LGeL2ºBACH Bloque: Literatura Galega (1ª aval)

TEMA  1.  A  POESÍA  DAS  IRMANDADES  DA  FALA. CARACTERÍSTICAS, AUTORES E 

OBRAS REPRESENTATIVAS.

Na  poesía   dos   primeiros   anos   do   século   XX   déixase  sentir   o   forte   influxo  dos   grandes 
autores do Rexurdimento: Rosalía de Castro, Curros Enríquez e Eduardo Pondal. Así a obra poética 
de Leiras Pulpeiro, recollida en Cantares gallegos, e a de Noriega Varela en Montañesas teñen un 
claro   carácter   costumista   e   ruralista,   na   liña   de  Cantares   Gallegos  de   Rosalía   de   Castro,   co 
predominio do popular, nos temas, na métrica e na linguaxe. 

Porén   na   época   das   Irmandades   da   Fala   algúns   autores,   sen   romper   coa   propia   tradición 
poética,  van   ir   incorporando  elementos  doutras  literaturas,  nalgúns  casos  innovadores:  Antonio 
Noriega  Varela  combina  no  seu  libro  Do  ermo  xunto  ao  tradicional  elementos  do  Saudosismo 
portugués  e  Ramón  Cabanillas  non  só  toma  trazos  do  Saudosismo,  senón  tamén  do  Modernismo 
hispano e do Simbolismo .

Xa nos anos vinte e trinta coa xeración das vangardas, atopamos movementos que manteñen 
esa conexión coa tradición poética galega, como  o Hilozoísmo  de  Amado  Carballo  (Proel), que 
emprega  a  métrica  tradicional  xunto  á  imaxe  innovadora  das  vangardas,   e  o   Neotrobadorismo, 
resultado  da  mestura  do lirismo medieval  galego­portugués e mais os novos  trazos  das vangardas. 
Exemplo  diso  son  as  obras  de  Bouza  Brey  e  Cantiga  nova  que  se  chama  ribeira,  de  Álvaro 
Cunqueiro. Mais ao carón destes, aparece unha  tendencia  renovadora  que  aposta  pola  ruptura  coa 
poesía  galega  anterior  e  a  incorporación  dos  novos  modelos  literarios  dos   ismos  europeos  e 
americanos (Futurismo, Surrealismo, Creacionismo...), representada pola obra de Manuel Antonio e 
determinados libros de poemas de Álvaro Cunqueiro, como Mar ao Norde, e Manuel Luís Acuña.

A poesía da época das Irmandades, por unha banda, non renuncia ao legado dos grandes 
autores   do   Rexurdimento,   Rosalía,   Curros   e   Pondal;   mais,   por   outra,   procura   a   renovación 
incorporando influencias dos movementos poéticos europeos de fins do XIX e comezos do XX: o 
Modernismo   hispanoamericano,   o   Saudosismo   portugués,   o  Simbolismo,   entre  outros.   Os   dous 
poetas máis relevantes da época das Irmandades foron Antonio Noriega Varela e Ramón Cabanillas. 

Antonio Noriega Varela (Mondoñedo, 1869­Viveiro, 1947)

Antonio  Noriega  Varela  foi  autor  dunha  única  obra  que  vai  aumentando  en  sucesivas 
edicións  e  cambiando  tamén  de  título,  Montañesas  no  ano  1904  e  1910.  Posteriormente,  no  1920 
pasará  a  denominarse  Do  ermo,  o  que  será  o  seu  título  definitivo,   co  engadido  de  trinta  novos 
poemas  (a  maior parte  deles  sonetos)  influídos polo Saudosismo; será reeditada   nos anos 1929  e 
1946, sempre con algunhas composicións novas.

Na poesía de Noriega Varela distínguense dúas etapas:

­A primeira etapa, que se corresponde co título de Montañesas (1904, 1910), chega ata a época da 
creación  das  Irmandades  da  Fala  (1916),  onde  o  autor  se   mantén   fiel   á   tradición   poética 
decimonónica co cultivo da temática costumista, que exalta a vida campesiña (a dureza do traballo, 
as festas e tradicións) e a paisaxe agreste, mediante o emprego dunha linguaxe que tenta reproducir 
a fala popular dos labregos.

­A segunda etapa comeza coa incorporación de Noriega Varela ás Irmandades; entra en contacto cos 
1
componentes  de  Nós  e  co  saudosismo  portugués.  O seu  poemario  pasa  a  denominarse  Do  ermo 
(1920,  reeditado  en  1926,   1929  e  1946).  Agora   xunto   ao   lirismo   costumista,  o   poeta   mariñao 
incorpora á súa poesía trazos dos novos movementos poéticos de fins do século XIX e comezos do 
XX, sobre todo do Saudosismo portugués nos seus sonetos, e incluso do Modernismo. Así mesmo, 
engade   composicións   nas   que   segue   o   que   se   denomina  estética   franciscanista,   onde   canta   os 
elementos máis sinxelos da natureza (as flores, os paxaros...).  Todo isto expresado nunha  lingua 
literaria moito máis culta e depurada, e, no que respecta á métrica, alterna o uso do soneto xunto ás 
composicións breves.

Ramón Cabanillas (Cambados, 1876­1959)

Ramón  Cabanillas  cultivou o teatro, a prosa (Antífona da cantiga  e  Da miña zanfona) e, 

finalmente, a poesía. A súa obra poética é extraordinariamente rica e variada, o que fixo que fora 
considerado  polas  Irmandades  da  Fala  como  o  “poeta  nacional”  ou  “poeta  da  Raza”.  Na  lírica, 
realiza unha síntese moi persoal entre as grandes liñas temáticas da poesía galega do Rexurdimento 
e os elementos renovadores que vai tomando dos novos  movementos  poéticos  de  fins  do  XIX  e 
comezos do XX:

LIÑAS TEMÁTICAS DO REXURDIMENTO NOVOS MOVEMENTOS POÉTICOS
­poesía intimista (influxo de Rosalía de Castro) ­Modernismo hispano (Rubén Darío...)
­Poesía social ou cívica (elementos de Curros) ­Saudosismo portugués 
­Poesía patriótica e celtismo (Eduardo Pondal) ­Simbolismo (Baudelaire)

A maioría das súas obras publícaas no período anterior á Guerra Civil, a cal supuxo unha creba na 
súa andaina literaria. Tamén tiveron un gran influxo na súa obra poética, nun primeiro momento, as 
ideas agraristas, froito do contacto co líder do movemento Basilio Álvarez, e, posteriormente, as 
nacionalistas de Risco a partir da súa incorporación ás Irmandades. Así na poesía social dos seus 
primeiros libros amósanse as ideas agraristas, mentres que na poesía narrativa da obra  Na noite 
estrelecida descubrimos as influencias de Vicente Risco.

No conxunto da obra poética de Ramón Cabanillas poden sinalarse cinco núcleos temáticos:

­Social ou cívico  nas composicións máis combativas dos seus primeiros poemarios  No desterro 

(1913),  Vento mareiro  (1915) e mais en  Da terra asoballada  (1917), aínda que neste último a súa 
poesía tórnase menos combativa e máis didáctica; nos cales se manifesta a ideoloxía do agrarismo 
con chamamentos á loita, a denuncia dos problemas que afectan aos labregos e as críticas aos foros 
e ao caciquismo. Este núcleo temático tivo tanta relevancia que durante moito tempo mantivo nun 
segundo plano aos demais.

­O  costumista­paisaxista  sérvelle   a   Cabanillas   para   reivindicar   as   raíces   da   nosa   cultura   con 

tenrura e humor, faino ademais usando novos procedementos formais tomados do Modernismo. Ao 
igual cá temática social, a costumista atópase nos seus tres primeiros libros de poemas. 

­O  lirismo   sentimental   e   intimista,   herdanza   dos   románticos   (Rosalía,   Heine,   Bécquer...)   e 

simbolistas (Baudelaire), maniféstase en temas como a visión dorida da vida, a conmoción ante a 
natureza e o amor. Este tema predomina no poemario A rosa de cen follas (1927).
 
2
­O núcleo temático modernista, con elementos incluso doutros movementos de fins do XIX coma 
o Simbolismo e o Saudosismo, intúese xa no seu primeiro libro, No desterro, e vai estar presente en 
maior ou menor grao en case toda a súa obra naquelas composicións onde domina a evasión a 
ambientes exóticos e medievais, a captación da beleza a través dos sentidos e a musicalidade da 
linguaxe.

­A   poesía  patriótica;   nela  desenvolve   os   ideais   atlántico­cristiáns   (influxo   de   Risco)   e   mais   o 

celtismo   na   liña   de   Pondal   a   través   dunha   linguaxe   moi   simbólica.   Este   núcleo   temático   está 
presente na  obra  de  poesía  narrativa  Na  noite  estrelecida  (1926), na cal actualiza e galeguiza  a 
materia de Bretaña para adaptar a lenda medieval a unha mensaxe patriótica e cristiá.

Despois da Guerra Civil, Cabanillas retoma nos anos cincuenta a actividade literaria coa cre­
ación dunha poesía máis persoal e intimista e, por veces, incluso existencialista (reflexións sobre o 
paso do tempo, a vida e a morte...) . Desta etapa é o longo poema Samos (1958), ademais estuda e 
recolle a lírica popular na obra Antífona da cantiga e reúne as súas traducións de textos doutras lite­
raturas baixo o título de Versos de alleas terras e tempos idos (1955).

Outros poetas do período das Irmandades da Fala foron Gonzalo López Abente (Alento de 
raza, 1918, e Do outono, 1924), e Vitoriano Taibo (Abrente, 1922).

TEXTO 3. MODELO DE EXAME DE SELECTIVIDADE 
O NOSO SEÑOR SANT­IAGO
O do bordón, das cunchas e da estrela,
 Patrón da Terra nosa, aloumiñado
de saudosa paz, no esgrevio estrado
da enxebre catedral de Compostela!
Así te adora nosa fe sinxela:
no teu trono de prata encadeirado,
a man a benzoar, asosegado,
esquecido das loitas de Castela.
O teu cabalo branco como a neve,
a túa espada de rebrillos louros
e o relembro das tráxicas fazañas
que, arredado de nós pra sempre, os leve
o pobo que te alcuña matamouros,
a sanguiñosa xente das Españas!

Ramón Cabanillas, Da Terra asoballada (1926)

1) Indica a tema e a estrutura do poema.
2) Procura o significado das seguintes palabras: bordón, esgrevio, estrado, encadeirado, arre­
dado. 
3) Define os fonemas consonánticos presentes en cunchas e fazañas.

3
TEMA  2.  A   POESÍA   DE   VANGARDA.  CARACTERÍSTICAS,  AUTORES  E  OBRAS 
REPRESENTATIVAS.

Nun   tempo   que   se   caracteriza,   dende   o   punto   de   vista   das   correntes   estéticas,   por   un 
constante cambio ou unha rápida sucesión de movementos que tentan ser sempre o máis moderno, o 
último do último, asistimos a unha progresión que nos leva, en só dúas décadas, dende o Futurismo 
ao Surrealismo, pasando polo Dadaísmo, o Cubismo, o Creacionismo, entre outros.
Todos estes movementos ou ismos convértense en tentativas, tanto estéticas como sociais, de 
romper   cos   modelos   herdados,   isto   é,   coa   literatura   anterior;   do   mesmo   xeito   que   sucedía   na 
sociedade co progreso tecnolóxico cos distintos adiantos (a luz eléctrica, o avión, o helicóptero, o 
submerxible,   etc).   A   literatura   pretende   reflectir   ese   mundo   en   constante   cambio,   de 
transformacións sen precedentes.

A incidencia deste ambiente xeral das letras europeas fíxose sentir en Galicia, sobre todo a 
través das diversas revistas que van aparecendo (Cristal, Papel de color,  Resol,  Ronsel,  ) e coa 
chamada  Xeración de vangarda (ou  Xeración do 25  ou  Novecentistas...), formada por autores 
nados arredor do 1900. Non obstante, a vangarda galega tivo uns trazos propios e ademais foi menos 
rupturista:   coinciden   no   tempo   co   florecemento   cultural   das   Irmandades   e   o   Grupo   Nós,   co 
espallamento da conciencia nacionalista e coa descuberta dos cancioneiros medievais; por outra 
banda,  na  literatura galega aínda estaba relativamente recente o Rexurdimento vivido na última 
parte de XIX, polo tanto existía un enorme repecto pola tradición coa que se pretendía romper... 
Tendo en conta isto sóense distinguir dous tipos de correntes ou ismos:

1) As novas correntes autóctonas ou propias:

­O  Hilozoísmo,  que  se  caracteriza   pola   animación  ou  personificación   dos  elementos   da 
natureza, vai ter como principal representante a Luís Amado Carballo, aínda que estará presente 
nunha boa parte dos poetas da época, mesturado con elementos doutras vangardas. Nos poemarios 
de  Amado Carballo,  Proel  e O  galo, tamén destaca a presenza de elementos da tradición poética 
galega, como a métrica. Vencellado ao Hilozoísmo está o Imaxinismo, derivado do Simbolismo 
francés, co cultivo da imaxe insólita na poesía de Cunqueiro e Aquilino Iglesia Alvariño. 

­O  Neotrobarismo, xorde froito da fascinación polo mundo dos cancioneiros medievais, 
daquela aínda recentemente divulgados, e dá un libro sobranceiro:  Cantiga nova que se chama 
ribeira,   de   Álvaro   Cunqueiro.   Os   poetas   do   Neotrobadorismo   son   modernos   no   tratamento   da 
imaxe,   ademais   mesturarán   os   recursos   literarios   da   lírica   medieval,   sobre   todo   refráns   e 
paralelismos, e os xéneros de amigo e amor, tamén a pastorela, para facer unha poesía moderna. 
Xunto a Cunqueiro, destacan Fermín Bouza­Brey, con Nao senlleira, e, xa despois da Guerra Civil, 
Xosé María Álvarez Blázquez (Cancioneiro de Monfero).

4
 2) A corrente máis rupturista coa tradición poética galega ou vangarda plena, que conecta 
cos ismos vangardistas internacionais:

O Creacionismo foi o movemento de vangarda foráneo que tivo máis éxito na poesía galega, 
cuxos cultivadores entre nós serán Manuel Luís Acuña e Manuel Antonio, autor do poemario máis 
sobresaínte: De catro a catro, onde descubrimos símbolos innovadores (a noite, o ronsel, o reloxo, o 
barco,   etc.)   e  unha orixinal presenza do mar. Non obstante, non se pode esquecer que Manuel 
Antonio é un poeta libre que non se somete totalmente a ningún movemento.

Manuel Antonio (Rianxo, 1900­1930)

Dende moi novo desenvolveu unha gran actividade política e cultural, fundamentalmente 
dentro do nacionalismo. En 1922 asinou, en colaboración co artista plástico Álvaro Cebreiro, o 
único manifesto vangardista galego ¡Máis alá!. Nel apostan pola renovación da literatura galega e a 
ruptura total coa que se viñera facendo ata a data, en especial cos que eles denominan “vellos”, que 
seguen a crear poesía costumista coma no XIX; fan unha defensa da lingua e dos escritores galegos 
monolingües; aceptan as vangardas pero sen que o poeta perda a súa liberdade creadora e rematan 
cun chamamento á mocidade galega para que rompese co pasado. As súas ideas renovadoras e 
vangardistas seguiunas desenvolvendo nos anos seguintes en textos como  “Prólogo  dun  libro  de 
poemas que ninguén escribeu”.

Nos primeiros libros de poemas;  Con anacos do meu interior  (1920­1922),  Foulas  (1922­

1925) e Sempre e mais despois (1923) descubrimos a un poeta en formación que crea unha poesía 
onde se combinan elementos tradicionais (patriotismo, rima...), modernistas (ton melancólico...) e 
vangardistas (imaxes, ausencia de puntuación, nova disposición gráfica do poema...), con temas 
como a noite, o mar, o fatalismo, a morte...

No 1928 saca á luz o seu mellor poemario,  De catro a catro, a obra máis significativa da 
vangarda galega e unha das que máis influirá na poesía galega de fins do XX e comezos do XXI. Co 
subtítulo de “Follas sen data dun diario de abordo”, asistimos a unha navegación coa súa saída e o 
seu regreso; polo tanto, a estrutura é circular. En todos os poemas destaca a presenza do mar visto 
desde dentro, desde unha óptica completamente nova, só comparable á presente nalgunhas cantigas 
medievais de Paio Gómez Chariño; un mar no cal descubrimos que nada avanza, nin o navío nin o 
suxeito, que fica no extravío e mais na desolación, sen esperanza. Na forma, destacan o uso do verso 
libre  e  ausencia  de  rima  e  da  estrofa  ao  xeito  tradicional;   o  deseño  tipográfico  á  maneira  dos 
creacionistas  (espazos  en  branco,  ausencia  de  puntuación,  uso  das  maiúsculas...).  En   canto   aos 
recursos literarios e á linguaxe,  predomina  a  imaxe  de  corte  creacionista;  prodúcese unha ruptura 
gramatical e semántica no poema de maneira que este presenta múltiples significados e resulta de 
difícil  interpretación,  incluso  ambiguo;   utiliza  un  léxico  novo  na  poesía  galega:  cultismos, 
estranxeirismos, vocabulario do mundo do mar, código morse...

No seu derradeiro libro,  Viladomar  (1928), é menos ousado na súa poesía, volve á forma 

poética tradicional para ofrecernos unha visión chea de nostalxia da infancia e o pasado.

Ademais do Creacionismo, outros poetas incorporaron, nalgunha das súas obras, elementos 
tirados doutros  ismos  europeos, entre os que destacan o Futurismo e o Surrealismo. O primeiro 
(iniciado por Marinetti en Italia) déixase sentir tamén na obra de Manuel Antonio, que incluso 
inclúe   caligramas   nalgún   dos   seus   primeiros   poemarios;   na   de   Manuel   Luís   Acuña   e  Álvaro 

5
Cunqueiro;   e,   finalmente,   o   Surrealismo,   que   percibimos   en  Poemas  do  si  e  non  de   Álvaro 
Cunqueiro, iniciador desta corrente na tradición literaria galega.

TEMA 3 A PROSA DO PRIMEIRO TERZO DO SÉCULO XX: As Irmandades da Fala e o 
Grupo Nós (narrativa, ensaio e xornalismo).

A narrativa galega dos primeiros anos do século XX continúa a liña ruralista e costumista 
desenvolta na época do Rexurdimento, con creadores como Francisca Herrera Garrido, autora de 
Néveda, e Manuel García Barros “Ken Keirades”, o cal relata as memorias dun rapaz labrego na 
novela póstuma As aventuras de Alberte Quiñoi.

Coas Irmandades da Fala (1916), a prosa vai experimentar notables avances. Para comezar a 
través   das   coleccións   de   narrativa   das   editoriais   Céltiga   e   Lar   vanse   dando   a   coñecer   novos 
novelistas,   entre   os   que  vai   sobresaír  Xosé   Lesta   Meis,  creador   de   dúas   novelas   realistas,   con 
elementos autobiográficos, onde se combinan os espazos da Galicia rural e a emigración: Manecho 
o   da   rúa  (1926)   e  Estebo  (1927).   Para   continuar,  na  época  das  Irmandades  prodúcese   o 
desenvolvemento da prensa, sobre todo co periódico  A Nosa Terra, e do ensaio en galego, que se 
converterá no privilexiado medio de difusión da ideoloxía das Irmandades. Entre os ensaístas máis 
relevantes aparecen Johán Vicente Viqueira, que foi autor de numerosos artigos aparecidos sobre 
todo  no  semanario  A  Nosa  Terra;  Ramón  Villar  Ponte,  un  dos  máis brillantes  ensaístas,  como  o 
demostrou no libro Doctrina nazonalista, o primeiro tratado teórico sobre o nacionalismo galego; e, 
finalmente, Antón Villar Ponte, quen escribiu numerosos artigos, discursos e ensaios, recollidos no 
volume  Pensamento  e  sementeira  (1971),  ademais  foi  unha  das  figuras  máis  destacadas  dentro  do 
xornalismo  da  época, director  do periódico A Nosa Terra e colaborador en moitos  outros xornais, 
ben  como  crítico  teatral  ben  con  artigos  para  o  fomento  da  lingua  ou  a  difusión  das  ideas 
nacionalistas.

Xa nos anos vinte asistimos á consolidación e modernización da prosa galega, sobre todo co 
Grupo  Nós,   un   conxunto   de   autores,   entre   os   que   podemos   destacar   a   Vicente   Risco,   Daniel 
Rodríguez Castelao e Ramón Otero Pedrayo. Case todos eles descubriron Galicia e asumiron o 
galeguismo despois dunha etapa caracterizada polo individualismo e o total afastamento da cultura 
galega. 

En  canto á narrativa, os autores do Grupo Nós van incorporar novas técnicas narrativas 
(monólogo interior, ruptura de secuencia temporal...) e diversificar a temática realizando  narrativa 
de  corte  fantástico, na que se inclúen  algúns  relatos  e  a  novela de Castelao  Un  ollo  de  vidro, 
memorias dun esquelete; narracións que tratan o tema do mundo dos mortos ou alén como Do caso 
que lle aconteceu ao doutor Alveiros, de Vicente Risco, e O purgatorio de don Ramiro, de Ramón 
Otero Pedrayo, xunto cunha parte dos relatos de Rafael Dieste incluídos no seu libro de contos Dos 
arquivos  do  trasno;  novela realista urbana, coma  O porco de pé  de Risco,  onde se  ofrece  unha 
visión crítica do mundo urbano que está a substituír a vella sociedade tradicional; e, en concreto, da 
burguesía, a nova clase dominante; novela realista de análise da sociedade do Antigo Réxime e das 
causas da súa decadencia: presente sobre todo nos relatos e novelas de Ramón Otero Pedrayo, como 
O  fidalgo  e  Os  camiños  da  vida;  novela psicolóxica  , representada por  Arredor de si  de Otero; 
novela   histórica  (A   romería   de   Xelmírez,  de   Otero)   e  narrativa  curta  de  índole  máis 
experimental,  que  tenta  unha renovación  formal  e  temática.  como  Dos  arquivos  do  trasno,  de 
Rafael Dieste e Os ruíns, de Xosé María Álvarez Blázquez; mais a este experimentalismo tampouco 
son   alleos  determinados  textos  de  Otero  Pedrayo  (Fra  Vernero),  de  Risco  (O  porco  de  pé)  e 
6
Castelao.

Os  prosistas  da  época  do  Grupo  Nós  nas  súas  obras  amosan  diferentes  perspectivas  de 
Galicia:

­Vicente Risco céntrase na crítica da sociedade do seu tempo, sen que falte unha dose moi 
particular de humor.
­Otero Pedrayo reconstrúe momentos clave da historia do país, en especial a etapa da Idade 
Media e mais a desaparición do Antigo Réxime no século XIX.
­Castelao,  pola  súa  banda,  tenta  a  través  dos  seus  relatos  concienciar  o  lector  sobre  as 
inxustizas sociais que sofren as xentes galegas.

Vicente Risco (Ourense, 1884­1963)

Afastado  do  galeguismo  nunha  primeira  etapa  da  súa  vida,  manifesta  logo  unha  evolución 
ideolóxica,   recollida  no  seu  ensaio  “Nós,  os  inadaptados”    que  o  leva  a  abrazar  a  causa  do 
nacionalismo galego, do que foi un dos principais líderes e teóricos; aínda que sempre desde unha 
perspectiva conservadora. Foi, ademais, un autor polifacético, que escribiu narrativa, ensaio e teatro. 
A súa aportación á narrativa estará centrada nunha serie de contos alegóricos entre os que sobrancea 
“A  velliña  vella”  (A  velliña  como  representación  de  Galicia);  a  novela  curta  Do  caso  que  lle 
aconteceu  ao  doutor  Alveiros,  onde  trata  o  tema  do  mundo  dos  mortos,  pero  a  súa  obra  máis 
destacada  é,  sen  dúbida,  O  porco  de  pé,  considerada  a  primeira  novela  galega  moderna,  onde 
mediante  a  hipérbole  e  metáforas  extremas  critica  a  sociedade  burguesa,  o  capitalismo  e  a 
burocracia,  introduce  personaxes  representativos  das  clases  medias  e  substitúe  o  espazo  rural, 
predominante na narrativa galega ata entón, polo urbano.

Ramón Otero Pedrayo  (Ourense, 1888­1976). 

Otero  Pedrayo  foi  o  gran  polígrafo  da  Xeración  Nós:  historiador  e  xeógrafo,  novelista, 
ensaísta,  dramaturgo.  Dentro  do  conxunto  da  súa  narrativa,  destacan  as  seguintes  novelas:  O 
purgatorio de Don Ramiro (1926); Os camiños da vida (1928); Arredor de si (1930); Fra Vernero 
(1934); A romaría de Xelmírez (1934); Devalar (1935); O mesón dos ermos (1936), O señorito da 
Reboraina (1960); ademais tamén nos deixou varios libros de contos, como Contos do camiño e da 
rúa (1932) e Entre a vendima e a castañeira (1957).

A  prosa  de  Otero  caracterízase  pola  combinación dun  estilo  lírico e barroco  xunto  a  outro 
máis dinámico onde predominan as frases curtas con elipses e asíndetos; con el o galego literario 
acadou un nivel poucas veces igualado nas nosas letras. Nas súas narracións recrea unha boa parte 
da historia de Galicia, comezando pola   Idade Media (A romaría de Xelmírez) e centrándose sobre 
todo na visión realista do século XIX (Os camiños da vida), aínda que tampouco se poden esquecer 
os retratos que realiza   da súa xeración, en Arredor de si, e da xeración posterior do Seminario de 
Estudos  Galegos,  en  Devalar;  novelas  definidas  como  culturalistas  e  psicolóxicas  pois  nelas  as 
accións  externas  e  os  personaxes  pasan  a  un  segundo  plano  en  favor  da  exposición  de  ideas,  as 
referencias  culturais  e  a  evolución  interna  dos  protagonistas.   Delas,  ten  especial  importancia 
Arredor de si, no sentido de que a través do protagonista Adrián Solovio, o autor   nos ofrece a súa 
evolución ideolóxica cara ao galeguismo,  semellante á dos demais compoñentes do Grupo Nós.
Afonso Daniel Rodríguez Castelao (Rianxo, 1886­Buenos Aires, 1950).

Castelao foi artista gráfico (debuxante e pintor) e escritor (narrador, dramaturgo e ensaísta), 
7
pero toda a súa obra salienta pola súa orixinalidade e pola defensa da lingua e da cultura de Galicia.

A súa obra narrativa está composta polos libros: Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete 
(1922);  Cousas  (1926­1929);  Os  dous  de  sempre  (1934)  e  Retrincos  (1934).  As  súas  narracións 
caracterízanse  polo  predominio  da  forma  breve  (o  relato)  e  a  aparente  sinxeleza  co  obxectivo  de 
chegar  a  todo  tipo  de  lectores.  Non  obstante,  estamos  ante  unha  prosa  moi  elaborada,  froito  dun 
traballo  minucioso  na  procura  da  palabra  xusta.  Mestura  o  humor,  a  ironía  e  a  tenrura  para 
desvelarnos a realidade, moitas veces tráxica, de personaxes tirados da Galicia do seu tempo, sobre 
todo  as  clases  populares,  isto  é,  aqueles  que  sofren  as  inxustizas  sociais  (campesiños,  mariñeiros, 
emigrantes, as mulleres, os nenos...). A estrutura do relato curto, mesmo do microrrelato, constitúe a 
base do seu modelo de escrita, en ocasións complementado por ilustracións (Cousas); este modelo 
mantense incluso cando se achega ao formato da novela (Os dous de sempre).

Máis  novos  cós  autores  do  Grupo  Nós  son  os  narradores  da  xeración  do  Seminario  de 
Estudos  Galegos,  nados  a  comezos  do  século,  e  tamén  os  que  se  amosan  máis  ousados  na 
renovación dos temas e da forma dentro da nosa narrativa, entre os que sobresaen Rafael Dieste, co 
libro  de  contos  Dos  arquivos  do  trasno;  Xosé  María  Álvarez  (Os  ruíns)  e  Fermín  Bouza­Brey 
(Cabalgadas en Salnés).

Os  autores  da  época  do  Grupo  Nós  axeitaron  o  idioma  para  a  expresión  científica  e 
abrangueron todas as áreas do  saber: política, historia, literatura, etnografía, arte, entre  outras.  Ao 
tempo que coa revista Nós (1920­1936) integran a tradición galega coa modernidade europea, pois 
crean  unha  publicación  monolingüe  en  galego  na  que  podían  lerse  traballos  de  investigación 
científica, recensións e críticas de libros, traducións literarias dos máis diversos autores europeos ...

Vicente  Risco  atopa  no  ensaio  o  seu  mellor  medio  de  expresión,  así  no  ano  1920  dá  a 
coñecer  Teoría  do  nacionalismo  galego,  un  dos  textos  políticos  máis  influíntes  no  século  XX  en 
Galicia  onde  expón  os  trazos  diferenciais  que  lle  dan  a  Galicia  o  status  de  nazón,  polo  que  se 
converteu no ideario do nacionalismo na época das Irmandades e o PG.  En Nós, os inadaptados, de 
1933,  explica  a  súa  formación  e  a  evolución  ideolóxica  que  o  levou  ao  galeguismo.  Mitteleuropa 
(1934), é unha crónica da súa viaxe de estudos pola Alemaña anterior á Segunda Guerra Mundial; 
nela  descubrimos  o  seu  afastamento  do  galeguismo  e  o  medo  ao  comunismo.  Nos  anos  sesenta  a 
Editorial Galaxia reúne nun volume titulado Leria unha serie de ensaios e artigos xornalísticos da 
súa etapa galeguista.

Otero  Pedrayo  foi  autor  de  excelentes  artigos  xornalísticos  e  sobre  todo  dunha  obra 
ensaística de temática moi diversa, que vai desde o ensaio xeográfico ata os de evocación biográfica 
ou baseados en experiencias persoais.   Unha das obras esenciais da época é o seu Ensaio histórico 
sobre  a  cultura  galega  (dirixido  inicialmente  a  un  público  non  galego),  onde  realiza  unha 
interpretación integral do país e da súa cultura dende as orixes ata os nosos días, centrándose nos 
que el considera os grandes momentos da súa historia: a cultura castrexa, o románico, o barroco e o 
romanticismo. Esta obra compleméntase con outras , como por exemplo Morte e resurrección, onde 
afonda  na  esencia  do  ser  galego.  Outro  dos  temas   que  máis  o  atraían  era  o  da  paisaxe  galega, 
tratado en traballos como “Ensaio sobor da paisaxe galega”. Pelerinaxes e Polos vieiros da saudade 
recollen  as  súas  experiencias  das  viaxes a Santo Andrés de Teixido  e  Arxentina, respectivamente. 
Para concluír, entre de evocación biográfica destaca o Libro dos amigos, onde, entre outros, lembra 
os  seus  compañeiros  galeguistas  asasinados  polo  franquismo  (Alexandre  Bóveda,  Ánxel  Casal, 
Roberto Blanco Torres...) e mais os que se viron obrigados a exiliarse, coma Castelao.

8
 Afonso Daniel Rodríguez Castelao deixounos o texto ensaístico de maior importancia, pola 
súa  influencia  nas  xeracións  posteriores:  Sempre  en  Galiza,  publicado  no  exilio  de  Bos  Aires  en 
1944.  No  libro  reúne  artigos,  ensaios,  conferencias  e  discursos  xunto  a  material  pensado 
especificamente para a obra. O limiar (“Adro”) e a primeira parte foran publicados anteriormente no 
voceiro das Irmandades A Nosa Terra e mais noutras publicacións de fóra de Galicia (Nova Galiza) 
xa durante a Guerra Civil. O resto foi realizado no exilio. En Sempre en Galiza Castelao expón o seu 
pensamento político, as súas reflexións sobre temas como o autogoberno, o exilio, o sentimento de 
Galicia e sobre todo a defensa do idioma. Outros ensaios de Castelao son Diario, 1921, que recolle 
as súas impresións sobre a arte, a literatura e o teatro logo da súa viaxe por Europa; e  As cruces de 
pedra na Bretaña e As cruces de pedra na Galiza, onde analiza os cruceiros das dúas terras.

Ao  igual  que  fixeran  Vicente  Risco  no  ensaio  Nós,  os  inadaptados   e  Otero  na  novela 
Arredor de si, Florentino Cuevillas nun breve ensaio titulado Dos nosos tempos fai unha análise da 
súa evolución intelectual, semellante á dos demais compañeiros do grupo ourensán Nós. 

TEXTOS:

Era un cabalo sumarísimo, sen máis órganos que os estritamente indispensables para a 
locomoción, sen ningún de nutrición, que sen dúbida perdera por lle non seren útiles, por seren se  
cadra   indignos   de  cabalo  perfecto,  que  nin   debe  comer,  nin  arder,  senón  somentes  correr:   un  
cabalo reducido a unha soa función, un cabalo rigorosamente científico.
Era un cabalo pantasma, tan lixeirísimo na súa masa coma nos seus movementos. Sostíñase  
nas súas catro patas por un verdadeiro milagre de levitación, e tan pouco pesaba que non deixaba  
na terra a marca das pisadas. Voaba como unha palla no vento…
Moralmente era un asceta o cabalo do médico de Abrantes. Pode que antes tivera pecado  
moito, mais de tódolos xeitos, Abrantes foi para el unha Tebaida expiatoria e santa. Facer, fixo  
méritos de abondo para conquerir un ceo, ou polo menos un limbo axeitado á súa alma de besta 
padecente. Era un faquir que vivía do xaxún, única mantenza que lle daba a Providencia, que o que  
é o médico non lle daba senón traballo.
Aquela besta heroica viviu en Abrantes a epopea da fame, sen protesta, sen unha queixa, sen  
rincho nin couce…Ningún soubo apreciar as virtudes excelsas daquel ser singular.

Vicente Risco: Os europeos en Abrantes (1927)
 CUESTIÓNS:
1. Sinala a estrutura do texto, indicando os núcleos de contido de cada unha das partes.
2. Indica,   de   maneira   xustificada,   cal   cres   que   é   o   punto   de   vista   que   adopta   o   autor   na 
descrición   do   cabalo:   a)   obxectivo   e   realista;   b)   subxectivo   e   idealizado;   c)   irónico   e 
humorístico.
3. Elabora un breve relatorio expoñendo o cambio nos usos do cabalo…
4. Indica se son abertas ou pechadas as vogais tónicas das seguintes palabras:  sen, órganos, 
perfecto, vento,  asceta, méritos, ceo,  abondo, besta, padecente, excelsas, ser.
5. Define   os   fonemas   consonánticos:  ningún,   fixo,   conquerir,   rincho.   Identifica   as   dúas 
seguintes construcións sintácticas e responde:
a) Sen máis órganos que os estritamente indispensables.
b) Tan lixeirísimo na súa masa coma nos seus movementos.

­Sería   posible   que   aparecesen   en   vez   de  que  e  coma  outros   nexos?   Cales?   Xustifica   a 
resposta.
6. Identifica as preposicións e conxuncións presentes no primeiro parágrafo.

9
TEMA 4: O TEATRO DO PRIMEIRO TERZO DO SÉCULO XX

Nos inicios do XX domina aínda o denominado Teatro Rexionalista, o cal a partir do 1903, 
coa creación da Escola Rexional de Declamación, vai presentar unha maior dimensión social, de 
maneira que ao carón do costumismo e mais a recreación do pasado, vanse expoñer algúns dos 
problemas da Galicia da época. Entre os autores, destaca Manuel Lugrís Freire, creador de dramas 
como A ponte, exemplo dese teatro máis reivindicativo pois nela denuncia o caciquismo. 

As Irmandades da Fala, constituídas en 1916 como plataformas para a concienciación do país 
a  prol  do  uso  da  lingua  galega,  orientaron  cara  ao  xénero  teatral  unha  parte  importante  das  súas 
actividades.  Así  naceu  o  Conservatorio  Nazonal  de  Arte  Galega  (1919),  que,  a  partir  de  1922, 
pasa a denominarse Escola Dramática Galega. Programábanse actuacións por todo o país. Moitos 
escritores, entre eles Cabanillas, crearon obras para representar, sobre todo nas cidades e vilas. Se 
ben vai seguir existindo neste período a dramaturxia máis tradicional, Co Conservatorio Nazonal de 
Arte Dramática o teatro galego vai coller un novo rumbo:

­Téntase romper co teatro máis tradicional e costumista, de ámbito rural e mariñeiro.
­Renóvanse  os  temas (reivindicación social, dignificación da lingua e a cultura, recreación 
de episodios senlleiros da nosa historia...) e as formas, coa introdución de elementos das tendencias 
do teatro europeo (simbolismo, modernismo, expresionismo).
­Inclúense personaxes do mundo urbano.
­Créase  un  modelo  de  lingua  máis  coidado,  libre  de  dialectalismos,  vulgarismos  e 
castelanismos.

Ramón  Cabanillas  foi  o  autor  da  obra  coa  que  bota  a  andar  o  Conservatorio  Nazonal  en 
1919: A man de Santiña, unha comedia burguesa de temática amorosa, desenvolta nun ambiente de 
clases  altas.  Ademais  Cabanillas  creou  xunto  con  Antón  Villar  Ponte  O  Mariscal  (1926),  obra 
cumio do teatro galego desa época, centrado na figura do mariscal Pardo de Cela que os autores van 
converter no símbolo da resistencia galega ao poder centralista dos Reis Católicos.

Armando  Cotarelo  Valledor  foi  un  continuador  da  liña  realista  do  teatro  anterior  (drama 
rural:  Trebón;  drama  de  ambiente  mariñeiro:  Beiramar;  comedia  sentimental:  Sinxebra;  traxedia 
histórica: Hostia); as súas pezas caracterízanse polo gran dominio da técnica, os  logrados retratos 
psicolóxicos e a riqueza lingüística. 

Outros   moitos   autores   contribuíron   a   renovar   a   escena   galega   ao   longo   do   período.   Da 
extensa nómina cabe salientar cando menos ao xa mencionado Antón Villar Ponte, Os evanxeos da 
risa absoluta (1934) e Almas mortas (1928), onde expón o ideario galeguista e problemáticas como 
a da emigración e o caciquismo.

As  obras  teatrais que os autores da época do Grupo  Nós  (Risco, Otero e Castelao)   nos 

deixaron responden ao obxectivo marcado nas Irmandades de crear unha dramaturxia galega capaz 
de ofrecer produtos de calidade e que interesaran a un público culto, mais o seu teatro vai ser menos 
ideolóxico, ao tempo que o converten nun espectáculo total: síntese da palabra coa música, a danza, 
a pintura, entre outros elementos.

Vicente  Risco  deixounos  unha  peza  simbolista  O  bufón  d­El  Rei.  Destaca  o  personaxe  do 
bufón,  por  unha  banda,  representa  a  ironía  e  a  intuición  fronte  ao  Rei,  que  encarna  o  poder  e  da 
razón; por  outro lado, desenvolve a idea de Risco da relación entre a aparencia física e a conduta 
10
moral.

Ramón Otero Pedrayo presenta na obra A lagarada, 1928 unha traxedia rural na Galicia en 
transformación  do  XIX.  Un  labrego  mata  a  un  fidalgo  por  razóns  amorosas   e  convértese  en 
foraxido.  Na peza  O  desengano  do  prioiro  identifica a vida co mundo tradicional, mentres que o 
mundo moderno representa a morte. Finalmente, en Teatro de máscaras atopamos as súas creacións 
máis vangardistas.
Afonso Daniel Rodríguez Castelao desenvolve na súa única obra Os vellos non deben de  
namorarse a súa concepción do teatro como espectáculo total ou integral, froito da unión do texto 
literario  con elementos como a música, a danza, a luminotecnia, a escenografía ou o vestiario. 
Trátase de levar ao escenario aquilo que a propia cultura popular, a través dos seus propios festexos 
e celebracións, considera espectacular. Deste xeito Castelao pon sobre o escenario o pobo a falar a 
través dun tema igualmente tomado da literatura oral: os amores entre vellos e mozas. Os tres lances 
da peza reiteran a mesma estrutura, mais con diferentes alternativas. Os tres vellos atópanse ao final 
no outro mundo e relatan cales foron as consecuencias das súas decisións.  

En canto ao teatro das vangardas, a figura máis destacada é Rafael Dieste, quen bota man do 
Simbolismo na obra A fiestra baldeira para amosarnos unha interesante reflexión sobre a identidade 
do  individuo  e  tamén  sobre  as  diferenzas  entre  o  mundo  real  e  a  súa  representación  ou 
interpretación. Un vello indiano (don Miguel), de pasado mariñeiro, encarga un retrato de si mesmo 
e  cando  o  pintor  o  representa  de  costas  a  unha  ventá  pola  que  se  ven  imaxes  mariñeiras  xorde  o 
debate  ou  conflito  xa  que  a  familia,  avergoñada  polo  pasado  popular,  pretende  pór  no  lugar  un 
xardín fidalgo; mais isto tampouco lles gusta aos seus amigos mariñeiros e ao pintor. A peza, que 
segue  o  esquema  da  comedia  tradicional  (presentación,  nó  e  desenlace),   ten  un  remate  ledo  ao 
asumir a familia o pasado de don Miguel.
Outro  dos dramaturgos vangardistas foi  Xaime Quintanilla, que creou un teatro ousado 
tanto nas formas coma nos temas en obras como Alén (1921).

TEXTO:
DON MIGUEL: Escoita, Balbina. Eu xa vos teño dito que son moi rudo de entendemento. Eu sei 
que dúas e dúas son catro, pero se para mo dar a entender vos contentades con chiscarme un ollo, 
abofé que non entendo lisca. Son moi rudo.
DONA BALBINA: Raposón! Vai, ti queres ou non que lle quiten a fiestra ao cadro?
DON MIGUEL: Donosiña non me falou de lle quitar a fiestra.
DONA BALBINA (Fuxindo de preitos): Supoñamos que non. Fáloche eu. Canto mellor non lle 
quedaría un fondo de xardín fidalgo ou cousa de xeito semellante! Ademais esa fiestra, véndose as 
lanchas, o peirán, as redes...
DON MIGUEL: Gústame moito.
DONA BALBINA (Seria, reconcentrada e agarimosa): Porque tes os ollos pechados. Ninguén, non 
sendo ti ­que se non es rudo, es confiado de máis­ ignora o que o pintor vén dicindo con esa fiestra.
DON MIGUEL: E que vén dicindo?
DONA BALBINA: (Reprochadora e cariñenta): Babián, babián...Vía, dunha vez: vén dicindo que 
fuches mariñeiro. Iso é.
DON MIGUEL (Moi abraiado pola dialéctica, pero comprendendo): E non o fun? E non o son 
aínda por dentro?
DONA BALBINA: Contigo non hai quen poida. Mellor verías a casa asolagada polas bágoas de 
Donosiña que darlle gusto en cousa tan pequena (Fiducial). Ti coidas que sería ben, cando deamos o 
consentimento para que Mariñas entre na casa, o lle mostrar ese retrato con esa fiestra que o está 
11
dicindo todo? Ben é certo que Mariñas está perdido pola nosa nena, pero as cousas...
Rafael Dieste: A fiestra baldeira.

12