Εισαγωγικό Σημείωμα της συλλογής ‘‘Εργαστήριο Ανατομικής’’

του Richard M. Berlin, Εκδόσεις ΕΝΕΚΕΝ , 2015,

επανακυκλοφόρησε 2016.

Βραβείο 2016 για αγγλόφωνη μετάφραση Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου

Μετάφρασης και Ελληνοαμερικανικής Ένωσης στον Μίλτο
Αρβανιτάκη και Άγγελο Γρόλλιο.

Ο Ρίτσαρντ Μ. Μπερλίν (Richard M.Berlin), Αμερικανός ψυχίατρος –

ποιητής γεννήθηκε το 1950 και μεγάλωσε στην επαρχιακή πόλη Τάνεκ της
πολιτείας του Νιου Τζέρσεϊ. Αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του
Πανεπιστημίου Νορθγουέστερν της ευρύτερης περιοχής του Σικάγο. Είναι
επιστημονικός συνεργάτης Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του
Πανεπιστημίου της Πολιτείας της Μασαχουσέτης. Ζει και ασκεί ιδιωτικά
την Ψυχιατρική στη μικρή πόλη Λένοξ της περιοχής Μπερκσάιρ Χίλς στη
δυτική Μασαχουσέτη .

Έχουν εκδοθεί τρεις ποιητικές συλλογές του. Η πρώτη ποιητική συλλογή

του ‘‘Πώς ο JFK σκότωσε τον πατέρα μου’’ (JFK, όπως είναι γνωστό, είναι
τα αρχικά του προέδρου Τζων Φ. Κένεντι), βραβεύτηκε το 2002 με το
βραβείο ποίησης ‘‘Pearl Poetry Prize’’ του λογοτεχνικού περιοδικού Pearl,
το οποίο εκδιδόταν στο Λoνγκ Μπιτς της Πολιτείας της Καλιφόρνιας από το
1974 έως το 2014. Η συλλογή εκδόθηκε το 2004 από τον εκδοτικό οίκο
Pearl Editions.

Η δεύτερη ποιητική συλλογή του, ‘‘Μυστικές Πληγές’’, βραβεύτηκε το

2011 με το βραβείο John Ciardi Prize for Poetry από τον εκδοτικό οίκο
BkMk του Πανεπιστημίου του Μιζούρι-Κάνσας Σίτι και εκδόθηκε τον ίδιο
χρόνο από τον ίδιο εκδοτικό οίκο. Επίσης βραβεύτηκε ως η καλύτερη
ποιητική συλλογή των Η.Π.Α. για το 2011 από τον Καλλιτεχνικό
Οργανισμό U.S.A. Book News Award.

Η τρίτη ποιητική συλλογή του, ‘‘Κλινική Άσκηση’’, εκδόθηκε το 2015 από

τον εκδοτικό οίκο Brick Road Poetry Press μετά την επιλογή της σε
διαγωνισμό ποιητικών συλλογών του ίδιου εκδοτικού οίκου. Με σκοπό να
φέρει πιο κοντά τους γιατρούς με τους ασθενείς τους, ίδρυσε το βραβείο
δημιουργικής γραφής, στη μνήμη του πατέρα του, για τους φοιτητές
Ιατρικής, Νοσηλευτικής και ειδικευόμενους στην Ιατρική Σχολή του
Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης .

Ποιήματά του έχουν δημοσιευτεί ευρέως σε ποιητικές ανθολογίες, ιατρικά

περιοδικά όπως το JAMA και το The Lancet, και λογοτεχνικά περιοδικά
όπως το Nimrod . Ο Μπερλίν έχει κρατήσει για δεκαοχτώ χρόνια την
2

ποιητική στήλη του μηνιαίου ψυχιατρικού περιοδικού ‘‘Psychiatric Times’’,

που κυκλοφορεί σε έντυπη και ψηφιακή μορφή. Έχει δημοσιεύσει πάνω από
εξήντα επιστημονικά άρθρα με κύρια θεματολογία τη σχέση γιατρού-
ασθενούς, τις διαταραχές του ύπνου και την ψυχιατρική φροντίδα των
ασθενών που πάσχουν από σωματικές παθήσεις. Είναι ο εκδότης των
βιβλίων ‘‘Διαταραχές του ύπνου στην Ψυχιατρική’’ και ‘‘Ποιητές και
Prozac: Ψυχικές παθήσεις, Θεραπεία και Δημιουργική Διαδικασία’’.

Η ιστοσελίδα του είναι: http://www.richardmberlin.com

Ο εκδότης της πρωτοποριακής επιθεώρησης πολιτισμού ΕΝΕΚΕΝ Γιώργος

Γιαννόπουλος τίμησε τον ποιητή Ρίτσαρντ Μπερλίν, και τη μεταφραστική
προσπάθεια των Μίλτου Αρβανιτάκη και Άγγελου Γρόλλιου, και εξέδωσε
για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 2015 σε ένθετο στο τεύχος 36 του
ΕΝΕΚΕΝ τη συλλογή ‘‘Εργαστήριο Ανατομικής’’, η οποία βραβεύτηκε με
το βραβείο της καλύτερης Ελληνικής μετάφρασης αγγλόφωνου κειμένου
από την Ελληνοαμερικανική Ένωση και το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο
Λογοτεχνικής Μετάφρασης για το 2016. Επανακυκλοφόρησε ως αυτόνομο
βιβλίο το 2016.

Η επιρροή του μεγάλου Αμερικανού παιδιάτρου-ποιητή Γουίλιαμ Κάρλος

Γουίλιαμς (William Carlos Williams, 1883-193) είναι εμφανής στον
ποιητικό λόγο του Μπερλίν. Ο ποιητής, μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος,
θεατρικός συγγραφέας, μεταφραστής και γιατρός Γουίλιαμ Κάρλος
Γουίλιαμς γεννήθηκε στο Ράδερφορντ της πολιτείας Νιου Τζέρσεϊ όπου
έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ασκώντας το επάγγελμα του
παιδιάτρου, διευθύνοντας για σαράντα χρόνια την παιδιατρική κλινική ενός
επαρχιακού νοσοκομείου.

Ο ίδιος ο Μπερλίν σε προσωπική μας επικοινωνία γράφει τα παρακάτω για

την ποίηση του Γουίλιαμς: ‘‘Ο Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς υπήρξε ένα από
τους πιο σημαντικούς ποιητές του 20ου αιώνα. Προσπάθησε να γράψει μια
‘‘Αμερικανική γλώσσα’’ (σ’ αντίθεση με τον Έλιοτ). Άσκησε την ιατρική σε
απόσταση μερικών πόλεων πιο μακριά από εκεί που μεγάλωσα και ο πατέρας
μου πέθανε στο νοσοκομείο στο οποίο ο Γουίλιαμς ήταν γιατρός. Αν και ο
Γουίλιαμς υπήρξε γιατρός, έγραψε λίγα ποιήματα σε σχέση με την άσκηση της
ιατρικής. Η επιρροή του πάνω μου αφορά το ότι μου έβαλε στο μυαλό την
ιδέα ότι ‘‘ένας γιατρός μπορεί να είναι και ποιητής’’. Η ποιητική του δουλειά
είναι εύκολο να ανευρεθεί στο Ίντερνετ. Τα ποιήματά του ‘‘Άνοιξη και
Άλλα’’, ‘‘Αυτό Μόνο Να Πω’’ (που μπορεί να το είχε γράψει σ’ ένα φύλλο
συνταγολογίου), και το τρελό μικρό ποίημα ‘‘Το Κόκκινο Καροτσάκι’’ είναι
τρία από τα πιο γνωστά του ποιήματα. Το Κόκκινο Καροτσάκι διατυπώνει τη
ρήση ‘‘δεν υπάρχουν ιδέες έξω από τα πράγματα’’, και εγώ συνήθως το
3

ερμηνεύω: άσε να σε οδηγήσει το ειδικό, οι συγκεκριμένες λεπτομέρειες,

έκφρασε αυτό που θες να πεις χωρίς να χρησιμοποιείς αφηρημένες λέξεις’’.

Επίσης ο Μπερλίν αναφέρει την επιρροή και δύο άλλων ποιητών στον
ποιητικό λόγο του, του καρδιολόγου-ποιητή Τζων Στόουν (1936-2008) και
του γνωστού Αμερικάνου ποιητή Στέφεν Νταν. Ο Μπερλίν γράφει ότι το
ποίημα του Νταν Τρυφεράδα’’ είναι από τα πιο αγαπημένα του και θεωρεί
αριστουργηματικό τον στίχο του: ‘‘Ω οι αφαιρέσεις είναι αφαιρετικές/ μόνο
έως ότου αποκτήσουν έναν πόνο’’. Σε μια παρουσίαση του έργου του Νταν ο
Μπερλίν ήταν ο κύριος ομιλητής και στο τελευταίο ποίημα της πρώτης
συλλογής του Μπερλίν στο ποίημα ‘‘Αυτό που Αγαπώ’’, κάτω από τον
τίτλο αναγράφεται ‘‘με τον τρόπο του Νταν’’.

Με τον ψυχίατρο-ποιητή Ρίτσαρντ Μ. Μπερλίν διασταυρώθηκαν οι δρόμοι

μας πριν από μερικά χρόνια όταν, διαβάζοντας το ψυχιατρικό περιοδικό
Psychiatric Times, ανακάλυψα ένα ποίημα που με συγκλόνισε, το
‘‘Εργαστήριο Ανατομικής’’, το ποίημα ενός ψυχιάτρου με το όνομα
Ρίτσαρντ Μ. Μπερλίν. Εντυπωσιάστηκα επίσης από το γεγονός ότι ένα
ψυχιατρικό περιοδικό διατηρούσε μηνιαία ποιητική στήλη. Έμεινα
έκπληκτος από το θέμα του ποιήματος, επειδή και εγώ όταν ήμουν
δευτεροετής φοιτητής της ιατρικής, είχα γυρίσει μια μικρή ταινία στο
Εργαστήριο Ανατομικής του Ανθρώπου, τον προθάλαμο της μύησης των
αμύητων στην Ιατρική. Θεώρησα μοιραίο το ότι δύο δευτεροετείς φοιτητές
από δύο τόσο μακρινές ηπείρους αντιμετώπισαν το ίδιο σκληρό θέμα με
τόση, εκτός τόπου, ευαισθησία αλλά και με δύο διαφορετικές τέχνες με τις
οποίες μιλούσε ο καθένας μας. Αυτό το γεγονός υπήρξε η αφορμή να
επικοινωνήσω με τον Αμερικανό ποιητή και από αυτή την επικοινωνία μας
γεννήθηκε το ένθετο που κρατάτε στα χέρια σας. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον
φίλο εκδότη του ΕΝΕΚΕΝ Γιώργο Γιαννόπουλοι για την αμέριστη
συμπαράστασή του στην έκδοση του ένθετου.

Αυτό που γοητεύει στην ποίηση του Μπερλίν είναι το μίγμα του
τρομακτικού του νοσοκομειακού συμβάντος, σχεδόν πάντα του θανάτου,
είτε από ανακοπή καρδιάς, είτε από καρκίνο ή άλλη σοβαρή σωματική
πάθηση, και της ποιητικής τρυφεράδας με την οποία το περιγράφει. Ο
Μπερλίν κατέχει τη θεία χάρη να μπορεί να συγχωνεύει τις δύο φύσεις σε
μία. Τον παρομοιάζω με τον ευαίσθητο πωλητή νεκροκεφαλών που
χρησιμοποιεί για αμπαλάζ των κρανίων του, ένα περιτύλιγμα από γαλάζιο
ουρανό, αστέρια που λάμπουν και ευωδιαστές μυρωδιές λουλουδιών.

Είναι άξιος επίγονος της μεγάλης σχολής της νεωτερικής αμερικανικής

ποίησης του πατριάρχη Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλαμς. Διαφέρει όμως από
τους ομότεχνους του, ακόμα και από τους γιατρούς-ποιητές, επειδή στα
4

ποιήματά του υπερισχύουν συντριπτικά, με μια εμμονή που φτάνει τον

καταναγκασμό, η θεματολογία της νοσοκομειακής ιατρικής ακόμα και όταν
πρόκειται για τον θάνατο του πατέρα του από καρκίνο ή τα προβλήματα
σύλληψης της γιατρού γυναίκας του. Το ίδιο γίνεται και με την άσκηση της
ψυχιατρικής, όπου δεν περιγράφει μόνο τους ασθενείς του αλλά και τον
εαυτό του ψυχαναλυόμενο από άλλον συνάδελφό του.

Για την ανάπτυξη αυτής της θεματολογίας στην ποίηση του υπήρξε
καθοριστική η εμπειρία της υποχρεωτικής εκπαίδευσης-εξάσκησης του πριν
αρχίσει την ειδικότητα της ψυχιατρικής, στη νοσοκομειακή ιατρική το
λεγόμενο internship (υπηρεσία ως εσωτερικός βοηθός), εκπαίδευση που δεν
υπάρχει στη χώρα μας. Οι εμπειρίες του στο Τμήμα Επειγόντων, στο
Χειρουργείο, στην Ογκολογική Κλινική, στη Γενική Παθολογική, στη
Μονάδα Καρδιοαναπνευστικής Αναζωογόνησης και τέλος στην Ψυχιατρική
ήταν αυτές που σε συνδυασμό με τη διεισδυτική του ματιά και την
καλλιτεχνική του φύση σημάδεψαν τη μετέπειτα πορεία του στην ποίηση.

Στην παρούσα συλλογή μεταφράσαμε επιλεκτικά, με την άδεια του ποιητή,

από τα 52 ποιήματα της πρώτης συλλογής του τα 23 και επίσης
μεταφράσαμε και ένα από την τρίτη συλλογή του. Η πρώτη συλλογή του
‘‘Πως ο J.F.K. σκότωσε τον πατέρα μου’’ περιλαμβάνει πέντε ενότητες, οι
οποίες φέρουν ως τίτλο τον τίτλο ενός από τα ποιήματα της ενότητας, αλλά
ποτέ του πρώτου. Οι ενότητες είναι οι ακόλουθες: 1. Διδασκόμενοι τα
σχήματα (επτά ποιήματα, μεταφράσαμε τα τέσσερα), 2. Το Πρότυπο (οκτώ
ποιήματα, μεταφράσαμε τα τέσσερα), 3. Μπλε Κωδικός (12 ποιήματα,
μεταφράσαμε τα 8), 4. Τι Θυμάται Ένας Ψυχίατρος (14 ποιήματα,
μεταφράσαμε τα 3) και 5. Αυτό που Αγαπώ (11 ποιήματα, μεταφράσαμε τα
τέσσερα). Επίσης μεταφράσαμε το ποίημα ‘‘Παριστάνοντας τον Θεό στο
Νοσοκομείο’’ από την τρίτη ποιητική του συλλογή του, άρα το σύνολο των
μεταφρασθέντων ποιημάτων του είναι 24 ποιήματα. Η μετάφραση των
τριών πρώτων ενοτήτων και του ποιήματος της τρίτης συλλογής είναι
συλλογική δουλειά του Μίλτου Αρβανιτάκη και του Άγγελου Γρόλλιου
εκτός δύο ποιημάτων της τρίτης ενότητας, των ‘‘Ανοιξιάτικη Σπορά’’ και
‘‘Η Πιο Συνηθισμένη Ώρα’’ που είναι μεταφρασμένα από τον Άγγελο
Γρόλλιο, ενώ τα ποιήματα των δύο τελευταίων ενοτήτων είναι
μεταφρασμένα από τον Μίλτο Αρβανιτάκη. Θεωρήσαμε ότιμ έπρεπε να
μεταφραστούν επιλεκτικά ποιήματα και από τις πέντε ενότητες, επειδή μόνο
διαβάζοντας κανείς και τις πέντε ενότητες βλέπει να ξεδιπλώνεται μπροστά
του η χρονική και ποιητική ανέλιξη του Μπερλίν στην ιατρική και στην
ποίηση.

Στο πρώτο ποίημα της συλλογής και της πρώτης ενότητας στο Εργαστήριο
Ανατομικής’’, ο δευτεροετής φοιτητής της ιατρικής Μπερλίν ανατέμνει με
5

ποιητική ευαισθησία το πτώμα μιας νεαρής ξανθιάς καλλονής και στο

τελευταίο ποίημα της συλλογής και της πέμπτης ενότητας, που είναι και το
μεγαλύτερο ‘‘Αυτό που Αγαπώ’’, ο φτασμένος πλέον ψυχίατρος Μπερλίν
αναπολώντας τις δεκαετίες που έζησε στην εκπαίδευση και στην άσκηση
της ιατρικής ανατέμνει το γιατί ερωτεύτηκε την ιατρική.

Οι τελευταίοι στίχοι του ποιήματος μου θυμίζουν τις σκηνές ‘‘κλειδιά’’ της
καλύτερης ταινίας όλων των εποχών του Πολίτη Καίην’’ του Όρσον
Γουέλς. ‘‘…Και αγαπώ να βγάζω τη λευκή ποδιά μου,/ το στηθοσκόπιο, / να
ξεχνώ τις μεγάλες λέξεις,/ όλους τους ήχους, τις οσμές και τις εξετάσεις/
αυτής της ζωής που επέλεξα,/ και να θυμάμαι το λευκό σαν χιόνι και χωρίς
αίμα/ κόσμο όπου ζούσα/ πριν ερωτευτώ.’’

Η ταινία του Γουέλς αρχίζει με η σκηνή του θανάτου του Καίην. Ο Καίην
πεθαίνει κρατώντας στο χέρι του μια γυάλινη παιδική μπάλα με χιόνι και
καθώς ψιθυρίζει την τελευταία λέξη του ‘‘μπουμπούκι του ρόδου
(rosebud)’’, η γυάλινη μπάλα φεύγει από το χέρι του , πέφτει κάτω και
σπάζει. Το μπουμπούκι του ρόδου είναι το όνομα αλλά και η εικόνα ενός
μπουμπουκιού που είναι σκαλισμένα στο ξύλινο παιδικό έλκηθρό του.
Υπάρχει σ’ αυτή τη σκηνή ένα εμβόλιμο γκρο πλάνο της χιονοθύελλας
μέσα στη γυάλινη μπάλα. Το λευκό χιόνι κυριαρχεί όχι μόνο μέσα στην
παιδική γυάλινη μπάλα αλλά και στο λευκό τοπίο της μοναδικής σκηνής της
παιδικής ηλικίας του Καίην που υπάρχει στην ταινία. Όταν ο μικρός Καίην
αποχωρίζεται βίαια τους γονείς του για πάντα το εξωτερικό τοπίο της αυλής
είναι κατάλευκο απ’ το χιόνι.

Το λευκό χιόνι κυριαρχούσε και στον κόσμο στον οποίο ζούσε ο Μπερλίν
πριν ερωτευτεί την ιατρική. Ήταν το λευκό χιόνι που άφησε για πάντα ο
μικρός Καίην τη στιγμή που εισέβαλε στον κόσμο των ενηλίκων, ήταν ο
λευκό χιόνι που άφησε για πάντα πίσω ο νεαρός Μπερλίν όταν μυήθηκε από
έρωτα στον κόσμο του αίματος της ιατρικής.

Τέλος μια άλλη κινηματογραφική σκηνή γεννιέται από το μικρότερο και

τελευταίο ποίημα της συλλογής το ‘‘Παριστάνοντας τον Θεό στο
Νοσοκομείο’’. Εδώ ό ποιητής μας παρουσιάζει ένα μικρό αριστούργημα και
κατορθώνει να βαδίσει πλάι στον πεθαμένο του πατριάρχη του τον
Γουίλλιαμς. Με 15 στίχους λιτών, κοφτώ λέξεων, που έχουν μέσα τους τη
δύναμη να μετατρέπουν τις εικόνες σε ιδέες, δημιουργείται μια μικρή
κινηματογραφική σκηνή επτά πλάνων.

Μια μύγα ζουζουνίζει / μαύρο παράπονο/ στο τζάμι. / Παρασυρμένη από το

ηλιόφως/ που αντανακλάται από το χιόνι,/ έχει παγιδευτεί/ με άγνοια του
σχεδιασμού/ μιας άλλης πορείας./ Ο βομβητής μου καλεί/ τον μπλε κωδικό./
6

Και χωρίς καμιά/ αφορμή/ σηκώνω το παράθυρο/ και φυσώ μια μικρή ζωή/
πίσω στον κόσμο.’’

Και η κινηματογραφική σκηνή των επτά πλάνων:

1.Ένα χιονισμένο τοπίο στην αυλή ενός νοσοκομείου (Εξωτερικό, πολύ γενικό
πλάνο).

2.Ο ήλιος καίει και η ζέστη που αντανακλάται από το χιόνι στα γυάλινα
παράθυρα του νοσοκομείου (Εξωτερικό γενικό πλάνο).

3.Μια μύγα καθοδηγούμενη από τη ζέστη μπαίνει από ένα μισάνοιχτο

παράθυρο σ’ ένα γραφείο και παγιδεύεται στη μέση μεριά του γυάλινου
παραθύρου (Εξωτερικό, μεσαίο πλάνο).

4.Επειδή δεν διαθέτει την εξυπνάδα να βρει ένα τρόπο διαφυγής ζουζουνίζει
πάνω στο παράθυρο και το τέλος της πλησιάζει (Εσωτερικό γκρο πλάνο).

5.Ένας γιατρός κάθεται στο γραφείο του και βρίσκεται μόνος του με τη μύγα
(Εσωτερικό μεσαίο πλάνο).

6.Την απόλυτη σιωπή σπάζει ο ήχος του βομβητή στη θήκη της ποδιάς του
γιατρού που τον καλεί επειγόντως σ’ ένα περιστατικό καρδιοαναπνευστικής
αναζωογόνησης (Εσωτερικό γκρο πλάνο).

7.Ο γιατρός πριν τρέξει στο περιστατικό σηκώνεται από το γραφείο του,
πλησιάζει το παράθυρο και φυσά χωρίς αφορμή τη μύγα να πετάξει έξω από
το μισάνοιχτο παράθυρο στον έξω κόσμο (Εσωτερικό μεσαίο πλάνο).

Στα 174 γράμματα των 44 μικρών λέξεων του ποιήματος των 15 στίχων
‘‘Παριστάνοντας τον Θεό στο Νοσοκομείο’’ συμπυκνώνονται η ζωή και ο
θάνατος χωρίς εικόνες γιατρών, ασθενών, θαλάμων νοσοκομείων,
επεμβάσεων, καρδιοαναπνευστών αναζοωγονήσεων, αίματος και
χημειοθεραπειών. Μόνο στο αποστειρωμένο γραφείο ενός γιατρού, μια
μικρή μαύρη μύγα, ένα μισάνοιχτο παράθυρο και ένας βομβητής, μόνο
αυτές οι λίγες εικόνες αρκούν για να νοιώσεις μέσα σου την εναλλαγή από
τη ζωή στο θάνατο σε μια στιγμή και της τυχαιότητας της ύπαρξής.

Ο γιατρός παριστάνει τον Θεό και φυσώντας ζωή σαν Βιβλικό Θεό σώζει
την μύγα, τυχαία όμως χωρίς να έχει κανένα θεϊκό σχέδιο, με τον τυχαίο
τρόπο που δημιουργήθηκε και η ίδια η ζωή. Στον ήχο του βομβητή του
ξαναγίνεται γιατρός και τρέχει τώρα για να σώσει έναν ασθενή, χωρίς όμως
να ’ναι σίγουρος ότι θα τον σώσει, ενώ με την μύγα ήταν σίγουρος σαν τον
Θεό
7

Θα μπορούσε κανείς να πει ότι όλα τα προηγούμενα 23 ποιήματα

συμπυκνώνονται στο τελευταίο 24ο και θα έφτανε να διαβάσει μόνο αυτό.

Αλλά πρέπει να τα διαβάσει κι όλα τα προηγούμενα , για να καταλήξει στο

τελευταίο , επειδή μόνο έτσι κατορθώνει κανείς να ζήσει όλη τη ζωή του
στα ελάχιστα δευτερόλεπτα που του απομένουν λίγο πριν πεθάνει.

Μίλτος Αρβανιτάκης