2018.

godina je godina jubileja i imamo nekoliko lepih, okruglih jubileja… 100 godina od
nastanka Kraljevine SHS, 100 godina od proboja Solunskog fronta I 300 godina od
potpisivanja Požarevačkog mira. Praveći jedno mini istraživanje na temu Požarevačkog mira
razmišljao sam da li treba da naglasim značaj Požarevačkog mira za istoriju grada Požarevca.
Setio sam se predavanja, koje je u aprilu ove godine držao profesor Harald Hepner sa
Univerziteta u Gracu. Profesor Hepner je austrijski istoričar koji se bavi proučavanjem
istorije jugoistočne Evrope, sa posebnim osvrtom na, upravo, 18. vek. Predavanje je održano
na Filozofksom fakultetu u Novom Sadu. Naslov njegovog predavanja bio je “Kako je
Požarevački mir mogao da promeni svet”. Odmah pada u oči pompeznost naslova predavanja
I naša prva reakcija bi bila da se zapitamo zašto je dat ovako pompezan naslov. Razlog tome
leži u činjenici da Požarevački mir najpre pripada istoriji evropske diplomatije, zatim istoriji
Habzburške monarhije, onda istoriji srpskog naroda, pa tek na koncu istoriji grada Požarevca.
Svakako ga treba sagledati kao deo istorije odnosa Evrope I Balkana. Usudio bih se da kažem
da Požarevački mir zapravo najmanje požarevčki. Dakle, ja dans stojim pred vama u
Požarevcu, u Požarevačkoj gimnaziji I zapravo branim stav da Požarevački mir najmanje
pripada Požarevcu i Požarevljanima. Ali, krenimo redom.
Požarevački mir je svakako deo istorije austro-turskih ratova, krajem 17. I početkom 18.
Veka. Taj triling ratova I mirovnih sporazuma, koji su tako mnogo uticali na istoriju Evrope,
a možda još više I na istoriju Srba, počeo je Velikim bečkim ili Morejskim ratom I onom
čuvenom opsadom Beča 1683. Godine. Podsetiću vas da se etnički prostor srpskog naroda
poprilično promenio dolaskom Turaka na Balkan I padom srpske srednovekovne države.
Naseobine Srba sada su poprilično brojne u južnoj Ugarskoj, Hrvatskoj, Dalmaciji,
Slavoniji…a to je upravo prostor na kojem će se ovi austro-turski ratovi I voditi. Rekoh
triling, dakle mir u Sremskim Karlovcima, Požarevački mir I Beogradski mir.
Ovim našim mirom završen je drugi u ovom nizu austro-turskih ratova. Rat je počeo
kršenjem odredaba mira u Sremskim Karlovcima pošto su Turci osvojili Moreju od Mlečana.
Venecija će ubrzo u rat uvući Habzburšku monarhiju. Ovaj rat nema neko specifično ime,
govoreći o ovom ratu obično kažemo austro-turski rat 1716-1718. Mada, pojedini autori ovaj
rat nazivaju Varadinskim ratom, jer su ratne operacije upravo počele bikom kod
Petrovaradina I velikom pobedom Eugena Savojskog. Usledila je čuvena opsada Beograda
1717. u kojoj je učestvovalo I oko 6.000 srpskih dobrovoljaca, šajkaša. Koliko je ova pobeda
bila važna svedoči I reakcija bečkog dvora. Car je dao da se iskuje posebna medalja sa likom
Eugena Savojskog na konju I prikazom Beograda u pozadini sa rečima iz Biblije “ovo mora
da je mač Gideonov”. Dalje napredovanje austrijske vojske pratilo je osvajanje Šapca I
Smedereva, a zatim se krenulo prema Nišu. Ova osavajanja su svakako bila uspešna, ali da li
će osvojeno uspešno odbraniti I sačuvati? To je bilo sada pitanje koje je bečki dvor imao
rešavati. Dakle, ideja o miru polako je počela da sazreva.
Izbor Požarevca za mesto mirovnih pregovora bio je rezultat kompromisa. Gradovi koji su se
još spomiljali bili su Černec, Tekija, Poreč i Kladovo. Na kraju izabran je Požarevac jer je bio
najbliži operacionom bazisu austrijske vojske. Sve strane su se užurbano spremale za
kongres. Kao svedočanstvo ostala je zabeležena činjenica da se kongres održao u šatoru, jer
Požarevac nije imao nijednu veću zgradu koja bi mogla da posluži, a vremena za izgradnju
jednog tako složenog kompleksa, nije bilo.
O samom toku, učesnicima I težini pregovora neće biti mnogo reči…. Spomenuću ipak tri
važna pitanja bez čijeg rešavanja ne bi ni bilo pregovora. To su: uti possidetis / dakle,
Habzburzi neće ništa od osvojenih teritorija vraćati Turcima. Ovde se otvorilo još jedno
važno pitanje koje proisteklo iz nedovoljno dobrog poznavanja turskog administrativnog
sistema.O čemu se radi – austrijska delegacija tražila je da im pripadne Beogradski pašaluk, s
tim da su pod Beogradskim pašalukom podrazumevali I Niš, pa čak I Vidin. Turci su tvrdili
da Beogadski pašaluk seže samo do Zapadne Morave. Drugo pitanje bilo je primirja (rat je
trajao paralelno sa pregovorima) I pitanje učešća delegacije Mletačke republike kao
punopravnog člana. Prva sednica održana je 5.juna 1718, a poslednja 21. Jula 1718.
Austrija je dobila sve što je I osvojila: Malu Vlašku, Banat, deo Bosne sa Bijeljinom,
Beograd i severnu Srbiju do Timoka i Zapadne Morave.
Značaj Požarevačkog mira je izuzetan. Severna Srbija postala je “Kraljevstvo Srbija” pod
vlašću Habsburškog cara, dakle deo Srbije više nije bio pod vlašću Turaka. Za same Srbe
takva promena granica imala je ogroman značaj. Tada se Javlja jaka I mnogo konkretnija
ideja o obnovi srpske države. Ta ideja više ne jenjava I postojaće tokom čitavog 18. I 19.
Veka. Za prvog guvernera oblasti bio je postavljen princ Aleksandar Virtenberški. Eugen
Savojski je nakon zaključenja mira u Srbiji organizovao narodnu miliciju na čijem čelu su bili
dva „oberkapetana”– Vuk Isaković i Staniša Marković kao i deset oblasnih kapetana.
Beogradska tvrđava potpuno je obnovljena dok se grad od orijentalne kasabe postepeno
pretvarao u urbanizovano austrijsko-srpsko naselje. Imamo pojavu baroka u Beogradu.
Austrijanci u prvoj deceniji nakon Požarevačkog mira uredili Beograd kao spoj triju različitih
delova: same tvrđave, srpske varoši i nemačke varoši. U prvoj deceniji posle 1718. podignuto
je oko osamdeset zgrada. Pošto su Turci napustili grad, u njemu su živeli Srbi i nemački
doseljenici. U ostatku Srbije polako se uvodi carska administracija, uvode se sudovi,
sprovedene su opsežne pripreme za detaljan popis stanovništva 1720. godine, mada takav nije
urađen austrijski činovnici jesu sproveli približan pipis po kojem je u Kraljevstvu Srbiji bilo
oko 3950 kuća tj oko 20.000 stanovnika. Taj broj je svakako manji od realnog jer su Srbi
izbegavali popisivače da bi plaćali manji porez. U Srbiji je izgrađen sistem vojnih pošta, duž
granice sa Turskom podignut je sanitarni kordon koji je sprečavao širenje zaraznih bolesti što
je posebno bilo značajno u periodu 1730-31, u vreme epidemije kuge u turskim oblastima.
Posle Požarevačkog mira Venecija defakto prestaje biti značajan faktor u evropskoj politici.
Deo Požarevačkog mira bile su i trgovačke privilegije za Austriju na teritoriji Osmanskog
carstva što će imati veliki uticaj na buduće odnose dveju sukobljenih imperija. U poslednjem,
dvadesetom članu mirovnog sporazuma potencira se važnost "ideje mira" što je svakako
novina u onovremenoj diplomatiji.
Požarevačkim mirom Austrija je prvi put došla na Balkan kao osvajačka sila. Istina, ona će
biti istisnuta već 1739. godine, ali Požarevački mir će istaći osvajačke težnje Austrije prema
Balkanu, a sam Balkan će dobiti presudni značaj u njenoj spoljnoj politici. Upravo ova
činjenica otvoriće jedno novo poglavlje istorije Balkana koje će svakako imati veze sa onim
drugim okruglim jubilejima koje sam spomenuo na početku priče.

Literatura