1

İnformasiyanın
kodlaşdırılması
 2

İnformasiyanın
kodlaşdırılması
Dil və əlifba
 3

Dillər
Dil — müəyyən işarə sistemi olub informasiyanın
yadda saxlanması, emalı və ötürülməsi üçün
istifadə edilir.
Heroqliflər:
Misir yazıları Cin yazıları
Əl Günəş

ev Ay

kobra yağış

şir dağ

su at
 4

Əlifba
Əlifba — müəyyən dil vasitəsi ilə informasiyanın
kodlaşdırılmasında istifadə olunan işarələr
yığımıdır.
Əlifbanın gücü— əlifbada olan simvolların sayıdır.
ABCÇDEƏFGĞHXIİJKQLMNOÖPRSŞTUÜVYZ
0123456789 .,;?!-:…«»()

Əlifbanın gücü= 55

Söz — müstəqil istifadə olunan və məna daşıyan

simvollar ardıcıllığıdır.
 5

Məlumat
Məlumat — hər hansı bir əlifbanın istənilən
simvollarının ardıcıllığıdır.
Misal: əlifba @ # $ %.
Uzunluğu 1 olan məlumat: @ # $ %. Cəmi 4
Uzunluğu 2 olan məlumat:
@@ @# @$ @%
#@ ## #$ #% Cəmi 16
$@ $# $$ $%
%@ %# %$ %%

? L uzunluqlu məlumatların sayı nə

qədərdir ?
 6

Məlumatların sayı
Əgər əlifba N simvoldan ibarətdirsə (gücü N-ə
bərabərdirsə), L uzunluqlu müxtəlif məlumatların
sayı :
Q = NL

Hesablayın: 3
• İngilis dilində 3 hərfli mümkün sözləri 26
• Azərbaycan dilində 5 hərfli mümkün sözləri
325
 7

Dillərin növü
Естественные Формальные
• Azərbaycan
y  3sin x  1
• Rus
• İngilis 2H 2  O2  2H 2O
• Çin
• Gürcü
1. e2-e4 e7-e5…
•…

Formal dil–insanlar tərəfindən yaradılmış dildir. Bu

dildə hər sözün mənası, həmçinin cümlələrin
qurulma qaydaları birmənalı təyin olunub.
 8

Təbii və formal dillər

Təbii Formal
• cəmiyyətin inkişafının • insanlar tərəfindən
nəticəsi yaradılır
• gündəlik həyatda • xüsusi bilik sahələrində
ünsiyyət üçün • sözün mənası
• sözün mənası məzmunundan asılı deyil
məzmunundan asılıdır • sinonimlər yoxdur
• sinonimlər var • omonimlər yoxdur
• omonimlər var • cümlələrin
• cümlələrin formalaşdırılmasında
formalaşdırılmasında dəqiq qaydalar var
dəqiq qaydalar yoxdur • istisnalar yoxdur
• istisnalar var
 9

Məsələlər
1. 4 və 2 rəqəmləri ilə neçə müxtəlif 5 rəqəmli ədəd yazmaq
olar?
2. Dildə yalnız 4 hərfli sözlərdən istifadə edilir. Dilin lüğəti 81
sözdən ibarətdir. Əlifbanın gücü nə qədərdir?
3. Əlifbanın neçə simvolu olmalıdır ki, ən azı 9 müxtəlif
məlumatı mümkün 3 hərfli sözlər ilə ötürmək mümkün
olsun?
 10

İnformasiyanın
kodlaşdırılması
Kodlaşdırma
 11

Kodlaşdırma nədir?
Kodlaşdırma — informasiyanın saxlanmasını,
ötürülməsini və emalını asanlaşdıran
informasiyanın çevrilməsidir. Təsvir qaydaları kod
adlanır.
Mətn:
 Azərbaycan dilində: Salam, Şahin!
 translit: Salam, Shahin!
 Windows-1251: CFF0E8E2E52C20C2E0F1FF21
 stenoqram:
 Şifrləmə: Cfkfv, İf[by!
Ədədlər:
 Hesablama üçün: 25 ? Necə kodlaşdırılıb?
 yazılı: iyirmi beş
 Roma sistemində: XXV
? Nə üçün lazımdır?
 12

Morze kodu

! Kod bərabər ••• --- ••• SOS

paylanmayıb, ayırıcı •— —•——•—•••---•- ?
lazımdır!
 13

İkilik kodlaşdırma
İkilik kodlaşdırma — iki işarə vasitəsi ilə
kodlaşdırma.
Bərabər paylanmış kod:
А B C D
АBАCDB → 000100101101
00 01 10 11

I bit uzunluqlu məlumatın miqdarı: N = 2I

Misal. 1-dən 200-ə qədər idmançının nömrəsini
kodlaşdırmaq üçün nə qədər bit lazımdır?

27 < 200 ≤ 28 = 256 8 bit

 14

Misallar
1. Morze kodunda nöqtələrdən və tirelərdən ibarət uzunluğu
4 - 6 simvol olan müxtəlif ardıcıllıqların sayı nə qədərdir?
2. Göy, qırmızı və yaşıl fənərlərdən istifadə edərək Vasif və
Əli bir-birinə mesajlar göndərir. Hər bir fənər müəyyən
ardıcıllıqla qısa müddət ərzində yandırılır. Hər bir
mesajda 3 -4 ani işıqlanma, mesajlar arası isə pauzalar
(ara kəsmələr) var. Ötürülmüş müxtəlif mesajların sayını
təyin edin.
 15

Misallar
3. Şahmat lövhəsi 8 sütundan və 8 sətirdən ibarətdir.
Şahmat fiqurların koordinatlarının kodlaşdırılması üçün
tələb olunan bitlərin minimal sayını təyin edin.
4. Hava temperaturunun göstəricilərini (-50 - 40 arası tam
qiymət) kodlaşdırmaq üçün ikilik koddan istifadə olunur.
İkilik kodun minimal uzunluğunu təyin edin.
5. Yol işıqforu 6 növ siqnal verir (fasiləsiz qırmızı, sarı, yaşıl,
yanıb-sönən sarı və yaşıl, eyni zamanda yanıb-sönən
qırmızı və sarı). Ardıcıl olaraq 100 işiqfor siqnalı qeydə
alınmışdır. Bitlə ölçülən informasiya miqdarını təyin edin.
 16

Misallar
6. Avtomobil nömrələri 5 simvoldan ibarətdir. Onlardan 2-si
onluq rəqəmlərdir, 3-ü - istənilən ardıcıllıqda ingilis
əlifbasının baş hərfləridir. Hər bir simvol eyni və mümkün
qədər minimal sayda bitlərlə kodlaşdırılır. Hər bir
nömrənin kodlaşdırılması üçün mümkün qədər minimal
sayda baytdan istifadə olunur. 32 avtomobil nömrəsinin
saxlanması üçün tələb olunan yaddaş həcmini təyin edin.
 17

Dekodlaşdırma
Dekodlaşdırma — kodlar ardıcıllığından məlumatın bərpa
edilməsidir.
•— — •— ••• •—•— VƏLİ

? Nə vaxt ayırıcı lazım deyil?

kök
А B C D E
0 1
000 10 01 110 001

0 1 0 1
Bütün kodlaşdırılmış
sözlər ağacın
1
yarpağında qurtarır. 0 C B 0 1

A E D
 18

Dekodlaşdırma
kök

1100000100110
1100000100110 0 1
D А C E B
0 1 0 1

0 1 C B 0 1

A E D

Prefiks kodu— heç bir kodlaşdırılmış söz digər

kodlaşdırılmış sözün əvvəli ilə üst-üstə düşmür.
(Fano şərti). Məlumatlar birmənalı kodlaşdırılır.
 19

Misallar
1. Məlumatın ötürülməsi üçün yalnız 4 hərfdən istifadə edilir:
A, B, C, D. Kod bərabər paylanmayıb:
A = 0, B = 10, C = 110.
Kodun minimal olması və birmənalı dekodlaşdırılması
üçün D hərfinin kodu necə olmalıdır?

2. Məlumatın ötürülməsi üçün yalnız 4 hərfdən istifadə edilir:

A, B, C, D. Kod bərabər paylanmayıb:
A = 0, B = 100, C = 101.
Kodun minimal olması və birmənalı dekodlaşdırılması
üçün D hərfinin kodu necə olmalıdır?
 20

Postfiks kodu
Postfiks kodu— heç bir kodlaşdırılmış söz digər
kodlaşdırılmış sözün axırı ilə üst-üstə düşmür.
Məlumatlar birmənalı kodlaşdırılır. (axırdan!).

А B C D E
000 01 10 011 100

011000110110
011000110110
B E D B C
 21

İnformasiyanın
kodlaşdırılması
Diskretləşdirmə
 22

Analoq siqnallar və qurğular

Analoq siqnal— verilmiş diapazon üçün
zamanın istənilən anında qiymətə malik
olan siqnal.

Analoq kompüterlər

 Siqnalı «küylərdən» təmizləmək mümkün deyil

 Siqnalın ölçülməsi zamanı xətalar baş verir
 Kopyalanma zamanı analoq siqnalında olan
informasiya təhrif olunur
 23

Diskret (rəqəmli) siqnallar

U

U1

1 0 1 1 0

U0
0 zaman
T 2T 3T 4T

Xassələr:
• Siqnal zamanın müəyyən anlarında təyin olunur
(zamana görə diskretləşdirmə);
• Siqnal bir neçə mümkün olan qiymət ala bilər
(səviyyəyə görə diskretləşdirmə).
Diskret siqnal— qiymətlər ardıcıllığıdır. Hər bir qiymət
sonlu çoxluğa daxildir.
 24

Diskretləşdirmə
Məqsəd – güclü təhriflər (küylər) zamanı siqnalın
dəqiq ötürülməsidir.
Pacta sunt servanda.
•— — •— ••• •—•—
01000011001
! Kompüterlər yalnız diskret informasiyanı
saxlaya və emal edə bilir!
Bu informasiya sonlu sayda simvol vasitəsi ilə
kodlaşdırılmalıdır.
! Bütün növ informasiya diskret
şəkilində saxlanmalıdır!
 25

Diskretləşdirmə
Diskretləşdirmə — bütöv obyektin ayri-ayri
elementlərdən ibarət çoxluq vasitəsi ilə təsviri.

π
π
3,13 3,14 3,15
 26

Diskretləşdirmə
t° t°
36,8 36,8

36,6 36,6

36,4 36,4
6 9 12 15 18 21 24 zaman 6 9 12 15 18 21 24 zaman
Analoq siqnalı Diskretləşdirmə
6 ч. 36,7°
9 ч.
12 ч.
36,8°
36,9° ! Diskretləşdirmə zamanı
15 ч. 36,7° məlumatın bir hissəsi itirilir!
18 ч. 36,5°
21 ч.
24 ч.
36,5°
36,6° ? İtkiləri necə azaltmaq
Diskret informasiya olar?
 27

Fasiləsiz və diskret verilənlər

! Diskretlik —
informasiyanın
xassəsi deyil, onun
təsvir formasıdır!

2 3 4
1 5
0 V 6

Analoq Diskret
verilənlər verilənlər
 28

Fasiləsiz və diskret verilənlər

! Diskretləşdirmə dəqiqliyi artdıqca analoq və

diskret informasiyanın xassələri, demək olar ki,
eyniləşir!
  3,1415926
 29

İnformasiyanın
kodlaşdırılması
İnformasiya miqdarının
ölçülməsində əlifba
yanaşması
 30

Əlifba yanaşması
Bitlərlə ifadə olunmuş informasiyanın miqdarı ikilik
kodda yazılmış məlumatın uzunluğu ilə təyin olunur.
10101100 8 bit

qabağa 00
geriyə 01
sağa 10
sola 11

? Neçə bit?

00101010010111 14 bit
 31

Əlifba yanaşması
1) Əlifbanın gücünü (N) təyin edirik;
2) Bir simvola düşən informasiya miqdarını – i
müəyyən edirik (bitlərlə):
N, simvolların
sayı
2 4 8 16 32 64 128 256 512 1024
i, bit
informasiya
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

3) Məlumatda olan informasiyanın miqdarı:

I = L·i
Burada L – məlumatda olan simvolların sayıdır.
 32

Əlifba yanaşması
• Hər simvol eyni miqdarda informasiya daşıyır
• Simvolların rast gəlmə tezliyinə fikir verilmir
• İnformasiyanın miqdarı yalnız əlifbanın gücü və
məlumatın uzunluğu əsasında hesablanır
• Məlumatın mənası nəzərə alınmır
 33

Misal
Əlifba 256 simvoldan ibarətdirsə, 10 səhifəlik
mətndə informasiyanın miqdarını təyin edin (hər
səhifədə 32 sətir və hər sətirdə 64 simvol var).

1) Simvolun informasiya həcmi :

256 = 28  i = 8 bit = 1 bayt
2) Səhifədə simvolların sayı :
32·64 = 25 ·26 = 211
3) Simvolların ümumi sayı :
L = 10·211
4) Məlumatın informasiya həcmi :
I = L·i = 10·211·1 bayt = 20 Кbayt