Expedi o - Crna Gora Publikacija je dio projekta „Benefit Living”.

Namijenjena je onima koji žele

Academica - Srbija da se informišu, da razumiju i primjenjuju savremene principe gradnje
Cornucopia - Slovenija i planiranja prostora. Dio priloga u ovoj knjizi odnosi se na vrednovanje
i planiranje prostora u Crnoj Gori, dok se ostali tekstovi bave opš jim
temama od interesa za razvoj gradova. Prilozi su nastali tokom 2010/11.
 O projektu „Benefit Living“
Projekat „Benefit Living“ rezultat je partnerstva između tri organizacije:
- Centra za održivi prostorni razvoj EXPEDITIO iz Kotora (vodeći partner);
- Instituta za prostor i kulturu CORNUCOPIA iz Vranskog, Slovenija;
- Akademske grupe ACADEMICA iz Beograda, Srbija.

IZDAVAČ
Cilj projekta je promovisanje interkulturalnog dijaloga između Evropske unije i Crne Gore
EXPEDITIO
na polju kreativnosti u oblasti savremene arhitekture i planiranja prostora.
Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor
www.expeditio.org
Pokušali smo da:
- analiziramo kako se vrednuje i planira prostor Crne Gore;
AUTORI/KE TEKSTOVA
- promovišemo principe energetski efikasne i održive gradnje;
- istražujemo evropska iskustva i nove modele za savremenu kuću u Crnoj Gori;
EXPEDITIO
Expeditio
- promovišemo koncept kreativnih gradova...
Nataša Ilinčić
Zorica Tomanović
Aktivnosti realizovane projektom su:
Biljana Gligorić
- Izrada veb portala www.expeditio.org/benefit-living;
Aleksandra Kapetanović
- Posjeta svakog partnera jednom od stručnih sajmova u Evropskoj uniji: Ecobuild sajmu
Tatjana Rajić
u Londonu, SAIE u Bolonji, Sustainable Luxury Fair u Parizu);
- Analiza karakteristika arhitekture i uređenja prostora u Crnoj Gori („Expeditio“);
Academica
- Pregled trendova održive gradnje u Evropskoj uniji („Cornucopia“);
Milica Apostolović
- Promovisanje 3C koncepta – Clean Energy & Creativity for Communities („Academica“);
Stevan Vuković
- Radionica partnera u Crnoj Gori, 21–25. mart 2011;
Tanja Brešan
- Štampanje materijala koji promoviše održive principe u gradnji – namjenjenog
Aleksandar Đerić
prvenstveno budućim investitorima;
Ana Ćurčin
- Elektronska publikacija projekta „Benefit Living“.
Aleksandar Bobić
Veselin Vasiljković
Trajanje projekta: 1. januar 2010. – 1. jul 2011.

CORNUCOPIA Vrijednost projekta: 50.000 eura (45.000 € je obezbijedila Evropska unija, a 5.000 €
Ira Zorko
Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine Crne Gore).

LEKTORKA
Marijana Kukić O publikaciji
DIZAJN Tekstovi objavljeni u elektronskoj formi preuzeti su s veb sajta
Miroslav Dragin www.expeditio.org/benefit-living. Objavljen je samo dio priloga. Publikacija je
namijenjena onima koji žele da se informišu, da razumiju i primjenjuju savremene
principe građenja i planiranja prostora. Autori i autorke tekstova su iz partnerskih
nevladinih organizacija „Expeditio“, „Cornucopia“ i „Academica“.
An EU co-funded project managed by
the Delegation of the European Union Prvo je projektom planirano samo postavljanje sajta, ali smo u kasnijoj fazi odlučili da dio
to Montenegro tekstova uobličimo u zbirku kako bismo čitaocima omogućili jednostavnije štampanje i
pregledanje najinteresantnijih i najkorisnijih priloga. Upravo zato što knjiga nije planirana,
nijesmo uvijek navodili izvore literature s interneta u tekstovima, kao ni izvore fotografija.

Projekat je sufinansiralo
Ministarstvo uređenja prostora i zaštite
životne sredine Crne Gore sredstvima
dobijenim raspodjelom na konkursu za
nevladine organizacije za 2010.godinu
Kotor, jun 2011.
Dio priloga koje je pripremila NVO „Expeditio“, podloge su za emisije pod nazivom „Moj
grad – moj dom“ koje su prikazivane na TV „Atlas“ od oktobra 2010. do juna 2011.
Projekat „Moj grad – moj dom“ realizovali su Ministarstvo uređenja prostora i zaštite
životne sredine (sada Ministarstvo održivog razvoja i turizma) i TV „Atlas“, u saradnji s
našom organizacijom. Cilj nam je bio da građani i građanke Crne Gore nauče više o
principima održivog prostornog razvoja. Kako je u emisijama obrađeno dosta zanimljivih
tema, odlučili smo da ih objavimo u okviru sajta i u elektronskoj knjizi.
 EXPEDITIO

SAIE 2010, Bolonja:

Nove tehnologije i materijali za energetski efikasnu gradnju........................................................4
10 najvećih prepreka održivom razvoju.........................................................................................8
Grad kao poligon za igru..............................................................................................................13
„Zelena“ postrojenja za recikliranje vode integrisana u naselja ..................................................15
Održivi turizam i prostorna devastacija u Crnoj Gori...................................................................18
Rezilijentnost – novi pristup održivom razvoju............................................................................21
Kako učiniti ulice prijatnijim? ......................................................................................................24
Pozitivni primjeri savremene arhitektonske prakse u Crnoj Gori ................................................25
Projekti revitalizacije u Venecijanskoj laguni – održivost istorijskog područja ............................27
Održiva budućnost gradova.........................................................................................................30
Predio – najveće dobro Crne Gore ..............................................................................................32
Za nezavisniji život slijepih i slabovidih........................................................................................34

Primjeri očuvanih kulturnih predjela s UNESCO-ve liste svjetskog nasljeđa /

Uzori za Boku Kotorsku................................................................................................................36

Savremene intervencije u istorijskom urbanom predjelu

kroz smjernice Bečkog memoranduma .......................................................................................39
Boka Kotorska - „savremeni“ trendovi u prostoru.......................................................................43
Grad prilagođen klimatskim promjenama...................................................................................46
Posmatrano drugim očima ..........................................................................................................48
Grad na dva točka........................................................................................................................49
Reklame i urbani mobilijar u gradovima......................................................................................51
Javni prostori u Crnoj Gori .........................................................................................................53
Redefinisanje otpada...................................................................................................................54
Rekreacija i sport u gradu............................................................................................................56
Ozelenjavanje gradova ...............................................................................................................58
Izazovi ekološkog građenja u Crnoj Gori......................................................................................60

SAIE 2010, BOLONJA
Nove tehnologije i materijali
za energetski efikasnu gradnju
Nataša Ilinčić
ajam građevinske industrije i materijala SAIE u
S Bolonji, koji se održava posljednjih 45 godina,
pod nazivom SAIENERGIA od 2008. godine
posvećen je i inovativnim materijalima i
tehnologijama u oblasti održive gradnje i energetske
efikasnosti. „Glad za energijom“ u građevinskoj
industriji raste, i samo od 2008. do 2009. porasla je za
3,5%. Ali, istovremeno postoje pozitivni rezultati kada
je u pitanju povećanje upotrebe obnovljivih izvora
energije koja je, prema izvještaju Eurostata, s 8,9% u
2008. porasla na 10,7% u 2009. godini.
SAIE 2010. održan je od 27. do 30. oktobra. Od 170 000
posjetilaca, 90% su arhitekti, inžinjeri i predstavnici
građevinskih firmi koji žele da unaprijede svoje znanje i
informisanost u oblasti novih građevinskih tehnologija,
softvera, korišćenja obnovljivih energetskih izvora i
novih ekoloških materijala. Na Sajmu je izlagalo 1500
kompanija – najveći broj iz Italije i oko 300 iz drugih
zemalja: Njemačke, Slovenije, Španije... Kao i
posljednjih sedam godina, postavljena je paralelna
izložba na kojoj su izloženi najinovativniji proizvodi i
rješenja, i čiji je izbor napravljen pod naučnim
nadzorom ArTeca, odjeljenja IUAV univerziteta u
Veneciji. Novina na posljednjem SAIE sajmu bile su tzv.
plaze, definisana mjesta na kojima su se održavala
predavanja i prezentacije iz različitih oblasti gradnje:
Sustainability Plaza, Building Renovation Plaza, Energy
Efficient Envelope Plaza, Wooden Structure Plaza,
Architecture and urban Design Envelope Plaza. Jedna
od najposjećenijih bila je Piazza dell’ Energia, na kojoj
je bila postavljena izložba odabranih i nagrađenih
objekata mladih arhitekata iz cijelog svijeta, koji su u
svom radu primijenili principe održive gradnje.
Značajno mjesto na sajmu zauzelo je predstavljanje
Green Building Councila, tijela odgovornog za
4
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
sprovođenje LEED programa, koji je Italija odabrala za
postizanje energetske efikasnosti u gradnji.
Među izloženim građevinskim proizvodima i
tehnologijama mogu se izdvojiti tri tematske grupe, po
svojoj zastupljenosti na Sajmu, značaju za budućnost
gradnje i inovaciji:
1. krovni pokrivači i fasadne obloge s integrisanim
solarnim ćelijama ili solarnim kolektorima -
tehnološki pomak koji će unaprijediti arhitektonsku
konstrukciju i estetiku;
2. izolacioni zidni moduli ili blokovi - gotova
izolaciona rješenja koja unapređuju i olakšavaju
proces izgradnje;
3. kreativna rješenja zelenih fasada i krovova - novi
konstruktivni sistemi i nosači koji omogućuju
postavljanje zelenih pokrivača na različitim
djelovima objekta.
1. SOLARNI KROVOVI I FASADE
Sistemi za prikupljanje sunčeve energije ne moraju biti
odvojeni od arhitekture objekta, i smješteni kao često
„estetski neprimjeren“ dodatak omotaču objekta. Iako
smo do sada imali prilike da vidimo integrisane PV
ćelije u staklene obloge objekta, te su granice
pomjerene, i proizvođači različitih fasadnih i krovnih
obloga, od crijepa i bakarnih krovova do fasadnih
ploča, uvode modele koji u sebi imaju integrisane
fotonaponske ćelije ili sistem solarnih kolektora.
Napokon, fasade i krovovi postaju „živi“ sistemi čije su
površine iskorišćene za prikupljanje energije.
Firma GIELLEPLAST (Italija) koja se prevashodno bavi
proizvodnjom plastičnih djelova za auto-industriju i
 www.expeditio.org/benefit-living

drugih komponenata od termoplastike koja se može LAMINAM (Italija) je proizvođač najvećih i najtanjih
reciklirati, plasirala je plastični crijep s integrisanom keramičkih ploča, veličine 3 m x 1 m x 3 mm, koje imaju
fotonaponskom pločom, snage 8 Wp. Crijepovi su različite funkcije u arhitekturi objekta: od unutrašnjih
najrazličitijih boja, mogu u potpunosti zamijeniti obloga u enterijeru (podovi, zidovi, plafoni), do spoljnih
postojeće tradicionalne krovne pokrivače, i njihovim
međusobnim povezivanjem u jedinstvenu instalacionu
mrežu prikuplja se proizvedena električna energija od
napajanja suncem. www.gielleplast.it

TERMOSLATE solarni termalni paneli predstavljaju

odličan spoj prirodnog i skoro „tradicionalnog“

krovnih i fasadnih obloga. Njihov novi proizvod je

pokrivača i solarne tehnologije, koji mogu biti fasadna „Laminam energia“ ploča s integrisanim PV
primijenjeni i na novim objektima, kao i pri restauraciji ćelijama, koja se prema energetskim potrebama
starih. Pokrivač je od tamnih kamenih ploča koje objekata postavlja u kombinaciji s klasičnim „Laminam“
karakteriše ljepota, trajnost i otpornost na pločama kao obloga kod ventilacionih fasada.
temperaturne promjene, čime se dobro štiti solarni www.laminam.it
apsorber, smješten ispod njih, i smanjuju troškovi
održavanja i zamjene. Ispod apsorbera su smještene TECU kolektor je proizvod čuvenog njemačkog
cijevi s vodom, koje toplotnu sunčevu energiju prenose proizvođača bakarnih fasadnih i krovnih obloga – KME.
na unutrašnje instalacije u objektu. Bakarni pokrivač apsorbuje sunčevu toplotu i prenosi je
www.thermoslate.com na sistem cijevi postavljenih ispod njega. Ovim
sistemom se toplota prenosi do bojlera, čime se
COTTOPOSSAGNO (Italija) proizvodi tradicionalne
glinene crepove (41,5 x 24 x 5,2 cm) s integrisanom
fotonaponskom pločom. S obzirom da su u pitanju
modeli crepova karakteristični za tradicionalnu gradnju,
idealni su prilikom rekonstrukcije starih objekata i
istorijskih gradskih centara. Na skoro neprimjetan
način, stari krovovi mogu biti zamijenjeni novim i
učestvovati u snabdijevanju objekta potrebnom
energijom iz obnovljivih izvora.
www.cottopossagno.com
obezbjeđuje topla voda u domaćinstvu, ili putem
instalacija grijanja do podova i radijatora, i tako
omogućava grijanje objekta. Sistem kolektora je
potpuno zaštićen od atmosferskih uticaja i „nevidljiv“
spolja, tako da je arhitektonski integrisan u objekat.
www.kme.com/tecu-solarsystem/en/

EXPEDITIO 5

2. IZOLACIONI ZIDNI MODULI I BLOKOVI
Izolacija objekta predstavlja najbitniji segment u
energetskoj efikasnosti jer se na taj način smanjuje
potreba za energijom koja se troši na grijanje i
hlađenje, kao i investicije u nove tehnologije koje
koriste obnovljive izvore energije. Sve ovo, pod
uslovom da utrošak materijala, koji se koristi u
izolaciji, nije veliki i suviše skup, i ne koristi zagađujuće
tehnologije i neobnovljive izvore energije. Zato je sve
više novih rješenja zidnih blokova koji imaju odlične
izolacijske performanse, izolacionih panela koji koriste
prirodne prerađene materijale, ili novih sistema
sendvič-zidova s gotovim izolacionim modulima.
LECA BLOK je vrsta veoma laganih i čvrstih blokova s
odličnim termosvojstvima. Napravljen je od
ekspandiranih granula gline, dodavanjem cementa,
pepela i vode, koji se zatim oblikuju i peku. Veliki broj
unutrašnjih pora čini da „Leca blok“ ujedno bude i
dobar izolator i omogućuje da zid diše i bude otporan
na vlagu. Dodavanjem ekstra sloja od ekspandiranog
polistirena u unutrašnjost bloka, napravljena je verzija
„Bio Clima Zero“. Zid od ovog „Leca bloka“ dovoljno je
omalterisati ili završiti odgovarajućom unutrašnjom ili
spoljnom oblogom, bez dodatnog izolacijskog sloja, što
produžava trajnost objekta i smanjuje troškove
izgradnje. www.lecablocco.it
CLIMABLOCK je inovativni sistem građenja
prefabrikovanih betonskih zidova izlivanjem betona u
gotove module – kalupe od polistirena. Najprije se
6
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
postavlja izolaciona struktura od obostranog polistirena
i armature, a zatim se beton uliva u šupljine, i nakon
njegovog stvrdnjavanja formira se zid s odličnim
konstruktivnim i izolacijskim svojstvima. Koeficijent
propusnosti U je do 0,14 W/mqK, što se uklapa u nove
građevinske normative koje su usvojene Kjoto
protokolom (2005), kao i važnim italijanskim zakonom o
energetskoj uštedi (D.Lgs. 311 of 29.12.2006).
Dimenzije modula su: dužina 120 cm, visina 40 cm, a
debljina polistiren stranica varira od 6 do 18 cm.
www.pontarolo.com
PIZ fasadne ploče istoimenog italijanskog proizvođača u
sebi sadrže izolacioni sloj. Ploče su napravljene od
cementnog maltera i armirane fiber-vlaknima, ukupne
debljine 9 mm a s njihove unutrašnje strane postavljen
je polistiren izolacioni sloj od 45 do 80 mm. PIZ fasadne
ploče se kače pomoću metalne potkonstrukcije, mogu
biti postavljene na bilo koju vrstu zida i ne zahtijevaju
nikakve ekstra troškove prilikom montaže. Zastupljene
su u 40 boja i primjenjive na sve vrste objekata.
www.piz.it
CELENIT je jedan od evropskih lidera u proizvodnji eko–
biokompatibilne vrste izolacije, napravljene od drvenih i
vunenih vlakana, povezanih „Portland“ cementom, koja
ima laganu poroznu strukturu i velika izolacijska
svojstva. Tokom životnog ciklusa ovog proizvoda, od
 www.expeditio.org/benefit-living

proizvodnje do primjene i reciklaže, on nema toksičnih

dejstava. „Celenit“ ploče su odlični termo- i zvučni
izolatori, i imaju dobru sposobnost regulacije i
propuštanja vlage. Mogu se primijeniti kao izolacija svih
unutrašnjih i spoljašnjih djelova objekata. U
unutrašnjosti objekta, ukoliko se to uklapa u estetiku
prostora, „Celenit“ ploče mogu ostati nepokrivene
malterom jer tada njihova pozitivna svojstva još više
dolaze do izražaja, a velika paleta boja omogućava materijala vulkanskog porijekla koji obezbjeđuje odličnu
kreativna rješenja. www.celenit.it termoizolaciju, a cio sloj zelenog krova je tanji i lakši.
„Perlite“ zeleni zidovi se formiraju postavljanjem panela
prije vegetacije. Paneli su napravljeni od aluminijumske
mreže različitih perforacija za zadržavanje supstrata, i
3. ZELENI ZIDOVI sadrže sloj od polipropilena za irigaciju i supstrat od
polučvrstih djelova, čija se mješavina pravi u odnosu na
Postavljanje zelenih površina u objekte i na njih je vrste biljaka koje se koriste. www.perlite.it
pozitivan trend tokom posljednje decenije. Korist od
toga imaju i građani i same građevine. Zeleni zidovi i OPTIMA GIARDINI PENSILI kao i PERLITE nudi slično
krovovi, kojih često nema dovoljno, povećavaju rješenje za zelene zidove, ali s naglaskom na enterijeru.
prisustvo zelenih površina u gradskim sredinama. Pored važnog pozitivnog uticaja biljaka unutar prostora,
Istovremeno zeleni zidovi i krovovi obezbjeđuju bolju primjenom zelenog zida u enterijeru ne oduzima se
termalnu i zvučnu izolaciju i štite objekat od urbanog
zagađenja i atmosferskog uticaja. Nekoliko proizvoda i
rješenja italijanskih kompanija doprinose kvalitetnijoj i
široj primjeni ozelenjavanja objekata.

WALL-Y je proizvod italijanske firme Geoplast i

predstavlja plastični mrežni modul koji se kači na
fasadni zid i omogućava formiranje zelenog zida
pomoću biljaka-puzavica. Modul ima formu nepravilne
prirodne matrice, dobro se uklapa u biljnu strukturu i
doprinosi estetici zida i u vrijeme dok biljke ne izrastu.
Modul veličine 58 x 58 x 7,5 cm je lagan, jednostavno se
montira na zid i otporan je na različite vremenske
uslove i mikroorganizme. Trenutno se proizvodi u bijeloj
i zelenoj boji, i u transparentnoj varijanti.
www.geoplast.it
dragocjena površina prostora. Sistem „Optima“ sastoji
se iz čelične ili aluminijumske mreže, plastičnih ramova i
tkanine koja drži zemlju i vlagu koja se obezbjeđuje
sistemom navodnjavanja kap po kap. „Optima“ zeleni
zid promovisan je u okviru enterijera „Reply“
prodavnice u centru Milana u okviru prošlogodišnjeg
Milanskog sajma dizajna. www.optimagiardinipensili.it

PERLITE kompanija proizvodi sisteme za zelene krovove,

zidove i parkinge. Karakteristika njenih zelenih krovova
je što koristi sloj ekspandiranog perlita, prirodnog

EXPEDITIO 7

10 najvećih prepreka održivom razvoju
Nataša Ilinčić
repreke održivom razvoju su naslijeđene
P posljedice dosadašnjeg i još uvijek prisutnog
načina razmišljanja, proizvodnje, obrazovanja,
upravljanja resursima, koji dovodi do toga da današnji
način života ne može još dugo biti održiv. Prepreke
treba prepoznati kroz svoje djelovanje i mijenjati
aktivnosti, i uputiti zahtjeve onima koji upravljaju
društvom.
Možemo uvijek preispitati kupovinu nekog proizvoda,
da li nam je zaista potreban ili da li se kasnije može
reciklirati, a ne doprinijeti povećanju otpada. Možemo
analizirati informacije koje primamo iz medija i primati
ih sa zdravom rezervom. Možemo birati odgovorne
političare ili ih, jednostavno, ne birati ako nisu stručni i
savesni. Možemo, kao roditelji, pomoći djeci da se
obrazuju slobodnije i šire, čak iako je obrazovni sistem
zastario. Možemo preispitati svoj odnos prema drugom
polu i osloboditi ga tradicionalnih predrasuda. Ukoliko
ne možemo naći adekvatan posao ili ne želimo raditi u
neodgovornom biznisu, možemo pokrenuti svoj mali
zeleni biznis. Veliki broj ovakvih pojedinačnih akcija
vremenom rezultira promjenama u sistemu i društvu,
dovodeći do globalnih promjena.
1. NEODGOVORAN BIZNIS
Biznis koji svoj kapital zasniva na neadekvatnom
korišćenju prirodnih resursa i nemarnom odnosu prema
životnoj sredini i zaposlenima, neodgovoran je. Tokom
XX vijeka bio je zastupljen ovakav model biznisa,
posebno kada su velike korporacije u pitanju. Takvi
modeli su još uvijek prisutni a posljedice njihovog
djelovanja mogu biti dramatične, i u to smo imali prilike
da se uvjerimo i tokom 2010. godine. Izlivanje crvenog
mulja iz postrojenja za proizvodnju aluminijuma
kompanije MAL u Mađarskoj zagadilo je rječne tokove i
ogromne površine zemljišta i izazvalo gubitak ljudskih
8
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
života; izlivanje nafte kompanije „British Petroleum“ u
Meksičkom zalivu prouzrokovalo je najveću ekološku
katastrofu u američkoj istoriji; kolaps rudnika u Čileu
pokazao je da kompanija nije obezbijedila minimalne
bezbjednosne uslove za svoje radnike. U budućnosti će
se mijenjati model ekonomskog razvoja i on će
najvećim dijelom biti uslovljen faktorom zaštite
životne sredine i prirodnih resursa. U ovom trenutku
nade se polažu na „green economy“ ili zelenu
ekonomiju, koja treba svojim radikalnim inovacijama i
novim odnosom prema životnoj sredini i resursima da
otvori novo tehnološko doba bez CO2 posljedica.
Potrebna su ogromna ulaganja, stimulativne mjere i
regulacije koje će ovaj proces podržati, kao i pritisak
krajnjih korisnika.
2. NEPRIMJERENO MEDIJSKO IZVJEŠTAVANJE
Mediji mogu informisati, ali mogu i manipulisati. Često
je fokus u izvještavanju o nekom događaju na senzaciji,
na stvaranju „priče dana“, a manje na suštini problema i
njegovoj analizi. Objektivno i stručno izvještavanje,
posebno o važnim pitanjima i događajima koji se tiču
održivog razvoja, biće ključno u osvješćivanju i
uključivanju građana u rješavanje problema. Današnji
pristup informacijama putem interneta i socijalnih
mreža ostavlja sve manje mogućnosti za skrivanje ili
zaobilaženje važne teme. Mnogobrojni veb-portali,
dokumentarni filmovi i istraživanja dokazuju da je danas
sve vidljivo, pristupačno i mjerljivo. Dokumentarni
filmovi i animacije poput „The Age of Stupid“, „Story of
the stuff“, i mnogi naslovi Michaela Moora otkrivaju
nam nelogičnosti i propuste naših sistema i ohrabruju
promjene.
3. SOCIJALNO-EKONOMSKA NEJEDNAKOST
Izražena je i među građanima jedne zemlje kao i među
različitim djelovima svijeta. U Americi, u kojoj živi 5%
stanovništva planete, troši se 30% Zemljinih resursa koji
se najčešće eksploatišu u zemljama trećeg svijeta čije
stanovništvo često živi u ekstremnoj bijedi.
Istovremeno, u tako bogatoj zemlji razlike su velike i
izražena je socijalna nepravda – 40 miliona

Amerikanaca živi u siromaštvu i na granici gladi.
Mogućnost izbora i pružanje šanse svima treba da budu
deo vrednosnog sistema svakog društva. Da je moguće
promijeniti okoštale i konvencionalne načine na polju
ekonomskog sistema, svjedoči projekat mikrokredita
koji je pokrenuo Muhammad Yunus, ekonomista iz
Bangladeša i dobitnik Nobelove nagrade 2006. godine.
To je sistem kreditiranja najsiromašnijih slojeva
stanovništva bez ikavog oblika garancije ili ugovora, i
nastao je kao reakcija na tradicionalni bankarski
sistem koji odbacuje siromašne jer su „nepodobni za
dobijanje kredita“. Sistem danas funkcioniše u 43
države i do sada je kreditirano preko 8 miliona ljudi, od
kojih 96% čine žene. Prosječna pozajmica iznosi 130 $, a
stopa povraćaja kredita je 98%.
4. NEADEKVATNA TEHNOLOGIJA I
PROIZVODNJA
Ukoliko ne pronađemo nove tehnologije proizvodnje i
tehnologije korišćenja prirodnih resursa, postoji
mogućnost da ćemo dovesti u pitanje sopstveni
opstanak. Planeta će opstati, ali pitanje je hoće li naša
civilizacija sa sadašnjim načinom života. Evo nekoliko
podataka koji govore o našem trenutnom korišćenju
resursa: 426 000 mobilnih telefona dnevno završi na
otpadu u SAD-u; svakog minuta posiječe se 2000
stabala u amazonskim šumama; u Americi 99%
kupljenih proizvoda nakon 6 mjeseci završi kao otpad.
Holistički pristup u kreiranju proizvoda je jedino
rješenje, kroz praćenje cijelog životnog ciklusa
proizvoda – od kreiranja ideje, korišćenja materijala i
energije, preko njihove upotrebe, do završetka
korišćenja i vraćanja materijala i energije u ponovni
ciklus proizvodnje. „Cradle to Cradle“ ili „Life Cycle
Assesment“ neki su od inovativnih pristupa ili softvera
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
koji nam pomažu da sagledamo složenost nastajanja
jednog proizvoda i koliko je potrebno da uklopimo
trenutne životne potrebe s prirodnim resursima
energije i materijala na planeti. Mnoge inovacije i
procesi već idu u tom pravcu – reciklaža, ponovna
upotreba, smanjena upotreba resursa, nanotehnologija,
zeleni transport, korišćenje obnovljivih izvora energije,
energetski efikasna gradnja, organska proizvodnja
hrane...
5. NEADEKVATNO OBRAZOVANJE
U neadekvatnom obrazovanju krije se, možda, jedan od
glavnih uzroka ostalih devet prepreka. Dosadašnji
zastareli obrazovni sistemi stvaraju pojedince koji
nemaju sposobnost da samostalno misle i preispituju i
čija se vrijednost ocjenjuje na osnovu primljene količine
informacija i poslušnosti. Onog trenutka kada obrazovni
sistem bude postavljen tako da podrži slobodu,
radoznalost i kreativnost svakog pojedinca, postojanje
neodgovornih političara, korupcije, nejednakosti biće
svedeno na minimum. Škola „Summerhil“, koju je
osnovao Aleksandar Nil skoro prije jednog vijeka u
Engleskoj i koja danas postoji, primjer je da je to zaista
moguće (vidjeti knjigu „Slobodna djeca Summerhila“). A
prije samo jedne decenije Long Life Learning ili učenje
tokom cijelog života postalo je predominantan cilj koji
promovišu Evropska komisija, OECD i UNESCO, i smatra
se načinom za postizanje održivog socio-ekonomskog
razvoja i za formiranje društvenog sistema zasnovanog
na znanju. To znači da je obrazovanje raznoliko,
prilagodljivo svakom pojedincu i pristupačno tokom
cijelog života.
6. NEODGOVORNI POLITIČARI
Nijedan politički sistem nije otporan na prisustvo
neodgovornih političara. Razlog dijelom leži u tome što
politički sistemi imaju svoje nedostatke, a dijelom zbog
toga što neodgovorne političare biraju
građani/građanke koji nijesu dovoljno politički
osviješćeni ili obrazovani, i ne preuzimaju sopstvenu
odgovornost u donošenju odluka, što je čest slučaj u
zemljama koje su nerazvijene, nedemokratske ili u
9

tranziciji. Neodgovorni političari, ako su na vlasti, imaju
mogućnost da koriste poziciju za sopstveni napredak i
zanemaruju probleme koji se tiču društva, životne
sredine i održivog razvoja. Takva situacija je posebno
prisutna posljednjih decenija kada su velike korporacije
postale (svojom snagom i uticajem) jače od samih vlada
zemalja (čak i razvijenih) i, samim tim, pripadnici vlasti
često rade za interes krupnog kapitala, a ne za
građane/građanke. Istovremeno postojeći državni
sistemi neprimjereno zasnivaju svoju moć na postojanju
vojne odbrane u koju se ulažu ogromna državna
sredstva, uprkos neriješenim egzistencijalnim pitanjima
miliona građana/građanki ili velikim ekološkim
problemima. O tom neskladu govori i podatak da je
budžet, koji se godišnje uloži u vojsku i naouražanje u
čitavom svijetu, 700 puta veći od godišnjeg budžeta
Ujedinjenih nacija.
Razvoj i obrazovanje svakog pojedinca/pojedinke
doprinosi promjenama u političkom sistemu, a širenje
ideja o održivom pristupu kroz socijalne mreže ima sve
veći uticaj. Pojavljuju se novi, inovativni zakoni koji
tumače naš odnos prema planeti i ljudska prava,
obavezujući na taj način i političare na novu političku
etiku koja nam je neophodna. Novi koncepti poput
„Earth Law“/ „Wild Law“ ili „Zakona planete Zemlje“,
prepoznaje planetu kao primarni „izvor“ zakona koji
postavlja ljudske zakone u mnogo širi kontekst od
čovječanstva. Zasnovan je na ideji da su ljudi dio šire
zajednice živih bića i da blagostanje svakog
člana/članice planetarne zajednice zavisi od
blagostanja planete Zemlje kao cjeline. Način kojim se
upravlja našim društvenim sistemima, treba da sadrži
etički kodeks koji od nas zahtijeva da živimo u skladu sa
zakonom prirode. „Zakon planete Zemlje“ postepeno se
prepoznaje u nacionalnim institucijama u Velikoj
Britaniji, SAD-u, Latinskoj Americi, Africi, a Ekvador je
prva zemlja koja je taj zakon integrisala u svoj pravni
sistem 2008. godine.
7. KORUPCIJA
Ekološka kriza je najprije kriza ljudskog duha.
Materijalizam i gramzivost na globalnom nivou, kao i u
okviru državnih sistema, rezultiraju kako ekološkim
problemima, tako i nejednakošću i neravnomjernim
razvojem ljudskih zajednica. Jedna milijarda američkih
10
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
dolara godišnje odlazi na mito u svijetu, a 40% pomoći
za razvoj izgubi se u korupciji. Korumpirane članove
društva predvode političari i policija. Irak, Venecuela i
Rusija spadaju u zemlje čije su institucije javnog sektora
najviše korumpirane. Najmanje korupcije ima u
Danskoj, Singapuru i na Novom Zelandu.
Crna Gora se nalazi na 69. mjestu na listi, s indeksom
3,7 od 10 koji pokazuje nepostojanje korupcije
(Corruption index 2010 from Transparency
International). Otkrivanje i kažnjavanje korupcije u
oblasti nelegalnog izdavanja dozvola i gradnje u Crnoj
Gori, tokom protekle i početkom ove godine, ukazuje da
je moguć napredak. Problemi očuvanja dragocjene
morske obale ili održivog korišćenja energetskih
potencijala predstavljaju prioritete svih
građana/građanki, i oni se nikako ne smiju rješavati
kroz interes privatnog kapitala.
8. RODNA NERAVNOPRAVNOST
Rodna ravnopravnost je osnovno ljudsko i demokratsko
pravo ali se njeno integrisanje u sve segmente društva
još uvek ne podrazumijeva. Društveni sistemi su
opterećeni neosviješćenim tradicionalnim podjelama
uloga – od procentualno manjeg učešća žena u
rukovodećim tijelima u najrazvijenijim društvima (na
fotografiji Samita G20, od 50 učesnika samo 3 su žene),
do ugrožene egzistencije i minimuma ljudskih prava
žena u Avganistanu, Bangladešu, Iraku (ograničeno
obrazovanje, kretanje, učestvovanje u socijalnom
životu). U mnogim kulturama ne prepoznaje se
neravnopravan položaj žena jer ono što je stvoreno
kulturnim obrascem, sada se smatra i doživljava
„prirodnim“.
Život na planeti ne može biti održiv ako svi njeni
stanovnici/stanovnice nemaju jednaka prava i slobode i
ne učestvuju podjednako u kreiranju društva,
doprinoseći svojim jedinstvenim saznanjima i
potrebama. Danas je jedna polovina stanovnika samim
rođenjem u manjoj ili velikoj meri diskriminisana.
Potrebe žena, njihovi principi i vrijednosni sistemi

nijesu integrisani ravnopravno u političke i društvene
sisteme i, samim tim, mnoge oblasti života ženama
nijesu lako pristupačne. Rodna ravnopravnost
podrazumijeva ravnopravnost u razlikama, a ne
uklapanje jednog roda u model drugog. Rješenje je u
osvješćivanju pripadnika/pripadnica oba pola i u
favorizovanju pozitivnih primjera promjena položaja
žena, a takvih promjena ima i u najrigidnijim
društvenim sistemima.
Borba za rodnu ravnopravnost je, naročito tokom XX
vijeka, donijela mnogo pozitivnih promjena, ali
najvećim dijelom u razvijenim zemljama s dominantno
bijelom populacijom. Danas u Americi i drugim
razvijenim djelovima svijeta preko 40%
studenata/studentkinja medicine, prava, ekonomije i
kandidata/kandidakinja za doktorsku titulu čine žene.
Istovremeno smo svjedoci da se promjene pokreću i u
nerazvijenim zemljama: učešće i pobuna žena u
političkim promjenama u Egiptu (skoro polovinu
protestanata su činile žene na ulicama Kaira) od
ogromnog je značaja. Promjene u Egiptu, zemlji u kojoj
su žene prije samo 10 godina dobile pravo da zatraže
razvod, mogu da budu pokretač pozitivnih promjena u
širem okruženju gdje su ženska prava ugrožena.
Žene čine u prosjeku 19% parlamenta u svim zemljama
svijeta. U ovom segmentu, razlike između razvijenih i
nekih nerazvijenih zemalja se brišu: po učešću žena u
parlamentu predvode istovremeno: Ruanda, Kuba,
Mozambik i zemlje sjeverozapadne Evrope – Švedska,
Norveška, Belgija, Island, Holandija itd, gdje žene čine
35–50% parlamenta. Rodna ravnopravnost je treći od
osam milenijumskih ciljeva Ujedinjenih nacija, a
poboljšanje položaja žena u društvu vezano je i za
četvrti i peti milenijumski cilj – smanjenje smrtnosti
kod djece i poboljšanje zdravlja majki. Sve studije
govore da, kada su žene podržane i osnažene, cijelo
društvo ima koristi. Njihove familije su zdravije, više
djece ide u školu, prihodi su veći i čitave zajednice,
naročito u nerazvijenim zemljama, postaju mnogo
otpornije.
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
9. NEZAPOSLENOST
U svijetu ima oko 212 miliona ljudi bez posla. Razlozi za
nezaposlenost su različiti u različitim djelovima svijeta –
nedovoljno ili neodgovarajuće obrazovanje, nerazvijena
društvena klima za osnivanje biznisa ili investiranje, loš i
zastareli ekonomski model poslovanja, iscrpljeni
prirodni i energetski resursi ili ekološki problemi...
Proces ekonomske krize kroz koji trenutno prolaze
razvijene zemlje svijeta, i koji je izazvao stopu
nezaposlenosti preko 10%, nije samo privremena kriza
nakon koje će se, kada „prođe“, sve vratiti na staro. U
pitanju je mnogo veća društvena promjena koja
podrazumijeva tranziciju iz industrijske u tehnološko-
informacionu fazu i još važnije, tranziciju zasnovanu na
obnovljivim izvorima energije i na novoj zelenoj
ekonomiji. Više neće biti u toj mjeri procesa
proizvodnje koji zahtijevaju postojeća zanimanja, već se
javlja potreba za novim znanjima i stručnošću za
„zelene poslove i industrije“ (Green jobs & industries):
izgradnju energetski efikasnih zgrada, rad na
tehnologiji obnovljivih izvora energije, proizvodnju
automobila koji koriste bio-goriva ili električnu
energiju...
Sve je više primjera novih inovativnih modela
poslovanja koji redefinišu postojeću ekonomiju. Tokom
posljednje decenije neprofitna svjetska organizacija
„Fair Trade“ sprovodi vrlo važan projekat na globalnom
nivou, zasnovan na održivom razvoju i pravednosti u
trgovini, tako da svako, kroz svoj rad, može da
obezbijedi dostojan život i razvije svoje potencijale, kao
i da doprinese razvoju svoje zajednice. Organizacija
omogućava malim i često siromašnim farmerima širom
svijeta da plasiraju svoje proizvode na tržište, i dobiju
odgovarajuću cijenu za njih na pošten način u
konkurenciji s velikim korporacijama. Među
najpoznatijim „Fair Trade“ proizvodima je kafa, i
zahvaljujući radu „Fair Trade“ organizacije i njenoj
saradnji s malim farmerima u Južnoj Americi i Africi,
jedan od najvećih svjetskih lanaca kafeterija –
američki „Sturbucks“ – nakon 10 godina rada na ovoj
strategiji pravi 100% „Fair Trade“ espreso kafu.
Socijalno preduzetništvo je postalo u posljednje dvije
decenije novi oblik preduzetništva koji istovremeno
11

smanjuje nezaposlenost i siromaštvo i
marginalizovanje osoba s invaliditetom, izbeglih i
raseljenih lica, nedovoljno kvalifikovanih lica itd.
Italija predvodi u razvoju socijalnog preduzetništva i
ima preko 5 miliona korisnika socijalnih kooperativa.
U našem regionu ova priča postaje sve aktuelnija.
Primjer je osnivanje socijalne i ekološke kooperative
„Eco Bag“ u Srbiji koja proizvodi torbe i novčanike od
recikliranog PVC-a od prethodno iskorišćenih
reklamnih bilborda, i istovremeno zapošljava žene u
srednjem dobu koje su ostale bez posla u tekstilnoj
industriji.
10. KONZUMERIZAM
U današnjem ekonomskom modelu proizvodnje i
potrošnje pojedinac/pojedinka nije dovoljno „značajan
ili vrijedan“ ako nema finansijski potencijal da kupuje i
troši. Istovremeno, proizvodi su osmišljeni tako da
imaju kratak životni vijek i da se povećava potrošnja a
samim tim i kapital investitora, ali i otpad i
eksploatacija resursa. Sprečavanje kolapsa ljudske
civilizacije zahtijeva potpunu transformaciju
dominantnih kulturnih modela koji su bazirani na
konzumerizmu. Prosečni Evropljanin/Evropljanka
potroši 43 kg, a Amerikanac/Amerikanka 88 kg resursa
dnevno, simbolično rečeno, svakoga dana iz planete
izvučemo količinu resursa u zapremini 112 Empire State
Buildinga.
12
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Mnoga istraživanja pokazuju da
stanovnici/stanovnice zemalja s visokim bruto
društvenim dohotkom nijesu i srećniji, odnosno
povećanje BDD-a ne čini ljude srećnijim. Amerikanci,
koji imaju visoki BDD u poređenju sa svjetskim
prosjekom, veoma su siromašni kada su u pitanju
ljudski odnosi, slobodno vrijeme, povjerenje u
institucije i zadovoljstvo životom (well–being).
Istraživanja pokazuju da s porastom socijalnog
kapitala (razvijeni kontakti, učešće u političkim i
religijskim organizacijama, obrazovanje, sport,
umjetnost ... ) a ne BDD-a , ljudi u razvijenim
zemljama postaju srećniji.
Preokret je u toku – iz kulture konzumerizma u
kulturu održivosti. Nastaju novi globalni pokreti i
rituali u kojima se slave nove vrijednosti i ukazuje na
negativne posljedice postojećih rituala koji su se
pretvorili u rituale konzumerizma… „Buy nothing
Day“ u Americi stoji nasuprot „Black Fridayu“, danu
poznatom po masovnoj kupovini. „World Carfree
Day“ (dan bez automobila) slavi se u više od 40
zemalja. „Earth hour“ je određeni sat u godini kada
se ljudi širom planete uključuju u akciju isključivanja
svjetla i uštede energije. Istovremeno, sve više je
primjera korporativne odgovornosti i bogatih ljudi
koji svoj kapital ulažu u rješavanje ekoloških
problema i siromaštva. A veliki doprinos promjeni
kulture konzumerizma mogu dati svetske religije,
koristeći svoje drevno duhovno znanje o
materijalizmu i sreći.

Grad kao poligon za igru
Zorica Tomanović
rbano planiranje 21. vijeka mora odgovoriti
U potrebama stanovnika svih uzrasta. Možda ova
tvrdnja zvuči čudno ako pomislimo na najmlađe
žitelje jednog grada, ali je istina da i oni na određen
način kreiraju naš životni prostor. Ako se zapitamo šta je
naš najčešći odgovor na pitanje čega se najradije
sjećamo iz djetinjstva, shvatićemo da se u najvećem
broju slučajeva sjećamo nekih igara koje smo igrali,
nekih zanimljivih i neobičnih igračaka koje smo imali, i,
složićete se, svaki put ta sjećanja probude u nama neke
lijepe emocije. Naizgled naivne, jednostavne i
svakodnevno prisutne dječije igre su upravo tema
kojom se svaki grad takođe mora ozbiljno pozabaviti
kroz kreiranje prostora za igru. A istorijski gledano igra
je uvijek imala i ritualni i magijski smisao. Igra čini jedan
o temeljnih fenomena ljudskog opstanka.
Prostor može da odigra veoma važnu ulogu u razvoju
djece i mladih. On im daje slobodu da se kreativno
igraju i istovremeno jačaju svoje sposobnosti kroz
iskustva rizika, izazova
i uzbuđenja. Igra je
sastavni dio života
svakog djeteta. U
djetinjstvu svako od
nas uglavnom stiče i
razvija kroz igru
mentalne i praktične
sposobnosti. Kretanje i
istraživanje u ranoj dobi jednako je važno za svako
dijete kao i neposredna prisutnost bliske osobe. Kroz
igru djeca stvaraju svoju kulturu, uče o sebi, drugima i
svijetu koji ih okružuje.
Javni prostor može da stvori inspirativno i zanimljivo
okruženje, ne samo za djecu i mlade, već i za cijelu
zajednicu. Kao centralna mjesta okupljanja zajednice i
platforma za društveni život, javni prostori treba,
između ostalog, da pruže osjećaj radosti i stimulacije za
sve starosne grupe koje ga koriste. Sada već dolazimo
do dileme da li se, u stvari, igraju samo djeca... ili se
ponekad nesvjesno igraju i oni stariji. Sigurno je da se
igra kod odraslih osoba najčešće ispoljava kroz sportske
aktivnosti jer sport je vrsta igre.
Prostori koji odgovaraju najranijim potrebama za igrom,
zatvorenog su tipa – naš dom, zatim jaslice i vrtić.
Proces odrastanja dovodi do sve veće potrebe da se igra
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
odvija na otvorenom, na dječijim igralištima posebno
oblikovanim u tu svrhu, u parkovima, park-šumama i
drugim prirodnim ambijentima. Igra se odvija često i na
ulici, trgu, nekom drugom urbanom prostoru. Neki
prostori često nijesu projektovani za tu namjenu, ali
svojim oblikom inspirišu mlade da počnu da ih koriste
kao svoj prostor za igru. Danas se kod nas i u zemljama
regiona djeca sve češće igraju u prostorima šoping
centara i takozvanim
igraonicama u
zatvorenom prostoru.
U zemljama razvijenog
svijeta trendovi su
povratak igri u prirodi i
na zelenim
površinama.
Strateško razmišljanje o prostorima za igru mora biti
sastavni dio politike planiranja gradova. Kroz lokalne
strategije igre treba da se omogući planiranje,
projektovanje i upravljanje prostorima namijenjenim za
igru. Strategije za razvoj igrališta moraju biti povezane s
drugim strategijama na polju planiranja javnih prostora
i prostora za rekreaciju.
Stručnjaci i institucije koje su odgovorne za planiranje
prostora i stvaranje odgovarajućih prostora za igru,
djeluju na državnom, a posebno na lokalnom nivou.
Politike lokalnog planiranja obezbjeđuju prostore gdje
djeca i mladi ljudi mogu biti podržani i ohrabreni da se
igraju i da učestvuju u neformalnoj rekreaciji.
S obzirom na
svoje tjelesne
proporcije, djeca
često nailaze na
mnoge prepreke
koje, naravno,
nastoje da
savladaju. Stoga
je prostor za igru
potrebno oblikovati na način primjeren djeci kako bi se
izbjegla potencijalna opasnost od nesreće. Ali nije samo
prostor za igru taj koji treba da bude bezbjedan, već i
pristup do njega. U tom smislu motorni saobraćaj,
kakav danas imamo u gradovima, predstavlja najveću
opasnost. Saobraćaj često sprečava ili umanjuje
mogućnost da djeca idu na igralište biciklom, izaziva
13

buku i emituje gasove, što zajedno umanjuje kvalitet
same igre. Zbog različitih fizičkih i socijalnih faktora u
mnogim naseljima danas mladi ljudi nemaju iste
mogućnosti za igru i rekreaciju. S obzirom na vrijeme
koje djeca provode u predškolskim i školskim
ustanovama, važno je da ti objekti imaju dvorišta
uređena tako da podržavaju kreativnu igru ili sport.
Prostori igre mogu biti i prostori za otkrivanje
određenog talenta
koji se na taj način
ispoljava kod
djece. Prostori igre
su mjesta
socijalizacije,
razmjene pozitivne
energije i
kreativnosti.
Dizajn samog prostora za igru stalno napreduje i mijenja
se. Ti prostori moraju ispunjavati određene kriterijume:
• Prostor za igru djece treba da bude bezbjedan,
dostupan i djeci s posebnim potrebama,
stimulativan i različit tako da može da posluži
različitim generacijama;
• Prostor za igru treba da bude besplatan i da se
jednostavno koristi, da bude pregledan i predvidiv i
da se djeca u njemu osjećaju slobodno;
• Prostor za igru treba po mogućnosti da bude
oblikovan sa što više zelenih površina i s
predmetima napravljenim od ekoloških materijala.
Decenijama unazad dječija igrališta su imala veoma
sličan dizajn i opremu tako da su veoma ličila jedna na
druga, bez mnogo kreativnih ideja i različitih sprava za
igru. A da ne govorimo o tome da nijesu imala nikakve
dodatne elemente koji bi animirali odrasle da provode
više vremena u njima. Principi savremenog planiranja
prostora za dječiju igru podrazumijevaju da ih odrasli
što manje kreiraju i izgrađuju, naprotiv, preporučuje se
da prostor bude tako koncipiran da pruža djeci
mogućnost da sama izaberu kako će se igrati i da ona
kreiraju taj prostor. Dizajneri, pejzažni arhitekti,
inžinjeri, ali i eksperti za igru moraju raditi timski u
kreiranju igrališta.
14
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Da ne zaboravimo ono od čega sve počinje, a to su
igračke. Kao i igra, i igračke podstiču na razmišljanje,
kombinovanje, zapažanje, a bogatstvo osjećanja lagano
uvodi dijete u društvenu zajednicu. Igračke su i svjedoci
prohujalog vremena i dio naše prošlosti, pa je zato
jasno zašto postoji niz specijalizovanih muzeja igračaka.
Poznati su muzeji u Nirnbergu, Kečkemetu, Istanbulu,
Muzej djetinjstva u Edinburgu... Beogradski Etnografski
muzej ima zavidnu kolekciju lutaka, najstarija je
porcelanska iz 1891. godine, a u Novom Sadu u Muzeju
„Fantasy“ izloženo je preko pet hiljada najrazličitijih
igračaka.
Petogodišnji projekat, koji se pod nazivom Play England
sprovodi pod pokroviteljstvom nacionalne lutrije,
uputio je na to šta sve treba da se uradi da bi jedna
strategija igre mogla da zaživi. Ovim projektom
promoviše se Povelja za dječiju igru kojom bi se stariji
obavezali da djeci obezbijede uslove za igru kao sastavni
dio njihovog života. Povelja podržava to pravo
pozivajući se na član 31 Konvencije Ujedinjenih nacija o
pravima djeteta. Inače, Konvencija Ujedinjenih nacija o
pravima djeteta postala je prva međunarodno
obavezujuća konvencija o pravima djece 1989. godine.
Ona predstavlja prekretnicu u istorijskim naporima da
se napravi svijet po mjeri djeteta. Ratifikovale su je 193
države uključujući i Crnu Goru koja ju je potpisala 2006.
godine.
Projekat Play
England pomaže
određenim
zajednicama da
iznađu finansijska
sredstva za
upravljanje
prostorom za igru
djece. U okviru ovog
projekta ustanovljen
je takozvani Dan igre koji se proslavlja svake godine,
naglašavajući značaj igre u životu djece. Sve više
gradova u Engleskoj danas ima razvijene strategije igre
u čije su izrade i implementacije uključeni kako
stručnjaci, tako i sami odrasli građani i mladi ljudi.
Strategije su usmjerene na to da stimulišu mlade i djecu
da vrijeme za igru što više provode na otvorenom, a
djecu stavljaju u centar planiranja šire zajednice.

„Zelena“ postrojenja za recikliranje
vode integrisana u naselja
Nataša Ilinčić
ostojeći nivo zagađenja i nestašica vode, i
P istovremeno sve veće potrebe za njom,
zahtevaju novi pristup i pronalaženje održivih
inovativnih rešenja za recikliranje i prečišćavanje
otpadnih voda. Prema dosadašnjim saznanjima svega
1% vode na planeti može se koristiti za piće, i do sada
nijesu pronađena rješenja za korišćenje i prerađivanje
različitih vrsta vode kako bi ona bila pogodna za piće.
Prema podacima Svjetske banke svega 4%
upotrebljene vode se prečišćava, što je zabrinjavajući
podatak, s obzirom da potrebe za vodom konstantno
rastu kako se uvećava i populacija na planeti – 50
miliona ljudi svake godine. Istovremeno, populacija na
planeti je po prvi put više urbana nego ruralna i
migracije prema urbanim sredinama se nastavljaju.
Kada zamislimo potrošnju i zagađenje vode u sve većim
i brojnijim urbanim sredinama, da li vidimo i sistem
koji podržava cio taj proces – kilometre cijevi koje
odvode otpadnu vodu do mjesta izvan ili na rubu grada
u ogromno robusno postrojenje koje hemijskim putem
obradi vodu i onda je kilometrima drugih cijevi isporuči
u obližnju rijeku, more? Ogroman je utrošak energije i
materijala za izgradnju takve infrastrukture, koristi se
velika količina hemijskih sredstava, voda se u prilično
oštećenom obliku vraća u izvore i ne koristi se ponovo.
Po svim parametrima ovakva rješenja nijesu održiva i
treba ih mijenjati. Posebno ako se ima u vidu da više od
60% vode, koja se koristi u stambenim i poslovnim
objektima, može biti zamijenjeno recikliranom vodom.
Još jedan veliki nedostatak postojećih konvencionalnih
sistema za prečišćavanje vode je što su to velika
postrojenja koja gutaju velike površine zemljišta i svojim
izgledom narušavaju okolni pejzaž. Bez obzira gdje je
postrojenje smešteno, ono utiče na prostor i mijenja ga,
a iz našeg ugla sagledavanja, važno je da ga ne vidimo ili
„da ne bude u našem dvorištu“.
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
Zamislite da je ovaj proces potpuno uklopljen u naše
prirodne, ruralne ili urbane pejzaže i skoro neprimjetno
rješava veliki problem zagađenja vode i životne sredine.
Takva rješenja jesu moguća i već počinju da se
primjenjuju. Zelena postrojenja su održiva,
ekonomična, nema neprijatnog mirisa i mogu imati
izgled botaničke bašte u kojoj se prečišćava voda.
Trenutno stanje i konvencionalni sistemi
prečišćavanja vode
Oko 2,5 milijarde ljudi – više od 1/3 svjetske populacije
– živi u predjelima koje je Svjetska banka okarakterisala
kao osetljive i rizične kada je u pitanju snabdjevanje
vodom. Za 15 godina u takvim oblastima živeće 2/3
populacije. Zemljište koje do sada nije zahtijevalo
navodnjavanje, zahtijevaće preusmjeravanje rječnih
tokova i izgradnju brana, i takvo zemljište se uvećalo
dvostruko za posljednjih 40 godina. Nivo podzemnih
voda je tako nizak u Kini i Indiji da se tamo voda mora
crpsti iz dubokih podzemnih izvora. A aktivnosti koje
imaju najveći pritisak na opasno nizak nivo vode su
poljoprivreda i hidroelektrane. Korišćenje alternativnih
izvora energije i održivih tehnologija, treba da riješi
našu zavisnost od nafte, ali upravo nedostatak vode u
budućnosti može ograničiti mogućnosti da se
oslonimo na ove alternativne oblike. Upotreba
biogoriva, električnih kola, prirodnog gasa i energije
vjetra dramatično povećava korišćenje vode. Takođe,
ne samo da nemamo dovoljno vode, već voda kojom se
sada snabdjevamo, ima loš kvalitet. Povećanje
populacije podrazumijeva i povećanje industrijske
proizvodnje i upotrebu energije. To može da vodi ka
većim nivoima zagađenja koja se ulivaju u vodene
tokove ukoliko se koriste postojeća konvencionalna
industrijska rješenja.
15

Kada uzmemo u obzir postojeće probleme u
snabdjevanju vodom, teško da možemo zamisliti da
je njihovo rješavanje moguće postojećim
tradicionalnim sistemima za prečišćavanje vode.
Tradicionalni industrijski sistemi za prečišćavanje
vode su ogromni i centralizovani. Zauzimaju velike
površine zemlje, često na desetine hektara kako bi
se postavili ogromni bazeni, što je potpuno
neprimjenjivo na gradske sredine. Prilično su
neprijatnog izgleda i nisu dizajnirani da se uklope ili
budu dio prirodnog ili gradskog pejzaža. Takođe, za
prečišćavanje vode proizvode prilično neprijatan
miris. To utiče i na kvalitet stanovanja u okolini i
smanjuje vrijednost nekretnina u okolnim
stambenim naseljima. Tradicionalni sistemi
zahtijevaju veliku količinu infrastrukture. Trenutno
je infrastruktura ovakvih sistema veoma iscrpljena
nakon decenija korišćenja. Stoga se npr. milijarde
galona neprečišćene otpadne vode uliva direktno u
rijeke ili vodene kanale zato što se ona izliva iz
poplavljene kanalizacije prilikom velikih kiša. Važan
je i ekonomski faktor – tradicionalni sistemi za
prečišćavanje vode diktiraju cijenu i upotrebu vode;
kako voda postaje sve dragocjenija iz dana u dan,
cijene za održavanje tradicionalnih centralizovanih
sistema će rasti.
U trenutku kada postoji kriza u snabdjevanju
vodom, neophodna su rješenja koja se baziraju na
novom načinu razmišljanja, novim tehnologijama i
novoj vezi s procesima u prirodi, održiva,
ekonomski efikasna, koja ne narušavaju i ne
gutaju prostor i uklopljena su u prirodne tokove.
16
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
„Sistem Organica“ – botaničke bašte u kojima
se prečišćava voda
„Sistem Organica“ za prečišćavanje vode jedan je od
najinovativnijih sistema koji su trenutno prisutni na
tržištu. „Organica“ je globalni lider u novom pristupu
prečišćavanja vode i u svojoj tehnologiji kombinuje
prirodne žive organizme koji razlažu organske
zagađivače s tradicionalnim metodama prečišćavanja
otpadnih voda, čineći cio proces mnogo održivijim. Ona
pomaže prirodi da obavi svoj posao, dok smanjuje
troškove ulaganja.
Ono što je čini posebno atraktivnom, jeste njen
prostorni i estetski kvalitet. To je sasvim
decentralizovani sistem koji integriše proces
prečišćavanja vode u urbano ili ruralno tkivo i kreira
vrijedno prirodno/biljno stanište. Zauzima manje
prostora, a istovremeno ima izgled botaničke bašte.
Takođe, baš zbog decentralizovanog razmještaja, ovi
sistemi za vodu mogu omogućiti gradskim upravama,
kompanijama ili naseljima da preuzmu kontrolu nad
troškovima za vodu.
„Organica“ je osnovana u Budimpešti 1998. godine,
inspirisana holističkim pristupom u rješavanju problema
potrebe za vodom. Njen tim čine hemijski inžinjer,
arhitekta i veliki broj ekološki svjesnih saradnika. U
međuvremenu je razvila svojih 24 postrojenja za
prečišćavanje vode u Mađarskoj, Francuskoj, Poljskoj,
Austriji i Kini...
Tipična „Organica“ postrojenja su natkrivena
staklenikom kako bi se omogućila povoljna temperatura
neophodna za biljke i organizme da budu aktivni tokom
cijele godine. Ova postrojenja povećavaju snagu prirode
da prečišćava vodu koristeći metaboličke procese živih
organizama koji razgrađuju organske zagađivače. Pored
bakterije koja se nalazi u tradicionalnim sistemima za

prečišćavanje, „Organica“ sistem je naseljen hiljadama
vrsta biljaka, životinja i bakterija. Njihova sposobnost
da se organizuju rezultira vrlo stabilnim i otpornim
sistemom koji povećava i ubrzava biološku razgradnju
zagađivača. Ova raznovrsna ekološka staništa reaguju
izuzetno dobro na opterećenje otpadom i ulivanje
zagađivača. Biljke koje se mogu gajiti u stakleniku, bilo
koje su lokalne biljke iz područja gdje se postrojenje
gradi, sobne biljke ili biljke koje se uobičajeno uvoze.
Glavni uslov je da one imaju vrlo razgranat korijen, a
samim tim veliku površinu na kojoj se nastanjuju važni
mikroorganizmi koji učestvuju u razgradnji zagađivača u
vodi. Biljke najčešće jako dobro napreduju u ovakvim
uslovima, pa se redovno stvaraju i veće količine
biomase koja se koristi za kompost.
Prednosti „Organica“ sistema su mnogobrojne s aspekta
održivosti i zaštite životne sredine. Složeni ekosistem u
reaktorima prerađuje otpadnu vodu u vodu mnogo
boljeg kvaliteta nego konvencionalna tehnologija
prečišćavanja. Istovremeno, prepuštajući recikliranje
vode prirodnom procesu, ovim rješenjem se smanjuje
direktna upotreba energije i proizvodnja viška otpadnog
taloga. Zbog toga, kao i zbog manje upotrebe hemikalija
u procesu prečišćavanja, smanjena je proizvodnja CO2.
„Organica“ postrojenja su decentralizovani
infrastrukturni modeli koji omogućavaju veliku
fleksibilnost u urbanom planiranju – postrojenje može
biti locirano bilo gdje. Ne postoji potreba za
kilometrima cijevi i kanalizacione mreže, bilo da odvode
otpadnu vodu do postrojenja za prečišćavanje ili
recikliranu vodu vraćaju u izvor. Ovo samostalno i
održivo rješenje pojednostavljuje planiranje i smanjuje
operativne troškove, i stoga se u kratkom roku isplati. S
obzirom da je sastavni dio ovog sistema staklena bašta
i da ne postoje neprijatni mirisi tokom ovog procesa,
ovim tehnološkim rješenjem se, ujedno, kreira
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
potencijalno mjesto za obrazovanje, rekreaciju i
uživanje. Ono postaje mala gradska oaza dok
istovremeno reciklira najdragocjenije jedinjenje na
planeti na vrlo održiv način.
Crna Gora i stanje voda
Po vodnim bogatstvima u odnosu na svoju površinu
Crna Gora spada u vodom najbogatija područja na
svijetu i stoga se često misli da ima izuzetno veliku
količinu vode na raspolaganju. To je relativno tačno, ali i
pored vodnog bogatstva oko 35 % teritorije Crne Gore
pati od hroničnog nedostatka vode, a istovremeno se
voda nekontrolisano koristi i zagađuje. (Vidi sajt
www.upravazavode.gov.me.) Crna Gora se opredjelila
da primjenjuje principe iz evropske Direktive o vodama
(Water Framework Directive 2000/60/EC-WFD) čiji je
osnovni cilj dovođenje svih prirodnih voda u „dobro
stanje“, tj. obezbjeđenje dobrog hidrološkog, hemijskog
i ekološkog statusa voda. Osnovni ciljevi ove direktive
su zaštita površinskih voda, ušća rijeka u mora, morskih
obalskih i podzemnih voda od daljeg zagađenja i
degradacije i promovisanje održivog korišćenja voda.
Iz tog razloga, naselja i gradovi u Crnoj Gori trebalo bi
da se okrenu novim ekološkim tehnologijama i manjim
decentralizovanim sistemima poput „Organice“. Na taj
način bi se rešavao problem ozdravljenja i očuvanja
vodenih resursa, a to je jedan od najvažnijih aspekata
održivog razvoja naselja.
17

Održivi turizam i prostorna
devastacija u Crnoj Gori
Nataša Ilinčić
Najvažniji razlog zbog kojeg turisti posjećuju
P neko mjesto jeste njegova prostorna
atraktivnost – ljepota i jedinstvenost prirodnog
ili izgrađenog okruženja, ili njihov uzajamni sklad. To
su primarna dobra koja su neobnovljiva, nezamjenjiva i
zbog kojih se i razvija turistička aktivnost.
Ako se ova dobra naruše ili izgube,
turizam se ne razvija ili ne postoji.
Sekundarna dobra su ono što zavisi od
savremenih ljudskih aktivnosti i što treba
da omogući razvoj turizma. To su objekti
za smještaj turista, infrastruktura, usluge,
kulturne i sportske aktivnosti itd, i sve ono
što bi, ako uključuje lokalno stanovništvo,
trebalo da doprinese razvoju tog mjesta i
šire zajednice. Cilj održivog turizma je da
se sekundarna dobra razvijaju u skladu s
primarnim dobrima, da ih ne naruše, već
da ih očuvaju, a da pri tom doprinose cjelokupnom
razvoju posjećenog predjela.
Danas, najvećim dijelom, turizam nije zasnovan na
održivim principima, a istovremeno je jedna od
privrednih grana koja ima najveću stopu rasta u svijetu.
Prije ekonomske krize kada je stopa porasta
ekonomije bila 4–5%, stopa rasta turizma bila je 6–7%.
Danas, u vrijeme ekonomske krize, kada ekonomija
pada za 1–2% godišnje, turizam raste za 1–2%. S jedne
strane vrlo je logično razvijati turizam, a s druge
turizam, posebno masovni, najvećim dijelom postaje
prijetnja za opstanak vrijednosti koje su uslovile njegov
razvoj.
18
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
U Crnoj Gori turizam predstavlja jednu od najvažnijih
privrednih grana. Ekonomski doprinos turizma
ukupnom BDP-u je oko 25% s tendecijom rasta u
narednom periodu (podaci iz 2008. godine). Diverzitet
prirodnih i kulturnih predjela je velika prednost – od
netaknutih planinskih zona,
zaštićenih nacionalnih parkova, do
morske obale, kulturno-istorijskog
nasljeđa i jedinstvenog
Bokokotorskog zaliva čiji se jedan dio
nalazi na UNESCO-voj listi svjetskog
nasljeđa. Trenutno je Crna Gora
među zemljama s najvišom stopom
razvoja turizma u svijetu. Na Bijenalu
arhitekture u Roterdamu 2008.
godine, na izložbi posvećenoj
turizmu i održivom razvoju, prognoza
je bila da će do 2014. godišnja stopa
rasta turizma u Crnoj Gori biti oko14%. U Strategiji
razvoja turizma u Crnoj Gori (2008) navodi se da
najvažniji značaj ima održivi pristup u razvoju turizma,
uzimajući u obzir ekološku, socijalnu, kulturnu i
ekonomsku dimenziju.Takođe, u Strategiji razvoja
turizma u Crnoj Gori stoji i sledeća vizija koju možete
pročitati ovde / pogledajte okvir desno /.
Na osnovu ovih podataka, čini se da sve ide u dobrom
pravcu. Crna Gora ima veliki potencijal, turizam se
razvija sve brže i cilj je da on bude održiv, što je u skladu
s vizijom Crne Gore kao ekološke države.
Međutim, praksa pokazuje sasvim drugačije iskustvo,
posebno kada je u pitanju primorje. Masovna izgradnja
obale je posljednjih godina potpuno degradirala pejzaž,
„progutala“ djelove obale i sasvim zarobila postojeće
istorijske cjeline starih gradova. U Strategiji razvoja
turizma u Crnoj Gori (2008) ističe se da je njena vizija
da CG postane „atraktivna mediteranska destinacija“ i
„lider na tržištu Mediterana kada je u pitanju turizam
orijentisan na prirodu“. Nažalost, iako je Crna Gora
imala veliki potencijal da izbjegne loše iskustvo
pojedinih mediteranskih destinacija i zaista postane
jedinstvena po očuvanju svog prirodnog i kulturnog
nasljeđa na primorju, ona je nakon samo nekoliko
godina bliža negativnim primjerima turističkih mjesta
na mediteranskom području koja su degradirana i
prepuštena masovnom turizmu.

Iskustvo Mediterana i Crne Gore
Mediteran je jedan od najvažnijih regiona svijeta zato
što je jedna od kolijevki civilizacije bogata prirodnim i
kulturnim nasljeđem i jedinstvenim biodiverzitetom –
najveći broj endemskih vrsta na svijetu (nakon tropskih
mora) živi samo na ovom području. Istovremeno,
Mediteran je glavna turistička destinacija na svijetu i
stoga je najviše na udaru posjetilaca. Svake godine
milioni ljudi posjećuju obale Mediterana i ta brojka će
dostići oko 335 miliona posjetilaca godišnje do 2025.
godine. Veliki uticaj masovnog turizma jedan je od
glavnih razloga ekološke destrukcije u regionu, naročito
u priobalnom području gdje su pojedine drevne lokacije
tako narušene da su skoro neobnovljive. Razlog je
najvećim dijelom u tome što je najrasprostranjeniji
turistički model u ovom području „ljetovanje na
primorju“, i što je tokom posljednjih decenija od 46 000
km morske obale Mediterana već 25 000 km
urbanizovano i dostiglo je svoju kritičnu granicu.
Izgradnja u svrhu turizma (hoteli, kuće za odmor,
aerodromi i putevi) izaziva najveći negativan uticaj na
osjetljivo priobalje i morske ekosisteme. Gubitak
biodiverziteta i prostorne atraktivnosti već je zadesio
mnoge turističke destinacije regiona. Dalji rast će
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
nastaviti da degradira ove prostore i, možda, uništi do
sada netaknute predjele. Nakon prostorne devastacije,
druge negativne posljedice turizma su:
- ugroženost ili nestanak rijetkih endemskih vrsta
(npr. ugroženost morske kornjače na grčkom ostrvu
Zakintos);
- velika potrošnja vode koja se udvostruči ili utrostruči
(ako su u pitanju ekskluzivnije namjene poput
bazena i golf–terena) tokom sezone;
- veliko zagađenje i otpad koji se bez prečišćavanja
skladišti u mediteranska mora (10 miliona tona
svake godine) jer su kapaciteti lokalnih
infrastruktura manji od zahtjeva tokom turističkih
sezona;
- narušavanje lokalnog načina života, socijalnih
struktura i tradicionalnih aktivnosti koje su često
vezane za održivo korišćenje biodiverziteta;
- nepravedna raspodjela ekonomskog profita koji je
baziran na iskorišćavanju fizičkog okruženja a
uglavnom se iznosi van zemlje i ne ostavlja koristi
lokalnom stanovništvu koje snosi troškove
ograničenih resursa prostora, vode i energije.
Strategija razvoja turizma
Crne Gore do 2020. godine /
decembar 2008.
19

Veliki uticaj masovnog turizma je dramatično
degradirao okruženje u mnogim mediteranskim
mjestima, i u ekološkom i socijalnom smislu, što je
na kraju dovelo u pitanje sam opstanak turizma.
Ostrvo Krf je tipičan primjer takvog neprimjerenog
razvoja s masovnom neprimjerenom gradnjom, a
susjedno ostrvo Zakintos ide sličnim putem. Jedan
od negativnih primjera razvoja turizma je i priobalni
region Kosta Brava na sjeveroistoku Španije gdje je
turizam, nakon svog rapidnog razvoja, došao u fazu
krize. Svega 11% obale je sačuvano od lošeg uticaja
razvoja i sada se suočava s naslijeđenim problemom
prevelike eksploatacije prostora i ekosistema, kao i
velikom konkurencijom u jeftinim turističkim
destinacijama.
Kada se jedno mjesto toliko degradira, najčešće se
traži sljedeće koje je netaknuto i pristupačno. Drugo
rješenje, kojim se pokušavaju ublažiti negativni
uticaji, obimne su restauracije koje su veoma skupe,
dugo traju i nijesu uvijek izvodljive, naročito kada je
u pitanju visok nivo izgrađenosti. Rušenje hotela na
Majorci u Španiji, koji su izgrađeni pored mora,
pozitivan je primjer rješavanja problema narušenog
izgleda obale, ali se ne može, za sada, smatrati
nagoveštajem trenda. Na primjer, rušeni su na
veliko smještajni objekti u močvarnoj oblasti Faro u
južnom Portugalu, ali iz političkih razloga nijesu
rušeni u zapadnom dijelu Grčke u Mesolongi
Ramsar oblasti.
Crna Gora i strategija turizma
Iako je prostorna atraktivnost najvažniji resurs za
razvoj turizma, a masovna izgradnja ima najveći
negativan uticaj na njegovu održivost, Strategija
održivog turizma Crne Gore vrlo se površno bavi
ovim problemom ili ga skoro zanemaruje.
Od 22 mjere kojima treba da se sprovede strateški
cilj razvoja turizma, baziran na održivim principima,
samo u jednoj mjeri naznačena je važnost odnosa
prema očuvanju prostora (mjera 1.6). To djelimično
objašnjava (ne)ozbiljnost države kada je u pitanju
sprovođenje ciljeva za koje se sama opredijelila. Bilo
bi mnogo logičnije opredijeliti se za masovni turizam
i onda ga otvoreno razvijati, nego se kriti iza
postulata o održivom razvoju i ekološkoj državi, i
uništavati najvažnije resurse za njihov dugoročan
razvoj.
Crna Gora ima ozbiljan problem prostorne
devastacije obale. Revitalizacija uništenih područja
20
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
možda će doći na red u nekom trenutku kao jedino
rješenje, ali će mnogo koštati. Upravo se tu postavlja
pitanje održivosti. Možda su, kratkoročno brzi, razvoj
primorskog turizma i masovna izgradnja u tu svrhu u
posljednjoj deceniji djelovali održivo i to samo
djelimično s ekonomskog aspekta jer je gazdovanje nad
velikim dijelom prirodnih i izgrađenih dobara sada u
rukama privatnog sektora, nad kojim oslabljeni državni
sistem nema kontrolu. Dugoročno ova razvojna faza
donijela je veliki teret budućem održivom razvoju
primorskog turizma. Turizam na primorju je jedini u
Crnoj Gori koji ima opciju razvoja kulturnog turizma
zbog vrijednog istorijskog nasljeđa. Jedinstvo
prirodnog i istorijskog nasljeđa ima poseban značaj i
zato se turizam na primorju nije smio svesti na
pružanje usluga masovnog ljetovališta.
Idejno rješenje za izgradnju
novog hotela u Kotoru,
na lokaciji URC (2006)
Rješenje je, možda, u ozbiljnoj strategiji razvoja
održivog turizma na primorju i njegovom stručnom
planiranju, uz razumijevanje složenosti i bogatstva ovog
predjela. Neophodno je staviti obalu pod posebnu vrstu
zaštite i usvojiti posebne mjere kada je u pitanju njen
razvoj. Korisne smjernice mogu biti preuzete iz
Evropske povelje za održivi turizam u zaštićenim
zonama i kasnije primijenjene. Potrebno je:
- zaštititi i unaprediti kulturne i ekološke vrijednosti
osjetljivog predjela;
- turistički sektor mora održivo koristiti dobra i
prirodno bogatstvo;
- značajno doprineti socio-ekonomskom razvoju i
kvalitetu života lokalnih zajednica;
- širiti ekonomsku korist i u potpunosti je usaglasiti s
prethodna tri kriterijuma i podjednako raspodjeliti.

Rezilijentnost –
novi pristup održivom razvoju
Nataša Ilinčić
akon više od 30 godina od zasjedanja
N Burtlandove komisije i početka primjene
principa održivog razvoja osjećaju se
nedostaci. Istraživanja govore da su promjene mnogo
veće i brže nego što je teorija o održivom razvoju
mogla da predvidi. Razlog, dijelom, može biti u tome
što je teorija u znatnoj mjeri bazirana na pretežno
logično-racionalnom sistemu mišljenja koji je i
doprinio stvaranju neodrživih ekonomskih i ekoloških
modela. Deterministički, linearni, kruti principi ostali
su djelimično sadržani i u idejama održivog razvoja.
Pristup „čovjek i priroda“ i dalje govori o zastarelom
antropocentričnom stavu o čovjeku odvojenom od
prirode, koji (ne) uspijeva njome da vlada i da je
kontroliše. Proračuni, planovi, predviđanja ne mogu
da odgovore na sve ono što donosi budućnost. Priroda
ima svoj autentični ritam nepredvidivog i iznenadnog,
kao i životi svih pojedinaca/pojedinki. Slično je i s
razvojem društvenih, ekonomskih i tehnoloških
sistema. Sistemi su mnogo kompleksniji i, samim tim,
manje predvidivi i podložni kontroli.
Nova ekonomska kriza i sve uočljivije klimatske
promjene koje ne možemo kontrolisati, s jedne strane, i
brz razvoj tehnologije i prenosa informacija, kao i sve
veće prisustvo žena na svjetskoj društvenoj sceni, s
druge strane, neminovno upućuju na kraj starog socio-
ekonomskog modela i najavu novog. Taj novi model
biće velikim dijelom u raznim sferama i disciplinama
ljudskog djelovanja baziran na teoriji rezilijentnosti. Nju
je prvi put predstavio kanadski ekolog Buzz Holling
1973. godine. Rezilijentnost je sposobnost sistema da
se stalno mijenja i prilagođava, a ipak ostane u svojim
kritičnim (stabilnim) okvirima; da se nosi s promjenom
i istovremeno nastavi da se razvija, zadržavajući svoj
suštinski integritet, strukturu i funkciju.
Teorija rezilijentnosti je zasnovana na dva radikalna
koncepta. Prvi je da ne postoje prirodni sistemi bez
ljudi, niti socijalni sistemi bez prirode. Postoje
jedinstveni socio-ekološki sistemi koji su istinski
međuzavisni i zajedno evoluiraju kroz prostor i vreme.
Ljude treba posmatrati kao dio prirode, a ne odvojenim
od nje – razgraničenje između socijalnog i ekološkog
sistema je vještačko i proizvoljno. Sposobnost
jedinstvenog socio-ekološkog sistema da preživi
turbulencije klimatskih, ekonomskih ili političkih
šokova, da se obnavlja i nastavi da postoji nakon toga,
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
predstavlja njegovu rezilijentnost. Drugi koncept tvrdi
da je postojeći prihvaćeni model, prema kome se
sistemi mijenjaju na linearan i predvidiv način,
pogrešan. Ti linearni modeli koncentrišu se na
nalaženje optimalnog rješenja u okviru samo jednog
uravnoteženog stanja i smanjuju sposobnost socio-
ekoloških sistema da se izbore s promjenom i nastave
razvoj. Zato se uvodi termin „kompleksni prilagodljivi
sistemi“, koji su konstantno u toku, i veoma
nepredvidivi i složeni. Ova termin tumači sisteme ne
kao determinističke, predvidive i mehanicističke, već
kao organski zavisne, samoorganizujuće procese.
U teoriji „kompleksnih prilagodljivih sistema“ mijenja se
pristup upravljanja: od onog koji pokušava da kontroliše
promjene u ekosistemima, s pretpostavkom da će biti
stabilni, do onog koji pojačava kapacitete socio-
ekoloških sistema kako bi naučili da žive s promjenama,
oblikuju ih, i čak pronalaze načine da ih transformišu u
mnogo željenijim pravcima.
Ključna karakteristika „kompleksnih prilagodljivih
sistema“ je da oni mogu postići brojna i različita stanja
ravnoteže. Jezero će, na primjer, pronaći svoje stabilno
stanje bilo kao čisto, puno kiseonika ili mutno, puno
algi. Finansijsko tržište može napredovati ulaganjem u
stambenu izgradnju ili preći u stanje recesije. Ako
posmatramo istoriju, skloni smo da vidimo tranziciju
između takvih stanja kao postepenu. Ponekad
promjene jesu postepene i stvari se kreću na pretežno
kontinuiran i predvidiv način. A nekada su promjene
iznenadne, dezorganizovane i turbulentne, i utiču na
klimu i i ranjiva područja, dovodeći u pitanje postojeći
sistem prirodnih nauka. Dokazi, takođe, ukazuju da će
se periodi takvih naglih promjena vjerovatno
povećavati, biće učestaliji i veći. To dovodi u pitanje
adaptivne sposobnosti društvenih sistema. Postojeće i
uobičajene statističke analize potpuno zanemaruju
značaj neizvjesnosti, dok su današnji ključni pokretači
21

promjena (kao što su klimatske i tehnološke promjene)
velikim dijelom nepredvidivi i mogu se mijenjati u
nelinearnim modelima.
Stoga koncept rezilijentnosti odbacuje stare ideje o
„održivosti“. Umjesto prihvatanja statičnog stanja, ističe
se nestalnost, fleksibilnost i decentralizacija. Promjena,
iz perspektive rezilijentnosti, ima potencijal za razvoj i
novinu. Holling je jednom prilikom rekao da „nema
svetog balansa u prirodi… i to jeste veoma
zastrašujuća pomisao“.
Figurativni simbol za rezilijentnost je igračka Roly-Poly
koja ima zaobljeno postolje i, koliko god da je nakrenete
na jednu stranu, nakon ljuljanja ona se vraća u
ravnotežu. Upravo ova situacija objašnjava kako se
ponašaju rezilijentni sistemi. Nakon turbulencija, oni
pronađu svoju stabilnu osu. Interesantno je da je Roly-
Poly, u svojim različitim oblicima, dio nacionalne kulture
u Japanu, Kini, Italiji, Mađarskoj, Rusiji, Turskoj i
predstavlja vrstu talismana, simbola sreće i sigurnosti.
(Ne)rezilijentni sistemi
Ljudski uticaj na kapacitet ekosistema da podrže dalji
razvoj je veliki. To ujedno dovodi u pitanje održivost
samih društvenih sistema i čitave planete. Postojeći
institucionalni mehanizmi za upravljanje ekosistemima
napreduju mnogo sporije nego samo korišćenje
ekosistema. A gubitak rezilijentnosti često znači i
gubitak koristi koju imamo od ekosistema. Oni mogu,
usljed ubrzane tranzicije i preokreta preći u
kvalitativno različito i za njih novo stabilno stanje, koje
ne mora biti održivo i za čovjeka.
22
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Gubitak rezilijentnosti ogleda se i u propadanjima
političkih i ekonomskih sistema. Crna Gora i zemlje u
regionu upravo prolaze kroz još uvijek težak i spor
tranzicioni period oporavljanja od političkog, državnog i
ekonomskog sloma početkom devedesetih godina.
Društvo je bilo ranjivo zbog tih promjena jer, s jedne
strane, nije imalo snažan i vitalan vrijednosni sistem koji
bi te promjene lakše iznio, a s druge strane, nije bilo
bazirano na snazi svakog pojedinca/pojedinke, svake
lokalne zajednice, već je bilo umrtvljeno vještačkom
planskom politikom.
Socijalna jednakost i prustup resursima veoma su
važne komponente rezilijentnosti. Kad dođe do visokog
stepena socijalnog raslojavanja, pojavljuje se manjak
građanskog angažmana, pa čak i nasilje. „Ako postoji
velika nejednakost, ne dolazi do razmjene informacija; u
pravednijim društvima konflikti će i dalje postojati, ali
će ljudi biti spremni da dijele informacije; to je stvar
povjerenja u društvo“, kaže Thomas Elmqvist, jedan od
vodećih istraživača u Centru za rezilijentnost u
Štokholmu.
Rezilijentni sistemi uvijek treba da imaju više opcija za
sve ključne segmente održivosti i da se nikada ne
oslanjaju na samo jedno rješenje. Na primjer, zavisnost
od jedne vrste energetskog izvora kreira sistem velike
ranjivosti – naročito ako cijene baš tog energenta
rapidno rastu, ili je njegov izvor pri kraju, čime je
snabdijevanje tim energentom dovedeno u pitanje.
Nju Orleans predstavlja jedan od poznatijih primjera za
razumijevanje rezilijentnosti sistema. Više od 60%
močvarnih površina u njegovom okruženju izgubljeno je
tokom posljednjih 60 godina, dijelom zbog eksploatacije
nafte i prirodnog gasa, a dijelom zbog nasipa koji su
izgrađeni da zadrže Misisipi i zaštite grad od poplava.
Ironično je da je gubitak močvarnog zemljišta direktno
doprinio katastrofalnom uticaju uragana Katrina.
Istraživači su nedavno izračunali da bi revitalizovanje
močvara u dužini od jednog kilometra smanjilo visinu
talasa za 1m, i zato su sada otpočeli planovi za
obnavljanje južne obale Luizijane.
Ako jezero može da pređe iz jednog u drugo stabilno
stanje, iz čistog u mutno jezero, da li i grad može da
pređe u dramatično drugačije stabilno stanje? Ako
biodiverzitet čini ekosisteme rezilijentnim na
 www.expeditio.org/benefit-living

negativne promjene, može li diverzitet u urbanim

sistemima imati sličnu funkciju? „Gradovima ne
dominira priroda u istom intenzitetu kao što je to slučaj
s jezerima, močvarama ili koralnim grebenima. Ali
pitamo se možemo li posmatrati gradove na isti način“,
razmišlja australijski ekolog Brian Walker.

Urbana rezilijentnost ogleda se u kreiranju ekosistema u

okviru samih gradova u vidu mješavine vodenih i
zelenih površina, nastalih prirodno ili projektovanih,
koje mogu biti buffer (tampon) zona. Urbani parkovi,
zeleni krovovi, bašte u naseljima i obalne močvare
imaju mnogobrojne značajne funkcije: od rashlađivanja
grada, preko oslobađanja od kišnih voda, do zaštite od
poplava. Ali istovremeno urbane sredine treba da imaju
socijalni diverzitet i prostore biodiverziteta treba da
koriste i mnoge različite socijalne grupe. Visoke
socijalne vrijednosti znače da različite grupe konstantno
imaju koristi od upotrebe određenih prostora, bilo da u
njima vježbaju, uživaju posmatrajući ptice ili se
jednostavno relaksiraju udaljene od užurbanih gradskih
ulica.

Novi pristupi socio-ekološkim sistemima neophodni su

radi prilagođavanja izazovima života s globalnim
klimatskim promjenama. Potrebno je novo upravljanje
životnom i urbanom sredinom zasnovano na
dinamičnom i organskom načinu razmišljanja, bliskom
sistemu na koji funkcioniše sama priroda.

EXPEDITIO 23
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kako učiniti ulice prijatnijim?

Biljana Gligorić i Zorica Tomanović

osljednjih godina promijenilo se shvatanje promjene hijerarhije

P funkcije ulica u urbanizovanim sredinama.
Šezdeset godina unazad njihov glavni cilj bio je
njenih korisnika. Sada
su na prvom mjestu
da udovolje potrebama brzorastućeg broja pješaci i njihove
automobila. Gledajući tako, „dobra“ ulica bila je ona potrebe, zatim slijede
koja omogućava automobilu da prelazi distance što biciklisti, korisnici
lakše i da stigne na odredište za što kraće vrijeme. javnog transporta,
Potrebe ljudi koji žele da koriste ulice na drugačiji specijalna vozila
način, na primjer za šetnju, kupovinu, vožnju bicikla, (hitna pomoć,
korišćenje kolica (za bebe, osobe s invaliditetom), policija, vatrogasci...) i tek na kraju ostala motorna
sjedenje i posmatranje, igru i sl, nisu previše uzimane vozila.
u obzir. Sve je bilo podređeno automobilima.
Sigurno je da je za naše uslove, gdje je automobil važan
Svake godine evropski vozni park poveća se za 3 miliona za svakodnevni život, ovo potpuno novo viđenje uloge
novih automobila. Procjenjuje se da će ukupan obim ulice u gradovima. Posebno zato što još uvijek nismo
drumskog saobraćaja porasti za 40% do 2030. godine. dovoljno razvili stilove života koji bi pratili ove trendove.
Da li je odgovor na ovaj trend povećanje broja Međutim, upravo
saobraćajnica, parkinga i garaža? Ovakav pristup ovakvim
rasterećuje saobraćaj trenutno, ali donosi socijalne, promjenama u
ekološke i ekonomske nepovoljnosti. Sve veći broj samim gradovima
gradova opredjeljuje se za drugačiji pristup koji možemo djelovati u
podrazumijeva promjenu stila života – više šetnje, obrnutom smjeru,
vožnju biciklima, korišćenje javnog gradskog prevoza tj. možemo uticati
itd, sve ono što ne zavisi u velikoj mjeri od javnog da ljudi mijenjaju
gradskog saobraćaja. svoje navike i način
života. Jedan od zadataka planiranja prostora i jeste da
Ovo se, na sreću, mijenja. Ljudi koji se bave stvaranjem kvalitetnih prostora utičemo na živote ljudi.
donošenjem odluka i upravljanjem gradovima širom
svijeta, uočili su da ovakva jednostrana svrha ulice, koja Srećom, i kod nas postoji primjer sličnog pristupa koji
služi samo automobilima, dovodi do disfunkcionalnih će, nadamo se, biti podsticaj i drugim gradovima da
prostora i njihove nedovoljne iskorišćenosti. To nas razmišljaju na sličan način. U Perastu je zaživio projekat
vraća u period prije 20. vijeka kada su ulice imale te, koji umnogome pozitivno utiče na njegove građane i
turiste. Jednostavnim organizacionim izmjenama,
„izbacivanjem“ automobila iz grada, davanjem ulice
pješacima, uvođenjem bicikala i drugih modernih
načina ekološkog prevoza, pokazalo se kako je i u našim
sredinama moguće primijeniti
kvalitetne ideje.

Ponekad nije potrebno puno

sada zaboravljene, funkcije da budu mjesta okupljanja,
sretanja, razmjene informacija, kulturnog i socijalnog
života, i sl.
U isto vrijeme, zagađenje od saobraćaja u gradskim
sredinama nije zanemarljivo, i zbog toga je došlo do
tako značajne promjene glavne svrhe ulice, tačnije do
ulaganja da bi se naši svakodnevni
javni prostori, što ulice i jesu,
pretvorili u mjesta koja utiču
prijatno na nas i koja nas
oraspolože. Zato treba da nam je
svima cilj da „otmemo“ dio ulica od
automobila i da od njih napravimo
lijepe i plemenite prostore.

24

Pozitivni primjeri savremene
arhitektonske prakse u Crnoj Gori
Nataša Ilinčić i Tatjana Rajić
ajveći dio arhitektonske prakse u Crnoj Gori u
N posljednje dvije decenije karakterišu negativan
trend i prilično neprimjeren kvalitet. Oni su
rezultat mnogobrojnih faktora u našoj sredini: od
degradacije vrijednosnog sistema u društvu,
siromaštva, urbanističkog planiranja prepuštenog
nekontrolisanom uticaju kapitala, oslabljenog sistema
uprave, do lošeg kvaliteta obrazovanja arhitekata i
izolovanosti od savremenih svjetskih tokova u
planiranju i projektovanju. Čak i u urbanim sredinama s
kvalitetnim graditeljskim nasljeđem iz ranijih istorijskih
perioda, kao i iz moderne, ili u očuvanim prirodnim i
kulturnim pejzažima - za posljednjih dvadesetak godina,
kao nikada prije toga, neprimjereno građenje narušilo
je postojeće skladne prostore. Aktuelna
ekonomska kriza došla je kao vrsta spasa, bar za
privremeno zaustavljanje nekontrolisane i
neprimjerene gradnje, ali je neizvesno kada će doći
do ozbiljnije promjene u bavljenju prostorom.
Paralelno sa stihijskim i devastirajućim prostornim
intervencijama, posljednjih godina izgradjeno je
nekoliko inovativnih i skladnih građevina.
Fondacija „Mies van der Rohe“ za dodjeljivanje
evropske nagrade za savremenu arhitekturu 2011.
pozvala nas je da kao nezavisni eksperti predložimo
dobre primjere arhitektonske prakse u Crnoj Gori.
Napravili smo uvid u izgrađene objekte u posljednje
dvije godine i odabrali tri objekta, kandidate za dodelu
„Mies van der Rohe“ nagrade za arhitekturu iz Crne
Gore. Vrlo značajna zajednička karakteristika sva tri
objekta je ekološki pristup u projektovanju. Ono što ih
čini različitim, pored namjene, lokacije, razmjere itd, a
istovremeno čini arhitektonsku scenu u Crnoj Gori
bogatijom, jeste to da autori ovih objekata dolaze iz
različitih sredina: lokalne (Crna Gora), regionalne
(Srbija) i evropske (Austrija).
Porodična kuća Adžić u Nikšiću
Kuća se nalazi u djelimično očuvanoj atmosferi nikšićke
Grudske mahale. Gabarit (Po+P+1), proporcije i forma
objekta usklađeni su s istorijskim nasljeđem
autonomne gradske cjeline. Čiste forme i geometrijski
jednostavna, kuća je postavljena na sredini parcele i
okružena četinarskom šumom u susjedstvu.
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
Ovo je jedna od prvih energetski efikasnih savremenih
porodičnih kuća u Crnoj Gori na kojoj je primijenjeno
nekoliko principa održive gradnje. Kompaktna forma
kuće smanjuje gubitke toplote preko spoljašnjeg
omotača objekta (postignut je odnos površine omotača
i zapremine objekta A/V od 0,4, a optimalne vrijednosti
se računaju ispod 0,8). Kuća je napravljena od lokalnih
materijala: drveta i opeke. Konstruktivni zidovi su od
opeke zidane na 25 cm, s izolacijom od 8 cm, i
fasadnom oblogom od četinarske građe, postavljene na
drvenoj potkonstrukciji, čime je formirana vjetrena
fasada s vazdušnim slojem od 5 cm. Konstrukcija
međuspratne tavanice je od lijepljenih lameliranih
drvenih greda, a završna krovna konstrukcija od
rešetkastih drvenih LKV nosača, s termoizolacijom od
20 cm. Prozorski otvori i balkonska vrata zastakljeni su
trostrukim niskoemisionim staklima.
Grijanje objekta riješeno je sistemom toplotne pumpe
koja koristi bunarsku vodu, prosječne temperature od
10˚C. Dogrijana voda se razvodi sistemom cijevi
integrisanih u zidove od opeke (koji su akumulatori
toplote) i omalterisanih s unutrašnje strane
termomalterom. Hladna voda se u ljetnjem periodu
koristi za rashlađivanje prostorija. Cio sistem je vrlo
ekonomičan jer koristi toplotnu pumpu snage 6 kW za
prostor površine 260 m2 i zapremine oko 730 m3.
Projektant kuće je mladi arhitekta Nebojša Adžić.
„Europoint“ poslovna zgrada u Podgorici
Poslovna zgrada „Europoint“ nalazi se blizu jedne od
glavnih i najpromjetnijih arterija grada, Bulevara svetog
Petra Cetinjskog. Zgrada leži na zapadnoj obali rijeke
Morače u urbanom okruženju koje karakterišu
25
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

modernizam šezdesetih i sedamdesetih godina i objekti temperature podzemne vode, obezbjeđuje se ušteda u
različite namjene: Sportski centar i Hotel „Podgorica“ potrošnji energije za klimatizaciju ovog poslovnog
smješteni su slobodno u gradskom parku, dok zgrade prostora, površine oko 10.000 m2.
Vlade i nove poslovne zgrade prate strogu geometriju
ulične matrice. Na zgradu „Europointa“ najviše uticaja Autori ovog objekta su arhitekta Branislav Redžić i tim iz
imala je susjedna zgrada „Telekoma“. Njenu građevinsku njegovog studija ARCVS.
liniju prati glavni blok zgrade „Europointa“ i usvaja
osnovne karakteristike njene forme, dva pravougaona
svedena bloka različitih visina.
Osmatračnica na Biogradskoj gori
Zgrada „Europointa“ je slobodnostojeća i orijentisana
ka rijeci Morači, obezbjeđuje panoramski pogled na cio „Belvedere“ je osmatračnica za posjetioce u
grad s viših spratova. Glavni elemenat objekta je Nacionalnom parku Biogradska gora, koja je postala i
zastakljeni atrijum koji spaja javne prostore njegov landmark. Projekat je dio međunarodne
(prodavnice, restoran) u nižem frontalnom bloku zgrade saradnje za razvoj održivog turizma između Austrijske
razvojne agencije (OAR) i Turističke organizacije Crne
Gore. To je prva visoka struktura (21 m) od drveta u
Crnoj Gori i odličan primjer održivog dizajna i
inženjerstva. U građenju ove inovativne drvene
konstrukcije spojene su vještine lokalnih majstora i
najsavremenije znanje u projektovanju drvenih
struktura. Noseća drvena konstrukcija asimetričnog
tornja obavijena je polutransparentnim omotačem od
drvenih letvica, koji se prekida na mjestu gdje se
posjetilac popne na terasu s koje se pruža panoramski
s poslovnim prostorom u sedmospratnom bloku. pogled na šume Biogradske gore.
Atrijum formira vizuelnu i prostornu vezu između javne
Projekat je započet 2006. a izgradnja je završena 2009.
i poslovne zone, i doprinosi važnim aspektima
godine. Projektanti „Belvedere“ osmatračnice su iz
savremenog radnog okruženja - ima prostorni i socijalni
austrijskog arhitektonskog biroa POS, čiju praksu
kvalitet. Ova atrijumska veza otvara mogućnost timskog
karakteriše ekološki pristup već desetak godina.
rada i neformalne komunikacije, koji su postali dio
prakse današnjeg poslovanja.
Planovi spratova s poslovnim
prostorom su prilagodljivi i
pružaju mogućnost različite
organizacije. Zgrada je skladna
u svojoj formi, proporciji i
materijalizaciji. Elegantna i
zamagljena fasada sastoji se od
sistema ventilisane zid-zavjese i
tamnih punih površina.

Veoma važna karakteristika

ovog objekta je njen energetski efikasan sistem. Da bi
se smanjila potrošnja energije za grijanje, hlađenje,
ventilaciju i zagrijavanje vode, instalirana je toplotna
pumpa koja koristi vodu iz rijeke Morače.
Dogrijavanjem ili rashlađivanjem konstantne

26

Projekti revitalizacije u Venecijanskoj laguni –
održivost istorijskog područja
Nataša Ilinčić
enecija je jedna od najljepših ljudskih
V tvorevina, stvarana tokom 1300 godina. Njena
jedinstvenost je u poduhvatu stvaranja grada
na vodi, u arhitekturi koja predstavlja unikatan spoj
uticaja Vizantije, Orijenta, gotike, i dijaloga i razmjene
između različitih kultura kroz vjekove. Posebno velikom
je čine njena održivost i trajanje, a oni su ozbiljnije
dovedeni u pitanje tokom XX vijeka. Od evropskog
centra postala je grad iz kojeg se stanovnici iseljavaju;
jedinstveni grad na vodi postao je poznat kao grad koji
tone; uprkos slavi zbog svjetskih manifestacija, koje se u
njemu održavaju, grad posustaje pod uticajem
masovnog turizma.
Upravo zato što je Venecija neprocjenjivo svjetsko
dobro, usljed posljedica industrijskog razvoja tokom XX
vijeka, klimatskih promjena i neizvesnosti održivog
razvoja u budućnosti, ona je jedan od najkompleksnijih
svjetskih izazova kada je u pitanju budućnost razvoja
jedne urbane cjeline. Zato su u protekle dvije decenije
započeti važni projekti revitalizacije Venecijanske lagune
koji treba da pomognu da ovaj jedinstven urbani sistem
na vodi ostane održiv. Savremene intervencije i aktivnosti
treba da podrže život u njemu u skladu sa savremenim
tokovima, kao i postojanje jedinstvenog kulturnog i
prirodnog nasljeđa.
Ovi savremeni projekti revitalizacije Venecijanske
lagune mogu da budu primjeri i za sredine u Crnoj Gori
koje imaju vrijedno istorijsko nasljeđe, trpe negativne
posljedice industrijskog razvoja i rade na
pronalaženju lokalnih strategija za
savremeni održivi razvoj. Naročito mogu biti
inspirativni za crnogorsko primorje, čije
istorijsko nasljeđe ima raznolike veze sa
starom venecijanskom kulturom. Primorje se
suočava s ekološkim problemima, ili
negativnim posljedicama masovnog turizma.
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
Iako su u pitanju različite razmjere i značaj na
globalnom nivou, princip je isti. Iz iskustva Venecije
možemo naučiti da je moguće revitalizovati napuštene
industrijske zone, formirati nova zelena područja i
učiniti istorijske sredine novim centrima za razvoj
inovativnog biznisa, nauke i umjetnosti.
Posljedice razvoja tokom XX vijeka
Venecijanska laguna smatra se primerom
uspostavljenog balansa između ljudske tvorevine i
prirodnog okruženja u kome je nastajala od VIII do
početka XX vijeka. Razvoj industrijskih zona na
kopnenom dijelu Lagune u periodu od 1930. do 1960.
uticao je na narušavanje te harmonije. Industrijski
razvoj i zapošljavanje preko 30.000 ljudi bili su modeli
ekonomskog rasta i vrijednosnog sistema tog perioda i
uticali na razvoj Venecije, kao i mnogih drugih urbanih
sredina. Prvi znak da se dešavaju promjene životne
sredine bila je velika poplava 4. novembra 1966.
godine (aqua alta), koja se vremenom ustalila i postala
prepoznatljiv „simbol“ Venecije. Razvoj industrijske
zone i širenje luke uticali su na eroziju Lagune i
promjenu morfologije obale, što je za posljedicu imalo i
promenu hidrobalansa. U periodu od 1950. do 1970.
povlačenje podzemnih voda proizvelo je 13/14 cm
slijeganja tla, a ukupno 23 cm za posljednjih 100 godina
(uključujući i porast nivoa mora).
27

Prateće posljedice razvoja bile su i zagađenje vazduha,
vode i tla. Tokom četrdesetih godina XX vijeka kopneni
dio lagune San Giuliano, na kome su do tada postojale
plaže, biva pretvoren u mjesto za odlaganje otpada –
deponiju. U periodu od oko 50 godina (1945–1995) ovo
područje služilo je za odlaganje komunalnog gradskog,
građevinskog i industrijskog otpada.
Neposredno nakon krize industrijskog modela, turizam
se promoviše kao glavna ekonomska grana Venecije.
Smatralo se da će sam prelazak iz industrijske u
postindustrijsku aktivnost automatski voditi održivom
modelu ekonomskog razvoja. Ali uticaji razvoja turizma
na životnu sredinu i socijalnu strukturu prilično su
kompleksni. Masovni turizam doveo je do toga da
danas staro jezgro
Venecije naseljava
70.000 stanovnika, a
godišnje ga posjeti
oko 18.000 000
turista, i to najvećim
dijelom na jedan dan.
Takva posjećenost
posljednjih godina
takođe utiče na
zagađenje vode i vazduha, masovnu proizvodnju
otpada, mobilnost i socijalni kvalitet života.
Nakon prvih negativnih posljedica uočenih u
Venecijanskoj laguni šezdesetih godina, Italija od
1973. godine počinje da donosi niz specijalnih zakona
koji se odnose samo na Veneciju. Grad Venecija je
proglašen područjem od nacionalnog interesa i
postavljeni su sljedeći ciljevi: da se sačuva životna
sredina od zagađenja, da se postigne hidrobalans, da se
pospješi socio-ekonomska vitalnost grada, da se zaštiti
arhitektonska baština i da se uključe različiti nivoi
upravljanja (državni, regionalni, lokalni). Od kraja
osamdesetih godina, kada se principi održivog razvoja
počinju integrisati u planiranje i upravljanje gradovima,
plan razvoja Venecije sadrži sljedeće aktivnosti: održivo
upravljanje lagunom; reanimaciju i ponovnu upotrebu
industrijske zone; razvoj moderne i „zelene“ luke; razvoj
održivog turizma koji se bazira na očuvanju kulturnog
nasljeđa i kulturnoj proizvodnji; ulaganje u istraživanje
stanja životne sredine u priobalnim zonama.
28
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Projekti revitalizacije
Tokom devedesetih godina započinju istraživanja i idejni
projekti zasnovani na postavljenim ciljevima održivog
razvoja Venecije. Od 2000. godine, uz veliku pomoć
fondova Evropske unije, rezultiraju realizacijom važnih
prostornih intervencija i sadržaja koji će obilježiti razvoj
Venecijanske lagune u budućnosti.
VEGA
U okviru programa reanimacije napuštene industrijske
zone Portho Marghera, jedne od najvećih u Evropi,
koja zauzima površinu od oko 2 000 ha, formiran je
Venecijanski naučno-tehnološki park (VEnice GAteway
for Science and Technology) – VEGA, koji zauzima
teritoriju od 70 ha u blizini San Giuliano parka. VEGA je
mreža univerziteta, istraživačkih centara i biznisa koja
razvija naučno-istraživačke inicijative kako bi pomogla
transfer znanja i stimulisala tehnološki razvoj i
konkurentnost kompanija, prevashodno u Veneto
regionu. Usmjerena je na razvoj vodećih tehnoloških
sektora današnjice: nanotehnologiju, ICTs i green
ekonomiju i okuplja 100 različitih biznis kompanija s oko
1500 mjesta za zapošljavanje.
Projekat VEGA planiran je početkom devedesetih
godina, nakon krize teške industrije u zoni Porto
Marghera, s ciljem da se formira novi održivi razvojni
model, naročito s aspekta životne sredine. Evropska
unija je postojeću industrijsku zonu označila kao
„depressed industrial area“ i odvojila pomoć (oko 70
miliona eura) za njenu revitalizaciju. VEGA je danas
jedan od najvažnijih tehnoloških parkova u Italiji i ima
stratešku lokaciju jer se nalazi u srcu ekonomski
razvijene sjeverne Italije, nasuprot istorijskom centru
Venecije, u blizini aerodroma i luke.
San Giuliano park
San Giuliano park je lociran na ulazu u
Mestre, obalskom dijelu Lagune koji je
spojen mostom Liberta sa starim jezgrom
Venecije i zauzima površinu od oko 700 ha.
Predstavlja dio projekta revitalizacije
bivše industrijske zone Portho Marghera.

San Giuliano je najveći gradski park u Evropi i, pored
toga što je kulturno-rekreativna i sportska zona za
stanovnike, on je prirodni rezervat gdje se obavljaju
istraživanja. Park je realizovan uz pomoć EU fondova i
predstavlja prenamjenu urbanog prostora koji se po
veličini i sadržaju smatra jednim od „najambicioznijih“ u
Italiji. Započet je kao veliki konzervatorski projekat u
okviru kojeg je planirana zaštita prirodnog staništa
Lagune za domaću floru i faunu, kao i čuvanje od
višegodišnjeg postepenog propadanja.
Ova zona je nekada bila prostor za odlaganje
industrijskog i gradskog otpada i, samim tim, negativna
barijera između kopnenog dijela i Venecije. Projekat je
započet 1990. godine kada je gradska uprava Venecije
objavila međunarodni arhitektonski konkurs pod
nazivom „A Park for San Giuliano“, a 1996. godine
odobrena je realizacija pobjedničkog projekta arhitekte
Antonia di Mambra of Comunitas Inc. Park je otvoren
2003. godine, ali se i dalje razvija. Sadrži mrežu
pješačkih i biciklističkih staza i prijatnih mjesta
otvorenih za okupljanje koja su ekološki bezbjedna i
bogata vegetacijom. Pored toga što predstavlja zelena
zonu koja povezuje urbane cjeline Mestre i Veneciju,
koje se nalaze jedna nasuprot drugoj, u parku su
biblioteka i teatar i održava se „Heineken“ muzički
festival.
„Mose“
Vjerovatno najkompleksniji problem u Venecijanskoj
laguni je hidrodebalans, izazvan industrijskim
razvojem u XX vijeku kao i mogućim uticajem
klimatskih promjena. Venecija plavi više od 100 puta
godišnje, a samo jedan vijek ranije poplave su se
dešavale svega desetak puta. Rješavanje ovog
problema realizuje se kroz čuveni projekat „Mose“,
konstrukciju serije mobilnih mostova – barijera koji se
podižu i spuštaju u odnosu na visoke vodene talase s
ciljem da zaštite
Lagunu.Velike strukture su
postavljene na mjestima
gdje poplava stiže iz
Jadranskog mora i
sastavljene su od 79
čeličnih brana koje su 30 m
visoke i 20 m dugačke,
napunjene vodom, i podižu
se i pune vazduhom svaki
put kada visoki talas prijeti
gradu.
„Mose“ projekat je tokom vremena poprimio epitet
kontroverznog. Od kraja osamdesetih godina, kada su
prve ideje za ovakav projekat nastale, bilo je mnogo
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
preispitivanja, istraživanja i novih rješenja, kao i
unapređivanja postojećeg. Može se reći da je to i
očekivano kada se radi o ovakvom poduhvatu. Projekat
je počeo da se realizuje 2003. godine i očekuje se da
pogon bude pušten u rad 2012. godine, a u njega će
biti uloženo oko 5 milijardi eura. Pored toga što će
predstavljati odbrambeni sistem za grad i njegove
stanovnike, postoji zabrinutost da će uticati na osjetljiv
ekosistem Venecijanske lagune. S jedne strane uočena
je neočekivana prednost, možda djelimično zbog
otopljavanja mora - u Laguni se formira stanište za
sesilne organizme i sada je naseljavaju koralski grebeni
zajedno s drugim biljkama i životinjama karakterističnim
za južni Mediteran. S druge strane postoji sumnja da će
se, kada se „Mose“ barijera završi, cijela Laguna
pretvoriti u ogromni stagnirajući bazen.
VEGA, „Mose“ i San Giuliano park su najveće
intervencije u Venecijanskoj laguni. U toku su i drugi
projekti važni za njen održivi prostorni razvoj. Problem
otpada se rješava dugi niz godina smanjenjem broja
deponija i otvaranjem reciklažnih postrojenja i centara.
Sistem prikupljanja i reciklaže otpada ujedno sadrži i
elektrane koje od prerade različite vrste otpada
proizvode energiju. U planu je smanjenje negativnog
uticaja masovnog turizma kojem je ovaj grad izložen,
uprkos tome što su ekonomske koristi od turizma velike.
Uvode se mjere kao što su: smanjenje broja dnevnih
posjetilaca, uvođenje taksi za pristup gradu,
podržavanje turističkih aktivnosti koje su u skladu sa
životnom sredinom. Budući razvoj Venecijanske luke
uključen je u program „Green port“, što podrazumijeva
brigu o ekosistemu ali i preuzimanje dijela brodskog
transporta koji se sada odvija prema lukama u sjevernoj
Evropi. Ukoliko se roba namijenjena stanovnicima
srednje Evrope doprijema preko Venecijanske luke,
može se smanjiti proizvodnja CO2 i do 97kg po jednom
kontejneru.
29

Održiva budućnost gradova
Biljana Gligorić
lobalno zagrijavanje i klimatske promjene
G nezaobilazna su debatna tema poslednjih
nekoliko decenija i vrlo često možemo čuti
različite stručnjake i naučnike kako tvrde da je za dalji
napredak ljudske populacije neophodno usvajanje i
primjenjivanje strategije održivog razvoja. Definicija,
dakle, ističe tri osnovne komponente između kojih
treba uspostavljati ravnotežu, a to su: ekonomska,
društvena i komponenta zaštite životne sredine.
Najvažnije je istaći da svaka generacija ima pravo da
uredi svoje okruženje prema svojim potrebama i
mogućnostima, međutim, paralelno postoji i obaveza
svake generacije da
svojim naslednicima
ostavi obogaćen, a ne
upropašćen prostor.
Održivi urbani razvoj
odnosi se na gradove
koji danas
predstavljaju odraz
globalnog društva. Grad je vještačka tvorevina i njegov
razvoj može biti postignut samo ukoliko se svi urbani
procesi sveobuhvatno planiraju i usklađuju sa
zakonitostima koje pruža prirodno okruženje.
Organizacija ujedinjenih nacija predviđa da će do 2025.
godine u gradovima živjeti 60 procenata ukupnog
stanovništva, dok će do 2050. godine stanovnici većih i
manjih gradova činiti 70 procenata ukupne svjetske
populacije. Već sada se približno 60 procenata vode za
piće direktno i indirektno troši u gradovima; gradovi
koriste oko 75 procenata ukupne energije i emituju 80
procenata štetnih gasova koji izazivaju efekat staklene
bašte. Stoga je jasno da će upravo od gradskih naselja
najviše zavisiti uspjeh opšte borbe protiv klimatskih
promjena i zagađenja životne sredine.
Održivi grad prije svega predstavlja jedan otvoren
sistem koji ne može biti sam sebi dovoljan već ima
ulogu u širem kontekstu. To znači da grad ne može da
funkcioniše neovisno od okruženja već mora biti u njega
integrisan. Želimo da grad bude pogodan za život.
Postići takvo okruženje podrazumijeva veoma
kompleksan sistem planiranja grada i upravljanja
njegovim unutrašnjim tokovima i resursima. To prije
svega znači da planeri moraju stremiti ka novim
metodama planiranja koje će doprinositi uspostavljanju
30
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
pomenute ravnoteže između
ekonomije, socijalnog
blagostanja i životne sredine.
Važno je naglasiti da u tom
procesu planeri takođe moraju
poštovati i princip uključivanja
građana u proces planiranja.
Osluškivanje takozvanog „pulsa
grada“, potreba i želja stanovnika
svih starosnih dobi, dovodi
konačno do toga da se oni s njim
identifikuju i da u njemu pronađu kvalitet života.
Međutim, pogrešno bi bilo tumačiti da je sva
odgovornost samo na arhitektonskoj i planerskoj struci.
Održivost grada i kvalitet života mjeri se i kroz stanje
vazduha, biodiverziteta, kroz kvalitet hrane i proizvoda,
zdravlje ljudi, kvalitet stanovanja, način upravljanja
otpadom, kroz potrošnju raspoloživih resursa i tako
dalje... Zbog toga važnu ulogu u izgradnji održive
zajednice imaju i lokalne vlasti, lokalne zajednice, ali i
sve druge institucije odgovorne za kvalitet saobraćaja,
životne sredine, za razvoj ekonomije, obrazovanja i tako
dalje. I konačno, svaki građanin snosi odgovornost
prema tome kako se odnosi prema gradu i njegovim
resursima. Svaki građanin mora da bude svjestan
ograničenosti resursa i da se prema njima odnosi tako
da ih obnavlja tamo gdje je to moguće, ili da ih sačuva
za buduće generacije. Zato je važno znati da svaki
održivi grad treba da ima definisane elemente za
mjerenje postignutog.
Različita su viđenja održivog grada, pa se često
poistovjećuje s pojmom zeleni grad ili ekološki grad.
Poznati arhitekta Jan Gehl smatra da održivi grad prije
svega treba da ima takve javne prostore i saobraćaj koji
stalno privlače ljude da borave na otvorenom. On
smatra da stanovnici održivog grada prije svega puno
šetaju, voze bicikle i koriste javni gradski prevoz. Po
njemu je saobraćaj polje u kome se na najjeftiniji i
najbrži način postiže održivost kroz zamjenu postojećih
neefikasnih modela s ekološkim. Ne postoji jedan
recept koji može biti primjenljiv na više gradova, svaki
grad je specifičan sistem i zahtjeva specifične vizije na
putu ka dostizanju održivosti. Razvijati se održivo nije
lak zadatak. To je dugoročan proces ali zasigurno i
neminovan. Za osiguranje trajnih učinaka održivog
razvoja neophodno je osigurati da proces ima
kontinuitet.

Radi bolje ilustracije navedimo nekoliko primjera iz svijeta:
U Velikoj Britaniji se svake godine pravi rang lista
najuspješnijih održivih gradova, a sve prema
kriterijumima procjene uticaja na životnu sredinu,
kvaliteta života u gradu i prema tome kako se grad
priprema za takozvanu održivu budućnost. Prvu poziciju
zauzeo je Njukasl 2009. godine, potisnuvši Bristol i
Brajton, koji se međusobno utrkuju već nekoliko godina.
Njukasl je zanimljiv primjer u tom smislu što je pokazao
kako gradovi s industrijskim nasljeđem takođe mogu da
postanu održivi. Za 2021. godinu Njukasl postavlja sebi
cilj da postane održivi grad s visokim kvalitetom
vazduha, niskim nivoom otpada i emisije štetnih
materija i visokom stopom recikliranja. London, na
primjer, zauzima drugo mjesto prema kriterijumima
kvaliteta života i efikasnog transporta.
Ako sada otputujemo do Kanade, možemo istaći
primjer Vankuvera. Izgrađen je u izuzetnom prirodnom
okruženju i danas se često naziva jednim od
najprijatnijih gradova za život.
Vankuver ima najmanji
takozvani „carbon footprint“
na području Sjeverne
Amerike, zatim najveći
procenat takozvane „zelene
gradnje“, ozbiljne planere i
tehnologe. Vankuver ima
postavljen cilj da 2020. godine
bude najzeleniji grad na
svijetu. Parkovi i javni
prostori, zeleni krovovi, zeleni
koridori i vrtovi istovremeno
su i umjetnički dijelovi urbanog dizajna ovog grada. Kroz
program pod nazivom Zelene ulice stanovnici su
volonterski uključeni u ozelenjavanje i oplemenjivanje
slobodnih površina koje prate saobraćajnu
infrastrukturu, kao što su na primjer kružni tokovi i
ostale javne površine uz ulicu ili trotoar. Ubrzo su takve
koloritne površine sa zasadima cvijeća i trave postale
nešto po ćemu su se susjedstva i zajednice prepoznale i
čime se ponose. Kroz takav pristup ljudi su razvili i nove
kontakte među sobom, razmjenili iskustva i družili se.
Dobrobit i besplatan kompost koji su ubirali s tih
površina, zatim su imali obezbijeđen pristup posebnom
tijelu za monitoring ulica, a takođe su dobili i posebno
mjesto na godišnjoj proslavi realizacije ovog zanimljivog
projekta. Inspirisane ovim poduhvatom zajednice,
mnoge kompanije su preuredile slobodne površine na
sličan način. Vankuver je popularan i kao grad s
najvećim brojem zelenih krovova u Kanadi. Više od 400
000 različitih vrsta biljaka, cvijeća i trava, učinili su da
krovovi postanu prirodna staništa za ptice, leptire, pčele
i druge insekte. Osim toga, zeleni krovovi su korisni jer
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
apsorbuju pljuskove i
prečišćavaju
atmosfersku vodu
koja se nakon toga
ponovo može
upotrijebiti. Zeleni
krovovi su na
poseban način povezali građenu sredinu s prirodnim
okruženjem.
Grad Hajdelberg u Njemačkoj dobitnik je brojnih
međunarodnih nagrada za izuzetne napore i doprinose
u zaštiti životne sredine i održivom razvoju. Zajedničkim
naporima gradonačelnice i gradskih vlasti u saradnji s
građanima na usklađivanju i unapređenju ekonomije,
ekologije i društva u cjelini definisana je i postepeno
realizovana strategija održivog razvoja, što je rezultiralo
evropskom nagradom za održivi grad. Treba još istaći
da su u strategiji akcentovani unapređenje sistema
javnog transporta, smanjenje emisije štetnih gasova,
zaštita od mogućih poplava, a zatim i svi drugi aspekti
ekonomskog i društvenog prosperiteta.
Na drugoj strani, oni koji smatraju da je sadašnje stanje
u gradovima nepopravljivo, razvijaju inicijative za
izgradnju sasvim novih održivih naselja i gradova. Tako
je na primjer britanska inžinjerska i dizajnerska
konsultantska grupa „Arup“ potpisala sa Šangajskom
industrijskom investitorskom korporacijom (SIIC) ugovor
o planiranju prvog svjetskog održivog grada u
Dongtanu, nadomak Šangaja. Novi grad biće izgrađen
na velikom ostrvu smještenom u blizini novog
šangajskog aerodroma.
Kada govorimo o Crnoj Gori i okruženju u kontekstu
održivog razvoja, možemo primijetiti da je mnogo toga
pokrenuto poslednjih desetak godina. Crna Gora je
definisala veliki broj zvaničnih dokumenata koji postaju
obavezujući za njen dalji održivi razvoj i to je onaj prvi
značajan korak u dugotrajnom procesu. Naši gradovi su
tek pred velikim zadatkom. Moramo priznati i da je
svijest građana o potrebi očuvanja životne sredine i o
održivom razvoju još uvijek na niskom nivou, ali i
pohvaliti sve institucije, NVO-e i pojedince koji čine
napore da se i to unaprijedi.
31
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Predio – najveće dobro Crne Gore

Aleksandra Kapetanović

redio ili pejzaž predstavlja određeno područje,

P onako kako ga vide ljudi, čije su karakteristike
rezultat međusobnog djelovanja prirodnih i/ili
ljudskih faktora.

Značajan dio predjela jesu naselja, sela i gradovi.

Dokument koji na evropskom nivou služi kao osnova za

zaštitu, upravljanje predjelom i planiranje predjela,
jeste Evropska konvencija o predjelu Savjeta Evrope.
Ova Konvencija je donijeta u Firenci 2000. godine s ci-
ljem da se unapređuje zaštita, upravljanje predjelom i
planiranje evropskog predjela i organizuje evropska sa-
radnja u toj oblasti.
Evropska konvencija o predjelu polazi od toga da je pre-
dio važan sastavni dio kvaliteta života stanovništva, i to
kako u gradskom okruženju i na selu, na degradiranim
područijima i takođe na područjima visokog kvaliteta,
na područjima koja se priznaju za izuzetno lijepa i
privlačna, i na običnim svakodnevnim područjima.

Predio je ključni element individualnog i socijalnog bla-

gostanja i njegova zaštita, upravljanje i planiranje uklju-
čuju prava i odgovornost svih. Zato je potrebno da
preuzmemo aktivnu ulogu u razvoju predjela.

Ukupan predio, uključujući i urbane cijeline, u stalnom

Evropska konvencija o predjelu polazi od toga da kvali-
tet i raznovrsnost evropskih predjela čine zajednički re-
surs, da svi imamo pravo da uživamo u
visokokvalitetnim predjelima.
Do danas je Evropsku konvenciju o predjelu potpisalo
38 država, članica Savjeta Evrope, a ratifikovalo 32,
među kojima i Crna Gora. U Crnoj Gori je Evropska kon-
vencija o predjelu stupila na snagu 1.5.2009. god.
U obrazloženju Zakona o ratifikaciji Konvencije o evrop-
skim predjelima se navodi:
Predio/Pejzaž je bio, jeste, i vjerovatno će i biti najveće
dobro Crne Gore, njena „nafta“, odnosno njeno „zeleno
zlato“: to je i ona kompleksna komponenta koja utiče na
konstituciju njene kulture i identiteta, i bitan elemenat u
kolektivnoj imaginaciji i individualnoj svijesti vjerovatno
svakog stanovnika ovog tla.
je procesu transformacije. Ove transformacije su na po-
dručju Crne Gore posebno izražene u posljednjim dece-
nijama. Neke od njih prijete da ugroze neke od
najvrijednijih predjela.
Značajno je da predio ima udjela u formiranju lokalnih
kultura, i on je bazična komponenta evropskog prirod-
nog i kulturnog nasljeđa.
Predio doprinosi učvršćivanju evropskog identiteta.
Implementacija Evropske konvencije o predjelu bi tre-
balo da obaveže države i podstakne ih da:
- pravno priznaju predio kao osnovnu komponentu
životnog okruženja stanovništva, kao izraz
ravnopravnosti zajedničkog kulturnog i prirodnog
nasleđa i temelj identiteta;
- usvajaju specijalne mjera sprovođenja politike
predjela koje imaju za cilj njegovu zaštitu,
upravljanje njime i planiranje;

32

- usvoje postupke učešća javnosti, lokalnih i
regionalnih vlasti i ostalih zainteresovanih aktera u
interesu definisanja i sprovođenja predionih politika;
- integrišu predio u politike prostornog i urbanističkog
planiranja, kao i u sve ostale politike koje mogu da
imaju posredan ili neposredan uticaj na predio
(kulturne, poljoprivredne, socijalne, ekonomske i
politike životne sredine).
Kao posebne mjere, koje bi trebalo sprovoditi s ciljem
očuvanja predjela, prepoznate su:
- podizanje nivoa svijesti građanskog društva,
privatnih organizacija i javnih vlasti o vrijednosti
predjela, njegovoj ulozi i njegovim promijenama;
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
- osposobljavanje i obrazovanje, kako stručnjaka za
procjenu i intervencije u predjelu tako i svih strana
uključenih u politiku, zaštitu, upravljanje predjelom i
planiranje predjela;
- identifikacija i procjena predjela;
- sprovođenje predionih politika uvođenjem
instrumenta za sprovođenje zaštite, upravljanja
predjelom i/ili planiranja predjela.
Adekvatna zaštita, upravljanje predjelom i planiranje
predjela u velikoj mjeri mogu doprinijeti njegovom
kvalitetu, uključujući i gradove, i kvalitetu života u
njemu. Na taj način doprinjeće se unapređenju kvaliteta
i raznovrsnosti evropskih predjela.
33

Za nezavisniji život slijepih i slabovidih
Tatjana Rajić
valitet objekata i prostora ima snažan uticaj na
K kvalitet života ljudi. Planiranje može uticati na
osjećaj sigurnosti, povećati ograničenja ili
slobode, može pospješiti ili umanjiti našu mobilnost,
poboljšati ili ugroziti zdravlje... Planiranjem se mogu
otkloniti stvarne ili zamišljene barijere među različitim
grupama u jednoj zajednici. U
većini zemalja EU problem
pristupačnosti za osobe s
invaliditetom u velikoj mjeri je
prepoznat i riješen. Kod nas su
neki koraci napravljeni, ali ima
još dosta posla. Donesena je
Strategija za integraciju osoba
s invaliditetom (2008–2016) i
novi Akcioni plan za njenu realizaciju (2010–2011). Tu
su i zakoni o uređenju prostora i izgradnji objekata i
Pravilnik o bližim uslovima i načinu prilagođavanja
objekata za pristup i kretanja lica smanjene
pokretljivosti. Ipak, kada je praksa u pitanju, kod nas i
dalje postoji ogromna potreba za djelovanjem.
Postoji nekoliko kategorija lica s umanjenim tjelesnim
sposobnostima, među kojima su osobe s amputiranim
ekstremitetima, urođenim psihičkim i fizičkim
anomalijama, paraplegičari, distrofičari, slijepe i
slabovide osobe, gluve i nagluve osobe, epileptičari itd.1
Procjenjuje se da je u Crnoj Gori broj osoba s
invaliditetom oko 10% ukupnog stanovništva.2
Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije
(2009), danas u svijetu postoji oko 314 miliona ljudi s
oštećenim vidom, a oko 13% njih su slijepi. Studije
takođe pokazuju da su žene konstantno izložene znatno
većem riziku od oštećenja vida, za razliku od muškaraca,
u svim regionima svijeta i u svim životnim dobima.
Dakle, oštećenje vida je veoma učestala pojava.
Procjenjuje se da, recimo, u Velikoj Britaniji ima oko 2
miliona ljudi koji pate od gubitka vida. Mnoge od tih
osoba su starije od 75 godina i žive same, a uočeno je
da je veliki broj njih siromašniji u odnosu na prosjek
među penzionerima. Gotovo polovina njih je imala
1
Emir Fejzić: Osobe umanjenih tjelesnih sposobnosti i arhitektonske barijere, Expeditio, 2007.
2
Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja: Strategija za integraciju osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori za period 2008–2016.
3
Tekst Sight Line: designing better streets for people with low vision na sajtu:
http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20110118095356/http://www.cabe.org.uk/publications/sight-line
34
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
povrede ili padove zbog
problema s vidom. Zbog
bojazni da će im se dogoditi
povreda pri izlasku, manje se
kreću, a to svakako utiče na
njihovo fizičko i psihičko stanje.
Ukoliko bi im ulice bile
prilagođene, slabovide i
slijepe osobe ne bi se više
osjećale zarobljeno u svojim
domovima i mogle bi da vode
puniji i nezavisniji život.
Gubitak vida može uticati na samostalnost osobe više
nego bilo koji drugi invaliditet. Ne čudi stoga što mnogi
ljudi koji izgube vid, nikada ne izlaze vani bez pratnje.
Oni koji to čine, moraju da prevazilaze velike poteškoće.
Ove barijere se često javljaju zbog nepromišljenog
projektovanja i planiranja ulica. Male i jeftine
intervencije mogu olakšati život slabovidim osobama.
Što je još važnije, takve promjene u prostoru mogu
omogućiti nezavisniji život onima koji sada ne mogu
izaći sami u javni prostor. Da bi se poboljšao
tradicionalni koncept ulice, projektanti moraju
razumjeti i reagovati na različite zahtjeve i potrebe
korisnika prostora.
Gubitak vida utiče na sposobnost osobe da prikupi
informacije iz svog okruženja. Slabovida lica se u
prostoru orijentišu ostatkom vida, sluhom i dodirom, a
slijepa samo sluhom i dodirom. Zato se, za razliku od
onih koji vide, ove osobe oslanjaju mnogo više na
mentalne mape o određenoj lokaciji, koje su stvorile
tokom ranijih iskustava korišćenja određenog prostora.
Predvidljivost u okruženju je stoga veoma važna za ove
osobe. Oni koji vide, često vole spontano da dožive
iznenađenje na ulici, što je za slijepe i slabovide svakako
velika smetnja.
Neke od preporuka za projektovanje prostora
prilagođenih slabovidim i slijepim osobama su:3
• Korišćenje kontrastnih boja

Ovo je važno za slabovide osobe. Jake tonske razlike
između kolovoza i trotoara, naročito u zoni pješačkog
prelaza, veoma su korisne. Takođe, od pomoći je i žuta
linija kao razdjelnica između pješačke zone i parkinga.
Kako slabovide osobe prepoznaju sve kontrastne
promjene u popločanju, trebalo bi izbjegavati
bespotrebno dekorativno šarenilo u popločanju koje ih
može zbunjivati.
• Izbjegavanje promjene nivoa ulice
Naravno, i nepredvidljive promjene nivoa su nepoželjne
jer mogu izazvati saplitanje i pad. Ivičnjaci su, takođe,
od male pomoći.
• Stvaranje širokih i prostranih trotoara
Oni smanjuju mogućnost stvaranja gužve i sudaranja, te
svakako predstavljaju prednost za slabovide osobe.
Takođe je važno da ulice budu ravne i udobne za
kretanje kako bi se smanjio rizik od pada i sudara, a
olakšalo razlikovanje pojedinih taktilnih zona koje daju
određenu informaciju.
• Izbjegavanje samostojećih reklamnih tabli ispred
lokala
Slijepe osobe koje koriste
bijeli štap, najsigurnije se
osjećaju kada se kreću uz
same zgrade, pa je
poželjno izbjegavati ulični
mobilijar koji je za njih
barijera. Iako ova mjera
može biti od pomoći,
činjenica je da veća frekvencija ljudi, koji ulaze u lokale,
takođe može predstavljati rizik od sudaranja.
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
• Različito strukturirano popločanje trotoara –
taktilno popločavanje
Reljefna rješenja u popločavanje trotoara mogu pomoći
da se slijepe osobe sigurnije kreću, a da ne moraju da
se drže ivice objekata. Ovaj princip popločanja može se
primijeniti oko autobuskih stajališta i na prilazu
pješačkom prelazu.
• Postavljanje rukohvata u blizini pješačkih prelaza
• Postavljanje zvučnih semafora na pješačkim
prelazima
Veoma je važno
postavljanje zvučne
signalizacije na
pješačkim prelazima
kako bi slabovide i slijepe
osobe znale da je
saobraćaj obustavljen i
da mogu bezbijedno
preći na suprotnu stranu. Semafore bi trebalo, zbog
slijepih lica koja pipkanjem štapom nisu u stanju da
osjete razliku u visini trotoara i pješačkog prelaza,
opremiti i zvučnim signalom koji bi ih upozoravao da su
u blizini pješačkog prelaza i davao im znak kada mogu
preći preko njega.
• Oboreni prilazi pješačkom prelazu s taktilnim
popločavanjem
• Smisleno oblikovani upotrebni predmeti
Potpuno slijepim osobama od velike pomoći su
smisleno oblikovani upotrebni predmeti, kao na primjer
lomovi rukohvata na stepenicama, brajeva azbuka na
tasterima lifta, telefona, na pločicama na vratima i sl.
35

Primjeri očuvanih kulturnih predjela s UNESCO-ve
liste svjetskog nasljeđa / Uzori za Boku Kotorsku
Nataša Ilinčić
deja kulturnih predjela nije nova, iako je tek
I relativno skoro prepoznata kao kategorija
kulturnog nasljeđa. Od 1992. godine UNESCO
uvodi kategoriju kulturnog predjela (Cultural
Landscape) – skladne interakcije između ljudi i
prirodnog okruženja. Kao simbioza prirode i ljudskog
djelovanja, kulturni predjeli izražavaju dugu i blisku
vezu između stanovnika i njihovog prirodnog
okruženja. Oni svjedoče o kreativnosti, društvenom
razvoju, maštovitoj i duhovnoj vitalnosti čovječanstva
i stoga su dio našeg kolektivnog identiteta.
Postoji ogromna raznovrsnost kulturnih predjela
koji predstavljaju različite regione svijeta. Danas se
na Listi svjetskog nasljeđa nalazi 66 kulturnih
predjela iz različitih krajeva svijeta, što predstavlja
oko 7% ukupnog broja zaštićenih prirodnih i
kulturnih dobara na UNESCO-voj listi. Od 2003.
godine postoje UNESCO-ve preporuke da se ovoj
izuzetnoj grupaciji kulturnih predjela svjetskog
nasljeđa pridruži i zaštićeni dio Bokokotorskog
zaliva.
Do sada nisu sprovedene aktivnosti u okviru državnih
institucija, koje bi prepoznale važnost zaštite dijela
Bokokotorskog zaliva kao kulturnog predjela, kao i
njegovo verifikovanje. Naprotiv, za nekoliko
posljednjih godina desile su se devastirajuće
promjene koje su narušile ovaj izuzetan prostor. S
nekoliko narednih primjera kulturnih predjela s
UNESCO-ve liste svjetskog nasljeđa, koji se nalaze u
našem mediteranskom i evropskom okruženju,
pokušaćemo da skrenemo pažnju na njihov značaj,
kao i na način zaštite i očuvanja koji može biti
smjernica za razvoj Bokokotorskog zaliva.
36
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Cinque Terre / Italija
U italijanskoj regiji Liguria, na dijelu obale dugom 15
km, između Leventa i La Spezie, nalazi se kulturni
predio Cinque Terre, velike vizuelne i kulturne
vrijednosti. Razmještaj i dispozicija malih naselja i
oblikovanje okolnog pejzaža prevazilaze prepreke
strmih i neravnih terena, održavajući svoj istorijski
kontinuitet na ovom području tokom dugog niza
vjekova. Ovaj kulturni predio obuhvata površinu
priobalnog područja od preko 4 600 ha, a u okviru nje
5 malih naselja – Riomaggiore, Manarola, Corniglia,
Vernazza i Monterosso, grupisanih oko religijskih
građevina ili srednjovjekovnih utvrđenja. Upisan je na
UNESCO-vu listu kulturnih predjela 1997. godine, a
dvije godine kasnije proglašen je nacionalnim parkom
u Italiji.
Cinque Terre dočarava i autentični tradicionalni način
života koji ima važnu socio-ekonomsku ulogu u
današnjoj zajednici. Sa svojim legendarnim terasastim
pejzažom, slikovitim gradovima, prozirnim morem i
divljom prirodom, predio Cinque Terre je postao jedna
od najpopularnijih turističkih destinacija. Očuvane
kultivisane terase, od kojih su neke dugačke i do 2 km,
obzidane kamenim suvozidom, služe za uzgajanje
vinove loze još od XII vijeka i proizvodnju čuvenog
lokalnog vina. Ukupna dužina ovog suvozida skoro je
identična dužini Kineskog zida. Očuvana je i obnovljena
organska proizvodnja lokalne hrane, maslina i vina, kao i
organske kozmetike. Jedna od najvažnijih turističkih
ponuda ovog predjela je pešačenje i zato je Cinque
Terre čuvena po najboljim obalskim pješačkim
stazama, od kojih se izdvaja staza „Lover’s line“
osvijetljena solarnim svjetlom za noćnu šetnju.

Dolina srednjeg toka Rajne (Rhein) u
Njemačkoj
Dolina višeg srednjeg toka rijeke Rajne jedan je od
najimpresivnijih i najstarijih kulturnih predjela u Evropi i
smatra se simbolom romantizma. Veliko bogatstvo i
ljepotu centralnog toka Rajne verifikovao je UNESCO, i 65
km doline reke, između starog rimskog grada Koblenz i
gradova Bingen i Rüdesheim, stavio je na Listu svjetskog
nasljeđa 2002. godine kao kulturni predio. Sa svojim
zamkovima, gradovima i vinogradima, on slikovito
ilustruje dugu istoriju ljudske interakcije s ovim
dramatičnim i raznolikim prirodnim okruženjem. On je
blisko povezan s istorijom i legendama, i vjekovima je
imao snažan uticaj na pisce, filozofe, slikare, pjesnike i
kompozitore.
Uski prodor rijeke Rajne kroz planinske škriljce,
zajedno s građevinama, spomenicima i nizom naselja
duž obale, teško da se može uporediti s bilo kojim
prizorom u Evropi. Od izuzetnog značaja je broj
zamkova, palata i utvrđenja: oko 40 takvih građevina
u ovom predjelu dokazuje strateški značaj koji je
Rajna imala kroz vjekove, kao i posebnost ovog
predjela u svijetu. Ova ruta je prepoznata kao jedna od
najznačajnijih u Evropi, dva milenijuma je olakšavala
kulturnu razmjenu između mediteranskog regiona i
sjevera. Formirane su terase na strmim padinama, a od
XI vijeka one se koriste za uzgajanje vinograda.
Srednji tok Rajne obuhvata preko 27 000 ha površine,
a njegova zaštitna (buffer) zona je blizu 35 000 ha.
Jedna je od najposjećenijih oblasti u Njemačkoj, a
nudi organizovane pješačke ture, biciklizam i vožnju
brodovima.
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
Val d’Orcia / Italija
Kulturni predio Val d’Orcia je dio poljoprivrednog
zaleđa grada Siene, isplaniran i razvijen kada je
integrisan u teritoriju ovog grada-države u XIV i XV
vijeku s idejom da predstavlja idealni model dobrog
upravljanja i estetskog kreiranja pejzaža. Ravnice iz
kojih izrastaju skoro konična brda s fortifikacijskim
naseljima na uzvišenjima inspirisale su mnoge
umjetnike tokom renesanse. Val d’Orcia pokriva preko
60 000 ha, s tampon zonom od 5 600 ha, i obuhvata
agrarni i pastoralni toskanski pejzaž, gradove i sela,
Val d'Orcia / Italija
farme, i dio rimskog puta (Via Francigena) s
manastirima, hramovima, mostovima…
Ovaj toskanski predio slavili su slikari Sijenske škole
koja je doživjela procvat tokom renesanse. Pejzaži Val
d’Orcia, na kojima su ljudi prikazani kako žive u
harmoniji s prirodom, postali su ikone renesanse i
duboko su uticali na formiranje svijesti o pejzažu. Danas
je ovaj pejzaž inspiracija filmskim rediteljima i u njemu
su snimljeni čuveni filmovi – Bertolučijeva „Ukradena
ljepota“, „Engleski pacijent“, „Život je lijep“.
Val d’Orcia smatra se jednim od najljepših predjela na
svijetu. Njegovi stanovnici oduprli su se pritiscima
progresa i zadržali tradiciju regiona, čuvajući vezu s
okruženjem i naročito svoju gostoprimljivost. Od 1996.
godine Italija je ovaj predio zaštitila kao umjetnički,
prirodni i kulturni park, ali istovremeno i omogućila
napredak lokalne ekonomije i održivog razvoja.
Namjera države je da ovo postigne bez pretvaranja regije
u neku vrstu „muzeja“. Umjetničkim, prirodnim i
kulturnim parkom Val d’Orcia upravljaju ljudi koji žive i
rade u ovom predjelu ili su dio lokalne administracije.
37

Wachau / Austrija
Wachau je predio visokog vizuelnog kvaliteta koji
obuhvata proširenje doline Dunava između gradova
Melk i Krems. On čuva netaknute mnogobrojne
tragove arhitektonskog nasljeđa (manastire, zamkove,
ruševine), urbanog dizajna (gradove i sela) i razvoja
poljoprivrede, prvenstveno gajenja vinove loze i njene
evolucije iz praistorijskih vremena.
Kulturni predio Wachau je jedinstven primjer rječnog
pejzaža, oivičenog planinama, u kojem su materijalni
dokazi njegove istorijske evolucije preživjeli u velikoj
mjeri. Otkrivanje Vilendorfske Venere na ovom prostoru
svjedoči o naseljima još iz praistorije, a u rimskom
periodu nastala je kultura uzgajanja vinove loze, koja se
održala do danas. Očuvane građevine, ljudska naselja i
razvoj poljoprivrede živo ilustruju pretežno
srednjovjekovni pejzaž koji je evoluirao organski i
harmonično tokom vremena.
Wachau je jedna od najposjećenijih destinacija u
Austriji. Dužina ovog dijela toka Dunava je oko 30 km, a
predio zahvata površinu od preko 18 000 ha. Ovaj
38
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
predio se može obići biciklom, pješke, brodom, i sve
to u kombinaciji s vinskim barovima i regionalnim
specijalitetima.
U navedenim primjerima kulturnih predjela
prepoznajemo njihovo temeljno, pažljivo i smisleno
očuvanje i razvoj. Primjećujemo da nema tragova
stihijskog progresa, narušavanja vrijedne tradicije,
neprimjerene gradnje, a naročito ne nove izgradnje
Wachau / Austrija
koja potpuno zaposjeda neposredno okruženje starih
naselja. Takođe, prisutno je staranje o buffer zoni ili
zaštitnom pojasu oko teritorije kulturnog predjela,
koja je ponekad veća i od same površine zaštićenog
područja. Takvo staranje o buffer zoni preporučuje
UNESCO i za zaštićeno područje Bokokotorskog zaliva.
U navedenim primjerima kulturnih predjela
primjećujemo da je njihovo očuvanje osnova za
razvoj predjela i dobrobit njegovih stanovnika.
Pomoću njih želimo da skrenemo pažnju koliko je
važno da se prostoru Boke priđe na istovjetan način i
ne dozvoli da najdragocjenije nasljeđe na ovim
prostorima bude prepušteno stihijskom razvoju i
nemarnosti državnih institucija.

Savremene intervencije u istorijskom urbanom
predjelu kroz smjernice Bečkog memoranduma
Nataša Ilinčić
ečki memorandum je dokument nastao iz
B potrebe za globalnom saradnjom i
diskusijom na temu jake savremene
ekonomske dinamike i promjene strukture gradova
koji se nalaze na UNESCO-voj listi svjetskog nasljeđa.
Memorandum treba da podstakne kompleksnije
sagledavanje ove promjene, kroz povezivanje
savremene arhitekture, održivog urbanog planiranja i
istorijske cjeline samog predjela (koja podrazumijeva
njegove istorijske matrice, građevine i kontekst
njihovog nastanka). Rezultat je međunarodne
UNESCO konferencije „Svjetsko nasljeđe i
savremena arhitektura“, koja je 2005. godine
okupila više od 600 eksperata i profesionalaca iz 55
zemalja.
U ovom prilogu osvrnućemo se na najvažnije tačke
ovog dokumenta da bismo bolje razumijeli
vrijednosti svjetskog nasljeđa Boke Kotorske i da
bismo sagledali koje su to smjernice u rješavanju
konflikata između naslijeđenog i trenutnog razvoja i
urbanih promjena u zaštićenom području.
>>> Novoizgrađeni stambeni ili ugostiteljski
objekat sasvim je neprikladan zbog
svog oblika i gabarita.
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
Definicije
Najprije se u dokumentu iznose definicije urbanog
istorijskog predjela kako bismo bolje razumjeli njegovu
složenost i značaj. Važna je analiza Bokokotorskog zaliva
i njegovog savremenog razvoja kako bi se uočili mogući
propusti.
7_Istorijski urbani predio odnosi se na grupaciju
građevina, konstrukcija (mostova, kapija etc.) i
otvorenih prostora, u njihovom prirodnom i ekološkom
kontekstu, uključujući arheološke i paleontološke
lokacije; predstavlja ljudska naselja u određenom
vremenskom periodu, njihovu povezanost i arheološke,
arhitektonske, praistorijske, istorijske, naučne, estetske,
društvene, kulturne ili ekološke aspekte. Istorijski
urbani predio oblikovao je moderno društvo i ima veliku
vrijednost za razumijevanje današnjeg života.
8_ Istorijski urbani predio ugrađen je u sadašnji i prošli
društveni razvoj određene teritorije. On je sastavljen
od elemenata koji definišu njegov karakter, a to su način
>>> Skladna stara dobrotska palata u frontalnom je
redu kuća orijentisanih ka moru.
39

>>> Objekti izgrađeni pretežno tokom protekle decenije neprimjereni su zbog svoje
pozicije, zbijenosti, spratnosti, proporcija i agresivne obrade fasade u odnosu na
izuzetno vrijedno kulturno naslijeđe Prčnja i njegovog prirodnog okruženja.
korišćenja tla i njegovo oblikovanje, prostorna
organizacija, vizuelne relacije, topografija i zemljište,
vegetacija i elementi tehničke infrastrukture, uključujući
objekte male razmjere i detalje konstrukcije, poput
ograda, popločanja, osvjetljenja…
9_Savremena arhitektura u datom kontekstu odnosi se
na sve značajne, planirane i dizajnirane, intervencije u
izgrađenom istorijskom okruženju, uključujući otvorene
prostore, nove konstrukcije, dogradnje istorijskih
građevina i lokacija, kao i prenamjene.
Principi i ciljevi
Zatim dokument upućuje na ulogu savremene
arhitekture, kao nosioca razvojnih promjena i
obezbjeđivanja savremenih potreba, u istorijskom
urbanom predjelu ali kroz poštovanje istorijskog
konteksta. Među ciljevima ovog dokumenta su saradnja
i razumijevanje svih aktera društva u upravljanju
kulturno-istorijskim predjelom, koje je neophodno
uspostaviti za predio Boke.
13_Stalna promjena u funkcionalnom korišćenju,
socijalnoj strukturi, političkom kontekstu i ekonomskom
razvoju, koja se manifestuje u formi strukturnih
intervencija u naslijeđenom istorijskom urbanom
40
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
>>> Arhitektonsko naslijeđe Prčnja i spomenici kulture:
čuvena palata Tre sorele iz XVI vijeka i
Crkva bogorodice iz XVIII vijeka.
predjelu, može biti prihvaćena kao dio tradicije grada i
stoga zahtijeva: viziju grada kao cjeline s dalekovidnim
akcijama onih koji donose odluke, i dijalog s drugim
akterima i zainteresovanim stranama.
14_Glavni izazov savremene arhitekture u istorijskom
urbanom predjelu je da odgovori na razvojne
promjene da bi olakšala socio­ekonomske promjene i
rast, i da istovremeno poštuje naslijeđeni gradski
pejzaž i predio koji ga okružuje. Živi istorijski gradovi,
naročito lokacije svjetskog nasljeđa, zahtijevaju politiku
urbanog planiranja i upravljanja koja konzervaciju
prihvata kao ključno polazište. U ovom procesu,
istorijska autentičnost i integritet lokacije, koji su
determinisani različitim faktorima, ne smiju biti
ugroženi.
15_Budućnost istorijskog urbanog predjela poziva na
uzajamno razumijevanje između kreatora politike,
urbanih planera, javnih gradskih institucija,
arhitekata, konzervatora, vlasnika imovine, investitora
i zainteresovanih građana, koji rade zajedno da
sačuvaju urbano nasljeđe dok prihvataju modernizaciju
i razvoj društva, jačajući njegov identitet i socijalnu
koheziju.
16_ Uzimajući u obzir emocionalnu vezu između ljudi i
njihovog okruženja, ljudi i njihovog osjećaja za mjesto,
ključno je obezbijediti život u kvalitetnom urbanom

okruženju kako bi doprinosio ekonomskom uspjehu
grada i njegovoj socijalnoj i kulturnoj vitalnosti.
17_Glavni cilj je da se fizičkim i funkcionalnim
intervencijama poveća kvalitet života i obezbijedi
efikasnost – da se poboljšaju uslovi za stanovanje, rad
i rekreaciju bez ugrožavanja postojećih vrijednosti koje
potiču od karaktera i značaja istorijskog urbanog
tkiva.
Smjernice za upravljanje zaštitom i urbanim
razvojem
U predstojećim smjernicama ovog dokumenta
posebno se ukazuje na osjetljivost kulturno-istorijskog
predjela na intervencije i na pseudoistorijski pristup u
savremenom dizajnu, koji se, nažalost, najvećim
dijelom koristi u Boki.
>>> Novoizgrađeni objekti su neprimjereni zbog svog gabarita, spratnosti,
proporcija i agresivne obrade fasade u odnosu na izuzetno vrijedno i
skladno izgrađeno okruženje.
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
18_Donošenje odluka za intervencije i izgradnju
savremenih objekata u istorijskom urbanom predjelu
zahtijeva pažljivo razmatranje, osjetljiv kulturno­
istorijski pristup, konsultovanje sa zainteresovanim
stranama i stručno znanje.
21_Urbano planiranje, savremena arhitektura i zaštita
istorijskog urbanog predjela treba da izbjegnu sve
forme pseudoistorijskog dizajna jer on predstavlja
negaciju i istorijskog i savremenog istovremeno.
22_Etički standard i potreba za visokokvalitetnim
dizajnom i izvođenjem, osjetljivim na kulturno­
istorijski kontekst, preduslovi su za proces planiranja.
Vrijedna arhitektura u istorijskim predjelima treba da
bude razmotrena s aspekta postojećih gabarita, s
posebnim obraćanjem pažnje na volumen i visinu
građevina. Važno je da nove intervencije minimalno
utiču na važne istorijske elemente: značajne građevine
ili arheološka nalazišta.
>>> Palata Vida Lušina u Dobroti poznata je kao zgrada
Centralne komisije u kojoj je proglašeno ujedinjenje Boke i
Crne Gore 1813. godine. Danas je Biblioteka Fakulteta za
pomorstvo.skladno izgrađeno okruženje.
41

25_Siluete grada i njegovih krovova, glavne vizure,
građevinska matrica i tipologija integralni su djelovi
identiteta istorijskog urbanog predjela. U pogledu
obnavljanja istorijska silueta krovova i originalna
matrica građenja služe kao osnove za savremeno
planiranje i dizajn.
Plan upravljanja istorijskim urbanim
predjelom
U posljednjem segmentu ovog dokumenta navodi se
važnost donošenja plana upravljanja istorijskim
urbanim predjelom, i podstiče se razvoj savremene
arhitekture jer se upravo kroz jedinstvo nasljeđa i
savremenih intervencija razvija specifičan karakter
predjela.
27_ Upravljanje dinamičnim promjenama i razvojem
u urbanom istorijskom predjelu koji pripada
svjetskom nasljeđu, obuhvata precizno poznavanje
njegove teritorije i njegove autentičnosti, potvrđene
naučnim propisima, relevantnim zakonima,
mehanizmima i procedurom, datim u planu
upravljanja.
<<< Objekat za smještaj turista
neprimjerenog je oblika i proporcija s
pseudoistorijskim motivima, poput ograde
na terasama.
42
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
28_Razvoj i primjena plana upravljanja za istorijske
urbane predjele zahtijevaju participaciju
interdisciplinarnog tima eksperata i profesionalaca,
kao i blagovremene sveobuhvatne javne konsultacije.
29_Poseban akcenat treba da bude stavljen na
kontekstualizaciju savremene arhitekture u istorijskom
urbanom predjelu, a studije kulturnog ili vizuelnog
uticaja treba da prate predložene savremene
intervencije.
30_Ekonomski aspekti urbanog razvoja treba da budu
povezani s dugoročnom zaštitom nasljeđa.
31_Istorijske građevine, otvoreni prostori i savremena
arhitektura doprinose vrijednosti grada, brendirajući
njegov karakter. Savremena arhitektura može pojačati
konkurentnost grada jer privlači nove stanovnike,
turiste i kapital. Istorijska i savremena arhitektura
zajedno predstavljaju prednost za lokalne zajednice i
mogu služiti u obrazovanju i turizmu, i obezbjediti
sigurnu tržišnu vrijednost nekretninama.
Napomena: Dijelove Bečkog memoranduma (Vienna
Memorandum 2005. „World Heritage And Contemporary
Architecture – Managing The Historic Landscape“) prevela je s
engleskog autorka teksta.
>>> Nedavno rekonstruisana palata u Dobroti u
sklopu grupacije kuća bratstva Kamenarović stara je
preko 300 godina.
 www.expeditio.org/benefit-living

Boka Kotorska: „savremeni“ trendovi u prostoru

Nataša Ilinčić, Tatjana Rajić i Sandra Kapetanović

okokotorski zaliv predstavlja jedinstveni pejzaž

B harmonične simbioze prirodnih fenomena i
graditeljskog nasljeđa. Ovakav opis ljepote Boke
prisutan je u mnogim publikacijama koje promovišu
vrijednost i značaj ovog prostora. Iz današnje
perspektive, nakon prostornih intervencija posljednjih
godina, jasno je da u graditeljskim trendovima u Boki i
okruženju te simbioze nema.

Stanovništvo ovih prostora vjekovima je uspijevalo da

gradi i održi skladna naselja. Jednostavnost kuća, palata
i crkava prošlog vremena uklapaju se s izuzetnim
senzibilitetom u ovaj, u svijetu jedinstveni, prirodni
pejzaž. Gradovi, kao i veća ili manja naselja na području
>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.
zaliva, predstavljaju karakteristične urbane i kulturne
cjeline koje su nastajale u izuzetnim prirodnim
uslovima, na specifičnom geografskom položaju, pod
uticajem različitih istorijskih tokova.

Značajne promjene načina života, koje je donio XX vijek,

logično su uticale na promjene u prostoru. Razvoj
saobraćaja, formiranje zona s kolektivnim stanovanjem i
izgradnja većih hotelskih kompleksa ili industrijskih
objekata, rezultat su, najvećim dijelom, urbanističkog
planiranja u poslijeratnom periodu do devedesetih
godina. S današnje distance možemo analizirati manju
ili veću uspješnost nasljeđa iz tog perioda urbanizma i
planske gradnje radi sumiranja korisnih iskustava za
budući prostorni razvoj. Nažalost, bavljenje
>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.
poslijeratnim periodom izgradnje postaje mnogo manje
značajno u odnosu na potrebu za što ažurnijim dešavanja, koja su donijela degradaciju sistema
reagovanjem na agresivne pojave u prostoru koje se vrijednosti u posljednje dvije decenije, rezultirala su
dešavaju posljednjih godina. Dramatična društvena degradacijom prostora. Siromaštvo, svakako, ima ulogu

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke. >>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

EXPEDITIO 43

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.
u tome, međutim, ono teško može da opravda pojave
koje su prvenstveno nastale kao rezultat djelovanja
kapitala ili želje da se on stekne kroz zaposjedanje
prostora. One su lako uočljive. Gradnja za rješavanje
egzistencijalnog pitanja (za stanovanje) manje je
agresivna u prostoru u odnosu na gradnju, često
neskladnih, objekata za tržište nekretninama ili za
smještaj turista. Potpuni je paradoks da upravo ta
gradnja, namijenjenja turistima, najviše ugrožava
zaštićeni, prirodni i kulturni pejzaž Boke. Drugim
rječima, pejzaž Boke je resurs koji privlači najveći broj
turista iz svijeta, a smještajni kapaciteti koji su im
namjenjeni, upravo taj pejzaž devastiraju.
U Deklaraciji o ekološkoj državi Crnoj Gori, donijetoj
1991. godine, stoji: … svjesni smo da je, zbog
ugrožavanja prirode, zaštita identiteta prostora na
kome živimo i djelujemo postala naš neodložan i
pravovremeni posao. Ovaj dokument objašnjava
namjeru donosilaca odluka da zaštite najveće
vrijednosti koje ova zemlja ima. Nakon dvije decenije
od donošenja deklaracije suočavamo se sa situacijom
da se zbog neadekvatnog upravljanja prostorom, kao
osnovnim resursom Crne Gore, dogodila devastacija
najljepših predjela prirodnog i kulturnog nasljeđa
Boke Kotorske. Vidljivo je da UNESCO-vo
>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.
44
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.
prepoznavanje izuzetne vrijednosti i ljepote prirodnog i
kulturnog nasljeđa dijela Boke nije dovoljan podsticaj za
pažljivo upravljanje njenim prostornim razvojem.
Proteklih godina planerska i arhitektonska struka nije se
pokazala profesionalnom i odgovornom, posebno pod
pritiskom investitora. Planiranje je pretežno podređeno
individualnim željama i potrebama investitora, a ne
principima prostornog razvoja od opšteg javnog
značaja. Globalna finansijska kriza malo je usporila
proces „brzog razvoja“ koji je bio okrenut brzom
akumuliranju kapitala, bez svijesti o potrošivosti
prostora kao neprocjenjivog resursa. Sada je pitanje da
li smo naučili nešto iz nedavnog olujnog procesa
devastacije prostora i da li ćemo biti u stanju da nadalje
na održiviji način kontrolišemo razvoj Boke.
Metode i načini za rješavanje problema uvijek postoje i
oni se pronalaze kada postoji svijest i pozitivna namjera.
Nije dobro prebacivati odgovornost na investitore jer je
logična njihova želja da putem ulaganja u izgradnju
steknu kapital. Oni ne bi uspjeli da sprovedu nijednu
svoju neprimjerenu ideju ukoliko bi postojali dobar
sistem uprave, primjena zakona o izgradnji, valjani
planovi, etika arhitektonske i urbanističke struke,
obrazovanje i promovisanje prostornih vrijednosti.
>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.
 www.expeditio.org/benefit-living

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke. >>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

Sve ove karike u sistemu čine pojedinci/ke,
profesionalno odgovorni/e za ono što se dešava u
prostoru – počev od ključnih planerskih odluka, preko
izdavanja dozvola za realizaciju pojedinačnih objekata,
do devastacije.
Ako se nastave postojeći trendovi gradnje i
neadekvatnog pristupa planiranju u Boki, njena ljepota
će „potonuti“ u haosu. Bogatstvo, koje upravo treba da
bude osnov za socijalni, kulturni i ekonomski napredak
ovog područja, biće izgubljeno.
Kako graditeljsko i kulturno nasljeđe najbolje svjedoče
o duhu jednog vremena, ljudskom razvoju i kulturi, da
li će naše nasljeđe govoriti da smo pripadali
generacijama koje nisu bile svjesne da grade, žive ili
povremeno borave u jednom od najljepših zaliva
svijeta? Uprkos tome što možemo učiti iz graditeljskog
nasljeđa i što razvoj savremene arhitekture, tehnologije
i komunikacije u svijetu otvara velike kreativne
mogućnosti, iza nas pretežno ostaje prostorni nered.
prvih koraka – možda po ugledu na Hrvatsku gdje je
donesena Uredba o uređenju i zaštiti zaštićenog
obalnog područja mora 2004. godine, koju je potpisao
tadašnji hrvatski predsjednik baš zbog suočavanja sa
sličnim prostornim problemima. A zatim, kroz
uključivanje svih aktera koji su važni za razvoj prostora
(predstavnika/ca uprave i nevladinih organizacija,
planera, arhitekata, sadašnjih vlasnika i potencijalnih
investitora) raditi na pronalaženju mogućnosti
„popravke“ postojećih neprimjerenih prostornih
intervencija i formiranju okvira za budući održivi
prostorni razvoj Boke uz pomoć uspješnih iskustava iz
regiona i svijeta .

Trenutno stanje zahtijeva brzo reagovanje i

prihvatanje odgovornosti za budućnost tako važnog
kulturnog pejzaža kao što je Boka. Zaustavljanje
haotičnog graditeljskog trenda mogao bi biti jedan od

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke. >>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

EXPEDITIO 45

Grad prilagođen klimatskim promjenama
Biljana Gligorić
limatske promjene su jedna
K od najvećih prijetnji s kojom
se suočavamo. Prema
podacima UN-a, do 2050. godine
oko 150 miliona ljudi biće žrtve
klimatskih promjena.
Gradovi Crne Gore nalaze se u zoni
koja će biti ugroženija od sjevernijih
oblasti Evrope. I bez ovoga, naši
gradovi vrlo često nemaju
mikroklimu idealnu za život ljudi.
Velike vrućine, zagađenost, buka i sl.
predstavljaju neke od problema.
Ubrzane promene klime, već danas svi primjećujemo i
osjećamo, samo će dodatno pojačati ove nepovoljne
uslove.
Mnogi gradovi započeli su aktivnosti koje doprinose da
njihovi prostori budu još prijatniji za život, boravak i rad
ljudi. Čeka nas budućnost vrelijih leta, vlažnijih i
hladnijih zima, naglih promjena vremena, češćih pojava
poplava i drugih ekstremnih klimatskih uslova i njihovih
posledica. Devedeset sedam procenata svjetskih
naučnika se slaže da čovjek utiče na klimatske
promjene. Iako još uvijek ima „klimatskih skeptika“,
postoji ogroman konsenzus među naučnicima da je
ljudska odgovornost velika kada je u pitanju globalno
zagrijevanje. To otvara prostor za umanjenje navika
neumerene potrošnje i prekomjernog zagađenja.
Pored navika, moraćemo da mijenjamo i preoblikujemo
prostore svojih gradova, da pravimo javne prostore
46
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
fleksibilnije za promjene. Na taj način i
sam prostor moraćemo da
prilagođavamo iznenadnim ćudima
prirode.
Javni prostori bi trebalo da budu što
zeleniji, s više drveća koje pravi senku i
kreira prijatnu mikroklimu. Zatim treba
omogućiti da u javnim prostorima
protiče što više vode koja će snižavati
temperaturu a ujedno i oplemenjivati
sam prostor i ljude u njemu. Mnogi
crnogorski gradovi leže na rijekama ili
moru. Rijeke su uglavnom planinske,
brze i hladne. Bolje korišćenje rijeka u
gradovima, ali i promjena navika i stila života ljudi u
njima, umnogome mogu da olakšaju teške klimatske
uslove koji nas čekaju.
Podgorica leži na 5 rijeka: Morači, Ribnici, Zeti,
Cijevni i Sitnici. Ovo bi mogao da bude brend glavnog
grada, nosilac njegovog identiteta... Rijeke bi mogle
da hlade Podgoričane i Podgoričanke, da im pruže
zadovoljstvo u prijatnom ambijentu i da budu prostor
za rekreaciju. Jednom riječju, da im budu ponos.
Imamo sreće što u Crnoj Gori nema prevjelikih,
zagušenih i prenaseljenih gradova koji svojom
veličinom i intezitetom saobraćaja takođe doprinose
pogoršanju uslova života u njima. Za moderne,
odgovorne lokalne uprave, kreiranje javnih prostora
više nije prevashodno podređeno ekonomskom
razvoju, već prije svega stvaranju dobrih uslova za

socijalni život građana u ugodnom, kvalitetnom i
zdravom okruženju.
Predviđa se da će u Crnoj Gori od 2001. do 2030.
temperatura porasti za 0,6–1,3 C0 , a od 2071. do 2100.
čak za 4,8 C0 , nivo mora će takođe drastično porasti pa
ćemo izgubiti puno priobalnih površina.
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
Moraćemo da cijenimo svako zasađeno drvo u našim
gradovima. Moraćemo da sadimo i nova jer upravo je
drveće jedno od najvažnijih oružja u borbi s ekstremnim
klimatskim uslovima.
Moraćemo da mijenjamo i svoje navike. Skoro da nema
grada u Crnoj Gori u kojem građani na pravi način, u
potpunosti, koriste mogućnosti koje nude zelene
površine i rekreativne zone. Upravo boravak u njima
može dati spas od vrelih leta. Naravno, ti prostori
moraju da se urede da bi bili ugodni za boravak.
Budimo ekološka država u pravom smislu te riječi,
povedimo računa o higijeni naših gradova, smanjimo
emisiju zagađujućih materija u vazduhu jer radeći na
stvaranju prostora koji odgovaraju izazovima
nepredvidivih i neugodnih klimatskih uslova,
istovremeno dobijamo prostore koji zadovoljavaju
ekonomske, socijalne i zahteve kvalitetnog životnog
okruženja.
47
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Posmatrano drugim očima

Tatjana Rajić

rostor je okvir ljudskog djelovanja koji definiše posjeduju i voze automobile. To je u vezi s činjenicom
P način ostvarivanja komunikacije među ljudima
u zajednici. Planiranje se bavi stvaranjem boljih
da žene imaju manja primanja od muškaraca za iste
poslove, a u mnogim sredinama tradicija im nalaže da
prostora za život i trebalo bi da bude zasnovano na vlasništvo (bilo
uključivanju iskustava različitih osoba u korišćenju da je u pitanju
prostora, i na razumijevanju kako se one osjećaju u stan, zemlja ili
prostoru. Na taj način bi naši planovi postali kvalitetniji, auto) prepuštaju
a i naše okruženje. Danas se planiranju prostora muškarcima.
pristupa integralno, uzimaju se u obzir različiti aspekti Kako je
održivog razvoja, među kojima je i rodna rješavanje
ravnopravnost, tj. jednako učešće muškaraca i žena u transporta jedna
svim sferama od ključnih tema
javnog i planiranja
privatnog gradova, rodni pristup može uticati da se problem
života. Šta to nedovoljno efikasnog javnog transporta prioritetnije
znači? To znači rješava. Prema istraživanjima Royal Town Planning
da bi trebalo Instituta (2007), dvostruko više žena nego muškaraca u
razmišljati o Engleskoj strahuje od kriminala na ulici. I u drugim
korisnicima zemljama je uočeno da žene više strahuju u nekim
prostora – ne o neutralnim subjektima, već o različitim zonama gradova, naročito noću. Osvjetljavanje ulica i
ljudima koji imaju svoje potrebe, navike i iskustva. Ima prolaza je jedan od načina da se priđe ovom problemu.
dosta kategorija korisnika, ali dvije najveće jesu upravo Djevojčice koriste otvorene prostore na drugačiji način
muškarci i žene. od dječaka, naročito u uzrastu 10 do13 godina, kažu
istraživanja. One traže intimnije prostore za okupljanja.
Međutim, na početku je važno razjasniti zašto se uopšte U Engleskoj je, a
bavimo pitanjem rodne ravnopravnosti. Prvo zato što reklo bi se i kod
ravnopravnost predstavlja osnovno ljudsko i nas, uočeno da
demokratsko pravo. Zatim, nejednakost među žene češće od
rodovima usporava razvoj pojedinaca, pojedinki, država, muškaraca prate
kao i evoluciju društva. Na podsticanje rodne djecu u školu.
ravnopravnosti u svim segmentima života, opominje Žene se češće
nas rodna statistika kao i brojni dokumenti od svjetskog, interesuju za
preko evropskog do nacionalnog nivoa. Postoji potreba pitanja
za „uključivanjem“ rodne ravnopravnosti u sve bezbjednosti, zanimaju ih blizina parkova i prostora za
segmente društvenog razvoja, pa i u planiranje igru djece, rekreativne površine, javni toaleti...
prostora.
Kod nas gotovo uopšte nisu rađena istraživanja koja bi
Poznato je da mnogo razvijenije države već decenijama dala jasnu sliku o različitostima i prostornim potrebama
sprovode politiku uključivanja rodne ravnopravnosti u i prioritetetima kada su u pitanju žene i muškarci.
svoje sisteme. Osim toga, uočeno je da je nivo Svakako bi trebalo više razmišljati
ekonomske i socijalne razvijenosti u direktnoj vezi sa i djelovati u ovom pravcu. Na
stepenom dostignute rodne ravnopravnosti. Ta kraju, važno je zapamtiti da rodna
međuzavisnost nije slučajna. ravnopravnost nije „žensko“ već
društveno pitanje. Ona
Postavlja se pitanje kakva je veza između prostora i podrazumijeva jednaka prava,
rodne ravnopravnosti. Evo nekih ilustracija iz Engleske. odgovornosti i mogućnost za
Istraživanja koja su tamo rađena, ukazuju da veći broj žene i muškarce i donosi
žena koristi javni prevoz. One u manjem broju dobrobit svima.

48
 www.expeditio.org/benefit-living

Grad na dva točka

Zorica Tomanović

drživi razvoj, održivi izrađena od drveta i metala, a zatim su tokom vijekova

O gradovi i zajednice
su pojmovi s kojima
stalno mijenjala izgled i materijale od kojih su rađena. U
20. vijeku biciklo je u mnogim zemljama izbačeno iz
se sve više susrećemo u svakodnevne upotrebe ili je postajalo zaboravljeno
svakodnevnom životu. U zahvaljujući brzom industrijskom razvoju koji je donio
najkraćem, održivi grad ili planiranje gradova podređeno saobraćajnicama i brzim
zajednica podrazumijevaju automobilima. Posledice toga osjećaju se već danas
prostore naseljene ljudima kroz zagađenu životnu sredinu u velikim gradovima.
koji se brinu o životnoj
sredini i očuvanju njenih Poslednjih nekoliko decenija biciklo se vraća u upotrebu
resursa kroz njihovo kao sredstvo svakodnevnog gradskog transporta. Evo
racionalno trošenje. U zbog čega vožnja bicikla postaje sve popularnija u
fizičkom smislu, održivi grad nije nešto što je sasvim mnogim gradovima Evrope i svijeta:
drugačije od gradova kakve poznajemo i u sebi sadrži i
sve komponente savremenih gradova, razlika je u tome 1. Vožnja bicikla nema negativnih uticaja na životnu
kako se planira i koristi. Saobraćaj je jedna od sredinu, ne proizvodi štetne materije ni buku.
najvažnijih komponenti u savremenim gradovima, koja
2. Svakodnevna upotreba bicikla čuva zdravlje jer utiče
je od velikog uticaja na održivost i životnu sredinu.
na smanjenje rizika od bolesti srca, dijabetesa i
Gradski transport je istovremeno suštinska komponenta
kancera i održava vozača u dobroj fizičkoj formi.
života, ali i najveći zagađivač atmosfere.

Podaci Evropske unije govore o tome da je gradski

saobraćaj uzročnik 40% svih emisija CO2 (ugljen-
dioksida) i 70% emisije drugih otrovnih materija u
atmosferu. U tome prednjače automobili koji za samo
jedan pređeni kilometar emituju oko 90 litara CO2.
Mnoge zemlje razvijenog svijeta prepoznale su to kao
veliki problem i pristupile njegovom rješavanju kroz
favorizovanje drugih ekoloških modela gradskog
transporta, među kojima veoma visoko mjesto zauzima
vožnja bicikla.

Ovo prevozno sredstvo zapravo i nije tako novo, već

datira još od ranih godina 19. vijeka. Prva bicikla bila su

3. Biciklo se lako parkira blizu odredišta i tokom velikih

saobraćajnih gužvi dva puta je brže od automobila.

4. Vožnja bicikla štedi budžet građana i veoma je

zabavna.

Nasuprot svim navedenim karakteristikama, šta nam to

automobil u današnjim uslovima života u gradu pruža?

1. Vožnja automobila konstantno zagađuje vazduh,

koji udišemo, i proizvodi buku koja negativno utiče
na mentalno zdravlje.

EXPEDITIO 49
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

2. Često nema parking kreiranja takozvane kulture nove urbane mobilnosti,

prostora i gubi se gdje se prioritet daje vožnji bicikla. Biciklistički turizam
vrijeme u traženju je takođe u ekspanziji širom Evrope, a vožnja biciklom
istog (na jednom se naročito promoviše u Engleskoj, Danskoj, Holandiji,
parking mjestu staje Španiji i drugim zemljama. Snimci iz Kopenhagena –
oko 10 bicikala). najpopularnijeg „grada bicikala“ u Evropi, pokazuju nam
da je vožnja bicikla u tom gradu već „šik“ ili „kul“. Mnogi
3. Automobil dizajneri i kreatori bave se osmišljavanjem garderobe,
konstantno troši detalja i prateće opreme za bicikla i u tome svi građani
budžet građana i prosto uživaju. U Kopenhagenu oko 40% građana vozi
ističe socijalne razlike. isključivo bicikl na svakodnevnom putu do posla, škole,
pijace i slično.
Koliko se Evropska unija
danas zalaže za prelazak U crnogorskim gradovima veoma mali broj građana
sa svakodnevne koristi biciklo u svakodnevnom transportu ili u
nepotrebne vožnje automobila na vožnju bicikla, rekreativne svrhe. Pored toga što veliki broj gradova
pokazuje podatak da je 600 milijardi eura opredijeljeno pruža izuzetno dobre uslove za vožnju (veliki broj suvih i
za investiranje u biciklističku infrastrukturu u zemljama sunčanih dana tokom godine, distance do 5 km i sl), ne
Unije za period od 2007. do 2013. godine. Evropska postoji razvijena biciklistička infrastruktura kao ni
komisija je 2009. godine usvojila akcioni plan u službi navika kod građana. Međutim, u poslednje vrijeme
evidentni su i novi podsticajni projekti koji se odnose na
popularisanje vožnje bicikla, a određeni pomaci u tom
pravcu vidljivi su već i Kolašinu, Podgorici, Perastu.

Najveći zajednički cilj u svim projektima je rješavanje

postojećih problema, koje izaziva motorni saobraćaj, i
povećanje svijesti građana o važnosti očuvanja životne
sredine i zdravlja kroz vožnju bicikla. Zadatak jeste
ambiciozan, ali su prvi koraci veoma važni kako bi se
proces promjena navika u korist zdravije životne sredine
proširio na cijelu zajednicu. Nadamo se da će ovaj trend
zahvatiti i naše prostore i unjeti novu dinamiku i ljepotu
u naše gradove.

50
 www.expeditio.org/benefit-living

Reklame i urbani mobilijar u gradovima

Tatjana Rajić

rad čine ljudi, građevine, slobodni prostori,
G saobraćajnice… ali ne samo to. Tu su i
sekundarni slojevi, gradska oprema i reklame,
koji nas informišu i
olakšavaju nam
orijentaciju u prostoru.
Oni su kao namještaj u
kući – oprema ulice ili
trga čini da urbani
ambijent dobije na
kvalitetu ili izgubi na
atraktivnosti.
Gradovi stvaraju različite pogodnosti za život i zato
je uglavnom slučaj da se ljudi radije odlučuju da žive
u gradskim zajednicama nego izolovano. Grupisane
zgrade mogu stvarati prijatne ili manje prijatne
ambijente. Udobnost tih prostora zavisi i od gradske
opreme i reklama.
Postoje gradovi (ili njihovi djelovi) koji su svoj
identitet izgradili na konceptu reklama, kao što su
Las Vegas ili Tokio. S druge strane, postoje i oni
gradovi kod kojih reklame nisu dominantne u
ambijentima, tj. one su manje vidljiv, sekunadrni
sloj u ukupnom doživljaju grada. Ti gradovi
posjeduju druge urbane elemente, koji su značajni
nosioci gradskog identiteta, i to dominira u
prostoru. Primjera ima mnogo u gradovima bogate i
slojevite istorije. Jedan od pohvalnih je Ljubljana. U
ovom gradu, na primjer, nije dozvoljeno
postavljanje bilborda u centralnoj gradskoj zoni.
Time se ne štiti samo ambijent grada, već i
naglašava poruka da se brine o javnom interesu
stanovnika i stanovnica.
Kada se razmišlja o postavljanju reklama, veoma je
važno da se napravi razlika između pješačkih zona i
kolskih komunikacija. Percepcija korisnika ovih prostora
značajno se razlikuje. Prosječna brzina kretanja pješaka
je 6 km/h. Pri toj brzini moć opažanja je daleko veća
nego što je to slučaj kada se krećemo automobilom
brzinom oko 40 km/h ili van grada daleko većim
brzinama. Velike reklame postavljaju se tamo gdje je
dominantno
kretanje
automobilom.
Nije slučajno
što se bilbordi
i svijetleće
reklame
koriste uz kolske saobraćajnice. Pješačke zone, na
drugoj strani, ostavljaju mogućnost suptilnijeg uređenja
ambijenta da bi bio što prijatniji i udobniji.
Kada govorimo o našim gradovima, izuzimajući neke
svijetle primjere (npr. centralnu zonu Herceg Novog –
ilustracije u prilogu, prim. autorke), uglavnom
primjećujemo da ne postoje smjernice za korišćenje
reklama i urbane opreme (ili one postoje, ali se ne
primjenjuju doslijedno). Time se često u prostoru stvara
neprimjeren vizuelni haos. Fasade objekata nisu više
dominantan elemenat ulice, već samo kulisa na koju su
prikačeni: reklamne table s mnoštvom informacija,
tende, rešetke, brojevi kuća, klima-uređaji... Ovi

Mediteranski gradovi uglavnom svoj identitet grade

na bogatom kulturnom (i prirodnom) nasljeđu i
nataloženoj istoriji. Oni teže da pažljivo štite i ističu
vrijednosti naslijeđenih ambijenata. Brojni su takvi
primjeri: Venecija, Split, Dubrovnik, Lisabon…

Život na otvorenom, na ulicama, trgovima i obali,

karakteristika je mnogih sredina, a među njima
nekih i u Crnoj Gori. Zato je jako važno da se gradski
„dnevni boravak“ osmisli i uredi kao lijep i ugodan
prostor kojim će se građani i građanke ponositi i u
kome će se prijatno osjećati.

EXPEDITIO 51
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

elementi su postali nosioci vizuelnog doživljaja ulica ili

trgova:

- mnoštvo konkurentnih natpisa i reklama haotično

postavljenih po fasadama (postoji takmičarski pristup
u nametanju informacije);
- reklame ispisane po zidovima zgrada;
- nadstrešnice najrazličitijih oblika, veličina i
materijala, kao i nadstešnice-svijetleće reklame;
- tende i suncobrani neprikladne veličine, boje i
oblika koji zaklanjaju gradske fasade i stvaraju utisak
haosa;
- reklamni suncobrani s dominantnim natpisima
proizvoda (najčešće pića);
- natpisi koji zauzimaju veliku površinu fasade zgrade i
dominiraju na fasadi;
- svijetleće reklame;
- razni improvizovani elementi na ulici – vitrine,
štandovi...;
- samostojeći panoi svih oblika i veličina;
- klima-uređaji istaknuti na fasadama.

Kada bi se u našim gradovima osmislile, a zatim i

sprovodile studije za korišćenje urbane opreme i
vizuelnih komunikacija, oni bi nedvosmisleno bili
daleko prijatniji za boravak. Npr. izrađena je Studija
urbane opreme i vizuelnih komunikacija za centralnu
zonu Herceg Novog i u velikoj mjeri doslijedno
sprovedena. Naručilac je bila Agencija za izgradnju i
razvoj Herceg Novog, a izrada je povjerena našoj
organizaciji. Na ilustracijama (dolje i desno) možete
uporediti efekte njene implementacije.

Primjer Njegoševe ulice u Herceg Novom – prije i

poslije intervencije uklanjanja neprimjerenih reklama i
uređenja fasada

52

Javni prostori u Crnoj Gori
Tatjana Rajić
Uopšteno o javnim prostorima
Trgovi, pijace, gradski centri, parkovi, igrališta... Javni
prostori su mjesta otvorena i dostupna u svakom
trenutku svim građanima i građankama, bez obzira na
pol, rasu, nacionalnu pripadnost, seksualnu orijentaciju,
godine ili društveno-ekonomski status. Zato su javni
prostori od velikog značaja u socijalnom i ekonomskom
životu zajednica.
U javnom prostoru ljudi mogu da pokažu svoju
različitost, upoznaju nove ljude i da se druže. Tamo se
takođe doživljava sva punoća kulturne raznovrsnosti,
čije se njegovanje smatra bitnim za povezivanje ljudi,
podsticanje njihovog dijaloga, tolerancije i razmjene. To
je svakako jedan od puteva prevazilaženja konflikata.
Ono što je za prirodu biodiverzitet, to je u zajednicama
kulturna raznovrsnost. Ovo je posebno bitno u
kontekstu globalizacije.
Kako se mogu koristiti javni prostori?
Način oblikovanja i korišćenja javnih prostora oslikava
stepen slobode zajednice. Moglo bi se reći da
raznovrsne grupe ljudi, tolerantno ponašanje i način
korišćenja prostora oslikavaju nivo civilizacijskog
razvoja. Naročito je važno u planiranju gradova voditi
računa o različitim ciljim grupama i njihovim specifičnim
potrebama.
Javni prostor je odličan poligon za kreativnost. Takođe,
on može biti izvrstan za obrazovanje i informisanje – za
izložbe na otvorenom, kampanje, predavanja i slično.
Umjetnost tako postaje svima dostupna. Ona nam može
prenositi poruke, osvješćivati nas i njegovati naš osjećaj
za lijepo. Javni prostori su žarišta energije.
Javni prostori u Crnoj Gori
Da li naša kultura utiče na oblikovanje i korišćenje
otvorenih javnih prostora, ili su prostori ti koji kreiraju
naše potrebe i mjenjaju navike?
Korišćenje javnih prostora u velikoj mjeri povezano je sa
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
slobodnim vremenom. Kako se obično provodi
slobodno vrijeme u našim sredinama? Nedavno je
Nevladina organizacija „Anima“, koja se bavi ženskim i
mirovnim obrazovanjem, objavila istraživanje o tome[i].
Na pitanje kako u Crnoj Gori muškarci, a kako žene
provode slobodno vrijeme, najčešći odgovori bili su:
muškarci na sastancima u kafani, baveći se sportom,
odmarajući, šetajući i u kladionicama; a nasuprot njima,
žene su više vezane za privatni prostor. One slobodno
vrijeme provode u kući (rad u kući ?!), s porodicom,
ispred TV-a ili u šetnji. Iz ovoga se vidi da muškarci, iako
slobodno vrijeme više provode u javnoj sferi, svoje
aktivnosti više vezuju za zatvorene prostore. Žene su,
kada je u pitanju slobodno vrijeme, manje prisutne u
javnom prostoru. Takva je percepcija ispitanika oba
pola. Ovakvi modeli ponašanja svakako utiču na
oblikovanje javnih prostora.
Naši javni prostori su često okupirani baštama kafana.
Nekada se čini da je ugostiteljstvo primarna funkcija,
bar kada su u pitanju trgovi. Zbog toga, trgovi često
postaju ulice jer se bašte kafana šire do granice koja
ostavlja, onima koji ne sjede u baštama, dovoljno
prostora samo za komunikaciju. To je kao kada bi se
sobe pretvarale u hodnike. Tako dobijeni linijski gradski
koridori ne podstiču na gradska dešavanja jer nemaju
kvalitet otvorenih prostora – širinu, akustičnost,
sagledivost. Otvoreni prostori u gradovima trebalo bi da
provociraju događaje – performanse, ulične animatore i
slično.
Nažalost, naši gradovi pate od posljedica potrošačke
kulture. To se ogleda u kreiranju vještačkih potreba
(preterane potrošnje).Važno je da na vrijeme osvjestimo
ovaj negativan trend i ponudimo alternative za
kvalitetnije provođenje vremena. Javni prostori su
odličan poligon za testiranje različitih kreativnih modela
koji mogu da podstaknu ovakvu pozitivnu promjenu.
O čemu je važno voditi računa kod planiranja
javnih prostora?
Kod planiranja, korišćenja postojećih i kreiranja novih
javnih prostora, od ključne važnosti je staviti u centar
korisnike – proučiti njihove potrebe. U tom smislu,
saradnja između inženjera, umjetnika i lokalne
53

zajednice, u svim fazama, od izuzetnog je značaja. Javni
prostori se mogu unaprijediti novim sadržajima
uključivanjem zainteresovanih strana u proces
odlučivanja i planiranja.
Uspješni gradovi podstiču svoje građane da primjenjuju
originalne ideje u prostorima koje nastanjuju.
Građanska kreativnost podstiče osjećaj ponosa,
pripadnosti i vezanosti za grad. Život određenog javnog
prostora nije isključivo u rukama arhitekata, urbanista i
gradskih planera. On se oslanja u velikoj mjeri na
građane koji ga koriste i upravljaju njime – jer ljudi čine
mjesta, mnogo više nego što mjesta čine ljude[ii].
[i]
Stanje ženskih ljudskih prava u Crnoj Gori
[ii]
Download Breakthrough Cities
54
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Redefinisanje otpada
Nataša Ilinčić
„Postoje profesije koje su štetnije od industrijskog
dizajna, ali ih je svega nekoliko.“
Viktor Papanek
N ijedan zakon prirode ne mimoilazi čoveka.
Ali u poslednja dva veka čovek je uspeo da
„iskoči“ iz jedinstvenog zakona kruženja materije i
energije i stvori otpad, gomile nečega i ničega!
Tone materijala, objekata i predmeta, kada im
istekne rok upotrebe, postaju strana tela u
prirodnom procesu razgradnje. Ako čovek ne
unapredi shvatanje dizajna i proizvodnje, naša
planeta biće „obogaćena“ nepreglednim
dolomitskim pejzažima sačinjenim od otpada,
neiskoristivog, opasnog rudnika nusprodukata.
Arhitekti i dizajneri mogu biti važna karika u ovom
procesu, i svojim znanjem i promovisanjem
drugačijeg pristupa izmeniti tokove današnje
proizvodnje i upotrebe materijala.
Reciklaža i ponovna upotreba otpada bili su prisutni
vekovima unazad, ali od prethodnih generacija
nismo nasledili otpad! Kako je cilj ekonomije
masovne proizvodnje i potrošnje da privremeno
zadovolji ljudske potrebe, potpuno je zanemaren
celokupan vek trajanja jednog proizvoda. Nakon što
čoveku postane bespotreban i suvišan, određeni
predmet ili objekat postaje deo nepreglednih
deponija. Zatim stižu nova stolica ili krevet, nova
kuća... I problem je rešen! Ali do kada?
Kako u prirodi ne postoji otpad i sve ima svoju
svrhu, sledi da je čovek modernog doba, sa svim
otkrićima ali i njihovim prilično strašnim
posledicama, još uvek na početku upoznavanja
prirodnih zakona. Još u V veku su u japanskom
svetilištu Ise podignuti hramovi.Vremenska
prolaznost je osnovni princip građenja – hramovi se
grade i razgrađuju na svakih 20 godina. Poštujući
prirodu i njene cikluse, arhitektura se povinovala
privremenosti i prolaznosti kao vrhunskom zakonu
prirode. Koliko su arhitektura i dizajn danas bliski
takvom shvatanju? Da li se princip trajnosti još
uvek shvata u pogrešnom kontekstu – trajanje bez
funkcionalne opravdanosti, trajanje bez
prilagodljivosti, trajanje zbog trenutnog stila,
trenutnog vlasnika i budžeta? Možda je ključ u
tome da princip održivosti zameni princip

trajnosti; jedino ako su sistemi održivi u
budućnosti, oni će biti i trajni.
Da bi eliminisali otpad u procesu
građenja, arhitekti u budućnosti treba da kreiraju
građevine koje bi „težile“ stanju prirodnih sistema,
da dizajniraju proizvode koji se mogu razgraditi ili
reciklirati i ponovo upotrebiti. Savremeni dizajn i
arhitektura, kao oblasti zbog kojih se pokreće 50%
proizvodnje i industrije, ne smeju isključivati
principe održivosti. Upravo je na arhitektima i
dizajnerima da zahtevaju i upućuju na drugačije
održive pristupe, njihove odluke mogu diktirati
tržište materijala, tehnologije, novih proizvoda.
Koliko je neefikasna proizvodnja ljudskih dobara,
objašnjavaju nekadašnji podaci iz World Wide Fund
For Nature – International:
„Prema gruboj proceni biokapaciteta planete –
sposobnosti Zemlje da obnovi resurse za robu i
usluge koje konzumiramo – postoji 12 milijardi
hektara produktivne oblasti. Ako se izdvoji
minimum od 10% zaštićenih oblasti, primećuje se
da već od ranih osamdesetih čovečanstvo
konzumira više resursa nego što planeta može
izdržati. Danas konzumiramo 20% više od
produktivne vrednosti planete svake godine.
Možda se ne možemo složiti u detaljima šta bi
mogla biti održiva civilizacija, ali se svakako
moramo složiti da sadašnji način našeg
funkcionisanja nije održiv. Jer ako bi ceo svet živeo
kao prosečan Evropljanin, bile bi nam potrebne tri
planete, ili ako bismo svi živeli kao prosečan
Amerikanac, bilo bi nam potrebno pet planeta.“
Eksperiment izveden u San Francisku pre nekoliko
godina, podizanje kuće od otpada – Scraphouse,
primer je preispitivanja nekadašnjeg pristupa
dizajnu, građenju i upotrebi materijala. Odbačeni
predmeti, materijali s deponija ili otpad na
aktivnim gradilištima privremeno su transformisani
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
u malu porodičnu kuću, demonstrirajući kako i dalje
imaju svoj efikasan životni vek.
Povodom Dana planete, 2005. godine okupljen je tim
arhitekata, umetnika, preduzimača, gradskih zvaničnika
i inženjera da bi podigao kuću samo od otpada i ponovo
iskoristivih materijala. Redefinišući standardni plan
porodične kuće, Scraphouse design tim proizveo je
elegantno rešenje, inspirisano otpadom. Od temelja do
frontalnih vrata iskorišćen je popravljen već upotrebljen
materijal. Tim je proveo tri nedelje u potrazi za
građevinskim materijalima i nameštajem, baveći se
završnim obradama, nabavljajući novo samo u slučaju
tehničke opreme i veznih elemenata. Neki popravljeni
materijali bili su ponovo upotrebljeni u istu svrhu, dok
su drugi reinkarnirani na različite neobične načine.
Glavna rešetkasta konstrukcija, koja nosi krov,
pronađena je na nekom od gradilišta. Za oblaganje
fasade korišćene su manje metalne table, dvonedeljni
otpad lokalne fabrike, a jedan od spoljnih zidova
obložen je i starim repariranim pločama saobraćajnih
znakova. Radna kuhinjska površina izlivena je od betona
u čiju su smesu ubačeni ostaci izlomljenih raznobojnih
keramičkih pločica, i zatim dobro izglazirana. Podovi su
obloženi plotovima odbačenih vrata iz jedne škole, a
preostali otvori su popunjeni betonom. Jedan od
unutrašnjih zidova sastavljen je od mnogobrojnih
komada odbačenih lajsni od različitih materijala, boja i
veličina, koje čine zanimljiv mozaik.
Možda bi mogla nastati čitava naselja,
Scrapsettlements, kada bismo pretresli svoj otpad. To
može biti rešenje, ali bolje je da ne stvaramo otpad i da
stvorimo uslove za neprekinuti lanac: dizajn - izvođenje
- upotreba - prestanak upotrebe - reciklaža - dizajn -
ponovna upotreba...
55

Rekreacija i sport u gradu
Zorica Tomanović
rad pruža savremenom čovjeku veliki broj
G mogućnosti po pitanju izbora mjesta
stanovanja, rada, kretanja i provođenja
slobodnog vremena. Svaki od ovih segmenata je
jednako važan za dostizanje kvaliteta života. Slobodno
vrijeme se može
provoditi na
različite načine,
npr. treniranjem
različitih sportova
i rekreiranjem.
Rekreacija može
biti aktivna i
pasivna. Aktivna
podrazumijeva
uglavnom timske
sportove kao što su fudbal, košarka, odbojka, bejzbol i
slično. Ove aktivnosti imaju veliki značaj u socijalizaciji
ljudi, a socijalizacija je suštinski dobra, osnovna ljudska
potreba. Pasivna rekreacija podrazumijeva aktivnosti
koje se ne odvijaju na posebnim terenima, kao što su
planinarenje, izleti, uživanje u prirodi i slično.
Podrazumijeva i posmatranje utakmica, slušanje
muzike, pa čak i čitanje. Jedan od sve popularnijih
vidova pasivne rekreacije su video-igre, koje najčešće
imaju i obrazovni karakter. U rekreaciju se danas
ubrajaju i
surfovanje po
internetu, šoping,
gledanje filmova,
posjeta muzeju i
druge kulturne
aktivnosti i hobiji.
Dakle, ona može
biti sve što pozitivno utiče na psihofizičko stanje
organizma. Tako odraslima stručnjaci preporučuju 30
minuta fizičke aktivnosti dnevno i to 4 do 5 dana
nedjeljno.
Stoga se i prostori za rekreaciju dijele na one za aktivnu
i na one za pasivnu. Rekreirati se možemo kući, na
otvorenom, u prirodi, ili u objektima posebno
osmišljenim za to. Na drugoj strani, prostori za
rekreaciju mogu biti planirani i izgrađeni neovisno od
prirodnih uslova, kao što su bazeni i spa-centri, teniski
tereni ili sportske dvorane. Nerijetko se određeni oblici
rekreativnih površina kombinuju s gradskim parkovima
i drugim zelenim površinama.
56
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Rekreativne površine donose zajednici nematerijalnu i
materijalnu korist. Mogu poboljšati priliv investicija u
grad, povećati atraktivnost okolnih stambenih zona,
uticati na rekonstrukciju i uređenje drugih dijelova
grada i privući posjetioce iz susjednih područja i turiste.
Bilo da su namijenjene aktivnoj ili pasivnoj rekreaciji,
one pružaju izuzetne uslove za razvoj malog i srednjeg
biznisa i povećavaju stopu zaposlenosti. Samo na
primjeru biciklizma možemo lako vidjeti da grad, koji
favorizuje svakodnevnu upotrebu bicikla i unapređuje
prateću infrastrukturu, može privući veliki broj turista
jer oni preferiraju obilazak gradova na biciklu. Veće
rekreativne zone nerijetko imaju u blizini i hotele,
restorane i druga mjesta koja pružaju dodatne usluge.
Od takvih sadržaja zajednica ima velike koristi. Pasivna
rekreacija, pored pomenutih, donosi i poseban boljitak
- čuvaju se ekosistemi.
Strateško razmišljanje o prostorima za rekreaciju mora
biti sastavni dio savremene politike planiranja gradova.
Kroz lokalne strategije treba da se omogući planiranje,
projektovanje i upravljanje prostorima namijenjenim za
sport i rekreaciju, tako da budu jednako dostupni svima.
Ovo se posebno odnosi na one stanovnike koji imaju
ograničene mogućnosti pristupa rekreativnim
površinama, bilo zbog siromaštva, bilo velikih distanci
koje moraju svakodnevno prelaziti da bi se rekreirali. U
tom smislu, imperativ mora biti dostizanje jednakosti za
sve građane bez predrasuda u odnosu na etničku
pripadnost, socijalni i društveni status, pol, vjerovanje i
sposobnosti. Veliku ulogu u rješavanju tog problema
ima kvalitetan saobraćaj između rezidencijalnih zona i
zona za sport i rekreaciju, zatim opremljenost školskih
dvorišta i zelenih površina gdje djeca stiču prve
rekreativne navike.
Država treba da ima i druge stimulativne politike
usmjerene ka povećanju procenta aktivnog
stanovništva jer to donosi veliku korist. Država takođe
treba da omogući
djeci i odraslima
uslove za sticanje
određenih vještina
koje prethode
aktivnom
bavljenju
sportom, kao što
su učenje plivanja

ili vožnja bicikla. Na drugoj strani, odrasli moraju
ostvarivati svoje pravo na slobodno vrijeme u toku
dana, za različite oblike rekreacije i odmora. Osobe s
posebnim potrebama takođe moraju ostvarivati svoje
pravo na rekreaciju. Razvojem tehnologije veliki broj
sportova postao je dostupan i osobama s invaliditetom.
Istraživanja su pokazala da su za njih veoma
blagotvorne sve vrste aktivnosti u kojima mogu biti u
interakciji sa životinjama, kao što su jahanje konja uz
pomoć stručnih osoba, ribolov i slično.
Važno je od samog početka razvijati privatno-javno
partnerstvo i aktivno učešće zajednice u planiranju
rekreativnih površina, ali i u procesu daljeg upravljanja
istim. Na taj način građani će doživjeti objekte kao svoje
vlasništvo, a to je izuzetno važno jer će se u budućnosti
brinuti o njima, pravilno ih koristiti, neće biti
destruktivni i vodiće računa o odlaganju otpada i
očuvanju prirode.
Svaki grad mora imati razvijenu infrastrukturu za sport i
rekreaciju. Planiranje prostora i dobar dizajn mogu
veoma stimulativno uticati na građane da počnu da se
rekreiraju i da se tokom rekreacije osjećaju lijepo.
Veliku ulogu igraju prirodni uslovi i konfiguracija terena
na kom se grad prostire, oni mogu odrediti primarne
vidove rekreacije u gradu.
U našoj zemlji, koja je izuzetno bogata prirodnim
resursima, postoje bezbrojne mogućnosti za razvoj
rekreativnih površina. Na jugu imamo obalu s lijepim
plažama, zatim njeno zaleđe sa Skadarskim jezerom i
šumama, a na sjeveru jedinstvene planinske vijence,
rijeke i polja. Veličina naših gradova je prednost, lako im
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
se pristupa i
kratke su distance
između radnog
mjesta i stana, i
mjesta za
rekreaciju. Na
primorju se tako
nude mogućnosti
za duge šetnje
pored mora,
džoging, odbojku, vaterpolo, veslanje, jedrenje,
plivanje, ronjenje, obilazak okolnih tradicionalnih sela i
tako dalje... Na jezeru se može loviti riba, veslati, šetati
ili plivati, a na Durmitoru i Bjelasici su najatraktivniji
skijanje, šetnje, planinarenje, jahanje konja, uživanje u
raznovrsnosti biljnog i životinjskog svijeta... U Mojkovcu
imamo izvanredan primjer rekultivizacije nekadašnjeg
jalovišta – velike deponije toksičnih materijala Rudnika
„Brskovo“ – u prostor za različite aktivosti. Zahvaljujući
programu Ujedinjenih nacija, 18 hektara površine koja
je do skoro bila izvor otrova, postaće najljepša sportsko-
rekreativna zona u okruženju. Kada je u pitanju
rekreacija u zatvorenim prostorima i sportskim
objektima, čini se da su kod nas najpopularniji vežbe u
teretani, zatim pilates, aerobik i joga.
Na kraju ostaje da se poklonimo ljepoti, zdravlju, snazi i
životnoj ravnoteži. Da ponovo ukažemo na to da
moramo biti svjesni svojih prava, potreba i mogućnosti,
na koje planiranje gradova treba adekvatno da
„odgovori“ objektima i prostorima koji će biti efikasni,
povezivati ljude s prirodom i biti sposobni da izdrže
određene promjene tokom korišćenja.
57

Ozelenjavanje gradova
Zorica Tomanović
dentitet jednom gradu može dati i zelenilo. U
I širem smislu riječi, zeleni grad predstavlja
zajednicu koja se brine o kvalitetu vazduha, koja
optimalno troši neobnovljive prirodne resurse, koja
favorizuje takozvanu zelenu gradnju i ekološke modele
transporta, zajednicu koja se bavi zelenim površinama i
nudi savremene modele za upravljanje otpadom i za
reciklažu. Svaki od
pomenutih
aspekata jednako
je važan za
postizanje krajnjeg
cilja – poboljšanja
kvaliteta života.
Najčešće su
takozvane zelene
površine prva
asocijacija na zeleni grad. Gradski parkovi, park-šume,
travnate površine, igrališta, zone za rekreaciju, uređeni
vrtovi, botaničke bašte, privatna, polujavna ili javna
dvorišta i tako dalje. To su ona mjesta koja predstavljaju
oaze mira, antistresa ili igre i rekreacije.
Zelena infrastruktura se, kao i svaka druga, strateški
planira. Treba da je čine visokokvalitetne zelene
površine različitog tipa, kako u samom gradu, tako i u
okruženju. Zelene površine su multifunkcionalni resurs
koji podiže kvalitet života zajednice i podržava njenu
održivost. Zelenu infrastrukturu na primjer mogu da
čine:
• parkovi i vrtovi;
• prijatne zelene površine – neformalni rekreativni
prostori, opštinsko zemljište;
• prirodne i poluprirodne zelene površine kao što su:
manje šume, travnjaci, močvare, obale rijeka i
jezera;
• zeleni koridori – uz rijeke i kanale, ulice i željezničke
koridore, biciklističke staze, pješačke staze;
• privatna dvorišta, školska dvorišta, polujavni i javni
prostori oko objekata;
• zeleni krovovi i zidovi;
• obradive površine.
58
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Značaj zelenih gradskih površina u procesu očuvanja
zdrave životne sredine i zdravlja ljudi je veliki. One u
obliku park šuma i parkova prirode apsorbuju veliku
količinu ugljen-dioksida iz atmosfere, u određenom
procentu utiču na vlažnost vazduha i temparaturu,
sprečavaju eroziju tla, važne su za očuvanje
biodiverziteta i slično. Gradski parkovi, iako manjih
razmjera, takođe imaju svoju ulogu u očuvanju životne
sredine tako što eliminišu ugljen-dioksid iz atmosfere i
smanjuju buku koju stvara saobraćaj. Sa svojim
raznovrsnim drvećem i drugim rastinjem, s vodenim
površinama, koje su najčešće prateći element, ovakve
površine imaju i estetsku dimenziju koja igra važnu
ulogu u kreiranju pejzaža. Zelene površine mogu biti i
zaštita, na primjer mogu odvajati rezidencijalnu od
industrijske zone.
Najčešće i najznačajnije zelene površine u gradovima su
gradski parkovi. Koriste se za odmor, šetnju, igru i
druge oblike rekreacije. Tamo se najčešće sreću sve
starosne grupe
ljudi. Roditelji s
malom djecom
koriste ih za igru i
bjekstvo od
gužve i buke,
mladi često tu
pronalaze
prostor za prve
poljupce ili dokolicu, oni malo stariji pauziraju u toku
radnog vremena ili čitaju knjigu, a penzioneri uživaju u
laganoj šetnji i dugim razgovorima. Parkovi su često
mjesta za prezentaciju umjetnosti kroz koncerte,
izlaganje skulptura ili umjetničkih instalacija. U
parkovima se može učiti o prirodi i životnoj sredini.
Parkovi mogu biti tematski projektovani, kao što su na
primjer park nauke i tehnike, park igre, park muzike i
tako dalje.Park šume i zelene zone za sport i rekreaciju
često nazivaju plućima grada. Ove površine imaju
ključnu ulogu u poboljšanju kvaliteta vazduha i zdravlja
ljudi. Sve ovo govori o nezamjenjivoj ulozi parkova i
lijepo uređenih zelenih površina u kreiranju socijalne
dimenzije grada. Parkovi su mjesto susreta, kontakta,
komunikacije i uživanja. Zbog toga je naročito važno da
su lako dostupni svim građanima. Neke studije su
pokazale da parkovi ne bi trebalo da su udaljeni više od
300 m od mjesta stanovanja, tako da se do njih može
dopješačiti. Preporučljivo je da se dobro povežu s

pješačkom i biciklističkom infrastrukturom u gradu.
Time se ujedno promovišu pješačenje i biciklizam kao
vidovi rekreacije.
U savremenim, gusto izgrađenim gradovima posebno je
zanimljiv proces iznalaženja novih lokacija za gradske
parkove. Stručnjaci tu moraju biti izuzetno inovativni.
Neke napuštene
industrijske zone
pretvaraju se u zelene
površine, nekadašnji
parking prostori
dobijaju novu
namjenu ili se
neuređene površine,
koje su vlasništvo
grada ili neke
kompanije, uređuju na nov način. Gradske vlasti mogu
takođe, putem pažljivog planiranja zelenih površina u
stambenim naseljima, uticati na širenje kontakata i
saradnju među susjedima. Kvalitetne zelene površine
neophodne su u stambenim blokovima i ujedno
povećavaju vrijednost nekretnina.
Danas su ustanovljene i brojne nagrade za gradove koji
vode računa o kvalitetu života. Takmičenje među
gradovima Evrope se neprestano odvija. Švedska
prijestonica Štokholm dobila je 2010. godine baš jednu
takvu nagradu. Podaci govore da 90% stanovnika ovog
grada živi na udaljenosti do 300 m od parkova i zelenih
oaza. Gradske vlasti imaju velike planove za budućnost
Štokholma i konstantno rade na njihovom ostvarivanju.
Razvijen je program za upravljanje parkovima i njihovo
unapređenje, za proširivanje površina šuma i jačanje
biodiverziteta, program za upravljanje prirodnim
resursima i tako dalje. U ovoj oblasti postavlja se kao
imperativ pravo svakog građanina da živi u blizini
zelenih površina.
Mnogi drugi dobri primjeri mogu se naći širom Evrope i
svijeta. Amsterdam je jedan od njih, reprezentativan, s
brojnim parkovima rasutim po cijelom gradu, s brojnim
zelenim zonama oko grada koje se koriste za okupljanje
i rekreaciju. On ima oko 400 000 stabala, gotovo nema
ulice bez drvoreda. Ima najviše stabala brijesta u
Evropi! Ne zaostaje ni Pariz s prelijepim parkovima i
vrtovima prepunim cvijeća i skulptura, s ozelenjenim
bulevarima. Barselona se takođe može pohvaliti
EXPEDITIO
www.expeditio.org/benefit-living
privatnim i javnim parkovima, od kojih je najpoznatiji
Park Guel koga je dizajnirao čuveni arhitekta Antonio
Gaudi i koji je danas pod zaštitom UNESCO-a.
Očaravajuće mjesto za posjetu.
Brdo Trebjesa je jedan od značajnih zelenih resursa
Nikšića. Sudar subatlantske i mediteranske klime
uslovio je raznovrsnost biljaka. U Nikšiću je devedesetih
godina organizovano ozelenjavanje s 3000 sadnica, ali
zbog neodgovornosti pojedinaca ovaj poduhvan nije
uspio a nije se ni ponovio. U našoj zemlji potrebno je
više obrazovanja i podizanja svijesti o ozelenjavanju,
oplemenjivanju prostora...
Možemo zaključiti da su za dobro stanje gradskih
zelenih površina potrebni kvalitetan dizajn, dobar
menadžment i određeni budžet. U cijelom procesu
veoma je važno uključiti građane u kreiranje i
sprovođenje politike upravljanja zelenim površinama,
naročito u onim situacijama kada se oni mogu osjetiti
korisnim i kada će moći brzo da vide rezultate svog
rada. Brojne su danas mogućnosti i za saradnju s biznis-
sektorom, koji može biti značajna karika u finansiranju.
A koristi od kvalitetno uređenih zelenih površina imaju
pojedinci, zajednica, ekonomija i životna sredina.
Parkovi imaju veoma značajnu ulogu u odrastanju
djece. Značajni su za dobro psihofizičko stanje.
Interesantno je pomenuti i podatak da zelene površine
mogu uticati na smanjenje stope kriminala i povreda
kod djece (u odnosu na neuređene površine ili na ulicu).
Dobro povezane zelene površine i saobraćajna
infrastruktura ohrabruju građane na veću mobilnost,
pješačenje i vožnju bicikla. U nekim gradovima mogu
biti utočišta mnogim životinjskim vrstama. Vrijednost
zelenih površina u gradovima 21. vijeka je neosporna i
najbolje se može izmjeriti zadovoljstvom građana.
59
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Izazovi ekološkog građenja u Crnoj Gori

Tatjana Rajić

21. vijeku nema izbora – jedini mogući
U napredak u socijalnom i ekonomskom smislu je
onaj kompatibilan s prirodnim okruženjem.
Kako je protekli vijek s industrijskom revolucijom imao
poguban odnos prema prirodi, tako današnja svijest o
postojanju ovakvog poremećaja ukazuje na veliku
odgovornost dizajnera, arhitekata, planera... Smatra se
da je građenje odgovorno za 40–50% potrošnje
svjetske energije i za isto toliki procenat zagađenja i
stoga postaje značajno tzv. ekološko građenje kao važeći
model koji će se primjenjivati i u Crnoj Gori.
energetske efikasnosti u izgradnji i opremanju kuća,
jedan je od najvažnijih izazova koji se postavljaju pred
Crnu Goru. U isto vrijeme potrebno je raditi na
povećanju nivoa svijesti građana i građanki o nužnosti i
mogućnostima uštede energije, tj. permanentno
obaveštavati javnost o ovoj temi. Bitno je i stvaranje
mreže pojedinaca-eksperata, nevladinih organizacija i
institucija, kao i biznis i bankarskog sektora, koja će biti
u stanju da odgovori na različite potrebe građana ili
društva u cjelini. Od ogromnog značaja je i saradnja i
povezivanje sa zemljama u regionu i u EU.

U Crnoj Gori je do sada usvojeno ili je u procesu izrade

nekoliko važnih dokumenata koji tretiraju temu
održivosti u građenju, bilo kroz koncept principa
održivog razvoja ili kroz povećanje energetske
efikasnosti. Prvo je u Deklaraciji o ekološkoj državi
Crnoj Gori (1991) izraženo opredjeljenje za održivi
razvoj. U usvojenoj Strategiji za redukciju i smanjenje
siromaštva navodi se da je neophodno povećanje
energetske efikasnosti. Temu uštede energije u sektoru
gradnje značajnije tretiraju usvojena Strategija
energetske efikasnosti Republike Crne Gore, kao
i Nacionalna energetska strategija. Povećanje
energetske efikasnosti je jedna od obaveza koju Crna
Gora ima na putu pristupanja Evropskoj uniji.

Regionalna turistička organizacija Bjelasice i Komova,

Može se konstatovati da je održivo građenje u Crnoj
Kolašin
Gori, koje se reflektuje najviše na polju uštede energije,
u svojoj početnoj fazi. U zemlji se troši oko 3,3 puta više
energije po jedinici društvenog proizvoda nego u
Evropskoj uniji, potrošnja energije u stambenom
sektoru se povećava (naročito potrošnja električne za
grijanje, što je krajnje neracionalno). Ovo ukazuje na
značajan prostor za energetsku racionalizaciju. Ta tema
postaje goruća posljednjih godina, a samim tim raste i
interesovanje za principe ekološke gradnje. O tome
svjedoče nekoliko realizovanih primjera na sjeveru Crne
Gore kao i planiranje izgradnje prve zgrade UN-a po
ekološkim principima.

Osnovni zadatak je, prije svega, stvoriti pravni okvir za

rekonstrukciju postojećih objekata kao i za podsticanje
izgradnje novih objekata po principima energetske
efikasnosti, kao i uvesti stimulativne mjere. Poboljšanje
obrazovanja i podsticanje konkretne primjene principa

60
Javna umetnost spram umetnosti u javnom prostoru ................................................................62
Kreiranje mesta - javni umetnički rad kao javni prostor .............................................................64
Projekat „Oktopus“ - reciklirajmo! ..............................................................................................65
Studio „Mold“ - održivi dizajn ....................................................................................................67
London Design Festival ..............................................................................................................69
Kulturna prestonica – Vankuver ................................................................................................71
Kreativnost kao urbani resurs ...................................................................................................72
Dileme o kreativnosti: profitno ili neprofitno, tradicionalno ili savremeno... .............................73
Memfiški manifest.......................................................................................................................74
Ka kreativnom gradu ...................................................................................................................76
Kreativne industrije u Rusiji .......................................................................................................78
Investiranje u kreativnost .........................................................................................................80
Kreativni klasteri i industrijsko nasleđe - studija slučaja Moskva ................................................81
Kreativna pustolovina .............................................................................................................83
Recikliranje kroz umetnost .....................................................................................................85
Kreativni klasteri..........................................................................................................................86
Argumenti za razvoj kreativnog potencijala ................................................................................87
Šta ima novo u stanovanju? ........................................................................................................89
Umetnost u javnim prostorima ...................................................................................................91
Tri slike iz Amerike – kreativne četvrti i održivi razvoj .................................................................94
Region Zapadnog Balkana i kreativne industrije .........................................................................96
Kreativni gradovi i kreativni kapital građana ...............................................................................97
Kreativne zajednice .....................................................................................................................98
Kultura kao rešenje?..................................................................................................................100
1.618 – Sustainable Luxury Fair.................................................................................................101
Izaberi svoj način .......................................................................................................................102
Održi svoju kreativnost, kreiraj svoju održivost .........................................................................104

Javna umetnost spram umetnosti
u javnom prostoru
Stevan Vuković
Deo integralnog teksta Ekspertske studije prostorne
provere užeg gradskog jezgra Užica, za potrebe Public
Arta – PaPs, Beograd 2006.
ostoji više uloga očekivanih od umetnosti u
P javnom prostoru. Da imenujemo samo
nekoliko:
- dodavanje vizuelnog kvaliteta izgrađenom
okruženju;
- demonstriranje određene strategije urbanog
planiranja i urbanog dizajna;
- promovisanje višeg nivoa integracije između
umetnosti, arhitekture i pejzaža kroz saradnju
umetnika s arhitektima, pejzažnim arhitektima,
urbanistima i javnom gradskom upravom;
- povećanje stepena javne svesti;
- približavanje savremene umetnosti široj publici;
- obezbeđivanje novih poslova umetnicima putem
javnih konkursa;
62
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
- privlačenje turista;
- vizuelno markiranje mesta od javnog značaja;
- generisanje osećanja ponosa i pripadnosti grupama
koje koriste prostor, i to putem memorisanja
događaja iz kolektivne istorije ili stvaranja određene
slike zajednice i sl.
Radove koji su predviđeni za postavljanje u javni
prostor, uglavnom inicira i producira javna
administracija, na osnovu parametara kulturne politike
programa koji dobijaju javna sredstva, programa koje
pokreću: lokalna zajednica, umetničke institucije poput
muzeja i istraživačkih instituta, privatne kompanije i
javne neprofitne organizacije. Svaki naručilac rada u
javnom prostoru postavlja rad u svoj okvir, određen
strateškim ciljevima i skalom kulturnih vrednosti kojih
se drži, što rezultuje time da taj rad „postaje mesto
konflikta“ različitih interesa i deo „priče o tome kako je
javna kultura stvaranja i stavljana u polje javnih
nesuglasica“, što je u stvari „priča o moći i participaciji u
demokratskoj sferi“ (Doss, E: Spirit Poles and Flying
Pigs. Public Art and Cultural Democracy in American
Communities). Istorija umetnosti je od svojih početaka
uključivala i istoriju radova smeštenih na javnim
mestima.
Ali, puko postavljanje radova u spoljašnji prostor, ispred
neke javne zgrade, na primer, ne znači nužno i
neposredno i njihovo postavljanje u sferu „javne
umetnosti“. Da bi se to desilo, ti radovi moraju da
ostvare performativnu ulogu u kolektivnoj imaginaciji i
prostornim iskustvima korisnika prostora u koji su
smešteni, i razvijen odnos spram označavajućih praksi u
socijalnom i kulturnom miljeu koji korisnici dele.
Eksperimentalne vizuelne umetnosti, u širokom
rasponu od performansa do događaja i hepeninga,
instalacija i akcija, prostorno specifičnih intervencija i
javnih projekcija, ulične i gerilske umetnosti,
participatorne umetnosti i umetnosti koja radi s
lokalnim zajednicama, tokom celog prošlog veka
razvijale su strategije prisvajanja javnih gradskih
prostora i ostvarivanja javne uloge. Još od prve decenije
dvadesetog veka, usvojen je stav da poseta umetničkom
muzeju i galeriji pretpostavlja pristup veoma
ograničenim formama kulturnog kapitala, i da se
neposredne forme demokratije u oblasti kulture, poput
onih koje je zagovarao Jozef Bojs (Joseph Beuys), ne

mogu ostvariti u okviru muzejskog ili galerijskog
prostora, ni u klasičnom buržoaskom salonu. Umetnost
je, stoga, počinjala da napušta institucionalne okvire i
izlazi u javnost da bi omogućila opšti pristup sadržajima
koje je uvodila u polje kulture i plasirala, ne samo
stručnoj već i opštoj javnosti. Vrlo često su zahtevani
opšti, javni pristup i opšte javno učešće u umetničkim
događajima u mnogim eksperimentalnim i izuzetno
radikalnim praksama u prodručju javne umetnosti.
„Publiku bi trebalo u potpunosti eliminisati“, bila je
jedna od čuvenih izjava Alana Kaprova (Allan Kaprow),
koji je ušao u istoriju eksperimentalne umetnosti
uvodeći formu hepeninga – umesto da proizvodi
estetske oblike, on je namerio da provocira situacije u
kojima „umetnost i život nisu
samo prosto pomešani“, već
u kojima je „identitet i jednog
i drugog postao sasvim
neizvestan“. Nasuprot
tradiciji umetnosti u javnom
prostoru, koja je samo
plasirala umetničko delo
opštoj publici koja koristi
javne prostore i koja je
aktivirala samo u
perceptivnom, a ne i u stvaralačkom smislu, on je
krenuo u istraživanje interakcije među svim osobama,
fizički prisutnim u određenim prostornim situacijama
koje su unapred osmišljene za hepening. Te situacije je
koristio kao neku vrstu scene za improvizacije, slobodne
od bilo kakvih restrikcija vezanih za poreklo,
profesionalnu kompetentnost, socijalni status, način
razmišljanja ili grupnu pripadnost. Za Kaprova, podelu
između autora i publike, koja se sastoji od određenog
broja pasivnih posmatrača koji usvajaju kulturne
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
vrednosti preko recepcije umetničkog dela koje je
umetnik sam načinio, umetnost je morala da prevaziđe
ukoliko je pretendovala na to na šta su pretendovale
tradicije avangarde – da bude emancipatorska i
progresivna, otvarajući nove puteve za kulturnu i
društvenu teoriju i praksu. Ukoliko su, kao što je to
Benjamin pokazao, umetnička dela u doba moderne
izgubila svoju auratsku funkciju, i postala sredstvo
razmene, postoje dva načina da se ona razmenjuju –
putem tržišta, kao roba, ili putem zajedničkih iskustava,
kao socijalni medijatori. Kaprov je izabrao drugi način
razmene i koristio ga je da bi demokratizovao umetničke
prakse. Kao što je pomenuto Benjaminovo delo,
naslovljeno s Umetničko delo u doba mehaničke
reprodukcije, pokazalo, već u ranom modernizmu je
izgubljena granica između autonomnog umetničkog
rada i njegovog prostornog, kontekstualnog i društvenog
okvira. Umetnici koji su radili na horizontu savremenosti,
stoga su morali da nađu načina da pozicioniraju sebe i
svoj rad uzimajući u obzir ove nejasne granične sfere
između teksta i konteksta rada i da desublimiraju svoj
položaj u oblasti kulture. U tom kontekstu, prosto
smestiti umetnički rad, koji je izgubio auru, u javni
prostor, ne predstavlja ništa više od pukog dizajna. Da bi
rad povratio svoju kulturnu i društvenu ulogu, koja se
podrazumevala u doba auratske umetnosti, on mora da
deluje u svim kontekstualnim slojevima koji su
sedimentirani u datom javnom prostoru, i to
desedimentirajući ih i otvarajući ih ka novim čitanjima i
novim iskustvima. Ispitujući ovu temu u okviru rasprave
između umetnosti u javnom prostoru i javne umetnosti,
moramo priznati da umetnost u javnom prostoru, kao
praksa situiranja umetničkog dela u neki prostorni sklop,
treba da evoluira do javne umetnosti, kao mikropolitičke
delatnosti u vidu intervenisanja u opštoj javnoj sferi
putem različitih umetničkih formi i sadržaja.
63

Kreiranje mesta - javni umetnički rad
kao javni prostor
Stevan Vuković
Deo integralnog teksta Ekspertske studije prostorne
provere užeg gradskog jezgra Užica, za potrebe Public
Arta – PaPs, Beograd 2006.
olestan vetar duva kroz naše gradove“,
B metaforično piše Majkl Sorkin (Michael Sorkin)
o smanjenju javnog prostora u savremenim
američkim urbanim sklopovima, pripisujući tom „vetru“
„moć da nepovratno izmeni karakter gradova kao
primarnih mesta demokratije i zadovoljstva“. Ova
anksioznost je nešto karakteristično za čitav talas
savremenih teoretičara koji istražuju uticaj neoliberalne
ekonomije na život zapadnih zemalja, poput Brenera i
Teodora (Brenner i Theodore) koji pišu o „eliminaciji,
i/ili intenzivnom nadgledanju urbanih javnih prostora“ i
„stvaranju novih privatizovanih prostora
elitne/korporativne upotrebe“, ili Brusa Robinsa (Bruce
Robbins) koji u predgovoru zbornika pod nazivom
Fantomski javni prostor čak tvrdi da je otvorenost javnih
prostora „sada izgubljeni kvalitet koji smo nekada imali i
koji moramo povratiti“. Na nivou svakodnevnog života,
to se reflektuje kao masovno povlačenje iz urbanog
prostora koji je ostavljen onima koji nemaju svoje
privatne prostore za boravak, dok se neobavezne šetnje
javnim trgovima i ulicama zamenjuju turističkim
posetama prostorima koji se brendiraju kao drugačiji.
Turizam, kao visoko dizajnirana industrija vođena
produkcijom znakova, zamenjuje nedostatak javnih
prostora proizvodnjom spektakla, okružja i simulacije,
vodeći ljude u ono što Ože (Augé) naziva ne-mestima.
„Dosta turističkih prospekata
sugeriše ovo povlačenje, ovo
obrtanje pogleda, pružajući
potencijalnom putniku
unapred gotove slike
interesantnih ili
kontemplativnih lica, koja u
grupi ili samostalno gledaju
putem beskonačnih okeana,
prelaze pogledom preko
snegom obrubljenih planina
ili začudnih urbanih pejzaža:
oni pružaju putniku njegovu
sopstvenu sliku, njegovu anticipiranu sliku,
koja govori samo o njemu samome, a nosi neko drugo
ime (Tahiti, Alpi d’ Huez, Njujork). Putnikov prostor
mora stoga biti arhetip ne-mesta.“
64
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Mehanizam je krajnje jednostavan: mi prostor
razumemo ne tako što ga iskušavamo u realnim
životnim siutacijama, koje artikulišu segmente prostora
kao mesta, već pre putem njihove klasifikacije u
funkcionalne kategorije, koje brišu njihovu
partikularnost – ove kategorije nisu, naravno, nikada
sasvim funkcionalne, već su ispunjene stereotipima. U
takvom urbanom okruženju, koje se ispunjava ne-
mestima, javna umetnost stiče ulogu „proizvođača
mesta“, kao što su to predložili i elaborirali Ronald Li
Fleming i Renate fon Tšarner (Ronald Lee Fleming i
Renata von Tscharner) u svojoj knjizi pod nazivom
Proizvođači mesta: stvaranje javne umetnosti koja vam
kaže gde se nalazite.
Istražujući mnoštvo umetničkih
radova po javnim prostorima u
SAD-u, od murala do gradskog
mobilijara, oni su napravili
neku vrstu kompendijuma o
tome kako se umetnost i dizajn
mogu koristiti da bi se izumeo,
povratio, uhvatio ili pojačao
jedinstveni karakter određene
lokacije ili prostora. Oni, u
stvari, predlažu upotrebu
javne umetnosti kao neke
vrste platforme za stvaranje kulturnih identiteta, a
koja bi se mogla koristiti kao oruđe bilo koje grupe ili
zajednice da bi se našao način upisivanja individualnih
ili grupnih identiteta i pripadnosti, potreba, želja i
fantazija u urbano okruženje koje grupa naseljava, i
kojim je i sama uslovljena i definisana.
Cilj pravljenja mesta je da se preokrene proces
kognitivnog mapiranja, karakterističan za turistički
pogled, i da se omogući produkcija osećaja konkretnog
prostora i njegovog položaja u mreži mesta na način koji
je Tili (Tilley) imenovao kao topoanaliza. „Lični i kulturni
identiteti su vezani za mesto; topoanaliza je ona analiza
koje ispituje stvaranje ličnog identiteta posredstvom
mesta“, piše Tili u knjizi pod nazivom Fenomenologija
pejzaža, dodajući da „geografsko iskustvo počinje na
nekim konkretnim mestima, od kojih se zahvata kroz
prostor do drugih mesta i stvaraju se pejzaži ili regioni
ljudskog postojanja“. Potpomaganje procesa
zajedničkog korišćenja ovih regiona i zajedničkog
konstruisanja drugih, jeste uloga javnog umetnika.

Projekat „Oktopus“ - reciklirajmo!
Milica Apostolović
druženje građana „Sfera No“ kroz inovativne
U programe unapređuje ekologiju i na duhovit i
inspirativan način podučava o održivom razvoju
i značaju reciklaže. Posvećujući svoj rad prvenstveno
deci i mladima, realizovalo je niz projekata. Mališanima
je već dobro poznata kampanja „Beogradska akcija
reciklaže – Oktopus 2“ jer su dobili na poklon, pored
specijalnih robota – „ArtEko“ kontejnera, i popularnu
pticu-robota Limenka Gutića. U saradnji s Balkanskim
fondom za lokalne inicijative, udruženje trenutno
realizuje projekat „Recikliram za Savski!“, gde kroz
turneju „ArtEko“ robota po beogradskim osnovnim
školama nastavlja edukaciju o očuvanju životne sredine.
Direktorka UG „Sfera No“, Biljana – Biba Vicković,
detaljnije opisuje aktivnosti i ciljeve „Oktopus“
projekata:
Aktivnosti UG „Sfera No“ pokrenute putem obrazovnih i
medijskih kampanja imaju za cilj uspostavljanje održivih
načina saradnje između lokalne
samouprave, nevladinih
organizacija, škola, fakulteta,
obrazovnih institucija i institucija
koje pohađaju osobe s
invaliditetom, kao i korisnika na
lokalnom nivou, kroz razvoj
inovacija u pružanju usluga koje
utiču na poboljšanje u
sistematizaciji infrastrukturnih
sistema na lokalnom nivou.
Umrežavanje lokalne samouprave
putem kampanja utiče na sprovođenje sistematizacije
infrastrukturnih resursa na nacionalnom nivou.
„Oktopus 2“ je nastavak saradnje nastale realizacijom
projekta „Oktopus 1“:
UG „Sfera No“ je 2007. godine realizovalo prvo
međunarodno Bijenale proširenih medija – „Oktopus 1“
na kojem je razvijena platforma za saradnju preko 300
umetnika, stručnjaka i studenata u oblasti konceptualne
umetnosti, body arta i video-arta, savremenih
koncepcija novomedijske umetnosti, digitalne
umetnosti, interaktivnih medija, robotike, video-game
eksperimenata, hi-tech i biohemijskih eksperimenata,
čiji su projekti predstavljeni tokom decembra meseca u
8 izlagačkih prostora: Paviljonu „Cvijeta Zuzorić“,
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
Studentskom kulturnom centru, „Rexu“, „New Moment“
galeriji, „O3ONE“ galeriji, na Arhitektonskom
fakultetu,u „DISTRICT“ kulturnom centru – Muzeju
primenjenih umetnosti.
Pored širokougaonog
kulturno-obrazovnog
imputa realizovanih
projekata, koji utiču na
širenje svesti građana o
ekološkom značaju i
dobrobiti obnovljivih
izvora energije, svaka
akcija pojedinačno sadrži kreativni potencijal za koji se
vezuju i mnogobrojne druge aktivnosti tokom godine,
što je jedan od osnovnih indikatora u održivom razvoju
ovih progresivnih i inovativnih pristupa.
Kreativni izraz ostavlja mladima i deci osnov za
promišljanje kako ponovo uspostaviti odnos s prirodom.
Funkcionalna upotreba javnog prostora kroz umetnost
na veoma pristupačan način ukazuje na poznatu
Kramerovu rečenicu: „Đubre je neuspeh mašte.“ Na
značaj zajedničkih napora da se ovaj problem reši,
posmatračima ukazuje i saradnja ove organizacije sa
stručnjacima iz oblasti umetnosti, prosvete, ekologije,
tehnologije, arhitekture i mnogobrojnih disciplina, koji
kroz razmenu iskustava i znanja doprinose inovativnim i
kreativnim rezultatima.
A kako stručnjaci definišu kreativnost i značaj
kreativnih rešenja?
Mr Biljana – Biba Vicković je osim odgovora
na ovo pitanje, opisala i kako program prihvataju deca,
roditelji i profesori:
Kreativna rešenja su uvek fraktalno usmerena, tj. obim
progresije ili regresije je nepredvidiv, a i zavisi od
mnogobrojnih spoljnih faktora. Rezultat je uvek najbolji
pokazatelj, a budućnost zavisi od rezultata koje
ostavljamo, što podrazumeva odgovornost prema
okolini, tehnologiji i kreativnom potencijalu. Eco- art je
kompleksna sfera kreativnosti. U USAID-u na primer
imate SF Recycling Artists in Residence Program, gde
stičete znanja i disciplinu u radu na: keramici, plesu,
crtanju i slikanju, modnom dizajnu, filmskoj umetnosti,
staklu, grafičkom dizajnu, dizajnu nakita, made artu,
65
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

multimedia artu, muzici, fotografiji, štampi, skulpturi, možeš ubaciti limenku“, „Baš je
tekstilu itd, što dovoljno govori koji nivo stručnosti je ukusna ova reciklaža“. Limenke
potrebno steći da biste mogli kreativno da doprinesete se smeštaju u specijalni boks
sredini u kojoj živite. ispod zemlje, koji se kasnije
otvara kako bi se nosile
Kako vaš rad utiče na decu, a kako na odrasle? otkupnom, reciklažnom centru.
Prva ptica-robot postavljena je
Pozitivno, edukativno i kreativno na decu, s obzirom da jula 2008. ispred zgrade
su kontejneri uvek napunjeni, robotići uvek siti. Radovi Opštine Vračar, čime je
dece, prikupljeni nakon konkursa i takmičenja, ukazuju i pokrenuta Edukativna
na svesnu upućenost na značaj zaštite životne sredine i ekološka kampanja
na korist od reciklažne sirovine. „Beogradska akcija reciklaže –
Oktopus 2“.
Majka petogodišnjeg dečaka je kroz osmeh
komentarisala da su sve konzerve, koje njen sin Vuk O utiscima nakon početka ove
spazi u popodnevnoj šetnji, obrazovne kampanje:
njihove, pa su tako za taj
dan sigurni da Limenko Reakcija na prisustvo robota je
neće biti gladan. Većina izuzetno pozitivna. I đaci i profesori su uključeni u sve
odraslih je uputila planirane aktivnosti. Pored učenja i sticanja veština,
mnogobrojne pozitivne koje su im omogućene kroz program, đaci koriste svaki
komentare tokom akcije, odmor da se poigraju s robotima ubacivanjem otpada
prihvatili su razvoj kako bi prikupili što veći broj tiketa. Tiketa-robot ih
programa na neki svoj neprekidno zabavlja, pa svaka školska uprava stalno
način, a tokom jedne od kontrola sistema ptice-robota naručuje dodatne rolnice.
zatekli smo građanku romske nacionalnosti s petoro
dece i tri pune kese limenki. Kad smo prišli robotu, rekla Preko 100.000 posetilaca je limenkama nahranilo
nam je da često s decom obilazi Limenka Gutića jer na robota, a broj indeksiranih medijskih objava je preko
Dorćolu nemaju takvog robota. 63.000. Reciklaža nije blamaža! Više informacija i
fotografija možete naći na sajtu www.oktoopus.org.
Takođe, dešavalo se i da građani
komentarišu negativno, npr. da
ovaj tip akcija ne treba da postoji
s obzirom da je socijalna situacija
teška pa je bolje da se investira u
neke potrebnije aktivnosti.

Možemo li dobiti još objašnjenja

za decu koja nisu čula za Limenka
Gutića?

Osnovna ideja postavke umetničko-ekološke skulpture je

da se javni urbani prostori urede i oplemene, što ima
praktični i promotivni značaj. Ptica-robot pomaže
sekundarnu separaciju otpada tako što prikuplja i
skladišti alu limenke, a s odraslima i decom Vračara na
atraktivan i zanimljiv način svakodnevno komunicira –
poziva ih da je nahrane rečima: „Gladan sam“, „Ovde

66
 www.expeditio.org/benefit-living

Studio „Mold“ - Održivi dizajn

Tanja Brešan /Milica Apostolović

kološki odgovoran Oni pokazuju da „odgovorni“ izbori mogu biti

E dizajn neguje poseban
pristup realizaciji
inspirativni, optimistični i iznenađujući.

projekata koji pozitivno utiču na Njihov studio je na prošlogodišnjem „100% Designu“ u

životnu sredinu u procesima Londonu najavljen kao jedan od 10 najboljih studija
nabavke materijala, proizvodnje dizajna budućnosti.
i korišćenja gotovog proizvoda.
Neke od ključnih strategija Brendan i Vanessa su osnovali Studio 2003. godine.
ovakvog pristupa su i Danas ih podržava mnogobrojna publika zahvaljujući
poboljšanje reciklaže i
smanjenje upotrebnih resursa.
U svojoj knjizi „Malo je lepo“
(E.F. Schumacher: Small is Beautiful) Šumaher navodi
da „cilj treba da dobije minimalnu količinu blagostanja
uz minimalan iznos potrošnje“.

Kakvu sve ulogu može imati dizajn u cilju pronalaženja

rešenja za klimatske promene i kvalitetniji život? Da li
ona, pored masovne odgovornosti, mogu biti prilika za
novi i odgovorniji izraz o kom i Šumaher govori?
Uključujući umetnost, tehnologiju, arhitekturu, nauku
itd, dizajn kao interdisciplinarna oblast svakako
zaslužuje progresivnu poziciju u
oblikovanju novog odnosa
čoveka prema prirodi, u
društveno-ekonomskim velikom broju izložbi u Velikoj Britaniji i inostranstvu i
odnosima i razvoju kreativnih duhovitom pristupu koji neguju. Dizajn odiše
zajednica. Dizajneri na ova orginalnošću i inventivnošću, idejom
pitanja mogu odgovoriti da je sve oko nas održivo i spremno za
kvalitetnim, održivim i dalju prenamenu. Studio ima
funkcionalno odgovornim prepoznatljiv rukopis u kreiranju
proizvodom, bilo da se radi o kućnog asesoara, poput lampe
manipulaciji prostorom, napravljene od električnih kablova koja
teksturom, volumenom ili – se zove Spaghetti Princess Chandelier
porukom. (gore desno), lampe napravljene od
izgužvane PET ambalaže – Little Crush
Ovde će biti reči o nekim odgovorima koje kroz svoj rad table lamp (dole), do nakita od
daju mladi dizajneri Brendan prirodne vune – Daisy Chain jewellery
Young i Vanessa Battaglia iz (gore levo). Njihov rad sadrži istinski i
Studija „Mold“ iz Engleske. inovativan pristup upotrebi
materijala.
Oni motivišu potrošače
dajući recikliranim Ovaj dizajn beogradska publika
materijalima nove, imala je prilike da vidi u
provokativne uloge. Evropskom centru za kulturu i
debate „Grad“ na izložbi u
Oni uče o održivosti na novembru 2009. godine
pristupan način. (www.gradbeograd.eu).

ACADEMICA 67

Brendan Young and Vanessa Battaglia stekli su
reputaciju zbog niza nagrada za dizajn, i na izložbama u
Njujorku, Milanu, Tokiju, Parizu i Londonu. Njihov rad
objavljen je u knjigama, većini vodećih časopisa za
dizajn, i selektovan kao deo postavke u muzejima
MoMA i V&A. Proširili su svoje portfelje te uključili
dizajn enterijera (slika), vrtova i grafike. Od samog
početka njihov inventivni pristup dobio je
međunarodno priznanje, te rade na projektima za
domaće i međunarodne klijente.
O počecima u dizajnu Vanessa
odgovara:
Prvi put smo izlagali na Milano
Furniture Fairu (Salon
nameštaja u Milanu, Salone
Satellite) 2003. godine
predstavljajući 9 artikala. Od
Kembridža do Milana smo se
vozili kombijem punim naših
proizvoda. Utisci s izložbe bili
su veoma pozitivni tako da
smo odlučili da osnujemo
dizajn studio pod nazivom
Studio „Mold“ (studio M=more O=or L=less D=design).
Koju vrstu projekata radite ovih dana?
Različite vrste projekata. Panelne
radijatore, tapete, lampe,
stolice…
Opišite jedan svoj dan na poslu.
Jutro započinjemo proverom
novosti na internetu ili u
novinama, a ponekad na početku
68
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
dana imamo sastanak o projektu na kom radimo.
Zatim kreće rad na računaru, odgovaranje na poštu,
crtanje, istraživanje… Imamo dugu pauzu za ručak
uz domaću kuhinju (jer radimo kod kuće) i šoljicu
kafe na terasi ukoliko ne pada kiša, a zatim se
vraćamo radu na računaru, ili sastanku s klijentom,
ili radionici pokušavajući da osmislimo prototip…
Navedite svoj najveći uspeh do sada i najveću
prepreku na koju ste naišli.
Najveći uspeh: kupovina i renoviranje naše
kuće/kancelarijskog prostora.
Najveća prepreka: težnja da budemo što više
poslovni dok radimo ono što volimo.
U čemu najviše uživate kada je u pitanju ovaj
posao?
Vanessa: U kreativnosti.
Brendan: Slobodi.
Izabrali ste kombinaciju ekologije i umetnosti.
Kako biste definisali potencijalnu ulogu kreativnih i
eko-rešenja danas?
Vreme za umetnička i eko-rešenja je upravo SADA.
Nažalost, ovo je teška kombinacija, pogotovo ako
želite da budete komercijalni.
Navedite svoje omiljene dizajnere.
Patricia Urquiola, Jurgen Bey, Castiglioni, Ingo
Maurer, Hussein Chalayan i mnogi drugi…
Više informacija: www.studiomold.com.
 www.expeditio.org/benefit-living

London Design Festival

Aleksandar Đerić; Fotografije: Višnja Milošević

ondon Design Festival je London Dizajn

L Festival. Nema drugih reči, nije tačno prevesti
Festival dizajna u Londonu ili Londonski dizajn
festival. Londonci bi zamerili kad bi znali šta je moguće
generisati u prevodima a da zvuči da je to tek jedan od
festivala dizajna. Ove godine LDF održan je osmi put,
London je, hvali se, zametnuo sintagmu i koncept
2003. godine i smatra se da je taj koncept prihvatilo za
ovo vreme 70 gradova – poslednji među njima Peking.
Beogradska nedelja dizajna pokrenuta je 2005. godine
(www.belgradedesignweek.com) i 2010. godine bila je
jedna od najuspešnijih, a Beograd je zavredeo svoje
mesto i na ovogodišnjem Bilo kako bilo, devetodnevni miks LDF dovodi više od
London Dizajn Festivalu. 160 organizacija, 300.000 posetilaca i učesnike iz celog
Pokretači Festivala smatraju, sveta. Festival se „događa“ kroz ceo grad na Temzi. U
verovatno s pravom, da je pomenutom muzeju bila je predstavljena Britanska
London dizajnerska prestonica ambasada dizajna – mesto gde se predstavljaju
sveta i ishodište svetske klase britanski dizajneri stranim gostima.
proizvoda i kreativne
Imperija stoji iza svojih izvoznih kapaciteta, talenti se
industrije zemalja koje drže do
neguju. Prostori digitalnog dizajna nalaze se tik do
sebe i do trendova. Ove
godine počasni gost festivala
bila je Južna Koreja, koja je
promovisala tek ustanovljeno
Ministarstvo za kreativnu
ekonomiju, unoseći globalnu
promenu kreativnih industrija
u vladine resore
(www.mke.go.kr). Dizajn je
sada prepoznat svuda kao
centralno mesto i za kulturu i biznis gradova i država.
Zaista, dizajn sublimira kreativnost, kulturu življenja,
tehnologiju i ekonomsku vrednost, koja ne mora
nužno biti profit.

Ako malo promenimo fokus, sve što se stvara kao

produkt ili kao grafika (štampana i elektronska slika),
lako može potpasti pod kategoriju dizajna. Muzej
Viktorije i Alberta, čuveni V&A muzej, koji je započeo
kao zbirka umetnina s Orijenta u vreme kraljice
Viktorije, sada svojim uljima, goblenima i artefaktima
primenjene umetnosti čini prvi muzej dizajna. Dizajn je
kreativni dodatak na upotrebne vrednosti i, prema
tome, imao je istu funkciju i u rokoko krevetu i na
bauhaus stolici. Naravno, teško da je umetnik iz npr. 17.
veka mogao za sebe da kaže da dizajnira, ali tu
antropocentrični um daje nečemu smisao iz ugla
današnjeg merkantilizma i pragmatizma.
prostora za konferencije – tu su virtuelne futurističke
arhitektonske građevine, čija vas maketa mami da
gledate u njenu strukturu, kao da virite u vene i arterije.
Na dnu prostorije nalazi se omanja radionica, devojka
na nekoj vrsti razboja pravi izatkanice – ne može se sa
sigurnošću reći da je to živi eksponat, ali na zidu piše:
Artist in residence.
Istočni London više privlači. Tu je deo LDF koji je
namenjen mladim dizajnerima sa stilom, koji u ovoj
neformalnoj četvrti, Tentu, rade i žive svoj dizajn.

ACADEMICA 69
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Reklamira se kao 100% dizajn jer je i zeleni dizajn

(upotreba biljaka), održivi dizajn (jeftini i široko
dostupni materijali), reciklirani dizajn (različiti predmeti
iz svakodnevne upotrebe prenamenjeni i
predizajnirani), retro i artistički (nasuprot serijski
proizvedenim stvarima, koji zavode trendovima i
artificijelnošću), pa i antidizajn – jer antidizajn je stav da
se svet može posmatrati i kritikovati proizvodnjom
dizajna koji nije očigledan, ali je rečit.

Anti Design Festival održava se u isto vreme kao i

oficijelni, i stariji i pristojan brat ga predstavlja s
uvažavanjem. „Ako je LDF lep i komercijalan, Anti
Design Festival je ružan i komercijalan“, kaže njegov
osnivač (www.antidesignfestival.com). Dakle, samo pola
je anti, ostatak pretenduje da zaradi. Svet je u pobuni,
sajber anarhizmu i komunatarizmu (ideal je život u
komunama, ne u komunističkom društvu), a antidizajn
proizvodi rizično, eksperimentalno i nelepo težeći da

postigne stil kojim se stiče autentičnost kojoj svi teže.

Culture jamming postaje sve više građansko pravo. Ne
pravo na raznoliko i pravo na različito, već pravo da
smeta službenom i etabliranom.

Bilo da je dizajn ili antidizajn, etablirano ili ometajuće,

dizajn je danas krucijalna komponenta svega što se
stvara. Možemo govoriti ne samo o grafičkom dizajnu,
dizajnu korporativnih komunikacija, produkt ili
industrijskom dizajnu, nego i o dizajnu gradova i država.
Dizajn komunicira, a jednako je važan i za ekonomiju
proizvodnje i ekonomiju usluga. Nijedna druga oblast
kreativnosti nije toliko prisutna, sveobuhvatna i
neiscrpna kao dizajn. Gradovi i države koji ne vide da je
dizajn važan, nemaju šta da traže u ovom veku. To zaista
više nije pitanje konkurentnosti, već opstanka nacija.

Iznad svega, dizajn je doživljaj, a današnja ekonomija

prodaje i kupuje doživljaje ovog i svih drugih
imaginarnih svetova. Ako u Londonu, i nakon posete
LDF-u, niste osetili nešto drugo, niste kupili doživljaj,
onda na vas festival dizajna nema uticaja i definitivno
niste za urbani život. Svaki grad bi trebalo da ima svoj
festival kreativnosti odnosno festival dizajna. Dizajn i
kreativnost, to su svakako sinonimi u rečniku građanina
ovog veka.
www.londondesignfestival.com

70

Kulturna prestonica – Vankuver
Academica
radsko veće Vankuvera usvojilo je 1987. godine
G kulturne ciljeve. Razvoj kulturne politike ovog
grada omogućavaju ključni tačke strateškog
plana:
- promovisanje različitosti u umetničkom životu
zajednice; ostvarivanje prava na odgovornu kritiku
društva kroz umetnost;
- promovisanje visokog nivoa kreativnosti i
mogućnosti kulturnog života grada;
- finansijska i menadžerska podrška u radu
organizacija kulture;
- obezbeđenje učešća svih stanovnika (mladi, stari,
etničke manjine...) u kulturnim aktivnostima;
- obezbeđenje odgovarajućih uslova za stvaranje i
promovisanje umetnosti u gradu.
Na svom putu ka prestonici kulture, grad je istrajao u
integraciji kulture i svih planiranih sektora. Ojačane su
veze s poslovnim i tehnološkim sektorom, a saradnja s
planerima, arhitektama i programerima je kroz urbani
dizajn uvela umetnost u svakodnevno okruženje: na
javne i privatne prostore.
Na međunarodnoj kulturnoj sceni, grad izdvajaju:
specifičnost njegovog geografskog položaja, kulturno
nasleđe, progresivni, moderni kulturni trendovi, itd.
Kapacitet celokupne zajednice razvija se uz pomoć
strateških planova. Zahvaljujući angažovanju grada na
polju kulture i kulturnom planu, Vankuver danas poseti
više od tri miliona ljudi koji žele da budu deo publike na
javnim nastupima, izložbama i drugim dešavanjima, među
kojima su 1700 festivala, 750 muzičkih produkcija,
mnoštvo pozorišnih predstava itd. Kvalitet urbanog
okruženja poboljšan je ozelenjavanjem javnih površina,
oslikavanjem fasada, skulpturama na otvorenom itd… Da
bi postao autor, potrebno je samo da – učestvuješ.
Umetnička praksa postaje osnov planiranja i razvoja grada.
Tako je povodom održavanja Olimpijskih i Paraolimpijskih
igara 2010. godine raspisan konkurs za mapiranje i
obeležavanje javnih prostora da bi ih
iskoristili u umetničke svrhe. Neki od
projekata koji predstavljaju ovu
kulturnu prestonicu su:
Solarno drvo za bicikle
Ovo drvo instalirano je u blizini
Olimpijskog sela i, pored toga što je
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
parking za bicikle (obezbeđeno je 12 mesta u podnožju
drveta i 3 u samoj krošnji), zamenjuje uličnu svetiljku na
kraju drvoreda koristeći sistem solarnih panela. Takođe,
promoviše prirodu i njegov autor se nada da će privući
decu da voze bicikl kako bi mogla da ga s vremena na
vreme „okače o drvo“.
„Protok“
Umetnica Fiona Bowie je
zajedno sa stručnjakom
Sidneyem Felsom realizovala
projekat „Protok“ koristeći elektronski medij. Projekat
se sastoji iz dvadesetčetvoročasovnih projekcija koje
prikazuju različite doživljaje – od ljudi koji žurno idu ka
cilju do večernjih slika i predela grada. Jedinstvenom
sistemu, koji menja slike, staklena površina, na kojoj se
slike prikazuju, dodaje efekte nestajanja. Ovaj rad je
jedan od najinovativnijih u javnom prostoru na
području Kanade i SAD-a.
Park
„Park“ je projekat
arhitekte i umetnika
Marka Simčića, rađen za
ulicu Ontario. Skulptura
prikazuje poznate oblike
obavijene draperijom,
veličine manjeg automobila (stolice okrenute jedne
drugima i prikaz piknika), a rađena je od peskiranog
nerđajućeg čelika. Postavljanjem ovakvih skulptura na
više lokacija duž ulice, ovaj projekat ispituje prirodu i
korišćenje prostora.
„Dobrodošli“
Ova kapija je isklesana kako bi na
tradicionalan način izrazila gest
dobrodošlice, ističući preplitanje
istorije Aboridžina i moderne
kulture. Trogodišnja izrada
projekta okupila je umetnike
različitih nacija i ukazala na značaj
poštovanja različitih kultura i njihovu saradnju.
Više informacija o kulturnoj politici Vankuvera:
http://vancouver.ca.
71

Kreativnost kao urbani resurs
Izvor: Creative City Planning Framework
A Supporting Document to the Agenda for Prosperity: Prospectus for a Great City
osta je pisano o značaju kreativnosti za svaku
D zajednicu i njeno ekonomsko pitanje.
Kreativnost je izraz kulturnih različitosti i treba
je podsticati i razvijati. U urbanom planiranju se
pitanje kreativnosti posmatra kroz podsticanje razvoja
kulturnih specifičnosti, koje postaju ključne u
savremenom urbanom dizajnu. U fokusu urbanog
dizajna je
kreativno biće
koje se kritički
odnosi prema
sistemu vrednosti
kulture kojoj
pripada. Zato je
novi pristup
urbane intervencije okrenut analizi novih vrednosti,
navika i kriterijuma, prvenstveno lokalne „strukture“.
Otvorenost lokalnog stanovništva ka interkulturnom
dijalogu, prepoznavanju sopstvenih vrednosti i
poštovanju tuđih, omogućuje da „identitet mesta“
odgovori na pritisak globalizacije.
Opšta deklaracija o kulturnoj raznolikosti (UNESCO,
2001) definiše kulturu kao „skup posebnih duhovnih,
materijalnih, intelektualnih i emocionalnih
karakteristika društva i društvenih grupa, i to obuhvata,
pored umetnosti i književnosti, stilove života, načine
zajedničkog života, sisteme vrednosti, tradicije i
verovanja“. Jedinstven kulturni obrazac definiše svaku
sredinu i proizvodi urbani prostor. Savremena praksa
ukazuje na podjednaki značaj lokalne zajednice, vlasti i
stručnjaka u tom procesu. Svaki korisnik na kreativan
način integriše trenutne potrebe i navike iz prošlosti,
koje stvaraju kulturni identitet. Potrebno je aktivirati tu
kreativnost i prevesti je u adekvatnu stručnu
intervenciju. Ovakvi pristupi, karakteristični za evropska
društva, nastali su iz potrebe da se lokalne kulture
odbrane od globalizacije. U svojoj knjizi Strateški urbani
dizajn i kulturna raznolikost Nada Lazarević-Bajec
navodi značaj jačanja identiteta gradova: „…kultura kao
specifičan sistem običaja, verovanja, obrazaca koji su
materijalno i prostorno određeni, može služiti kao
osnova za razumevanje razlika među pojedincima i
grupama, te može biti polazna tačka za razvoj vizija,
prihvatljivih ideja, kao i kreativnih i inovativnih
dizajnerskih predloga.“ Inovacije podstiču dalje
uključivanje u konstruisanje značenja kulturnih
posebnosti za zajednicu, i lančano se prenose na
72
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
ekonomsku dobit. Neki gradovi su, zahvaljujući dobro
realizovanim planovima razvoja umetničkih mreža i
kulturne baštine, postali inspiracija budućim kreativnim
gradovima. Razvijena svest građana, čak i u godinama
krize ujedinjuje u kreativnim naporima, vraća na put
ulaganja u kulturu i u identitet mesta. Otava je 2004.
godine, zbog problema u budžetu, morala desetostruko
da smanji ulaganje u kulturu i umetnost. Međutim,
zajednica je nastavila da radi na svojoj kreativnosti i
danas je jedan od ilustrativnih primera uspešnih,
kreativnih gradova. Otavin strateški plan za kulturu
ističe pet važnih procesa: proširenje pristupa lokalnoj
umetnosti, privlačenje drugih umetnika zadržavanjem i
podsticanjem rada lokalnih umetnika, revitalizaciju
javnih mesta kroz umetnost,
ojačanje kreativnog
kapaciteta i ostvarenje
ekonomskog potencijala
lokalne kulture.
Uspostavljanje partnerstva
između grada i zajednice u
Torontu dovelo je do rasta
kulturnog kapitala i
pozicioniranja grada na vrh
međunarodne scene. Plan
razvoja grada je između
ostalog definisao ulogu
kulture u ekonomskom i društvenom razvoju. Kroz
mapiranje kulturne raznolikosti i brendiranje, razvijen je
kulturni turizam kao najveći izvor prihoda, a obnovljene
su i institucije kulture.
Ovakvo razumevanje značaja kulturnih specifičnosti
naročito je važno zemljama u razvoju jer kreativan
pristup nasuprot formalnom sistemu usmerava i razvoj
drugih delatnosti, naročito društvenih. Svojim
inicijativama i
aktiviranjem,
stanovnici pre
svih najbolje
definišu sisteme
vrednosti
„novog doba“ i
tako jasno
oblikuju zadatak urbanih dizajnera. Potencijal svake
zajednice je upravo u analizi i kreativnom rešavanju
problema, ili drugim rečima – potencijal svake zajednice
je kreativno istraživanje.
 www.expeditio.org/benefit-living

Dileme o kreativnosti: profitno ili neprofitno,

tradicionalno ili savremeno...
Aleksandar Đerić

avremeno iskustvo sugeriše veoma široku
S definiciju kulturnog sektora. On obuhvata
mostove između neprofitnih umetnosti i
komercijalnih kreativnih industrija, između „elitne“
umetnosti i „umetnosti za mase“, obuhvata zvanične
institucije kulture, neformalne grupe, istoriju, baštinu i
druge segmente kulture. Šire planiranje kulturnog
razvoja zajednice mora da objedini sve navedeno.
Potencijali jedne zajednice moraju biti mapirani u svoj
širini da bi se uočili čvorovi i katalizatori kulturne
dinamike, sinergije i uticaja.
Brišu se granice između neprofitne i komercijalne
kreativne industrije, što otvara i nove mogućnosti.
Ohrabrene postojanom, dugoročnom javnom politikom
i praksom, arhitektonske firme sada već rutinski
uključuju umetnike u svoje dizajnerske timove. I u
drugim uslužnim delatnostima kreativne industrije, u
dizajnerskim studijima, filmskim kompanijama,
reklamno-propagandnim (advertising) agencijama,
različiti umetnici (glumci, muzičari...) redovno učestvuju
u kreativnom procesu, od razvoja proizvoda do
marketinga. Nije slučajnost ni to da se mnoge
neprofitne umetničke organizacije bave industrijskim
dizajnom, pozorišnom produkcijom ili muzičkim
događajima. (Primer je udruženje „Exit“ koje je 2000.
godine pokrenulo istoimeni, sada već uspešni, festival u
Novom Sadu. Udruženje „Beogradska kulturna mreža“
iz godine u godinu organizuje „Belgrade Beer Festival“.
Mogu se naći brojni primeri angažovanja neprofitnih
organizacija za komercijalne kreativne projekte.)
Mnogi profesionalci u svim oblastima kreativne industrije
žive, da tako kažemo, na obe strane granice između
komercijalnog i neprofitnog sektora: svetski priznat
inženjer za razvoj softvera istovremeno je izvođač u
savremenom plesnom teatru; vodeći kopirajter
reklamno-propagandne agencije je i dramaturg i glumac
u savremenom pozorištu; jedan od vodećih marketinških
savetnika kompozitor je i izvođač nove muzike...
galerije, restorani, neprofitne organizacije sa svojim
nekomercijalnim izložbenim i izvođačkim prostorima i
noćni klubovi. Uz podršku ili bez ikakve formalne
podrške zajednice, u poslednjih dvadesetak godina
formirano je nekoliko takvih zona koje doprinose živom,
dinamičnom razvoju zajednice.
Kreativci ne priznaju granice. Oni traže višestruke
mogućnosti, otvaraju nova vrata, nove segmente u
spektru kreativnog sektora, grade nove puteve i vidove
interakcije s drugim pojedincima u traganju za novim
izrazima i zanimljivim iskustvima.
Ponudićemo neke osnovne strategije kulturnog razvoja
kao podsticaj za razmišljanje pri skiciranju kreativne
budućnosti zajednica. Ipak, još jednom naglašavamo da
svaka zajednica mora kreirati sopstvenu strategiju
prema svojim jedinstvenim odlikama.
Otuda, predlažemo donosiocima odluka, odnosno
gradskim vlastima, nešto što bismo po slobodi nazvali tri K
model: kreativnu politiku, kreativno vođstvo, kreativno
planiranje. Zapravo, naglašavamo da se bez kreativnosti
ne može. Ako želite kreativno da upravljate gradom i da
podstaknete kreativnost kod javnih službenika, učinite
svoj grad atraktivnim za život i onda taj strateški plan duže
sprovodite. Počnite i završite s kulturom.
Lokalni lideri u kulturi su se poslednje dve decenije
postojano zalagali za to da umetnost i kultura budu
uključene u razvojne planove i ciljeve lokalnih zajednica.
Globalni dokument Agenda 21 za kulturu
(www.agenda21culture.net) preporučuje upravo takav
pristup. Kreativno razmišljanje o životu grada pruža
mogućnost liderima da se uvere u korisnost
razmatranja veza između kulture, privrednog razvoja i

Imperativ kreativnosti stvorio je klimu u kojoj umetnike

danas redovno pozivaju da učestvuju u timovima za
planiranje društvenog razvoja i daleko izvan domena
kulture: u privredi, urbanizmu, turizmu i drugim
oblastima. Ovakvim brisanjem granica stvaraju se
kvartovi bogati kulturnim aktivnostima, zone u kojima
rade brojne kreativne službe, umetnička studija,

ACADEMICA 73

drugih inicijativa usmerenih ka izgradnji i unapređenju
zajednica. To stvara šansu za uključenje novih lidera,
naročito lidera vizionara, onih koji razmišljaju i mimo
ustaljenih obrazaca, i mogućnost za njihov specifični
udeo i uticaj na razvoj zajednica. Uključenje umetnika i
drugih kreativaca u proces građanskog odlučivanja znači
i postavljanje na vodeće pozicije u građanskim savetima
i odborima, i na upravljačka mesta, ne samo u
programske savete, koji uglavnom i nemaju nikakve
strateške kompetencije.
Neprofitni sektor poznaje projektno finansiranje, koje
pokazuje vrlo dobre rezultate, i otuda mu sve više
prilazi i komercijalni sektor. Zašto to ne bi bila nova
poželjna praksa i javnog sektora? Ovaj način poslovanja
direktno podstiče razvoj fondova za projektno
finansiranje kreativnog rada pojedinaca i neformalnih
grupa i van domena klasičnih neprofitnih organizacija.
Analogija za to je „open source“ softver: kreativci žele
da razvijaju nove strukture, novi identitet, kao i nove
sadržaje. Lokalne samouprave mogu se opredeliti za
osnivanje takvih fondova, štaviše razviti model za
mešovite fondove nastale kroz javno-privatno
partnerstvo. Razvoj fondova za podršku preduzetničkim
aktivnostima umetnika, uključujući saradnju s
komercijalnim kreativnim preduzećima i „izvoznim“
inicijativama u umetnosti i kulturi, moraće postati tema
i naših političkih agendi u skoroj budućnosti.
S druge strane, veoma je važno da se ne zanemari
važnost baštine i interkulturni dijalog unutar zajednice
jer je pitanje identiteta i dijaloga različitosti od velike
važnosti. Projekti zasnovani na raznovrsnim i
jedinstvenim karakteristikama zajednice i promovisanje
građanskih inicijativa kao što su umetničke kolonije i
radionice u lokalnim zajednicama; projekti koji
dokumentuju istoriju i kulturu zajednice; projekti koji
čuvaju usmenu baštinu, vizuelne hronike i sl; izložbe i
revije starih zanata, folklora, tradicionalne umetnosti
lokalnih zajednica i etničkih manjina; produkcija i
promocija lokalnih muzičkih ostvarenja i drugih
umetničkih i kulturnih izraza; konačno projekti koji
iniciraju i promovišu dijalog o umetnostima i
građanskom društvu – sve je veoma značajno za razvoj
kreativnog sektora u svim domenima, ne samo
komercijalnom, već jednako i domenu publike. Aksiom
je da je razvijena publika istovremeno i dobar potrošač
roba i usluga na tržištu kreativnosti.
74
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
Memfiški manifest
Priredio: Aleksandar Đerić
reativnost je temeljna odlika ljudske vrste i
K ključni resurs za život svakog pojedinca, svake
zajednice i svake ekonomije. Kreativne
zajednice su dinamična mesta okrenuta čoveku, mesta
koja podstiču lično usavršavanje, kulturne i tehnološke
proboje, pružaju zaposlenje i dobrobit, prihvataju
različite stilove života i različite kulture.
Kreativnih 100 posvećeni su razvoju, napretku i
procvatu zajednica i svih pojedinaca koji u njima rade i
žive.
Kreativnih 100 veruju u viziju i
šanse budućnosti koju
pokreće snaga ideja. Ideje su
motori razvoja sutrašnjice, i
zato izgradnja zajednica, u
kojima cvetaju ideje, jeste
ključ uspeha. Ideje hvataju
koren tamo gde se gaji
kreativnost, a kreativnost
buja onde gde se zajednice
posvećuju idejama.
Kreativnost počiva u
svakom čoveku, gde god on bio, i zato
izgradnja zajednice ideja znači osnaživanje svih da
izraze i ostvare duh vlastite kreativnosti i da ga koriste
kao odgovorni građani.
Principi:
Kreativnih 100 posvećeni su zadatku da pomognu
zajednicama da ostvare pun potencijal kreativnih ideja
ohrabrujući ih da primenjuju sledeće principe:
• Gajite i nagrađujte kreativnost. Svaki pojedinac je
karika u vrednosnom lancu kreativnosti. Kreativnost
se može iskazati bilo gde i bilo kada, iskazuje se
upravo sada i u vašoj zajednici. Obratite pažnju!
• Investirajte u kreativni ekosistem. On obuhvata
umetnost i kulturu, noćni život, muzičku scenu,
restorane, dizajn, pronalaske i inovacije,
preduzetništvo, dostupne stambene prostore, vaš
kvart i vaš komšiluk, duhovnost, obrazovanje,
gustinu populacije, javne i druge prostore.

• Prihvatajte različitost. Iz nje se rađaju
kreativnost, inovativnost i pozitivni privredni
efekti. Ljudi različitog porekla i iskustava
doprinose raznovrsnosti ideja, izraza, talenata i
perspektiva koje obogaćuju zajednicu. Tako ideje
cvetaju i grade dinamične, napredne zajednice.
• Podstičite kreativce. Podržavajte one koji ih
povezuju. Sarađujte da biste bili konkurentni na
novi, drugačiji način, i privucite u igru sve igrače.
• Rizikujte. Preobrazite klimu odbijanja u klimu
prihvatanja. Ulažite u stvaranje novih šansi, ne
samo u rešavanje problema. Pomozite da vašu
zajednicu osvoje kreativni talenat, tehnologija i
energija. Prkosite konvencionalnom duhu.
• Budite autentični. Otkrijte vrednost, koju ćete
razvijati, i usredsredite se na ono u čemu ćete
biti jedinstveni. Usudite se da budete drugačiji,
ne da budete slika i prilika neke druge zajednice.
Odupirite se jednoumlju i jednokulturalnosti.
Svaka zajednica može da bude ona prava.
• Investirajte u specifične kvalitete mesta i na
njima gradite svoje zajednice. Iako su nasleđene
karakteristike, kao što su klima, prirodni resursi i
populacija, veoma značajne, možete da gradite i
da jačate i neke druge karakteristike: umetnost i
kulturu, otvorene prostore i zelene površine,
dinamične gradske centre, obrazovne centre. To
će učiniti zajednice konkurentnijim nego ikada
zato što će stvoriti više šansi da ideje istinski
utiču na razvoj.
• Odstranjujte prepreke koje guše kreativnost:
mediokritetstvo, netrpeljivost, izolaciju,
siromaštvo, loše škole, ekskluzivnost, društvenu i
ekološku degradaciju.
• Preuzmite odgovornost za promene u
zajednicama. Improvizujte. Pokrećite. Razvoj je
preduzeće koje počiva na principu „uradi sam“.
• Starajte se o tome da svi, a naročito deca, imaju
pravo na kreativnost. Permanentno, kvalitetno
obrazovanje tokom čitavog životnog veka ključni
je faktor koji razvija i zadržava kreativne
pojedince kao resurse zajednice.
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
Izgradnja zajednice ideja
Prihvatamo odgovornost da budemo promoteri
kreativnosti u svojim zajednicama. Shvatamo da
ideje i principi, izneseni u ovom dokumentu, mogu i
treba da se prilagode jedinstvenim potrebama i
mogućnostima zajednica.
Obavezujemo se zajednicama i jedni drugima da
ćemo u gradovima širiti ove ideje i njima
nadahnjivati društveni život i javnu politiku, i da
ćemo postignuća deliti jedni s drugima tako da svi
napredujemo i zajedno uspemo da izgradimo
kreativniji život.
Memfis Manifesto
Skup Memfis Manifesto (The Memphis Manifesto
Summit) prvo je okupljanje kreativne klase u
Memfisu (Tenesi) od 30. aprila do 2. maja 2003.
godine. Stotinu izabranih kreativaca iz zemalja širom
Severne Amerike i njihovi domaćini – kreativci iz
Memfisa – predstavili su kreativnu klasu u njenoj
punoj raznovrsnosti i višestranosti. Kreativnih 100 iz
48 gradova
Sjedinjenih
Američkih Država,
Kanade i
Portorika sastavili
su ovaj manifest
za svoje i za sve
zajednice koje
žele da budu
konkurentne u
savremenoj
ekonomiji.
Domaćini skupa
bili su Ričard Florida, autor dela pod naslovom
Uspon kreativne klase i kako ona preobražava rad,
zabavu, zajednicu i svakodnevni život, i Kerol Koleta,
voditeljka i producentkinja nagrađivane radijske
emisije Pametan grad. Sponzori skupa bile su
najveće memfiške korporacije i fondacije okupljene
oko organizacije Memfis sutra (Memphis
Tomorrow), i udruženje mladih profesionalaca
Mpact Memphis.
75

Ka kreativnom gradu
Priredio: Aleksandar Đerić
straživanja ekonomiste Džozefa Kortrajta
I (Joseph Cortright) otkrila su da regioni
pokazuju različite obrasce ponašanja, koji mogu
da utiču na modele i obim privrednih aktivnosti
(www.impresaconsulting.com). On tvrdi da različitost
stvara šanse za razvoj privrede – iako se u beskrajnom
mnoštvu nacionalnih i internacionalnih lanaca i
brendova, naše zajednice već pomalo guše u toj silnoj
različitosti. Kortrajtovo istraživanje ukazuje na to da
starosna grupa od 25 do 34 godine raste samo u malom
broju gradova, ponajviše u onim gradovima koji
razvijaju specifičan, dinamičan duh. Karakteristike
razvijenih gradova su: otvoreni prostori, jedinstvena
arhitektonska i urbanistička rešenja, dinamičan ulični
život, vrhunska zabava i restorani, blizina aerodroma,
prisustvo istraživačkih univerziteta i fakulteta. Jasno je
da gradovi danas imaju mogućnost da kreiraju
sopstvenu budućnost mudrim ulaganjem u razvoj.
Po mišljenju grupe autora – teoretičara savremenog
urbanizma (Bill Bulick, Carol Colleta, Colin Jackson,
Andrew Tailor, Steven Wolf), karakteristike kreativnog
grada su sledeće:
Razvoj kulturnih zona. Mnogi gradovi ulagali su
značajna sredstva u izgradnju objekata kulture,
infrastrukturu, signalizaciju i marketing, u cilju stvaranja
dinamičnih zona, snažnih motora privrednog razvoja.
Istraživanja ekonomskih efekata (Economic Impact
Studies). Od ranih studija, koje otkrivaju efekte
76
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
pojačane potrošnje zbog poseta manifestacijama
kulture, do složenijih, tzv. input-output studija, koje
prate potrošnju, zapošljavanje i prihode od poreza –
pokazalo se da istraživanje ekonomskih efekata
predstavlja moćan instrument. Novija istraživanja
ukazuju na potrebu za još preciznijim, nijansiranim,
sistematičnijim praćenjem ekonomskih efekata
umetnosti i kulture.
Ekonomika stanovanja i prijatan ambijent. Više od 25
godina istraživanja u ovoj oblasti rezultiralo je dugim
spiskovima strategija ekonomskog razvoja i izgradnje,
koje obuhvataju i planiranje, urbani dizajn, zone
kulture, turizam i dr. Mnoge novije studije i inicijative u
oblasti kulturnog razvoja zajednica sve više i više
ukazuju na to da je kultura jedan od bitnih činilaca
razvoja dinamičnih, kreativnih, uspešnih gradova.
Simulacija velikih gradova. Program razvijen u
Silikonskoj dolini kulturnih inicijativa koristi softverske
alate preuzete iz sektora visoke tehnologije da istakne
dvosmerne veze između strategija u kulturi i
tehnoloških inovacija, razvoja kadrovskih potencijala,
opšte vitalnosti zajednice, i drugih bitnih činilaca
napretka.
Neformalne umetnosti: otkrivanje kohezije, kapaciteta
i drugih potencijala i prednosti na neočekivanim
mestima. Ovo je jedna je od brojnih skorašnjih studija
koje pokazuju kako prisustvo kulturnih aktivnosti i
učestvovanje u njima pomažu kreiranju društvenog i
građanskog kapitala čak i u komšiluku kao najmanjoj,
neformalnoj društvenoj zajednici.
Umetničke dividende: skriveni doprinos umetnosti
društvenom razvoju. Ovo je studija koja ide dalje od
tradicionalnih modela istraživanja ekonomskih uticaja i
njihove usredsređenosti na potrošnju, s ciljem da istraži
dodatne sinergije između kulturnih aktivnosti i
privrednog razvoja regiona.
U kreativnom i dinamičnom gradu (autori navode kao
dobar primer Portland u Oregonu) poželjni su:
Raznovrsnost. Bogata umetnička produkcija
unapređuje interesovanje publike i kvalitet kulturne
scene.
Različitost. Više vidljivih etničkih organizacija, koje žive

u jednom gradu, promovišu ga kao centar tolerancije
prema različitostima.
Živost (živa svirka / živa scena). Koncerti, festivali,
noćni klubovi, dešavanja na ulicama daju sliku uzavrelog
grada u kojem struji dobra energija a kreativnost se
zatiče i preuzima na svakom koraku.
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
Savremenost. Publika je uvek željna novog, drugačijeg,
a ako im umetnička ponuda izlazi u susret, grad će
dobiti epitet savremenog. Pomislite na Barselonu. Da li
je vaša prva pomisao da je to grad sa starom
arhitekturom ili Dalijevim crtežima i Gaudijevim
zgradama? Pa čak i ako pomislite na nešto staro kao što
je katedrala – doći će vam slika Sagrade familije,
moderno izražene stare ideje božjeg hrama.
Sveprisutnost. Program umetnosti u javnim prostorima
doslovno može da promeni arhitektonsko lice grada i
umetnicima otvori beskrajne mogućnosti. Još ako se u
ulične događaje uključe i sami građani, stanovnici će
početi da doživljavaju grad kao svoj, ponosiće se svojim
poreklom.
Neprestano širenje. Proces izgradnje nije ograničen i ne
može nikako biti limitiran ni prostorno ni vremenski.
Broj umetnika i umetničkih organizacija raste čak i u
periodima ekonomske recesije.
77
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kreativne industrije u Rusiji

Ana Ćurčin

ojam kulture savremenog doba postao je
P višeslojan i evidentno je da se infiltrirao u
različite oblasti savremenog poslovanja.
Očigledno prožimanje kulture i biznisa najbolje
ilustruje pojava kreativnih industrija, koje se uveliko
razvijaju širom sveta. Koncept kreativnih industrija
svakako je jedan od najinovativnijih, a svojim
razrađenim metodama prodire u sve sfere savremenog
društva. U Rusiji je, s malim zakašnjenjem, započet
proces realizacije strategije u okviru koncepta
kreativnih industrija: mogu se zapaziti pokušaji
naglašavanja modela „kreativnog grada“ u Sankt
Peterburgu i dinamični razvoj art klastera u Moskvi.
Poređenje Sankt Peterburga i Moskve je interesantno
jer se u oba velika grada primenjuje aktuelni koncept
kreativne ekonomije. U Sankt Peterburgu vidimo
pokušaj gradske vlasti da integriše strategiju kreativnih
industrija u razvoj grada i trenutni zastoj u realizaciji tog
cilja, dok se u Moskvi srećemo s uspešnom realizacijom
ideja bez podrške vlasti, cvetaju art klasteri i nove
kulturno-poslovne organizacije savremenog društva. S
art klasterima umetnici i organizacije kulture
prevazilaze finansijske poteškoće, stvarajući pri tom
infrastrukturu i atmosferu u kojoj razmenjuju resurse i
paralelno se razvijaju. U Moskvi je razvoj kreativnih
klastera zasnovan na modelu samostalnog sektora
profitabilnih i neprofitabilnih organizacija, ali bez
direktne državne podrške, što u Londonu nije slučaj. U
takvim okolnostima primenjuju se principi poslovnog
upravljanja umetničkim klasterima, što podrazumeva
spoj umetnosti i preduzetništva, svojevrsnu adaptaciju
tržišnih uslova i odnosa, kao i primenu fandrejzinga.
Naime, art klasteri kao ArtPlay, projekat FabRika i
Vinzavod usmereni su ka tome da postanu aktivni
ekonomski činioci na kulturnom tržištu. Bez obzira na
finansijska ograničenja, art klasteri se razvijaju
neverovatnom brzinom. Evidentno je i da su ovi modeli
utemeljeni na najboljim izvorima kreativnosti grada i da
stvaraju atraktivnu sredinu za veoma raznoliku publiku.
Koncept kreativnih industrija je, u suštini, drukčije
tumačenje mesta i uloge kulture u društvu i ekonomiji
zemlje. U tom konceptu prepliću se i „anđeli“ i
„demoni“ koji, iako obećavaju kulturi dobru
perspektivu, istovremeno skrivaju i razne pretnje. Na
koji način će se razvoj kreativnih industrija dalje odvijati
u Rusiji, pokazaće vreme. Učešče države je neophodno
zbog balansa kulturnih i ekonomskih komponenti, a
ruski umetnici i teoretičari ističu da su zajednička
saradnja i podrška države neophodni činioci daljeg
razvitka kreativnog sektora u zemlji.
Razvoj kreativnih industrija u Rusiji adekvatan je za
dublju analizu jer i u Srbiji postoje gotovo istovetni
uslovi i prepreke u razvoju inovativnih ideja i modela
integracije kulture i ekonomije.
Napredak kreativnih industija u Rusiji počeo je pre
samo nekoliko godina i još nije poprimio razmere
razvoja u Velikoj Britaniji i drugim evropskim zemljama.
Propagiranjem zapadnih strategija i zagovaranjem same
ideje kreativnih industrija u Rusiji najintenzivnije se bavi
Institut za kulturnu politiku. Uz konstantne napore i
organizaciju obrazovnih radionica, konferencija i dr,
počela je i realizacija prozapadnih stategija 2003.
godine u programu pod nazivom „Plan akcije za Rusiju“
u čijoj izradi su učestvovali Ministarstvo kulture, Savet
Evrope i Institut za kulturnu politiku. Istražen je kulturni
sektor, mapirane teritorije za realizaciju projekta i
projekti su prilagođeni ekonomskim i društvenim
specifičnostima Moskve i Sankt Peterburga.
Cilj projekata Instituta za kulturnu politiku u regionima
Ruske Federacije je da se ideja kreativnih industrija
integriše u svest građana i prevaziđe ukorenjeno
gledište javnosti da je nemoguć spoj kulture i
ekonomije. Kreativne industrije u Rusiji postoje
odvojeno, nezavisno jedna od druge i ne sklapaju se u
zajednički sektor kreativne ekonomije. Federalna,
regionalna i lokalna vlast ne prepoznaju celinu

78

kreativnog sektora, pri čemu i sami preduzetnici u
kreativnom sektoru vide sebe kao autsajdere. Stoga je
aktivna promocija koncepta kreativnih industrija i dalje
neophodna.
Postojeće inicijative države u domenu razvoja kreativnih
industrija u Rusiji svakim danom jačaju, ali je njihova
realizacija i dalje opterećena brojnim problemima.
Početna faza je formiranje analitičko-dokumentacione
baze i podizanje javne svesti o mogućnostima i
prednostima razvoja kreativnog sektora. Prepreke su
pravno-formalne prirode i to u oblasti autorskog prava,
finansiranja i poreske politike u domenu podrške
kreativnom sektoru. Važno je napomenuti da bitnu
ulogu u proteklih nekoliko godina ima i tendencija
smanjenja budžeta u kulturi. Pored toga, u toku je i
restrukturiranje budžetski finansiranog sistema
kulturnih delatnosti. S tim u vezi, u okviru BOR-a
(budžeta koji je orijentisan na rezultat) menjaju se
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
modeli planiranja i finansiranja kulture a očigledna je i
tendencija sve veće samostalnosti organizacija, što
predstavlja jednu od premisa razvoja kreativnih
industrija. Međutim, treba naglasiti da je pogrešno
mehanički implementirati zapadne modele, a ne
uzimati u obzir društvene i ekonomske specifičnosti u
Rusiji, kao i istorijske okolnosti u kojima se ruski sistem
kulturnih delatnosti razvijao.
Još jedan od razloga za sporiji progres jeste postojanje
semantičke i lingvističke barijere i na tom polju još se
vodi polemika oko samog terminološkog određenja
kulturnih (kreativnih) industrija. S jedne strane,
pobornici kreativnih industrija propagiraju ih kao jedan
od glavnih faktora razvoja ekonomije. Protivnici ovog
stanovišta posmatraju sve kao komercijalizaciju (razvoj
preduzetništva) kulture i orijentisanost isključivo na
tržište, odnosno degradaciju kulturnih vrednosti i
ruskog kulturnog sistema.
79
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Investiranje u kreativnost
Aleksandar Đerić

nvestiranje u kreativnost može biti materijalno
I i nematerijalno, direktno i indirektno, ali je
uvek pitanje konkurentnosti i strateškog razvoja
grada, regiona ili države. Nisu više samo preduzeća
konkurentna, danas govorimo o konkurentnosti
dražava, pa i čitavih regiona (npr zapadnog Balkana).
Ipak, nema ozbiljnih investicija ukoliko nisu
materijalne, odnosno novčane. Kreiranje novih
mehanizama finansiranja, kakav je, recimo, model
slobodnog kapitala, namenjen unapređenju i razvoju
društva, koji promoviše ulaganje ljudskih i finansijskih
resursa radi stvaranja novih, multidimenzionalnih
kapaciteta – jeste tek početak politike direktnog
investiranja da bi se kreativnost vratila kroz dohodak i
dodatu vrednost.
Promocija međunarodne razmene, radi stimulisanja
kreativnog mišljenja i uvozno-izvozne kulturne
privrede, bila bi dobar početak za dugoročnu
ekonomsku saradnju i kulturnu diplomatiju.
Konačno, pitanje fiskalne ravnoteže veoma je važno za
svaki odnos vlasti i kreativnog sektora, odnosno
privrede. Država bi trebalo da prepozna izvozni
potencijal kreativnog sektora ili potencijal za
zapošljavanje i da poreskim merama podstiče veće
investicije u ovoj oblasti. Vlada bi trebalo da omogući
poreske olakšice svakome ko želi da uloži u kreativne
industrije, ili u konkretan projekat, organizaciju,
pojedinca. Olakšice bi trebalo da važe i za preduzeća i
za građane. Svako od nas bi trebalo da ima pravo da

Dugoročan rast najbolje se obezbeđuje ulaganjem u

ljude. Kreativan grad treba da nudi raznovrsne
mogućnosti zaposlenja umetnicima: od tipično
umetničkih, preko nastavničkih, do angažmana u
strukovnim udruženjima, komisijama, konsultantskim
telima i timovima. Tu su i stipendije, godišnje
subvencije, i konačno, nacionalne penzije.

Kad je reč o investiranju, glavni zadaci vlasti bili bi

povezivanje kreativnih resursa i izgradnja održivog
tržišta kreativnih dobara. Identifikovanje i podsticanje
međusobnog povezivanja neprofitnih i komercijalnih
umetnosti verovatno bi imali prioritet jer bez deo svoje poreske obaveze (u Rumuniji je to do jednog
partnerstava nema ni dugoročnog napretka. procenta), umesto prema državi, izmiri prema društvu
Sponzorisanje talentovanih u cilju međusobnog – ulažući u inovativne i kreativne resurse, i to bez
povezivanja umetnika iz različitih disciplina i obzira da li se nalaze u profitnom ili neprofitnom
povezivanja s drugim sektorima kao što su veb-dizajn, sektoru.
industrijski dizajn, mediji, advertajzing i sl, takođe bi se
moralo naći na vrhu liste prioriteta. Važna su Dobar primer je Britanski nacionalni fond Nesta
partnerstva između velikih, javnih institucija kulture, (www.nesta.org.uk) koji prepoznaje inovativne
malih organizacija. Važni su formiranje kreativnih projekte u kulturi, nauci i tehnologiji, i ulaže u njih više
mreža i podrška onima koje omogućuju razmenu od 300 miliona funti godišnje.
informacija i ideja, treninge o raznim vidovima
poslovne prakse i marketinga, o pristupu kapitalu. Jedno je sigurno, ulaganje u kreativnost mora biti
Važno je međusobno povezivanje komercijalnih i predmet planske politike da bi kreativnost postala
neprofitnih preduzeća (npr. kroz cause-related društveno poželjna vrednost.
marketing pristup). Tzv. „kišobran“ (umbrella)
organizacije i druga interesna udruženja mogu da
rešavaju i neke osnovne, kritične potrebe interesnih
grupa omogućavanjem pristupa adekvatnom
socijalnom osiguranju ili zastupanju kroz poslovna
udruženja, komore i klastere.

80

Kreativni klasteri i industrijsko nasleđe -
studija slučaja Moskva
Ana Ćurčin
Moskvi se kreativne industrije razvijaju kroz
U koncept art-klastera, kreativnih inkubatora i
umetničkih centara. Dok u Velikoj Britaniji
kreativni klaster podrazumeva mrežu postojećih
organizacija kreativnog sektora na opštinskom nivou, u
Moskvi je isti model realizovan formiranjem umetničkih
kompleksa koji su locirani u bivšim industrijskim
objektima i imaju višenamensku ulogu.
Kreativni klasteri u Rusiji su različiti od uobičajenih.
Članice ruskih kreativnih klastera su nevladine
organizacije ili umetničke asocijacije koje objedinjuju
nezavisnu umetničku praksu s komercijalnim uslugama.
Danas u Moskvi postoji pet art-klastera: Dizajn centar
ArtPlay, Kulturni centar Art-Strelka (art-strelica), Fabrika
Arma, projekat FabRika i Vinzavod (fabrika vina).
Dizajn centar ArtPlay (www.artplay.ru) smatra se
najreprezentativnijim kreativnim klasterom u Moskvi.
Galerija dizajna postoji od 2003. godine. Nakon njenog
preseljenja u prostor bivše fabrike Crvena ruža i
otvaranja centra zajedno s arhitektonskim biroom
tokom 2005. godine, aktivnosti klastera su se proširile i
na fabrički kompleks površine 10.000 m², koji jednim
delom služi i za izdavanje. Osim prostora, proširena je i
aktivnost klastera. Izložbena dvorana „unapređena je“
drugim manifestacijama, a popularnost mesta
zainteresovala je više umetnika da pod istim krovom
osnuju atelje, što je značajno uticalo na razvoj scene.
Danas je ArtPlay prepoznatljiv i profilisan umetnički
prostor. U ovom kompleksu nalazi se devetnaest
arhitektonskih biroa, dizajnerskih i umetničkih ateljea,
agencija za odnose s javnošću i za marketing, dve
produkcijske kuće u oblasti eksperimentalnog filma,
izdavačka kuća, postprodukcijski studio kanala ORT,
saloni ukrasnih i dekorativnih materijala, sanitarne
tehnike, rasvete, prodavnica audio-video tehnike itd. U
centru su otvoreni ugostiteljski objekti Keks i Suzy Wong
Bar, koji, pored osnovne namene, služe i za održavanje
različitih kulturnih i korporativnih manifestacija.
Delatnosti ArtPlaya obuhvataju:
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
- prodaju nameštaja i predmeta za uređenje enterijera;
- kompletno opremanje objekata dekorativnim
elementima i audio-video tehnikom;
- arhitektonsko projektovanje stambenih i javnih
prostora;
- organizaciju izložbi, koncerata, pozorišnih predstava,
modnih revija;
- prezentacije knjiga, filmova, tržišnih noviteta, naučnih
konferencija, foruma itd.
Prezentacija i višefunkcionalnost art klastera
obezbeđuju širok auditorijum, veliku popularnost
samog mesta. Nastanak ArtPlaya je znatno uticao i na
urbanu okolinu. Nekada oronuli i pusti deo grada
postao je jedan od najmodernijih i najprivlačnijih. Za
manje od godinu dana osnovan je i biznis centar Crvena
ruža u čijoj je blizini otvorena eminentna Moskovska
banka. Planirano je otvaranje novog kompleksa u
novoizgrađenom poslovnom centru na reci Jauzi u
centru Moskve, na površini od 350.000 m² namenjenoj
najpre arhitektonskim i dizajn biroima, kao i ostalim
umetničkim organizacijama.
Znatno drugačiji je institut Art-Strelka
(www.artstrelkainstitute.com) smešten u prostor bivših
garaža konditorske fabrike Crveni oktobar. Postoji od
jeseni 2004. godine. Kao samostalna mreža, osnovan je
na inicijativu nekolicine umetnika. Osnovna delatnost
mu je bila saradnja s drugim galerijama i organizacija
izložbi, ali je prostor vremenom nadrastao svoju
namenu i postao alternativni kulturni centar i mesto za
debate s osnovnom misijom istraživanja i unapređenja
delatnosti medija, arhitekture i dizajna. Obuhvata četiri
studija, salu za predavanja, medijsku biblioteku, veliki
otvoreni prostor za brojne umetničke i medijske
sadržaje. U njemu se nalazi deset prodajnih galerija
savremene umetnosti. Mreža više galerijskih prostora
na jednom mestu omogućila je potpuno novi vid
umetničke prakse, istovremeno otežavajući selektorski
rad time što galerije konstantno moraju da usaglašavaju
81

tematski i izlagački koncept. Uprkos tome što centar
funkcioniše bez finansijske podrške eksternih
finansijera, postao je bitan kulturni punkt u Moskvi.
Treći art klaster u Moskvi je FabRika
(www.proektfabrika.ru), otvoren krajem 2004. godine u
prostoru postojeće fabrike papira.
Interesantno je da su idejni tvorci
projekta bili sami predstavnici
moskovske fabrike. Iako je u početku
prostor bio samo izložbeni, vremenom
se dijapazon delatnosti proširio i danas
obuhvata muzičke, pozorišne i filmske
programe, kao i programe vezane za
savremenu arhitekturu. Upravnici su
zaključili da je projekat postao klaster,
iako se nije rukovodio tim modelom.
FabRika sadrži dva ogromna prostora,
adaptirana za različita umetnička
dešavanja, paviljon od 700 m²,
predviđen za izdavanje predstavnicima
kreativnih industrija, dva magacina gde
su smešteni atelje i postprodukcijski
studio, bar i rezidenciju (apartman za
goste). Predstavlja višenamenski
prostor, namenjen savremenoj likovnoj
umetnosti, uspešno sarađuje s pozorištima, a sastavni
je deo muzičke scene Moskve. Kao i ostali klasteri, čini
delove grada atraktivnim, a smatra se i veoma
avangardnim mestom – stecištem ključnih umetničkih
zbivanja uz koje fabrika papira i dalje neometano
posluje.
U model art klastera takođe se može svrstati i prostor
bivše fabrike plina Arma. Vlasnici fabrike i rukovodioci
82
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
klastera su renomirani umetnici i dizajneri Denis
Simačev, Katja Gomiašvili i Aleksandar Jakut. Klaster
je sačinjen od njihovih ateljea, showroomova, galerije
i popularnog kluba Gazgolder. Arma se može nazvati
klasterom za autorski modni dizajn (fashion art
cluster) jer se u njoj veoma često održavaju modne
revije. Pored galerija u istom prostoru se nalaze i dva
bara, prodavnice unikatnih umetničkih eksponata,
retkih muzičkih izdanja i kolekcionarskih predmeta za
uređenje enterijera. Vlasnici su počeli da adaptiraju
svoju teritoriju i iznajmljuju prostor predstavnicima
kreativne industrije. Za razliku od prethodnih
klastera, svi prostori osim galerija i kluba su
zatvorenog tipa, namenjeni isključivo za VIP
auditorijum.
Najmlađi art klaster u glavnom gradu Rusije,
istovremeno i najeminentniji, jeste Vinzavod
(www.winzavod.com). U vrlo kratkom periodu zauzeo
je bitno mesto na kulturnoj mapi grada, što ujedno
pokazuje još jedno pozitivno iskustvo primene
modela klastera. Napuštenu fabriku Vinzavoda najpre
je zakupio mali tim umetnika koji su po niskoj ceni
uspeli da otvore studio i ujedno organizuju izložbe.
Ubrzo su i druge kolege bile privučene ogromnim
prostorom koji je savršen za izlaganje savremene
umetnosti. Uz mnogobrojne radionice i diskusije o
razvojnim modelima kreativnih industrija – Vinzavod
je stvorio kompleks od sedam zgrada, površine
20.000 m². U njemu se pored ateljea, galerija i
prodavnica nalaze različite umetničke službe i
poslovni sektor. Infrastruktura Vinzavoda omogućava
gostima sinergiju doživljaja na besplatnim izložbama,
predavanjima, prezentacijama autorskog filma i
koncertima, kao i predah u klubu i restoranu.
 www.expeditio.org/benefit-living

Kreativna pustolovina
Milica Apostolović

ulturni kapital je od izuzetne važnosti za gradove uređenje. Da bi se korisnici osećali prihvaćeno u

K u razvoju. On ne obuhvata samo materijalno
(spomenici kulture) i duhovno (lokalne
okruženju, potrebno je da poštuju tradiciju, navike i
vrednosti zajednice. Drugačije rečeno, da materijalizuju
specifičnosti, predanja, istorijat) nasleđe, već i sadašnje svoj identitet i podstiču kulturne aktivnosti. Velike
aktivnosti stanovništva usmerene ka očuvanju i pošumljene ili vodene površine i čisti parkovi dosta
prezentaciji tih vrednosti. govore o zajednici i njenim vrednostima. Dok je kod nas
Ulaganje u kulturu ne treba i dalje ustaljeno uverenje da ne treba gaziti travu, u
shvatiti kao deo javnih Nemačkoj ćete retko gde naići na klupu jer posetioci
troškova, to je zapravo deo sede – na travi.
ekonomije u razvoju. Brojni
ekonomisti u kulturi dokazali Pravilan raspored aktivnosti u javnim prostorima
su da evro utrošen za kulturne pozitivno utiče na privatne prostore. Konflikti mladih i
aktivnosti donosi osam evra starijih u nekim društvima nameću pitanje bezbednosti.
prihoda lokalnoj zajednici. Kojim koracima prošetati do mogućeg razvoja
Takođe, ovakav razvoj identiteta zajednice doprinosi kreativnog potencijala i prevazići ove probleme?
kvalitetu javnih prostora i društvenih odnosa. Razvija se
odgovornost građana prema sredini u kojoj žive. Korak I – Definisanje potencijala fizičke strukture

Osećati se sigurno i prihvaćeno u sredini u kojoj živiš Geografski položaj i prirodne karakteristike utiču na
znači prihvatiti njenu prošlost i identitet. Kada je u kvalitet projekta. Oni mogu biti zanemareni, ali mogu
pitanju razvoj lokalnih politika (stvaranje biti i pokretač programa, jedna od
programa i analiza mogućih opcija razvoja, vrednosti i inspiracija za dalji razvoj.
o čemu detaljnije možete pročitati u knjizi Mogu se vrednovati prirodne
Uravnoteženje delovanja: 21 strateška lepote naseljenog mesta duž reke,
dilema u kulturnoj politici, Francois ali i njegova uloga koridora koji
Matarasso & Charles Landry), izuzetno je povezuje mnoge gradove, pa i
važno podjednako učešće lokalnog države. U prvom slučaju, razvoj će
stanovništva, stručnjaka i lokalne uprave. teći ka promovisanju lokalnih
Dakle, ne postoji podela na učesnike i vrednosti, u drugom bi razvoj imao
posmatrače već celokupno stanovništvo regionalni karakter.
učestvuje u strategiji razvoja.
Korak II – Definisanje društvenih grupa u okviru
Ukoliko želite da razvijete projekat koji će podstaći zajednice i aktivnosti kojima se bave
kulturni razvoj vaše zajednice, imate borbeni tim koji
poštuje navike i vrednosti svih socijalnih grupa koje u Kako bi projektom u
njoj žive, ili znate gde da ga nađete, naoružali ste se određenoj meri i
voljom i kreativnim idejama, ostalo je još samo nekoliko određenim aktivnostima
koraka da uspete u tome. Ukoliko ste svesni značaja bile obuhvaćene sve
kulture i umetnosti za celokupan razvoj društva, budite društvene grupe,
sigurni da je taj razvoj već počeo. potrebno je definisati
njihove specifičnosti,
zastupljenost u
celokupnoj zajednici i aktivnosti kojima se bave.
Osam koraka do kvalitetnijeg životnog Podržavajući manjinske grupe, pozitivno utičemo na
prostora lokalni identitet.

Javni prostor je izuzetno važan za socijalnu i kulturnu Neophodno je stvoriti prostor za dijalog koji je otvoren
interakciju tako da njegov kvalitet ne određuje samo za sve. Uspešna interkulturna vlast na svakom nivou u

ACADEMICA 83

velikoj meri prepoznaje se i po tome da li neguje takav
prostor: fizički prostor poput ulice, pijace ili prodavnica,
kuća, zabavišta, škola i univerziteta, kulturnih i
socijalnih centara, omladinskih klubova, crkvi, sinagoga
i džamija, sala za sastanke u velikim preduzećima i na
radnim mestima, u muzejima, bibliotekama i drugim
prostorijama za razonodu, ili virtuelnom prostoru poput
medija.
Urbanizam je jedan očigledan primer: urbani prostor
može se organizovati na „uskouman“ način ili na više
„širokoumnih“ načina. Prvi podrazumeva
konvencionalno predgrađe, rezidencijalni deo,
industrijsku zonu, parking i obilaznicu. Drugi se odnosi
na vrlo prometne trgove, parkove, bučne ulice, kafiće na
trotoarima ili pijacu. Ako „uskoumni“ delovi grada
podrazumevaju otuđen život, onda „širokoumni“ prostor
može da zbliži različite segmente društva i iznedri
određeni osećaj tolerancije. Kulturne aktivnosti mogu
biti izvor znanja o različitom kulturnom izražavanju i
mogu doprineti stvaranju tolerancije, uzajamnog
razumevanja i uvažavanja. Kulturna kreativnost nudi
bitan potencijal za unapređenje poštovanja drugih.
Kreativni građani angažovani na kulturnim aktivnostima
stvaraju nove prostore i mogućnost dijaloga.
Savet Evrope: Bela knjiga o
interkulturnom dijalogu
Korak III – Definisanje akcija i manifestacija koje
organizuje opština
Ovaj korak je važan jer može dodatno razviti program
podrškom već postojećih akcija ili njihovim
unapređenjem. Tako već postojeće ekološke akcije
mogu dati smernice da,
na primer, materijal
šatora, u kojem će se
održavati radionice,
bine za koncerte itd,
bude od recikliranog ili
biorazgradivog
materijala. Popis
postojećih akcija govori
o već podržanim
vrednostima, a kod razvoja novih projekata trebalo bi
staviti akcenat na zanemarene vrednosti (umetnost
grafita, nerazvijeni sportovi, aktivnosti starijih u
slobodno vreme…)
Korak IV – Definisanje vrednosti koje će biti podržane
projektom
U svakom projektu se definišu osnovne vrednosti i
opisuju aktivnosti zajednice. Na primer, ukoliko je jedna
od vrednosti pristupačnost, potrebno ju je obezbediti
84
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
svim kategorijama stanovništva (mladima, starima,
osobama s invaliditetom…)
Korak V – Definisanje ciljeva iz datih vrednosti
Nakon definisanja
vrednosti definišu se
ciljevi koji bliže
određuju intervencije
u prostoru ili program
akcija. Kada je u
pitanju pristupačnost,
mogući ciljevi bi bili:
kolska i pešačka
pristupačnost i umrežavanje pešačkih komunikacija.
Korak VI – Definisanje kriterijuma
Kriterijumi predstavljaju krajnji rezultat konkretizacije
vrednosti i još se mogu iskazati u brojkama (u tom
slučaju se nazivaju indikatori). Prethodno izveden cilj –
umrežavanje pešačkih komunikacija, preveden u
kriterijume se detaljnije definiše: izgradnja novih staza,
raščlanjavanje na primarne i sekundarne staze, čime je
omogućeno funkcionisanje mrežnog sistema. Potrebno
je proći put od vrednosti do kriterijuma kako bi se
sačuvala hijerarhija vrednosti i na pravi način prenela u
projekat.
Korak VII – Definisanje načina finansiranja projekta
Projekat se može finansirati kroz:
- sponzorstvo (podrazumeva davanje novca iz
privrede za kulturu s ciljem da se predstavi ime,
proizvod ili usluga);
- nagradne donacije (novac dolazi iz javnih izvora i
daju ga međunarodne organizacije);
- prihodi (izdavanje prostora, prodaja ulaznica itd);
- donacije i kampanje (predstavljaju poklon firmi,
pojedinaca, grupa svesnih značaja projekta);
- donacije fondacija i fondova (fondacije i fondovi
finansiraju projekte čiji se program uklapa u njihove
ciljeve).
Više o finansiranju umetničkih projekata: Ulaganje u
budućnost: Fundraising u kulturi, Andrew McIlroy.
Korak VIII – Saradnja s opštinskom upravom
Nakon konkursa za finansiranje i sufinansiranje
projekata udruženja građana (spada u budžetsko
finansiranje), može da otpočne i saradnja s opštinom.
 www.expeditio.org/benefit-living

Recikliranje kroz umetnost

Acedemica

ktuelnost ekoloških pitanja je uvukla je Skulpturom protiv otpada

A umetnost u oblast reciklaže uz zadatak da
kritikuje, obrazuje i upoznaje. Recikliranje u Leo Sewell je magistar istorije umetnosti koji se bavi
umetnosti podrazumeva korišćenje starih i odbačenih izradom skulptura od raznovrsnog prikupljenog
predmeta u procesu stvaranja umetničkog dela bez materijala. Živeo je pored deponije u detinjstvu i često
njihove obrade ili uz obradu i promenu forme. Od se igrao
takvih predmeta se odbačenim
izrađuju skulpture, predmetima koje
moderan nakit, kolaž, su roditelji
komadi nameštaja i pokušavali da
slično. Ovakva sastave ili
„reklama“ koja razvija naprave nove
svest o značaju kombinujući ih.
reciklaže za Danas ima veliku
obnavljanje prirodnih radionicu i
resursa, poslednjih decenija postaje sve popularnija i kolekciju od 100 000 odbačenih predmeta, razvrstanih u
veliki je broj umetnika koji posvećuju svoj rad ovoj 2000 kategorija. Njegove skulpture nalaze se u više od
temi, a gotovo da nema umetnika koji je se, kroz neku 40 muzeja širom sveta.
izložbu ili seriju industrijskih proizvoda, nije dotakao.
Umetnost se takmiči s bukom, zagađenim vazduhom,
globalnim zagrevanjem i manjkom zelenila.
Ljubav prema vodi
Aaron Kramer je rekao da je đubre neuspeh mašte. U
jednoj rečenici je opisao sve lepote kreativnog kapitala. Kathleen Egan se bavi surfovanjem. Putujući svetom
Da biste videli kolike su razmere reciklažne umetnosti, uvidela je ozbiljnost zagađenja plastikom. U skladu s
prošetajte kroz modu, dizajn, likovne umetnosti, ali i pravilima surfovanja, vodi se sloganom: „Ne možemo
pored auto-otpada, reka i plaža koje obiluju „plastičnim zaobići talase, već moramo preći preko njih“. Tako je
potencijalom“. Ukoliko završite u svom podrumu, počela da
putovanje je bilo uspešno. učestvuje u
akcijama čišćenja
plaža i da ukazuje
na bačene flaše u
Stolice koje pokazuju smer kretanja našoj blizini. Svako
novo putovanje i
Boris Bally transformiše aluminijumske ulične znakove, svaka nova plaža
čepove i delove oružja u savremene komade nameštaja, proizvode neki
ali i u ostale umetničke predmete. Dobitnik je brojnih novi mozaik ili
nagrada (The Victoria and Albert Museum, Renwick skulpturu. Na SMART Art – Trash Into Treasure izložbi
Gallery and Cooper Hewitt National Design Museum) i predstavila se instalacijom Plastični talas.
njegovi radovi su izloženi širom sveta.
Bilo da se radi o poznatim umetnicima ili aktivistima
Svaki komad nameštaja nastaje odabirom jednog poput Kathleen, njihov rad je podjednako vredan kada
znaka ili kombinacijom više njih iz kolekcije koju je u pitanju razvoj ekološke održivosti i kritični stav o
pažljivo formira oko dve decenije. Potrebno je zagađenosti prirode. Oni su pronašli svoj način da
da se poklopi više parametara prilikom izbora, stvaraju umetnost od našeg otpada.
kao što su: veličina, debljina, grafička podloga i
ostalo. Na duhovit način iskazana veština Na kraju, svakom gradu je potrebna reciklama, zato
grafičkog dizajnera. konzervu u ruke i… recikliraj!

ACADEMICA 85

Kreativni klasteri
Ana Ćurčin
reativni klasteri su oblik podrške razvoju
K preduzetništva, zasnovan na povezivanju različitih
subjekata koji deluju u domenu kreativnih
industrija na lokalnom nivou, u sredini koja stimuliše
kreativne aktivnosti i stvaralaštvo. U zavisnosti od prostora,
društvenih, ekonomskih i istorijskih okolnosti mogu se
zapaziti različiti oblici klasterski orijentisanog razvoja
kreativnih industrija (npr. kulturni kvartovi, kreativne
lokacije, umetničke zone, kulturni centri itd).
Osnovni motiv razvoja klastera je uspostavljanje
veze i saradnje među preduzećima ne bi li se na
taj način obezbedila podrška za razvoj
preduzetništva i jačanje kapaciteta određenih
sektora, i time unapredila lokalna ekonomija i
blagostanje.
Kreativni klaster povezuje kreativne industrije, i na
lokalnom nivou formira okruženje koje stimuliše aktivnosti
stvaralaca, ali i zadovoljava potrebe korisnika, pri čemu
pozitivno utiče na okolinu. Analiza primera iz prakse
pokazuje da model art klastera (kao vrsta kreativnog
klastera) omogućava umetnicima i organizacijama u kulturi
da prevaziđu finansijske poteškoće, da se stvori
infrastruktura i atmosfera u kojoj se organizacije paralelno
razvijaju. Učešće države u podsticaju rasta klastera, složili su
se i umetnici i teoretičari, neophodno je zbog balansa
između kulturnih i komercijalnih komponenti, koje su
suštinske u konceptu kreativnih industrija. Svakako da je
nastup tzv. kreativne ekonomije, i u zemljama koje su
odnedavno prihvatile kapitalistički model i tržišni privredu,
više nego očigledan i da se sve više postavlja kao imperativ
opstanka na svetskom tržištu.
Model klastera vodi poreklo iz teorije ekonomije Majkla
Portera (Michael Porter), ali danas postaje nezaobilizan u
tumačenju kreativnog sektora, zasnovanom na kulturnom i
umetničkom eklekticizmu. Definicija klastera u ekonomiji
označava prostorno sažimanje samostalnih preduzeća koja
organizaciono nisu udružena, već se među njima formiraju
raznovrsni partnerski odnosi i različiti oblici saradnje:
tehnička ili druga vrsta podrške, razmena kadrova, ideja,
iskustava i sl.
Sam model organizacije kreativnih klastera potiče iz Velike
Britanije. Misija kompanije Creative Clusters jeste da istraži
kreativne industrije u različitim regionima, s ekonomskog i
organizacionog stanovišta, i da na taj način proizvede
informacionu mrežu kroz koju bi podsticala komunikaciju
između različitih subjekata u kreativnom sektoru. I druge
86
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
državne institucije u zemlji (North West Development
Agency, Creative Industries Development Service, London
Development Agency) podržavaju rad samostalnih
neprofitabilnih organizacija, a naročito njihovu saradnju s
poslovnim sektorom. Osnivanje kreativnih klastera i jačanje
njihove umreženosti doprinosi ekonomskom razvoju,
povećanju broja novih radnih mesta, rešavanju socijalnih
problema, unapređenju infrastrukture, turizma i obnovi
gradske sredine.
Brojni su britanski primeri jačanja kreativnog sektora na
nivou regiona i lokalnih zajednica. Tako agencija Hidden Art
of Hackney sarađuje s dizajnerima, dok se Paddington
Development Trust bavi razvojem kreativnih industrija u
oblasti Pedington. Ove agencije usmerene su na sledeće
aktivnosti: upravljanje nekretninama,
finansijska i informaciona podrška,
kadrovske obuke, konsalting, jačanje
intersektorskih partnerstava,
planiranje poslovanja, razrada
investicionih projekata neophodnih za
stvaranje novih klastera itd. Postoji još
mnoštvo britanskih primera koji
pokazuju da je razvoj kreativne sredine prioritet britanskih
gradskih vlasti. Agencija City Fringe istražuje, na primer,
urbane sredine u londonskom biznis centru City i traga za
inovativnim mogućnostima stvaranja kreativnih klastera u
devastiranim zgradama, najčešće u okviru industrijskih
zona.
Sintagma „kreativni klaster“ podrazumeva organizacije i
preduzeća usmerena ka kreativnoj industriji. Za formiranje
klastera neophodna su makar tri uslova: sličnost proizvoda,
zajedničko tržište ili tržišni segment, i ljudski resursi. Postoji
nekoliko tipova kreativnih klastera u zavisnosti od njihove
koncepcije i prirode:
- jednoobrazni (ujedinjene organizacije istog sektora, na
primer multimedija i dizajn);
- višeobrazni (ujedinjene organizacije različitih sektora, na
primer dizajn i arhitektonski biroi, kinematografska i
video produkcija, izvođačke delatnosti, izdavanje
knjiga).
Klasteri mogu biti privatni (formirani uz inicijativu
individualnih preduzetnika i privatnih organizacija; u
budućnosti mogu dobiti podršku države) i opštinski
(formirani uz inicijativu gradskih vlasti). Takođe, u
klasterima može preovladavati proizvodnja (zatvorena za
druge) ili prezentacija, koja podrazumeva unos kreativno-
profesionalnih delatnosti u javni prostor osnivanjem kafea,
prodavnica dizajnirane odeće ili nameštaja, galerija,
koncertnih i pozorišnih dvorana itd. Alternativni kulturni
centri koji u susedstvu imaju galerije, knjižare, muzičke
klubove, kafiće – reprezentativni su primeri art klastera.

Argumenti za razvoj kreativnog potencijala
Milica Apostolović
Ne zaboravite, ne možete naterati ljude da budu
kreativni i maštoviti. Potrebno je da oni to žele.
Ričard Florida
ultura i umetnost su najvažniji činioci
K ekonomskog i društvenog razvoja. Kultura jasno
definiše zajednicu, iako ova još uvek ne uspeva
da definiše ulogu kulturne produkcije. Kreativnost je
zavisna od kulturnog nasleđa – materijalnog i
nematerijalnog, i utiče na dizajn, marketing, nove
tehnologije itd. Koje su onda vrednosti i posledice
kulturne
produkcije? Koji
argumenti ukazuju
finansijerima na
značaj umetnosti?
Konferencija u
Firenci pod
nazivom I kultura se
računa, koju je
organizovala Svetska banka, održana je 1999. godine i
imala je za cilj da odgovori na ova pitanja ukazujući na
nivo učešća kulture u procesu razvoja. Tom prilikom je
zaključeno zašto je kulturna produkcija bitna za
savremeni biznis.
I – Argument razvoja
Kompanije koje ulažu u kulturu, ulažu u poboljšanje
zdravlja i obrazovanja zajednice. Buđenjem svesti o
kulturnoj tradiciji podstiče se razvoj turizma, a samim
tim i izgradnja infrastrukture, očuvanje starih zanata,
otvaranje restorana… Zanati su prilika za razvoj
industrije. Restorani, barovi, ulični prodavci –
ekonomski pozitivno utiču na gradske centre jer
stvaraju dinamičan kulturni život.
Revitalizacija okoline
Selo u podnožju planine Babia Gora (Poljska) danas je
prava turistička atrakcija zahvaljujući zajedničkoj
inicijativi roditelja, dece i nastavnika, koji su sprečili
zatvaranje osnovne škole proširivši njenu namenu.
Stvoren je obrazovni centar za očuvanje životne sredine
(u okviru koga se organizuju kursevi) i otvoren centar za
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
turističke informacije. Tako su udružene prirodne
vrednosti ovog malog mesta, kulturno nasleđe i
zanatska proizvodnja.
Projekat je pokrenula grupa ljudi, željna da uloži u
životnu sredinu u kojoj boravi, istakne mnogobrojne
zapostavljene vrednosti, ali i proširi svoj stav o razvoju
ekološki održivih rešenja. Ova zajednica je postala
primer interaktivne sredine u kojoj se promoviše
štednja, zahvaljujući zaradama škole na festivalima,
održivi ekološki i kreativni razvoj.
II – Argument kohezivnog društva
Kroz kulturu upoznajemo svoju zajednicu i učimo o
prednostima individualnih aktivnosti u grupi. Umetnički
projekti jednim svojim delom ukazuju na negativne
efekte dosadašnjih stavova i delovanja. Kritikuju ih,
ujedinjuju učesnike i razvijaju svest o značaju kreativnog
i društvenog kapitala.
Finansiranjem
umetničkih
projekata, koji se
fokusiraju na
izgradnju zajednice,
sponzor ili fondacija
doprinose stvaranju
zdrave sredine za
budućnost. Zdrava sredina je svesna svojih vrednosti, i
njeni javni prostori su mesto za izraz, saradnju i
okupljanje.
Kalio je stari grad u Finskoj. Grupa mladih, u želji da
pokrene lokalnu kulturnu produkciju, prilagođenu
stvarnim potrebama stanovništva, prikuplja sredstva i
otvara klub Liberte. Nedostatak profesionalnog iskustva
nadoknađen je zajedničkim radom i entuzijazmom.
Formirano je moderno mesto za zabavu i promociju
lokalnih muzičkih izvođača. Klub je osnovan 2004.
godine i zbog malog budžeta posluje uz upotrebu
recikliranih materijala.
Ovo je samo jedan od načina aktiviranja mladih.
Učesnici bolje razumeju prepletenost supkultura u
zajednici od posmatrača. Samim tim mogu znatno
doprineti njenom razvoju.
87
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Više o aktivnostima ovog kluba možete saznati na sajtu: IV – Argument ekonomije znanja
www.clubliberte.fi/liberte.html.
Turizam, nove tehnologije i zabava, kao industrije
budućnosti, traže inovativne definicije. Koji elementi
mogu predstaviti
III – Argument marketinga vrednosti
zajednice? Da li
Stvaranje novih brendova je najbolji marketing za je glavni adut
poslovne partnere i finansijere. Zato je ulaganje u zabave noćni
kulturu važno za promociju samih ulagača koliko i za život,
ekonomski razvoj mesta. organizovanje
takmičenja u
Bracka Street festival se održava u Krakovu (Poljska) i
gađanju
bavi se zanimljivom temom: promovisanjem
paradajzom ili
prodavnica,
trčanje u blatu?
restorana i
Kreativne ideje pružaju upravo mladi. Kreativna
galerija u jednoj
budućnost jednog naroda može izrasti samo iz
staroj ulici.
kreativne sadašnjosti.
Organizuju se
sastanci učesnika Više o ulaganju u kulturnu produkciju i argumentima za
i bogat umetnički njen razvoj možete naći u knjizi Ulaganje u budućnost:
program a radno vreme tradicionalnih radnji otvorenih Priručnik za fundraising u kulturi. Autor je Andrew
u posleratnom periodu je produženo. Želja da ova ulica McIlroy. Adresa:
bude jedinstvena spontano je proizvela ovakav događaj. www.balkankult.org/bk/publications.php?lid=sr.
Dokaz da je ovaj kreativni poduhvat nadmašio
očekivanja zanatlija, jeste organizovanje slične Primeri u ovom tekstu uzeti su iz knjige Creative
manifestacije u drugim ulicama Krakova. Uz minimalne Communities: People inventing sustainable ways of
troškove i podršku grada, ova kulturna manifestacija je living, na sajtu:
postala poznata u celoj državi. www.sustainable-everyday.net/main/?page_id=19.

88

Šta ima novo u stanovanju?
Milica Apostolović
Osvrt na aktuelno pitanje održivog razvoja
Ove godine je od 7. do 15. maja održana 5. Beogradska
internacionalna nedelja arhitekture (BINA). Organizatori
i učesnici su kroz niz izložbi, predavanja, radionica i
konferencija još
jednom potvrdili da
je „stambena
arhitektura i danas
preteča sveukupne
arhitekture kao
evidentan primer
međuzavisnosti i
interakcije s
društveno-
kulturološkim i tržišnim miljeom određene sredine i
njenog prostora / vremena“. Pitanje „Šta je to novo u
stanovanju?“, pokreće niz drugih koja se tiču potreba
savremenog korisnika. Tokom putovanja kroz
istraživačke pristupe evropskih zemalja, kada je u
pitanju redefinicija forme i funkcije, svaki projekat je
pokazao naklonost individualnoj interpretaciji značaja
tradicije i održivosti u savremenoj arhitekturi. Ako je
BINA želela da okupljanjem različitih pristupa navede
posmatrača da otkrije šta znači stanovanje danas,
brojne debate i predavanja su svakako potvrdile njen
uspeh.
Počevši od arhitekture Beograda i drugih gradova u
Srbiji, Crnoj Gori i Albaniji, primeri dosežu i do
skandinavskih zemalja koje se s pravom smatraju
nosiocima globalne strategije razvoja ekološke
održivosti. Izložba radova, koji su nastali u biroima
danskih, švedskih, finskih i norveških arhitekata –
Modeli stanovanja za budućnost – govori o
niskoenergetskim kućama koje koriste solarnu energiju,
recikliranim materijalima itd. Izložbu prate i predavanja
posvećena ovoj temi i radu na projektima. U daljem
tekstu će biti predstavljeno nekoliko učesnika koji na
svoj način „uče iz krize i razvijaju se prihvatajući
promene“ (JDS Arcitects).
Gosti iz Velike Britanije (Samita Sinha), Italije (Anđelo
Mingoci), SAD-a (Gonsalo de Velje-Inklen) i Francuske
(Stefan Viguro) vodili su tribine o fenomenu održivog
razvoja oslanjajući se na različite metode. Bavili su se
korišćenjem različitih materijala i laminarne
konstrukcije, urbanističkim planiranjem danas,
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
ambijentalnom održivošću i osvrtali se na dosadašnja
evropska iskustva. Brendeland & Kristoffersen
Arkitekter, Helen & Hard Arkitekter,Tham & Videgar
Arkitekter i Lassila Hirvilammi Architects pokazali su
kako doživljavaju održivost i prenose je kroz
arhitektonsku poetiku.
U dijalogu s drvetom
Brendeland & Kristoffersen Arkitekter u svom radu
eksperimentišu s upotrebom drveta i smatraju da
izgradnja identiteta treba da teče paralelno s
izgradnjom svesti o značaju prirodnih resursa. Njihov
stambeni objekat u Svartlamoenu u Trondhajmu dobio
je međunarodno priznanje i nagradu Mis van der Roe
2005. godine. Njihovo predavanje bilo je posvećeno
prezentaciji ostalih projekata – stambenih objekata,
obdaništa, kolibe i vile – čija je zajednička karakteristika
inovativna upotreba drveta. Više informacija na:
www.bkark.no.
Lokalni potencijali
Helen & Hard Arkitekter istražuju primenu održivih
principa kada je u pitanju društvo, ekološka urbana
struktura,
rekreativne površine
i infrastruktura.
„Težište njihovog
rada je u utkivanju
kvaliteta materijala,
gradnje,
infrastrukture i
zahteva funkcionalnost u novu održivu prostornost“
(BINA). Za dosadašnje rezultate dobili su međunarodno
priznanje i niz drugih.
Njihov pristup obogaćuje razvijanje svesti o značaju
lokalnih potencijala kroz korišćenje lokalnih resursa. U
norveškom Expo paviljonu u Šangaju predstavili su
snagu prirode i više aspekata održivog razvoja u
„multifunkcionalnoj šumi“ koja se sastoji od 15 stabala i
ima zadatak da podstiče fizičke i socijalne aktivnosti.
Više informacija na: www.hha.no.
89
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Arhitektura podređena načinu života korisnika

„Održivost je širok pojam koji obuhvata brigu o životnoj
sredini, društvu i ekonomiji. Podizanje svesti arhitekata,
građevinaca i krajnjih korisnika o životnoj sredini,
inspirisaće tehnološke inovacije i pozvati građevinsku
industriju da razvije
dugoročna održiva rešenja. Iz
traganja za održivim
dizajnom, proizvodnjom i
životom, pojaviće se nova
arhitektura sa svojim
jedinstvenim izrazom.“ Tham
& Videgar Arkitekter
pokušavaju da spoje efekte
globalnog i specifičnosti
lokalnog, oslanjajući se prvenstveno na kulturnu
održivost. Dobitnici su brojnih nagrada, a značajni su im
projekti: Muzej moderne umetnosti u Malmeu i Muzej
umetnosti Kalmar. Više informacija na: www.tvark.se.

Saradnja
Lassila Hirvilammi Architects neguju zanimljiv pristup -
u stvaranju prijateljske, održive arhitekture inspiraciju
pronalaze u saradnji s klijentima i graditeljima i, kako
kažu, imali su prilike da nauče
korisne metode od majstora
zanata. Njihova arhitektura je
posvećena lokaciji i zasniva se
na principima funkcionalne,
tehničke i ekološke održivosti.
Rade na velikom broju različitih
projekata kao što su poslovni
objekti, crkve, stambene zgrade, privatne kuće,
enterijeri… Crkva Karsamaki Singl dobila je nagradu za
najbolju zgradu u severnoj Finskoj 2004. godine. Više
informacija na: www.lh-ark.fi.

-------------------------------------------------------------------------
Ovaj izbor samo jednog segmenta iz BINA programa
izdvaja temu održivosti u stambenoj arhitektonskoj
praksi. Međutim, različiti pristupi nam pokazuju da
bavljenje arhitekturom danas znači bavljenje
određenim aspektima održivostiu zavisnosti od toga
kako shvatamo taj pojam. (Još 1992. godine su se
pojavile 92 definicije održivosti!)

90

Umetnost u javnim prostorima
Milica Apostolović
a li ste prošetali oslikanim ulicama Berlina,
D slikali se pored džinovskog pauka koji čuva ulaz
muzeja u Bilbau,
ili posetili Prairie Arts
Festival u Severnoj
Americi? Da li ste
razmišljali koja bi tema
predstavila vrednosti
vašeg grada?
Umetnost u javnim
prostorima
podrazumeva umetničko delovanje na otvorenom koje
jača vrednosti zajednice i privlači pažnju. Prisustvo
umetnosti, koja više nije ograničena muzejima i
galerijama, gradi kritičko mišljenje i upoznaje nas sa
sopstvenim identitetom. Ovakav pristup briše ulogu
posmatrača, zajednica je ta koja umetničkom delu daje
jedinstveni karakter, pa se umetnost može definisati i
kao ujedinjujuća sila koja transformiše sliku grada
(www.publicart.ie).
Umetnost pozitivno utiče na identitet i vrednosti
zajednice, ali i na kvalitet životnog prostora. Ona
podstiče kreativnost (učešćem mladih, organizovanjem
događaja i festivala, obrazovanjem u javnim
prostorima). Pozitivno utiče na održavanje zelenih
površina (aktivacijom i atraktivnošću umetničkih
intervencija). Dolazi do razvoja mreže pešačkih staza.
Umetnost obogaćuje postojeći karakter prostora
(izborom i dizajnom mobilijara, većom posećenošću,
pružanjem izbora različitim grupama stanovništva).
Grad koji neguje umetnost i maštu, grad je koji voli da
se igra. A grad koji se igra, ujedno misli i oseća zajedno
sa svojim građanima.
Najveća galerija na svetu – umetnost na
fasadi
Reklama. Grafiti. Projekcija. Fotografija. Zavesa.
Posmatrač.
Društvo informacija u 21. veku tretira fasadno platno
kao postament. Kada je u pitanju umetnost na
otvorenom, fasadno platno igra značajnu ulogu u
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
razvoju grada i preuzimanju odgovornosti koju je do
sada imao galerijski prostor. Tako značajna mesta u
gradu postaju markirana i podstiču socijalnu interakciju.
Prošle godine su projektovana značajna umetnička dela
na fasadi opere u Sidneju tokom 21 dana. U tom
periodu, grad je svakog trenutka nudio novo iskustvo.
Stanovnici sve većeg broja gradova imaju priliku da se
susretnu s ovakvim
vidom izložbi.
Umetnost više nije
izbor, već
svakodnevica.
Anonimni umetnik JR
koristi dominantne
građevine da prikaže
svoje fotografije. Njima su u više navrata bile
„zamotane“ zgrade Pariza, Njujorka, Londona, Berlina
itd (www.jr-art.net). Oslikavanje fasada podstiče mlade
da budu akteri urbane obnove okoline u kojoj žive.
Arhitekta koji je arhitekturu video na svoj
način
Na karti nezaobilaznih znamenitosti, koje treba posetiti
u Beču, zabeleženi su i projekti poznatog arhitekte
Hundertvasera (Friedensreich Hundertwasser),
HundertwasserHouse i Hundertwasser-KrawinaHaus.
On je još osamdesetih godina koristio fasadu tretirajući
je kao skulpturu. Smatrao je da je arhitektura
instrument za
umetnost. Objekat
postaje umetničko
delo na otvorenom,
a poruka dela navodi
posetioce da se
zadrže na tim
mestima i razmišljaju
o njoj.
Hundertvaser je rođen 15. decembra 1928. godine u
Beču i bavio se vajarstvom, slikarstvom, arhitekturom i
dizajnom zastava, poštanskih marki, kovanica i plakata.
Svoj stil nazvao je transautomatizmom – delo treba da
izaziva iskustvo gledaoca, a ne umetnika. Koristio je
91
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

nepravilne oblike fasada, prirodne karakteristike pejzaža prirode. Umetnost je podređena nauci, a materijal za
i svetle boje. Za sobom je ostavio mnoge projekte širom rad je najčešće zemlja. Iako najveći broj aktivista
sveta. podstiče lokalnu zajednicu da se uključi u očuvanje
prirodnih staništa, puteva i lepota, projekat je gotovo
Spiralna šuma u uvek velikih razmera, a njegov značaj internacionalni.
Darmstadtu
(Nemačka) je Ovde su dati primeri samo jednog segmenta
zgrada sa 105 celokupnog projekta. Akcenat može biti na jasnoj i
apartmana, metaforičnoj temi projekta, ali i na upotrebi materijala i
garažom, kafe- načinu izvođenja. Svaki projekat dodatno utiče na
barom, kao i urbanu obnovu grada, oživljava gradske centre i
igralištem za decu i razmerom privlači stanovnike da postanu njegovi
jezerom u dvorištu. učesnici.
Izgrađena je1998.
godine. Njena fasada priča talasima o zemlji, dok je krov Više o projektima na: www.ecoartprojects.org.
prekriven drvećem i žbunjem. Iz nasumično pobacanih
prozora po fasadi takođe raste drveće. Gradnja je
potpuno podređena prirodi.
Art Eggcident
Koreni umetnosti u javnim prostorima usađeni su u
evropskoj tradiciji. Nakon perioda u kome umetnost Holandski umetnik Henk Hofstra oživljava ulice
postaje sastavni deo arhitekture, a zatim i nakon oslikavanjem posledica nemarnosti u očuvanju
moderne u kojoj to prestaje biti, pitanje njenog značaja prirodnih resursa. Nakon svoje Plave ulice dugačke 1000
za identitet javnih metara, koja pliva u sivilu gusto izgrađene sredine
prostora se vraća. (www.stunned.org/weblog/2007/11/henk_hofstras_ur
Isključivo estetska ban_river.html ), oslikao je najveći skver u Holandiji
uloga skulpture u (Leeuwarden) u okviru projekta Art Eggcident. Ova
razvoju urbane džinovska jaja su tu da podsete na moguće posledice
sredine i prikazu njene globalnog zagrevanja ukoliko se već danas ne preduzme
moći zapostavljena je. nešto.
Danas je umetnost
najrasprostranjeniji
medij koji uvlači
Nauka
posmatrača u
savremene probleme Jackie Brookner iz Njujorka sarađuje s ekolozima,
društva. biolozima i pejzažnim arhitektama kako bi njena
bioskulptura bila proizvod naučnih istraživanja. Svoju
najpoznatiju
Ekološka skulptura skulpturu Prima
Lingua opisuje kao
EkoART je pokret umetnika koji se bave veliki jezik koji liže
životnom sredinom i aktuelnim ekološkim zagađenu vodu, dok
problemima. Počeci ovog pokreta zabeleženi biljke pokušavaju da
su još šezdesetih godina prošlog veka. zasene mikrokosmos
Umetnici su imali potrebu da se oslobode da im pomogne u
granica koje nameću zidovi galerijskog prečišćavanju
prostora ali i da ukažu na značaj očuvanja vazduha.

92
 www.expeditio.org/benefit-living

Want to Hug a Tree? Get in line! Moe Beitiks

Moe na duhovit
način želi da nas
podseti koliko smo
vezani za prirodu.
Korišćenjem
organskog
materijala – pruća –
pravi veliki broj
skulptura koje grle
drvo. Usamljeni ljudi mogu samo da čekaju na red kako
bi pronašli svoje drvo koje su davno zaboravili.

Topiari figure
Topiari umetnost
(Topiary Art)
podrazumeva
veštinu oblikovanja
biljaka u procesu
gajenja. Ovaj
tradicionalni način
ukrašavanja vrtova
danas podržava
korišćenje prirodnih materijala i prenosi poruka o
raznovrsnosti ekološki održivih rešenja u umetnosti.
Umetnost promoviše aktivnosti jedne zemlje. Ona
kritikuje, podseća, podržava, odbacuje. Topiari
umetnost je idealan način da manje sredine razviju
sopstveni biznis i podstaknu ekonomski razvoj
zajednice. Pored
topiari skulptura
na javnim
prostorima i u
privatnim
baštama, sve
češće ih
srećemo u
reklamiranju
poznatih
kompanija.
Postavlja se pitanje koja je još uvek neistražena uloga
skulpture u zaštiti životne sredine.

Više fotografija na: http://www.topiaryjoe.com.

ACADEMICA 93

Tri slike iz Amerike – kreativne četvrti
i održivi razvoj
Aleksandar Bobić
Viliamzburg – kreativni inkubator
Iako megapolisi u ekspanziji, gradovi su zadržali
inovacijsku ulogu, generišući kvalitetan kulturni život i
sadržajan odnos prema zajednici. Jedan od dobrih
primera takvog spontanog urbanog života, koji
promoviše ideje slobode i demokratije, inkluzije, brigu
za društvo i jednostavne životne potrebe, jeste
zajednica Viliamzburg (Williamsburg) u istočnom delu
Bruklina u Njujorku.
To je snažna zajednica umetnika s više od tri hiljade
članova, uglavnom mladih koji ne prihvataju
korporativnu kulturu. To je mesto napuštene i
dislocirane industrije koja je oživljena za potrebe
stanovanja ili kulture i umetnosti. Još tokom šezdesetih
godina prošlog veka prvi umetnici su se doselili u ovaj
distrikt, da bi ekspanzija kulminirala tokom
devedesetih, sve do danas.
Niske cene za rentu i veliki prostori pogodni za ateljee,
galerije i muzičke klubove, kao i dobra povezanost s
istočnom stranom Menhetna, učinili su ovaj distrikt
veoma popularnim za mnoge mlade kreativce koji su
stvorili alternativu komercijalnoj četvrti Velike Jabuke
na drugoj strani obale. Kreativnost, originalnost,
odstupanje od konzumerizma i svega što bi
simbolizovalo potrošačko društvo, ovde su se pokazali
kao koncept za razvoj četvrti koja je atraktivna za
mnoge turiste. Unutar distrikta stvaraju se art klasteri,
bazirani na umetničkim zanatima i specifičnom
kulturnom turizmu, koji već decenijama dokazuju svoj
koncept održivog razvoja. U četvrti deluju i brojni art
inkubatori: ovde nastaje prepoznatljiva njujorška scena
indi muzike i hipster kulture (mešavina panka, hipi
kulture i brojnih alternativnih muzičkih kontrakulturnih
94
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
pokreta, koje su razvijali pripadnici američke srednje
klase, uglavnom tinejdžeri koji su odbijali da prihvate
mejnstrim kulturu), kao i scene u kojima fank, soul i
vorldbit muzika traži nove forme. Brojne muzičke marke
dobile su upravo odavde svoje najbolje proizvode.
Uporedo s muzičkom scenom, takođe su nastajali
galerije i pozorišta slične orijentacije, kreativne
industrije koje razvijaju svoju zajednicu i tržište.
Razvoj kreativnih zajednica na komercijalnim
osnovama
Da je moguće napraviti i održati uspešan javni prostor,
na najbolji način pokazuje Reading Terminal Market u
Filadelfiji. RTM je neprofitna organizacija koja ima lanac
od 80 prodajnih mesta u zatvorenom prostoru tržnice.
To je najstarija i najpoznatija tržnica u SAD-u, još iz
ranog kolonijalnog perioda, a neprekidno radi od 1893.
Na tom mestu moguće je kupovati meso, ribu, voće,
povrće, cveće, peciva, knjige i odeću, kao i koristiti
usluge desetine različitih nacionalnih restorana. Amiši
redovno snabdevaju tržnicu svežom organskom
hranom. Tokom vikenda RTM poseti više od 100 hiljada
ljudi, što je čini jednom od najposećenijih pijaca na
svetu. Time ovo mesto predstavlja pozitivan primer
privatne inicijative, usmerene na izgradnju zajednice i
kvalitetnog zajedničkog života koji se permanentno
unapređuje, a nema nikakve veze sa šoping molovima i
veletrgovinama, koji su preplavili naše gradove
ponudom firmirane robe. RTM je dobar primer
klasterskog umrežavanja malih privatnih inicijativa koje
odolevaju krupnom kapitalu time što imaju specifičnu
dodatu vrednost – draž komune u kojoj se upoznaje
interkulturalnost.

Organska proizvodnja usred betona
Sasvim drugačije mesto, negde na granici grada i
predgrađa Filadelfije, predstavlja industrijski brownfield
na kome je mala grupa entuzijasta krajem osamdesetih
napravila Greensgrow Farm. Ovo neverovatna urbana
poljoprivreda razvija se na površini jednog bloka. Na
betonu i asfaltu se proizvodi povrće i cveće. Ovakav
projekat ekološki i ekonomski održive proizvodnje
zdrave hrane prepoznali su i podržali Neighborhood
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
Urban Agriculture Coalition (NUAC), kao i City
Supported Agriculture (CSA). Greensgrow Farm ne
koristi gradsku vodu niti električnu energiju, već ih
skladišti odnosno proizvodi na svojoj parceli. Takođe, za
pokretanje mašina, odnosno distribuciju proizvoda
koristi se biodizel, proizveden na samoj farmi. Pored
stalnih aktivista na farmu dolazi veliki broj volontera iz
susedstva, kao i deca za koju postoje posebni obrazovni
programi. Ne čudi što je Greensgrow Farm vodeći lider
u ovoj oblasti u SAD-u. Organizatori često drže seminare
i radionice u inostranstvu. Pored proizvodnje bave se
negovanjem i prodajom sadnog materijala i
poljoprivrednih proizvoda, ali i distribucijom hrane za
desetinu restorana u Filadelfiji. Farma kupuje i hranu
proizvedenu u susednim domaćinstvima, zato što je
zdrava i kvalitetna. Time pomaže lokalnim farmerima,
zajednici i utiče na kvalitet životne sredine.
Greensgrow Farm je školski primer privatnog prostora i
kapitala koji se otvorio zajednici i susedstvu, šaljući tako
jasnu poruku da je višak profita moguće uložiti za
dobrobit svih, uspostavljajući na taj način model
proizvodnje i distribucije kapitala koji ne priznaje
trendove neoliberalizma i korporativnu kulturu.
95

Region Zapadnog Balkana i kreativne industrije
Aleksandar Đerić
emlje Zapadnog Balkana bi trebalo da se na
Z početku 21. veka (perioda njihove tranzicije),
dok se bez daha upinju da stignu i uhvate
evroatlantski voz „postindustrijske“ ili „tržišne
ekonomije“, što pre okrenu ka kreativnim industrijama
koje su po svoj prilici prva sledeća stanica razvijenih
zemalja (tržišnih ekonomija) u celom svetu. Za
ostvarenje razumnog udela u svetskoj kulturnoj
razmeni, zemlje u tranziciji nemaju drugih mogućnosti
osim da same postanu proizvođači kulturnih dobara
(proizvoda i usluga). To mogu postići podsticanjem
lokalne kreativnosti (koja se trenutno putem migracija
besplatno izvozi u razvijene zemlje), stvaranjem
povoljne klime i podrškom razvoju sopstvenih
kreativnih delatnosti. U izveštajima i preporukama
(UN, UNCTAD, UNESCO, Evropska komisija) pokazano
je da lokalne, mikroregionalne i nacionalne kreativne
industrije imaju ključnu ulogu u
lokalnom/regionalnom/nacionalnom razvoju i procesu
urbane regeneracije, kao i u izgradnji kompetitivnih
nacionalnih privreda u regionu.
Većina ovih potencijala oslanja se na kreativnost
mladih. Mladi ljudi su kreativni, zaneseni, povremeno
bivaju angažovani kao freelanceri i predstavljaju urbano
jezgro svojih zajednica i njihov kreativni potencijal, kako
u umetničkom tako i u ekonomskom smislu. Upravo oni
imaju šansu da postanu osnovni kreativni sloj u svojim
zajednicama. Imajući to u vidu, zaključuje se da nije
dovoljno samo podržavati mlade umetnike i kulturne
radnike i osnaživati njihove upravljačke i produkcione
kapacitete, već ih ujedno treba ohrabrivati da počnu da
menjaju i zajednice u kojima žive, da pridobiju kreativnu
omladinu i interesne grupe da im se pridruže u
nastojanjima da promene lokalne kulturne, ekonomske
i urbanističke politike i usmere ih ka konceptu
kreativnog, otvorenog i demokratskog grada.
EU trendovi u razvoju kreativnih industrija
Kreativne industrije, naročito u polju digitalnosti i IT-ja,
u neprekidnom su rastu i trenutno predstavljaju najveći
potencijal za zapošljavanje, od upošljavanja na duže
vreme, pa do ugovornih odnosa i autsorsinga
(outsourcing). Digitalizacija i globalizacija, po oceni
Evropske komisije, naročito leže kao potencijal u malim
96
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
i srednjim preduzećima (MSP). Ključno pitanje za EU
danas jeste kako MSP i različite preduzetničke
inicijative, čija je jedina prednost kreativnost, mogu
doći do izvora finansiranja. Kako postići pravi miks
menadžerskih i kreativnih potencijala u ovom sektoru?
Kako se mogu podstaći inovacija i eksperiment uz veću
upotrebu informacionih i komunikacionih tehnologija
(digitalnosti)? Drugi važan fokus EU je kako kreativne
industrije na najbolji način efektivno pomažu
konkurentnosti i socijalnoj koheziji gradova i regiona.
Iako je razvoj prevashodno lokalni i regionalni, kreativni
sektori gradova i regiona mogu dostići globalna tržišta i
glavno pitanje je kako se daljim razvojem lokalnog i
regionalnog kreativnog i menadžerskog okruženja i
društvene interakcije ovaj proces može podstaći.
Kreativne industrije indirektno postižu veće uticaje i na
sve ostale privredne grane i razvoj društva globalno.
Kreativna klasa postaje dominantna i utiče na
konjunkturu globalne ekonomije i promene u strukturi
privrednih društava. Npr, dizajneri su od nekadašnjih
spoljnih saradnika i kooperanata postali sastavni deo
najvišeg menadžerskog kadra u svim velikim svetskim
kompanijama. U situaciji kada je kvalitet proizvodnje
prilično izjednačen, kompanije, ali i gradovi, kantoni,
regije i države nadmeću se u najboljem imidžu i
kreativnosti. Oni žele da zadrže stanovništvo i privuku
novo mlado, obrazovano i kreativno ljudstvo.
Kreativnost i znanje postaju najdragoceniji kapital.
Da zaključimo – kreativnost, odnosno kreativne
industrije važne su za gradove zbog novih formi
zapošljavanja i kao alat za podizanje atraktivnosti za
privlačenje novog stanovništva koje će unaprediti javne
prostore, poboljšati kulturnu i turističku ponudu i učiniti
da grad počne misliti i živeti kreativno. Strukturni
problemi naših privreda i krucijalni nedostaci naših
društava ne mogu se rešiti bez kreativnih resursa i
kreativnih ljudi, mladih na prvom mestu.

Kreativni gradovi i kreativni kapital građana
Aleksandar Đerić
eć više od decenije u svetu se razvija trend
V kreativnih industrija. Koncept koji je pokrenut
u Velikoj Britaniji devedesetih, ka ekonomiji
zasnovanoj na neopipljivim resursima (naspram
„realnih“ i finansijskih), za manje od decenije postao
je globalna tendencija razvoja nacionalnih privreda
kroz podsticaj umetničkog i kreativnog ne samo u
proizvodnji već i u sektoru usluga. Umetničko se
izjednačilo s profitabilnim, a gradovi su postali
predmet glavne pažnje kao stožeri kreativnog
društvenog razvoja. Prema evropskoj definiciji
kreativnih industrija, „one su zasnovane na
individualnoj kreativnosti, veštini i talentu, a imaju
potencijal za ostvarenje dobiti i otvaranje radnih
mesta korišćenjem autorskih prava“. One uključuju
sledeće oblasti: oglašavanje (advertajzing),
arhitekturu, ručne radove (zanate), dizajn, visoku
modu, film i video, interaktivne softvere za zabavu,
konačno muziku, izvođačke umetnosti, izdavaštvo,
televiziju i radio.
Kreativne industrije značajno doprinose formiranju
svetskog bruto društvenog proizvoda (BDP), u kojem
danas učestvuju s više od 7 odsto. Kreativni sektor
Kine i Hong Konga daje udeo od 26 odsto ukupnog
svetskog izvoza kreativnih industrija, a zajedno sa
SAD-om, Nemačkom, Italijom i Velikom Britanijom čini
polovinu svetskog izvoza (više od
300 milijardi dolara). Zemlje u
tranziciji, kakva je Srbija, uglavnom
su neto uvoznici kreativnih dobara.
Sve zemlje u tranziciji su uglavnom
„izvoznice“ (bolje rečeno –
besplatno izvoze u korist
visokorazvijenih i srednjerazvijenih
država) kreativne radne snage u
procesu tzv. odliva mozgova. Već
sada se može sasvim sigurno reći
da nema konkurentne privrede
bez kreativnih industrija koje čine
okosnicu nove ekonomije. Prema
izveštaju Svetske banke, iznetom
na Svetskom ekonomskom forumu – projekcijama za
2010. godinu, od 133 zemlje na svetu Srbija je na 93.
mestu po konkurentnosti nacionalnih privreda, a po
povoljnosti klime za razvoj poslovanja na 88. mestu, i
najzad nalazi se na 132. ili pretposlednjem mestu
zbog najvećeg odliva kreativaca i stručnjaka iz zemlje.
ACADEMICA
www.expeditio.org/benefit-living
Kreativni gradovi i kreativni građani
Kreativne industrije su alat vlasti za unapređenje
društvenog i ekonomskog položaja gradova. Još važnije,
stvaranje kreativnih i art klastera, investicije u mala i
srednja preduzeća, razvoj kreativnog preduzetništva i
podsticaj različitih formi zapošljavanja (projektnog,
ugovornog, samozapošljavanja, sa skraćenim radnim
vremenom, volontiranja, stažiranja), sanaciju javnih
prostora i novi urbani dizajn – uspešne samouprave
vide kao nov način za upravljanje lokalnim razvojem.
Jedno je sigurno: veliki i kvalitetan kapital neće doći u
onu lokalnu sredinu koja nema kreativnu klasu ili gde su
kreativci marginalizovani i teže da odu. Ne samo
metropole, već i gradovi srednje veličine i mali gradovi
pokušavaju da podignu ulaganja u kreativnost, znanja i
tehnologiju da bi održali konkurentnost i bili atraktivni
za život i ulaganje. Kreativne industrije obezbeđuju
prestiž, a bez privlačnosti i novog imidža lokalnih
zajednica nema ni sigurne ekonomske razvojne osnove.
Iako kreativci ne podležu šablonima, potpuno je
netačno smatrati da se tržište kreativnog kapitala
razvija spontano i kao proizvod stihije. Aktivna uloga
lokalnih vlasti je uslov bez kojeg se ne može. Danas
više nego ikad, naše osobine i kvalitatet postaju važan
ekonomski input.
Prema teoremi Ričarda Floride (Richard Florida:
The Rise of Creative Class, Cities and Creative
Class, The Flight of Creative Class) o kreativnoj
klasi, ova društvena grupa predstavlja
socioekonomsku kategoriju u potpunosti. Njena
glavna prednost je što ona ostvaruje rezultate u
novim idejama, industriji visokih tehnologija i
regionalnom rastu. U osnovi, da bi neki grad
postao magnet za kreativnu klasu, on mora biti
primer s „tri T“ – od Talenta (da ima veoma
talentovano/obrazovano/vešto stanovništvo),
Tolerancije (kulturno, nacionalno, vrednosno
mešovita zajednica koja se rukovodi
principom:„Živi i pusti druge da žive“) i
Tehnologije (da ima neophodnu tehnološku
infrastrukturu koja bi podsticala preduzetničku
kulturu). Tolerancija i tehnologija u našem regionu
očito nedostaju i potrebno je dosta toga uraditi da bi
se razvili. Kreativne industrije samo su jedan od alata,
možda i najbitniji.
97

Kreativne zajednice
Milica Apostolović
reativan (lat. Creativus) – stvaralački, tvorački,
K tvoran. Kreativnost je ispoljena namera i
motivacija da se transformiše objektivni svet u
originalnu interpretaciju, upotpunjenu sposobnošću
da se odluči kada je to primereno činiti a kada nije
(Runco 1996, Sternberg, 2005).
Kreativnost može biti smatrana osobinom produkta ili
odgovora koji je procenjen kreativnim od posmatrača, a
isto tako može biti proces kojim je nešto tako
procenjeno nastalo (Amabile, 1996).
Kreativnost ne postoji samo tamo gde se stvaraju velika
istorijska dela, nego isto tako svuda gde ljudska mašta
kombinuje, menja i stvara nešto novo (Vigotski: Mašta i
kreativnost u detinjstvu, Sawyer, 2003).
Definiši kreativnost.
Definiši svoje radne navike.
Definiši svoje mogućnosti.
U dominantnim teorijama, kreativnost se tretirala kao
specifična sposobnost, slučajnost, opšta sposobnost i
bazični saznajni proces. Započinjete li čitanje knjige od
uvoda ili zaključka? Više volite da hodate po travi ili
pesku? Koliko poštujete i primećujete jedinstvenosti
svoje zajednice?
Svaka individualna interpretacija stvorenog, veština
produkcije i rešavanja problema osnov su za definisanje
98
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
sadržaja kreativnih industrija. Korišćenje intelektualne
svojine i samim tim stvaranje novih radnih mesta kroz
generacije, čini ih održivim i osnovnim ekonomskim
resursom. („Industrija dvadeset prvog veka zasnivaće se
na prikupljanju znanja kroz kreativnost i inovacije“.)
U užem smislu, kreativne industrije obuhvataju
produkte nastale aktivnošću umetnika (pisanje, muziku,
dizajn, arhitekturu, film, vizuelne umetnosti itd). U
širem, to su svi produkti istih karakteristika kao
prethodno pomenuti, koji ne moraju biti delo umetnika
(izdavaštvo, TV i radio, profesionalno bavljenje sportom
itd). Cilj je razvijanje svesti o značaju individue nakon
mašinskog perioda modernizma i širenja globalne
mreže razmene proizvoda.
Svaki korisnik prostora je podjednako bitan u procesu
urbanog planiranja jer on stvara mesto i stvara
zajednicu. (Više o ovoj temi u Memfiškom manifestu:
www.academica.org.rs/academica/?q=sr/node/132, i
na: en.wikipedia.org/wiki/Creative_industries ).
Kako stvoriti kreativna mesta? Kako probuditi
kreativnu zajednicu?
• Adaptacijom napuštenih objekata u kreativne
centre, preduzeća, galerije itd.
Ako je npr. za razvoj grada bitna kultura ishrane,
napušteni objekat bi sigurno trebalo pretvoriti u restoran.
•Aktivacijom urbanih prostora: zatvaranjem ulica za
sajmove, festivale, lokalna okupljanja,
poljoprivredna tržišta itd.
 www.expeditio.org/benefit-living

Događaj pokreće turiste. Bilo da je u pitanju istorijsko Kreativne industrije se mogu posmatrati i kao produkt
nasleđe, prirodno nasleđe ili aktivnost mladih, kreativnih zajednica. One nastaju kroz inovativni
potrebno je da zajedno s ostatkom zajednice sami pristup, inicijativu, otvorenost za timski rad,
kreirate put do uspeha. međusobno poštovanje i podršku. Osnovu kvaliteta i
zadovoljstva čini istraživanje sopstvenih mogućnosti,
• Stvaranjem prepoznatljivih umetničkih punktova u zajedništvo, povezivanje s prošlošću, drugačija
javnim prostorima interpretacija rešenja.
Umetnost stvara osećaj identiteta, utiče na zdravlje i Stvaralaštvo nije samo u domenu stručnjaka. Definiši
obrazovanje. U kulturnom sektoru ona je prihvaćena svoje ciljeve i – stvaraj.
kao javno dobro. Kada su u pitanju javni gradski
prostori, poboljšava se kvalitet životne sredine, briše se
razlika između umetnika i „običnih“ ljudi. U nekim
gradovima je čak i usvojena uredba po kojoj se iz
gradskog budžeta izdvaja novac za umetnost na
otvorenom.
Proširi svoju ulogu u zajednici i pokreni svoj sopstveni
projekat.

• Unapređenjem i održavanjem ličnog životnog

prostora

Stvaranje kreativne zajednice počinje upravo od tebe.

Kreiraj malu botaničku baštu u dvorištu, dečije igralište
u prostoriji koju ne koristiš, kuhinju pretvori u radionicu.
Uključenost cele zajednice u rešavanje problema
povezuje i pokreće.

ACADEMICA 99

Kultura kao rešenje?
Veselin Vasiljković
konomski razvoj gradova je nekad bio
E jednostavan. Kod nas su gradske vlasti, na
osnovu jeftine radne snage, niskih kamatnih
stopa i dobre povezanosti s okruženjem, ubeđivale
nekoliko velikih kompanija da svoj novac ulože u grad. U
modernom poimanju ekonomskog razvoja gradova ključ
uspeha leži u drugim, složenijim relacijama. Po tom
poimanju, razvoj jedne zajednice se definiše npr. u
odnosu na veliki broj različitih kultura, veliki broj
imigranta, u odnosu na razvijenost
muzičke scene, ili užurbanost u
gradskim parkovima.
Kultura kao rešenje?
Dejvid Birč (David Birch), predsednik
Kognetiks Inkorporejted (Cognetics), savetuje
kompanijama gde da ulože svoj novac i otvore
kancelarije. On tvrdi da su gradovi koji imaju najvišu
stopu rasta, gradovi s najvećim porezima, najskupljom
radnom snagom i zemljištem. Zanimljivo, danas je
talentovana, a ne jeftina radna snaga prepoznata kao
vrednost. Uspešan i uticajan grad 21. veka je mesto gde
društvena tolerancija i prirodni i kulturni kvaliteti
privlače obrazovane i kreativne pojedince, gde se
podstiču inovacije i nove investicije.
Imajući navedeno u vidu, gradovi širom sveta u cilju
privlačenja kreativnih i obrazovanih ljudi, pokušavaju da
izgrade i brendiraju kulturni život kao mogući način
razvoja lokalne ekonomije i revitalizacije. Ovakav pristup
planiranju kulturnog razvoja naveo je mnoge gradove da
razviju postojeće institucije, organizacije i programe, kao
i da uspostave nove. Iskorišćeni su gradsko jezgro i
poslovne četvrti, one zone koje na prvi pogled imaju
resurse i nose najveći potencijal takvog razvoja.
Da li je to dovoljno? Da li je to održivo?
U cilju negovanja raznovrsnog i održivog urbanog
kulturnog života potrebno je da kulturna politika bude
senzibilisana i za širu populaciju. Malo je urađeno u
prepoznavanju i sistematičnom promovisanju kulturnog
života gradskih četvrti i urbanih predgrađa. Da bi se
100
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
otvorio prostor za razvoj, neophodna je veća
transparentnost u radu i demokratičnost u odlučivanju.
Ukoliko institucije kulture u gradu ne počnu svesno i
aktivno da uključuju lokalne zajednice i njihove potrebe
u opšti kulturni razvoj, može se desiti da umanje zdrav
razvoj urbanih predgrađa. A ovo svakako umanjuje
kulturnu vitalnost grada, a samim tim i dalji razvoj –
privlačenje kreativnih poslova, turista, investicija i
obrazovanih radnika.
Urbana predgrađa, pa i gradske četvrti
ne treba da predstavljaju teret ili
problem u očima javnosti i nosilaca
vlasti. U njima jednako leži potencijal za
opšti razvoj grada. Ukoliko se prihvati
činjenica da ekonomski razvoj sam po
sebi nije jedini nosilac kulturnog
razvoja, može doći do bolje
koordinacije razvitka i upravljanja kulturnim aktivnostima
koje utiču na život u urbanim predgrađima. Zanimljiv je
primer Nju Orleansa (New Orleans). Gradske vlasti su, pri
kreiranju planova da se posle uragana Katrina grad
ponovo izgradi i razvije, u analizama došle do zaključka o
značaju pravilne kulturne politike urbanih četvrti i
predgrađa za brz oporavak ekonomije. Tada su
organizovale dva foruma, 2008. i 2009. godine, o
kulturnoj politici i njenom uticaju na život četvrti i
predgrađa. Na njima su bili prisutni stručnjaci i aktivisti iz
cele Amerike, lokalno stanovništvo i nosioci vlasti.
Zaključili su da kulturna raznolikost lokalnog stanovništva i
bolje razumevanje njihovih potreba treba da imaju uticaj
na dalje kreiranje kulturne politike grada.
Za održiviji razvoj gradova potrebno je institucionalno
podržati različite kulture. Treba da bude formirano telo
za podršku urbanim jedinicama, koje će odlučivati o
investiranju i mapiranju kulturnih vrednosti i resursa, i
planiranju načina za promociju tih vrednosti. Jedan od
gradova koje ima takvo telo je San Francisko. Ono je
sastavljeno od lokalnih udruženja i asocijacija, urbanih
planera, pravnika… Njegovim formiranjem napravljen je
značajan pomak u razvoju grada.
Tolerancija, odnosno uvažavanje kulturnih različitosti,
jedan je od važnih elemenata održivog razvoja gradova.
Ona privlači kreativne pojedince, investicije i ideje. A
kreativnost i inovativnost, kultura i kreativni gradovi se
sve češće pominju kada se govori o održivosti.
 www.expeditio.org/benefit-living

1.618 – Sustainable Luxury Fair

Veselin Vasiljković

ok šetate Parizom, imate utisak da se u ovom • izražavanja kreativnih zamisli;

D gradu živi u skladu s trendovima i zahtevima
današnjice. Ekološka i održiva kreativna rešenja •poštovanja ljudskih prava;
su postala deo savremenog
•očuvanja i prenosa znanja i veština.
života. Neka, od ranije i
nama poznata, rešenja Iako u sve rečeno lako može da se posumnja,
poput reciklaže otpada i posvećenost ideji
električnog gradskog održivosti je jasno
prevoza samo su mali deo vidljiva. Palais de
onoga što ovaj grad čini Tokyo, mesto
savremenim. Ali, Pariz je održavanja sajma,
otišao i korak dalje u izabran je zato što je
odnosu na naše prostore. jedini izložbeni
prostor u Parizu koji
Upravo je na mestu gde se prožimaju tolike raznolikosti,
ne koristi klima
inovacija i tradicija, luksuz i boemstvo, završen Sajam
uređaje. Nameštaj,
1.618 – posvećen održivom luksuzu, ponuda novih
korišćen tokom sajma, iznajmljen je ili pozajmljen.
vrednosti pomalo istrošenom načinu i stilu življenja.
Pregrade između štandova su od recikliranog, odnosno
Možda nije jedan od najvećih, ali je jedan od značajnih
reciklažnog papira.
sajmova na polju održivosti. Ovogodišnji, drugi po redu
Sustainable Luxury Fair se već pozicionirao kao važan Na sajtu sajma
događaj zahvaljujući izlagačima, podršci partnera i možete naći više
medija, i osvojenim nagradama. detalja o doslednoj
primeni održivih
Φ = 1.618 = zlatni presek
rešenja. Tu možete
Matematički odnos koji određuje videti i proračun
božansku proporciju. Univerzalni utrošene energije i
ključ za harmoniju koja potiče iz drugih resursa
prirode i služi kao formula u potrebnih za organizovanje ovog događaja (www.1618-
dostizanju savršene estetike. Logičan paris.com/transparence_fil_transparent.php?lang=en).
izbor za intrigantan naziv sajma.
Međunarodni Sustainable Luxury Fair 1.618 je više od
Možda je najlakše opisati taj uspeh
sajma – to je spoj predavanja, izložbi savremene
sloganom: Umetnost, kreativnost,
umetnosti i prezentacija proizvoda i usluga. Bilo je 30
inovativnost i održivost u službi drugačijeg luksuza!
izlagača, većina uglavnom iz Francuske, pretežno iz
U konceptu ovog sajma su efikasan odnos prema oblasti dizajna, turizma i auto-industrije. Sve ih je
resursima i potencijalima, i opšte razumevanje izabrala komisija sastavljena od profesionalaca i
vremena, u kojem se nalazimo, nasleđa i relacija koje se partnera. Neki od najpoznatijih izlagača su Piaggio
iz svega toga stvaraju. Drugačiji luksuz organizatori motori, Valcucine nameštaj za kuhinje, S.T. Dupont
sajma definišu na osnovu: olovke, upaljači i sl, Gauthier i drugi. Osim
renomiranih, na sajmu je bilo prisutno i dosta novih
• uočavanja promena u društvu; kompanija.

• istraživanja i inovacija; Među proizvodima je posebnu pažnju privukao

Electree, tehnološki bonsai, inače univerzalni USB
• želje za očuvanjem i poštovanjem prirodnih resursa; solarni punjač baterija za mobilni telefon, fotoaparat…
Ovo drvo ne traži zalivanje i dobro trpi dnevnu svetlost.
• ponovnog prepoznavanja starih/novih vrednosti; Međutim, nije potrebno da ga iznosite na sunce,

ACADEMICA 101
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Izaberi svoj način

Milica Apostolović

sasvim dobro se oliko su projekti, zasnovani na razvoju mreže

napaja i od svetlosti
u vašoj dnevnoj sobi.
K korišćenja obnovljivih izvora energije,
uspešni, pokazuje njihova legendarnost širom
Electree je dizajnirala Evrope. Ozbiljnost poteza i rezultata, a najviše
Vivijen Muler (Vivien kreativno i otvoreno mišljenje prouzrokovani su
Muller) i proizveden ambicijom i rušenjem standarda u proizvodnji. Kako su
je u Francuskoj u autori takvih projekata prilagodili programe svojim
seriji od 1000 mogućnostima i potencijalima? Na koji način su to
komada. Veličine je postigliu? Koji putevi su im otvoreni?
oko 40 cm i košta oko
5000 evra. Inače, Najuspešniji primeri takvih projekata su onaj na ostrvu
Electree je i dobitnik Samso, projekti u Grčkoj, Austriji, Danskoj i Holandiji.
Vox Populi, nagrade
posetilaca sajma,
prvi put ustanovljene
ove godine. Bilo je i Po ugledu na…
novijih proizvoda,
… ostrvo Samso, Ajos Efstratos u Grčkoj je izabran da
npr. Absolution –
bude prvo zeleno ostrvo u toj zemlji. Malih je dimenzija
inovativni koncept
(42 km2) i ima samo 260 stanovnika. Projekat je
biokozmetike, i
realizovan u kratkom roku i s 3 miliona evra. Održivost
2Moss – nova linija
ostrva se oslanja na proizvodnju energije, ali i na
nege kose iz Instituta
stočarstvo i poljoprivredu koliko je to moguće jer
za kosu.
preovlađuje kamen s oskudnom niskom vegetacijom.
Sajam su podržali Ministar za razvoj je 4. juna 2009. godine na
Francusko ministarstvo kulture i WWF, brojni medijski konferenciji pod nazivom Klimatske promene i izazovi za
partneri i drugi. buduće generacije napomenuo da bi, uz korišćenje
solarne energije i vetra, ono moglo postati prvi primer
Fotografije: Julien Benhamou održivog ostrva u Grčkoj. Ulaganja su opravdana i još
(www.julienbenhamou.com) jednom je pokazano da sve počinje od lokalne
zajednice.

Ekonomska situacija je dovela do…

… traženja novih, održivih rešenja. Gusing se nalazi u
Austriji, na samoj granici s Mađarskom. Suočeni s
problemom raseljavanja mladih, stanovnici su postali
svesni potrebe da se obezbede nova radna mesta. Kako
su zelena polja mogla da im pomognu? Danas postoji
30 projekata koji se bave upotrebom biodizela, biogasa i
solarnih postrojenja. Mreža koja obezbeđuje grejanje,
dugačka je 27 kilometara. Sistem za grejanje je podeljen
u dva okruga. Severni i Južni Gusing odvojeno kontrolišu
i isporučuju energiju. Potrošnja energije je 1991. godine
iznosila 6,2 miliona evra, a danas je priliv 13,2 miliona
evra. Otvoreno je 1000 novih radnih mesta i 50 firmi.

102
 www.expeditio.org/benefit-living

Gϋssing je postao evropski centar za obnovljive izvore
energije.
Iako je inicijativa krenula zbog potrebe za štednjom
goriva, inovativne ideje su osnažile region i podstakle
otvaranje malih i srednjih preduzeća, smanjene su
migracije i, što je najvažnije, poboljšan je kvalitet
vazduha u celoj oblasti.
Više informacija o svemu možete naći na sajtovima:
http://www.linz.at/english/life/3199.asp
http://www.managenergy.net/products/R397.htm
http://www.sustainableclon.com/wb/wb/pages/sustain
able-energy-working-group.php

http://www.forumforthefuture.org/greenfutures/articl
es/creative-energy.

Izvor: www.inno-forest.org

Arhitektura kao inspiracija

Linc – solarni grad, najveće je
naselje izgrađeno na principima
održive arhitekture. Ima 25 000
korisnika. Linc je primer obnove u
trećem milenijumu. Od 1992.
godine, kada Roland Rajner izrađuje
master plan, do 1995. projektu se
priključuje još 12 građevinskih firmi
spremnih da investiraju u izgradnju
na površini od 32 hektara. Velika
imena (Norman Foster, Ričard
Rodžers, Tomas Hercog, Norbert
Kajzer itd) pristupaju izradi projekta
i završavaju ga 2005. godine. U
gradu je unapređen pešački
saobraćaj i zabranjen pristup
motornim vozilima. Grad koristi
pogodnosti klime i sunčeve
energije.

ACADEMICA 103

Održi svoju kreativnost, kreiraj svoju održivost
Milica Apostolović
Ljudi kažu: misli globalno i deluj lokalno. Ali ja kažem:
misli lokalno i radi lokalno, ostatak će doći sam od sebe.
Mi smo pokazali da sve kreće iz lokalnih zajednica.
Soren Hermensen
2010. godina…
Svake sekunde se potroši približno 180 kg nafte.
U toku godine nestane 7–10 m glečera Mon Blana.
Svakog dana proizvede se 42 miliona boca vode.
U Kini se na svaka 4 dana izgradi nova elektrana.
Pustinja se širi stopom od 4,8 km godišnje.
Uprkos sporazumu iz Kjotoa, ugljen-dioksida se širi brže
nego ikad.
Za svaku kaloriju naše hrane, utrošeno je 80 kalorija iz
nafte!
2055. godina…
Da li smo se spasili? Više u
filmu Era glupih, 2009.
(www.ageofstupid.net)
Upotreba drugih izvora energije
Organizovana zajednica, koju formiraju stanovništvo,
uprava, stručnjaci i investitori, vodi se ekološkim i
moralnim vrednostima, ili ekonomskim i kulturnim. Ona
upotrebljava obnovljive izvore energije – umesto
naftnih derivata. Ona ima viziju i prihvata odgovornost
za zaštitu onoga što koristi. U Danskoj, Holandiji,
Švedskoj, Austriji i Španiji nalaze se zajednice koje su
uspele da pronađu svoj način iskorišćavanja potencijala
koje im priroda pruža. Njihov cilj je da „probiju“
rezultate istraživanja o procentu iskorišćenosti
obnovljive energije u domaćinstvima. Izbrisale su
standarde, stavivši sebe u jedinstvenu listu onih koje su
postale primer kreativne odgovornosti. Uz podršku
vlade izgradile su minihidroelektrane i postavile solarne
ploče. U Gusingu, u jugoistočnoj Austriji, meštani
koriste gorivo od strugotine u toplani. Geteborg koristi
104
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
postojeću infrastrukturu i biogas, a Linc ima prigradsko
naselje, posebno dizajnirano da bude održivo.
Ostrvo u Danskoj – Samso, nezavisno je, živi od
potrošnje proizvedene energije
(http://samsoe.wordpress.com). Jedan konkurs je
podigao nekolicinu ljudi koji su povukli druge. Do 1997.
godine, ostrvo je bilo poznato po mleku i farmama
svinja. Tada pobeđuje na takmičenju pod
pokroviteljstvom Ministarstva životne sredine i
energetike kao kandidat koji će u budućnosti 100%
obnavljati utrošenu energiju. Soren Hermensen,
profesor ekoloških studija, podržao je razvoj projekta i
krenuo u borbu za njegovu realizaciju. Danas se nalazi
među deset heroja za zaštitu životne sredine (Time
Magazine).
Posećivao je sastanke zajednice i pričao o zelenim
potencijalima ostrva. Organizovao je brojna predavanja
čija je tema bila značaj korišćenja obnovljivih izvora
energije. Sorenov zadatak bio je i da identifikuje lokalne
preduzetnike, spremne da investiraju. Uz deljenje
besplatnog piva i upornost, uspeo je da stvori
jedinstvenu zajednicu koja danas koristi solarnu
energiju. Kupljene su akcije za 11 turbina koje pokreće
vetar. Nakon toga je obezbeđeno još 10 turbina koje
koriste energiju vode – 5 u vlasništvu opštine, 3 u
vlasništvu privatnih investitora, dok dve pripadaju
lokalnom stanovništvu.
Jedan čovek je video napredak. Jedan čovek je bio
uporan. Jedna zajednica je vođena upornošću.
Upornost se isplatila. Danas Soren putuje ukazujući na
uspeh koji je postigao. Dokazao je da je promena
pristupa životnoj sredini moguća. Samso sada izvozi
10% energije koja ostaje neiskorišćena.
 www.expeditio.org/benefit-living

Brojke:
• Na ostrvu Samso živi približno 4400 stanovnika.

• Zarađuju godišnje 1 milion dolara od prodaje

električne energije.

• Turbine proizvode godišnje 80.000 MVh, dovoljnih

da pokriju potrebe električne energije za 5.000
domaćinstava

• Jorgen Tranberg je investirao 2.5 miliona evra u

svoju turbinu.

• Samso se na samom početku projekta zadužilo s

5400 evra po stanovniku.
Drugi heroj priče je farmer Jorgen Tranberg. Na ostrvo
Samso je došao kako bi obrađivao jeftinu zemlju. Kada • Danas izvozi 10% procenata proizvedene energije, a
je postavljao prvi vetrogenerator na ostrvu, nije bilo 300 privatnih toplana koristi strugotinu, slamu i
naznaka da će turbina, solarnu energiju kao gorivo.
koju pokreće vetar,
postati simbol ostrva.
Njegova vizija je
povukla druge. Uloživši
sve što je posedovao,
pokazao je veru u bolje
sutra.

Izvor: www.big.dk.

ACADEMICA 105
Budućnost održivosti .................................................................................................................107
The Media .................................................................................................................................109
Auto-mobilisation ....................................................................................................................111
Kevan Trott, Mike Reynolds and an Earthship Crew ................................................................114
 CORNUCOPIA

Budućnost održivosti
Ira Zorko

svojstvu građanina Slovenije (pravni

U status), arhitekte (profesionalni status)
i permakulturiste namjeravam da vas
ohrabrim, pozovem i u isto vrijeme zaintrigiram
da uzmete učešće u diskusiji o kvalitetu i
uslovima života na planeti, imajući u vidu i
lokalne i globalne zahtijeve. Budući da sam
predstavnik NVO „Cornucopia“, Instituta za
prostor i kulturu iz Slovenije, i građanin
Evropske unije (šta god to bilo), informisaću vas
o najnovijim dostignućima i trendovima u EU na
polju uređenja prostora, niskoenergetske
izgradnje, moderne arhitekture i održivog
razvoja.

Samo nekoliko riječi biće posvećeno procesima i

događajima u Sloveniji, koji mogu biti posebno
interesantni ako uzmemo u obzir relativno
sporu, mada kontinuiranu „evropeizaciju“
ostatka balkanske oblasti. Kada kažem
interesantni, mislim na dobre i loše strane tih
procesa - na iskorišćene mogućnosti, ali i na
zamke koje Slovenija nije uspjela da izbjegne u
proteklih dvadeset godina. Samosažaljenje i
nekritično obožavanje svega što je dolazilo sa
zapada, prvo sam osjetio u svojoj zemlji, a sada
na cijelom voljenom Balkanu, pa čak i u Crnoj
Gori. Ali, ni arogancija i samodovoljnost, veoma
tipični za naše prostore, nisu rješenje.

Zauzeću kritički stav prema sopstvenom

okruženju i, stoga, prema samom sebi. Smatram
da onaj ko želi da napreduje, mora obratiti
pažnju na procese i ljude na koje može da utiče
u nekom stepenu, koliko god to bilo malo. Dok
to radi, važno je da ostane optimističan jer,
citiraću autora već pomalo zastarjelog grafita,
pesimizam moramo ostaviti za bolje dane.
Takođe, vjerovatno nisam usamljen u mišljenju
da se naša kultura i cijela civilizacija suočavaju s
ozbiljnom, bespovratnom krizom koja nije
isključivo prolazna i politička, i koja ne može da
se riješi pomoću onih mehanizama koji su je i
prouzrokovali. Ovo se tiče dekadencije, lošeg
stava prema drugim ljudima i prema prirodi,
javnim i društvenim aktivnostima koje pozivaju
na bunt ili prema alternativnim rješenjima i
njihovoj primjeni.

107
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Dobra vijest je da su priroda i ljudi akumulirali

dovoljno znanja i iskustva i učinili ih
dostupnim svakom pojedincu, porodici,
zajednici ili zemlji koja je spremna da napravi
korak naprijed ka održivom načinu života
takvim sredstvima koja su vjerovatno već
uveliko svima na raspolaganju. Prošlog
mjeseca sam ponovo imao priliku da posjetim
Međunarodni sajam ekološke gradnje u
Londonu – Ecobuild 2010. Ove godine (za
razliku od 2008) u središte sajma stavljene su
prirodne tehnike gradnje, kao i brojni
alternativni načine gradnje koje su do sada
zanemarivali proizvođači i političari. Ecobuild
nije samo sajam već razvijenih proizvoda i
tehnologija koje su vezane za izgradnju
savremenih kuća, nego je i dobro posjećen
forum za provjeru mišljenja u vezi s
realističnim i manje realističnim vizijama i
politikama koje imaju ili će imati uticaj na
kvalitet našeg budućeg života na ovoj planeti.

Prema tome, suočavamo se s važnom

transformacijom koja se već odigrava i koja će
nastaviti da se odigrava, ako ništa drugo, onda
kao hitna reakcija na klimatske promjene, na
dolazeći kraj naftne ere i nestašicu osnovnih
prirodnih resursa. Nadam se da je ovo, bar
donekle, i reakcija naše duše. Želim da vidim
kako ohrabrujemo jedni druge u praktičnim
aktivnostima koje će osloboditi naše vrijeme i
prostor i omogućiti nam da podarimo jedni
drugima nekoliko različitih vremena, više
kvaliteta i više prostora za slobodu, jer te riječi
u mom jeziku imaju isti koren. Ovih dana,
Jacques Ranciere, francuski filozof, obilazi
zemlje bivše Jugoslavije. On vjeruje da u ovoj
eri naglašene nejednakosti, ljudi ne treba da
čekaju emancipaciju koja je rezultat globalnog
procesa ili radikalnog prodora. Emancipacija,
po riječima Jacquesa Rancierea, postaje prava
kada se u okviru jednog vremena pojavi
nekoliko vremena. To je pretpostavljena
jednakost koju moramo SAMI AKTIVIRATI,
razumijevanjem, riječima i djelom.

Vezano za tekst Lewisa Mumforda The

Pentagon of Power (1970).

108

The Media
Ira Zorko
s I write this blog, the newspapers in Slovenia
A are again full of news on political corruption
scandals, sexual abuse in church and school
institutions, the collapse of the health insurance
system, and inhuman treatment of Slovene, and above
all foreign workers. The Mayor of our capital is
collecting »donations« from major investors in return
for the licence to build. Is it anything better at your
place, in Montenegro?
At the same time, in the evening, I'm reading an
outstanding masterpiece by a Hungarian poet and
thinker, Bela Hamvas, who says that apart from one or
two occasions, when his own life was concerned, he
never read papers at all. I read them every day and I
must confess I always feel defeated, for this is about my
life, too.
In our family we somehow managed to tame the TV.
We covered it with a piece of African cloth, just as if it
were a bird cage. We only unveil it, if we see there is
something worth watching on the programme. Like in a
theatre. Sometimes it remains unnoticed for days, and
on a rainy day we lit a fire by its covered presence.
Today we've done it again.
If television needs to be watched from afar, the fire
attracts us to come closer, as close as possible to the
sparkles and flames, the salamanders. And sometimes,
for a fraction of moment in perfect presence, and in
direct proximity of
enchanted children, I
get a feeling that I can
really see them. Or
just feel, that there is
no redoubling in their
presence. There is
none of that
something, which
Laurie Anderson on
her famous first disc articulated as: » This is the Time.
And this is the record of the Time.«
Do not be discouraged by these beginnings. The new
paradigm of living and our attitude towards ecology,
the eco-logical handling of our lives and the
environment only gradually comes into being, touching
upon every dimension of our being, and requiring
CORNUCOOPIA
www.expeditio.org/benefit-living
numerous intimate decisions. Everything I am talking
about is closely linked to the Benefit Living concept. It is
a concept that is very difficult to grasp, and perhaps
this is the reason why there are so many interpretations
of it, and probably understandings as well.
Cultural Creatives is a term
coined by sociologist Paul H.
Ray and psychologist Sherry
Ruth Anderson to describe a
large segment in Western
society that has recently
developed beyond the
standard paradigm of
Modernists versus
Traditionalists or
Conservatists.
- love of nature and deep
caring about its preservation, and its natural
balance.
- strong awareness of the planet-wide issues (i.e.
global warming, poverty, overpopulation, etc.) and a
desire to see more action on them
- being active themselves as well ( e.g. cradle2cradle
principal)
- willingness to pay higher taxes or spend more
money for goods if that money went to improving
the environment
- heavy emphasis on the importance of developing
and maintaining relationships
- heavy emphasis on the importance of helping
others and developing their unique gifts
- volunteer with one or more good causes
- intense interest in spiritual and psychological
development
- see spirituality as an important aspect of life, but
worry about religious fundamentalism
- desire equity for women/men in business, life and
politics
109

- concern and support of the wellbeing( oa. freedom )
of all women and children
- want politics and government to spend more money
on education, community programs and the support
of a more ecologically sustainable future
- are unhappy with the left and right in politics
- optimism towards the future
- want to be involved in creating a new and better
way of life
- are concerned with big business and the means
they use to generate profits, including destroying
the environment and exploiting poorer countries
- unlikely to overspend or be in heavy debt
110
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
- dislike the emphasis of modern cultures on "making
it" and "success", on consuming and making money
- like people, places and things that are different or
exotic
If you can provide ten positive answers to the above
bullet points, then, according to both researchers, you
are already a part of this new, though hidden to the
media, global sub-culture. Its critical mass, necessary
for any social change in animal and human
communities, has long been surpassed. Half a century
ago, a handful of modernists in Paris, London, New York
and other urban centres of the Western world,
managed to create, through arts and new media, the
world we now live in. According to one theory, today it
is precisely the mass media, with their biases, political
and economic advertising, that are the main hindrance
to a more spontaneous and evolutionary social change.

Auto-mobilisation
Ira Zorko
»Urban expansion, overcrowded roads during rush-
hours, and motorways flooded with endless chains of
lorries, may bewilder an occasional viewer. The current
form of capitalism, spinning around a family house and
a car, production by order and free global market had a
globalising effect on the city; the moto of the present
time – mobility - of goods, capital, even people – has
become dominant over all other issues. Everything
needs to be in constant circulation. This is the result of
the development of capitalism, giving rise to
monstruous infrastructure that has a detrimental effect
on cities, turning them into road junctions.«
(Vincent Doumayrou,
Le Monde diplomatique, April 2010)
Several times during my last visit to Podgorica, the
conversation between my hosts tuched upon the
construction of motorways, and its related problems. I am
well familiar with this topic. In the 1990's, I was one of the
co-fouders, together with other colleagues-arhitects, of the
»Odprti krog« group, the Open Circle. The Open Circle was
a civil society initiative who among other goals advocated
for alternative motorways and a more comprehensive
approach towards all forms of traffic in Slovenia. We
argued that the government needs to prepare and present
to the public at least three different development
scenarios, before adopting the final motorways
programme (the non-active scenario, foreseeing the
continution of the situation as it was at that time, the
progressive model of emphasised growth, and the scenario
of ecological, sustainable urbanisation and use of space).
Of course we ourselves were in favor of this last one,
for it was clear already at that time, what devastating
effects the existing trends in traffic and urbanisation
had. Only on the basis of the evaluation of all three
scenarios should the government adopt a lond-term
spatial strategy. For the selected model, it would then
draft a comprehensive traffic policy, giving due
attention to all asepcts of transport. Such strategic
documents and analysis would then serve as a starting
point for detailed decision-making on tracks and size of
eventual new traffic routes. We ademantly defended
quality, dense urbanisation models of mixed use,
enabling easy access to work, residence and education
within reach on foot or by bike, or serviced by public
transport systems.
CORNUCOOPIA
www.expeditio.org/benefit-living
The Odprti krog also argued that the key issue is
ACCESSABILITY and not mobility. However, almost all
our efforts at that time were in vain. Those were the
times when the whole civil-engineering industry,
influential individuals, experts, businessmen and
politicians were only interested in motorways, for
political, international, social and economic reasons.
That motorways, and the accompanying
overwhelming investments also enabled personal
gains while causing massive debts to the company,
can be seen today, when numerous scandals on
cartel agreements are poping up to the surface, as
well as costs exceeding by billions of Euros the
intially foreseen amounts. Now that we are faced
with the global cirsis and practical consequences of
such partial approaches, now, that people are
spending hundreds of hours in traffic jams, each of
them is slowly beginning to understand, that
progress is not a now-way road that enables driving
at an ever higher speed.
Thus a few days ago the main news in the
newspaper and on TV was that the EU is threatening
to bestow huge financial sanctions upon Slovenia for
having exceeded the alowed trash-hold of dust
particles in our cities! Also, for the first time the
results have been published of a study, according to
which 200 people per year die in Ljubljana because
of polluted air! And for the first time ever, the main
cause of such pollution is mentioned – the personal
vehicles traffic! Slovenia is today holding the
unfortunate first place in Europe in the number of
land kilometres covered by its inhabitants!!! and the
third place in the price the individual has to pay for
his/her mobility in space!!! When it comes to
comprehensive and sustainable dealing with
transport and traffic policy, Slovenia can serve as a
negative example, that Montenegro should not
repeat. In particualr, because it is not so exposed
internationally as Slovenia is, with its strategic
position between the Alps and the Mediterranean,
between North and South, Eastern and Western
Europe.
Traffic cannot be regulated by building new roads.
Again an old rule turned out to be true: that those
who sow roads, shall reap traffic. Before constructing
the motorways, people in Montenegro should first aks
111

themselves, how they want to spend the following years
of their lives or the lives of their children: in constant
movement, in traffic jams and in the car, or rather
walking through a park along a shady and lively road, on
a bike along an alley of trees, on the train or in a
comfortable bus, talking or reading a book or
newspaper, perhaps even in the shade of the tree in
front of their house, where they live and perhaps also –
work?
In order to achieve sustainable traffic regulation, we
need to think thoroughly about the dwelling patterns,
logistics, use and quality of ambience, that would
reduce the dependence on a personal car to the
minimum. A pattern, that would allow for
accessability for pedestrians, safe mass use of bicycles
for short distances, and an alternative – ecologically
and economically efficient, low priced, comfortable
public transport. A motorway is an urban elemtn of
such scale and dimensions, that it turns into its own
opposite. Instead of a road that should serve as a link,
it turns into a cutting line, dividing the landscape
through which it sears.
As such, the motorway stands as a symbol of a
extreme situation in a civilisation, representing a
pardox of progress, a Pirrhic victory of the modern era
perspective, a perspective that has replaced the
meditation vertical of gothic transcendence for the
speed of searching of the illusionary and unreachable
point on the extreme horizon of the planet. We are
speaking about collective fascination with progress,
about the approach, that cannot, does not wish to, or
is unable to look back on the consequnces of its own
actions, so it is no wonder that this view has been
used by the great film masters. Let us just remember
the introduction sequence to Paris Texas by Vim
Wenders, or the concluding sequnces from Solaris by
Andrej Tarkovski, or Odissey 2000 by Stanley Kubric.
Once we become aware of all that, it becomes clearer
and more logical to think, while discussing the
possible motorways and their consequences in
Montenegro, at the same time about the quality of
possible slow or slower life, about potentials of
existing network of smaller roads and pathways,
closer to the poetics of a field track, as described by
Heidegger in his notorious little book. Such reflexions
should not cause problems to Montenegrins. By
miracle, I have found in my computer a letter that I
wrote on this subject nine (!) years ago to Svetlana
Racanović for the Cetinje Biannual in 2002, and later
also to Igor Rakčevič. And over these nine years, my
dear friend has managed to bring some of his dreams
to reality!
112
novi sloj kreativne gradnje i planiranja
-----------------------------------------------------------------------
From the letter on the occasion of preparations for
the Cetinje Biannual in 2002:
“I understand the forthcoming Cetinje Biannual as an
attempt how to achieve a restoration of a fuller,
richer life everywhere, not only in Montenegro. I do
believe, that in the case where an individual or a
community manages to create, learn or experience
something beautiful, this will make it easier for other
individuals or communities.
The three working groups that we have created (art,
architecture and education) potentially represent a
cultural whole, while the forth one (civil society) may
enable, that each of them fulfils its special, personal
or professional character, and (just like language)
becomes accessible and open on the pathway of life
of each individual or community. Together with my
colleagues from the Open Circle, we have been
working for more than ten years on the research and
development of architectural language and natural
space, that can be found in deeper meanings of
words that we use in our daily lives. Our method is
based on possibility to create a field of
communication in the real space of the local
community.
When leaving, I briefly mentioned to you an idea
which I had on the way, though now that I am
reading in the MobilArt about the “Chain of research”
and “Art Souvenir”, I see that something similar is
about to be brought to life. Then this idea of mine
could serve as a complement. It is about developing
and reviving possible alternative routes, footpaths or
ways of moving through space, with which we could
bring together the abandoned or forgotten rural and
urban natural or built spaces, thus helping to
preserve and revive the broader cultural space.
According to the first impression, this cultural space is
incredibly rich and fairly abandoned, which in a
strange twist of logic also means – preserved. From
the five-year fight with the national plan for the
construction of motorways in Slovenia we can
presume, that interested parties will only exert
pressure on certain locations in the country (a text by
an “expert” published in the “Putovanja” information
magazine that we have received on the meeting as
PR material, already goes along those lines, speaking
about quantity building along the most quality
sections on the coast), which they will want to
connect with rapid movement systems, such as
motorways (which were already presented in Cetinje
as one plausible future possibility).
 www.expeditio.org/benefit-living

This global logic of creating centres makes the space
inbetween marginal, or even „annuls“ it both temporaly
and spatialy. Montenegro is not a country of huge
transit routes, that is why it could be easier for her to
apply wisdom and avoid the dangerous extremes in this
direction. Fractal geometry teaches us that the size of
the land or the length of the coast depends on the
scale, through which we observe it. Which means that
by adding quality to the relationship, one might
increase its quantity. Through slower movement and
hightened attention, time too is reinvented. It comes
out from the place with which it is merged and where it
is accumulated.
My concrete proposal would be to organise a short joint
trip through a specific region in Montenegro in a less
conventional way, following lesser tracks with different
interested people, preparing meetings along the way
with people who live there, and who would be willing to
give shelter and food, share a poem, join in a
conversation or projection.
Some of the possible topics to be dealt with along the
way:
- The poetry of Njegoš and physical space of
Montenegro
- The ancient and modern meanings of pilgrimages
- Time and Space as one
- The meaning of water, money and language in the
landscape (tradition and future)
- Alternatives in agriculture (Perma(nent)
(agri)culture) and ways of living (Eco-villages global
network) in the world and in Montenegro
- How and why to graft fruit trees along the footpaths
Long­term goals would lie in the research and
development of alternative paths and footpaths, that
would enable both the local people and the visitors:

Perhaps we could go on foot from Podgorica along one - to develop a deeper sense of time and duration in
of the rivers (Morača or Cijevna) to the lake of Skadar, space,
and then to the lowest part of the landscape to Rijeka
Crnojeviča, Cetinje, Njeguš on Lovčen. - to bring together the existing smaller settlements
and houses with their surroundings and larger
The unusual in all this would be the understanding, that towns, to develop local economy (oikos-nomos) and
this trip is a kind of innovative pilgrimage where the to prevent their decay and depopulation
road, time and events on it are the ones who give the
meaning to the final goal. Milan Kundera in his - to gradually revive the forgotten locations
Immortality writes about how modern Man exchanged
his footpaths for motorways, only to find his entire life I hope this will be of some assistance to you. Regards,
changing into a distance between point A and point B, Ira”
which needs to be covered as quickly and with as little
trouble as possible. So, our goal would not be to cover
the distance between A and B as quickly as possible, but
to discover, experience and learn along the way as
much as possible.

Goals:

Short­term

- to exchange experience and learn from one another

in real time and space

- to feel the roots of past through geography and

history, to be able to sense possible future through
the present moment

- to meet new people who might later continue to

work on the vision of alternative networks,
pathways and roads

CORNUCOOPIA 113
 novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kevan Trott, Mike Reynolds and an Earthship Crew

Ira Zorko

n the beginning of this summer Kevan Trott convention, not helped, he remarks, by the fact that he
I (UK) visited our atelier. Kevan is a Chartered
Surveyor and Chartered Environmentalist who
is »building buildings out of garbage (and) running
sewage through the living room«. this is the kind of
owns the first Earthship home in Europe with official straight talking style that is characteristic of Mike
planning commission approval. It was built in Reynolds and has earned him numerous friends as well
Normandy, France in April 2007 by Kevan, Mike as the inevitable opposition you might also expect.
Reynolds and an Earthship Crew from Taos. The design Indeed, he is a veteran of run-ins with the authorities.
was modified for a European climate and is seen as the
Euro Model which has been used in Holland and He graduated in architecture from the University of
Scotland. The French earthship is being used as a rental Cincinnati in 1969 and at that time was already thinking
property http://www.earthship-france.com. Kevan about how architecture could better respond to the
responded to the invitation of the Art Center
http://www.artcenter-
slovenia.org/html/eng/news_as_eng.html which we
are helping to design on the Austrian, Hungarian and
Slovenian border to plan an Earthship - a radical
sustainable housing.

After building his own.

Kevan has supervised the
construction of a number of
earthships in Europe and
provided consultancy on
projects throughout Europe
and runs earthships Europe,
http://www.earthshipseurope.com/, a design and
consultancy service.Read more about the father of the environmental challenges facing it. The main driver at
earthship concept Mike Reynolds in the biography the outset was a from of disgust at the amount of
below and more about earthship on: waste that was being created in society; »waste« that
www.earthshipseurope.com, earthship.org could instead be reused to good effect – to make
buildings with, for example. So he started creating
structures out of rubbish – mainly bottles and steel
cans – before later experimentation with rubber tyres.
MIKE REYNOLDS: BIOGRAPHICAL SKETCH The thermal mass concept became obviously pertinent
as the fuel crises of the early 1970's hit the USA and the
The charisma of earthships as structures surely has a long term security of supply of fossil fuels began to be
great deal to do with their creator, the »missionary, regarded as a serious issue. So the home that did not
maverick, revolutionary, bad boy of architecture«, require heating from fossil fuel sources became more of
Michael E Reynolds. Mike Reynolds has been evolving a sought after goal and th evolution of the earthship
designs for began and kept going until it became the fully
earthships for more integrated – but still evolving – building concept it is
than 30 years in New today.
Mexico and has the
driven vision of a Mike Reynolds sees the earthship as an essentially
true pioneer. That organic unit; a »water producing, heat producing, food
vision has had a long producing organism that coexists with and sustains the
history of flying in human organism« and one that can also evolve new
the face of systems on an individual dwelling basis. He therefore

114
 www.expeditio.org/benefit-living

feels that the design has resilience in terms of being
capable of adaptation to suit particular circumstances.
Clearly he is not a »typical architect«, if such a thing
exists, but Mike Reynolds is also not even what you
could call a desk based architect. He claims to love few
things more than pounding tyres – a highly labour
intensive process of packing earth densely into the
tyres that will from the basic structure of earthships –
and he is out onsite for more than he is sat behind a
desk. He is as much – if not more – of a practitioner as
he is an architect and in fact he has shunned the title of
his profession, preferring instead to call himself a
biotect. However, it could be claimed that it is the other
way around and that the title of architect has, in fact,
shunned Mike Reynolds as he was forced to give up his
licence in New Mexico in 2000 due to a series of run-ins
with the New Mexico Board of Examiners for Architects.
of concentrated energy capable of inspiring audiences
at talks and volunteers on building sites who came to
see what all the fuss was about. »Mike Reynolds is a
kind of outlaw, and he's angry.« wrote Henry Shukman
in the Observer. Why is he so angry? Mainly because he
feels too little is being done to promote zero carbon,
self-sufficient buildings, and to remedy man's brutality
to his environment. »The certain uncertainty staring at
us in the future should be considered extreme steps to
protect the people from water, food and energy
shortages,« he says. »this would involve opening doors
in building regulations to allow buildings to emerge that
take care of people regardless of whether conventional
public utilities are available or not. Earthships can make
it so more people can simply survive in an uncertain
future but if introduced in a large way soon enough,
they can change the future.”

But Mike Reynolds seems to have more important

things on his mind. »While other people and
professionals may take this further in different ways«
he says, »we're right now planting the seeds, and, if
humanity is to survive, they will have to do something
like this.« He is obsessive and indefatigable, a livewire

CORNUCOOPIA 115
www.expeditio.org/benefit-living