Isang Matandang Kuba sa Gabi ng Cañao

Dumating ang matandang iyon sa isang pagkakataong hindi inaasahan. Isa iyong matandang kubang papilay-pilay na lumapit at naupo sa nakatumbang
lusong. Walang makapagsabi kung sino siya at wala naming nag-aksaya pa ng panahong mag-usisa. Ang totoo’y hindi siya gaanong napag-ukulan ng
pansin kung hindi lamang siya nadagil ng mga katutubong nagkakatuwaan pa sa paghabol sa iaalay na baboy kaugnay ng idinaraos nilang canao.

Isang tanging piging iyon upang mag-alay kay Kabunian, ang pinakadakilang Bathala. Kanina, sa pagtungo ni Lifu-o sa kaingin, ay nakakita siya ng isang
uwak sa gitna ng daan. Iyon ay isang masamang pangitain. Bumalik na siya sa kanilang ato. Ipinasiya ni Lifu- ong tawagin ang mga intugtukon (lupon ng
matatalinong matatanda na hinihingan ng mga tao ng payo). Ibig niyang magdaos ng canao. Ibig niyang ganapin iyon sa kanilang af-fong (tirahan ng
isang pamilyang Igorot). Ang pagdiriwang na ganito ay laging may nabubuhay na gunita sa lahat, lalo na sa mga matatanda – binubuhay ng mga tunog ng
gangsa at ng pag- awit ng mga am-ama (matatandang Igorot) sa ay-yeng. Ang alingawngaw ng mga tugtuging ito na nagliliklik sa mga libis, sa mga burol,
at sa mga bundok ay tibok ng buhay sa pook na iyon; sa idinaraos na canao nakatuon ang pansin ng nakauunawa sa kahulugan niyon; pagkakasal kaya,
pagsilang, pagtatanim, pag-aani kaya, pakikipagdigmaan, paghinging- biyaya, paghinging-patnubay, pagkamatay kaya sa isang katutubo? At dinadaluhan
nila ang mga ganitong canao at naiisip niya ang matandang kubang iyon ay isa sa naakit dumalo; isa ring intugtukon sa ili sa sumakop sa ato nila.
“Ama,” pumukaw ang tinig si Sabsafung. “Ihahanda ko na ang mga tappey at fayas (mga alak).”
Binalingan ni Lifu-o ang anak na nakalapit na nang hindi niya namamalayan. Sa makulay nitong lufid(kasuotan ng mga babaeng Igorot) na nabibigkisan
ng wakes, naisip niyang isang tanging canao ang idinaraos. Naiiba ang ganda ng anak niya ngayon. Makintab ang buhok nito na sinusupil ng ap-pong. Sa
malikot na liwanag ng mga sulo at siga, ang fatek(tato) sa braso, balikat at leeg ng anak ay naging magagandang guhit na hindi makapagkubli sa
katotohanang dalaga na rin ang anak. Naisip ni Lifu-o: makatutulong na sa kanya ang anak sa pangangasiwa sa pagtatanim at pag-
“Ihanda mo na…Tulungan mo ang iyong ina…”
Bigla ang bulalas na sigawan. Hinahabol ng mga kabataang Igorot ang baboy na papatayin sa canao. Sa paghahabulan ay napadako sa lusong na
kinauupuan ng matanda. Sa biglang daluhong ng mga nagsisihabol, natumba ang lusong kasama ang matandang kuba.
Natanaw ni Lifu-o kung paano tinulungang makatayo ang matanda. Muli itong naupo sa lusong. Sa saglit na iyon, may nakita si Lifu-ong na tila kakaiba –
pang- akit wari sa katauhan ng matanda. Nagsalita iyon “Bayaan na ninyo ako…”
Nakiumpok si Lifu-o sa mga intugtukon. Siya’y nag-iisip. Ang ama-ma ay umaawit na ng ay-yeng – malakas at nananawagan: Iligtas kami sa anumang
panganib… Iligtas kami sa mga kapahamakang darating, Kadakilaan…O, Kabunian!
Sa kalooban ni Lifu-o’y naroon din ang piping dalangin: Bigyan mo, Dakilang Kabunian, ng masagana at mahabang buhay ang mga ato sa iling ito.
Napatay na ng matatanda ang baboy at kasalukuyang idinadarang na sa apoy. Mamasid-masid lamang ang matandang kuba sa pagkakaupo. Nahiwalay na
siya sa karamihang ngayo’y nakapaligid sa kinakalusang baboy…
Bibalikan ni Lifu-o ang matanda.
“Doon ka, am-ama. Makiisa ka sa amin.” “Babalik din sila rito…”
“Ibig mo bang ngumata ng tabako habang naghihintay?” “Salamat…Ngunit bumalik ka na roon.” Itinaboy siya ng matanda.
Bumalik na nga si Lifu-o sa bahay. Kailangang naroon siya sa pagdaraos ng ritwal. Hinahanap na nga siya.
“Nasaan si Lifu-o?” “Si Lifu-o?”
“Lifu-o…”
Bumalik pagkaraan ng mga sandal ang lahat sa labas ng bahay na malapit sa binuhay na mga siga…bumalik silang masasaya…at lumalakas ang awitan…
ang tunog ng gangsa, ng kalos, ng koongan.
“Nasiyahan ang mga anito…ang apdo ng baboy ay nakaturong palabas…” “Tuhugin sa patpat…suksok sa bubungan…sa malapit sa pintuan!”
“Magbibigay ng magandang kapalaran ang mga anito sa patnubay ni
Kabunian…!
“Dulutan ng karne ang mga anito: ilagay sa kiyag…paanyayahan muna ng panalangin!”
“Lifu-o,” bahagyang nagulantang ang tinawag. “Idudulot na ang tap-pey, Lifu- o.”
Nasa tabi na ni Lifu-o ang asawang si Napat-a.
“Oo…Oo, Napat-a.”
Dinulutan din ni lifuo ang matandang kuba. Inilagay sa isang kiyag ang karne at
ang kanin. Noon nagsalita ang matandang kuba sa isang makapangyarihang tinig
na naririnig ng lahat. Ang pagdiriwang ay natigil. Ang tunog ng gangsa ay napipi
at ang mga katutubo ay bumaling sa biglang nagsalitang matanda. Ngayo’y
natitiyak na ni Lifu-o na ang tinig ng matanda ang higit na makatatawag-pansin.
“Ang idinaraos ninyong Canao ay bibiyayaan ng mga anito. Dininig iyan ni
Kabunian. Ngayon ay ibig kong maghandog sa inyo ng aking alaala. Takluban
ninyo ako ng isang malaking kawa at ipagpatuloy na niyo ang canao. Huwag
ninyong gagalawin ang pagkakataob sa akin ng kawa.”
Sumisigaw sa isip ni Lifu-o: “O, Kabunian, kung ito’y palatandaan ng isang
ipagkakaloob na magandang biyaya, tulungan mong mapaayon sa katwiran.”
Nagsasalita pa ang matanda. “Sa ikatlong araw, isang kahoy ang masusupling.
Huwag ninyong gagalawin ang puno. Ang magiging bunga lamang ang maaari
ninyong pitasin…”
Iyon ay isang pagsubok. Dumating ang matandang iyon sa isang pagkakataong
hindi inaasahan. Isa iyong matandang kubang pipilay-pilay na lumapit at naupo sa
nakatumbang lusong. Ngayo’y nakapangyayari na ang kanyang katauhan.
Isang matipunong Igorot ang kumuha ng kawang hiniling niya. Ang mga
intugtukon, ay naptatangay wari sa isang nagaganap na mahiwagang pangyayari –
buong pag-aalang-alang na inakay ang matanda at dinala sa tabi ni Lifu-o sa gitna
na pinagdarausan na canao; ang ay-ayeng ay inaawit nang muli; ang mga gangsa
ay sumisigla sa nililikhang tugtugin…Naupo na ang matanda, taglay ang plato ng
pagkain. Sa hudyat ni Lifu-o, dahan-dang itinaklob ang kawa. Lumakas ang
awitan, ang ay-ayeng; bumilis ang pagtugtog sa mga gangsa. Sa dibdib ni Lifu-o,
malakas din ang pintig ng puso. Iyon din ang pintig ng buhay na naghahari sa
kapaligiran.
Sa magkabilang tabi ni Lifu-o ay walang katinag-tinag si Napat-a at si Sabsafung.
Sa malapit na nakataob na kawa ay nakapaligid ang mga katutubo. Magkahalong
damdamin ng pananabik at pangamba ang nakalarawan sa mukha ng lahat.
Samantala, ang mga am-ama na kinabibilangan ng mga intugtukon ay bumubulong
ang mga pangamba. Sa itaas, humuni ang isang ibon.
“Ito ang itinakdang araw ng matanda, ama,” pagaw na wari bahagyang nagkatinig
na anak; gumulantang iyon kay Lifu-o. Hindi ka ba natatakot, ama? Ha, ina?
“Sabsafung…”Halos bulong iyon ng ina. Pinisil nito ang hinawakang kamay ng
anak. Naramdaman ni Sabsafung ang lamig niyon.
“Bakit kayo matatakot, ha, Sabsafung? Ha, Napat-a?” Pumayapa ang tinig ng ama
ngunit ang kanyang lalamunan. Lumunok si Lifu-o. “Pangako niyang handog
Kinabig ni Lifu-o ang balikat ni Napat-a at ni Sabsafung. Ang init ng katawan ay
nagpapadaloy ng mainit na dugo. Humudyat si Lifu-o. Itataas na ang kawa. Apat
na matitipunong Igorot ang lumapit sa kawa. Ngunit…
“Apu Lifu-o…!” Ang bulalas ay sabay-sabay halos na namulas sa bibig ng mga
Igorot.
“Apu Lifu-o, nagkalamat ang kawa…!” “At nakita ba ninyo…Nakikita ba ninyo?”
“Lumalaki ng lamat…Nabasag ang kawa!” “May nag-uusbong na halaman…”
“Kakaibang halaman…”
“Tugtugin ang mga gangsa….nang malakas na malakas…nang
mabilis na mabilis…”
“Awitin ang ay-ayeng…” “Manalangin…! Manalangin…!”
Sila’y nangayupapa. Nananalangin. Nag-aawitan. Sa saliw ng gangsa. Palakas ng
palakas. May nagsisiindak – mga lalaki, mga babae, mga bata, matatanda.
Sapagka’t, kadakilaan…o, Kabunian! Isang halamang ginto ang tumtubong ito.
“Ginto! Puno ng ginto!” Ang sigawan ay di-magkamayaw.
Biglang-biglang, nahinto ang tugtog…napawi ang awit…napipi ang mga
panalangin.
Si Sabsafung ang unang kumilos. Tila sa isang panaginip lumakat itong papalapit
na puno ng ginto. Ang kinang ng puno sa paningin ni Lifu-o ay lalong
nagpapaningning sa kagandahan ng anak. Ihahabi ni Napat-a si Sabsafung ng
damit na ginto. Sinundan ni Lifu-o si Sabsafung may ligaw na udyok na nanikit sa
kanyang utak. Damit na ginto para kay Sabsafung. Hinaplos-haplos ni Sabsafung
ang puno; hinaplos-haplos ni Lifu-o ang puno.
Ang sumunod ay marami pang sandali ng pagpanaw ng lahat ng muni, pagkatapos
ay pagkalimot, pagkatapos ay pagliwanag sa isip ng isang katotohanan…at ang
pagkaunawa: ginto…ginto…kayamanan… kayamanang ginto..!
Si Sabsafung ay kumilos; si Lifu-o ay kumilos; si Napat-a ay napahakbang na
palapit sa puno…at bigla, gumulantang sa paligid ang naghunos na damdamin.
Namuo ang sigawan. Nagkabuhay ang paligid sa maiilap na lundagan. Ang iba pa,
ang lahat-lahat
– tila may isang mahiwagang kamay na nagtulak – ay nagkahagip ag anuman…
Ang puno ng ginto ay dinumog. Hawak ang matatalim na bakal, tinaga, tinapyas,
binali-bali. Pinagtutuklap ang puno. At sila’y nag-aagawan, nagtutulakan,
nagsasakitan na, nagsisipaan, nagkakabalian na ng buto Patuloy sa pagtaas sa
pagyabong ang puno; patuloy rin ang pagkaubos sa katawan ng puno. Bumibigat
na ang yumayabong at patuloy na tumataas na puno.
Bago nagawang dumapo ng isang ibong nabighani ng kakinangan ng kahoy, tila
lagunlong na ibinuhos na ulan, ang puno ay nabuwal. Bumagsak ang mahiwagang
kahoy. Sa kabuwalan, anino yata iyong pinawi ng higit na makinang na liwanag ng
araw.
Umugoy ang mga sanga ng mga kalapit na puno ng pino. Sa malayo narinig ang
bahaw na huni ng uwak.
Huhukayin ninyo mula ngayon ang ginto…bulong ba iyon ng hangin? Hindi alam
ni Lifu-o. Naisip niya ang matandang iyong dumating sa isang pagkakataong hindi
inaasahan, ang matandang kubang papilay-pilay na lumapit at naupo sa
nakatumbang lusong…