hinderlijke drukstoten optreden (het zoge-
naamde "hikken" ) .
- Als de deur dicht is verbreekt E, de stroom door V,, zodat de stuurleiding drukloos
wordt en V, naar de middenstand valt.
- Het maakkontakt van El geeft het voorsignaal "deur sluiten" en schakelt H2 terug,
zodat alle grendels op hun plaats geschoven worden.
- Als alle grendel-eindkontakten geschakeld zijn wordt het signaal "deur dicht"
doorgegeven; de stroom naar V2 wordt verbroken.

De grendels kunnen klemmen bij het lostrekken, omdat de zuiger wat is teruggelopen.
Door de veerkracht van de pakking in gesloten toestand of door het (vaak enorme) ge-
wicht van de deur in geopende toestand, staat er dan teveel kracht op de grendels. De
oliedruk na de smoorterugslagklep loopt dan op. Bij het overschrijden van de ingestelde
druk bekrachtigt drukschakelaar J2 ventiel V2 bij b, waardoor V3 de andere kant uit gaat
dan hoort bij de knop S2 of 83, die ingedrukt werd. Bij openen van de deur gaat hij
eerst even wat verder dicht tot de grendels losschieten. Bij sluiten van de deur wordt
hij eerst een stukje opgetild, tot het gewicht van de grendels af is. Als de grendels in
de eindstand staan loopt de druk ook op, maar door de eindschakelaars heeft J2 dan geen
invloed meer.
Ventiel H2 is bi-stabiel ( = heeft geen terugstelveren). Bij het halverwege stoppen
van het openen of sluiten heeft het namelijk geen zin om dan de grendels uit te schui-
ven; er valt dan niets te vergrendelen. In de eindstanden worden alle grendels bediend,
ook die voor de andere eindstand. Bij het openen en sluiten worden dan iedere keer alle
grendels en alle eindschakelaars getest.

29-4 Hydrauliekpompen

De meeste verdringerpompen zijn bruikbaar als hydrauliekpomp, maar ze verschillen in

eigenschappen.

TANDRADPOMP MET UITWENDIGE VERTANDING

De "gewone" tandradpomp kan gebruikt worden tot ± 100 bar opvoerdruk. Bij het in elkaar
grijpen van de tanden wordt wat olie "opgesloten", welke via uitsparingen in de pomp-
deksels ontwijkt. Ze produceren bij hogere drukken een hinderlijk jankend geluid. De
tandwielen worden door de druk naar één kant bewogen en dat maakt de pomp gevoelig voor
lagerslijtage. De pompen zijn niet duur, maar hebben een laag volumetrisch rendement,
vooral bij hogere opvoerdruk.
 Door in het pomphuis evenwichtskamers aan
te brengen en deze om en om te verbinden met de
zuig en de pers vervalt de dwarskracht op de
assen. Hierdoor vermindert de slijtage en kun-
nen de tandwielen met minder speling gemon-
teerd worden. Het volumetrisch rendement wordt
er niet veel beter op, doordat de olie langs
meer wegen kan teruglekken. Deze pompen worden
gebruikt tot ± 200 bar opvoerdruk.

TANDRADPOMP MET INWENDIGE VERTANDING

Door het minder snel in elkaar grijpen van de

tanden en de langere ingrijpweg hebben pompen
van het type van fig. 178 (zie ook fig. 42)
minder lek en maken ze veel minder lawaai dan
tandradpompen met uitwendige vertanding, voor-
al ook omdat het "opsluiten" van de olie niet
plaatsvindt. De scheve belasting door de onge-
lijke drukverdeling zorgt ook bij deze pomp
voor verhoogde kans op slijtage. Ze worden f i g . 177 -lanceerde tandradpomp
gebruikt tot ± 300 bar opvoerdruk
Tandradpompen met inwendige vertanding
zonder vulstuk ofwel tandringpompen, zie fig. 179 en fig. 41 produceren nog minder la-
waai, maar hebben een grotere lek. Ze zijn beter geschikt voor het verpompen van dikke
vloeistoffen. In de hydrauliek worden ze gebruikt voor opvoerdrukken tot * 100 bar.

zuigzijde
Ñl
Ñ

dam of
sikkel
perszijde

f i g . 1 78 Tandradpomp m e t inwendige f i g . 179 Tandringpomp

vertanding

Wormpompen met fijne spoed, waarbij de wormflanken elkaar niet raken, zijn erg geschikt
als bijvoorbeeld smeeroliepompen met opvoerdrukken tot ± 15 bar. Ze kunnen gemakkelijk
meer druk leveren, bijvoorbeeld 100 bar, maar bij hogere drukken wordt het volumetrisch
rendement snel slechter. Wormpompen met grove spoed, waarbij de flanken elkaar raken,
zijn veel geschikter en worden tot ± 200 bar opvoerdruk gebruikt. Ze zijn geruisarm,
leveren een zeer gelijkmatige druk, maar door het grote aanrakingsoppervlak is de wrij-
ving aanmerkelijk en het rendement niet erg hoog.
Bij een schottenpomp voor olie mag, in tegenstelling tot een schottencompressor, de
ruimte tussen de schotten niet kleiner worden zonder dat de perspoort geopend is, want
olie is niet samendrukbaar. Bij de excentrische schottenpomp van fig. 180 bewegen de
schotten tijdens het draaien van de rotor voortdurend naar binnen en naar buiten. Door
het opgewekte drukverschil klemmen de schotten wat in de sleuven; daarom zijn er veren
nodig aan de binnenkant om de schotten goed langs het huis te laten afdichten of laat
men de persdruk toe in het midden van de rotor. Bij hoge opvoerdrukken leidt dit gemak-
kelijk tot ongewenste slijtage. De rotor wordt scheef door de druk belast, waardoor er
veel kracht op de lagers komt. De pomp is geruisloos, heeft een goed volumetrisch ren-
dement, een gelijkmatige opbrengst en vrij weinig wrijving. De pomp wordt gebruikt tot
* 150 bar opvoerdruk.

perspoort
ll

fig. 180 Schot tenpomp met excentrische fig. 181 Centrische schottenpomp
rotor

Door het huis van een schottenpomp te voorzien van 4 cilindrische stukken, vloei-
end met elkaar verbonden, en de rotor in het midden te plaatsen, ontstaat een gebalan-
ceerde pomp met twee zuig- en twee perskamers. Op de plaatsen waar de opvoerdruk over
de schotten staat hoeven ze niet naar binnen of naar buiten te bewegen, waardoor de
wrijving en de slijtage sterk afnemen. Het bewegen van de schotten gebeurt bij de poor-
ten, waar de druk aan weerszijden van de schotten even groot is. Samen met de centrifu-
gaalkracht houden vrij lichte veren de schotten tegen de buitenwand. De drukken zijn
symmetrisch verdeeld en de rotor is daardoor vrij van dwarskracht ("onbelast" 1. Deze
pompen worden toegepast tot 200 bar, afhankelijk van de druk die binnen de rotor achter
de schotten wordt toegelaten.
Door bij een excentrische schottenpomp het huis van stand te laten veranderen ten
opzichte van de rotor kan de opbrengst in twee richtingen gevarieerd worden. De olie
toe- en afvoer moet dan Òf via het huis, en dan met flexibele slangen verder, of via
doorboringen in de rotor en kanalen in een stilstaande as, die in de rotor steekt. Dit
principe wordt bij de radiale plunjerpomp verder uitgewerkt. Voor het overige geldt
voor deze pomp hetzelfde als voor een excentrische schottenpomp met vaste opbrengst,
bij meestal wat lagere drukken.
 geleiding
,

f i g. l82 Variabel e schot tenpomp

ROTERENDE PLUNJERPOMPEN

In de hydrauliek worden veel roterende plunjerpompen gebruikt. Ze zijn vrij duur, maar
hebben een hoog rendement en kunnen zeer hoge drukken leveren. Ze vertonen weinig slij-
tage, zolang de olie goed schoon blijft. Deze pompen worden onderscheiden in radiale
plunjerpompen, waarbij de plunjers van en naar de draaiïngsas bewegen door toedoen van
een excentrische ring, en in a x i a l e plunjerpompen, waarbij de plunjers bewegen in de
asrichting onder invloed van een scheef op de as staande slagplaat of waggelplaat. Het
slagvolume kan vast zijn, maar ook variabel. In fig. 183 zijn de voornaamste mogelijk-
heden afgebeeld.
~ e cilinderblok,
t waarin de plunjers bewegen, staat stil. De as beweegt met de
scheef ronddraaiende slagplaat de plunjers. De plunjers zijn zodanig op de slag-
plaat gelagerd, dat ze zowel ingedrukt als uitgetrokken worden zonder veel wrij-
ving. Het slagvolume is afhankelijk van de hellingshoek van de slagplaat en kan
tijdens bedrijf niet versteld worden. De toe- en afvoer van de plunjercilinders
gaat met behulp van zuig- en perskleppen, waardoor het volumetrisch rendement wat
achterblijft.
Het cilinderblok wordt aangedreven, de slagplaat staat stil. De toe- en afvoer van
de plunjercilinders vindt plaats door poorten in het huis; er zijn geen kleppen
nodig. Door de stand van de slagplaat te veranderen wordt het slagvolume be-
invloed; de pomp kan in beide richtingen persen.
De slagplaat wordt aangedreven, het cilinderblok draait mee. De plunjers zijn ver-
bonden aan de slagplaat met korte drijfstangen, met aan beide zijden een kogelge-
wricht. De toe- en afvoer vindt plaats via poorten in het huis. De opbrengst wordt
in beide richtingen gevarieerd door het huis, waarin zich het ronddraaiende cilin-
derblok bevindt, te zwenken rond het hart van de slagplaat. Bij een uitvoering met
vaste opbrengst staat het huis onder een vaste hoek ("geknikte" pomp) met de aan-
drijfas, vaak 30°.
Het stervormige cilinderblok wordt aangedreven. De plunjers zijn gelagerd in een
cilindrische ring, die in beide richtingen excentrisch versteld wordt. De toe- en
afvoer vindt plaats aan de binnenzijde van het cilinderblok, door poorten in een
stilstaande astap.
 variabele instelhoek van
a) vaste instelhoek voor b)
stilstaande
ronddraaiende slagplaat toe- en aivoer-
'.
i, slagplaat ooorten

toe- en afvoer-
zwenkhoek - poorten verstelling
\\ stilstaande

ring

fig. 183 Roterende p1 unjerpompen

Roterende plunjerpompen kunnen drukken leveren

tot 1000 bar. Ze hebben altijd een oneven aantal
plunjers, want dan heffen de drukgolven van de
plunjers af zonderlijk elkaar zo goed mogelijk op
(maar nooit helemaal). Deze pompen produceren
daarom altijd wat geluid. De pompen van type c)
en d) worden besproken bij de stuurmachines.

De symbolische aanduidingen van hydrauliekpompen

zijn afgebeeld in fig. 184:

1 - Pomp met vast slagvolume.

2 - Pomp met variabel slagvolume en één
stromingsrichting.
3 - Pomp met variabel slagvolume en twee rich-
tingen.
4 - Handpomp met vast slagvolume.
fig. 184 Pompsymbolen
HYDRAULISCHE HANDPOMPEW

Waar mensen opgesloten of beklemd kunnen raken doordat een hydraulische installatie
niet werkt, moet een noodbediening aanwezig zijn. Vaak is dat een handpomp, waarmee in
geval van nood de vereiste druk opgebracht kan worden. De meest gangbare pomp is de
plunjerpomp, vergelijkbaar met die van de hydraulische vijzel van fig. 14 en 15, alleen
vast aangebracht en meestal wat forser uitgevoerd.

Overzicht hydrauliekpompen:
TABEL IV

max.op- slag- "pomp

voer- volume
tandwielpompen
uitwendige vertanding O,75
idem met drukvereffening 018
inwendige vertanding O, 85
tandringpomp 018
wormpompen
fijne spoed O,65
grove spoed O,75

schottenpompen
excentrisch 0,85
variabel
centrisch

plunjerpompen
roterend, axiaal O, 96
roterend, radiaal O,92
hand 0,85

bar

29-5 Hydrauliekmotoren of hyäromotoren met beperkte uitwijking

Veel hydrauliekpompen kunnen in nagenoeg dezelfde vorm worden gebruikt als motoren.
Alleen de zuigermotoren en rotatiemotoren met beperkte slag worden nooit als pomp ge-
bruikt.

CILINDERS OF LINEAIRE MOTOREN

Hydraulische cilinders kunnen bij vrij kleine afmetingen schokvrij en zonder door te
schieten behoorlijk grote krachten ontwikkelen. Behalve een sterke konstruktie is de
afdichting tussen zuiger en cilinder en tussen stang en cilinderdeksel van groot be-
lang. De zuigerafdichting bestaat uit twee tegengesteld gemonteerde manchetten van
kunststof, enigszins vergelijkbaar met de zuigerpomp voor water van fig. 25, maar veel
zwaarder uitgevoerd en veel beter in de rug en in de borst gesteund. Op de zuigerstang
bevinden zich een of meer manchetten, naar binnen gekeerd, om de olie binnen te houden.
De laatste manchet is naar buiten gekeerd en dient als vuilschraper.
Hydraulische cilinders kunnen enkelwerkend en dubbelwerkend zijn, afhankelijk van
het aantal aansluitingen. Als de stang erg dik is ten opzichte van de zuiger spreekt
men van differentiaalzuiger. Als op beide zijden van deze zuigers dezelfde druk gezet
wordt, levert hij toch al een vrij grote kracht naar buiten. Een bekend voorbeeld hier-
van is de werkzuiger van Woodward- en Europa-regulateurs voor dieselmotoren.
 j
dekselafdichting zuigerafdichting

1 1 // cilinder
stang

fig. 185 Hydraulische cilinder

manchetten

fig. 186 Zuiger- en stangafdichting fig. 187 Differentiaalzuiger

Bij stuurmachines zijn het vaak plunjers, waarop de hydrauliekolie zijn druk uit-
oefent; ze worden altijd in paren toegepast.
Een bijzondere lineaire motor is de telescoopilinder, bekend van vrachtauto's met
een kiepbak. Ingeschoven zijn ze vrij klein, uitgepompt hebben ze een grote lengte, on-
geveer 1 á 2 m.

Roterende motoren met beperkte draaiboek kunnen gebruikt worden voor het bewegen van
kleppen en afsluiters, alsmede de roeren en ~tablliteitsvi~envan schepen.
 De oliedruk komt tegen een of meer schotten of vleugels, die als een draaideur
nauwsluitend passen in het huis. De uitgaande as kan draaien over een hoek (D waarvoor
geldt:
ip < 360°/z waarin: (D = draaihoek hydromotor
z = aantal vleugels

l l t l
fig. 188 Telescoopcilinder fig. 189 Vleugelmotor

ZUIGERMOTOR MET RONDSEL

Een kombinatie van twee zuigers of twee

plunjers, gekoppeld door een tandheugel, kan
met een rondsel en as een of meer omwente-
lingen verdraaien. Deze heugelmotor wordt
voor grotere vlinderkleppen en kogelkranen
gebruikt, vooral ook in de pneumatiek. Deze
hydromotor wordt soms "draaicilinder" ge-
noemd, hetgeen verwarring mogelijk maakt met
de hierna volgende hydromotor.

ZUIGB?MOTOR MET SCHROEFDRAAD

Veel kompakter is de draaicilinder, een hy-

draulische cilinder, die met behulp van gro-
ve schroefdraad de draaiende beweging op-
wekt, zie fig. 190. Deze uitvoering wordt
bij de pneumatiek zelden toegepast. fig. 190 Draaicilinder

29-6 Hydrauliekmotoren met onbeperkte uitwijking

Zolang ze niet met zuig- en perskleppen uitgerust zijn, kunnen vrijwel alle roterende
verdringerpompen ook als hyàromotor gebruikt worden. Dit geldt voor:
- tandradpompen, vooral die met uitwendige vertanding
- wormpompen, vooral die met grove spoed
- axiale plunjerpompen
- radiale plunjerpompen.
Voor zover ze als pomp variabel uitgevoerd worden, kunnen ze als motor ook variabel
worden toegepast, met dat verschil, dat men vaker met een variabele pomp werkt dan met
een variabele motor.

TABEL V OVERZICHT HYDRAULIEKMOTOREN

Pm" n T-
tandradmotoren met
uitwendige vertanding 250 3,5 - 70 250

wormpompen met grove

spoed 200 bar 0,5 - 35 1250

schottenmotoren 1,5 - 70 1250

excentrisch 175
centrisch 250
variabel 100

plunjermotoren
axiaal 400 0,15 - 50 3000
radiaal 300 0,15 - 17 20000

frequentie max

cilinders 400 ( à 1000) s 5 ' vrijwel

onbeperkt

bar /s Nm

Aanbevolen diameters voor hydraulische cilinders:

25, 32, 40, 50, 63, 80, 100, 125, 160, 200, 250, 320, 400, 500 mm

29-7 Voorbeelden

Een werktuig wordt aangedreven voor een hydraulische cilinder; het laatste stuk van de
uitgaande slag moet wel de volle kracht aanwezig zijn, maar de snelheid moet afnemen,
zie fig. 191.
1 - Een matig fijn filter, voornamelijk om de pomp te beschermen tegen aan te zuigen
vuil- of metaaldelen.
2 - De hydrauliekpomp met vast slagvolume.
3 - Een elektrisch bediend 4/3-ventiel met veerterugstelling. Het stuurt de olie zoda-
nig naar 6 dat de zuiger stilstaat of in de gewenste richting beweegt. In de mid-
denstand loopt de olie drukloos rond, waardoor de pomp een minimum aan vermogen
vraagt. Pas als 3 geschakeld is bouwt de pomp druk op.
4 - De smoor-terugslagklep of snelheidsregelventiel dat de olie naar de cilinder
smoort, maar van de cilinder ongehinderd doorlaat, om de beweging naar rechts af
te remmen.
5 - Een hydraulisch bediend 212-ventiel, dat in onbekrachtigde positie 4 kortsluit,
zodat dan de beweging van de zuiger niet geremd wordt.

eesta al s 5, bij hydraulische heihamers en trilapparaten zijn veel hogere

frequenties mogelijk.
 fig. 191

6 - De hydraulische cilinder, waarvan de zuiger het werktuig aandrijft; naar rechts is

iets grotere kracht beschikbaar dan naar links.
7 - Het door een kantelrol bediende 312-ventiel met veerterugstelling, dat ergens op
de uitgaande slag van de zuiger omgezet wordt en stuurdruk geeft op ventiel 5,
zodat 4 op de rest van de uitgaande slag de snelheid afremt.
8 - Het overdrukventiel dat opent zodra de druk overschreden wordt. Dat kan gebeuren
als de zuiger zijn eindstand bereikt heeft of als de te leveren kracht zijn maxi-
mum bereikt heeft.
9 - Een fijn filter, dat alle slijtsel uit het systeem moet opvangen.
10 - Een veerbelaste klep die de olie doorlaat als het filter verstopt raakt.
11 - Een veerbelaste klep die tijdens "drukloos rondpompen" een kleine overdruk op het
systeem houdt, zodat nergens lucht naar binnen kan lekken.

In fig. 192 wordt een roterende as met een in twee richtingen variabel toerental hy-
draulisch aangedreven. Deze schakeling zou een deel kunnen zijn van de aandrijving van
een lier, een gereedschapswerktuig of een boegschroef.
 3 bar

f i g . 192

1 -Hulppomp, die het hele systeem permanent onder een lage overdruk houdt.
2 -Overdrukventiel dat opent als bovenstaande druk bereikt is.
3 -Terugslagklep die zorgt dat de olie onder werkdruk niet via 2 wegloopt.
4 -Idem.
5 -Variabele hoofd-hydropomp.
6 - Elektrisch bediend 212-ventiel, bijvoorbeeld als noodstop of snelstop; sluit de
werkdruk kort.
7 - Terugslagklep die de werkleiding met de hoogste druk verbindt met 9.
8 - Idem
9 - Overdrukventiel voor de werkleiding; treedt alleen in werking als 12 (te) grote
tegenstand ondervindt.
10 - Terugslagklep die de olie uit 9 afvoert naar de werkleiding met de laagste druk.
11 - Idem.
12 - Hydromotor voor twee draairichtingen.
13 - Gestuurde terugslagklep voor de retourleiding (retourkleppen). Zodra in een van de
werkleidingen de druk enigszins toeneemt, wordt in de andere werkleiding de terug-
slagklep opengestuurd, waardoor pomp 1 de kans krijgt olie in het systeem te bren-
gen, die dan na verlaten van 12 via 13 of 14 terugstroomt. Alleen als er arbeid
verricht wordt treedt deze retour in werking.
14 - Idem.
15 - Overdrukventiel voor de retourleiding, lager afgesteld dan 2.
16 - Filter met veerbelaste omloopklep.
17 - Oliekoeler.
29-8 Krachten; mechanisch rendement

Een hydraulische zuiger levert alleen kracht F'

als hij een tegenkracht ondervindt. Voor de 4
(effektieve)kracht op de zuigerstang geldt
bij bewegende zuiger:

F = Fth - Fw - Fv fig. 193

waarin: F = effektieve zuigerstangkracht in N

= theoretische zuigerstangkracht in N
Fv = veerkracht (kan ontbreken) in N
Fw = wrijvingskracht in N

Hierbij zijn alle krachten positief gerekend voor de situatie dat de zuiger door olie-
druk naar rechts ( = naar buiten) bewogen wordt. Bij beweging door de oliedruk naar
links veranderen F, F t en F van teken; F blijft gelijk. Wie het lastig vindt om met
negatieve krachten te werken kan voor de "ingaande" zuigerstangkracht werken met:

De theoretische zuigerstangkracht is de kracht, die

de olie in werkelijkheid op de zuiger uitoefent:

fig. 194

waarin: p, en pg = absolute drukken aan weerskanten van de zuiger in N/m2

Pa = atmosferische druk in ~ / m ~
D = cilinderdiameter in m
d = stangdiameter in m

Het teken van Fth geeft de richting aan: + = naar rechts (= naar buiten);
- = naar links (= naar binnen).

In de praktijk werkt men altijd met:

waarin: pi en p2 = overdrukken aan weerszijden van de zuiger in N/m2

Bij enkelwerkende cilinders wordt voor p2 nul ingevuld.

De wrijvingskracht F is sterk afhankelijk van de oliedruk, waarmee de afdichtende man-

chetten tegen de cilinderwand en tegen de zuigerstang worden gedrukt, en daardoor van
de geleverde zuigerstangkracht. Daardoor is, behalve voor zeer lage oliedrukken, het
mechanisch rendement vrij konstant.

q,,= (Fth- Fw) / Fth Als er geen veer is, is Fth - F = F

Let op: bij deze (en elke andere) motor is q precies andersom gedefinieerd als bij een
pomp -
motor (zonder veer): pomp :
Bij een motor geeft q dus aan, welk deel er van de op de zuiger opgewekte kracht bruik-
baar op de zuigerstang overblijft. Bij een pomp geeft q aan welk deel er van de op de
stang uitgeoefende kracht uiteindelijk via het zuigeroppervlak op de vloeistof terecht-
komt.

Voor zuigermotoren varieert r\^ van 0,90 - 0,95.

29-9 Volumestroom; volumetrisch rendement

Om een zuiger een snelheid v te geven

moet de pomp een volumestroom olie le- vlek l
veren onder de vereiste druk. Dat kost
vermogen. Als de volumestroom retour-
olie ergens tegendruk ondervindt kost
dat ook vermogen. Voor elke motor
geldt:

Oe = Vth + Vlek waarin: %k l

Ve = effektief opgenomen volume-
stroom toevoerolie in m3/s
$h = theoretische volumestroom in
'4 2
m3/s
Vlek = volumestroom lekolie in m3/s
fig. 195
De theoretische volumestroom <^ is de
volumestroom die volgt uit de afmetin-
gen en de beweging van het verdringerlichaam.
n
%th =v.-D~ waarin: 9,th = th. volumestroom niet-stangzijde in m3/s
4
V2 th = th. volumestroom stangzijde in m3/s
TI
VZth =v.-(~~-d2)
4 fldiff
th = th. volumestroom bij gebruik als diffe-
rentiaalzuiger in m3/s
odiff
th = V
TI
.-
4
d2

De grootte van Vlek verschilt erg per type motor; bij een zuigermotor kan Giekverwaar-
loosbaar klein zijn. Vlekis sterk afhankelijk van slijtage en van de viscositeit van de
vloeistof. Ook het volumetrisch rendement q wordt bij hydromotoren omgekeerd gedefi-
nieerd als bij (hydro)pompen:

motor: pomp :

Bij een motor geeft q aan welk deel van de toegevoerde volumestroom werkelijk het ver-
dringerlichaam verplaatst. Bij een pomp geeft q aan welk deel van de door de verdringer
verplaatste vloeistof werkelijk door de pomp afgeleverd wordt.

Voor zuigermotoren in nieuwe toestand varieert q van 0,98 tot 0,999.

29-10 Drukverliezen; hydro-mechanisch rendement

Bij de toe- en afvoer van de hydrauliekolie in een motor treden drukverliezen op, waar-
door het drukverschil over het verdringerlichaam (pth)kleiner is dan het drukverschil
over de toe- en afvoer (pãã$..

pth Pman - Pveri waarin: pth = drukverschil over de zuiger in N/m2

pman = drukverschil over de aansluitingen in N/m2
^ver1 = totaal van de drukverliezen in N/m2

Ook het hydraulisch rendement wordt bij een motor andersom gedefinieerd als bij een
pomp :
motor: pomp:

Bij een motor geeft dus aan, welk deel van het aangeboden drukverschil werkelijk over
het verdringerlichaam komt te staan. Bij een pomp geeft aan, welk deel van het in de
pomp opgewekte drukverschil aan het leidingsysteem wordt afgegeven.
Aangezien het praktisch onmogelijk is om het mechanisch en het hydraulisch rende-
ment van de meeste hydro-motoren en -pompen apart te meten, voegt men ze samen tot het
hydro-mechanisch rendement. Dit geldt zowel voor pompen als voor motoren.

'
lh = ^h 'lm waarin: r\^ = hydro-mechanisch rendement

Voor zuigermotoren in nieuwe toestand varieert i\^ van 0,88 tot 0,95.

29-11 Hydraulisch vermogen; motor- en pomprendement

Onder het hydraulisch vermogen verstaat men zowel bij een motor als een pomp het pro-
dukt van volumestroom en druk(verschi1).

hydr v ' P man waarin: Phydr

= hydraulisch vermogen in W

De verhouding afgegeven mechanisch vermogen : toegevoerd hydraulisch vermogen heet het

motorrendement. Het is omgekeerd gedefinieerd als het pomprendement.

motor: pomp :

waarin: P = effektief opgenomen of afgegeven mechanisch vermogen in W

Verband met de andere rendementen:

P. = F . v
= ^ h . q", . v
=pth . A . q,,, . v
=pman q,, q,, - v - A
- - Pman ^h v", \h
-- Pman qh lm Iv -
=qh qm -
qv &yh'
 Bij de pomptheorie is eerder al afgeleid dat
voor qpomphetzelfde geldt.

Als in een smoorventiel een oliestroom afgevoerd wordt, ontstaat daarin altijd een
drukverschil. Het energieverlies dat daardoor ontstaat is het smoorverlies.

Pm= 9 Apsm waarin: Apsm = drukdaling over smoorventiel in ~ / m ~

Niet alleen in smoorventielen, maar overal in het leidingsysteem vinden drukverliezen

plaats. Onder het hydraulisch rendement van een leidingsysteem wordt verstaan het ge-
deelte van de aan het begin opgewekte manometrische druk dat bij de intrede van de mo-
tor beschikbaar is.

'man . motor A b t
^h . leid -- Pman .
% l --
Pman
waarin: pman = manometrische opvoer- of
pomp werkdruk in N/m2
Ap^+ = totaal drukverlies tussen
pomp en motor in N/m2

29-12 Vermoqen, koppel en toerental

Voor de effektieve volumestroom en het toerental gelden:

motor: Pomp:

Vth = VS tot n

e'

1 n = VS tot 1 n =
stot '"v

waarin: V ^t = totaal (s1ag)volume per omwenteling van de as in m3

Je ziet aan deze formule:

1) Hoe lager q,,, hoe langzamer een motor draait bij een gegeven volumestroom.
2) Hoe lager q , des te sneller een pomp moet draaien om de vereiste volumestroom te
leveren.

Voor het overbrengen van mechanisch vermogen met een ronddraaiende as geldt:

Pe=2nnTe waarin: P = effektief vermogen in W

Te = effektief koppel in Nm
n = toerental /s

of: Te=-
2nn
Voor het motor- en pomprendement is reeds afgeleid:

ofwel:

als je dit invult in de formule voor het koppel krijg je:

als je hierin de hiervoor gevonden formule voor n invult krijg je:

e' ^man 'motor vs tot e' Pmn stot S v'

Te = Te =
2 TI ^ e s \ 2 n - 1 ~ ~e' .

s tot Pman ¥motor s tot -man ^v

Te = Te =
2n 1v 2 n "pomp

nu is:

zodat:
motor: pomp:

^s tot Pman ^hm s tot Pman

Te =
2 TI ^hm

Bij een motor wordt het geleverde koppel kleiner als r\^ lager wordt; bij een pomp moet
je een groter koppel leveren om de vereiste druk op te bouwen, als q,,,,,
lager wordt.

29-13 Beperking van het nullastverlies

Veel hydraulische installaties, die langere tijd in bedrijf zijn, hoeven slechts zo nu
en dan arbeid te verrichten. In de tussentijd blijft de pomp doordraaien. Zonder speci-
ale voorzieningen loopt de oliedruk dan op tot de ontlastklep opent en alle niet-ge-
fig. 196

bruikte olie van de persdruk smoort naar de retourdruk. De pomp vraagt het volle aan-
drijfvermogen, terwijl alle hydraulische energie in de smoorklep omgezet wordt in wann-
te, waar je verder niets mee kunt beginnen. Er zijn verschillende manieren om dit n u l -
lastverlies zoveel mogelijk te beperken.
In fig. 196 laat een 2/2-ventiel, de kortsluitklep, de olie drukloos rondstromen,
zodra er geen druk meer nodig is. Een nadeel is dat in zo'n systeem geen hydraulisch
bediende ventielen mogelijk zijn, want in de ruststand is er geen oliedruk.

w e r k d r u k 200 bar
P
stuurdruk: 10 bar

r- - -
--- l l 200 bar
10 bar
1r T
dl
-i
l
'st-uursi maal
d

fig. 197

fig. 198
 In fig. l97 is het systeem uitgebreid met een hulppompl die het stuursysteem op
druk houdt! terwij1 het hoofdsysteem in de ruststand drukloos is. ~ydraulischbediende
ventielen zijn dan wel mogelijk! maar het kost wat meer energie.
In fig. 198 is het bedieningsventiel van de hydromotor voorzien van een kortsluit-
verbinàing in de middenstand! waarlangs de olie bij niet-gebruikte motor drukloos kan
rondstromen. In fig. 199 wordt een pomp met variabele opbrengst gebruikt. Als deze in
de middenstand gestuurd wordt vraagt hij praktisch geen vermogen.

f i g . 199

29-1 4 Voorbeelden

Gegeven : Een enkelwerkende zuiger zonder terugstelveer.

te overwimen kracht F =18kN
af te leggen weg (slaglengte) s = 014m
toegestane tijd voor l slag t =2s
volumetrisch rendement cilinder qv = 0199
hydro-mechanisch rendement cilinder llh = 019
maximale oliedruk p- = 200 bar

lvraagi: a) De vereiste cilinderdiameter. Kies uit de aanbevolen cilinderdiame-

ters van 29-7 een bruikbare diameter.
b) De bencdigde volumestroom olie.
n
ûpl ossing: a) F = qm . = q,,, . p, . -4 D ~ = q,, qh
lT
- 7D2
P,,,="

kies de dichtstbijzijnde grotere diameter: D = 0104m = 40 mm

Weven: Een dubbelwerkende cilinder.
cilinderdiameter D =25m
stangdiameter d =6mm
zuigerslag s = 150 mm
volumetrisch rendement cilinder q,, = 0199
mechanisch rendement cilinder qm = O/928
hydraulisch rendement cilinder qh = 0198
maximale oliedruk Pm,, = l00 bar
retour- Pet = 0 bar
vereist aantal uit- en ingaande
slagen per sekonde

Gevraagd: a1 Bereken de bereikbare stangkracht op de uitgaande en op de ingaande

slag.
Bereken de vereiste volumestroom olie.
Bereken het door de hyärauliekolie geleverde hydraulisch vermogen.

ûplossing: a Fuit qm
n
qm (qh Pman -D2
4 . - O)

.
= 01928 0198 . l00 . 105 N/m2 .
n
T . = 4/46 kN
0/025~

Fin Fth 'lm 'lrn (qh pma S 4

J- - d2) - O)
(D~

= 01928. 0198 . l00 . Tn

. lo5 N/III~ (0~025 m2 = 4/21 kN
- ~0~006~)

Vth = VS tot . + Vuit). n

n = (Vi,,

Ve = vth/qv= (vin+ vuitI. n/qv

n n
= ( T D ~ + - ( D -~
4 .s. n/qv

4 (2 . . 0115, 4/0199= 01556. I O - m~3/s

Tt
= - - 0~006~)
0~02.5~

Ve = O,556 dm3/s

Phydr= Ve . pman= O/556 . l m3/s . 1 O0 . l o5 N/m2 = 5/66 kW

Gkgeven : Een differentiaalcilinder.

cilinderdiameter D =8Omm
stangdiameter d =49m
zuigerslag s =0,4m
volumetrisch rendement cilinder qv =0,99
hydraulisch rendement cilinder qh = 1/00
mechanisch rendement cilinder qm =0192
maximale oliedruk Pmax = 240 bar
tegendruk retourolie pret = l O bar
beschikbare volumestroom olie Ve = O/48 dm3/s
 Er zijn drie toestanden:
I De zuiger wordt uitgepompt met oliedruk op de "voorkant" van de zuiger
en tegendruk op de "achterkant".
I1 De zuiger wordt ingepompt met o l i m op de achterkant van de zuiger en
tegendruk op de voorkant.
I11 De zuiger wordt uitgepompt met oliedruk op beide kanten van de zuiger
(dus als differentiaalzuiger).

Voor de drie toestanden:

a) De bereikbare zuigersnelheid en de looptijd over l slag.
b) De beschikbare stangkracht.
c) Het beschikbare mechanische vermogen.

t = s/v = Ot4m / 01151 m/s

(re = vth/qv= v .-
K
4
d2/qv

4 .
0,48 . I O - ~m3/s = v .-
K
O l 049~10
l99

t = s/v = 014m/OI252m/s

b)
F = q,,, . Fth = qm (p, . -
K
4
D2 - p2 . -
K
4
(D2

= 0192(240 . lo5 . -
K
4
. - 10
0/08~ . 105
4

Gegeven: Een roterende hydrauliekpmp met variabel slagvolume levert olie aan een
roterende hydromotor met konstant slagvolumel welke een boegschrcef aan-
drijft.

Van de motor is gegeven:

slagvolume motor VS = 500 cm3
hydro-mechanisch rendement qh = 0195
lekstroom olie bij de heersende druk QIek = 150 cm3/s
manometrisch drukverschil bij intrede motor pmn = 396 bar

Van de pomp is gegeven:

maximaal slagvolume "s m% = 200 cm3
toerental n = 251s
volumetrisch rendement bij de heersende druk q, = 01989
hydro-mechanisch rendement =o196
'Ih,,,
manometrisch drukverschil direkt na de p m p pman = 400 bar
aanwijzing volumestroommeter e' = 4!317 dm3/s

Gkvraagd: Bereken het toerentall het kop@ en het mechanisch vermogen van de
motor.
Bereken op hoeveel % van zijn slagvolume de p m p staat ingesteld.
Bereken het hydraulisch vermogen dat door de p m p wordt afgegeven
en het hydraulisch vermogen dat aan de motor wordt toegevoerd.
Bepaal het hydraulisch rendement van de leidingen.
Bereken het aandrijfvermogen dat de p m p in deze toestand vraagt.

Op1ossínq:
30-1 Vragen en vraagstukken - Hydrauliek
l. Geef een aantal overeenkomsten en een aantal verschillen tussen pneumatische en
hydraulische besturingssystemen.
2. Welke verschillen zijn er in de symbolen voor pneumatiek en hydrauliek?
3. Kun je in het algemeen een pneumatisch ventiel ook gebruiken voor hyärauliek?
4. Als je grote vermogens moet overbrengen, bijvoorkeld voor het aandrijven van een
boegschroef, ligt dan pneumatiek of hydrauliek voor de hand?
5. Waarvoor dienen in fig. 175: ventiel H? de smoorterugslagkleppn bij K, t/m K4?
6. Waarvoor dient de veerklaste terugslagklep mast het ene oliefilter in fig. 175?
7. Welke van de twee oliefilters in fig. 175 is het grove en welke is het fijne fil-
ter?
8. In fig. 176 is pomp A, voorzien van een ontlastklep. Welke is dat? Treedt deze ook
in werking als pomp % teveel druk levert?
9. Waarom past men in fig. 176 een buffer toe? Wat is in dit verband de funktie van
J,?
l o. Hoe kan men bij het systeem van fig. 176 in de praktijk zien dat de huiddeuren
volledig gesloten zijn?
ll. Teken een hyàraulisch schema om met een hydraulische cilinder de deksels van de
machinekamer te openen en te sluiten. Gebruik oliedruk uit een systeem "waar al-
tijd druk op staatf'en een dubklwerkende cilinder zonder terugstelveren. De dek-
sels mogen niet te hard dichtslaanl want dan breken de glazen eruit.
12. Noem de voornaamste eigenschappen van een tandradpomp met uitwendige vertanding
als hydraulische wmp. In welk opzicht zijn tandradpompen met inwendige vertanding
beter?
13. Waarom worden wormpompen wel veel als hoofdsmeeroliepompl brandstofpompl brand-
stofopvoerpomp en strippinmmp gebruiktl maar bijna nooit als stuurmachinepomp?
14. Noem een verschil in bouw tussen een schottenpomp voor olie en een schottencom-
pressor.
15. Waar gaat het bij een schottenpomp fout als er al te hoge drukken moeten worden
geleverd?
16. Verdeel de roterende plunjerpmpen in soorten. Geef bij iedere soort aan op welke
manier de opbrengst veranderd wordt.
 Welke hydromotoren kun je gebruiken om een klep te openen en te sluiten? (minstens
twee).
Op welke manieren kun je met een hydromotor een vlinderklep over een hoek van 90'
heen en weer draaien?
Hoe wordt bij een hydraulische cilinder lekkage voorkomen?
Teken een hydraulische schakeling waarmee een zuiger met een dikke stang (diffe-
rentiaalzuiger) langzaam en snel naar buiten gepompt kan worden en weer terugge-
pompt. De zuiger moet op ieder punt te stoppen zijn.
Laat in een schema zien, hoe je een filter beveiligt tegen stukpersen in vuile
toestand.
Waarom kan het fijne oliefilter beter in de retourleiding zitten dan in de zuig-
leiding van een hydrauliekinstallatie?
Waarom zit er dan toch vaak een grof filter in de zuig van de pomp?
Waarvoor dient in fig. 191 ventiel 5? Waardoor wordt het bediend?
Teken een schema waarin je met slechts één overdrukventiel drukverschillen in twee
richtingen binnen de grenzen kunt houden.
Is de wrijvingskracht van een hydraulische cilinder onder alle bedrijfsomstandig-
heden gelijk?
Wat versta je onder het mechanisch rendement van een hydropomp en wat van een hy-
dromotor? Noem een aantal gangbare waarden.
Op welke plaatsen kan bij een hydraulische cilinder een lekstroom optreden, die
invloed heeft op het volumetrisch rendement?
Wat versta je bij een hydropomp onder het hydraulisch rendement? Vergelijk dit met
hetzelfde begrip bij een hydromotor en geef de overeenkomsten en verschillen aan.
Wat versta je onder het hydro-mechanisch rendement?
Geef de definitie van pomprendement en van motorrendement.
Wat wordt bedoeld met hydraulisch vermogen?
Een hydropomp wordt aangedreven met een effektief vermogen van 35 kW. De erop aan-
gesloten hydromotor levert een vermogen van 29 kW. De pomp en de motor zijn van
hetzelfde type; het pomprendement en het motorrendement hebben dezelfde waarde.
Gevraagd: a) Bereken het hydraulisch vermogen. Als je het niet kunt berekenen,
geef dan aan in welke buurt het moet liggen.
b) Bereken het pomp- en het motorrendement.
Wat wordt bedoeld met het hydraulisch rendement van een leidingsysteem?
Van een enkelwerkende cilinder met terugstelveren is gegeven:
cilinderdiameter D =63mm
slaglengte S =210mm
stangdiameter d =28mm
veerkracht minimaal Fv, = 200 N
veerkracht maximaal Fv2 = 600 N
mechanisch rendement q,,, =0,90
maximale oliedruk p,,,% = 300 bar
Gevraagd: a) Bereken de kracht die de zuiger kan uitoefenen aan het begin van de
uitgaande slag.
b) Idem vlak voor het eind van de uitgaande slag.
c) Hoeveel olie moet het reservoir minstens bevatten als de zuiger
geheel in de cilinder zit?
d) Teken een geheel kompleet hydraulisch schema om deze zuiger heen-
en weergaand te bedienen.
e) Heeft de diameter van de stang invloed op a t/m d?
Van een dubbelwerkende cilinder is gegeven:
cilinderdiameter D =80mm
stangdiameter d = 35,8 mm
mechanisch rendement q,, =0,90
slaglengte S = 400 mm
beschikbare druk p,,,% = 1 50 bar
 beschikbare volumestroom olie %m = O,625 d a s
volumetrisch rendement cilinder q,, = 1,OO
Gevraagd: a) Bereken de maximale kracht bij uitgaande slag.
b) Idem bij de ingaande slag.
c) Bereken de bereikbare zuigersnelheid bij de uitgaande slag.
d) Idem bij de ingaande slag.
e) Teken een hydraulisch schema voor de bediening van deze cilinder,
kompleet met pomp, reservoir en drukbeveiliging.
37. Gegeven een roterende hydropomp.
slagvolume per plunjer VS = 5 cm3
aantal plunjers z = 7
toerental n = 25 /s
volumetrisch rendement q,, = 0,98
manometrische opvoerdruk pmn = 240 bar
hydro-mechanisch rendement h =¡,g6
Gevraagd: a) De theoretische en de effektieve volumestroom olie.
b) Het hydraulisch vermogen.
c) Het effektief (benodigd) aandrijfvermogen van de pomp.
d) Het pomprendement.
38. Gegeven een roterende hydromotor.
slagvolume per plunjer vS = 1 2 cm3
aantal plunjers z = 7
volumetrisch rendement q,, =0,95
hydro-mechanisch rendement q,, = 0'94
toegevoerde volumestroom olie Ve = 0'858 dm3/s
manometrische druk pman = 240 bar
Gevraagd: a) Het toerental van de hydromotor.
b) Het koppel van de hydromotor.
c) Het effektief (afgegeven)vermogen.
d) Het motorrendement.
39. Op welke manieren kun je bij een hydraulische aandrijving de nullastverliezen zo
laag mogelijk houden? Geef bij elk antwoord een schematekening.
40. Wat wordt bedoeld met drukloos rondpompen? Kost dat dan geen vermogen?
41. In voorgaande tekening wordt een boegsectie van een schip bediend door twee hydau-
lische cilinders. Het schema is niet volledig.
Gevraagd: a) Hoe stel je in dat beide zuigers even snel bewegen, zowel opgaand
als neergaand?
Bij het openpompen van de boegsectie blijft een zuiger wat achter, de sectie trekt
scheef en de bedieningsman zet het bedieningsventiel in de middenstand.
Gevraagd: b) Blijft de boegsectie scheef staan of kan hij in deze gestopte stand
vanzelf weer rechtkomen? Zo ja, helemaal of gedeeltelijk? Zo nee,
wat moet je dan doen?
c Als bij openen 66x1 van de zuigers door een instelfout altijd het
snelst omhoog beweegt, is hij bij het omlaag bewegen dan ook het
snelst?
d) Teken een bedieningsmogelijkheid voor de vergrendeling van de boeg-
sectie in open en in gesloten positie.
e) Kan bij dit systeem ook een bedieningsventiel gebruikt worden dat
in de stopstand de olie drukloos laat rondstromen?
 HOOFDSTUK V11 - STUURMACHINES

31-1 S tuurmachines

In de zeiltijd werd met handkracht gestuurd. Waar direkte toepassing van handkracht
ontoereikend was werden talies, lopers en spillen gebruikt. Later werd de stuurlier
ontwikkeld, die met kettingen of stangen het roer bediende en die voorzien was van een
of twee grote stuurwielen.
Met de stoomvaart kwam de stoom-stuurmachine, die vanaf de brug met lange kettin-
gen en stangen met het kwadrant van het roer verbonden was. Later verhuisde de stuurma-
chine naar de top van de machinekamer en tenslotte kwam hij terecht in een aparte ruim-
te boven de roerkoning: de stuurmachinekamer. Om de stuurmachine vanaf de brug op af-
stand te bedienen deed toen de telemotor ( = ver-beweger) zijn intrede, een hydraulische
overbrenging tussen het stuurwiel en de stuurmachine.
De stoomaandrijving van de
stuunnachine is al lang vervan-
gen door elektrische aandrij-
ving of, in een enkel geval,
aandrijving door de draaiende
hoofämotor. De krachtopwekking
gebeurt zonder uitzondering
hydraulisch. De hydraulische
telemotor komt nog wel voor in
een wat gewijzigde vorm, maar
is in de meeste gevallen ver-
vangen door een elektrische af-
standsbediening.
Er zijn ook geheel elek-
trische stuurmachines geweest,
maar die voldeden niet zo goed.
Afgezien van hand-hydraulische
uitvoering op kleine schepen
en, bijvoorbeeld op vissersche-
pen, de mogelijkheid om 661-1van
de pompen door de hoofdmotor
aan te laten drijven, zijn te-
genwoordig vrijwel alle stuur-
machines elektrisch-hydrau-
lisch. Daarmee is een stuurma-
chine niets anders dan een hy-
draulische afstandshdiening
van het roer, met wat variaties
in het type hydromotor die hier
vaak de roermotor wordt ge-
noemd, en de wijze van aanstu-
ren. Aan de hand van een paar
voorbeelden komen alle belang-
rijke gezichtspunten aan de
orde.
fig. 200 Stuurkolom voor hydraulische
afstandsbediening
 detail roterende plunjerpomp

fig. 20 1 Hand-hydraulische stuurmachine

31 -2 Hand-hydraulische stuurmachines

Op jachten en kleine beroepsvaartuigen worden wel hand-hydraulische stuurmachines toe-

gepast zoals in fig. 201.
De hydropomp wordt handmatig aangedreven door aan het stuurrad te draaien. De hy-
äropomp kan een eenvoudige tanäradpomp zijn, maar meestal is het een roterende plunjer-
pomp met bijvoorbeeld vijf plunjers. In fig. 201 is zo'n roterende plunjerpomp gete-
kend. Met het stuurwiel wordt het pomphuis rondgedraaid. De plunjers lopen aan weers-
zijden tegen scheef geplaatste kogellagers aan, waardoor die naar binnen en naar buiten
bewegen. In de stilstaande astap zijn poorten en boringen aangebracht, langs welke de
olie wordt toe- en afgevoerd. Het bovenste deel van de stuurkolom doet dienst als olie-
voorraadtank. De vuldop is tevens de peilstok. De pomp is hierin geplaatst, geheel
ondergedompeld in de olie. Twee terugslagkleppen (suppletiekleppen) laten olie toe in
het systeem, zodra in een van de leidingen een onderdruk zou ontstaan, bijvoorbeeld
door lekkage aan de zijde waar op dat moment geperst wordt. Om het systeem te kunnen
opvullen zijn één of twee ontluchtingsafsluiters geplaatst, die tijdens bedrij£ stij£
dicht staan.
De roermotor bestaat uit een of twee hydraulische cilinders, die met hun zuiger-
stangen door middel van kogelgewrichten gekoppeld zijn aan de helmstok of aan het juk
op de roerkoning. Daarmee wordt het roer in elke gewenste stand gezet. De cilinders
zijn eveneens met kogelgewrichten bevestigd aan het scheepsijzer.
De gestuurde terugslagkleppen sluiten de pomp af van de hydromotor, zolang er niet
aan het stuurwiel gedraaid wordt. Als er door zeegang kracht op het roer komt ontstaat
er druk in de cilinder. Door de gestuurde terugslagkleppen komt deze druk niet in de
hydropomp terecht, zodat het stuurwiel niet uit zichzelf als een gek gaat draaien. Als
het wiel verdraaid wordt gaat aan de perszijde de klep vanzelf open. Zodra er wat druk
wordt opgebouwd wordt ook de klep in de retourleiding opengestuurd, In fig. 202 is dit
te zien aan de diameter van de stuurzuiger, die groter is dan die van de kleppen. Bij
hand-hydraulische stuurmachines worden deze kleppen de slecht-weerklep genoemd.
Als in het dok het roer vrij beweegbaar moet zijn, als bij het gesleept worden het
roer vrij positie moet kunnen kiezen en, op een zeilschip, als ze met de helmstok wil-
len sturen, opent men de kortsluitafsluiter.
Bij schade aan een deel van het systeem, bijvoorbeeld een van de stangpakkingbus-
sen, kan met de driewegkranen overgegaan worden op bijvoorbeeld sturen op alleen de
niet-pakkingbuszijde van beide cilinders. Aan de niet-gebruikte kant van de cilinder
moet je dan wel de ontluchting open zetten, anders kan de druk er toch nog te ver oplo-
pen. De ontluchtingen zijn niet getekend; vaak zijn het stiften of proppen, die met een
(inbus)sleutel moeten worden losgezet.

e e
normaal
@ ( B
achterkanten
B?)
voorkanten
bedrijf in bedrijf in bedrijf

T stuurcilinders
naar l
fig. 202 Uitvoering gestuurde terugslag- fig. 203 Standen van de plugkranen
kleppen

31-3 Stuunnachine met automatische hand-noodstuur

De stuurinrichting van fig. 204 wordt veel gebruikt op niet al te grote zee- en rivier-
schepen, die veel in gevaarlijk vaarwater zitten. De eigenlijke stuunnachine wordt hy-
draulisch op afstand bediend door de telemotor, welke bestaat uit de hydropomp in de
stuurkolom op de brug, de telemotorgever, en een symmetrische, hydraulische cilinder
met aan beide zijden terugslagveren, de telemotorontvanqer. Elke beweging van het
 twee mechanisch
gedreven hydrauliek-

o e n -
aanwijzer
(D
stootveer l 1H
stuurschuil

t t
..
----d \----

gestuurde
terugslagkleppen
automatische

zwevende hefboom

roerstand-
gever

fig. 204 Stuurmachine met automatische h a n d - n o d t u u r

stuurrad heeft een verplaatsing van de telemotorontvanger tot gevolg. Er zitten geen
terugslagkleppen tussen. Bij loslaten van het stuurwiel loopt het, door de terugstelve-
ren, terug tot de telemotorontvanger weer in de middenstand staat.
De telemotorontvanger beweegt met behulp van een zwevende hefboom ( = hefboom zon-
der vast draaipunt) de stuurschuif, die de olie van de hydropompen Òf drukloos laat
rondstromen Òf naar de roennotor stuurt. De terugkoppelstang geeft de verstelling van
het roer door aan de zwevende hefboom.
In verband met de nullastverliezen heeft de stuurschuif in de middenstand een
doorverbinding. De gestuurde terugslagkleppen zorgen ervoor dat het roer in de inge-
stelde stand blijft staan en dat er geen drukstoten vanuit de cilinders in het verdere
systeem doordringen. Ze maken tevens het hierna genoemde noodsturen mogelijk.
Bij aan de grond lopen met het roer, bij aanvaringen tegen het roer en bij zeer
zware zeegang komen op het roer zeer grote krachten en treden er hoge drukken in het
systeem op. Twee tegengesteld geplaatste ontlastkleppen openen boven een bepaalde druk,
waardoor enerzijds de druk niet verder oploopt en anderzijds het
roer enigszins meegeeft, waardoor beschadiging soms uitblijft.
Ditzelfde gebeurt als er roergegeven wordt, terwijl het roer nog
aan de grond zit of ergens tegenaan komt. De overdrukventielen
beschermen dan tevens de pompen tegen overbelasting.
Bij stuurmachines van dit type wordt meestal een van de
twee hydrauliekpompen direkt aangedreven door de hoofdmotor.
Het tankje in de stuurkolom doet hier dienst als reservetank voor
de telemotor en voor de stuurmachine. Onder de stuunnachinepom-
pen en cilinders zijn lekbakken geplaatst om bij lekkage geen
olie in het lenswater te krijgen. f i g . 205 Bevei-
l i g i n g s k l eppenkast
AUTOMATISCHE NOODSTUURINRICHTING

Als om welke reden dan ook de hydropompen geen druk leveren, kun je op de brug het
stuurwiel verdraaien tot de telemotorontvanger in een van zijn eindstanden staat. Aan
de roerstandaanwijzer zie je dat het roer niet meekomt. Een logische reaktie is om het
stuurwiel nog verder te verdraaien. De oliedruk loopt dan op, zodat de dun getekende,
dubbele terugslagkleppen geopend worden en de olie direkt naar de roermotor gaat. Het
kost wat meer kracht, maar zonder een extra handeling te verrichten valt deze stuunna-
chine bij storing automatisch terug op een hand-hydraulisch systeem. Het schip blijft
daardoor op ieder moment bestuurbaar.

31- 4 Wegafhankelijke bediening door zwevende hefboom

f i g . 206 Standen van de stuurschuif

Als in fig. 204 het stuurrad rechtsom wordt gedraaid komt er druk op de SB-telemotor-
leiding en gaat in de telemotorontvanger de zuiger naar links. Hierdoor wordt het mid-
delste koppelpunt van de zwevende hefboom naar links bewogen. Op het moment van roerge-
ven draait de roerkoning nog niet en is het achterste (in de tekening het onderste)
koppelpunt van de zwevende hefboom in deze toestand het draaipunt. Het voorste koppel-
punt beweegt de stuurschuif naar links (zie fig. 2Oïb), waardoor de stuurschuif olie
doorgeeft naar de SB-leiding en de BB-leiding in verbinding stelt met de zuig van de
pomp. De zuigers bewegen het juk linksom, waardoor het roer naar stuurboord draait.
Zodra de roerkoning linksom draait wordt door middel van de terugkoppelstang het
achterste koppelpunt van de zwevende hefboom naar links verplaatst. Hierdoor keert het
voorste koppelpunt terug in de richting van de middenstand en wordt de uitslag van de
fig. 207 Vanuit de middenstand roergeven

stuurschuif steeds kleiner. Als de uitslag van

de schuif nul is geworden houdt de stuurmachi-
l
ne op met persen en staat het roer stil (zie
fig. 208). De gestuurde terugslagkleppen zijn
dan gesloten en het roer loopt niet uit zich-
zelf terug.
Bij roer terugnemen is eerst weer het
achterste koppelpunt van de zwevende hefboom
het draaipunt, waardoor het stuurventiel naar
rechts bewogen wordt (zie fig. 209a) en de
oliedruk het juk terugpompt. Zodra dit begint , - -. -. -. -
, ,
te bewegen loopt de achterkant van de hefboom
terug naar het midden, waardoor de uitslag van
het ventiel kleiner wordt. Als deze uitslag 'O8 Het =Oer staat in
nul geworden is staan telemotor, roer en zwe- gevraagde positie
vende hefboom weer geheel in de middenstand

fig. 209 Terugnemen van het roer

(zie fig. 209b), waardoor er geen druk meer wordt opgebouwd en de gestuurde terug-
slagkleppen sluiten. De olie wordt drukloos rondgepompt en het roer blijft staan zoals
het staat.
De uitslag van de telemotor kan te groot zijn voor de stuurschuif. Om dit op te
vangen zijn minstens 2 van de 3 koppelstangen voorzien van stootveren. Ook als het roer
verzet als door een kracht van buitenaf de ontlastklep opent, beschermen de stootveren
het systeem tegen vervorming door te grote krachten.
 Bij deze manier van bedienen van de stuurmachine is de roeruitslag evenredig met
de hoekverdraaiing of het aantal omwentelingen van het stuurwiel. Men noemt deze bedie-
ning daarom wegafhankelijk. Wegafhankelijke bediening hoeft niet hydraulisch te zijn,
het kan ook elektrisch.

Tweerams stuurmachine met hydraulische telemotor en variabele

fig. 2 10 Stuurmachine met hydraulische afstandsbediening

1. pomp in stuurkolom (brug) 3. hydraulische pomp 5. tweerams roermotor

2. zwevende hefboom 4. bedieningscilinder 6. noodbediening
 Op grote-handelsvaartschepen werden vanouds stuurmachines met rammen toegepast. Rammen
zijn holle of massieve plunjers, die met een kruishoofd een helmstok aandrijven. In
.
fig. 210 is de helmstok enkel uitgevoerd, zie ook fig. 221 Er zijn ook konstrukties
met een dubbele, gevorkte helmstok, zie fig. 211 en 215.
De telemotor beweegt hier het eind van de zwevende hefboom. Het midden verstelt de
slag van twee variabele plunjerpompen. Als de telemotor de hefboom naar BB beweegt,
persen de pompen de rammen naar SB, zodat het roer naar BB draait. De terugkoppelstang
beweegt naar SB, net zolang tot het midden van de hefboom weer in de middenstand staat.
De pompen leveren dan geen opbrengst meer en het roer blijft in de ingestelde stand
staan.
Tijdens manoeuvreren staan meestal beide pompen in dienst; op de oversteek is een
pomp voldoende. Door de druk wil de stilstaande pomp achteruit draaien, daarom is een
terugloopblokkering op de pompen aanwezig.
De twee pompeenheden zijn geheel onafhankelijk van elkaar en zijn elk op een helft
van de voorraadtank aangesloten, zodat door lekkage aan de ene pompeenheid de andere
niet zonder olie komt te staan. Door het dichtdraaien van twee afsluiters kan een pomp-
eenheid geheel van de roermotor afgeschakeld worden.
Tussen de leidingen van elke pomp zitten twee ontlastkleppen en een kortsluitaf-
sluiter. Als door te grote kracht op het roer de druk zover oploopt dat er olie door de
ontlastkleppen stroomt, verandert de stand van het roer. Met de koppelstang wordt dit
doorgegeven aan de zwevende hefboom, die de pompen aktiveert tot het roer de ingestelde
stand weer heeft ingenomen. In verband hiermee zijn de koppelstangen voorzien van
stootveren ("verend lid"), die ervoor zorgen dat, als het roer door uitwendige kracht
over een grote afstand "door de ontlastkleppen schiet", er geen stangen of hefbomen
krom buigen. Bij variabele radiale plunjerpompen (Hele-Shaw) kunnen de veren in de be-
dieningsstang van de pomp ervoor zorgen, dat de opgewekte druk niet boven de ingestelde
druk van de ontlastkleppen uitkomt.
Bij een storing aan de telemotor kan overgegaan worden op handbediening ter plaat-
se, met behulp van een handwiel en een tandheugel of een draadstang. Het overzetten
gebeurt door het uittrekken van een koppelpen uit de verbinding met de telemotor en het
aanbrengen van dezelfde pen in de verbinding met de noodbediening.

31 -6 Vleugelstuurmachine met elektrische afstandsbediening en pomp

met vaste opbrengst

De stuurmachine van fig. 211 is voorzien van elektrisch bediende stuurschuiven met hy-
draulische hulpenergie die de olie naar een vleugelmotor leiden. Op de hulpstuurventie-
len zijn drukknoppen aangebracht om bij storing van de afstandsbediening de stuurmachi-
ne ter plaatse te kunnen bedienen, zie fig. 212.
De pompen hebben een vaste opbrengst. Als de stuurschuiven in de middenstand staan
valt de opvoerdruk van de pomp terug op ongeveer 10 bar, voldoende om als stuurdruk
voor de stuurschuiven dienst te doen. Tevens staat het hele systeem dan permanent onder
een zekere overdruk zodat er nergens lucht naar binnen kan lekken.
De stuurventielen worden elektrisch vanaf de brug gelijktijdig bediend. Bij be-
krachtiging van de stuurschuiven begint het roer te lopen en het stopt pas als de be-
krachtiging verbroken wordt. Daarom heet deze bediening tijdafhankelijk. Stuurmachines
van deze soort zijn altijd voorzien van eindschakelaars, die de bekrachtiging van de
stuurschuif verbreken, even voordat de eindstand van de vleugels bereikt is. Daarmee
wordt voorkomen dat de hydropomp probeert de vleugels verder te verplaatsen dan moge-
lijk is. Als de stuurventielen in de middenstand staan loopt de olie niet drukloos,
maar wel met vrij lage druk rond. De gestuurde terugslagkleppen vallen dicht en schei-
den de vleugelcompartimenten geheel van de pompen. Als er slechts één pomp in dienst is
worden alleen aan die kant de gestuurde terugslagkleppen geopend; aan de kant van de
stilstaande pomp blijven de kleppen dicht.
 terugslagkleppen

-------

fig. 2 1 1 Moderne stuurmachine m e t e l e k t r i s c h e afstandsbediening

 n naar en van roermotor

van pomp; druk

minstens 10 bar

fig. 212 Detail gestuurde stuurschuif

31-7 Terugslagkleppen met gesmoorde sturing

In een aantal gevallen wil het roer sneller bewegen dan overeenkomt met de volumestroom
olie, die door de hydropomp(en) geleverd wordt. Dit kan optreden bij:
- roer terugnemen bij vooruitvarend schip
- roer bijgeven bijrachteruitvarendschip.
Er doet zich dan het volgende voor: stel dat de schuif naar rechts beweegt (fig. 211 ,
zodat in de linker-leiding druk opgebouwd wordt. Er staat echter al een behoorlijke
kracht op het roer die de vleugels linksom wil draaien, waardoor de olie in de rechter
compartimenten onder een hoge druk staat. De olie kan daar (nog) niet weg, want de
rechter terugslagklep staat nog dicht. Zodra de
druk in de linkerleiding hoog genoeg is om de
rechter terugslagklep te openen, laat deze ineens
de olie door. De hoge druk aan de rechterzijde,
die de vleugels tegenhield, valt nu weg zodat het
roer de kans heeft om de vleugels met een steeds
hogere snelheid linksom -te draaien. Zodra de
snelheid zo groot geworden is dat de hydropomp
aan de linkerkant geen druk meer op kan bouwen,
valt de stuurdruk van de rechter terugslagklep
weg, waardoor deze sluit. De met hoge snelheid
doorstromende olie wordt dan in één keer tegenge-
houden, waardoor de druk enorm oploopt, want
daarmee moet de snelheid van de bewegende vleu-
gels en het roer in één keer tot nul worden te-
ruggebracht. Zodra dit gebeurd is bouwt de pomp
weer snel druk op en herhaalt zich het verschijn-
sel, dat hikken wordt genoemd. Als dit vaak ge- fig. 2 13 Terugslagkleppen met -
ge
beurt kunnen de leidingen het begeven. smoorde sturing
 Door het aanbrengen van een smoring in de stuurleidingen wordt het openen en slui-
ten van de terugslagkleppen zodanig vertraagd, dat zij voor elke situatie een even-
wichtsstand opzoeken, waarbij het roer gelijkmatig beweegt. Inplaats van gestuurde te-
rugslagkleppen worden wel gewone terugslagkleppen gebruikt met parallel daaraan ge-
stuurde stromingsventielen, zie fig. 214.

naar en van roermotor I I

stuurventiel
m
fiq. 2 14 Terugslagkleppen met gestuurde stroomregelventielen

31-8 Vierrams stuurmachine met variabele pomp en elektrische

afstandsbediening

De stuurmachine van fig. 215 komt in aanmerking om op tankers en passagiersschepen te

worden gebruikt. Aan elke variabele hoofdpomp is een kleine hulppomp met vast slagvolu-
me gekoppeld, die het hele systeem onder druk houdt en de stuurdruk levert voor de be-
dieningszuigers 1b en 2b van de hoofdpompen.
De stuurschuiven 3 en 4 worden elektrisch bediend; ze kunnen bij storing ook met
de hand ingedrukt worden. De hulpoliedruk wordt met de drukregelventielen 5 en 6 inge-
steld op ± 10 bar. Alle terugkerende olie uit het systeem gaat door het oliefilter.
Als de rechter spoel van een stuurventiel bekrachtigd wordt of als aan de rechter-
zijde de knop ingedrukt wordt, beweegt de bedieningszuiger naar rechts, tot hij niet
verder kan. De opbrengst van de hoofdpomp loopt daardoor geleidelijk op van nul tot
maximaal in de bijbehorende persrichting, in dit geval omhoog. Zodra de druk zich op-
bouwt openen de gestuurde terugslagkleppen 9 en 9a of 10 en 10a en komt de persdruk in
de ramcilinders 16 en 19 terecht, waardoor het roer naar SB beweegt. De olie die uit de
cilinders 17 en 18 verdreven wordt, wordt aangezogen door de hoofdpomp.
Als de stuurschuif terugkeert in de middenstand loopt de bedieningszuiger door de
kracht van de terugstelveren eveneens terug en neemt de opbrengst van de hoofdpomp af
tot nul. Zodra er geen druk meer geleverd wordt sluiten de gestuurde terugslagkleppen
en het roer blijft staan zoals het staat, een kenmerk van een tijdafhankelijke bedie-
ning. In vergelijking met de stuurmachiner van 30-6 begint en eindigt het persen van de
pomp bij deze stuurmachine veel geleidelijker.
Tijdens manoeuvreren draaien beide pompeenheden; tijdens de zeereis staat er een
af. De bijbehorende terugslagkleppen sluiten en de tewerkstaande pomp perst op de vier
rammen. Het volle koppel wordt geleverd, maar het roer beweegt half zo snel. Met het
keuzeventiel no 15 kan, naar keuze, de linkerpompeenheid alleen op de rammen 16 en 17
werken of de rechter pompeenheid op de rammen 18 en 19. De niet-gebruikte rammen en
pompeenheid worden kortgesloten, zodat er geen ongekontroleerde drukken kunnen optre-
den. Als een van deze mogelijkheden gebruikt wordt, is slechts het halve roerkoppel
beschikbaar, maar beweegt het roer, zolang de ontlastkleppen niet opengestuurd worden
door een te hoge oliedruk, met de normale snelheid.
f i g . 215 V i e r r a m s stuurmachine

31-9 Roermotoren

Bij de besproken stuurmachines zijn verschillende roermotoren gebruikt. In fig. 216

zijn de meest voorkomende uitvoeringen afgebeeld. Enkele daarvan worden nader bespro-
ken.
fig. 2 16 Overzicht roermotoren

E& cilinder, gekoppeld aan een helmstok, voor zeer kleine vaartuigen, zie
fig. 218.
Twee cilinders, gekoppeld aan een juk, voor binnenvaart en kleine zeeschepen, zie
fig. 219, 217 en 220.
Twee rammen, met kruishoofd en leibaan, werkend op één helmstok, voor vracht- en
kleine passagiersschepen, zie fig. 221.
Vier rammen, met kruishoofd, werkend op twee dubbele, gevorkte helmstokken. Toe-
pasbaar op alle schepen, zie fig. 223.
 Twee rammen, die met 6611tandheugel een kwadrant aandrijven. Vooral voor sleep- en
binnenvaart, waar grote roerhoeken nodig zijn.
Twee cilinders, die elk met een tandheugel een kwadrant aandrijven. Zelfde toepas-
sing als e, zie fig. 175.
Twee cirkelvormige rammen, met kruishoofd op helmstok.
Vleugelstuurmachine met drie vleugels. Roerhoek beperkt tot circa 4 0 ° . Voor ge-
bruik op zeeschepen.
Vleugelstuurmachine met twee vleugels. Grote roerhoek mogelijk, daardoor geschikt
voor binnenvaart, sleepvaart en kustvaart.
Een cilinder voor gelijktijdige bediening van twee roeren.

fig. 21 7 Aan de grond lopen van het roer fig. 218 Stuurcilinder voor zeiljachten

Om onder andere bij stoten van het roer geen schade aan de stuurmachine te krijgen wor-
den stuurcilinders altijd gekoppeld met kogelgewrichten, zodat een vertikale beweging
van de roerkoning mogelijk is.
Door het verdraaien van het juk of de helmstok moet de zuigerstang zijdelings wat
uit kunnen wijken. Door de kogelgewrichten is dat goed mogelijk. Door deze beweging van
de cilinders is het laatste stukje van de hydrauliekleidingen flexibel uitgevoerd, zie
fig. 220. De kogelgewrichten zijn voorzien van smeerpunten, ze moeten geregeld met de
vetspuit een beetje worden bijgesmeerd.

fig. 219 Stuurcilinder met kogelgewrichten

fig. 220 Opstelling tweecilinder stuurmachine

helmstok spiebaan kruispen kruishoofdraam ram

7 7 - ' - ' - - r 7T

TC vrijslag

\ lagerbussen

fig.

De rammen moeten draaibaar verbonden zijn met de helmstok. Bij de oudere kruishoofden
schuift om de helmstok het kruisblok, dat draaibaar in het kruishoofdraam opgehangen
is, met voldoende vertikale vrijslag om vertikale beweging van de roerkoning mogelijk
te maken. Door de aanwezigheid van het kruishoofdraam kunnen de rammen de optredende
dwarskrachten niet zelf opvangen en is een leibaan nodig, waartegen het kruishoofd met
een leislof de vereiste rechtgeleiding vindt. Het kruishoofd van fig. 222 is wat moder-
ner, maar toch is een leibaan nog nodig.

f i g . 222 Kruishoofd met leibaan

Bij de moderne stuurmachines lopen de rammen door en zijn voldoende sterk om de

dwarskrachten op te vangen en over te brengen op de ramcilinders. Onder en boven de ram
zitten op de plaats van het kruishoofd twee kruispennen, waarom een kruisblok draait.
Het kruisblok loopt in de sleuf tussen de gevorkte helmstok; vanwege de symmetrische
belasting zijn er twee kruispennen en twee helmstokken per stel rammen.
f i g . 223 Gevorkte helmstokken

leislof kruishoofd ram ram-

fig. 224 Vierrams roermotor met leibanen

Voor grote roerhoeken, zoals
vereist voor binnenschepen
en sleepboten maar ook wel
andere schepen die veel in
nauw vaarwater moeten maoeu-
vreren, is een roennotor van
het kwadranttype geschikt.
Een voordeel boven een roer-
motor met aan een juk of
helmstok gekoppelde cilin-
ders is dat de cilinders op
hun plaats blijven en er
geen flexibele hydrauliek-
leidingen nodig zijn. Ook is
de vertikale bewegingsvrij-
heid van de roerkoning van-
zelf aanwezig.
Een nadeel is het on-
vennijdelijke optreden van fig. 225 Roemotor van het kwadranttype
ruimte tussen de tanden na
verloop van tijd. Het is
van belang deze zoveel moge-
lijk te voorkomen door met
het leiblok de tanden zover
in elkaar te duwen, dat
klapperen niet op kan tre-
den.

Een vleugelstuurmachine
heeft als voordelen dat het
enige bewegende deel geheel
opgesloten zit in het huis
en dat een groot koppel kan 1^1 T vertikale
worden opgewekt bij vrij bewegings-
kleine afmetingen. Een na- mogelijkheid
deel is dat de afdichting
langs de vleugels lang niet
zo goed is als bij roermoto-
ren die met rammen of zui-
gers werken; er lekt al gauw
zo'n 10 % van de olie langs
de afdichtingen tussen de
pers en de zuig.
Vertikale beweging van
de vleugels is in het huis
absoluut onmogelijk. Daarom
wordt het hele huis zo opge-
steld, dat vertikale bewe-
ging mogelijk is.

fig. 226 Roennotor van het roterende-vaantype

31-10 Hyäropompen voor stuurmachines

fig.227 Hele-Shawpomp m e t verend l i d f i g . 228 Plunjer m e t l e i b l o k j e s

Bij de oudere stuurmachines was er maar één soort pomp en dat was de Hele-Shawpomp, een
radiale plunjerpomp met in twee richtingen traploos regelbare opbrengst. In de figuren
224 t/m 231 is deze pomp nog eens duidelijk afgebeeld. Bij de ene halve omwenteling
bewegen de plunjers naar buiten en zuigen de olie vanuit het midden aan, bij de andere
halve omwenteling bewegen de plunjers naar binnen en persen de olie weg naar het mid-
den. Het centrale punt van de pomp is de stilstaande as of tap met twee platte kanten,
die de twee pompruimten scheidt; ze zijn beurtelings zuig- en persruimte, al naar ge-
lang de verstelring naar links of naar rechts wordt bewogen. Slijtage van de tap leidt
tot inwendige lek, waardoor het volumetrisch rendement afneemt.

f i g . 229 V e r s t e l r i n g i n de middenstand

In de tekeningen glijden de leiblokjes van de plunjers door de niet-meedraaiende

verstelringen; in werkelijkheid zijn de verstelringen gelagerd in kogellagers en draai-
en ze mee in het rond; de blokjes schuiven slechts een klein eindje heen en weer omdat
hun onderlinge afstand niet steeds gelijk is. Het stervormig pomplichaam wordt door de
elektromotor aangedreven.
f i g . 230 V e r s t e l r i n g naar r e c h t s bewogen

f i g . 231 V e r s t e l r i n g naar l i n k s bewogen

Bij de komst van de vleugelstuunnachines werden de axiale plunjerpompen ingevoerd,

aanvankelijk van het type Williams-Jenny, met verstelbare slagplaat. Later werden het
"geknikte" pompen met vaste opbrengst of pompen van hetzelfde type met zwenkend huis,
zie de figuren 232 t/m 235.
Bij de axiale plunjerpompen is de verdeelplaat het gevoelige onderdeel. Als op de
scheiding van de twee poorten lekkage optreedt gaat het volumetrisch rendement snel
achteruit. Slijtage van de verdeelplaat hoeft niet op te treden, omdat de oliedruk tus-
sen de plaat en het cilinderblok kan komen en zo voor volle-filmsmering zorgt.
Het aantal plunjers van al deze pompen is altijd oneven. Zowel in theorie als in
de praktijk geeft een oneven aantal plunjers minder aanleiding tot drukvariaties in de
leidingen (janken).
f i g . 232 Binnenwerk a x i a l e plunjerpomp

slagplaat

f i g . 233 Beginsel a x i a l e p1 unjerpomp

f i g . 234 Axiale plunjerpomp met v a s t e opbrengst

 doorsnede B-B doorsnede A-A

fig. 235 Variabele axiale plunjerpomp

31-11 Elektrische afstandsbediening van de stuurmachine

Bij elektrische afstandsbediening door middel van elektrisch bediende, hydraulische

stuurschuiven loopt het roer door zolang de bekrachtiging duurt. De bediening is dus in
principe tijdafhankelijk. Nu is tijdafhankelijk sturen vaak vervelend omdat je steeds
op de roerstandaanwijzer moet kijken hoe het roer staat.
In de schakeling van fig. 236 wordt met een verschilversterker (opamp) de stand
van het roer vergeleken met de stand van het stuurwiel. Bij verschil tussen beide stan-
den wordt een relais bekrachtigd, dat spanning zet op de stuurschuiven, net zolang tot
de stand van het roer overeenkomt met de stand van het stuurwiel. Daarmee is wegafhan-
kelijk sturen mogelijk: de uitwijking van het roer is recht evenredig met de verdraai-
ing van het stuurwiel uit de middenstand.
Op lange trajekten wordt gestuurd op de stuurautomaat, ofwel met koersafhankelijke
bediening. De stuurautomaat krijgt van de gyrorepeater de voorliggende koers door en
vergelijkt die met de ingestelde koers. Bij afwijking wordt een relais bekrachtigd, dat
spanning zet op de stuurventielen, net zo lang tot de automaat een roerverdraaiing te-
ruggemeld krijgt, die overeenkomt met de gemeten koersfout en de instelling van de re-
gelaar. De knoppen op de stuurautomaat zijn:

R - rudder - de K-faktor van de regelaar ofwel het aantal graden roer per graad koers-
fout.

C - counter rudder of tegenroer - de mate waarin de regelaar reageert op de hoek-

snelheid (rate of turn). Het best is de werking te zien bij het op koers komen,
waarbij de regelaar tegenroer geeft om niet door de koers heen te schieten. De
instelling is een maat voor de differentiatietijd van de regelaar.

Y - yawing of gieren - de mate waarin de regelaar kortstondige koersfouten onder in-

vloed van de zeegang ongemoeid laat.

Verder kan de regelaar uitgerust zijn met een integrerende regelwerking (permanent helm
of zijwindcorrectie) en tegenwoordig dempt men het slingeren van het schip wel met het
roer, RRS, melder rol1 stabilisation. Deze zaken vallen buiten het bestek van dit boek.
 drukknoppen
stuurpotentiometer
- , + stuurwiel

t e ( ^
koers
roerstand-
aanwijzer
R C Y
0 0 0

keuzeschakelaar
l
Z
--we afhankelijk
tijdafhankelijk
3 - koersfahankelijk

fig. 236 Elektr(on)ische afstandsbediening van stuunaachines

31-1 2 Roerhoek en roerkoppel

Afhankelijk van het gebruikte type roer, moet de roermotor bij elke andere roerhoek een
ander koppel leveren. We gaan na, welk koppel de verschillende typen roermotor kunnen
leveren bij de hoogst toelaatbare pompdruk.

KAMMEM-ROERMOTOR

Voor de kracht geldt bij het rammentype:

waarin: F = kracht op ram in N

p = oliedruk in ~ / m ~
D = plunjerdiameter in m

In het kruishoofd wordt de kracht F

ontbonden loodrecht op de helmstok en
loodrecht op de leibaan: Fh en FN

Het roermoment wordt nu:

waarin: T = roerkoppel
6 =werkzame lengte van de
helmstok f i g . 237 Roennoment bij rammentype
Fh = kracht op de helmstok
FN = normaalkracht

Uit de gelijkvormigheid van de gearceerde driehoeken volgt:

F r F r
F - - enS.=- zodat: T^, = *. waarin: (B = roerhoek
h - COS (B COS (B cos (B
r = afstand hart-rammen tot
hart-roerkoning in mm

Hieruit volgt, dat met toenemende roerhoek a> het te leveren roermoment steeds groter
wordt. Dit komt aardig overeen met de praktijk: om meer roer te geven is meestal ook een
groter koppel vereist.

ROERMOTOR MET TWEE CILINDERS

Bij het zuigertype is de kracht bij de uitgaande zuiger groter dan bij de ingaande:

F = p . -TI
4 . F' = p .-
n
4
( D -~ d2) waarin: F = kracht uitgaande zuiger
F' = kracht ingaande zuiger
D = zuigerdiameter in m
d = stangdiameter in m

Bij roergeven draait het juk en ook de cilinders draaien een beetje, maar niet over
dezelfde hoek. Voor het koppel gaat het om de kracht loodrecht op de arm van het juk, de
tangentiaalkracht. Als bij roer in middenstand de hartlijnen van de cilinders evenwij-
dig zijn (en dat zijn ze niet altijd), geldt voor de hoek tussen de stangkrachten en de
tangentiaalkrachten, zie fig. 238, het volgende:
f i g . 238 Roermoment b i j roermotor van het z u i g e r t y p e

hoek tussen F en Ft = <p - B waarin: (p = roerhoek

hoek tussen F' en F ~ '
= (p + B' K = hoek hartlijn uitgaande zuiger
B' = hoek hartlijn ingaande zuiger

Voor het roerkoppel geldt:

Tr = r . ^ + r . F t f waarin: = tangentiaalkracht uitgaande zuiger

= tangentiaalkracht ingaande zuiger

Bij toenemende roerhoek wordt het te leveren roerkoppel steeds kleiner. Wil een stuur-
machine van dit type bij volle roeruitslag het vereiste roerkoppel kunnen leveren, dan
is de machine bij kleine roeruitslagen "overbemeten". Om de invloed van de hoek B te
verminderen zet men de bevestigingspunten van de cilinders wel iets naar elkaar toe.

ROERMOTOREN MET KONSTANT KOPPEL

Roermotoren van het kwadranttype, rammenmotoren met gebogen rammen en vleugelmotoren

hebben bij elke roerhoek hetzelfde werkzame oppervlak en dezelfde arm.

Voor een vleugelstuurmachine geldt:

D + d D - d
Tr = - .UT ) h . p waarin: D = buitendiameter vleugel in m
d = buitendiameter vleugel in m
z = aantal vleugels
-D -+ d - gemiddelde diameter h = hoogte van de vleugels in m
2
p = drukverschil over de vleugels in ~ / m ~

-D - d - gemiddelde straal
4
Voor een roermotor van het kwadranttype met twee cilinders geldt:

n
Tv = p . -
4
(D2 + - d2) . dst /2 waarin: = zuigerdiameter in m
d = stangdiameter in m
dt = steekcirkeldiameter van het
kwadrant in m
T, = p . TI
-(2 D2 - d2)
4
. ds. 12

31-1 3 Wettelijke bepalingen

In het nabije verleden gaf een aantal scheepsrampen met tankers de I.M.O. (Intergover-
nemental Maritime Organisation) aanleiding tot het opstellen van strengere veiligheids-
voorschriften voor stuurinrichtingen. Deze zijn inmiddels in de Nederlandse wetgeving
opgenomen. Aan deze wetgeving, de Schepenwet en het Schepenbesluit, ontlenen we de
volgende voorschriften voor stuurmachines:
Elk schip moet voorzien zijn van een hoofdstuurmachine en een hulpstuurmachine,
of:
Er kan ook worden volstaan met een stuurinrichting, waarvan de aandrijving, ter
beoordeling van de Scheepvaartinspektie, geheel dubbel is uitgevoerd. Voor passa-
giersschepen moeten beide helften dan afzonderlijk voldoen aan de (nog te noemen)
eisen voor een hoofdstuurmachine van een passagiersschip; voor andere schepen moe-
ten beide helften afzonderlijk voldoen aan de eisen voor een hulpstuunnachine en
samen aan de eisen voor een hoofdstuurmachine.
Voor alle schepen geldt, dat de hoofdstuurmachine in alle opzichten geschikt moet
zijn om het schip te besturen bij de hoogste dienstsnelheid vooruit. Bij de hoog-
ste snelheid achteruit mag de stuurinrichting geen schade op kunnen lopen.
Voor passagiersschepen geldt bovendien, dat de hoofdstuurinrichting bij volle
dienstsnelheid vooruit een roeruitslag van 35' naar weerskanten moet kunnen geven.
Bij deze snelheid moet de hoofdstuurmachine in hoogstens 28 sekonden het roer van
35' uitslag aan de ene zijde naar 30° uitslag aan de andere zijde kunnen bewegen.
Voor de hulpstuurmachine van alle schepen geldt, dat deze in alle opzichten ge-
schikt moet zijn om het schip te besturen bij een vaarsnelheid, waarbij het schip
nog manoeuvreerbaar is. In noodgevallen moet de hulpstuunnachine snel in werking
kunnen worden gesteld.
Als voor een passagiersschip de voorgeschreven diameter van de roerkoning groter
is dan 228,6 mm (g"), moet de hulpstuurmachine door een krachtwerktuig worden aan-
gedreven. Er moet dan bovendien een tweede bedieningsplaats voor het roer zijn,
ter beoordeling van S.I. De systemen voor afstandsbediening van het roer vanaf
deze twee plaatsen mogen bij storing elkaar niet kunnen hinderen. Er moet een
goedgekeurde (spreek)verbinding tussen de brug en de 2e bedieningsplaats zijn.
Voor andere schepen moet de hulpstuurmachine door een krachtwerktuig aangedreven
worden, als de voorgeschreven diameter van de roerkoning meer dan 355,6 mm ( 1 4")
bedraagt.
De juiste stand van een werktuiglijk bewogen roer moet overal, waar het bediend
kan worden, afleesbaar zijn.

Voor de energievoorziening van elektrisch-hydraulische stuurmachines geldt:

- Aan boord van schepen boven de 5000 ton en van passagiersschepen moeten de stuur-
machines worden gevoed door twee leidingen vanaf het hoofdschakelbord. Een van
deze leidingen mag via het noodschakelbord lopen. Elke leiding moet de zwaarste
belasting van de gehele stuurinstallatie kunnen leveren, en mag alleen tegen kort-
sluiting beveiligd zijn. De leidingen moeten over hun gehele lengte zo ver als
maar mogelijk is uit elkaar liggen.
- Aan boord van andere schepen mag de voeding van de hulpstuurinrichting in sommige
gevallen lichter gezekerd zijn dan alleen tegen kortsluiting.
- Als een elektrische telemotor of verstelinrichting van de stuurmachine wordt toe-
gepast, moeten er twee onafhankelijke manieren zijn om vanaf de brug de stuurma-
chine te bedienen, die elkaar niet wederzijds kunnen storen. Het overschakelen van
de ene op de andere verstelinrichting moet eenvoudig zijn.

Sinds 1 mei 1983 geldt voor elk tankschip van 10.000 ton of meer bovendien:
Er moeten twee systemen voor afstandsbediening (telemotor) zijn, die ieder afzon-
derlijk vanaf de brug kunnen worden gebruikt. Ze mogen op hetzelfde stuurrad aan-
gesloten zijn. Er moet onmiddellijk op de brug van de ene op de andere telemotor
kunnen worden overgegaan. Elektrische telemotorsystemen moeten ieder door eigen
leidingen worden gevoed vanuit de stuurmachinekamer. Bij storingen hierin moet er
een zichtbaar en hoorbaar alarm gaan.
De hoofdstuurinrichting moet ook in de stuurmachinekamer bediend kunnen worden; de
brugbediening moet daar ter plaatse kunnen worden uitgepikt.
Valt een stuurmachine uit, dan moet er op de brug een alarm overgaan; elke stuur-
machine moet vanaf de brug gestart en gestopt kunnen worden.
De voeding van de roerstandaanwijzer moet onafhankelijk zijn van de stuunnachine-
voeding.
De stuurinrichting moet minstens uit twee gelijkwaardige stuurmachinepompen met
toebehoren bestaan, die zowel apart als samen aan de eisen voor een hoofdstuurma-
chine van een passagiersschip moeten voldoen, bij volle vaart vooruit en op afge-
laden diepgang. Door een enkelvoudig lek of fout in het leidingsysteem of in een
pomp mag niet het gehele systeem buiten werking kunnen geraken.
Na een storing in de voeding moeten stuunnachines automatisch weer in werking tre-
den als de stroomtoevoer weer hersteld is.
Er moet een tweede voeding voor de stuurmachines zijn, waarmee het roer in ten
hoogste 60 sekonden van 15' uitslag aan de ene zijde naar 15' uitslag aan de ande-
re zijde bewogen kan worden, bij afgeladen diepgang en een vaart van 7 mij1 per
uur of de halve dienstsnelheid vooruit, als deze snelheid groter is. Deze tweede
voeding moet ook de telemotor en de roerstandaanwijzer kunnen voeden en moet bin-
nen 45 sekonden in bedrijf komen. De krachtbron van deze voeding, die in de stuur-
machinekamer opgesteld moet zijn, mag niet voor andere doeleinden gebruikt worden.

laatste vermelden we enkele aanbevelingen van de IMO welke gelden voor alle sche-
pen:
- Als er een langere tijd op de automaat gestuurd is, moet de handbesturing gepro-
beerd worden, ruim voordat er kans op manoeuvreren is.
- Wanneer er een kans op manoeuvreren bestaat moet er meer dan een stuurmachine in
werking zijn.
- Binnen 12 uur voor vertrek moeten worden beproefd:
- hoofd- en noodstuurmachine met verstelinrichtingen;
- de noodkrachtvoorziening;
- de roerstandaanwijzer op de brug in vergelijking met het roer;
- de alarmen op de gehele stuurinrichting;
- de spreekverbinding tussen de brug en de stuurmachinekamer.
Bij deze beproevingen moet het roer van boord tot boord gedraaid worden en moet de
gehele stuurinstallatie letterlijk worden nagekeken.
- Zowel op de brug als in de stuurmachinekamer moeten eenvoudige schema's en ge-
bruiksaanwijzingen blijvend opgehangen zijn.
- Alle betrokken officieren moeten vertrouwd zijn met de bediening van de stuurin-
stallatie en met het overschakelen van de verschillende systemen.
- De noodstuurinstallatie moet minstens éénmaal in de drie maanden worden beproefd.
- Alle kontroles en beproevingen moeten in het scheeps- en machinedagboek worden
aangetekend.
V m r b e e lden

weven: Een hand-hydraulische stuurmachine voor een werkvaartuig bestaat uit een
roterende plunjerpomp en een roermotor met twee hydraulische cilindersl
werkend op een juk, gescheiden door gestuurde terugslagkleppen.
aantal plunjers z = 5
slagvolume p r plunjer VS = 2 cm3
cilinderdiameter D =40m
stangdiameter d =18m
diameter stuurwiel Dst = 015m
armlengte juk vanaf hart roerkoning Q =lOOm
De cilinders staan evenwijdig bij roer in middenstand.
drukverlies in gestuurde terugslagkleppen Ap = O13bar
hyäro-mechanisch rendement pomp q h p z 0195
hyäro-mechanisch rendement motor q-",,,, z 019

Gevraagd: a) Welk roerkoppel wordt bij roer in de middenstand geleverd als de

roerganger met beide handen een kracht van 10 N op de omtrek van
het stuurwiel uitoefent?
b) Geef een b d e r d e waarde voor het geleverde roerkoppel als de
roerganger dezelfde kracht op het wiel uitoefent bij 35' roer.

Tijdens het sturenl bij roer in de middenstandl wordt het roer getroffen
door een klap waterl waarbij het roerkoppel (tijdelijk) oploopt tot
6 Mm.

c) Wat wordt in deze situatie de hoogste druk in de leidingen?

d) Welke kracht moet de roerganger uitoefenen om het roer in positie
te houden?
e) Welke kracht moet de roerganger uitoefenen om het roer tegen deze
zee in te bewegen? Is dat te doen?
£1 Als men besluit deze installatie van ontlastkleppen te voorzienl
wat is dan een redelijke waarde om de kleppen te laten openenl ge-
steld dat bovengenoemde situatie als normaal moet worden beschouwd?

ûplossing: a) Voor het stuurwiel geldt: Te=2.F.r=F.Dst

s ' tot Pmn

De owewekte äruk volgt uit: Te =
2 'hm~

D m k na terugslagkleppen: 2g18- 013 = 2g15bar

Voor de motor geldt:

b) voor q = 35'

c) Nu werkt de roermotor als pomp

pman= 2319 . l o6 N/m2 = 239 bar = pman

d) De roerganger hoeft geen kracht te zetten! de terugslagkleppen hou-

den het roer in positie,

e) ûm tegen de zee in te bewegen werkt de motor weer als motor:

Voor de pomp geldt dan: pman= 295 + 013 = 295 bar

s ' tot Pman

. =
T- Let op: hier worden
2 n q,,,,, steeds afgeronde ge-
tallen gegeven. Bij de
berekening zittenl als
10 . I O - ~m3 . 2g15 . 1o6 N/m2 het goed isl de niet
- afgeronde getallen in
2n . 0195 de calculator en daar
moet je mee verder re-
Te = 49/4Nm kenen.

Een kracht van z I00 N is voldoende om een massa van I 0 kg op te

tellen. Dat is te doenl al hou je dat geen hele roertorn vol.
 f) Als deze toestanden normaal zijn is een goede druk voor de ont-
lastklep 300 bar.

weven: Wegens lekkage van de stangpakkingbussen moet de stuurmachine van

fig. 204 verder varen met alleen de niet-pakkingbuszijden van de stuur-
cilinders in dienst.

Gevraagd: a1 Wat weet je van de draaisnelheid van het roer! bij stilliggend
schip, ten opzichte van de normale toestand?
b) Wat kun je zeggen van het maximale roerkoppel dat de stuurmachine
in varende toestand nu kan leveren?
c1 Kan de stuurmachine bij volle kracht vooruit het roer nog de volle
uitslag geven?
d) Heeft het zin om bij volle vaart twee pompen bij te zetten?

Op1ossing: a1 Bij dezelfde volumestroom olie hoeft slechts één cilinder met olie
te worden gevuld. Het roer loopt bijna twee keer zo snel.
b1 Door het wegvallen van de "achterkanten" van de zuigers wordt bij
dezelfde oliedruk het koppel bijna gehalveerd.
c1 De "halve stuurmachine hoeft volgens de wet slechts het schip ma-
ff

noeuvreerbaar te houden. In de praktijk haalt de stuurmachine de

volle uitslag nietl omdat (lang) voor die tijd de oliedruk zo hoog
is dat de ontlastkleppen openen.
Door bijzetten van de tweede pomp gaat er twee keer zo veel olie
door de ontlastkleppen; dat is zinloos.

Gegeven: Bij een stuurmachine met een zwevende hefbom wordt het roer door een
klap zeewater verzet! doordat de ontlastkleppen openen.

Gevraagd: a) Hoe kom je erachter dat het roer van stand veranderd is?
b) Wat moet je doen om het roer weer in positie te krijgen?

Op1ossing: a) Op de brug zie je het aan de roerstandaanwijzer; in de stumachi-

nekamer zie je de stuurmachine bewegen en hoor je de olie die door
de ontlastkleppen stroomt.
b) Je hoeft niets te doen. De zwevende hefbom aktiveert de stuurma-
chine, die het roer weer in de goede stand pompt.

Gegeven: Van een vierrams stuurmachine is gegeven:

diameter rammen D = 160 mm
hartafstand roerkoning-rammen r = 400 mm
afstelling ontlastkleppen pmax = 150 bar
toerental stuurmachinepomp n = 251s
hydro-mechanisch rendement roermotor 'h-, = 0190
volumetrisch rendement roermotor X,m%or = 1 t00
volumetrisch rendement pomp 'h W P = 0198
De stuurmachine is voorzien van terugslagkleppen met gesmoorde sturing.
Bij roer aan bord (35 % ) en volle
kracht draaiende schroef (100 % n)
is het effektieve roerkopwl Te 3 5 O = 216 m m
 f i g . 239 Gevraagd r o e r k o p p l

Het verband tussen roerkoppell roerhoek en schroeftoerental is af te

lezen in bovenstaande grafiek (deze is normaal voor een balansroer).

Gevraagd: a) Als het roer bij volle kracht varend schip van O' tot 35' gedraaid
wordt en weer terugl tussen welke roerhoeken moeten dan de terug-
slagkleppen met gesmoorde s t u r i n g ervoor zorgen, dat er geen &uk-
stoten in de leiding optreden?
b) Bejeken de vereiste oliedruk om het roer van 34' op 35' te brengen.
c) Tot hoever kan de oliedruk afnemen voordat het roer vanuit 35' be-
gint terug te bewegen?
d) Bereken het slagvolme &t de pompen moeten hebbenl als met vier
rammen en 612-1pomp in dienst de stuurmachine aan de wettelijke ei-
sen moet voldoen.

Wegens schade aan het systeem moet verder gevaren worden met 66x1 pomp op
twee rammen.

e) Kan de roerhoek van 35' nog gehaald worden in deze toestand bij
volle kracht varend schip? Zo jal wat is de oliedruk dan? Zo neel
tot hoeveel procent moet je dan toeren minderen om de roerhoek van
35O wel te halen?

ûpl ossing: a) "Hikken" kan optreden als het roer sneller wil bewegen dan de pomp
kan bijhouden. Dit kan optreden van O' tot k 13' bij roergeven en
van 35' tot k 13' bij roer terugnemen.
 2 x 019 x -
K
x 0 ~ 1 x6 ~
0,4 . pmn
216 . lo3 =
4
pmn = 1O . 1o6 ~ / m ~
cos2 35O = 100 bar

c) Als het roer terugloopt werkt de roermotor als pomp:

Te delen door 019 i.p.v.

vermenigvuldigen.

pman= O1g2 x 100 = 8111 bar

d) In 28 s moet het roer van 35' aan het ene boord tot 30' aan het
andere boord hewegen.

weg:
s = r tan 35' + r tan 30'

K
v ~ ~ = s . A = s 4. - D ~

qv = lIOOO1 dus:

vth = r (tan 35' + tan 30') .-

K
4

= 014 (tan 35' + tan 30')

K
.7 . 01162 = 1013 . I O - ~m3

Vth = 1013dm3 = Ve l want q, = 1100

e) BiJ varen op twee rammen is biJ 35' het maximaal bereikbare roer-
koppel:

l62
T1350= 162 . lo3 Nm = 162 kNm
21 6
75 % van T e m

Het roer haalt de 35' niet; afdekken tot 87 % n

5

Gegeven: Van een vleugelstuurmachine is gegeven:

aantal vleugels z = 3
buitendiameter vleugels D = 0,8 m
binnendiameter vleugels d = 0,4 ni
hoogte vleugels h = 0,2 m
maximale pompdruk Pm" = 100 bar
hydro-mechanisch rendement Itml = 0,9
Als bij volle druk het roer op zijn
snelst bewogen wordt, bedraagt het
volumetrisch rendement ^ V (vol) = 0,88

Gevraagd: Het maximale roerkoppel.

Op1ossing:

Gevraagd: Bereken de volumestroom olie, die theo-

retisch nodig is om de roennotor in 28
sekonden van 35' BB naar 30' SB te pom-
pen
-
Bereken de lekstroom als de oliedruk
maximaal is.

Op1ossing: Inhoud gehele vleugelruimte zonder

vleugels en tussenschotten:

f i g . 240

v ~ ~ =. -"-
,4 n (0,8~
( D -~ d2)h = - m3 = 75,4 dm3
- 0,4~)0,2= 75,4.10-~
4

Voor het verdraaien van 35' BB naar 30' SB is nodig:

32-1 Vragen - Stuurmachines

Een motorjacht kan heel goed gestuurd worden met een staaldraad, die vanaf een
trommel op de as van het stuurwiel langs twee zijden naar de helmstok loopt of
naar een kwadrant. In welke opzichten biedt een hand-hydraulische stuurinrichting
voordelen?
Teken een hand-hydraulische stuurmachine en benoem alle onderdelen. Verklaar de
werking van het geheel.
Verklaar de werking van de gestuurde terugslagkleppen bij een stuurmachine; teken
deze in symbolen en teken de vereenvoudigde konstruktie.
Waarvoor dienen in fig. 201 de twee terugslagkleppen bij het olietankje?
Waarvoor dient bij een hand-hydraulische stuurmachine het olietankje in de stuur-
kolom?
In fig. 241 is een hand-hydraulische stuurinrichting getekend voor een klein vaar-
tuig, met op twee plaatsen een bedieningsmogelijkheid van het roer. Elke stuurwiel
drijft een hydropomp aan; elke hydropomp is via gestuurde terugslagkleppen aange-
sloten op de leidingen naar de roermotor.

stuursland l

fig. 241

Gevraagd: a) Moet er nog iets aan het schema worden toegevoegd om over te kunnen
schakelen van het ene stuurwiel naar het andere, of is het schema
zo klaar?
b) Als er gelijktijdig aan beide wielen rechtsom gedraaid wordt, wat
doet het roer dan?
Waarvoor dienen in fig. 201 de driewegskranen?
Waarvoor dient bij een hydaulisch bewogen roer de kortsluitafsluiter?
 Teken een elektrisch-hydraulische stuurinrichting met twee pompen met vaste op-
brengst, hydraulische afstandsbediening vanaf de brug, een zwevende hefboom en een
4/3-stuurschuif.
Waarom kun je bij de stuurmachine van fig. 204 niet aan de stand van het stuurwiel
zien hoe het roer staat? Hoe kom je daar dan achter?
Waarvoor dienen de veerbelaste overstroomkleppen tussen de twee leidingen naar de
roermotor?
Als bij een stuurmachine zoals fig. 204 de bakboordcilinder voor reparatie geheel
weggenomen wordt:
a) Kun je dan op een cilinder verder varen?
b) Teken de bijbehorende stand van de plugkranen.
c) Zijn er daarbij moeilijkheden te verwachten, waarvoor in dit systeem geen
voorziening is?
Wat versta je onder een 4/3-ventiel? Teken er een, zowel als symbool als in ver-
eenvoudigde werkelijkheid.
Wat wordt er bedoeld met "telemotor"?
Waarvoor dient bij wegafhankelijke bediening de zwevende hefboom?
Teken van een stuurmachine met wegafhankelijke bediening de stuurschuif en de zwe-
vende hefboom in de stand: SB-roer bijgeven; SB-roer vasthouden; SB-roer terugne-
men.
Als bij een stuurmachine met wegafhankelijke bediening de veiligheidsklep geopend
wordt door een zware zee tegen het roer, dan verplaatst het roer zich, zonder dat
er aan het stuurwiel gedraaid wordt.
Gevraagd: a) Hoe merk je op de brug dat het roer verdraait?
b) Hoe krijg je het roer weer in de juiste stand?
Beschrijf hoe de stuurmachine van fig. 204 automatisch overschakelt op noodbedie-
ning met handkracht, als de elektrisch aangedreven stuurmachinepomp uitvalt.
In de koppelstangen, die de zwevende hefboom verbinden met het roer, de telemotor
en de stuurschuif zitten vaak stootveren. Waarvoor dienen die?
Teken een tweerams stuurmachine met twee variabele pompen en hydraulische af-
standsbediening.
Hoe wordt er bij een rammenstuurmachine voor gezorgd dat de roerkoning vertikaal
kan bewegen, zonder schade aan de machine toe te brengen?
Waarvoor dienen bij een rammenstuurmachine de leibanen en waarom hebben de lei-
sloffen "klauwen"?
Waarom hebben sommige rammenstuurmachines geen leibanen nodig? Waar blijven die
krachten dan?
Waarvoor dienen de stootveren in de regelstang van een radiale plunjerpomp in de
eerste plaats? Welke tweede funktie kunnen ze hebben?
Teken schematisch en in symbolenschrift een kleppenkast, waarin twee overstroom-
kleppen en een kortsluitafsluiter zitten.
In sommige gevallen is het mogelijk met de stootveren in de bedieningsstang van
een variabele plunjerpomp de hoogst bereikbare druk van de pomp in te stellen. Als
de pomp een hogere druk opbouwt, wijken de veren door de reaktiekracht van de pomp
in de richting van de middenstand, waardoor verdere druktoename uitblijft. Waar-
voor dienen dan de ontlastkleppen?
Welke handelingen moet je verrichten om met de stuurmachine van fig. 210 verder te
kunnen sturen als de telemotor defekt is? Welke (extra) voorziening(en) moet(en1
er dan zijn?
Waarom is in fig. 210 de olievoorraadtank voorzien van een schot in het midden?
Als bij een stuurmachine zoals in fig. 210, waarbij twee variabele pompen parallel
staan, een pomp afgezet wordt, kan deze door de druk van de andere pomp als motor
gaan werken en achteruit draaien. Hoe is dat te voorkomen?
Als er bij erg slecht weer zulke grote klappen op het roer komen dat de ontlast-
kleppen openen, kan de in dienst staande pomp het roer niet tegen de kracht van de
zee in verplaatsen. Lukt dat wel als je de tweede pomp bijzet?
 Wat is het nut ervan om tijdens manoeuvreren twee stuurmachinepompen in dienst te
zetten?
Teken een elektrisch-hydraulische stuurmachine met een vleugelmotor, twee pompen
met vast slagvolume en elektrisch bediende stuurschuiven.
Verklaar het doel en de werking van dubbele terugslagkleppen met gesmoorde stu-
ring. Teken de vereenvoudigde technische uitvoering en de afbeelding in symbolen-
schrift.
Laat in een schematekening zien welke andere voorziening aangebracht kan zijn in
plaats van terugslagkleppen met gesmoorde sturing.
Hoe kan met een vrij kleine elektrische spoel uiteindelijk een zwaar hydraulisch
ventiel voor hoge drukken worden bediend? Laat in een tekening zien hoe dat werkt.
Waarom heeft de stuurmachine van fig. 215 geen leibanen en geen leisloffen? Hoe
kan dat?
Waarom kan bij de stuunnachine van fig. 215 de bedieningszuiger niet door de olie-
druk van de hoofdpomp worden bediend, maar moet daar een aparte pomp voor mee-
draaien?
Waarom begint en eindigt het persen van de pomp bij de stuunnachine van fig. 215
veel geleidelijker dan bij de stuurmachine van fig. 211?
Waarvoor dient in fig. 215 ventiel 15?
Als bij een vierrams roermotor twee rammen buiten dienst worden gesteld, bijvoor-
beeld wegens lekkage, maar de pompcapaciteit en -druk blijven gelijk, wat veran-
dert er dan aan het beschikbare roerkoppel, de beschikbare draaisnelheid van de
roerkoning in onbelaste toestand en het roerkoppel waarbij de ontlastkleppen ope-
nen?
Noem minstens 5 soorten roermotoren en geef mogelijke toepassing ervan.
Waarom worden hydraulische stuurcilinders met kogelgewrichten gekoppeld aan het
juk en aan het scheepsijzer?
Bedenk de reden, waarom de cilinder van een ééncilinder roermotor symmetrisch uit-
gevoerd moet zijn. Vergelijk deze vraag eens met vraag 12.
Waarom zijn stuurcilinders vaak via flexibele slangen met het systeem verbonden?
Kim je met een getallenvoorbeeld laten zien dat voor het leveren van een bepaald
roerkoppel met een gegeven oliedruk een vierrams stuurmachine een stuk groter uit-
valt dan een vleugelstuurmachine met drie vleugels?
Hoe wordt bij een vleugelroermotor ervoor gezorgd dat het roer vertikaal kan bewe-
gen?
Bij een kwadrant-roermotor wordt zowel bij twee als bij vier cilinders een leiblok
achter elke tandheugel gezet. Wat is het doel daarvan en waarom worden ze bij de
viercilinder roermotor niet weggelaten?
Welke hydropompen worden voor stuurmachines gebruikt? Maak verschil tussen varia-
bele en niet-variabele pompen.
Geef enkele verschillen tussen radiale en axiale plunjerpompen, ook in de manieren
waarop ze geregeld worden.
Waarom zijn er bij gebruik van tijdafhankelijke bediening van het roer altijd
eindschakelaars nodig? Waarvoor dienen deze en wat doen ze precies?
Geef in een eenvoudig schema aan hoe met een elektrische schakeling de stand van
het roer met de stand van het stuurwiel kan worden vergeleken.
Laat in een tekening zien hoe met twee eindschakelaars voorkomen wordt dat een
stuurmachine met elektrisch bediende stuurschuiven de roermotor verder dan de ui-
terste stand probeert te pompen.
Wat wordt bedoeld met koersafhankelijke bediening van de stuunnachine?
In fig. 236 zijn een stuurwiel getekend en een tiller waarmee het roer bediend kan
worden.
Gevraagd: a) Als het stuurwiel in gebruik is, kan iemand door het bewegen van de
tillers daar dan invloed op uitoefenen?
b) Wanneer zijn de eindschakelaars nodig: 1) bij wegafhankelijk stu-
ren; 2) bij tijdafhankelijk sturen; 3) bij koersafhankelijk sturen?
Waarvan hangt het af welk roerkoppel de stuurmachine in een bepaalde situatie moet
leveren?
Laat met een tekening zien dat bij een rammen-roermotor het geleverde koppel toe-
neemt met de roeruitslag.
Van een tweerams-stuurmachine is gegeven:
heersende druk p,,, = 150 bar
ramdiameter d =0,15m
roeruitslag <p = 30°
hartafstand roerkoning-ram r = 0,4 m
In fig. 242 zijn de roerkop-
pelcurves getekend van twee
roeren. Als beide roeren bij
30
vol vooruit varend schip
worden bewogen van 0 ' naar
35' en weer terug, op welke
trajekten kunnen er dan hin-
derlijke drukstoten ("hik- 2o
ken") optreden door slaan
van de gestuurde terugslag-
kleppen? Geef voor beide
roeren de oplossing.
Gegeven: 10
Een vierrams stuurmachine.
diameter rammen
d =0,15m
hartafstand o
rammen-roerkoning
r = 0,50 m
oliedruk
pman = 1 20 bar 5 10 15 20 25 30 35 40'
- 10
roerhoek
= 22O fig. 242 Roerkarakteristiek

Gevraagd: a) Bereken het geleverde roerkoppel als de wrijving verwaarloosd

wordt.
b) Bereken het geleverde roerkoppel als het hydro-mechanisch rendement
0,9 bedraagt.
c) Als de overdrukkleppen afgesteld zijn op 150 bar, bij welk roerkop-
pel openen bij deze roerhoek de kleppen dan?
Als de vorige vraag gesteld zou zijn voor een vleugelstuurmachine wat is dan de
invloed van de roerhoek op het antwoord?
Laat met een tekening zien dat het geleverde roerkoppel van een stuurmachine met
twee cilinders en een juk afneemt met de roerhoek.
Als je naar de curve van fig. 242 (bij vraag 58) kijkt, welke roermotor is dan
beter geschikt om een Oertz-roer te bewegen, een rammenroermotor of een roermotor
met twee cilinders en een juk?
Gegeven: Een vleugelroermotor.
aantal vleugels z = 2
buitendiameter vleugels D =0,5m
binnendiameter vleugels d =0,3m
hoogte vleugels h = 0,20 m
maximale pompdruk pman = 180 bar
hydro-mechanisch rendement tlhm = 019
bij 180 bar W a a g t de lekstroom Q,ek = l 6,2 cm3/s
 Gevraagd: a) Bereken het maximum roerkoppel dat de motor kan leveren.
b) Als deze stuurmachine voldoet aan de wettelijke eisen, bereken dan
de theoretische volumestroom olie die daarvoor nodig is.
c) Hoe groot is het volumetrisch rendement van de roermotor, als deze
bij de volle druk met maximale snelheid wordt verpompt?
64. Gegeven: Een roermotor van het kwadrant-type.
aantal tandheugels 1
aantal dubbelwerkende cilinders z = 2
cilinderdiameter D =0,08m
stangdiameter d =0,04m
maximale oliedruk p- = 100 bar
steekcirkeldiameter kwadrant Dst = 0,3m
Gevraagd: a) Bereken de maximale kracht op de tandheugel.
b) Bereken het maximale roerkoppel als de wrijving verwaarloosd wordt.
c) Bereken het maximale roerkoppel als de cilinders enkelwerkend zijn
uitgevoerd.
d) Bereken het volume olie dat theoretisch nodig is om het roer van
90' aan stuurboord te pompen.
e) Heeft het tijdens het varen zin om 90° roer te geven?
f) Wanneer wordt een roerhoek van 90' gebruikt?
 HOOFDSTUK V111 - LIEREN

33-1 Lieren

Lieren worden gebruikt om een kracht uit te oefenen op een tros, ketting of staaldraad
bij het meren, ankeren, verhalen, laden, vissen, slepen en in alle andere gevallen waar
de menselijke kracht of het uithoudingsvermogen tekortschieten. Lieren kunnen met de
hand worden aangedreven, zoals een schootlier of een zwaardlier op een zeilschip. Op
beroepsschepen worden vrijwel alle lieren werktuiglijk bewogen. Bij de stoomvaart werd
elke lier samengebouwd met de kleine stoommachine, die hem aandreef. Op tankers zijn
deze (vonkvrije) lieren nog lang gebruikt. Op oudere kustvaarders werden wel laadlieren
gebruikt met direkte aandrijving door een &&cilinder dieselmotor. Op oudere vissers-
schepen werd de vislier via een drijfriem en een spanrol aangedreven vanaf de hoofdmo-
tor. Tegenwoordig worden lieren elektrisch en, in toenemende mate, hydraulisch aange-
dreven, terwijl luchtaandrijving maar een enkele keer voorkomt, bijvoorbeeld bij takels
in de machinekamer. Als lieren op afstand bediend worden gebeurt dat meestal elektrisch
of pneumatisch.
Lieren hebben over het algemeen drie funkties: hieuwen of hijsen, waarbij de mees-
te kracht nodig is; houden, remmen of afstoppen en vieren, wat meestal vrij weinig
kracht kost. Als het vieren niet vanzelf gaat, bijvoorbeeld bij ankers, die het eerste
stuk meestal niet vallen, moet uitgehieuwd worden. Zwenkmotoren van dekkranen hebben in
beide richtingen dezelfde funktie.
De lierfunkties kunnen handmatig ingesteld worden door het in- en uitpikken van
klauwkoppelingen, het los- of vastzetten van remmen en bandstoppers, het sneller of
minder snel laten draaien van de liermotor en het overschakelen van enkel werk (minder
kracht, meer snelheid) naar dubbel of zelfs drievoudig werk (meer kracht, minder snel-
heid). In toenemende mate worden lieren op afstand bediend.

Voorkomende lieren zijn onder andere:

ankerlier, trossenlier, verhaallier of kaapstander, laadlier, vislier, sleeplier, slan-
genlier, sloepenlier, dekkraan, MK-takel enzovoort.

33-2 Eenvoudige laadlier

Op stukgoedschepen kan worden geladen en gelost met een of twee laadbomen en laadlie-
ren. Ze worden in toenemende mate vervangen door dekkranen. Bij het laden en lossen
wordt de laadreep, waaraan de last hangt, beurtelings op de liertrommel gewonden en
weer afgevierd. De lier van fig. 243 is (als extra) voorzien van een losse kop, waar-
door de lier ook bruikbaar is voor andere hand- en spandiensten aan dek.
Bij deze lier is de hydromotor, een grote schottenmotor, rechtstreeks op de as
gemonteerd. Als in de stopstand de vloeistof toe- en afvoer helemaal dicht staat, is
het bijna onmogelijk om de liertrommel te verdraaien. Een rem is bij dit type lier dan
ook niet aangebracht. Bij andere lieren vertoont de motor bij langdurige stilstand soms
kruipen. In die gevallen wordt wel een rem aangebracht.
Gangbare hydromotoren voor lieren zijn axiale plunjer- en schottenmotoren, waarbij
axiale plunjermotoren meestal de liertrommel via een tandwielvertraging aandrijven;
schottenmotoren kunnen zo groot zijn dat direkte aandrijving mogelijk is.
fig. 243 Hydraulische laadlier met "losse kop"

fig. 244 Axiale plunjermotor fig. 245 Schottenmotor

In fig. 246 is een hydraulisch schema getekend voor een lier met een rem. De zuig-
zijde van de pomp staat permanent in verbinding met de wat hoger geplaatste olietank.
De veerbelaste ontlastklep zorgt ervoor dat de druk niet te hoog wordt. De pompeenheid,
bestaande uit pomp, ventielen, elektromotor en tank, zijn benedendeks opgesteld of in
een dekhuis. De lier zelf met de bedieningsschuif zijn aan dek opgesteld. De hydrau-
liekleidingen zijn voorzien van een mantelpijp om ze tegen beschadiging te beschermen.
Het bedieningshandel van de lier is in de middenstand van een zwaar punt voorzien.
In deze stand loopt de olie drukloos rond en zijn de leidingen naar de liermotor volko-
men afgesloten, waardoor het niet mogelijk is de liermotor te bewegen; hoogstens kruipt
f i g . 246 Eenvoudig hydraulisch schema laad1ier

de motor bij zeer langdurige belasting een klein beetje. Als je

de schuif een stukje omhoog beweegt dan wordt als eerste de om-
loop-opening geknepen, waardoor de pompdruk stijgt. Beweeg je de I
schuif nog verder omhoog, dan wordt de bovenste verbinding met de
liermotor vrijgegeven voor olietoevoer en de onderste voor af-
voer, waardoor de liermotor zodanig draait dat de lier begint te
hijsen. Hoe zwaarder de last is, des te verder loopt de oliedruk
op, totdat de ontlastklep opent bij de maximum toelaatbare druk
olietoevoer
en de last niet (verder) omhoog komt.
Als je de schuif naar beneden beweegt dan komt de onderste
pompleiding op de toevoer en de bovenste op de afvoer. Aangezien
I
vieren veel gemakkelijker gaat dan hijsen (meestal gaat het van-
zelf) hoeft er voor het vieren weinig of geen druk opgebouwd te
worden. Daarom loopt de omloopopening aan de onderkant verder
door dan aan de bovenkant. f i g . 247 Uitvoering
Op het moment dat je de pomp start is er nog geen druk in van ^e regelschuif
het systeem en houden de veren de rem aangedrukt. Zodra de olie
uit de pomp weerstand ondervindt, bijvoorbeeld doordat de schuif op hijsen wordt gezet,
loopt de druk op. Via de terugslagklep komt er dan oliedruk in de buffer en op de remci-
linder, die de rem licht. De rem blijft z6 lang gelicht als de voorraad olie uit de
buffer nodig heeft om via de smoring weg te lopen. Moet de lier binnen die tijd weer
werk doen, dan blijft de rem gelicht, anders drukken de veren de rem aan en wordt de
trommel geblokkeerd.
Bij elektrische lieren is dat anders. De rem licht zodra er spanning op de motor
wordt gezet, en hij valt direkt weer terug als de spanning nul wordt. Een stilstaande
elektromotor is niet in staat om ook maar iets tegen te houden.

33-3 Laadlier met enkel en dubbel werk; valbeveiliging

In het valbeveiligingsschema van fig. 248 is een verbeterde bedieningsschuif toegepast.

De kanalen naar de liermotor zijn dubbel uitgevoerd en om beide te kunnen afdichten
zijn de bossen van de bosschuif twee keer zo breed. De binnenste poorten worden alleen
 hieuwen,
dubbel werk

fig. 248 Verbeterde hydraulische laadlier

gebruikt voor de toevoer naar de motor, de

buitenste voor de terugvoer. In beide toe-
voerkanalen zit een terugslagklep. Deze te-
rugslagkleppen hebben de volgende betekenis:
stel dat tijdens het hijsen de toevoerlei-
ding van de pomp naar de stuurschuif barst,
zodat alle olie daar weglekt. Als er op dat
moment een hijs aan de reep hangt wil de
pomp terugdraaien. Bij het schema van
fig. 246 kan de motor dan als pomp werken,
alle olie door de lekke leiding wegpersen en
de last met grote snelheid naar beneden la-
ten komen. De winchdrijver moet dan zo snug-
ger zijn om het hendel in de stopstand te
zetten. Doet hij dat niet, dan valt de hijs fig. 249 Stuurschuif met temgstroom-
in het ruim, aan dek of op de kade. Door de beveiliging
terugslagkkleppen, die in fig. 248 in de
toevoerpoorten zitten, kan de olie onder invloed van het gewicht van de last alleen
wegstromen als het hendel op vieren gezet wordt, zie ook fig. 249.

DUBBEL WERK

In fig. 248 zijn twee hydromotoren getekend. Een ervan staat altijd in dienst, de ande-
re wordt met een schakelventiel Òf ingeschakeld, Òf kortgesloten. In werkelijkheid is
er 661-1liermotor, een schottenmotor met twee kamers. Door de olie op twee plaatsen toe
te voeren wordt het dubbele slagvolume gebruikt en is het draaimoment twee keer zo
groot. Doordat de oliestroom over twee kamers verdeeld wordt, heeft elke kamer de helft
van de normale volumestroom olie en wordt het toerental de helft van het normale toe-
rental. Bij oudere lieren (stoom, elektrisch) en bij gebruik van hydromotoren die onge-
schikt zijn voor twee of meer kamers wordt ditzelfde effekt bereikt door een extra
tandwielvertraging in te schakelen, een soort 2-versnellingsbak dus. Men zegt dan dat
de lier in dubbel werk staat. In fig. 248 en fig. 250 is de schuif zo getekend, dat in
enkel werk de olie slechts in één kamer arbeid verricht en in de andere kamer drukloos
 4J enkel werk; of alleen i
dubbel werk; beide i bovenste kamer in dienstj
kamers parallel i of beide kamers In serie '

fig. 250 Schottenmotor met twee kamers en omzetschuif

rondgepompt wordt. Het is ook mogelijk de olie achtereenvolgens door beide kamers te
laten stromen, waarbij ze elk de helft van het koppel leveren. De schuif wordt dan uit-
gebreid met de in fig. 250 gestippeld getekende bos.

33-4 Dekkranen

Een dekkraan heeft normaal gesproken drie hydromotoren: de hijsmotor voor het hieuwen
en vieren van de laadreep waarin de last hangt, de topmotor voor het toppen en afvieren
van de kraanarm en de zwenkmotor voor het zwenken. Elke hydromotor heeft een andersoor-
tige belasting en daarom verschillen ze in uitvoering, in de manier van remmen en soms
in de aanwezigheid van een balanceerklep.
In fig. 251 is een hydraulisch seriesysteem getekend, waarbij de olie achtereen-
volgens door drie stuurschuiven stroomt. Als alle drie de stuurschuiven uit de midden-
stand gezet worden stroomt de olie achtereenvolgens door alle drie de hydromotoren. Als
je gelijktijdig de giek wilt toppen en de last ophijsen kan het gebeuren dat de pomp-
druk zo hoog oploopt dat de ontlastklep in werking treedt; de lier trekt het dan niet.
Als alle drie de schuiven in de middenstand staan loopt de olie drukloos rond.
De topmotor moet niet alleen de last, maar ook de giek tillen. Soms bestaat de
topmotor uit een of twee hydraulische cilinders, maar meestal is de toplier een trom-
mellier met een roterende hydromotor. Nog veel meer dan bij de hijsmotor bestaat het
gevaar dat bij aftoppen van de giek deze door het totale gewicht te snel daalt. In fig.
250 is de toplier daarom voorzien van een balanceerventiel in de leiding, die tijdens
het afvieren van de giek de afvoerleiding is. Dat betekent dat het stuurventiel in de
toevoerleiding druk op moet bouwen om het ventiel te openen. Zodra het ventiel de af-
voer opent begint de liennotor te lopen door het gewicht van de last plus de boom. Als
hij te hard loopt daalt de toevoerdruk, waardoor de balanceerklep de afvoer knijpt.
Bij het toppen van de giek stroomt de olie via de getekende terugslagklep drukloos
om het balanceerventiel heen, omdat dan alle druk nodig is om de hydromotor aan te
drijven. Om de giek in de goede stand vast te houden komt de rem direkt in en niet ver-
traagd, zoals bij de zwenk- en de hijsmotor.
 hijsen zwenken toppen

l l

fig. 251 Dekkraan met seriesysteem

De zwenkmotor grijpt in een

tandkrans en kan zo de kraan
360' ronddraaien. Dat bete-
kent dat de olietoe- en af-
voer via draaibare verbin-
dingen moet gebeuren.
Als het zwenken klaar is
sluit de stuurschuif vol-
doende af om de hydromotor
een tijdlang in de ingestel-
de positie te houden; even
later moet de kraan weer
teruggedraaid worden. De rem
komt vertraagd in, als er al
enige tijd niet met de kraan
gedraaid is. Datzelfde geldt
voor de rem op de hijsmotor:
de hijsmotor kan door het
gewicht van de last hooguit
een beetje kruipen; vallen
van de last treedt niet op.
fig. 252 Dekkraan

33-5 Ankerspil en kaapstander

Op moderne schepen kan het ankerspil vanaf de brug bediend worden. In 27-5 is de pneu-
matische afstandsbediening besproken. In fig. 254 en 255 zijn twee elektrisch aangedre-
ven ankerlieren met handbediening getekend, omdat juist bij de handbediening de funk-
ties goed te zien zijn.
 hoofdas
lussenas

bedienin
bandstopper

slipkoppeling
motor
\

fi g. 253 E l e k t r i s c h aangedreven ankerspil met handbediening

De elektromotor drijft via een wormwiel- en een tandwielvertraging twee verhaal-

koppen aan. Als het spil draait, draaien de koppen mee. Door het tandwiel naast een
k e t t i n g s c h i j f of kabelaring heen er weer te schuiven wordt deze met een klauwkoppeling
in het werk of uit het werk gezet. Elke kabelaring kan door het aandraaien van een band-
rem of bandstopper stilgezet worden als de ankerketting ver genoeg is uitgevierd.
Om de ankers klaar te maken voor het vallen worden ze eerst een eindje uitge-
hieuwd; met de kabelarings in het werk wordt de motor op vieren gezet, tot er voldoende
gewicht aan ketting buitenboord hangt. Dan worden de bandstoppers vastgedraaid en de
klauwkoppelingen uitgepikt. Door het losdraaien van een bandstopper valt het anker tot
de stopper weer aangedraaid wordt. Voor het hieuwen wordt de klauwkoppeling ingepikt,
de bandstopper los en de motor op hieuwen gezet.
Als de ankerlier hydraulisch aangedreven wordt is het schema van fig. 246 moge-
lijk; de hier handmatige funkties zijn goed op afstand te bedienen.
fi g. 254 E l e k t r i s c h aangedreven anker1i er me t handbediening

f i g. 255 E l e k t r i s c h aangedreven ankerspil me t handbediening

 draadstang
C==7> bandstopper 1

fig. 256 Opstelling ankerspil en toebehoren

ANDERE LIEREN

fi g. 257 Hydraulische meer1ier

In fig. 257, 258 en 259 zijn nog enkele andere lieren afgebeeld, een verhaallier met
twee verhaalkoppen, een kaapstander, dat is een vertikale lier met één verhaalkop, en
een meerlier. De meerlier beschikt over een trossenml en een verhaalkop. De verhaalkop
kan worden gebruikt als de trossenrol stilstaat. De ingehaalde tros wordt om de trommel
gewonden en komt niet los aan dek terecht. Een bijzonderheid bij deze lieren is dat ze
geschikt zijn als self-tensionlier, dat wil zeggen dat bij afnemende kracht de tros
ingehaald wordt en bij toenemende kracht uitgevierd. De konstruktie en de regeling
daarvan vallen buiten het bestek van dit boek.
fig . 258 Hydraulische verhaalli er fig. 259 Kaapstander

Voorbeelden

Gegeven: Van een lier met direkte aandrijving door een schottenmotor met één ka-
mer is gegeven:
diameter trommel D = 0,6 m
diameter staaldraad d =0,02m
slagvolume hydromotor VS =2,5dm 3
beschikbare druk pnnn = 240 bar
beschikbare volumestroom olie <e = 1,5 dm3/s
hydro-mechanisch rendement I ~ W =o19
volumetrisch rendement r\ã = 0,95
zwaarteveldsterkte g =9,81~/kg

Gevraagd: a) Bepaal de massa (in kg of in ton) van de last, die de lier (met en-
kele) draad nog net kan tillen, als er niet meer dan één laag
staaldraad om de trommel gewonden is.
b) Welke hijssnelheid kan de lier aan de last geven?
c) Als er meerdere lagen staaldraad op de trommel zijn gewonden, in
welke zin veranderen dan de antwoorden van a en b?
d) Is voor deze lier een staaldraad met een SWL = 3 ton toelaatbaar?

pman V= 240 . 10' x 2,5 . IO-~

Oplossing: a) T =
2n e ^hm - 2n
x 0,9 = 8,59 . lo3

F = 27,7 . lo3
F = 27,7 kN
m = ~ / =g 27,7 . 10~/9,81= 2/83 . lo3 kg = 2/83 ton
 c) Door meerdere lagen staaldraad wordt
de straal r, waarop de kracht aan-
grijpt, steeds groter. Ingevuld in
de formule geeft dit een kleinere
trekkracht en een grotere snelheid.
d) De staaldraad is toelaatbaar:
SWL > bereikbare kracht.

Gegeven: Een laadlier wordt door een roterende plunjerpomp aangedreven via een
tandwieloverbrenging.
te hijsen last m = 1000 kg
SWL hijsgerei SWL = 1500 kg
vereiste hijssnelheid v =2,5m/s
tandwieloverbrenging i = 127/16
trommeldiameter D =0,4m
staaldraaddiameter d =0,02m
slagvolume hydromotor VS = 50 cm3
hydro-dynamisch rendement qhn =0,925
volumetrisch rendement qv =¡,g5
afstelling overdrukventielen pmax = 500 bar

Gevraagd: a) Het vereiste toerental van de hydromotor.

b) De vereiste pompdruk.
c) Klopt de ingestelde maximumdruk van 500 bar met de SWL van het
hijsgerei?
d) De vereiste volumestroom olie.
e) Het te leveren hydraulisch vermogen.

Op1ossíng: a) Voor de trommel geldt: V = 2 n r n

Voor de hydromotor geldt: n = n . i = 1/89 x 127/16 n = 15 /s

b) Voor de trommel geldt: T = F .r= 1000 x 9/81 x 0,21 = 2/06 kNm

Voor de hydromotor geldt: T = Tt/i = 2/06 . 1 x 16/127

pman= 326 bar

 c) max toegestane trekkracht is = 1 ,5 keer zo groot,
1000

dus toelaatbare druk 1,5 x 326 bar = 489 bar

De afsteldruk van 500 bar is dus te hoog.

33-6 Vragen - Lieren

Welke drie hoofdfunkties hebben de meeste lieren?

Welke manieren van aandrijven worden bij lieren het meest gebruikt?
Wat wordt bij een lier bedoeld met dubbel werk?
Bij welke aandrijving van een lier is een rem absoluut noodzakelijk en bij welke
aandrijving kan hij eigenlijk wel weggelaten worden?
Welke hydromotoren worden gebruikt bij hydraulische lieren?
Hoe wordt bij de lier van fig. 246 bereikt dat de rem gelicht wordt?
Als bij het bewegen van het lierhendel vanuit de stopstand richting hijsen de last
eerst wegzakt voor hij opgehesen wordt, wat mankeert er dan aan de stuurschuif?
In werkelijkheid loopt bij de stuurschuif van fig. 247 de omlooppoort aan de ene
kant minder ver voorbij de bos dan aan de andere kant (dit is in de tekening niet
te zien). Aan welke kant verwacht je de minste ruimte, aan de kant van hieuwen of
van vieren?
Teken een schottenmotor met omzetschuif voor enkel en dubbel werk.
Teken het hydraulisch schema van een laadlier.
Waarvoor dienen in fig. 248 de terugslagkleppen bij de dubbele toe- en afvoerpoor-
ten?
Waarom krijg je bij een schottenmotor met twee kamers het halve toerental als je
de tweede kamer in dienst zet?
Verklaar hoe je met een beschikbare oliedruk van bijvoorbeeld 400 bar drie hydro-
motoren, die maximaal 240 bar druk vragen, in serie kunt aandrijven?
Waarvoor dient een balanceerklep en in welke gevallen kan hij toegepast worden?
Verklaar de werking.
Waarom is in het schema van fig. 251 de topmotor anders geremd dan de andere moto-
ren?
Beschrijf hoe je een ankerspil met twee ankers klaarmaakt om beide ankers te kun-
nen laten vallen.
Beschrijf de handelingen om een anker in de kluis te hieuwen en vervolgens de ver-
haalkoppen van het spil te kunnen gebruiken.
Als je een vanaf de brug bediend ankerspil hebt en je wilt de klauwkoppeling in-
zetten, maar die zit niet goed voorgaats en wil er niet in. Wat moet je dan doen
om hem erin te krijgen?
f i g . 260 Schema hydraulische dekkraan met paral lelsysteem

19. Gegeven de hydraulische dekkraan van fig. 260.

a) Benoem de genummerde onderdelen 1 t/m 10.
b) Hoe wordt bij de kraan van fig. 260 bereikt dat in de stopstand de olie bijna
drukloos rondloopt?
c) De hijs- en de topmotor zijn voorzien van ventielen 6. Waarvoor dienen deze?
Beschrijf hoe dit in zijn werk gaat.
d) De zwenkmotor is voorzien van twee ventielen 6, aangestuurd vanaf twee kan-
ten. Ga na wat dat voor invloed heeft op het plotseling stoppen met zwenken.
 HOOFDSTUK IX - KOUDETECHNIEK

34-1 Vriesmachines

Op alle schepen is koel- en vriesruimte nodig voor de proviand en eventueel voor de

lading. Omdat er bij de hier te behandelen installaties geen principieel verschil is
tussen koelen en vriezen, worden in dit boek de benamingen koelmachine en vriesmachine
willekeurig gebruikt, zonder daarmee aan te geven tot hoe ver de lading afgekoeld
wordt. Wel wordt onderscheid gemaakt tussen een koelkamer of koelruim, met temperaturen
boven O'C, en een vrieskamer of vriesruim, met temperaturen beneden nul.
De meeste vriesmachines maken gebruik van een tussenstof, het koelmiddel, dat bij
lage temperatuur en druk verdampt en de daarvoor benodigde verdampingswarmte onttrekt
aan de omgeving. Om steeds dezelfde stof te blijven gebruiken wordt de gevormde damp in
een condensor gecondenseerd tot vloeistof, waarbij de condensatiewarmte wordt afgegeven
aan koellucht of koelwater. Meestal vindt de condensatie plaats door de damp met een
compressor samen te persen en daarna af te koelen. Je hebt dan een compressorkoelmachi-
ne. Bij de absorbtiekoelmachine, die overigens buiten het bestek van dit boek valt,
wordt het verdampen en condenseren van het koelmiddel veroorzaakt door het verwarmen en
afkoelen van een vloeistof/gasrnengsel, bijvoorbeeld water en ammoniak. Hiertoe behoren
onder andere de koelkasten welke werken op de hitte van een gasvlam, die wel in cara-
vans en jachten gebruikt worden.

34-2 Koelmiddelen

In de loop der jaren zijn aan boord verschillende koelmiddelen in gebruik geweest, die
later weer werden vervangen door andere. Iedere keer trad er een verbetering op en wer-
den de installaties veiliger, bedrijfszekerder en gebruikersvriendelijker. Helaas
blijkt een heel grote groep koelmiddelen, de freonen, allesbehalve milieuvriendelijk te
zijn. Ze breken de ozonlaag af en dragen bij aan het broeikaseffekt, zonder zelf afge-
broken te worden, zodat ze lang aktief blijven. Internationaal en nationaal zijn daar
inmiddels geboden en verboden over gemaakt, United Nations Environmentai Programme
(UNEP) - Montreal Protocol 1987. De industrie heeft erop ingespeeld en inmiddels is er
een hele serie nieuwe koelmiddelen, die minder schadelijk voor het milieu zijn.

TABEL VI ENKELE KOELMIDDELEN - GLOBALE EIGENSCHAPPEN

naam jaar- formule ASHREA- kookpunt druk bij eigenschappen

tal code bij 1 bar +30 OC

ammoniak 1867 NH3 R717 -34 'C 12 bar e,i,a,c(koper)

kooldioxide 1881 CO2 -74,5 'C 72 bar v,c
zwaveldioxide 1874 S02 -10 'C 4,8 bar v,i,c
chloormethaan 1 922 CH3Cl -25 'C 6,5 bar b,c,h,s,o

-30 'C 7,5 bar v,oo,ss

freon 22 -41 'C 11,5 bar e,o,s

-26 'C 7,7bar els

-30 'C 8,9 bar els
a = agressief voor dierlijk en
plantaardig weefsel
b = brandbaar
c = corrosief
c(koper1 = corrosief t.o.v.koper
e = explosief bij compressie samen met
lucht, in bepaalde verhouding
g = giftig bij inademing
h = hallucinerend, bedwelmend
i = irriterend voor huid en luchtwegen
o = tast ozonlaag aan
oo = tast ozonlaag ernstig aan
s = produceert schadelijke stoffen
bij aanraking met open vlam
of smeulend vuur (sigaret)
ss = idem in sterkere mate

Het oudste koelmiddel aan boord is kooldioxide, het bezwaar was de hoge persdruk en de
lage kritische temperatuur van 31 'C; boven die temperatuur kan kooldioxide niet meer
vloeibaar gemaakt worden. Ammoniak was (en is) in veel opzichten een geweldig goed
koelmiddel, alleen bederft de lading bij de minste lekkage en is de installatie voor
mensen niet te benaderen als er gas weglekt. Met een watergordijn kan ontsnappend gas
worden geabsorbeerd. Bij grote koelinstallaties aan de wal wordt nog steeds ammoniak
gebruikt. Gemengd met lucht en samengeperst in de cilinder kan NHo explosief worden.
Ammoniak mag niet in het milieu terechtkomen omdat het bijdraagt aan de zure regen.
Zwaveldioxide en chloormethyl hebben op schepen niet zo'n grote rol gespeeld. Zwa-
veldioxide is irriterend bij inademing; de lading wordt er niet door bedorven, hoog-
stens gedesinfekteerd. Chloormethyl heeft bedwelmende eigenschappen en is daarom bij
lekkage gevaarlijk.
Freon 12 en freon 22 waren aanvankelijk erg duur, maar toch zijn ze aan boord snel
ingeburgerd vanwege de zeer gunstige eigenschappen: niet giftig, geeft bij lekkage geen
ladingbederf, niet corrosief, niet brandbaar, freon 12 is met lucht in geen enkele ver-
houding explosief en freon 22 in veel mindere mate dan ammoniak. Verder hebben freonen
de eigenschap dat smeerolie, die mee in het systeem gevoerd wordt, ook weer naar buiten
komt.

KOELMIDDELEN IN HET MILIEU

De freonen zijn alle halogeenkoolwaterstoffen, dat wil zeggen koolwaterstoffen zoals

ethaan (CHa)en methaan (C2Hg),waarin één, meerdere of alle waterstofatomen (H) vervan-
gen zijn door atomen uit de reeks van de halogenen: fluor (F), chloor (Cl), broom (Br),
jood (J). In verband met de schade aan het milieu worden deze stoffen als volgt inge-
deeld:
- CFK'S chloor-fluor-koolwaterstoffen, zonder H-atomen. Deze stoffen moeten zo
snel mogelijk worden vervangen. Freon 12 is een van deze stoffen. Nieuwe installa-
ties mogen hiermee niet meer worden uitgerust.
- HFK'S hydro-fluor-koolwaterstoffen, zonder chloor, maar met waterstofatomen.
Deze stoffen hebben, zo het nu lijkt, geen nadelige invloed op de ozonlaag. Ze
kunnen nog niet op grote schaal worden aangemaakt; de fabrieken zijn nog aan het
overschakelen. Een voorbeeld hiervan is R1 34a, door de fabrikant Suva genoemd in-
plaats van freon.
- HCFK's hydro-chloor-fluor-koolwaterstoffen, waarin nog wel chloor voorkomt,
maar die niet met halogenen verzadigd zijn. HCFK'S hebben weliswaar een schadelij-
ke invloed op de ozonlaag, maar vele malen minder dan de CFK'S. Een voorbeeld van
HCFK is freon 22, dat al lang in gebruik is. De HCFK'S zijn in ieder geval V O O ~ ~ O -
pig toegelaten.

VERVANGENDE KOELMIDDELEN

Om in een bestaande installatie over te gaan op een nieuw koelmiddel moet het nieuwe
koelmiddel praktisch dezelfde eigenschappen hebben, anders gaat het mis. Door het men-
gen van twee of drie koelmiddelen lukt het soms om een azeotropisch mengsel te maken,
ozz
 zuig- en-
- pers-
manometer
koud gas
olieafscheider voeler thermisch
xpansieventiel 1

wiesruim
condensor verdamper-
spiraal

thermisch /¥"'P/
expansieventiel

1vloeistof 1 koudL~oeistof-+ damp

fig. 262 Kringloop van het koelmiddel

Als je met R12 werkt vind je bij + l6 'C een condensatiedruk van 5 bar (op de manometer
lees je 4 bar af! ) . Als de installatie overgeschakeld is op R134a wordt de condensatie-
druk eveneens 5 bar (4 op de meter). In het diagram zijn bij de linker as de absolute
drukken en bij de rechter as de overdrukken afgezet. In de praktijk zijn deze tabellen
bijna overbodig als de installatie uitgerust is met de juiste manometers, zie fig. 263
en 264; je kunt dan bij elke druk de bijbehorende verzadigingstemperatuur van het koel-
middel aflezen.
Het thermisch expansieventiel regelt de toevoer van vloeistof naar de verdamper.
In het ventiel daalt de druk van de condensordruk naar de veel lagere verdamperdruk.
Bij die lagere druk kan de vloeistof met een temperatuur van 16 ' C niet bestaan. De
temperatuur waarbij de vloeistof bij die druk wel kan bestaan haal je uit het p,t-dia-
gram van fig. 261 . Stel dat de verdamper(over )druk 1 ,2 bar bedraagt, dan kan R12 be-
staan bij -10 ¡C. Is de installatie overgeschakeld op R1 34a dan vind je bij een overdruk
van 1,2 bar een temperatuur van bijna -8 'C. Het gevolg is dat in het expansieventiel
een deel van de vloeistof verdampt en net zo lang verdampingswarmte onttrekt aan de
resterende vloeistof, tot deze de nieuwe verzadigingstemperatuur heeft bereikt. De
warmte, die door verdamping in de regelkraan aan de vloeistof onttrokken wordt, kan
niet in het ruim aan de lading worden onttrokken en wordt dan ook beschouwd als een
verlies: het regelkraanverlies. De resterende vloeistof verdampt in de verdamper en
onttrekt daar zijn verdampingswarmte aan de lading.
fig. 263 Zuigmanometer fig. 264 Persmanometer

De voeler van het thermisch expansieventiel meet de temperatuur van de laatste

verdamperpijp of van de afvoerleiding direkt buiten het koelruim. Bij een te lage tem-
peratuur van de pijp wordt er kennelijk te veel vloeistof in de verdamper toegelaten,
zodat niet alles verdampt. Dit geeft gevaar voor vloeistofslag in de vriesmachine. Het
ventiel knijpt daarom de doorlaat of sluit deze geheel af. Bij een te hoge pijptempera-
tuur wordt er te weinig koelmiddel doorgelaten en gaat het ventiel verder open. Zo
zorgt het thermisch expansieventiel ervoor, dat er zoveel vloeistof doorgelaten wordt,
dat de verdamper zo goed mogelijk werkt. Als er nu niets gebeurt daalt de temperatuur
in het koelruim voortdurend en zou het er veel te koud worden. Bij het bereiken van de
laagste temperatuur die men hebben wil schakelt een thermostaat (temperatuurschakelaar)
de vriesmachine uit. Als door warmtelek de ruimtemperatuur weer een paar graden opgelo-
pen is, schakelt deze thermostaat de vriesmachine weer in.
Je kontroleert de werking van de vriesmachine onder andere door de manometers af
te lezen. Behalve de zuig- en persoverdruk lees je daarop ook de bijbehorende verzadi-
gingstemperaturen van het koelmiddel af. Zo lees je van de zuigmanometer niet alleen de
zuigdruk af, maar ook de verdampingstemperatuur, waarbij in de verdamper de vloeistof
verdampt. De persmanometer geeft evenzo niet alleen de persdruk aan, maar ook de con-
densatietemperatuu.. Je gebruikt deze "bijbehorende" temperaturen om de warmteover-
dracht te beoordelen.

34-4 Afkoeling van het r u i m

Bij de warmtewisselaars is al vermeld dat er voor warmteoverdracht een afkoelend opper-

vlak en een temperatuurverschil nodig zijn, een en ander mede afhankelijk van de warm-
tedoorgangscoefficiënt k. Het afvoeren van de warmte van de vriesmachine naar het zee-
water gebeurt met een pijpen- of platenwarmtewisselaar, waarbij zeer hoge eisen aan de
fig. 265 Stille koeling fig. 266 Geforceerde koeling

afdichting worden gesteld. Het onttrekken van de warmte aan de lading kan gebeuren op
verschillende manieren, die onderverdeeld worden naar de aard van de luchtcirkulatie,
naar de vorm van de warmtewisselaar en naar de soort stof in de warmtewisselaar.
Bij stille koeling lopen koelpijpen langs de wanden van het ruim. De lucht die met
de pijpwand in aanraking komt koelt af, maar geeft de warmte slecht door. Stilstaande
lucht is namelijk een slechte warmtegeleider. Doordat de afgekoelde lucht een grotere
soortelijke massa krijgt, zakt deze langzaam naar beneden, waardoor een natuurlijke
cirkulatie tot stand komt. De afgekoelde lucht neemt warmte uit de lading op en stijgt
dan weer langzaam omhoog. Bij stille koeling is een groot temperatuurverschil nodig
tussen koelmiddel en lading.
Bij geforceerde koeling wordt de lucht door een ventilator met vrij hoge snelheid
langs de koelpijpen geblazen. Hierdoor wordt de afgekoelde lucht snel afgevoerd en zijn
er weinig of geen stilstaande lagen rondom de pijp, zodat er met een klein temperatuur-
verschil gewerkt kan worden. Doordat bij het afkoelen een deel van de waterdamp uit de
lucht neerslaat als rijp
of condensvocht, ontstaat
er door het afkoelen een
uitdrogende werking. Bij
geforceerde koeling is dat
heel goed merkbaar, omdat
de lucht extra vaak langs
het afkoelend oppervlak
komt en daar vocht achter-
laat. Hiermee moet bij het
koelen van verse vis of
bladgroente goed rekening
worden gehouden.
De eenvoudigste vorm
van een verdamper is de
gladpijpverdanìpeY. De zig-
zag gebogen lopen fig. 267 Gladpijprerdamper
bij stille koeling langs
de wand van het ruim en
staan bij geforceerde koeling dicht op elkaar in een kast. Voor het vereiste afkoelend
oppervlak is een grote lengte pijp nodig en is de koelmiddelinhoud groot. Bij rijpaf-
zetting loopt de afkoelende werking slechts weinig terug.
 fig. 268 Vinnenverdamper

Bij de vinnenverdamper kunnen de

vinnen op de verdamperpijp geschoven
zijn, maar ook gesoldeerd. De warmtege-
leiding van de vin naar de pijp wordt
daardoor veel beter. Voor het benodigde
oppervlak is nu een veel kortere pijp-
lengte nodig en daardoor is ook de
koelmiddelinhoud kleiner. Als door af-
zetting van rijp de ruimte tussen de
vinnen volvriest, neemt niet alleen de
wamtegeleiding sterk af, maar ook het
afkoelend oppervlak, zodat er van de
koelwerking niet veel overblijft.
Een blokverdamper lijkt veel op de
radiateur van een auto. E& of meer
dunne verdamperpijpjes zijn door een
groot aantal verdamperplaten geregen.
Het geheel is na gereedkomen in een bad
met tin gedompeld om een goede warmte-
geleiding van de platen op de pijpjes
te verkrijgen. De afstand tussen de fig. 269 Blokverdamper
platen is 2 à 3 mm, zodat de blokver-
damper eigenlijk alleen maar geschikt
is voor koellading, waarbij er dan wel
voor gezorgd moet worden dat er een
voldoende hoeveelheid lucht tussen de
platen door komt, anders vriest de ver-
damper toch nog dicht.
Een kombinatie van een blokver-
damper met een ventilator en een lucht-
geleider noemt men wel snelverdamper.
De lekbak dient om het gevormde con-
denswater op te vangen; met een jalou-
zie kan de vrijkomende straal koude
lucht gericht worden op een bepaald
deel van de lading. Bij indirekte koe-
ling komen nog andere verdampers aan de
orde.
Als compressor worden één- of
meercilinder zuigercompressoren toege-
past, schroefcompressoren en centrifu-
gaalcompressoren. In fig. 271 is een 1- fig. 270 Snelverdamper
cilinder zuigercompressor afgebeeld. De

fig. 271 Vríescompressor
baar klein houdt. Bij grotere vriescompressoren schiet spatsmering te kort en wordt een
ingebouwde smeeroliepomp toegepast die, net als bij een dieselmotor, de olie naar alle
draaipunten perst. Bij de grotere vriesmachines worden ook meestal krukken in plaats
van excentrieken toegepast.
as is geen krukas, maar draagt een ex-
centriek, wat door middel van de excen-
triekstang de zuiger aandrijft; de sme-
ring wordt verzorgd door spatsmering.
De ringvormige kleppen worden door een
krans van kleine veertjes aangedrukt,
de persklep tegen de kleppenplaat en de
zuigklep tegen de rand van de cilinder-
voering, waarin de zuiggaten zitten.
Het koude gas wordt aangevoerd in een
kanaal, dat rondom de cilinder loopt.
Op deze manier kan de zuigklep een zo
groot mogelijke doorlaat hebben, zonder
dat de persklep daardoor kleiner hoeft
uit te vallen. Lekkage van gasvormig
koelmiddel langs de zuigerveren is
nooit geheel te voorkomen. De krukkast
heeft daarom een verbinding met de
zuigleiding, de drukvereffening, en
niet, zoals bij een luchtcompressor,
een ontluchting naar de buitenlucht.
Het gevolg is dat het carter altijd
onder een zekere druk staat, namelijk
de zuigdruk. De asdoorvoering is daarom
ook voorzien van een mechanische pak-
king (seal), welke de lekkage onmerk-

34-5 Koelen; vriezen; diepvriezen

Onder koelen verstaat men het handhaven van temperaturen, lager dan die van de buiten-
lucht, maar hoger dan O 'C. De grenzen binnen welke de temperatuur bij koelen moet
blijven hangen geheel af van de soort lading. Verse vis wordt gekoeld op +0°/+2'C,
groenten op +2'/+5 'C, aardappels op +6'/+10 'C enzovoort.
Onder vriezen verstaat men het handhaven van temperaturen lager dan O'C. De in te
stellen grenzen hangen weer geheel af van de lading. Proviand vrieskamers worden vaak
op -5'1-10 'C gehouden.
Onder diepvriezen verstaat men het onderhouden van temperaturen lager dan -20 ¡C.
Ook hierbij komt een grote verscheidenheid van temperatuurgrenzen voor. Om de eiwitde-
naturatie in vis geheel te stoppen moet de temperatuur lager dan -29 'C zijn. In diep-
vriestunnels handhaaft men wel temperaturen van -40 OC en lager. Dit heeft niet alleen
tot doel de lading erg koud te maken, maar ook om het vriestrajekt zo snel mogelijk te
passeren. Hoe langer de lading namelijk over het trajekt 0'1-4 ' C doet, des te meer
schade brengen de langzaam groeiende ijskristallen in het weefsel aan. Bij ontdooien
ontstaat dan veel "drip": een deel van het celvocht van de lading druipt er uit en geeft
kwaliteitsverlies. Dit speelt vooral een rol bij vis en vlees.
Aan boord komt het vaak voor, dat er met een installatie zowel gekoeld, gevroren
als diepgevroren kan worden, maar ook zijn de diepvriesmachines wel apart opgesteld of
werken zij met een ander koelmiddel.
 34-6 Automatisch bedrijf

h lad i' verdam er

lvat J l

fig. 272 Automatische installatie met koel- en vriesruim

In fig. 272 is een automatisch werkende installatie getekend met één koelruim en één
vriesruim. De ruimthermostaten (tempratuurschakelaars) houden de ruimen binnen de in-
gestelde temperaturen, zolang de vriesinstallatie werkt en voldoende capaciteit heeft.
Elke thermostaat bedient een magneetklep; die van de koelkamer bovendien een ventila-
tor. Deze magneetkleppen openen de koelmiddeltoevoer als zij bekrachtigd worden. Zij
maken dus uit Òf er koelmiddel toegevoerd wordt. De thermische expansieventielen maken
uit hoeveel koelmiddel er doorgelaten wordt. Als beide magneetkleppen gesloten zijn
krijgt de compressor geen toevoer van koud gas, waardoor de zuigdruk snel daalt. Even
boven de atmosferische druk pikt de zuigpressostaat (drukschakelaar) uit, waardoor de
compressor stopt om pas weer aan te lopen, als door toevoer van koud gas uit één der
verdampers de druk weer oploopt. De perspressostaat beschermt de vriesmachine tegen het
werken met te hoge persdrukken en -temperaturen. In fig. 272 zijn de l.d.- en de h.d-
pressostaat in één kastje samengebouwd.
 terugslagklep

l
l
l

tegendruk-

i
condensor
/^ L,^?
expansieventiel

9 vloeistofvat

fig. 273 Automatische installatie met koel- en vriesruim; symbolisch

De smeeroliedruk wordt gemeten met een duplexmanometer, die tevens de carterdruk

aangeeft. Het verschil in de twee aanwijzingen is de smeerdruk, waar het eigenlijk om
gaat. De smeeroliepressostaat (beveiligende drukschakelaar) heeft daarom ook twee aan-
sluitingen waartussen het drukverschil gemeten wordt (differentiaal pressostaat).
Voor een regelmatige werking van de installatie is soms een konstante persdruk ge-
wenst, onafhankelijk van de zeewatertemperatuur. Dit kan bereikt worden door de water-
doorlaat door de condensor te laten regelen door de condensordruk. Bij hogere persdruk
stroomt er dan méér water door de condensor, waardoor de temperatuur en de druk niet
verder stijgen.
Bij reparaties kan verlies van gas goed worden voorkomen (afzuigen), maar als er-
gens een lek ontstaat raak je koelmiddel kwijt. Dit wordt uit de vulfles bijgevuld. Het
koelmiddel uit de vulfles is niet altijd geheel watervrij en onverhoopt aangezogen
lucht bevat ook altijd wat waterdamp. In het droger/filter zit een droogstof, bijvoor-
beeld silicagel (spreek uit: silica-zjèl) . Alle aanwezige vocht wordt door dit silica-
gel gebonden, zodat het niet in de expansieventielen kan bevriezen en de doorlaat blok-
keren. Als de silicagel verzadigd is met water moet de vulling ververst worden. In het
kijkglas is een waterverklikker aangebracht, die bij aanwezigheid van water van kleur
verandert. Als er, door onderdrukken in het bedrijf, langs kleine lekkages lucht in het
systeem komt, ziet men dit aan de persmanometer: die wijst hoger aan dan overeenkomt
met de condensatietemperatuur. Door de installatie te stoppen en te wachten, tot alles
zo veel mogelijk in rust is, kan via de twee ontluchtingskranen de lucht afgeblazen
worden. Hierbij raakt men onvermijdelijk wat koelmiddel kwijt. Als dat een cfk is mag
dat absoluut niet! Dan moet de lucht afgezogen worden en opgeslagen.
In de zuigleiding van de koelkamer is een g e l i jkdrukventiel opgenomen. Dit zorgt
ervoor dat de druk in de koelverdamper niet beneden een in te stellen overdruk komt,
bijvoorbeeld 2,O bar. Je weet dan zeker, dat de verdampingstemperatuur nooit beneden de
bijbehorende verzadigingstemperatuur komt. Dit wordt gedaan om er zeker van te zijn,
dat er niet per ongeluk gevroren kan worden op de koellading èn om te voorkomen dat de
snelverdamper dichtvriest.
In de zuigleiding van de vrieskamer is een terugslagklep geplaatst. Als de vries-
kamer uitgepikt is omdat de gewenste temperatuur bereikt is, maar de koelkamer is nog
in bedrijf, dan zou het betrekkelijk wanne gas uit de koelverdamper in de koude vries-
verdamper kunnen condenseren. Door de terugslagklep wordt dit voorkomen.

34-7 Indirekte koeling

f i g . 274 I n d i r e k t e a f k o e l i n g m e t brijnmengkleppen

Tot nu toe was bij de voorbeelden de verdamper in het ruim geplaatst en onttrok de ver-
dampende vloeistof de warmte direkt aan de lading. Dit maakt de verdamper en de vaak
lange toe- en afvoerleidingen kwetsbaar. Bij indirekte afkoeling wordt b r i j n (pekel)
gebruikt om de warmte uit het ruim af te voeren. In een warmtewisselaar wordt de brijn
afgekoeld door het verdampende koelmiddel. Dat kan gebeuren in een brijnbak met spira-
len of een "gewone" pijpen- of platenwarmtewisselaar. Nadelen van indirekte koeling
zijn dat de installatie er ingewikkelder door wordt en dat er een extra temperatuurver-
schil voor de warmteoverdracht nodig is. Voordelen zijn dat er een grote koude-reserve
in het systeem aanwezig is en dat de koelmiddelinhoud van de vriesmachine en verdamper
slechts klein is, bij een zeer geringe kans op beschadigingen. Met indirekte koeling is
het mogelijk in elk koelruim een andere, zeer nauwkeurig regelbare temperatuur te on-
derhouden als er gebruik gemaakt wordt van een brijnpomp en een automatisch bediende
brijnmengklep per ruim. De regelaar van elk ruim laat steeds zoveel verse ( = koude)
brijn door de brijnmengkraan naar binnen komen, dat de ruimtemperatuur precies de goede
waarde heeft. Dit systeem wordt in grote gebouwen ook bij de centrale verwarming toege-
past, om bij 661-1keteltemperatuur de watertemperatuur per afdeling van het gebouw apart
te kunnen regelen.
Tot -16 'C kan voor de brijn keukenzout (NaCl) gebruikt worden. Voor lagere tempe-
raturen is Calciumchloride (CaCl*) geschikt. Er moet voor gezorgd worden, dat het zout-
gehalte van de brijn beslist niet hoger wordt dan het instruktieboek voorschrijft, om-
dat er anders kans bestaat op een zeer hardnekkige zoutafzetting, die haast niet weg te
krijgen is.

34-8 k-Waarden en temperatuurverschillen

TABEL VII

vrije gladde pijp

luchtkoeling convectie vinnenpijp gesoldeerd

luchtgekoelde opgeschoven
condensor
gedwongen gladde pijp

convectie vinnenpijp gesoldeerd

opgeschoven

vrije brijnbak met

brijnkoeling convectie gladde pijpen

'-^
gedwongen
convectie pijpen- of platen-
warmtewisselaar
watergekoelde
condensor

Met bovenstaande gegevens kunnen aannemelijke waarden gevonden worden voor de verdam-
pingstemperatuur en de condensatietemperatuur, als de zeewatertemperatuur en de ruim-
temperatuur bekend zijn. Met de vermelde temperatuurverschillen kunnen de aanvaardbare
waarden gevonden worden voor de afkoelende oppervlakte.
 34-9 Warmtehuishouding

fig. 275 Sankey-diagram vri esmachine

In het Sankey-diagram van fig. 275 is te zien hoe de loop van de warmte is in de vries-
installatie. Als je begint na de condensor zie je dat de baan, waarvan de breedte de
enthalpie van het koelmiddel voorstelt, smal is. In het thermisch expansieventiel ver-
dampt een deel van de vloeistof, maar de enthalpie van het geheel blijft gelijk. In het
Sankey-diagram is van dit gedeeltelijk verdampen en van het regelkraanverlies dan ook
niets te zien. In de verdamper in de vriesruimte wordt warmte opgenomen. Het doet er
niet toe of deze warmte aan de lading zelf onttrokken wordt (inkoelen) of dat het de
warmte is die van buitenaf naar binnen dringt (de warmtelek); door het opnemen van de
verdampingswarmte neemt de enthalpie van het koelmiddel sterk toe. In de compressor
wordt daar de compressiewarmte aan toegevoegd. In de condensor wordt de hete damp eerst
afgekoeld en daarna gecondenseerd tot vloeistof. Voor deze warmtestroom geldt:

flaf z %p
, + %x,pr- waarin: flaf = afgegeven warmtestroom in
de condensor in (k)W
= in de verdamper opgenomen
QOP
warmtestroom in (k)W
pmo = compressorvermogen in (k)W
Bij een vriesmachine gaat het om Q , de opgenomen warmte. Bij een warmtepomp gaat het
om de afgegeven warmte, die je kunt benutten om bijvoorbeeld een huis te verwarmen.
Om systemen met elkaar te vergelijken is er het produktiegetal E , dat vroeger
leveringsfaktor f werd genoemd (Eng: c.o.p. = coëfficiënt of production). Voor de warm-
tepomp is e het wannteproduktiegetal. Hiervoor geldt:

Bij vriesinstallaties aan boord kan E variëren van 3 tot 5. Het is niet juist om deze
faktor "rendement" te noemen, hoewel dat in de handel wel gebeurt, vooral als het om
een warmtepomp gaat.

34- 1 0 Kringproces

,
verdampingsdruk
(2) (3)
1 l
v
3
5 10 15dm w

fig. 276 p,V-diagram vriesmachine(ware schaal )

Fig. 276 is een p,V-diagram van een R12-vriesinstallatie op de ware schaal en fig. 277
in een overdreven vorm. Het gaat om de toestandsveranderingen van 1 kg koelmiddel.
1-2 Expansie in de regelkraan; alleen de begin- en de eindstand zijn nauwkeurig aan te
geven, daarom is de lijn onderbroken.
2-3 Warmteopname in de verdamper tot alle vloeistof juist verdampt is.
3-4 Samenpersen in de compressor.
4-1 Warmteafgifte in de condensor.
Bij gebruik van een thermisch expansieventiel moet het koude gas de verdamper
2 à 7 'C oververhit verlaten, omdat anders het ventiel niet opent. De warmteopname
loopt dan door tot 3a in fig. 277 en de compressie van 3a - 4a ligt dan geheel in het
oververhittingsgebied.
In een aantal gevallen lukt het om de vloeistof af te koelen tot beneden de con-
densatietemperatuur, punt la in fig. 277. In de vriestechniek noemt men dat het onder-
 vloeistoflijn - naar verhouding
te ver van de as

oververhitting van het koude

koelmiddel voor de werking
van het thermisch expansie-

¥' verzadigde-dainplijn - naar

verhouding te steil getekend
I vermindering van het
regelkraanverlies v
f i g . 277 p-V diagram vri esmachine (overdreven schaal )

koelen van de vloeistof. In de regelkraan begint de vloeistof dan pas te verdampen b i j

de verzadigingsdruk die bij deze lagere temperatuur hoort. Het regelkraanverlies wordt
daardoor kleiner, omdat de warmteopname in de verdamper nu al bij 2a begint inplaats
van bij 2. De oppervlakte van dit diagram stelt géén arbeid voor, omdat het niet door
omkeerbare processen begrensd wordt.

34-11 Bediening; onderhoud

Een automatisch werkende vriesinstallatie kan jaren in bedrijf blijven, vrijwel zonder
onderhoud, als je maar op de volgende punten let:
De olie in het carter moet op het juiste peil staan. Als het peil zakt, is dat
meestal omdat er olie in het systeem blijft zitten. Je moet dan tijdelijk olie
bijvullen, want bij ontdooien van het systeem komt de olie meestal weer terug en
zit er teveel in het carter. Je moet dan weer olie aftappen.
Tenzij de compressor is uitgerust met een dubbele asafdichting mag de zui-
niet beneden de atmosferische druk komen; je weet dan zeker dat er geen lucht in
het systeem komt en ook geen vocht.
Er moet voldoende koelmiddel in het vloeistofvat zitten. Als het peil terugloopt
heeft het systeem meestal een lek; bijvullen uit de vulfles. Lekken zoeken met
zeepsop of een "elektronische lekzoeklamp"; een lekzoeklamp werkend op butagas is
niet meer toegestaan vanwege de ontledingsprodukten van de freon in de vlam (fos-
geen enlof dioxine).
De koelwatertoevoer moet ruim voldoende zijn; het koelwater mag normaal gesproken
niet meer dan 5 OC in temperatuur oplopen; als het temperatuurverschil hoger wordt
wil het filter wel eens vuil zijn.
Als de aandrijving gebeurt door V-snaren mogen deze niet slippen.
Er moet niet teveel ijsaanslag op de verdamperpijpen zitten, anders haalt de
vriesmachine zijn capaci tei t niet.
IJS kan verwijderd worden door de vriesmachine af te zetten en de verdamper te
ontdooien. Dit kan onder andere met daarvoor aangebrachte elektrische elementen.
- Door de bij de zuigdruk horende verdampingstemperatuur te vergelijken met de ruim-
temperatuur heb je kontrole op de ijsvorming: hoe meer ijs, des te groter het tem-
peratuurverschil.
Aan de condensorzijde moet de bij de persdruk horende condensatietemperatuur
vergeleken worden met de koelwatertemperatuur. Als dat te groot wordt zi.ter lucht
in het systeem.
- Voor een goede werking van het thermisch expansieventiel moet het terugkerende
zuiggas een aantal graden oververhit zijn, te kontroleren met de thermometer en de
manometer op de zuigleiding.

34-12 Voorbeelden - Vriesmachines

Gevraagd: Geef voor de koelmiddelen NHã CO2, freon 22, freon 502 en Suva 134a de
zuig- en persdrukken (zowel absolute drukken als overdrukken) voor e?
verdampertemperatuur van -25 "C en een condensortemperatuur van +30 "C.

Oplossing: bij -25 "C bij +30 "C

abs.dr overdruk abs.dr overdruk
NH3 = R717 115 015 11,7 1 O,7 bar
CO. 17 16 72 71
freon 22 = R22 2,o 1,o 12 11
freon 502 = R502 2,4 1,4 13 12
suva 134a = R134a 1 ,O5 O,05 7,7 617

Gegeven: Voor diepvriezen heeft men in een bepaald geval een verdampingstempera-
tuur van -30 "C nodig bij een condensatietemperatuur van 35 "C. De
vriescompressor mag niet draaien met zuigdrukken, lager dan de atmosfe-
rische druk.

Gevraagd: Welke van de in fig. 261 opgenomen koelmiddelen kunnen worden gebruikt?

Op1ossing: Bij 1 bar zit R717 op -34 "C, R22 op -41 "C en R502 op -45,5 "C, die
kunnen gebruikt worden. CO2 heeft een kritische temperatuur van 31 'C,
dus condenseert het niet bij +35'C.

Gegeven: Bij een R22-vriesinstallatie wordt vermoed dat er lucht in het systeem
zit. Tijdens bedrijf wordt gemeten:
koelwatertemperatuur intrede 15 OC
uittrede 20 "C
pers(over)druk = condensor(over)druk 11,5 bar
temperatuur vloeistof na condensor 20 OC
De compressor wordt gestopt. Na enige tijd wordt gemeten:
koelwatertemperatuur intrede = uittrede 15 "C
condensordruk 8,8 bar

Gevraagd: a) Waarom daalt de condensordruk als de compressor gestopt wordt?

b) Zit er lucht in de condensor? Zo ja, kun je daar een maat voor ge-
ven? Zo nee, waaruit blijkt dat?
c) Hoe raak je de lucht kwijt?
 Hoe zorg je ervoor dat er niet opnieuw lucht in het systeem komt?
Wat waren, toen de lucht er nog in zat, de condensatietemperatuur
en -druk?
Was, in de situatie dat de lucht er nog in zat, de vloeistof bij
verlaten van de condensor onderkoeld? Zo ja, hoeveel?

ûplossing: a1 De condensordruk daalt omdat, door het wegvallen van de warmtetoe-

voer, er geen temperatuurverschil meer nodig is voor de warmteaf-
voer, waardoor de temperatuur &alt tot de koelwatertoevoertempera-
tuur.
Bij 15 'C is de (0ver)dru.k van R22 6,8 bar. Gemeten wordt 8,8 bar.
Er zit dus lucht in, en wel onder een druk van 2 bar.
De lucht kan bij stilstaande machine afgeblazen worden. R22 is een
HCFK en mag nog in enige mate ontsnappen. Bij R12 is dit absoluut
verboden. De manier is dan: afzuigen met de vacuÜmcompressor en de
lucht (met meegekomen koelmiddel) opslaan in een fles.
Er komt geen lucht in het systeem als nergens de druk lager wordt
dan de atmosferische druk. Dus: alle zuigdrukpressostaten kontrole-
ren of ze even boven nul uitschakelen.
Als er 2 bar lucht in zat was bij een overdruk van 11,5 bar de fre-
onoverdruk 9,5 bar. Daar hoort een condensatietemperatuur bij van
25 'C.
De vloeistof was 25-20 = 5' "onderkoeld".

Gegeven: Een warmtepomp wordt aangedreven door een windmolen. De verdamper is in

een sloot onder water geplaatst, de condensor wordt gekoeld door water
van de CV-installatie. De windmolen levert over het etmaal gerekend,
25 % van zijn mogelijke opbrengst. De wrijvingswarmte van de compressor
wordt door het warmtemiddel meegevoerd.
maximum vermogen windmolen 10 kW
rendement warmtepompmotor qel = 90 %
warmteproduktiefaktor ¬W = 4,2

Gevraagd: a) Het gemiddelde warmtevermogen dat de warmtepomp afgeeft.

b) Moet je ook rekening houden met de rendementen van de compressor?

Op1ossing: a) Als de molen 25 % levert is het gemiddelde elektrische vermogen:

b) Alle verliezen worden met het koelmiddel afgevoerd en in de conden-

sor afgegeven; het volumetrisch en manometrisch rendement hebben
wel invloed op de warmteafgifte.

Gevraagd: Waarom moet de aangezogen damp oververhit zijn als je een thermisch ex-
pansieventiel gebruikt?

Op1ossing: iel reageert op temperatuurverschillen. Als de

igingstemperatuur is, kan er bij dezelfde tem-
itten en dat mag
5

Gegeven: Een koelkamer met een snelverdamper, werkend op R134a

koelcapaciteit Qkwl = 4,8 kW
oppervlak snelverdamper luchtzijde Akml = 40 m2
wamtedoorgangscoeffici'nt k = 15 w/m2.~
koelkamertemperatuur tk = +2 OC
oververhitting aangezogen damp tOV = 5 OC

Gevraagd: Het gemiddelde temperatuurverschil tussen koelmiddel en ruimlucht.

De verdampingstemperatuur.
De temperatuur van de aangezogen damp.
Bestaat bij deze verdamper kans op dichtvriezen?
Tot welke capaciteit moet de verdamper teuggebracht worden om zeker
te zijn dat hij niet dichtvriest?
Hoe zit het dan met de oververhitting van koude damp, die de com-
pressor aanzuigt?
Op welke druk moet het tegendrukventiel afgesteld worden om dicht-
vriezen te voorkomen?

Op1ossing:

zuig %erd + Atov = - 6 + 5 = -1 OC

Bij een verdampingstemperatuur van -6 'C kan de wand best onder nul
komen, zodat dichtvriezen vrij zeker zal gebeuren.
Als tv^ 2 O 'C vriest de verdamper zeker niet meer dicht (en bij
-1 '
C practisch niet meer). Het temperatuurverschil loopt dan terug
tot +2 - O = 2 'C (+2 - (-1) = 3 'C).

Q = k . A. (t, - tg)gm = 15 . 40 .2 = 1,2 kW (.... 1,8 kW)

Bij 2 'C (3 'C) temperatuurverschil tussen de verdampte vloeistof

en de lucht in de koelkamer is de hoogst bereikbare oververhitting
2 'C (3 'C) . Dat vraagt of een speciaal of een extra groot expan-
sieventiel, anders wordt er bij 2 'C (3 'C) oververhitting onvol-
doende vloeistof doorgelaten.
~ 1 3 4verdampt
~ op O ' C (-1 'C) als p = 1 ,g2 bar (l,82 bar)
overdruk.

35-1 Vragen en vraagstukken - Vriesmachines

Waarvoor dient het koelmiddel in een compressor-koelinstallatie?

Welk koelmiddel, dat vroeger wel gebruikt werd aan boord van schepen, geeft in de
tropen problemen met condenseren?
Welke warmtestroom is groter: de opgenomen warmte in de verdamper of de afgegeven
warmte in de condensor? Verklaar het verschil.
Welke koelmiddelen tasten de ozonlaag het sterkst aan? Welke het minst?
Waarvoor dient bij een compressor-vriesmachine de olieafscheider?
Welke funktie heeft een thermisch expansieventiel?
Wat verstaat men onder de oververhitting van het koude koelmiddel?
8. Waar kun je bij een werkende koelinstallatie aflezen hoe hoog of hoe laag de ver-
dampingstemperatuur is?
9.
Gegeven: Een R12-installatie werkt met de volgende gegevens:
pers(over)druk pp = 6,5 bar
zuig(over)druk p_ = 0,4 bar
temperatuur aangezogen damp tz = -15 '
C
vrieskamertemperatuur t, = -10 'C
koelwaterintreetemperatuur t, = 20 ¡
C
temperatuurstijging koelwater tkw = 5 '
C
temperatuur weggeperst gas naar de condensor tp = 42 '
C
Er zit geen lucht in het systeem.

Gevraagd: a) Bepaal de verdampingstemperatuur en de oververhitting van het koude

zuiggas.
b) Bepaal het temperatuurverschil tussen het vriesruim en het verdam-
pende koelmiddel.
c) Bepaal de condensatietemperatuur en de oververhitting van het warme
persgas.
d) Bepaal het gemiddelde temperatuurverschil tussen het koelwater en
het condenserende gas.
Waarom kan geforceerde koeling de lading sterker doen uitdrogen dan stille koe-
ling?
Welke koelmiddelen uit fig. 261 kun je gebruiken voor diepvriezen - ruimtempera-
tuur = -20'C, temperatuurverschil 12 ' C - zonder dat de compressor met onderdruk
moet aanzuigen? De zeewatertemperatuur bedraagt +20'C.
Welk koelmiddel uit de vorige vraag valt af als de zeewatertemperatuur oploopt tot
25 à 30'C?
Welk type verdamper is voor de hand liggend als aanvriezen van de verdamper zeker
op zal treden?
Noem enkele wezenlijke verschillen tussen de uitvoering van een zuiger-vriescom-
pressor en een zuiger-luchtcompressor.
Wat verstaat men bij een vriescompressor onder de drukvereffeningsleiding?
Geef de gebruikelijke grenzen tussen koelen, vriezen en diepvriezen.
Wat verstaat men bij vrieslading onder drip, waardoor ontstaat dit en hoe kan het
zoveel mogelijk worden voorkomen?
Geef de verschillen in de funktie van het thermisch expansieventiel en van de mag-
neetklep. Hoe worden beide bediend?
Waarom wordt de smeeroliedruk van een vriescompressor bewaakt door een differenti-
aalpressostaat?
Waarvoor dient het droger/£ilter in het systeem? Waaraan kun je zien of dat nog
werkt?
De smeeroliebeveiliging van een vriescompressor wordt pas na enige tijd aktief.
Bedenk de reden hiervoor?
Als de persdruk van de compressor geregeld wordt door de koelwaterstroom te stu-
ren, krijg je dan een snelle of een trage regeling?
Waarvoor dient het gelijkdrukventiel of tegendrukventiel in de afvoerleiding van
een koelkamer?
Waarvoor dient de terugslagklep in de afvoerleiding van een vrieskamer?
Welke voor- en nadelen heeft indirekte afkoeling ten opzichte van direkte afkoe-
ling?
Zou je gewoon water kunnen gebruiken als (tweede) tussenstof bij indirekte afkoe-
ling? Zo ja, tot welke temperaturen? Zo nee, waarom niet?
Zou je freon 123 kunnen gebruiken als (tweede) tussenstof bij indirekte afkoeling
van bijvoorbeeld diepvrieslading? Raak je dan bij een klein lek door verdamping
veel van deze freon kwijt? Motiveer je antwoord.
28. Welk zout kun je gebruiken voor de brijn voor een ijsbereider, die bij -20 OC pa-
len ijs moet maken?
29 Bij een installatie met brijn wordt wekelijks met een densimeter de soortelijke
massa ( = dichtheid) van de brijn gemeten. Iedere keer blijkt de oplossing wat te
slap te zijn en wordt zoveel zout toegevoegd dat de oorspronkelijke sterkte weer
bereikt wordt. Water wordt niet noemenswaardig bijgevuld. Wat kan hier aan de hand
zijn? Welk gevaar zit in deze handelwijze?
30.
Gegeven: Een vriesinstallatie werkt met R22.
verdamperdruk (abs ) p, = 1,64 bar
condensordruk (abs) pc =10bar
temperatuur vriesruim tvr = -18 'C
warmtedoorgangscoeffici'nt verdamper k,, = 1 0 w/m2.K
totale lengte verdamperpijp lv = 400 m
gemiddelde diameter verdamperpijp d,, =25mm
temperatuur aangezogen gas tz = -23 'C
temperatuur weggeperst gas tp = 65 ' C
lengte condensorpijp lc =lm
gemiddelde diameter condensorpijp dc =19mm
warmtedoorgangscoeffici'nt condensor kc = 500 w/m2.~
elektrisch vermogen compressormotor Pel = 1,31 kW
elektrisch rendement motor Hei = 019
gemiddelde koelwatertemperatuur t, = 16,5

Gevraagd: a) Bepaal de verdampings- en de condensatietemperatuur.

b) Bepaal de oververhitting van het koude zuiggas - is dit een normale
waarde?
c) Bepaal het verdamperoppervlak.
d) Bepaal de in de verdamper opgenomen warmtestroom.
e) Bepaal het effektief vermogen waarmee de compressor aangedreven
wordt.
f) Bepaal de produktiefaktor.
g) Bepaal de warmtestroom die in de condensor afgegeven wordt.
h) Bepaal het vereiste condensoroppervlak.
i Bepaal het aantal condensorpijpen.
j) Bepaal de oververhitting van het hete persgas.
Teken het koelproces met oververhitting van het koude koelmiddel schematisch in
een p,V-diagram.
Wat wordt bedoeld met de produktiefaktor e van een vriesinstallatie?
Als vraag 32, maar nu voor een warmtepomp.
Wat bedoelt men in een koelinstallatie met "onderkoelen" van de vloeistof?
Waarom mag een lekzoeklamp, werkend op de verkleuring van een gasvlam, niet meer
worden toegepast?
Als de uitlaattemperatuur van het condensorkoelwater bijvoorbeeld 12 'C in tempe-
ratuur oploopt, waar kijk je dan het eerst naar?
Hoe voorkom je dat er lucht in een vriesinstallatie komt?
Er zijn wel (diep)vriesinstallaties waarbij de zuigdruk langdurig beneden de at-
mosferische druk zit. Welke voorziening moet de compressor in zo'n geval hebben?
Als je een droger-filter moet verwisselen, hoe voorkom je dan dat cfk's in de at-
mosfeer terechtkomen?
Hoe kun je het ijs uit een dichtgevroren verdamper verwijderen terwijl er nog la-
ding in het ruim zit? Moet de ventilator dan wel of niet bij staan?
Hoe kun je in de vriesmachinekamer konstateren dat de verdamper waarschijnlijk
(te) sterk aangevroren is?
 Hoe kun je in de vriesmachinekamer de werking van net thermisch expansieventiel
kontroleren?
Van welke faktoren hangt het af hoe hoog de condensoräruk wordt?
Van welke faktoren hangt het af hoe hoog de verdampräruk wordt?
Waarom wordt onder een snelverdampr voor een koelkamer vrijwel altijd een lekbak
met een waterafvoerleiding aangebracht?
Waar blijft bij een zuiger-vriescompressor het langs de zuiger lekkende gas?
Waarvoor dient bij een vriescompressor de sleepringafdichting?
Teken een sankeydiagram voor een vriesinstallatie.
Wat verstaat men onder het regelkraanverlies?
Noem een middel om het regelkraanverlies te beperken.

36-1 Klimaatbeheersing

De luchtbehandelingsinstallatie (Engels: air conditioning) aan bord dient ervoor om

het klimaat in de verblijven voor de mensen aangenaam te maken. Een enkele keer wordt
de lucht in de laadruimen behandeld om de kwaliteit van de lading te bewaken en ook
elektronische apparatuur wordt wel in een ruimte met klimaatbeheersing geplaatst.
L u c h t ~ d e l i n g s i n s t a l l a t i e skomen in vele soorten en uitvoeringen voor, variërend van
een simp1 luchtverversingssysteem met als mogelijkheden "aan" en "uit" tot een volau-
tomatische inrichting, welke traploos de temperatuur en de vochtigheid regelt.

fig. 278 Centrale lu&tMandelingsinstallatie

In koude streken wordt bij de installatie van fig. 278 de luchtkoeler niet ge-
bruikt. De ventilator zuigt een mengsel van buitenlucht en retourlucht aan en perst dit
door een filter. Stof en insekten uit de buitenlucht en rommel uit de luchtleidingen
worden daardoor tegengehouden. In de luchtverwarmer wordt de lucht door stoom of heet
water verwarmd. Omdat de lucht door het verwarmen naar verhouding te droog wordt en de
mensen een droge keel bezorgt, spuit men in de bevochtiger wat stoom in. Hierdoor loopt
 de luchtverwarmer en de be-
vochtiger buiten dienst. De
gefilterde menglucht wordt
in de luchtkoeler gekoeld
door de brijn of door ver-
dampend koelmiddel. In kide
gevallen is daar een koel-
machine voor ncdig. Bij het
afkoelen condenseert er wa-
terdamp tot water. Dit wordt
omevangen en via een water-
slot afgevoerd. De inblaas-
temperatuur van de lucht in
de verblijven moet wat lager
zijn dan de gewenste tempe-
ratuurt om de warmte op te
kunnen nemen die daar aanwe-
zige personen afgeven en
welke door wanntel ek naar
binnen komt. Doordat de in-
geblazen lucht in de ver-
b1ijven warmer wordt t kan
deze ook het transpiratie-
vocht van de aanwezige men-
sen opnemen.
-
behalve de vochtigheid ook de temperatuur nog wat op. Bevochtigen is ook mogelijk door
het inspuiten van water; dit wordt apart behandeld. De lucht wordt vervolgens door een
stelsel van kokers naar de verblijven gevoerd. De inblaastemperatuur moet iets hoger
zijn dan de gewenste temperatuur in de verblijven om de optredende afkoeling op te van-
gen.
In warme streken staan

toevoer-
:'
ventilator

retourluc~lt

De lucht wordt ~anuit fig. 279 Retourlucht en aparte afzuig

de kokers via instelbare
\

roosters in de verblijven geblazent om zich vervolgens met de al aanwezige lucht te

vermengen. Even veel lucht als ingeblazen wordt ontwijkt via speciaal aangebrachte ope-
ningen in deuren en schotten. Een groot deel van de lucht komt in de gangen en portalen
terecht; een klein deel gaat naar douches en wc's en wordt vandaar via een afzonderlijk
leidingsysteem afgezogen door een ventilator en naar de buitenlucht gevoerd. De lucht,
die naar de gangen en dergelijke gaatt kan als retourlucht opnieuw door het systeem
gaan of door een afvoeropening alsnog naar de buitenlucht verdwijnen. Dit wordt inge-
steld door de stand van de retourklep en de verse-luchtklep te wijzigen.
Het gebruik van retourlucht biedt een besparing op het energieverbruik. In wa~zme
streken is de retourlucht aanmerkelijk koeler dan de buitenlucht en hoeft dus minder
ver afgekoeld te worden. In koude streken is de retourlucht warmer dan de buitenlucht
en behoeft minder ver te worden opgewarmd. Je kunt ook zeggen: als een lucht-
behandelingsinstallatie het op alléén buitenlucht niet meer kan trekkent lukt het met
een deel retourlucht erbij vaak nog wel. Het is echter sterk te ontraden om uitsluitend
met retourlucht te werkent omdat er dan een grote kans op zuurstoftekort bestaat. Bo-
vendien is het allesbehalve fris.
De afvoeropeningen uit de verblijven hebben zorgvuldig berekende afmetingen. Als
iemand op een schip met luchthshandeling zijn patrijspoorten o m zett verstoort hij
daamee de gehele luchthuishouding. Voor de overige opvarenden is dit meestal niet aan-
genaam; de schuldige wordt doorgaans snel opgespoord en toegesproken.
36-2 De regeling van het systeem

In fig. 278 zijn de regelaars en de bijbehorende opnemers met cdeletters aangegeven.

TT1 is de opnemer en TIC1 is de aanwijzende regelaart die de luchttemperatuur M de
verwarmingsspiraal regelt door de stoomklep meer of minder te openen. TT2 is de opnemer
en TIC2 is de regelaart die de temperatuur van de lucht na de bevochtiger regelt en
daarmee tevens min of meer de vochtigheid. Beide regelaars kunnen uitgevoerd zijn voor
bediening ter plaatse of voor bediening op afstand. Ze kunnen zowel pneumatisch als
elektrisch werken. Zie voor de betekenis van de gebruikte symbolen en cderingen
ve eet- en Regeltechniek" ISBN 90-70348-27-6.
Tijdens het koelen is het de brijntemperatuur of de verdamperdrukt waarmee de
luchttemperatuur beïnvloed wordt. In fig. 278 meet TT3 de luchttemperatuur na de koeler
en TIC3 bedient ds brijntoevoerklep. Een brijnmengklep zoals in fig. 274 is hier niet
nodigl omdat de luchtbehandelingsinstallatie niet met de ladingvriezerij gekombineerd
is en daarom met één brijntemperatuur werktt die niet bijzonder laag is. Bij direkte
afkoeling door verdampend koelmiddel wordt de verdamperdruk geregeld door de
zuigpressostaat oft bij grotere installatiesl door de capaciteitsregelaar, (zie "Koel-
en Vriestechniekf'ISBN 90-70348-15-2).

36-3 Nabehandeling per verblijf

fig. 280 Centraal l uchtbehandelingssysteem met nabehandeling per verblijf

Niet iedereen stelt dezelfde temperatuur op prijs. Bij de installatie van fig. 278
heeft de bewoner van een verblijf alleen de mogelijkheid om het inblaasrooster meer of
minder ver open te zetten; de lucht die eruit komt is voor iedereen gelijk. Bij het
systeem van fig. 280 wordt de lucht bij de centrale behandeling opzettelijk te koud
gemaakt oft bij verwarmen, niet ver genoeg verwarmd. Een enkeling voelt zich daar pret-
tig bij t alle anderen kunnen met warm of heet water "hun1'lucht terugverwarmen of bij-
verwarmen. Hiertoe is in de luchttoevoerleiding van elk verblijf een warmtewisselaar
aangebracht! waarin de lucht naverwarmd wordt. In elke hut zit dan ook een regelaar!
die de temperatuur in de hut regelt door meer of minder water in de warmtewisselaar toe
te laten. Het terugverwarmen hoeft geen brandstof te kostenl als het gebeurt met afval-
warmte van hoofd- of hulpwerktuigen. Vroeger werdl bij koelenl de centraal behandelde
lucht ook wel te warm gehouden en werd deze per verblijf nagekoeld met koude brijn.
Wegens hinderlijke condensvorming wordt dat systeem echter nauwelijks meer toegepast.

36-4 Vochtige lucht

De theorie over vochtige lucht is niet eenvoudig. ûm toch zicht op de natuurkundige

gebeurtenissen bij de luchtbehandeling te krijgen noemen we de beslist nocdzakelijke
grootheden en geven we de processen weer in een psychrometrische kaart. Hierbij doet
zich het verschijnsel voorl dat de cirkulerende lucht nu eens vocht opneemt en dan weer
afstaat. Daarom heeft men de gewoonte aangenomenl alle grootheien van vochtige lucht te
betrekken op de massa van de droge lucht. Dit blijkt direkt al bij de volgende defini-
tie:
massa van de waterdam
de absolute vochtigheid = massa van de &oge luEht
sy~~bool:x

V m r b e e ld: Als 11005kg vochtige lucht 01005kg waterdamp bevatl is de massa van de
droge lucht llO0O kg. Je berekent de absolute vochtigheid van deze
lucht :

x = ''Oo5 kg = 01005(onbenoemd getal)

l 1 O00 kg

Vaak geeft men de absolute vochtigheid echter in g/kgl in dit geval

x = g = 5 g/kg; dit is in getalwaarde 1000 x zo groot

l 1 O00 kg

Lucht kan niet onbeperkt vocht opnemen. Bij elke temperatuur is er een maximalef abso-
lute vochtigheid. Dat heeft te maken met de maximale drukl die waterdamp bij een be-
paalde temperatuur kan hebbenl zoals je wel weet uit de stoomtakel. Boven de maximale
damp5ruk condenseert de waterdamp tot water. De druk van de waterdamp en die van de
droge lucht vormen samen de atmosferische druk (wet van Dalton),

OVERZICHT VAN MAXDMLE DAMPDR-

temp. P d m) temp. Pd(m) temp. Pd(m) temp. ='d(-)
in O C Lar in OC bar in OC bar in OC bar
In t a l V111 zijn de maximale dampdrukken voor de meest voorkomende luchttemperaturen
afgeärukt. Meestal is de druk van de waterdamp in de lucht lager dan de maximale druk.
In verband hiermee is de relatieve vochtigheid van de lucht gedefinieerd:

de relatieve vochtigheid = $ = de werkelijke waterdampdruk

de maximale waterdamgin&
van de lucht bij de heersende temperatuurl desgewenst x 100 %
Voor de relatieve vochtigheid wordt in dit b e k de letter (psi) gebruikt; de letter 4
(£i)en de afkorting R.V. worden in technische puhlikaties ook vaak gebruikt.

Voorbeeld

Gegeven: Vochtige lucht van 20 ' C met een werkelijke waterdampäruk van OlO150
bar. Uit de tabel volgt: pdmp(ml = Ol0234 bar
Gevraagd: 4'

ûplossing:
' bar = 0,641 (onbenoemd getal) of 6411 %
010234bar

Soms zijn de dampdrukken niet bekendl maar wel de werkelijke en maximalel absolute
vochtigheid van de lucht. De relatieve vochtigheid kan dan redelijk benaderd worden
met:

' werkelijke absolute vochtigheid

z maximale absolute vochtigheid

van de lucht bij de heersende temperatuurl desgewenst x 100 %

36-5 Psychrmetrische kaart

Een psychrometrische kaart of Mollier-dia-

gram voor vochtige lucht is een hulpmiddel
om de processen in en om een luchtbehande-
lingsinstallatie op papier weer te geven en
na te rekenen. In fig. 281 is de opzet van
zo'n diagram aangegeven. Langs de vertikale
as staan de temperatuur in C' en de enthal-
pie in kJ/kgl die in getalwaarde praktisch
overeenkomen. De lijnen van gelijke enthal-
piel de isenthalgent lopenl evenwijdig aan
elkaar, schuin naar beneden. De lijnen van
gelijke temperatuur, de isothemal lopen
ongeveer horizontaal.
Langs de horizontale as is de absolute
vochtigheid afgezet. Langs deze as kanl op
een andere schaall tevens de M van de
. , , , L , .,. l 0 . 0 . l . e # l
waterdamp afgezet worden. Om de een of ande-
re reden gebruikt men hiervoor vaak een
apartel schuin staande as.
De verzadigingslijn geeft voor elke tem-
fig. 28l Opzet psydrometrische kaart peratuur zowel de maximale absolute vochtig-
heid als de maximale dampdruk aan. Tevens
geeft de lijn voor elk absoluut vochtgehalte
de verzadigingstemperatuur aan. Rechts en onder deze lijn kan de toestand van vochtige
lucht niet afgezet worden; het meerdere aan waterdamp is dan gecondenseerd tot water-
druppels of mist. Links van de verzadigde damplijn bevinden zich de wat minder sterk
gekromde lijnen van gelijke relatieve vochtigheid, de isopsychren. Behalve de hier ge-
noemde lijnen kunnen in een Mollier-diagram nog wel meer soorten lijnen voorkomen. Voor
een deel komen deze verderop nog aan de orde.

fig. 282 Verwarmen en afkoelen fig. 283 Drogen van vochtige lucht
In fig. 282 stelt het punt A lucht van 20 OC voor met een absoluut vochtgehalte
van 0,006 of 6 g/kg. De relatieve vochtigheid bedraagt 0,4 of 40 %. Het verwarmen van
deze lucht tot 25 'C wordt voorgesteld door het lijnstuk AB. De absolute vochtigheid
blijft hierbij gelijk, maar de relatieve vochtigheid neemt af tot 0,3 ( 30 % ). Dit komt
omdat bij deze hogere temperatuur de lucht méér waterdamp kan bevatten, kenbaar aan het
verder naar rechts liggen van de verzadigingslijn. Bij het afkoelen van de lucht van 20
tot 10 OC wordt het lijnstuk AC gevolgd. Ook hierbij blijft de absolute vochtigheid
gelijk. De relatieve vochtigheid neemt nu echter toe tot bijna 0,8 (80 % ). Bij verder
afkoelen wordt bij punt D de verzadigingslijn bereikt. De temperatuur die bij punt D
hoort is het dauwpunt van alle lucht met een absolute vochtigheid van 0,006 (6 glkg).

DEFINITIE: Onder het dauwpunt van vochtige lucht verstaat men de temperatuur waar-
bij, als men de lucht afkoelt, voor het eerst condensatie van waterdamp
optreedt.

36-6 Drogen van lucht

Als in het vorige voorbeeld de lucht nog verder afgekoeld wordt dan het dauwpunt, bij-
voorbeeld tot +l 'C, condenseert er waterdamp tot water. De absolute vochtigheid neemt
daarbij af. De afkoelingslijn loopt daarbij langs de verzadigingslijn, in dit geval tot
punt E. De relatieve vochtigheid op deze lijn is en blijft 1 (100 % ) . De absolute voch-
tigheid neemt af tot 0,004. Per kg lucht is 0,006 - 0,004 = 0,002 kg waterdamp geconden-
seerd, zie fig. 283.
Wordt de lucht nu vanuit punt E verwarmd, zonder dat het condenswater de kans
krijgt om te verdampen, dan blijft daarbij de absolute vochtigheid gelijk en loopt de
verwarmingslijn recht omhoog in het diagram, bijvoorbeeld tot 20 ' C bij punt F. De
lucht heeft nu weer dezelfde temperatuur als in het begin, maar is minder vochtig: de
absolute vochtigheid is lager en de relatieve vochtigheid eveneens. Dit is een veel
gebruikte manier om lucht te drogen. In de l u & t ~ d e l i n g s i n s t a l l a t i e s l waarbij de
lucht gekoeld wordtl maakt men altijd gebruik van dit verschijnsel.
Men kent in de natuurkunde verschillende stoffenl zoals kalk en silicagell die
vocht aantrekken. Men noemt deze stoffen hygroscopisch. Vele van deze stoffen staan bij
verwarming het aangetrokken vocht weer af. Deze kunnen gebruikt worden om op een andere
manier lucht te drogen. Bij het binden van waterdamp aan zo'n hygroscopische stof komt
niet alleen de condensatiewarmte vrijl maar bovendien in vele gevallen nog zogenaamde
bindingsenergie! denk maar aan het blussen van kalk. De hygroscopische stof wordt daar-
bij wam; de langsstrijkende lucht neemt deze warmte grotendeels over. In het diagram
van fig. 283 verloopt zo'n droogproces bijvmrkeld volgens lijn AG. Hierbij lopen zo-
wel de absolute als de relatieve vochtigheid terug! maar de tempratuur stijgt. De lijn
staat steiler dan de lijnen van gelijke enthalpie.

36-7 Vochtigheidsmeting

Men kan de absolute vochtigheid van lucht

bepalen door het dauwpunt te meten. Deze me-
ting is echter vrij omslachtigI tijdrovend
en moeilijk te automatiseren. In de praktijk
maakt men daarom gebruik van het verschijn-
sel! dat onverzadigde lucht waterdamp op-
neemt van natte voorwerpen. De verdampings-
warmte! die daarvoor nodig isl wordt eerst
onttrokken aan het natte voorwerpl maar als
dit niet meer in temperatuur daalt, wordt
deze warmte uitsluitend door de langsstrij-
kende lucht zelf geleverdl die daarbij af-
koelt. Dit gaat door tot de lucht geheel
verzadigd is. De psychrometer van fig. 284
werkt daarom met twee thermometersl waarvan
de ene om zijn kwikreservoir een katoenen
sok heeftl die in een flesje zuiver water
hangt. De sok wordt geheel doortrokken van
water.
De lucht wordt met een matige snelheid
langs de bllen van beide thermometers ge-
blazen. De eerste! de &we-bolthermometer
geeft gewoon de heersende luchttemperatuur
aan! die daarom ook wel de &qe-boltemp-
ratuur (td) genoemd wordt. De tweede! de
natte-bol thermometer! geeft een lagere tem-
peratuur aan. Als de katoenen sok voldoende
vochtig is en de lucht krijgt de kans om
geheel verzadigd te raken! neemt de thermo-
meterbol in de natte sok de natte-hltemp-
ratuur (tn)aan. In het diagram van fig. 285
wordt dit voorgesteld door punt BI waar de
fig. 284 Psychrometer voor vaste isenthalp door punt A de verzadigingslijn
opstel1in9 snijdt. In fig. 286 is! uitgaande van td en
tn1 het bijbehorende punt A gekonstrueerd.
Alle andere gegevens van die luchttoestand kunnen dan in het diagram afgelezen worden.
In tegenstelling tot een dauwpuntsmeting kan een psychrometer geheel gemechaniseerd
worden. Door de thermometers te vervangen door meetopnemers kan een elektrisch of pneu-
matisch signaal worden afgegeven naar een centrale meetplaats of naar een regelaar.
f i g . 285 Natte- en &og&ltemperatuu- f i g . 286 H e t vinden van punt A
van punt A

TABEL IX PSYCHROMETRISCHE TAi3EL

verschil t,, - t,, in OC

ûp de brug van schepen gebruikt men wel een handpsychr~meter~ welke aan een draaibaar
handvat rondgeslingerd wordt. Vaak is een ratelmechanisme aangebracht waardoor de me-
f

ter altijd dezelfde kant uit draait. Bovendien kan men dan op afstand horenl of degenel
die de meting verricht wel lang genoeg slingert. Het duurt namelijk enige tijdl voor-
f

dat de natte-hlthermometer de juiste temperatuur aangenomen heeft. Bij het invullen

van meteorapporten gaat het vaak alleen om de relatieve vochtigheid. Inplaats van een
Mollier-diagram volstaat men dan met een psycfzornetrische t&1. Met als argumenten de
natte-hltemperatuur en het verschil tussen droge- en natte-hltemperatuur wordt de
relatieve vochtigheid gevonden.
Haren van mensen en dieren h & M 1 evenals vele plantaardige vezels (touw)f het
vermogen om vocht op te nemenf waarbij ze dikker en korter worden. Ze kunnen het vocht
weer afstaan! waardoor de vormveranderingen weer onge-
daan gemaakt worden. Door verwarming worden haren lan-
ger! bij afkoeling worden ze weer korter. Men heeft
ontdekt! dat de lengteverandering van een mensenhaar
(vrou~enhaar)~ gekoppeld aan een wijzermechani~me~
heel aardig de relatieve vochtigheid van de omgevings-
lucht kan aangeven. De aldus ontstane haarhygrometer
is goedkoop en vrij ongevoelig voor ruwe hshandeling.
Hij moet echter regelmatig geijkt worden! om op de
aanwijzing te k m e n vertrouwen. Haarhygrometers wor-
den bijvoorbeeld gebruikt door de sigaren~inkelier~ in
het pakhuis van een papiergroothandelt in laadruimen
van schepen en gewoon in de huiskamer.

36-8 Bevochtigen van lucht

Als een l u c h t ~ a n d e l i n g s i n s t a l l a t i ekoude buitenlucht
verwarmtl krijgt deze een vrij lage relatieve vochtig-
heid! zie in fig. 288 de vertikale lijn vanuit punt A. f i g . 287 p r i n c i ~ h a a r h y 9 r 0 -
Hoe warmer de lucht wordt! des te lager de relatieve meter
vochtigheid en des te meer vocht de lucht aan de adem-
halingswegen onttrekt. De lucht moet! zoals reeds bekend! bevochtigd worden, bijvoor-
beeld door stoom in te blazen. Door de enthalpie van de stoom neemt daarbij niet alleen
de vochtigheidl maar ook de temperatuur toe. Om een proces als dit bevochtigen in het
diagram af te zetten! is er vaak een randschaal aangebracht, waarop de enthalpie van de
stoom is aangegeven. Ergens in het diagram is dan een klein rondje getekend! bijvoor-
beeld het punt t = O ' C l x = 01000of ergens midden in het diagram. Om nu de richting te
vinden! waarin de bevochtigingslijn BC
in het diagram looptl moet eerst de

-
enthalpie van de stoom bekend zijnl
bijvoorbeeld 2750 kJ/kg. De lijn BC
loopt nu evenwijdig aan de richting die
de streep bij 2750 op de randschaal
heeft ten opzichte van het punt (OIO).
Op schepen en bij walinstallatiesl
waar men niet de beschikking over stoom
heeft! kan de lucht ook bevochtigd wor-
den door er water doorheen te sproeien.
Evenals bij de natte sok van de psy-
chrometer verdampt er nu water! terwijl
de benodigde verdampingswarmte aan de
lucht zelf onttrokken wordt. Het water
00 k~ k wordt voortdurend rondgepmpt; het ver-
?o 0.025 0,030 bruikte water wordt automatisch bijge-
vuld. In het diagram van fig. 289 wordt
f i g . 288 Bevochtigen met stoom de koude lucht ierst verw&md volgens
lijn ABI waarna de bevochtiging plaats-
vindt bij gelijkblijvende enthalpie op het lijnstuk BC. Bij de gangbare water-bevochti-
gers wordt een relatieve vochtigheid van 0195 bereikt. De lucht is nu te vochtig om in
de verblijven te worden toegelaten. Daarom kiest men punt B zcdanigl dat de temperatuur
in punt C niet te hoog ligt. Door de lucht nu na te verwarmen (lijnstuk CD), wordt de
gewenste temperatuur bereikt en neemt de relatieve vochtigheid af tot een aanvaardbare
waarde. De eindtemperatuur van de lucht wordt dus in de naverwarmer bereikt; de voch-
tigheid wordt beïnvlod door de temperatuur! waarmee de lucht de bevochtiger bimen-
komt. De bevochtiger zelf is niet regelbaar.
 Pomp watertoevmr
a

vlotterafsluiter

0,025

f i g . 289 Bevochtigen met water f i g . 290 Wa ter-l uch t k v o c h t i g e r

met m i s t z e e f

36-9 Mengen van lucht

Bij vrijwel alle l u c h t ~ a n d e l i n g s i n s t a l l a t i e swordt

gewerkt met menglucht. Als de verhouding van de massa-
stromen lucht bekend isl kan in de psychrometrische
kaart de toestand van de menglucht kepaald worden. Als
A in fig. 291 de retourlucht uit de verblijven voor-
stelt en B de buitenluchtl dan vind je de menglucht
bij punt Ml ergens op de lijn AB en wel zcdanigl dat

MB : MA = massastroom retourlucht :
massastroom buitenlucht

Als er veel buitenlucht en weinig retourlucht gebruikt

wordtl ligt punt C dicht bij BI wordt er omgekeerd
veel retourlucht gebruikt en weinig buitenluchtl dan
ligt punt M dicht bij A. De konditie van de menglucht
ligt dus het dichtst bij die soort luchtl waar het
meeste van gebruikt wordt. Ook als de buitenlucht kou-
der is dan de retourlucht geldt ditzelfde verhaall
alleen ligt B dan linksonder punt A. Men noemt dit de f i g . 29 1 H e t m a g e n val l u c h t
hefboomregel of momentenstelling.

36-10 Het khaaglijaeidsgebid

Gemiddeld voelen de meeste mensen zich bimen bepaalde grenzen van temperatuur en rela-
tieve vochtigheid behaaglijk. In fig. 292 is het gebied aangegevenl dat voor bewoners
van West-Europa en de Noordelijke Verenigde Staten als behaaglijkheidsgebid bekend
staat. Vrij algemeen kan men stellenl dat het de taak is van de klimaatbeheersing om de
luchttoestand in de verblijven bimen het behaaglijkheidsgebid te houden. üe middelen
om de lucht in die toestand te krijgen zijn: koelenl drogenl verwarmenl kevochtigen en
kombinaties daarvan.
 f i g . 292 H e t M a a g 1i jkheidsgebied

36-11 Gebruik Mollier-diagram

Bij de definitie van absolute vochtigheid is al gezien! dat deze gedefinieerd is ten
opzichte van droge lucht. Veel grootheden van vochtige lucht wordenl volgens algemeen
gebruik! betrokken op l kg droge lucht. De waterdamp wordt weliswaar met deze lucht
meegenomen en draagt bij tot enthalpie en vochtigheid, maar de massa ervan wordt opzet-
telijk niet meegerekend bij het bepalen van de kenmerkende grootheden. Zo spreekt men
van enthalpie in kJ p r kg droge luchtl vochtgehalte van zoveel kg per kg ckoge lucht!
enzovoort. De reden hiervan isl dat bij het cirkuleren van de lucht nu eens waterdamp
wordt opgenomenl dan weer wordt afgestaan! waardoor de massa van de vochtige lucht
voortdurend verandert. De massa van de droge lucht verandert äaarbij niet. Daardoor is
het gemakkelijk om deze groothden maar op de massa van de droge lucht te betrekken. In
fig. 293 is een uitgebreid Mollier-diagram afgebeeld. Hierin stam, behalve de reeds
behandelde! ook lijnen voor gelijke soortelijke massa (dichtheid) van de vochtige lucht
en van gelijk soortelijk volume van de droge lucht.

V o o r h e l d e n (zie fig. 2 9 5 )

weven: Retourlucht met een droge-boltemperatuur van 20 OC en een natte-hltem-

peratuur van 12!5 '
C wordt gemengd met half zoveel buitenlucht van 36 C
'
met een relatieve vochtigheid van 016.

evraagd: Bepaal de konditie van de menglucht.

Op1ossing: Punt A is de konditie van de retourlucht.

Punt B is de konditie van de buitenlucht.
De menglucht (M) ligt op het lijnstuk AB.
 % O
* n o n O ( m~ E ~ ~ m O
fig. 293 Mollier-diagram voor vochtige lucht
 x= O 0,005 0,010 0,015 0,020 0,025 0,030 0,035
Berekend voor 1,000 b a r l u c h t d r u k

fig. 294 W e e lte uit Mollier-diagram voor vochtige lucht

Lengte lijnstuk : 78 mm AM : MB = 1 : 2
Dus AM = 1/(1 + 2) x 78 mm = 26 mm
En MB = 2/(1 + 2) x 78 mm = 52 mm
Daarmee kan punt M in het diagram getekend worden.

Gegeven: Lucht van 29 'C met een dauwpunt van 19 'C wordt afgekoeld tot 12 'C.

Gevraagd: Hoeveel warmte en hoeveel vocht wordt aan de vochtige lucht onttrokken,
gerekend per kg droge lucht?

Oplossing: De konditie van de lucht (D) is te vinden op het snijpunt van de iso-
therm van 29 'C en de vertikale lijn door punt E, waar de isotherm van
19 'C de verzadigingslijn snijdt. De enthalpie in punt D bedraagt 65
k~/kg,het vochtgehalte bedraaat 0.014.
Bij afkoelen tot 12 'C komt deluchtkonditie in punt F.
 De enthalpie bedraagt daar 34 kJ/kg en het vochtgehalte 0,009.
Per kg droge lucht wordt afgestaan 0,014 - 0,009 = 0,005 kg water en
65 - 34 = 31 kJ/kg aan warmte.

Gegeven: Bij een buitenluchttemperatuur van 20 "C bedraagt de werkelijke water-

àam- 1,2 kPa = 12 mbar.

Gevraagd: Bepaal de relatieve vochtigheid.

Oplossing: Volg de isotherm van 20 "C tot de verzadigde darnplijn (G). Ga van daar-
uit recht naar boven naar de dampdrukschaal (H). De maximale dampdruk
bij 20 "C wordt daar afgelezen en bedraagt 0,233 bar = 23,3 mbar. De
relatieve vochtigheid is nu: f = pdaBm/pdmpCmaxl
= 12 /23,3 = 0, 515

Gegeven: Een verwarmingssysteem warmt per sekonde 1.2 kg lucht met een relatieve
vochtigheid van 0,4 en een temperatuur van 10 "C eerst op tot 17 "C,
waarna door het inblazen van stoom met een enthalpie van 2750 k~/kgde
temperatuur op 18 "C gebracht wordt. In de naverwarmer wordt de lucht
verwarmd tot 27 "C.
Gevraagd: Teken het gehele proces in het Mollier-diagram en bereken de massastroom
bevochtigingsstoom.
Oplossing:

1 0 0 . 0 1 5 0.020 0.025 0.030 0.035 bar I - J is het verwarmen van

l I ~ H ~ ^ - > l i i i i l ~ i 10
~ -
~ 17l "C.
~ ~ ~

X 70 0,005 0,010 0,015 0.020 0.025 J - K loopt evenwijdig

aan de lijn door OIO en
2750 op de randschaal
(zie fig. 293); dit is
het bevochtigen.
K - L is het naverwarmen
tot 27 "C.
Voor het bevochtigen is
0,008 - 0,003 = 0,005 kg
stoom nodig per kg lucht.
Per sekonde komt dit neer
op 1,2 x 0,005 = 0,006 kg.

fig. 295 Ui twerking voorbeelden

 Vragen

Waarvoor worden luchtbehandelingsinstallaties gebruikt?

Waarom wordt de aangezogen lucht vóór de ventilator van een luchtbehandelingsin-
stallatie gefilterd?
Op welke manieren kan men lucht in een installatie verwarmen?
Waarom moet men bij het verwarmen van lucht deze meestal ook bevochtigen?
Op welke manieren kan lucht bevochtigd worden?
Op welke manieren kan lucht in een installatie gekoeld worden?
Waar blijft in warme streken het vocht dat de mensen uitzweten, als de airconditi-
oning bij staat?
Hoe kim je de temperatuur in je hut regelen, als de luchtbehandelingsinstallatie
naar alle hutten dezelfde koude lucht toevoert?
Wat verstaat men onder retourlucht en waarom gebruikt men die?
Teken een luchtbehandelingssysteem met centrale luchtkoeling, verwarming en be-
vochtiging en instelbare verhouding buitenlucht/retourlucht.
Welke lucht kan en mag niet voor retourlucht gebruikt worden?
Wat verstaat men onder de absolute vochtigheid van lucht?
Als 3,5492 kg vochtige lucht 0,0438 kg waterdamp bevat, bereken dan de absolute
vochtigheid.
Wat verstaat men onder de relatieve vochtigheid van lucht?
De waterdampdruk bedraagt 10 mbar bij een temperatuur van 19 'C. Bepaal de rela-
tieve vochtigheid.
Lucht van 14 'C heeft een absolute vochtigheid van 0,006. Bepaal benaderd de rela-
tieve vochtigheid.
Teken in de psychrometrische kaart het dauwpunt en het natte-bolpunt van lucht van
25 'C met een relatieve vochtigheid van 0,6.
Laat in een psychrometrische kaart zien, hoe lucht gedroogd kan worden met behulp
van een koelmachine.
Beschrijf twee manieren om de vochtigheid van lucht te meten.
Bepaal de relatieve vochtigheid als de psychrometer 10° en 12 'C aangeeft.
Idem voor 22' en 30'C.
Als lucht van 25 ' C en x = 0,002 met stoom van 2600 kJ/kg bevochtigd wordt
tot x = 0,020, wat wordt dan de temperatuur en de relatieve vochtigheid van de
lucht?
Als lucht van 25 'C en x = 0,002 bevochtigd wordt door er water doorheen te
sproeien, zonder dat het water warmer of kouder wordt, tot een relatieve vochtig-
heid van 0,8, wat wordt dan de temperatuur en de absolute vochtigheid?
Men mengt 2 delen lucht van 40 'C, $ = 0,7 met 3 delen lucht van 20'C, f = 0,5.
Bepaal de enthalpie, de temperatuur, de absolute en de relatieve vochtigheid van
de menglucht.
Op welke vier manieren kan een luchtkonditie van buiten het behaaglijkheidsgebied
er binnen gebracht worden?
Waarom rekent men bij vochtige lucht de massa van de waterdamp meestal niet mee,
terwijl die massa er wel degelijk is?
 HOOFDSTUK X - REINIGEN VAN VLOEISTOFFEN EN LUCHT

Filters

Verontreinigde vloeistoffen en lucht kunnen in machines schade aanrichten en doorlaat-

openingen verstoppen. Om de installatie hiertegen te beschermen worden deze stoffen
schoongemaakt. Dit kan gebeuren in bezinktanks, centrifugaalreinigers en in filters.
Behalve voor het filteren van de inlaatlucht voor dieselmotoren en de koellucht voor
elektrische machines en apparaten, worden filters toch het meest voor vloeistoffen ge-
bruikt. Afhankelijk van de vereiste reinheid worden er verschillende soorten filters
toegepast. Men onderscheidt:

OPPERVLAKTEFILTERS Het vuil wordt aan de oppervlakte van het filtermateriaal te-
gengehouden. In veel gevallen kunnen deze filters gereinigd
worden.

DIEPTEFILTERS Het meeste vuil wordt in het filterelement opgevangen, alleen

het grove vuil blijft aan de buitenkant zitten. Slechts in
enkele gevallen kan een dergelijke filtervulling schoonge-
maakt worden; meestal moet een vuil element vervangen worden
door een nieuw.

MAGNEETFILTERS Een sterke magneet trekt ijzer- en staaldeeltjes naar zich

toe. Het effekt kan verbeterd worden door het oppervlak van de
magneet sterk te vergroten. Vuil wordt met een mesje naar de
neutrale zone geschraapt en kan daar verwijderd worden. Ze
worden vaak in andere filters ingebouwd.

CENTRIFUGAALFILTERS
en
CENTRIFUGAALREINIGERS De vuilafscheiding berust op de centrifugale werking in een
ronddraaiende trommel. Deze soort reinigers kan altijd
schoongemaakt worden.

38-2 Zuigfilters

Zuigfilters worden aangebracht in de zuigleidingen van pompen om deze te beschermen

tegen beschadigingen (vastlopen, slijtage) en verstopping. Hoe minder weerstand het
filter biedt, hoe beter; ze zijn niet bedoeld om erg vaak schoongemaakt te worden. Het
filter van fig. 296 kan gebruikt worden als wierbak in zeekoelwaterleidingen; fig. 297
toont het bijpassend filterelement van geperforeerd metaalplaat, soms brons, soms staal
met plasticdeklaag en tegenwoordig ook wel kunststof. Tijdens het schoonmaken van het
filter wordt het element met vuil en al eruit gehaald en geleegd. Er kan geen vuil te-
rugvallen in het filterhuis. Voor gebruik bij verdringerpompen wordt het element inwen-
dig voorzien van 1 of 2 lagen metaalgaas (fig. 298), waardoor fijner vuil tegengehouden
kan worden. Het fijnste metaalgaas, dat voor filters gebruikt kan worden, houdt vuil
boven 50 micron tegen. Als lensfilter wordt naast de uitvoering van fig. 296 ook die
van fig. 299 gebruikt. Het filterelement is hierbij een vlakke, geperforeerde staal-
plaat. De zuigleiding loopt wat door omhoog, om te voorkomen dat er bij het schoonmaken
vuil in de zuigleiding terugvalt; de zuigleiding kan gemakkelijk doorgestoken worden.
fig. 296 Zuigfilter fig. 297 Filterelement

fig. 298 Geperforeerd metaalplaat met fig. 299 Lensfilter met vlakke
grof en fijn gaas fil terplaat

38-3 Persfilters - s ,

Persfilters worden voornamelijk in de persleiding van brandstofopvoer- en smeeroliepom-

pen toegepast. Zij zijn veel fijner dan de zuigfilters en kunnen soms een behoorlijke
weerstand bieden, die wel tot 1 bar of meer kan oplopen. Dit is in de zuigleiding van
een pomp ontoelaatbaar. Fig. 300 en 301 tonen uitvoeringen van simplex (enkele) en du-
plex (dubbele) brandstoffilters; fig. 302 toont een wat grotere uitvoering voor
brandstof of smeerolie.
£ig. 300 Simp1ex persf i l ter fig. 301 Duplex peesfilter

De dubbele uitvoering is in vele

gevallen wettelijk verplicht:
- Hoofdbrandstoffilters en
hoofdsmeeroliefilters moeten
tijdens bedrijf kunnen wor-
den schoongemaakt.

De mogelijkheden met de samenge-

stelde plugkranen van fig. 302
zijn:
- filter 1 in dienst
filter 2 schoonmaken
- filter 1 in dienst
filter 2 ontluchten
- beide filters in dienst
- filter 2 in dienst
filter 1 ontluchten
- filter 2 in dienst
filter 1 schoonmaken fig. 302 Doorsnede duplex persfilter

In fig. 303 is de loop van de olie door het filter te zien. De toevoer is aan de buiten-
zijde van het filterelement, de afvoer is aan de binnenzijde. De binnenpijp, die hier-
bij gebruikt wordt, houdt tevens het filterelement op zijn plaats en dient voor de be-
vestiging van het deksel en de ontluchting.
Van de vele soorten filterelementen noemen we het katoenfilter (fig. 3041, een
dieptefilter, gevouwen doek op gaas en gevouwen geprepareerd papier (beide fig. 3051,
zijnde oppervlaktefilters. Een katoenfilter kan niet schoongemaakt worden. Het kan zo-
wel voor brandstof als voor niet al te vuile smeerolie gebruikt worden. Een gevouwen
filter van doek op gaas kan uitgespoeld worden, maar na verloop van tijd wordt de kwa-
liteit van het filter wel slechter. Een papierfilter is ongeschikt om schoongemaakt te
worden; het vuil verstopt de poriën en kan er niet of nauwelijks uit verwijderd worden.
Ook luchtfilters voor (auto)motoren zijn vaak gevouwen papierfilters.
Vuildeeltjes vanaf 5 micron kunnen kwaad in smeerolie en brandstof. Het beste zou
zijn al deze vuildeeltjes tegen te houden. Dat blijkt niet mogelijk te zijn. Van de
besproken filters wordt opgegeven:
doekfilters houden vuil van 25 p voor de helft tegen
katoenfilters houden vuil van 19 p voor de helft tegen
papierfilters houden vuil van 4 p voor de helft tegen
harspapier houdt vuil van 2 p voor de helft tegen
fig. 303 Binnenwerk filter fig. 304 Katoenfilter

Grover vuil wordt beter tegengehouden, maar ook de laatste twee

filters laten nog wel wat vuildeeltjes van boven de 5 micron
UUU.L .
Bij brandstoffilters moet altijd de gehele hoeveelheid
brandstof door het filter gaan, anders komt er ongefilterde
brandstof in de brandstofpompen en de verstuivers. Men spreekt
over hoofdstroomfilters of seriefilters. Bij motorsmeerolie is
het ondoenlijk om alle rondstromende smeerolie door een zeer
fijn filter te voeren; dit zou veel te groot moeten zijn of veel
te veel tegendruk veroorzaken. Als oplossing past men het neven-
stroomfil ter, omloopfilter of parallelfilter toe. Een deel van
de smeerolie wordt vanuit de smeeroliepersleiding door een zeer
fijn filter gevoerd. Zo kan er gedurende de hele bedrijfstijd een
belangrijke hoeveelheid fijn vuil verwijderd worden, zonder dat fig. 305 Gevouwen
de hoofdstroom smeerolie naar de lagers er door gehinderd wordt. oppervlaktefilter

38-4 Centrifugaalfilters

Een bijzonder smeerolieomloopfilter is het centrifugaalfilter. De olie wordt hierbij

door een bimenpijp in het filterelement (trommel) gebracht en verlaat deze weer door
twee straalpijpjes. De olie krijgt daarbij een hoge snelheid en de daardoor opgewekte
reaktiekrachten drijven het filterelement in een ronddraaiende beweging aan. De af-
scheiding berust op de centrifugale werking. Soortelijk zwaardere vuildeeltjes worden
naar de omtrek gedreven en koeken daar aan elkaar vast.
Het filter hoeft alleen maar van tijd tot tijd schoongemaakt te-worden. Bij stil-
stand van een vuil filter kan er een deel van de "koek" van de wand losgaan en onder in
het filter terechtkomen. Bij weer in dienst stellen kan er dan onbalans optreden,
waardoor het filter trilt en een grommend geluid maakt. De oplossing is: direkt het
filter afzetten en schoonmaken, anders kan er ernstige slijtage optreden.
Als het filter zo gemonteerd wordt dat de afvoerleiding aflopend is, loopt de olie
na afzetten van het filter weg en hoeft er geen olie gemorst te worden bij het schoonma-
ken.
fig. 306 Centrifugaalfilter fig. 307 Doorsnede over de
s traalbuizen

38-5 Zelfreinigende filters

Bij zelfreinigende filters wordt het filterelement draaibaar in het huis bevestigd,
waarbij het bij het ronddraaien langs een afstrijker loopt. Vooral spleetfilters (Auto
Klean) worden hiermee uitgevoerd. Bij deze filters wordt het filterelement gevormd door
dunne plaatjes, die door lange, dunne bouten bijeen worden gehouden en waartussen zeer
dunne afstandsringen de spleten vormen, waar de vloeistof doorheen geleid wordt. Alle
vuil dat groter is dan de spleetwijdte blijft aan de omtrek zitten. Door de handgreep
6611slag te draaien worden alle spleten opengeschraapt. Het vuil verzamelt zich onderin
het filter en kan van tijd tot tijd afgetapt worden.
Daar dit filter tijdens bedrijf gereinigd kan worden,
hoeft het ook in een hoofdsmeerolie- of -brandstoflei-
ding niet dubbel uitgevoerd te worden. Zelfreinigende
spleetfilters worden vaak toegepast als vóórfilters,
die het grove vuil moeten opvangen voordat de vloei-
stof een fijn filter passeert. Het fijne filter kan
zodoende langer mee zonder schoongemaakt te worden.
Dit is gunstig voor de kwaliteit van de doorgelaten
olie, want een gebruikt, gedeeltelijk vervuild filter
filtert beter dan een schoon filter.

fig. 308 Spleetfilter met

vuilafstrijker
(Auto Klean)
 filterplaat
l l

koppelbout
schraperpakket

koppelbouten
filterplaten
l l afstandsring filterplaten 1

fig. 309 Details ze1freinigend spleetfilter

38-6 Terugspoelfilters

Het voortdurend dichtslaan van de fijne brandstoffilters door de steeds zwaarder wor-
dende zware motorbrandstoffen was de reden dat nu vrijwel elk motorschip, dat zware
olie verstookt, voorzien is van een terugspoelfilter voor de brandstof, voordat deze
naar de hoofdmotor gaat. Ook voor smeerolie worden ze gebruikt. Bol1 & Kirch is het
meest voorkomende merk.

terugspoelfilter

afvoer schone olie JL

terugspoelleiding

terug naar bezinkta

naar sludgetank %, +
fig. 310 Opstelling terugspoeltank

Rondom de bedienings- en stuureenheid staat een aantal filterhuizen opgesteld. In

ieder filterhuis bevindt zich een aantal filterkaarsen. Deze kaarsen kunnen van kera-
misch materiaal zijn, maar ook van metaal met daaroverheen een kous van filterweefsel,
vaak nylon doek. Het huis is van drie aansluitingen voorzien: toevoer vuile olie, af-
voer schone olie en vuilafvoer. De bedienings- en stuureenheid zijn voorzien van een
elektrische en een pneumatische voeding.

servonlotor
<-y.h ontluchting r

terugspoeien met
4 schone olie lucht uit luchtbufier

terugspoelklep
--:--&::A
naar schoongemaakt filter 'JIJ"'
---e

-
X
"Ju

terugspoelklep gesloten vuil, terugspoel-

toevoer vuile olie olie en -lucht

normaal bedrijf in terugspoelen in

afgebeelde sector afgebeelde sector,
in overige sectoren
nonnaal bedrijf
f i g . 3 1 1 Terugspoel fil ter

Tijdens bedrijf stroomt de olie door op één na alle filterelementen. E& element
staat schoon en gevuld met olie klaar als reserve. Zodra het drukverschil over het fil-
ter de ingestelde waarde overschrijdt, treedt de bedieningseenheid in werking. Door
middel van een draaiende schuif, zie fig. 312, worden de twee poorten van het op reser-
ve staande filter weggedraaid, waardoor dat in dienst komt. De schuif stopt als de
poorten voor het volgende filterelement staan. De klepsteel wordt dan omhoog getrokken
waardoor luchtdruk toegelaten wordt in de bovenste poort, die verbinding geeft met de
binnenzijde van de filterkaarsen. De onderste poort geeft via de geopende klep afvoer
naar de terugspoeltank. Als het vuil van de kaarsen geblazen is en er voldoende tijd
verstreken is om alle vuil
naar beneden te laten glij-
den (5 à 1 minuut) gaat de
klepsteel weer naar beneden.
Hierdoor worden de vuilaf-
voer en de luchttoevoer weer
gesloten en komt er een
luchttoevoer tijdens schuifstang/klepsteel kleine opening vrij, die
terugspoelen \ vanaf de toevoerzijde vuile
normale afvoer schone olie olie toelaat in het filter-
lucht en wat olie naar huis. De vlotterkraan ont-
filterpakket tijdens terugspoelen lucht de ruimte, zodat na
enige tijd een schoon, ge-
van fil terpakket vuld filter klaarstaat om in
dienst gesteld te worden.
In de terugspoeltank ver-
zamelt het vuil zich tussen
de schotten; de olie die
meekomt wordt teruggepompt
naar de vuile zware-olie-
f i g . 3 12 Draaiende verdeelschuif tank. Als er een voldoend
dikke laag vuil in zit wordt
deze afgevoerd naar de sludgetank en mogelijk verbrand in een vuilverbrandingsoven (in-
cinerator). De terugspoelolie kan ook in zijn geheel teruggevoerd worden naar de vuile
zware-olietank. De centrifuge kan het samengeklonterde vuil gemakkelijk afscheiden en
zonder olieverlies afvoeren naar de sludgetank. Deze manier geeft wel een geleidelijke
ophoping van vast vuil in de vuile zware-olietank. Een andere oplossing is de terug-
spoeltank leeg te halen met de centrifuge toevoerpomp. Dat is dan wel oppassen, dat de
centrifuge niet teveel vuil ineens krijgt; er moet altijd ook olie meekomen.

39-1 Centrifuges (Separatoren)

Centrifuges kunnen vloeistoffen en vaste stoffen scheiden, als ze onderling een ver-
schil in soortelijke massa (dichtheid) hebben. Ze worden aan boord overal gebruikt waar
grotere hoeveelheden vloeistoffen gereinigd moeten worden, zoals brandstof, smeerolie,
soms ook lenswater; in zuivelfabrieken onder andere voor het afromen van de melk. Even-
als centrifugaalpompen maken zij gebruik van de centrifugale werking op ronddraaiende
vloeistoffen en voorwerpen. Vloeistoffen die in elkaar oplossen of die zich goed mengen
zoals brandstof en smeerolie kunnen door een centrifuge praktisch niet van elkaar ge-
scheiden worden. Centrifuges kunnen wel- of niet-zelflossend zijn.

39-2 Niet-zelflossende centrifuge

In fig. 313 en 314 is een niet-zelflos-
sende centrifuge voor diesel- of smeer-
olie afgebeeld. Fig 315 is een vereenvou-
digde doorsnede door de ronddraaiende
centrifugetrommel. De vuile olie wordt,
meestal opgewarmd, via de toevoerleiding
in de draaiende trommel (bowl) toegela-
ten. Het vaste vuil en het water, dat ook
meestal aanwezig is, worden naar de bui-
tenomtrek van de trommel geslingerd en de
schone olie wordt als het ware door een
soort opwaartse kracht, maar dan naar het
midden gericht, naar binnen gedrongen.
Dit gaat zo door tot de olie de uit-
stroomopening bereikt en al draaiend uit
de opstaande hals van de trommel wordt
geworpen. Het water vindt vanaf de bui-
tenzijde zijn weg door een waterslot en
wordt, via een wat lager gelegen uit-
stroomopening, al draaiend afgevoerd. Een
centrifuge met waterafvoer wordt vaak
p w i f i e r genoemd. Rondom de uitstroomope-
ning zijn opvangruimten, waarin de rond-
spetterende vloeistof opgevangen en naar
de betreffende afvoerleiding geleid 3 1 3 Centrifuge met galg en twee
wordt. In fig. 314 zitten de afvoerlei- aangebouwde pompen
dingen juist vóór en achter het vlak van
tekening, zodat ze niet te zien zijn.
Voordat de centrifuge in dienst gezet wordt, moet de trommel geheel op toeren
zijn. Dit aanlopen kan vrij lang duren, soms wel een kwartier of langer. Daarna wordt
het waterslot gevuld met water via de trechter boven op de kap. Als het water uit de
wateruitlaat komt weet je zeker, dat de trommel voldoende water bevat. Dan pas wordt de
olietoevoer langzaam geopend, tot de centrifuge op de gewenste capaciteit draait. Er
 toevoer vuile

fig. 3 14 Centrifuge voor brandstof en smeer01i e

zijn ook separatoren zonder waterafscheiding; deze worden clarifier genoemd. Voor zware
motorbrandstof werden vroeger vaak een purifier en een clarifier in serie gezet. Clari-
fier worden vaak voor gedoopte smeerolie gebruikt. Daarbij hoeft geen water toegevoerd
te worden.
Bij sommige centrifuges zit er in de trommel een dun roestvrijstalen opvang"blikl',
waarniee het vuil in één keer gemakkelijk uit de trommel gehaald kan worden. Na verloop
van langere tijd worden ook de schotels, waarvan er een hele stapel in de trommel aan-
wezig is, van binnen vuil en moeten dan schoongemaakt worden. Met de aangebouwde galg
kan het hele pakket met verdeeltrechter en al uit de trommel getakeld worden. Dat is
geen luxe, want de onderdelen van een centrifuge zijn erg zwaar.
Om de afscheiding in de separator beter te kunnen begrijpen wordt nu eerst een
waterafscheidende tank behandeld. Als je in de tank van fig. 319 vuile olie met water
gooit, dwarrelt het vuil naar de bodem, zinkt het water en blijft de olie boven drij-
ven. Als er genoeg water in de tank zit kan er aan de linkerzijde geen olie ontwijken.
Door de hydrostatische druk van de olie wordt het water opgestuwd en loopt uiteindelijk
over de linker rand weg. De olie loopt aan de rechterzijde over de rand. Deze tanks
worden op kleine schepen wel gebruikt om lekolie van water te ontdoen.

toevoer vuile olie

schone olie

f i g . 316 Uitnemen van h e t v a s t e

vuil

f i g . 3 15 Doorsnede trommel

toevoer watervrije olie

'blinde" schotel

verdeel-
trechter

f i g . 3 1 7 Trommel zonder wateraf voer

f i g . 318 Schotelpakket
 fig. 319 Waterafscheider

Voor de tank geldt de hoofdwet van de hydrostatica: in dezelfde vloeistof heerst in

hetzelfde horizontale vlak overal dezelfde druk.

Pw4-\=Po.g-ho met: p = soortelijke massa (dichtheid) water

p = soortelijke massa (dichtheid) olie

hieruit volgt:

h = hoogte water
h = hoogte olie
g = versnelling van de zwaartekracht

In de centrifuge heb je niet met de versnelling van de zwaartekracht te doen, maar met
de middelpuntvliedende versnelling (eigenlijk is het de middelpuntzoekende versnel-
ling).

a = centripetale versnelling
r = afstand tot middellijn
o = hoeksnelheid
n = toerental

zwaartekracht werkt langs de hoogte van de vloeistofkolom: vertikaal; de centrifuga-

versnelling werkt langs de straal: radiaal. Zo is het aannemelijk te maken, dat voor
centrifuge geldt:

. (R' - r/) = po . - r-)

(R~ waarin: R = afstand scheidingsvlak tot hartlijn
r = straal waterafvoeropening
r = straal olieafvoeropening

Zie fig. 320

fig. 320 Ligging scheidingsvlak fig. 32 1 Tank met scheidingsschotten

Met zogenaamde soortelijke-massaringen

kan voor de waterafvoeropening een an-
dere diameter ingesteld worden. Zo kan afvoer schone olie
voor olie van elke soortelijke massa
het scheidingsvlak op de juiste plaats
gebracht worden.
In de tank van fig. 321 zijn op
kleine afstand schotten geplaatst, waar
de vuile olie tussendoor gepompt wordt
met lage snelheid. Door de schotten
wordt de afstand, die vuil en water af
moeten leggen voor ze tegen een wand
vervloeien, sterk bekort. Water en vuil
klonteren tegen de schotten samen en vuil
vast-
zakken hierlangs geleidelijk omlaag.
Bij het loslaten van een hoger gelegen
schot zijn de klonters zo groot, dat ze
niet meer met de olie meegenomen worden
maar op de lager gelegen schotten en
tenslotte op de bodem terechtkomen. Het fig. 322 Clarifier met schilschijf
water kan hier door een standpijp ver-
wijderd worden. Iets soortgelijks wordt in de trommel van een centrifuge toegepast.
Door de aanwezigheid van schotels in de vorm van een afgeknotte kegel hoeft het vuil
maar een kleine weg in radiale richting af te leggen, of het komt al tegen een schotel-
wand aan. Het vuil kruipt langs de onderzijde van elke schotel, tot het aan de rand
gekomen is en naar de omtrek vliegt, Zo kruipt de schone olie langs de bovenzijde van
elke schotel en wordt naar binnen gedrukt. Bij een centrifuge met waterafscheiding zijn
de schotels van stijggaten voorzien; de vuile olie moet door deze gaten opstijgen. Dat
lukt alleen goed, als het scheidingsvlak precies op de hartlijn van deze gaten ligt.
Met de soortelijke-massaring kan dat ingesteld worden. Bij een centrifuge zonder water-
afscheiding zijn de gaten niet nodig. Door een dichte schotel onderin te leggen wordt
de doorgang versperd en loopt de olie om de rand van de verdeeltrechter heen.
 toevoer vuile olie

afvoer schone olie

water

fig. 323 Purifier met schilschijf

39-4 Schilschijven

De olie uit de afvoeropening van bijvoorbeeld fig. 313, 31 4, 31 5 en 317 moet met een
aangehangen pomp naar de bestemming gepompt worden. Door het toepassen van schilschij-
ven wordt gebruik gemaakt van de kinetische energie die de vloeistof in de draaiende
centrifuge heeft. Een schilschijf is een stilstaande waaier, die de draaiende vloeistof
als het ware opschept. Het is een centripetale pomp (fig. 322 en 325). Bij toepassing
van deze schilschijven kan het scheidingsvlak tijdens bedrijf aangepast worden door de
afvoer van de olie meer of minder te knijpen. Bij alle volautomatische centrifuges
worden deze schilschijven of centripetale pompen toegepast.

toevoer vuile olie

I I afvoer

fig. 324 Schilschijf

 39-5 Zelfschietende
centrifuges

Door onder in de centrifugetrom-

reduceer-
me1 een zuigerschuif aan te bren- ventiel
gen, kan tijdens bedrijf het vaste lucht-
vuil (de sludge) verwijderd wor- toevoer
den. De schuif wordt op zijn
plaats gehouden door water, dat afvoer
schone
door de centrifugale werking on- olie
der hoge druk staat en een grote waterafvoer
kracht tegen de wand van de schuif
uitoefent. De schuif sluit af
tegen een rubberpees; er kan geen
druppel water of olie langs. Voor-
dat de centrifuge gelost wordt
ígesludged of geschoten) moet de
olietoevoer gesloten worden en
zoveel water worden toegevoegd,
dat dit uit de wateruitlaat komt.
Door een kraan te openen wordt er
nu onder in de draaiende centrifu-
getrommel bedieningswater gespo-
ten. Door gaten stroomt dit naar
een tweede ruimte, waarin het een
druk opbouwt en met een grotere
kracht dan die het water in de links: nonnaal bedrijf $et-n
onderste ruimte levert, de schuif
opent. Alle vuil en water vliegen
nu met een enorme snelheid uit de
trommel, die na het schieten
brandschoon is. Door het bedie-
ningswater af te sluiten keert de
schuif in de bedrijfsstand terug, fig. 325 Westfalia centrifuge met instelbaar
want het openingswater kan aan de scheidingsvlak (interface control )
omtrek ontsnappen en het sluitwa-
ter niet.
Na herstellen van het waterslot wordt de olietoevoer weer geopend. De bediening
van deze zelfschietende centrifuge kan met de hand geschieden, maar ook geheel automa-
tisch.

Toepassingen:

ongedoopte smeerolie - purifier

gedoopte smeerolie - clarifier
dieselolie - purifier
zware dieselbrandstof - purifier gevolgd door clarifier,
of grote zelfschietende centrifuge
lenswater - een geheel andere soort purifier
(wordt verder niet behandeld)

Bij de gewone zelflossende centrifuge verdwijnt er nogal wat olie in de sludgetank. Dit
wordt voorkomen door gedeeltelijke lossing toe te passen, waarbij het schieten z6 kort
duurt, dat alleen het vuil en een deel van het water worden gelost.
 afvoer
schone

olie

fig. 326 Volautomatische c e n t r i f u g e met toebehoren

fig. 327 Gedeeltelijk lossende Alfa Lava1 purifier met twee schilschijven

soortelijke massa
(dichtheid)

fig. 328 Verloop soortelijke massa met de temperatuur

39-6 Het centrifugeren van zeer zware olie

De soortelijke massa van zware motorbrandstoffen wordt steeds hoger en daarom wordt het
steeds moeilijker om er met een centrifuge het water uit af te scheiden. Men heeft wel
geprobeerd de soortelijke massa van het water te verhogen door er zout in op te lossen,
maar dat heeft meer bezwaren dan voordelen. Bij verwarmen blijkt de soortelijke massa
van olie sterker af te nemen dan die van water zie fig. 328. Het is mogelijk om olie met
een soortelijke massa van 101 5 kg/m3 bij de standaardtemperatuur van 15 'C te centrifu-
geren in speciale centrifuges, bij een temperatuur van 98 'C.

DE ALCAP CENTRIFUGE

Zowel Alfa-Lava1 als Westfalia alsmede diverse Japanse fabrikanten hebben nieuwe typen
centrifuges ontwikkeld die de moderne, dat wil zeggen zeer slechte motorbrandstoffen
langere tijd zelfstandig baas kunnen. Als voorbeeld dient de Alfa-Lava1 type FOPX, die

toevoer vuile olie

L/^

f i g . 329 Al fa-Lava1 c e n t r i f u g e FOPX

de naam "Alcap" heeft meegekregen. De centrifuge wordt bestuurd door een microprocessor
(MARST l ) , die samen met een hulpbesturing EPCIIPC de vulling en de lossing regelt.
Het bijzondere van de Alcap centrifuge is dat bij normaal bedrijf de schilkamer
voor de waterafvoer gevuld is met olie. Water zou bij de heersende temperatuur van
98 "C te snel verdampen. Om de olie in de waterschilkamer in beweging te houden is de
(stilstaande) schilschijf aan de onderzijde voorzien van vier gaatjes. De olie die uit
deze gaatjes stroomt valt naar beneden in de draaiende cirkulatieschijf, die om de rib-
ben van de boventrechter valt. De olie wordt hier naar buiten geperst en komt via het
cirkulatiegaatje weer in de schilkamer. Dit voorkomt koolaanslag in de schilkamer.
De afgevoerde, schone olie wordt permanent automatisch onderzocht op water. Zodra
het watergehalte hoger wordt dan 0,2 % zijn er twee mogelijkheden:

- Als de centrifuge ongeveer aan de beurt is om te schieten wordt automatisch de

gedeeltelijke lossing geaktiveerd. Tijdens de lossing gaat de olietoevoer gewoon
door.
- Als de centrifuge nog (lang) niet aan de beurt is om te schieten wordt de klep in
de waterafvoer tijdelijk geopend. De schilschijf kan dan zijn vloeistof "kwijt" in
de afvoerleiding. De eerste vloeistof is olie.

afvoer

water
-
terug naar r \ olie dringt
sludgeniimte b i n n e n via
korstluitgaatje

fig. 330 Materschilkamer bij gesloten waterafvoer

De schilkamer raakt snel leeg en langs de buitenomtrek, buiten de toptrechter om, wordt
water uit de waterruimte afgevoerd. Bij iedere waterafvoer gaat er dus eerst een beetje
olie mee, die of in de sludgetank komt of elders opgevangen wordt.
Na een waterafvoer is de schilkamer gevuld met water. Door een klein gaatje in de
topschotel komt'er langzaam olie buiten de trechter, die naar boven kruipt en geleide-
lijk het water in de schilkamer verdringt; het water wordt teruggedrukt naar de water-
ruimte, waar de druk zo hoog is dat het bij 98 O C niet verdampt.
De centrifuge wordt verder automatisch bewaakt op onbalans en het goed verlopen
van het schieten. De hulpbesturing geeft iedere 5 minuten een schot sluitwater, al was
het alleen maar om de verdamping en eventuele lekkage op te vangen. Als een schot ope-
ningswater wordt gegeven is de opening z6 kortstondig, dat i 70 % van de sludgeruimte
gelost wordt.
 IPClEPC MARST 1

fig. 331 Besturing A l c a p

40-1 Verontreiniging van zeewater door olie

Het heeft in het verleden vaak zeeman, reder noch visserman wat kunnen schelen dat er
met het lenswater wat olie in zee kwam, als die troep maar van boord was. Door de stij-
gende olieprijzen zijn onder andere vele vissers er toe overgegaan om eens in de vul-
lings te vissen, door namelijk alle weglekkende brandstof op te vangen, in een centri-
fuge te reinigen en in de motor te verstoken. Op een vissersschip en een kleine kust-
vaarder betaalt op deze wijze een brandstofcentrifuge in de eerste jaren zichzelf en in
het tweede jaar de installatiekosten.
Op 2 oktober 1983 is evenwel Bijlage I van W O L '731'78 van kracht geworden, een
internationaal verdrag ter beperking van de olieverontreiniging op zee. Nederland heeft
dit inmiddels in zijn nationale wetgeving opgenomen en paste de Wet Voorkoming Veront-
reiniging door Schepen daarbij aan. Voor wat de strafbaarheidsstelling betreft worden
overtredingen van deze wet beschouwd als economische delikten. Deze materie is zeer
uitgebreid en wordt uitvoerig behandeld in het boek "Schone Vaart", ISBN 90-70348-20-9.

De bepalingen houden onder andere in:

- Olie en sludge lozen in zee is verboden.
- Oliehoudend afvalwater en lekolie mogen niet in de vullings terecht kunnen komen,
maar moeten apart worden opgevangen.
- Schepen moeten voorzien zijn van een goedgekeurde olieafscheider voor lens- en
ballastwater, Óf: alle lekolie moet in tanks worden opgevangen, aan boord weer
worden gebruikt of aan de wal afgegeven.
- Buiten de verboden zone mag het lenswater ten hoogste 100 mg olielltr. bevatten
bij schepen onder 10.000 ton.
Voor schepen boven 10.000 ton mag het lenswater ten hoogste 15 mg olielltr. bevat-
ten, tenzij er automatische registratie-apparatuur aan boord is, dan mag het
100 mglltr. zijn.
- Binnen de verboden zone mag het lenswater ten hoogste 15 mg olielltr. bevatten. De
verboden zone is in het algemeen 50 mijl vanuit de kust; aan boord zijn kaartjes,
die de plaatselijke afwijkingen aangeven.
 NB: Voor schepen onder de 500 ton, die alleen gasolie stoken en die vóór 20 jan. 1978
gebouwd zijn, geldt een uitzondering. Ook voor tankers zijn er andere regels.
Aanduiding: 1 p.p.m. = part per million = 1 mg per kg 1 mg per ltr.
È

40-2 Lenswaterreiniger

De mogelijkheden tot het reinigen van lenswater zijn:

- afscheiding door zwaartekracht
- afscheiding door centrifugaalkracht
- afscheiding door samenklonteren (coagulatie)
- afscheiding door verkleving aan een poreus oppervlak (coalescentie)
- afscheiding door verschil in oppervlaktespanning
- afscheiding door elektrische velden
- filteren, als het gaat om vaste of bijna vaste deeltjes

In de jaren vijftig waren er al waterreinigers. Op tankschepen voldeden die enigszins

aan de eisen die aan het lossen van ballastwater werden gesteld; voor het reinigen van
lenswater uit de machinekamer waren ze volkomen ongeschikt. Sindsdien is er veel op de
markt gekomen en weer verdwenen. De lenswatercentrifuge bijvoorbeeld, die op zich uit-
stekend werkte, kon het water net niet schoon genoeg maken en wordt weinig meer toege-
past. De lenswaterreinigers, die nu in de handel zijn en aan de eisen voldoen, maken
alle gebruik van zwaartekracht, coalescentie en afscheiding door verschil in oppervlak-
tespanning. De kunst is om de afscheider schoon te houden; bijna ieder systeem heeft
wel een vorm van terugspoelen. Vast vuil wordt in een filter opgevangen; de meeste rei-
nigers verstoppen op den duur door vaste vuildeeltjes.

40-3 Invert0 lenswaterreiniger

De Inverto lenswaterreiniger van Marshall Orr (GB) voldoet aan alle IMO-eisen en garan-
deert water af te geven (effluent) met een oliegehalte ruim onder de grens van 15 ppm;
bij proeven bleek 3 ppm haalbaar, zelfs bij toevoer van klare olie.
De reiniger moet altijd geheel gevuld zijn met vloeistof. Het lenswater wordt in
de eerste trap gedwongen over een keerschot te stromen, waarbij de eerste globale
scheiding van water en grote bellen olie door de zwaartekracht plaatsvindt. Als het
scheidingsvlak tussen water en olie te laag komt, geeft een sensor dit door aan de au-
tomatiek die de olieafvoer (klep 3) van de Ie trap opent, tot het scheidingsvlak weer
hoog genoeg zit.
De tweede trap bestaat uit twee gelijke helften. Afhankelijk van de stand van de
wisselklep 1 wordt het water aan de linker of aan de rechterzijde toegevoerd. De toe-
voer vindt plaats door kleine openingen, waardoor de watersnelheid vrij hoog is. Beide
compartimenten zijn gevuld met vier lagen poreuze korrels met verschillende afmeting en
verschillende soortelijke massa. Door de snelheid van het binnenstromende water worden
de lagen los en dwarrelen de korrels door het water. Hierbij vindt zowel coalescentie
(verkleving met een poreus oppervlak) als coagulatie (verkleving van oliedeeltjes aan
elkaar) plaats. Zodra aan een korrel zoveel olie zit dat deze kan gaan vloeien, laat de
olie los en gaat als druppel naar boven. Onderweg daarheen komt hij nog verscheidene
andere korrels tegen waarmee hij vervloeit, olie meeneemt en als nog grotere druppel
verder gaat.
In de andere helft van de tweede trap is de stroming neerwaarts gericht. Het reeds
vrij schone water drukt de korrels samen, waardoor het water als het ware gefilterd
wordt en ook de kleinste oliedruppeltjes tegen het oppervlak komen en vervloeien. Het
aan de onderzijde afgevoerde water is praktisch schoon en neemt de laatste olie mee in
de vorm van vrij grote gecoaguleerde druppels. In de derde trap worden deze grotere
druppels door de zwaartekracht afgescheiden. Tussen de scheefstaande platen vindt de
laatste afscheiding plaats, zowel door zwaartekracht als door de oppervlaktespanning,
die de olie tegen de platen trekt.
In elke ruimte waarin zich olie kan verzamelen zit een sensor die de hoogte van
het scheidingsvlak meet en zonodig de afvoer opent, onder gelijktijdig sluiten van de
waterafvoer.
Meegenomen vuildeeltjes zetten zich af boven het pakket in het neergaande deel van
de tweede trap, waardoor verstopping op kan treden. Bij te groot drukverschil gaat Òf
een alarm, waarna de stroming handmatig kan worden omgekeerd, of de automatiek keert
zelf de stroomrichting om. Het meeste vuil stijgt met de olie op en wordt aan de boven-
zijde afgevoerd.

Algemeen: Het filter werkt niet als er oplosmiddelen in het water zitten.
Reinigen van het filter gebeurt door uitspuiten met stoom.

fig. 332 Invert0 lenswaterreiniger

 olieafvoer

afvoer schoot
water

fig. 333

Voorbeelden

Gegeven: Bij een waterafscheidende tank zit de uitloop voor het water op 80 cm en
de uitloop voor de olie op 90 cm vanaf de bodem.
soortelijke massa water p = 1,025 kg/m3
soortelijke massa (gas)olie p = 820 kg/m3

Gevraagd: Hoe hoog boven de bodem stelt zich het scheidingsvlak tussen water en
olie in?
Op1ossing: h o = ^ + 10cm=\+0,1 m

Het scheidingsvlak zit dus op

80 - 40 = 40 cm vanaf de bodem.

Gegeven: Van een centrifuge is gegeven:

toerental n = 100 /s
diameter scheidingsvlak D = 0,5 m
zwaarteveldsterkte g = 9/87 m/s2

Gevraagd: Hoeveel keer zo sterk als de zwaartekracht is, ter plaatse van het
scheidingsvlak, de afscheidende werking van deze centrifuge?

ûplossing: ac = u2R = (2 .n. n ) 2 . D/2

De afscheidende werking is 98,7 . 1 o3 / 9,81 = 10,l . 1 o3 keer zo sterk.

Gegeven: Een separator reinigt zware olie. Voor de bedrijfstemperatuur geldt:

soortelijke massa olie p = 960 kg/m3
soortelijke massa water p = 9,72 kg/m3
diameter scheidingsvlak D = 0,6 m
diameter olieafvoer d = 80 mm

Gevraagd: Bereken de diameter die de water-afvoerschijf moet hebben.

Op1ossing: ~-:r
pw ( R ) ~-:r
= po ( R ) R = DS/2 = 0,6/2 = 0,3 m

41-1 Vragen - Filters

1. Waarvoor dienen filters?

2. Maak een lijst, waarin zoveel mogelijk filters opgesomd worden, die aan boord ge-
bruikt worden.
3. Teken een grof zuigfilter.
4. Waarvoor dient een magneetfilter?
 Hoe kun je een magneetfilter schoonmaken?
Waarom neemt men voor zuigfilters meestal grove filters?
Welke materialen worden er bij grove filters als filtermateriaal toegepast?
Teken een lensfilter.
Waarom moet de pakking van een lensfilter met extra zorg schoongemaakt en weer
aangebracht worden?
Waarom worden fijne filters bij voorkeur in de persleiding van een pomp geplaatst?
Teken een fijn duplexfilter voor brandstof en smeerolie.
Beschrijf hoe je moet handelen als een duplex brandstoffilter vuil is en tijdens
bedrijf vervangen moet worden.
Noem alle filters op die je bedenken kunt, waarvan de wet voorschijft dat ze tij-
dens bedrijf schoongemaakt moeten kunnen worden.
Noem een aantal mogelijke vullingen voor fijne filters.
Wat verstaat men onder een nevenstroomfilter?
Beschrijf de werking van een centrifugaalfilter.
Waarom hoeft in de hoofdsmeerolieleiding een Auto-Klean filter niet dubbel uitge-
voerd te worden?
Hoeft een spleetfilter helemaal nooit te worden schoongemaakt?
Waarom filtert een filter, dat bijna verstopt zit, het beste?
Wat wordt bedoeld met het terugspoelen van een filter? Gaat het daarbij om een
oppervlaktefilter of om een dieptefilter?
Waarvoor worden terugspoelfilters aan boord gebruikt?
Waaruit kunnen de filterkaarsen van een terugspoelfilter bestaan?
Hoe kan het dat in dezelfde stand van de draaiende verdeelschuif van een terug-
spoelfilter zowel het terugspoelen plaatsvindt als het opvullen voor de reserve-
stand?
Op welk signaal reageert de besturingseenheid van een Bol1 & Kirch terugspoelfil-
ter om het reserve filterelement in dienst te zetten en het langst in dienst zijn-
de terug te spoelen?
Hoe wordt na het terugspoelen het filter weer opgevuld?
Bestaat er bij gebruik van een terugspoelfilter voor motorbrandstof ook kans op
binnendringen van lucht in het brandstofsysteem?
Hoe gaat er minder olie met de sludge mee naar de sludgetank: als je het vuil uit
de terugspoelolie in een terugspoeltank laat bezinken, of als je alle terugspoel-
olie direkt of via de vuile zware olietank door de centrifuge voert?

41-2 Vragen en vraagstukken - Centrifuges

Waarvoor kunnen centrifuges gebruikt worden?
Waarop berust de reinigende werking van een centrifuge?
Kan bij lekkage van brandstof in de smeerolie een centrifuge deze brandstof er
weer uit halen?
Beschrijf de werking van een centrifuge met waterafscheiding (purifier).
Wat verstaat men bij een centrifuge onder het waterslot?
Langs welke weg verlaat de olie de centrifuge als het waterslot verbroken is?
Teken een dwarsdoorsnede van de trommel van een centrifuge met waterafscheiding
(purifier).
Waarom wordt bij een centrifuge met waterafscheiding het water er wel uitgegooid
en de vaste vuildeeltjes niet?
Als de verdeeltrechter van een centrifuge verstopt zit, (dit komt voor na zeer
lang slecht schoonmaken), langs welke weg ontwijkt de toegevoerde olie dan? (Zie
fig. 3 1 4 ) .
Waarom moet je bij een centrifuge met waterafscheiding, vóór het openen van de
olietoevoer, eerst de hele trommel vullen met water?
Waarom is het vullen met water bij een centrifuge zonder waterafvoer niet nodig?
 Waarvoor dienen de schotels in een centrifuge?
Teken een dwarsdoorsnede van een centrifuge zonder waterafvoer (clarifier).
Waarvoor dient bij een centrifuge met waterafvoer de soortelijke-massaring?
Wanneer moet de diameter van de soortelijke-massaring groter zijn: bij het reini-
gen van zware brandstof ( p = 900 kg/m3) of bij het reinigen van dieselolie
( p = 700 kg/m3)?
Op een vissersschip komen alle brandstof-lekleidingen uit in een waterafscheidende
tank. Het scheidingsschot zit op 5 cm vanaf de bodem. Men wil het scheidingsvlak
op 1 5 cm vanaf de bodem hebben. De waterafvoer zit op precies 1 m vanaf de bodem.
Gevraagd: a) Teken de tank.
b) Hoe hoog moet de olieafvoer zitten?
Een centrifuge werkt met zware olie.
soortelijke massa olie bij bedrijfstemperatuur polie = 950 kg/m3
soortelijke massa water bij bedrijfstemperatuur pwater = 975 kg/m3
ligging van het scheidingsvlak R = 0,4 m
diameter olieafvoeropening dolie= 120 mm
Gevraagd: a) De diameter van de waterafvoeropening (soortelijke-massaring).
b) Wat verandert er aan de ligging van het scheidingsvlak als de soor-
telijke massa van de olie toeneemt?
c) Wat verandert er aan de ligging van het scheidingsvlak als, bij
gelijkblijvende soortelijke massa's, er een soortelijke-massaring
ingezet wordt met een grotere afvoerdiameter?
Waarvoor dienen centripetaalpompen (schilschijven) bij centrifuges?
Beschrijf de werking van een zelfschietende centrifuge.
Hoe bestaat het dat je olie kunt centrifugeren, waarvan op het bunkerbriefje een
soortelijke massa bij standaardtemperatuur opgegeven wordt van 1 0 1 5 kg/m3?
Waarom verhit men de olie voor het centrifugeren niet verder dan tot 98 ¡C?
Verklaar hoe het komt dat bij een Alcap-centrifuge gedurende de tijd dat er geen
water afgevoerd wordt, olie cirkuleert in de waterschilschijf?
Verklaar hoe de cirkulatie in de waterschilschijf van een Alcap-centrifuge tot
stand komt.
Verklaar waarom men bij een Alcap-centrifuge:
a) geen water maar olie in de waterschilschijf heeft als er geen waterafvoer is?
b) de olie in de waterschilschijf niet stilstaat maar cirkuleert?
Bij veel centrifuges komt er bij het schieten (lossen, sludgen) nogal wat olie in
de sludgetank terecht. Is dat bij een Alcap-centrifuge ook zo?
Waar moet je bij een Alcap-centrifuge met het afgevoerde water uit de waterafvoer
heen? Hoe krijg je daar de olie uit?
Door welk signaal wordt de microprocessor van een Alcap-centrifuge gealarmeerd dat
de gereinigde olie niet schoon genoeg meer is? Welke acties kan de microprocessor
dan op gang brengen?
Op welke wijze wordt bij zelfschietende centrifuges de vuilafvoer geopend?
Op welke manieren kan bij zelfschietende centrifuges de vuilafvoer gesloten wor-
den?

41-3 Vragen - Lenswaterreinigers

57. Welke voorschriften ken je over het lozen van olie en oliehoudend lenswater in
zee?
58. Wat wordt bedoeld met 15 ppm olie?
59. Waarom zit er voor een lenswaterreiniger vaak een vrij fijn gaasfilter?
60. Kun je de olie uit een lenswaterreiniger direkt in de motor verstoken? Bedenk de
reden waarom dit wel of niet kan.
61. Beschrijf de werking van de Inverto lenswaterreiniger.
62. Wanneer wordt de stroomrichting in de tweede trap van de Inverto lenswaterreiniger
omgekeerd?
63. Wat verstaat men onder coagulatie en wat onder coalescentie?
64. Het water dat de tweede helft van het tweede deel van de Inverto lenswaterreiniger
verlaat, neemt nog enkele grote druppels olie met zich mee. Worden die wel tegen-
gehouden door de scheve schotten, die misschien wel 1 cm uit elkaar staan? Hoe
gaat dat dan?
65. Als in de machinekamer de bilge schoongemaakt wordt met Vecom of een ander daartoe
geschikt produkt, blijft de op die manier losgewerkte olieaanslag dan in het In-
verto-filter achter?
66. Op welk signaal worden bij de Inverto lenswaterreiniger de olieafvoeropeningen
geopend?
67. Waar blijft vast vuil dat in de Inverto lenswaterreiniger terechtkomt?
OVRRZIC'HT HYDRAULISCHE EN PNEUMATISCHE SYMBOLEN

op volgende twee bladzijden

 Toevoer van energie, lucht en olie

voedingspunt d l open
reservoir

El=
elektromotor gesloten reservoir buffer, tijd-
(vaak m e t
l e t t e r M erin) t a n k , accurnu
verbrandingsmotor lator
(vaak m e t letter M erin)

filter automatische
afscheider afscheider

warmer \y
kunnen met en zonder
r - - - - - - - - - - --! leidingen getekend worden

l verzorgings- u
J eenheid

volumestroom-
meter
mano-
l l 1 meter l
Transport van l u c h t , olie en elektriciteit
toevoer- , werk-
of retourleiding
kruisende
leidingen,
-x aftakpunt
stuurleiding
lekleiding
buigzame leiding
geen
verbinding
verbinding
snel-
koppeling
+---
tussen

7 elektrische leiding
leidingen
draaibare
verbinding
snel-
koppeling
m e t terugslagklep

Bediening van ventielen

draulisch pneumatisch

drulíverhoging direkt spierkracht

h- drukverhoging indirekt hefboom

' L

elektrisch direkt
taster
kantelrol

elektrisch indirekt

elektrisch direkt of drukverschil

drukverhogmg direkt
 --p-

Ventielen e n schuiven
ventiel m e t l doorgang; drukregelkle}
twee s t a n d e n , afgesloten - l doorgang,
aansluitingen in r u s t s t a n d
a a n vierkant geopend
dat ruststand vier p o o r t e n ,
weergeeft twee afge- drukregelklei
s l o t e n , twee - l doorgang,
3/2-ventiel doorverbonden in r u s t s t a n d
vier p o o r t e n , gesloten
ventiel m e t alle m e t e l k a a r
drie standen verbonden ontlastklep
e n vier a a n -
sluitingen
4/3-ventiel
twee p o o r t e n ,
doorgang vrij
~lkr
L __J reduceer-
ventiel
I I ventiel m e t drie poorten, zonder
I t twee s t a n d e n een gesloten, correctie-
I e n aangegeven twee verbonden uitlaat

vijf p o o r t e n ,
twee doorgangen
L- _J
vrij, een p o o r t
afgesloten reduceer-
ventiel m e t
vier p o o r t e n , correctie-
twee doorgangen

l l
Bij de ventielen is de m e t pijlen
vrij

vier p o o r t e n ,
L.+ L__J
?laat
l

aangegeven s t r o o m r i c h t i n g m e e s t a l twee door-

n i e t bindend gangen vrij

Pompen en motoren
hydraulisch pneumatisch hydraulisch pneumatisch
handpomp, motor met
hand- beperkte
compressor zwenkhoek
(draaicilinder)
pomp, com-
\ p r e s s o r voor
motor m e t vast
slagvolume voor
een draai-
richting

oo pomp, com-
p r e s s o r voor
twee p e r s -
richtingen

variabele
pomp, com-
motor m e t vast
slagvolume voor
twee d r a a i -
richtingen
variabele m o t o r
voor e e n
p r e s s o r voor draairichting
e e n richting
variabele m o t o r
twee p e r s - voor twee
richtingen draairichtingen

dubbelwerkende differentiaal-
cilinder cilinder

I enkelwerkende dubbelwerkende
cilinder m e t cilinder, a a n e e n
veer- zijde hydraulisch
terugstelling geremd
dubbelwerkende
cilinder m e t i d e m , maar a a n
doorlopende twee zijden in-
zuigerstang stelbaar geremd