ANGLOSASI I WPŁYWY ANGLOSASKIE

W SKRYPTORIACH KAROLIŃSKICH
DO KOŃCA IX WIEKU
 Publikacje
Instytutu Historii UAM
62
 DARIUSZ ANDRZEJ SIKORSKI

ANGLOSASII WPŁYWY ANGLOSASKIE

W SKRYPTORIACH KAROLIŃSKICH
DO KOŃCA IX WIEKU
(Studium paleograficzno-kodykologiczne)

Instytut Historii UAM

Poznań 2004
© Copyright by Instytut Historii UAM, 2004

Projekt okładki:

Na okładce: całostronicowa miniatura z symbolami czterech ewangelistów (f. 100v)

z kodeksu tak zwanych krakowskich Praedicationes [Kraków, Archiwum i Biblioteka
Kapituły Katedralnej, 140(43)] (za zgodą dyrektora Biblioteki i Archiwum Kapitulnego
w Krakowie, fot. Stanisław Michta).

ISBN: 83-89407-60-4

Instytut Historii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
ul. Św. Marcin 78
61-809 Poznań
tel./fax (0-61) 829-47-26/829-47-25
e-mail: history@amu.edu.pl
http://historia.amu.edu.pl

Skład: Michał Traczyk

SPIS TREŚCI

Wstęp ............................................................................................................. 9
1. Cechy kodykologiczne ............................................................................ 23
1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych ................ 25
1.1.1. Rodzaj skór ............................................................................ 26
1.1.2. Technologia przygotowania pergaminu ............................. 31
1.1.3. Składki .................................................................................... 32
1.1.4. Liniowanie .............................................................................. 36
1.1.5. Wymiary .................................................................................. 40
1.1.6. Przycinanie brzegów ............................................................ 42
1.1.7. Numerowanie ........................................................................ 42
1.2. Cechy kodykologiczne jako wyznacznik
wpływów anglosaskich ................................................................... 43
1.3. Analiza statystyczna rękopisów kontynentalnych
z insularnymi cechami kodykologicznymi .................................... 47
1.3.1. Rękopisy przygotowane w całości
na sposób insularny ............................................................. 47
1.3.2. Rękopisy z insularnym pergaminem ................................. 50
1.3.3. Rękopisy z kontynentalnym pergaminem,
ale liniowane na sposób insularny ..................................... 51
1.3.4. Rękopisy z insularnym pergaminem,
ale liniowane w stylu kontynentalnym ............................... 52
1.3.5. Rękopisy z liniowaniem mieszanym
kontynentalno-insularnym ................................................... 53
1.3.6. Rękopisy z insularnymi cechami kodykologicznymi . . . . 54
1.4. Podsumowanie ................................................................................. 58
2. Pismo ......................................................................................................... 59
2.1. Geneza pisma anglosaskiego ........................................................ 59
2.1.1. Pismo anglosaskie i iryjskie - różnice i cechy wspólne . . . . 61
2.1.2. Inspiracje kontynentalne a geneza pisma anglosaskiego 68
2.1.3. Modele rozwoju pisma insularnego ................................... 70
Jl IL

2.2. Cechy charakterystyczne pisma anglosaskiego ......................... 74

2.2.1. Anglosaskie pismo na kontynencie ................................... 78
2.2.1.1. Rękopisy iryjskie powstałe na kontynencie ........ 81
2.2.2. Anglosaska prowincja rękopiśmienna w Niemczech . . . . 82
2.3. Określenie pochodzenia etnicznego skryby
na podstawie pisma ........................................................................ 85
2.3.1. Anglosasi i Iryjczycy używający pisma karolińskiego . . . . 88
2.3.2. Skrybowie kontynentalni używający pisma insularnego . 93
2.3.3. Różne rodzaje pisma używane przez tego samego
skrybę ..................................................................................... 94
2.3.4. Wnioski ................................................................................... 95
2.4. Abrewiacje ......................................................................................... 96
2.4.1. Problemy badawcze związane z abrewiacjami ................ 97
2.5. Ligatury .............................................................................................. 105
2.6. Insularne wpływy na pismo ............................................................ 107
2.6.1. Problem nauki pisma ........................................................... 111
2.6.2. Imitacje różnych rodzajów pisma ........................................ 115
2.6.3. Poszczególne litery .............................................................. 120
2.7. Inskrypcje kontynentalne ................................................................ 124
2.8. Przybory do pisania ......................................................................... 126
2.9. Pismo jako kryterium wpływów anglosaskich i insularnych.
Podsumowanie ................................................................................ 130
3. Interpunkcja .............................................................................................. 132
3.1. Geneza interpunkcji w rękopisach insularnych ........................... 133
3.2. Interpunkcja u Anglosasów ............................................................ 136
3.3. Insularna interpunkcja w rękopisach kontynentalnych ................ 138
3.4. Akcenty .............................................................................................. 141
3.4.1. Charakterystyka statystyczna akcentów
w rodzimych rękopisach insularnych ................................ 148
3.4.2. Charakterystyka statystyczna akcentów w rękopisach
kontynentalnych wykazujących wpływy insularne ............ 151
3.5. Znaki cytowań .................................................................................. 156
3.6. Podsumowanie ................................................................................. 162
4. Znaki korekcyjne i korektury .................................................................. 164
4.1. Znaki korekcyjne jako wyznaczniki wpływów anglosaskich ........ 164
4.2. Korektury jako ślady wpływów anglosaskich ............................... 171
5. Iluminacje .................................................................................................. 175
5.1. Geneza anglosaskiej ornamentyki ................................................ 177
5.1.1. Wpływy orientalne i koptyjskie ............................................ 181
5.1.2. Wpływy kodeksów późnoantycznych i bizantyjskich ........ 183
5.1.3. Wpływy kontynentalne ......................................................... 185
5.2. Charakterystyczne elementy anglosaskiego zdobnictwa
kodeksowego ................................................................................... 186
 5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa
na rękopisy kontynentalne .............................................................. 189
5.3.1. Problemy badawcze ............................................................. 191
5.3.2. Działalność iluminatorów anglosaskich ............................ 193
5.3.3. Oddziaływanie anglosaskich wzorców .............................. 198
5.3.4. Oddziaływanie anglosaskich wyrobów rzemiosła
artystycznego i anglosaskich rzemieślników .................... 202
5.3.5. Asymilowanie elementów insularnych do lokalnego stylu 204
5.4. Podsumowanie ................................................................................. 207
6. Imiona skrybów ........................................................................................ 208
7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego ............................................. 223
7.1. Glosy .................................................................................................. 224
7.1.1. Glosy anglosaskie ................................................................ 224
7.1.2. Glosy syntaktyczne .............................................................. 229
7.1.3. Glosy starogórnoniemieckie a wpływy anglosaskie ........ 232
7.1.4. Glosy rylcowe ........................................................................ 239
7.1.5. Glosy iryjskie i inne celtyckie .............................................. 240
7.2. Wpływy języka staroangielskiego na język
i piśmiennictwo starogórnoniemieckie ......................................... 241
8. Runy anglosaskie .................................................................................... 245
8.1. Geneza run i jej związki z oceną wpływów anglosaskich
na podstawie run ............................................................................. 245
8.2. Runica manuscripta ......................................................................... 248
8.3. Terytorialna dyspersja rękopisów z runami ................................. 259
8.4. Podsumowanie ................................................................................. 260
9. Greka ......................................................................................................... 261
9.1. Greka na łacińskim Zachodzie ..................................................... 262
9.2. Greka u Iryjczyków ......................................................................... 264
9.3. Greka u Anglosasów ...................................................................... 268
9.4. Podsumowanie - greka jako wyznacznik
wpływów anglosaskich .................................................................... 271
10. Wpisy różnego pochodzenia iprzeznaczenia ................................... 273
11. Cechy językowe łaciny oraz tradycjarękopiśmienna tekstu .............. 276
11.1. Hibernizmy ...................................................................................... 277
11.2. Hibernizmy w pisowni ................................................................. 278
11.2.1. Konfuzja s-ss ..................................................................... 281
11.2.2. Konfuzja s-ss w rękopisachkontynentalnych .................. 288
11.3. Hibernizmy leksykalne ................................................................. 293
11.4. „Anglosaksonizmy” ........................................................................ 294
11.5. Hibernizmy jako wyznaczniki wpływów insularnych
w praktyce badawczej ................................................................. 295
11.6. Podsumowanie ............................................................................... 296
12. Proweniencja tekstu ............................................................................... 297
Jl IL

13. Oprawy kodeksów .................................................................................. 308

14. Importy ..................................................................................................... 312
14.1. Przekazy źródłowe o imporcie ksiąg w Anglii ............................ 313
14.2. Praktyka badawcza w ustalaniu rękopisów importowanych . . . 314
14.3. Obraz statystyczny importowanych rękopisów ........................ 323
14.4. Wnioski ............................................................................................ 325
15. Insularne wzorce .................................................................................... 327
15.1. Metody wykrywania insularnych symptomów ........................... 328
15.1.1. Abrewiacje .......................................................................... 331
15.1.2. Konfuzje .............................................................................. 335
15.1.3. Inne ..................................................................................... 337
15.2. Rodzaj insularnego wzorca .......................................................... 338
15.3. Symptomy insularne nabyte wtórnie .......................................... 341
15.4. Udział insularnych wzorców w kontynentalnej produkcji
rękopiśmiennej ............................................................................... 342
15.5. Podsumowanie ............................................................................... 345
16. Wnioski ..................................................................................................... 346
Wykaz skrótów ............................................................................................. 351
Częściej cytowana literatura ....................................................................... 354
Źródła ........................................................................................................ 354
Opracowania ............................................................................................ 355
Częściej wykorzystywane drukowane katalogi rękopisów .................. 407
Contents ........................................................................................................ 412
English summary ......................................................................................... 416
WSTĘP

Celem badawczym, jaki przed sobą postawiliśmy w niniejszej pracy, jest

krytyczne przedyskutowanie metod pozwalających na ustalenie bezpośredniego
i pośredniego wkładu Anglosasów w pracę skryptoriów kontynentalnych od schyłku
VII do końca IX wieku na podstawie analizy cech paleograficznych zachowanych
rękopisów.
W sferze naszych zainteresowań będą więc rękopisy, które powstały na kon­
tynencie przy współudziale Anglosasów, pod wpływem ich specyficznej praktyki
rękopiśmiennej, oraz rękopisy, które zostały przywiezione z Anglii, a które jako
kopiowane wzorce oddziaływały na styl pisarski skrybów z ośrodków kontynen­
talnych. Chcielibyśmy więc po pierwsze, wydzielić interesujące nas rękopisy z ca­
łości kontynentalnej spuścizny rękopiśmiennej, po drugie, określić rodzaj wpływów
anglosaskich na produkcję rękopisów, potrzecie, ustalić jej wielkość oraz spróbo­
wać uchwycić przemiany w okresie uwzględnionym w pracy.
Pod terminem „wpływ”1 rozumiemy to, co możemy zidentyfikować w rękopisie
jako ślad działalności anglosaskiego skryby lub skryby pochodzenia kontynental­
nego, ale wykorzystującego w różnym zakresie technikę rękopiśmiennąwypraco-
waną przez Anglosasów i tylko dla nich charakterystyczną, a przyswojoną czy to
wskutek przebywania w otoczeniu anglosaskiego skryby(ów), czy na drodze
autodydaktyzmu, na podstawie dostępnych anglosaskich kodeksów.
Ujawnienie tychże wpływów możliwe jest tylko na podstawie analizy samych
rękopisów, gdyż niemal wyłącznie one umożliwiają wgląd w pracę wczesnośrednio­
wiecznego skryptorium. Pozostałe źródła - zarówno pisane, jak i ikonograficzne -
są ubogie, a przy tym w przeważającej mierze nie odnoszą się do konkretnych
ośrodków rękopiśmiennych. Z tego powodu wyodrębnienie rękopisów powstałych
w poszczególnych skryptoriach i ich szczegółowa analiza jest praktycznie jedyną
metodą pozwalającązapoznać się współczesnemu badaczowi ze zwyczajami ko­
pistów, z metodami ich pracy oraz wewnętrzną organizacją skryptorium. Jedno-

1 Termin „wpływy” jest jednym z najpowszechniej używanych w paleografii, por. B. Bischoff,

Die Rolle von Einflüssen in der Schriftgeschichte, [w:j Paläographie 1981, s. 94-105 (pełen opis
bibliograficzny częściej cytowanej literatury znajduje się w wykazie zamieszczonym na końcu
książki), który pisze, że jest on „einen der geläufigsten und unentbehrlichsten Termini aus dem
Arsenal der paläographischen Fachsprache”.
10 Wstęp

cześnie na tyle, na ile pozwala zachowana spuścizna rękopiśmienna - możemy na

tak wydzielonym zespole rękopisów odtworzyć etapy rozwoju samego skryptorium
i ewolucji praktykowanej w niej techniki przygotowania kodeksów i ich kopiowania,
a co jest szczególnie ważne dla badanego przez nas problemu - metoda powyższa
pozwala zidentyfikować źródła obcych wpływów na praktykę rękopiśmienną
poszczególnych ośrodków rękopiśmiennych. Dlatego też w naszej pracy, mimo iż
w tytule mowa jest o wpływach na skryptoria, to zajmujemy się w niej wyłącznie
rękopisami, ponieważ na tym etapie badawczym interesują nas jedynie zagadnienia
metodyczne pojawiające się przy ustalaniu wpływów anglosaskich w skryptoriach.
W pierwotnych planach praca miała składać się z dwóch części: pierwszej,
której ciężar skupia się na podstawach metodologicznych umożliwiających wydzie­
lenie interesujących nas rękopisów kontynentalnych, oraz drugiej, która miała być
obszernym omówieniem skryptoriów, w których powstawały rękopisy anglosaskie
i wykazujące anglosaskie wpływy. W tej części zostałyby uwzględnione nie opubli­
kowane materiały z naszych badań nad prozopografią Anglosasów i Iryjczyków
działających na kontynencie do końca IX wieku2. Ponieważ rozważania metodolo­
giczne rozrosły się znacznie ponad nasze wcześniejsze oczekiwania, postanowi­
liśmy naszą pracę rozłożyć na dwa etapy. Pierwszą część przedstawiamy w niniej­
szej książce.
Terytorialnie zakres naszej pracy obejmuje Europę Zachodnią, ale główne
ośrodki wpływów anglosaskich ograniczają się do kilku regionów poddanych ich
silniejszej penetracji. Sąto przede wszystkim: północna i wschodnia Francja, teren
dorzecza Renu i Menu, południowe i środkowe Niemcy oraz północna Italia. Cezurę
początkową wyznaczają pierwsze ślady wpływów anglosaskich w rękopisach
kontynentalnych, które pojawiająsię w końcu VII wieku3. Przyjęta przez nas cezura
końcowa (schyłek IX wieku) nie jest tak oczywista, ale jej wybór uzasadniony jest
kilkoma przesłankami. Po pierwsze, najwcześniejszy okres rodzimej anglosaskiej
produkcji rękopiśmiennej, którego charakterystycznącechę wyróżniającą stanowi
specyficzny rodzaj pisma, jest nam dobrze znany tylko do drugiej połowy wieku IX,
gdyż spuścizna rękopiśmienna z następnego półwiecza jest bardzo skromna pod
względem ilościowym, a wzmożenie aktywności skryptoriów w Anglii, jaką się
obserwuje od połowy X wieku, miało wówczas pod względem paleograficznym już
wyraźnie inny charakter. Po drugie, na przełomie IX i X wieku kończy się drugi po

2 Wyróżniliśmy nieco ponad sto kontynentalnych ośrodków rękopiśmiennych, wykazujących większe

lub mniejsze wpływy anglosaskie, i kilkanaście, w których widoczne sąjedynie wpływy iryjskie. Zebrany
materiał prozopograficzny, dotyczący Anglosasów przebywających na kontynencie do końca IX wieku,
obejmuje około trzystu przypadków pojawienia się tam poszczególnych osób i całych grup. Jeśli zaś
chodzi o Iryjczyków, to materiał, którym dysponujemy, obejmuje około siedemdziesiąt osób i grup.
W prezentowanej tu pracy powyższe dane prozopograficzne zostały w miarę potrzeb również
wykorzystane.
3 Dla uproszczenia notacji posługujemy się przyjętym w paleografii systemem skrótów na określenie
czasu powstania rękopisu. Na przykład początek IX wieku zapisujemy IXin, schyłek - IXex, połowę
wieku-IXmed, pierwszy kwartał-IX, 1/4, drugątercję-IX,2/3, drugie dziesięciolecie-IX,2/10, przełom
stuleci —VIII/IX.
Wstęp 11

renesansie northumbryjskim z przełomu VII i VIII wieku okres rozkwitu kultury

anglosaskiej, jaki notujemy za panowania króla Alfreda Wielkiego (zm. 899/901 )4.
Po trzecie, znacząca działalność misjonarzy anglosaskich w państwie karolińskim,
zauważalna od drugiej tercji VIII wieku, ustaje na początku wieku IX. Późniejsza ich
obecność na kontynencie, mimo że długo jeszcze była w dużej mierze refleksem
wcześniejszych akcji misyjnych, stopniowo zmieniała swój charakter. Odnowienie
kontaktów Anglosasów z kontynentem, jakie obserwujemy od drugiej ćwierci X wie­
ku, miało całkowicie inne przyczyny, gdyż związane było z dokonującąsię wówczas
odnową benedyktyńską na kontynencie i jej recepcją w klasztorach anglosaskich5.
Słowo wyjaśnienia należy się jeszcze użytemu w tytule terminowi „skryptorium”.
Za skryptorium uważamy wyodrębnione miejsce-zarówno w sposób fizyczny, jak
i organizacyjny- przy określonej instytucji, najczęściej kościelnej, w którym kodeksy
były kopiowane przez więcej niż jednego skrybę w dłuższym przedziale czasu6.
W naszym przypadku interesująca jest wszelka działalność rękopiśmienna Anglo­
sasów na kontynencie, która zostawiła ślad w rękopisach, także wówczas, gdy
nie jest ona wynikiem pracy w skryptorium w ścisłym tego słowa znaczeniu, zwłasz­
cza że większość z nich przebywała na kontynencie w charakterze pielgrzymów
i misjonarzy, a więc w warunkach niesprzyjających uformowaniu stabilnych warsz­
tatów pracy pisarskiej.
Ponieważ, jak wykazujemy już w rozdziale pierwszym i niemal w każdym
następnym, anglosaska praktyka rękopiśmienna była bardzo podobna do tej, jaka
charakteryzowała również Iryjczyków, nie zawsze można w jednoznaczny sposób
określić cechy paleograficzne rękopisów: czy są one efektem oddziaływań anglo­
saskich, czy iryjskich. Ztego powodu w naszej analizie uwzględniamy w znacznym
zakresie również rękopisy iryjskie oraz działalność skrybów Iryjczyków. Obszerne
uwzględnienie rękopisów iryjskich umożliwiło znaczne uzupełnienie i lepsze zrozu-

4 Bardzo dobry wgląd w kulturę anglosaską epoki Alfreda daje A. J. Frantzen, King Alfred, Boston
1986; por. także J. L. Nelson, „A King Across the See”: Alfred Continental Perspective, TRHS, 36(1986),
s. 45-68.
5 Dysponujemy dwoma doskonałymi zarysami kontaktów kulturalnych Anglosasów z kontynentem:
W. Levison, England and the Continent in the Eight Century, Oxford 1946; V. Ortenberg, The English
Church and the Continent in the Tenth and Eleventh Centuries: Cultural, Spiritual, and Artistic Exchanges,
Oxford 1992. Ta ostatnia praca szeroko uwzględnia również okres wcześniejszy, będąc swoistym
uzupełnieniem do książki Levisona. Lukę dla IX wieku tylko w niewielkim stopniu zapełnia J. L. Nel­
son, The Franks and the English in the Ninth Century Reconsidered, [w:j The Preservation and
Transmission of Anglo-Saxon Culture, ed. P. E. Szarmachy, J. T. Rosenthal, Kalamazoo 1997, s. 141 -
-158. Dla czasów Karola Wielkiego najnowsze ujęcie u M. Garrison, The English and the Irish at the
Court of Charlemagne, [w:j Karl der Grosse und sein Nachwirken 1200 Jahre Kultur und Wissenschaft
in Europa, hrsg. P. Butzer, M. Kerner, W. Oberschelp, Bd. 1, Turnhout 1997, s. 97-123. O recepcji
reformy benedyktyńskiej jako głównym czynniku ponownego ożywienia kontaktów w X wieku zob.:
P. Wormald, Aethelwold and his Continental Counterparts: Contact, Comparision, Contrast, [w:j Bishop
Aethelwold: His Career and Influence, ed. B. Yorke, Woodbridge 1988, s. 13-42; D. N. Dumville, English
Caroline Script and Monastic History: Studies in Benedictinism, A. D. 950-1030, Woodbridge 1993 (na
podstawie recepcji kontynentalnych technik rękopiśmiennych autor prześledził rozprzestrzenianie się
w Anglii w X wieku promieniującej z kontynentu odnowy benedyktyńskiej).
6 Por. R. McKitterick, Manuscripts and Scriptoria, s. 202.
12 Wstęp

mienie wyników analiz cech paleograficznych rękopisów anglosaskich. Z jednej

strony pozwalają one na interpretacje rzadko występujących cech w rękopisach
anglosaskich i stanowią doskonały materiał porównawczy, a z drugiej pozwalają
trafniej ustalić zestaw takich cech, które jednoznacznie mogą być uznane za anglo­
saskie. Dla naszego problemu, który koncentruje się przecież głównie na oddzia­
ływaniach anglosaskich na kontynencie, jest to o tyle ważne, że w tym samym
czasie mamy do czynienia z podobną do anglosaskiej, a chronologicznie nawet
znacznie wcześniejszą, penetracją kontynentu przez Iryjczyków7. Istnieje więc duże
niebezpieczeństwo zbyt pochopnego, bezpodstawnego, niekiedy błędnego
potraktowania cech paleograficznych, będących śladami po działalności Iryjczyków,
jako cech anglosaskich.
W pracy używamy przymiotnika „insularny” wówczas, gdy mówimy o cechach
wspólnych dla rękopisów iryjskich i anglosaskich, albo gdy nie jesteśmy w stanie
konkretnie określić charakteru owych wpływów, to znaczy iryjskich lub anglosaskich.
Parę słów wyjaśnienia należy się metodzie badawczej przyjętej w pracy.
Podstawą analiz i naszego wnioskowania są informacje o rękopisach uzyskane
z drukowanych opisów paleograficzno-kodykologicznych lub wręcz z pojedynczych
wzmianek o insularnych cechach rękopisów8. 9W niewielu przypadkach mogliśmy,
korzystając z publikowanych podobizn fragmentów rękopisów, wnieść własne uzu­
pełnienia. Autopsja rękopisów nie była możliwa ze względów finansowych i orga­
nizacyjnych.
Podstawowąpublikacjąnatury paleograficznej dla rękopisów powstałych do końca
VIII wieku były nieocenione Codices Latini Antiquiores3 (cyt. dalej CLA) - wydawane
przez Eliasa A. Lowego przy ogromnym udziale (w przypadku ogłoszonych po wojnie
tomów) monachijskiego paleografa Bernharda Bischoffa10. Nie znaczy to, że ana­
lizując tę grupę rękopisów, korzystaliśmy wyłącznie z opisów z CLA. Tam, gdzie

7 Por. klasyczną już monografię A. Angenendta, Monachi peregrini. Studien zu Pirmin und den
monastischen Vorstellungen des frühen Mittelalters, München 1972; tegoż, Die irische Peregrinatio
und ihre Auswirkung auf dem Kontinent vor dem Jahre 800, [w:] Die Iren und Europa, s. 52-79;
T. M. Charles-Edwards, The Social Background to Irish Peregrinatio, Celtica, 11(1976), s. 43-59; ostatnio
M. J. Enright, Iromanie - Irophobie Revisited, s. 367n; w tych pracach zob. dalszą literaturę.
8 Dalej będziemy dla uproszczenia używać tylko przymiotnika „paleograficzny”, mając na myśli
również aspekt kodykologiczny, chyba że zostanie inaczej zaznaczone.
9 Dzieje tego, rozpoczętego w 1929 roku, przedsięwzięcia wydawniczego oraz sposób pracy Lowego
nad CLA przedstawił J. J. James, E. A. Lowe and Codices Latini Antiquiores, American Council of
Learned Societies Newsletter, 20(1969), nr 5, s. 1-17. Omówienie głównych zainteresowań badawczych
Lowego zawiera recenzja zbioru jego drobniejszych prac J. Autenrieth, Palaeographical Papers,
„Göttingische Gelehrte Anzeigen”, 229(1977), s. 112-27. Korzystanie z CLA jest utrudnione ze względu
na brak indeksu paleograficznego. W czasopiśmie „American Philosophical Society”, r. 1970,
opublikowano przyznanie grantu badawczego Jamesowi J. Johnowi na opracowanie tego indeksu,
ale z nieznanych nam powodów praca nie została ukończona albo nie opublikowano jej.
10 Mimo że Bischoff nie był wymieniany na karcie tytułowej tego wydawnictwa, to opublikowane po
drugiej wojnie światowej tomy w ogromnej części powstały na podstawie jego obserwacji i analiz
rękopisów, a Addenda (B. Bischoff, B. Brown, J. J. John, Addenda to Codices Latini Antiquiores,
(I) MS, 47(1985); (II) MS, 54(1992), s. 286-307) powstały już pod jego formalnym kierownictwem. Por.
także J. T. Brown, E. A. Lowe and Codices Latini Antiquiores, Scrittura e civiltä, 1(1977), s. 187.
Wstęp 13

w literaturze opublikowanej przed ukazaniem się poszczególnych tomów ustalenia

odnośnie do cech insularnych odbiegają od ekspertyz Lowego, staraliśmy się w miarę
możliwości to uwzględniać. Oczywiście, przeprowadzenie systematycznej kwe­
rendy całej literatury nie było możliwe. Ograniczyliśmy się tutaj jedynie do publikacji
monograficznych dotyczących poszczególnych rękopisów i najważniejszych prac.
Mimo doniosłości dzieła Lowego, jego CLA sprawiają czytelnikowi sporo trudności,
które mogą mieć znaczny wpływ na ocenę danego rękopisu.
Najczęściej wnioski Lowego, dotyczące przypisania manuskryptów do konkret­
nych skryptoriów bądź ich datowania, oraz inne uogólnienia podane są bez uza­
sadnienia11. Terminologia bywa niekonsekwentna i myląca dla czytelnika nie obyte­
go z CLA. Przykładem jest tu stosowanie określeń geograficznych typu North-east
France lub East France; nie wiadomo, jakie konkretnie terytorium miał Lowe na
myśli, jak bardzo na wschód znajduje się East France. Często też nie są wyjaśnione
powody takiej, a nie innej atrybucji rękopisu. Czytelnik zdanyjest na zbyt wiele
domysłów, gdyż przesłanki Lowego nie zawsze są czytelne12. Podobnie rzecz się
przedstawia, jeśli chodzi o datowanie rękopisów13. Czasem można natknąć się na
istotne dla nas braki w opisie zamieszczonym w CLA, które nie zawsze mogliśmy
skorygować na podstawie innych opisów. Niekonsekwentne są wyliczania abre-
wiacji i konfuzji liter. Jest to o tyle istotne, że nie wiadomo, jakimi kryteriami kierował
się Lowe przy ich wyborze. Dla nas istotną zaletę autora stanowi jego wyczulenie
na cechy insularne w rękopisach. Chociaż i pod tym względem zdarzały mu się
omyłki. Należy sobie zdać sprawę z tego, że milczenie Lowego o wpływach insular­
nych w konkretnych rękopisach było wynikiem nie tylko przeoczeń, ale ich niedo-
strzeżenia bądź nieprzypisywania pewnych cech wpływom insularnym. Jak będzie­
my się starali wykazać w niniejszej pracy, wiele cech paleograficznych nie da się
jednoznacznie interpretować jako insularne i stąd między innymi te rozbieżności14.
Osobnym problemem jest nomenklatura pisma używana w CLA, którą trzeba trakto­
wać ostrożnie, ale na szczęście - dzięki zamieszczonym próbkom pisma - można
ją kontrolować. Trzeba również zauważyć, że ogromny wpływ na atrybucje rękopisów
przez Lowego wywarła wybitna książka W. Levisona England and the Continent in
the Eight Century, wydana w 1946 roku. Jej autor wyszedł z założenia, że występo­
wanie anglosaskich rękopisów na kontynencie oraz używanie w niektórych skryp­
toriach anglosaskiego pisma jest przejawem działalności Anglosasów i ich wpływów.

11 Por. J. J. James, E. A. Lowe and Codices, s. 15.

12 Por. krytykę sposobu określania proweniencji skryptualnej oraz innych cech w rękopisach w CLA,
dokonaną przez R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 295n.
13 Por. gruntowną krytykę datowania przez Lowego rękopisów z Bobbio oraz ich przypisania jako
produktów tego skryptorium, przeprowadzoną przez P. Engelberta, Zur Frühgeschichte, s. 239n.
14 Por. przykłady niedostrzegania przez Lowego żadnych cech insularnych: BAMBERG, Stadtarchiv,
Frag. 43, CAVA, Archivio della Badia, 2, KARLSRUHE, BLB, Aug. 182, KÖLN, Dombibl. 83 II, LYON,
Bibliotheque de la Ville, 483, Clm. 14470, BN, lat. 152, BN, nouv. acq. lat. 1575 i 2334 (f. 3, 4, 8, 37-8,
60-4, 122, 129), ST. GALLEN, Stiftsbibl. 125, ST. PETERSBURG, O. v. I. 3, Q. v. I. 16, TOURS, BM,
10, VATICANO, lat. 5765, VATICANO, Pal. lat. 216 (f. 20-133) i 493 (f. 19-99), Reg. lat. 11, ZÜRICH,
Zentralbibliothek, Rhen. 30.
14 Wstęp

Przy czym jednoznacznie identyfikował używanie anglosaskiego pisma jako rezultatu

pracy Anglosasa. Znaczenie pracy Levisona było tak wielkie, że w powojennych
tomach CLAwidaćoddziaływanie jego „historycznej” interpretacji anglosaskich cech
paleograficznych15.
Kolejnym fundamentalnym dziełem, z którego korzystaliśmy podczas pracy,
były ustalenia Bischoffa, opublikowane w kilku jego monografiach oraz w pierw­
szej części pośmiertnie wydanego katalogu rękopisów kontynentalnych z IX wie­
ku16. Wielu paleografów i wydawców tekstów łacińskich cytuje w swoich pracach
nie opublikowane nigdzie indziej opinie Bischoffa o wykorzystywanych przez nich
rękopisach. Opinie Bischoffa odnośnie do miejsca powstania rękopisów i ich dato­
wania oraz innych cech uważane są za najbardziej miarodajne, także wówczas,
gdy badacz koryguje ustalenia Lowego. Faworyzowanie pod tym względem Bischoffa
jest uwarunkowane przekonaniem - powszechnie zresztą akceptowanym przez
środowisko paleografów17-że posiadł on najpełniejszą i najbardziej wszechstronną
wiedzę o rękopisach wczesnośredniowiecznych i jego atrybucje paleograficzne
stanowiąswoisty wzorzec oraz punkt odniesienia. Pośmiertnie ukazał się pierwszy
tom katalogu kontynentalnych rękopisów z IX wieku (bez wizygockich), będący
odpowiednikiem - na mniejsząskalę - CLA. Obejmuje on nieco ponad dwa tysiące
rękopisów na około siedem tysięcy szacowanych z tego okresu18. Nie znaczy to,
że ignorowaliśmy opinie innych badaczy - zostały one potraktowane jako mniej
lub bardziej ugruntowane propozycje alternatywne.
Każdy z opisów paleograficznych jest już wstępną interpretacją autorską, a nie
wyłącznie obiektywnym zapisem obserwacji. Żadnego też z opisów nie należy trakto­
wać jako kompletnego, chyba że mamy do czynienia ze skrupulatnymi analizami
towarzyszącymi wydaniom faksymilowym.
Nadzieje, że przynajmniej zadowalającąwiedzę o paleograficznych aspektach
rękopisów znajdziemy w drukowanych katalogach zasobów rękopiśmiennych
poszczególnych bibliotek, zostały tylko w niewielkim stopniu spełnione19. Przydat-

15 Tak u R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 295.

16 Zasoby dawnej biblioteki w Würzburgu: B. Bischoff, J. Hofmann, Libri Sancti Kyliani. Die
Würzburger Schreibschule und die Dombibliothek im VIII. und IX. Jahrhundert(cyt. dalej LsK); w Lorsch:
B. Bischoff, Die Abtei Lorsch im Spiegel ihrer Handschriften-, przedstawienie skryptoriów południo-
woniemieckich: B. Bischoff, Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karo­
lingerzeit. Ważniejsze jego drobne prace zostały zebrane w: B. Bischoff, Mittelalterliche Studien,
Bd. 1-3, Stuttgart 1966-1981 (cyt. dalej B. Bischoff, MS).
17 Już w 1934 roku nauczyciel Bischoffa P. Lehmann (tegoż, EdM, 2, s. 196) tak go w skrócie
scharakteryzował: „trotz seiner Jugend große paläographische Erfahrung besitzt und vorsichtig zu
urteilen pflegt”. Dorobek naukowy Bischoffa i jego znaczenie dla nauki omówiła B. Kürbis w zapisce
pośmiertnej poświęconej temu badaczowi, SŹ, 36(1997), s. 168-170.
18 B. Bischoff, Der Katalog derfestländischen Handschriften des 9. Jahrhunderts (cyt. dalej BKFH).
Por. omówienie metody Bischoffa przez H. Hoffmanna, Bernhard Bischoff und die Paläographie des
9. Jahrhunderts, DA 55(1999), s. 549-590.
19 Kompletny opis stanu skatalogowania zasobów rękopiśmiennych przynosi kilkakrotnie wznawiane
i uzupełniane dzieło P. O. Kristellera, Latin Manuscript Books before 1600: A List of the Printed
Catalogues and Unpublished Inventories of Extant Collections, ostatnie wydanie pod red. S. Kramera,
Wstęp 15

ność katalogów drukowanych, nawet tych renomowanych i zasobnych w zbiory

rękopiśmienne bibliotek, jest bardzo różna i zależna zarówno od kwalifikacji ich
autorów, jak i przyjętych standardów edytorskich. Stąd też nierówny poziom opisu,
jakim dysponujemy, i spore dysproporcje w jego naukowej wartości20. Pod tym
względem najkorzystniej wyróżniały się katalogi bibliotek z krajów niemieckojęzycz­
nych - zresztą nie tylko te nowsze21.
Pomimo tych zastrzeżeń, katalogi dawały jednak najpełniejsze opisy, a nawet
te nienajlepsze mogły istotnie uzupełnić wiedzę o rękopisie (zawartość, objętość,
proweniencję, datowanie), o którym wiadomo z innej literatury, że wykazywał pewne
cechy insularne22. W naszej kwerendzie katalogów drukowanych kierowaliśmy
się wskazówkami bibliograficznymi zamieszczonymi w wydawnictwie Paula Oskara
Kristellera23, dzięki któremu mogliśmy dotrzeć do większości tego typu publikacji.
Niestety, nie mogliśmy korzystać z katalogu rękopisów średniowiecznych wraz
z ich opisami, który jest prowadzony przy Institut de Recherche et d’Histoire des
Textes w Paryżu. Z przyczyn od nas niezależnych tylko literatura przedmiotu opubli­
kowana do 1998 roku została przez nas systematycznie wykorzystana, co nie zna­
czy, że nie uwzględnialiśmy prac najnowszych.
Zebrane przez nas informacje o wybranych paleograficznych aspektach ręko­
pisów anglosaskich lub wykazujących wpływy insularne (z wyłączeniem tych, które
wykazują tylko cechy iryjskie) zostały usystematyzowane w formie Katalogu,
zamieszczonego w postaci pliku na dołączonym do książki nośniku CD-ROM, do
którego odsyłamy Czytelnika, gdy powołujemy się na konkretny rękopis anglosaski
lub insularny, powstały na kontynencie bądź na kontynent importowany z Wysp
Brytyjskich. Jeśli zaś odwołujemy się do rękopisów anglosaskich powstałych na
Wyspach Brytyjskich, które ich nigdy nie opuściły, lub iryjskich, to najpotrzebniejsze
dane o nich znajdować się będąw przypisach. Jeśli chodzi o tę ostatniągrupę, to
w przypadku rękopisów ujętych w CLA odsyłamy Czytelników, chcących się więcej
dowiedzieć o danym rękopisie, do tego właśnie wydawnictwa z dodaniem nowszej
literatury i ewentualnie wynikających z niej uzupełnień. W przypadku rękopisów
z IX wieku staraliśmy się uwzględnić w opisie paleograficznym wszystkie cechy

München 1993. Częściej cytowane przez nas katalogi załączone są na końcu wykazu literatury. Podczas
przeglądania katalogów używaliśmy indeksów jedynie pomocniczo, gdyż wielokrotnie okazały się one
zawodne i niekompletne.
20 Ogólnie o problemach związanych z katalogowaniem rękopisów por. W. J. Wilson, Manuscript
Cataloging, Traditio, 12(1956), s. 457-555, oraz artykuły zawarte w zbiorze Zur Katalogisierung
mittelalterlicher und neuerer Handschriften, Frankfurt a/M 1967. Osobnym problemem jest różna
nomenklatura stosowana w katalogach, która nieraz uniemożliwiała właściwe zrozumienie myśli autorów
katalogów.
21 Por. F. Dressier, Rezensionen zu den Handschriften-Katalogen, Zeitschrift für Bibliothekswesen
und Bibliographie, 27(1980), s. 492-511.
22 Dużo racji jest w stwierdzeniu Bischoffa, jakie padło w dyskusji z A. Vernet: „Wir wollen die
Arbeiten der Historiker unterstützen; es ist aber nicht möglich in Handschriftenktalogen für jeden
Spezialisten jede gewünschte Informationen zu bieten, da der Bearbeiter überfordet ist”, por. Settimane,
22, Spoleto 1995, s. 130.
23 P. O. Kristeller, Latin Manuscript Books.
16 Wstęp

insularne, jakie udało się odtworzyć na podstawie zapisek w literaturze, wraz z całą
znaną nam literaturą dotyczącą każdego z manuskryptów.
Na potrzebę skatalogowania rękopisów anglosaskich i wykazujących wpływy
anglosaskie wskazywali już pierwsi badacze kultury anglosaskiej. Przedsięwzięte
w końcu XVII wieku próby zebrania informacji o wszystkich dostępnych rękopisach
anglosaskich ukierunkowane były przede wszystkim na manuskrypty zawierające
teksty w języku staroangielskim. W 1689 roku George Hickes opublikował jako
załącznikdo wydanego w 1659 roku Dictionarium Saxonico-Latino-Anglicum wykaz
rękopisów zawierający między innymi teksty staroangielskie. W 1697 roku Edward
Bernard wydał Catalogilibrorum manuscriptorum Angliae etHyberniae, zawierające
ponad dwadzieścia tysięcy rękopisów, a ostatnią na ponad dwa stulecia tego typu
publikacją był opublikowany w 1705 roku Catalogus Historico-Criticus autorstwa
Humphreya Wanleya24. Wybitnym osiągnięciem minionego półwiecza jest Cata­
logue of Manuscript Containing Anglo-Saxon, wydany przez Neila Ripleya Kera
w 1957 roku.
Nie dysponujemy pełnym wykazem rękopisów anglosaskich. Informacje na ten
temat rozproszone sąw publikacjach o rozmaitych celach25 i w katalogach biblio­
tek angielskich. Pierwszego podsumowania w postaci listy rękopisów napisanych
w Anglii w okresie anglosaskim dokonał w 1981 roku Helmut Gneuss na podstawie
zapisek prowadzonych od 1953 roku26. Natomiast jeśli chodzi o kontynentalne ręko­
pisy, napisane anglosaskim pismem albo wykazujące anglosaskie wpływy paleo-
graficzne lub w jakiś inny sposób związane z anglosaską tradycją rękopiśmienną,
to były one dotąd poza wszelką systematyczną ewidencją.
W naszym Katalogu udało się zebrać informacje o nieco ponad tysiącu sześciu­
set rękopisach, które wykazująwpływy anglosaskie lub ogólnie insularne. Ich chro­
nologiczną dyspersję pokazuje tabela 1. Warto zauważyć, że niemal połowa inte­
resujących nas manuskryptów (siedemset trzydzieści sześć) rejestrowana jest
w CLA.

24 Wszystkie cytaty za H. Gneuss, Der älteste Katalog der angelsächsischen Handschriften und
seine Nachfolger, [w:] Anglo-Saxonica. Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte der englischen Sprache
und zur altenglischen Literatur, ed. K. R. Grinda, C.-D. Vetzel, München 1993, s. 91-106.
25 Por. CLA; J. J. G. Alexander, Insular Manuscripts from the 6th to the 9th Century; Th. Ohlgren,
Insular and Anglo-Saxon Illuminated Manuscript: An Iconographic Catalogue c. A. D. 625 to 1100,
New York-London 1986; F. Avril, P. Stirnemann, Manuscrits enlumines d’origine insulaire Vlle-XXe
siede; E. Temple, Anglo-Saxon Manuscripts 900-1066, London 1976.
26 H. Gneuss, A Preliminary list of Manuscripts Written or Owned in England up to 1100, ASE,
9(1981), s. 1 -60; oraz uzupełnienia w: tegoż, Liturgical Books in Anglo-Saxon England and Their Old
English Terminology, [w:] Learning and Literature in Anglo-Saxon England, ed. M. Lapidge, H. Gneuss,
Cambridge 1985, s. 91-141. W obu publikacjach rękopisy sąjedynie wyliczone z podaniem zaledwie
miejsca i daty powstania oraz proweniencji. Uzupełniający charakter ma praca J. Morrish, Dated and
Datable Manuscripts Copied in England During the Ninth Century: A Preliminary List, Medieval Studies,
50(1988), s. 512-538.
Wstęp 17

Tabela 1.

Przedział czasu Liczba rękopisów

Napisane przed końcem VII wieku 19 (1%)27

Przełom VII/VIII wieku 20 (1%)

Pierwsza połowa VIII wieku 70 (4%)

Połowa VIII wieku 33 (2%)

Druga połowa VIII wieku 256 (16%)

Datowane ogólnie na wiek VIII 54 (3%)

Przełom VIII i IX wieku 274 (17%)

Pierwsza połowa IX wieku 586 (35%)

Połowa IX wieku 66 (4%)

Druga połowa IX wieku 177 (12%)

Datowane ogólnie na wiek IX 50 (3%)

Przełom IX i X wieku 30 (2%)

Suma 1635

W trakcie analizy uwzględnialiśmy dla celów porównawczych około dwustu

siedemdziesięciu rękopisów iryjskich i z iryjskimi wpływami, w których nie reje­
strujemy żadnych cech anglosaskich. Około dwustu dwudziestu z nich powstało
wtym czasie na kontynencie, a około pięćdziesięciu jest importem z Irlandii. Katalog
rękopisów iryjskich został umieszczony wformie pliku tekstowego na nośniku CD-
-ROM.
Pod względem zastosowanej metody badawczej nie mogliśmy się wzorować na
dotychczasowym dorobku paleografii i musieliśmy wypracowaćwłasnąprocedurę28.
Składa się ona - generalnie rzecz ujmując, dotyczy to niemal wszystkich roz­

27 Stosunek procentowy odnosi się do całkowitej liczby rękopisów w Katalogu.

28 Jedynie metoda Lowego, zastosowana do analizy znaków korekcyjnych - uważana za wzorcową
dla tego rodzaja badań - jest tożsama z jednąz naszych głównych przesłanek, to jest analizą zjawiska
18 Wstęp

działów - z trzech etapów. Pierwszym było zbadanie, w jakim stopniu każda

z wyróżnionych cech może być uznana za cechę typową lub nawet występującą
wyłącznie w rękopisach, które z pewnością powstały w skryptoriach anglosaskich
na Wyspach Brytyjskich, i na tej podstawie może być traktowana jako charakte­
rystyczna dla anglosaskiej bądź insularnej praktyki rękopiśmiennej. Kładliśmy przy
tym nacisk (w przypadkach, gdy było to możliwe) na ustalenie genezy owych cech,
ponieważ rozpoznanie źródeł, na podstawie których Anglosasi rozwinęli własną
oryginalnątechnikę rękopiśmienną, miało nam umożliwić wskazanie okoliczności,
mogących doprowadzić do niezależnego od wpływów anglosaskich wykształcenia
się w niektórych ośrodkach kontynentalnych podobnych praktyk w wyniku korzy­
stania z tych samych inspiracji. Drugim etapem była szczegółowa analiza - na
przykładach konkretnych opublikowanych ekspertyz paleograficzych - sposobu
wykorzystywania każdej z rozpatrywanych cech jako wyznacznika wpływów anglo­
saskich (insularnych) oraz krytyka rozpoznanych na tej podstawie procedur badaw­
czych. Trzeci zaś etap stanowiła analiza każdej z cech osobno - na podstawie
zebranego w Katalogu materiału - i ustalenie, w jakim zakresie dana cecha rzeczy­
wiście odzwierciedla wpływy anglosaskie na proces produkcji kontynentalnych
rękopisów. Na tym etapie posługujemy się bardzo uproszczoną - ze względu na
zwykle małą próbę - analizą statystyczną, w której każda z cech konfrontowana
jest z innymi, uznanymi przez nas za szczególnie ważne. Żaden z interesujących
nas problemów badawczych w paleografii wczesnośredniowiecznej nie był dotąd
rozpatrywany na taką, a nawet porównywalną skalę ani pod względem wielkości
badanej próby, ani tła porównawczego29. Analiza tego typu była możliwa dopiero
przy wykorzystaniu komputerowej bazy danych (Microsoft® Access 97 i 2000).

Rozważania nasze siłą rzeczy musząwnikać w najistotniejsze problemy paleo­

grafii insularnej. Gdyby odwoływać się tylko do ogólnych podręczników paleografii,
to paleografia insularna nie jest w szczególny sposób wyodrębniona ani uprzywi­
lejowana. Ale jeśli zdołamy ogarnąć piśmiennictwo naukowe dotyczące paleografii,
to zauważymy, że zajmuje ona szczególne miejsce. Wynika to z faktu - jak już
dzisiaj, z perspektywy czasu, możemy stwierdzić - że Ludwig Traube i Paul Leh­
mann z Monachium, założyciele filologii łacińskiej średniowiecza30, zwracając uwa­

z uwzględnieniem wszystkich dostępnych rękopisów. Jednak Lowe nie mógł brać pod uwagę
dostatecznie szerokiego tła porównawczego, por. E. A. Lowe, The Oldest Omission Signs in Latin
Manuscripts. Their Origin and Significance, [w:] Miscellanea Giovanni Mercati, t. 6, Vaticano 1946,
s. 36-79, przedruk w: tegoż, Pal. Pap., s. 349-380.
29 Por.: C. Bozzolo, E. Ornato, Les dimension des feuillets dans les manuscrits franęais du Moyen
Age, [w:] tychże, Pour une histoire du livre manuscrit au Moyen Age. Trois essais de codicologie
quantitative, Paris 1980, s. 215-351; F. M. Bischoff, Unterwegs - Statistik und Datenverarbeitung in
den Historischen Hilfswissenschaften, [w:] Mabillons Spur. Zweiundzwanzig Miszellen aus dem
Fachgebiet für Historische Hilfswissenschaftender Philipps-Universität Marburg zum 80. Geburtstag
von Walter Heinemeyer, hrsg. P. Rück, Marburg 1992, s. 23-38.
30 Por. B. Kürbis, W stulecie monachijskiej filologii łacińskiej średniowiecza, SŹ, 36(1997), s. 73-
-83.
Wstęp 19

gę w swoich pionierskich badaniach na aspekty paleograficzne w dziejach przekazu

tekstów łacińskich, zauważyli ogromny wpływ Iryjczyków i Anglosasów na rozprze­
strzenianie się tekstów we wczesnośredniowiecznej Europie. Skłoniło to ich do
podjęcia prób wyodrębnienia tych cech paleograficznych, które potwierdzałyby
„insularne” tropy w dziejach przekazu tekstu. Prowadzone równocześnie ze szkołą
monachijską badania Wallace’a Martina Lindsaya nad pismem iryjskim oraz jego
monografia łacińskich abrewiacji położyły fundament pod paleografię insularną31.
Żaden z wymienionych badaczy nie zebrał jednak swoich obserwacji w systema­
tycznym wykładzie problemu32.1 ten stan rzeczy trwa do dziś - nie powstała jeszcze
monografia, która podsumowałaby dotychczasowe doświadczenia paleografii odnoś­
nie do tak zwanych cech insularnych33.
Nie znaczy to, że nie było w ogóle prób usystematyzowania problemu. Pierwszy
zarys dał Lowe w 1935 roku, przy okazji opublikowania drugiego tomu CI_A, obejmu­
jącego większość rękopisów insularnych34. Nad monografią traktującą o sympto­
mach insularnych w paleografii pracował Charles H. Beeson, ale nie zdążył jej
opublikować przed śmierciąani nie zachowała się wjego spuściźnie35. Jego uczen­
nica, Blanche B. Boyer, wspomniała w 1947 roku o zebranym przez siebie katalogu
rękopisów insularnych, który zawierał około czterystu pozycji w całości insular­
nych, pięćdziesiąt częściowo insularnych, pięćdziesiąt z korekturami, glosami i wpi­
sami insularnymi oraz około pięćdziesiąt z wpływami insularnymi na pismo. Także
niestety ta praca nigdy nie ukazała się drukiem36. Podsumowanie ponad półwieko­
wego okresu badań nad paleografią insularną zawiera artykuł Ludwiga Bielera

31 Podstawowe prace W. M Lindsaya: Early Irish Minuscule, Oxford 1910; Irish Cursive Script,
ZCP, 9(1913), s. 301-308; Notae Latinae. An Account ofAbbreviation in Latin Mss. of the Early Minuscule
Period (c. 700-850), Cambridge 1915, reprint z Supplementem opracowanym przez D. Bainsa,
Hildesheim 1963.
32 Obserwacje obu autorów odnośnie do paleografii insularnej są rozproszone w ich drobniejszych
pracach, które doczekały się reedycji w zbiorowych tomach: L. Traube, Vorlesungen und Abhandlungen;
P. Lehmann, Erforschung des Mittelalters, oraz w seriach artykułów tegoż autora, zatytułowanych
Mitteilungen aus Handschriften i Fuldaer Studien, zob. wykaz literatury.
33 Praca W. Kellera, Angelsächsische Palaeographie. Die Schrift der Angelsachsen mit besonderer
Rücksicht auf die Denkmäler in der Volkssprache, Berlin 1906, nosi trochę mylący tytuł, gdyż dotyczy
wprawdzie rękopisów anglosaskich, ale z tekstami staroangielskimi, i chociaż wiele zawartych tam
przykładów jest pomocnych - już choćby dla porównania - w poznawaniu łacińskiej paleografii
anglosaskiej, to praca ta nie może być traktowana jako jej systematyczny zarys.
34 Wstęp do CLA, II. W drugim wydaniu tego tomu z 1972 roku, które wymuszone było postępem
badań nad rękopisami insularnymi znajdującymi się w bibliotekach kontynentalnych i opublikowanymi
w następnych tomach CLA, Lowe wprowadził pewne autopoprawki. Drobniejsze prace, zebrane i wyda­
ne przez L. Bielera w dwóch tomach Palaeographical Papers 1907-1965, pozwalają zapoznać się
z jego wkładem do paleografii insularnej.
35 Tak stwierdza P. Lehmann, EdM, 2, s. 5.
36 B. B. Boyer, Insular Contribution, s. 209n. Część zasobu tego katalogu rozproszona jest w kilku
drobniejszych pracach tej badaczki. Choć autorka nigdzie wyraźnie tego nie stwierdziła, można sądzić
po jej artykułach oraz na podstawie zbieranego przez nią materiału, że prowadziła prace zmierzające
do usystematyzowania problemu. Takie też nadzieje wyrażał L. Bieler, Insular Palaeography, s. 267,
gdzie wspominał również jej nieukończone studia nad monografią dotyczącą pisma iryjskiego.
20 Wstęp

z 1949 roku. Jest to jednocześnie zarys programu badawczego, który miał dopro­
wadzić do powstania kompletnej monografii pisma iryjskiego - w terminologii Biele-
ra chodzi o pismo iryjskie i anglosaskie; również to przedsięwzięcie nie doczekało
się realizacji37. Dalsze postępy w paleografii insularnej zostały poczynione przy
okazji faksymilowych wydań najważniejszych rękopisów insularnych38 oraz w wielu
pracach, w których poszczególne teksty poddano szczegółowej analizie paleo-
graficznej. Krótki, ale doskonały zarys rozwoju pisma iryjskiego przedstawił przed
piętnastu laty Julian T. Brown39. Trzeba też wspomnieć o podręcznikowym ujęciu
Bischoffa40.
Praca nasza ma włączyć się w ten nurt badawczy w dwojaki sposób. Po pierw­
sze, już sam Katalog jest niezbędnym narzędziem dla innych osób zajmujących
się podobnymi problemami. Po drugie, w naszych rozważaniach nad metodą pró­
bujemy ustosunkować się do panującego w paleografii insularnej paradygmatu
badawczego a zarazem w tych momentach, w których czuliśmy się kompetentni
(przy tym nie ograniczeni brakiem dostępu do kluczowych rękopisów), dać własne
propozycje rozwiązania niektórych problemów paleografii insularnej.
W toku naszych badań wyróżniliśmy kilka cech, które pozwalają - w bardzo
zróżnicowanym zresztą stopniu - owe wpływy uchwycić i prześledzić bądź nie
mogą być - naszym zdaniem - wykorzystywane do tego celu, mimo iż przypisuje
się im takie znaczenie.
Zajęliśmy się więc problemami kodykologicznymi, obejmującymi: rodzaj perga­
minu, sposób ułożenia kart i ich liniowania (rozdział drugi). Zagadnienie to było
znane dotychczasowej nauce, ale po raz pierwszy dokonana została komplek­
sowa analiza kodykologii insularnej. Wzmocniliśmy z jednej strony wagę tej cechy
dla oceny wpływów anglosaskich i insularnych, ale jednocześnie wskazaliśmy
pewne istotne zawiłości interpretacyjne, które umykały uwadze paleografów.
W rozdziale trzecim, traktującym o piśmie, zajęliśmy się tylko kilkoma najważ­
niejszymi problemami. Podważona została zasadność etnicznej interpretacji pisma,
zakładającej ścisły związek między konkretnym rodzajem pisma a etnosem używa­
jącego go skryby; po drugie, wskazaliśmy na istotne sprzeczności nie tylko w sa­
mych założeniach (nie zawsze jasno wyrażonych) leżących u podstaw powszechnie
panującego przekonania, iż pismo używane przez Iryjczyków jest z zasady różne

37 L. Bieier, Insular Palaeography, s. 267-289. Autor daje krótki przegląd głównych problemów
paleografii insularnej wraz z konceptem jej przyszłej monografii oraz omawia najważniejszą literaturę.
Podkreśla również, s. 289, że punktem wyjścia musi być „a complete survey of Insular manuscripts, or
manuscripts with Insular features, in Continental scriptoria”. W opublikowanym w 1985 roku artykule
W. O’Sullivan, Insular Calligraphy: Current State and Problems, autor skupia się tylko na wybranych
problemach.
38 Evangeliorum Quattuor Codex Cenannensis; Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis;
Evangeliorum Quattuor Codex Durmachanus-, P. Hunter Blair, The Moore Bede; D. H. Wright, The
Vespasian Psalter, Durham Gospels, ed. C. D. Verey et. al.
39 J. T. Brown, The Irish Element, s. 101nn. Por. również tegoż, Latin Palaeography since Traube,
s. 361 nn.
40 B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 107-122.
Wstęp 21

od stosowanego przez Anglosasów. Zwróciliśmy uwagę na niemal wcale nie anali­

zowany dotąd problem uczenia się pisania przez wczesnośredniowiecznych skry­
bów a także na proces przejmowania przez nich innych stylów pisarskich i znacze­
nie tych zagadnień dla kwestii poruszanej w pracy. Wskazaliśmy również na zestaw
problemów dotąd nie wyartykułowanych w nauce, a związanych z oceną wpływów
anglosaskich (i iryjskich) na podstawie stosowanych abrewiacji.
W rozdziale czwartym zajęliśmy się niemal zupełnie pomijanym w praktyce
badawczej problemem znaczenia interpunkcji jako wyznacznika wpływów anglo­
saskich.
W rozdziale piątym przeanalizowaliśmy przydatności znaków korekcyjnych oraz
samych korektur.
Omawiając bardzo obszernie zagadnienie, jakim są anglosaskie iluminacje
i ornamentyka (rozdział szósty), skupiliśmy się zaledwie na trzech najważniejszych
aspektach: genezie ornamentyki anglosaskiej, która z kolei - po drugie - pozwala
lepiej uchwycić charakterystyczne cechy iluminatorstwa anglosaskiego, oraz po
trzecie, na wpływach anglosaskiego iluminatorstwa na praktykę skrybów konty­
nentalnych i drogach percepcji wzorców anglosaskich w pracowniach kontynen­
talnych. W tym rozdziale, ze względu na rozległość zagadnienia, nie rościmy sobie
pretensji nie tylko do wyczerpania tematu, ale nawet do pełnego naświetlenia
głównych wątków. Ograniczamy się tu głównie do sformułowania kilku ważnych
problemów badawczych.
W części poświęconej imionom skrybów (rozdział siódmy) zwracamy uwagę
na skomplikowane problemy związane z określeniem na podstawie imion etnosu
kopisty.
W rozdziale ósmym rozważamy, na ile obecność glos anglosaskich i staro-
górnoniemieckich może być wynikiem wpływów środowiska anglosaskiego na
powstanie konkretnego rękopisu lub wpływów na praktykę rękopiśmiennąstoso-
wanąw danym ośrodku pisarskim, a z kolei, w jakim stopniu obecność glos iryjskich
i celtyckich może owe wpływy wykluczyć.
W rozdziale dziewiątym zajęliśmy się znajomością run u skrybów karolińskich
jako ewentualnym śladem po oddziaływaniach anglosaskich, wskazując, że ich
analiza służąca naświetleniu naszego problemu jest szczególnie skomplikowana,
ale w pewnych warunkach mogą one jednoznacznie potwierdzać silne wpływy
anglosaskie.
W rozdziale dziesiątym, traktującym o grece, wzmocniliśmy argumenty tych
z paleografów i historyków kultury, którzy negująprzypisywanie wyłącznie Iryjczy-
kom znajomości greki i posługiwanie się niąw rękopisach.
Przydatność dla naszych celów wpisów i kolofonów skrybów o specyficznej
treści i formule została omówiona w rozdziale jedenastym.
Krytycznie oceniliśmy w rozdziale dwunastym znaczenie hibernizmów w łacinie
jako cechy określającej iryjską proweniencję tekstu lub ślad jego przejścia przez
iryjskie ręce, co bywa interpretowane na niekorzyść ewentualnych wpływów
anglosaskich. Zainspirowani zapomnianąw nauce, a przez nas odświeżonąhipo-
22 Wstęp

teząsprzed ponad półwiecza, wyjaśniliśmy genezę oraz rzeczywiste funkcje podwa­

jania litery ślub upraszczania do pojedynczego s tam, gdzie powinno być podwójne
s, co jest zjawiskiem charakterystycznym dla tekstów pochodzenia iryjskiego i anglo­
saskiego. Podważyliśmy zasadność metod, które prowadządo przypisywania wy­
łącznie Iryjczykom wprowadzenia pewnych innowacji (hibernizmów) w łacinie wcze­
snośredniowiecznej.
Zakwestionowaliśmy (rozdział trzynasty) sensowność odwoływania się w ocenie
rodzaju wpływów insularnych (to znaczy iryjskie czy anglosaskie) do proweniencji
samego tekstu i tradycji rękopiśmiennej, z której się tekst wywodzi.
Omówiliśmy również wartość analizy technik wykonania opraw kodeksów
w kontekście wpływów anglosaskich na praktykę rękopiśmienną kontynentalnych
skryptoriów (rozdział czternasty).
Nieodzowne okazało się również rozpatrzenie dwóch szerszych problemów, które
niejako sumująwyniki uzyskane we wcześniejszych rozdziałach. Pierwszy dotyczy
sposobu, w jaki możemy spośród rękopisów wykazujących wyłącznie cechy anglo­
saskie wyłonić te, które faktycznie powstały na Wyspach Brytyjskich i zostały
przywiezione na kontynent, od tych, które powstały na kontynencie za sprawą pra­
cującego na obczyźnie Anglosasa lub w ośrodku pielęgnującym anglosaską praktykę
rękopiśmienną (rozdział piętnasty). Drugi problem (rozdział szesnasty) obejmuje
skomplikowaną problematykę związaną z identyfikowaniem na podstawie cech
w kontynentalnych rękopisach ich anglosaskich (a raczej insularnych) wzorców,
z których były one kopiowane.

Dziękuję Panu Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi, którego wsparcie i zachęta

byłymi pomocne w badaniach i pracy nad niniejszą rozprawą. Szczególne podzię­
kowania należą się Panu Profesorowi Peterowi Johankowi za serdeczną gościnę
podczas mojego półtorarocznego pobytu w Münster oraz Paniom Ewie Rogalskiej
i Ewie Sobczak z Wypożyczalni Międzybibliotecznej Biblioteki Uniwersyteckiej
w Poznaniu za zaangażowanie w sprowadzaniu niezbędnej literatury. Recenzen­
tom, ś.p. Profesor Brygidzie Kürbis i Panu Profesorowi Edwardowi Potkowskiemu,
dziękuję za trud szczegółowej lektury dysertacji, która była podstawą niniejszej
książki. Koledze Doktorowi Zdzisławowi Pentkowi wdzięczny jestem za cenne
uwagi, które służyły mi podczas przygotowań ostatecznej wersji tekstu.
Małgosi, która zwątpiła we mnie, dziękuję za to, że wątpiła po cichu.
1. CECHY KODYKOLOGICZNE

Sam termin codicologie1 pojawił się w obiegu naukowym dość późno, bo dopiero
w opublikowanej w Paryżu w 1949 roku pracy Alphonse’a Daina Les manuscrits.
Według niego, kodykologia jest „nauką, której obiektem badań są same rękopisy,
a nie ich pismo”2. Franęois Masai nieco inaczej zarysował stosunek między paleo-
grafią i kodykologią. Jego zdaniem, paleografia jest nauką zajmującą się tylko
pismem, natomiast kodykologia zajmuje się dziełami rękopiśmiennymi jako pewny­
mi całościami, w tym także pismem. Podkreślił on ścisłą zależność obu dyscy­
plin3. Zadania kodykologii mogą być pojmowane dwojako: w węższym zakresie,
gdy przyjmuje się, że powinna ona zajmować się kodeksem lub rękopisem jako
przedmiotami materialnymi, oraz w szerszym wymiarze, gdy obiektem jej badań
jest sam kodeks we wszystkich jego aspektach, łącznie z tekstem oraz z umiejsco­
wieniem go w szerokim kontekście humanistycznym4. W niniejszej pracy przyję­
liśmy węższe pojmowanie zadań kodykologii, przede wszystkim dlatego, aby
uwypuklić dwa główne etapy powstawania rękopisu: przygotowanie materiału, na
którym pisano, oraz sam proces pisania5.

1 Polskim odpowiednikiem tego terminu jest „kodykologia”, choć przez pewien czas funkcjonowała
równolegle „kodeksologia”, por. recenzję J. Wiesiołowskiego, SŹ, 11(1966), s. 155; przeciw używaniu
tego drugiego terminu słusznie oponował J. Zathey, Problem rękopisoznawstwa, s. 465.
2 A. Dain, Les manuscrits, Paris 1949, s. 71. Jak podaje E. Potkowski, Problemy, s. 195, terminem
„kodykologia” posługiwał się już na początku naszego wieku polski historyk ksiądz Jan Fijałek.
3 F. Masai, Paleographie et codicologie, s. 279n; tegoż, La paleographie greco-latine, s. 281n. Por.
głos w dyskusji P. Spunara, Definition de la paleographie, Scriptorium, 12(1958), s. 108-110. Rozwój
badań kodykologicznych przedstawił D. Muzurelle, Le progres en codicologie, [w:j Rationalisierung
der Buchherstellung im Mittelalter und in der frühen Neuzeit, Marburg 1994, s. 33-40. W polskim
piśmiennictwie pierwsze obszerne omówienie problematyki - nie licząc krótkiego komunikatu J. Szy­
mańskiego, Kodykologia: nowa dyscyplina historyczna, s. 71-74 - przedstawił dopiero E. Potkowski,
Problemy, s. 195n.
4 E. Potkowski, Problemy, s. 198n, dodaje jeszcze trzeci zakres badań, nazwany przez niego
kodykologią porównawczą, który obejmuje rekonstrukcję produkcji konkretnych skryptoriów i zasobów
bibliotek. Nie wydaje nam się, aby w ujęciu Potkowskiego zasadne było wydzielanie tego zakresu
badań od tego, co nazywa on kulturą rękopisu.
5 Pod względem terminologicznym panuje do dzisiaj pewne zamieszanie, wynikające z lokalnych
tradycji. Podręcznik monachijczyka B. Bischoffa, Paläographie des römischen Altertums und des
abendländischen Mittelalters, Berlin 1979, w tytule którego uwypukla się termin „paleografia”, składa
24 1. Cechy kodykologiczne

Mimo koncentrowania się badaczy rękopisów przede wszystkim na zjawiskach

paleograficznych, nie zaniedbywano w badaniach nad rękopisami aspektów kody-
kologicznych, zwłaszcza że dość wcześnie doceniono wagę cech kodykologicznych
dla właściwej interpretacji obserwacji paleograficznych. Dowartościowanie oraz
usystematyzowanie stanu badań znalazła kodykologia-w terminologii niemieckiej
bliska pojęciu Handschriftenkunde - dopiero w wydanej w 1871 roku, a później
kilkakrotnie uzupełnianej i wznawianej, pracy Wilhelma Wattenbacha Schriftwesen
im Mittelalter. U swych początków kodykologia koncentrowała się głównie na bada­
niu materiałów, na których pisano. Dopiero później zwracano uwagę na inne
aspekty rękopisów, takie jak liniowanie i sposób formowania składek.
Nie dysponujemy właściwie żadnym podręcznikiem kodykologii, który ujmo­
wałby tę dziedzinę od strony praktyki badawczej. Dorobek poszczególnych gałęzi
kodykologii, to znaczy badań nad pergaminem i procesem jego formowania w ko­
deks, sposobami oprawiania kodeksów, opisem materiałów piśmiennych: piór
i inkaustu, jest rozproszony w literaturze naukowej.
Rezultaty niemal stuletnich badań nad kodykologią rękopisów powstałych na
Wyspach Brytyjskich - obojętnie czy w skryptoriach iryjskich, czy anglosaskich -
pozwalająstwierdzić, że ich cechy kodykologiczne są na tyle odrębne od odpowied­
nich cech rękopisów kontynentalnych, iż można mówić o kodykologii insularnej,
rozumianej jako zespół cech charakterystycznych tylko dla tej grupy rękopisów.
Zaobserwowane różnice między rękopisami iryjskimi a anglosaskimi są tak małe
w zakresie cech kodykologicznych, że nie mamy właściwie pewności, czy w ogóle
rękopisy wywodzące się z obu tradycji insularnych różniły się w istotnym stopniu
pod względem kodykologicznym. Jeśli jednak chcielibyśmy się skupić na wyodręb­
nieniu różnic, to powinniśmy raczej mówić o istnieniu pewnych mniej lub bardziej
uwidaczniających się tendencji w każdej z dwóch grup rękopisów insularnych,
aniżeli o istotnych różnicach.

się z trzech części: pierwsza to Handschriftenkunde - czyli kodykologia, druga to Geschichte der
lateinischen Schrift-czyli „właściwa” paleografia, oraz ostatnia - Die Handschrift in der Kulturgeschichte.
Podobny zakres rzeczowy obejmują zarówno podręcznik J. Lemaire’a, który nosi tytuł Introduction e la
codicologie, jak i czeskiego badacza I. Hlaväcka, Uvod do latinske kodikologie, Praha 1978, a także
kompendium wiedeńczyka O. Mazała, Lehrbuch der Handschriftenkunde, nawiązujące do niemiecko­
języcznej tradycji posługiwania się terminem Handschriftenkunde. Na szczęście badacze rękopisów
nie toczą bojów o terminologię. Projekt uporządkowania terminologii kodykologicznej został zaprezen­
towany podczas konferencji Międzynarodowego Komitetu Paleograficznego w 1981 roku, por.: komu­
nikat D. Muzerelle, Le vocabulaire codicologique, [w:j Paläographie 1981, s. 40-46; tegoż, Vocabulaire
codicologique: repertoire methodologiques des termes franęais relatifs aux manuscrits, Paris 1985.
1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 25

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych

Cechy kodykologiczne są bardzo często wykorzystywane w celu uchwycenia

ewentualnych wpływów insularnych na kodeks i skryptorium, w którym powstał
rękopis. Jednak nawet pobieżna analiza sposobów posługiwania się tągrupącech
wykazuje, że nie zostały wypracowane wspólne kryteria stosowania ich, a co więcej
- że panuje w tej materii spory chaos. Stąd spotykamy się z rękopisami, które na
podstawie tych samych cech kodykologicznych podlegają odmiennej ocenie co
do miejsca i czasu powstania, a owe rozbieżności mogąwystępować nawet u tego
samego badacza. Pierwszy poważny krok w kierunku przełamania sztywnych kry­
teriów kodykologicznych, jakie dla rękopisów insularnych wypracował Lowe, uczynił
w 1962 roku Bischoff w recenzji jego książki English Uncial. Bischoff wykazał
bezzasadność niemal automatycznego przypisywania przez Lowego skryptoriom
kontynentalnym tych rękopisów, które zawierały choć w części pergamin typu konty­
nentalnego, a metodami paleograficznymi nie można było określić ich pochodze­
nia6. Jednak nadal spotykamy się z używaniem tego wyznacznika w ślad za Lowem7.
Obok rodzaju pergaminu również sposób liniowania uważany jest za ważne
kryterium mogące określić proweniencję rękopisu, na co przykładem jest BRUXEL­
LES, Bibi. Royale II 7538 (saec. Vlllin), który-według ustaleń Lowego - napisa­
ny został we Włoszech, ale liniowanie rękopisu po złożeniu składki było, zdaniem
Bischoffa, wystarczającym powodem do przypuszczenia, że chodzi o dzieło po­
wstałe w Anglii.
Nie wiadomo, z jakiego powodu brak liniowania w WÜRZBURG, UB, M. p.
th. q. 24 (saec. VIII-IX) Bischoff uważa za przesłankę wskazującą na powstanie
tego rękopisu na kontynencie, skoro niemal wszystkie nieliniowane rękopisy pocho­
dzą z Irlandii, ewentualnie z Bobbio8, i wystąpienie tej cechy akurat w tym manu­
skrypcie może wynikać właśnie z nawiązania do iryjskiej tradycji obecnej w Würz-
burgu w różnych formach, także za pośrednictwem anglosaskim9. Zarejestrowane

6 Przedruk w tegoż, MS, 2, s. 328-339, tu s. 338. Jako przykłady takich atrybucji na podstawie tylko
pergaminu można przytoczyć: BRUXELLES, Bibi. Royale II 1052 (f. 137-140) oraz Bibi. Royale II
1069 (f. 59-97). Sam Bischoff nie był konsekwentny, ponieważ użycie kilku foliałów z pergaminu z owczej
skóry w WÜRZBURG, UB, M. p. th. f 149a, zdecydowało o przypisaniu tego kodeksu jakiemuś
skryptorium na kontynencie, por. LsK, 6n.
7 Por. WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 149a, który, zdaniem Lowego, a za nim również R. McKitterick,
Anglo-Saxon, s. 330, powstał na kontynencie, gdyż w jego części użyto kontynentalnego pergaminu.
Ale już Hans Thurn nie uwzględnia tego faktu jako przesądzającego o miejscu powstania rękopisu
i lokalizuje jego macierzyste skryptorium w Mercji.
8 Rękopisy powstałe w Irlandii i nieliniowane: DUBLIN, Royal Irish Academy S. N. (saec. VII, 1/2;
Vlex?), CLA, II, 266; DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibi. B. 212 etc., (saec. VIII); CLA, VIII, XI,
1185; KARLSRUHE, BLB, Aug. 195 (f. 19) (saec. VIII-IX); CLA, VIII, 1089; MILANO, Ambros. F. 60
sup. (ff. 1-46, 58-77) (saec. VIII), CLA, III, 336; ST. OMER, BM, 342 bis (f. B) (saec. Vll-Vlll; Vlllex,
B. Bischoff, MS, 1, s. 240), CLA, VI, 828; WIEN, ÖNB, 15298, (saec. VIII), CLA, X, 1511; ST. GALLEN,
Stiftsbibi. 1395 (s. 444-447), (saec. VIII), CLA, VII, 991.
9 Na przykład Listy świętego Pawła z iryjskimi glosami w WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 12, oraz
obecność Iryjczyków Klemensa i Probusa w pierwszej połowie IX wieku, por. LsK, s. 28.
26 1. Cechy kodykologiczne

przez nas rękopisy nieliniowane pochodzą głównie z Irlandii (siedem) oraz z Irlandii
lub Bobbio (pięć)10, jeden z kontynentalnego ośrodka z wpływami iryjskimi11, jeden
wreszcie z południowo-zachodniej Anglii12.
Powyższe przykłady pokazują, że przynajmniej niektóre kryteria natury kodyko-
logicznej nie są poparte wcześniejszą analizą rękopisów, co musi siłą rzeczy
prowadzić do formułowania na ich podstawie wniosków o wątpliwej wartości poz­
nawczej.
Oprócz dwóch wspomnianych wyżej podstawowych cech kodykologicznych,
także inne bywająokazyjnie wykorzystywane w celu określenia rodzaju wpływów,
którym ulegał rękopis podczas jego tworzenia, ale nie mająone większego znacze­
nia ze względu na rzadkość, z jaką w ogóle występują w kodeksach.

1.1.1. Rodzaj skór

Badania nad pergaminem wyrosły na gruncie dyplomatyki, mimo że - według
osądu jej założyciela Mabillona, wypowiedzianego w 1681 roku - „de membranis
nulla controversia esse potest”13. W połowie XVIII wieku (w latach 1750-1765)
dwaj Mauryni wydali Nouveau traite de diplomatique, w którym po raz pierwszy
potraktowano pergamin i sposób jego przygotowania jako elementy umożliwiające
datowanie i ustalenie miejsca powstania dokumentu14. Przełomem w docenieniu
pergaminu w badaniach nad rękopisami było uchwycenie przez Wilhelma Watten-
bacha i Ludwiga Rockingera wich pracach z lat 1871-1872 terytorialnego zróżnico­
wania pergaminów na tak zwany typ północny, czyli pergamin ze skór cielęcych,
oraz typ południowy, produkowany ze skór owczych.
Pierwszy zwrócił uwagę na różnice między pergaminem kontynentalnym
a insularnym Lowe w pierwszym tomie Codices Latini Antiquiores. Zauważył on,
że wyspiarze używali pergaminu ze skór cielęcych, natomiast w skryptoriach
kontynentalnych produkowano pergamin ze skór owczych. Na tej podstawie nadał
nowe znaczenie używanym wcześniej zamiennie w języku angielskim terminom
parchment i vellum. To pierwsze określenie Lowe zastrzegł dla pergaminu z owczej
lub koziej skóry, drugie dla pergaminu ze skóry cielęcej15. W rok później, przy

10 MILANO, Ambros. I. 61 sup., (saec. VII, 2/2; VII-VIII) (McNamara); CLA, III, 350; Ambros. O. 212
sup., (saec. Vllex), CLA, III, 361; NAPOLI, Bibi. Naz. IV. A. 8 (ff. 1-39), (saec. VIII), CLA, III, 400 oraz
F. IV. 1 Fasc. 5 + 6, (saec. VIII-IX), CLA, IV, 452.
11 ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395 (s. 444-447), Visitatio infirmorum; lrlandia(?); Irlandia lub iryjska
kolonia na kontynencie (Duft) [St. Gallen], saec. VIII; VIII, 2/2 (Duft). Napisany na nieliniowanym
insularnym pergaminie iryjską majuskutą. LIT.: CLA, VII, 991; CLLA, 106; J. Duft, P. Meyer, Die iri­
schen Miniaturen, s. 43, 66, 79n, Taf. 29 (s. 445); J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung,
s. 931.
12SPANGENBERG, Pfarrbibliothek, S. N. [teraz: MARBURG, Staatsarchiv 319 Pfarrei Spangenberg
Hr 1], (saec. VIII, 1/2).
13 Cyt. za P. Rück, Zum Stand, s. 19.
14 Cyt. za tamże s. 13n, tam też znajduje się zarys dziejów badań nad pergaminem.
15 CLA, I, s. XI. Tam też stwierdzenie, że mimo braku naukowych metod, każdy laik potrafi
rozróżnić pergamin owczy od cielęcego. Podstawą koncepcji Lowego byta próba chronologicznego
J L

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 27

okazji wydania drugiego tomu CLA, Lowe dokonał rewizji swojego poglądu na tę
sprawę (s. XII) i zrezygnował z rozgraniczenia obu typów pergaminu tylko na
podstawie rodzaju skór zwierzęcych, gdyż stwierdził, że różnice między nimi
wynikają nie tyle ze stosowania skóry odmiennych gatunków zwierząt, co z podda­
nia skór (także owczych) w kręgu insularnym innemu procesowi technologicznemu
oraz z różnej grubości samych skór po wyprawieniu. Terminologia wprowadzona
przez Lowego nie była niestety wolna od ułomności. Jak możemy wnioskować
z lektury opisów w CLA, badacz utożsamił vellum z pergaminem insularnym,
niezależnie od rodzaju zwierzęcia, z którego pochodzi skóra, a termin parchment
z pergaminem przygotowanym w stylu kontynentalnym. Terminologia ta była
stosowana we wszystkich tomach CLA, ale niekonsekwentnie, czego przyczyn nie
udało nam się ustalić. Czasami Lowe opatrywał termin vellum dodatkowym przy­
miotnikiem insular, takjakby potrzebne było uzupełniające określenie dla vellum-
z definicji przecież „insularne” - lub używał sformułowania insular parchment (I).
Niekiedy unikał tej terminologii i uciekał się do prostego opisu pergaminu, nazywając
go neutralnie membrane z odpowiednim określeniem: insular lub continental'6.
Często stosował kwalifikację insular membrane, być może wówczas, gdy nie był
pewien rodzaju skóry, z której powstał pergamin, lub tylko z sobie znanych powo­
dów. Zamieszanie terminologiczne wprowadzone w CLA miało negatywne skutki
dla kodykologii, gdyż najczęściej nie da się ustalić, czy autor opisu paleograficz­
nego, stosując powyższe terminy, ma na myśli rozróżnienie pergaminu według
gatunku zwierząt czy według sposobu jego przygotowania.
Pod tym względem łatwiej zorientować się w terminologii niemieckiej, w której
stosuje się głównie terminy Scbafpergament '\ Kalbpergament, jednoznacznie uw­
zględniające już w nazwie gatunek zwierząt, ze skór których spreparowano perga­
min. Z prac Bischoffa nie wynika jednak jasno zarysowany zakres znaczeniowy
terminu Kalbpergament. Raz możemy odnieść wrażenie, że jest on tożsamy z per­
gaminem insularnym16 17, innym razem, że oznacza po prostu zaakcentowanie gatun­
ku zwierzęcia, z którego zrobiono pergamin, ale niezależnie od rozróżnienia pojęć
„insularny” i „kontynentalny”, ponieważ wielokrotnie termin Kalbpergament opatrzo­
ny jest, w zależności od potrzeby, dodatkowym przymiotnikiem insular. Chociaż
z podręcznikowego ujęcia tego zagadnienia przez Bischoffa wynika zasada podzia­
łu obu rodzajów pergaminu, podobna jak u Lowego, to znaczy na podstawie techniki

i geograficznego uchwycenia zróżnicowania rodzaju pergaminu, podjęta przez M. Thompsona,

Introduction to Greek and Latin Palaeography, Oxford 1912, cyt. za: P. Rück, Zum Stand,
s. 18; M. P. Brown, Continental, s. 57. Historyczny rozwój terminów parchment i vellum przedstawił
W. L. Ustick, Parchment’ and ‘Vellum’, s. 439-443, który nie uwzględnił jeszcze koncepcji Lowego.
16 Por. CLA, III, 355: „Membrane thick and rough to the touch”-co mogłoby wskazywać na insularny
sposób spreparowania pergaminu. Wydaje nam się, że był to unik Lowego, dotyczący tych przypadków,
w których nie był on pewien, z jakiego rodzaju pergaminem ma do czynienia.
17 Porównajmy choćby opinię Bischoffa o skryptorium w Lorsch, tegoż, Die Abtei, s. 35, w którym
stosowanie Kalbpergament było wynikiem adaptacji praktyk insularnych, a używanie Schafpergament
w Metz stanowiło - zdaniem badacza - przejaw dominowania praktyki kontynentalnej, por. tamże.
28 1. Cechy kodykologiczne

obróbki skór, tojednak kładzie on silny nacisk na niemal pokrywający się z rozróż­
nieniem technologicznym podział według gatunku zwierząt18.
Wobec udoskonalonych metod technicznych, pozwalających dokładnie określić
rodzaj pergaminu, wzrosła liczba znanych nam przykładów używania przez wys­
piarzy pergaminu ze skór owczych. Nie da się już utrzymać tezy, że skóry owcze
i kozie były używane w kręgu insularnym tylko w wyjątkowych przypadkach19. Tak
więcspotykane w literaturze, także nowszej, określenia pergaminu jako insularnego
tylko na podstawie zaobserwowania użycia skóry cielęcej nie mogąbyć wiarygodne,
zwłaszcza wówczas, gdy z opisu kodeksu wynika, że jego autor utożsamia perga­
min ze skóry cielęcej z pergaminem insularnym. Zresztąsamo określenie rodzaju
skóry użytej do przygotowania pergaminu nie jest łatwe. Często trzeba uciekać
się do specjalistycznych badań laboratoryjnych, gdyż badania organoleptyczne
okazują się niewystarczające, a nawet zwodnicze20.
Jak przedstawia się faktyczny udział obu rodzajów skór w pergaminach używa­
nych przez skrybów insularnych? Najstarsze rękopisy iryjskie napisane są na perga­
minie ze skór owczych i nie zdradzają jeszcze typowo insularnej technologii jego
przygotowania21. Natomiast niemal wszystkie późniejsze rękopisy iryjskie napisane
są na pergaminie przygotowanym na sposób insularny22.
Pergamin typu kontynentalnego ze skór owczych pojawia się już w najstarszych
rękopisach anglosaskich z Northumbrii23. Sporadycznie był on używany w przeciągu

18 B. Bischoff, Paläographie des römischen, s. 21 n. Odnosimy wrażenie, że podział na pergamin

insularny i kontynentalny u Bischoffa wynika z nie zawsze przejrzystych kryteriów, przez to opisy
kodykologiczne autorstwa tego badacza są skomplikowane dla czytelnika. Przede wszystkim nie
wiadomo, czy podział ów odnosi się do preferencji rodzaju skóry, czy też sposobu jej przygotowania.
Być może stan ten odzwierciedla trudności badawcze samego Bischoffa i ewolucję (lub niestabilność
w tym względzie) jego poglądów.
19 Por.: A. Di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine, s. 138n; tychże, Die Tierhautbestimmung,
s. 52; J. T. Brown, The Distribution, s. 128.
20 Cechy pergaminów cielęcych, owczych i kozich, które sąuchwytne organoleptycznie, zestawiła
E. Eisenlohr, Die Pergamente, s. 95. Równie ważne sąpraktyczne wskazówki zebrane przez A. Cains,
The Surface Examination of Skin, s. 172-174.
21 DUBLIN, Trinity College, 55 (saec. Vllin), CLA, II, 271; DUBLIN, Royal Irish Academy
S. N. „Cathach” (saec. VII, 1/2), CLA, II, 266, pergamin tego ostatniego rękopisu Lowe określił jako
vellum-, ST. GALLEN, Stiftsbibi. 1399a 1 (saec. VII), por. D. H. Wright, Some Notes, s. 447; W. O’Sullivan,
Insular Calligraphy, s. 353. Do tego dołączyć należy niedawno odkryty WASHINGTON, (D. C.),
The Folger Shakespeare Library X. d. 536 (saec. VII), CLA, Add. I, 1864, który został sporządzony
prawdopodobnie w Irlandii.
22 Pergamin z koziej skóry, ale spreparowany w stylu insularnym, znajduje się w pochodzącym
z Bobbio lub z Irlandii MILANO, Ambros. I. 61 sup. (saec. VII, 2/2), CLA, III, 350, oraz w powstałym
w Bobbio, ale napisanym iryjskim pismem MILANO, Ambros. D. 23 sup. (saec. VIII), CLA, III, 329; por.
A. di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine, s. 138.
23 DURHAM, Catherdal Lib. MS A. II. 17 (ff. 2-102) +CAMBRIDGE, Magdalene College Pepysian MS
2981 (19) (saec. VII/VIII) z Lindisfarne. W CLA, II, 149, pergamin tego rękopisu określony został jako
vellum insularnego typu. Jednak późniejsze badania wykazały obecność pergaminu kontynen­
talnego, por.: T. J. Brown, R. L. S. Bruce-Mitford, Codex Lindisfarnensis, s. 26n; J. T. Brown, Durham
Gospels, s. 16; M. P. Brown, Continental, s. 58. Inne rodzime rękopisy anglosaskie z pergaminem
z owczej skóry: PARIS, BN, lat. 9389 (saec. VII-VIII) być może z Lindisfarne, zob. Katalog; dwa
1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 29

całego VIII wieku, ale o ile można wnioskować na podstawie tak małej liczby
rękopisów, pod koniec tego stulecia występuje nawet pewne nasilenie tego zja­
wiska24. Jednakże w większości tych manuskryptów udział pergaminu w typie konty­
nentalnym jest niewielki i obejmuje ledwie jedną, dwie składki.
Dlaczego insularni skrybowie preferowali skóry cielęce? Czy w ogóle chodzi
tutaj o świadomy wybór, czy raczej o dostosowanie się do lokalnej podaży skór
konkretnego gatunku? Większość badaczy sądzi, że głównym czynnikiem decydu­
jącym o wyborze skór cielęcych były lepsze cechy wyprodukowanego z nich perga­
minu, który był grubszy, nie ulegał tak łatwo przetarciu przy wymazywaniu starego
tekstu lub podczas wpisywania poprawek, nie powodował prześwitywania tekstu
bądź iluminacji na drugą stronę25. Ale czy w takim razie na kontynencie nie rozpo­
znano się na tych niewątpliwych walorach pergaminów ze skór cielęcych? Problem
ten nie znalazł dotąd zadowalającego wyjaśnienia26. Niedawno dopiero zwrócono
uwagę na implikacje natury ekonomicznej, wynikające z regionalizacji preferencji
skór jednego gatunku zwierząt. Musielibyśmy przyjąć, że albo hodowla u Iroszkotów
i Anglosasów bazowała niemal wyłącznie na bydle i nie mieli oni praktycznie żad­
nego wyboru, albo świadomie decydowali się wyłącznie na skóry cielęce. Podobnie
rzecz przedstawiałaby się w przypadku skrybów kontynentalnych: przewaga perga­
minu z jednego gatunku zwierząt miałaby swoje uzasadnienie w gospodarce ho­
dowlanej danych społeczności. We Włoszech, gdzie hodowano głównie owce,
dziewięćdziesiąt procent przebadanych pergaminów wyprodukowanych zostało ze
skór owczych i kozich. W Niemczech natomiast w tym samym czasie udział per­

rękopisy z Waermouth: FIRENZE, Bibl. Laur. Amiatino 1 (saec. przed 716 rokiem), CLA, III, 299 oraz
STONYHURST, College Library S. N. (saec. VII-VIII), według opinii Lowego, CLA, II, 260: „vellum is
somewhat glossy and smooth to the touch and of a fineness not customarily found in Insular MSS”.
Prawdopodobnie northumbryjski z początku VIII wieku jest Hereford, Cathedral Library P. II. 10 (luźne
karty), CLA, II, 158, którego pergamin został określony jako „membrane of the smooth type”, co
należy chyba rozumieć, że nie jest typowo insularny. Zdaniem Bischoffa, CAMBRAI, BM, 470 (saec.
VIII, 1/2 lub VII-VIII, jak chce M. B. Parkes), powstał raczej w Anglii, nie zaś na kontynencie, mimo że
w części napisany został na kontynentalnym pergaminie, zob. Katalog. Zdaniem J. Brown, The
Distribution and Significance, s. 133, uzupełnienia do WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 68 (f. 1-21, 95-
-96), zostały wykonane w Northumbrii, inni badacze sądzą, że użycie kontynentalnego pergaminu
przemawia za kontynentalną proweniencją uzupełnień, zob. Katalog.
24 Rękopisy powstałe w końcu VIII wieku w Anglii, w których użyto kontynentalnego pergaminu:
LONDON, BL, Cotton Tiberius C. II (saec. Vlllex), CLA, II, 191; WORCESTER, Cathedral Chapter
Lib., Add. 3 (saec. VIII), CLA, II, 264: „membrane rather fine well prepared”; OXFORD, Bodl. Lib.
Hatton 93 (saec. VIII-IX), który zdaniem McKitterick mógł powstać na kontynencie, zob. Katalog;
STOCKHOLM, Kungligabiblioteket, A 135 (saec. Vlllex), zob. literaturę w Katalogu.
25 W. O’Sullivan, Insular Calligraphy, s. 353. Choć pergamin insularny nie był prześwitujący, to
w napisanym najprawdopodobniej w Anglii BERLIN, DS, Fragm. 34, vellum obecnie prześwituje.
F. M. Bischoff, Systematische Lagenbrüche, s. 91 n, notuje przykłady specjalnego wybierania pergaminu
cielęcego tylko na karty z iluminacjami i tablicami kanonów: DARMSTADT, LHB, 1957 (saec. około
830); VATICANO, lat. 7224-7225 (saec. IX, 1/3) z Salzburga, por. także SSBK, 2, s. 153.
26 M. L. Ryder, The Biology, s. 26, wysunął hipotezę, że preferowanie skór owczych na kontynencie
wynikało z faktu posiadania przez te zwierzęta białej skóry, i że nawet ze względu na tę cechę
ukierunkowana była hodowla owiec.
30 1. Cechy kodykologiczne

gaminów cielęcych był dużo większy, ale też znaczenie bydła w gospodarce terenów
położonych na północ od Alp było większe27.
Jednak większy udział pergaminów ze skór cielęcych w południowych Niem­
czech wyjaśnia się zwykle w literaturze wpływami insularnymi na tamtejsze skryp­
toria28. Przewaga pergaminów cielęcych w kręgu insularnym może więc mieć
uzasadnienie w podstawach gospodarczych, a nie być rezultatem świadomego
doboru dla celów rękopiśmiennych. Problem ten wymaga dokładniejszej analizy
uwzględniającej problemy gospodarki hodowlanej we wczesnośredniowiecznej
Europie.
Jeśli zaś chodzi o koszty samego pergaminu, to chyba nie były one aż tak
wielkie, jak się zwykle przypuszcza, przy czym cena surowca nie była - zdaje się
- najważniejsza29. W końcu skóra była jednąz części odpadowych, dla których -
podobnie jak dla rogów, kości efc. - znajdowano zastosowanie, ale nie dla nich
hodowano bydło czy owce. Z tego powodu należałoby chyba odrzucić wszystkie
hipotezy zakładające wpływ zapotrzebowania na pergamin na rodzaj prowadzonej
hodowli zwierząt.
Skoro istotna różnica między pergaminem insularnym a kontynentalnym nie
zależy w zasadzie od gatunku zwierzęcia, którego skórę wykorzystano do produkcji
pergaminu, to dla naszych celów nie ma potrzeby rozbudowywać wątku o sposo­
bach określania rodzaju skór użytych na wyprodukowanie pergaminu. Nie oznacza
to jednak rezygnacji z posługiwania się tym kryterium, ale przyznanie mu funkcji
pomocniczej.
Nie bez powodu poświęciliśmy naszą uwagę zagadnieniu rodzaju użytych skór,
gdyż ustalenie przyczyn, które zdecydowały o odmiennych preferencjach w wybo­
rze skór na kontynencie i u wyspiarzy, może mieć dla naszych celów badawczych
kapitalne znaczenie. Jeśli wybór ów był u wyspiarzy świadomy i nie był uzależniony
od warunków zewnętrznych, głównie od podaży konkretnego rodzaju skór, to możemy
się spodziewać, że będzie on odgrywał rolę także podczas pracy Anglosasów

27 A. Di Majo, C. Federici, M. Palma, Die Tierhautbestimmung, s. 54; tychże, La pergamena dei

codici altomedievali italiani, s. 3n.
28 SSBK, 1, s. 29n, 135, 167; F. Unterkircher, Notitiae Regionum Urbis Romae et Urbis Constan-
tinopolitanae, Glossarium Latino-Theotiscum [Umbrae codicum occidentalium, 2], Amsterdam 1960,
s. XII.
29 B. Bischoff, Paläographie des römischen, s. 22, podnosząc kwestię wartości pergaminu, odsyła
do książki E. Leśne, Histoire de la propriete, s. 325n, w której problem ten nie jest jednak szczególnie
uwypuklany. R. Gameson, The Cost, s. 2n, pokazał, że znane nam ceny, za jakie nabywano kodeksy
w Anglii na początku VII wieku, nie odzwierciedlają rzeczywistych kosztów ich produkcji, ale ich wartość
dla pewnego zamożnego kręgu zleceniodawców. Nasuwa nam się, myśl, że nabycie kodeksu od
klasztoru mogło mieć również cel dewocyjny, stąd nierealnie wysokie „ceny”. O umiarkowanym koszcie
pergaminu może świadczyć „wydatek” około tysiąca pięciuset skór cielęcych, jakie zużyto jednorazowo
w Wearmouth-Jarrow na produkcję luksusowej Biblii dla papieża, której częściąjest CodexAmiatinus
(FIRENZE, Bibi. Laur. Amiatino 1). W tym okresie, wtym samym skryptorium przepisano wiele innych
dzieł, nie mówiąc już o pisarskiej działalności samego Bedy. Dostępne nam cenniki pergaminu z późnego
średniowiecza, por. M. Gullick, From Parchmenter, s. 153n, nie oddają rzeczywistości wczesnego
średniowiecza.
1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 31

w skryptoriach kontynentalnych. Jeśli zaś uwarunkowany był on innymi, nieuświa­

domionymi motywami, to moglibyśmy się spodziewać, że wyspiarze będą się przy­
stosowywać do kontynentalnych warunków produkcji pergaminu. Niestety nasze
szanse na zweryfikowanie obu przypuszczeń są niewielkie, między innymi dlatego,
że używana w literaturze terminologia odnośnie do pergaminów jest niejednorodna,
co utrudnia badania nad częstotliwością stosowania określonych skór bez konie­
czności odwoływania się do autopsji rękopisów. Natomiast panujący w literaturze
pogląd o wpływie Anglosasów na upowszechnienie się pergaminu cielęcego na
kontynencie, a zwłaszcza w Niemczech, traktowalibyśmy jako niewystarczająco
udokumentowaną hipotezę, ponieważ sformułowana ona została na dość powie­
rzchownych obserwacjach, nie popartych rzetelną analizą zjawiska.

1.1.2. Technologia przygotowania pergaminu30

Podstawowe kryteria pozwalające rozróżnić oba typy pergaminów wynikają

z różnic technologicznych, jakim skóry zostały poddane podczas produkcji. Zasad­
niczą różnicą między pergaminami insularnymi i kontynentalnymi jest dwustronne
wyrównanie pergaminu insularnego pumeksem. W efekcie tego zabiegu zanika
różnica między stronami skór, to znaczy między miazgą a włosiem. Ponadto perga­
min insularny uzyskuje dzięki temu bardziej chropowatą powierzchnię31. Pergamin
insularny jest też ciemniejszy od kontynentalnego, co nie wynika z użycia innego
rodzaju skór, ale z innej ich obróbki32. Pergamin kontynentalny jest natomiast cień­
szy, czasem nawet aż prześwitujący, gładki, jego strony są wyraźnie odróżnialne,
gdyż strona z włosiem nie jest dokładnie starta. Mimo podkreślania w literaturze,
iż w pergaminie insularnym strony są niemal nierozróżnialne, to jednak z lektur
opisów manuskryptów odnosimy wrażenie, że stosunkowo często, czy to przy oka­
zji określania stron, na których dokonywano liniowania, czy sposobu wzajemnego
ułożenia kart w składce, autorzy owych opisów rozróżniali obie strony33.

30 Nie będziemy referować tutaj całego procesu fabrykowania pergaminu, począwszy od obróbki
surowych skór, ale skupimy się tylko na podstawowych zagadnieniach związanych ściśle z różnicami
między pergaminem insularnym i kontynentalnym. Szczegóły procesu technologicznego czytelnik
znajdzie w artykułach opublikowanych w zbiorowej pracy Pergament: Geschichte - Struktur -
Restaurierung - Herstellung, Sigmaringen 1991.
31 Opis za B. Bischoffem, Paläographie des römischen, s. 21n. Zdaniem T J. Brown, The Distribution,
s. 128, pergamin insularny „jest raczej gruby, o swoistej szorstkości podobnej do zamszu. Widoczne
są ślady zdzierania po obu stronach, miazdze i włosiu, oraz obie strony są bardzo podobne do siebie,
także pod względem koloru”.
32 A. di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine, s. 137.
33 Por. wypowiedź Lowego o pergaminie w powstałym w Anglii, CLA, II, 133: „Vellum of mediocre
quality, coarse and rough to the touch, and greasy on the flesh-side”. Jak podaje W. M. Lindsay,
Collectanea, s. 24, w jednym z wpisów marginalnych z iryjskiego rękopisu z Irlandii skryba skarży się,
że pergamin jest włochaty - znaczy to, że nie zawsze pergamin był dobrze obrobiony na obu stronach.
32 1. Cechy kodykologiczne

1.1.3. Składki

Wyprawiony pergamin wymagał wygładzenia, pocięcia na karty34 i złożenia ich

w składkę. Te czynności wykonywano w skryptorium, gdyż związane były one
ściśle z właściwościami rękopisu, który miał być kopiowany35. Przynajmniej niektó­
rzy kopiści, jeśli nie większość, sami przygotowywali sobie składki36.
Różnice między praktyką insularną i kontynentalnąwystępują również w spo­
sobie ułożenia kart w składce. Na kontynencie składki formowano przeważnie
z czterech kart (tak zwane quaterniony), które po złożeniu dawały osiem foliałów.
W kręgu insularnym, a zwłaszcza w skryptoriach iryjskich, preferowano natomiast
składki z pięciu kart -quiniony (dziesięć foliałów), i grubsze. W powstałym w Irlandii
LONDON, BL, Add. 40416 (saec. VIII-IX), niektóre składki liczą po szesnaście i dwa­
dzieścia foliałów. W iryjskich ewangeliarzach „kieszonkowych” w jednej składce
mieści się nawet cała Ewangelia.
Aż do VI wieku formowanie składek w quiniony było na łacińskim Zachodzie
równoprawnym zwyczajem z formowaniem ich w quaternion^7. Jak wskazuje wiele
przykładów insularnej paleografii, Iryjczycy nawiązywali w tradycji rękopiśmiennej
do tradycji późnoantycznej, a względna izolacja Irlandii czyniła tamtejszych skrybów
nieczułymi na nowe trendy pojawiające się na kontynencie. Dlatego gdy na konty­
nencie ustaliła się praktyka formowania quaternionow, to Iryjczycy trwa li przy swojej,
wywodzącej się z późnego antyku, technice preferującej quiniony. Jak stwierdził
Lowe, iryjskie preferencje dla quinionöw mogąwynikać nie tylko z powiązań z pra­
ktyką kodykologiczną późnego antyku, ale mogą być nawiązaniem do kodeksów
ze Wschodu, gdzie składki formowano właśnie w quiniony. Zauważył on też, że
iryjskie słowo ein, określające kodeks, wywodzi się z łacińskiego quinion. Również
anglosaskie cine (książka) jest zapożyczeniem ze staroiryjskiego38. Zdaniem Jeana

34 Najwcześniejsze przedstawienie ikonograficzne skryby tnącego nożycami pergamin na karty

zawiera ostatni foliał w napisanym około 970 roku rękopisie MADRID, Archivo Histórico Nacional
1097B, por. S. Janzen, Pergament, s. 391 i Abb. 1.
35 Nie jesteśmy w stanie dokładnie określić, jakie czynności przy przygotowaniu pergaminu
wykonywano już w skryptorium i czy należało do nich również wyrównanie pumeksem obu stron.
Prawdopodobnie ta czynność mogła być wykonywana zarówno w garbarni, jak i przez skrybę
w skryptorium, por. diagram rekonstruujący proces przygotowania pergaminu, opracowany przez
S. Janzen, Überdas Rasorium, s. 208. Cytat w następnym przypisie wskazywałby na to, że wygładza­
nie pumeksem mogło następować nawet dopiero po przycięciu kart.
36 Najwcześniejszym potwierdzeniem udziału skryby w przygotowaniu składek jest wiersz Waldrama
z St. Gallen z końca IX wieku: „Cutto membranas ad libras presulis aptans / Pumice corrodo pellique
superflua tollo / Et pressandro premens ferrumque per aequora ducens”, MGH Poetae 4, s. 314, por.
M. Gu Hick, From Parchmenter, s. 149. T. A. M. Bishop, The Script of Corbie, s. 16, zauważa w napisanych
przez wielu skrybów kodeksach z Corbie korelację między rodzajami składek a odpowiednimi rękoma
pisarskimi.
37 J. T. Brown, The Oldest Irish Manuscripts, s. 324.
38 CLA, II, s. XI. Trzeba jednak zaznaczyć, że Lowe wypowiada się z pewną ostrożnością o etymologii
tego słowa. Jak podaje bardziej kompetentny w tym zakresie P-Y. Lambert, Le vocabulaire du scribe
irlandais, s. 158, staroiryjskie ein oznaczało w staroiryjskim z pewnością quinion.
J L

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 33

Vezinä, cechą insularną nie jest nawet samo używanie składek odmiennych od
quatemionow, ale różnorodność pod względem grubości składek znajdowanych
wjednym rękopisie, zwłaszcza w manuskryptach z VII i VIII wieku39. 40 Skrybowie
w Wearmouth-Jarrow pod wpływem wzorców rzymskich skłaniali się na przełomie
VII i VIII wieku ku regularnemu formowaniu składek w quaterniony, ale nie pozosta­
wali zawsze wierni tym wzorcom. W każdym razie u Anglosasów uwidacznia się
tendencja do bardziej systematycznego używania quatemionow™.
Podczas zbierania materiałów do naszej pracy nie byliśmy świadomi wartości
poznawczej obserwacji liczby kart w składkach (wraz z ich powiązaniem z tekstem)
jako wskaźnika wpływów insularnych. Dlatego też nie możemy na razie jedno­
znacznie zweryfikować spotykanego w nauce stwierdzenia, że preferowanie skła­
dek grubszych niż quaterniony jest odzwierciedleniem wpływów insularnych41.
Jednakowoż badania wyrywkowe pozwalają stwierdzić, że liczba kart przypa­
dających na składkę nie jest dobrym wskaźnikiem wpływów insularnych, choć
może być dodatkowym, wzmacniającym argumentem. Mimo dominowania na
kontynencie składek quatemionow, często spotyka się odstępstwa od tej zasady,
które były spowodowane głównie chęcią dostosowania się skryby do objętości
przepisywanego tekstu42. 43A więc dodawano lub odejmowano od quaternionu jedną
lub dwie karty, tworząc biniony, terniony\ quiniony lub sexteniony™. W przypadku
niektórych rękopisów możemy posłużyć się chyba kryterium liczby kart w składce
jakowskaźnikiem wpływów insularnych. Gdy mamy do czynienia z manuskryptem
odpowiednio grubym, składającym się z kilkunastu składek (co ogranicza rolę
przypadkowości w sposobie ich układania), w którym zaobserwujemy, że odstęp­
stwa od składek quatemionow nie są podyktowane wewnętrznym podziałem tekstu,
oraz że quaterniony nie przeważają w danym manuskrypcie, to wówczas z dużą
ostrożnością możemy pokusić się o domniemywanie przejawów wpływów insu­
larnych.
W literaturze przedmiotu nie spotkaliśmy się z analizą wpływów insularnych
w rękopisach, dokonaną tylko na podstawie grubości składek. Jedynie gdy inne
cechy insularne są dostatecznie wyraziste, nieliczni badacze dodają uwagi o for­
mowaniu grubych składek jako kolejnej cesze potwierdzającej wpływy insularne
w kodeksie.
Jednym z poważnych mankamentów utrudniających masową analizę statys­
tyczną tego typu cechy kodykologicznej jest brak w większości opublikowanych
katalogów rękopisów szczegółowych opisów uwzględniających podział dzieła na

39 J. Vezin, La realisation materielle, s. 28.

40 Tamże, s. 27n; J. T. Brown, The Oldest Irish Manuscripts, s. 322n.
41 Por. E. A. Lowe, [w:] CLA, V, 526 (dotyczy PARIS, BN, lat. 281 + 298).
42 Według szczegółowej analizy kodykologicznej (jedynej chyba w literaturze) kodeksów włoskich
z VIII i IX wieku, należących do dawnej biblioteki w Nonantoli, osiemdziesiąt osiem procent wszystkich
składek razem wziętych było quaternionami, por. M. Morelli, M. Palma, Indagine, s. 92.
43 E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 18, stwierdza, że quaterniony są chrakterystyczne dla skryptorium
z Tours przez cały VIII i IX wiek. Jedynie w rękopisach z cechami insularnymi spotyka się regularne
stosowanie na przykład quinionow.
34 1. Cechy kodykologiczne

składki w powiązaniu z cechami paleograficznymi i rozmieszczeniem tekstu. Wła­

ściwie tylko w opracowaniach monograficznych poszczególnych manuskryptów
możemy znaleźć zadowalający opis grubości składek z uwzględnieniem rozmiesz­
czenia tekstu i poszczególnych dzieł44.
Oprócz różnic w grubości, składki rękopisów insularnych różniły się też sposo­
bem ułożenia kart. W kręgu insularnym strona z włosiem pierwszej karty zwracana
była zwykle na spód, tak samo układano następne, tak że karty w składce stykały
się ze sobą różnymi stronami45. Po złożeniu składki zewnętrzna jej strona była
z włosiem. Na kontynencie strona z włosiem pierwszej karty też była zwykle zwró­
cona na spód, ale następne układano tak, żeby karty stykały się tą samą stroną46.
Praktyka kontynentalna - jak się przypuszcza - wynikała z chęci takiej aranżacji
składek, aby sąsiadujące foliały w otwartym kodeksie nie różniły się między sobą
stronami pergaminu. Tego problemu nie mieli skrybowie insularni, gdyż strony
pergaminu zasadniczo nie różniły się między sobą. Ale z tego samego powodu
ustalenie sposobu ułożenia stron pergaminu w składce jest często niemożliwe
albo dyskusyjne (por. wyżej)47.
Wyłania się tu - naszym zdaniem - problem, który w kodykologii insularnej nie
został dotąd sformułowany: skoro pergamin kart nie różnił się zewnętrznie stronami,
to dlaczego insularni skrybowie mieliby zwracać uwagę przy formowaniu składek
na sposób ich ułożenia, trudząc się przy tym dodatkowo nad rozróżnieniem stron.
Powinno być im to obojętne, ale jeśli nie było, to widocznie jakaś inna przyczyna
powodowała trzymanie się przez nich tej zasady. Jaka? Na to pytanie nie potrafimy
udzielić zadowalającej odpowiedzi. Możemy domniemywać, że jeśli skrybowie,
układając karty w składce, nie mieli problemów z rozróżnieniem stron, to z pewno-
ściądlatego, że w momencie formowania składek strony pergaminu zachowywały
widoczne jeszcze dla skrybów różnice. Być może dlatego, że bezpośrednio po
wyrównaniu obu stron pergaminu mogły one przez pewien czas różnić się między
sobą, ale szczegóły te na tyle szybko ulegały niwelacji, że w gotowym rękopisie
strony faktycznie nie były już rozróżnialne - przynajmniej na pierwszy rzut oka.

44 Chodzi tu o codicogramm - termin wprowadził chyba P. Rück. Według A. von Euw, Liber viventium
Faberiensis, s. 55: „Ein codicogramm versucht die Handschrift nach der materiell-technischen und der
inhaltlichen Beschaffenheit zu durchleuchten und darzustellen”. W tej samej pracy codicogramm
rękopisu składającego się ze stu siedemdziesięciu dziewięciu foliałów zajął wraz z opisem cztery
strony formatu A4. Por. również B. C. Barker-Benfield, The Werden „Heptateuch”, s. 63n, który za­
stosował codicogramm do rekonstrukcji na podstawie kilku fragmentów pierwotnej struktury kodeksu.
45 W paleografi ten schemat oznacza się symbolicznie jako HF, HF, HF..., gdzie H oznacza stronę
z włosiem (hair), a F stronę z miazgą (flesh). Por. M. B. Parkes, The Palaeography of the Parker,
s. 161; B. Bischoff, [w:j Epinal, Erfurt, Werden and Corpus Glossaries, s. 20n. System ten występuje
już ewangeliarzu z Durham, DURHAM, Cathedral Lib. MS A. II. 17, niemal wszystkie karty ułożone są
włosiem na wierzch, por. Durham Gospels, s. 50.
46 Sposób insularny opisuje się jako FH, FH, FH..., a kontynentalny FH, HF, FH, HF...
47 Według Lowego, w LONDON, BL, Cotton Nero D. IV [Codex Lidisfarnensis] (CLA, II, 187),
strona z włosiem jest na zewnątrz składki; J. T. Brown, The Distribution, s. 128, jest odwrotnego zdania,
por. tegoż, [w:j Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis, s. 61 n. Tenże stwierdza też swoją
bezradność w wielu przypadkach, gdy chodzi o rozróżnienie stron pergaminów insularnych.
1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 35

Niewykluczone, że w grę wchodziło łatwiejsze liniowanie tak uformowanych składek

(zob. rozdziało liniowaniu).
W opisach paleograficznych bardzo rzadko odnotowuje się, którymi stronami
stykająsię foliały w składce. Również w CLA nie rejestruje się tej cechy systema­
tycznie (w przypadku tylko około dziesięciu procent odnotowanych rękopisów).
Cecha ta zatem nie jest przez nas wykorzystywana do określania cech insularnych
w rękopisach, gdyż nie posiadamy dostatecznie reprezentatywnego materiału
nawet dla najprostszej analizy statystycznej. W naszym Katalogu opisy zaledwie
około czterdziestu rękopisów (niemal wszystkie zaczerpnięte z CLA) zawierają
informację o ułożeniu stronami kart w składce48. Przykłady niektórych skryptoriów
kontynentalnych pokazują, że używanie obu systemów układania kart nie było
ściśle uzależnione od wpływów konkretnej tradycji rękopiśmiennej. W Tours przez
cały interesujący nas okres występują oba systemy obok siebie, także w czasie
przed Alkuinem. Podobne obserwacje dotyczą skryptoriów w północnej i północno-
-wschodniej Francji oraz w południowych Niemczech, które znane są z wpływów
insularnych49. Pobieżny nawet przegląd opisów paleograficznych, w których ta
cecha została uwzględniona, pokazuje, że jej występowanie charakteryzuje wielka
nieregularność zarówno w rękopisach insularnego, jak i kontynentalnego pocho­
dzenia. Racjonalnym wyjaśnieniem tego faktu jest przyjęcie, że każdy z dwóch
typów układania kart był w tradycji insularnej i kontynentalnej idealnym wzorcem,
ale problemy z rozróżnieniem stron przez samych skrybów, spowodowane ich
mniejszą uwagą przy sporządzaniu składek na tym etapie bądź też jakościąsamego
pergaminu, a nawet słabym oświetleniem w skryptorium, decydowały o tak licznych
odstępstwach od reguły50.
Problem układania stron w składkach czeka na swoje rozwiązanie, gdyż dotych­
czasowe poglądy uznające odmienność insularnego sposobu układania stronami
nie wydają nam się na tyle udokumentowane, aby móc posługiwać się tym kryterium
przy określaniu wpływów insularnych. Z pewnością należy traktować tę cechę jako
pomocniczą, zwłaszcza wobec pojawienia się innych śladów wpływów insularnych
na kodykologię. Szczególnąjednak ostrożność należy zachować, gdy chodzi tylko
o pojedyncze składki uformowane stronami na sposób insularny w rękopisie nie
wykazującym poza tym innych istotnych cech insularnych51.

48 Informacje te nie są uwidocznione w drukowanej postaci Katalogu. Sąnatomiast zarejestrowane

w systemie zakodowanych znaków w komputerowej bazie, która służyła za podstawę dla analiz
i wydruku Katalogu.
49 E. K. Rand, A Survey, s. 12; J. Vezin, La realisation materielle, s. 26; T. A. M. Bishop, The Script
of Corbie, s. 12n.
50 Por. D. K. Coveney, The Ruling, s. 55.
51 Por. J. Vezin, Observations sur l’origine, s. 136, o ułożeniu kart w ostatniej składce MILANO,
Ambros. C. 74 sup. (St. Denis, IXin), w której „Les ff. de parchemin sont disposes cöte poił contrę cóte
chair, methode aberrante sur le continent, mais que pratiquaient les scribes insulaires”. Opinia
wzmocniona jest także faktem, iż w pracy nad tym rękopisem (ale nie przy wspomnianej składce) brał
udział skryba posługujący się pismem iryjskim.
36 1. Cechy kodykologiczne

1.1.4. Liniowanie

Po uformowaniu pergaminu w składki dalszym krokiem było przygotowanie przez

rubrykatora szeregu pionowych i poziomych linii, którymi kierował się skryba, i które
wyznaczały jego pole pisania52. Mimo niemożności bezpośredniej identyfikacji
rubrykatora z kopistą, przyjmuje się, że rękopis był składany i liniowany przez
samego skrybę (w dalszej części pracy skrybę traktujemy jako rubrykatora). W ręko­
pisach, przy kopiowaniu których pracowało więcej skrybów i nie mieli oni z góry
podzielonego zadania, liniowanie wykonywał prawdopodobnie ten, który zaczynał
kopiować lub nauczyciel czy może nawet kierujący skryptorium53. Czasami współpra­
cujący ze sobą skrybowie liniowali niezależnie swoje części pergaminu. Było to
możliwe zwłaszcza wówczas, gdy pracowali symultanicznie, każdy nad swoją
składką lub składkami54. Praktykę tę potwierdza między innymi CAMBRIDGE, CCC,
173, w którym każdy z dwóch skrybów liniował napisaną przez siebie część: pierwszy
według zasad insularnych, a drugi według kontynentalnych55. Znacznie trudniejszym
zadaniem jest wykazanie w rękopisach liniowanych według jednego systemu, to
znaczy tylko kontynentalnego lub tylko insularnego, że liniowanie wykonała jedna
osoba. Łatwiej wskazać te cechy, które pozwoliłyby domyślać się udziału kilku
skrybów, na przykład: używanie w różnych składkach raz rylca, raz noża oraz
różnice w rozplanowaniu foliałów, które nie mają pokrycia w zmianie charakteru
kopiowanego tekstu56. Przyjmuje się często, że osoba przygotowująca rękopis od
strony kodykologicznej jest tożsama z jednym ze skrybów. Przypuszczenie to
wynika z przekonania, że liniowanie wykonywane było dla konkretnego tekstu, już
przy znajomości kodeksu, z którego zamierzano kopiować. W dużej też części
korzystano podczas projektowania liniowania z kodeksu-wzorca, zwłaszcza odno­
śnie do liczby wierszy, ale też kolumn. Uformowanie składek i ich poliniowanie było
pierwszym z etapów kopiowania, od którego musiał zaczynać się każdy proces
kopiowania kodeksu. Mamy więc dość mocne podstawy ku temu, aby poprzez

52 Szczegółową analizę nakłuwania i liniowania rękopisów wczesnośredniowiecznych przedstawił

L. W. Jones w serii artykułów: Where are the Prickings? (1944), Pricking Systems in New York Manu­
scripts (1946), Ancient Prickings in Eighth-Century Manuscripts (1961), Prickings as Clues to date and
Origin: The Eighth Century (1962), por. wykaz literatury.
53 Na przykład VATICANO, Pal. lat. 577 (saec. Vlllex), był-zdaniem Lowego-napisany albo tylko
liniowany przez niejakiego Herimundusa.
54 Należy rozróżnić rękopis, który powstawał przez symultanicznąpracę kilku skrybów pracujących
na swoją/swoimi składkami, od rękopisu składającego się z kilku samodzielnych części lub nawet
pierwotnie niezależnych, którego podział pokrywa się z podziałem na składki, por. P. R. Robinson,
Self-Contained Units, s. 231 n.
55 Por. M. B. Parkes, The Palaeography, s. 161. Wcześniejszym przykładem jest PARIS, BN, lat.
12205 (saec. VI-VII), w którym skrybowie nie współpracowali ze sobą a każdy liniował swoją część
rękopisu, por.: H. Vanderhoven, F. Masai, P. B. Corbett, Regula Magistri, Brussels-Paris 1953, s. 17;
CLA, V, 633.
56 Oczywiście nie chodzi tu o różnice w foliałach o specyficznym przeznaczeniu, na przykład na
iluminacje i tablice kanonów.
J L

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 37

założenie identyczności rubrykatora ze skrybą łączyć sposób liniowania z pozo­

stałymi cechami paleograficznymi w rękopisie i na odwrót.
Głównącechąwyróżniającą liniowanie typu insularnego od kontynentalnego jest
wykonanie tego pierwszego dopiero po ostatecznym złożeniu składki. Metoda
kontynentalna polegała na liniowaniu ułożonych jedna na drugiej kart pergaminu,
ale przed ich złożeniem wpół, co dopiero formowało pełnąskładkę. Obserwowane
w gotowych kodeksach różnice w śladach po przygotowaniach do liniowania są
prostymi konsekwencjami różnic w obu tych metodach.
Podstawowącechą pozwalającą ustalić rodzaj liniowania jest rozkład nakłuć na
pergaminie, przy pomocy których rubrykator rozplanowywał przyszły układ tekstu
na foliale. Nakłucia wykonywano na gotowych składkach57, przy pomocy rylca albo
innego ostrza o okrągłym, ewentualnie owalnym przekroju, lub delikatnie nacinano
ostrzem noża58. Owe nakłucia wyznaczały siatkę, według której nożem odciskano
w pergaminie szereg linii. Poziome wyznaczały rubryki do pisania oraz dolny i górny
margines, pionowe zaś wyznaczały marginesy boczne dla tekstu głównego oraz
kolejne linie pionowe do zaznaczenia zasięgu dodatkowych elementów typogra­
ficznych, na przykład przez wyróżnienie pierwszych liter sentencji. Ponieważ
wyspiarze liniowali składki po ich złożeniu, nakłucia służące do wyznaczenia pozio­
mych rubrykdla tekstu wykonane były na obu marginesach każdego foliału: zewnę­
trznym, bliższym krawędzi, oraz wewnętrznym. Natomiast w rękopisach kontynen­
talnych liniowanie wykonywano przed złożeniem składki - ale już po ułożeniu
w stos kart, które miała zawierać przyszła składka - wówczas nakłucia wystarczyło
zrobić na krawędziach rozłożonych kart (bifoliów). Dlatego też po złożeniu były
one widoczne tylko na zewnętrznych marginesach foliałów. W liniowaniu insularnym
możemy wydzielić dodatkowo dwa bardzo zbliżone do siebie systemy, których
znaczenie, chociaż zostało wcześnie dostrzeżone przez Leslie Webbera Jonesa,
nie było uwzględnione w nauce59. Różnica między nimi sprowadza się jedynie do
odmiennego usytuowania szeregu nakłuć wyznaczających rubryki poziome. W pierw­
szym, dominującym zresztą systemie, umiejscawiano je na marginesach foliału,
a jeśli zaznaczano pionowymi liniami marginesy boczne, to także po ich zewnętrznej
stronie. W drugim systemie nakłucia mogły być wykonane na owych pionowych
liniach lub jeśli były dwie tuż obok siebie, to nawet między nimi. W sumie więc
zaobserwowanie nakłuć na obu marginesach dobitnie świadczy o tym, iż rękopis
był liniowany metodą insularną. Jednak w pewnych sytuacjach nie jest to takie
proste, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z pojedynczymi foliałami lub ich frag­
mentami, w których nie zachowały się wszystkie marginesy w swej pierwotnej
szerokości. Ale obecność nakłuć tylko na wewnętrznych marginesach całych ręko­

57 Zaznaczyć trzeba, że rubrykatorzy kontynentalni dokonywali niekiedy nakłuć już na złożonych

składkach, ale tylko na zewnętrznych marginesach, jednak liniowano je dopiero po ich ponownym
rozłożeniu, por. L. W. Jones, Pricking Systems, s. 82n.
58 Nie można zauważyć jakichkolwiek preferencji insularnych i kontynentalnych rubrykatorów, gdy
chodzi o stosowanie cyrkla lub noża.
59 L. W. Jones, Where are the Prickings? s. 82n.
38 1. Cechy kodykologiczne

pisów jest wystarczającym potwierdzeniem zastosowania insularnej techniki linio­

wania, gdyż zewnętrzne marginesy wraz z nakłuciami mogły być w późniejszym
okresie przycięte60. Inną trudnością przy określaniu sposobu liniowania we frag­
mentach nie obejmujących całej składki jest liniowanie kolejnych kart nie według
nakłuć, które mogły nie przebić się przez całąskładkę, ale według linii odciśniętych
z poprzedzających foliałów. Taki przykład mamy w napisanym w kontynentalnym
skryptorium z wpływami iryjskimi, byćmożewBobbio, MILANO, Ambros. F. 60 sup.
(f. 50, 52-54) (saec. Vlllex)61.
Musimy też wskazać na pewne wyjątki od zasady kierowania się przy ocenie
sposobu liniowania wyłącznie obecnością nakłuć na wewnętrznym marginesie.
Istnieją przykłady rękopisów anglosaskich, w których liniowanie wykonywano bez
posługiwania się nakłuciami62. W południowoangielskim psałterzu LONDON, Brit.
Lib. Cotton Vespasian, A. 1 (saec. 720-730), nakłucia są tylko na zewnętrznych
marginesach, ale liniowanie wykonano po złożeniu składek, prawdopodobnie przy
pomocy ekierki63. W takich przypadkach jedyną szansą na określenie sposobu
liniowania jest śledzenie układu linii na kolejnych foliałach, to znaczy sposobu ich
odciskania się, który wygląda inaczej po liniowaniu przed złożeniem oraz inaczej
po złożeniu składek64. W pewnych szczególnych przypadkach nie możemy posłu­
giwać się analizą liniowania, gdyż charakter niektórych tekstów wymagał polinio­
wania rękopisów w specjalny sposób, na przykład dla tablic paschalnych albo dla
tablic kanonów.
Musimy też wspomnieć o jedynym przypadku rękopisu, w którym, mimo że
nakłucia są na obu marginesach, liniowanie wykonano, jak podaje Lowe, przed
złożeniem składek65. Być może mamy tu do czynienia z pomyłką (niewykluczone,

60 L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 15.

61 CLA, III, 339. Podobny przypadek zanalizowała na przykładzie anglosaskiego rękopisu z około
970 roku (EXETER, Cathedral Lib. 3501) D. K. Coveney, The Ruling, s. 51-55.
62 HERSFELD, Stadtarchiv, lat. XVII + XX (saec. VIII, 2/2); MÜNCHEN, Clm. 29155e [teraz 29270/2];
NÜRNBERG, Germanisches Nationalmuseum, Ms. 7152 (saec. Vlllex); STUTTGART, WLB, Cod.
Bibi. 2°12 (saec. VIII).
63 Lowe stwierdza istnienie nakłuć na obu marginesach, czego nie widać w faksymile, por.
D. H. Wright, The Vespasian Psalter, s. 18.
64 Rezygnujemy z dokładnego wyszczególnienia tych różnic, gdyż wymagałoby to sporo miejsca,
a analiza szczegółów technicznych nie jest dla naszych celów konieczna. Przykładem rękopisu bez
widocznych nakłuć, a liniowanego przed złożeniem składek, jest napisany na insularnym pergaminie
WIEN, ÖNB, 732 (f. 64-178); i na odwrót, w CAMBRIDGE, Gonville and Caius College, 144 (saec. IX),
nakłucia też nie są widoczne, ale mimo to można było ustalić, że liniowano po złożeniu składki. Ta
sama analiza układu linii pozwala ustalić sposób liniowania we wspomnianej wyżej sytuacji, gdy
dysponujemy fragmentem rękopisu składającym się z kilku sąsiadujących foliałów.
65 MILANO, Ambros. C. 26 sup., Basilius: Regula (ff. 50); Bobbio [Bobbio], saec. Vllex. Insularne
cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie przed złożeniem składek, które tworzą
quiniony. Iryjska majuskuła przechodząca w minuskułę, pochodząca z ręki niewprawnego skryby,
nienawykłego do iryjskich zwyczajów. Insularne inicjały. Akcenty występują ponad monosylabami.
Tylko korektor używa insularnego autem (Lowe). Napisany anglosaskąmajuskułą. Pojawia się konfuzja
s-ss oraz is-iis (Zelzer) - opinia tego badacza wydaje się ewidentną pomyłką (D. S.). LIT: CLA, III,
312; M. L. Gengaro, G. V. Guglielmetti, Inventario dei codici decorati e miniati (secc. VII-XIII) delta
1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 39

że drukarską), gdyż ta obserwacja nie jest potwierdzona przez innych badaczy.

W przeciwnym wypadku ten wyjątek może zdecydowanie osłabić wartość formu­
łowania wniosków o sposobie liniowania tylko na podstawie występowania nakłuć
na obu marginesach. Ponieważ nie jesteśmy w stanie dokładnie zbadać tego
rękopisu, pozostawiamy tę kwestię nie rozstrzygniętą, ale przyjmujemy wariant
dla nas optymistyczny, a mianowicie, że to Lowe się pomylił66 lub chodzi o bardzo
specyficzny sposób liniowania, który tylko powierzchownie przypomina metodę
insularną.
Podwójne liniowanie, czyli takie, w którym litery w wierszu ograniczone były
liniami zarówno od dołu, jak i góry, spotyka się najwcześniej w anglosaskich ręko­
pisach z końca VIII wieku oraz w manuskryptach ze szkoły pałacowej Karola Wiel­
kiego67. Ponieważ praktyka ta miała bardzo ograniczony zasięg i dotyczy zaledwie
kilku rękopisów o charakterze luksusowym, nie jest przydatna dla naszych celów.
Samo wykonanie linii jest takie samo we wszystkich skryptoriach średniowiecz­
nych, gdyż zaznaczano je tym samym narzędziem - niezbyt ostrym nożem, czasem
na tyle ostrym, że zamiast zostawić odcisk na pergaminie, przecinał go68. Liniowano
zwykle kilka kart lub foliałów jednocześnie, oszczędzającsobie w ten sposób pracy.
Jednym z ułatwień dla rubrykatora było takie ułożenie kart w składce, aby odciski
noża łatwiej przechodziły z karty na kartę. Pomimo braku widocznych zewnętrznych
różnic między stronami w pergaminie insularnym, to strona z włosiem była nieco
twardsza, dlatego też podczas liniowania kilku kart jednocześnie lepiej było
operować nożem właśnie na stronie z włosiem. Następna zaś karta w składce
powinna być wystawiona stroną mniej podatną na odciskanie, aby wykorzystać
większą siłę oddziaływania noża po tej stronie karty, czyli też stroną z włosiem.
Tak właśnie ułożone były karty w składkach insularnych i być może właśnie chęć
ułatwienia liniowania była przyczyną stosowania tego systemu układania kart
w składkach przez wyspiarzy (por. wyżej).
Edward Kennard Rand wyróżnił dwa systemy liniowania: pierwszy nazwał starym
stylem (Old Style), drugi nowym stylem (New Style). W skryptoriach karolińskich
przejście ze starego stylu do nowego odbyło się w latach dwudziestych-
-trzydziestych IX wieku. Liniowanie w starym stylu polegało na operowaniu na
kartach ułożonych według reguły Gregory’ego, to znaczy włos do włosia, miazga
do miazgi, natomiast w nowym stylu karty przed liniowaniem układano w sposób

Biblioteca Ambrosiana, Firenze 1968, s. 5n, tav. 4; B. Bischoff, MS, 1, s. 180; CSEL, 86, 1986, ed.
K. Zelzer, s. XVII.
66 Być może do jego pomyłek zalicza się przeoczenie nakłuć w WÜRZBURG, UB, M. p. th. f.
64 a (f. 17-46, 49-50, 67-82, 97-316), zob. Katalog.
67 Rękopisy napisane w Anglii (Vlllex): STOCKHOLM, Kungligabiblioteket, A 135; PARIS, BN, lat.
281+298; manuskrypty ze szkoły pałacowej: ABBEVILLE, BM, 4 (saec. VIII-IX); LONDON, Brit. Lib.
Harley 2788 (VIII-IX); WIEN, Hofburg, Geistliche Schatzkammer S. N. (saec. VIII-IX). Jedynie
QUEDLINBURG, Dom, S. N. (saec. IX, 2/4), powstał prawdopodobnie w Augsburgu, ale wykazuje
liczne cechy insularne, zob. Katalog.
68 W kręgu insularnym nie odnotowano przypadku liniowania przy pomocy ołowianego rysika, ale
sposób ten był rzadko stosowany również na kontynencie.
40 1. Cechy kodykologiczne

identyczny jak w składkach insularnych (włos do miazgi), ale po poliniowaniu

przywracano porządek zgodny z regułą Gregory’ego. Zdaniem Randa, celem tego
zabiegu było ułatwienie liniowania na tak ułożonych kartach69. Przeprowadzona
przez tego badacza analiza motywów zmiany stylu liniowania i formowania składek
pozwoliła dostrzec - na co nie zwrócono uwagi w dotychczasowej literaturze - że
insularny sposób układania kart w składce nie był podyktowany tylko tradycją, ale
wynikał z całkiem praktycznych przesłanek, chodziło bowiem o łatwiejsze i jedno­
cześnie lepsze wykonanie samych linii. To, co kontynentalni skrybowie odkryli
stosunkowo późno, było od dawna znane wyspiarzom. Gdyby pergamin kontynen­
talny nie różnił się tak bardzo stronami, to nie byłoby potrzeby przekładania kart
po liniowaniu w taki sposób, aby stykały się tymi samymi ich rodzajami.
Traktowanie liniowania jako wyznacznika pochodzenia rękopisu i wpływów insu­
larnych jest jak najbardziej uzasadnione, ponieważ liniowanie na sposób konty­
nentalny, chociaż w rękopisach anglosaskich pojawiło się prawdopodobnie dość
wcześnie, bo już u schyłku VII wieku w Northumbrii, to w bardzo ograniczonym
wymiarze i występuje w manuskryptach, których cechy paleograficzne pozwalają
przypuszczać, że mogły one równie dobrze zostać napisane na kontynencie70. Nie
znamy ani jednego rękopisu powstałego z pewnościąw Anglii w VIII wieku, w któ­
rym liniowanie wykonano by na sposób kontynentalny. Możemy więc liniowanie
kontynentalne traktować z dużym prawdopodobieństwem jako kryterium określa­
jące kontynentalne pochodzenie rękopisu. Gdy zaś chodzi o liniowanie insularne,
może być ono traktowane jedynie jako wyznacznik wpływów insularnych, ale bez
możliwości posługiwania się nim jako kryterium pochodzenia rękopisu, ponieważ
ta metoda liniowania była praktykowana w insularnych skryptoriach na kontynencie.

1.1.5. Wymiary

Wymiary foliałów oraz ich proporcje wynikają przede wszystkim z naturalnych

rozmiarów i kształtów skór zwierzęcych oraz sposobu układania ich w składki. Pod­
danie się dyktatowi natury wynikało z pragnienia jak najbardziej ekonomicznego
wykorzystania powierzchni skór i maksymalnego zredukowania odpadów powsta­
łych podczas przycinania składek w regularne prostokąty. Jednak to podporządko­
wanie nie było niewolnicze. Zdaniem Lowego, rozmiar kodeksu był zwykle uzależ­
niony nie tylko od treści i swego przeznaczenia, ale także od lokalnych zwyczajów71.
Nie bez znaczenia były być może odczucia estetyczne skrybów, którzy preferowali
prostokąty zbliżone do kwadratów72. Zgodne to było zresztą z wymiarami kodeksów

69 E. K. Rand, How Many Leaves, s. 53n.

70 NEW YORK, Pierpont Morgan Library, Glazier 30; STUTTGART, WLB, Theol. et Philos. qu. 628;
WROCŁAW, Biblioteka Uniwersytecka, Akc. 1955/2+1969/430, por. B. Bischoff, MS, 2, s. 339, oraz
dwa rękopisy z Echternach AUGSBURG, UB, 1.2. 4°. 2; TRIER, Dombibliothek, 61(134).
71 E. A. Lowe, The Beneventan, s. 287n.
72 J. Vezin, La realisation, s. 29. W PARIS, BN, lat. 11884 z Tours (saec. IX), znajduje się zapiska
marginalna na f. 2v opisująca zasady formowania wymiarów składek i liniowania: „Taliter debet fieri
1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 41

antycznych, które służąc za wzorce dla późniejszych rękopisów, także w zakresie

wymiarów kodeksów stanowiły swoiste modele. Dla wczesnośredniowiecznych
kodeksów łacińskich nie dysponujemy całościowymi badaniami regularności wy­
miarów. Być może analiza statystyczna wymiarów przyniosłaby jakieś wyniki,
zwłaszcza że punkt wyjścia, czyli same wymiary, podają zarówno CLA73, jak
i wszystkie katalogi biblioteczne. Jednakże w większości przypadków nie dyspo­
nujemy kodeksami o oryginalnych rozmiarach, gdyż były one przycinane - przede
wszystkim przy zmianie lub naprawie opraw oraz z powodu zużycia marginesów74.
Zagadnienie wymiarów pergaminu było rozpatrywane - z pewnymi sukcesami
poznawczymi - jedynie na gruncie dyplomatyki75. Jeśli chodzi o kodeksy, to po­
ważny postęp naszej wiedzy przyniosła opublikowana w 1980 roku praca Carli
Bozzolo i Ezio Ornato, którzy przeprowadzili wyrywkowe, ale na sporej grupie
rękopisów, analizy statystyczne kodeksów od starożytności do późnego średnio­
wiecza76. Nie włączyli oni niestety do swoich badań rękopisów insularnych. Rezul­
taty ich pracy dowodzą, że wymiary kodeksów w ujęciu statystycznym wykazują
wprawdzie zróżnicowanie terytorialne i chronologiczne77, jednak z powodu dużej
wariancji ta cecha kodeksów nie odgrywa roli jako wyznacznik pochodzenia dla
pojedynczego rękopisu. Zdawał sobie sprawę z nikłej wartości tego rodzaju wnio­
skowania Patrie McGurk, który oceniając wpływy iryjskie na dwa ewangeliarze
bretońskie, stwierdził, że sam fakt małych rozmiarów, będący nawiązaniem do
iryjskich ewangeliarzy kieszonkowych, przy braku innych cech insularnych nie
może być brany pod uwagę jako kryterium określające pochodzenie rękopisów78.
O wiele bardziej obiektywnym wskaźnikiem pochodzenia manuskryptu powinny
być wymiary światła tekstu. Przeprowadzona przez Jamesa A. Harmona analiza
statystyczna tej cechy w rękopisach z ewangeliami powstałymi od około 400 do
około 800 roku pokazuje pewne ogólne tendencje, które dowodzą że we Włoszech
preferowano światło tekstu zbliżone do kwadratu, a w kręgu insularnym do prosto­
kąta o stosunku boków 1,2:1. Jednak i w tym przypadku odstępstwa od zaobser­

quaternionis forma, quinta parte longitudinis, quarta latitudinis. Quintam partem da inferiori vel anteriori
margini, et ipsam quintam partem diuide in . III. et dabis . II. superiori. subtracta . I. Rursus ipsas .
II. partes divide in tres, dabisqueduas posteriori margini subtrahendo unam. Huiccompareritsi media
interfuerit. Lineas vero iuxta rationem scripturae divides, quia maior scriptura latioribus, minor autem
strictioribus lineis indiget” (zachowano oryginalną interpunkcję), cyt. za E. K. Rand, The Earliest Book,
s. 88; tenże potwierdza ogólną zbieżność formatów rękopisów z Tours z tą zasadą. Dokładną analizę
tego przepisu przeprowadził L. Gilissen, Prolegomenes a la codicologie, s. 216n.
73 Tytuł artykułu J. J. Johna, The Format of Manuscripts in Codices latini antiquiores: A Statistical Re­
port, może być nieco mylący, gdyż autor nie zajmuje się analizą wymiarów kodeksów.
74 Zwracał już na to uwagę E. K. Rand, The Earliest Book, s. 88.
75 Por. P. Rück, Zum Stand, s. 21 n.
76 C. Bozzolo, E. Ornato, Les dimension des feuillets dans les manuscrits franęais du Moyen Age,
[w: ] tychże, Pour une histoire du livre manuscrit a u Moyen Age. Trois essais de codicologie quantitative,
Paris 1980, s. 215-351.
77 Tamże, s. 287, tabela 13, s. 294n, i tabela 14.
78 P. McGurk, The Gospel Book in Celtic Lands, s. 174.
42 1. Cechy kodykologiczne

wowanych tendencji są tak liczne, że rezultaty analizy nie dają się zastosować do
pojedynczych rękopisów, a nawet do grup rękopisów z poszczególnych skryptoriów79.
Jako cechę iryjską wymienia się w literaturze stosowanie w jednym rękopisie
kart o różnych wymiarach80. Obserwacja ta jest na tyle ogólna, że aż nieprzydatna
przy ustalaniu pochodzenia konkretnego rękopisu.

1.1.6. Przycinanie brzegów

W wielu rękopisach iryjskich rogi foliałów przycięte są półokrągło81. Nie powin­

niśmy jednak ograniczać występowania tego faktu tylko do kręgu iryjskiego, jak
zwykle się to czyni, gdyż zwyczaj ten spotykamy także w anglosaskim VATICANO,
Pal. lat. 235, (datowany od schyłku VII wieku do końca VIII wieku, por. Katalog)82.
Cecha ta nie jest systematycznie odnotowywana w opisach paleograficznych, dlate­
go też trudno zweryfikować jej wartość jako wyznacznika wpływów insularnych.
Poza tym nie występuje zbyt często nawet w rodzimych rękopisach insularnych,
przez co jej wartość poznawcza dla naszych celów jest ograniczona.

1.1.7. Numerowanie

Numerowanie stron lub foliałów było rzadko stosowane przez całe średniowie­
cze83. Natomiast numerowanie składek cyframi rzymskimi było powszechne i znane
zarówno na kontynencie, jak i skrybom insularnym84. Cechą insularną było numero­
wanie składek na pierwszej lub ostatniej stronie oraz ujmowanie cyfry pomiędzy
dwie kropki, umiejscowione w połowie jej wysokości85. Najstarsze przykłady foliacji
i paginacji pochodzą z rękopisów insularnych z końca VIII wieku. W iryjskim, ale

79 J. A Harmon, Codicology, s. 22-28. Analiza statystyczna jest sensowna tylko dla rękopisów
z podobnym rodzajem tekstu, gdyż z natury rzeczy innego światła wymagała poezja, innego teksty
liturgiczne itd. Analiza statystyczna Harmona, mimo że ograniczająca się tylko do tekstów Ewangelii,
nie uwzględnia innego czynnika różnicującego światło tekstu, mianowicie sposobu jego pisania.
Ewangelie kopiowane per cola et commata różnią się w sposób naturalny pod względem długości
wierszy w tekście od pisanych na inne sposoby, które nie narzucają ograniczeń szerokości wierszy.
80 H. Spilling, Irische, s. 893.
81 Por. CLA, VII, 898 i VIII, 1135; H. Spilling, Irische.
B2 Fakt odnotowany tylko przez J. T. Browna, [w:j tegoż i T. W. Mackay, Codex Vaticanus Palatinus
Latinus 235, s. 8.
88 P. Lehmann, Blätter, Seiten, Spalten, Zeilen, [w:j tegoż, EdM, 3, s. 17n.
84 E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 271n; J. Vezin, La realisation, s. 35; M. P. Brown, Paris, Bibliotheque
Nationale, lat. 10861, s. 125.
85 Por. skopiowany z iryjskiego wzorca KOLMAR, BM, 39 (saec. VIII-IX), R. McNally, Der irische
Uber de numeris, s. 16, oraz anglosaskie: BASEL, UB, O IV 17 (saec. VIII-IX), CLA, VII, 853;
WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 27 (saec. VIII, 2/2) i M. p. th. f. 28 (VIII,4/4); TROYES, BM, 581 (saec.
VIII-IX), zob. Katalog.
1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych 43

być może powstałym w St. Gallen ST. GALLEN, Stiftsbibl. 51 (saec. VIII-IX)86, folia­
ły numerowane są przy pomocy systemu kropek.
Litery w porządku alfabetycznym, cyfry rzymskie oraz inne znaki zostały użyte
do foliacji anglosaskiego OXFORD, Bodl. Lib. Hatton 93 (saec. VIII-IX).
Od późniejszego użytkownika (z połowy IX wieku) pochodzi numerowanie folia­
łów literami w porządku alfabetycznym w iryjskim MILANO, Ambros. C. 301 inf.
(saec. VIII-IX)87.
Cechy te są jednak tak rzadkie nawet w rękopisach insularnych, że również
nie przedstawiają dla nas większej wartości poznawczej.

1.2. Cechy kodykologiczne jako wyznacznik wpływów

anglosaskich

Dla naszych celów analiza kodykologiczna rękopisów, czyli rejestrowanie tych

cech, które odzwierciedlają sposób przygotowania rękopisu do pisania, ma ogrom­
ne znaczenie, które wynika z podstawowego założenia, że insularne cechy pale-
ograficzne, takie jak: pismo, abrewiacje, ornamentyka, ortografia, interpunkcja,
kolofony skrybów i glosy, to wszystko może być w sprzyjających warunkach lepiej
lub gorzej imitowane lub doskonale kopiowane z insularnego wzorca przez konty­
nentalnego skrybę88. Lecz jeśli chodzi o pergamin, to sposób jego przygotowania
nie mógł być naśladowany, gdyż technologiczny proces jego preparowania nie
dawał się wprost wydedukować z zewnętrznych cech pergaminu. Wyłączną drogą,
jaką pergamin insularny mógł znaleźć się w ośrodku kontynentalnym, był jego
import z Wysp Brytyjskich lub jego przygotowanie na kontynencie przez Anglosa­
sów albo Iryjczyków, ewentualnie przez wykształconych przez nich uczniów.
Insularnego sposobu formowania kodeksu, czyli układana kart i liniowania, można
się nauczyć tylko od kogoś, kto sam stosował tę metodę. Nie wyobrażamy sobie,
żeby kontynentalni skrybowie wykonywali specjalną analizę kodeksów, służącą
nauce naśladownictwa tej techniki. Możemy być niemal pewni - w czym utwierdzają
nas mozolne trudy współczesnych badaczy rekonstruujących insularną technikę
przy pomocy dość wyrafinowanych metod badawczych - że skrybowie kontynentalni
nawet nie byli zdolni do przeprowadzenia takiej analizy. Trudno sobie wyobrazić,
żeby kontynentalny skryba po obejrzeniu kodeksu był w stanie stwierdzić: „ten
kodeks skonstruowano tak i tak”, a następnie przystępował do powielania insularnej

86 CLA, VII, 901.

87 Tamże, III, 326. Przykłady cyt. za P. Lehmann, Blätter, Seiten, s. 16n. Znane nam z Corbie
przypadki numerowania składek literami w porządku alfabetycznym podaje J. Vezin, Les reliures
carolingiennes, s. 96n (BN, lat. 11995), s. 101n (BN, lat. 12283), s. 106 (BN, lat. 13344), s. 108 (BN,
lat. 13363), s. 109 (BN, lat. 13369).
88 B. van Regemorter, Le codex relie, s. 4, słusznie stwierdza, że „un decor s'imite, une technique
s'apprend”.
44 1. Cechy kodykologiczne

metody, skoro rezultat końcowy (kodeks) obu technik, insularnej i kontynentalnej,

był w sumie bardzo podobny.
Z powyższych powodów uważamy cechy kodykologiczne za pierwszorzędny
wyznacznik wpływów insularnych; są one śladem bezpośrednich wpływów insu­
larnych na praktykę rękopiśmiennąw skryptoriach kontynentalnych. Nawet wów­
czas, gdywpływyowe nie przejawiająsięwjakichkolwiek innych cechach paleogra­
ficznych, to stosowanie insularnej metody przygotowania pergaminu i formowania
składek świadczy o bardzo silnych oddziaływaniach insularnych na dany ośrodek
rękopiśmienny. Jesteśmyjednak świadomi pewnych ograniczeń, które nie pozwa­
lają na traktowanie ich jako cech o charakterze uniwersalnym dla kręgu insularnego.
Z całą pewnością brak śladów insularnych cech kodykologicznych w rękopisie
kontynentalnym nie może być głównym powodem zanegowania insularnych od­
działywań podczas jego wytwarzania. Potwierdzająto rękopisy anglosaskie powsta­
łe z pewnością w Anglii, ale wykazujące kontynentalne cechy kodykologiczne.
Głównymi czynnikami, które nie pozwalająna traktowanie cech kodykologicznych
jako bezwzględnych wyznaczników wpływów insularnych, są: 1) możliwość importu
pergaminu z Wysp Brytyjskich lub z ośrodka kontynentalnego, w którym produko­
wano pergamin na sposób insularny; 2) pojawienie się insularnego liniowania
niezależnie od wpływów insularnych, poprzez przeżywanie się późnoantycznego
zwyczaju - z którego także wyspiarze zaczerpnęli tę metodę - w konserwatywnych
skryptoriach kontynentalnych; 3) niezależne od oddziaływań insularnych, przypad­
kowe „wynalezienie” techniki przypominającej insularną; 4) upowszechnienie się
technik kontynentalnych w rodzimych skryptoriach anglosaskich w IX wieku.
Rozpatrzmy każdy z wymienionych przypadków.
Ad. 1. Całkiem prawdopodobnejest zabieranie ze sobą pergaminu przez osoby
udające się do kontynentalnych ośrodków anglosaskich. Z sytuacją taką mamy
najprawdopodobniej do czynienia w przypadku ewangeliarza z Echternach PARIS,
BN, lat. 9389, którego kilka foliałów napisanych jest na identycznym pergaminie,
jaki został użyty do powstałego z pewnościąw Northumbrii DURHAM, Cathedral
Library A. II. 1789. W liście datowanym na lata 740-747 Luli, najbliższy towarzysz
Bonifacego, prosi anonimowego adresata o przesłanie mu pergaminu i dziękuje
jednocześnie za przesłanie rękopisu z Pismem Świętym90. Możliwość importu
samego pergaminu jest potwierdzona także w późniejszych źródłach proweniencji
anglosaskiej z XII wieku91. Praktykę przesyłania pergaminu poświadcza również list
biskupa Hunberta (832-842) do Hrabana Maura, w którym prosi on adresata o ko­
mentarz biblijny i w tym celu przesyła pergamin, na którym dzieło miało być prze-

89 CLA, II, 149. C. D. Verey [w:] Durham Gospels, s. 44, uważa, że pergamin pochodzi z tej samej
partii, którą wyprodukowano - jak się okazało w nadmiarze - dla ewangeliarza z Durham. Zdaniem
tego badacza, jest to argument świadczący o identyczności osoby skryby w obu kodeksach.
"Luli ep., nr 142, s. 282: „Idaque obsecro, ut, quando potueris me adiuvare in membranis scribendis,
transmittas”. Nie mamy wszakże pewności, czy list skierowany był do kogoś na kontynencie, czy do
adresata przebywającego w Anglii.
91 Mistrz Hugo z opactwa St. Edmund w Bury wysłał jednego z zakonników po pergamin do Irlandii,
ze względu na lepsząjakość tamtejszego materiału, por. M. Gullick, From Parchmenter, s. 152.
1.2. Cechy kodykologiczne jako wyznacznik wpływów anglosaskich 45

pisane, aby nie obciążać autora kosztami92. Z faktem tym musimy się liczyć zwła­
szcza w pierwszym okresie działalności misyjnej wyspiarzy, gdy nie posiadali oni
zaplecza mogącego zapewnić im dostatecznej jakości pergaminu i w wystarczającej
ilości. W pracy misyjnej znaleźli się oni w otoczeniu, które w ogóle nie znało
technologii preparowania skór na pergamin, gdyż przed przybyciem chrześcijaństwa
na te tereny nie było przecież takiej potrzeby. Jedynądrogą uzyskania pergaminu
były „pobożne datki” wspomożycieli z ośrodków dysponujących warsztatami pro­
dukującymi pergamin lub stworzenie takiego warsztatu na miejscu. Ta druga możli­
wość nie była prosta do realizacji. Jakjuż stwierdziliśmy wyżej, skóry wyprawiane
były w specjalnych warsztatach, stąd nie każdy misjonarz i skryba musieli być
zapoznani z technologią produkcji pergaminu, choć wiedzieli, jak należy go później
uszlachetnić, aby wyprawiona skóra nadawała się do pisania. Jak wynika z lektury
listów Bonifacego i LuIla oraz z anglosaskich dzieł hagiograficznych powstałych na
kontynencie, misjonarzom przybyłym z Anglii towarzyszyła rzesza służby, prawdo­
podobnie w części składającej się z ludzi półwolnych. Niewykluczone, że z ich
udziałem, być może umyślnie dobranych według potrzebnych umiejętności rze­
mieślniczych, można było szybko założyć warsztat produkujący pergamin. Innym
źródłem pozyskiwania pergaminu dla młodych ośrodków misyjnych było korzystanie
z zaplecza materialnego istniejących w starych ośrodkach skryptoriów kontynen­
talnych. Anglosasi przybywający do miejsca o dobrze zakorzenionej tradycji ręko­
piśmiennej korzystali prawdopodobnie z jego zaplecza materialnego.
Ad. 2. Zdarzająsię rękopisy późnoantyczne, w których liniowanie wykonano po
złożeniu składek, co oczywiście nie może być rezultatem wpływów insularnych93.
Podobnie jak w przypadku liczby kart w składkach, także tutaj mamy do czynienia
z przejęciem przez Iryjczyków wygasającej już w V wieku praktyki liniowania94.
Wnioski dla nas są następujące: musimy liczyć się z możliwością, że także na
kontynencie mogły przetrwać konserwatywne skryptoria, w których zachowano
praktykę liniowania po złożeniu składek. Tak więc wyprodukowane tam rękopisy
o kodykologicznych cechach „insularnych” nie miałyby w rzeczywistości żadnych

92 MGH Epistolae, V, nr 26 (a. 838-842), s. 439n.

93 Rękopisy późnoantyczne z liniowaniem po złożeniu składek: VATICANO, Pal. lat. 24 (ff. 72, 79,
80, 82-85, 87-99, 102-121, 129-176), (?) [Lorsch], saec. IV; CLA, I, 74; J. Fohlen, Recherches sur le
manuscrit palimseste Vatican Pal. lat. 24, Scrittura e civiltä, 3(1979), s. 195-222; TORINO, Bibl. Naz.
G. VII. 15, (?), Afryka(?) [Bobbio(?)], saec. IV-V; CLA, IV, 465; VATICANO, Pal. lat. 24 (ff. 10, 15, 39,
40, 43, 44), (?) [Lorsch], saec. V; rękopis liniowano prawdopodobnie po złożeniu składek; nakłucia są
wykonane w obrębie tekstu; CLA, I, 69; VATICANO, lat. 5750+MILANO, Ambros. E. 147 sup., Włochy
[Bobbio od VII wieku], saec. V; CLA, I, 28; NAPOLI, Bibl. Naz. lat. 2 (ff. 76-111, 140-156, 159), Włochy
[Bobbio w VIII wieku], saec. V; liniowanie wykonano po złożeniu składek; CLA, III, 397a; B. Bischoff,
MS, 2, s. 319; S. Mariotti, // fragmentum Bobiense de Nomine, [w:] Atti del convegno internazionale II
libro e il testo, ed. C. Questa, R. Raffaelli, Urbino 1982, s. 39-68, tav. 1-4 (f. 156rv, 159rv); BOLOGNA,
Biblioteca Universitaria, 701, północne lub środkowe Włochy [?], saec. V, 2/2, składki są formowane
z kart stykających się przeciwnymi stronami: miazga do włosia (Vezin); CLA, III, 280; J. Vezin, La
realisation materielle, s. 26.
94 J. Brown, The Oldest Irish Manuscripts, s. 324.
46 1. Cechy kodykologiczne

powiązań z kręgiem insularnym. Choć zastrzeżenie to dotyczy wyłącznie wieków

VI i VII, to znajdujemy kilka rękopisów, w których wpływy insularne na podstawie
tylko sposobu liniowania powinniśmy szacować ostrożnie, zwłaszcza gdy rękopis
w ten sposób liniowany nie wykazuje innych cech insularnych i pochodzi z ośrodka,
w którym nie są rejestrowane jakiekolwiek tego typu wpływy95. Jednak zawsze po-
zostaje możliwość, że liniowanie wykonał będący tu przejazdem skryba, który wy­
kształcił się w skryptorium praktykującym liniowanie po złożeniu składek.
Ad. 3. Istnieje mało prawdopodobna, ale dająca się wyobrazić ewentualność,
że niektórzy skrybowie mogli liniować składki po ich złożeniu, czy to z powodu
swojego niedouczenia w kontynentalnej technice przygotowania składek, czy też
zaniedbania lub nawet na podstawie własnej, niezależnej od wpływów insularnych
inwencji96.
Ad. 4. Skryptoria anglosaskie w IX wieku ulegały pod względem kodykolo­
gicznym wpływom kontynentalnym. W Anglii tylko mniej więcej do przełomu VIII
i IX wieku praktykowano niemal wyłącznie liniowanie insularne. Potem kontynen­
talny styl liniowania dość szybko rozpowszechniał się również w Anglii97. W końcu
IX wieku, pod wpływem impulsów reformatorskich docierających do Anglii króla
Alfreda Wielkiego, między innymi za sprawą kontynentalnych mnichów, następuje
spontaniczne przejmowanie również kontynentalnej technologii produkcji perga­
minu. W wieku X w skryptoriach anglosaskich niemal całkowicie zarzucono dawne
metody przygotowywania rękopisu od strony kodykologicznej na rzecz metod konty­
nentalnych98. Musimy więc się liczyć z faktem, że brak insularnych cech kodykolo­
gicznych rękopisów z IX wieku nie może być traktowany jako wyraz słabości owych
wpływów, zwłaszcza wówczas, gdy pozostałe cechy paleograficznie silnie przema­
wiają za takimi wpływami.
Trzeba też zwrócić uwagę na inny aspekt posługiwania się cechami kodykolo-
gicznymi, a mianowicie na to, że w praktyce badawczej zwykle bazujemy na opisach
kodykologicznych, które w zależności od ich autorów mogąsię istotnie różnić pod

95 PARIS, BN, lat. 10863, Francja(?) [?], saec. VII, w którym nakłucia występują na obu marginesach,
por. CLA, V, 607; LOUVAIN, Bibliotheque de l’Universite, Fragmenta H. Omont, 2 a + LOUVAIN-LA-
-NEUVE, Archives de L’Universite Catholique, Fragmenta H. Omont 2b, Hiszpania lub południowa
Francja [?], saec. VII,1/2. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie
po złożeniu składek, por. CLA, Add. 1,1836; M. McCormick, An Unknown Seventh-Century Manuscript
of the Lex Romana Visigothorum, Bulletin of Medieval Canon Law, 6(1976), s. 1-13, pi. 1(f. 2Ar).
96 Trudno nam jednoznacznie wskazać rękopisy, w których właśnie w ten sposób mogło pojawić
się insuarne liniowanie, ale do „podejrzanych” należy: MADRID, Biblioteca Nacional Vitr. 14-3 (olim
Toletanus 15, 8) Isidorus: Etymologiae (ff. 163), Hiszpania [Toledo], saec. VIII-IX. Liniowanie wykonane
jest w części przed, a w części po złożeniu składek. Napisany wizygocką minuskułą por. CLA, XI,
1638. Manuskryptu tego nie można powiązać z jakimikolwiek, nawet najsłabszymi oddziaływaniami
insularnymi.
97 Por. B. Schauman, A. Cameron, A Newly-Found Leaf of Old English from Louvain, Anglia,
95(1977), s. 300.
98 D. N. Dumville, English Square, s. 155.
1.2. Cechy kodykologiczne jako wyznacznik wpływów anglosaskich 47

tym względem, co nieuchronnie wpływa na odmienne oceny ogólnego charakteru

poszczególnych rękopisów".

1.3. Analiza statystyczna rękopisów kontynentalnych

z insularnymi cechami kodykologicznymi

1.3.1. Rękopisy przygotowane w całości na sposób insularny

Pierwszą poddamy analizie tę grupę rękopisów, która wykazuje się w całości

insularnymi cechami kodykologicznymi. Spróbowaliśmy uchwycić cechy charak­
terystyczne dla tej grupy w powiązaniu z miejscem powstania rękopisów i innych
cech insularnych. Zakres naszej analizy zawęziliśmy do rękopisów z VIII wieku,
ponieważ dla tej grupy dysponujemy całościowymi danymi zebranymi w CLA.

Tabela 2. Rękopisy powstałe na kontynencie w VIII wieku, w których występująwyłącz-

nie insularne cechy kodykologiczne (z uwzględnieniem ich proweniencji
i czasu powstania)

Liczba rękopisów
Skryptorium lub region z poszczególnych okresów
z liczbą pochodzących zeń rękopisów
Vlllin VIII med VIII, 2/2 Vlllex VIII-IX

1. Szkoła pałacowa 5 3 2

2. Francja 2 (1)100 1 1

3. Skryptoria anglosaskie
bez wskazania skryptorium 8(1) 2 2 2 2

4. Niemcy (bez wskazania

skryptorium) 15(1) 4 3 8

99 Por. różnice między określaniem cech kodykologicznych u A. Brucknera i E. A. Lowego w takich

rękopisch, jak: ST. GALLEN, Stiftsbibl., 2, 44, 194; EINSIEDELN, Stiftsbibl., 199; a także między
E. A. Lowem a R. McKitterick w PARIS, BN, lat. 152 (f. 1-8).
100 Pierwsza liczba oznacza całkowitą liczbę rękopisów, a druga zawartą w niej liczbę rękopisów
o niepewnej atrybucji do danego skryptorium lub regionu.
48 1. Cechy kodykologiczne

5. Fritzlar 1 (1) 1

6. Fulda 15 (9) 1 2 8 4

7. Nieznane skryptoria(um)
nad Menem 4 4

8. Nieznane skryptorium
nad Renem 3 (2) 1 2

9. Hersfeld 6 (2) 1 1 4

10. Moguncja 3 (1) 1 1+1,

(IX,1/3)

11. Murbach 6 (5) 1 3 2

12. Werden 6 (6) 2 3+1

(IXin)

13. Würzburg 9 (3) 4 5

14. Alemania 1 1
(IXin)

15. Echternach 3 (1) 3

16. Manuskrypty iryjskie

z niezidentyfikowanych
skryptoriów 2 2

17. Suma 89 (33) 4 3 14 28 40

4% 3% 16% 31% 45%

Powiązania tej grupy rękopisów z wybranymi pozostałymi cechami insularnymi

przedstawiają się następująco101:

1. Napisane pismem anglosaskim - 83 (93%)

2. Z anglosaskimi glosami - 5 (6%)
3. Z insularnymi znakami interpunkcyjnymi - 31 (35%)

101 Wyłączamy z tej grupy dwa rękopisy iryjskie.

J L

1.3. Analiza statystyczna rękopisów kontynentalnych 49

4. Z insularną ornamentyką - 19 (21%)

5. Z insularnymi znakami cytowań - 11 (12%)
6. Bez innych cech insularnych - 1 (1%)

Jak pokazuje punkt pierwszy, zbieżność między cechami kodykologicznymi

a pismem insularnym jest bardzo duża. Gdybyśmy nie uwzględnili skryptorium przy
szkole pałacowej z uwagi na jego specyfikę, to zbieżność jest jeszcze większa
i wynosi dziewięćdziesiąt osiem procent. Z dwóch rękopisów z insularnymi cechami
kodykologicznymi, ale nie napisanych pismem anglosaskim, tylko jeden - PARIS,
BN, lat. 12207 (ff. A, B, 145, 146) etc. - nie wykazuje żadnych innych wpływów
insularnych a przy tym należy on do grupy rękopisów pochodzących z bliżej
nieokreślonego skryptorium (Murbach? Jouarre?), która charakteryzuje się zarówno
insularnymi cechami kodykologicznymi, jak i paleograficznymi. Dlatego mogło się
tak zdarzyć, że w tym jednym rękopisie kto inny przygotowywał składki, a kto inny
pisał. Istnieje jeszcze taka ewentualność, że skryba kontynentalny przyswoił sobie
z insularnej praktyki rękopiśmiennej tylko metodę formowania składek. Drugi rękopis
bez pisma anglosaskiego zawiera za to insularne abrewiacje i pochodzi ze skryp­
torium z wpływami insularnymi102.
Jeśli chodzi o pozostałe cechy, to warto zauważyć, że częstość występowania
anglosaskich glos w tej grupie nieco przewyższa średnią dla wszystkich rękopisów
z całego wieku VIII, która wynosi (przy trzydziestu ośmiu rękopisach z anglosaskimi
glosami) cztery procent. Częstość występowania insularnych znaków interpunk­
cyjnych wanalizowanej grupie jest taka sama jak w rękopisach napisanych w Anglii
(trzydzieści sześć procent), por. tabela nr 6. W przypadku znaków cytowań jest
ona o połowę niższa od średniej dla rękopisów pochodzących z Anglii (dwadzieścia
pięć procent) i gdybyśmy nawet przyjęli, że przeważały wpływy południowoanglo-
saskie (w rękopisach z południowej Anglii udział ten wynosi siedemnaście procent,
por. tabela nr 11), to i tak nadal odbiega od częstości występowania tej cechy
wrodzimych manuskryptach anglosaskich. Jak wykażemy w rozdziale o inter­
punkcji, znaki cytowań związane są ze specyficznymi tekstami, dlatego należałoby
stosunek procentowy skorelować z danymi o rodzaju tekstu w manuskryptach.
Ponieważ problem ten nie jest najwyższej rangi, natomiast procedura badawcza
byłaby bardzo pracochłonna, zrezygnowaliśmy z takiego skorygowania udziału
znaków cytowań z insularnymi cechami kodykologicznymi.
Ornamentyka nie nadaje się niestety nawet do najprostszych analiz statystycz­
nych ze względu na bardzo płynne kryteria jej oceny.
Kolejną wartą omówienia właściwością analizowanej przez nas grupy rękopisów
jest stosunkowo wąski zakres chronologiczny ich występowania, który choć obej­
muje okres jednego wieku, to trzy czwarte całości badanych rękopisów koncentruje
się w obrębie schyłku VIII oraz przełomu VIII i IX wieku, czyli na przestrzeni około
trzydziestu lat. Jest to albo odzwierciedlenie faktycznego skupienia się wpływów

102 WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 31 (ff. 42-51).

50 1. Cechy kodykologiczne

anglosaskich w tym okresie, lub też badana grupa rękopisów nie jest reprezenta­
tywna. Na tę drugą możliwość wskazuje niewytłumaczalna luka w połowie VIII wieku,
gdyż w tym czasie, zgodnie ze świadectwem źródeł pisanych, powinniśmy się
zetknąć w rękopisach z odbiciem kulminacji wpływów anglosaskich, wynikającej
z rozkwitu anglosaskich misji na kontynencie i pierwszych ich owoców kontynen­
talnych w postaci powstania i rozwoju skryptoriów będących pod kuratelą Anglo­
sasów. Wczesne rękopisy mogły ulec zniszczeniu w drugiej połowie VIII wieku
między innymi wskutek walk z Sasami. Drugą pozornągranicąjest przełom VIII i IX
wieku, gdyż wynika ona po części z braku skrupulatnych opisów paleograficznych
Lowego dla rękopisów powstałych po 800 roku, co sztucznie stwarza wrażenie
nagłego załamania się stosowania insularnej praktyki przygotowania składek na
wszystkich etapach. Jednakże owo załamanie mogło mieć rzeczywiście miejsce
na początku IX wieku, gdyż obserwujemy wówczas tendencję do stopniowego
odchodzenia od insularnej praktyki w przygotowaniu kodeksów od strony kodyko-
logicznej również w rodzimych rękopisach anglosaskich, a wraz z upływem czasu
tendencja ta się nasilała, prawdopodobnie za sprawą właśnie wzorców kontynen­
talnych. Zastanawiający jest jednak fakt znikomego udziału w tej grupie iryjskich
rękopisów. Być może dlatego, że w VIII i na początku IX wieku Iryjczycy działali na
kontynencie w większym rozproszeniu i podczas pracy w skryptoriach poddawani
byli silniej niż działający w grupach Anglosasi presji lokalnych, mniej lub bardziej
zakorzenionych w tradycji skryptoriów. Nie znamy z tego okresu takiego skryptorium,
które zostałoby założone od podstaw przez Iryjczyków. Ponadto analizowana przez
nas grupa rękopisów zawiera tylko te, które z pewnością napisane zostały na konty­
nencie, atrybucje manuskryptów iryjskich zaś sązwykle obarczone większym margi­
nesem niepewności, gdyż nie posiadamy-jak w przypadku produktów skryptoriów
anglosaskich - wyraźnego tła porównawczego, pozwalającego określić paleogra-
ficzne cechy insularnych rękopisów powstałych na kontynencie.
Jeśli teraz przyjrzymy się terytorialnej dyspersji rękopisów tej grupy, to możemy
zauważyć, że większa część (trzy czwarte) skupia się na terenie działania misji
anglosaskich oraz nad Renem. Rozkład ten pokrywa się ze skryptoriami, które
zostały założone przez Anglosasów na surowym pniu. Nie dziwi więc dominacja
ich rodzimej techniki przygotowania pergaminu, formowania składek i ich liniowania.

1.3.2. Rękopisy z insularnym pergaminem

Gdy weźmiemy pod uwagę rękopisy powstałe na pewno na kontynencie, w któ­

rych z cech kodykologicznych występuje wyłącznie pergamin insularny (trzydzieści
cztery manuskrypty, w tym pięć iryjsko-celtyckich), to widzimy, że tylko w dwóch
skryptoriach - Weissenburg i Lorsch (stanowi to trzydzieści osiem procent całej
grupy), zauważalna jest przewaga tej praktyki i to w ściśle określonym, wąskim
przedziale czasowym, obejmującym przełom VIII i IX wieku.
1.3. Analiza statystyczna rękopisów kontynentalnych 51

Weissenburg 6 (wszystkieVIII-IX)
Lorsch 7 (wszystkieVIII-IX)
Fulda 2 (IX, 1/2)
Mondsee 1 (VIII-IX)
Reichenau 2 (VIII,2/2-ex)
Niemcy 4 (dwa VIII-IX oraz IX, 1/2 i IX, 2/2)
Lyon 2 (VIII-IX)
Szkoła pałacowa 2 (IXin)
Bobbio 1 (iryjski, Vllex)
Włochy 1 (VII lex)
Reims 1 (IXmed)
Laon-Soissons 2 (oba iryjskie, IXmed)
Breton i a 1 (celtycki, IXin)
Skryptorium
kontynentalno-anglosaskie 2 (VIII,2/2-ex)

W pozostałych przypadkach nie zauważamy żadnej regularności, ale też insu­

larny pergamin nie pojawia się w żadnym ze skryptoriów, w którym nie rejestrowa­
libyśmy już rękopisów z innymi cechami insularnymi. Jest to też potwierdzenie
naszych przypuszczeń, że technika produkcji insularnego pergaminu była na tyle
skomplikowana, iż nie należy się liczyć z przypadkowym jej wynalezieniem na
kontynencie.

1.3.3. Rękopisy z kontynentalnym pergaminem,

ale liniowane na sposób insularny

Zarejestrowaliśmy trzydzieści dwa rękopisy napisane wyłącznie na pergaminie

kontynentalnym, które były liniowane na sposób insularny. Dwa z nich pochodzą
z Anglii z początku VIII wieku103, jeden lub dwa następne to najwcześniejsze ręko­
pisy iryjskie datowane na początek VII wieku104. Ze skryptoriów kontynentalnych
stosunkowo licznie reprezentowane są ośrodki we Włoszech (siedem rękopisów,
które wykazująteż inne cechy insularne): dwa z Bobbio105, jeden z Vercelli106 oraz
z cztery z nie zlokalizowanych skryptoriów107. Co ciekawe, w tych najstarszych
manuskryptach kontynentalnych z cech insularnych występuje właściwie tylko
liniowanie. Być może - jak już wyżej wspominaliśmy - ma to związek z ewentu­

103 BRUXELLES, Bibi. Royale II 7538, oatrybcji zob. Katalog oraz FIRENZE, Bibl. Laur. Amiatino 1.
104 DUBLIN, Trinity College, 55 [A. IV. 15], oraz być może ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1399 a 1, w którym
jednak nie da się ustalić rodzaju liniowania, zob. CLA, VII, 995.
105 MILANO, Ambros. B. 159 sup. (Vlllmed) oraz Ambros. D. 10 sup. (luźna karta) (saec. VIII).
106 MILANO, Ambros. C. 98 inf. + M. 77 sup. (f. 93) (saec. VIII, 1/2).
107 Z północnych Włoch ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395 (s. 412-415) (saec. VII); VATICANO, lat. 491
(ff. 34-51) etc. (saec. Vlllex) oraz z domniemanym pochodzeniem z Włoch: ST. GALLEN, Stiftsbibl.
1396 V (s. 3-6) (saec. VII) i SELESTAT, BM, 1 (1093) (saec. VIII).
52 1. Cechy kodykologiczne

alnym przeżywaniem się w niektórych skryptoriach włoskich domniemanej późno-

antycznej praktyki liniowania po złożeniu składek, ale datowanie większości tych
rękopisów na wiek VIII wskazuje zdecydowanie na oddziaływanie wpływów insu­
larnych, gdyż trudno sobie wyobrazić, aby tradycje późnoantyczne zostały nagle
ożywione w tym stuleciu. Występowanie jedynie insularnego liniowania z cech
kodykologicznych w dwóch lub trzech rękopisach z Echternach108 i jednym z Frei­
sing109 jest wytłumaczalne znaną nam skądinąd obecnością w nich Anglosasów,
którzy dysponując często jedynie pergaminem kontynentalnym, liniowali go według
własnych zasad. W St. Gallen mamy do czynienia z bardzo ciekawym przypadkiem
przyjęcia przez skrybę Winithara insularnego sposobu liniowania (ale posługiwał
się on przy tym tylko kontynentalnym pergaminem), które pojawia się niemal we
wszystkich pisanych przez niego rękopisach110. Brak tej cechy w ST. GALLEN,
Stiftsbibl., 11, wynika prawdopodobnie z faktu, że Winithar był tylko jednym z kilku
skrybów pracujących przy tym rękopisie i zapewne nie przygotowywał sam składek
dla części, którą pisał.
Pozostałe rękopisy tego typu pojawiająsię na kontynencie incydentalnie i w roz­
proszeniu. Spośród nich jedenastu towarzyszą inne cechy o charakterze anglosas­
kim, dziewięciu - insularnym, czterem - iryjskim, i w ośmiu przypadkach, czyli
w jednej czwartej, brakuje jakichkolwiek cech insularnych. Być może liniowanie
po złożeniu składek w części rękopisów z tej ostatniej grupy jest rezultatem przypad­
ku, niedostosowania się rubrykatora do techniki kontynentalnej, a nie echem wzoro­
wania się na praktyce insularnej.

1.3.4. Rękopisy z insularnym pergaminem,

ale liniowane w stylu kontynentalnym

Naliczyliśmy trzydzieści rękopisów zawierających wyłącznie insularny pergamin,

ale liniowanych tylko na sposób kontynentalny. W tej grupie wyróżniają się dwa
skryptoria: Weissenburg (sześć rękopisów tego typu)111 i Lorsch (siedem)112. Z in­

108 PARIS, BN, lat. 9389 i 10837 (ff. 34-41, 44); pochodzenie z Echternach FREIBURG
IM BREISGAU, UB, 702, nie jest pewne.
109 MÜNCHEN, Clm. 6237 i 6297 (oba saec. VIIlex).
110 Rękopisy Winithara, cyt. za A. Bruckner, Scriptoria, Bd. 2, s. 18: ST. GALLEN, Stiftsbibl. 2
(s. 301 -568) (liniowanie insularne), 11 Qedyny bez insularnych cech kodykologicznych), 70 (liniowanie
tylko insularne), 109 (liniowanie kontynentalne i insularne), 238 i 907 (liniowanie tylko insularne).
Rękopisy o sygnaturach 70, 238 i 907 są napisane wyłącznie przez niego, nie udało nam się ustalić,
jaka relacja zachodzi między częścią liniowaną insularnie w ST. GALLEN, Stiftsbibl., 2, a udziałem
ręki Winithara. Przypuszczenie, że sam Winithar liniował swoje rękopisy, wyraził też E. A. Lowe, CLA,
VII, 894.
111 Wszystkie pochodzą z przełomu VIII i IX wieku: BERLIN, DS, lat. fol. 381 nr 5 eter, LEIDEN,
Rijksuniversiteit, Voss. misc. 11 (ff. 21-27); WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 74 eter,
WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 14+24; i powstałe prawdopodobnie w Weissenburgu: GOTHA,
Forschungs- und LB, Mbr. I. 85 oraz WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 67.
112 Niemal wszystkie pochodząz przełomu VIII i IX wieku: VATICANO, Pal. lat. 177; Pal. lat. 188;
Pal. lat. 238 (f. 3-74); KARLSRUHE, BLB, Aug. 105; WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 34; oraz
J L

1.3. Analiza statystyczna rękopisów kontynentalnych 53

nych ośrodków pochodzą po dwa egzemplarze: z Burgundii, być może z samego

Lyonu113, z Reichenau114, z Fuldy lub okolic115, z regionu Laon-Soissons116. Poje­
dyncze rękopisy powstały w: Reims - UTRECHT, Universiteitsbibliotheek, 32 (Eccl.
484) (saec. IX, 1/3-med), skryptorium pałacowym - KÖLN, Schnütgen-Museum,
Sammlung Ludwig, IV 1 (saec. IXin), Mondsee - WIEN, ÖNB, 732 (f. 64-178)
(saec. VIII-IX), oraz we Włoszech lub Bawarii - PRAHA, Knihovna Metropolitni
Kapituli, O. LXXXIII (f. 131-147) (saec. Vlllex). Od razu narzucającym się spostrze­
żeniem jest to, że prawie wszystkie rękopisy tej grupy pochodzą z wąskiego
przedziału chronologicznego-przełom VIII i IX wieku. Jedynie te z Laon-Soissons
i Reims datowane są na około połowę IX wieku, co nie powinno nas dziwić ze
względu na znaczną wówczas tam właśnie obecność Iryjczyków. Czy dominacja
w tej grupie dwóch ośrodków jest przypadkowa, czy też ma ona głębsze uzasa­
dnienie? O przypadkowości nie może być mowy, gdyż większość opisów rękopisów
nas tu interesujących pochodzi z CLA, gdzie były systematycznie odnotowywane.
Jeśli już nasze wnioski mogąbyć (i zapewne są) błędne z tego powodu, to tylko dla
wieku IX - z przyczyn już wyżej wspomnianych. Jedynym sensownym wyjaśnie­
niem powyższego faktu jest ścieranie się dwóch technik: insularnego przygotowania
pergaminu i kontynentalnego liniowania. W Weissenburgu żaden z czternastu ręko­
pisów z cechami insularnymi nie był liniowany na sposób insularny. W Lorsch,
w którym wpływy anglosaskie były znaczne, liniowanie insularne było rzadko stoso­
wane. Żaden z rękopisów z wpływami insularnymi (około trzydziestu ośmiu) nie
był liniowany wyłącznie na sposób insularny. Liniowanie mieszane (insularne i konty­
nentalne) występuje ledwie w dwóch rękopisach o pewnym pochodzeniu z tego
skryptorium, a dalsze dwa mają nieustaloną proweniencję. Natomiast pergamin
insularny użyty został w dziewiętnastu rękopisach. Tak więc widać, że w obu skryp­
toriach insularne wpływy na kodykologię ograniczały się niemal wyłącznie do techniki
przygotowania pergaminu - ewentualnie, odwracając akcenty, technika insularna
została na etapie liniowania wyparta przez styl kontynentalny. Niewykluczone, że
została już w takiej połowicznej formie przejęta w tych ośrodkach.

1.3.5. Rękopisy z liniowaniem mieszanym

kontynentalno-insularnym

Zidentyfikowaliśmy trzydzieści rękopisów pochodzenia kontynentalnego, które

poliniowano na sposób insularny i kontynentalny. Z tego w siedmiu użyto wyłącznie
insularnego pergaminu, w jedenastu tylko kontynentalnego, a w pięciu obu rodzajów
(w opisach pozostałych rękopisów nie podano rodzaju pergaminu). Zauważalna tu

pochodzące prawdopodobnie z Lorsch: DARMSTADT, LHB, 752 (saec. VIII-IX), oraz WIEN, ÖNB,
2147 (saec. około 780).
113 LYON, Bibliotheque de la ville, 402 (328) (saec. Vlllex) oraz 599 (515) (saec. VIII-IX).
114 KARLSRUHE, BLB, Aug. 99 (f. 37-52) (saec. VIII-IX) oraz Aug. 99 (f. 53-104) (saec. VIII, 2/2).
115 KASSEL, LB, theol. fol. 25 i 54 (oba saec. IX, 1/2).
116 KARLSRUHE, BLB, Aug. 132 oraz 195 (oba saec. IXmed).
54 1. Cechy kodykologiczne

lekka przewaga pergaminu kontynentalnego nie powinna nas dziwić, gdy uwzględ-
nimy jego dostępność na kontynencie. Zastosowanie w siedmiu rękopisach z per­
gaminem insularnym liniowania mieszanego może być odzwierciedleniem wpływów
kontynentalnych zarówno na skryptoria anglosaskie w samej Anglii117, jak i te na
kontynencie, z silnymi wpływami insularnymi118, oraz wyrazem adaptacji głównie
insularnej praktyki przygotowania kodeksów od strony kodykologicznej, co widocz­
ne jest wystarczająco wyraźnie jedynie w skryptorium pałacowym Karola Wielkiego.
W grupie rękopisów napisanych na obu rodzajach pergaminu oraz liniowanych
na oba sposoby uwidaczniają się - paradoksalnie - silniejsze wpływy insularne:
dwa manuskrypty pochodząz pierwszych lat działania skryptorium w Echternach119,
jeden napisany został na kontynencie przez Anglosasa120 oraz po jednym przykła­
dzie mamy ze skryptoriów z wpływami iryjskimi121 i anglosaskimi122. Zauważmy,
że w dwóch przypadkach (TRIER, Dombibliothek, 61 (134) oraz Clm. 29410/2 etc.)
podział w manuskrypcie obu technik przygotowania pergaminu i składek pokrywa
się z udziałem poszczególnych rąk pisarskich.
W rękopisach o mieszanym sposobie liniowania nie jest wykluczone, że sposób
insularny został zastosowany całkowicie przypadkowo, nawet nie można powie­
dzieć, że wynaleziony, gdyż był „błędem” w sztuce rubrykatora.

1.3.6. Rękopisy z insularnymi cechami kodykologicznymi

Całościowy obraz zasięgu terytorialnego i chronologicznego stosowania na

kontynencie insularnych praktyk podczas przygotowywania kodeksów prezentuje
poniższa tabela, w której uwzględniono manuskrypty wykazujące insularne cechy

117 KARLSRUHE, BLB, Aug. 221 (ff. 54-107), napisany został w Anglii lub na kontynencie.
118 Por. z Lorsch: PARIS, BN, lat. 16668, oraz VATICANO, Pal. lat. 1753 (saec. VIII-IX); napisany,
zdaniem Bischoffa nad dolnym Renem TRIER, Stadtbibliothek, 22 (saec. VIII-IX); pochodzące
z insularnych skryptoriów w Niemczech: WÜRZBURG, UB, M. p. misc. f. 5a; M. p. th. f. 19; M. p.
th. q. 28b (ff. 43-64) (wszystkie saec. VIII-IX).
119 AUGSBURG, UB, 1.2. 4°. 2, oraz nieco młodszy TRIER, Dombibliothek, 61(134), który dzieli
się wyraźnie na dwie części: napisaną przez Anglosasa i sporządzoną przez skrybę frankijskiego.
120 WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 149a.
121 MÜNCHEN, Clm. 29410/2 (olim 29051b) + (?)Clm. 14938 + NEW YORK, Columbia University,
Libr. Plimpton 127 + CHELTENHAM, Phillipps Collection, 20688 (f. 1-8) + NEW YORK, Columbia
University Library, Plimpton 127 + REGENSBURG, Kreisbibi. Frag. S. N., Isidorus, Etymologiae;
Arnobius Junior: Expositio in evangelium; Computus; CaesariusArelatensis', kontynentalne skryptorium
z iryjskimi wpływami; chyba nie Ratyzbona (Bischoff) [Ratyzbona, St. Emmeram], saec. VIII-IX; tuż
przed 800 (Bischoff); VIII, 4/4 (McNally). Rękopis został napisamy częściowo na vellum i również tylko
w tej części liniowanie wykonano po złożeniu składek. Iryjska majuskuła niewprawnego skryby. Insularne
abrewiacje i kontuzje s-ss. Na foliale z Monachium widać insularną minuskułę z wpływami konty­
nentalnymi. Inicjały są czerwono opunktowane (Lowe). Napisany iryjską półuncjałą, w insularnej
minuskułę oraz minuskułą karolińską z insularnymi wpływami (Bischoff). W tekście występują iryjskie
abrewiacje. Skopiowany został z iryjskiego wzorca (McNally). LIT.: CLA, II, IX, XI, Supp, 144; SSBK, 1,
s. 257; SSBK, 2, s. 246; B. Bischoff, MS, 1, s. 221; G. Baesecke, Vocabularius, s. 21, Taf. 24 (frg. 2);
H. Mordek, Kirchenrecht, s. 257; E. R. Reynolds, Unity, s. 104; CCSL, 108B, ed. R. E. McNally, s. XVII.
122 PARIS, BN, lat. 17177 (f. 5-12) + VATICAN, lat. 340 (luźna karta) (saec. VIII-IX).
1.3. Analiza statystyczna rękopisów kontynentalnych 55

w rodzaju użytego pergaminu lub w liniowaniu. Z przyczyn już wyżej omówionych

nie uwzględniono innych cech, zwłaszcza sposobu ułożenia kart w składkach we­
dług stron pergaminu.

Tabela 3. Dyspersja terytorialna rękopisów z insularnymi cechami kodykologicznymi

do końca IX wieku

Skryptorium lub region Liczba Okres występowania W tym rękopisy

rękopisów insularnych cech iryjskie
kodykologii

1. Niemcy 19 Vlllin-IXex

2. Niemcy Zachodnie 2 VIII/IX

3. Niemcy Południowe 2 VIII/IX

4. Benediktbeuern 1 VIII/IX

5. Szkoła pałacowa 11 VIII/IX, IXin

6. Echternach 11 Vll/Vl 11 do IXin

7. Freising 3 Vlllex-IXin

8. Fritzlar 1 VIII/IX

9. Fulda 29 Vlllmed-IX, 4/10

10. Hersfeld 6 VIII/IX

11. Lorsch 12 Vlllex-IX. 1/2

12. Moguncja 7 Vlllex-IXmed

13. Mondsee 1 VIII/IX

yl23
14. Murbach Vlllex

15. Ratyzbona 2124 IXmed-IX, 2/3

123 Powstanie tych siedmiu rękopisów w Murbach nie jest pewne.

124 Powstanie obu rękopisów w Ratyzbonie nie jest pewne.
56 1. Cechy kodykologiczne

16. Salzburg 3 VIIIex

17. Tegernsee 1 VIIIex

18. Weissenburg 6 VIII/IX

19. Werden 6125 VIIIex-IXin

20. Würzburg 16 VIII, 3/3-IXmed

21. Anonimowe skryptorium

nad górnym Renem 4 VIII/IX

22. Teren nadmeński 3 VIII/IX

23. Suma 147

24. Alemania 3 VIIIex

25. Reichenau 3 VIII, 2/2-VIII/IX

26. St. Gallen 12 VIIImed-IXmed

27. Szwajcaria 1 VIII/IX

28. Recja 2 VIII/IX

29. Suma 21

30. Francja 9 VII-IX, 2-3/3

31. Północno-wschod n i a
Francja 6 VIIIin-VIII/IX

32. Północna Francja 6 VIII, 2/2-IX, 2/2

33. Południowa Francja 2 VIII/IX

34. Burgundia i Lyon 3 VIII/IX

125 Z tego tylko jeden rękopis został z pewnością napisany w Werden.

1.3. Analiza statystyczna rękopisów kontynentalnych 57

35. Region Laon-Soissons 2 IXmed 2

36. Corbie 7 VII/VIII-VIII/IX

37. Chelles 3 VII/VIII-VIIImed

38. Langres 1 VIII, 1/2

39. Luxeuil 7 VII, 2/2-VIII, 2/2

40. Metz 1 VIII/IX

41. Tours 3 VIII, 2/2

42. SUMA 50

43. Północne i środkowe

Włochy 11 VIIex-IXmed 2

44. Bobbio 10 VII-VIII, 2/2 9

45. Verona 3 VIII, 1/2

46. Suma 24

47. Bretania 3 X

48. Anglosaskie ośrodki

na kontynencie 16 VIII, 2/2-IXin

49. Iryjskie ośrodki

na kontynencie 2 VIII/IX 2

50. Skryptoria
z wpływami insularnymi 2 X

51. Suma całkowita 273

Widzimy, że wyraźnie zaznacza się przewaga skryptoriów z terenów niemiec­

kich, z których pochodzi pięćdziesiąt cztery procent rękopisów tej grupy. Dominują
tu skryptoria znane z silnych wpływów insularnych, głównie anglosaskich, oddzia­
58 1. Cechy kodykologiczne

łujących na używane w nich pismo: Echternach, Lorsch, Fulda, Würzburg i mniejsze

ośrodki z Turyngii, Hesji i znad Menu. Zauważmy, że obraz ten jest podobny do
tego, który uzyskaliśmy przy rozpatrywaniu rękopisów przygotowanych wyłącznie
według techniki insularnej.
Bardzo interesująco wygląda udział rękopisów z Francji (osiemnaście procent),
zwłaszcza północnej, co świadczy o relatywnie silnych tam wpływach insularnych,
jeśli uwzględnimy, żez tego terenu pochodzi znacznie mniej manuskryptów wyka­
zujących jakiekolwiek wpływy insularne oraz że obszar ten nigdy nie był tak
intensywnie nawiedzany przez insularnych misjonarzy w VIII i IX wieku, jak Niemcy
i Nadrenia. Żaden z ośrodków we Francji nie wyróżnia się w sposób szczególny
pod względem wykorzystywania insularnych metod przygotowania kodeksów. Nie
możemy wyróżnić pod tym względem Corbie, z którego zachowała się znaczna
liczba kodeksów: siedem rękopisów z insularnymi cechami kodykologicznymi jest
relatywnie skromnym stanem posiadania. Z tego samego powodu zastanawia zni­
koma reprezentacja manuskryptów z insularnymi cechami kodykologicznymi, po­
chodzących z Tours, z jego nieźle zachowaną produkcją rękopiśmienną.
W skryptoriach alemańskich i retyckich insularny sposób przygotowania ręko­
pisu przyjął się słabo, gdyż w połowie udział tej grupy (siedem procent) zawyżony
jest rękopisami z St. Galien, do tego pochodzącymi tylko z dwóch okresów: wyzna­
czonego pracą skryby Winithara (por. wyżej), z drugiej połowy VIII wieku oraz
z połowy IX wieku, gdy zaznacza się przypływ fali pielgrzymów iryjskich.

1.4. Podsumowanie

W świetle naszych badań należy widzieć w cechach kodykologicznych wyznacz­

niki o pierwszorzędnym znaczeniu w śledzeniu wpływów insularnych na kontynen­
talną produkcję rękopiśmienną. Gdyby pokusić się o zhierarchizowanie wartości
poszczególnych cech kodykologicznych, to największą wartość przedstawia sposób
preparowania pergaminu (mimo wskazanych przez nas wyjątków), następnie
metoda liniowania. Gdy zaś chodzi o sposób formowania składek, to wydaje nam
się, choć problem ten nie został dostatecznie zanalizowany, że ten element jest
najbardziej podatny na przypadkową zbieżność z techniką insularną. Wyjątkowa
wartość cech kodykologicznych wynika przede wszystkim z faktu, iż nie były one
podatne ani na kopiowanie, ani na imitowanie. Także znajomość insularnej techniki
przygotowania pergaminu i składek była ograniczona tylko do kręgu ludzi, którzy
swoją wiedzę nabyli bezpośrednio od Anglosasów (lub Iryjczyków), a dalsze jej
rozprzestrzenienie uzależnione było również od kontaktów osobistych. Jakwynika
z badań nad pozostałymi cechami (zob. odniesienia do cech kodykologicznych
w kolejnych rozdziałach), cechy kodykologicznie zawsze występują w silnej
korelacji z innymi cechami anglosaskimi i insularnymi.
2. PISMO

2.1. Geneza pisma anglosaskiego

„Insular script is one of the curiosities of Latin palaeography - a sport of the

species” - tak Elias A. Lowe określił pismo Iryjczyków i Anglosasów we wczesnym
średniowieczu1. Temu też pismu poświęcono w literaturze chyba najwięcej uwagi
ze wszystkich rodzajów pism wczesnego średniowiecza2. Zgodnie z powszechnie
przyjętym poglądem, charakterystyczny dla Anglosasów system pisma minuskul-
nego i półuncjalnego rozwinął się z inspiracji oraz przy ogromnym wpływie iryjskich
misjonarzy3, którzy zaczęli swoją działalność w Northumbrii wraz z przybyciem
około 635 roku4 Aidana na wyspę Lindisfarne u północnych wybrzeży Northumbrii.
Aczkolwiek źródła wcześniejsze potwierdzają obecność Anglosasów w iryjskim
klasztorze na łonie5, co pozwala się domyślać, że prawdopodobnie tam pierwsi

1 CLA, II, s. XV.

2 Geneza pisma anglosaskiego omówiona została w następujących pracach (ograniczamy je tylko
do najważniejszych): E. A. Lowe, CLA, II, s. XIVn; tegoż, English Uncial, tu por. ważną rezenzję
D. H. Wright, Speculum, 36 (1961), s. 493-496; tegoż, Some Notes, s. 441 n; B. Bischoff, Paläographie
des römischen, s. 115n; J. T. Brown, [w:j Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis, s. 89n; tegoż,
The Irish Element, s. 101 n; tegoż, Codex Vaticanus Palatinus Latinus 235, s. 16n; C. Nordenfalk, Ein
karolingisches Sakramental tegoż, Before the Book of Durrow, s. 141 n; L. Bieier, [w:j Evangeliorum
Quattuor Codex Durmachanus, s. 56n; M. P. Brown, The Lindisfarne Scriptorium, s. 151 n; W. O’Sullivan,
Insular Calligraphy, s. 346n; tegoż, The Lindisfarne, s. 80n; M. McNamara, Ireland and Northumbria,
s. 274n; M. B. Parkes, The Scriptorium of Wearmouth-Jarrow, s. 93n; D. Ó Crainin, Pride, s. 352n;
tegoż, Rath Melsigi, s. 17n; tegoż, Merovingian Politics, s. 40n; tegoż, Is the Augsburg, s. 189n;
M. Mostert, Celtic, Anglo-Saxon or Insular? s. 98n.
3 B. Bischoff, Paläographie des römischen, s. 115: „Für die Schriftentwicklung Englands wurde die
Richtung gewiesen, als irische Missionare [...] die nördlichen Angelsachsen dem Christentum zuführten”;
L. Bieier, Insular Palaeography, s. 267: „The Insular or, as it may be appropriately termed, the Irish
Script has a longer history than any other medieval script of Western Europe”, w przypisie dodał: „All
Insular script is Irish in origin”.
4 Podstawowym źródłem jest tu Beda, HE, III, c. 3, 5, 14, 17, 28. Bliżej na temat początków misji
iryjskiej w Nortumbrii por. J. Strzelczyk, Iroszkoci, s. 71 n, gdzie dalsza literatura.
5 Adomnän, Vitae Columbae, III, c. 10, 20; tak zwana Kronika z lony, cyt. za M. Richter, The
English Link in Hiberno-Frankish Relations, s. 104.
60 2. Pismo

Anglosasi zapoznali się z pismem iryjskim, jednakże nic nie dotrwało do naszych
czasów z tego przypuszczalnego wczesnego okresu ich działalności rękopiśmien­
nej. Nie możemy wykluczyć, a co więcej, jest to wysoce prawdopodobne, że pierw­
sze rękopisy wykonane rękoma Anglosasów pod kuratelą Iryjczyków były tak dobre,
iż nie sposób ich odróżnić od współczesnych im produktów skrybów iryjskich,
ponieważ nie istniała wówczas jeszcze w ogóle rodzima anglosaska tradycja
rękopiśmienna6. W najstarszych rękopisach anglosaskich - wszystkie one pocho­
dzą z Northumbrii i są datowane najwcześniej na połowę i schyłek VII wieku -
- widoczne są ciągle jeszcze żywe wpływy iryjskiej praktyki rękopiśmiennej we
wszystkich jej aspektach, będące z pewnością echem oddziaływań iryjskich
zarówno z wcześniejszego okresu, jak i im współczesnych7. Jednak z powodu
ubogiego iryjskiego materiału porównawczego trudno te nawarstwienia rozgra­
niczyć. Niestety najwcześniejszych rękopisów iryjskich również nie zachowało się
zbyt wiele, z tego większość może pochodzić nie z Irlandii, ale z iryjskiej fundacji
we Włoszech, Bobbio.
W northumbryjskim DURHAM, Catherdal Lib. MS A. II. 10 (saec. Vllmed), wiele
liter przypomina te z wczesnoiryjskiego Ewangeliarza Usshera DUBLIN, Trinity
College, 558. Nie tylko Northumbria była miejscem, gdzie dochodziło do intensyw­
nych kontaktów obu środowisk. Po synodzie w Whitby wraz z Iryjczykami opuściło
Northumbrię wielu mnichów Anglosasów9. Około trzydziestu Anglosasów z Lin­
disfarne założyło wspólnotę w iryjskim Mayo. Klasztor ten kontynuował rekrutację
swoich członków z Northumbrii także w późniejszym okresie. W drugiej połowie
VIII wieku znajdujemy trzy wzmianki o anglosaskich biskupach i opatach z Mayo
w Irlandii. Ze wspólnotą tą utrzymywał kontakty jeszcze Alkuin na przełomie VIII
i IX wieku10. Innym ośrodkiem grupującym Anglosasów w Irlandii było do dziś nie

6 Por. CLA, II, s. XVI.

7 Jeszcze w pierwszej połowie VIII wieku działał w bliżej nam nieznanej wspólnocie związanej
z Lindisfarne, a prawdopodobnie w nim samym, Iryjczyk Ultän. Powszechnie przyjmowano w nauce,
za informacjami z napisanego na początku IX wieku poematu Aethelwulfa De abbatibus, że był on
wybitnym skrybąi iluminatorem. R. Bruce-Mitford, The Durham-Echternach, s. 187n, przypisał nawet
Ultanowi udział w pracy nad wczesnymi kodeksami z Lindisfarne. Jednakże niedawno L. Nees, Ultän
the Scribe, zwłaszcza s. 144, obaliła utrwaloną w historiografii sławę Llltana jako iluminatora. Zarówno
analiza łaciny Aethelwufa, jak i sięgnięcie do tradycji rękopiśmiennej tekstu, a nie tylko niedoskonałego
wydania krytycznego, przywróciły Ultanowi chyba właściwą nie tak eksponowaną rolę we wczesnych
dziejach skryptorium w Lindisfarne.
8 CLA, II, 271; J. T. Brown, The Irish Element, s. 106. Jego zdaniam, samo pismo rękopisu z Durham
nie daje podstaw, aby skrybę można było uważać za Anglosasa lub Iryjczyka, por. G. Bonner, Ireland
and Rome: The Double Inheritance of Christian Northumbria, [w:j Saints, Scholars and Heroes, vol. 1,
s. 101-115, zwłaszcza s. 107.
9 Beda, HE, III, c. 27: „Erant ibidem eo tempore multi nobilium simul et mediocrium de gente
Anglorum, qui tempore Finani et Colmani episcoporum, relicta insula patria, uel diuinae lectionis uel
continentioris uitae gratia ilIo secesserant. Et quidam quidem mox se monasticae conuersationi fideliter
mancipauerunt; alii magis circuendo per cellas magistrorum lectioni operam dare gaudebant. Quos
omnes Scotti libentisime suscipientes, uictum eis cotidianum sine pretio, libros quoque ad legendum
et magistrium gratuitum praebere curabant”.
10 D. Ó Cróinin, /s the Augsburg, s. 200.
2.1. Geneza pisma anglosaskiego 61

zidentyfikowane Rath Melsigi11. Śladem kontaktów skryptoriów z południowej Anglii

z Irlandią jest - zdaniem Bernharda Bischoffa - mieszanka tekstów VATICANO,
Pal. lat. 277 (f. 1-93) (saec. VIII, 2/2), będąca być może kompilacją wykonaną
przez southumbryjczyka pobierającego nauki zarówno w Canterbury, jak i w Irlandii
lub w iryjsko-anglosaskim środowisku w Northumbrii12. Kodeks z Lindisfarne
(LONDON, Brit. Lib. Cotton NeroD. IV) oraz northumbryjski Ewangeliarz z Echter­
nach (PARIS, BN, lat. 9389) reprezentują przykłady wczesnego zazębiania się
w anglosaskich skryptoriach nie tylko tradycji iryjskich, ale i rzymskich13.
Pismo używane przez Anglosasów było od początku poddawane wpływom
iryjskiej i kontynentalnej praktyki piśmiennej i dlatego niektóre cechy tego pisma
są wspólne dla innych tradycji skrypturalnych. Głównym naszym zadaniem jest
więc uchwycić te cechy, które rzeczywiście można uznać za typowe dla rodzimej
techniki piśmiennej Anglosasów14.

2.1.1. Pismo anglosaskie i iryjskie - różnice i cechy wspólne

Rozróżnianie obu rodzajów pisma insularnego jest dość problematyczne. Istnie­

ją dwa przeciwstawne poglądy odnośnie do tego zagadnienia: pierwszy, iż pismo
obu tradycji jest łatwo rozróżnialne15, oraz drugi, że praktycznie nie da się ich odróż­
nić. Ludwig Traube, który pierwszy (w 1900 roku) ukuł termin „pismo insularne” na
określenie pisma iryjskiego i anglosaskiego łącznie, był zdania, że trudno jest
wskazać, czym różniąsię oba pisma16. Dogłębne przyjrzenie się podstawom pierw­
szego poglądu każę wątpić w jego słuszność. Także analizy paleograficzne ręko­

11 Beda, HE, III, c. 27. D. Ó Cróinin, Rath Melsigi, s. 23n, wskazuje właśnie na ten ośrodek jako
macierzyste skryptorium najwcześniejszych rękopisów anglosaskich, tradycyjnie uznawanych za
najwcześniejsze produkty Echternach lub za dzieła powstałe w Lindisfarne.
12 Nie będziemy tu referować obszernego zagadnienia wzajemnych kontaktów Anglosasów
z Iryjczykami. Czytelnika odsyłamy do następujących prac: L. Bieler, Ireland’s Contribution to the Culture
of Northumbria, [w:j Famulus Christi, s. 210-228; R. Cramp, Northumbria and Ireland, [w:] Sources
of Anglo-Saxon Culture, s. 185-201; G. Bonner, Ireland and Rome, s. 101 n; D. Edel, Kirche und Ge­
sellschaft im angelsächsischen Britannien. Northumbrien und seine Nachbarn vor und nach 634/35,
[w:j Willibrord, zijn wereld, s. 95-114; M. McNamara, Monastic Schools, s. 19n; M. Richter, England
and Ireland in the time of Willibrord, [w:j Willibrord, zijn wereld, s. 35-50.
13 J. T. Brown, The Irish Element, s. 111.
14 Warto zauważyć, że według odosobnionego i zakwestionowanego w nauce poglądu F. Masai,
Essai, s. 139, insularna majuskuła została wynaleziona przez Anglosasów w Northumbrii i stamtąd
dopiero przejęli ją Iryjczycy.
15 Por. na przykład zbyt optymistyczne zapatrywanie na ten problem u R. Drögereita, Ein
angelsächsischer Bruchstück, s. 150, który uważa, że powinno się unikać określenia „pismo insularne”
jako zupełnie niepotrzebne i mylące czytelnika, gdyż zawsze można ustalić, czy chodzi o pismo anglo­
saskie, czy iryjskie.
16 L. Traube, VuA,3, s. 95n: „Praktisch und theoretisch hatte die Palaeographie immer mit der
Unsicherheit in der Unterscheidung der irischen und angelsächsischen Schrift zu kämpfen, ja mit dem
vollständigen Verschwimmen überhaupt aller Unterscheidungsmerkmale; schließlich wurde sie sich
auch des Grundes bewußt”.
62 2. Pismo

pisów insularnych potwierdzają te zastrzeżenia, czego najdobitniejszym przykładem

jest częste używanie terminu „insularny” na określenie nawet rodzimych rękopisów
wyspiarskich, co dowodzi, że w praktyce badawczej obserwacje Traubego sąnadal
aktualne, mimo prób znalezienia klucza na gruncie paleografii, który by pozwolił
jednoznacznie wyznaczyć kryteria określające rodzaj pisma insularnego.
Jak wynikazjedynejjak dotychczas kompleksowej analizy liter pisma minuskul-
nego, którą opublikował Wallace Martin Lindsay w 1922 roku17, nie możemy na
podstawie samego tylko kształtu liter ustalić jednoznacznie zestawu cech odróżnia­
jących minuskułęiryjskąod anglosaskiej. Wesprzeć się należy raczej innymi aspek­
tami pisma.
Przyjmuje się, że z reguły pismo iryjskie jest bardziej spiczaste niż anglosaskie,
ale jest to obserwacja o dużym stopniu uogólnienia. Cecha ta bowiem nie może
byćtraktowanajako wyłącznie iryjska, ponieważ anglosaska minuskuła występuje
i w takich formach, które sątak samo spiczaste jak w rękopisach iryjskich. Dlatego
odwoływanie się tylko do tej jednej cechy nie jest zasadne18.
Według Lowego, „typ [pisma] iryjski różni się od anglosaskiego tym, że jest
ono bardziej swobodne, bardziej nieobliczalne, krótko mówiąc, mniej skrępowane
regułami niż wzorowane na nim to w typie angielskim. Iryjski skryba zachowuje
się często tak, jakby linia wiersza była czymś elastycznym, a nie stałym i określonym
miejscem, które powinno być wypełnione w określony sposób. Wydaje się on wo­
dzony przez fantazję i wyobraźnię. Dla porównania, skryba angielski jest zrówno­
ważony i zdyscyplinowany. Wystarczy zestawić ze sobą Księgę z Kells i Ewange-
liarz z Lindisfarne lub Księgę z Mulling i Będę z rękopisu Moore’a, aby dostrzec
trafność tych obserwacji”19.
Jak słusznie zauważył Carl Nordenfalk, według kryteriów przyjętych przez Lowe­
go, można z grubsza uznać większość rękopisów insularnych za iryjskie i anglosas­
kie jednocześnie20.
W koncepcji typologii pisma insularnego, którą opracował Julian T. Brown na
podstawie jego cech formalnych (zob. niżej), nie ma miejsca na podział odwołujący
się do przeciwieństwa iryjski-anglosaski, co wskazywałoby, że według tego bada­
cza kształt liter i dukt obu tradycji rękopiśmiennych są zasadniczo nierozróżnialne.
Jeżeli więc Brown używa w swoich atrybucjach pisma określeń „iryjski” lub „anglo­
saski”, to musząone posiadać zupełnie inną podstawę. Jaką? Jak możemy wnios­
kować z analizy licznych jego ekspertyz paleograficznych, chodzi tu głównie o abre­
wiacje21 ewentualnie o proweniencję rękopisu oraz o inne niepaleograficzne cechy.

17 W. M. Lindsay, The Letters in Early Latin Minuscule, s. 8n.

18 W napisanym w St. Gallen ST. GALLEN, Stiftsarchiv, Cod. Class. I Cist. C. 3. B. 56 (saec. IXin),
P. M. Krieg określa fragmentaryczne wpisy insularne jako iryjskie tylko na podstawie większej - jego
zdaniem - spiczastości pisma, por. tegoż, Das Professbuch der Abtei St. Gallen. St. Gallen Stiftsarchiv
Cod. Class. I Cist. C. 3. B. 56, Augsburg 1931.
19 CLA, II, s. XVI. (Jeśli nie zaznaczono inaczej, wszystkie tłumaczenia pochodzą od autora).
20 C. Nordenfalk, One Hundred, s. 2.
21 Omawiając cechy fazy drugiej pisma insularnego, J. T. Brown, The Irish Element, s. 112, wskazał
na anglosaską abrewiację dla -fur jako zasadniczy element różnicujący obie tradycje rękopiśmienne.
2.1. Geneza pisma anglosaskiego 63

Według Michelle P. Brown, anglosaskie pismo półuncjalne różni się od iryjskiego

w kilku detalach: wyraźna jest skłonność do nadawania literom bardziej kanciastych
form, w których łuki się nie domykają, a samo pismo jest mniej regularne w drobiaz­
gach oraz w trzymaniu się stałej wysokości zarówno liter, jak i ich dolnych lasek.
Pismo to w wykonaniu Iryjczyków ma tendencje do pochylania się w lewo lub
w prawo i częściej skłania się ku formom minuskulnym. Natomiast anglosaskie
jest bardziej formalne i sztywno trzyma się obu linii wyznaczających światło wier­
sza22. Jeśli w piśmie anglosaskim widzimy zaokrąglone rożki (na przykład w literach
s oraz r), to należy w tym widzieć symptom wpływów iryjskich23.
Nie mamy również żadnych pewnych przesłanek, które pozwoliłyby nam ustalić
jedynie na podstawie kształtu liter i duktu zespół cech typowych tylko dla pisma
iryjskiego. Bardzo enigmatycznie odnośnie do tego problemu brzmią słowa Bi­
schoffa, który w podstawowym ujęciu działalności iryjskich skrybów na kontynencie
Irische Schreiber im Karolingerreich24 stwierdził, iż podstawowym założeniem
pozwalającym na podjęcie problemu jest możliwość rozdzielenia pisma iryjskiego
od anglosaskiego, ale sam nie podał konkretnych kryteriów, na których można ba­
zować. Nasza próba rekonstrukcji jego podstaw atrybucji iryjskich nie przyniosła
efektu: brakuje bowiem jakichkolwiek uzasadnień powyższej opinii o cechach pisma
iryjskiego także w innych pracach tego badacza. Opisując wpływy iryjskie na pismo
w MÜNCHEN, Clm. 14420 (f. 1-20), stwierdził, że pojawia się tu iryjska litera u.
Nie wiemy jednak, czy określenie „iryjskie” nie wynika z jednoczesnej obserwacji
iryjskich abrewiacji w rękopisie, które mogły go skłonić do uznania, że i pismo jest
tego typu25.
Lowe uważał, że cechą iryjskąjest ścieśnianie ostatnich wierszy na stronie26.
Zjawisko to z natury rzeczy możliwe jest tylko w rękopisach niepoliniowanych. Na
czternaście zarejestrowanych przez nas rękopisów insularnych, w których brakuje
liniowania w całości lub w części manuskryptu, tylko dwa pochodziły ze środowiska
anglosaskiego, a i przy tych nie można wykluczyć powiązań iryjskich. Stosunek
obu liczb pokazuje, że brak liniowania występował o wiele częściej w rękopisach
iryjskich, dlatego też właśnie w nich ścieśnianie wierszy spotykane jest częściej,
ale nie ma to nic wspólnego z charakterystyką pisma.
Zdarza się często, że cechy pozapaleograficzne decydująo przypisaniu manu­
skryptu do konkretnej tradycji rękopiśmiennej, a tym samym pośrednio o klasyfikacji
rodzaju pisma insularnego. Sam Lowe stwierdził, że w przypadku niemożności
ustalenia rodzaju pisma na podstawie jego cech paleograficznych należy odwołać
się do innych cech rękopisu, które - jego zdaniem - mogą świadczyć o iryjskim

22 M. P. Brown, The Lindisfarne, s. 159n.

23 Codex Vaticanus Palatinus Latinus 235, s. 17.
24 Przedruk [w:] tegoż, MS, 3, s. 39-54.
25 Beda: De arte metrica; De schematibus (ff. 199)', Niemcy, Ratyzbona (?) [Ratyzbona], saec.
IX,2/2. Napisany pismem podobnym do ratyzbońskiego Clm. 29078+29081.1ryjski wpływ na abrewiacje
został przejęty zapewne za wzorcem, podobnie jak grecyzmy. Zob.: SSBK, 1, s. 242; CCSL, 123A, ed.
W. H. King, s. 67n; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 539.
26 CLA, III, 361.
64 2. Pismo

pochodzeniu. Sąnimi: posługiwanie się znakami cytowań i innymi znakami (critical

marks), częstotliwość posługiwania się abrewiacjami, brak regularności w sposobie
składania składek, zróżnicowanie liczby wierszy na stronie w tym samym rękopisie,
brak liniowania lub nietrzymanie się go przez skrybę oraz bardzo szorstki albo
bardzo gładki pergamin a także użycie jego skrawków zamiast całych kart27.
Proweniencja DURHAM, Cathedral Library A. II. 17 (saec. VII-VIII), zaważyła na
przypisaniu go przez Lowego iryjskiemu skrybie, chociaż tekst wywodzi się, jego
zdaniem, z tradycji northumbryjskiej (swoją drogą: jak ustalić dla tak wczesnego
rękopisu tworzącą się przecież dopiero tradycję tekstualnąw Northumbrii?), opo­
wiedzenie się zaś za northumbryjską genezą Księgi z Durrow DUBLIN, Trinity
College 57 (saec. VII, 2/2), wypływa z przekonania o nortumbryjskiej tradycji
tekstualnej oraz o wpływach, jakie ten rękopis wywarł na skrybę pracującego w Ech­
ternach lub Northumbrii przy PARIS, BN, lat. 9389 (saec. VII-VIII)28. Także za North-
umbriąjako miejscem powstania Księgi z Durrow opowiedział się Ernst Heinrich
Zimmermann, ponieważ-jego zdaniem-kodeks ten nie znalazł w Irlandii kontynu­
acji jego stylu iluminatorskiego, a w Anglii jak najbardziej29. Na zakwalifikowaniu
przez Lowego pisma w pochodzącym z Echternach PARIS, BN, lat. 10399 (f. 35-
-36), jako anglosaskie zaważyła, zdaniem Daibhł Ó Cróinfna, jedynie jego biblio­
teczna proweniencja (Echternach). Według opinii Bischoffa, raczej należy widzieć
w nim pismo iryjskie, ale i ta opinia nie została wypracowana na podstawie analizy
samego pisma, lecz właściwości ortografii30.
Niejednokrotnie w określaniu rodzaju pisma insularnego decydującą rolę odgry­
wają uprzedzenia31 badaczy (często nieuświadomione). Prawdopodobnie charakte­
rystyczne dla XIX wieku wiązanie wpływów insularnych na kontynencie w czasach
karolińskich z Iryjczykami było przesłanką, którą błędnie - jak wiemy to dzisiaj -
kierował się niejeden paleograf określający pismo rękopisów anglosaskich jako

27 CLA, II, s. XVI.

28 CLA, II, s. XVIII, 149, 273; V, 578; tak też odbiera przyczyny atrybucji tych rękopisów w CLA
J. T. Brown, Northumbria, s. 226. Jak wyjaśnił J. T. Brown, tamże, s. 223, przekonanie Lowego o nie-
iryjskości tekstu w Księdze z Durrow opiera się na badaniach F. C. Burkitta, Kells, Durrow and
Lindisfarne, Antiquity, 9(1935), s. 33nn, który uznał, że nieiryjskie lekcje w tym rękopisie pochodzą
z południowowłoskiego wzorca i podobne są do northumbryjskich w Kodeksie Amiatinusie i Ewan-
geliarzu z Lindisfarne. Por. w rozdziale poświęconym właściwościom łaciny nasze uwagi o problemach
pojawiających się przy opieraniu się na rodzaju tekstu w ustalaniu jego pochodzenia.
29 E. H. Zimmermann, Vorkarolingische, s. 22.
30 D. Ó Cróinłn, Early Echternach Manuscript, s. 135, tam też cytat z listu B. Bischoffa do Autora:
„Die Bestimmung von CLA V 585 als ‘angelsächsisch’ war unvorsichtig wegen des eigenartigen
Schriftcharakters [...] Es läßt sich nichts gegen irischen Entstehung vorbiringen, im Gegenteil
(z. B. spelling)”.
31 Posłużyliśmy się tu terminem wykorzystanym przez D. Ó Cróinfna w artykule Pride and Pre­
judice, w którym próbował on na nowo postawić problem wczesnych rękopisów insularnych
z Echternach, wbrew dotychczasowej tradycji badawczej, skostniałej przez obstawanie przy
wątpliwych - zdaniem badacza - racjach, w postawie charakterystycznej dla klimatu powieści
E. Bróntie pod tym samym tytułem. O roli różnego rodzaju uprzedzeń badaczy w procesie poznaw­
czym por. H. Gadamer, Prawda i metoda, tłum. B. Baran, Kraków 1993, s. 265n.
J L

2.1. Geneza pisma anglosaskiego 65

iryjskie32. Marco Mostert widziałby źródła takich poglądów nawet w narodowości

paleografów33. Przykładem jest Edward Kennard Rand, który był przekonany, iż
za insularne cechy w rękopisach z Tours sprzed połowy VIII wieku odpowiedzialni
byli iryjscy skrybowie przebywający w tym skryptorium. Chociaż wprost z dzieła
Randa nie możemy wywnioskować, na jakiej podstawie formułował on swoje
poglądy, to wydaje nam się, że odzwierciedlają one panujące w historiografii
w okresie ukazania się jego monografii (lata dwudzieste ubiegłego wieku) przeko­
nanie o dominujących wpływach iryjskich na kontynencie34.
Jak zauważyliśmy, o klasyfikacji rodzaju pisma insularnego często przesądzają
fakty bezpośrednio z nim niezwiązane. Nie znaczy to, że oponujemy przeciw tym
wszystkim pozapaleograficznym argumentom, wspomagającym przecież nasze
wnioskowanie o pochodzeniu i dziejach rękopisów insularnych, ale nasze oceny
charakteru pisma insularnego muszą być przede wszystkim natury paleograficznej.
Zbyt dużo przesłanek, do których odwołują się paleografowie podczas próby roz­
dzielenia obu stylów pisania, nie wywodzi się z obserwacji samych cech paleogra­
ficznych. Dlatego wypływających z nich wniosków nie można uogólniać i stosować
w sytuacjach, gdy cechy pozapaleograficzne tracą decydujące znaczenie, jak ma
to miejsce, gdy określamy rodzaj wpływów insularnych na pismo kontynentalne
lub gdy chcemy ustalić rodzaj pisma w rękopisach insularnych powstałych na
kontynencie.
Jak dowodzą próby analiz dwóch poniższych rękopisów powstałych na styku
obu tradycji, niekiedy musimy się poddać i uznać kres naszych możliwości badaw­
czych, który wynika z braku metod pozwalających przypisać rękopis do konkretnego
kręgu insularnego35.
Doskonałym przykładem przenikania się wpływów iryjskich i anglosaskich w pro­
dukcji rękopiśmiennej jest VATICANO, Pal. lat. 68 (saec. VIII), powstały być może

32 Por. W. Wattenbach o BERLIN, DS, Hamilton, 132, którego pismo określił jako iryjskie, cyt. za
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 384. Czym kierował się wydawca CGD, 1, s. 65, który popełnił odwrotny
błąd, to znaczy w rękopisie iryjskim (z iryjskimi glosami!) LAON, BM, 26 (saec. IX, 1/2), zobaczył
pismo anglosaskie, nie wiemy, por. K. Meyer, Neu aufgefundene altirische Glossen, ZCP, 8(1912),
s. 175-177; B. Bischoff, MS,1, s. 112; MS,2, s. 257; MS,3, s. 49, 51; J. J. Contreni, The Cathedral
School, s. 37n, 93.
33 M. Mostert, Celtic, Anglo-Saxon or Insular? s. 95: „[...] differences of opinion which may rather
be caused by the national origins of the scholars involved than by sound argument”; oraz s. 97n.
Tamże, s. 101, autor uważa, że Lowe w swoich atrybucjach preferował przy przypisywania rękopisów
o niepewnym pochodzeniu insularnym ośrodki anglosaskie. Ma on rację, mówiąc, iż nie był on irofilem,
ale dlaczegóż miałby nim być? Widoczna u Lowego powściągliwość w przypisywaniu rękopisom
pochodzenia z samej Irlandii wynika, naszym zdaniem, z jego świadomości braku podstaw do tak
jednoznacznych ocen. W CLA wymieniono tylko trzydzieści trzy manuskrypty jako z pewnością powstałe
w Iralndii, a dalsze czterdzieści cztery opatrzono klauzulami probably, presumably lub apparently.
34 E. K. Rand, A Survey, s. 35n. Wydane w tym samym roku dzieło J. F. Kenneya, The Sources for
the Early History of Ireland, nie mogło mieć bezpośredniego wpływu, ale duch iromanii był obecny
w wielu ówczesnych publikacjach. Por. także J. Duft, Iromanie-lrophobie, s. 243n.
35 Pozostałe rękopisy powstałe w zbliżonych warunkach: CUES, Hospitalbibl. 171 [oprawa] (saec.
Vllex); LONDON, Brit. Lib. Egerton 2831 (saec. VIII, 3/3); VATICANO, Pal. lat. 235 (ff. 4-29) (saec.
VIII).
66 2. Pismo

w Northumbrii, ale równie dobrze w Irlandii, chociaż ta pierwsza jest preferowana

ze względu na sporządzenie rękopisu w anglosaskiej minuskule, w której używano
anglosaskiej abrewiacji dla -tur, oraz tego samego systemu zaznaczania cytowań,
którego używał Beda36, a także ze względu na znane wpływy Kościoła iryjskiego
w Northumbrii. O pochodzeniu rękopisu z anglo-iryjskiego ośrodka świadczą dwa
fakty: kolofon anglosaskiego skryby, który podpisał się na wzór iryjski „Edilberict
filius Berictfridi scripsit hanc glosam”, oraz anglosaskie i iryjskie glosy włączone
w łaciński tekst, choć wyróżnione w nim akcentami. Jednak z paleograficznego
punktu widzenia nie można wykluczyć, że wykształcony w north urn bryjskim skryp­
torium skryba przebywał w Irlandii. Pośrednio może na to wskazywać fakt roz­
powszechnienia w Irlandii około 1100 roku dokładnie tej samej wersji tekstu, która
zachowana jest w tak zwanym Psałterzu Caimina37.
Powszechnie uważa się, że CAMBRIDGE, Trinity College, B. 10. 5 + LONDON,
BL. Cotton VitelliusC. VIII (f. 86-90), został napisany w iryjskim skryptorium w Anglii,
prawdopodobnie w Northumbrii. Jednak bliższe przyjrzenie się cechom, które mają
wskazywać, że chodzi o skryptorium z wpływami iryjskimi, są wątpliwej wartości.
Zdaniem Lowego, rękopis został napisany w insular minuscule38. Ker i Lindsay uwa­
żali, że jest to anglosaska minuskuła39. Terence A. M. Bishop zidentyfikował praw­
dopodobnie rękę wpisującąanglosaskąglosę na f. 33v z rękąskryby, co ostatecznie
potwierdziłoby anglosaski charakter pisma40. Za iryjskim środowiskiem powstania
świadczyć ma, według niektórych badaczy, rzekomo iryjska ortografia, iryjskie abre-
wiacje, w tym i takie, które spotykane są wyłącznie w iryjskich rękopisach, oraz
podobieństwa w użyciu ligatur z iryjskim WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 61 (saec.
VIII-IX)41. Wszystkie te iryjskie cechy w rękopisie anglosaskiego pochodzenia moż­
na wyjaśnić o wiele prościej, zakładając, że jest on kopią iryjskiego kodeksu.
Nierzadko badacze przyznają się do bezradności i stwierdzają, że nie da się
ustalić rodzaju pisma42. Można odnieść wrażenie, że Franz Unterkircher zawsze
określa pismo jako iryjsko-anglosaskie, gdy nie znajduje w piśmie takich cech, które
ewidentnie mogą być interpretowane jako anglosaskie lub iryjskie43.

36 Przy ustalaniu iryjskiej proweniencji SCHAFFHAUSEN, Stadtbibliothek, Min. 45 (f. 44, 45, 48,
49) (saec. VIII), występujące w tym rękopisie anglosaskie znaki cytowań nie przekonały Lowego do
przypisania go do anglosaskiego skryptorium, na gruncie bowiem samych cech pisma nie można
jednoznacznie określić jego pochodzenia.
37 M. McNamara, Ireland and Northumbria, s. 275.
38 CLA, II, 133.
39 N. R. Ker, A Catalogue, s. 123; W. M. Lindsay, Notae, s. 450.
40 T. A. M. Bishop, Notes, Part VII, s. 72. W 1982 roku J. T. Brown, The Irish Element, s. 116n,
stwierdził (chyba za Lowem), że skryba był Iryjczykiem, ale nie powołał się na cytowany tu artykuł
T. A. M. Bishopa.
41 T. A. M. Bishop, Notes, Part VII, s. 72n. Za nim P. Ni Chathäin, Notes on the Würzburg Glosses,
[w:j Irland und die Christenheit, s. 192n, stwierdza, że „the Irish symptoms are prominent”.
42 Są to: KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 107 (saec. Vlllex); SCHAFFHAUSEN, Stadtbibliothek,
Min. 25 a (saec. Vllex); SCHAFFHAUSEN, Stadtbibliothek, Min. 45 (f. 44, 45, 48, 49) (saec. VIII).
43 Por. jego atrybucje odnośnie do WIEN, ÖNB, s. n. 3644 (saec. VIII), oraz WIEN, ÖNB, s. n. 3642
(saec. VIII-IX).
2.1. Geneza pisma anglosaskiego 67

Jednąz przyczyn błędnej identyfikacji rodzaju pisma insularnego jest sugero­

wanie się innymi, już określonymi co do charakteru - nie zawsze trafnie - wpływami
insularnymi na rękopis.
Korektury wpisane pismem insularnym, które znajdująsię w kodeksie wykona­
nym pismem anglosaskim, są z reguły chętniej określane jako anglosaskie niż
iryjskie, choć identyfikacja pisma zwykle skromnych rozmiarami dopisekjest jeszcze
trudniejsza niż tekstu zasadniczego. Wydaje się, że ta właśnie tendencja była
przyczyną traktowania przez długi czas insularnych korektur jako anglosaskich
w napisanym karolińską i anglosaską minuskułą LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss,
lat. F. 30 (saec. tuż po roku 800). Dopiero Bischoff rozpoznał w nich rękę Iryjczyka
Dungala, którą zidentyfikowano i w innych rękopisach44. W ST. OMER, BM, 91
(saec. IXmed) spośród około dziesięciu rąk pisarskich dwie używały pisma anglo­
saskiego. Sam rękopis powstał pod nadzorem prawdopodobnie iryjskiego nauczy­
ciela i zarazem autora korektur wpisanych iryjskim pismem. Te dwa rękopisy to
znacząco mała liczba w porównaniu z liczbąokoło dwóch tysięcy uwzględnionych
w naszych badaniach rękopisów z cechami insularnymi. Tylko jeden rękopis zawie­
ra korektury zarówno iryjskie, jak i anglosaskie, a i to nie jest pewne45. Oczywiście ta
zaskakująca obserwacja może odzwierciedlać fakt niewielkiej styczności Iryjczyków
z Anglosasami na kontynencie lub z anglosaskimi rękopisami, ale wydaje nam
się, że decydującą rolę odegrało sugerowanie się w ocenie pisma korektur pismem
tekstu zasadniczego. Rozłączne traktowanie obu środowisk insularnych, a nawet
twierdzenie o pewnej ich wrogości wobec siebie - podkreślmy, że poglądy te
stanowią główną przesłankę będącą podstawą interpretowania wszystkich cech
insularnych w rękopisie w miarę możności jako pochodzących z tego samego
kręgu insularnego - należy, naszym zdaniem, zdecydowanie zaliczyć do mitów histo-
riograficznych46.
Procedura ustalania rodzaju pisma insularnego może prowadzić do diametralnie
różnych interpretacji odnośnie do skryptorium, z którego pochodził rękopis. Bischoff
w 1940 roku uznał, że insularne korektury w skopiowanym z iryjskiego wzorca
w Freising MÜNCHEN, Clm. 6434 (ff. 1-40) (saec. VIII, 2/2) wpisane zostały iryjską
minuskułą. Na tej podstawie przyjął on, że są one odzwierciedleniem iryjskich
wpływów z Salzburga za czasów iryjskiego biskupa Vergiliusza. W późniejszych
pracach badacz uznał, że pismo jest jednak anglosaskie, co ze względu na silne
wpływy anglosaskie w Freising czyniło niepotrzebnym odwoływanie się do oddzia­
ływań z Salzburga. Ten przypadek47 powinien nam uświadomić, jak ważne jest,

44 Chodzi o dwa rękopisy z St. Denis: MILANO, Ambros. C. 74 sup. (saec. IX, 1/4); D. 36 sup.
(dopiski saec. IXin).
45 EINSIEDELN, Stiftsbibl. 191 (saec. VIII-IX), oba rodzaje korektur zauważa tylko Lowe; Bischoff
jedynie wspomina korektury anglosaskie.
46 Zadowalające udokumentowanie tego stwierdzenia wymagałoby osobnej rozprawy, dlatego nie
będziemy rozwijać tego wątku, mimo jego istotnego znaczenia dla rozwiązania problemu postawionego
w niniejszej pracy.
47 Jako inny przykład można tu wskazać dyskusję dotyczącą rodzaju pisma, jakim wpisano spis
ksiąg w VATICANO, Pal. lat. 210 (saec. VI-VII, wpis datowany na saec. Vlllmed).
68 2. Pismo

abyśmy zdawali sobie sprawę z dalszych konsekwencji interpretacyjnych, wyni­

kających z przypisania pisma Iryjczykom lub Anglosasom. Z pewnością rękopisy
sporządzone insularnym pismem o niejednoznacznych cechach insularnych, gdy
chodzi o ich rodzaj, a pochodzące z obszarów intensywnej penetracji Anglosasów,
niejako automatycznie traktowane są jako anglosaskie48 i może się zdarzyć, że
pośród nich znajduje się dzieło iryjskiego skryby, który - będąc ponadto w otoczeniu
anglosaskim - mógł swoje pismo jeszcze bardziej upodobnić do anglosaskiego.
Z taką sytuacją mamy do czynienia w początkowym okresie funkcjonowania skryp­
torium w Echternach, w którym tradycja rękopiśmienna northumbryjska i iryjska
tak się splotły, że gdybyśmy musieli wspierać się przy ich rozróżnianiu tylko samymi
cechami paleograficznymi, bez dostępnych nam innych źródeł i kolofonów skrybów,
to potwierdzona dzisiejszym stanem badań obecność tam Iryjczyków nie zostałaby
zauważona49. Powinniśmy więc mieć na uwadze, że nie każdy ośrodek anglosaski
jest tak dobrze oświetlony w źródłach pisanych, jak właśnie Echternach. Uchwytne
przez nas na podstawie analizy rękopisów nawet niewielkie wpływy iryjskie, inter­
pretowane zwykle jako pośrednie oddziaływanie poprzez kopiowanie iryjskich
kodeksów lub jako rezultat wykształcenia skrybów w northumbryjskiej tradycji
rękopiśmiennej, w której zachowane zostały pewne cechy iryjskie, mogą być w rze­
czywistości echem bezpośredniej działalności Iryjczyków, przytłumionej przez
anglosaskie otoczenie. W takich warunkach dla oka paleografów słabiej uzewnętrz­
nia się przynależność niektórych rękopisów czy poszczególnych skrybów do iryjskiej
szkoły rękopiśmiennej.

2.1.2. Inspiracje kontynentalne a geneza pisma anglosaskiego

Skryptoria anglosaskie nie były poddane jedynie wpływom iryjskim. Początkowo

tylko w południowej Anglii, a później także w północnej, dały o sobie znać wpływy

48 Przykładem podobnego zjawiska dotyczącego wpływów iryjskich jest określenie przez

K. Mohlberaga pisma w ZÜRICH, Staatsarchiv, AG. 19 (XIII) (saec. VIIlex), jako iryjskiego. Badacz
ten kierował się zapewne - chociaż jasnych przesłanek nie podał - pochodzeniem rękopisu
z Reichenau, większość insularnych rękopisów bowiem, które tam powstawały, wykazuje rzeczywiście
wpływy iryjskie.
49 Spór o zakres wpływów iryjskich na rękopisy z Echternach rozgorzał na nowo po opublikowaniu
recenzji przez D. Ó Cróinina, Pride and Prejudice, Peritia, 1(1982), s. 352-362, z faksymilowego wydania
DURHAM, Cathedral Lib., A. II. 17 (The Durham Gospels, por. bibliografia). Badacz ten kwestionuje
przypisywanie obu kodeksów (z Durham i PARIS, BN, lat. 9389) do skryptorium w Lindisfarne. Oba
rękopisy lokalizuje w jakimś anglosaskim ośrodku w Irlandii, na przykład Rath Melsigi, z którego wywodził
się sam Willibrord a także przybyła z nim grupa misjonarzy, kulturowo należących do kręgu iryjskiego.
Poglądy o iryjskich wpływach na Echternach autor rozwijał w kolejnych publikacjach, por. zwłaszcza
odkrytą przez niego iryjskąglosę, D. Ó Cróinin, Early Echternach Manuscript Fragments with Old Irish
Glosses, s. 135n. O wpływach iryjskich w Echternach por. także: M. McNamara, The Echternach and
MacDuman Gospels, s. 217-222; monografia N. Netzer, Cultural Interplay, oraz szereg jej drobniejszych
prac - Willibrord’s Scriptorium at Echternach, s. 203n; The Early Scriptorium, s. 127n; J. Schroeder,
Zu den Beziehungen zwischen Echternach und England /Irland im Frühmittelalter, 363n.
J L

2.1. Geneza pisma anglosaskiego 69

kontynentalne. Przynajmniej od drugiej połowy VII wieku zaczął się napływ szerokim
strumieniem ksiąg sprowadzanych z kontynentu, zwłaszcza z Włoch50.
Nie możemy jednak zapomnieć o możliwych wpływach rękopisów powstałych
jużw porzymskich skryptoriach w Wielkiej Brytanii, które wykazywały z pewnością
typowo późnoantyczne cechy. Chociaż na razie jedynym rękopisem późnoantycz-
nym, który ewentualnie mógłby być rodzimego, brytyjskiego pochodzenia, jest
VATICANO, lat. 3867 (saec. V-VI)51, to tego rodzaju manuskrypty mogły być wzor­
cami dla pierwszych skrybów anglosaskich, przynajmniej z niektórych tamtejszych
skryptoriów.
David N. Dumville poruszył niedawno problem istnienia skryptoriów, które -
jego zdaniem - najprawdopodobniej funkcjonowały w Anglii, jeśli nie od samego
początku misji Augustyna na tamtym terenie, to w każdym razie od bardzo wczes­
nego okresu52. Uważa on, że produkty owych ośrodków nie powinny się niczym
różnić od przeciętnych rękopisów śródziemnomorskich - przecież pierwsi misjo­
narze otrzymali wykształcenie na kontynencie. Możemy pokusić się o dalsze impli­
kacje tej hipotezy, mianowicie, że nawet wykształceni przez nich Anglosasi mogli
posiąść umiejętności porównywalne do umiejętności skrybów kontynentalnych.
Wydaje się, że już sam wysoki poziom zainteresowań intelektualnych w środowisku
rzymskich misjonarzy w Anglii wymagał, aby istniało skryptorium powielające księgi
na ich użytek, nie mówiąc już o księgach liturgicznych53. Ponieważ jednak nic nie
pozostało ze spuścizny rękopiśmiennej pierwszych dziesięcioleci misji rzymskiej
w Anglii, to hipoteza ta musi pozostać w sferze domysłów, ale trzeba przyznać, że
sprawia wrażenie wysoce prawdopodobnej54. Dumville nie wziął pod uwagę kon­

50 Beda, HE, I, c. 29, s. 104, stwierdza, że Augustyn przywiózł ze sobą obok naczyń liturgiczych
i świętych relikwii także liczne kodeksy. Następcy Augustyna również przybywali znad Morza
Śródziemnego i najprawdopodobniej przywozili ze sobą rękopisy.
51 Por. szczegółowe omówienie zagadnienia: R. Dark, Civitas to Kingdom. British Political Continuity
300-800, Leicester 1994, s. 185n; D. N. Dumville, The Importation, s. 113n.
52 D. N. Dumville, The Importation, s. 99.
53 Problem ten przedstawił P. F. Jones, The Gregorian Mission and English Education, Speculum,
3(1928), s. 335-348.
54 W dyplomatyce anglosaskiej można spotkać dwa podstawowe poglądy dotyczące początków
sporządzania dokumentów w Anglii, z których żaden nie jest wystarczająco udokumentowany. Pierwszy
zakłada wprowadzenie dyplomów jeszcze przez Augustyna i jego towarzyszy, drugi łączy ten proces
dopiero z przybyciem do Anglii w drugiej połowie VII wieku Teodora z Tarsu. Pierwszy pogląd opiera
się wyłącznie na przesłankach pozaźródłowych, gdyż najstarsze dyplomy króla Ethelberta dla nowego
biskupstwa w Canterbury okazały się w świetle współczesnej nauki późniejszymi fałszerstwami, które
nawet nie powstały na podstawie wcześniejszych, niezachowanych dokumentów. Tym samym nie
posiadamy także na gruncie dyplomatyki bezpośredniego potwierdzenia istnienia skryptoriów na
początku VII wieku, por. A. Scharer, Die angelsächsische, s. 59n. Pogląd drugi wynika z faktu, że
pierwsze zachowane oryginały dokumentów datowane sąna lata sześćdziesiąte VII wieku. Szczegółową
argumentację przemawiającą za wczesnym datowaniem przedstawił P. Chaplais, The Origin and
Authenticity of the Royal Anglo-Saxon Diploma, The Journal of the Society of Archivists, 3:2(1965),
s. 48-46; tegoż, Who Introduced Charters into England? The Case for Augustine, tamże, 3:10(1969),
s. 526-542. Pewnym śladem aktywności rękopiśmiennej z czasów początków misji rzymskiej może
być użycie w dyplomie dla ksieni Aethelburgi z Barking z 687 roku dosłownego dyktatu z dyplomu
70 2. Pismo

sekwencji, jakie wynikająz tej hipotezy, my wszakże powinniśmy się liczyć z tym,
że owe skryptoria mogłyby również oddziaływać na równolegle powstające bądź
już istniejące ośrodki anglosaskie w Northumbrii55, wzorujące się na stylu piśmien­
nictwa uprawianego przez iryjskich misjonarzy, którzy pojawili się tam po 635
roku56.
Nowa fala wpływów rzymskich, tym razem dobrze potwierdzona źródłowo, poja­
wiła się w Anglii wraz z licznymi księgami przywiezionymi przez Hadriana i Teodora
w latach sześćdziesiątych VII wieku57. Nie była wolna od tych wpływów Northumbria,
gdyż Benedykt Biscop, następca świętego Cuthberta w Wearmouth, aż sześć razy
przebywał na kontynencie58. Pod koniec lat osiemdziesiątych udał się specjalnie
do Rzymu, aby sprowadzić kodeksy, relikwie i nauczycieli59. Rezultaty tej wyprawy
widoczne sąw antykizującej lub, ściślej mówiąc, romanizującej produkcji rękopiś­
miennej w Wearmouth na przełomie VII i VIII wieku. Dla tamtejszych skrybów ideałem
była rzymska uncjała i miniatury późnoantycznych kodeksów.

2.1.3. Modele rozwoju pisma insularnego

Pismo insularne charakteryzuje się największą spośród innych rodzajów pisma

zmiennością i mnogościąform. Dlatego klasyczna terminologia wypracowana przez
paleografów nie zawsze jest adekwatna wobec pisma insularnego, co doprowadziło
w końcu do sporego zamieszania w tej materii w literaturze przedmiotu. Problem
jest o tyle ważny, że w spór natury terminologicznej immanentnie wplątana jest

Grzegorza Wielkiego z około 587 roku dla opactwa Clivo Scauri, którego opatem był Augustyn. Ale
chyba bardziej prawdopodobne jest, że za wzorzec służył jakiś dyplom Grzegorza Wielkiego eks-
cerptowany przez Anglosasa w Italii, por. A. Scharer, Die angelsächsische, s. 26, 130n, i wiadomość
Bedy, HE, Praefatio, s. 4, o Nothelmie, który za pontyfikatu Grzegorza II (715-731) przeszukiwał
archiwum papieskie.
55 Ów wpływ piśmiennictwa rzymskich misjonarzy mógł bardzo szybko ulec lokalnym potrzebom
i gustom. Znamienne jest, że pismo dyplomów kurii rzymskiej nie pozostawiło niemal żadnego śladu
w najwcześniejszych dokumentach anglosaskich, które pisane były w uncjale. Jedynie pojawienie się
kapitały rustykalnej w dwóch dokumentach z Canterbury odnosi się do praktyki stosowanej w dyplomach
papieskich, por. A. Scharer, Die angelsächsische, s. 24. Wybór uncjały był-zdaniem Scharera, tamże,
s. 226n - podyktowany kojarzeniem jej przez Anglosasów z pismem Słowa Bożego, takim bowiem
pismem sporządzone były kodeksy pierwszych misjonarzy, zawierające przede wszystkim teksty biblijne,
co nadawało mu większe znaczenie. Innym wytłumaczeniem faworyzowania uncjały może być
pochodzenie mnichów z otoczenia Augustyna, ci bowiem mogli się w swoich rodzimych ośrodkach po
prostu nie stykać z innym rodzajem pisma.
56 Wpływy rzymskie na najstarsze rękopisy iryjskie podkreślał J. T. Brown, The Irish Element,
s. 102n, ale źródeł owych wpływów upatrywano w iryjskich peregrynacjach na kontynencie oraz
w późnoantycznych rękopisach importowanych do Irlandii.
57 D. N. Dumville, The Importation, s. 100n.
58 O liczbiejego podróży i ich chronologii por. W. J. Moore, The Saxon Pilgrims, s. 11n; D. N. Dumville,
The Importation, s. 108.
59 Beda, Historia abbatum, V. S. Ceolfridi, c. 9, s. 39; V. Benedicti, c. 9, s. 373.
2.1. Geneza pisma anglosaskiego 71

dyskusja nad samą istotą pisma insularnego, jego chronologią i głównymi liniami
rozwojowymi60.
Lowe wyróżniał dwa typy pisma insularnego: majuskułę i minuskułę, które-jak
sam przyznał-nie zawsze można rozdzielić, gdyż łatwo przechodzą nawet w tym
samym wierszu jedna w drugą. Majuskuła, chronologicznie starsza, stała w hierarchii
pisma wyżej od minuskuły61. Używana przez Lowego nomenklatura - i to nie tylko
ta stosowana do rękopisów insularnych - została bardzo krytycznie przyjęta przez
znaczną część środowiska paleografów, gdyżjej podstawę stanowiły ustalone przez
tego badacza - zresztą nigdy przez niego obszerniej nie omówione - przyczynowe
i czasowe relacje między różnymi rodzajami pisma, które z czasem okazały się
błędne62. Mimo tych zastrzeżeń, które częściowo sam Lowe w końcu podzielił63,
część badaczy przejęła tę nomenklaturę i stosowana ona bywa do dzisiaj, ale już
bez kontekstu pierwotnie nawiązującego do dziejów pisma insularnego.
Własną terminologię pisma anglosaskiego, wynikającą z analizy jego rozwoju
i sposobu pisania, zaproponował J. T. Brown. Według niego, insularne pismo ewo­
luowało dwutorowo: z jednej strony-jako naśladownictwo rzymskiej półuncjały,
ale mniej sformalizowanej, nietrzymającej głównych linii pisma oraz wykazującej
tendencję do kaligraficznych zdobników (tak zwana wczesna półuncjała insularna
lub w terminologii J. T. Browna-minuskułą hybrydowa), a z drugiej strony - poprzez
posługiwanie się pismem pozwalającym na szybkie pisanie - minuskułąkursywną.
Tę ostatnią podzielił on na trzy rodzaje: iryjską, A- northumbryjską fazy pierwszej,
oraz B -southumbryjskąfazy pierwszej. Ten pierwszy okres kończyłby się zasad­
niczo około roku 700.
W końcu VII wieku doszło do wykształcenia się pisma fazy drugiej, która trwała
aż do pierwszej połowy IX wieku. W tym okresie rozwinęła się charakterystyczna
dla Anglosasów hierarchia pisma opierająca się na kapitale rustykalnej dla pisma
wyróżniającego, trzech rodzajach uncjały (dla tekstu głównego, jako nagłówki
rozdziałów i jako pismo wyróżniające) oraz na półuncjale. Minuskułą fazy drugiej
przybrała cztery formy: podstawowy rodzaj pisma insularnego tego okresu -

60 Idea ustalenia jednolitej terminologii paleograficznej została zaproponowana już w 1953 roku
podczas Międzynarodowego Kolokwium Paleograficznego, ale do dziś, mimo kilku prób, nie została
zrealizowana, por. F. Gasparri, La terminologie des ecritures, s. 31 n.
61 CLA, II, s. XV.
62 Por. J. J. John, The Index of Scripts for Codices Latini Antiquiores: Problems of Classification
and Nomenclature, skrót komunikatu z V Międzynarodowego Kolokwium Paleografii Łacińskiej
z 1979 roku, Schweizerische Zeitschrift für Geschichte, 31(1981), s. 67-76; tegoż, E. A. Lowe and
Codices Latini Antiquiores, s. 15n. Lowe był świadom narastającego z czasem problemu, ale na
szczęście w całym CLA używa konsekwentnie jednolitej terminologii, dzięki czemu łatwiej można ją
korygować według nowszych ustaleń. Mimo że propozycja Lowego ma dziś wartość właściwie tylko
historyczną jej znajomość jest niezbędna, aby móc swobodnie poruszać się w terminologii stosowanej
w CLA.
63 Por. CLA, IV, s. VI, XIVn oraz VIII, s. IX: „When such terms are used as ‘minuscule’ or even 'early
minuscule’, ‘pre-Caroline minuscule’, and ‘cursive minuscule’, it is because the poor editor is in perpexity
and knows no better way out”.
72 2. Pismo

minuskułą hybrydowa (cursiva hybrida), bliska półuncjale, często określana w CLA

jako majuskuła, oraz trzy pozostałe, które zdeterminowane sąw swojej odmienności
od hybrydowej głównie przez odmienny dukt - minuskułą kursywna (cursiva),
minuskułą wykształcona (ang. set minuscule - cursiva formata) oraz minuskułą
szybka (ang. current-cursiva currens)64. Minuskułą kursywna, najczęściej używa­
na, przybrała kształt wąskiego, spiczastego pisma, które pisane było piórem śred­
niej grubości, przyciętym po prawej stronie w ten sposób, że było ono naturalnie
pochylone. Charakterystyczną cechą tej minuskuły jest to, że sporo liter pisano
bez odrywania pióra od pergaminu (a, h, m, n, f, p, r, s). Minuskułą wykształcona
różni się od poprzedniej przede wszystkim tym, że te miejsca w literach, które
w minuskule kursywnej sąłączone jednym ruchem pióra, tu powstająjako osobne
pociągnięcia pióra po każdorazowym odrywaniu go od pergaminu. Wskutek tego
pismo nabiera bardziej sztywnej formy. Minuskułą szybka jest podobna do kursyw­
nej, ale wykazuje większą tendencję do łączenia liter, częściej stosowane są ligatury
i abrewiacje.
Właściwa półuncjała była bardzo rzadko stosowana w rękopisach insularnych.
W kręgu insularnym wykształcono minuskułę hybrydową, która wiele zapożyczyła
z półuncjały, między innymi zaokrąglone kształty liter, które w półuncjale właściwej
są naturalnym następstwem szerokiego przycięcia pióra i trzymania go prostopadle
do pergaminu, natomiast w minuskule hybrydowej owo zaokrąglenie zachowywano,
mimo że nie sprzyjało temu przycięte pod kątem pióro skrybów insularnych.
Z klasycznej półuncjały zapożyczono także niektóre kształty liter jak: charakterys­
tyczne a, wyglądające jak połączenie liter o i c, oraz uncjalne litery D, N, R, S. Prze­
de wszystkim wskutek użycia innego rodzaju pióra minuskułą hybrydowa jest w re­
zultacie pismem nieco lżejszym od półuncjały65.
Ważne dla naszego zagadnienia jest twierdzenie Browna, że pismo fazy pierw­
szej jest w swojej genezie iryjskie, a jego anglosaskie odmiany możemy traktować
jako lokalne wersje tego samego rodzaju pisma. Anglosasi weszli na własnądrogę
rozwoju pisma wraz z modyfikacją pisma fazy pierwszej, jaka dokonała się prawdo­
podobnie w Lindisfarne przez wzorowanie się na kontynentalnych rękopisach uncjal-
nych oraz być może także na uncjalnych produktach skryptorium z Wearmouth-
-Jarrow. Na przełomie VII i VIII wieku w Lindisfarne praktykowano jednocześnie

64 Poglądy J. T. Browna zostały wyłożone w ujęciu syntetycznym po raz pierwszy w nie opu­
blikowanym wykładzie z 1977 roku, wygłoszonym w serii Lyell Lectures, który krążył w odbitkach
w środowisku paleograficznym, a został ogłoszony dopiero po śmierci autora, w nieco zmienionej
formie, w roku 1993, [w:j tegoż, Tradition, Imitation, s. 189n. Dopiero publikacja w 1980 roku we wstępie
do Durham Gospels, zwłaszcza s. 36n, oraz syntetyczne ujęcie tegoż, The Irish Element, s. 101n,
uprzystępniły tę koncepcję rozwoju pisma insularnego szerszemu gronu badaczy. Inne ważne
rozprawy, w których koncepcja powyższa była wypracowywana, i w których zamieszczono
pełniejszą dokumentację, znaleźć można we wzorcowych analizach paleograficznych, jakie ten
uczony publikował we wstępach paleograficznych do wydań faksymilowych w serii Early English
Manuscripts in Facsimile: Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis, s. 89n; The Durham
Gospels, s. 68n; Codex Vaticanus Palatinus Latinus 235, s. 17n.
65 J. T. Brown, The Irish Element, s. 101n.
J L

2.1. Geneza pisma anglosaskiego 73

pismo obu faz rozwojowych. To samo dotyczy początków skryptorium w Echternach.

Mimo że nie posiadamy na to wystarczających dowodów, możemy wywnioskować
na podstawie pewnych cech wczesnych rękopisów iryjskich, że pismo fazy pierw­
szej praktykowane przez Iryjczyków obejmowało wszystkie pięć rodzajów pisma
(półuncjałę i cztery typy minuskuły). Prawdopodobnie minuskuła anglosaska fazy
drugiej rozwinęła się na gruncie rozpoczętych w VII wieku przemian iryjskiej minu­
skuły fazy pierwszej, które jednak wygasły w Irlandii, natomiast w Northumbrii
uległy dalszemu rozwinięciu do fazy drugiej.
Faza druga występuje, podobnie jak faza pierwsza, w dwóch odmianach-Ai B,
to jest northumbryjskiej i southumbryjskiej. Faza pierwsza minuskuły kursywnej
praktykowana była w Irlandii jeszcze na początku IX wieku, ale już w formie mającej
pewne cechy charakterystycznej dla pisma fazy pierwszej z Southumbrii. Fakt ten
ma kapitalne znaczenie dla datowania insularnych, a zwłaszcza anglosaskich
rękopisów, którego podstawę w dużym stopniu stanowiądwa datowane kolofonami
rękopisy iryjskie: Księga z Armagh (około roku 807) i Księga z Muling, powstała
nieco przed 696 rokiem. Jednak ornamentyka tej ostatniej jest wyraźnie późniejsza,
a przyjęcie długiego przeżywania się fazy pierwszej pozwoliłoby datować ten
rękopis na koniec VIII wieku. Ponieważ datowanie niektórych rękopisów odwołuje
się do podobieństw do pisma z tych dwóch kodeksów, to i one powinny być,
zdaniem J. T. Browna, datowane inaczej66. Brown uważa także, że półuncjała
z fazy drugiej, będącej już produktem anglosaskim, została adaptowana przez
Iryjczyków, którzy posługiwali się nią mniej sprawnie niż Anglosasi. Nie do roz­
strzygnięcia jest kwestia, czy iryjskie formy pisma minuskulnego z VIII i IX wieku
mogą pochodzić również od anglosaskiej minuskuły fazy drugiej. Chociaż Brown
ograniczył swojąanalizę do połowy IX wieku, to możemy rozpoznać w południowo-
angielskich produktach z końca tego wieku również pismo fazy drugiej67. Jak
pokazały badania Julii Crick, minuskuła fazy drugiej B, jaką wpisane zostały odręcz­
ne noty marginalne świętego Bonifacego, jest tego samego typu, który znajdujemy
jeszcze w rękopisach i dokumentach anglosaskich z połowy IX wieku68. Ponieważ
święty Bonifacy nauczył się pisania jeszcze przed przybyciem na kontynent w 718 ro­
ku, znaczyłoby to, że przez ponad stulecie jeden z rodzajów minuskuły anglosas­
kiej przetrwał w niemal niezmienionej formie.
Mimo że upłynęło już sporo lat od pierwszego skonkretyzowania hipotezy Browna
w 1977 roku, to nie zainicjowała ona szerszej dyskusji69. Terminologia ta została

66 Przykładem ostatnio przeprowadzonego przewartościowania jest VATICANO, Pal. lat. 235 (ff. 4-
-29), datowany przez Lowego (CLA, I, 87) na koniec VIII wieku z powodu powiązań z Księgąz Armagh,
natomiast niemal o cały wiek wcześniej, na przełomie VII i VIII wieku, sytuuje go J. T. Brown, [w:]
Codex Vaticanus Palatinus Latinus 235, odwołując się do cech paleograficznych.
67 D. N. Dumville, English Square Minuscule, s. 158.
68 J. Crick, The Case for a West Saxon Minuscule, 63n.
69 Ważna krytykakoncepcji J. T. Browna, którąw Japonii opublikował D. N. Dumville, A Palaeogra­
pher’s Review: The Insular System of Scripts in the Early Middle Ages, Suita 1999, była nieosiągalna,
dlatego nie mogliśmy jej uwzględnić.
74 2. Pismo

przejęta w całości praktycznie tylko przez jego uczniów. Pojedyncze głosy kry­
tyczne podkreślają przede wszystkim zastrzeżenia wobec nie zawsze adekwatnej,
zdaniem adwersarzy, terminologii. W opinii jednego z krytyków, Williama 0’Sulli-
vana, wyrazistym przykładem takich rozbieżności między obserwowanym pismem
a terminologią J. T. Browna są dwa rękopisy iryjskie: SCHAFFHAUSEN, Stadt­
bibliothek, Ms. Gen. 1 (saec. VII-VIII) (CLA, VII, 998), oraz MILANO, Ambros.
D. 23sup. (saec. VII) (CLA, III, 328). W terminologii Lowego pierwszy napisany
został w minuskule, a drugi w majuskule, natomiast według Browna w obu użyto
minuskuły hybrydowej70. Jeśli spojrzy się na pismo obu rękopisów w kategoriach
estetycznych, to rzeczywiście różnice są bardzo duże, ale jeśli dokonamy analizy
pisma obu rękopisów od strony formalnej, według kryteriów zaproponowanych
przez Browna, to pod tym względem ich pismo nie różni się, chociaż efekt wizualny
jest inny w każdym z nich.
Sądzimy, że nieporozumienia wokół terminologii Browna i trudności w jej akcep­
tacji wynikajązasadniczo z posłużenia się przez niego kryteriami analizy pisma od­
biegającymi od utrwalonych w paleografii przyzwyczajeń. Ponadto hipoteza ta nie­
sie ze sobą rewolucyjne skutki, jeśli chodzi o datowanie wielu rękopisów insularnych.
Podstawowym wnioskiem wypływającym z hipotezy Browna, wspierającym nasze
wcześniejsze rozważania dotyczące pisma insularnego, jest przede wszystkim ten,
że pismo insularne - jeśli chodzi o kształty liter i dukt - stanowi pewną całość,
w której możemy wyróżnić jedynie kilka form ograniczonych zarówno terytorialnie,
jak i chronologicznie, ale podziały te nie pokrywają się z podziałem etnicznym na
pismo iryjskie i anglosaskie. Ponieważ w opisach paleograficznych nie stosuje się
terminologii Browna, to i my pozostajemy przy nomenklaturze tradycyjnej.

2.2. Cechy charakterystyczne pisma anglosaskiego

Jednym z podstawowych pojęć paleografii, charakteryzujących sposób pisania,

jest dukt. Znaczenie tego pojęcia nie jest semantycznie ustabilizowane ani wystar­
czająco dookreślone. Przez długi czas stosowano ten termin dla określenia stopnia
pochylenia pisma. Jean Mallon potraktował dukt jako integralny element sposobu
pisania, który dotyczy kolejności wykonania pociągnięć piórem. Leon Gilissen
traktuje rozważania o dukcie jako analizę pisma sięgającą poza jego elementy
zmienne, zagłębiającąsięw ruch ręki skryby. Dlatego też postuluje uwzględnienie
nawet analizy ruchów ręki skryby, które wykonywane są w powietrzu i po których
nie ma bezpośredniego śladu w piśmie71. Taki sposób definiowania terminu „dukt”
znajdujemy już u Aleksandra Gieysztora, według którego dukt „oznacza ogólny

70 Por. W. O’Sullivan, Insular Calligraphy, s. 351.

71 J. Mallon, De l’ecriture. Recueil d’etudes publiees de 1937 ä 1981, Paris 1985; L. Gilissen,
Reflexions, s. 307n.
2.2. Cechy charakterystyczne pisma anglosaskiego 75

wygląd pisma wynikający z prędkości pisania. [...] Wyraz dukt stosuje się także do
innego bardzo ważnego zjawiska, do gestu pisarskiego. Jest to porządek, w którym
powstają kreski stanowiące elementy litery, ich kierunek i liczba”72. Dla Bischoffa,
w jego podręczniku paleografii, odpowiednikiem terminu „dukt”, który rezerwował-
w opozycji do większości badaczy - dla indywidualnych cech pisma skryby, była
„struktura”, rozumiana w podobny sposób jak u Gieysztora. Jednakże w jego pis­
mach termin „dukt” stosowany był zarówno jako określenie cechy indywidualnej
pisma skryby, jak i na oznaczenie cech pism różnego rodzaju, na przykład „dukt
insularny” czy „dukt karoliński”. Termin „dukt anglosaski” znany byłjuż W. M. Lind-
sayowi73 i jest stosowny przez różnych paleografów do dzisiaj74. To samo odnosi się
do terminów „dukt insularny” i „dukt iryjski”75. Podstawową przyczyną rozmywania
się znaczenia terminu „dukt anglosaski” jest brak jakiegokolwiek opracowania
analizującego pismo anglosaskie od stronyjego morfologii, a tym samym duktu.
Wnosząc z pojedynczych wypowiedzi różnych badaczy, do cech duktu anglo­
saskiego zalicza się: trójkątne zakończenia górnych laseczek liter76, cienkie i „ostre”
formy liter77 oraz maczugowate górne laseczki liter78. W opinii Richarda Drögereita,
który pomieszał dukt z kształtem liter, za cechy anglosaskie należy uważać: trój­
kątne zgrubienia po lewej stronie górnych lasek liter; kończące się spiczasto końce
dolnych lasek; charakterystyczny kształt liter g, f, r, s, literę e, która jest nieco
powiększona przed wieloma innymi literami oraz połączona z nimi języczkiem79.
Powyższe cechy są rezultatem używania pióra ze specyficznym zakończeniem
lub sposobu jego trzymania podczas pisania. Z pewnością nie należy mylić pojęcia
duktu z kształtem liter80. Według Jeana Mallona oraz Leona Gilissena, ruch ręki
pisarskiej w tym samym dukcie może doprowadzić do różnych rezultatów odnośnie
do formy pisma. Inaczej mówiąc, tym samym duktem można pisać różnymi
rodzajami pisma81. Można więc, w ich opinii, mówić o anglosaskim piśmie bez

72 A. Gieysztor, Zarys, s. 57.

73 W. M. Lindsay, Notae, s. 474.
74 Por. J. Autenrieth, Codices iuridici, s. 185; H. Spilling, Angelsächsische, s. 91.
75 Por. B. Bischoff, MS,3, s. 54, o piśmie w GNIEZNO, Archiwum Archidiecezjalne i Biblioteka
Kapitulna, MS. 1 (saec. IXin).
76 Por. J. T. Brown, Tradition, Imitation, s. 184.
77 B. Bischoff, Die Rolle von Einflüssen, s. 98n.
78 J. Crick, An Anglo-Saxon Fragment, s. 185.
79 R. Drögereit, Ein angelsächsischer Bruchstück, s. 149n; tam też niezrozumiały dla nas opis
cechy rzekomo anglosaskiej: „die Punkte am innere Ende der Schleife bei 'p’ und am ‘t’ Bogen”.
80 Opisując pisma w ST. GALLEN, Stiftsbibl. 277 (saec. IX, 2/4), A. Bruckner podkreśla, że ręka
pisząca na stronach 188-244 wykazuje insularne wpływy w „kształcie liter jak i w dukcie”. Tego
rodzaju rozróżnienie jest potwierdzone także przez innych badaczy, por. W. M. Lindsay, P. Lehmann,
The (Early) Mayence, s. 31; W. Schum, Beschreibendes, s. 9; SSBK, 1, s. 226n; M. Ferrari, Nota sui
codici, s. XXXV.
81 J. Mallon, Paläographie romaine, s. 22n: „Des formes tres differentes les unes des autres,
comme nous le verrons, peuvent avoir le meme ductus, commande par un meme angle d’ecriture
constant”; L. Gilissen, Reflexions, s. 308.
76 2. Pismo

anglosaskiego duktu, gdy kształty liter są typowo anglosaskie, ale dukt nie, oraz
na odwrót, o piśmie karolińskim z anglosaskim duktem82. Jednak z powodu zamętu
terminologicznego w literaturze dukt bywa niekiedy utożsamiany z kształtem liter
i to nawet przez tych badaczy, którzy gdzie indziej podkreślają odrębność duktu
i kształtu liter83. Często z opisu paleograficznego możemy się jedynie domyślać,
co jego autor ma na myśli, posługując się terminem „dukt anglosaski”, ale niekiedy
skąpy opis paleograficzny nie pozwala nam zweryfikować, jakim kryterium kierował
się autor, stwierdzając, że rękopis napisanyjest anglosaskim duktem. Czy chodziło
mu o rodzaj pisma i kształty liter, czy o sposób pisania, bez względu na rodzaj
pisma? W przypadku tego typu wątpliwości nie pozostaje nam nic innego, jak
sięgnięcie po reprodukcję rękopisu84 lub (jeśli nie ma takiej możliwości) sprawdze­
nie w innych pracach tego autora, jak rozumie on zastosowany termin. Ale znajdujemy
się w sytuacji bez wyjścia, gdy autor opisu posługuje się tym określeniem w sposób
dowolny i przypadkowy lub traktuje go jako synonim wyrazu „pismo”. W takich
sytuacjach lepiej nie korzystać tego typu ocen duktu.
Trudności w ustaleniu zespołu cechy wyróżniających pismo anglosaskie dobrze
ilustruje dyskusja tocząca się wokół jednego z rodzajów pisma anglosaskiego -
anglosaskiej półuncjały. W monografii jej poświęconej Lowe nie wyróżnił formalnych
cech tego pisma, które byłyby charakterystyczne tylko dla produktów anglosaskich.
Głównym kryterium, jakim Lowe posługiwał się przy określaniu rodzaju uncjały,
była równoczesna obecność innych cech insularnych w piśmie, takich jak: abrewia-
cje, specyficzna ortografia, cechy kodykologiczne i ornamentyka a nawet anglosas­
ka proweniencja rękopisu85. Części z tych cech, jak wykazujemy w dalszych par­
tiach pracy, nie można nawet uważać za typowo anglosaskie. Doskonale ilustruje
te trudności przykład dziejów badań nad napisanym uncjałą Kodeksem Amiatinu-
sem, w którym bardzo długo widziano produkt włoskiej szkoły rękopiśmiennej, za­
nim nie dowiedziono, że kopistą był Anglosas86. Obraz uncjały anglosaskiej nakre­
ślony przez Lowego uległ zmianie w świetle recenzji tej pracy, opublikowanej przez
Bischoffa, który zwrócił uwagę na szereg cech pozwalających - jego zdaniem - na
podstawie analizyjedynie kształtu liter i duktu uchwycić różnicę między uncjałą ze
skryptoriów kontynentalnego i anglosaskiego87. Badacz ten uważał też, że w ja­
kimś stopniu odnowienie pisma uncjalnego na kontynenciew VIII wieku byłozasłu-

82 Por. O. Pacht o piśmie w OXFORD, Bodl. Lib. Laud misc. 442 (saec. IXin), [w:] tegoż, J. J. Alex­
ander, lllumunated, vol. 1, s. 2; W. M. Lindsay, P. Lehmann, The (Early) Mayence, s. 31, o karolińskiej
minuskule napisanej anglosaskim duktem w WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 65 (saec. IX, 1/2).
83 Por. W. M. Lindsay, Notae, s. 474, dla którego anglosaski dukt i anglosaskie pismo znaczy to
samo.
84 Gdy porównamy opis pisma w MILANO, Ambros. D. 30 inf. (saec. IX, 2/4), z zamieszczonymi
fotografiami, to widzimy, że A. R. Natale, Influenzę merovingiche, s. 28n, tav. 11-15, mówiąc o insu-
larnymn wpływie na dukt niektórych liter, miał na myśli wpływ na ich kształt formalny.
85 E. A. Lowe, English Uncial, s. 14n.
86 Por. zreferowanie dyskusji tamże, s. 8n.
87 MS, 2, s. 329-339.
J L

2.2. Cechy charakterystyczne pisma anglosaskiego 77

gą wpływów anglosaskich88. Dyskusja nad uncjałą anglosaską trwa. Rosamond

McKitterick spróbowała ostatnio przywrócić tradycji insularnej kilka uncjalnych
rękopisów uważanych dotąd za produkty skryptoriów kontynentalnych. Jednak i jej
analiza formalnych cech uncjały rozpatrywanych kodeksówjest bardzo dyskusyjna89.
Ważne poznawczojest dokładniejsze wskazanie źródła wpływów anglosaskich
w rękopisach kontynentalnych. Służyć temu mogącechy, które związane sąjedno-
znacznie z określoną, regionalną, anglosaską tradycją rękopiśmienną. Wyróżnia
się tu głównie dwie jej odmiany - northumbryjską i południowoangielską, ale nie
bez znaczenia są mniej rozpoznane, zwłaszcza we wcześniejszym okresie, skrypto­
ria środkowoangielskie i zachodniosaskie (Wessex).
W rękopisach northumbryjskich zwraca się uwagę przede wszystkim na niektóre
kształty liter, na przykład lewa dolna pałeczka litery x zgięta jest w prawo90, litera b
w półuncjale ma niekiedy na samej górze zagięcie w prawo91, litery na końcu wier­
sza, zwłaszcza w ostatnim wierszu na stronie, przybierają często fantastyczne
formy92, inicjalne A w akapicie występuje w specyficznym kształcie, nazwanym
przez Lowego „ciernistym”93. Pojawia się w nich znane też z rękopisów iryjskich M
w postaci trzech pionowych kresek z jedną przecinającąje w poziomie94. Generalnie
wpływy iryjskie chętniej, co jest zresztą historycznie uzasadnione, przypisuje się
skryptoriom northumbryjskim.
Za cechy pisma skryptoriów południowoangielskich uznaje się stosowanie przede
wszystkim minuskuły hybrydowej i kursywnej, które charakteryzująsię zamiłowaniem
do kaligraficznego zdobnictwa, używania mieszanych form pisma, tendencją do
podkreślania spiczastości liter - już i tak dość spiczastego pisma insularnego -
oraz stosowaniem w szerokim zakresie minuskuły, na przykład do tekstów litur­
gicznych95. Widoczne są także różnice w stosowaniu hierarchii pisma. Podczas
gdy w skryptoriach iryjskich i northubryjskich posługiwanie się w tekście kilkoma
rodzajami pisma miało na celu wyróżnienie odpowiednich partii tekstu, to na południu,
zwłaszcza od końca VIII wieku, owa rozmaitość pism była stosowana raczej w celach
ornamentacyjnych96. Południowoangielskiej proweniencji jest też tendencja do
niedoprowadzenia do końca poszczególnych pociągnięć pióra w literach, czego
rezultatem jest charakterystyczne p, w którym koniec prawego łuku wygląda niekiedy
jak dodany przecinek. Kapitała w IX wieku jest prowadzona cienką linią i w kan-

88 B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 78. Wpływy anglosaskiej uncjały na

pismo etykietek do relikwii znajdowanych w zachodniej i północnej Francji zauważają również
D. Ganz, W. Goffart, Charters, s. 931.
89 R. McKitterick, Frankish Uncial, s. 374n.
99 DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibi. E. 32, CLA, VIII, 1188.
91 W. M. Lindsay, The Letters, s. 11.
92 Por. BERLIN, DS, Hamilton 553, CLA, VIII, 1048.
93 CLA, V, 559, thorn-shaped.
94 Tamże, 599.
95 M. P. Brown, Echoes, s. 340.
96 M. P. Brown, Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 10861, s. 134; tejże, The Book of Cerne, s. 62.
78 2. Pismo

ciastych zarysach97. W skryptoriach niemieckich, wyrosłych na gruncie misji święte­

go Bonifacego i jego uczniów, uwidaczniały się w piśmie wszystkie cechy pisma
południowoangielskiego. Jednak na przełomie VIII i IX wieku pismo wtych ośrodkach
było już bardziej wyprostowane, z długimi dolnymi laskami liter, mniej płynne i zama­
szyste, jakby pozbawione dynamiki98.

2.2.1. Anglosaskie pismo na kontynencie

Jednym z podstawowych założeń, które przyświecają próbom wydzielenia

rękopisów sporządzonych pismem anglosaskim na kontynencie, jest przekonanie,
że skrybowie posługujący się tym pismem ulegali wpływom kontynentalnej praktyki
rękopiśmiennej.
Pismo anglosaskie z kontynentu ma się wyróżniać-w świetle niektórych opinii
- kilkoma cechami. Mają nimi być: maczugowate górne laski liter99, długie dolne
laski, trzymanie pionu przez linie wertykalne, otwarte a, litera e na kształt greckiej
litery theta, długie i kanciaste g płasko zakończone, lewy łuk w literze q niezam-
knięty i zakończony haczykowato, grubiejąca u dolnego końca przy zagięciu w pra­
wo dolna laska litery f, przerywanie pociągnięć pióra oraz ogólna tendencja do
nadawania literom spiczastych zakończeń100 W niektórych ośrodkach dolne laseczki
liter są krótkie101. Można by wyliczać kolejne propozycje, często wzajemnie się
wykluczające. Powyższe opinie w istocie odzwierciedlają pewne cechy indywidu­
alne anglosaskiego pisma znajdowanego w kontynentalnych rękopisach, ale w na­
szej opinii, poza anglosaską prowincją w Niemczech (o czym niżej), nie można
mówić o jakichś cechach wspólnych pisma anglosaskiego z kontynentu. Nie wyo­
brażamy sobie takich warunków, w których mogłoby dojść - w najczęściej słabo
ze sobą związanych ośrodkach - do wykształcenia się pewnej, nawet ledwo zaryso­
wanej wspólnoty w praktyce piśmiennej akurat w przypadku pisma anglosaskiego.
Nie jest wykluczone, że niektóre z indywidualnych cech pisma obserwowanych
w tych rękopisach są wynikiem zachowania się tylko w nich tradycji rękopiśmien­
nej z nieznanych nam rodzimych skryptoriów anglosaskich, których reszta spuści­
zny zaginęła.
Utrwaliło się przekonanie, że pismo anglosaskie - poza niemiecko-anglosaską
prowincją rękopiśmienną, o czym niżej - przestało być praktykowane w skryptoriach

97 M. P. Brown, A Guide, s. 60, 52.

98 B. Bischoff, Paläographie des römischen, s. 120n; H. Spilling, Angelsächsische, s. 93.
99 W northumbryjskim VATICANO, Pal. lat. 235, również widzimy maczugowate górne laski, na
przykład f. 8r, por. faksymile w Codex Vaticanus Palatinus Latinus 235.
100 R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 297, 315; dla pisma fuldajskiego: H. Spilling,
Angelsächsische, s. 93; J. Crick, An Anglo-Saxon Fragment, s. 84n, która cytuje również ustne
wskazówki M. Lapidga.
101 Na przykład w Würzburgu, por. B. Bischoff, LsK, s. 8; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries,
s. 301.
J L

2.2. Cechy charakterystyczne pisma anglosaskiego 79

kontynentalnych na przełomie VIII i IX wieku. Konsekwencją tego poglądu jest

datowanie kontynentalnych rękopisów z pismem anglosaskim najczęściej nie później
niż na okolice 800 roku102. Pogląd ten oparty jest wprawdzie na istotnych prze­
słankach, ale zasadniczy problem nie został dotychczas wszechstronnie przebadany.
Uwzględniając jedynie rękopisy, w których pojawia się pismo anglosaskie, zauwa­
żamy coś przeciwnego, mianowicie na przełom VIII i IX wieku datowanych jest
siedemdziesiąt jeden rękopisów, na okres wcześniejszy siedemdziesiąt pięć, a na
późniejszy sto dwadzieścia cztery rękopisy. Tabela numer 4 ukazuje, że około dzie­
więćdziesiąt pięć procent rękopisów anglosaskich z kontynentu z przełomu VIII i IX
wieku pochodzi z niemiecko-anglosaskiej prowincji rękopiśmiennej. Dla kolejnych
okresów stosunek ten waha się od osiemdziesięciu procent na początku IX wieku
do dziewięćdziesięciu pięciu procent w okresie późniejszym. Widzimy jednak, że
już choćby dla rękopisów datowanych na koniec VII i na VIII wiek aż jedna czwarta
pochodzi spoza Niemiec. Obraz ten nie uległby radykalnej zmianie, gdyby za produkty
skryptoriów kontynentalnych uznać te rękopisy, których pochodzenie nie jest pewne,
i które mogą być importami z Anglii103. Jeśli uwzględnimy także różne drobniejsze
wpisy dokonane rękoma anglosaskimi, stosunek ten ulega tylko nieznacznej popra­
wie. Jeśli tylko ograniczymy się do terenu niemiecko-anglosaskiej prowincji ręko­
piśmiennej, to dla przełomu VIII i IX wieku produkty z dwóch wiodących skryptoriów
(Würzburga i Fuldy) stanowią dwadzieścia trzy procent, sięgając maksymalnego
udziału w pierwszej połowie IX wieku, to jest około pięćdziesięciu pięciu procent.
Liczby te świadczą o tym, że nie sposób podtrzymywać tezy, iż po przełomie VIII
i IX wieku anglosaskie pismo nie pojawiało się w rękopisach kontynentalnych poza
anglosaską prowincją rękopiśmiennąw Niemczech.

102 Na przykład napisany we Włoszech KÖLN, Dombibl. 43, datowany jest przez B. Bischoffa,
Italienische Handschriften, s. 180, najpóźniej na około 800 rok, ponieważ występują w nim anglo­
saskie korektury.
103 W rozdziale poświęconym importom zwracamy uwagę na fakt, iż wiele rękopisów uznawanych
jest za importy tylko na tej podstawie, że nie wykazują śladów wpływów kontynentalnych.
80 2. Pismo

Tabela 4. Chronologia rękopisów powstałych lub prawdopodobnie powstałych na

kontynencie, w których pojawia się insularne pismo

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Datowanie Rękopisy Rękopisy Rękopisy Rękopisy, Rękopisy

rękopisów104 z anglosa­ z anglosa­ z anglosa­ które powstały z pismem
skim pismem, skim pismem skim pismem (lub z dużym iryjskim
z pewnością (z domniema­ z terenu prawdopodo­ (łącznie
powstałe na nymi importa­ Niemiec107 bieństwem) z domnie­
kontynencie105 mi)106 w Fuldzie manymi im­
i Würzburgu108 portami)

VII-VIII
i wcześniej 0 2 1 0 8

Vlllin 3 3 0 0 4

VIII, 1/2 6 12 1 0 0

Vlllmed 3 7 3 2 0

VIII, 2/2 19(7%) 27 (9%) 14 7 2

Vlllex 36(13%) 39(12%) 31 (86%) 9 (25%) 8

Ogólnie
datowane
saec. VIII 8 (3%) 18(6%) 6 3 15

VIII/IX 71 (26%) 80 (25%) 67 (94%) 16(23%) 4

IXin 25 (9%) 20 8 5

104 Zostały tu wybrane najczęściej pojawiające się datowania rękopisów, a nie regularne przedziały
czasowe.
105 Liczba w nawiasie podaje stosunek procentowy tej grupy rękopisów do liczby wszystkich
rękopisów z tej kolumny.
106 Podobnie jak w poprzedniej kolumnie.
107 Uwzględniliśmy tutaj wszystkie rękopisy, które powstały na terenie misji anglosaskiej w środ­
kowych, północnych Niemczech oraz Bawarii i na terenach położonych nad Renem. Liczba w nawiasie
podaje stosunek procentowy tej grupy rękopisów do liczby wszystkich rękopisów napisanych pismem
anglosaskim z danego przedziału czasowego.
108 Liczba w nawiasie podaje stosunek procentowy tej grupy rękopisów do liczby wszystkich
rękopisów napisanych pismem anglosaskim z danego przedziału czasowego.
2.2. Cechy charakterystyczne pisma anglosaskiego 81

IX, 1/2 87 (32%) 88 (28%) 82(94%) 47 (54%) 4

IXmed 5 5 5 2 11

IX, 2/2 6 6 1 2 8

IXex 0 0 0 0 1

IXX 1 1 0 0 0

Ogólnie
datowane
saec. IX 0 7 3 0 10

Ogółem
saec.VII-VIII
(bezVIII/IX) 75 (28%) 108 (35%) 56 (74%) 21 (28%) 37

Ogółem
saec. IX
(bezVIII/IX) 124 (46%) 128 (41%) 111 (90%) 59 (48%) 39

Suma 270 316 234 (87%) 96 (35%) 80

2.2.1.1. Rękopisy iryjskie powstałe na kontynencie

Dla porównania należy przynajmniej pobieżnie przyjrzeć się iryjskiej produkcji

rękopiśmiennej na kontynencie, która była czterokrotnie mniejsza od anglosas­
kiej109. Liczba ta może ulec pewnej korekcie w dół, jeśli wyłączy się manuskrypty
iryjskie o niepewnym lub dyskusyjnym pochodzeniu110. Produkcja rękopisów iryj­
skich na kontynencie przechodziła przez dwa okresy szczytowe: koniec VIII wieku
oraz połowa i druga połowa wieku IX. Nie pokrywa się to z chronologią używania
pisma anglosaskiego. Możemy nie zważać na rękopisy datowane ogólnie na wiek
VIII, gdyż aż siedem z nich pochodzi z Bobbio. Nie udało nam się znaleźć jedno­
znacznego wyjaśnienia gwałtownego wzrostu iryjskiej produkcji w końcu VIII wieku,
które nie zostało dotąd dostrzeżone w literaturze przedmiotu. Być może przy sto­

109 Nie zostały tu uwzględnione najwcześniejsze iryjskie rękopisy z Bobbio, gdyż ich pochodzenie
jest kwestią sporną por. P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 220n.
110 Por. zestawienie M. Mosterta, Celtic, s. 111n.
82 2. Pismo

sunkowo małej próbie jest to po prostu czysty przypadek, ale naszym zdaniem
raczej w grę wchodzi rzeczywiste ożywienie działalności Iryjczyków na kontynencie
za panowania Karola Wielkiego.

2.2.2. Anglosaska prowincja rękopiśmienna w Niemczech

W ośrodkach rękopiśmiennych, w których od początków ich działalności stoso­

wano pismo anglosaskie, mogło z czasem dojść do przemian tego pisma w lokalną
odmianę, między innymi na skutek względnej izolacji od głównych centrów rękopiś­
miennych w Anglii. Dlatego pismo w takich skryptoriach nabywało z czasem specy­
ficznych cech paleograficznych - zarówno pod wpływem najbliższego otoczenia,
jak i pod wpływem wewnętrznych impulsów, które prowadziły do wykształcenia się
odrębnego stylu. Z takim przypadkiem mamy do czynienia w niemiecko-anglosas-
kiej prowincji rękopiśmiennej111, która w przybliżeniu obejmuje skryptoria z terenu
misji świętego Bonifacego około połowy VIII wieku.
Mamy podstawy, aby przypuszczać, że skryptoria powstałe na tym terenie były -
początkowo przynajmniej - kierowane i obsadzane przez Anglosasów przybywają­
cych z południowej Anglii, ojczyzny świętego Bonifacego112. Zdaniem Herrad Spilling,
jedynej, która porównała produkcję skryptoriów z południowej Anglii i terenów
misyjnych w Niemczech, jeszcze na przełomie VIII i IX wieku rozwój anglosaskiego
pisma w obu prowincjach przebiegał tymi samymi torami. Uniemożliwia to często
ustalenie, z której prowincji dany rękopis pochodzi113. Według badaczki, utrzy­
mywanie jednolitego stylu po obu stronach Kanału było możliwe z jednej strony
dzięki zdyscyplinowaniu samych skrybów-Anglosasów w ośrodkach misyjnych,
trzymających się sztywno kanonów pisarskich praktykowanych w południowej Anglii,
a z drugiej strony dzięki umiejętnemu nauczaniu mnichów pochodzenia kontynen­
talnego. Ujednolicenie stylu pisma było posunięte do tego stopnia, że dla pierwszego
okresu trudno jest tylko na podstawie cech paleograficznych określić pochodzenie
rękopisów z konkretnego skryptorium na terenie misji bonifacjańskiej114. Kolejnym
ważnym dla nas faktem jest incydentalne pojawianie się skrybów używających
specyficznego pisma anglosaskiego, które odbiega od stylu praktykowanego
w danym ośrodku115. Może to być pozostałością po obcych skrybach, przybywa­

111 Pojęcie to wprowadził dopiero w 1965 roku Bischoff w wielce przełomowym dla paleografii
czasów karolińskich artykule Panorama der Handschriftenüberlieferung aus derzeit Karls des Großen,
przedruk [w:] tegoż, MS, 3, s. 27.
112 Dokumentują to głównie listy świętego Bonifacego i Lulla oraz hagiografia anglosaska powstała
na kontynencie, por. W. Berschin, Biographie, Bd. 3, 6-63; Liber mortuorum z Fuldy (wydanie wraz
z obszernymi monografiami analitycznymi zawarte jest w zbiorowym dziele pod red. K. Schmida,
Klostergemeinschaft von Fulda im frühen Mittelalter, trzy tomy).
113 H. Spilling, Angelsächsische, s. 94n.
114 Tamże, s. 95.
115 Tamże, s. 96, autorka daje jako przykład psałterz FRANKFURT a/M, Stadt- und Universitätsbibi.,
Barth. 32 (saec. IXin), którego pismo jedynej ręki nie ma żadnych powiązań z panującym wówczas
w Fuldzie stylem, a powstanie rękopisu w tym ośrodku poświadcza pojawienie się rąkfuldajskich.
2.2. Cechy charakterystyczne pisma anglosaskiego 83

jących do Fuldy z Anglii lub z innych ośrodków kontynentalnych, będących pod

wpływem anglosaskim. Przykładem przejmowania przez skrybów z Würzburga takich
nowości napływających z Anglii w końcu VIII wieku jest przejęcie w tym skryptorium
zwyczaju przedłużania dolnych lasek w literach116.
W jedynym obszerniejszym studium paleograficznym poświęconym skryptorium
w Fuldzie117, autorstwa Harrad Spilling, została przedstawiona koncepcja rozwoju
pisma anglosaskiego w tym ośrodku, a pośrednio - w całej anglosaskiej prowincji
rękopiśmiennej w Niemczech118. Ponieważ nic nie pozostało z pierwszego półwie­
cza działalności rękopiśmiennej w Fuldzie, a najstarszy rękopis, który wiązany
jest z tym ośrodkiem - został napisany nie wcześniej niż w 789 roku (WOLFEN­
BÜTTEL, HAB, Cod. Heimst. 496a), to badania te są szczególnie utrudnione. Może­
my jednak przypuszczać, że początki skryptorium związane są z Anglosasami
nauczającymi anglosaskiego pisma oraz z importowanymi kodeksami z Anglii,
służącymi za wzorce119. Na to, że nauka pisma anglosaskiego bazowała nie na
wzorcach, ale na umiejętnościach nauczycieli, wskazuje-zdaniem Spilling - brak
wpływów kontynentalnych na pierwsze dostępne nam rękopisy z fuldajskiego skryp­
torium. Gdyby dominującą rolę odgrywały wzorce, to z pewnością doszłoby do
przemieszania elementów anglosaskich z elementami pochodzącymi z innych
tradycji: wizygockiej, benewentańskiej, italskiej i frankijskiej, które oddziaływałyby
poprzez rękopisy dostępne w bibliotece fuIdajskiej 12°. Pojawienie się w rękopisach
rąk karolińskich w początku IX wieku zapoczątkowało stosunkowo długi okres,
w którym oba rodzaje pisma były praktykowane jednocześnie, co znalazło swój
oddźwięk w przemieszaniu niektórych ich cech121. Jednak przewaga pisma karoliń­
skiego jako bardziej uniwersalnego w kontynentalnym otoczeniu oraz odczuwana
być może dla ówczesnych pewna archaiczność pisma anglosaskiego skazywały
to ostatnie na naturalny zanik wraz ze śmiercią używających go skrybów. Ponieważ
najmłodsze manuskrypty z Fuldy i Würzburga, sporządzone w piśmie anglosaskim,
pochodzą z około połowy IX wieku, to przy założeniu średniego czasu twórczej
działalności skryby mniej więcej dwadzieścia lat, można by przyjąć, że zaprzestano

116 B. Bischoff, LsK, s. 8.

117 Przed drugą wojną światową P. Lehmann przygotowywał monografię skryptorium fuldajskiego,
ale zebrane przez niego materiały uległy spaleniu, a on sam nigdy już do tego problemu nie powrócił.
118 Badaczka ta habilitowała się niedawno na podstawie niedostępnej nam pracy o anglosaskim
piśmie z terenu Niemiec, informacja ustna profesora Johannesa Frieda.
119 Krytyczne omówienie tej koncepcji przez R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 304n,
jest swoistym nieporozumieniem, gdyż w części dyskusja toczy się nie wokół poglądów Spilling, ale
wokół tego, co McKitterick błędnie jej przypisuje.
120 H. Spilling, Angelsächsische Schrift, s. 51 n. Analizując obce „symptomy” w rękopisach
fuldajskich, rozpoznajemy w nich ślady kopiowania z różnych wzorców.
121 Choć przyjmuje się, że pismo anglosaskie poprzez przejmowanie cech karolińskich upodobniło
się do tego ostatniego, to nie jest nam znana analiza owych mieszanych form anglosasko-karolińskich
pod kątem kierunku przepływu wpływów. Niewykluczone, że opinia ta wynika z faktu, iż to pismo
karolińskie ostatecznie ostało się w Fuldzie, ale nie jest wykluczone, że przemiana owa dokonywała
się na gruncie form pisma anglosaskiego, co też po części tłumaczyłoby długie przetrwanie anglo­
saskich reminiscencji w piśmie karolińskim z Fuldy w czasach nawet znacznie późniejszych.
84 2. Pismo

nauki tej formy pisma około roku 830122, a ono samo wyszło ostatecznie z użycia
tuż po połowie IX wieku.
Trudno ocenić, wjakim stopniu, ależ pewnością rodzime rękopisy anglosaskie,
które docierały do Niemiec, oddziaływały jako „niemi nauczyciele” na rozwijające
się tam skryptoria123. O ile rola wzorców w przekazywaniu stylu pisania była mniej­
sza w przypadku działalności nauczycieli Anglosasów, jak miało to miejsce zapewne
w Fuldzie, o tyle wzrastała w ośrodkach, zwłaszcza mniejszych, w których kopio­
wano kodeksy na własne potrzeby i tylko od czasu do czasu, tak że nawet mnich
wykształcony za młodu w anglosaskiej sztuce rękopiśmiennej mógł po latach
odświeżyć swoje umiejętności pisarskie, posiłkującsię kopiowanym egzemplarzem
jako modelem. Ponieważ na tym terenie były dostępne głównie rękopisy anglo­
saskie, przejmował ten styl pisma właśnie z nich.
Od początku wieku IX pismo anglosasko-niemieckiej prowincji rękopiśmiennej
występowało w specyficznej formie, którąokreśla się jako niemiecko-anglosaską124. 125
Różniło się ono od używanego wówczas w Anglii, a nawet było odmienne w posz­
czególnych ośrodkach. Niestety Bischoff nigdy nie wyłożył całości problematyki
związanej z anglosaską prowincją rękopiśmienną w Niemczech126. Lowe podkre­
ślał, że cechą tej odmiany pisma anglosaskiego jest maczugowate zakończenie
górnych lasek liter126. Jednak cecha ta pojawia się także, choć znacznie rzadziej,
w rodzimych rękopisach anglosaskich, na przykład w CAMBRIDGE, CCC, 173 (saec.
VIII) i OXFORD, Bodl. Lib. 426 (saec. VIII-IX)127. W reprodukowanych w CLA frag­
mentach widać, że górne laski niektórych liter sąw nich zakończone zarówno w cha­
rakterystyczny sposób anglosaski - w postaci małych trójkącików czy proporczyków,
jak i maczugowato. Przy innych zaś trudno nawet rozstrzygnąć, jakiego są kształtu.
Podobne zdanie o tej cesze wyraził W. Stewart, który również ma wątpliwości co do
wartości tego kryterium128. Wydaje się, że - jak już podkreślaliśmy, omawiając dukt
- kształt owych zakończeń zależał, chociaż nie zawsze, nie od woli skryby i stylu
jego pisma, ale od rodzaju pióra, jakim się posługiwał kopista (zob. w części poświę­
conej narzędziom skrybów). Bischoff potraktował jako cechę charakterystyczną
pisma z niemieckiej prowincji rękopiśmiennej dla końca VIII wieku mocno zagiętą w
środku literę g129. Na przełomie VIII i IX wieku zaczęła uwidaczniać się trwająca do
końca okresu używania tego pisma tendencja do stosowania bardziej sztywnych
jego form, w których dolne laski liter były zaostrzone na końcach130.

122 H. Spilling, Angelsächsische Schrift, s. 91, podajejako datę graniczną lata trzydzieste, jedna­
kowoż bez uzasadnienia.
123 Tamże, s. 51.
124 U B. Bischoffa, SSBK, 1, s. 252, można spotkać się też z określeniem „dukt insularny”, który
jest charakterystyczny dla terenu fuldajsko-mogunckiego.
125 MS, 3, s. 27.
126 CLA, II, 146.
127 Tamże, 123, 234.
128 W. Stewart, Insular Script, s. 485.
129 U B. Bischoffa, SSBK, 1, Abb. 2 (WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 28b).
130 Tamże, s. 9.
2.2. Cechy charakterystyczne pisma anglosaskiego 85

W tabeli numer 4 uwzględniliśmy ważny aspekt terytorialny, mianowicie rękopisy

pochodzące z tej części Niemiec, gdzie misje anglosaskie były szczególnie inten­
sywne, oraz uwypukliliśmy dodatkowo dwa skryptoria z tego terenu - Fuldę i Würz­
burg, ze względu na bardzo dużą produkcję w nich rękopisów anglosaskich (trzy­
dzieści pięć procent wszystkich manuskryptów anglosaskich z kontynentu).
Widzimy więc, że niemal dziewięćdziesiąt procent rękopisów napisanych na konty­
nencie anglosaskim pismem pochodzi z kilku ośrodków rękopiśmiennych poło­
żonych w Niemczech Środkowych: Turyngii, Hesji, w dorzeczu Menu oraz nad gór­
nym Renem, które swoje powstanie zawdzięczajągłównie misjonarzom Anglosasom.
Najważniejsze z nich to: Fulda, Würzburg, Hersfeld, Fritzlar, Lorsch oraz szereg
nieznanych nam z nazwy lub dokładnie niezlokalizowanych skryptoriów.

2.3. Określanie pochodzenia etnicznego skryby

na podstawie pisma

Chociaż wydawałoby się, że pogląd o etnicznej determinacji różnych rodzajów

pisma we wczesnym średniowieczu został już wiek temu raz na zawsze obalony, to
echa tej tezy są nadal zauważalne w praktyce badawczej, a przede wszystkim
w paleografii insularnej. Jak przekonująco pokazał Marco Mostert, obecnie często
współistnieje z tym twierdzeniem nieświadomy „nacjonalizm” uczonych, zwłaszcza
irofilów131. Mimo że nie podzielamy opinii tego badacza odnośnie do przewagi irofilów
wśród paleografów, to myślenie kategoriami etnicznymi jest rzeczywiście bardzo
silnie zakorzenione. Dla naszych celów kwestia ta ma bardzo istotne znaczenie,
gdyż dotyka sedna głównego problemu tu rozpatrywanego: czy na podstawie jedynie
pisma możemy określić przynależność etnicznąskryby? Inaczej mówiąc, czy istnieje
jakiś związek między pochodzeniem etnicznym skryby a pismem, które jest jego
wytworem? Musimy zauważyć, że wszelkie próby ustalenia etnosu skryby muszą
odwoływać się do podstawowego założenia, iż taki związek istnieje i do tego oparty
jest na jednoznacznej relacji.
Jak możemy sobie wyobrazić funkcjonowanie relacji między etnicznym pocho­
dzeniem skryby a używanym przez niego pismem? Na czym miałoby to zjawisko
polegać i z czego wynikać? Nie znajdujemy w dotychczasowych badaniach żad­
nego oparcia, gdyż problem ten praktycznie nigdy nie był rozpatrywany u samych
jego podstaw. Pozostaje nam przyznać, że założenie powyższe należy do tego
rodzaju przekonań, które tkwią na tyle głęboko w mentalności badaczy i traktowane
są jako tak bardzo oczywiste, że nie wymaga się ich udowodnienia czy choćby
uzasadnienia. Jak pokazujemy niżej, przekonanie tojest- naszym zdaniem - przy-
czynąwielu błędnych lub nieuzasadnionych poglądów dotyczących znacznej grupy

131 M. Mostert, Celtic, Anglo-Saxon or Insular? s. 95n.

86 2. Pismo

rękopisów. W dużym stopniu determinuje ono wyobrażenia uczonych o wielu istot­

nych elementach w samej pracy skrybów nad rękopisem.
Przystępując do zilustrowania przykładami sposobu wnioskowania o przynależ­
ności etnicznej skrybów, warto jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że poglądy w tej
kwestii są u poszczególnych autorów zmienne i zależne od okoliczności, w ja­
kich były formułowane. Znamienna pod tym względem jest wykonana przez Bi­
schoffa charakterystyka anglosaskiego pisma w WÜRZBURG, UB, M. p. th. f.
149a (saec. VIII, 2/2), które jest - zdaniem badacza - „tak prawdziwe i żywe,
jak można by oczekiwać jedynie po owej nacji [to znaczy Anglosasach], ale nie
po pierwszej generacji uczniów z innego ludu”132. Wobec owej, podkreślanej przez
Bischoffa czystości anglosaskiego pisma należy zauważyć nieco z przekorą- bo
jak wykazujemy w części poświęconej kodykologii, nie istnieje tu jednoznaczny
związek - że ten sam rękopis zdradza uleganie przez skrybów kontynentalnym
zwyczajom poprzez zastosowanie kontynentalnego pergaminu. Paradoksalnie,
przy innym rękopisie z anglosaskiego skryptorium na kontynencie, WÜRZBURG,
UB, M. p. th. q. 24 (saec. VIII-IX), niekaligraficzne pismo anglosaskie nie miało
wpływu na to, że Bischoff i tak zobaczył w skrybie Anglosasa133. Jednak nie we
wszystkich podobnych przypadkach uczony ten wnioskował w podobny sposób.
Jego zdaniem, rękopis z Oberkaufungen, MARBURG, Staatsarchiv Frag. S. N.
(saec. Vlllmed), mimo że wykazuje komplet cech anglosaskich, z doskonałym
pismem włącznie, to mógł być napisany równie prawdopodobnie przez Anglosasa,
jak przez kontynentalnego ucznia Anglosasów. Idąc za tym tokiem myślenia,
Christine E. Ineichen-Eder przy okazji opisu jednego z rękopisów fuldajskich za­
uważa: „ponieważ skryba rękopisu opanował bardzo piękną regularną i dobrze
wyćwiczoną minuskułę anglosaską możemy przyjąć, że musiał on być Anglo-
sasem”134. Trzeba jednak przyznać, że autorka w innym miejscu pisze, iż skryba
był prawdopodobne zdolnym uczniem Anglosasów135. Ciekawość budzi, jak Lowe
ustalił etnos skryby dla tak wczesnego iryjskiego rękopisu uncjalnego, jakim jest
MILANO, Ambros. G. 82 sup., przy kompletnym braku współczesnego mu iryj­
skiego materiału porównawczego. Manuskrypt ten został napisany, zdaniem Lowe­
go, przez iryjskiego skrybę, ponieważ pojawiają się: specyficzne kształty liter b, I,
iryjska ligatura ef, interpunkcja, konfuzja s-ss, pozioma kreska zamiast litery m,
a także ciemny kolor inkaustu136. Niemal wszystkie te cechy mogły zostać skopio­
wane z insularnego wzorca niekoniecznie napisanego uncjałą.

132 LsK, s. 6: „Die meisten dieser Schriften sind so echt und lebendig, wie man es bei der geben­
den Nation, kaum aber bei der ersten Generation von Schülern aus einem anderen Volke erwarten
darf”.
133 Tamże.
134 C. E. Ineichen-Eder, Candidus-Brun, s. 185.
135 C. E. Ineichen-Eder, Künstlerische und literarische Tätigkeit des Candidus-Brun von Fulda.
136 Libri Regum [palimpsest]; (?) [Bobbio], saec. VI, 2/2; VII (Bischoff). Występują kontynentalne
cechy kodykologiczne, ale składki są quinionamr, napisany unikalną uncjałą przez Iroszkota. Zob.:
CLA, III, 344a; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 485; B. Bischoff, Paläographie des römischen, s. 107; R. Rafaelli,
La pagina, s. 11n, tav. 17a.
2.3. Określanie pochodzenia etnicznego skryby na podstawie pisma 87

Podobnych przykładów etnicznej identyfikacji skryby tylko na podstawie insular­

nego pisma jest dość dużo137, chociaż taka skłonnośćwystępujezwłaszcza w star­
szej literaturze138. Często nie sposób zorientować się co do intencji badaczy, ponie­
waż sformułowanie: „napisany przez insularnego skrybę”, może odnosić się zarówno
do jakiegokolwiek skryby piszącego po prostu insularnym pismem, jak i do skryby
o konkretnym pochodzeniu etnicznym - Anglosasa lub Iryjczyka.
Nadmienić trzeba, że problem etnicznej identyfikacji skrybów nie ogranicza
się tylko do paleografii insularnej. Także występowanie pisma wizygockiego bywa
interpretowane jako przejaw działalności skryby Gota139, mimo że mamy ślady podob­
nego, choć na mniejszą skalę, oddziaływania wzorów wizygockich na produkcję
rękopiśmienną południowej Galii i Italii, między innymi poprzez bezpośrednie wpły­
wy wynikające z obecności w południowej Galii sporej diaspory gockiej140. Znane
nam są również przykłady pisma stosowanego przez Wizygotów, które nie oddaje
etnosu skryby141, oraz takie, które są zgodne z jego pochodzeniem etnicznym142.

137 Rękopisy, w których użycie anglosaskiego pisma przypisuje się Anglosasom, na podstawie
wątpliwych-naszym zdaniem-przestanek: KARLSRUHE, BLB, Aug. 221 (ff. 54-107); KREMSMÜN­
STER, Bibliothekdes Benediktinerstiftes CC Cim. 1; LONDON, Brit. Lib. Egerton 2831; PARIS, BN, lat.
1959 (Anglosasowi przypisywane są tylko korektury, w których pojawiają się insularne abrewiacje);
ST. GALLEN, Stiftsbibl. 349 (s. 37-120); TOURS, BM, 22; WEIMAR, Staatsarchiv, Sammlung des
Freiherrn Carl von Hardenberg, Nr 1; WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 17 (według H. Thurna, Die
Handschriften, 3. 1, s. 12, Anglosas wpisał glosy starogórnoniemiecke, ale twierdzenie to nie
wynika z analizy śladów anglosaskich w ich tekście, lecz z dostrzeżenia obecności cech paleogra­
ficznych glos); WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 29 (f. 1-44) (korektury, które według tego samego badacza
wpisał Anglosas); WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 43 (ff. 1-17, 41-53) (wpis dokonany ręką Anglosasa -
według Thurna); WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 31 (ff. 1-41, 52-59).
138 Por. B. B. Boyer, Insular, s. 214 o GOTHA, Forschungs- und LB, Mbr. I. 75 (ff. 23-69).
139 PARIS, BN, lat. 536 (dwie luźne karty), Anonymous: Commentarius in Mattheus-, południowa
Francja z wpływami insularnymi, [?], saec. IXin. Napisany wizygockim pismem z iryjskimi wpływami
(Bischoff). Obecność insularnych abrewiacji w rękopisie wizygockim jest zjawiskiem unikatowym;
występuje kontuzja s-ss. Rękopis jest dziełem Gota, pracującego w skryptorium południowofrancuskim
z wpływami iryjskimi (Lowe). Tekst wykazuje zbieżność z Wien, 940 (Kelly). Zob.: E. A. Lowe, An
Unedited Fragment of Irish Exegesis in Visigothic Script, [w:j tegoż, Pal. Pap., s. 459n; B. Bischoff,
MS, 1, s. 248; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 410. Skąpe i niewyszczególnione cechy wizygockie skłoniły
M. Lindsaya, Notae, s. 25, do przypisania OXFORD, Bodl. Lib. Lat. Theol. d 3 [31383] (saec. VIII-IX),
ręce gockiego skryby. Też chyba Gota miał na myśli B. Krusch, Die Chronicae des sogenannten
Fredegar, NA, 7(1882), s. 276, nazywając uncjalne nagłówki w typie wizygockim w WIEN, ÖNB, 482
(saec. VIII-IX), śladem pobytu obcego mnicha w Reichenau.
140 Na przykład MONTPELLIER, BM, 6, Epistulae Pauli (ff. 135); południowa Galia (Frede); Aniane
(Thiele) [Aniane], saec. IXin (Frede). Napisany karolińskąminuskułązwizygockimi symptomami (Frede).
Zob.: CGD, 1, s. 261; H. J. Frede, Epistulae ad Ephesios, s. 22*; W. Thiele, Epistulae Catholicae,
s. 33*; MÜNCHEN, Clm. 14674 (saec. VIII, 2/2); napisany w Lyonie LYON, Bibliotheque de la ville, 443
(f. 7-11, etc.), CLA, VI, 774c. (saec. VIII-IX).
141 Pismo Florusa z Lyonu, działającego tam w pierwszej połowie IX wieku, znane nam jest z jego
korektur, które nie zawierają żadnych symptomów wizygockich, por. L. Holtz, La minuscule marginale
et interlineaire de Florus de Lyon, s. 158n.
142 Agobard, biskup Lyonu z pierwszej połowy IX wieku pozostawił po sobie wpis minuskułą
wizygockąw LYON, Bibliotheque de la Ville, 603, oraz w ROMA, Bibi. Naz. Vallicelliana, E. 26, por.
E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 323; L. Holtz, La minuscule marginale, s. 165.
88 2. Pismo

Jedynym sposobem na to, aby obalić sąd o jednoznacznym związku etnosu

skryby z pismem, którym się on posługuje, jest wskazanie przykładów, przeczących
temu twierdzeniu.

2.3.1. Anglosasi i Iryjczycy używający pisma karolińskiego

Podstawowym powodem, który skłaniał Anglosasów i Iryjczyków do nauczenia

się pisma kontynentalnego, była prawdopodobnie chęć bycia zrozumiałym w obcym
środowisku, któremu pismo insularne z jego szczególnymi formami liter i odrębnym
zestawem abrewiacji sprawiało spore kłopoty143.
Pierwsze, wprawdzie wielce dyskusyjne ślady opanowania przez Anglosasów
kontynentalnego pisma pochodząjeszcze z czasów minuskuły przedkarolińskiej.
Najwcześniejszym przykładem byłby pochodzący z Francji WEIMAR, Staatsarchiv,
Sammlung des Freiherrn Carl von Hardenberg, Nr 1 (saec. VIII), który zdaniem
McKitterick napisany został prawdopodobnie przez Anglosasa w przedkarolińskiej
minuskule144. Na wątłych podstawach opiera się przypisanie Anglosasowi autorstwa
wpisu alleluia, dokonanego w merowińskiej minuskule na f. 52v w WÜRZBURG,
UB, M. p. th. f. 43 (ff. 1-17, 41-53) (saec. Vlllmed)145.
O wiele liczniejsze i bardziej przekonujące przykłady pokazują opanowanie
minuskuły karolińskiej. Dziełem Anglosasa jest prawdopodobnie napisany czystą
minuskułąkarolińskąwSt. Amand TROYES, BM, 581 (saec. VIII-IX)146. Anglosaskie
imię zdradza prawdopodobne pochodzenie skryby posługującego się w VATICANO,
lat. 3277 (saec. IX, 2/4), karolińskąminuskułą w której widoczne są wpływy insularne
w dukcie, kształcie niektórych liter i abrewiacjach. Prawdopodobnie dwóch
Anglosasów posługujących się minuskułą karolińską pracowało w grupie dziesięciu
skrybów pochodzących z różnych ośrodków przy ST. OMER, BM, 91, z połowy IX
wieku. Nie jest rozstrzygnięty problem pochodzenia skryby, którego znamy z po­
wstałego po roku 814 manuskryptu ROUEN, BM, 524 (I. 49). Być może widoczne
w nim anglosaskie wpływy w piśmie wynikają nie z tego, że anglosaski skryba nie
pozbył się wszystkich nawyków anglosaskiej praktyki rękopiśmiennej, ale z faktu,
iż korzystał on z anglosaskiego wzorca. Prawdopodobnie anglosaski lub iryjski
skryba pracujący w którymś ze skryptoriów nad Loarą napisał w karolinie PARIS,
BN, nouv. acq. lat. 1632 (f. 1-67). Rodzaj pisma w CHARTRES, BM, 19, i przypisanie

143 Tak też wyjaśnia posługiwanie się Iryjczyka Marcina z Laon karolińskim pismem J. J. Contreni,
Codex Laudunensis, s. 20.
144 R. McKitterick, The Diffusion, s. 420.
145 H. Thurn, Die Handschriften, 3. 1, s. 31 n.
146 Imię skryby Fridegaud jest prawdopodobnie zniekształconą formą anglosaskiego Frithugod,
por. W. G. Searle, Onomasticon, s. 247n, choć może być też imieniem kontynentalnym, por. M. T Morlet,
Les Noms, s. 93 oraz rozdział poświęcony etnicznej identyfikacji imion skrybów. Z pozostałych cech
insularnych, które - naszym zdaniem - są istotne, należy wspomnieć o używaniu akcentów nad
monosylabami oraz numerowaniu składek na sposób używany w kręgu insularnym - rzymskie cyfry
ujęte między dwie kropki.
2.3. Określanie pochodzenia etnicznego skryby na podstawie pisma 89

go ręce insularnego skrybyjest niewystarczająco udokumentowane w jedynym opisie

tego manuskryptu, jaki pochodzi od C. W. Jonesa147.
Z przykładów późniejszych, wykraczających poza ramy chronologiczne naszej
pracy, możemy wymienić dzieło prawdopodobnie anglosaskiego skryby we Fleury
z przełomu X i XI wieku, który pisał karolińską minuskułą, tylko nieco przypomina­
jącą karolinę znanąw Anglii148. W tym samym skryptorium działał anglosaski skryba
Leofnoth, który używał karolińskiej minuskuły, ale w abrewiacjach i ligaturach
uwidaczniały się wpływy anglosaskie149. W tym samym czasie w Mettlach działał
inny Anglosas, Leofsinus, który także dopasował się do karolińskiego pisma,
chociaż inicjały wjego wykonaniu sąwtypie angielskim150. Podobne przykłady są
szczególnie liczne z późnego okresu anglosaskiego, kiedy kontakty Anglii z konty­
nentem, zwłaszcza z północną Francją, na nowo uległy ożywieniu151. Pewna liczba
rękopisów karolińskich z końca IX wieku i początku X wieku - nazwana przez
Bischoffa Kanalküste Gruppe - których ze względów paleograficznych nie da się

147 C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 150.

148 PARIS, BN, lat. 7299, Comput; Scipion: Commentarius in Macrobius (ff. 71)\ Fleury [Fleury],
saec. Xex-Xlin, nie przed 978 (Vezin); Xlin (McGurk). Rękopis został napisany prawdopodobnie przez
anglosaskiego skrybę pracującego we Fleury. Kalendarz z f. 3v-10r jest skopiowany z anglosaskiego
wzorca (Barker-Benfield). Pierwsze dwanaście foliałów napisano w karolinie przypominającej angielską.
Komput Helperica (f. 12-24) napisany jest przez anglosaskiego skrybę we Fleury (Vezin). Kodeks
składa się z trzech części: f. 3-12 (saec. X), f. 12bis-27, które zostały napisane na kontynencie,
prawdopodobnie we Fleury około roku 1000, f. 28-71 - również we Fleury około 1000 roku. Kodeks
ten jest związany tekstualnie z Ramsey i stanowi świadectwo kontaktów Fleury z Ramsey (Lapidge,
Mostert). Zob.: M.-T. Vernet, Notes de dom Andre Wilmart sur quelques manuscrits latins anciens de
la Bibliotheque Nationale de Paris, Bulletin d’lnformation de I’Institut de Recherche et d’Histoire des
Textes, 8(1959), s. 21-27; P. McGurk, Computus Helperici: Its Transmission in England in the Eleventh
and Twelfth Centuries, Medium Aevum, 43(1974), s. 1; B. C. Barker-Benfield, A Ninth Century Manuscript
from Fleury: Cato de senectute cum Macrobio, [w:j Medieval Learning and Literature: Essays Presented
to Richard William Hunt, ed. J. J. Alexander, M. T. Gibson, Oxford 1976, s. 145-165, zwłaszcza 152n;
J. Vezin, Leofnoth, s. 11 On; Texts and Transmission, [B. C. Barker-Benfield], s. 229; M. Lapidge, Abbot
Germanus, s. 107n; M. Mostert, The Library, s. 215.
149 Pełną analizę pisma tego skryby zaprezentował J. Vezin, Leofnoth, który zidentyfikował jego
dwa rękopisy: PARIS, BN, lat. 7311 (f. 4-49), Firmicus Maternus: Mathesis', Fleury(?) [Fleury], saec.
Xex-Xlin, por. M. Mostert, The Library, s. 215n; PARIS, BN, lat. 7696, Marius Victorinus; Cicero:
Partitiones oratoriae, De inventione: Julius Severianus: Praecepta rhetorica-, Fleury [Fleury], saec. X-
-XI, por. M. Mostert, The Library, s. 219; Texts and Transmission, [R. H. Rouse], s. 110.
150 PARIS, BN, lat. 8915, Pascasius Radbertus: De corpore et sanguine Dominf, Mettlach
[Echternach] saec. Xex, C. Nordenfalk, Abbas Leofsinus, s. 53.
151 Pozostałe rękopisy napisane na kontynencie karolińską minuskułą: VATICANO, Reg. lat. 338
(f. 64-126) (saec. X/XI); Miscellanea: Beda: Martyrologium: Amalarii eclogae de officio missae-,
kontynent (Bischoff); północna Francja(?) (Derolez). Część B rękopisu (f. 64-126) była napisana
przez Anglosasa na kontynencie, chyba w północnej Francji. Na f. 91 v-93v wpisano kilka alfabetów:
hebrajski, grecki, „chaldyjsko-asyryjski”, „egipski” i runiczny z nazwami run. Widać po grafii run, że
skryba miał o nich niewielkie pojęcie i przepisywał je w sposób mechaniczny (Derolez). Zob.:
A. Wilmart, Codices Reginenses, 2, s. 259; R. Derolez, Runica, s. 237n; tejże, Die hrabanischen,
s. 6n; P. Salmon, Les manuscrits, t. 1, s. 51; B. Bischoff, MS, 3, s. 143.
90 2. Pismo

przypisać do konkretnego kontynentalnego skryptorium czy regionu, mogła - zda­

niem tegoż badacza - być dziełem skrybów Anglosasów152.
Nie dysponujemy żadnym przykładem na tyle doskonałego posługiwania się
pismem kontynentalnym przez Anglosasa, żeby zatarciu uległy wszystkie cechy
insularne. Sytuacja ta jest efektem braku możliwości określenia etnosu kopisty
używającego pisma kontynentalnego, jeśli nie mamy pozapaleograficznego po­
twierdzenia jego pochodzenia, na przykład kolofonu skryby, w którym zdradza on
swoją przynależność etniczną w treści lub formą imienia. Identyfikacja Iryjczyków
używających pisma kontynentalnego bez żadnych insularnych symptomów jest
łatwiejsza niż w przypadku Anglosasów, ponieważ językowe formy imion skrybów
Iryjczyków w wystarczającym stopniu zachowały swą odrębność od środowiska
germańskiego i romańskiego na kontynencie, a germańskie imiona skrybów Anglo­
sasów z łatwością się w nim asymilowały.
To, że skrybowie insularni byli w stanie opanować w takim stopniu obcy sobie
system pisania, pokazują lepiej udokumentowane pod tym względem niektóre ręko­
pisy kopiowane na kontynencie przez Iryjczyków.
Znamy imiona dwóch Iryjczyków z VIII i IX wieku, używających pisma kontynen­
talnego, w którym nie ma śladów insularnych. W pierwszej ćwierci IX wieku pojawił
się iryjski skryba, mieniący się zlatynizowanym imieniem Secundus, które-zdaniem
Bischoffa-jest odpowiednikiem iryjskiego imienia Mael. Jego pismo znamy z dwóch
rękopisów: KLOSTERNEUBURG, Stiftsbibliothek, 848 (f. 3-154)153, oraz WOLFEN­
BÜTTEL, HAB, Cod. Heimst. 532154. Drugim skrybą był Moengal-Marcellus, który
zatrzymał się w St. Gallen w drodze powrotnej z pielgrzymki do Rzymu. Jego pismo
z ZÜRICH, Zentralbibliothek, C. 57 (St. Gallen, saec. IXmed), również nie wykazuje
jakichkolwiek śladów wpływów insularnych. Pismo Moengala-Marcellusa znamy
też z sześciu zachowanych w oryginale dokumentów z St. Gallen, w których pisał
w czystej minuskule karolińskiej155. Natomiast jego udział w pracy nad psałterzem
grecko-łacińskim BASEL, UB, A. VII efc. (St. Gallen, IXmed), jest sporny, mimo
odręcznej jego zapiski na f. 73: „hue usque scripsi, hic incipit ad Marcellum nunc”,
której wymowa niejestwszakżejednoznaczna156.

152 Cyt. za D. N. Dumville, English Caroline Script, s. 141. Według naszej orientacji, problem ten
nigdy nie został podjęty w opublikowanych pracach Bischoffa.
153 Glossae ‘Abavus’; Salzburg [Salzburg], saec. około 820. Jest skopiowany z napisanego
w St. Amand WIEN, ÖNB, 89. Pośród kilku rąk pojawia się takie samo niekształtne pismo, jak
w WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 532, który został kopiowany przez skrybę podpisanego na
f. 54r: „Secundus caluus scripsit”. Imię Secundus występuje w księdze konfrateryjnej z Salzburga
i może być odpowiednikiem iryjskiego imienia Mael. W piśmie nie ma żadnych symptomów iryjskich
(Bischoff). Zob. SSBK, 2, s. 148n.
154 Zob. Katalog; SSBK, 2, s. 135n, 148n.
155 Urkundenbuch der Abtei Sanct Gallen, hrsg. H. Wartmann, Teil 2, Zürich 1866, nr 424, 429,
441, 470, 509, 510. Moengala-Marcellusa jako skrybę prezentuje szczegółowo J. Duft, [w:j tegoż,
P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 36n.
156 Właściwie jedyny opowiada się za udziałem Moengala-Marcellusa w pracach nad rękopisem
J. Frede, Altlateinische Paulus-Handschriften, s. 40n. Pełen opis rękopisu i literatura w podrozdziale
9.2. Greka u Iryjczyków, przypis 34.
2.3. Określanie pochodzenia etnicznego skryby na podstawie pisma 91

Bardzo dobrze jest nam znana - dzięki badaniom Johna J. Contreniego - spuś­
cizna rękopiśmienna po Iryjczyku Marcinie z Laon. Jego pismo znajduje się aż
w dwudziestu jeden manuskryptach z Laon157. Według Bischoffa, Marcin używał
szorstkiej minuskuły karolińskiej158. Przeprowadzona przez Contreniego analiza
pisma Marcina w LAON, BM, 468, wykazała, że w używanej przez niego minuskule
karolińskiej uwidaczniają się lekkie wpływy iryjskie w kształtach liter x, r, s, oraz
w insularnych abrewiacjach, które współwystępują z kontynentalnymi. O znajo­
mości przez niego minuskuły iryjskiej świadczy to, że niekiedy pismo jego zapisek
marginalnych przypomina bardziej minuskułę insularnąniż karolińską159.
Skryba piszący w LONDON, Brit. Lib. Egerton 609 (saec. IX, 1/2), dopasował
się do stylu pisma praktykowanego w Tours, choć nie udało mu się pozbyć wszyst­
kich cech insularnych160. Bliżej nieokreślone cechy pisma skłoniły Johannesa Dufta
do przypisania Iryjczykowi karolińskiej minuskuły w manuskrypcie z St. Gallen161.
Z drugiej połowy IX wieku pochodzi napisany na terenie Niemiec MÜNCHEN,
Clm. 14747 (f. 1-62)162, w którym na foliałach 1-54 pojawia się pismo, nie wykazu­
jące żadnych powiązań stylistycznych ze znanym nam ośrodkiem rękopiśmiennym,
ale wzoruje się ono na alfabecie minuskuły karolińskiej. Insularne wpływy uwida-
czniająsię w kilku literach kapitały oraz w typowo iryjskich abrewiacjach. Głównie
cechy samego pisma skłoniły Bischoffa do przypisania tej swoistej minuskuły ręce
Iryjczyka, który, podobnie jak Marcin z Laon, przyswoił sobie pismo karolińskie,
przebywając w środowisku kontynentalnym. Istniejąmocne podstawy, żeby uznać
za dzieło Iryjczyka (może nawet Anglosasa) PARIS, BN, lat. 9386, liniowany na
sposób insularny i z wpływami insularnymi w iluminacjach163. Przy kilku rękopisach

157 Pełną listę tych rękopisów wraz z opisem udziału w nich ręki Marcina daje J. J. Contreni, Co­
dex Laudunensis 468, s. 7n.
158 B. Bischoff, MS, 3, s. 51: „eine spröde karolingische Minuskel”; tegoż, Paläographie des
römischen, s. 114: „freilich nur einer stumpfen karolingischen Minuskel”.
159 J. J. Contreni, Codex Laudunensis, s. 19n.
160 E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 166n.
161 ST. GALLEN, Stiftsbibl. 162, St. Gallen [St. Gallen], saec. IX. Rękopis jest prawdopodobnie
dziełem Iroszkota, który dopasował swoje pismo do kontynentalnych wzorów (Duft). Zob.: A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 38; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 45.
162 Commentarius in VII Epistolas canonicas', Niemcy [Ratyzbona], saec. IXmed-IX, 3/4, por.
SSBK, 2, s. 244n; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 550n.
163 Evangelia [Ewangeliarz z Chartres] (ff. 189)-, północna Francja (Davezac); chyba nie w Tours
(Rand); nie Tours (Koehler) [Chartres], saec. IX, 2/2 (Davezac); IXmed (Rand). Dzieło Iroszkota
inspirowanego stylem z Tours. Inicjały w różnych stylach: iryjskie, typowe dla Tours, i franko-saksońskie,
niektóre są czerwono opunktowane. Liniowanie w stylu insularnym (Rand). Zarówno pismo, jak
i ornamentyka są prowincjonalną kopią stylu z Tours (Koehler). Nagłówki napisane w kapitale, uncjale
i półuncjale. Tekst zasadniczy został napisany przez dwie ręce w minuskule karolińskiej charakte­
rystycznej dla Tours, przy czym pierwsza ręka posiada jeszcze cechy charakterystyczne dla czasów
Alkuina, ale odpowiada stylowi z pierwszej połowy IX wieku. Ornamentyka niektórych inicjałów jest
insularna: czerwono opunktowane inicjały N (f. 2r) oraz / (f. 147v). Wstępy do Ewangelii pochodzą
z tradycji insularnej, podobnie jak BN, lat. 9380, TOURS, 22, LONDON, Egerton 609, i ROMA,
Vallicelliana B. VI. Kodeks jest bardzo „archaizowany” i raczej powstał w drugiej, a nie w pierwszej
połowie IX wieku (Davezac). Zob.: E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 168n, PI. 154 (f. 100r, 18v); tegoż,
92 2. Pismo

insularne symptomy w piśmie karolińskim są interpretowane jako rezultat niecałko­

witego dostosowania się Iryjczków do minuskuły karolińskiej164.
Już w jednym z najstarszych rękopisów z Bobbio - MILANO, Ambros. S. 45
sup. (Bobbio, saec. Vllex), pojawia się ręka używająca merowińskiej minuskuły,
którą możemy przypisać Iryjczykowi165. Napisany karolińską minuskułą kolofon
w LONDON, Brit. Lib. Royal 15 AXXXIII, (Reims, saec. IX), można zrozumiećjako
wpis któregoś z Iryjczyków bawiących w Reims166.
Jeszcze kilka innych rękopisów uważano swego czasu za dzieła Iryjczyków
posługujących się karolińską minuskułą, ale atrybucje te mają niezbyt jasne lub
wątpliwe podstawy167.
Jakie wnioski z powyższych przykładów sądla nas najważniejsze? Po pierwsze,
jest całkiem prawdopodobne, że Anglosas przebywający na kontynencie mógł tak
dalece przestawić się na pismo kontynentalne, że w jego piśmie nie było śladów
wpływów insularnych. Chociaż dostępne nam przykłady dobrego opanowania pis­
ma kontynentalnego przez Anglosasów nie rozwiewają całkowicie naszych wątpliwo­
ści co do tego, czy faktycznie możemy im przypisać swobodne posługiwanie się
tym pismem, to przykłady rękopisów iryjskich, w których jednoznacznie udało się
zidentyfikować piszących karoliną skrybów jako Iryjczyków, są wystarczającym
argumentem, aby brać jak najpoważniej pod uwagę taką możliwość. Pozostałe
przykłady rękopisów, w których przezierały w kontynentalnym piśmie insularnych
skrybów ślady insularnego piśmiennictwa, powinny być dla nas przestrogą, że tego
rodzaju wpływy na pismo mogą być równie dobrze interpretowane jako resztki

How many Leaves, s. 73; W. Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 326; G. L. Micheli, L'enluminure,
s. 96; B. Davezac, L’evangeliaire de Chartres BN. lat. 9386. Contribution a 1’etude de la peinture
monastique carolingienne, Cahiers archeologiques, 27(1978), s. 39-60, tu bogata dokumentacja
fotograficzna: fig. 1-5, 11-20 (f. 2r, 17v, 67v-68r, 100r, 147v, 5r, 8r, 13v-14, 64v, 146r, 14v, 64r, 96r,
146v).
164 Por. AMIENS, BM, 426 (ff. 30-71) (Corbie, saec. IX, 2/4); ANGERS, BM, 275 (266), (Tours lub
okolice, saec. IXin).
165 Por. podsumowanie dyskusji u B. T. Schauman, The Irish Script, s. 3n.
166 Commentum Duncant pontificis Hiberniensis, quod contulit suis discipulis in monasterio
sancti Remigii docens super astrologia Capelle Varronis Martiani, cyt. za L. Traube, VuA, 3, s. 155.
Traube nie wypowiadał się wprost o rodzaju pisma, ale ponieważ zwykle akcentował wystąpienie
pisma insularnego, więc możemy przypuszczać, że chodzi o minuskułę karolińską.
167 KÖLN, Dombibl. 83 II (saec. IXin), zob. Katalog; MILANO, Ambros. D. 268 inf., Ambrosius:
De spiritu sancto (ff. 36)', północne Włochy, raczej nie Bobbio [Bobbio], saec. VIII. Napisany
niekaligraficznąkursywąpółnocnowłoską, rękąiryjskąz wpływami frankijskimi. Nagłówki sąw iryjskiej
majuskule. Inicjał na f. 2 jest w stylu celtyckim. Insularne abrewiacje. Grecka uncjała na f. 16 wykazuje
iryjski sposób pisania (Lowe). Rękopis napisany został przez Iroszkota, który uległ wpływom rzymskiej
półkursywy (Steffens). Schiaparelli zauważa wpływy iryjskie, ale nie przypisuje rękopisu Iryjczykowi.
Zob.: CLA, III, 334; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 17; B. Bischoff, MS, 2, s. 319; F. Steffens, Lateinische,
Taf. 27. Nie wiadomo, na jakiej podstawie Micheli przypisuje Iryjczykowi autorstwo LONDON, Brit. Lib.
Royal 1 A. XVIII, Evangeliarunr, Francja, tereny nad Loarą(Micheli); kontynent (McNamara) [Canterbury],
saec. IXin; VIII-IX (Micheli). Napisany przez iryjskiego skrybę we francuskim skryptorium z silnymi
wpływami insularnymi (Micheli). Tekst nawiązuje do tradycji iryjskiej (McNamara). Zob.: G. L. Micheli,
L’enluminure, s. 100, pl. 148(f. 162r); M. McNamara, The Text of the Latin Bible, s. 20.
2.3. Określanie pochodzenia etnicznego skryby na podstawie pisma 93

przywiązania insularnego skryby do rodzimej tradycji rękopiśmiennej, a nie-jak

zwykle się to czyni - jako przejaw wpływów insularnych na pismo skrybów konty­
nentalnych.

2.3.2. Skrybowie kontynentalni używający pisma insularnego

Podobnie jak Anglosasi oraz Iryjczycy potrafili opanować odmienny od własnego

rodzaj pisma, tak i skrybowie kontynentalni mogli posiąść umiejętność pisania na
sposób insularny. Tak jak w poprzednim rozdziale, stwierdziliśmy, że najbardziej
wyraźne przykłady istnieją w rękopisach, w których znajdują się kolofony z imio­
nami pozwalającymi z dość dużą pewnością ustalić pochodzenie skryby (zob.
rozdział o imionach skrybów). Jednak tego typu rękopisów nie posiadamy zbyt
wiele, co nie musi być odzwierciedleniem marginalności omawianego zjawiska,
ale wynika ze skromnej liczby znanych nam w ogóle z imienia skrybów.
Jedyne pewne przykłady dokumentujące znajomość pisma anglosaskiego przez
kontynentalnych skrybów, których pochodzenie potwierdzone jest ich kolofonami
z jednoznacznie kontynentalnymi formami imienia, lub których znamy z innych
źródeł, posiadamy ze skryptorium w Fuldzie, co - ze względu na całkowitą liczbę
sporządzonych tam, przynajmniej w części, anglosaskim pismem rękopisów - nie
jest zaskakujące168. Na przykład Hraban Maur pisał złagodzoną, to znaczy nie
tak kanciastą, minuskułąanglosaską169. Rudolf z Fuldy pisał anglosaskim pismem,
jak możemy przypuszczać na podstawie jego domniemanych wtrętów do kartularza
fuldajskiego z około 828 roku MARBURG, Staatsarchiv, Cop. 424. Inny dobrze
znany kopista z Fuldy, Brun-Candidus170, pracował wespół z innymi piszącymi anglo­
saską minuskułąskrybami przy VATICANO, Pal. lat. 556 (saec. IX, 1/4). W również
fuldajskim KASSEL, LB, theol. fol. 25 (saec. IX, 1/2), oraz w KASSEL, LB, Manu-
skripten-Anhang 19(5) (saec. IXin), kontynentalny - sądząc po brzmieniu imienia
Risalah171 - skryba używał anglosaskiej minuskuły. W ostatniej ćwierci IX wieku
pracujący w Anglii prawdopodobnie kontynentalny skryba tak udatnie naśladował

168 Z Fuldy pochodzi około dziewięćdziesięciu tego rodzaju rękopisów na około dwieście siedem­
dziesiąt takich, które z pewnością powstały na kontynencie, i w których pojawia się anglosaskie
pismo.
169 B. Bischoff, Paläographie des römischen, s. 121; H. Butzmann, Der Ezechiel-Kommentar,
s. 20n, tam też fotografie z fragmentami napisanymi i korygowanymi przez Hrabana. Rękopisy, przy
których pracował Hraban: KASSEL, LB, theol. fol. 36 (karta ochronna); WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod.
Weiss. 92. Prawdopodobnie anglosaskie korektury w MÜNCHEN, Clm. 52 i w WOLFENBÜTTEL, HAB,
Cod. Weiss. 84 + 92, sądziełem Hrabana. Baesecke identyfikował z Hrabanemjednąz rąk karolińskich
z wpływami anglosaskimi w ST. GALLEN, Stiftsbibl. 56 (s. 25-342), ale zaprzeczył temu Bischoff, zob.
Katalog.
170 Por. dwie prace C. E. Ineichen-Eder: Candidus-Brun, s. 182n; Künstlerische und literarische
Tätigkeit des Candidus-Brun, s. 201 n.
171 Risalah pojawia się także jako świadek w jednym z dokumentów fuldajskich z roku 800, por.
E. Stengel, Urkundenbuch, Bd. 1, s. 384, oraz wfuldajskiej Libermortuorum, por. Klostergemeinschaft
von Fulda, Bd. 2.1, s. 267.
94 2. Pismo

pismo anglosaskie, że rękopis z powodzeniem może uchodzić za napisany przez

Anglosasa172.

2.3.3. Różne rodzaje pisma używane przez tego samego skrybę

Dysponujemy kilkoma manuskryptami, które pokazują, że skrybowie w ośrod­

kach insularnych na kontynencie byli w stanie opanować oba rodzaje pisma - insu­
larne i karolińskie.
Najstarszy przykład znajdujemy w napisanym w Benediktbeuern MÜNCHEN,
Clm. 4554 (saec. VIII, 3/4), w którym widzimy w paru wierszach, jak skryba - na­
uczony pisma insularnego - próbował pisać minuskuła karolińską. W innych miej­
scach widać wpływy insularne na kontynentalne pismo. Nawet glosy wpisane zostały
w taki sposób. Elementy insularne w tym rękopisie wzmocnione są użyciem insular­
nego pergaminu. Szczególnie wyraźnie widać przeplatanie się obu rodzajów pisma
w obrębie jednej ręki pisarskiej w niektórych skryptoriach niemieckich, które długo
kultywowały tradycję pisma insularnego, zwłaszcza dotyczy to Fuldy. W KASSEL,
LB, astron. f. 2 (saec. IXin), widzimy - zdaniem Charlesa H. Beesona - tę samą
rękę piszącąraz minuskułą karolińską, a winnym miejscu minuskułąanglosaską173.
W również fuldajskim FRANKFURT a/M, Stadt- und Universitätsbibi., Barth. 32 (saec.
IXin), starogórnoniemieckie glosy zostały wpisane ręką, która w trakcie pisania
zmienia styl z anglosaskiego na karoliński i odwrotnie. Przechodzenie z duktu anglo­
saskiego w mieszanąkarolińsko-anglosaskąminuskułę widać u jednego ze skrybów
w KASSEL, LB, theol. fol. 36 (karta ochronna) (saec. IX, 1/2), oraz w WÜRZBURG,
UB, M. p. th. f. 21 (saec. IX, 4/10). W tym ostatnim, zaczętym minuskułą karolińską,
pojawia się, według opinii Antona Chrousta, od f. 25r szereg form przejściowych aż
do pisma kontynentalno-anglosaskiego typowego dla Fuldy. Badacz uważa, że to
zachowanieskrybyświadczy o tym, iż po początkowej próbie pisania w minuskule
karolińskiej zwyciężyły w miarę pracy przyzwyczajenia do pisma anglosaskiego174. 175
Być może powrotowi skryby do duktu anglosaskiego sprzyjał fakt, iż wzorzec tego
rękopisu napisany był pismem anglosaskim176. Wspomniany już Rudolf z Fuldy
potrafił też pisać w stylu kontynentalnym, jak pokazuje wykonany przez niego pi­
smem dyplomatycznym, charakterystycznym dla czasów Ludwika Pobożnego, odpis
dyplomu z 777 roku (MÜNCHEN, Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Urkunde 1201),
w którym jednak kształty niektórych liter pozostały insularne.

172 LONDON, Brit. Lib. Cotton Caligula A. VII (saec. IX, 4/4).
173 C. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s. 74, przypisuje to pismo Anglosasowi, ale nie
podaje bliższego uzasadnienia. Również nie jesteśmy w stanie zweryfikować jego opinii, iż oba
fragmenty (anglosaski i karoliński) rzeczywiście pochodzą od tego samego skryby. Z pozostałych
opisów tego rękopisu (zob. literaturę cytowanąw Katalogu) nie możemy się dowiedzieć nic bliższego
na ten temat. Nie dysponujemy również fotokopiami tych foliałów.
174 A. Chroust, ser. I, Lfg. V, Taf. 9 (f. 39v, 40r).
175 E. Lowe, Pal. Pap., s. 244.
2.3. Określanie pochodzenia etnicznego skryby na podstawie pisma 95

Druga, insularna ręka z pochodzącego z nadmeńskiego skryptorium WIEN, ÖNB,

2223 (saec. IXin), która podobna jest zresztądo ręki skryby piszącego na f. 55-62
w KÖLN, Dombibl. 106 (saec. około 805), wykształconego - zdaniem Bischoffa -
w anglosaskim skryptorium, miejscami przechodzi w karolińską minuskułę, a w duk­
cie insularnym rozróżnia literę sod r przez dodanie akcentu nad tą drugą. Także
w MERSEBURG, Archiv des Domkapitels, 89 (saec. IXin), widzimy przechodzenie
skryby z pisma anglosaskiego do karolińskiego.
Z okresu późniejszego mamy ewidentne przykłady zjawiska przekształcania
zdolności skrybów do pisania w obu stylach w obowiązującą normę. Od drugiej
połowy X wieku, a już z pewnościąw pierwszej połowie XI wieku, w Anglii trzymano
się sztywno schematu, według którego dla tekstów łacińskich używano karolińskiej
minuskuły, a dla staroangielskich pozostawano przy minuskule insularnej176. Napi­
sany przez jednego skrybę w Worcester na przełomie X i XI wieku CAMBRIDGE,
CCC, 197, zawiera dwujęzyczne, łacińsko-staroangielskie teksty reguł monastycz­
nych. Kopista używał karolińskiej minuskuły z niewielkimi wpływami insularnymi
dla tekstu łacińskiego, a dla równoległego tekstu staroangielskiego czystej minus­
kuły insularnej. Dostosowanie się do obu tradycji nie ograniczało się tylko do kształtu
liter, ale polegało również na oszczędnym posługiwaniu się abrewiacjami w czę­
ściach karolińskich. Insularne wpływy w piśmie karolińskim ograniczają się tylko
do niewielkich wpływów na dukt pojedynczych liter i do pewnych reminiscencji
w kształtach liter s oraz r177. Warto zauważyć, że takie same cechy w rękopisach
karolińskich byłyby z pewnością interpretowane jako wyraz słabych wpływów insu­
larnych, ale z pewnością nie wystarczałyby do uznania skryby za wyspiarza.

2.3.4. Wnioski

Pokazane przykłady zdolności do opanowania różnych rodzajów pisma bez

jakichkolwiek ograniczeń wynikających z pochodzenia etnicznego skrybów powinny
przekonać, iż pismo nie może służyć określaniu etnosu posługującego się nim
człowieka, o ile nie pozostawił on bezpośredniej wskazówki zdradzającej jego
pochodzenie. Sądzimy jednak, że w pewnych okolicznościach, przy braku owych
wskazówek, można z bardzo dużym prawdopodobieństwem ustalić, iż skryba był
Anglosasem.
Taka sytuacja zachodzi wówczas, gdy w danym skryptorium czy nawet regionie
powstał odosobniony, pojedynczy rękopis (albo grupa bardzo podobnych) z pis­
mem anglosaskim, nawet z elementami pisma kontynentalnego. Przykładem niech
będzie WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 62, sporządzony anglosaskim pismem, praw­
dopodobnie w Rzymie około połowy VIII wieku lub wcześniej, jak wskazują wtręty
kursywy rzymskiej. Miejsce powstania tego rękopisu czyni wysoce prawdopodobnym
założenie, że jego autorem był Anglosas przebywający akurat w Rzymie, gdzie

176 D. N. Dumville, English Caroline, s. 18.

177 Tamże, s. 24.
96 2. Pismo

zresztąw VIII wieku była dość liczna kolonia anglosaskich pielgrzymów. Podobną
przesłanką kierowali się prawdopodobnie badacze, którzy przypuszczają, że przy
napisanym w St. Gallen ST. GALLEN, Stiftsbibl. 126 (saec. Vlllex), pracował
Anglosas. Jest to jedyny rękopis z pismem anglosaskim, pochodzący z tego skryp­
torium, w którym zarejestrowano niemal setkę innych rękopisów wykazujących
większe lub mniejsze wpływy insularne.
Analiza ogółu cech rękopisu, nawet napisanego minuskułą karolińską, może
również doprowadzićdo pozytywnego rezultatu. W doskonały sposób zastosował tę
metodę Terence A. M. Bishop w analizie napisanego na kontynencie CAMBRIDGE,
CCC, 223 (saec. IX, 2/2). Jego wnioskowanie wspiera się - w skrócie rzecz ujmu­
jąc - na obserwacji, że składki zostały uformowane z kart stykających się naprze­
miennymi stronami (HFHF) wtaki sposób, że strona z włosiem została na zewnątrz.
Obie składki są sextenionami i zostały poliniowane dopiero po złożeniu składek.
Tak więc pod względem kodykologicznym rękopis powstał według zasad insular­
nych. Trzeci skryba używał mieszanki insularnych i kontynentalnych abrewiacji,
a jego pismo jest bezkształtnąi niestylową minuskułą, która była rezultatem niedo­
skonałego - zdaniem Bishopa - opanowania karolińskiej minuskuły przez skrybę
przyzwyczajonego do pisma insularnego178. Tę samąrękę znalazł Bishop w innym
rękopisie, CAMBRIDGE, Gonville and Caius College, 144, którego cechy kodyko­
logiczne są także insularne, co pozwala nam przyjąć, że w obu manuskryptach za
przygotowanie składek odpowiedzialny był ten właśnie skryba. Są to, naszym
zdaniem, wystarczająco silne argumenty, by uznać, że rzeczywiście skryba pracu­
jący przy obu rękopisach mógł być wyspiarzem, choć nie określimy - Iryjczykiem
czy Anglosasem.

2.4. Abrewiacje

W porównaniu z kontynentalnymi rękopisy insularne odznaczają się znacznie

bardziej częstym - statystycznie rzecz ujmując - używaniem w nich abrewiacji,
niekiedy zupełnie dowolnych, wymyślanych przez skrybów ad hoc. Abrewiacje
insularne są niemal nierozerwalnie związane z pismem insularnym i stanowią
zespół w dużej części odrębnych symboli i skrótów, charakterystycznych dla pisma
insularnego. Zróżnicowanie abrewiacji między pismem iryjskim i anglosaskim jest
niewielkie. System ten był bardzo trwały i mało podatny na przemiany. Już w jednym
z najstarszych rękopisów iryjskich-ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1399a1 (saec. VII, 1/2,
CLA, VII, 995), pojawiająsię liczne abrewiacje, w większości typowe w późniejszym
okresie dla kręgu insularnego.
Anglosasi przejęli od swoich iryjskich nauczycieli w trakcie nauki sztuki pisania
ich zestaw abrewiacji i stosunkowo niewiele w nim zmienili.

178 T. A. M. Bishop, Notes on Cambridge Manuscripts, Part II, s. 187n.

2.4. Abrewiacje 97

Nasza znajomość abrewiacji stosowanych w VIII i IX wieku opiera się głównie na

monumentalnym dziele Lindsaya, Notae Latinae. An Account of Abbreviation in
Latin Mss. of the Early Minuscule Period (c. 700-850), które ukazało sięw 1915 ro­
ku179. Jak stwierdził sam autor, praca ta jest an account, a nie historią abrewiacji,
która zresztądo tej pory nie została jeszcze napisana. Lindsay świadomie zrezyg­
nował z omówienia aspektów historycznych występowania poszczególnych znaków
abrewiacyjnych. Te znajdziemy, co prawda w ujęciach fragmentarycznych, w roz­
proszonych wypowiedziach innych badaczy. Pojawia się też inny problem: wjakim
stopniu owe sądy ogólne - w rodzaju: abrewiacja X pojawia się tylko w rękopisach
pochodzących z terenu Y od okresu Z - stanowiąodzwierciedlenie cech reprezenta­
tywnej grupy rękopisów i są poparte kompletną, rzetelnąanalizązjawiska, a na ile
są pochopnymi uogólnieniami wyrastającymi z własnych subiektywnych i najczę­
ściej wycinkowych doświadczeń badaczy czy nawet niestarannej lektury dzieła
Lindsaya.
Ponieważ wnioskowanie o pochodzeniu rękopisów anglosaskich w dużym stop­
niu wymaga analizy abrewiacji, temu zagadnieniu musimy poświęcić nieco uwagi.

2.4.1. Problemy badawcze związane z abrewiacjami

Dla omówienia naszego problemu nieodzowne jest rozpatrzenie zagadnienia

genezy iryjskiego systemu abrewiacji. Jeśli jest to rodzimy wytwór iryjski, to do
rękopisów kontynentalnych abrewiacje te mogły przedostać się albo poprzez
oddziaływania iryjskie, albo za pośrednictwem wpływów anglosaskich. Jeśli zaś
system iryjskich abrewiacji wywodzi się z innych źródeł, to one także mogąodpo-
wiadać za pojawienie się tych samych abrewiacji w piśmie kodeksów kontynen­
talnych, bez jakichkolwiek oddziaływań insularnych180.
Co do źródeł iryjskiego systemu abrewiacji panuje niemal zgodność poglądów,
że jego podstawę stanowiły dwa antyczne systemy tachygraficzne: notae iuris
oraz noty tyrońskie. Rozbieżności dotyczą sposobu i miejsca wykształcenia przez
Iryjczyków systemu. Na początku XX wieku Franz Steffens wysunął hipotezę, iż
abrewiacje iryjskie wywodząsię z systemu stosowanego w iryjskiej fundacji w Bob-
bio181. Ludwig Traube sądził182, że insularne abrewiacje czerpiąz tradycji rzymsko-
brytyjskiej, gdyż zakazy Teodozjusza i Justyniana, ograniczające posługiwanie się

179 Mniejszą wartość przedstawia dla nas słownik abrewiacji: A. Capelli, Lexicon abbreviaturarum,
quae in lapidibus, codicibus et chartis praesertim medii aevi occurrunt, Milano 1899, wyd. 5., 1954
(cytowany w literaturze również pod włoskim tytułem Dizionario di abbreviature latine ed italiane),
który pomyślany jest jako narzędzie pracy, a nie naukowe opracowanie abrewiacji łacińskich.
180 Por. L. Schiaparelli, Avviamento allo studio, s. 7.
181 F. Steffens, Ober die Abkürzungsmethoden der Schreibschule von Bobbio, [w:j Melanges
Chatelain, s. 251; tegoż, Lateinische Paläographie, s. XXXVIn. Por. jej krytykę u W. M. Lindsaya,
The Abbreviations-Symbols of ergo, s. 56n.
182 L. Traube, Nomina, s. 12. Badacz ten pierwszy potraktował abrewiacje niejako raz daną i zam­
kniętą całość w postaci słownika skrótów, ale pokazał je w ich historycznym rozwoju. Pierwszy też
podkreślił zróżnicowanie terytorialne w używaniu różnych abrewiacji.
98 2. Pismo

tachygrafią, nie zdążyły dotrzeć do Wielkiej Brytanii przed opuszczeniem jej przez
rzymskie legiony183. Na oddziaływanie kursywy rzymskiej na insularną minuskułę,
a tym samym na abrewiacje, zwracał uwagę Lindsay184. Luigi Schiaparelli opowie­
dział się za rodzimą, wyspiarską genezą systemu iryjskiego, którego podstawą
było dziedzictwo postrzymskiej kultury na Wyspach Brytyjskich185. Zdaniem Edwarda
K. Randa, Iryjczycy przejęli właściwie antyczne abrewiacje, niewiele wnosząc od
siebie186. Źródłem insularnego systemu abrewiacji mogła być - zdaniem Julien
T. Brown - między innymi bogata własna inwencja Iryjczyków i Anglosasów, uzupeł­
niona znajomością not tyrońskich i notae iuris, z którymi zapoznali się prawdo­
podobnie za pośrednictwem późnoantycznych kodeksów opatrywanych na margi­
nesach notatkami w tych systemach tachygraficznych187.
W większości teorii wyjaśniających powstanie iryjskiego systemu abrewiacji
podkreśla się rolę antycznej praktyki rękopiśmiennej, liczyć się więc trzeba z moż­
liwymi zbieżnościami między niektórymi specyficznymi abrewiacjami stosowanymi
przez Iryjczyków (a tym samym przez Anglosasów) z używanymi na kontynencie.
Przykładem niech będzie abrewiacja dla quoniam, która w specyficznej formie qm
- z kreską nad m - występuje jedynie w rękopisach iryjskich oraz w południowej
Italii188. Ponieważ wpływy iryjskie w Europie karolińskiej były o wiele większe od
południowoitalskich, dlatego utarło się traktować błędnie tę cechę jako typowo
iryjską. Uwzględniając genezę systemu abrewiacji, nie możemy wykluczyć po­
dobnego współwystępowania abrewiacji uznawanych za iryjskie z takimi samymi
abrewiacjami na innych terenach. Instruktywnym przykładem na to, jak nowe bada­
nia mogą korygować nasze poglądy o „insularności” abrewiacji, są trzy unikatowe
rękopisy łacińskie, odkryte w 1950 roku w klasztorze św. Katarzyny na Górze Synaj,
które datuje się na IX lub X wiek189. 190
Jeden z nich bowiem zawiera abrewiacje, które
powszechnie uznaje się za typowo insularne. Ponadto występuje uważana również
za cechę insularną pisownia litery u po g, na przykład longue'90.

183 Autor podążał tu śladem przestarzałego poglądu, iż wraz z zaangażowaniem się legionów
brytyjskich w walce na kontynencie upadła rzymska administracja w Wielkiej Brytanii, a ona właśnie
była jedynym właściwym organem nadzorującym egzekwowanie prawa.
184 W. M. Lindsay, Irish Cursive Script, s. 307n.
185 L. Schiaparelli, Note paleografiche, s. 115n; tegoż, Avviamento alio studio, s. 9n.
186 E. K. Rand, A Nest of Ancient Notae, s. 173n.
187 J. Brown, Tradition, Imitation, s. 188.
188 Podobne zjawisko związane jest z abrewiacją dla enim w kształcie przypominającym literę H,
por. W. M. Lindsay, Notae, s. 63n; P. Lehmann, EdM, 4, s. 23n.
189 Ich analizę paleograficzną opublikował E. A. Lowe w dwóch artykułach: An Unknown Latin
Psalter on Mount Sinai (1955); Two Other Unknown Latin Liturgical Fragments on Mount Sinai
(1965)- oba przedrukowane w jego Pal. Pap., s. 417-440 i 546-574.
190 E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 424n. Przede wszystkim jednak rękopisy synajskie podważyły wiele
z paleograficznych cech uznawanych za wizygockie (podobieństwa do pisma wizygockiego są tak
duże, że Lowe zaznaczył, iż „despite his making use of so many features considered Visigothic, the
scribe of the Sinai leaves was not writing Visigothic”) i pokazały, że sporo elementów uznawanych za
typowo wizygockie wywodzi się ze starszej tradycji piśmiennictwa w późnoantycznej Afryce Północnej.
Pojawienie się ich poza Półwyspem Pirenejskim nie musi więc być równoznaczne z oddziaływaniami
J L

2.4. Abrewiacje 99

Także wśród abrewiacji w manuskryptach kopiowanych w VIII i IX wieku z antycz­

nych kodeksów mogą się znaleźć skróty charakterystyczne już w tym okresie
tylko dla rękopisów insularnych191.
System abrewiacji używany przez insularnych skrybów nie składał się wyłącznie
z symboli charakterystycznych tylko dla nich. Nawet te abrewiacje, które uznaje
się powszechnie za typowo insularne, stosowane były przez wyspiarzy zamiennie
z odpowiednimi abrewiacjami używanymi również na kontynencie192.
Pozostaje jeszcze problem abrewiacji urobionych według własnej, nienawiązującej
do żadnej znanej nam tradycji, inwencji Iryjczyków bądź Anglosasów. W tym przy­
padku powinniśmy oczekiwać, że będą one najlepszym wskaźnikiem wpływów
insularnych, a zarazem rodzaju owych wpływów. Nie możemy jednak wykluczyć, iż
w innych środowiskach, nieinsularnych, mogło dojść do niezależnego powstania
takiej samej abrewiacji, zwłaszcza gdy chodzi o skróty utworzone przez kontrakcje
wyrazów lub abrewiacje sylabiczne. Średniowieczne zasady tworzenia takich
abrewiacji były bardzo proste, a jednocześnie dawały dość wąskie pole dla inwencji
własnej skryby, co eliminuje liczbę możliwych kombinacji do kilku lub kilkunastu.
O przypadek jest tu nietrudno. Pojawienie się pojedynczych abrewiacji insularnych
w rękopisie kontynentalnym nie musi więc wynikać z najodleglejszych choćby wpły­
wów insularnych, ale może być - wprawdzie rozpatrujemy tu sytuację skrajną-
odzwierciedleniem takiego właśnie niezależnego wynalezienia symbolu. Gdy zaś
chodzi o abrewiacje bazujące na symbolach o innej genezie, prawdopodobieństwo
wynalezienia takich samych znaków jest niewielkie.
Nie możemy traktować insularnych abrewiacji jako systemu zamkniętego i skost­
niałego. Te same abrewiacje bywają używane dla różnych wyrazów193. Potwierdze­
niem tej niestabilności znaczeniowej jest stosowanie przez skrybę w northumbryj-
sko-iryjskim VATICANO, Pal. lat. 68 (saec. VIII), dwóch symboli dla pro: właściwego
oraz symbolu zwykle zastępującego per.
Niezwykle ważne dla naszych celówjest uchwycenie w ramach ogólnie pojmo­
wanego insularnego systemu abrewiacji tych, które występują tylko w rękopisach
anglosaskich. Na tej podstawie, śledząc zestawy abrewiacji w rękopisach kontynen­
talnych, moglibyśmy ustalić rodzaj wpływów insularnych. Jest to szczególnie ważne,

wizygockimi. O ile się orientujemy, poprawka ta nie jest uwzględniana przy analizie tak zwanych
symptomów wizygockich w rękopisach wczesnośredniowiecznej Italii.
191 Por. uwagi W. M. Lindsay, Notae, s. 23, 113, o abrewiacjach w PARIS, BN, lat. 2706 (saec.
Vlllin).
192 Instruktywny jest tu przykład skrótu dla autem, por. L. Traube, VuA, 3, s. 223n; W. M. Lindsay,
Notae, s. 13n. W kręgu insularnym stosowany był jako symbol, którego podstawę stanowi litera
h z haczykiem po prawej stronie, oraz w kilku formach spotykanych także na kontynencie. Używanie
przez wyspiarzy abrewiacji kontynentalnych jest niekiedy błędnie traktowane jako ślad wpływów
kontynentalnych, a jak pokazuje przykład iryjskiego kodeksu LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 67 (saec.
około 836), prowadzi to nieraz do przypisania iryjskiemu rękopisowi kontynentalnego pochodzenia,
por. rozbieżne stanowiska u G. I. Lieftinck, Manuscrits dates, 1.1, s. 73n, oraz M. van Vlierden, Willibrord,
nr 88.
193 C. H. Beeson, The Text Tradition of Donatus, s. 291.
100 2. Pismo

gdy jedynym śladem po wpływach insularnych są abrewiacje, jak ma to miejsce

zwłaszcza przy kopiach kodeksów insularnych.
Problem abrewiacji charakterystycznych wyłącznie dla Anglosasów nie został
w nauce jeszcze poważnie podjęty, nie mówiącjużojego rozwiązaniu. W praktyce
badawczej za jedyny wyznacznik anglosaskich abrewiacji uchodzi skrót dla -tur.
Skrót ten występuje rzeczywiście niemal wyłącznie w rękopisach napisanych
w Anglii lub używany był w skryptoriach kontynentalnych będących pod wpływem
anglosaskim194 i to nie tylko w tych, w których stosowano pismo anglosaskie, ale
również na przykład w Corbie, w piśmie typu eN195. Jednakże sądzimy, że trakto­
wanie tej abrewiacji jako wyłącznie anglosaskiej jest w nauce trochę nadużywane
i niebezpieczne ze względu na swoje konsekwencje, gdyż bywa ona zarazem
wykorzystywana do określania rodzaju pisma insularnego196. Skrót dla -furspotyka-
my w Listach Pawłowych napisanych prawdopodobnie przez Iryjczyka w Northum­
brii197. Nie możemy więc wykluczyć, że Iryjczycy przejęli go od Anglosasów. Trakto­
wanie obecności tej abrewiacji jako wystarczającego znaku wpływów anglosaskich
może w skrajnych przypadkach okazać się błędne, a szczególnie ostrożnie należy
interpretować jej pojawienie się w rękopisach, w których występują również wyraźne
cechy iryjskie. W manuskryptach powstałych w rodzimych skryptoriach angielskich
abrewiacja ta - o ile możemy polegać na jej odnotowywaniu w CLA- była stosunkowo
rzadko używana, a przy tym pojawia się mniej więcej z tą samą częstotliwością, co
jej odpowiednik spotykany na kontynencie.

194 Ten sam symbol w wizygockim MONTE CASSINO, Archivio della Badia 4 (saec. VIII-IX), ozna­
cza tum, prawdopodobnie przez analogię do abrewiacji dla rum, utworzonej w podobny sposób, to
znaczy przez dodanie pionowej kreski.
195 Nazwa urobiona od charakterystycznego kształtu i połączenia liter e oraz n.
196 Na przykład A. Souter, Pelagius’s, s. 272, odwołał się tylko do tej abrewiacji, określając rodzaj
pisma w powstałym w Echternach PARIS, BN, lat. 9525 (saec. IXin). Jak pokazały późniejsze ekspertyzy
paleograficzne, pismo jest rzeczywiście anglosaskie, a nie iryjskie.
197 CAMBRIDGE, Trinity College, B. 10. 5 + LONDON, BL. Cotton Vitellius C. VIII (f. 86-90), Epistulae
Puali- Anglia; anglo-iryjski ośrodek w Northumbrii (Bishop) [Durham], saec. VIII; VIII, 1/2 (Bishop).
Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek.
Występują anglosaskie abrewiacje i kontuzja s-ss. Pierwsze wiersze zwykle są w anglosaskiej maju-
skule. Rozbudowany system znaków referencyjnych przypomina iryjskie zwyczaje. Liczne glosy
są wpisane współczesną i późniejszą ręką anglosaską (Lowe). Rękopis wykazuje duże podobień­
stwo do WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 61. Na f. 33v pojawia się anglosaska glosa wpisana ręką tekstu
głównego, a na f. 3 ręką z IX wieku (Bishop). Brown określa skrybę jako Iroszkota. Glosy anglosaskie
wykazują podobieństwo do glos w iryjskim WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 12, co może wynikać
z korzystania ze wspólnego wzorca (Ni Chathäin). Pismo jest podobne do iryjskiego z MILANO,
Ambros. C. 301 inf. (O’Sullivan). Cytaty zaznaczone są na sposób insularny przez kropki i przecinek
(McGurk). Zob.: CLA, II, 133; T. A. M. Bishop, Notes on Cambridge Manuscripts, Part VII, Pelagius in
Trinity College B. 10. 5, TCBS, 4(1964), s. 70-77, PI. 9-10 (f. 19r, 7r, 42v, 29v, 87r); P. McGurk,
Citation Marks, s. 10; H. J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 35n; T. J. Brown, The Irish
Element, s. 16n; P. Ni Chathäin, Notes on the Würzburg Glosses, [w:j Irland und Christenheit,
s. 192n; W. O’Sullivan, Insular Calligraphy, s. 351.
2.4. Abrewiacje 101

Znamy tylko kilka napisanych przez wyspiarzy rękopisów, w których abrewiacji

nie ma wcale albo brakuje jedynie insularnych198. Czym można wytłumaczyć to
zjawisko? Odpowiedź nie jest prosta ani jednoznaczna. W przypadku Kodeksu
Amiatinusa, który kopiowany był w uncjale imitującej pismo rzymskiego wzorca,
praktycznie brakuje - poza wyjątkami - insularnych abrewiacji, co jest zrozumiałe
ze względu na luksusowy charakter kodeksu, przeznaczonego na dar dla papieża,
któremu mogły one sprawiać trudności. Ponieważ insularne abrewiacje powstały
głównie dla potrzeb pisma minuskulnego, dlatego ich brak w piśmie uncjalnym lub
półuncjalnym nie jest zaskoczeniem. W najwcześniejszych iryjskich rękopisach
z Bobbio mamy do czynienia prawdopodobnie z początkującym skrybą199 lub
z rękopisem liturgicznym200, przeznaczonym do głośnego czytania, którego płyn­
ność byłaby utrudniona przez abrewiacje (unikanie abrewiacji w księgach liturgicz­

198 Jedyna praca poświęcona temu problemowi - Z. Stewart, Insular Script without Insular
Abbreviations: A Problem in Eighth-Century Palaeography, powstała na podstawie znajomości tylko
dwóch manuskryptów. Nam udało się rozpoznać kolejne dziewięć takich rękopisów: cztery anglosaskie
-uncjalny z Wearmouth-Jarrow FIRENZE, Bibl. Laur. Amiatino 1 (saec. VII-VIII); fuldajski MARBURG,
Staatsarchiv, Hr. 2, 4a-c etc. (saec. Vlllex); kontynentalno-anglosaski z terenu Niemiec CAMBRIDGE,
UL, Additional, 4219 (saec. VIII-IX); oraz anglosaska część w napisanym w Tours FIRENZE, Bibl.
Laur. lat. plut. 45.15 (saec. VIII, 2/2); pięć iryjskich-prawdopodobnie pochodzący z Irlandii półuncjalny
WASHINGTON, The Folger Shakespeare Libr. X. d. 536 [teraz J. P. Getty] (saec. VII); z Bobbio MILANO,
Ambros. C. 26 sup. (saec. Vllex); Ambros. D. 10 sup. (saec. VIII); półuncjalny Ambros. D. 23 sup.
(saec. VII), oraz pochodzący być może z Bobbio półuncjalny Ambros. I. 61 sup. (saec. VII, 2/2) [uzup.
o CLA],
199 MILANO, Ambros. C. 26 sup., Basilius: Regula (if. 50); Bobbio [Bobbio], saec. Vllex. Insularne
cechy kodykologiczne: pergamin jest prawdopodobnie insularny, nakłucia na obu marginesach
i liniowanie wykonano przed złożeniem składek, które tworzą również quiniony. Iryjska majuskuła
przechodzi w minuskułę pochodzącąz ręki niewprawnego skryby, nienawykłego do iryjskich zwyczajów.
Insularne inicjały. Akcenty występują ponad monosylabami. Tylko korektor używa insularnego autem
(Lowe). Napisany anglosaską majuskułą. Pojawia się konfuzja s-ss, is-iis (Zelzer). Zob.: CLA, III, 312;
M. L. Gengaro, G. V. Guglielmetti, Inventario dei codici decorati e miniati (secc. VII-XIII) della Biblioteca
Ambrosiana, Firenze 1968, s. 5n, tav. 4; B. Bischoff, MS, 1, s. 180; CSEL, 86, 1986, ed. K. Zelzer,
s. XVII.
200 MILANO, Ambros. I. 61 sup., Evangelia (if. 89); Bobbio(?); Irlandia lub Bobbio (McNamara)
[Bobbio], saec. VII, 2/2; VII-VIII (McNamara); VII, 1/2 (McNamara, cyt. za Fischer). Kodeks został
w części sporządzony na insularnym pergaminie, a w części na kontynentalnym. Nie wykonano
liniowania. Składki tworzą quiniony (Lowe). Część pergaminu jest z koziej skóry (di Majo). Napisany
iryjską majuskułą przez więcej niż jednego skrybę. Liczne marginalia wpisane rękoma iryjskimi. Nie
pojawia się konfuzja s-ss, brak typowych abrewiacji insularnych, ale występująw korekturach (Lowe).
Napisany iryjską półuncjałą. Korektury są również iryjskie i zaznaczane przez hd-hs, ale okazyjnie
korektor redukuje je do h-h. Punktacja składa się z kombinacji grup kropek i przecinka. Końce wierszy
wypełniają szeregi kropek (Steffens). Rękopis nosi ślady używania go podczas liturgii (Fischer).
Korektury wpisane są rękoma iryjskimi i merowińskimi. Zob.: CLA, III, 350; L. Schiaparelli, Influenzę,
s. 32; B. Fischer, Bibeltext, s. 213; M. McNamara, Non-Vulgate Readings of Codex Ambrosianus I. 61
sup., [w:] Philologia sacra. Biblische und patristische Studien für Hermann Johannes Frede und Walter
Thiele, hrsg. R. Gryson, Bd. 1, Freiburg 1993, s. 177-192; tegoż, Irish Gospel Texts, Amb. I. 61 sup.,
Bible Text and Date of Kells, [w:] The Book of Keils, s. 78-101; A. di Majo, C. Federici, M. Palma,
Indagine, s. 138; F. Steffens, Lateinische, Taf. 27.
102 2. Pismo

nych jest powszechnie panującą tendencją)201. Najprawdopodobniej z podobnego

powodu anglosaski skryba pracujący wespół z karolińskim kolegą przy FIRENZE,
Bibi. Laur. lat. plut. 45.15, unikał insularnych abrewiacji, które sprawiały trudności
kontynentalnym czytelnikom. W kopiowanym z wizygockiego wzorca MARBURG,
Staatsarchiv, Hr. 2, 4a-c, skryba był bardzo wierny podstawie tekstu; takie samo
jest pochodzenie wizygockiego KASSEL, theol. fol. 283 (saec. Vlllex), w którym
insularnych abrewiacji być nie mogło. Zdaniem Lowego, skryba w MILANO, Ambros.
D. 23 sup.202, z niejasnych dla nas powodów wyraźnie unikał używania abrewiacji.
W piśmie insularnym niemal zawsze, pomijając nieliczne, dające się wytłumaczyć
przypadki, pojawiają się insularne abrewiacje. Możemy uznać, że stanowiły one
integralną część pisma wyspiarzy, także wówczas, gdy praktykowane ono było
w ośrodkach kontynentalnych.
Spektakularnym przykładem trafnego posłużenia się abrewiacjami insularnymi
przy określaniu miejsca powstania rękopisu była przebrzmiała już w nauce dyskusja
o pochodzeniu Kodeksu Amiatinusa. Jednym z głównych argumentów, który po­
świadczał jego anglosaskie pochodzenie, było zidentyfikowanie w korekcjach insu­
larnego symbolu dla per, nieznanego w tym czasie w kodeksach italskich203.
Brak jasnych kryteriów, które by pozwoliły jednoznacznie wyróżnić abrewiacje
występującewyłącznie w jednej z dwóch tradycji insularnych, prowadzi do licznych
nieporozumień i błędów w określaniu charakteru użytego w rękopisie zestawu
abrewiacji, a w naszym przypadku uniemożliwia w sposób pewny ustalić rodzaj
wpływów insularnych w manuskrypcie. Charles H. Beeson, analizując abrewiacje
w PARIS, BN, lat. 12947 (saec. IXex/IX)204, jedne określił jako anglosaskie (dla
quoniam i quando), a inne jako w większości iryjskie. Porównanie jego atrybucji
odnośnie do tych ostatnich z tym, co na ten temat napisał Lindsay, nie pozwala się
zgodzić z takim podziałem205. Jednak ta obserwacja doprowadziła Beesona do
wniosku, że rękopis przynajmniej w części został skopiowany z iryjskiego wzorca,

201 Jeśli chodzi o MILANO, Ambros. D. 10 sup., to jest to tylko jeden foliał, na którym brak abre­
wiacji insularnych niczego nie dowodzi.
202 Orosius: Chronicon (ff. 48); Bobbio [Bobbio], saec. VII. Insularne cechy kodykologiczne:
część rękopisu została napisana na insularnym pergaminie, w całym występują nakłucia na obu margi­
nesach i liniowanie po złożeniu składek (Lowe). Napisany na pergaminie z koziej skóry (di Majo).
Doskonała iryjska majuskuła przechodząca w minuskułę. Ornamentyka jest nieco późniejsza i dlatego
niejest ona typowo insularna. Akcenty pojawiają się na monosylabach i długich sylabach. Litery naśla­
dują rzymską półuncjałę (Steffens). Występuje charakterystyczna dla iryjskich rękopisów inwokacja
(Spilling). Zob.: CLA, III, 328; T. H. Ohlgren, Insular, s. 1; U. Roth, Studien zur Ornamentik, s. 91, il.;
H. Spilling, Irische, s. 899; A. di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine, s. 138; A. Themelly, Note sulla
decorazione, s. 103n; F. Steffens, Lateinische, Taf. 26 (f. 12); Evangeliorum Quattuor Codex Lindi-
sfarnensis, pl. 20 (f. 1v, 2r).
203 Por. E. A. Lowe, English Uncial, s. 14n; tegoż, Pal. Pap., s. 381. W tym samym artykule Lowe
przychyla się do powiązania PARIS, BN, lat. 17655 (saec. Vlllin), z którymś ze skryptoriów z wpływami
z Luxeuil, a czyni to na podstawie obserwacji specyficznych abrewiacji insularnych w rękopisie.
204 C. H. Beeson, The Authorship, s. 3.
205 W. M. Lindsay, Notae, s. 220, 262n.
2.4. Abrewiacje 103

natomiast autora badanego przezeń tekstu należy szukać w kontynentalnym środo­

wisku z silnymi wpływami iryjskimi.
Gdyby zawierzyć opinii Valentine Rose, która błędnie przyjęła, że insularne abre­
wiacje dla autem oraz eius są anglosaskie, to czytelnik jej opisu paleograficznego
BERLIN, DS, Phillipps, 1716, widziałby w tym rękopisie ślady wpływów anglosaskich,
czego faktycznie na podstawie analizy abrewiacji w tym przypadku ustalić się nie
da206.
W sytuacji, gdy w rękopisie kontynentalnym, napisanym anglosaskim pismem
przez co najmniej dwie ręce, zauważymy brak typowych abrewiacji insularnych
u jednej z nich, moglibyśmy uznać ten fakt za objaw wyuczenia się przez konty­
nentalnego skrybę pisma anglosaskiego bez przyswojenia sobie odpowiednich
abrewiacji. Przykład napisanego w Wearmouth ST. PETERSBURG, Q. v. 1.18 (saec.
VIII, 1/2), powinien nas ustrzec przed takimi zakusami, gdyż tylko jeden z czterech
skrybów (skryba D) używa insularnego symbolu dla autem, natomiast pozostali
tylko zwykłej, kontynentalnej formy au. Różnica ta jest, zdaniem Lowego, wynikiem
odmiennej szkoły, według której skryba D był wykształcony207.
Z propozycją rozdzielenia abrewiacji iryjskich od anglosaskich wystąpił
J. T. Brown. Przeanalizował on osiemdziesiąt dwie abrewiacje insularne zareje­
strowane w dziele Lindsaya i zauważył, że w trzydziestu pięciu przypadkach mamy
do czynienia z abrewiacjami występującymi w manuskryptach iryjskich i anglo­
saskich. Trzydzieści abrewiacji pojawia się tylko w rękopisach iryjskich, a nie ma
ich w anglosaskich. W siedemnastu przypadkach te same słowa są skracane za­
równo przez Iryjczyków, jak i przez Anglosasów, ale użyto różnych symboli, przy
czym abrewiacje z iryjskich rękopisów nie występująw anglosaskich i na odwrót208.
W tabelach zamieszczonych przez Lindsaya naliczyliśmy dziewięćdziesiąt
cztery-dziewięćdziesiąt osiem abrewiacji insularnych209. Także inne dane przyto­
czone przez Browna nie zgadzają się z tym, co faktycznie zawierają obie tabele.
Według tych danych, na dziewięćdziesiąt osiem znaków abrewiacji znanych z rę­
kopisów insularnych trzydzieści pięć (trzydzieści cztery procent) było używanych
również w rękopisach kontynentalnych, trzydzieści (trzydzieści jeden procent) znaj­
duje się w rękopisach iryjskich i anglosaskich, ale nie występuje na kontynencie,
dalsze trzydzieści jeden (trzydzieści dwa procent)210 pojawiało się tylko w rękopisach

206 V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 72-77.

207 M. B. Parkes, The Scriptorium of Wearmouth, s. 105; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 448.
208 T. J. Brown, An Historical Introduction, s. 293.
209 W. M. Lindsay, Notae Latinae, s. 495n. Rozbieżność co do liczby abrewiacji wynika z niepre­
cyzyjnych sformułowań Lindsaya.
210 Są to następujące abrewiacje (dla zaznaczenia liter z poziomą kreską nad nimi, z powodu
braku właściwej czcionki, pogrubiliśmy je): ante-an apud=ap; cuius=cs-, dicere=dre-, dictum=dic: ergo=g
z kółeczkim nad literą oraz er, etiam=etf, filius=fls; habeo (i pozostałe formy)=/?f, het, hms, hnt, hnr,
hns, hre, hic (i pozostałe formy)=b z przekreśloną ukośnie laską h, oraz hs, h, hc\ homo=ho-,
/nfer=przekreślone I; mater=mr itd.; nihil=nlz przekreślonym /; nisi=n z nadpisanym /; numerus=nus,
nui itd.; pater=pr, pris itd.; quantum=qnm, quare=qre; quem=q-, quia=q z przekreśloną laską;
quomodo=qmo-, quot=qt, secundum=msu\ame s z przekreślonądolnączęścią; sicut=s z nadpisanymi
literami / lub f; sine=sn-, sive=sir, tibi=t z nadpisanym /; trans=trs, ts; unde=un, ut=u.
104 2. Pismo

iryjskich, a jedynie dziesięć (dziesięć procent)211 skrótów występujących w ręko­

pisach anglosaskich nie pojawia się w iryjskich212.
Dla rozstrzygnięcia przynależności do konkretnej tradycji insularnej pomocne
mogą być również, co ulega przeoczeniu w praktyce badawczej, te nieliczne abre­
wiacje, które nie występują wyłącznie w rękopisach anglosaskich, gdyż spotykane
są także na kontynencie, natomiast nie notujemy ich w rękopisach iryjskich213.
Według przedstawionych rezultatów, nie mielibyśmy większych trudności w wy­
dzieleniu iryjskich abrewiacji, a tym samym określeniu na tej podstawie pisma lub
innych cech rękopisu jako iryjskich. Nieco więcej kłopotu, ze względu na mniejszą
liczbę charakterystycznych symboli, mielibyśmy z wychwyceniem rękopisów anglo­
saskich. Wnioski wypływające z zestawienia wykonanego na podstawie tabel
Lindsaya nie są jednak zbyt pewne i należy traktować je jako przybliżenie. Po
pierwsze, jak wskazująwyrywkowe próby, w tabelach Lindsaya nie zostały uwzględ­
nione wszystkie abrewiacje cytowane w części analitycznej tejże pracy. Po drugie,
zawierająone istotne błędy, na przykład w kwestii abrewiacji dla ergo, gdyż z części
analitycznej pracy Lindsaya wynika co innego odnośnie do używania przez Iryjczy­
ków i Anglosasów odrębnych symboli dla tego wyrazu. Żeby braki te uzupełnić
i skorygować, należałoby mozolnie skolacjonować obie części, a właściwie na
nowo ułożyć obie tabele. Sądzimy, że praca ta z pewnością by się opłacała, ale
kto zna dzieło Lindsaya, wie, jaki trud czeka śmiałka. Dlatego na obecnym etapie
naszych badań nie byliśmy wstanie rzetelnie zweryfikować terytorialnej dyspersji
poszczególnych abrewiacji. Trzeba dodać, że część analityczna Notae Latinae
nie jest kompletna. Lindsay nie uwzględnił w wielu rękopisach abrewiacji, które
zostały opublikowane później w innych pracach, mimo że ze wstępu, w którym
wyjaśnił metodę zbierania materiału, wynika, iż w większości korzystał z manu­
skryptów, które miał w rękach, co w dołączonym na końcu katalogu cytowanych
rękopisów jest zaznaczone214. Nie chodzi wyłącznie o abrewiacje insularne, ale
także o powszechnie używane w piśmie łacińskim, gdyż występowanie tych skrótów
w rękopisach insularnych - przypomnijmy, że jest to trzydzieści cztery procent -
mogłoby się różnić w zależności od rodzaju pisma insularnego. Używamy tu formy
przypuszczającej, ponieważ takich badań nie wykonano, nawet na podstawie
gotowego materiału zebranego w Notae Latinae. Nie trzeba dodawać, że ten ostatni
aspekt, związany z insularnymi abrewiacjami, nie tylko, że nie byłjakdotąd w ogóle

211 Są to: autem=at\ contra=dw\e litery c skierowane do siebie wypukłością, niekiedy połączone
kreską; dicens=dics; ergo=eg; etiam=et, igitur=ig-, post=pt, quam=qnr, quando=qnd, qndo z kreską
przez belkę w literze d; quem=qrrr, -fur=specyficzny symbol składający się z insularnego t, którego
prawe ramię belki poprzecznej przekreślone jest pionową kreską.
212 Większa suma liczb cząstkowych niż suma ogólna wynika z tego, że niektóre wyrazy mają
więcej niż jeden symbol.
213 Są to na przykład abrewiacje dla tempore=temp, tempr, saeculum=sclm, slm z przekreślonym
poziomą kreską /; quoniam=qn, quo.
214 Wystarczy porównać klasyczne monografie skryptoriów (na przykład SSBK oraz CLA), aby
przekonać się o poważnych lukach w abrewiacjach zebranych przez Lindsaya.
2.4. Abrewiacje 105

rozpatrywany w paleografii, to nie dostrzeżono tu szansy na uchwycenie czynnika

różnicującego obie tradycje insularne.
Podsumowując stan badań nad abrewiacjami insularnymi, zmuszeni jesteśmy
stwierdzić, że nasza wiedza o nich jest jednostronna i polega głównie na znajomości
zestawu abrewiacji łacińskich wraz z pewnym przybliżeniem zarówno co do chro­
nologii, jak i zasięgu terytorialnego poszczególnych symboli. Na prawdziwe żniwa
w tym dziale paleografii trzeba nam będzie czekać do czasu wprowadzenia do
komputerowej bazy danych pełniejszego zestawu abrewiacji niż ten, którym obecnie
dysponujemy, i do poddania go wielostronnej analizie statystycznej. Baza ta stałaby
się również nieocenionym narzędziem przy datowaniu i ustalaniu pochodzenia
rękopisów na podstawie występowania już nie pojedynczych bądź wybranych
abrewiacji, ale przy tworzeniu obrazu statystycznego całego ich zestawu w ręko­
pisie. Ponadto uwzględnienie kompletu abrewiacji, które dzięki technice kompu­
terowej będzie można powiązać z innymi cechami rękopisów, pozwoliłoby być
może na uchwycenie słabo obecnie wyróżniających się aspektów paleografii,
których istnienia możemy się nawet nie spodziewać, jak to zwykle bywa, gdy dane
o charakterze masowym - a za takie możemy uznać abrewiacje - zostają poddane
obróbce statystycznej215. Jakie to ma znaczenie dla naszego problemu? Jak już
stwierdziliśmy, mimo nieocenionych zasług Lindsaya, jego dzieło nie daje wystar­
czająco mocnych podstaw do wypowiadania kategorycznych poglądów o wielu
aspektach związanych z insularnymi abrewiacjami.

2.5. Ligatury

Wyspiarze posługiwali się własnym zestawem ligatur na tyle różnym od konty­

nentalnego, że niektóre z nich mogą służyć za mierniki wpływów insularnych na
podobnej zasadzie, jak prześledziliśmy to na przykładzie abrewiacji insularnych -
niektóre z ligatur znajdujących się w manuskryptach kontynentalnych nie wystę-
pująw rękopisach insularnych i odwrotnie. Ponieważ kilka typowo insularnych liga­
tur znanych jest jedynie z kodeksów napisanych rzymską kursywą z IV i V wieku,
przyjmuje się, że Iryjczycy wzorowali się w kształtowaniu swojego zestawu ligatur
na późnoantycznej, bliżej nam jednak nieznanej tradycji216. Ligatury nie doczekały
się żadnego ujęcia syntetycznego, choćby w części zbliżonego do Notae Latinae.
W dziele tym znajdujemy wszakże niezły materiał wyjściowy do dalszych badań,
ale notatki o ligaturach występujątam - co jest zrozumiałe - niejako na marginesie
głównych rozważań Lindsaya217. Jednak do uogólnień tam zawartych należy po­

215 Dużo by jeszcze można mówić o znaczeniu tego typu badań nad abrewiacjami łacińskimi, co
jednak wykracza poza zadanie tej pracy.
216 J. Brown, Tradition, Imitation, s. 188.
217 W liście Lindsaya, cytowanym przez R. I. Besta, Palaeographical Notes III, s. 105, autor stwier­
dził: „my time was mainly devoted to the collection of Irish abbreviations, not of Irish ligatures and
letter forms. So my notes are incomplete”.
106 2. Pismo

dejść z wielką ostrożnością, zwłaszcza do tych, mają charakter kategorycznych

stwierdzeń. Richard Irvine Best zauważył-przy okazji analizy ligatur w napisanej
w Irlandii Księdze z Armagh (saec. VIIIex) w porównaniu z tekstem skopiowanym
częściowo z kontynentalnego wzorca - że niektóre ligatury, określane przez Lind-
saya jako typowo kontynentalne i spotykane tylko w tym rękopisie, występują także
w kilku innych, z pewnością powstałych w Irlandii218. Jak można wnioskować z ma­
teriału przedstawionego przez Besta (choć on sam tego jasno nie formułuje), nie­
które ligatury uznawane za typowo insularne mogły znaleźć się w zasobie ligatur
insularnych za pośrednictwem kodeksów późnoantycznych. Uważa się również,
że obecność w insularnych rękopisach ligatury sfjest rezultatem wpływów konty­
nentalnych na rękopis. Jest ona często przywoływanym wyznacznikiem, jednakże
jej wagę jako wskaźnika wpływów kontynentalnych osłabiająte przypadki jej wystę­
powania w rękopisach insularnych, w których nie ma innych śladów oddziaływań
kontynentalnych219. Ligatura ta pojawia się także w anglosaskich dokumentach z po­
łowy IX wieku220. Jeśli notujemy tak zwane kontynentalne ligatury w rękopisach
iryjskich, to z pewną ostrożnością powinniśmy wykorzystywać je przy określaniu
miejsca powstania manuskryptu221. Przykładem takich komplikacji jest iryjski rękopis
z Ars grammatica Prisciana222, w którym występuje ligatura st. Ona między innymi,
obok określonych jako kontynentalne abrewiacji, przesądza - zdaniem Gerarda
Isaaca Lieftincka-o kontynentalnym pochodzeniu rękopisu223. Jednak wobec faktu,
że ligatura ta występuje również w Księdze z Armagh, nie powinniśmy wykluczać
Irlandii jako miejsca napisania tego rękopisu, co czyni Marieke van Vlierden, loka­
lizując prawdopodobny ośrodek jego powstania w samym Armagh. W napisanym
w Italii KÖLN, Schnütgen-Museum, Sammlung Ludwig, XIV1 (saec. VIII, 4/4), mamy

218 R. I. Best, Palaeographical Notes III, s. 104n.

219 Na przykład jej występowanie w kentyjskim, prawdopodobniez Worcester CAMBRIDGE, CCC,
173 (f. 59-83) (CLA, II, 123), oraz w napisanym prawdopodobnie przez iryjskiego skrybę CLA, II,
133.
220 R. Vleeskruyer, Some Notes, s. 17.
221 Por. L. Bieier, [w:] Psalterium Graeco-latinorum, s. X.
222 LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 67 (ff. 218), iryskie skryptorium kontynentalne (Lieftinck); Irlandia,
Armagh(?) (Vlierden) [Soissons(?) w IX wieku (Vlierden); Egmond w XI wieku], saec. IX (Micheli);
836 (Lindsay); 838 (Lieftinck). Iryjska minuskułą kilku skrybów, w której widać wpływy kontynentalne
(Lindsay). Jeden ze skrybów się podpisał: Dubthach hos versus transcripsit tempore parvo. Indulge
lector que mala scripta vldes. Podobny wpis znajduje się w Bern, 363 (Bischoff). Ręka Jana Szkota
pojawia się w korekturach i marginalnych przekładach z greki (Bischoff, [w:] T. A. M. Bishop). Za
kontynentalną proweniencją przemawia używanie ligatury sf. Również w abrewiacjach widoczny jest
wpływ kontynentalny, na przykład autem, per i est występują w obu formach (Lieftinck). Zob.: Codices
manuscripti, III, s. 33; G. I. Lieftinck, Manuscrits dates, t. 1, Amsterdam 1964, s. 73n, pi. 11-15 (f. 7v,
10r, 47r, 146v, 194r, 207v); W. M. Lindsay, Early Irish Minuscule, s. 36n; tegoż, Notae, s. 459; B. Bischoff,
MS, 3, s. 44, 52; T. A. M. Bishop, Autographa of John the Scot, s. 94; P. E. Dutton, Evidence that
Dubtach’s Priscian Codex once belonged to Eriugena, [w:j From Athens to Chartres. Neoplatonism
and Medieval Thought. Studies in Honour of E. Jeauneau, ed. H. J. Westra, Leiden 1992, s. 15-45;
M. van Vlierden, Willibrord, nr 88, il. (f. 23v).
223 Podobnej argumentacji użył K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 14, opowiadając się za kontynen­
talnym pochodzeniem ST. GALLEN, Stiftsbibl. 51 (saec. VIII-IX).
2.5. Ligatury 107

przykład, że skryba insularny - tu Iryjczyk - przejmując niektóre cechy pisma

kontynentalnego, przyswoił sobie także kontynentalne ligatury at oraz ut.
Podobnie jak w przypadku abrewiacji, gdzie mamy do dyspozycji obecniejedną
(-tur), która w pewnych okolicznościach może być pomocna w określeniu rodzaju
wpływów insularnych, tak jeśli chodzi o ligatury, żadna z nich nie jest, według
obecnego stanu badań, ani bardziej iryjska, ani anglosaska. Jako charakterystyczne
dla pisma insularnego najczęściej wymienia się w CLA ligatury ni, mP2Ą, choć
okazjonalnie wspomniane są także inne224225. Zdaniem Wolfganga Kellera, Anglosasi
wykazywali tendencję dołączenia litery/z poprzedzającąjąliterą przy czym zwykle
wydłużano jąw dół226.
Ponieważ nie dysponujemy żadnym kompendium ligatur, a one same są bardzo
nieregularnie odnotowywane w CLA227, nie pogłębialiśmy tego wątku naszych ba­
dań, mimo że doceniamy ich potencjalne znaczenie jako wskaźników wpływów
insularnych, porównywalne z abrewiacjami.

2.6. Insularne wpływy na pismo

Pojęcie „wpływ” należy do najczęstszych i najbardziej niezbędnych w pale­

ografii228. Luigi Schiaparelli wprowadził dwa podstawowe pojęcia wpływów pale­
ograficznych. Pierwszy rodzaj zależności powstaje w wyniku przejęcia przezjeden
system pisma niektórych cech innego (influenza di scuola) i jego rezultatem jest
wprowadzenie na stałe przejętych nowości. Przyczyny tego procesu mogą być
różne: od przekazania nowości przez nauczyciela, poprzez wprowadzanie nowi­
nek zaobserwowanych u obcych kopistów bawiących czas jakiś w skryptorium, po
naśladowanie przez dłuższy czas kopiowanych wzorców tego samego typu. Drugi
rodzaj wpływów jest wynikiem kopiowania wzorca napisanego innym pismem i doty­
czy tylko tego jednorazowego wytworu, nie wpływa na styl uprawiany w danym
skryptorium. Podział ten ma dalej idące skutki, mianowicie w pierwszym przypadku
wpływy są rezultatem jednocześnie oddziaływań natury paleograficznej oraz histo-
ryczno-kulturowej. W przypadku drugim owe wpływy są czysto paleograficzne229.

224 Por. między innymi CLA, 1,10; X, 1571.

225 SSBK, 1, s. 74 - ti, tio, tis; Z. Stewart, Insular Script, s. 485 - ligatury e; L. W. Jones,
The Scriptorium at Corbie, s. 383, zwraca uwagę na anglosaskąskłonność do łączenia w ligatury liter
t oraz u; G. I. Liftinck, Manuscrits dates conserves dans les Pays-Bas, t. 1, Amsterdam 1964, s. 46 -
ma; CLA, VIII, 1209 - pisanie litery a poniżej głównej linii w ligaturach; E. K. Rand, On the Symbols,
s. 60 - ma oraz na.
226 W. Keller, Angelsächsische Palaeographie, s. 49, chodzi o takie ligatury, jak: ci, hi, li, ni, gi, tio,
fis itd.
227 Wystarczy porównać zestawienie ligatur w VATICANO, Pal. lat. 235 (ff. 4-29), jakie dał
Lowe (4), chociaż zapewne chodziło mu o te najbardziej interesujące, z około stu trzynastu wyszcze­
gólnionych przez J. T. Browna, [w:j Codex Vaticanus Palatinus Latinus 235, s. 11 n.
228 B. Bischoff, Die Rolle von Einflüssen, s. 95.
229 L. Schiaparelli, Influenzę straniere, s. 1.
108 2. Pismo

Istniejąwięc dwie zasadnicze drogi, jakimi insularne cechy pisma mogły przedo­
stawać się do kontynentalnych, głównie karolińskich, stylów pisma. Pierwsza polega
na bezpośrednim oddziaływaniu wyspiarzy na uczniów pobierających nauki w oś­
rodkach z wpływami insularnymi oraz na skrybów już ukształtowanych w środo­
wiskach kontynentalnych, którzy przez pewien czas przebywali w otoczeniu insular­
nych skrybów. Przykład takiej symultanicznej pracy skryby anglosaskiego
i kontynentalnego oraz skutki oddziaływania tego pierwszego widzimy w napisanym
w Echternach TRIER, Dombibi. 6 1 230. Współpraca skrybów insularnych i kontynen­
talnych mogła doprowadzić w końcu do wytworzenia nowego stylu rękopiśmien­
nego. Z taką próbą mamy do czynienia, zdaniem Bischoffa, około roku 800 we
Fleury, w którym uformowano pismo na podstawach minuskuły karolińskiej, jednak
z insularnym sposobem trzymania pióra, z zachowaniem insularnej litery g oraz
typowo iryjską dowolnością w używaniu abrewiacji i ligatur231. Adepci insularnych
nauczycieli lub ich współpracownicy upowszechniali nowy styl pisma wraz z naby­
tymi cechami insularnymi. Dzięki dużej mobilności mnichów proces ten mógł być
bardzo efektywny, zarówno jeśli chodzi o szybkość upowszechniania się owych
wpływów, jak i ich zasięg terytorialny232.
Drugi sposób rozprzestrzeniania się insularnych cech pisma jest rezultatem
oddziaływania na kontynentalnych kopistów kodeksów napisanych pismem
insularnym, którzy - zarówno świadomie, jak i nieświadomie - zachowywali w ko­
piach pewne insularne cechy wzorców, co mogło doprowadzić do przeniknięcia
ich nawet na stałe do osobistego stylu rękopiśmiennego skryby. Podstawowym
dla nas problemem przy ocenie insularnych wpływów na pismo konkretnych ręko­
pisów jest stwierdzenie, kiedy są one rezultatem bezpośrednich oddziaływań wy­
spiarzy, a kiedy sązapośredniczone z kopiowanych rękopisów. Ustalenie tego faktu
madia naszych celów ogromne znaczenie, którego nie trzeba po raz kolejny wyja­
śniać. Czy jesteśmy w stanie przedstawić taką procedurę postępowania badaw­
czego, która pozwalałaby na uzyskanie jednoznacznych odpowiedzi?

230 Por. N. Netzer, Cultural Interplay, 34n. Wzajemne oddziaływania różnych tradycji rękopiś­
miennych poprzez samą bliskość skryptoriów, która ułatwiała kontakty, widoczne są choćby na
przykładzie niektórych rzymskich rękopisów z VIII wieku. W greckim VATICANO, Barberini, gr. 472
(saec. VIII) są obecne wpływy łacińskiej uncjały, podobnie w VATICANO, gr. 1666 (saec. około 800),
uwidacznia się wpływ pisma łacińskiego. Skryba tego ostatniego rękopisu mógł być biegły zarówno
w piśmie greckim, jak i łacińskim, por. omówienie problemu u G. Cavallo, Interazione tra scrittura
greca e scrittura latina a Roma tra VIII e IX secolo, [w:] Miscellanea codicologica F. Masai dicata,
ed. P. Cockshaw, M. C. Garand, P. Jodogne, t. 1, Gand 1979, s. 23-29. Cytowane rękopisy omówione
zostały szerzej w pracy G. Cavallo, H. Maehler, Greek Bookhands of the Early Byzantine Period
A. D. 300-800, London 1987, s. 122, nr 56a oraz 56b. Ogólne ujecie u P. Radiciotti, Manoscritti
digrafici grecolatini e latinogreci nellAlto Medioevo, Römische Historische Mitteilungen 40(1998),
s. 49-118.
231 MS, 3, s. 53.
232 Na przykład typowe dla Tours pisanie z w otoczeniu dwóch kropek zostało wprowadzone
w Fuldzie przez Hrabana, który był uczniem w Tours, por. H. Butzmann, Der Ezechiel-Kommentar,
s. 19. Tego typu przykłady są bardzo liczne, ale nie ma potrzeby wymieniać ich tu w większej repre­
zentacji.
2.6. Insularne wpływy na pismo 109

Przyjrzyjmy się interesującym nas tu rękopisom pod względem czasu ich poja­
wiania się, w znikomym tylko stopniu uwzględniając dyspersję terytorialną, w której
została wyróżniona niemiecka prowincja rękopiśmienna. Uwzględnione zostały
wyłącznie te rękopisy, w których wpływ na pismo ogranicza się jedynie do duktu
i kształtu liter.

Tabela 5. Chronologia rękopisów, w których uwidacznia się insularny wpływ na pismo,

ale w których nie pojawia się insularne pismo

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Przedział Rękopisy Jak w kolum­ Rękopisy Jak w kolum­ Rękopisy233

czasowy z anglosas­ nie 2., ale doty­ z insularnymi nie 4., ale doty­ z iryjskimi
kim wpływem czy rękopisów wpływami czy rękopisów wpływami
na pismo pochodzących na pismo pochodzących na pismo
z terenów z terenów
niemieckich niemieckich

VIIex
i starsze 0 0 3 0 0

VII-VIII 1 0 4 0 0

VIIIin 1 0 2 0 0

VIIIin-
-VIIImed 0 0 0 0 0

VIII, 1/2 2 0 2 0 1

VIIImed 2 0 3 0 0

VIII, 2/2 5 0 14 (6%) 2 2 (6%)

VIIIex 2 0 20 (9%) 6 (13%) 1

VIII 1 0 1 0 0

VIII-IX 13 (16%) 4 (13%) 41 (18%) 11 (23%) 5 (14%)

233 Kolumna zawiera te rękopisy iryjskie, w których nie pojawia się pismo iryjskie, ale może wystąpić
anglosaskie.
110 2. Pismo

IXin 19 (23%) 5 (16%) 37 (16%) 5 (11%) 11 (31%)

IXin-
-IXmed 15 (18%) 13 (42%) 22 (9%) 10 (21%) 1

IX, 1/2 8 (10%) 5 (16%) 12 (5%) 6 (13%) 1

IXmed 5 (6%) 3 (10%) 16 (7%) 5 (10%) 2 (6%)

IX, 2/2 5 0 33 (14%) 1 11 (31%)

IXex 0 0 4 0 0

IX/X 0 0 5 0 0

X 3 1 13 (6%) 1 1

Ogółem
saec. VIII
(bez VIII/IX) 14 (17%) 0 49 (21%) 8 (17%) 4 (11%)

Ogółem
saec. IX
(bez VIII/IX) 55 (67%) 27 (87%) 142 (61%) 28 (60%) 27 (75%)

Suma 82 31 232 47 36

Zauważalna jest relatywnie niewielka liczba manuskryptów starszych aniżeli

powstałe na przełomie VIII i IX wieku, te zaś pochodzą przede wszystkim z terenu
Niemiec. Dopiero na przełomie VIII i IX wieku pojawiły się one nagle i to od razu
w dużej liczbie. Porównując te wyniki, zauważamy, że istnieje pewna dobrze widocz­
na korelacja między liczbą rękopisów sporządzonych pismem anglosaskim na kon­
tynencie a pojawieniem się większej liczby rękopisów z wpływami anglosaskimi
i insularnymi. Proces ten zresztą, zgodnie z naszymi oczekiwaniami, następuje
z niewielkim opóźnieniem, tak jakby upowszechnienie się pisma anglosaskiego
automatycznie sprzyjało ilościowemu zwiększeniu się wpływów na pismo konty­
nentalne. Również dłużej widoczne są wpływy insularne na pismo, w porównaniu
z pojawianiem się manuskryptów napisanych anglosaskim lub insularnym pismem.
2.6. Insularne wpływy na pismo 111

2.6.1. Problem nauki pisma

W większości rękopisów nie jesteśmy w stanie na podstawie tylko cech pisma

powiedzieć, czy mamy do czynienia z praktyką rękopiśmiennąwyniesionąz macie­
rzystego skryptorium, czy też insularny styl (i inne cechy) został nabyty później,
czy w końcu jakieś inne czynniki zadecydowały o przejęciu przez skrybę całości
lub tylko niektórych elementów insularnego pisma. W praktyce trudno jest nam
rozstrzygnąć, w jaki sposób skryba opanował pismo anglosaskie. Udaje się to
wówczas, gdy potrafimy zidentyfikować skrybę z osobą znaną nam ze źródeł
pisanych, co niekiedy pozwala nam ustalić ośrodki rękopiśmienne, które mogły
wywrzeć na niego wpływ. Z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku mnicha
zSt. Gallen Walahfrida, który jako uczeń przebywał na początku IX wieku w Fuldzie.
Insularne wpływy na jego pismo, widoczne w rękopisach napisanych w St. Gallen,
na przykład ST. GALLEN, Stiftsbibl. 878 (saec. IX, 2/4), tłumaczy się właśnie jego
fuldajskimi doświadczeniami234. Źródła owych wpływów na dukt można doszukiwać
się też wówczas, gdy w skryptorium kontynentalnym, będącym pod wpływem insu­
larnym, doszło do wytworzenia się specyficznej odmiany pisma, jak miało to miejsce
na przykład w Fuldzie i w Würzburgu. Analiza paleograficzna pisma skryby wykazu­
jącego dukt anglosaski może wskazać nam miejsce jego nauki jako skryby235.
Rzadkim wyrazem świadomości tego problemu wśród paleografówjest na przykład
pełne rezerwy stanowisko Marie C. Bodden odnośnie do pisma w LONDON, Brit.
Lib. Royal 15 A. XVI (saec. IX, 2/2-XI). Wobec braku jakichkolwiek szczególnych
cech pisma badaczka nie wyraziła jednoznacznej opinii, czy insularny dukt został
przejęty z wzorca, czy też kontynentalny skryba byłjuż wykształcony w używaniu
pisma z duktem insularnym236. Mimo powyższych uwag, najczęściej spotkamy się
w literaturze z bardziej precyzyjnymi, lecz nieudokumentowanymi stwierdzeniami,
na przykład, iż skryba był wyuczony insularnego duktu.
W kilkunastu rękopisach obserwujemy przejścia, nieraz spektakularne, tego
samego skryby z jednego duktu w drugi. W mogunckim VATICANO, Pal. lat. 845
(saec. IXin), widzimy u jednej z rąk stopniowe zanikanie duktu insularnego i ogra­
niczanie stosowania litero insularnych kształtach. Wfuldajskim VATICANO, Pal.
lat. 1877 (ff. 35-43) (saec. IX, 1/2), jedna z czterech rąk anglosaskich przechodzi
w trakcie pisania w karolińską minuskułę. Zmiana duktu dostrzegalna jest nawet
w tak krótkich tekstach jak glosy, na przykład w FRANKFURT a/M, Stadt- und
Universitätsbibi., Barth. 32 (saec. IXin). W innych widać w piśmie karolińskim dukt
insularny lub jego reminiscencje237.

234 O jego piśmie por.: P. Lehmann, Kennen wir die Schriftzüge des Walahfrid Strabo? ZBB,
44(1927), s. 545-550; tegoż, Kennen wir Walahfrids Schrift? ZBB, 45(1928), s. 113-123.
235 B. Bischoff sądzi, że skryba z KARLSRUHE, BLB, Aug. 136 (saec. IX, 1/2), który pracował
również przy Planie z St. Gallen, nabył cech anglosaskich w dukcie właśnie podczas wcześniejszego
pobytu w Fuldzie.
236 M. C. Bodden, Evidence for Knowledge, s. 219.
237 Na przykład MÜNCHEN, Clm. 3915 (f. 56-63) (saec. IXin); Clm. 6305 (saec. Vlllex); Clm. 14046
(saec. IXmed lub później); WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 65 (IX, 1/2).
112 2. Pismo

Istotnym problemem dla nas jest to, czy w takich przypadkach chodzi o skrybę
nauczonego duktu insularnego, który próbuje pisać znanym sobie w mniejszym
stopniu pismem karolińskim, czy na odwrót, albo - co też jest możliwe - oba
opanował w tym samym stopniu. Przyjęcie którejś z tych możliwości niesie ze sobą
rozbieżne interpretacje zjawiska. W pierwszym przypadku mielibyśmy do czynienia
z adaptacją skryby wykształconego na sposób insularny do pisma kontynentalnego,
co można by uznać za przejaw wygasania stylu insularnego w obrębie szkoły
rękopiśmiennej238 lub przystosowywanie się do pisma kontynentalnego nawet nie
w wyniku wymiany pokoleniowej, ale przez pojedynczego skrybę239. W drugim wypad­
ku chyba słusznie będziemy dostrzegać przejmowanie cech duktu anglosaskiego.
Przywołajmy tu jako przykład niepewności osądów w tej kwestii WÜRZBURG, UB,
M. p. th.f. 21 (saec. IX, 4/10), w którym-zdaniem Antona Chrousta-skryba przy­
wykły do pisania duktem insularnym kilkakrotnie usiłuje wypróbować swoje zdolności
w piśmie karolińskim, a w opinii Bischoffa odwrotnie-to pismo karolińskie przechodzi
miejscami w dukt insularny, w niektórych miejscach poprzez szereg duktów pośred­
nich, mieszanych240. Konrad Wiedemann nazwał pismo w KASSEL, LB, theol. fol.
36 (karta ochronna) (saec. IX, 1/2), karolińskąminuskułąz anglosaskimi wpływami,
natomiast według Herrad Spilling widać przechodzenie z duktu anglosaskiego na
mieszany, anglosasko-karoliński241. Zaobserwowanie zmiany duktu ma ogromne
znaczenie dla określenia zarówno stopnia rozwoju, jak i chronologii wpływów insu­
larnych w konkretnym skryptorium.
Poza nielicznymi wyjątkami nie mamy właściwie bezpośrednich śladów po nauce
wczesnośredniowiecznych skrybów. Dysponujemy przykładami różnych umiejęt­
ności pisarskich, ale nie takimi, które byłyby ilustracjami całego procesu uczenia
się pisania przez skrybę od początków do jego opanowania. To samo dotyczy za­
gadnienia nabywania cech pisma insularnego przez skrybów kontynentalnych. Nie­
zwykle ważne by było, gdybyśmy mogli prześledzić ten proces na konkretnych
przypadkach, w których dałoby się obserwować, jak uczył się skryba pisma insu­
larnego. Tylko dysponując takimi przykładami, moglibyśmy posługiwać się wynikami
ich analizy jako swoistym modelem, służącym do identyfikacji mniej oczywistych
przypadków niekaligraficznego pisma jako rezultatów pracy uczącego się skryby.
Z naszego punktu widzenia nie zadowalają rękopisy, w których obserwujemy
przechodzenie w obrębie jednej ręki zjednego duktu w drugi, z pisma karolińskiego
w anglosaskie i na odwrót. Czy te parę wyrazów, których forma sytuuje się pomiędzy
czystymi formami duktu lub pisma - a niekiedy nawet bez takiej strefy przejściowej
- sąświadectwami interesujących nas tutaj wycinków z etapów nauki skryby? Chyba
nie możemy przyjąć, że to one są uczniowskimi wprawkami do nowego rodzaju

238 Por. uwagi H. Spilling, Angelsächsische, s. 90n, o zanikaniu pisma anglosaskiego w Fuldzie.
239 Chronologiczne rozwarstwienie pisma tej samej ręki na podstawie jej wewnętrznego rozwoju
może być bardzo wątpliwe. Podobnie jak przy śledzeniu zmian stylu pisania jednego skryby, gdy
nawet w niewielkich odstępach czasu narastają ogromne różnice w sposobie pisania tej samej ręki,
por. uwagi A. Brucknera, Scriptoria, Bd. 2, s. 17, p. 22a, o piśmie Wolfcoza z St. Gallen.
240 A. Chroust, ser. I, Lfg. V, Taf. 9 (f. 39v, 40r); B. Bischoff, Lsk, s. 31 n.
241 K. Wiedemann, Manuscripta, s. 43; H. Spilling, Angelsächsische, s. 91.
2.6. Insularne wpływy na pismo 113

pisma. Raczej są to fazy przejściowe, w których ręka skryby swobodnie posłu­

gującego się obiema formami pisma, przez kilka następnych wyrazów stopniowo
przyzwyczaja się do innegojego rodzaju.
W nielicznych rękopisach znajdujemy alfabety wpisane jako probationes pennae
w piśmie karolińskim, insularnym lub w obu naraz. Jak powinniśmy je traktować?
Jako ślady pracy dydaktycznej nauczyciela, który pokazywał wzorzec liter do naśla­
dowania? Jako samodzielne wprawki uczniów reprezentujących odmienny styl
pisania, którzy próbują na własną rękę poznać podstawy pisma insularnego prakty­
kowanego przez ich kolegów? A może jako notatki czytelników, którzy spisali alfabet
obcych dla ich oka liter, aby ułatwić sobie lekturę rękopisu sporządzonego w mało
znanym im piśmie? Wydaje się, że przede wszystkim były to zwykłe probationes
pennae oraz ewentualnie próbki pisarskie niewprawnych skrybów242. Tę drugą hipo­
tezę wzmacnia kilka przesłanek, między innymi to, że w szkołach średniowiecz­
nych uczono najpierw alfabetu minuskulnego. Ponadto w kilku rękopisach prawdo­
podobnie zachował się ślad, potwierdzający, że owe alfabety służyły skrybom
w opanowaniu insularnej kaligrafii. Druga ręka w WIEN, ÖNB, 2223 (saec. IXin),
przechodzi w trakcie pisania z minuskuły anglosaskiej w minuskułę karolińską. Po
rozróżnianiu w dukcie insularnym litery s od r przez dodanie nad nią akcentu
możemy się domyślać, że to właśnie pismo insularne sprawiało skrybie kłopoty,
a przynajmniej te litery. Być może dlatego na f. 1 wpisany został alfabet w anglo­
saskiej minuskule, w którym wiele liter ma podwójną formę, na przykład a - karo­
lińskie i w formie insularnej cc, oraz /, m, n, r, s243. Na f. 90 w WÜRZBURG, UB,
M. p. th. f. 27 (saec. VIII, 2/2), znajduje się wpis początkującego skryby - jak
można mniemać po błędach - w piśmie insularnym z IX wieku z fragmentem
alfabetu omnium inicorum suorum tominpitur, abidefg. Tu także alfabet towarzyszy
skrybie, któremu sprawiał trudność anglosaski kształt litery z244. Również w po­
chodzącym z niemieckiego skryptorium z wpływami anglosaskimi WÜRZBURG,
UB, M. p. misc. f. 5 a (saec. VIII-IX), widoczne są problemy niektórych skrybów
z insularnym pismem, podczas gdy inni radzili sobie z nim doskonale. Jeden z nich,
Sigemar- imię to może być zarówno kontynentalne, jak i anglosaskie245-dokonał
wpisu paru początkowych liter alfabetu, być może dla pouczenia mniej wprawionych
kolegów246. Najmłodszym rękopisem z alfabetem wpisanym pismem anglosaskim
jest STUTTGART, WLB, HB. VII. 41 (saec. IX, 1/3-2/3), w którym, na wyklejce przed­
niej okładki, oprócz tego alfabetu liczni skrybowie wpisywali swoje probationes
w piśmie kontynentalnym247.
Ponieważ uczniowie we wczesnośredniowiecznych skryptoriach ćwiczyli swoje
umiejętności pisarskie na tabliczkach woskowych, z których żadna z tego typu

242 Por. B. Bischoff, Elementarunterricht und Probationes Pennae in der ersten Hälfte des Mittel­
alters, przedruk [w:] tegoż, MS,1, s. 74n.
243 P. W. Finsterwalder, Die Canones, s. 103n.
244 LsK, s. 74.
245 W. G. Searle, Onomasticon, s. 421.
246 H. Thum, Die Handschriften, 3. 1, s. 121n.
247 J. Autenrieth, Codices iuridici, s. 185n.
114 2. Pismo

wprawkami nie dotarła do naszych czasów, nie powinniśmy się spodziewać, że

początkujący skryba, nie znający nawet liter pisma, którego go nauczano, byłby
dopuszczany do „zabrudzania” cennego pergaminu. Jednak alfabety mogły służyć
jako podstawowe pomoce dla mniej doświadczonych skrybów. W napisanym
wieloma rękoma anglosaskim VATICANO, Pal. lat. 259 (saec. VIII), jedna z nich
(f. 16-18) naśladowała anglosaskie litery. Można by więc przypuszczać, że jeden
z wpisanych naf. 97vwinnej partii rękopisu alfabetów (lub ich fragmentów) w piśmie
anglosaskim jest pozostałością po naukach dawanych mniej wprawnemu w piśmie
koledze, chociaż on sam nie zostawił po sobie śladu na tym foliale. Foliał ten248
pokryty został mnóstwem różnego rodzaju wpisów oraz szkicami z fragmentami
typowej anglosaskiej ornamentyki inicjałów, co wskazuje, że chodzi tu tylko o zwykłe
probationes pennae. Żaden z wpisów - najdłuższy liczy nawet cztery wiersze - nie
uwidacznia zmienności i chwiejności duktu charakterystycznego dla niewprawionej
ręki, a wręcz przeciwnie, reprezentują one ręcedobrzewyćwiczone w piśmie insu­
larnym.
Alfabety w piśmie insularnym są bardzo nieliczne i pojawiająsięjeszcze w trzech
zaledwie rękopisach249. Jak widzimy, analiza ich nie przyczyniła się zbytnio do
poznania sposobów nauki insularnego pisma przez kontynentalnych skrybów.
Nabywanie cech insularnych przez karolińskiego skrybę możemy prześledzić
na nieco młodszym przykładzie niż interesujący nas tu okres, jakim jest pismo
frankijskiego mnicha, Frithegoda, który w połowie X wieku pracował w skryptorium
w Canterbury250. W napisanym tam LONDON, Brit. Lib. Cotton Claudius A. I (f. 5-
-36), posługiwał się on czystą minuskułą karolińską. Ten sam skryba pracował przy
dwóch kopiach tego rękopisu: wraz z czterema innymi przy ST. PETERSBURG,
O. v. XIV. 1, przy czym dwóch z nich pisało hybrydą karolińsko-insularną, oraz
samodzielnie przy PARIS, BN, lat. 8431 (f. 21-48), gdzie jego pismo ma już cechy
typowe dla angielskiej minuskuły karolińskiej z X wieku251. 252
O stopniu dopasowania
się karolińskiego pisma Frithegoda do insularnych zwyczajów świadczy niezależna
od analizy jego udziału w pozostałych rękopisach ekspertyza pisma tego ostatniego
manuskryptu, przeprowadzona przez Jeana Vezina, który uznał, że skryba już
przy pierwszym oglądzie jego pisma wydaje się Anglosasem, co potwierdzone jest
- zdaniem badacza - występowaniem insularnej formy litery g oraz używaniem
insularnej abrewiacji dla quP52. David N. Dumville dopuszcza możliwość, że adap­
tacja pisma karolińskiego w Anglii, dla którego ukuto termin „karolina angielska”,

248 Reprodukcja u A. R. Natale, Eserzisi di caligrafia insulare, fasc. 5.

249Wszystkie pochodzą z terenu misji anglosaskiej na kontynencie: WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 3
(saec. IXin); M. p. th. q. 1 a (saec. około 600, ale alfabet saec. VIII, 2/2); M. p. th. f. 19 (saec. VIII-IX).
W tych rękopisach z pewnością alfabety były zwykłymi probationes pennae.
250 M. Lapidge, A Frankish Scholar, s. 45n; tegoż, Autographs of Insular Latin, s. 126n.
251 Wszystkie trzy rękopisy opisał M. Lapidge, A Frankish Scholar, s. 51 n, i dołączył całostronicowe
próbki pisma, pl. 1-5. Ustalenia te potwierdził D. N. Dumville, English Caroline, s. 106.
252 Cyt. za M. Lapidge, A Frankish Scholar, s. 56.
2.6. Insularne wpływy na pismo 115

dokonała się w Canterbury właśnie pod kierunkiem Frithegoda oraz równocześnie

na podstawie dostępnych tam rękopisów wczesnokarolińskich253.

2.6.2. Imitacje różnych rodzajów pisma

Imitacją nazwalibyśmy taki rodzaj adaptacji skryby do innego rodzaju pisma

(w naszym przypadku anglosaskiego), w którym skryba wykształcony pierwotnie
w używaniu jednego stylu pisma (tu głównie karolińskiego) nie korzysta podczas
przyswajania sobie umiejętności posługiwania się obcym pismem z pośrednictwa
nauczyciela przekazującego i wyjaśniającego jego zawiłości, a jedynym źródłem
poznania imitowanego pisma są dostępne skrybie kodeksy, napisane w przyswa­
janym przez niego stylu rękopiśmiennym. Główną różnicą między pismem przyswo­
jonym przez imitację a wyuczonym pod okiem nauczyciela jest większa liczba
błędów w pierwszym przypadku, również takich, które powstająw rezultacie kopio­
wania bez zrozumienia i są typowe dla autodydaktów254. Różnice te mogą powsta­
wać przede wszystkim w dukcie, gdyż trudno sobie wyobrazić, aby imitator odtwa­
rzał kolejność stawiania kresek i kierunek ich pociągnięć, sposób przyłożenia pióra
do pergaminu i jego trzymanie przez skrybę oraz nacisk wywierany na nie w różnych
częściach liter, czyli te zachowania podczas pisania, które przekazane mogą być
jedynie poprzez instrukcje nauczyciela. Natomiast skryba przyswajający sobie pod
okiem nauczyciela styl pisarski, odmienny od dotychczas przez niego praktykowa­
nego, może go opanować w stopniu doskonałym.
Należy zaznaczyć, że kryteria pozwalające wyłonić rękopisy z owymi imitacjami
są bardzo rozmyte i praktycznie nie zostały w literaturze wyartykułowane. Darmo
też szukamy w niej jakiegokolwiek wsparcia w tej sprawie. Znane nam atrybucje
pisma jako imitacje pisma insularnego nie są poparte w żadnym przypadku konkret­
nymi cechami, które służyły badaczom za podstawę takiej opinii, a zdarzają się
i sprzeczności nawet w ocenach imitacji u tego samego paleografa255.

253 D. N. Dumville, English Caroline, s. 94, 106.

254 W literaturze przedmiotu terminem „imitacja pisma” określa się takie pismo, które jest rezultatem
zdefiniowanego przez nas procesu przejmowania innego rodzaju pisma, ale także takie, które
praktykowane jest przez jeszcze niedoświadczonych uczniów, ćwiczących pod okiem nauczyciela.
Drugim problemem jest zauważalna u wielu paleografów tendencja do uznawania większości wpływów
insularnych na pismo za rezultat korzystania przez skrybów z wzorca insularnego. Dlatego nie zawsze
tam, gdzie stwierdza się, że pismo jest imitacją mamy rzeczywiście do czynienia z tego rodzaju przejmo­
waniem cech insularnych. Nie pozostaje nam nic innego, jak krytycznie przyglądać się podstawom
paleograficznym takich atrybucji.
255 Pismo jednej z rąk pracujących w KASSEL, LB, theol. fol. 24 (saec. VIII), Lowe określił jako
niezgrabną imitację anglosaskiej majuskuły. Zauważył on, że ręka ta pracowała przy dwóch innych
rękopisach: WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 13 i 78. Tam pismo tego samego skryby określone jest tylko
jako niezgrabna majuskuła. Chodzi tu więc zapewne nie o imitację, w przypadku pierwszego rękopisu,
ale o pismo niewprawnego lub niepojętnego skryby. Na kłopoty w określeniu, czy pismo należy do
imitatora, czy do niewprawnego skryby, wskazuje sam Lowe, gdy charakteryzuje rękę wpisującą notę
marginalną na f. 23 w EINSIEDELN, Stiftsbibl. 27 (1195) (ff. 1-24).
116 2. Pismo

Znane nam są przemiany pisma na wielką skalę, w których decydujący udział

miały dostępne wzorce, służące za modele. Jednakwtych przypadkach upowszech­
nienie się nowych stylów było możliwe tylko dzięki działalności nauczycieli, którzy
przyczynili się do tego, że styl pierwotnie imitowany stawał się obowiązującym
kanonem dla wielu skryptoriów. W dziejach pisma Anglosasów aż trzykrotnie wzor­
ce miały ogromny wpływ na wykształcenie nowych form pisma. Wystarczy przypom­
nieć omówione wyżej początki pisma uncjalnego w Anglii. Także anglosaska minus-
kuła „kanciasta” (ang. square minuscule) wykształcona została u schyłku IX i na
początku X wieku przy wciąż sporym współudziale między innymi anglosaskich
rękopisów z początku tego stulecia, które służyły za modele dla skrybów próbują­
cych odnowić tradycję rękopiśmienną w Anglii po jej upadku, spowodowanym
najazdami normańskimi w czasach króla Alfreda i jego następców256. Także w pół
wieku później, około połowy X wieku, naśladując ruch odnowy benedyktyńskiej
promieniujący z kontynentu, w kilku ośrodkach w Anglii wykształcono rodzimy,
anglosaski rodzaj minuskuły karolińskiej, tak zwanąangielskąkarolinę, przy pomocy
frankijskich skrybów oraz przez naśladowanie kontynentalnych rękopisów, w tym
często wczesnokarolińskich. We wszystkich trzech przypadkach mieliśmy do
czynienia z dość gwałtownymi przemianami257.
Skryba pracujący dłuższy czas nad kopiowaniem rękopisów napisanych jednym
rodzajem pisma jest w stanie po takiej praktyce pozbyć się większości błędów
poprzez autokorektę, a wypracowany wówczas styl pisma może sobie przyswoić
na stałe, pisząc nim już dalej, w oderwaniu od kopiowanych wzorców. Ewentualne
różnice między efektem jego pracy a imitowanymi wzorcami mogą być obecnie
interpretowane jako objawy wewnętrznego zróżnicowania w ramach tego samego
rodzaju pisma, zależne od indywidualnych cech skryby, lub jako styl skryptorium,
z którego miałby pochodzić nasz doskonały, hipotetyczny imitator. Wahanie, czy
tego rodzaju rozbieżnośćjest właśnie odzwierciedleniem wewnętrznego zróżnico­
wania, czy rezultatem niepewnej ręki imitatora, widoczne jest u Bischoffa258, który
różnice w pisaniu rw uzupełnianym w Anglii około 700 roku WÜRZBURG, UB,
M. p. th. q. 2, określa jako „zwyczajne odchylenia” (normale Schwankungen),
a podobne zróżnicowanie w powstałym w anglosaskim ośrodku kontynentalnym
WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 27, jako „nieumiejętne imitacje” (unbeholfene
Imitationen). Gdyby rzeczywiście ten ostatni rękopis zawierał imitację anglosas­
kiego pisma u jednej z rąk, byłaby to niemal doskonała imitacja, gdyż poza nieco
odmiennym pisaniem litery r, w całym rękopisie - nie licząc częściowego użycia
kontynentalnego pergaminu - nie uwidaczniają się wpływy kontynentalne.
Wielce instruktywny przykład imitacji anglosaskiego pisma znajduje się w nie­
wielkim fragmencie na stronie 173 napisanego w St. Gallen ST. GALLEN, Stiftsbibl.
213 (saec. Vlllmed). Widoczna jest tu bezradność skryby wobec problemu, jakim
były dla niego chorągiewkowato zakończone górne laski liter insularnego wzorca.

256 D. N. Dumville, English Square Minuscule, s. 155.

257 Problem ten został wzorcowo zanalizowany przez D. N. Dumville, tamże.
258 LsK, s. 74.

r
2.6. Insularne wpływy na pismo 117

Efekt ten, który w piśmie anglosaskim jest rezultatem używania odpowiednio za­
ostrzonego pióra, sposobu jego trzymania i przyłożenia do pergaminu, nasz imitator
próbował uzyskać przez narysowanie - dosłownie, co siłą rzeczy doprowadziło
do znacznych przerysowań w sumie ubocznego efektu. Z tego samego powodu
nie udawało mu się całkiem zresztą nieźle naśladowanym kształtom liter anglo­
saskiej majuskuły nadać odpowiednich dla pisma anglosaskiego cieni i spiczastości
zakończeń.
Właśnie źle przygotowanemu pióru lub złemu inkaustowi skłonni bylibyśmy
przypisać odmiennąformę anglosaskiego pisma na f. 17 w WÜRZBURG, UB, M. p.
th. q. 31 (ff. 1-41, 52-59) (saec. VIII, 2/2), a nie imitowaniu wzorca, jak próbował
wyjaśnić to Lowe. Za naszą hipotezą przemawiają postrzępione kontury liter. Linie
nie mają równych granic i przypominają nieco rezultat pisania inkaustem po nierów­
nym lub nasiąkliwym papierze. Natomiast analiza kształtów tej rzekomej imitacji
potwierdza doskonałe obeznanie skryby z pismem anglosaskim. To samo możemy
powiedzieć o dukcie, który nie zdradza wahnięć ręki, towarzyszących imitowaniu
pisma. Widać to głównie w połączeniach między literami, których płynność zdradza
pisanie pełnymi sylabami i wyrazami, a nie pojedynczymi literami259.
Majuskuła w VATICANO, Pal. lat. 67 (saec. VIII, 3/3), pokazuje, że określenie
pisma jako imitacji może być pochopne, wsparte zbyt powierzchowną analizą
pisma, którego nieco odmienne cechy - nawet jeśli faktycznie odbiegają od
wzorców uznawanych za standardowe dla anglosaskiej majuskuły- Lowe potrakto-
wałjako objawy imitowania260. Odmiennego zdania niż Lowe był Bischoff, któremu
przyznajemy rację, gdyż pismo tego rękopisu zdradza zrozumienie przez skrybę
zasad charakterystycznych dla anglosaskiej majuskuły. Jej specyfika wynika
prawdopodobnie z posługiwania się odmiennym piórem, co spowodowało, że litery
stały się bardziej kanciaste.
W odniesieniu do skryptoriów, które przez pewien czas ulegały wpływom anglo­
saskim, trudno jest ustalić, w jakim stopniu cechy anglosaskie w piśmie wynikają
z naśladownictwa pisma wzorca, a na ile przynależą do stylu pisma praktykowa­
nego w danym ośrodku. Na taki problem natrafiamy w rękopisie skopiowanym
z anglosaskiego wzorca w Moguncji WIEN, ÖNB, 751 (f. 1-77) (saec. IX, 1/2),
w którym - zdaniem Franza Unterkirchera - w minuskule karolińskiej jedynego
skryby uwidaczniająsię insularne cechy (forma liter, abrewiacje i ortografia), zapo­
życzone głównie z owego wzorca. Jednak wszystkie te cechy z powodzeniem mogą
przynależeć do słabo nam znanego stylu pisma z Moguncji i niekoniecznie są
rezultatem imitowania pisma wzorca261. Anglosaski dukt karolińskiej minuskuły w ko­

259 Podobne rozmazania pisma widoczne są w napisanym specyficzną mieszaną uncjałą z wpły­
wami insularnymi BRUXELLES, Bibi. Royale 2031-32 (f. 143), por. próbkę pisma w CLA, X, 1540.
260 CLA, Supp. 1786: „apparently poor imitation of the Anglo-Saxon majuscule”, tam też reprodukcja
fragmentów.
261 Por. cechy pisma z Moguncji: W. M. Lindsay, P. Lehmann, The (Early) Mayence Scriptorium,
15n, 35n; B. Bischoff, MS, 3, s. 78, 107; J. F. Hanselmann, Der Codex Vat. Pal. lat. 289, s. 78-86;
P. Ladner, Karolingische Sakramentarfragmente aus Freiburg in der Schweiz. Ein Beitrag zum Mainzer
118 2. Pismo

piowanym w Reichenau z anglosaskiego wzorca KARLSRUHE, BLB, Aug. 136 (saec.

IX, 1/2), nie jest rezultatem ani naśladownictwa pisma kopiowanego kodeksu, ani
oddziaływań lokalnych wpływów anglosaskich, gdyż nie stwierdzamy w Reichenau
bezpośrednich wpływów anglosaskich. O takim kształcie pisma zadecydował
pochodzący z Fuldy skryba, czasowo bawiący w Reichenau, a zauważone cechy
anglosaskie były integralną częścią stylu jego pisma262. We Freising przejęte
z insularnych rękopisów chorągiewkowate zakończenia liter stały się w pewnym
okresie immanentną cechą także karolińskiego stylu pisma z tego skryptorium263.
Pojawianie się więc tej cechy nie świadczy o wpływach ewentualnego insularnego
wzorca na kopistę, chociaż w przypadku Freising anglosaskie wzorce mogły
przyczynić się do adaptacji tej cechy do rodzimego stylu. Taka sytuacja jest łatwo
rozpoznawalna w skryptoriach o dobrze nam znanej i dużej produkcji rękopiśmiennej,
natomiast tego typu zjawisko występujące w mniejszych ośrodkach rękopiśmien­
nych może być traktowane - z powodu ubóstwa materiału porównawczego-jako
uleganie wpływom insularnym przez pojedynczego kopistę.
Spodziewamy się, że skryba imitujący pismo starał się zachować cechy wzorca
jak najdokładniej, bez wyróżniania tylko pewnych stałych jego elementów, chyba
że omijał je lub stosował nieświadomie. Oczywiście nie możemy wykluczyć, że
kopiujący skryba świadomie naśladował tylko pewne elementy pisma wzorca, kieru­
jąc się własnym upodobaniem, ciekawością nowych form lub gustem estetycznym.
Jednak nie sądzimy, żeby słuszne było traktowanie pisma w napisanym w anglo­
saskim skryptorium nad Menem WÜRZBURG, UB, M. p. misc. f. 5 a (saec. VIII-IX),
jako imitacji, na tej podstawie, że skryba stosował „rożki” w literach óoraz q, gdyż
te drobne, ale - co istotne - stałe elementy pisma świadczą raczej o tym, iż były
one integralnymi cechami duktu skryby, a nie-jakchce Lowe-śladami przejmo­
wania przez skrybę tych mało istotnych cech za wzorcem. Inne cechy rękopisu
potwierdzajązresztą, że powstał on w ośrodku z żywąanglosaskątradycjąrękopiś-
mienną, w którym z łatwością cechy te mogły zostać przekazane skrybie przez
nauczyciela264. Podobne chyba przesłanki kierowały Bischoffem, który wzbraniał się
przed jednoznacznym ocenieniem używania przez włoskiego skrybę w MÜNCHEN,

Scriptorium des 9. Jahrhunderts, [w:] Palaeographica, diplomatica et archivistica. Studi in onore

di Giulio Battelli, Roma 1979, s. 99-104.
262 W tym samym skryptorium, ale nieco wcześniej, kopista KARLSRUHE, BLB, Aug. 99 (f. 37-52)
(saec. VIII-IX), naśladował-zdaniem Lowego - anglosaskie pismo wzorca, ale czy do imitacji można
zaliczyć zastosowanie insularnego pergaminu, który w tym czasie użyty został tylko w WIEN, ÖNB,
482 (saec. VIII-IX), oraz być może w napisanych tam KARLSRUHE, BLB, Aug. 99 (f. 53-104); Aug.
112 (ff. 7-9,14-33, 35, 38,40, 43-6)? Mamy więc w tym przypadku do czynienia na pewno z głębszymi
oddziaływaniami anglosaskimi. Być może ich pozostałością jest inny rękopis anglosaski, napisany
prawdopodobnie w Reichenau KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 3 (saec. IX).
263 E. Kessler, Die Auszeichnungsschriften, s. 65.
264 Podobnie można chyba wyjaśnić występowanie anglosaskich wpływów na poboczną rękę
pojawiającą się na f. 17 w WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 31 (ff. 1-41, 52-59) (saec. Vlllex), które
E. A. Lowe określa jako imitację insularnej kursywy. Ręka główna tego rękopisu jest przypisywana
nawet Anglosasowi (bez uzasadnienia) przez R. E. Reynoldsa, Unity, s. 105.
2.6. Insularne wpływy na pismo 119

Clm. 3005 (saec. IX-X), insularnej formy litery gjako rezultatu naśladownictwa i przyjął
możliwość zadziałania innego rodzaju wpływów insularnych265.
Czy za imitację pisma możemy uznawać okazyjne naśladowanie niektórych
cech wzorca, ale bez zauważalnej regularności i upodobań do konkretnych form?
Takjakby skryba niechcący przejmował pewne cechy stylu z wzorca, w drodze nie­
uświadomionego i niezamierzonego naśladownictwa. Znane nam są takie przypadki
kopiowania, które potwierdzają skupianie się skrybów na dokładnym przepisaniu
tekstu, a wręcz na przerysowaniu tekstu niezrozumiałego266. Ta chęć wiernego
oddania w kopii tekstu wzorca może być uważana za jedną z istotnych przyczyn
przejmowania okazyjnie także niektórych liter z wzorca. Gdy kopista nie był pewien
- ze względu na podobieństwo - czy we wzorcu znajduje się litera s, r czy p,
prawdopodobnie starał się tę literę przerysować. Tego typu kłopoty kontynentalni
skrybowie mogli mieć ze wszystkimi rodzajami pism insularnych. Prawdopodobnie
z taką drogą przejmowania cech insularnych mamy do czynienia w fuldajskim
VATICANO, lat. 1873 (saec. IX, 2/4). Cechy paleograficzne bliźniaczej kopii napi­
sanej w Hersfeld KASSEL, LB, philol. fol. 27 (saec. IX, 2/4), potwierdzają, że
wzorzec sporządzony był insularnym pismem. Dobrze poświadczone jest naślado­
wanie kształtów pojedynczych liter w piśmie karolińskim w MÜNCHEN, Clm. 6307
(saec. VII lex), w którym podobny proces występuje tylko w tej części tekstu, która
-jak wskazują inne cechy - była kopiowana z insularnego wzorca.
Stosunkowo często spotykamy w rękopisach kontynentalnych, niekoniecznie
wykazujących szczególne wpływy insularne na tekst główny, nagłówki napisane
w sposób zdradzający wzorowanie się na anglosaskim piśmie wyróżniającym267.
Naszym zdaniem, mogą wchodzić w grę dwie główne przyczyny tego zjawiska.
Pierwsza i najczęstsza to sugerowanie się anglosaskim wzorcem przez kontynen­
talnych skrybów, którzy byli zaznajomieni jedynie z minuskułą i nie znali innych
rodzajów pisma, takich jak uncjała, kapitała i rustyka, wykorzystywanych w anglo­
saskich rękopisach w hierarchicznym porządku pisma stosowanym przez Anglosa­
sów. Dlatego formy te były wiernie kopiowane z wzorców, gdyż skrybowie nie
mieli ich czym zastąpić. Drugą, czysto hipotetyczną, jest możliwość przyswojenia
sobie przez skrybów wykształconych w środowisku o tradycjach insularnych, ale
posługujących się pismem kontynentalnym właśnie anglosaskich form pisma wyró­
żniającego i stosowanie ich niezależnie od charakteru kopiowanego wzorca. W tym
przypadku wchodzi również w grę autodydaktyzm skrybów, którzy przejmowali anglo­
saskie pismo wyróżniające z wzorców, włączającje stopniowo do swojego repertuaru
pisma, dla którego podstawą było pismo kontynentalne.

265 SSBK, 1, s. 55n.

266 Na przykład w ST. GALLEN, Stiftsbibl. 254 (saec. IX, 2/2), skryba skopiował staroangielski
tekst, nie rozumiejąc go, wraz ze specyficznymi literami; w NAPOLI, Bibi. Naz. IV. A. 34 (saec. IXin);
PARIS, BN, lat. 11308 (saec. IX, 2/4), i kilku innych skopiowano staroiryjskie glosy.
267 Na przykład LONDON, Lambeth Palace Lib. 414 (f. 1-79), oraz WIEN, ÖNB, 964, (oba saec.
Vlllex/IXin), por. SSBK, 2, s. 72.
120 2. Pismo

Warto zauważyć, że imitowanie northumbryjskiej półuncjały zdarzało się również

anglosaskim skrybom, jak widzimy to u południowoangielskiego skryby z PARIS,
BN, lat. 10861 (saec. IX, 1/4)268. Można też przyjąć, że styl pisarski skryptorium,
w którym skryba się wykształcił, preferował jako pismo wyróżniające dla nagłówków
właśnie anglosaskąmajuskułę i wówczas nie byłaby to imitacja wzorca, ale niezdar­
ne posługiwanie się stosunkowo rzadko wykorzystywaną majuskułą269.
Ten przegląd rękopisów, w których pojawia się imitacja pisma anglosaskiego,
lub którym się to przypisuje, upoważnia nas do sformułowania ogólniejszych wnios­
ków270. Próbując ustalić, czy wpływy anglosaskie na pismo są wynikiem świado­
mego naśladownictwa wzorca, czy też rezultatem innego rodzaju wpływów insular­
nych, musimy przede wszystkim określić na podstawie pozostałych cech, czy
rękopis był kopiowany z anglosaskiego wzorca. Ustalenie tego faktu jest niezbędne,
aby dalsza analiza pisma pod tym kątem miała sens271. Za imitację możemy uznać
pismo dopiero wówczas, gdy zostanąwykluczone wszystkie pozostałe, poza wzor­
cem, źródła zetknięcia się skryby z tradycją insularną. Jak pokazaliśmy, nie zawsze
obecność owych dodatkowych źródeł musi wykluczać imitowanie pisma insular­
nego przez skrybę, ale ustalenie tego wymaga szczegółowego rozpatrzenia relacji
uchwytnych w rękopisie cech insularnych, także tych, które nie mają pozornie nic
wspólnego z pismem, mianowicie cech kodykologicznych.

2.6.3. Poszczególne litery

Bardzo częstym przejawem wpływów insularnych na pismo są spotykane

w pismach kontynentalnych pojedyncze litery o insularnych kształtach. Nie wszyst­
kie litery pisma insularnego - bo nie da się w przypadku pojedynczych liter określić
rodzaju wpływów insularnych - przejmowane były w równym stopniu. Niekiedy
jest to zjawisko o całkowicie lokalnym charakterze, jak w przypadku adaptowania
insularnego sposobu pisania litery i do lokalnego stylu rękopiśmiennego w kilku
skryptoriach nad Loarą272, czy o szerszym zasięgu, jakim jest przejmowanie litery g.

268 M. P Brown, Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 10861, s. 127.

269 Dokładniejszego przeanalizowania pod tym kątem wart by był OXFORD, Bodl. Lib. Laud misc.
442 (saec. IXin), napisany w nieznanym skryptorium. Ta druga ewentualność jest jednak mniej praw­
dopodobna, gdyż pozostałe rękopisy, które przypisywane sądo tego samego anonimowego skryptorium,
nie potwierdzają tezy, że dla nagłówków używano w nim tylko anglosaskiej majuskuły.
270 Pozostałe rękopisy, w których insularne cechy pisma można ewentualnie uznać za rezultat
świadomego imitowania pisma wzorca, to między innymi: KARLSRUHE, BLB, Aug. 2 + 3 + 4 + 176
(frg.) (saec. IXin); VATICANO, Pal. lat. 207 (saec. VIII-IX).
271 Nie wykluczamy sytuacji, iż skryba uczący się dopiero nowego pisma przez imitowanie
insularnych wzorców, może w swojej pracy trafić na wzorzec nieinsularny, który byłby przez niego
kopiowany pismem ledwo co wyuczonym przez imitowanie. Przypadek taki jest jednak chyba
nierozpoznawalny na podstawie kryteriów paleograficznych, a gdyby zaistniał, to byłby interpretowany
jako kopiowanie insularnego wzorca lub traktowano by skrybę jako już wcześniej ulegającego wpływom
insularnym, nie mając przy tym na myśli nabycia tych cech przez imitowanie.
272 M. Mostert, The Library, s. 202.
2.6. Insularne wpływy na pismo 121

Prawdopodobnie przyczynątego zjawiska była niepewność kopistów co do zna­

czenia niektórych szczególnie odmiennych liter pisma insularnego, ponieważ
najczęściej pojawiającymi się pojedynczymi literami insularnymi są g, r, f, n i s.
Litery te tworzyły w piśmie insularnym pary trudnych do rozróżnienia liter p-r, r-n,
f-s, a litera g odbiegała kształtem od jej odpowiedników w piśmie karolińskim.
Kopiści woleli więc przerysować literę aniżeli niedokładnie skopiować zadany tekst.
Ponieważ wielu z nich znało łacinę bardzo słabo, więc nawet nie mogli swoich wąt­
pliwości rozstrzygnąć na podstawie znaczenia kopiowanego słowa.
Tym tłumaczy się zachowanie drugiego skryby z MÜNCHEN, Clm. 14517 (saec.
VIII-IX), który używał początkowo konsekwentnie insularnej formy litery r, ale potem
przeszedł gwałtownie na r kontynentalne. Prawdopodobnie skryba nie był począt­
kowo pewien swojego odczytu tej litery w insularnym wzorcu i wolałją... przeryso­
wać. Dopiero wraz z narastającym w trakcie pracy doświadczeniem ostatecznie
opanował sztukę rozróżniania insularnego rod innych podobnych liter i zdecydo­
wał się zapisywać ją już w formie kontynentalnej. Również na przykładzie kopio­
wania MÜNCHEN, Clm. 6312 (saec. VIII, 2/2), w którym karolińska ręka używa
insularnych form dla g oraz r, możemy zaobserwować, jak kopiści traktowali
szczególne litery. W kopii tego rękopisu, jakim jest Clm. 14537 (saec. VIII, 2/2),
ręka główna ujednolica dukt do czystej karoliny, natomiast widoczne jest przejmo­
wanie kształtu obu liter przez jedną z rąk pobocznych.
Szczególnym przypadkiem jest występowanie w minuskule karolińskiej insular­
nej litery g, które odnotowaliśmy w aż sześćdziesięciu trzech rękopisach karoliń­
skich, i której poświęcimy trochę więcej uwagi. W osiemnastu manuskryptach
(dwadzieścia dziewięć procent) insularne gjestjedynącechą insularną. W czter­
dziestu pięciu rękopisach (siedemdziesiąt procent) obok tej litery występujątakie
cechy, jak: abrewiacje, ligatury, interpunkcja, ornamentyka oraz insularne znaki
cytowań, czyli cechy, które mogły być lub wręcz były skopiowane z insularnego
wzorca. I właśnie to ostatnie wyjaśnienie byłoby chyba najbardziej zadowalające,
gdyby nie narzucające się tu pytanie: dlaczego w ogóle z insularnych liter naj­
chętniej przejmowano akurat tę jedną, choć zdarza się, że oprócz litery g poja­
wiająsię i inne, pojedynczo występujące w rękopisach z pismem karolińskim, nie
wykazującym innych cech insularnych, ale nigdy aż w takiej liczbie. Warto dodać,
że-zdaniem Bischoffa - iryjscy skrybowie, gdy ulegali już wpływom kontynental­
nym, objawiało się to przede wszystkim w pisaniu litery g na sposób kontynen­
talny273.
W jaki sposób wyjaśnić występowanie insularnego g w rękopisach, w których
jest to jedyna cecha insularna? W dwóch przypadkach mamy poświadczenie, że
karolinąz insularnym g posługiwały się osoby wykształcone w środowisku insular­
nym. Znajdujemy tak napisanąliteręwzapiskach w BERN, BB, 366 (saec. IX, 2/4),
dokonanych ręką wykształconego w Fuldzie Lupusa z Ferneres, oraz w piśmie
Leidrata z Freising - MÜNCHEN, Clm. 6305 (saec. Vlllex), późniejszego biskupa

273 MS, 3, s. 53.

122 2. Pismo

Lyonu, który pracował wespół z siedmioma innymi skrybami, używającymi również

insularnego g.
W werońskim MÜNCHEN, Clm. 6407 (saec. VIII-IX), litera g ma obie formy -
kontynentalną i insularną. Oprócz insularnego g występują cechy duktu insular­
nego w BERLIN, DS, Phillipps, 1727 (saec. VIII-IX), oraz MÜNCHEN, Clm. 6244
(saec. IXin). W MÜNCHEN, Clm. 7678 [oprawa] (saec. VIII, 2/2), insularne g pojawia
się w przypadku ręki, która pracowała obok anglosaskiego skryby w Clm. 14080.
W niektórych sytuacjach możemy przypisać pojawienie się insularnego (/współdzia­
łaniu skrybów kontynentalnych z ich kolegami, posługującymi się anglosaskim
pismem, lub dziedzictwu stylistycznemu skryptorium274.
W czterech rękopisach z omawianej grupy występują również insularne cechy
kodykologiczne (zasadniczo tylko insularne liniowanie, ale przy dwóch nie dało
się ustalić rodzaju pergaminu), które - jak wykazujemy w rozdziale poprzednim -
są bardzo dobrym wskaźnikiem bezpośrednich wpływów insularnych. Trzy z nich
powstały w ośrodkach o ustalonej insularnej tradycji rękopiśmiennej, w których
praktykowano insularne metody przygotowania pergaminu lub składek. Jedynie
napisany prawdopodobnie na pograniczu francusko-niemieckim BRAUNSBERG,
Lyceum Hosianum Ms. 2° 5 (saec. Vlllex), powstał w nieznanym nam środowisku,
ale jak możemy wnioskować według innych cech, takich jak na przykład: dodana
przez późniejszego korektora insularna interpunkcja, abrewiacje w korekturach
oraz ornamentyce, wykazującej również insularne wpływy, nieznane to skryptorium
znajdowało się pod dość znacznym wpływem insularnej praktyki rękopiśmiennej.
Insularne g występuje zresztądopiero pod sam koniec rękopisu, w części napisanej
nieco późniejszą niż tekst zasadniczy ręką, która być może była współczesna
korektorowi.
W karolińskiej minuskule, którą napisano DÜSSELDORF, UB, Fragm. K 19: Z
9/I etc. (saec. IXin), pojawia się kilka różnych liter w kształtach insularnych. Poza
tym obecność innych cech insularnych w tym manuskrypcie da się wyjaśnić pocho­
dzeniem rękopisu z Werden, znanego z silnych wpływów insularnych.
Nasze rozważania o występowaniu insularnego g nie doprowadziły do pozy­
tywnej konkluzji. Nie udało nam się-bez wniknięcia w szczegółowąanalizę paleo-
graficznątych rękopisów- ustalić przyczyn szczególnego upodobania skrybów do
przejmowania lub-w przypadku wyspiarzy ulegających wpływom kontynentalnym
-zachowywania insularnego kształtu litery g. Prawdopodobnie nasze niepowodze­
nie wynika z tego, że badana grupa manuskryptów nie była reprezentatywna dla
wieku IX. Nie bez powodu jedenaście rękopisów pochodzi z Berlińskiej Staats­
bibliothek, której zbiory rękopiśmienne w dużej części skatalogowała wyczulona na
cechy insularne Valentine Rose. Nasze niepowodzenie w zastosowaniu metody

274 Aż dwunastu skrybów z Freising używało insularnego g w MÜNCHEN, Clm. 28135 (saec.
IXin). Insularne g obok innych insularnych r i f występuje w napisanym w Moguncji VATICANO, Reg.
lat. 1143 (saec. IX, 1/2), i w południowoniemieckim, ale z pismem przypominającym fuldajskie, WIEN,
ÖNB, 911 (saec. IX, 1/3). Podobnie ma się rzecz z mogunckim FREIBURG IN SCHWEIZ, Bibliothek
des Franziskanerklosters, 70 (f. A, B) (saec. IX, 1/3), i salzburskim WIEN, ÖNB, 366 (saec. VIII-IX).
2.6. Insularne wpływy na pismo 123

badawczej odwołującej się do statystyki cech spowodowane jest niekompletnością

opisów paleograficznych, w których nie zwracano uwagi na występowanie insular­
nego ga także nie rejestrowano pojawienia się innych pojedynczych litero kształ­
tach insularnych. Jedną z szans na rozwiązanie tego problemu byłaby analiza
związków między pisaniem litery gwe wzorcach - i to nie tylko insularnych - i w ich
kopiach. Zachowywanie insularnego g bez względu na jego kontynentalną formę
we wzorcu świadczyłoby o włączeniu tego sposobu pisania do repertuaru skryby
niezależnie od wzorca. Nie byliśmy niestety wstanie przeprowadzić takich szczegó­
łowych badań.
W większości jednak znanych nam przypadków mamy podstawy, by sądzić, że
przejmowanie insularnego g następowało pod wpływem kopiowania insularnych wzor­
ców, co widać w pojawianiu się innych kopiowalnych cech lub co wynika z bezpo­
średnich oddziaływań insularnych na tradycję rękopiśmiennądanego skryptorium275.
Jakjuż wspomnieliśmy, przywiązanie do kształtów insularnych liter dotyczyło
nie tylko litery g. W kilkunastu rękopisach (około dwudziestu) widać upodobanie
do insularnej formy liter Nw kapitale, a w około dwudziestu pięciu pojawia się
insularne d, około dwudziestu razy litera r, obie niekiedy również w uncjale, około
piętnastu razy insularne s. Przyczyny tego zjawiska i jego wyjaśnienie podobne
sądo szczegółowo rozpatrywanego przez nas przypadku litery g. Za kopiowaniem
z insularnego wzorca przemawia między innymi pomylenie insularnej kapitały Sz Z
w nagłówku LEXZALICAw MÜNCHEN, Clm. 4115 (saec. VIII-IX), oraz używanie
uncjalnego Ri Sw MÜNCHEN, Clm. 14517 (saec. VIII-IX)276. Ciekawym przypadkiem
jest używanie kontynentalnego s w niektórych pozycjach końcowych w napisanym
iryjską minuskułą JENA, UB, Nachlass G. Goetz, Mappe I (saec. Vlllex). Być może
był to jeden ze sposobów zaznaczania końca wyrazów zastępującego ich separację

275 Trudno nam się ustosunkować do sugestii, jaka została wyrażona w Questiones gramma-
ticales, dziele z końca X wieku, autorstwa przebywającego czas jakiś w Anglii Abbona, późniejszego
opata we Fleury, o fonetycznym zróżnicowaniu głoski g w zależności od sposobu jej pisania.
W rozdziale dwudziestym ósmym trafiamy na następujący ustęp: „Ante consonantem quoque in
eadem syllaba g habet sonum uestre littere g”. Kształt ostatniej litery g jest insularny, jak wynika ze
znaku użytego przez wydawczynię dzieła Abbona, A. Guerreau-Jalabert, Abbon de Fleury, Questio­
nes, s. 245. Należy zauważyć, że ingerencje edytorskie w tekst są tutaj znaczne i wpływają na
właściwą interpretację tekstu Abbona. W obu znanych nam rękopisach zdanie to brzmi: „Antę
consonantem quoque in eadem syllaba e habet sonum uestre littere ae”, lub - w drugim rękopisie -
zamiast końcowego ae jest et. Zdaniem Guerreau-Jalabert, która powtarza tutaj emendacje H. Brad-
leya, On the TextofAbbo ofFleury’s Questiones grammaticales, Proceedings of the British Academy,
10(1921-1923), s. 173-180 (do tej pracy nie dotarliśmy), pomieszanie końcowego ae oraz ef jest
rezultatem złego odczytania anglosaskiego znaku dla runy g, którą raz potraktowano jako ae, a za
drugim razem jako abrewiację dla est. Dlatego odnosi je ona do litery g, a nie do e, jak w rękopisach.
Emendacja ta nie trafia nam do przekonania z kilku powodów. Po pierwsze, nie ma takiego znaku
runiczngo, który przypominałby ten zaproponowany przez edytorkę, por. H. Arntz, Handbuch,
zwłaszcza ideks znaków runicznych od strony 303; tegoż, Runen und Runennamen, Anglia, 67/68
[NF. 55/56] (1944), s. 172-250, zwłaszcza s. 229n. Po drugie, nie ma śladów, by Anglosasi rozróżniali
graficznie literę g przed spółgłoskami, czy to w tekstach łacińskich, czy rodzimych.
276 Druga ręka tego rękopisu po początkowym używaniu insularnego r przechodzi nagle na
kontynentalne r.
124 2. Pismo

spacją277. W piśmie Marcina z Laon, który opanował karolińską minuskułę, w tych

miejscach, gdzie ujawnia się jego insularne wykształcenie rękopiśmienne, używa
on przede wszystkim insularnych liter s oraz r. Z podobnym zjawiskiem mamy do
czynienia na styku innych tradycji rękopiśmiennych, na co dobitnie wskazuje
przykład napisanego w Ratyzbonie MÜNCHEN, Clm. 14653 (saec. VIII, 3/3), w którym
jedna z rąk wykazujących wpływy insularne przejęła za wizygockim wzorcem sposób
pisania litery t.
Problem zapożyczeń pojedynczych liter pochodzących z innych systemów
pisma nie był dotąd przedmiotem szczególnych zainteresowań paleografów. Sądzi­
my jednak, że zjawisko to może być dobrym wskaźnikiem, pozwalającym rozpoznać
ewentualne wpływy insularne.

2.7. Inskrypcje kontynentalne

Najstarsze inskrypcje iryjskie były ogamiczne i, nawet kiedy zaczęto używać

łaciny, to często zachowywano ich pionowy układ, wywodzący się z dawnych przy­
zwyczajeń. Dopiero w połowie VII wieku w inskrypcjach łacińskich pojawiły się
litery znane ze współczesnych kodeksów iryjskich278. Owe wpływy pisma kodekso­
wego na epigrafikę widoczne są również na peryferiach insularnej tradycji rękopiś­
miennej, skąd nie mamy nawet potwierdzenia funkcjonowania jakichkolwiek skryp­
toriów, jak na przykład w Kornwalii279.
Najwcześniejszą inskrypcję kontynentalną, nagrobek niejakiego Burgundio,
w której widoczny jest wpływ insularny (prawdopodobnie iryjski) na liternictwo, datuje
się na rok 629/630. Pochodzi ona z Burgundii, z Luzinay (obecnie zachodnia
Szwajcaria). Zdaniem Waltera Kocha, wpływy owe pochodząz kręgu Luxeuil, jak
pokazuje podobieństwo do tamtejszych rękopisów280. Tenże badacz zauważył insu­
larne wpływy z Luxeuil na kolejne dwie inskrypcje z tego samego regionu281. Zdaniem
Bischoffa, epitafium zapisane naf. 86vwBERN, BB, 611 (f. 42-93) (saec. VIII, 1/2),
którego litery wykazują cechy insularne, zostało najprawdopodobniej skopiowane

277 W BAMBERG, Staatsbibliothek, Class. 45 (saec. VIII-IX), w którym starannie oddzielano wyrazy,
insularne g pojawia się tylko na ich początku. Por. rozdział o akcentach.
278 J. Higgitt, The Stone-Cutter, s. 150n. Jedyna znana nam inskrypcja kontynentalna wykazująca
oczywiste wpływy iryjskie w piśmie pochodzi z relikwiarza (IX-X wiek) ze skarbca katedry w Hildesheim,
por. S. Beissei, Der heilige Bernward als Künstler und Förder der deutschen Kunst, Hildesheim 1895,
s. 2; W. Berges, Die älteren Hildesheimer Inschriften bis zum Tode Bischof Hezilos (1079), Abhandlungen
der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Göttingen 1983, s. 23n (pośmiertnie wydane przez
H. J. Rieckenberga).
279 Por. E. Okasha, Corpus of Early Christian Inscribed Stones of South-West Britain, London
1993, s. 18n, 26, 37n.
280 W. Koch, Auszeichnungsschrift und Epigraphik. Zu zwei Westschweizer Inschriften der Zeit
um 700, SBAW, phil.-hist. Kl. 1994, nr6, München 1994, s. 28n.
281 Tamże, s. 24.
J L

2.7. Inskrypcje kontynentalne 125

z krypty w Jouarre, datowanej na połowę VII wieku. Wpis ów zachował insularne

cechy samej inskrypcji282.
Podobne zjawisko obserwujemy w kręgu anglosaskim. Datowana na drugąpołowę
VIII wieku inskrypcja ze srebrnej pateny z Derrynaflan doskonale oddaje przy­
zwyczajenie rytownika do kodeksowych form liter. Składa się ona z dwóch alfa­
betów, od a do m, wyrytych w półuncjale fazy drugiej. Rytownik był tak przy­
zwyczajony do insularnego kształtu liter, że nawet trójkątne zakończenia górnych
lasek liter, nie mające uzasadnienia w technice epigraficznej, są tutaj obwiedzione
konturem283. Najednym z przedmiotów bliżej nieokreślonego przeznaczenia, pocho­
dzącym z wyspy św. Niniana u północnych wybrzeży Wielkiej Brytanii znajduje się
inskrypcja, która jest w pełni wierna, zarówno pod względem kształtu, jak i imitacji
duktu(!) northumbryjskiej tradycji rękopiśmiennej284. Opublikowana przez Elisabeth
Okasha plakietka z Flixborough, którą badaczka ta datuje na VIII wiek, zawiera
inskrypcję łacińską wyrytą w insularnej majuskule kodeksowej. Wyrazy rozdzielane
są za pomocą insularnego znaku interpunkcyjnego składającego się z grupy od
trzech do sześciu kropek w kształcie trójkąta, który to znak interpunkcyjny charakte­
rystyczny jest dla kodeksów insularnych. Tu także zaznaczone sątrójkątne zakoń­
czenia górnych lasek285.
Kilka przykładów inskrypcji kontynentalnych pokazuje, że anglosaskie pismo
wpływało nie tylko na skrybów w skryptoriach, ale miało szersze oddziaływania
poza nimi.
W Italii, w klasztorze San Gargano, znanym z licznych inskrypcji wczesnośred­
niowiecznych, znajdujemy kilka wpisów w runach anglosaskich, ale także jeden
łaciński bez wpływów insularnych: EADRHID SAXO V[IR] H[ONESTVS], który
prawdopodobnie wyszedł spod ręki lokalnego grawera (Gaidemari fecit)286. Ale znamy
inskrypcje anglosaskie z Rzymu z około roku 800, z Cimitero di Commodilla, które
zdradzająewidentnie anglosaskąrękę w kształtach półuncjalnych liter, a zwłaszcza
w anglosaskim d kreślnym, używanym w tekstach staroangielskich287.
Na cmentarzu przy Bergkloster w Wormacji znajdowała się płyta nagrobna z in­
skrypcją dla niejakiego Aldualuhisa. Niektóre litery tej inskrypcji, będącej miesza­
niną uncjały i półuncjały, zaczerpnięte są z anglosaskiego pisma wyróżniającego.

282 B. Bischoff, Epitaphienformeln für Abtissinen (VIII. Jahrhundert), [w:] tegoż, Anecdota
Novissima. Texte des vierten bis sechzehnten Jahrhunderts, Stuttgart 1984, s. 150-153. Jouarre
wykazuje poza tym liczne powiązania z kręgiem insularnym: Agilbert, biskup Paryża, który podróżował
po Irlandii i Anglii, został pochowany w kościele klasztornym. O wpływach insularnych na sztukę
w Jouarre por. J. Porcher, [w:] J. Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, s. 74;
B. Brenk, Marginalien zum sogennanten Sarkophag des Agilbert in Jouarre, Cahiers archeologiques,
14(1964), s. 95-107; D. Ó Crainin, The Irish Provenance, s. 245.
283 M. P. Brown, ‘Paten and Purpose’: the Derrynaflan Paten Inscriptions, [w:] The Age of Migra­
ting Ideas, s. 162-167.
284 J. T. Brown, St. Ninian’s, s. 245n.
285 E. Okasha, A Second Supplement to Hand List of Anglo-Saxon Non-Runic Inscriptions, ASE,
21(1992), s. 46n, pl. 3c.
286 R. Deralez, U. Schwab, The Runic Inscriptions, s. 103n, il.
287 R. Deralez, Anglo-Saxons in Rome, s. 36n, il.
126 2. Pismo

Zgodnie z opiniąwydawcy tej inskrypcji, Rüdigera Fuchsa, pismo to nie ma żadnego

odpowiednika na kontynencie. Widoczne jest korzystanie z pisma książkowego,
co widać między innymi po pseudoligaturze ET233. Imię zmarłego ma formę fran kijską,
ale etymologicznie oznacza „obcego”. Według Fuchsa, w inskrypcji pojawia się
rzadka forma PAUSAT, która częściej występuje tylko w okolicach Trewiru. Z samego
zaś Trewiru znamy inskrypcję niejakiego Ludubertusa, w której można się dopatrywać
289.
wpływów insularnej kaligrafii288
Ponieważ związek skryptoriów z epigrafiką był w kręgu insularnym bardzo silny,
możemy śmiało przyjąć, że nawiązania w inskrypcjach kontynentalnych do pisma
insularnego pochodząwprostod wyspiarzy lub ich powstanie jest rezultatem bezpo­
średnich wpływów insularnych. Możemy z dość dużym prawdopodobieństwem
identyfikować wpływy anglosaskie poprzez inskrypcje kontynentalne, ponieważ
powiązania anglosaskiego liternictwa epigraficznego z ówczesnym pismem kodek­
sowym są bardzo ścisłe.
Musimy jednak uwzględnić pewne epigraficzne podobieństwa zarówno w trady­
cji anglosaskiej, jak i kontynentalnej, gdyż anglosaskie kodeksowe pismo wyróż­
niające, którego używano w inskrypcjach pochodzenia anglosaskiego, powstawało
w dużej części na bazie wzorca dostępnego także kontynentalnym rytownikom,
mianowicie rzymską kapitałę290.

2.8. Przybory do pisania

Nie bez wpływu na kształt pisma był rodzaj pióra używanego przez skrybów.
Jego kształt, twardość, sposób przycięcia, wszystko to bez wątpienia decydowało
o wyglądzie liter i sposobie pisania291. Ptasie pióro jako narzędzie pisarskie pojawiło

288 R. Fuchs, Die Inschriften der Stadt Worms, [Deutschen Inschriften, 29], Wiesbaden 1991,
s. 5n, Abb. 1. Insularne wpływy potwierdza również W. Koch, Auszeichnungsschrift, s. 31. Taką
samą ligaturę znajdujemy w anglosaskiej inskrypcji na Ruthwell Cross z połowy VIII wieku, por.
J. Higgitt, The Stone-Cutter, s. 156.
289 R. M. Kloos, Neue Inschriftenausgaben und -Untersuchungen, DA, 33(1977), s. 571.
290 J. T. Brown, [w:j Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis, s. 75n, 93n, 99, jako źródła
anglosaskiego pisma wyróżniającego wymienia oprócz rzymskiej kapitały znacznie powiększoną
anglosaskąpółuncjałę oraz pismo tekstu głównego, ale o kanciastych kształtach i również powiększone.
Dodać należy jeszcze tradycję runiczną por. P. McGurk, An Anglo-Saxon Bible, s. 29n; J. Higgitt,
The Display Script, s. 215n. Można nawet mówić o zamiłowaniu Anglosasów do kanciastych liter
w piśmie wyróżniającym i w inskrypcjach, które wywodzi się prawdopodobnie z runicznej tradycji
epigraficznej, por. N. Gray, A History of Lettering: Creative Experiment and Letter Identity, Oxford
1986, s. 56n, cyt. za J. Higgitt, The Stone-Cutter, s. 155.
291 Według poglądu W. Kellera, Angelsächsische Palaeographie, s. 15, zmiany pisma, jakie doko­
nywały się od starożytości, już od rzymskiej kursywy, wynikały ze zmiany przyrządów pisarskich.
Rzymska kursywa byłaby pismem rylców, uncjała trzcinki, a półuncjała pismem pióra. Na tle po­
wszechnego niedoceniania wpływu pióra na dukt i kształt liter wyróżnia się pod tym względem wy­
dana w 1995 roku praca J. Stiennona, L’ecriture, s. 33-37. Por. również A. Gieysztor, Problem, s. 176n.
J L

2.8. Przybory do pisania 127

się - obok wcześniej używanej trzcinki - u schyłku antyku i przez pewien, bliżej
nieokreślony czas oba narzędzia stosowane były z podobnączęstotliwością. Posłu­
giwanie się przy pisaniu ptasim piórem poświadczone jest u Anglosasów w zagad­
kach Aldhelma292. Z powodu braku podstawy źródłowej rozważania na temat wpły­
wu pióra oraz jego rodzaju na sposób pisania są czysto hipotetyczne, ale
chcielibyśmy dołączyć kolejną propozycję wartą- naszym zdaniem - uwagi. Otóż,
niektóre ze wspomnianych już wyżej różnic w anglosaskim piśmie praktykowanym
w Anglii oraz na kontynencie mogąbyć- przynajmniej w części - rezultatem używania
piór o innych właściwościach, na przykład o innej twardości i grubości, nawet
wówczas, gdy posługiwano się piórem tych samych gatunków ptaków293. Zakłada­
jąc takie właśnie zróżnicowanie samych piór, łatwiej można by wyjaśnić maczugo­
wate kształty górnych lasek liter w piśmie anglosaskim na kontynencie, które są
odpowiednikiem proporczykowatych zakończeń, o wyraźnym trójkątnym kształcie,
w piśmie z rodzimych skryptoriów angielskich. Twardość końcówki pióra warunkuje
w tym przypadku otrzymanie ostrych, wyraźnych kontu rów w literach. Nie bez zna­
czenia jest sposób jego przycięcia (co należy do warsztatu skryby, przejętego ze
skryptorium, w którym się uczył) i ostrość narzędzia, którym je wykonano (tu istnieje
większa zależność od wyposażenia zastanego w skryptoriach kontynentalnych,
chyba że skryba wędrował wraz z przyborami do pisania).
Powyższe uwagi i spostrzeżenia pozostająciągle w sferze przypuszczeń i propo­
zycji badawczych, ale sądzimy, że poważne rozpatrzenie tego problemu zaowoco­
wałoby niejedną niespodzianką w paleografii insularnej294. Zachętą do zainicjowania
takich badań powinna być podjęta przez Jacques’a Boussarda próba wyjaśnienia
genezy pisma gotyckiego jako rezultatu zmiany sposobu przycinania pióra w skryp­
toriach kontynentalnych na wzór zwyczajów insularnych295.
Najwcześniejsze zainteresowanie inkaustem wykazali nie paleografowie, ale
bibliotekarze, zaniepokojeni stanem zasobów rękopiśmiennych, zagrożonych
(o ironio!) właśnie przez oddziaływanie inkaustu z pergaminem oraz przez podda­
wanie palimpsestów296 działaniu różnego rodzaju reagentów297, mających uwidocz­
nić nieczytelne pismo298. Natomiast paleografowie zainteresowali się inkaustem sto-

292 H. Göbel, Studien zu den altenglischen Schriftwesenrätseln, Königshausen 1980, s. 48.

293 Najprawdopodobniej używano piór z ptaków udomowionych, głównie gęsi, których pióra mogły
się różnić właściwościami wynikającymi z większego zróżnicowania wewnątrzgatunkowego zwie­
rząt udomowionych.
294 Konieczność zajęcia się problem wpływu pióra używanego przez piszących anglosaskim pi­
smem skrybów z Fuldy podkreśliła także H. Spilling, Angelsächsische, s. 92n. Jest to jednak postulat
niespotykany u nikogo innego.
295 J. Boussard, Influences insulaires dans la formation de I’ecriture gothique, Scriptorium,
5(1951), s. 238-264.
296 To znaczy rękopisów napisanych na pergaminie, z którego zeskrobano wcześniejszy tekst.
297 To znaczy środków chemicznych, które wchodziły w rekcje chemiczne z resztkami po wybla­
kłym lub wytartym inkauście.
298 F. Ehrle, Über die Erhaltung und Ausbesserung alter Handschriften, ZBB, 15(1898), s. 17-33;
Sprawozdanie i protokół z dyskusji podczas konferencji poświęconej tej problematyce w St. Gallen
w 1898 roku, ZBB, 16(1899), s. 27-51.
128 2. Pismo

sunkowo późno i to ograniczając się, siłą rzeczy, do jednego tylko aspektu, wyróż­
nianego bez badań laboratoryjnych, mianowicie barwy299. Według naszej orientacji,
dopiero Lowe zwrócił uwagę na potrzebę rozszerzenia badań o analizy chemiczne,
które mogłyby - o ile skład chemiczny różniłby się terytorialnie - umożliwić nam
pewniejsze określenie pochodzenia rękopisów, a nawet wychwycenie większego
zróżnicowania wewnątrz grup rękopisów przypisywanych obecnie do jednego
ośrodka lub kilku ośrodków z określonego terytorium300. Niestety badania fizyko­
chemiczne inkaustów są na razie w powijakach, głównie ze względu na ogranicze­
nie się - po złych doświadczeniach z reagentami - tylko do nieniszczących metod
badawczych, które sąo wiele bardziej skomplikowane i niemożliwe do stosowania
w praktyce badawczej na większąskalę301. Jesteśmy więc niejako skazani na razie
jedynie na wnioski wypływające z prostej obserwacji barwy inkaustu.
Odwołując się wyłącznie do tej cechy, uważa się, że inkaust o odcieniach sza­
rych, oliwkowych i żółtych używany był głównie w rękopisach italskich, ciemnobru­
natny znany był na kontynencie od VII wieku, a od VIII wieku również zielony; kolor
czarny i czarnobrunatny uważany jest za charakterystyczny dla rękopisów insular­
nych i bretońskich302.
Weryfikacja tych ustaleń jest utrudniona nawet dla rodzimych rękopisów anglo­
saskich i iryjskich, ponieważ Lowe sporadycznie odnotowywał w swoich szcze­
gółowych opisach kolor inkaustu. Pomimo tego ograniczenia obserwujemy dość
liczne odstępstwa od przypisywanego wyspiarzom używania czarnego inkaustu.
Często barwa inkaustu rodzimych rękopisów anglosaskich i iryjskich określana jest
jako „czarna lub ciemnobrązowa” (CLA, II, 241; IX, 1452), „ciemnobrązowa” (CLA,
Supp. 1703,1777); „inkaust jest ciemny” (CLA, II, 187,234); „brązowy” (CLA, Supp.,
1806) lub „szarozielony” (CLA, IX, 1430b).Z pewnościąnie można zauważyć różnic
w preferencji inkaustu o określonej barwie między Anglosasami a Iryjczykami.
Trudno odpowiedzieć na pytanie, czy insularni skrybowie stosowali odrębnąod
innych tradycji rękopiśmiennych receptę na sporządzanie inkaustu, czy jedynie
nieco zmodyfikowaną. Znamy właściwie zaledwie jedną średniowieczną receptę
sporządzania inkaustu, która pochodzi dopiero z przełomu XI i XII wieku, z trzy­
dziestego ósmego rozdziału traktatu Teofila De diversis artibus303. Prawdopodobnie
jednak niemal przez całe średniowiecze sposób przyrządzania inkaustu nie zmieniał

299 Pomijam tu dzieło W. Wattenbacha, Das Schriftwesen, s. 237n, w którym część poświęcona
inkaustowi wchodzi w zakres specyficznie pojmowanego w Niemczech terminu Handschriftenkunde,
w oderwaniu od samej paleografii.
300 CLA, II, s. XII; IV, s. XI.
301 Ich początek możemy datować na 1974 rok, kiedy został opublikowany artykuł G. Brannahla
i M. Gramse, Untersuchungen an Tinten, Archivalische Zeitschrift, 70(1974), s. 79-98.
302 CLA, II, s. XII; B. Bischoff, Zu dem Verhalten von Tinte, 98; tegoż, Paläographie des römischen
Altertums, s. 30. Do rzadkości należy inkaust w kolorze niebieskim, por. E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 184.
303 Por. H. Rosen-Runge, Die Tinte des Theophilus, [w:j Festschrift Luitpold Dussler, München
1972, s. 87-112. Pewien pogląd na sposób sporządzania farb do iluminowania rękopisów daje tekst
o antycznej genezie, który w średniowieczu został nieco poszerzony i znany jest pod tytułem Mappae
Clavicula, por. B. Bischoff, Die Überlieferung der technischen Literatur, MS, 3, s. 280, 290n.
2.8. Przybory do pisania 129

się. Dopiero u jego schyłku nastąpiło gwałtowne przejście do recept wykorzy­

stujących zasadniczo inne składniki304. Opinia Bischoffa - który chyba jedyny wypo­
wiadał się w tej materii - na temat specyfiki receptury insularnej nie jest dość
jasna: raz stwierdził on, że wyspiarze dodawali prawdopodobnie tylko więcej sadzy
z knotów, co powodowało, że ich inkaust ma zdecydowany czarny kolor305, a gdzie
indziej podkreślił, że stosowali zupełnie odmienną recepturę, którą zresztą mieli
przenieść na kontynent306. Rozróżnienie to - choć z pozoru wydaje się błahe - ma
jednak potencjalnie ogromne znaczenie. Różnica dotycząca ilości tylko jednego
składnika w recepturze jest tak niewielka i może ulegać przypadkowym wahaniom
lub upodobaniom, że byłaby mało przydatnajako wskaźnik wpływów insularnych.
Jeśli natomiast chodzi o różne receptury, to inkaust byłyby doskonałym probierzem
insularnych wpływów na rękopis. Jednak bez postępu w badaniach fizykoche­
micznych nie jesteśmy w stanie sformułować bardziej wiążących wniosków307.
W iryjskich rękopisach z Bobbio bardzo często obok czarnego inkaustu używano
brązowego (CLA, III, 339, 340) lub złocistobrązowego (CLA, III, 391). Również
w anglosaskich rękopisach ze skryptoriów kontynentalnych inkaust czarny stoso­
wany jest na równi z innymi, tak jak ciemnobrązowy i brązowy. Znacznie rzadziej
pojawia się inkaust koloru szarobrązowego308.
Za przykład rozprzestrzeniania się czarnego inkaustu w ślad za wpływami
anglosaskimi może posłużyć skryptorium z Corbie, gdzie dziesięć rękopisów napi­
sanych zostało czarnym inkaustem, co stanowi dwadzieścia sześć procent ogółu
rękopisów pochodzących z tego ośrodka i datowanych na VIII wiek. W przypadku
Würzburga, fundacji anglosaskiej, stosunek ten wynosi sześćdziesiąt sześć pro­
cent, ale dane te dotyczą tylko rękopisów, które wykazują także inne cechy insu-
larne. Anglosaski skryba z Freising, Peregrinus (działający pod koniec VIII wieku),
używał głównie czarnobrunatnego inkaustu, ale w napisanych przez niego MÜN­
CHEN, Clm. 6237 i 6433, jest on ciemnobrązowy. Jego uczniowie i koledzy stosowali
również czarny inkaust, ale sięgali także po czarnobrunatny i ciemnobrązowy309.
Dysponujemy nielicznymi przykładami potwierdzającymi zbieżność między insu-
larną ręką pisarską a używanym przez nią czarnym inkaustem w rękopisach mie­
szanych, insularno-kontynentalnych. W KÖLN, Dombibl. 106 (saec. po 809), napi­
sanym przez około piętnastu skrybów, pochodzących z różnych tradycji i szkół
rękopiśmiennych, pojawiająsię dwie ręce anglosaskie, które pracująsymultanicznie
razem z siedmioma innymi skrybami i tylko one używały czarnego inkaustu.
W północnoitalskim WROCŁAW, Biblioteka Uniwersytecka, Rehdiger, 169 (saec.

304 H. Roselieb, Die Chemie alter und neuer Tinten, Archivalische Zeitschrift, 70(1974), s. 75.
305 B. Bischoff, Zu dem Verhalten von Tinte, s. 98.
306 B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 30; tegoż, Die Rolle von Einflüssen,
s. 100.
307 O tym, że jest to ciągle nie rozwiązany problem świadczy niedawno poczyniona uwaga
J. T. Browna, Tradition, Imitation, s. 184, który z żalem stwierdzał, że „the history of inks is still too
incomplete to allow pursuit of this line of enquiry”.
308 WINDSHEIM, Stadtbibl. Fragm. 1; WÜRZBURG, UB, M. p. th.f. 27 i 45.
309 E. Kessler, Die Auszeichnungsschriften, s. 53, 67, 82, 95.
130 2. Pismo

VIII, 1/2), korektor posługujący się insularnym pismem stosował także czarny in­
kaust310.
Według naszego rozeznania, bardzo rzadko pojawia się czarny inkaust w konty­
nentalnych rękopisach niewykazujących wpływów insularnych ani nie pochodzą­
cych ze skryptoriów, w których obecność takich wpływów byłaby wystarczająco
silna311. Tylko w niektórych rękopisach kontynentalnych bez pisma insularnego,
w których występują inne cechy insularne, możemy zauważyć ślady używania
czarnego inkaustu312.
Poruszony tu problem jest niemal w ogóle nieprzebadany. Przeprowadzona
przez nas wstępna analiza - polegająca jedynie na opisach z CLA, z których nie
wszystkie zawierają tę informację - pokazuje, że pisanie czarnym inkaustem
faktycznie dominowało w manuskryptach insularnych i może to być dobry miernik
wpływów insularnych na praktykę rękopiśmienną. Aby jednak móc uznać inkaust
za istotny wyznacznik, potrzebna jest kompleksowa analiza problemu.
Nie pozostaje nam nic innego, jak przyłączyć się do opinii Zepha Stewarta,
wyrażonej w 1950 roku, że kolor inkaustu jako podstawa dalszego wnioskowania
o pochodzeniu manuskryptu jest „the most obvious superficial criterion”313.

2.9. Pismo jako kryterium wpływów anglosaskich

i insularnych. Podsumowanie

Główne wnioski, jakie wynikają z naszych rozważań, są następujące:

1. Pismo, które traktowane jest najczęściej jako najbardziej oczywisty ślad
pobytu i oddziaływań Anglosasów na kontynencie, okazuje się kryterium bardzo
zawodnym a przy tym uwikłanym w mnogość uwarunkowań i zależności z innymi
cechami paleograficznymi.
2. Pismo anglosaskie, przede wszystkim z racji swojej genezy oraz dalszych
kontaktów z tradycją iryjską, jest z nią nierozerwalnie związane i nie ma ścisłych
metod na gruncie samej analizy formalnej pisma, które pozwalałyby w każdym
przypadku jednoznacznie określić przynależność rękopisu insularnego do kon­
kretnej tradycji rękopiśmiennej.
3. Nie mamy żadnych przesłanek natury paleograficznej, które pozwalałyby
z zadowalającym prawdopodobieństwem określić przynależność etniczną skryby

310 W WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 19, który napisany był ręką karolińską i anglosaską, inkaust jest
czarny i szarobrązowy, niestety Lowe nie podaje, czy zmiana koloru inkaustu pokrywa się ze zmianą
rąk pisarskich.
311 Por. CLA, IX, 1358.
312 Na przykład w retyckim MONZA, Biblioteca Capitolare, a. 2 (4) (f. 1-134) (saec. VIII-IX);
w sporządzonym w Tours BERN, BB, 165 (saec. IX, 2/4); w napisanym we Fleury BERN, BB, 207 etc.
(saec. około 800).
313 Z. Stewart, Insular Script, s. 484.
2.9. Pismo jako kryterium wpływów anglosaskich i insularnych. Podsumowanie 131

tylko na podstawie analizy pisma. Wszelkie próby, które zostały w nauce podjęte
w tym celu, są - naszym zdaniem - chybione. I nie chodzi tu wyłącznie o to, że nie
pozwala na to stan zachowania rękopisów, ale nawet nie sposób wyobrazić sobie
takiej procedury w analizie paleograficznej, która mogłaby uwzględnić jako jeden
z czynników pochodzenie etniczne skryby.
4. Ocena pisma - dotyczy to nie tylko paleografii insularnej - w wielu aspektach
odwołuje się do nie dość wyczerpujących formalnych analiz kształtu liter, duktu
i techniki pisania, częściej ujmowana jest w kategoriach estetycznych, które same
w sobie są bardzo użytecznym narzędziem badawczym, ale na gruncie paleografii
nie mają wypracowanego wystarczająco precyzyjnego aparatu pojęciowego.
5. Jak pokazaliśmy, także inne cechy bezpośrednio związane z procesem pisania,
które zostały wykorzystane do określenia rodzaju pisma insularnego, takie jak
abrewiacje i ligatury, inkaust, nie pozwalają na jednoznaczne ustalenie nie tylko
pochodzenia etnicznego skryby, ale nawet rodzaju pisma insularnego.
3. Interpunkcja

Analiza interpunkcji nie była jak dotąd systematycznie wykorzystywana do

określania wpływów insularnych w skryptoriach karolińskich. Podstawową przyczyną
tej sytuacji był brak rozpoznania owego elementu paleografii, długo niedocenianego
lub nawet lekceważonego przez badaczy. Symptomatyczne dla wielu opisów
paleograficznych jest pomijanie interpunkcji lub zdawkowe napomknienia na jej temat,
bez bliższego scharakteryzowania. W drugim tomie CLA Elias A. Lowe1, jeden
z nielicznych, który regularnie uwzględniał znaki interpunkcyjne, stwierdził, że inter­
punkcja jest jeszcze nienapisanym rozdziałem paleografii. Rozdział ten został
niedawno opublikowany przez Malcoma Beckwitha Parkesa2, co umożliwia nam
między innymi bliższe przyjrzenie się i rozpoznanie zjawiska, na ile interpunkcja
może odzwierciedlać wpływy anglosaskie w rękopisach. Nowatorstwo ujęcia interpun­
kcji przez Parkesa polega na tym, że nie ograniczył się on tylko do klasycznych
znaków interpunkcyjnych, ale uwzględnił wszelkie znaki graficzne, iluminacje oraz
inne specyficzne cechy rękopisów, które zinterpretował jako kompleksowy system
znaków pomagających czytelnikowi właściwie odczytać sens tekstu. System ten
nazwał on „gramatyką czytelności” - a grammar of legibility3.

1 Uwagi Lowego o interpunkcji można znaleźć we wstępach do: CLA, I, s. X; II, s. XI; IV, s. VIII; VI,
s. VIII. Do nielicznych w paleografii przykładów wykorzystywania znaków interpunkcyjnych jako istotnego
elementu wnioskowania należy artykuł J. Vezina, Le point d’interrogation, un element de datation et
de localisation des manuscrits. L’exemple de Saint-Denis au IXe siede, Scriptorium, 34(1980), s. 181-
-196.
2 M. B. Parkes, Pause and Effect, wcześniejsze rozważania autora zawarte są w następujących
publikacjach: M. B. Parkes, Punctuation: or Pause and Effect, [w:j Medieval Eloquence, ed. J. J. Murphy,
Berkeley 1978, s. 127-142; tegoż, The Contribution of Insular Scribes of the Seventh and Eighth
Centuries to the ‘Grammar ofLegibility’, [w:j Grafia e interpunzione del latino nel medioevo, ed. A. Maierü,
Roma 1987, s. 15-31. Artykuł G. Polary, Probierni di ortografia e di interpunzione nei testi latini di eta
Carolina, [w:] Grafia e interpunzione del latino nel medioevo, ed. A. Maierü, Roma 1987, s. 31-51,
można pominąć, gdyż nie wnosi on nic nowego do problemu.
3 M. B. Parkes, Pause, s. 23.
3.1. Geneza interpunkcji w rękopisach insularnych 133

3.1. Geneza interpunkcji w rękopisach insularnych

Pod greckim wpływem Rzymianie zaczęli w I wieku n.e. pisać w scriptio conti­
nua, to znaczy bez oddzielania od siebie wyrazów oraz bez znaków wyróżniających
większe jednostki tekstu. Święty Hieronim w trosce o właściwe rozumienie tekstu
Biblii opatrywał swoje kodeksy- chyba jeden z pierwszych pisarzy łacińskich - specy­
ficzną interpunkcją, która polegała na zaczynaniu każdej dystynktywnej jednostki
tekstu od nowego wiersza, czyli per cola et commata. Kodeksy napisane w scriptio
continua stwarzały czytelnikom, zwłaszcza początkującym, spore trudności, które
usuwano przez dodawanie znaków interpunkcyjnych wydzielających gramatyczne
i retoryczne całości. Pierwsze rękopisy kopiowane wraz z tymi znakami, tak zwane
codices distincti, pojawiająsię w V i VI wieku. Również Kasjodor w swoich Institu-
tiones przywiązywał wagę do znaków interpunkcyjnych, które „quasi quaedam
viae sunt sensuum et lumina dictionumquae sic lectores dociles faciunt tamquam
si clarissimis expositionibus imbuantur”4. Największy wpływ na rozwój interpunkcji
we wczesnym średniowieczu miał Izydor z Sewilii i jego Etymologie, których pierw­
sza księga, traktująca między innymi o języku, funkcjonowała w zasadzie jako
samodzielne dzieło. Przełomem było potraktowanie przez Izydora pisma nie tylko
jako środka pozwalającego utrwalićjęzyk mówiony, ale również jako niezależnego
od mowy sposobu komunikacji o specyficznych właściwościach. Z tego powodu
zalecał nawet cichąlekturę, co nie było praktykowane w tradycji antycznej5. Dzieła
Izydora docierały do Irlandii niemal zaraz po swym powstaniu i były bardzo cenione
w środowisku insularnym, które też walnie przyczyniło się do ich rozpropagowania
na kontynencie6.
Znajomość pisma dotarła do Irlandii wraz z chrześcijaństwem. Ono też wykształ­
ciło w Iryjczykach szczególne zainteresowanie Bibliąi patrystyką, których poznanie
wymagało dogłębnej znajomości łaciny7. Ponieważ łacina nie była ich naturalnym
językiem i znali ją przede wszystkim z tekstów pisanych, traktowali jąjako język
„do oglądania”. To, co wjęzyku mówionym oddawane jest przez intonację, przestan­

4 Cassiodori Senatori Institutiones, ed. R. A. B. Mynors, Oxford 1939, I, XV, 12. Por. M. B. Parkes,
Pause, s. 17; W. Milde, Cassiodor über Handschriften und ihre Schreiber: Zu Institutiones, Buch 1,
Kap. 30, [w:] Medieval Codicology, Iconography, Literatures, and Translation. Studies for Keith Val
Sinclair, ed. R. Monks, D. D. R. Owen, Leiden-New York 1994, s. 58-64.
5 Izydor z Sewilii, Etymologiae, I, c. III.: „Verba enim peroculos non peraures introducunt”. Cicha
lektura świętego Ambrożego mocno dziwiła świętego Augustyna, por. tegoż, Wyznania, tłum. Z. Kubiak,
Warszawa 1987, s. 11 On.
6 Por. B. Bischoff, Die europäische Verbreitung der Werke Isidors von Sevilla, (przedruk [w:] tegoż,
MS, 1, s. 171-194); M. W. Herren, On the Earliest Irish Acquaintance with Isidore of Seville, [w:] Visigothic
Spain: New Approaches, ed. E. James, Oxford 1980, s. 243-250.
7 Dogłębne studia nad łaciną w kręgu insularnym poświadczone są bardzo licznymi rękopisami
dzieł gramatycznych, por. V. Law, The Insular Latin Grammaries, Woodbridge 1982; nowsza, bardzo
bogata literatura zebrana została w pracy V. Law, Grammar in the Early Middle Ages: a Bibliography,
[w:] History of the Linguistic Thought in the Early Middle Ages, ed. V. Law, Amsterdam-Philadelphia
1993. s. 25-47.
134 3. Interpunkcja

kowania i pauzy oraz akcentowanie, ajest równie ważnejakznajomośćsłówi reguł

ich łączenia dla zrozumienia sensu tekstu, musiało znaleźć swoje odbicie w jego
pisanej formie. Znane Iryjczykom kodeksy poźnoantyczne, w których zaczęto szerzej
stosować najprostsząinterpunkcję dla zaznaczenia głównych okresów retorycznych
i części syntaktycznych, choć nie czyniono tego systematycznie, były jednym ze
źródeł-obok Izydora - poznania podstaw interpunkcji. Od VII wieku zauważalna
jest tendencja do staranniejszego opatrywania w interpunkcję kodeksów liturgicz­
nych, ponieważ musiałyone być szczególnie dokładnie i płynnie odczytywane pod­
czas nabożeństw8.
Iryjczycy, przepisując antyczne lub poźnoantyczne kodeksy, wprowadzali
w swoich kopiach spacje między wyrazami oraz częściami zdań lub okresów reto­
rycznych. Zaznaczali je nawet w napisanych w scriptio continua kodeksach, które
importowali z kontynentu. Jeśli spacja oddzielała wyrazy, to była zaznaczana w deli­
katny sposób, ajeśli miała oznaczać początek większej całości, to była odpowiednio
większa9. Wyróżnianie większych całości zdania tylko przez spację spotykane
byłojuż w rękopisach późnoantycznych, ale stosowano je niekonsekwentnie. Nad­
mienić można, że w podobny sposób postępowali Iryjczycy w zapisywanych przez
siebie tekstach w języku staroiryjskim, w których wyrazy nie były oddzielane,
a spacja wyróżniała tylko części syntaktyczne zdania. Dla Iryjczyków, podobnie
jak dla Rzymian, pisanie i czytanie w języku rodzimym nie wymagało dodatkowych
ułatwień w postaci separacji wyrazów, która stała się koniecznością dopiero
w zetknięciu z językiem obcym10. W najstarszych rękopisach iryjskich z VII wieku
proces separacji był już bardzo zaawansowany. Inny sposób wyodrębniania po­

8 M. B. Parkes, Pause, s. 35, zwrócił uwagę na fragment wiersza Alkuina, w którym znajduje się
uzasadnienie szczególnej troski o interpunkcję tekstów liturgicznych: „Per cola distinguant proprios et
commata sensus / Et punctos ponant ordine quosque suo, / Ne uel falsa legat, taceat uel forte repente
/ Ante pios fratres lector in ecclesia”; MGH Poetae I, s. 320.
9 Warte uwagi są rozważania P. Saengera, Word Separation, s. 41 n, o wpływie cichej lektury
skrybów na proces kopiowania tekstu i wprowadzaną interpunkcję, ale nie będziemy rozwijać tego
wątku.
10 P. Saenger, Silent Reading, s. 377n; tegoż, Physiologie de la lecture et separation des mots,
Annales E. S. C., 44(1989), s. 939-962, tam też próba psychologicznego uzasadnienia niektórych
zwyczajów skrybów średniowiecznych i motywacji dla wielu innowacji w praktyce rękopiśmiennej tego
okresu. W późniejszej pracy tegoż autora, Word Separation, s. 44, zostało wyrażone przypuszczenie,
że kodeksy syryjskie, które pisane były z rozdziałem słów, mogły zainspirować Iryjczyków do stosowania
podobnej praktyki. Saenger opiera swoją hipotezę jedynie na podkreślanych w literaturze wpływach
wschodnich na iluminacje rękopisów insularnych. Podstawy tej hipotezy są-naszym zdaniem-wątłe,
zaczynając od tego, że czym innym jest wzorowanie się na sztuce, która nie musi być kopiowana
akurat z kodeksów, a jeśli nawet, to język w kopiowanych rękopisach nie odgrywał większej roli,
natomiast czym innym jest wzorowanie się na sposobie pisania, które wymaga przynajmniej rudy­
mentarnej znajomości języka - przynajmniej po to, aby wiedzieć, że słowa są pisane rozdzielnie
i żeby móc dostrzec korzyści z takiego sposobu pisania. Choć nie jest to argument rozstrzygający,
jednak warto wspomnieć, że nie mamy śladów, aby do Irlandii dotarły kodeksy syryjskie (lub inne
wschodnie). Nawet bezdyskusyjne zapożyczenia ze sztuki syryjsko-koptyjskiej mogły dokonywać się
za pośrednictwem wizygockim (lub jakimś innym) ewentualnie poprzez wyroby orientalnego rzemiosła
artystycznego.
J L

3.1. Geneza interpunkcji w rękopisach insularnych 135

szczególnych wyrazów polegał na zaopatrywaniu niektórych końcowych liter we

floresy11. Dla oszczędności miejsca w rękopisie zamiast spacji Iryjczycy wstawiali
kropkę w środku wysokości wiersza12. Znane już z późnoantycznych rękopisów
litterae notabiliores, czyli wyróżniające się kształtem i wielkością litery oznaczają­
ce początek zdania lub okresu retorycznego, zostały rozbudowane w rękopisach
iryjskich do ozdobnych inicjałowi często wzbogacano je o czerwone opunktowanie.
Aby wzmocnić efekt, Iryjczycy stosowali zabieg zwany diminuendo'3, polegający
na stopniowym zmniejszaniu wielkości około dwóch do czterech liter następujących
po littera notabilior, aż do uzyskania rozmiarów pisma głównego. Czasem całe
diminuendo było otoczone pojedynczym rzędem czerwonych kropek, co potęgo­
wało jego efekt jako sposobu wyróżnienia początku sentencji. Tendencja do zazna­
czania nowych części tekstu, na przykład początku każdej ewangelii, doprowadziła
do pojawienia się nawet całostronicowych inicjałów i równie całostronicowego tak
zwanego ornamentu dywanowego.
Według pionierskich, alejeszcze niezweryfikowanych badań Paula Saengera,
oddzielaniu wyrazów mogło służyć używanie w piśmie minuskulnym uncjalnych
liter R i S bądź uncjalnych ligatur NT i US na końcu wyrazu oraz stosowanie
charakterystycznych abrewiacji dla końcówek: -bus, -tur, -us, -m i -ef14. Nie wcho­
dząc głębiej w to zagadnienie, warto zwrócić uwagę na fakt wspierający tę hipotezę,
mianowicie na typowo insularnąabrewiacjędla-bus, która powstała przez pisanie
bez odrywania pióra bezpośrednio po -bus dwukropka. Inne warianty tej abrewiacji
to litera b z kropką lub z dwukropkiem. Konstruowanie symbolu dla abrewiacji na
bazie znaku interpunkcyjnego może wskazywać na podwójnąfunkcjętej abrewiacji:
dla końcówki -bus i jednocześnie znaku interpunkcji - tu w znaczeniu separatora
wyrazów15.
Zestaw znaków interpunkcyjnych zalecanych przez Izydora oraz to, co zastali
Iryjczycy w dostępnych sobie kodeksach późnoantycznych, było podstawą, na

11 B. Bischoff, The Epinal, Erfurt, Werden and Corpus Glossaries, s. 15. Podobną technikę
zaobserwował w anglosaskich dokumentach P. Chaplais, The Letter from Bishop Wealdhere of London
to Archibishop Brihtwold of Canterbury: The Earliest Original „Letter Close" extant in the West, [w:]
Medieval Scribes, Manuscripts and Libraries: Essays Presented to N. R. Ker, London 1978, s. 3-23.
12 W. M. Lindsay, Collectanea, s. 16.
13 Można się spotkać również z terminem decrescendo, por. W. Koehler, Buchmalerei des frühen
Mittelalters, s. 40.
14 Według naszego rozeznania, ciekawa, ale niestety nieudokumentowana, koncepcja Saengera,
Word Separation, s. 45, mówiąca, że abrewiacje końcówek pomocne były również przy oznaczaniu
zakończenia wyrazu, pojawia się tylko u tego autora. W przypisach odwołuje się on do dzieła
W. M. Lindsaya, Notae Latinae, w którym taka hipoteza nie występuje. Inspirujące sugestie Saengera
o funkcjonowaniu abrewiacji (przynajmniej niektórych ich rodzajów) również jako znaków inter­
punkcyjnych zaznaczających koniec wyrazów warte są rozwinięcia lub co najmniej wstępnej weryfikacji.
Problem ten nie zostanie przez nas podjęty, gdyż jego rozwiązanie - jak wnioskujemy po pierwszych
doświadczeniach - wymaga szczegółowej analizy oryginałów (lub fotokopii) przynajmniej kilkunastu,
jeśli nie kilkudziedzięciu, reprezentatywnych rękopisów, do których nie mamy dostępu.
15 Por. formy abrewiacji dla -bus u W. M. Lindsaya, Notae Latinae, s. 385.
136 3. Interpunkcja

której wypracowali własny system znaków interpunkcyjnych16. Nie można jednak

mówić o jakimś spójnym systemie znaków czy nawet o samej interpunkcji specyficz­
nej tylko dla wyspiarzy, mimo zaobserwowania pewnych tendencji charakterystycz­
nych dla kręgu insularnego. Zdecydowanie wyróżniającą cechą było używanie
znaków składających się z grup kropek i przecinków uformowanych w trójkąty lub
ułożonych w jednej linii, w odróżnieniu od systemu późnoantycznego, w którym
znaczenie miała wysokość położenia kropki lub przecinka, ewentualnie były to
dwie kropki lub przecinki ułożone w pionie17. Liczba kropek albo przecinków w sys­
temie insularnym wskazywała na hierarchię zaznaczanej pauzy-generalnie rzecz
ujmując: im więcej było ich w jednym znaku, tym silniejsze jego znaczenie inter­
punkcyjne.

3.2. Interpunkcja u Anglosasów

Anglosasi przejęli znaki interpunkcyjne od swoich nauczycieli Iryjczyków, lecz

nie tylko wzorowali się na iryjskim systemie interpunkcji, ale nieco go rozwinęli
i zmodyfikowali. Ostrożnie, ale za to systematycznie wprowadzali separację słów
w rękopisach kopiowanych z kontynentalnych wzorców napisanych w scriptio conti­
nua, czasem ledwiejązaznaczając, jakby wobawieoto, czy robiąto prawidłowo.
Działo się tak nie bez przyczyny, gdyż niekiedy separacja dokonana była błędnie,
jak w MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2, 7a-h, w którym zdarzają się wyrazy rozdzie­
lone pośrodku, oraz w powstałym w środowisku anglosaskim na kontynencie
WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 28 (VIII, 2/2), w którym jeden wyraz został podzielony
na trzy części przy pomocy pojedynczych kropek18. Na przywiązanie Anglosasów
do separacji wyrazów wskazują anglosaskie uzupełnienia do późnoantycznego
uncjalnego kodeksu włoskiego WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 68 (f. 1-21, 95-96),
w których skryba, mimo że bardzo starał się naśladować scriptio continua reszty
kodeksu, niekiedy pozostawiał jednak wyrazy rozdzielone19.
Diminuendo uległo u Anglosasów ograniczeniu i obejmowało zazwyczaj tylko
jedną dwie litery następujące po littera notabilior. Czasem było dodatkowo wzmoc­
nione przez wypełnienie pierwszej litery na czerwono. Jednak różnice między dimi­
nuendo w wykonaniu iryjskim i anglosaskim nie są wystarczająco dystynktywne,
aby na tej podstawie móc określić rodzaj wpływów insularnych na rękopis. Wydaje
się, że Anglosasi przykładali też większą wagę do ozdobnych inicjałów, które
możemy podzielić na dwie kategorie: ozdobne, zaznaczające większe jednostki

16 Przykłady niewolniczego kopiowania kontynentalnej interpunkcji w rękopisach insularnych zob.

M. B. Parkes, Pause, s. 24n.
17 Na tę tendencję pierwszy chyba zwrócił uwagę E. A. Lowe, CLA, II, s. XI.
18 Podobne kłopoty trafiały się skrybom kontynentalnym, por. LOUVAIN, Bibliotheque de l’Universite,
A 34, (saec. Vlllin), CLA, Supp., 1719.
19 M. B. Parkes, The Contribution, s. 25n; ilustracje [w:j E. A. Lowe, English Uncial, tab. I, III, V, VI.
3.2. Interpunkcja u Anglosasów 137

tekstu, i zwykłe, wpisane po prostu nieco bardziej kaligraficznym lub wymyślnym

pismem, które wydzielają mniejsze jednostki w tekście.
Bazowanie na tradycji iryjskiej nie oznaczało zamknięcia się Anglosasów na
wpływy późnoantycznej interpunkcji. W kodeksach anglosaskich, które były kopio­
wane z późnoantycznych egzemplarzy, w trosce o dokładność kopii przejmowano
też zastaną interpunkcję, a o tym, że nie czyniono tego bezrefleksyjnie, świadczy
fakt, iż była ona później naśladowana w innych rękopisach anglosaskich. Na przy­
kład interpunkcjęstosowanątylko w uncjalnych i półuncjalnych kodeksach późno­
antycznych zastosowano w minuskulnym CAMBRIDGE, Gonville and Caius
College, 280 (saec. VIIIex).
W OXFORD, Bodl. Lib. Douce, 140, w notatkach pochodzących prawdopo­
dobnie od świętego Bonifacego, użyta została grecka litera K (kaput) - podobnie
jak w antycznych rękopisach od I wieku n.e. - na oznaczenie początku rozdziału.
Zwyczaj ten potwierdzony jest dla kilku innych rękopisów wykazujących wpływy
anglosaskie20, ale pojawia się on również w pojedynczych manuskryptach nieinsu-
larnych, które wydają się kopiowane z antycznych wzorców21. Zapewne występo­
wanie tej formy wyróżniania rozdziałów zostało przejęte we wczesnym średniowie­
czu z rękopisów antycznych, ale biernie, bez włączenia go do własnej praktyki
rękopiśmiennej. Właściwie tylko u Anglosasów możemy zauważyć niezależne od
kopiowania z antycznych wzorców posługiwanie się literą K. Stosowanie tego
sposobu oznaczania rozdziałów było dość ograniczone nawet w rodzimych ręko­
pisach anglosaskich, więc wartość tej cechy jako wyznacznika wpływów anglo­
saskich jest nikła.
Ponieważ wyspiarze nie posługiwali się jednorodnym systemem znaków
interpunkcyjnych, wskaźnikami wpływów insularnych w kontynentalnych rękopisach
mogą być jedynie znaki charakterystyczne dla interpunkcji insularnej, to znaczy
składające się z grup kropek uformowanych w trójkąty lub w jednej linii, które dla
uproszczenia możemy nazwać interpunkcją insularną.

20 DEN HAAG, Museum Meermanno-Westreenianum, 10A1 (f. 1-41,44-199); KASSEL, LB, theol.
fol. 24; WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 64 a (f. 17-46 etc.); M. p. th. f. 149a -wszystkie z VIII wieku.
21 Na przykład kopiowany z antycznego wzorca PARIS, BN, lat. 6332, por. M. B. Parkes, Pause,
s. 187, PI. 14; oraz kopiowany w Tours z antycznego wzorca LONDON, BL, Add. 47678, tamże, s. 31,
PI. 58. Oznaczanie rozdziałów literąKw napisanym w VII wieku w skryptorium z wpływami insularnymi
BERLIN, DS, Phillipps, 1745 + ST. PETERSBURG, lat. F. v. II. 3, pochodzi dopiero od korektora,
którym był znany także z innych rękopisów Florus z Lyon. L. Holtz, analizując jego pismo, zauważa
silną zależność pisma Florusa od tradycji antycznych, między innymi w używaniu K, por. tegoż,
La minuscule marginale, s. 151, 160n.
138 3. Interpunkcja

3.3. Insularna interpunkcja

w rękopisach kontynentalnych

Drogi transmisji insularnej interpunkcji na kontynent nie sąwyjaśnione w wystar­

czający sposób. Najprawdopodobniej zaszczepili jązarówno sami Iryjczycy i Anglo­
sasi przebywający w skryptoriach kontynentalnych, jak i insularne rękopisy, na
których wzorowali się kontynentalni kopiści. Także monografia Parkesa nie udziela
zadowalającej odpowiedzi na to pytanie, choć pokazuje kilka instruktywnych przy­
kładów.
Oddzielanie wyrazów w rękopisach nie było spontanicznie przejmowane w skry­
ptoriach kontynentalnych i zaczęło się upowszechniać dopiero od końca X wieku.
Drogi upowszechnienia tej praktyki są dla nas niejasne. Wprawdzie widoczna jest
duża zbieżność między najwcześniejszymi wystąpieniami separacji słów w ręko­
pisach kontynentalnych a terenami szczególnie dużej aktywności wyspiarzy22,
jednak nie możemy bezpośrednio wykazać, że jedynie ich zasługąjest wprowadze­
nie tej praktyki do skryptoriów karolińskich. Parkes nie wypowiada się na temat
udziału skrybów insularnych w rozprzestrzenieniu na kontynencie separacji słów,
co może wskazywać pośrednio na trudności w wykazaniu takiego związku. Ba­
dacz podkreśla tylko ogólnie ich udział w transmisji interpunkcji insularnej. W nie­
których ośrodkach, na przykład w Tours, rozdział słów spotyka się w najwcześ­
niejszych rękopisach, ale nawet w IX wieku nie wszyscy skrybowie turońscy oddzielali
wyrazy. Siedmiu z ośmiu skrybów kopiujących w Tours VATICANO, Reg. lat. 762,
(saec. IXin), z napisanego w scńptio continua PARIS, BN, lat. 5730, (saec. VI),
wprowadzała ledwie zaznaczoną separację słów, ajeden wyraźnie uległ wpływom
wzorca, którego, jeśli chodzi o pisanie łączne, trzymał się wiernie. O pewnym
konserwatyzmie skrybów karolińskich świadczy fakt, że insularne kodeksy z dzie­
łami Bedy, napisane w skryptoriach anglosaskich z zachowaniem separacji wyra­
zów, w kopiach kontynentalnych zapisywane były w scriptio continua, ale zachowy­
wały przy tym układ typograficzny charakterystyczny dla wzorców23. Z drugiej strony,
trzymanie się przez skrybów karolińskich scriptio continua było być może efektem
traktowania tego sposobu pisaniajako normy w odróżnieniu od tekstu napisanego
z rozdziałem słów, co mogli postrzegać jako nieco dziwaczną nowinkę. Spośród
rękopisów, w opisach których podkreśla się występowanie separacji słów, nie
znajdujemy żadnego, niewykazującego na podstawie innych cech powiązań z krę­
giem insularnym, ale też paleografowie w zasadzie nie poświęcają w ogóle uwagi
temu problemowi. Na podstawie dotychczasowych badań nie wydaje się nam
jednak, aby sama separacja była wystarczającym wyznacznikiem wpływów insular­
nych, choć z pewnym przybliżeniem można ją z nimi wiązać. Nie możemy wyklu­

22 P. Saenger, Word Separation, s. 41,44. Najwcześniejszym znanym nam przykładem separacji

słów (często błędnej) w rękopisie kontynentalnym jest NEW YORK, Pierpont Morgan Library, 334,
napisany w Luxeuil w 669 roku.
23 M. B. Parkes, The Scriptorium ofWearmouth-Jarrow, s. 98.
3.3. Insularna interpunkcja w rękopisach kontynentalnych 139

czyć- a nawet jest to całkiem prawdopodobne - że pojawienie się rozdziału wyra­

zów na kontynencie nastąpiło niezależnie od wpływów insularnych, gdyż geneza
separacji słów mogła tu wynikać z takich samych uwarunkowań psychologicznych,
jakie skłoniły Iryjczyków-a za nimi Anglosasów-do jej wprowadzenia, czyli z chęci
zrozumienia tekstu czytanego w języku obcym, bo w łacinie. Dotyczyło to zwłaszcza
terenów germańskich.
Mimo braku w opisach paleograficznych szczegółowych danych o interpunkcji,
można wskazać kilka rękopisów, których insularna interpunkcja wprowadzona zo­
stała na kontynencie. W PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1597 (saec. VIII-IX), prawdo­
podobnie frankijski, jak wskazywałoby imię Dodo, skryba z Fleury uległ wpływom
insularnym, między innymi w zakresie stosowanych przez niego znaków interpun­
kcyjnych. W powstałym w Lyonie, ale pochodzącym z Fleury VATICANO, Reg.
lat. 886, (saec. VI), wyrazy rozdzielone są pionowymi kreskami. Nie da się ustalić,
czy kreski te pochodzą od tej samej ręki, która wpisała w VIII wieku insularne
zapiski marginalne, ani gdzie dokonano tego zabiegu.
Korektorzy dość często interweniowali w interpunkcję w poprawianych rękopi­
sach. W powstałym na kontynencie anglosaskim NAMUR, Archives de l’Etat, S. N.
(saec. VIII), separacja słów zaznaczona jest dopiero przez korektora. Prawdopo­
dobnie insularny korektor, który działał na kontynencie, uzupełnił rękopis WROC­
ŁAW, BU, Rehdiger, 169 (s. VIII, 1/2), o insularną interpunkcję24. W wykazującym
się insularno-kontynentalnymi cechami kodykologicznymi BRAUNSBERG, Lyceum
Hosianum Ms. 2° 5 (saec. Vlllex), insularna interpunkcja częściowo została dodana
później. Ponieważ tylko jeden z licznej grupy skrybów (ręka J), pracujących przy
KÖLN, Dombibl. 164 (saec. IXin), używał insularnej interpunkcji, sądzić można,
że tekst nie był kopiowany z wzorca, ale odzwierciedla praktykę rękopiśmienną
tego właśnie skryby. Trudno ocenić, na ile interpunkcja w KOLMAR, BM, 39 (saec.
VIII-IX), i PARIS, BN, lat. 9532 (IX, 1/4), zaczerpnięta jest z wzorców, a na ile od­
zwierciedla zwyczaje skryptoriów, z których te rękopisy pochodzą. Skryba kopiujący
wizygocki wzorzec w OXFORD, Bodl. Lib. Laud misc. 130 (f. 207-298), przejął za
oryginałem interpunkcję, ale wprowadził nieobecną w nim separację wyrazów25.
Wpływ Anglosasów na system interpunkcji w skryptoriach karolińskich jest
niekwestionowany, ale jego recepcja była ograniczona i uległ on dalszym szybkim
przekształceniom lub nawet deformacjom. Pod tym względem największy wpływ
na praktykę rękopiśmienną na kontynencie wywarły rękopisy anglosaskie jako
wzorce dla kopistów kontynentalnych. Prześledzić to możemy na zachowanych
parach rękopisów - wzorzec i kopia. Wskazują one, że przynajmniej od czasów

24 Insularne cechy pisma korektora nie sąjednoznaczne, zob. Katalog. W MÜNCHEN, Clm. 14431
(saec. IX, 2/10), insularna interpunkcja wpisana jest czerwonym inkaustem, ale prawdopodobnie przez
skrybę, a nie przez korektora, gdyż w tekście zasadniczym również zwracano uwagę na interpunkcję.
Także we francuskim BARCELONA, Biblioteca del Cabildo, 120 (saec. VII-VIII), anglosaski korektor
wprowadził insularną interpunkcję. Być może interpunkcja w northumbryjskim BERLIN, DS, Grimm
139, 1 (saec. VIII, 1/2), wpisana została dopiero na kontynencie.
25 Por. tablice z próbkami wzorca EL ESCORIAL, Camarin de las Reliquias S. N., i rękopisu
oksfordzkiego, M. B. Parkes, Pause, pi. 47 i 48.
140 3. Interpunkcja

Karola Wielkiego skrybowie kontynentalni często zachowywali interpunkcję zastaną

we wzorcach26.
Znaczne wpływy insularne na stosowanie insularnych znaków interpunkcyjnych
- i w ogóle interpunkcji - widoczne są w nielicznych skryptoriach. Zdumiewa brak
wyraźniejszych śladów stosowania anglosaskiej interpunkcji na terenie fuldajsko-
-nadmeńskim. Być może skryptoria w południowej Anglii, skąd tutaj przejmowano
większość cech, przywiązywały mniejszą wagę do interpunkcji. Wpływy te widoczne
są wyraźniej w Corbie27 za czasów Maurdramnusa, w Niemczech Południowych,
na przykład w Salzburgu28 i Benediktbeuern29 oraz w szkole pałacowej Karola Wiel­
kiego30 . Stosowanie insularnej interpunkcji w tym ostatnim ośrodku było prawdopo­
dobnie skutkiem wpływów samego Alkuina.
Na początku IX wieku da się zauważyć wpływ na niektóre skryptoria karolińskie
preferowanej przez Alkuina dwustopniowej interpunkcji, która polegała na zazna­
czaniu tylko distinctiones i subdistinctiones. Parkes właśnie Alkuinowi przypisuje
decydującą rolę w rozwoju karolińskiej interpunkcji, gdyż przykładał on dużą wagę
do interpunkcji jako ważnej części tekstu utrwalonego na piśmie, nadającej mu
właściwy sens31. Skrybowie karolińscy, gdyw IX wieku zaczęli już doceniać znacze­
nie interpunkcji, nie związali się z żadnym konkretnym systemem, polegając najczę­
ściej na lokalnych tradycjach, na interpunkcji znanej im z wzorców oraz na własnej
inwencji.

26 Przykłady na kopiowanie z wzorca insularnej interpunkcji: KOLMAR, BM, 39 (s. VIII-IX); Clm.
14391 (s. IX, 1/2), NAPOLI, Bibl. Naz. lat. 2 z Bobbio. W kopiowanym z anglosaskiego wzorca WIEN,
ÖNB, 1861 (s. Vlllex) mogą wchodzić w grę również wpływy anglosaskie ze szkoły pałacowej Karola
Wielkiego.
27 O. Dobiaś, Corbie, s. 86n; M. B. Parkes, Pause, s. 33.
28 B. Bischoff, SSBK, 2, s. 67.
29 Tamże, 1, s. 25.
30 Rękopisy ze szkoły pałacowej z insularnąinterpunkcją: LONDON, Brit. Lib. Harley, 2988; PARIS,
BN, lat. 8850; WIEN, ÖNB, 1861. Nie został tutaj uwzględniony TRIER, Stadtbibliothek, 22, który
wbrew atrybucji Lowego, przypisywany jest przez Bischoffa i Parkesa do niezidentyfikowanego
skryptorium nad górnym Renem.
31 M. B. Parkes, Pause, s. 30n. Por. wypowiedź Alkuina o roli interpunkcji między innymi w liście do
Karola Wielkiego, Alcuini ep., nr 172, s. 285: „Punctorum vero distinciones vel subdistinctiones licet
ornatum faciant pulcherrimum in sententiis [...]”. Por. także poświęcony temu listowi artykuł D. A. Bul-
lougha, Reminiscence and Reality: Text, Translation and Testimony of an Alcuin Letter, JML, 5(1995),
s. 174-201, zwłaszcza s. 182n. Argumenty Parkesa są zbyt mało przekonujące, aby tylko na ich
podstawie można było się zgodzić z jego hipotezą o dominującej roli Alkuina w upowszechnieniu
interpunkcji na kontynencie. Uwaga ta nie znaczy, że kwestionujemy zasługi Alkuina na tym polu, ale
sprawa ta nie jest - naszym zdaniem - dostatecznie zbadana. Udało nam się zlokalizować jeszcze
w jednym miejscu wypowiedź Alkuina o interpunkcji - w odpowiedzi Karolowi Wielkiemu (Alcuini ep.,
nr 101), na jego prośbę o poprawienie tekstu, Alkuin stwierdził: „[...] quod sensus non docte prolatos
vel catholice exaratos similiter noluistis notare [...] Quod vero in litteris vel distinctionibus non tarn
scholastice currit, quam ordo et reguła artis grammaticae postulat, hoc saepius velocitas animi efficere
solet, dum legentis intentio oculorum praecurrere festinat officium. Nec ego capitis dolore fatigatus
examinare possum, quae subito casu ex ore dictantis evolant”.
3.3. Insularna interpunkcja w rękopisach kontynentalnych 141

Rozprzestrzenienie się insularnego diminuendo potwierdzone jest w kopiach

rękopisów insularnych32. Trudno wykazać, że ten sposób interpunkcji był adapto­
wany przez kontynentalnych skrybów, gdyż cecha ta rzadko odnotowywana jest
w opisach paleograficznych. Nawet Lowe nie czynił tego systematycznie, co widać,
porównując opisy z zamieszczonymi w CLA próbkami pisma. Jednak podobnie jak
przy innych cechach graficznych rękopisów insularnych, moglibyśmy się spodzie­
wać, że i diminuendo stosunkowo łatwo ulegało kopiowaniu, choć w tym przypadku
nie dysponujemy bliższymi danymi ani nie rozpatrywaliśmy tego problemu głębiej.
Z pewnością nie wolno nam przyjmować, iż jego brak świadczy o „słabości” wpły­
wów insularnych, gdyż diminuendo nie występuje we wszystkich rękopisach insu­
larnych, a w niektórych jest bardzo słabo zaznaczane, tak że kontynentalny kopista
mógł nie zwrócić na nie uwagi. Sądzimy, choć znowu nie możemy naszego zdania
poprzeć konkretnymi danymi, że tylko diminuendo obejmujące kilka pierwszych
liter stanowi konsekwencje wpływów insularnych. Czasem natykamy się na ręko­
pisy, w których pojawia się efekt przypominający diminuendo, ale na znacznej dłu­
gości wiersza33. Nie uważamy, aby należało traktować je jako zjawisko nawiązu­
jące do insularnego diminuendo czy ewentualnie jako jego zmanieryzowanąformę,
gdyż jest to raczej wynik niepewności ręki skryby, który nie potrafił utrzymać na
całej długości wiersza liter tej samej wielkości. Wystarczy przywołać jako analogię
podobne kłopoty współczesnych pierwszoklasistów.

3.4. Akcenty

Funkcja akcentów w rękopisach insularnych z tekstami łacińskimi nie została

dotąd systematycznie przebadana.
Akcenty, o których będzie tutaj mowa, to zasadniczo apices oraz acutes - oba
w tej samej formie graficznej: pochylonej w prawo kreski nad literą - stawiane
niemal wyłącznie nad monosylabami (na przykład ós, a, hic, dis, ó) oraz nad koń­
cowym -iis jako -is. Zaznaczyć jednak trzeba, że w rękopisach insularnych okazyjnie
pojawiająsię również akcenty w innej postaci i zaznaczane sąone w innych miej­
scach. W WIEN, ÖNB, 3642 (saec. VIII-IX), nad monosylabami stawiano jako
akcent circumflex. Zdarza się, że obok akcentów nad monosylabami pojawiają się
one również nad długimi sylabami w różnych miejscach wyrazów. Tylko w jednym
rękopisie insularnym, iryjskim ST. GALLEN, Stiftsbibl., 1395 (s. 418/419,422/423,
426/427) (CLA, VII, 988, saec. VIII, 2/2), odnotowaliśmy pojawianie się wyłącznie
akcentów nad długimi sylabami, ale może to wynikać z faktu, że jest to fragment
składający się z trzech foliałów, przez co owa wyłączność może być przypadkowa.

32 B. Bischoff, [w:] Epinal, s. 13n.

33 Na przykład VATICANO, Reg. lat. 1040 (saec. VIII-IX): na f. 63av znajduje się nagłówek, który
napisany jest stopniowo zmniejszającymi się literami, por. CLA, I, 112; P. Supino Martini, A. Petrucci,
Materiali ed ipotesi, tav. 9.
142 3. Interpunkcja

Akcentowane były też początkowe sylaby, jak äpud w iryjskim LICHFIELD, Cathe­
dral Lib. S. N. (CLA, II, 159, saec. VIII, 1/2), i w napisanych w Salzburgu WIEN,
ÖNB, 1332 (saec. Vlllex) i ser. nov. 15269 (CLA, X, 1510, saec. Vlllex). Spotkać
można akcenty nad końcowymi sylabami, na przykład agnoscitür. Akcenty w ręko­
pisach insularnych pełniły okazjonalnie też zupełnie inne funkcje: na przykład
w WIEN, 2223, (saec. IXin), napisanym pismem anglosaskim, litery roraz s są
zaznaczane akcentem dla ułatwienia ich odróżnienia. W VATICANO, Pal. lat. 68
(saec. VIII), glosy są włączone do tekstu głównego, ale zostały wydzielone z niego
przez apices lub poziomą kreskę ponad literami34. Akcenty (trzy tysiące) w OX­
FORD, Bodl. Lib. Junius 11 (saec. X), ze staroangielskim tekstem poematu Gene­
sis, odgrywały rolę wskazówek do liturgicznej recytacji nawiązującej do zasad
rytmicznych chorału gregoriańskiego35.
Początkowo paleografowie i angliści widzieli w akcentach, znajdujących się
zarówno w anglosaskich rękopisach łacińskich, jak i w zawierających teksty staro-
angielskie, jedynie ozdobnik lub pozbawiony funkcjonalnego znaczenia ornament.
Pogląd ten słusznie odrzucono, ale inne propozycje wyjaśnienia tego zjawiska nie
są- naszym zdaniem - zadowalające36. Większość badaczy próbowała wykazać,
że akcenty w rękopisach wczesnego średniowiecza stanowiły kontynuację antycz­
nej tradycji i odzwierciedlały różne wartości fonetyczne lub miały zwrócić szczególną
uwagę czytelnika na zaznaczoną akcentem sylabę. Lorenz Schmitt w dysertacji
z 1907 roku, poświęconej temu problemowi, doszedł do wniosku, że akcenty służyły
przede wszystkim jako pomoc w wymowie, przez dokładniejsze określenie wartości
fonetycznej akcentowanych liter37. Zauważył on również, że akcenty nad monosyla­
bami rozdzielały, zarówno w tekstach staroangielskich, jak i staroniemieckich,
przyimki od sąsiadujących z nimi wyrazów38. Było to pierwsze wskazanie, że
rękopisy insularne wyróżniają się pod tym względem wśród innych im współczes­
nych. Elias A. Lowe w monografii z 1914 roku, poświęconej pismu benewentań-
skiemu, głównie z X i XI wieku, pierwszy z paleografów zebrał obserwacje o wystę­
powaniu akcentów w rękopisach łacińskich39. Lowe nie czynił jednak żadnego

34 M. McNamara, Ireland and Northumbria, s. 275.

35 G. C. Thornley, The Accents and Points of MS. Junius 11, Transactions of the Philological Society,
1954, Oxford 1955, s. 178-205. Sposób akcentowania w innym staroangielskim rękopisie z XI wieku
również nie da się podzielić z akcentowaniem fonicznym, natomiast duża część akcentów zaznacza
wyrazy monosylabiczne, por. Codex AM 619 quarto: Old Norwegian Book of Homilies Containing the
Miracles of Saint Olaf and Alcuin’s De virtutibus et vitiis, ed. G. T. Flom, Urbana 1929, s. 18-20.
36 P. Sweet, History of English Sounds, Cambridge 1888, s. 381; W. H. Hulme, Quantity Marks in
Old English Manuscripts, Modern Language Notes, 11(1896), s. 17, cyt. za W. Keller, Über die Akzente
in den angelsächsischen Handschriften, [w:] Festschrift J. v. Kelle, Prag 1908, s. 97.
37 L. Schmitt, Die Akzente in altenglischen Handschriften mit Berücksichtung der Akzente im
Lateinischen und Althochdeutschen, Bonn 1907, tu s. 35n. Rozważania autora dotyczą głównie
rękopisów staroangielskich, ale w pewnym zakresie uwzględnił on również rękopisy łacińskie.
38 L. Schmitt, Die Akzente, s. 18n.
39 E. A. Lowe, The Beneventan Script, s. 274n. Tamże znaleźć możemy błędne stwierdzenie, że
w rękopisach z VIII i IX wieku akcenty były nieznane. Osobliwe zastosowanie akcentów znajdujemy
w napisanym w V wieku FIRENZE, Bibl. Laur. 39. 1 + VATICANO, Lat. 3225, gdzie służą one do
3.4. Akcenty 143

rozróżnienia między stosowaniem akcentów w odmiennych tradycjach rękopiśmien­

nych. Poglądy Lowego mocno wpłynęły na późniejsze pojmowanie funkcji akcentów
w rękopisach wczesnośredniowiecznych.
Lindsay w 1923 roku zauważył, że akcenty nad końcowym -/s są charakte­
rystyczne głównie dla rękopisów insularnych. Korzystając z dzieła Izydora z Sewilli
jako podstawowego źródła wiedzy o języku wczesnośredniowiecznych skrybów40,
doszedł on do wniosku, że akcenty te miały przede wszystkim pomóc w odróżnie­
niu znaczenia tak samo wyglądających wyrazów41. W podręczniku paleografii Bern­
hard Bischoff podkreślał insularny charakter akcentów stawianych nad mono­
sylabami i końcowymi -/s, ale w objaśnieniu ich funkcji korzystał z ustaleń Lowego42.
Przyjęta w paleografii za Lowem fonetyczna interpretacja akcentów wynika
z założenia, że wczesnośredniowieczni skrybowie wynieśli znajomość akcento­
wania z dzieł późnoantycznych i wczesnośredniowiecznych gramatyków łacińskich,
którzy w tej kwestii nawiązywali do tradycji łaciny klasycznej oraz jej zapożyczonego
od Greków systemu akcentów wyrazowych. Insularni skrybowie mieliby, wedle tej
koncepcji, z pieczołowitością stosować się do sformułowanych w dziełach gra­
matycznych reguł akcentowania, a ponieważ właśnie w kręgu insularnym lektura
tego typu dzieł już od wczesnego okresu była bardzo rozpowszechniona, stąd -
zdaniem wielu badaczy - nie dziwi, że właśnie tam akcenty pojawiły się najwcześ­
niej i były używane systematycznie43.
Interesującym przykładem próby - choć naszym zdaniem chybionej - zrozu­
mienia i wyjaśnienia w kategoriach fonologicznych pojawiania się akcentów
w miejscach, które znacznie odbiegają od wskazań autorów klasycznych dzieł
gramatyki łacińskiej, jest monografia Gernota R. Wielanda, poświęcona glosom
do poetyckich dzieł Prudencjusza i Aratora w jedenastowiecznym rękopisie po­
wstałym w Anglii44. Przyjęte przez tego autora założenie, że akcenty w badanym

oznaczenia części gramatycznych, por. CLA, III, 296, oraz napisany w Egipcie FIRENZE, Bibi. Laur.
P. S. 121 (saec. Vex), w którym akcenty są pomocą w nauce łaciny.
40 Izydor z Sewilii, Etymologiae, I, c. XXVII, 29.
41 W. M. Lindsay, Collectanea, s. 18.
42 B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 216. Warto zauważyć, że badacz ten
w opisach paleograficznych bardzo niewiele uwagi poświęcał akcentom i nie odnotowywał ich
systematycznie, chociaż w kilku miejscach zaznaczał ich insularny charakter.
43 O wczesnych zainteresowaniach gramatyką zob.: V. Law, The Insular Latin Grammaries; tejże,
Irish Symptoms, s. 77n. Na możliwość takiego uczonego przetransponowania zasad akcentowania
wskazuje przykład Notkera III Niemca (zm. 1022), mnicha z St. Gallen, który próbował sztucznie
wprowadzić do zapisu języka staroniemieckiego antyczne zasady akcentowania zdaniowego.
W sławnym liście do biskupa Hugona z Sitten uzasadnił stosowanie akcentów potrzebą zwracania
uwagi na właściwą wymowę: „Oportet autem scire, quia verba theutonica sine accentu scribenda non
sunt praeter articulos, ipsi soli sine accentu pronunciantur acuto aut circumflexo”, cyt. za E. Hellgardt,
Notkers der Deutschen Brief an Bischof Hugo von Sitten, [w:j Befund und Deutung. Zum Verhältnis
von Empirie und Interpretation in Sprach- und Literaturwissenschaft, Tübingen 1979, s. 169-192, tu
s. 174.
44 G. R. Wieland, The Latin Glosses on Arator, tu s. 16-25. Uwzględnienie przez tego badacza
akcentów wynika ze specyficznego tylko dla niego traktowania wszelkiego rodzaju dodatkowych znaków
w tekście jako swoistych glos.
144 3. Interpunkcja

rękopisie stawiane były według reguł gramatyków łacińskich, rodzi jego bezradność
wobec bardzo licznych odstępstw od tychże reguł, nie znajdujących jakiegokolwiek
wytłumaczenia ani uzasadnienia. Trwanie przy pierwotnym założeniu, mimo ewi­
dentnych sprzeczności akcentów z metrum, w jakim badane dzieła poetyckie były
napisane, doprowadziło Wielanda do zaskakującego stwierdzenia, że poezja była
recytowana w anglosaskich szkołach niezgodnie z metrum wiersza, ale zgodnie
z naturalnymi akcentami wyrazowymi, czyli tak jak proza45.
Wątpliwości co do roli akcentów nie rozwiewa jednak przyjrzenie się łacińskim
gramatykom i innym, poświęconym kwestiom językowym tekstom, które zostały
napisane przez Anglosasów i Iryjczyków46. Odwołując się do aparatu krytycznego
w nowszych wydaniach, możemy stwierdzić, że części dotyczące akcentowania
(wyrazowego i zdaniowego) zostały przejęte w niezmienionej postaci z różnych
antycznych i późnoantycznych gramatyk łacińskich. W żadnym z tekstów anglo­
saskich nie znaleźliśmy zasad nawet zbliżonych do tych, które odpowiadałyby
praktyce używania akcentów w rękopisach anglosaskich. Problem ten wymagałby
bardziej szczegółowej analizy, ale już na tym etapie rozpoznania możemy z dużym
prawdopodobieństwem uznać, że między teorią akcentowania w gramatykach
łacińskich, które mogły być jedynym źródłem zapoznania się wyspiarzy z zasadami
akcentowania władnie, a regułami stawiania akcentów, które rządziły w rękopisach
insularnych, widać nieprzezwyciężalną sprzeczność. Może ona być - naszym
zdaniem - po prostu rezultatem odmiennych funkcji, jakie pełniły akcenty używane
przez skrybów insularnych.
Kolejnym argumentem przeciw traktowaniu akcentówjako pomocy przy prawi­
dłowym akcentowaniu łaciny mówionej sąślady błędnej, a nawet ledwo zrozumiałej
dla innych łacińskiej wymowy zarówno przez Iryjczyków, jak i przez Anglosasów,
przy której niewłaściwe akcentowanie byłoby zupełnie niezauważalne. Teodulf
z Orleanu w pamflecie na Iryjczyka Cadaca-Andreasa wytykał mu jego błędną,
a czasem nawet śmieszną wymowę, która wynikała z opuszczania przez niego
głoski ci zastępowania jej przez s47. Cadac wymawiał Scoffusjak„sottus”, co dało
Teodulfowi pretekst do drwin z fałszywej - jego zdaniem - uczoności Iryjczyka48.

45 Tamże, s. 22.
46 Uwzględniliśmy następujące dzieła: Beda, De arte metrica et de schematibus et tropis, ed.
C. B. Kendall, Saarbrücken 1991, s. 36-167; Tatwine, Ars, ed. M. De Marco, [w:] Tatuiniopera omnia,
ed. tenże, F. Glorie, CCSL, 133, vol. 1, Turnhout 1968, s. 1-93; Bonifatii (Vynfreth), Ars grammatica,
ed. G. J. Gebauer, B. Löfstedt, CCSL, 133B, Turnhout 1980, s. 15-99; Alkuin, Dialogus Franconis et
Saxonis de octo partibus orationis, PL, 101, k. 849-902; Aldhelm, De metris et enigmatibus ac pedum
regulis, ed. R. Ehwald, MGH AA 15, s. 59-204.
47 MGH Poetae, 1, s. 483, oraz tłumaczenie u P. Godmana, Poetry of the Carolingian Renaissance,
London 1985, s. 158n. Nieco odmienna interpretacja wersu 173. u K. Sidwell, Theodulf of Orleans,
s. 55n. R. Sharpe, Latin and Irish, s. 154n, stwierdza, że s, sc oraz c zwykle były wymawiane jako
głoska s. W niektórych przypadkach - jak sugerują późniejsze teksty iryjskie - mogła występować
wymowa sc jako sk.
48 K. Sidwell, Theodulf of Orleans, s. 61. Tak samo w ustach Cadaca brzmiały słowa capis-sapis
w wersie 233-234.: „Multa scis et nulla sapis: plura inscie nosti. /Quiddicam inde magis? Non sapis [to
znaczy capis] atque sapis”. Dla wzmocnienia argumentów autora możemy przytoczyć inny fragment
3.4. Akcenty 145

Jak wykazał Paidrag A. Breatnach - wprawdzie na podstawie analizy ortografii

łacińskich wstawek w staroiryjskich tekstach praw iryjskich z późniejszego średnio­
wiecza (od XI wieku) - Iryjczycy zasadniczo wymawiali wówczas teksty łacińskie
z bardzo silnymi wpływami fonetyki iryjskiej, która zniekształcała łacinę mówioną
używanąna kontynencie49. Anthony Harvey, analizując ortografię dzieła Adamnana,
zauważył rozbieżność między słowem pisanym a rekonstruowaną przez niego wymo-
wąskryby tego rękopisu Dorbbene50. Do przeciwnej z kolei konkluzji doszedł Jean-
Michel Picard, który stwierdził, że wymowa łaciny przez Iryjczyków około 700 roku
nie odbiegała od wymowy kontynentalnej51.
Na wymowę łaciny przez Anglosasów mogli mieć wpływ - choć bezpośrednich
dowodów na to nie posiadamy- iryjscy misjonarze działający pośród nich w VII wie­
ku. Nie mamy żadnych wskazówek, które by dowodziły, że owi misjonarze posługi­
wali się w swojej pracy językiem staroangielskim52.
Długotrwały spór w nauce co do sposobu wymowy łaciny we wczesnym średnio­
wieczu został ponownie ożywiony publikacją wielce dyskusyjnej książki Rogera
Wrighta, w której wysunął on między innymi hipotezę, że łacina była wymawiana
zgodnie z zasadami fonetyki właściwymi dla języków rodzimych, ale nie przekładało
się to w większym stopniu na łacińską ortografię53. Dlatego dla współczesnych
badaczy, korzystających przecież tylko z tekstów pisanych, zjawisko to jest słabo
uchwytne. Gdyby przyjąć hipotezę Rogera Wrighta, wyspiarze powinni być nieczuli
na wartości fonetyczne reprezentowane przez ortografię łacińską, a więc tym bar­
dziej na prawidłowe akcentowanie. Dodatkowo hipoteza ta wzmacnia nasze - wy­
rażone pełniej poniżej - przypuszczenia, że akcenty traktowane były wyłącznie
jako znaki graficzne.
W przypadku rękopisów insularnych (około dziewięćdziesięciu pięciu procent
rękopisów z akcentami) zdumiewa jednak zdecydowana przewaga tylko dwóch

z poezji Teodulfa, w którym pojawia się kolejna gra słów wynikająca z wymowy Cadaca: carmen XXVII -
„sed maneat Scottus Cottus trinomine sottus”, MGH Poetae, 1; carmen XXXI - „Hic Scottus sottus
cottus trinomen habebit”, MGH Poetae, 1. W literaturze przyjmuje się powszechnie, że gra słów scottus-
-sottus oparta jest na podobieństwie obu wyrazów, a nie na ich identycznej wymowie przez Iryjczyków,
por. A. de Riquer, El Scottus-sottus en Teodulfo de Orleans: un ejemplo de burta e invectiva en la
literatura carolingia, Cultura neolatina, 52(1992), s. 201-229.
49 P. A. Breatnach, The Pronunciation, s. 71. Zauważalne są też wpływy odwrotne.
50 A. Harvey, Retrieving the Pronunciation of Early Insular Celtic Scribes: The Case of Dorbbene,
Celtica, 22(1991), s. 48-63.
51 J.-M. Picard, The Schaffhausen, s. 248.
52 M. Richter, Zum Dolmetscherwesen im früheren Mittelalter, s. 959-971; F. Prinz, Zum fränkischen
und irischen Anteil an der Bekehrung der Angelsachsen, ZKG, 95(1984), s. 315-336.
53 R. Wright, Late Latin and Early Romance in Spain and Carolingian France, Liverpool 1982.
Książka ta doczekała się kilkudziesięciu(i) recenzji. Bliższe powiązania tej hipotezy z kręgiem
anglosaskim zostały wyrażone w nieco wcześniejszym artykule tegoż badacza, Late Latin and Early
Romance: Alcuin’s De ortographia and the Council of Tours (AD 813), [w:j Papers of the Liverpool
Latin Seminar, vol. 3, ed. F. Cairns, Liverpool 1981, s. 343-361. Poglądom Wrighta przeciwstawił się
ostatnio w bardzo obszernej monografii (około sześciuset stron) M. Banniard, Viva voce: communication
echte et communication orale du IVe au IXe siede en Occident latin, Paris 1992, por. recenzję R. Wrighta,
JML, 3(1993), s. 78-94.
146 3. Interpunkcja

rodzajów akcentów-stawianych nad monosylabami oraz nad końcowymi -is. Żaden

z tych akcentów nie odgrywa w łacinie mówionej specjalnej roli, a ponadto ze względu
na regularność ich wystąpień - tylko monosylaby i końcowe -is- właściwie można
by zrezygnować z dodatkowego oznaczenia, gdyby rzeczywiście chodziło o wska­
zanie przy jego pomocy akcentu wyrazowego. Dziwi natomiast zupełnie znikomy
udział pozostałych rodzajów akcentów. Jeśliby akcenty miały pomagać w prawidłowej
wymowie łaciny, to można by się spodziewać znacznie bardziej częstego używania
akcentów wyrazowych. Mamy świadectwa, pochodzące choćby z gramatyk autorów
insularnych, że wyspiarzom znana była funkcja klasycznych akcentów wyrazowych,
zwłaszcza w późniejszym okresie, chociaż sąone spotykane sporadycznie w ręko­
pisach z tekstami wernakularnymi z VIII wieku. W początku IX wieku również iryjscy
skrybowie zaczęli różnicować wartości fonetyczne tych samych liter w tekstach
staroiryjskich przez dodawanie akcentów (apices) nad długimi samogłoskami oraz
nad samogłoskami w monosylabach54. Teksty staroangielskie, które - mamy podstawy
do takich przypuszczeń - przeznaczone były zasadniczo do głośnej lektury, bardzo
wcześnie i obficie opatrywane były akcentami wyrazowymi55. Skoro akcenty wyra­
zowe były znane i wykorzystywane przez Anglosasów w tekstach staroangielskich,
to musi byćjakaś przyczyna tak znikomego ich pojawiania się w rękopisach z teksta­
mi łacińskimi, przyjednoczesnej dominacji dwóch rodzajów akcentów-nad mono­
sylabami i końcowymi -is. Należy zwrócić uwagę też na to, że w tekstach wernaku-
larnych akcenty nad monosylabami występująo wiele rzadziej.
Wydaje się, że potraktowanie tychże akcentów jako znaków ułatwiających
czytelnikowi oddzielanie od siebie wyrazów w tekście pisanym rozwiązuje powyżej
zarysowane trudności interpretacyjne.
Pomimo panującej w nauce fonetycznej interpretacji akcentów, dość wcześnie
pojawiły się głosy krytyczne, kwestionujące związek akcentów z wymową56. Już
w opublikowanej w 1889 roku dysertacji Jakob Christiansen wskazał, że łaciński
apex służył w łacińskich inskrypcjach między innymi do wyróżnienia przyimka,
który pisany był łącznie z sąsiadującymi wyrazami57.
W 1908 roku Wolfgang Keller58 wysunął śmiałą hipotezę, że akcenty w rękopi­
sach anglosaskich należy rozpatrywać w kategoriach zjawiska czysto paleogra-

54 M. B. Parkes, The Contribution, s. 19.

55 W. Keller, Über die Akzente, s. 102n. Por. również artykuł K. Sisam, Mss. Bodley 340 and 342:
Aelfric’s Catholic Homilies, [w:] Studies in the History of Old English Literature, Oxford 1953, s. 148-
-198, zwłaszcza s. 185n, według której akcenty w tekście ze staroangielską homiletyką wstawione
zostały dopiero przez korzystającego z rękopisów kaznodzieję jako pomoc przy głośnym czytaniu.
W tekstach staroangielskich akcenty okazyjnie odgrywały rolę znaków diakrytycznych.
56 Por. zestawienie u E. Sievers, K. Brunner, Altenglische Grammatik, s. 13n; E. Sievers, Steigton
und Fallton im Althochdeutschen mit besonderer Berücksichtigung von Otfrids Evangelienbuch, [w:j
Aufsätze zur Sprach- und Literaturgeschichte, Wilhelm Braune zum 20. Februar 1920 dargebracht
von Freunden und Schülern, Dortmund 1920, s. 148-198, który wykazał, że w rękopisach z tekstami
starogórnoniemieckimi akcenty nie oznaczały różnic w wymowie, ale służyły zaznaczeniu akcentu
zdaniowego.
57 J. Christiansen, De apicibus et I longis inscriptionum latinarum, Kiel 1889, s. 23n.
58 W. Keller, Über die Akzente, Prag 1908, s. 97-120.
3.4. Akcenty 147

ficznego, a nie fonologicznego. Według niego, akcenty miały pomóc czytelnikowi

w podziale tekstu na pojedyncze wyrazy, czyli pełniły funkcje swoistych znaków
interpunkcyjnych. Hipoteza Kellera nie znalazła nie tylko uznania, ale i prawie żad­
nego oddźwięku w nauce; Parkes w jedynej monografii poświęconej interpunkcji
w średniowieczu nie odnotował tego artykułu nawet w bibliografii. Jak się wydaje,
niezależnie od hipotezy Wolfganga Kellera, Paul Saenger stwierdził, że akcent
nad końcowym -is służył wyłącznie do zaznaczenia końca słowa, ale nie podał na
to żadnego uzasadnienia ani nie powołał się tu na literaturę59. Julien T. Brown
w monografii poświęconej VATICANO, Pal. lat. 235, umieścił obserwacje dotyczące
akcentów w rozdziale Punctuation, tuż po odnotowaniu separowania wyrazów
przez skrybów, ale nie wynika z tego jednoznacznie, że traktował akcenty jako
znaki oddzielające słowa60. Z jedynego zdania Nancy Netzer poświęconego akcen­
tom (a właściwie ich brakowi) w TRIER, Dombibliothek, 61, mogłoby wynikać, że
traktuje ona akcenty nad monosylabami jako graficzny znak oddzielający sąsia­
dujące ze sobą wyrazy61.
Streśćmy pokrótce wnioski wynikające z pracy Kellera, którą traktujemy jako
punkt wyjścia dla naszych rozważań. Akcent wyrazowy, apex, który pojawił się w ła­
cinie wczasach Cezara, oznaczał długą głoskę i miał taki sam znak ('), jak acutus.
Apex zniknął z łacińskich inskrypcji i kodeksów około roku 300. Akcenty, mimo że
nie są poświadczone w inskrypcjach rzymskich w Wielkiej Brytanii, w rękopisach
insularnych (apices) sąkontynuacjąantycznej tradycji, która przetrwała tylko u Iryj­
czyków, a przez nich dotarła do Anglosasów. U skrybów insularnych akcenty pełniły
-zdaniem Kellera-dwie główne funkcje: zaznaczenie przy końcowym -is, że chodzi
o końcówkę liczby mnogiej narzędnika lub celownika, tym samym wskazanie, że
akcentowana sylaba jest ostatnią sylabą wyrazu, oraz oznaczenie krótkich, naj­
częściej monosylabicznych wyrazów ewentualnie przedostatnich sylab62.
Korzystając z pełnego zachowanego zasobu rękopisów łacińskich opubliko­
wanych w CLA, możemy nieco zmodyfikować stwierdzenia Kellera odnośnie do
wygaśnięcia antycznej tradycji opatrywania tekstów pisanych akcentami. Z Lyonu
pochodzą dwa datowane na VI-VII wiek rękopisy z akcentami tylko nad mono­
sylabami: PARIS, BN, 9550 (f. 4-84), oraz LYON, Bibl. de la Ville, 426(352) (f. 8-
-185) itd.63 64
Stamtąd też pochodzi datowany na drugąpołowę VI wieku LYON, Bibl.
de la Ville, 403(329) + 1964(1840), w którym akcent stawiany był na mono-
sylabicznym W54. Nie mamy bezpośrednich podstaw do twierdzenia, że Lyon jako

59 P. Saenger, Word Separation, s. 45.

60 T. J. Brown, [w:] Codex Vaticanus Palatinus Latinus 235, s. 14.
61 N. Netzer, Cultural, s. 37: „No accents occur and monosyllables adhere to the adjacent longer
word or to each other”.
62 M. P. Brown, Book ofCerne, s. 57, zobserwowała, że w CAMBRIDGE, UL, LI. 1.10 (saec. IX, 2/4),
w kilku przypadkach akcent znajduje się nad inicjalnym a. Jest to, być może, pomyłkowe traktowanie
tej litery jako monosylabicznego a lub... zaznaczenie początku wyrazu, choć tutaj nie mogliśmy korzystać
z fotografii, gdyż te foliały nie były reprodukowane we wspomnianej pracy.
63 CLA, V, 589, VI, 773a.
64 Tamże, VI, 771.
148 3. Interpunkcja

główny ośrodek kulturalny, w którym długo trwały tradycje późnoantyczne, mógł

wpłynąć na zwyczaje rękopiśmienne obecnych w VII wieku także w Burgundii
Iryjczyków. W każdym razie może to być kolejna sugestia, że Iryjczycy, kształtując
swój styl pisarski, czerpali z niezidentyfikowanego konserwatywnego ośrodka/ów,
w którym/ch przetrwała późnoantyczna tradycja rękopiśmienna.
W literaturze przedmiotu podkreślany był wielokrotnie fakt, że akcenty nad
monosylabami są specyficzną cechą rękopisów insularnych65. Niemniej zadziwia
fakt, że tylko wyjątkowo odwoływano się do akcentów jako wyznaczników wpływów
insularnych. Ten stan rzeczy jest być może spowodowany tym, że akcenty nie
były nigdy przedmiotem szczegółowej analizy, co kazało badaczom traktować je
z dużą ostrożnością. Dla Charlesa H. Beesona występowanie akcentówjest jednym
z argumentów pozwalających ustalić kopiowanie z insularnego wzorca66. Również
dla Roberta McNally’ego akcenty w KOLMAR, BM, 39, są świadectwem wpływów
iryjskich67. Także te opinie nie zostały poparte konkretnymi danymi, choć wyrosły
przecież na gruncie doświadczenia poszczególnych badaczy. Rosamond McKit­
terick, rozpatrując cechy rękopisów insularnych, nie wymienia ani się nie ustosun­
kowuje do akcentów jako cech pozwalających ocenić insularne wpływy w skryp­
toriach kontynentalnych68.
Również Lowe nie uważał, aby były one w istotny sposób pomocne w ocenie
wpływów insularnych na manuskrypty, choć stwierdził, że są cechą charakterystyczną
rękopisów insularnych. Związek między pojawieniem się akcentów nad monosy­
labami a wpływami insularnymi widział Bischoff, lecz nie rozwijał tego wątku69.
Sądząc po literaturze przedmiotu, traktowanie akcentów nad monosylabami
i końcówkami -/sjako cechy insularnej niejest poparte zweryfikowanymi hipote­
zami. Ponadto wykorzystanie tej cechy jako wskaźnika wpływów insularnych jest
niewielkie i w zasadzie odsuwane w procedurze badawczej na margines.

3.4.1. Charakterystyka statystyczna akcentów

w rodzimych rękopisach insularnych

Aby zweryfikować i uściślić naszą wiedzę o akcentach, postanowiliśmy poddać

rękopisy insularne uproszczonej analizie statystycznej pod tym kątem. W zebranych
przez nas opisach paleograficznych dwieście trzydzieści dwa razy odnotowano
występowanie akcentów, z tego aż dwieście dwadzieścia dwa rękopisy są uwzględ­
nione w CLA. Ponieważ jedynie Lowe systematycznie odnotowywał akcenty, zmu­
szeni jesteśmy ograniczyć nasz materiał poddawany analizie do zasobu rękopisów

65 Lowe wielokrotnie podkreślał to w poszczególnych opisach paleograficznych zawartych

w CLA, na przykład nr 1293 (Clm. 14280); por. również B. Bischoff, Paläographie des römischen
Altertums, s. 216.
66 C. H. Beeson, The Text History of the Corpus Caesarianum, CP, 35(1940), s. 121 n.
67 R. McNally, Der irische Liber de numeris, s. 16.
68 Por. R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries- tejże, The Diffusion of Insular Culture.
69 B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 216.
3.4. Akcenty 149

rejestrowanych w CLA. Ponadto w IX wieku stosowanie akcentów upowszechniło

się na kontynencie niezależnie od wpływów insularnych i to na tyle, że ich uwzględ­
nienie mogłoby zniekształcić wyniki naszej analizy70.
W poniższej tabeli wzięliśmy pod uwagę rękopisy, które z pewnością powstały
w Anglii. Przyjęty podział na Northumbrię i Anglię - pod tym ostatnim określeniem
kryją się rękopisy, które powstały poza Northumbrią oraz w bliżej nieokreślonej
części Anglii - ma na celu uchwycenie ewentualnych różnic regionalnych.

Tabela 6. Występowanie insularnej interpunkcji i akcentów w rękopisach powstałych

z pewnością w Anglii do końca VIII wieku (nie uwzględniono rękopisów,
których pochodzenie nie jest jednoznacznie ustalone)

1. 2. 3. 4. 5.

Liczba Insularna Akcenty ponad Insularna

rękopisów interpunkcja monosylabami interpunkcja
i końcowymi -is i akcenty
łącznie

1. Rękopisy powstałe 58 21 25 15
w bliżej nieokreślo­ (36%)71 (43%) (26%)72
nym skryptorium (71%)
w Anglii (60%)

2. Rękopisy powstałe 59 21 32 17
w Northumbrii (36%) (54%) (28%)
(80%)
(53%)

3. Razem 117 42 57 32
(36%) (48%) (27%)
(76%)
(56%)

70 F. Unterkircher, Sancti Bonifatii epistolae. Codex Vindobonensis 751 der Österreichischen

Nationalbibliothek, Graz 1971, s. 4, chyba z przesadą stwierdza, że w IX wieku akcentowanie monosylab
było powszechne. Wystarczy przejrzeć kilka kolekcji z reprodukcjami rękopisów z IX wieku, aby się
przekonać o wątpliwej wartości tej opinii.
71 Stosunek procentowy odnosi się do liczby z kolumny drugiej.
72 W tej kolumnie pierwsza liczba wyraża stosunek procentowy do liczby rękopisów, druga do
liczby rękopisów z insularną interpunkcją, a trzecia do liczby rękopisów z akcentami.
150 3. Interpunkcja

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na fakt, że aż połowa rodzimych ręko­

pisów anglosaskich opatrywana była akcentami. Ponadto istnieje duża korelacja
między występowaniem akcentów a insularną interpunkcją, bo aż siedemdziesiąt
sześć procent rękopisów z interpunkcjąinsularnąto te, w których występują również
akcenty. Zależność między akcentami a interpunkcjąjest jeszcze większa niż wynika
to z powyższej tabeli, gdyż w kolumnie „Insularna interpunkcja” odnotowane są
tylko rękopisy z interpunkcjązaznaczanąna sposóbjednoznacznie insularny, czyli
przez grupy trzech kropek i przecinków w kształcie trójkąta lub w jednej linii, a nie
wszystkie rękopisy z interpunkcją. Nieco mniejsza korelacja, ale również wysoka
(pięćdziesiąt sześć procent) zachodzi między liczbą rękopisów z obiema cechami
a całkowitą liczbą rękopisów z akcentami. Nieistotna jest różnica w występowaniu
akcentów w rękopisach northumbryjskich i pochodzących z innych rejonów Anglii.
Proporcje między poszczególnymi cechami mogą w konkretnych skryptoriach
znacznie odbiegać od średniej.
Lepiej znanymi skryptoriami w Northumbrii są- podwójny (męsko-żeński) klasztor
Wearmouth-Jarrow73 i Lindisfarne74. Z pierwszego, w którym wzorowano się na
rękopisach późnoantycznych i rzymskich, znamy dwanaście rękopisów powstałych
w okresie od końca VII do końca VIII wieku. Z tego dziewięć napisano uncjałą.
Akcenty występują tylko w trzech rękopisach, z tego tylko w jednym uncjalnym.
Interpunkcja w tych rękopisach uncjalnych albo wcale nie występuje, albo nawiązuje
do zastanej we wzorcach. Natomiast we wszystkich rękopisach z Lindisfarne, z któ­
rego nota bene nie znamy kodeksów uncjalnych, pojawiająsię akcenty, a w trzech
także typowo insularna interpunkcja.
Porównanie powyższych wyników oraz proporcji tych samych cech w rękopisach
iryjskich (tabela poniżej) wskazuje, że Iryjczycy znacznie bardziej starali się o zazna­
czanie interpunkcji i akcentów. Korelacja obu cech w iryjskich manuskryptach
wskazuje na ich silne powiązanie. Wpływom iryjskim - znacznie silniejszym na
północy Anglii niż na południu - można zapewne przypisać nieco wyższe korelacje
tych cech w rękopisach northumbryjskich.

73 Por. M. B. Parkes, The Scriptorium of Wearmouth-Jarrow, s. 93n. Jako produkty skryptorium

w Wearmouth-Jarrow uznaje się (podajemy tylko numery z CLA): CLA, II, 150, 177, 260; II, 299; VIII,
1140; IX, 1423b; X, 1587; XI, 1621; Supp. 1682, 1703; Add. I, 1822, 1849.
74 Atrybucje rękopisów do skryptorium Lindisfarne są bardzo problematyczne i ciągle dyskusyjne
w nauce; z nowszej literatury odsyłamy do T. J. Brown, [w:] Evangeliorum Quattuor Codex
Lindisfarnensis, s. 89-106; M. P. Brown, The Lindisfarne Scriptorium, s. 151 n; W. O’Sullivan,
The Lindisfarne Scriptorium, s. 80n. Do wczesnych produktów skryptorium w Lindisfarne zalicza się
następujące rękopisy (podajemy tylko numery z CLA): CLA, II, 149, 187, 273, 274; V, 578.
3.4. Akcenty 151

Tabela 7. Występowanie insularnej interpunkcji i akcentów w rękopisach powstałych

w Irlandii do roku 80075

Liczba Insularna Akcenty ponad Insularna

rękopisów interpunkcja monosylabami interpunkcja
i końcowymi -is i akcenty
łącznie

Rękopisy powstałe 48 27 37 2475

76
w Irlandii (56%) (77%) (50%)
(89%)
(65%)

3.4.2. Charakterystyka statystyczna akcentów

w rękopisach kontynentalnych
wykazujących wpływy insularne

Poniższa tabela pokazuje, w jakich proporcjach występują rozpatrywane przez

nas dwie cechy w napisanych insularnym pismem rękopisach kontynentalnych.
Podobne proporcje dotyczą częstotliwości używania insularnej interpunkcji. Znacz­
niejsze różnice występują w przypadku akcentów. Sięgają one - w zależności od
kategorii rękopisów, do których będziemy porównywać interesujące nas manuskrypty
- od dziesięciu do dwudziestu punktów procentowych mniej niż w produktach
rodzimych skryptoriów anglosaskich. Również o około dziesięć punktów procen­
towych jest mniejszy stosunek rękopisów zobiema cechami do ogólnej liczby ręko­
pisów z danej kategorii. Bardzo znaczne w stosunku do rodzimej produkcji anglo­
saskiej są różnice w proporcjach między rękopisami z każdą z cech z osobna
a tymi, w których występują obie. Obie badane grupy rękopisów z tabeli 6. i z tabeli
8. nie są, wbrew pozorom, całkowicie porównywalne, gdyż pośród rękopisów z wier­
sza drugiego (tabela 8.) aż trzydzieści jeden procent stanowią fragmenty o objętości
dwóch foliałów i mniejszej. W tych przypadkach zarówno akcenty, jak i interpunkcja
mogą nie być zarejestrowane, ze względu na niewielką ilość tekstu w tych fragmen­
tach. Gdyby założyć, że w jakiejś części rękopisów zachowanych we fragmentach
znajdowałyby się owe cechy, to ich procentowy udział bardziej zbliżyłby się do
proporcji znanych dla rękopisów powstałych w Anglii. W rękopisach, w których
pojawia się insularny wpływ na pismo (tabela 8., wiersz czwarty), udział obu cech,
jak można było się spodziewać, znacznie się zmniejsza.

75 Nie zostały uwzględnione fragmenty iryjskich rękopisów pochodzących z bibliotek w St. Gallen
i Bobbio, ze względu na to, że ustalenie miejsca ich powstania jest problematyczne.
76 W tej kolumnie pierwsza liczba wyraża stosunek procentowy do liczby rękopisów, druga do
liczby rękopisów z insularną interpunkcją, a trzecia do liczby rękopisów z akcentami.
152 3. Interpunkcja

Tabela 8. Współwystępowanie akcentów z insularnymi znakami cytowań i insularną

interpunkcją w rękopisach napisanych na kontynencie do końca VIII wieku
pismem insularnym lub pod wpływem insularnym

Rękopisy, które nie są Ogółem Insularna Akcenty Akcenty

ewidentnymi importami (w CLA) interpunkcja i interpunkcja
na kontynencie

1. Napisane pismem 191 74 62 28

anglosaskim (39%) (32%) (15%)77
(38%)
(45%)

2. Napisane pismem 147 61 47 21

anglosaskim (z wyłącze­ (41%) (32%) (14%)
niem ewentualnych (34%)
importów) (45%)

3. Napisane pismem 41 21 18 11
iryjskim (z wyłączeniem (51%) (44%) (27%)
ewentualnych importów) (52%)
(61%)

4. W których pojawia się 114 39 22 13

anglosaski lub insularny, (34%) (19%) (11%)
ale nie iryjski wpływ (33%)
na pismo (59%)

Innym ważnym elementem określającym wpływy insularne są cechy kodyko­

logiczne. Zauważmy, że w pierwszych wierszach i w kolumnie piątej tabel 6. i 9.
proporcje udziału obu cech oraz ich relacji są niewielkie. Tak więc w przypadku
rękopisów z insularnymi cechami kodykologicznymi charakterystyka występowa­
nia obu cech jest bardzo zbliżona do rękopisów powstałych w Anglii (bez Northumbrii).
Ciekawe jest, że połączenie insularnych cech kodykologicznych z anglosaskim
i insularnym pismem nie „wzmocniło” częstości występowania akcentów i insular­
nej interpunkcji. Natomiast w grupie rękopisów, w których brakuje jakichkolwiek
insularnych cech kodykologicznych i insularnego pisma, gwałtownie spada udział
rękopisów z tymi cechami, a niemal zanika liczba tych z obiema cechami naraz.
Możemy to też uznać za kolejny argument przemawiający za słusznym traktowa-

77 W tej kolumnie pierwsza liczba wyraża stosunek procentowy do liczby rękopisów z danej
kategorii, druga do liczby rękopisów z insularną interpunkcją w tej kategorii, a trzecia do liczby
rękopisów z akcentami.
3.4. Akcenty 153

niem cech kodykologicznych jako bardzo dobrych wyznaczników wpływów insu­

larnych.

Tabela 9. Występowanie akcentów w rękopisach z insularnymi cechami kodykolo­

gicznymi, powstałych na kontynencie do około 800 roku

1. 2. 3. 4. 5.

Rękopisy które Ogólna Insularna Akcenty Insularna

z pewnością powstały liczba interpunkcja interpunkcja
na kontynencie i akcenty

1. Z insularnymi cechami 89 39 32 17
kodykologicznymi (44%) (36%) (19%)78
(43%)
(53%)

2. Z insularno-kontynen- 129 48 28 13
talnymi cechami (37%) (22%) (10%)
kodykologicznymi (27%)
(46%)

3. Z insularnymi cechami 79 33 28 13
kodykologicznymi (41%) (35%) (16%)
i anglosaskim lub insu­ (41%)
larnym pismem, (46%)
ale nieiryjskim

4. Z insularno-kontynen- 40 14 16 6
talnymi cechami (35%) (40%) (15%)
kodykologicznymi (42%)
i anglosaskim lub (38%)
insularnym pismem

5. Bez insularnych oraz 338 108 51 26

insularno-kontynental- (32%) (15%) (8%)
nych cechy kodykologi­ (24%)
cznych oraz bez (51%)
insularnego pisma

78W tej kolumnie stosunki procentowe podane są według tych samych zasad, które określiliśmy
w poprzednim przypisie.
154 3. Interpunkcja

Porównując częstotliwość występowania akcentów w kontynentalnych kopiach

anglosaskich i insularnych rękopisów (dwadzieścia pięć procent, tabela 10.), śred-
niądla rękopisów powstałych w Anglii (czterdzieści osiem procent, tabela 6.) z po­
jawianiem się ich w rękopisach kontynentalnych napisanych pismem insularnym
(trzydzieści cztery procent, tabela 8; suma z kolumn pierwszej i trzeciej) i z rękopi­
sami z insularnymi cechami kodykologicznymi (trzydzieści sześć procent), może­
my uznać, że co druga kopia zachowywała akcenty znajdujące się we wzorcu.
Należy jednak wnieść poprawkę do obrazu uzyskanego z tego prostego zestawienia
statystycznego. Jak wiemy, trudno ocenić, czy cechy insularne spotykane w konty­
nentalnym rękopisie pochodzą od bezpośredniego wzorca, czy od kolejnej już, konty­
nentalnej kopii. Z pewnością pośród rękopisów z kategorii obejmującej wiersze
pierwszy i drugi poniższej tabeli znajdująsięjuż kolejne kopie, które „zgubiły” ewentu­
alne akcenty insularnych rękopisów-archetypów. Oznacza to, że akcenty dość łatwo
ulegały kopiowaniu. Wówczas, gdy możemy z pewnością określić wzorzec jako
anglosaski, procent rękopisów z akcentami wzrasta do dwudziestu dziewięciu, czyli
zbliża się do trzydziestu dwóch procent rękopisów z akcentami, które należą do
grupy napisanych pismem anglosaskim lub insularnym. Mamy podstawy, aby sądzić,
że „gubienie” akcentów podczas kopiowania rękopisów mogło wynikać z niezrozu­
mienia ich funkcji. Czasem skrybowie traktowali je jako oznaczenia dla abrewiacji,
na przykład akcentowane sic rozumiane było jako sic z kreską nad c, co było
powszechną abrewiacjądla sicut79. Akcenty w KARLSRUHE, BLB, Aug. 99 (f. 37-
-52), zostały skopiowane z insularnego wzorca przez skrybę, który nie rozumiał
zasadniczo ich funkcji, co widać przede wszystkim w postaci w jakiej oddał je
w kopii - zamiast kresek pochylonych w prawo użył kresek horyzontalnych, które
znajdowały zastosowanie głównie jako dodatkowy znak dla wielu abrewiacji80.
Dysponujemy dwoma przykładami późnych kopii rękopisów insularnych,
w których zachowały się akcenty obok innych cech insularnych. Wprawdzie PARIS,
BN, lat. 12021 (f. 33-139)81, napisany został w Bretanii, gdzie w X wieku ciągle
żywe były insularne tradycje rękopiśmienne, ale skopiowany został z insularnego
wzorca z VIII wieku. Natomiast żadnym współczesnym wpływom insularnym nie
podlegał powstały we Francji w drugiej połowie XI wieku PARIS, BN, lat. 576482.

79 C. H. Beeson, The Text Tradition, s. 296.

80 Inne podobieństwo akcentów do abrewiacji można zauważyć w CAMBRIDGE, UL, LI. 1. 10
(saec. IX, 2/4), w którym akcenty są pociągnięte drugi raz czerwoną kreską co często praktykowano
przy poziomych kreskach oznaczających abrewiacje, por. M. P. Brown, BookofCerne, s. 57n.
81 Por. L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 12; J.-L. Deuffic, La production manuscrite, s. 311; P.-Y. Lam­
bert, Gloses en vieux breton, EC, 26(1989), s. 340.
82 Insularne abrewiacje, akcenty ponad monosylabami i ortografia wskazują na kopiowanie
z insularnego wzorca. Pierwsze słowo Gallia napisane jest dużymi, czerwono opunktowanymi literami,
por. C. H. Beeson, The Text History of the Corpus Caesarianum, CP, 35(1940), s. 116,121n; Textsand
Transmission, [M. D. Reeve], s. 36.
3.4. Akcenty 155

Tabela 10. Współwystępowanie rękopisów kopiowanych z insularnych wzorców

z akcentami do przełomu VIII i IX wieku

Rękopisy, które nie są Ogólna liczba Insularna Rękopisy

ewidentnymi importami rękopisów interpunkcja z akcentami
na kontynencie i nie są
napisane insularnym
pismem

1. Były lub prawdopodobnie 98 44 25

były kopiowane z insular­ (40%)83 (25%)
nych wzorców

2. Były lub prawdopodobnie 82 34 16

były kopiowane z anglo­ (41%) (20%)
saskich lub insularnych
wzorców, ale nie z iryjskich

3. Były kopiowane lub prawdo­ 28 13 9

podobnie kopiowane tylko (46%) (32%)
z anglosaskich wzorców

4. Z pewnością kopiowane 21 11 5
z anglosaskich wzorców (52%) (24%)

W całym zasobie CLA, liczącym prawie tysiąc dziewięćset rękopisów, tylko

w trzynastu na dwieście sześćdziesiąt dwa rękopisy z akcentami występują one
bez towarzyszących im innych cech insularnych. Dla większości z nich można
pojawienie się akcentów powiązać ze środowiskiem insularnym84. Spośród ręko­
pisów powstałych w IX wieku, w których znajdują się akcenty (trzynaście)85, we
wszystkich przypadkach towarzyszą im inne cechy insularne.
Śledząc występowanie akcentów nad monosylabami i końcowymi -fs w ręko­
pisach powstałych przed rokiem 800, możemy stwierdzić, że dotychczasowe wią­
zanie ich z kręgiem insularnym całkowicie się potwierdziło, co więcej, właściwie
nie występują one w rękopisach, które w jakikolwiek sposób nie byłyby związane
z insularnymi wpływami. Przyjęta przez nas hipoteza o funkcji tych akcentówjako
znaków ułatwiających podział tekstu na wyrazy również znalazła poparcie w rezul­

83 Stosunek procentowy odnosi się do ogólnej liczby rękopisów w każdym wierszu.

84 CLA, VI, 791,839; VII, 1002, 1006; VIII, 1066, 1228; IX, 1317, 1378; X, 1464, 1486, 1581. Nie
da się ustalić powiązań insularnych dla akcentów CLA, VI, 793; X, 1588.
85 Liczba ta w żadnym razie nawet w przybliżeniu nie odzwierciedla faktycznego stanu rzeczy.
Wynika to z nieuwzględniania akcentów w większości opisów paleograficznych.
156 3. Interpunkcja

tatach analizy statystycznej wiążącej częstotliwość występowania akcentów i insu-

larnej interpunkcji z innymi znaczącymi cechami insularnymi. Przyjęcie tej hipotezy
tłumaczy też te przypadki pojawiania się akcentów, które w myśl powszechnie
przyjętego twierdzenia o ich funkcjach uważano za odstępstwa od reguły lub pomyłki
kopisty, jak na przykład akcentowanie początkowych i końcowych sylab bez względu
na ich długość86.
Do rzadkich przypadków należy regularne akcentowanie wszystkich monosylab.
Czym wytłumaczyć fakt, że w wielu, a może nawet w większości rękopisów akcenty
stawiane są nieregularnie? Wolfgang Keller, na podstawie obserwacji rękopisów
z tekstami staroangielskimi, doszedł do wniosku, że akcenty stawiane były dopiero
po skończeniu strony albo nawet dopiero przez korektora. Stąd częstotliwość poja­
wiania się akcentów różni się w obrębie rękopisu87, a nawet między stronami czy
wręcz w obrębie jednej strony88. Jeśli uznamy, że te same praktyki stosowane były
podczas pracy nad kodeksami łacińskimi - a nie mamy żadnych podstaw, aby
przypuszczać, że tak nie było - to skryba lub korektor89 wstawiali akcenty tam,
gdzie sami uważali to za konieczne, a nie po to, aby zaznaczyć wszystkie monosy­
laby i końcowe -/s. W niektórych przypadkach uznawali oni, że czytelnik nie będzie
miał kłopotów z rozpoznaniem wyrazu monosylabicznego, a w innych, które ich
zdaniem mogły sprawiać problemy czytającym lub dla nich samych były kłopotliwe,
oznaczali akcentami.

3.5. Znaki cytowań

W kodeksach antycznych cytaty pochodzące z innych dzieł zaznaczano na

różne sposoby90. We wczesnym średniowieczu decydujący wpływ na upowszech­

86 Por. CLA, Add. II, 1873: „Accents over [...] and arbitrarily over other vowels (e. g. agnoscitür)
[podkreślenie D. S]”.
87 Por. KOLMAR, BM, 39, w którym akcenty pojawiająsię w całym rękopisie, ale skoncentrowane
są na f. 61 -175. W anglosasko-kontynentalnym TRIER, Dombibl., 61 (134), w części anglosaskiej akcenty
się nie pojawiają, natomiast w części napisanej przez kontynentalnego skrybę są dość często
stosowane, por. N. Netzer, Cultural, s. 37, 42; w CLA, IX, 1364, rozkład akcentów podano odwrotnie.
88 W. Keller, Ober die Akzente, s. 109n.
89 W przypadku akcentów, jeśli inkaust nie różni się w dostatecznym stopniu, trudno jest ocenić,
czy pochodzą one z ręki skryby, czy zostały wpisane przez późniejszego korektora. Tym bardziej nie
można stwierdzić na podstawie krótkiej kreski akcentu, czy wpisu dokonała ręka insularna czy
kontynentalna. Dobrym przykładem na późniejsze dodawanie akcentówjest napisany w Italii per cola
et commata CAMBRIDGE, CCC, 286, saec. VI, w którym pojawia się ręka anglosaskiego korektora
z VIII wieku, i choć Lowe, CLA, II, 126, nie identyfikuje jednoznacznie ręki anglosaskiego korektora
z ręką, która dodała akcenty, to z dużym prawdopodobieństwem możemy przyjąć, że akcenty
wprowadzone zostały w środowisku anglosaskim. Inne przykłady na dodawanie akcentów po napisaniu
kodeksów: CAMBRIDGE, Gonville and Caius College, 280h; KASSEL, Landesbibl. theol. fol. 266;
napisany kontynentalnym pismem UTRECHT, UB, 1003.
90 R McGurk, Citation, s. 6n, tam też liczne przykłady.
3.5. Znaki cytowań 157

nienie zwyczaju wyróżniania cytowanego tekstu miały Etymologie Izydora z Se-

wilii91.
W kręgu insularnym jako znak cytowania upowszechnił się jeden ze stoso­
wanych przez Izydora znaków - diple (<, >), który był wstawiany na marginesie
zaznaczanego tekstu. Diple rzadko występuje w czystej, to znaczy kanciastej,
postaci, zwykle jest zdeformowana na kształt floresu podobnego do litery s lub r.
Z materiału, jakim dysponujemy, wynika, że to raczej Anglosasi bardziej regularnie
niż Iryjczycy posługiwali się znakami cytowań, gdyż rękopisy iryjskie, zwłaszcza
wczesne, nie zawierająw ogóle znaków cytowań. Ponadto właśnie Anglosasi wy­
pracowali specyficzny dla siebie zestaw znaków cytowań. Za taką typowo anglo­
saską uznaje się kombinację zniekształconej diple w formie zbliżonej do arabskiej
cyfry 7, poprzedzonej zwykle jedną-trzema kropkami ( "7)92. Zbliżoną formą były
znaki składające się z jednej do trzech kropek zakończonych przecinkiem (■■■■) lub
podobne kombinacje kropek i przecinków, ewentualnie sama kropka lub przecinek.
Anglosasi posługiwali się również innymi znakami zaczerpniętymi z tradycji antycz­
nej oraz rzadziej używanymi, którym trudno przypisać jednoznaczne pochodzenie
i wykazać, że były typowo anglosaskie.
Istotnym, nowatorskimwkładem Anglosasów do rozwoju interpunkcji był sposób
zaznaczania różnych części tekstu odmiennym rodzajem pisma, zwłaszcza w ko­
mentarzach, gdy chodziło o oddzielenie tekstu głównego od cytatu. W rękopisach
minuskulnych z komentarzami cytaty z tekstów uznawanych za autorytatywne,
takich jak Pismo Święte oraz dekrety i listy papieskie, wpisywane były uncjałą,
którą Anglosasi uważali za najbardziej odpowiednią dla tego typu fragmentów.
System ten oparty był na rozwiniętej przez Anglosasów hierarchii pisma, nieznanej
wcześniej Iryjczykom93. Wykorzystanie występowania tego systemu w rękopisach
do określenia wpływów insularnych wiąże się z pewnymi istotnymi komplikacjami,
które - naszym zdaniem - przy obecnym stanie badań nie nadająsię do szerszego
statystycznego przeanalizowania. Po pierwsze, dostępne opisy paleograficzne,
nawet w CLA, nieadekwatnie oddają cechy konstytutywne dla systemu cytowań
odwołującego się do hierarchii pisma, stąd trudno ustalić, czy rzeczywiście mamy
z nim do czynienia. Prawidłowa analiza musiałaby obejmować całe rękopisy, a nie
tylko ich fragmentaryczne podobizny bądź opisy paleograficzne. Po drugie, system
ten dość szybko został przejęty w skryptoriach karolińskich, wprawdzie w prze­

91 Izydor z Sewilii, Etymologiae I, c. XXI. Zalecenia Izydora znajdują potwierdzenie w pochodzących

z VII wieku kodeksach wizygockich, w których właśnie przez diple wyróżniano cytaty biblijne, por.
przykłady podane przez M. B. Parkes, Pause, s. 22.
92 Pierwszy zwrócił uwagę na ich anglosaski charakter W. M. Lindsay, Collectanea, s. 19n; por.
również bardziej udokumentowane, cytowane już studium McGurka.
93 Ten sposób zaznaczania cytatów jest, być może, nawiązaniem do spotykanego w niektórych
rękopisach późnoantycznych zwyczaju pisania przytaczanego tekstu nieco mniejszym lub innym
pismem, jest tak na przykład w RAVENNA, Archivio Arcivescovile S. N. (CLA, IV, 410a), bądź przez
wpisanie cytatu czerwonym inkaustem, na przykład w VERONA, Bibl. Capit. XIII, por. P. McGurk,
Citation, s. 6.
158 3. Interpunkcja

kształconej postaci, gdyż bez uwzględnienia rodzaju tekstu, a jedynie z chęcią

uwypuklenia jego pewnych części lub dla celów czysto zdobniczych94, ale tego
zjawiska opisy paleograficzne również nie wychwytują. Po trzecie, same zasady
oraz praktyka używania hierarchii pisma w rękopisach anglosaskich, mimo prostoty
głównych założeń, są zbadane w stopniu niedostatecznym, aby z możliwym do
przyjęcia błędem móc na tej podstawie prześledzić przejmowanie tego systemu
wskryptoriach karolińskich.
Znaki utworzone z jednej do trzech kropek i dodatkowego symbolu są - zda­
niem Patricka McGurka - tak bardzo charakterystyczne dla rękopisów anglosas­
kich, że ich pojawienie się w rękopisach kontynentalnych powinniśmy traktować
jako ślad anglosaskich wpływów. Przeprowadzona przez tego badacza analiza
miała za podstawę jedynie materiał zgromadzony w drugim tomie CLA, obejmu­
jącym zasoby bibliotek na Wyspach Brytyjskich. Wyłonił on osiemnaście rękopisów
z takimi znakami cytowań95. Nam, na podstawie oglądu całości zasobu rękopiśmien­
nego z wpływami insularnymi, udało się znaleźć siedemdziesiąt takich rękopisów,
które powstały lub prawdopodobnie powstały na kontynencie, z tego aż sześć­
dziesiąt osiem datowanych jest na okres przed umownym rokiem 800. Ta dyspro­
porcja między wiekiem VIII a IX jest pozorna, gdyż wynika ona z faktu, iż w CLA
znaki cytowań były systematycznie odnotowywane.
Tylko w jednej czwartej zasobu rękopisów powstałych z pewnością w Anglii
znajdują się insularne znaki cytowań, ale widoczna jest dość wyraźna różnica
między rękopisami northumbryjskimi (trzydzieści dwa procent), a pozostałymi po­
chodzącymi z Anglii (siedemnaście procent). Jest to znowu tylko pozornie niski
odsetek rękopisów, gdyż znaki cytowań, choćby z racji swojej funkcji, mogą się
pojawić jedynie w rękopisach ze specyficznym tekstami, to znaczy w komentarzach
biblijnych (czterdzieści dziewięć) i w Piśmie Świętym (jedenaście) oraz sporadycz­
nie w innych tekstach (osiem), w których cytaty też dotyczą głównie Biblii96. Chociaż
nie analizowaliśmy częstotliwości ich wystąpień w połączeniu z rodzajem tekstu
w rękopisie, to na podstawie powierzchownych obserwacji możemy stwierdzić,
że w zdecydowanej większości tekstów, w których pojawia się cytowanie z innych
dzieł, znaki te są stosowane (niekoniecznie tylko specyficznie anglosaskie).
Podobnie wszystkie inne relacje między znakami cytowań a pozostałymi cechami
paleograficznymi muszą być interpretowane z powyższym zastrzeżeniem.
Porównanie korelacji między występowaniem tych znaków w rękopisach konty­
nentalnych a innymi cechami anglosaskimi, nawet przy ograniczeniu się jedynie
do najważniejszych, wskazuje na bardzo dużą zależność: trzydzieści rękopisów
z takimi znakami napisanych zostało pismem anglosaskim na kontynencie lub praw­
dopodobnie na kontynencie, to jest czterdzieści cztery procent rękopisów z insu­
larnymi znakami cytowań, w trzydziestu jeden (czterdzieści sześć procent) poja-

94 O karolińskiej adaptacji hierarchii pisma zob. M. B. Parkes, Pause, s. 33n.

95 P. McGurk, Citation, s. 7n, tam też lista przebadanych przez niego rękopisów ze znakami cytowań.
96 Do wyjątków należy komentarz Serwiusza do Eneidy w LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 52.
3.5. Znaki cytowań 159

wiająsię insularne cechy kodykologiczne. Powyższe rozważania obarczone są

dość istotnym błędem, mianowicie wzięliśmy pod uwagę tylko jeden rodzaj znaków
cytowań, któryjest charakterystyczny dla Anglosasów. Dlatego wnioski wypływające
z poniższej tabeli dotycząjedynie tych znaków, które za McGurkiem uznaliśmy za
typowo insularne i jedynie one mogą być pomocne przy określaniu wpływów
insularnych na rękopisy kontynentalne. Do mniej typowych, ale pojawiających się
tylko w rękopisach związanych z kręgiem insularnym, należy zaliczyć system
cytowań rozwinięty przez Będę, w którym odpowiednie litery na marginesie wska­
zują na cytowanie z dzieł poszczególnych Ojców Kościoła. System ten przejęty
został przez Hrabana Maura, opata z Fuldy, który prawdopodobnie korzystał z insu­
larnych i kontynentalnych kopii dzieł Bedy, w których te znaki cytowań zostały
zachowane97. Znaczący jest również fakt, że poza jednym wyjątkiem nie znamy
rękopisu z insularnymi znakami cytowań, który nie wykazywałby innych cech insu­
larnych98.
Wydaje się, że insularne znaki cytatów z dość dużą łatwością mogły być kopio­
wane w kontynentalnych rękopisach, na co wskazują dane w wierszu siódmym
poniższej tabeli. Wprawdzie tylko w siedmiu procentach kontynentalnych kopii
insularnych wzorców występują insularne znaki cytatów, ale w porównaniu do
dwunasto-, szesnastoprocentowego udziału rękopisów ze znakami cytowań w ma­
nuskryptach sporządzonych pismem anglosaskim (wiersze czwarty i piąty) należy
uważać to za dość wysoki wskaźnik.

97 M. L. W. Laistner, Source Marks in Bede Manuscripts, JTS, 34(1933), s. 350-354, cyt. za

M. B. Parkes, The Contribution, s. 27.
98 W SOLOTHURN, Staatsarchiv, Handschriftensammlung 1, (saec. VIII-IX), cytaty zaznaczane są
przez pary przecinków na marginesach, jak w niektórych rękopisach northumbryjskich, ale może to być
zbieżność przypadkowa, por. CLA, Add. II, 1883 (podobnie jest w CAMBRIDGE, UL, Kk. V. 16,
i HEREFORD, Cathedral Libr. P. II. 10, por. P. McGurk, Citation, s. 10n). Jedynymi śladami mogącymi
ewentualnie wskazywać na jakieś wpływy insularne oddziałujące na ten rękopis są: dobra separacja
wyrazów w tekście oraz jego pochodzenie z Recji, gdzie niektóre ośrodki znajdowały się pod insularnym
wpływem. Można tu jeszcze wspomnieć o ewangeliarzu Korbiniana, powstałym w północnej Italii
MÜNCHEN, Clm. 6224 (saec. VII), w którym cytaty zaznaczane są przy pomocy kropek. Wydaje się
jednak, że w tym rękopisie mamy do czynienia z przypadkowym podobieństwem użytych znaków cytowań.
160 3. Interpunkcja

Tabela 11. Częstotliwość występowania insularnych znaków cytowań - według sche­

matu (■■)- w różnych grupach rękopisów powstałych przed rokiem 800

Liczba rękopisów Insularne

znaki cytatów

1. Rękopisy powstałe w bliżej 58 10

nieokreślonym skryptorium w Anglii (17%)

2. Rękopisy powstałe w Northumbrii 59 19

(32%)

3. Razem 117 29
(25%)

Poniższe zestawienie dotyczy Ogólna liczba rękopisów

tylko rękopisów, które powstały ze znakami cytowań
lub prawdopodobnie powstały 68
na kontynencie

4. Rękopisy napisane 191 30

pismem anglosaskim (16%)"
(44%)

5. Rękopisy napisane pismem 147 18

anglosaskim, które z pewnością (12%)
powstały na kontynencie (26%)

6. Rękopisy, w których pojawia się 114 5

anglosaski lub insularny, (4%)
ale nieiryjski wpływ na pismo (7%)

7. Rękopisy skopiowane z insularnych 111 8

wzorców, ale nienapisane (7%)
insularnym pismem (12%)

8. Rękopisy z insularnymi 184 31

cechami kodykologicznymi (17%)
(46%)

99 Pierwsza liczba oddaje stosunek do ogólnej liczby rękopisów z danej kategorii, a druga do
rękopisów (sześćdziesięciu ośmiu) z insularnymi znakami cytowań.
3.5. Znaki cytowań 161

9. Rękopisy z insularno-kontynentalny- 162 19

mi cechami kodykologicznymi (12%)
(28%)

10. Rękopisy z insularnymi cechami 107 19

kodykologicznymi i anglosaskim lub (18%)
insularnym pismem, ale nieiryjskim (28%)

11. Rękopisy tylko z insularno-kontynen- 45 8

talnymi cechami kodykologicznymi (18%)
i anglosaskim lub insularnym pismem, (12%)
ale nieiryjskim

12. Nieinsularne oraz nieinsularno-konty- 399 7

nentalne cechy kodykologiczne, (2%)
niekopiowane z insularnych wzorców (10%)
oraz nienapisane pismem insularnym

O wadze, jaką Anglosasi przywiązywali do wyróżnienia z tekstu cytatów, świad­

czy ciekawy przypadek powstałego w Rzymie BOULOGNE-SUR-MER, BM,
32 (saec. VI), w którym anglosaski czytelnik dodał w VIII wieku insularne znaki
cytowań. W przypadku PARIS, BN, lat. 13047, występowanie insularnych abrewiacji
może wskazywać na to, że i pojawiające się w nim anglosaskie znaki cytowań
zostały skopiowane, ale wpisy marginalne w anglosaskiej minuskule dopuszczają
jeszcze taką ewentualność, iż znaki zostały dopisane przez autora tychże wpisów.
W sporządzonym przez skrybów anglosaskiego i kontynentalnego LONDON, Brit.
Lib. Egerton 2831, w części napisanej przez Anglosasa pojawiają się anglosaskie
znaki cytowań, a w drugiej części skryba używał zniekształconej diple. Znaki cyto­
wań z KÖLN, Dombibl. 51; PARIS, BN, lat. 12281; BN, nouv. acq. lat. 1575100; ST.
GALLEN, Stiftsbibl. 85 oraz WOLFENBÜTTEL, Weiss. 34101, są być może zapoży­
czone z ich insularnych wzorców.

100 Zdania są podzielone co do tego, czy ten rękopis jest kopią insularnego czy wizygockiego
wzorca, zob. Katalog.
101 W tym przypadku trudno ustalić, czy anglosaskie znaki cytowań pochodzą z anglosaskiego
wzorca, z którego rękopis był kopiowany, czy wynikająz praktyki skryptorium, które, jak wskazują inne
anglosaskie cechy, ulegało wpływom anglosaskim.
162 3. Interpunkcja

3.6. Podsumowanie

Niektóre cechy interpunkcji insularnej sąna tyle specyficzne dla tego kręgu, że
stosunkowo dobrze odzwierciedlają insularne wpływy na rękopisy. Chodzi tu przede
wszystkim o używanie systemu znaków składających się ze specyficznie uformo­
wanych grup kropek. Na podstawie zebranego materiału sądzimy, że pojawienie się
ich w jakimkolwiek rękopisie zawsze odzwierciedla jakieś wpływy insularne, choćby
nawet poprzez dość odległy insularny archetyp lub pochodzenie rękopisu ze skry­
ptorium, które wcześniej znajdowało się pod wpływem insularnym, i w którym ten
system znaków interpunkcyjnych stał się integralnączęściąpraktyki rękopiśmien­
nej, nawet po wygaśnięciu bezpośrednich oddziaływań insularnych. Podobną rolę
przypisalibyśmy diminuendo. Jeśli zaś chodzi o separację słów, to możemyjątrakto-
wać jako pomocniczy wskaźnik wpływów insularnych - w żadnym razie jako
samodzielny wyznacznik. Natomiast braku interpunkcji nie można traktować jako
przejawu braku wpływów insularnych, gdyż także pośród tych rękopisów, które po­
wstały w Anglii, znajdująsię kodeksy zupełnie pozbawione interpunkcji102.
Wyraźnie widać, że interpunkcja występuje w prawie wszystkich wyróżnionych
grupach rękopisów z mniej więcej równym natężeniem około trzydziestu pięciu,
czterdziestu procent (tabela 9.), co mniej więcej odpowiada występowaniu jej w rę­
kopisach powstałych w Anglii. Wysoki odsetek kontynentalnych kopii insularnych
rękopisów, w których zachowana została insularna interpunkcja, świadczy o tym,
iż cecha ta była podatna na kopiowanie.
Repertuar stosowanych znaków interpunkcyjnych nie różniłsię w poszczególnych
skryptoriach anglosaskich. Z tego powodu nie nadająsię one do ustalenia pocho­
dzenia manuskryptów z konkretnych skryptoriów; odnosi się to także do kontynen­
talnych ośrodków anglosaskich103.
Do końca VIII wieku akcenty występują niemal wyłącznie w rękopisach, w któ­
rych uwidaczniają się i inne cechy insularne, co oznacza, że w tych przypadkach,
gdy w rękopisie nie występują inne symptomy insularne, a jedynie akcenty, możemy
uznać ten fakt za wystarczający do stwierdzenia insularnych wpływów na rękopis.
Natomiast brak akcentów nie może być uznany za argument przeciw istnieniu wpły­
wów insularnych lub - w przypadku występowania innych cech insularnych - za
wyznacznik ich słabości. Wystarczy porównać częstotliwość występowania akcen­
tów w rękopisach powstałych na Wyspach Brytyjskich. Ponieważ, jak wykazali­
śmy w tabeli 10., akcenty podatne były na kopiowanie, to aby ocenić, czy obecność
akcentów jest wynikiem skopiowania z insularnego wzorca, przejęcia praktyki ich

102 Przykłady rodzimych rękopisów anglosaskich niezawierających interpunkcji: CLA, II, 150,
190, 194ab, 245, 258, 260, 262; VIII, 1187, 1213; Add. I, 1847.
103 Niektóre skryptoria kontynentalne wytworzyły na tyle charakterystyczne cechy interpunkcji, że
na tej podstawie można identyfikować miejsce kopiowania rękopisów, por. SSBK, 2, s. 67; o cha­
rakterystycznej interpunkcji w St. Amand oraz w St. Denis por. J. Vezin, Le point d’interrogation, un
element de datation et de localisation des manuscrits. L’exemple de Saint-Denis au IXe siede, Scrip­
torium, 34(1980), s. 181-196.
3.6. Podsumowanie 163

stosowania przez skryptorium, w którym rękopis został wyprodukowany, czy też

bezpośrednim efektem pracy insularnego skryby, musimy wziąć pod uwagę również
inne cechy insularne. Niestety, akcenty nie pozwolą nam ustalić, czy mamy do
czynienia z wpływami iryjskimi czy anglosaskimi-w obu kręgach panowały bardzo
zbliżone, jeśli nie identyczne, zasady posługiwania się akcentami.
Ponieważ część znaków cytowań wykorzystywana była tylko przez anglosaskich
skrybów, to już choćby z tej racji zasługują one na uwzględnienie przy analizie
wpływów anglosaskich w rękopisach powstałych na kontynencie. Ich wadą, z pun­
ktu widzenia naszych celów, jest dość duża podatność na kopiowanie przez skry­
bów kontynentalnych.
4. ZNAKI KOREKCYJNE I KOREKTURY

W zdecydowanej większości kodeksów przepisujący je skrybowie czynili mniej

lub więcej błędów i opuszczeń. Nie zawsze były one korygowane bezpośrednio
po napisaniu, czy to przez samych skrybów, czy późniejszych korektorów. Niektóre
kodeksy były korygowane nawet po bardzo długim czasie od swojego powstania
i nierzadko według innej wersji tekstu1.
Korektury wpisywano zasadniczo na trzy sposoby: w interlinii, bezpośrednio nad
częścią tekstu, której dotyczyły; drobne poprawki, na przykład pojedynczych liter,
wpisywano po uprzednim wytarciu poprawianego tekstu oraz na marginesach.
W ostatnim przypadku omyłki w tekście i dotyczące ich korektury na marginesie
wiązano różnego rodzaju znakami, na przykład przez znane już z kodeksów antycz­
nych tak zwane signes de renvoir, czyli na przykład asterix, bądź pojedyncze litery
lub inne znaki, a zwłaszcza przez różne pary liter, najczęściej przez poświadczone
od schyłku antyku hd dla zaznaczenia miejsca w tekście oraz hs przy samej korek-
turze. Nie tylko korekturom, ale i znakom korekcyjnym warto przyjrzeć się bliżej
pod kątem ich przydatności dla określenia wpływów insularnych.

4.1. Znaki korekcyjne jako wyznaczniki

wpływów anglosaskich

W1914 roku Lindsay pierwszy zwrócił uwagę na charakterystyczne tylko dla rę­
kopisów insularnych używanie pary liter di hjako znaków korekcyjnych2. W 1946 roku
Lowe uporządkował naszą wiedzę o tych znakach. Stwierdził on, że w kręgu wizy-
gockim - dla którego przedstawił pełną dokumentację paleograficzną- i w insu­
larnym (bez udokumentowania) wykształcono specyficzne, typowe tylko dla nich
znaki korekcyjne, które pozwalają-zdaniem badacza-śledzićwizygockie i insu-

1 Na przykład VATICANO, lat. 3225 (saec. V), którego tekst z Wergiliuszem korygowany był w drugiej
ćwierci IX wieku, według znormalizowanego tekstu tak zwanego karolińskiego.
2 W. M. Lindsay, The Laon A-Z Type, Revue des Bibliotheques, 24(1914), s. 8-12.
4.1. Znaki korekcyjne jako wyznaczniki wpływów anglosaskich 165

larne wpływy także w niewizygockich i nieinsularnych rękopisach, korygowanych

z użyciem owych symboli3.
W kręgu insularnym najczęściej stosowanojako znaki korekcyjne, oprócz zna­
nych signe de renvoi, pary liter doraz /?: ddla oznaczenia korygowanego miejsca
w tekście i h tuż przed korekturą - obie litery z poprzeczną belką na laseczce.
Prawdopodobnie używanie liter di h wywodzi się z naśladowania późnoantycznych
znaków korekcyjnych w postaci par hdoraz hs4 bądź5 im podobnych hr, Ih. Śladem
tego zapożyczania z rękopisów późnoantycznych w kręgu insularnym są znaki
korekcyjne w napisanym być może w Bobbio iryjskim MILANO, Ambros. 1.61 sup.
(saec. VII, 2/2), w którym korektor używał jako znaków korekcyjnych par liter hd-
-hs, ale raz ulegały one redukcji do pary h-hs, a dwa razy do h-hs.
W używanej przez Anglosasów parze d-h litera d może być skrótem od de est,
a litera h od habendum6. Rozważania co do pierwotnego znaczenia tych liter nie
mają większego sensu, gdyż uległo ono zatarciu, być może nawet dla posługują­
cych się nimi skrybów. Świadczyć o tym może fakt, że czasami znaki te wstawiane
są odwrotnie, wbrew ich domniemanemu sensowi, to znaczy h w tekście i d przy
korekturze. Innym wariantem jest posługiwanie się parami tych samych liter, to
znaczy d-d lub h-h. Znaczyłoby to, że litery te przestano traktować jako skróty
konkretnych słów, a stały się one po prostu oderwanymi od pierwotnego znaczenia
symbolami.
Przywiązanie skrybów do własnych zwyczajów w zaznaczaniu omyłek widać
w korygowanym jednocześnie przez skrybów anglosaskiego i kontynentalnego
PARIS, BN, lat. 2706 (saec. Vlllin), w którym ten pierwszy używa insularnych
znaków, a drugi znanych na kontynencie par liter hd-hd.
W dwudziestu trzech rękopisach powstałych w Anglii znajduje się ten typ znaków
korekcyjnych, co stanowi dwadzieścia procent wszystkich rodzimych rękopisów
anglosaskich. Anglosasi używali okazyjnie również inne zestawy znaków. W OX­
FORD, Bodl. Lib. Douce 140, dla oznaczenia miejsca w tekście posłużono się
trójkątem z kropek, a korektury zaznaczono na wzór antyczny literami hd. W FUL­
DA, Landesbibl. Cod. Bonif. 1, z własnoręcznymi zapiskami świętego Bonifacego,
anglosaskie korektury wpisane na kontynencie zaznaczane były runami. Trudno
ocenić, skąd wzięły się runy w znakach korekcyjnych w napisanym wCambrai
Clm. 14179 (saec. IXin), w którym w tej samej funkcji pojawiają się przekształ­
cone noty tyrońskie, całkowicie obce środowisku insularnemu. Inicjały tego manu­
skryptu mogąwskazywać na wpływ insularnego wzorca lub insularne oddziaływania

3 E. A. Lowe, The Oldest Omission Signs in Latin Manuscripts. Their Origin and Significance, [w:]
Miscellanea Giovanni Mercati, vol. 6, Vaticano 1946, s. 36-79, przedruk [w:] tegoż, Palaeographical
Papers, s. 349-380, tam też przegląd wcześniejszych poglądów na ten temat.
4 Dyskusja nad znaczeniem tych znaków jest ciągle otwarta, por. E. A. Lowe, The Oldest Omission,
s. 349n, gdzie znajduje się pełne przedstawienie poglądów obecnych w literaturze o znaczeniu tych
symboli. Litery hd wstawiane w tekście mogły znaczyć: hic deest, hic deleantur, hic deficit, hic desunt
itd., litery zaś hs: hic supple, hic sunt, hic scribas itd.
5 CLA, III, 350.
6 A. Wilmart, Codices Reginenses, 1, s. 799.
166 4. Znaki korekcyjne i korektury

w samym skryptorium. Raz nawet jako znak korekcyjny posłużyła anglosaska runa
ga (w kształcie gwiazdki), która mogła być skopiowana z insularnego wzorca -
jeśliby sądzić po występowaniu w rękopisie insularnych abrewiacji7. Do wyjątków
należy użycie przez korektora w Clm. 6282 (saec. Vlllex, z Freising), pary insular­
nych abrewiacji dla autem - litery h z haczykiem, ujętej pomiędzy dwie kropki.
Jedynym iryjskim rękopisem napisanym w Irlandii, w którym znajdujemy sym­
bole d-h dla korektur, jest napisany w 807 roku w Armagh DUBLIN, Trinity College
528. Pojawienie się tych symboli w rękopisach iryjskich potwierdza kontakty iryjsko-
-anglosaskie i wzajemne zapożyczenia w technice rękopiśmiennej9. Najwcześniej­
sze pojawienie się znaków d-h w rękopisach iryjskich poza samą Irlandią lub w wy­
kazujących wpływy iryjskie miało miejsce w skryptoriach iryjsko-northumbryjskich:
w napisanym w anglosaskiej fundacji na kontynencie Echternach PARIS, BN, lat.
9382, którego skryba, Virgilius, być może był Iryjczykiem10, oraz w powstałym
w pierwszej połowie VIII wieku w anglo-iryjskim skryptorium w Northumbrii CAM­
BRIDGE, Trinity College, B. 10. 5 + LONDON, BL. Cotton Vitellius C. VIII (f. 86-
-90)11, który został napisany prawdopodobnie przez Iryjczyka. Następne przykłady
pochodząjużz końca VIII lub początku IXwieku z północnej Italii: napisany iryjską
minuskułą i powstały w Bobbio TORINO, Bibl. Naz. F. IV. 1 Fasc. 5 + 612, VATICANO,
lat. 491 (ff. 34-51) + FIRENZE, Bibl. Laur. Ashburnham 60 (16)13, oraz powstały
w Irlandii DUBLIN, Trinity College 60 (A. I. 15) (saec. VIII, 2/2)14. Mimo że te znaki
korekcyjne znajdują się również w skopiowanym z iryjskiego wzorca WIEN, ÖNB,
366, to ponieważ został on napisany w Salzburgu, gdzie stykały się wpływy iryjskie

7 LEIDEN, Rijksuniversiteit, Scalig. 28. Runa ta niejest notowana ani w pracy R. Derolez, Runica,
ani w monografii Ute Schwab, poświęconej tylko tej runie, Die Sternrune.
8 CLA, II, 270.
9 Odwrotne oddziaływania, Iryjczyków na Anglosasów, widoczne są w napisanym w Northumbrii
przez wykształconego w tradycji iryjskiej Anglosasa DUBLIN, Trinity College 57 (A. IV. 5) (saec. VII,
2/2), w którym użyto znanych Iryjczykom symboli (/. ) i (%), CLA, II, 273.
10 CLA, V, 577; o pochodzeniu Virgila zob.: D. Ó Cróinin, Pride, s. 360; R. McKitterick, The Diffu­
sion, s. 427.
11 CLA, II, 133; T. A. M. Bishop, Notes on Cambridge Manuscripts, Part VII, Pelagius in Trinity
College B. 10. 5, TCBS, 4(1964), s. 70-77, Pl. 9-10 (f. 19r, 7r, 42v, 29v, 87r; P. McGurk, Citation, s. 10;
H. J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 35n; T. J. Brown, The Irish Element, s. 16n; P. Ni
Chathäin, Notes on the Würzburg Glosses, [w:j Irland und Christenheit, s. 192n.
12 Theodorus Mopsuestenusin psalmos (ff. 14); Bobbio [Bobbio(?)j, saec. VIII-IX. Iryjska minuskułą
doświadczonego skryby. Inicjały czerwono opunktowane. Liczne insularne abrewiacje. Akcenty za­
znaczone ponad monosylabami. Omyłki sygnowane przy użyciu znaków d-h. Rękopis skopiowany
z iryjskiego wzorca (Lowe). Zdaniem Bischoffa, rękopis został skopiowany z Milano, C. 301 inf. Zob.:
CLA, IV, 452; B. Bischoff, MS, 2, s. 320; MS, 3, s. 35, 40; CCSL, 88A, ed. L. de Coninck, s. Xlln;
A. Siegmund, Überlieferung, s. 133.
Ps.-Augustinus: Hypomnesticon; Ambrosiaster in epistulas Pauli (ff. 93)- północne Włochy
z iryjskimi wpływami [?], saec. Vlllex. Iryjska minuskułą z wpływami kontynentalnymi, niektóre
współczesne marginalia wpisane zostały w czystej minuskule insularnej. Iryjska sylabifikacja. Występują
insularne abrewiacje, które były rozwiązywane przez czytelnika z X wieku. Omyłki zaznaczane przez
d-h. Zob.: CLA, I, 5b; CLA, III, *5b; B. Bischoff, MS, 3, s. 40; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258.
14 CLA, II, 276.
4.1. Znaki korekcyjne jako wyznaczniki wpływów anglosaskich 167

i anglosaskie, pojawienie się ich można przypisać tym ostatnim15. Możemy na tej
podstawie stwierdzić, że używanie znaków korekcyjnych w postaci par liter dh
związane jest niemal bez wyjątku z wpływami anglosaskimi.
Analiza poniższej tabeli pozwala zauważyć, że w tych rękopisach, w których
znajdują się już znaki interpunkcyjne, korektury pojawiają się częściej niż wynosi
średnia dla wszystkich rodzimych rękopisów anglosaskich (dwadzieścia siedem
procent). Szczególnie duża korelacja zachodzi między korekturami a pojawianiem
się akcentów nad monosylabami i końcowymi -is. Nieco mniejsza zależność, bo
czterdzieści procent, zachodzi w odwrotną stronę16. Przypuszczenie, że wstawianie
akcentów - jak sugerowaliśmy w poprzednim rozdziale - przynajmniej w części
przypadków mogło odbywać się dopiero na etapie korygowania tekstu, staje się
w świetle naszych ustaleń dobrze uzasadnioną hipotezą. Jednak bez szczegółowej
analizy rękopisów w oryginale nie możemy tych rezultatów uściślić ani zweryfi­
kować. Sądząc po wynikach samej analizy statystycznej, wolno nam wyrazić przy­
puszczenie, że o niektóre rękopisy dbano z większą pieczołowitością niż o inne i te
właśnie opatrywano wszystkimi znakami interpunkcyjnymi oraz korygowano.

Tabela 12. Częstotliwość występowania insularnych znaków korekcyjnych (dh i podob­

nych) w rękopisach powstałych w Anglii

Liczba rękopisów

1. Insularne znaki korekcyjne i akcenty 23 (72%)17

2. Insularne znaki korekcyjne i interpunkcja 14 (43%)

3. Insularne znaki korekcyjne, akcenty i interpunkcja 11 (34%)

4. Insularne znaki korekcyjne i insularne znaki cytowań 13 (40%)

Jeśli spośród rękopisów kontynentalnych uwzględnimy tylko napisane anglo­

saskim pismem, to częstotliwość występowania w nich insularnych znaków korek­
cyjnych (tabela 13., wiersz drugi) jest taka sama (odpowiednio dwadzieścia siedem
i dwadzieścia sześć procent), jak w rodzimych rękopisach anglosaskich. Korelacja
ta ulega niewielkiemu wzmocnieniu (do trzydziestu procent), jeśli uwzględnimy
insularne cechy kodykologiczne (tabela 13., wiersze trzeci i czwarty). Zastanawia
mniejszy niż można by się spodziewać związek między występowaniem korektur

15 Warto zauważyć, że w pochodzącym również z Salzburga i napisanym przez Anglosasa WIEN,

ÖNB, 1224, nie pojawiają się żadne znaki korekcyjne.
16 Odnosi się to do pięćdziesięciu siedmiu rękopisów z akcentami, które powstały w Anglii.
17 Poniższe udziały procentowe odnoszą się do liczby trzydziestu dwóch rękopisów z insularnymi
znakami korekcyjnymi (to jest dwadzieścia siedem procent całej spuścizny).
168 4. Znaki korekcyjne i korektury

z cechami insularnymi a insularnymi znakami korekcyjnymi, z wyjątkiem rękopisów

napisanych pismem anglosaskim (tabela 13., wiersze od piątego do siódmego).
Jedynym wytłumaczeniem tego faktu może być uwzględnienie w kategorii „Insular­
ne korektury” także tych, które zawierająjedynie insularne abrewiacje, a te nieko­
niecznie muszą odzwierciedlać stopień znajomości przez skrybę insularnej praktyki
rękopiśmiennej - także odnośnie do używania znaków korekcyjnych, ponieważ
mogąone być kopiowane z wzorca. Za dość wysoką należy uznać korelację między
insularnymi znakami korekcyjnymi a znakami interpunkcyjnymi (tabela 13., wiersze
od ósmego do trzynastego). Aż w jednej trzeciej rękopisów z insularnymi znakami
cytowań znajdują się insularne znaki korekcyjne, w połowie zaś rękopisów tak
korygowanych występuje również insularna interpunkcja, choć zależność odwrotna
jest znacznie mniejsza (siedemnaście procent). To samo dotyczy rękopisów z akcen­
tami. Podobnie jak w rodzimych rękopisach anglosaskich, tak i w powstałych na
kontynencie zauważamy bardzo wysoką korelację między manuskryptami opatrzo­
nymi wszystkimi znakami interpunkcyjnymi a występowaniem insularnych znaków
korekcyjnych. Przy czym - co ciekawe - zależność odwrotna jest znikoma, ale
potwierdza to znany z rękopisów powstałych w Anglii (por. tabela 12., wiersz
czwarty) trend do szczególnego traktowania pod względem „edytorskim” tylko
części rękopisów.

Tabela 13. Współwystępowanie z rękopisami zawierającymi insularne znaki korekcyjne

(dh i podobne) oraz wybrane cechy anglosaskie w rękopisach powstałych
do około 800 roku

Rękopisy, które nie są ewidentnymi importami Liczba rękopisów

na kontynencie z insularnymi znakami
korekcyjnymi

1. Liczba rękopisów z insularnymi znakami

korekcyjnymi 93

2. Łącznie z anglosaskim pismem 49

(53%)18 (26%)

3. Łącznie z anglosaskim pismem 32

i insularnymi cechami kodykologicznymi (34%) (30%)

4. Łącznie z anglosaskim pismem,

insularnymi i kontynentalno-insularnymi 45
cechami kodykologicznymi (48%) (30%)

18 Pierwsze dane procentowe odnoszą się do liczby rękopisów z insularnymi znakami korekcyjnymi,
drugie - do całkowitej liczby rękopisów z danej kategorii.
4.1. Znaki korekcyjne jako wyznaczniki wpływów anglosaskich 169

5. Łącznie z insularnymi korekturami 22

(24%) (27%)

6. Łącznie z insularnymi korekturami, 12

ale bez anglosaskiego pisma (13%) (21%)

7. Łącznie z insularnymi korekturami 18

i z anglosaskim pismem - dotyczy rękopisów (9%) (42%)
powstałych z pewnością na kontynencie

8. Łącznie z insularnymi znakami cytowań 22

(24%) (32%)

9. Łącznie z insularną interpunkcją 48

(52%) (17%)

10. Łącznie z insularną interpunkcją 16

i znakami cytowań (17%) (44%)

11. Łącznie z akcentami 42

(45%) (22%)

12. Łącznie z akcentami oraz insularną interpunkcją 24

(26%) (24%)

13. Łącznie z akcentami, 11

insularnymi znakami cytowań i interpunkcją (12%) (55%)

14. Łącznie z rękopisami nienapisanymi anglosaskim

lub insularnym pismem, 5
ale skopiowanymi z insularnych wzorców (5%) (6%)

15. Łącznie z rękopisami, które nie są napisane

pismem anglosaskim i insularnym, nie posiadają
insularnej interpunkcji i znaków cytowań,
akcentów, anglosaskich korektur oraz insularnej
i kontynentalno-insularnej kodykologii 8
i nie były kopiowane z insularnych wzorców (9%) (4%)

Wiersz czternasty powyższej tabeli pokazuje, że insularne znaki korekcyjne

właściwie nie były kopiowane, ale to samo nie dotyczy korektur. Można doliczyć
się tylko pięciu rękopisów z insularnymi znakami korekcyjnymi, które były kopiowane
170 4. Znaki korekcyjne i korektury

z insularnych wzorców, a nie zostały napisane pismem insularnym. W AUGSBURG,

Bischöfliche Ordinariatsbibliothek, MS. 2, (saec. VIII-IX), widać, że skryba nie rozu­
miał insularnych abrewiacji we wzorcu, alewkorekturach zaznaczanych literami dh
błędy są poprawione. Z opisu paleograficznego nie wynika, czy korektury wyko­
nane są ręką skryby, w co należałoby wątpić, ale dwa później dodane foliały, napi­
sane w IX wieku pismem insularnym, mogąwskazywaćnato, że rękopis był korygo­
wany w środowisku insularnym. Liczne cechy anglosaskie, w tym insularne cechy
kodykologiczne, świadcząo tym, że znaki korekcyjne w ERFURT, Stadtbücherei,
Amplonianus F. 10, nie pochodząz wzorca, ależ rodzimego skryptorium. Podobnie
pochodzenie LAON, BM, 423, ze skryptorium w Laon wystarczająco tłumaczy
występowanie znaków korekcyjnych, a wśród pokrewnych mu rękopisów w dwóch
również używano liter hh do umiejscawiania korektur18. Współczesny rękopisowi
korektor pracował przy napisanym w okolicy Freising MÜNCHEN, Clm. 6286, który
Lowe - na podstawie dość wątpliwych przesłanek bazujących na jednym inicjale —
uważa za kopię insularnego wzorca. Ale nawet w tym przypadku miejsce powsta­
nia manuskryptu (we Freising odnotowujemy znaczne wpływy anglosaskie) wystar­
czająco dobrze wyjaśnia pojawienie się insularnych znaków korekcyjnych. Powstanie
PARIS, BN, lat. 2110 w Murbach - skądinąd znanym z wpływów insularnych -
uzasadnia pojawienie się w nim insularnego sposobu zaznaczania korektur. Jak
można zauważyć, nawet w tych przypadkach, w których moglibyśmy podejrze­
wać kopiowanie insularnych znaków korekcyjnych, ich pojawienie się w rękopisach
można wytłumaczyć bez założenia, że zostały one skopiowane z wzorców. Nie
mamy również przesłanek, które wskazywałyby na to, że insularne znaki korekcyjne
były w większym zakresie naśladowane w kontynentalnych skryptoriach19 20.
Wspomnieć jeszcze musimy o specyficznie insularnym oznakowaniu razur
(skreśleń). W opinii Lowego insularni skrybowie, aby zaznaczyć zbędny wyraz,
stosowali grupę trzech kropek w kształcie trójkąta. Chociaż badacz nie podaje
źródeł tego zwyczaju, wydaje nam się, że użycie tego samego znaku, jaki był
również stosowany w interpunkcji, może wskazywać na to, że podobnie jak inter­
punkcyjne - znaki te wstawiane były podczas korekcji rękopisu. Praktyka ta jest
rzadka nawet w rodzimych rękopisach anglosaskich, dlatego nie ma dla nas
większego znaczenia badawczego21. Charakter tego znaku sprzyjał kopiowaniu go

19 CAMBRIDGE, CCC, 334; BASEL N I 4A + FREIBURG IM BREISGAU 483, 12.

20 Na możliwość naśladownictwa znaków korekcyjnych wskazuje przykład z Lorsch. Zdaniem
B. Bischoffa, Die Abtei, s. 30n, charakterystyczne dla tego skryptorium we wczesnym okresie znaki
korekcyjne (hd w tekście i hi przy korekturze) były naśladowane w połowie IX wieku w skryptoriach
wWeißenburgu i St. Gallen. Bischoff tłumaczy to intensywną wymianą rękopisów między tymi ośrod­
kami.
21 Zarejestrowaliśmy zaledwie sześć rękopisów: napisany w Wearmouth-Jarrow DURHAM,
Catherdal Lib. MS A. II. 17 (ff. 2-102), etc. (Vllex/Vlllin); dwa z Włoch-z północnej części, WROCŁAW,
Biblioteka Uniwersytecka, Rehdiger, 169 (saec. VIII, 1/2) i z Nonantoli, LONDON, Brit. Lib. Additional
43460 (saec. VIII-IX); trzy z innych ośrodków kontynentalnych - z Niemiec, VATICANO, Pal. lat. 202
(saec. VIII-IX); prawdopodobnie z Echternach, STUTTGART, WLB, Cod. Bibl. 2° 12 (saec. VIII, 1/2);
z Corbie, PARIS, BN, lat. 17959 (f. 34-86) (saec. VIII-IX). Wszystkie te rękopisy wykazują również inne
cechy insularne.
4.1. Znaki korekcyjne jako wyznaczniki wpływów anglosaskich 171

przez skrybów, którzy niekoniecznie musieli rozumieć jego znaczenie, ale starali
się być wierni oryginałowi. Sądzimy, że między innymi razury oznaczone trzema
kropkami w rękopisie z Nonantoli LONDON, Brit. Lib. Additional, Add. 43460, z de­
koracją dużych inicjałów, która została zaczerpnięta - zdaniem Genevieve L. Mi­
cheli22 - z wzorców celtyckich lub frankosaksońskich - są przykładem kopiowania
tych znaków.
Możemy potwierdzić kilkukrotnie wypowiadany, ale dotąd słabo udokumen­
towany w literaturze przedmiotu pogląd, że zaznaczanie korektur literami dh (i ich
kombinacjami) jest wyłączną cechą insularną. Możemy nawet stwierdzić, że te
znaki korekcyjne są charakterystyczne tylko dla rękopisów anglosaskich lub wyka­
zujących wpływy anglosaskie. Wyłącznie w jednym rękopisie pojawiająsię te zna­
ki bez towarzyszących im innych insularnych cech paleograficznych. Jest to
ST. GALLEN, Stiftsbibl., 1394 (s. 105-106), z którego zachował się jeden foliał
i jedna korektura, stąd trudno ocenić, czy w pozostałej części rękopis nie wykazałby
jakichś cech insularnych. W tym przypadku trudno nawet nawiązać do insularnych
wpływów z St. Gallen, gdyż nie znamy żadnego rękopisu z tego skryptorium,
w którym by użyto insularnych znaków korekcyjnych23. Stosowanie znaków hd
było charakterystyczne dla rękopisów anglosaskich jeszcze na przełomie X i XI
wieku24. Na podstawie powyższej analizy możemy uznać, że znaki korekcyjne są
dobrym wyznacznikiem wpływów anglosaskich na manuskrypty kontynentalne.
Ich zaletąjest brak podatności na kopiowanie.

4.2. Korektury jako ślady wpływów anglosaskich

Równie przydatne dla naszych celów jak znaki korekcyjne sązaznaczane przez
nie korektury. Ich znaczenie w przypadku niniejszych badań polega na odzwiercied­
leniu cech paleograficznych pisma, którym zostały wpisane, a że często rękopis
korygowany był przez innego skrybę, zwykle bardziej doświadczonego, lub korek­
tury były wprowadzane poza rodzimym skryptorium, to mogą być one nie tylko
dobrym źródłem poznania dalszych dziejów rękopisu, ale też zwyczajów rękopiś­
miennych w skryptorium, w którym je wpisywano. Dlatego praktyka związana
z korygowaniem tekstu wymaga osobnego omówienia.
Ślady insularnych wpływów w korekturach przejawiają się w dwójnasób:
w cechach pisma lub poprzez sposób korygowania tekstu. Wszystkie problemy,
które zostały poruszone w związku z identyfikacją wpływów insularnych na podsta­
wie pisma dotyczą również cech paleograficznych korektur. Należy jednakże

22 G. L. Micheli, L’enluminure, s. 105.

23 W PARIS, BN, lat. 2110, proweniencji z St. Gallen, znaki korekcyjne pochodzą z rodzimego
górnoreńskiego skryptorium bądź z Francji.
24 T. A. M. Bishop, English Caroline Minuscule, s. XIII; J. Vezin, Leofnoth, s. 111.
172 4. Znaki korekcyjne i korektury

interpretować je w powiązaniu z cechami paleograficznymi zasadniczego tekstu

rękopisu i z uwzględnieniem dziejów kodeksu, o ile dają się one odtworzyć.
Identyfikacja ręki skryby z ręką korektora jest utrudniona przez fakt, że wpisując
korektury, starano się to robić zwykle pismem jak najdrobniejszym, przy użyciu
inaczej przyciętego pióra, co mogło dość radykalnie zmienić charakter i dukt pisma
skryby, który wpisywał korektury25. Podobny problem pojawia się, gdy zmienność
ręki skryby w tekście głównym nie pozwala właściwie ocenić jej podobieństwa do
ręki korektora26. W przypadku korektur dodanych inną ręką problem identyfikacji
korektora znacznie się komplikuje. Mimo tych trudności, udaje się czasem zidenty­
fikować skrybę znanego z jednego kodeksu jako korektora pracującego przy innym
kodeksie27, co więcej, w rzadkich przypadkach można wskazać konkretną osobę28.
Kolejnym problemem związanym z korekturami jest miejsce ich wpisania. Cechy
pisma, zwłaszcza jeśli korektury są nieliczne i nie dość charakterystyczne, mogą
nie wystarczać do określenia miejsca wpisania bądź proweniencji korektora, który
wykształcony w jednym skryptorium mógł działać w innym. Rękopis mógł być
wysłany do innego skryptorium, gdzie kolacjonowano i korygowano według lepszej
wersji tekstu29. Dlatego też, jeśli zidentyfikujemy korektury jako przynależne do
innej szkoły rękopiśmiennej aniżeli ta, z której rękopis pochodzi lub w której był
przechowywany, nie musi to być jednoznacznie interpretowane jako efekt pracy
obcego korektora w danym ośrodku. Wędrowali nie tylko ludzie, ale i rękopisy.
W przypadku, gdy korektury odznaczające się w piśmie czystymi cechami insu­
larnymi wprowadzone zostały w ośrodku niewykazującym szczególnych wpływów
insularnych, a ponadto możemy ustalić, że korygowanie nastąpiło w konkretnym
skryptorium, jest to oczywisty ślad wpływów anglosaskich w danym ośrodku. Nie
oznacza to, że możemy przypisać je automatycznie Anglosasowi albo Iryjczyko-
wi, gdyż, jak dowodziliśmy w rozdziale poświęconym pismu - nie jest ono jedno-

25 Por. tutaj rozważania E. A. Lowego, Pal. Pap., s. 281n, gdy identyfikuje rękę skryby z ręką
wpisującą korektury w OXFORD, Bodl. Lib. Hatton 48 (saec. VII-VIII).
26 Por. uwagi o EPINAL, BM, 72, B. Bischoff, The Epinal, s. 14.
27 Na przykład Anglosas Cuthbrecht, pracujący w Salzburgu, znany z WIEN, 1224; jego ręka pojawia
się w korekturach z KREMSMÜNSTER, Bibliothek des Benediktinerstiftes, fragm. I/1 etc.
28 Nie wyczerpując tutaj oczywiście wszystkich przypadków, można wskazać na przypisywane
Alkuinowi korektury w PARIS, BN, lat. 1572, Hrabanowi Maurowi w Clm. 52, Baldo z Ratyzbony (połowa
IX wieku) znany jest z korektur w kilku rękopisach. O korekturach Lupusa z Ferneres i problemach
związanych z ich identyfikacją por. wzorcowe pod względem metodycznym studium C. H. Beesona,
Lupus of Ferrieres as Scribe and Text Critic, Cambridge (Mass.) 1930. Badacz ten przygotowywał
pełen korpus rękopisów powstałych przy udziale Lupusa lub z jego zapiskami, ale nie opublikował go
przed śmiercią. Niemal kompletny wykaz rękopisów z pismem Lupusa ogłosiła E. Pellegrin, Manuscrits
de Loup de Ferrieres. A propos du ms. Orleans 162 (139) corrige de sa main, Bibliotheque de l'Ecole
des Chartes, 115(1957), s. 5-31; tejże, Manuscrits de Loup, s. 10n, który został uzupełniony przez
D. C. Nusbaum, Lupus of Ferrieres: Scholar, Humanist, Monk, New York 1977 (dysertacja w maszy­
nopisie).
29 Lupus z Ferrieres, wiedząc, że kodeks z dziełem Cycerona z biblioteki fuldajskiej przedstawia
gorszą wersję tekstu niż egzemplarz przez niego posiadany, a chcąc być wobec Einharda uprzejmym,
poprosił go o przysłanie tego rękopisu, aby go skolacjonować ze swoim, relatywnie lepszym, por.
Loup de Ferrieres: Correspondance, nr 1, s. 8; R. Depreux, Büchersuche, s. 283.
4.2. Korektury jako ślady wpływów anglosaskich 173

znacznym wyznacznikiem etnosu skryby30. Do wyjątków należą te korektury, które

z pewnością możemy przypisać działającemu na kontynencie insularnemu skrybie
(tu Iryjczykowi), na podstawie zupełnie wyjątkowego pojawiania się korektury (saec.
IXmed) z wpisem ogamicznym w powstałym w Iralndii, ale bardzo szybko importo­
wanym na kontynent, ST. GALLEN, Stiftsbibl., 90431. Używanie przez korektora
insularnych abrewiacji może wynikać z kopiowania ich z wzorca32, który służył
jako podstawa dla kolacjonowania tekstu, lub może należeć do własnego stylu
pisarskiego korektora. Mogły się one również znajdować w rękopisie, który wpraw­
dzie nie był wzorcem dla tekstu głównego, ale służył jako wzorzec dla korektora.
Pierwszy przypadek jest prawdopodobny wówczas, gdy insularne abrewiacje poja­
wiają się także w tekście głównym, co często jest rezultatem kopiowania rękopisu
z insularnego wzorca. Do ciekawych wniosków prowadzi analiza tych rękopisów,
które korygowane były jednocześnie przez kilku korektorów, w różnym stopniu
ulegających wpływom insularnym w piśmie33. Musimy wówczas uznać, że albo
każdy ze skrybów w różnym stopniu ulegał wpływom insularnego wzorca, albo
każdy z nich reprezentował nieco inną tradycję rękopiśmienną, albo wreszcie
w różnym stopniu wcześniej przyswoił sobie elementy insularnej praktyki rękopiś­
miennej -w dwóch ostatnich przypadkach cechy insularne pojawiająsię bez wzglę­
du na cechy wzorca. Przypadki takie mają większe szanse zostać zakwalifikowane
jako korektury pochodzące z różnych okresów, gdyż rzeczywiście przy zróżnico­
waniu rąk korektorów trudno znaleźć powiązania między nimi na tyle wyraźne,
aby móc stwierdzić jednoczesne korygowanie tekstu. Przykładem korektur z abre­
wiacjami insularnymi, będącymi jedynie bardzo odległymi echami wpływów insular­
nych i wynikającymi z tradycji, w której wyrósł skryba, są te wpisywane przez
Lupusa z Ferneres34. Wydaje się, że lepszym wskaźnikiem bezpośrednich oddziały­
wań insularnych będzie praktyka rękopiśmienna korektora, widoczna w sposobie
wykonywania i w zakresie korektur. Jeśli korektor uzupełniał również interpunkcję,
posługując się insularnymi znakami interpunkcyjnymi, rozdzielając słowa w tekście
napisanym bez separacji wyrazów lub zaznaczając cytaty na sposób insularny, to

30 Mckitterick przypisuje autorstwo korektur w PARIS, BN, lat. 1959, Anglosasowi, choć tego bliżej
nie uzasadnia i trudno dopatrzeć się w korekturach takich cech, które wskazywałyby jednoznacznie
na Anglosasa jako ich autora. Thurn przypisuje korektury w WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 29 (f. 1-44)
(saec. IX, 1/2-med), Anglosasowi, na podstawie doskonałej znajomości łaciny, którąwykazał się korektor,
i być może dlatego, że pojawienie się w połowie IX wieku anglosaskich korektur w Würzburgu wydawało
mu się na tyle obce anglosaskiej tradycji rękopiśmiennej obowiązującej tam w pierwszej połowie
IX wieku, iż nie widział podstaw, aby przypisać je kontynentalnemu skrybie posługującemu się
anglosaskim pismem.
31 W. M. Lindsay, Early Irish, s. 40; B. Bischoff, MS, 3, s. 45; B. Bischoff, Irische Schreiber, s. 51;
J. Autenrieth, Insulare, s. 156; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 928, 931.
32 Nie spotkaliśmy się w literaturze z próbą wykorzystania insularnych abrewiacji w korekturach do
rekonstruowania ewentualnych insularnych wpływów na dzieje transmisji tekstu.
33 Na przykład skopiowany z anglosaskiego wzorca WIEN, ÖNB, 751 (f. 1-77) (saec. IX, 1/2-
-med), który korygowany był przez trzech skrybów, spośród nich tylko jeden używał insularnych
abrewiacji.
34 Na przykład Bern, BB, 366; por. L. Traube, VuA, 3, s. 232.
174 4. Znaki korekcyjne i korektury

wszystkie te cechy wskazują na obycie skryby poprawiającego tekst z pozostałymi

insularnymi zwyczajami rękopiśmiennymi35. Niestety, w praktyce nie jesteśmy
w stanie zidentyfikować autora korektur tekstowych z korektorem poprawiającym
interpunkcję albo wstawiającym inne poprawki.
Łatwiej chyba wykazać, że korektury pochodzą od skryby nieobeznanego z tra­
dycją insularną, co w pośredni sposób może odzwierciedlać znajomość, a raczej
nieznajomość, insularnych praktyk rękopiśmiennych w skryptorium, skąd pochodzą
korektury, ale nie możemy wykluczyć, że oddają one indywidualne upodobania
korektora. Widać to zwłaszcza wówczas, gdy korektor rozwiązywał insularne abre­
wiacje36. Ponieważ przykłady, którymi dysponujemy, pochodzą ze znacznie później­
szych czasów niż te, które nas interesują w niniejszej pracy, dlatego są dla nas
nieprzydatne.
Ponieważ najczęściej nie znamy kompletnej historii wędrówek kodeksu, a ko­
rekcje mogły być wpisane gdziekolwiek, todo korektur jako wyznaczników wpływów
insularnych w konkretnym skryptorium należy podchodzić ostrożnie, rozważając
każdy przypadek z osobna i w powiązaniu z pozostałymi cechami insularnymi,
widocznymi w danym rękopisie oraz w pozostałych rękopisach powstałych w ośrod­
ku, w którym wpisywano korektury.

35 Żadna ze znanych nam korektur w rękopisach, w których uzupełniano interpunkcję na sposób

insularny, nie może być uznana za skopiowaną z insularnego wzorca. Por. napisany w południowej
Francji BARCELONA, Biblioteca del Cabildo, 120 (saec. VII-VIII) oraz napisany w Szkole Pałacowej
Karola Wielkiego WIEN, ÖNB, 1861 (saec. Vlllex). Mimo że WROCŁAW, Biblioteka Uniwersytecka,
Rehdiger, 169, zachowuje dokładnie typografię wzorca, to insularne wpływy zarówno kodykologiczne,
jak i na pismo korektur, pozwalają przypuszczać, że również insularna interpunkcja dodana przez
korekora nie jest zaczerpnięta z wzorca, ale odzwierciedla nawyki korektora.
36 Por. northumbryjski ewentualnie kontynentalny CAMBRIDGE, UL, Ms. Kk. V. 16, (korektury
saec. IX-X); Clm. 14725 (f. 17-166) (saec. IX, 1/2), z Ratyzbony, z korekturami zXI wieku; PARIS, BN,
lat. 9565 (saec. IXin), z Echternach; w PARIS, BN, lat. 7296 (saec. IX, 1/2), kopiści usunęli anglosaskie
nazwy miesięcy z dzieła Bedy, korektor z drugiej połowy IX wieku rozwiązywał skróty insularne.
5. ILUMINACJE

W jednej trzeciej rękopisów (około pięciuset) zebranych w Katalogu pojawiają

się anglosaskie oraz insularne iluminacje lub widoczne są wpływy insularnego
iluminatorstwa. Problemy związane z iluminacjami - już z racji liczby rękopisów,
których to dotyczy - mają dla naszych rozważań ogromne znaczenie, mimo że
tylko w dwudziestu ośmiu rękopisach notujemy insularne iluminacje bez śladów
wpływów kontynentalnych. Odwoływanie się do analizy cech zdobnictwa kodekso­
wego jest bardzo często stosowanym zabiegiem badawczym podczas ustalania
pochodzenia rękopisu i źródła wpływów, jakim ulegał iluminator albo kopista1, a na­
wet macierzyste skryptorium.
Analiza iluminacji jako jednej z cech manuskryptów wymaga posługiwania się
specyficznymi metodami badawczymi i pojęciami wypracowanymi na gruncie his­
torii sztuki. Nie należy zatem do kompetencji większości paleografów skupiających
się głównie na cechach paleograficznych i kodykologicznych rękopisów. Z kolei
wielu wybitnych historyków sztuki skoncentrowało się tylko na zdobnictwie kodekso­
wym i niewielu z nich posiadło umiejętności i metody wypracowane przez paleogra­
fów. Przez długi czas ten stan rzeczy był przyczyną pewnego dystansu - obecnie
zmniejszającego się - między paleografami a historykami sztuki.
Procedura badawcza, którą wykorzystuje się do analizy zdobnictwa kodekso­
wego w celu wskazania wpływów anglosaskich, polega na próbie uchwycenia w zdob­
nictwie analizowanego kodeksu takich cech i motywów, które uważane są za cha­
rakterystyczne dla rodzimej sztuki Anglosasów. Proporcje między elementami
uznawanymi za typowe dla Anglosasów, a tymi, które uważane są za charaktery­
styczne dla różnych tradycji zdobniczych obecnych na kontynencie, są podstawą
dla oceny siły wpływów anglosaskich. Zakłada się, że brak motywów kontynen­
talnych w iluminacjach (lub ich znikomy udział) - przy obecności wyłącznie cech
anglosaskich - świadczy o ich czystym anglosaskim charakterze, co implikuje
zwykle domniemanie, iż nad kodeksem w kontynentalnym skryptorium pracował
anglosaski artysta (i/lub skryba). Wraz ze zwiększającą się liczbą cech kontynen­

1 W dalszej części pracy, o ile nie będzie to konieczne, nie będziemy rozróżniać ilumiantora od
skryby, przy świadomości, że zarówno identyczność kopisty z autorem iluminacji nie jest oczywista,
jak i nie jest oczywiste, iż musiały to być różne osoby.
176 5. Iluminacje

talnych i ustępowaniem cech anglosaskich stopniuje się siłę oddziaływań anglosas­

kich na dany kodeks: od pracującego na kontynencie Anglosasa (Anglosasów),
który uległ wpływom kontynentalnym, poprzez wzorowanie się kontynentalnego
skryby na zdobnictwie kodeksów anglosaskich bądź oddziaływanie słabnącej
anglosaskiej tradycji w kontynentalnym skryptorium, po bliżej niesprecyzowane
i nieokreślone, dalekie echa wpływów anglosaskich czy ogólnie-insularnych. Pod­
stawowa metoda przy takim podejściu badawczym to analiza formalna sztuki anglo­
saskiej. Jej główną wadą, która w przypadku naszego problemu ma zasadnicze
znaczenie, jest niewystarczające uwzględnienie w niej aspektu historycznego i uwa­
runkowań, w których sztuka anglosaska, a zwłaszcza zdobnictwo kodeksowe, ro­
zwijały się i funkcjonowały. Zasady tej procedury wydają się oczywiste, ale jest to
ułuda, ponieważ w praktyce napotykamy na bardzo poważne trudności w uchwy­
ceniu tego, co jest rzeczywiście charakterystyczne dla zdobnictwa anglosaskiego,
tego, co jest wspólne dla całej tradycji insularnej, a w końcu i tego, co różni w sposób
bezdyskusyjny tradycję anglosaskąoraz insularnąod kontynentalnej sztuki zdob­
niczej. Dyskusja nad tymi problemami trwa i jest bardzo ożywiona.
Większość ocen dotyczących charakteru iluminacji w rękopisach odnotowanych
w Katalogu jest rezultatem zastosowania zarysowanej procedury.
W przypadku iluminatorstwa anglosaskiego dodatkowe trudności sprawia fakt,
że poruszamy się w obrębie zjawiska czysto artystycznego, ale jednocześnie moc­
no osadzonego w systemie kulturowym; nie poddającego się prostemu usyste­
matyzowaniu, zhierarchizowaniu i wtłoczeniu w przejrzyste schematy pojęciowe,
na podstawie których możemy z wystarczającą precyzjąwyrokować o pochodzeniu
oraz wpływach w ornamentyce poszczególnych kodeksów.
Ponieważ anglosaskie zdobnictwo kodeksowe jest bardzo ściśle związane
ze zdobnictwem i ornamentykąspotykanąw innych dziedzinach aktywności arty­
stycznej Anglosasów, nie da się uniknąć jego rozpatrywania właśnie w tak szero­
kim kontekście, obejmującym całość sztuki anglosaskiej we wczesnym średnio­
wieczu2.
Rola zdobnictwa rękopisów jako wyznacznika wpływów anglosaskich i ogól­
nie - insularnych, jest ogromna, co może zilustrować poniższe zestawienie, cha­
rakteryzujące pod względem ilościowym rękopisy, w których anglosaska i insular­
na ornamentyka zaznaczyła się w większym lub mniejszym stopniu. W trakcie
naszych badań doszliśmy do przekonania, że rozpatrywanie ornamentyki w ręko­
pisach należy ująć w dwóch głównych kategoriach: po pierwsze, iluminatorstwa
związanego z inicjałami, po drugie - związanego wszystkimi pozostałymi formami
ozdabiania manuskryptów, od całostronicowych kart iluminowanych, poprzez
bordiury, tablice kanonów, do form najdrobniejszych, inicjałów ledwo zarysowa­
nych i przejawów aktywności artystycznej utrwalonej na marginesach i wyklejkach
opraw.

2 R. Deshman, Anglo Saxon Art: So What’s New? [w:] The Preservation and Transmission of
Anglo-Saxon Culture, ed. P. E. Szarmach, J. T. Rosenthal, Kalamazoo 1997, s. 243-269.
5. Iluminacje 177

Tabela 14. Wyróżnione rodzaje iluminatorstwa anglosaskiego i insularnego (ale nie

iryjskiego) w rękopisach kontynentalnych w wiekach VIII i IX

VIII wiek IX wiek Całość

Iluminacje anglosaskie i insularne

(bez uwzględnienia inicjałów) 46 33 79

Anglosaskie i insularne wpływy na

iluminacje (bez uwzględnienia inicjałów) 81 92 173

Anglosaskie i insularne inicjały 79 46 125

Anglosaskie i insularne wpływy na inicjały 123 122 245

Suma 329 (238)3 293(232) 622 (472)

Powyższe dane odzwierciedlają oczywiście to, co znajdujemy w literaturze na

temat insularnej ornamentyki w rękopisach kontynentalnych lub jej wpływów. Nie
wprowadziliśmy żadnej weryfikacji, nawet wówczas, gdy podstawy atrybucji wyda­
wały się nam zupełnie bezpodstawne. Wychodzimy z założenia, że weryfikacji nie
można przeprowadzić bez zobaczenia iluminacji, a o to było akurat w przypadkach
wątpliwych niezwykle trudno. Opisy, z których korzystaliśmy, były też różnego
stopnia szczegółowości, ale najczęściej ograniczały się do stwierdzenia istnienia
insularnych iluminacji, nie precyzowały nawet jej formy, nie zawierałyjakiegokolwiek
jej opisu czy uzasadnienia takiej a nie innej atrybucji.
Ponieważ poruszany w tym rozdziale problem jest bardzo obszerny, zajmiemy
się tylko najważniejszymi zagadnieniami - tymi, które mają bezpośredni związek
z tematem naszej pracy.

5.1. Geneza anglosaskiej ornamentyki

Nieodzowne dla naszego problemu są rozważania poświęcone genezie zdob­

nictwa anglosaskiego, aby przynajmniej uzmysłowić czytelnikowi ograniczenia po­
znawcze, na jakie natrafiamy, próbując uchwycić te cechy anglosaskiego zdob­
nictwa, które służą w dotychczasowej praktyce badawczej jako wskaźniki wpływów
anglosaskich na produkcję w skryptoriach kontynentalnych.

3 Pierwsza liczba jest sumą skumulowaną, uwzględniającą występowanie w jednym rękopisie

więcej niż jednej cechy, natomiast druga jest sumą rzeczywistą rękopisów z danego przedziału
czasowego.
178 5. Iluminacje

Rozwijane przez cały XIX wiek zainteresowania iluminacjami insularnych kodek­

sów zostały pierwszy raz gruntownie podsumowane przez Ernesta H. Zimmermanna
w publikacji będącej częścią monumentalnego wydawnictwa „Denkmäler deutscher
Kunst”4. Główną zasługą tego wydawnictwa było udostępnienie szerszemu gronu
badaczy niemal całości insularnych iluminacji kodeksowych w wysokim, jak na
ówczesne czasy, standardzie edytorskim. Przedstawiony przez Zimmermanna zarys
rozwoju insularnych iluminacji miał - z dzisiejszego punktu widzenia - mniejszą
wartość, a w części był nawet krokiem wstecz wobec już wówczas istniejących
propozycji5. Mocnojednak oddziaływał na poglądy następnych pokoleń historyków
sztuki i paleografów6. Zarówno dla Zimmermanna, jak i dla jego poprzedników,
niepodważalne było przekonanie (błędne, jak dziś wiemy), że fundamentem
anglosaskiego zdobnictwa kodeksowego w VII i VIII wieku oraz iluminatorstwa tak
zwanego franko-saksońskiego z IX i X wieku była sztuka iryjska.
Nową drogę prowadzącą do obecnego pojmowania istoty oraz początków
insularnego zdobnictwa rękopiśmiennego wytyczył przełomowy artykuł Alfreda
Claphama z 1934 roku7. Zauważył on, że to, co uznawane było za typowe dla
wczesnych iluminacji insularnych, zwanych stylem hiberno-saksońskim, pojawiło
się najwcześniej w najstarszym z anglosaskich kodeksów iluminowanych, northum­
bryjskiej Księdze z Durrow (Vllex), i nie jest spotykane we wcześniejszych ręko­
pisach iryjskich. W konkluzji stwierdził on, że styl hiberno-saksoński nie wywodzi
się ze sztuki iryjskiej, ale ta ostatnia jest jednym z jego komponentów, oraz że do
powstania owego stylu w sztuce insularnej doszło około połowy VII wieku w Northum­
brii i dopiero stamtąd importowano go do Irlandii8. Tym samym została wzmocniona
rola czynnika anglosaskiego w rozwoju całości iluminatorstwa insularnego. Hipotezę
Claphama rozwinął Franęois Masai9, który w opublikowanej w 1947 roku monografii
poświęconej początkom insularnego zdobnictwa kodeksowego wysunął tezę, z której
z czasem częściowo się wycofał, a mianowicie stwierdził, że powstało ono w No­
rthumbrii, na podkładzie sztuki anglosaskiej bez wpływów iryjskich i dopiero potem
rozprzestrzeniło się na Irlandię. Zarysowana została w ten sposób główna linia
podziału na badaczy podkreślających pierwszeństwo i pierwotność elementów
iryjskich w iluminatorstwie hiberno-saksońskim oraz na tych, którzy widzą w nim
nowąjakość w kręgu insularnym, będącą połączeniem elementów iryjskich z anglo­
saskimi i z niewielkim dodatkiem piktyjskim. Podstawy pierwszego poglądu twórczo

4 E. H. Zimmermann, Vorkarolingische Miniaturen, Berlin 1916.

5 Por. druzgocącą, chociaż nie zawsze słuszną, recenzję A. Haseloffa, Die vorkarolingische
Buchmalerei, s. 164n, oraz uwagi C. Bertelliego, Stato deglistudi, s. 396n.
6 Ponieważ Lowe adaptował wiele z ustaleń Zimmermanna do opisów w CLA, zwłaszcza we
wcześniejszych tomach, stały się one w ten sposób naukowymi kanonami, por. D. Ó Cróinin, Is the
Augsburg, s. 190.
7 A. Clapham, Notes on the Origin of Hiberno-Saxon Art, Antiquity, 8(1934), s. 43-57.
8 Tamże, s. 55n.
9 F. Masai, Essai sur/es origines de la miniature dite irlandaise, por. krytyczne - z różnych punktów
widzenia - recenzje wyszczególnione w wykazie literatury.
5.1. Geneza anglosaskiej ornamentyki 179

rozwijała Franęoise Henry10. Pogląd drugi reprezentuje szerokie grono badaczy,

którzy różniąsię między sobąodmiennymi „proporcjami wagowymi”, zjakich składa
się ilumiantorstwo hiberno-saksońskie. Odkrycie anglosaskiego grobowca w Sutton
Hoo, dość dokładnie datowanego dzięki znalezionym w nim monetom, dało mocne
podstawy tezom badaczy widzących powstanie iluminacji insularnych w stylu
hiberno-saksońskim w Northumbrii11. Wnioskiem wartym podkreślenia jest to, że
styl hiberno-saksoński, w którego skład wchodziły elementy anglosaskie, był także
charakterystyczny dla iluminatorstwa iryjskiego.
Znaczącym impulsem w badaniach iluminacji insularnych były przedsięwzięcia
wydawnicze, mające na celu publikacje pełnych faksymiliów rękopisów z towarzy­
szącymi im niejednokrotnie obszernymi opracowaniami naukowymi i bardzo szcze­
gółowymi analizami ornamentyki12. Tu ważne miejsce zajmuje Kodeks z Lindisfarne,
którego iluminacje zostały wzorcowo opracowane przez Ruperta Bruce-Mitforda13.
Zwrócić należy uwagę na nieco odmienne od pozostałych badaczy podejście
do zagadnienia początków sztuki insularnej, jakie zaprezentował Wilhelm Koehler,
który - w swoich rozważaniach na ten temat - sam problem, czy ilumianatorstwo
tych kodeksówjest iryjskie czy anglosaskie, potraktował ja ko zagadnienie z zasady
drugorzędne. Skupił się on głównie - jest to zresztą charakterystyczne dla jego
metody badawczej - na analizie wewnętrznych linii rozwojowych poszczególnych
szkół iluminatorstwa i, co szczególnie ważne, w opisie ornamentyki bazował wy­
łącznie na aspektach formalnych iluminacji, bez odwoływania się do pojęć i termi­
nów wartościujących, jakimi są użyte przymiotnikowo słowa „iryjski” i „anglosaski”14.
We wszystkich krajach, leżących poza naturalnym obszarem rozwoju kultury
antycznej w basenie Morza Śródziemnego, sztuka chrześcijańska - a z taką mamy
do czynienia w rękopisach insularnych - była czynnikiem zewnętrznym wobec
własnej tradycji artystycznej ludów do niedawna jeszcze pogańskich i jako taka
jest czymś z jednej strony wtórnym, gdy ogranicza się tylko do mniej lub bardziej
wiernego kopiowania importowanych wzorców, ale z drugiej - twórczym, w stop­
niowym przyswajaniu sobie repertuaru środków artystycznych kultury chrześcijań­
skiej późnego antyku przez rodzimych artystów i poprzez włączanie rodzimego

10 Większość jej drobniejszych prac wydano pośmiertnie w trzech tomach pod tytułem Studies in
Early Christian and Medieval Irish Art, London 1983-1985.
11 Omawiając dzieje badań nad początkami insularnych iluminacji, korzystaliśmy z zarysu głównych
tendencji w tym przedmiocie, jaki opublikował biorący udział w dyskusji nad powyższym problemem
już od lat trzydziestych ubiegłego wieku „świadek historii”, C. Nordenfalk, One Hundred, s. 1 n.
12 Większość znaczących insularnych rękopisów iluminowanych jest już dostępna w dobrych
i bardzo dobrych jakościowo reprodukcjach. Wymienić tu trzeba przede wszystkim inicjatywę
szwajcarskiego wydawnictwa Urs Graf Verlag, które opublikowało faksymilia między innymi Księgi
z Kells, Kodeksu z Lindisfarne i innych wczesnych rękopisów insularnych, oraz wydawaną w Ko­
penhadze serię Early English Manuscripts in Facsimile. Wspomnieć można o nietypowym wydawnictwie
na mikrofiszach w serii Codices illuminati mediiaevi, którego cena czyni go o wiele przystępniejszym,
a jakość reprodukcji, zwłaszcza wierność koloru, jest podobno lepsza niż w druku.
13 Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis.
14 Jego poglądy na początki iluminacji insularnych zostały opublikowane pośmiertnie, na podstawie
luźnych notatek, pod tytułem Buchmalerei des frühen Mittelalters.
180 5. Iluminacje

dziedzictwa do „nowej” sztuki chrześcijańskiej owych ludów. Czynnikiem zwrotnym

w rozwoju sztuki anglosaskiej była bez wątpienia chrystianizacja i co za tym idzie
poddanie się Anglosasów iryjskim wpływom artystycznym w Northumbrii oraz wpły­
wom Rzymu i ogólnie Italii - ośrodka, z którym związani byli misjonarze z połud­
nia Anglii.
Bruce-Mitford wyróżnia dwie fazy adaptacji sztuki chrześcijańskiej do języka
artystycznego Anglosasów. Faza pierwsza obejmuje początki chrześcijaństwa aż
do mniej więcej trzeciej ćwierci VII wieku, ajej jedynym reprezentantem w ilumina-
torstwie jest Księga z Durrow. Była ona o tyle ważna dla rozwoju artystycznego
języka Anglosasów, że wówczas, w wyniku zapotrzebowania na rodzimą sztukę
chrześcijańską, wykształcił się typowo insularny, a więc wspólny iryjski i anglosaski
styl zdobniczy. Faza druga obejmuje okres zwany renesansem northumbryjskim,
czyli od ostatniej ćwierci VII wieku do około pierwszej tercji VIII wieku. Doszło
wówczas do wykształcenia stylu hiberno-saksońskiego, w którym przeważały
elementy anglosaskie, a także zwrócono się ku wzorcom sztuki późnoantycznej
czy ogólnie nawet śródziemnomorskiej15. Bruce-Mitford zauważył też, że wszystkie
zawarte w Księdze z Lindisfarne elementy zdobnicze znane sąjuż z przedmiotów
ze starszego o pięćdziesiąt-siedemdziesiąt lat grobu z Sutton Hoo16. Główne
motywy zdobnicze, takie jak: plecionka, ornament zwierzęcy, ornament geome­
tryczny krzywo- i prostokątnoliniowy, były już typowe w tym czasie dla sztuki anglo­
saskiej. Z motywów zoomorficznych charakterystyczne są ptaki i psy w specy­
ficznej stylizacji postaci. Bardzo rzadko pojawiają się postacie ludzkie. Zabytki
sztuki z tego znaleziska pokazują, że pogańska sztuka anglosaska nie rozwijała
się w izolacji. Grób z Sutton Hoo odzwierciedla stan z relatywnie małego królestwa
anglosaskiego, jakim była wschodnia Anglia, mamy więc prawo przypuszczać, że
zasoby artystyczne były jeszcze lepsze w znacznie większych i zamożniejszych
królestwach, takich jak Kent, Mercja i Northumbria17.
Chociaż niektóre elementy w anglosaskiej ornamentyce geometrycznej, takie
jak różnego rodzaju tarczki, spirale i ornament trąbkowy, zapożyczone były
z postrzymskiego dziedzictwa w Brytanii - za celtyckim pośrednictwem - to stały
się szybko integralnączęściązdobnictwa anglosaskiego. Podobnie ornament geo­
metryczny prostoliniowy, choć pochodził z piktyjskiej Szkocji, stał się jednąz cech
charakterystycznych również sztuki anglosasakiej18.
Widzenie ilumiantorstwa anglosaskiego wyłącznie w opozycji do iryjskiego jest
zatem z gruntu błędne, gdyż dużo elementów celtyckich (i iryjskich) zostało wchło­
niętych do rodzimej sztuki anglosaskiej. Nie każde więc pojawienie się elementów
celtyckich musi być wynikiem oddziaływań iryjskich.
Iluminatorstwo anglosaskie nie rozwijało się w izolacji. W trakcie ewolucji chło­
nęło z wielu źródeł dostępnych Anglosasom - czy to przez bezpośrednie kontakty,

15 R. L. S. Bruce-Mitford, The Reception, s. 806n.

16 Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis, s. 109-261, tu s. 109.
17 R. L. S. Bruce-Mitford, The Reception, s. 802n.
18 R. L. S. Bruce-Mitford, [w:] Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis, s. 206n.
J L

5.1. Geneza anglosaskiej ornamentyki 181

czy pośrednio przez wyroby rzemiosła artystycznego i kodeksy powstałe w różnych

kręgach kulturowych. Te obce wpływy zostały przejęte przez anglosaskich ilumi-
natorów, tworząc niepowtarzalny styl artystyczny19.

5.1.1. Wpływy orientalne i koptyjskie

Droga, jaką docierały na łaciński Zachód elementy sztuki koptyjskiej, nie jest
przez naukę wyjaśniona, a jeszcze bardziej problematyczna jest geneza motywów
orientalnych w sztuce insularnej. Już najstarsze rękopisy i sztuka insularna w cało­
ści wykazują powiązania ze sztuką orientalną, a zwłaszcza koptyjską oraz syryj­
ską20, chociaż różni badacze nieco inaczej oceniają ich genezę, siłę i zakres oddzia­
ływania. Nie znamy źródeł wpływów koptyjskich w sztuce anglosaskiej, ale sąone
obecnejuż w datowanym na pierwszą połowę VII wieku grobowcu z Sutton Hoo21.
Najprawdopodobniej zostały one zapośredniczone z kręgu iryjskiego lub ogólnie
-celtyckiego, oraz niewykluczone, że z Galii22. W tej ostatniej pojawiły się zauważal­
ne wpływy syryjskie, które przejawiały się między innymi w monastycyzmie
praktykowanym w założonej około 410 roku wspólnocie w Lerins oraz w galijskich
koloniach syryjskich23. Jeden z lepiej nam znanych anglosaskich mnichów z VII
wieku, Benedykt Biscop, spędził w pielęgnującym tradycje wschodniego monasty-
cyzmu klasztorze Lerins dwa lata24. Należy wspomnieć o syryjskim pochodzeniu
Teodora z Tarsu, który działał w Canterbury od 669 roku25. Ornamentyka orientalna
przedostawała się do zdobnictwa kodeksowego nie tylko za pośrednictwem już
adaptowanych motywów z anglosaskiego rzemiosła artystycznego i za pośrednic­
twem iryjskich wzorców, ale także bezpośrednio z przedmiotów pochodzenia
orientalnego, jak miało to miejsce - zdaniem Davida H. Wrighta - w psałterzu
wespazjańskim LONDON, Brit. Lib. Cotton Vespasian, A. 1 (saec. około 720-30)26.

19 W. Koehler, Buchmalerei, s. 7.
20 Używając tych dwóch określeń, nie mamy tu na myśli jedynie miejsca pochodzenia, gdyż Egipt
i Syria byty bardzo wpływowymi centrami oddziałującymi także na sztukę krajów sąsiednich i nie tylko
w granicach Bizancjum, ale później również w krajach będących pod panowaniem Arabów. Dlatego
możemy ogólnie mówić o wpływach orientalnych. Jak już wspomnieliśmy przy okazji rozważań o inter­
punkcji, P. Saenger, Word Separation, s. 44, uważa stosowanie rozdziału słów w rękopisach iryjskich
za rezultat wpływów syryjskich.
21 R. L. S. Bruce-Mitford, The Sutton Hoo Ship Burial: Some Foreign Connections, Settimane,
32(1986), s. 141-210.
22 Por. E. Fletcher, The Influence of Merowingian, s. 69n.
23 Ciągle aktualny jest zarys problemu, jaki dał przed niemal stu laty L. Brehier, Les colonies
d’Orientaux en Occident au commencement du moyen-äge, Byzantinische Zeitschrift, 12(1903), s. 3-
-39. Tu por. I. Heidrich, Syrische Kirchengemeinden, s. 21 n.
24 Beda, Historia abbatum, c. 2, s. 365.
25 S. P. Brock, The Syriac Backgrond, [w:j Archbishop Theodore, s. 30-53, zwłaszcza s. 49n.
26 D. H. Wright, The Vespasian Psalter, s. 66. Całkiem prawdopodobna jest hipoteza zakładająca
rozprzestrzenianie się motywów koptyjskich w zdobnictwie kodeksowym nie poprzez wzorowanie się
na ornamentyce rękopisów koptyjskich, ale przez wyroby rzemieślnicze, por. C. R. Baldwin, Sassanian
Ducks, s. 3n, który dowiódł, że kaczki w typie sasanidzkim, będące motywem ornamentalym inicjałów
182 5. Iluminacje

Wysoce prawdopodobna jest hipoteza o dostępności w tym okresie koptyjskich

kodeksów na Wyspach Brytyjskich27.
Według Otto-Karla Werckmeistera wpływy koptyjskie w ornamentyce i ilumi­
nacjach dotarły na Wyspy Brytyjskie za pośrednictwem iluminacji wizygockich
wzorowanych na sztuce bizantyjskiej i orientalnej, głównie koptyjskiej. Jego zda­
niem, niemożliwe jest, aby artyści insularni byli zdolni zjednej strony do tak dosko­
nałego pod względem artystycznym zdobnictwa ornamentalnego rękopisów i jedno­
cześnie tak nieumiejętnie kopiowali oryginalne wzorce koptyjskie. Przyczyna tego
stanu leży - według badacza - nie w braku umiejętności, ale w już zbarbaryzo-
wanych wzorcach, jakimi dysponowali wyspiarze, a które pochodziły ze skryptoriów
wizygockich28.
Niektóre podobieństwa między zdobnictwem kodeksowym koptyjskim a insular­
nym dadzą się wyjaśnić tylko przy założeniu znajomości (a właściwie obecności)
w kręgu insularnym rękopisów koptyjskich lub ich dobrych kopii. Do takich zbież­
ności zaliczyć można przede wszystkim zwyczaj otaczania nagłówka ramką, zwykle
wypełnioną plecionkąobwiedzioną kropkami po każdej stronie29. Również zazna­
czenie początku nowej partii tekstu krzyżem obserwujemy w rękopisach koptyj­
skich30. Symbole ewangelistów po raz pierwszy pojawiająsię - według zgodnej
opinii badaczy-w iluminacjach koptyjskich ewentualnie syryjskich. Ich rozprzes­
trzenianie na Zachodzie postępowało wraz z wpływami koptyjskimi na Półwysep
Iberyjski, południową Francję i Wyspy Brytyjskie31.
Ponieważ zapożyczenia orientalne w iluminatorstwie insularnym sądość znacz­
ne, a i skryptoria kontynentalne ulegały wpływom kodeksów wschodnich, to
obecność elementów zdobnictwa orientalnego nie może być jednoznacznie inter­
pretowana jako wyraz wpływów insularnych.

w PARIS, BN, lat. 12048 (saec. VIII, 2/2), były wzorowane na tekstyliach orientalnych, dostępnych
zresztą na Zachodzie, co potwierdzają tekstylia ze skarbca katedralnego w Aachen. E. Rosenthal,
Some Observations, s. 64n, również wywodzi wpływy koptyjskie na iluminacje w AUTUN, BM, 4,
z wzorowania się na ornamentyce tekstyliów.
27 W. R. Hovey, Sources of the Irish Illuminative Art, s. 105-120. Wprawdzie znamy tylko jeden
kodeks koptyjski, który dotarł na Zachód: BARCELONA, Biblioteca del Cabildo 500 (saec. VII), por.
C. U. Clark, Collectanea, s. 124, pl. 6. E. Rosenthal, Some Observations, s. 64, stwierdził, że nie
znamy żadnego. Niezrozumiały w świecie łacińskim język nie sprzyjał przetrwaniu rękopisów orien­
talnych.
28 O. K. Werckmeister, Three Problems, s. 175n, 189.
29 M. Cramer, Koptische Paläographie, Tat. 49-50, NEW YORK, Pierpont Morgan Library, 569 (f. 3)
(saec. Vll-Vlll) i 579 (f. 15v) (saec. IX).
"Tamże, Tat. 117, NEW YORK, Pierpont Morgan Library 583 (saec. 848). Również w LONDON,
British Museum, Ms. Or. 8812 (f. 42) (saec. 889), widzimy bardzo podobnądo insularnej ornamentykę,
por. tamże, Taf. 53.
31 Z. Ameisenowa, Animal-Headed Gods, s. 39. Jak można wnosić z pracy R. Crozeta, Les represen­
tations anthropo-zoomorphiques des evangelistes dans l’enluminure et dans la peinture murale aux
epoques carolingienne et romane, Cahiers civilisation mödievale, 1(1958), s. 182-187, odwołującej
sie do malarstwa naściennego, ośrodkiem, z którego rozpowszechniły się w Europie antropo-zoomor-
ficzne przedstawienia ewangelistów, był Półwysep Pirenejski.
J L

5.1. Geneza anglosaskiej ornamentyki 183

Możliwe, że wpływy koptyjskie i syryjskie na iryjską praktykę rękopiśmienną

nie ograniczały się tylko do iluminacji. Jak zauważa Lowe, rękopisy syryjskie są
pisane niemal wyłącznie bez pomocy liniowania - jest to cecha, która dość często
pojawia się we wczesnych rękopisach iryjskich i spotykana jest w manuskryptach
anglosaskich, natomiast obca jest całkowicie rękopisom łacińskim i rzadka w bi­
zantyjskich32. Również stosowanie rombu z czterech kropek dla zaznaczenia pew­
nych miejsc w tekście w northumbryjskim STONYHURST, College Lib. S. N. (saec.
VII-VIII), jedynym spośród rękopisów łacińskich, może być dalekim echem syryj­
skich zwyczajów33, choć pojawianie się tego symbolu również w rękopisach bi­
zantyjskich dopuszcza możliwość wzorowania się właśnie na nich. Podobnie jak
w rękopisach insularnych, pergamin w manuskryptach wizygockich liniowany był
zawsze na stronie z włosiem, co jest cechą rękopisów wschodnich34. Inna cecha
kodykologiczna, która zdaniem McGurka może być zapożyczona z rękopisów
bliskowschodnich, to charakterystyczne, małe wymiary ewangelii iryjskich35. Cał­
kiem prawdopodobne wydaje się spostrzeżenie, że spotykana jedynie w rękopisach
insularnych inwokacja „Emmanuel” (zob. rozdział o wpisach) dostała się do kręgu
insularnego z Egiptu wraz ze schematem ikonograficznym Ukrzyżowanego36. We
wczesnej liturgii iryjskiej widzimy ryty wywodzące się z typowo łacińskich zwyczajów
praktykowanych na Zachodzie oraz liturgię typu wschodniego37.

5.1.2. Wpływy kodeksów późnoantycznych i bizantyjskich

Już iluminacje późnoantycznych kodeksów, które przywieźli ze sobą pierwsi

misjonarze ze świętym Augustynem na czele, mogły inspirować ich anglosaskich
uczniów (zob. rozdział o piśmie). Nie bez znaczenia były pielgrzymki do Rzymu,
gdzie obcowali ze sztuką, która w ich oczach musiała uchodzić za wzorcową,
a z pewnością uznawali jąza prawdziwie chrześcijańską, choćby z tego tytułu, że
była rzymska. Te wpływy „klasyczne” w iluminacjach rękopisów południowoangiel-
skich widoczne są aż do IX wieku.
Ornamentyka anglosaska w Northumbrii czerpała z kilku źródeł, z różną inten­
sywnością, zależnąod konkretnych skryptoriów. Jakdonosi Beda, Benedict Biscop

32 Por. wyliczenie E. A. Lowego, Lux de Oriente, [w:] Pal. Pap., s. 428n, grecko-syryjskich cech
paleograficznych. Brak liniowania charakterystyczny jest również dla łacińskich rękopisów z klasztoru
św. Katarzyny na Górze Synaj.
33 CLA, II, 260; E. A. Lowe, Lux, s. 429.
34 A. Keller, Le Systeme espagnol de reglure dans les manuscrits visigothiques, s. 107-114.
Zaznaczyć trzeba, że badania autora dotyczą zasadniczo rękopisów z XI i XII wieku, ale jego obserwacje
można odnieść do okresu wcześniejszego, gdyż - jak sam stwierdza - system liniowania był
zapożyczony z rękopisów orientalnych.
35 P. McGurk, The Irish Pocket Gospel Book, Sachs erudiri, 8(1956), s. 267.
36 O. K. Werckmeister, Three Problems, s. 188.
37 J. Hennig, Studies in the Liturgy of the Early Irish Church, The Irish Ecclesiastical Record,
75(1951), s. 318-332. Koptyjskie i syryjskie wpływy na liturgię iryjską widział E. Bishop, Liturgica
Historica, Oxford 1918, cyt. za E. Rosenthal, Some Observations, s. 65.
184 5. Iluminacje

przywiózł do Anglii z jednej ze swoich pielgrzymek do Rzymu wzorce malowideł

rzymskich, na podstawie których kazał wymalować założony przez siebie klasztor
w Wearmouth-Jarrow38. W Lindisfarne, gdzie zespolenie silnych tam iryjskich wpły­
wów z rodzimą tradycją anglosaską wykształciło styl hiberno-saksoński w jego
formie uznanej przez historyków sztuki za klasyczną, widzimy, jak znany nam
z imienia iluminator, Eadfrith, kopiował prawdopodobnie ten sam wzorzec późno-
antyczny z postacią świętego Mateusza, z którego korzystano przy sporządzaniu
iluminacji dla Kodeksu Amiatinusa w Wearmouth39.
Przypuszczenia o kopiowaniu iluminacji z kodeksów późnoantycznych znaj­
dują potwierdzenie w napisanym w Kent STOCKHOLM, Kungligabiblioteket, A. 135
(saec. Vlllmed), w którym postacie ewangelistów pochodzą wprost z przecho­
wywanego do dziś w Canterbury, a napisanego w Italii CAMBRIDGE, CCC, 286
(saec. VI)40. Miniatury tego samego kodeksu lub bardzo do niego podobnego były
kopiowane w rękopisach anglosaskich jeszcze w pierwszej połowie IX wieku41.
Wpływy późnoantyczne i bizantyjskie na iluminacje z niektórych skryptoriów
anglosaskich są tak duże, iż niektórzy badacze przypuszczają, że nie można ich
wytłumaczyć jedynie wzorowaniem się lokalnych iluminatorów na oryginalnych
kodeksach. Per J. Nordhagen jest zdania, że iluminacje Kodeksu Amiatinusa
świadcząo działaniu w Wearmouth-Jarrow anglosaskiego skryby, który praktykował
w italskim skryptorium, albo nawet iluminatora bizantyjskiego, ale pochodzącego
z Italii, który został sprowadzony do Anglii42. Zanim dokonano dokładnej analizy
kodykologicznej tego kodeksu, przypuszczano nawet, że karty z iluminacjami
zostały wycięte z późnoantycznego wzorca i dołączone do Amiatinusa. Obecnie
szersze uznanie w nauce znajduje teoria, zakładająca wierne kopiowanie przez
anglosaskich skrybów z dostępnego im wzorca43.

38 Beda, Historia abbatum, c. 6, s. 369: „Quintum, picturas imaginum sanctarum quas ad ornandam
aecclesiam beati Petri apostoli, quam construxerat, detulit; imaginem uidelicet beatae Dei genetricis
semperque virginis Mariae, simul et duodecim apostolorum, quibus mediam eiusdem aecclesiae
testudinem, ducto a pariete ad parietem tabulato praecingeret; imagines euangelicae historiae quibus
australem aecclesiae parietem decoraret; imagines uisionum apocalipsis beati lohannis, quibus
septentrionalem aeque parietem ornaret Por. P. Meyvaert, Bede and the Church Paitings, s. 63n,
67, według którego wzorcami - owymi picturas - mogły być miniatury malowideł lub iluminacje
kodeksowe przywiezione z Rzymu. Malowidła z kościoła Wearmouth-Jarrow nie zachowały się.
39 Por. D. H. Wright, The Italian Stimulus, s. 79, gdzie autor zapowiedział opublikowanie
szczegółowego studium poświęconego wzorcom Eadfritha, ale nie udało nam się tej publikacji
zlokalizować.
40 CLA, XI, 1642; CLA, II, 126; por. M. Budny, The Stockholm Codex Aureus, s. 37n.
41 F. Wormald, The Miniatures in the Gospels, s. 22.
42 P. J. Nordhagen, An Italo-Byzantine Painter at the Scriptorium ofCeolfrith, [w:j Studia romana in
honorem Petri Krarup septuagenarii, Odense 1976, s. 138-145, i bardziej udokumentowane studium
[w:j tegoż, The Codex Amiatinus and the Byzantine Elementin the Northumbrian Renaissance, Jarrow
1977.
43 Podstawowe studium R. L. S. Bruce-Midford, The Art of Codex Amiatinus, Jarrow 1967, por.
również D. H. Wright, The Italian Stimulus, s. 84n.
5.1. Geneza anglosaskiej ornamentyki 185

W niektórych szczegółach ornamentyki w anglosaskich kopiach późnoantycz­

nych iluminacji znajdujemy elementy rodzimej sztuki anglosaskiej, na przykład
w tablicach kanonów w cytowanym już kodeksie ze Sztokholmu44.
Oprócz przedstawień figuralnych również inne elementy zdobnictwa późnoantycz-
nego przenikały dość wcześnie do kręgu insularnego. Jednym z nich jest klasyczna
sima, którąznamy z bardzo wielu wyrobów metalurgicznych zarówno z Irlandii, jak
i z Northumbrii, i to w najczystszych formach45.

5.1.3. Wpływy kontynentalne

W anglosaskich rękopisach zaczynająsię pojawiać od końca VIII wieku wpływy

zdobnicze, zaczerpnięte z iluminatorstwa karolińskiego. Na przykład w kentyjskim
LONDON, Brit. Lib. Royal 1 E. VI (saec. Vlllex), wpływy karolińskie pochodzą
prawdopodobnie z wzorca46.
Wpływy karolińskie, widoczne w sztuce insularnej w końcu VIII i w IX wieku47,
mogły przedostawać się do rodzimego, iryjskiego i anglosaskiego iluminatorstwa.
Wpływy te, jeśli dotyczą rękopisów znajdujących się na kontynencie, mogą być
interpretowane jako ślady wskazujące powstanie rękopisu właśnie na kontynencie,
jak ma to miejsce na przykład w iryjskim ST. GALLEN, Stiftsbibl. 6048. Pojawiające

44 M. Budny, The Stockholm Codex Aureus, s. 32n.

45 E. Wamers, Egg-and-Dart Derivatives in Insular Art, [w:] Ireland and Insular Art, s. 96-104.
46 CLA, 11,214; P. McGurk, An Anglo-Saxon Bible Fragment of the Late Eight Century, Royal IEVI,
s. 16-34, PI. 4-5; M. O. Budny, London, British Library MS Royal I. E. VI: The Anatomy of an Anglo-
Saxon Bible Fragment, London 1985 (dysertacja w maszynopisie, do której nie dotarliśmy); F. Wormald,
The Miniatures in the Gospels, s. 20n; M. P. Brown, Paris, BN, lat. 10861, s. 126.
47 Por. F. Henry, La sculpture irlandaise pendant les douze premiers siecles de I’ere chretienne,
Paris 1933, s. 195n, która uważała, że przedstawienia figuralne na kamiennych krzyżach iryjskich z IX
wieku inspirowane były wzorami karolińskimi, a zwłaszcza rzeźbionymi plakietkami z kości słoniowej.
P. Harbison, The High Crosses of Ireland: An Iconographical and Photographic Survey, Bonn 1992,
s. 328n, sugeruje nawet, że w Irlandii pracowali karolińscy artyści, cyt. za N. Edwards, Review Article:
The Iconography of the Irish High Crosses: Carolingian Influence in Ireland in the Ninth Century, Early
Medieval Europe, 3(1 )(1994), s. 63-71, tu s. 67; P. Harbison, The Carolingian Contribution to Irish
Sculpture, [w:j Ireland and Insular Art, s. 105-110. Również krzyże anglosaskie odzwierciedlają wpływy
karolińskie, por. R. Cramp, The British Academy Corpus of Anglo-Saxon Sculpture, vol. 1, part 1,
Oxford 1984, s. 220, cyt. za N. Edwards, s. 68.
48 Evangelium lohannis (ff. 34)- Irlandia (Lowe); Irlandia lub iryjska kolonia na kontynencie, może
St. Gallen (Duft); St. Gallen(?) (Nees) [St. Gallen od IX wieku], saec. VIII-IX; IX, 1/2 (Micheli, Ohlgren).
Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. Napisany iryjską majuskutą i minuskułą Miniatura świętego Jana jest obramowana
ornamentem z wpływami kontynentalnymi. Małe inicjały są czerwono opunktowane. Pojawiają się
współczesne korektury iryjskie. Kontuzje s-ss (Lowe). Napisany przez skrybę kontynentalnego, który
dość nieumiejętnie kopiował insularnąornamentykę (Micheli). Duft podkreśla, że skryba był Iroszkotem;
w inicjałach widzi on wpływy kontynentalne (merowińskie), które mogą wynikać z nieumiejętnego
naśladownictwa iryjskiego wzorca (i). Higgittzauważa zbieżności w systemie używania kapitały w piśmie
wyróżniającym, jakie występuje w Księdze z Keils. Nees nie widzi analogii w iluminatorstwie iryjskim,
zauważa jednak pewne paralele do ST. GALLEN 912 i sakramentarza z Gellone, BN, lat. 12048, oraz
186 5. Iluminacje

się w nim elementy kontynentalne nie zniechęciły jednak Lowego do obstawania

przy poglądzie, iż powstał on w Irlandii („written apparently in Ireland”). W poglądach
innych badaczy na pochodzenie rękopisów widoczne jest sugerowanie się ele­
mentami kontynentalnymi w iluminacjach49. Zwykle są one interpretowane jako
argumenty przemawiające za kontynentalnąproweniencjąbadanego manuskryptu.

5.2. Charakterystyczne elementy anglosaskiego

zdobnictwa kodeksowego

Wszystkie komponenty, które możemy rozpoznać w zdobnictwie kodeksowym

Anglosasów, nie są ze sobą sztucznie zestawione, ale tworzą oryginalny i jedno­
rodny styl, mimo rozróżnienia dwóch głównych prowincji artystycznych - Northumbrii
i południowej Anglii50. Całościowa charakterystyka iluminatorstwa anglosaskiego
niejest możliwa na kartach tej pracy. Jednak warto pokazać na pojedynczych przy­
kładach, że istniały pewne zjawiska w obrębie anglosaskiej sztuki iluminatorskiej,
związanej zresztą ściśle z całą sztuką anglosaską, które pozwalają nam tropić
także pod tym względem ślady anglosaskich oddziaływań na iluminatorów pra­
cujących w karolińskich skryptoriach.
Zdaniem Wilhelma Koehlera, w kręgu iluminatorstwa insularnego po raz pierw­
szy od chwili wymarcia sztuki antycznej przedstawienie postaci ludzkiej pojmowano
jako zadanie artystyczne. Na pierwszych przedstawieniach postaci ludzkiej w ewan­
geliarzach insularnych odciska swoje piętno magiczne pojmowanie obrazu. Jednak
inaczej niż w przypadku insularnej ornamentyki, która nie ulegała zewnętrznym
wpływom i modyfikacjom, stylistycznie rodzime przedstawienia figuralne szybko
zostały skonfrontowane z wzorami śródziemnomorskimi51 .Mimo odwoływania się
w przedstawieniach figuralnych do wzorców późnoantycznych i bizantyjskich,
anglosascy skrybowie nadawali swoim dziełom charakterystyczny styl, do którego
zaliczyć trzeba przede wszystkim bezczasowość i statyczność ujęcia, a i pojedyn­
cze specyficzne cechy w szczegółach przedstawień postaci. Za jednąz tych ostat­
nich uchodzi specyficzny błąd wdraperii paliusza na postaciach, który został włą­

do ST. GALLEN 51. Zob.: CLA, VII, 902; E. H. Zimmermann, s. 243n, Taf. 192-193; K. Löffler, Die
Sankt Galler, s. 15; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 18, Taf. (s. 28); G. L. Micheli, Recherches,
s. 55n; tejże, L’enluminure, s. 64; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 28, 66, 71 n, Taf. 18,
19, 33, 34 (s. 10, 11); T. H. Ohlgren, Insular, s. 57; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung,
s. 927n; J. A. Harmon, Codicology, s. 206; M. McNamara, Studies on Texts, s. 161 n; J. Higgitt, The
Display Script, s. 222; L. Nees, The Irish Manuscripts at St. Gall, s. 107n.
49 J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 927n; L. Nees, The Irish Manuscripts at St. Gall,
s. 107n.
50 Por. uwagi L. Nees, The Originality of the Early Medieval Artists, [w:j Literacy, Politics, and
Innovation in the Early Medieval West, ed. C. M. Chazelle, New York-London 1992, s. 91n, o umie­
jętnościach adaptacyjnych insularnych iluminatorów.
51 W. Koehler, Buchmalerei, s. 7n oraz 17n.
5.2. Charakterystyczne elementy anglosaskiego zdobnictwa kodeksowego 187

czony nawet do anglosaskiego schematu przedstawienia figuralnego. Jak wykazał

Ernst Kitzinger, wszystkie znane nam postaci, w wizerunku których obecny jest
ów błąd, powstały albo w warsztatach anglosaskich, albo kontynentalnych, wyka­
zujących wpływy anglosaskie52. Innącechącharakterystycznąjest niezwykła tonsu-
ra anglosaskich przedstawień, na przykład postaci świętego Piotra w ANTWERPEN,
Bibliothek van het Museum Plantin Moretus, MS 17.4 (saec. IXin), oraz zygzakowate
sfałdowanie draperii53. Twarze ludzi prezentowanych w iluminacjach anglosaskich
wyróżniają się specyficzną stylizacją nosa, oczu oraz włosów54.
Inicjały należały do ulubionych elementów iluminacji wykonywanych przez
wyspiarzy, zwłaszcza Anglosasów. Z tego powodu ich znaczenie dla oceny wpły­
wów anglosaskich na podstawie iluminacji jest szczególne55. Jedną z typowych,
choć rzadkich, form specyficznie56 anglosaskich sątak zwane inicjały historyzujące,
to znaczy takie, które zawierają wizerunek postaci ludzkiej lub twarzy. Jednak na
kontynencie mogły one pojawić się z drugiego źródła, jakim były rękopisy bizan­
tyjskie, w których również znajdujemy ten typ inicjałów. Niewykluczone, że to one
inspirowały wczesnych skrybów anglosaskich57.
Spotykamy się również w rękopisach, zwłaszcza kontynentalnych, z inicjałami,
których forma nie jest jednoznacznie insularna, natomiast przynależna do nich
ornamentyka jest typowo insularna, na przykład wypełnienia plecionką.
Problem pochodzenia ornamentu plecionkowego w sztuce insularnej i pozo­
stałych ludów barbarzyńskich nie jest rozwiązany do dzisiaj. Najprawdopodobniej
plecionka w kręgu iryjskim została zapożyczona z innych źródeł niż ornament plecion­
kowy u germańskich ludów na kontynencie i u Anglosasów. Plecionka jako motyw
zdobniczy pojawiała się u Germanów około połowy VI wieku, najprawdopodobniej
jako naśladownictwo wzorców wschodniośródziemnomorskich. Już w końcu tegoż
stulecia i w następnym plecionka stała się jednym z głównych motywów zdobniczych
na terenach położonych na północ od Alp. Również na Wyspach Brytyjskich, co
pokazała Uta Roth, plecionka znalazła się za sprawą podobnych prądów kulturowych,
choć zdaniem badaczki trudno dokładnie określić ich źródło. Dlatego w literaturze
możemy spotkać się z wielością hipotez na temat źródeł plecionki we wpływach
syryjskich, egipskich, koptyjskich, sasanidzkich czy armeńskich58.

52 E. Kitzinger, The Coffin-Reliquary, [w:] The Relics of Saint Cuthbert, ed. R. Powell,
C. F. Batiscombe, Oxford 1956, s. 202-304, cyt. za C. Eggenberger, Eine frühkarolingische Dedicatio,
s. 24.
53 C. Levine, The Miniature of the Antwerp, s. 269n.
54 Szczegółowa analiza u E. Schaffran, Die vorromanischen Wandmalereien, s. 26n.
55 Por. W. Koehler, Buchmalerei, s. 25, gdzie znajdujemy próbę zarysowania głównej linii rozwojowej
insularnych inicjałów, ale z traktowaniem ich struktury jako niepodzielnej całości.
56 Jedynie w napisanym w Irlandii KOLMAR, BM, 444 (saec. VIII, 2/2), spotykamy jeden inicjał,
w którym wykorzystano kształt sylwetki ludzkiej, por. N. Netzer, Cultural, s. 53.
57 N. Netzer, Cultural, s. 53. Mimo podniesienia przez autorkę kwestii inicjałów historyzujących
w uważanym przez nią za kopię iryjskiego wzorca PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1587, w domyśle również
inicjały są z niego kopiowane, należy zauważyć bardziej skomplikowany układ cech iryjskich
i anglosaskich w tym rękopisie, które nie wykluczają kopiowania również z anglosaskiego wzorca.
58 U. Roth, Studien zur Ornamentik, s. 111 n.
188 5. Iluminacje

Jednym z najbardziej charakterystycznych zabiegów zdobniczych w anglosaskich

rękopisach było stosowanie szeregu czerwonych kropek, które otaczały pojedynczym
lub podwójnym rzędem jakiś element iluminacji. Jednak najczęściej służyły do
podkreślenia pojedynczych liter, zwykle inicjałów albo grupy liter, na przykład w na­
główkach, ale również w samym tekście. Niekiedy kropkami wypełniano puste prze­
strzenie, jak na przykład w Kodeksie z Lindisfarne, w którym na f. 139r znajduje się
dziesięć tysięcy sześćset kropek59. Insularni skrybowie byli do tego sposobu zdo­
bienia inicjałów bardzo przywiązani, jak pokazująto przykłady rękopisów importo­
wanych na Wyspy Brytyjskie, którym ten element zdobniczy dodano później, gdy
znalazły się już w rękach Anglosasów60.
Zwyczaj otaczania kropkami inicjałów znamy wszakże i z wczesnych rękopisów
bizantyjskich, w których zaczyna pojawiać się od pierwszej połowy VI wieku61.
One też mogą być - obok rękopisów i zwyczajów insularnych - źródłem takiego
sposobu ozdabiania inicjałów w skryptoriach kontynentalnych, zwłaszcza tam, gdzie
manuskrypty bizantyjskie były częściej spotykane, to znaczy głównie w Italii.
Odwoływanie się więc tylko do opunktowania jako wyznacznika wpływów insu­
larnych w przypadku rękopisów z Italii może okazać się argumentem nieprzeko-
nywającym.
Jak wynika z dotychczasowych badań nad zdobnictwem kodeksów insularnych,
kolorystyka jest dla analiz niemal bezużyteczna. Fakt ten nie wynika, naszym
zdaniem, z faktycznego stanu rzeczy, ale po prostu z zaniedbania tej dziedziny,
a po drugie z trudności warsztatowych, gdyż badania kolorystyki nie dość, że muszą
opierać się na autopsji oryginałów, to do tego nie mamy gwarancji, że dzisiejsze
kolory odpowiadająchoć w przybliżeniu barwom, które widzieli iluminatorzy-a wła­
ściwie mamy liczne potwierdzenia zmian koloru pigmentów.
Innym problemem przy ewentualnym uwzględnianiu kolorystyki w iluminacjach
jest możliwość, zwłaszcza przy inicjałach, że pokolorowanie nastąpiło znacznie
później i było dokonane przez innego iluminatora, czego przykładem jest AMIENS,
BM, 18, w którym rysunek inicjałów powstał około przełomu VIII i IX wieku, a po­
kolorowano je dopiero w połowie wieku IX62.
Zaznaczyć trzeba, że wyróżnione tu elementy tylko w ograniczonym zakresie
mogą być uważane za typowo anglosaskie, ponieważ ornamentyka iryjskich ręko­
pisów z końca VIII i z IX wieku odwołuje się głównie do stylu rękopisów anglo­
saskich63. Problem związków iluminatorstwa w obu tradycjach insularnych, zwła­
szcza w późniejszym okresie, właściwie nie został podjęty przez naukę.

59 R. L. S. Bruce-Mitford, [w:] Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis, s. 219.

60 Por. południowofrancuski MÜNCHEN, Clm. 22501 (saec. Vl-Vll). Z opisów paleograficznych nie
wynika jednoznacznie, czy opunktowanie dodano później, czy było ono częścią oryginalnego
zdobnictwa, ale wpisy anglosaską ręką potwierdzają że manuskrypt znajdował się w środowisku
anglosaskim.
61 F. Unterkircher, Abenländische Buchmalerei, s. 44.
62 U. Kuder, Die Initialen, s. 39.
63 J. T. Brown, The Irish Element, s. 109.
5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa na rękopisy kontynentalne 189

5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa

na rękopisy kontynentalne

Związki między niektórymi cechami rękopisów kontynentalnych a pojawiającymi

się w nich iluminacjami anglosaskimi i insularnymi zostały zestawione w poniższych
dwóch tabelach. Ponieważ w opisach iluminacji szczególną uwagę poświęca się
inicjałom, postanowiliśmy rozdzielić inicjały od pozostałych iluminacji. Podział ten
uzasadniony jest jeszcze tym, że inicjały dość znacznie przeważają liczebnie.

Tabela 15. Współwystępowanie niektórych cech w rękopisach z insularnymi (nieiryjskimi)

iluminacjami lub wykazującymi takie wpływy

Anglosaskie i insularne Anglosaskie i insularne

iluminacje wpływy na iluminacje

VIII wiek IX wiek VIII wiek IX wiek

1. Anglosaski lub insularny

wzorzec 4 (9%) 4 (12%) 17 (21%) 10 (11%)

2. Anglosaskie i insularne
pismo 26 (57%) 12 (36%) 6 (7%) 6 (7%)

3. Anglosaskie i insularne
wpływy na pismo 3 (6%) 3 (9%) 14 (17%) 18 (20%)

4. Insularna kodykologia 28 (61%) 2 20 (25%) 8 (9%)

5. Anglosaskie glosy oraz

inne, wpisane anglo­
saskim lub insularnym
pismem 4 (9%) 1 (3%) 2 (2%) 2 (2%)

6. Korekcje wpisane anglo­

saskim lub insularnym
pismem 9 (20%) 1 (3%) 7 (9%) 6 (7%)

7. Insularna punktacja
lub anglosaskie znaki
cytowań 23 (50%) 1 (3%) 32 (40%) 1 (1%)
190 5. Iluminacje

Tabela 16. Współwystępowanie niektórych anglosaskich cech paleograficznych w ręko­

pisach z insularnymi (nieiryjskimi) inicjałami lub wykazującymi takie wpływy

Anglosaskie i insularne Inicjały wykazujące

inicjały insularne lub
anglosaskie wpływy

VIII wiek IX wiek VIII wiek IX wiek

1. Anglosaski lub insularny

wzorzec 11 (14%) 4 (9%) 23 (17%) 14 (11%)

2. Anglosaskie i insularne
pismo 58 (73%) 20 (43%) 14 (11%) 13 (1%)

3. Anglosaskie i insularne
wpływy na pismo 6 (8%) 4 (9%) 25 (20%) 28 (23%)

4. Insularna kodykologia 51 (65%) 5 (11%) 29 (24%) 4 (3%)

5. Anglosaskie glosy
oraz inne wpisane
anglosaskim lub insu-
larnym pismem 11 (14%) 4 (9%) 4 (3%) 5 (4%)

6. Korekcje wpisane an-

gloasaskim lub insu-
larnym pismem 11 (14%) 3 (7%) 11 (9%) 4 (3%)

7. Insularna punktacja
lub anglosaskie
znaki cytowań 35 (44%) 1 (2%) 54 (44%) 3 (2%)

Ocena wartości stosunków procentowych z obu tabel jest o tyle utrudniona, że

nie posiadamy danych o udziale iluminacji w całości rękopiśmiennej produkcji
kontynentalnej. Ograniczając się tylko do najogólniejszych spostrzeżeń, warto
sformułować następujące wnioski. Jak pokazują nam tabele 15. i 16. w około dzie­
więciu do czternastu procent rękopisów kopiowanych z anglosaskich lub insular­
nych wzorców pojawiają się również typowo insularne iluminacje. Jedynie w przy­
padku inicjałów ewentualne oddziaływania kopiowanych wzorców są nieco silniejsze,
ale nam się wydaje, że różnica ta wynika raczej z faktu, iż właśnie inicjały były
najczęściej spotykaną formą iluminatorstwa.
5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa na rękopisy kontynentalne 191

Widzimy wyraźną i jak najbardziej uzasadnioną korelację między rodzajem ilu­

minacji a występowaniem pisma anglosaskiego lub insularnego. Dość istotne różnice
sięgające od dwudziestu do trzydziestu punktów procentowych między rękopisami
z wieku VIII a IX wynikają z jednej strony z adaptacji przez skrybów piszących
anglosaskim i insularnym pismem iluminatorstwa kontynentalnego, a z drugiej, z wię­
kszej liczby manuskryptów z IX wieku, w których udział owych skrybów ograniczał
się tylko do samego kopiowania, nie zaś ozdabiania kodeksów.
W tych rękopisach, w których obserwujemy insularne wpływy na pismo, iluminacje
insularne pojawiająsię rzadko. Natomiastw rękopisach z anglosaskimi i insularnymi
wpływami na pismo bardzo często uwidaczniają się takież wpływy na iluminacje.
Nie powinna dziwić bardzo wysoka korelacja (około sześćdziesięciu procent)
z insularną kodykologią. Po raz kolejny potwierdza to wartość kodykologii jako wyz­
nacznika wpływów insularnych.
Znikome-z oczywistych powodów-sązwiązki rękopisów z glosami anglosas­
kimi oraz tylko nieco wyraźniejsze powiązania z występowaniem insularnych korektur.
Natomiast zaskakuje, naszym zdaniem, wysoki (od czterdziestu do pięćdzie­
sięciu procent) odsetek rękopisów z insularną interpunkcją i znakami cytowań. Co
ciekawe, spada on gwałtownie niemal do zera w przypadku jedynie wpływów insu­
larnych na iluminacje. Znajdujemy tu więc niespodziewane wzmocnienie postulo­
wanej przez nas wcześniej wartości interpunkcji jako wyznacznika wpływów insu­
larnych.

5.3.1. Problemy badawcze

Tak jak w przypadku wpisów będących jakoby kolofonami skrybów, nie zawsze
jesteśmy pewni, czy faktycznie autor wpisu tożsamy jest ze skrybą, tak problem
ten jest jeszcze większy, gdy chodzi o ustalenie tożsamości iluminatora. W czasach
karolińskich wpisy iluminatorów, które możemy uznać za ich autografy, są niezwykle
rzadkie64. Ponadto nie zawsze skryba, który podał swoje imię, był autorem iluminacji
w kodeksie65.
Nie zawsze jednakjesteśmy w stanie stwierdzić, czy mamy do czynienia z jedną
osobą-skrybą i jednocześnie iluminatorem, czy chodzi o dwie lub więcej różnych
osób66. Jak możemy poznać, czy ornamentyka jest dziełem skryby, czy niezależ­
nego iluminatora? Na odrębność skryby i autora inicjałów wskazywać może na
przykład jednorodność stylistyczna inicjałów wobec różnorodności rąk pisarskich,
a co za tym idzie - wielości skrybów. Z kolei za ich tożsamością przemawia orga­
niczna całość, jaką tworzą inicjały z tekstem, której nie można by osiągnąć w innym
przypadku. Taka sytuacja obserwowana jest zwłaszcza wówczas, gdy inicjały są

64 Por. H. Hoffmann, Buchkunst, s. 59n, 64n.

65 Por. przykłady nieuprawnionych, zdaniem H. Hoffmana (między innymi Godescalca z PARIS,
BN, nouv. acq. lat. 1203 i Dagulfa z WIEN, ÖNB, 1861), identyfikacji skrybów znanych z kolofonów
z iluminatorami i na odwrót, znanych iluminatorów ze skrybami, tamże, s. 67n.
66 Por. uwagi M. P. Brown, The Book of Cerne, s. 65n.
192 5. Iluminacje

prostego typu i wyróżniająsię z tekstu jedynie ozdobnym kształtem, niekiedy tylko

wielkością, a ornamentyka ogranicza się do ozdobnych zakończeń kresek i opunkto-
wania. W innych przypadkach, gdy chodzi o ozdobne inicjały, należy, o ile się to
uda, uchwycić takie miejsca, które wskazują na łączne traktowanie iluminacji
i pisma67. Dla naszego problemu ustalenie relacji między autorem pisma i iluminacji
ma bardzo duże znaczenie, gdyż jeśli na podstawie cech paleograficznych nabę-
dziemy przekonania, że skryba był Anglosasem, oraz zauważymy, że ornamentyka
musi pochodzić z ręki kopisty, to niezależnie od cech samej iluminacji powinniśmy
przyjąć, że ten sam Anglosas był jej autorem. W przeciwnym razie nie należy się
sugerować obrazem skryby ukształtowanym na podstawie analizy pisma przy oce­
nie iluminacji, gdyż oba te elementy trzeba rozpatrywać osobno.
Podobne uwagi dotyczą iluminacji pełnostronicowych, ztym zastrzeżeniem, że
w takich przypadkach mamy mniejsze szanse na powiązanie ich autora ze skrybą,
gdyż z natury rzeczy są one odseparowane od pisma68. Jedynie wówczas, gdy
pismo ozdobne wplecione w iluminacje występuje w innych częściach kodeksu, na
przykład w nagłówkach, oraz zauważalny jest jego związek z pismem tekstu
głównego, możemy być niemal pewni tożsamości skryby i iluminatora.
Również obserwacje natury kodykologicznej mogą tu być cennymi wskazów­
kami. Gdy iluminacje całostronicowe są wykonane na kolejnej karcie składki, to
z dużym prawdopodobieństwem może być to traktowane jako wyraz albo tożsa­
mości skryby i iluminatora, albo przynajmniej jako świadectwo pracy i skryby,
i iluminatora w tym samym skryptorium. Gdy iluminacje są dodane do składek
jako osobne karty, możemy to uważać za jedną z przesłanek wskazujących na
odrębność tych postaci, a nawet za powstanie iluminacji w innym ośrodku69. Jednak
wtym przypadku tożsamość skryby i iluminatora niejest automatycznie wykluczo­
na, ponieważ z różnych powodów wykonywano iluminacje na osobnych kartach,
specjalnie spreparowanych do takiego celu, ze względu na pożądane odmienne
właściwości pergaminu przeznaczonego do wykonania kolorowych iluminacji.

67 Por. przykładową analizę relacji pisma i zdobnictwa w MÜNCHEN, Clm. 18092, u H. Hoffmana,
Buchkunst, s. 67.
68 Na przykład M. P. Brown, The Book of Cerne, s. 67, zakłada, że iluminacje z postaciami
Ewangelistów pochodzą od tego samego skryby iluminatora, gdyż „their style and technique rely upon
mastery of the pen and exhibit a similar skill in draughtsmanship to that which pervades the rest of the
work”.
69 Anglosaskie iluminacje w napisanym karolińską minuskułą N EW YORK, Pierpont Morgan Library,
827, Evangelia [Anhalt-Morgan Gospels]-, ok. Arras, St. Vaast(?), Corbie(?) (Temple) [Magdeburg],
saec. Xex, mogły powstać w macierzystym skryptorium, w St. Berlin (Tempie), lub dodano je dopiero
w Anglii (Swarzenski). Zob.: E. Temple, Anglo-Saxon Manuscripts, s. 67, il. 146; G. Swarzenski, The
Anhalt-Morgan Gospels, Art Bulletin, 31(1949), s. 77-83; J. Vezin, Leofnoth, s. 111. Również insularne
iluminacje do napisanego prawdopodobnie w okolicach Liege psałterza LONDON, Brit. Lib. Cotton
Galba A. XVIII [Winchester] (saec. IXin), zostały dodane w X wieku w Anglii, por. R. Deshman, The
Galba Psalter: Picture, Texts and Context in an Early Medieval Prayerbook, ASE, 26(1997), s. 109-
-138. Por. również opis w Katalogu restaurowanego w środowisku anglosaskim późnoantycznego
WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 68 (f. 1-21,95-96).
5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa na rękopisy kontynentalne 193

Z pewnością w niektórych kodeksach inicjały nie były wykonywane przez ko­

pistę, ale przez iluminatora bądź iluminatorów lub mogły nawet zostać dodane
znacznie później, w miejscach w tekście specjalnie przewidzianych przez skry­
bów70, jak jest na przykład w napisanym w Anglii BASEL, UB, F. III. 15f (saec. VIII,
2/2), któremu inicjały dorysowano dopiero w Fuldzie.
Z późniejszego okresu znamy kilka przykładów pracy anglosaskich iluminatorów
na kontynencie, a nieraz i ich współpracy z lokalnymi artystami. W napisanym
najprawdopodobniej we Fleury LONDON, Brit. Lib. Harley 2506 (f. 36-44v) (saec.
Xex), domyślamy się anglosaskiego iluminatora, który pojawia się także w ręko­
pisach powstałych w Anglii71.

5.3.2. Działalność iluminatorów anglosaskich

W kilku zaledwie iluminowanych rękopisach kontynentalnych znajdujemy pod­

stawy, aby z całym przekonaniem mocje przypisać iluminatorowi anglosaskiemu.
W pozostałych przypadkach jesteśmy zmuszeni do wnioskowania na podstawie
dyskusyjnych przesłanek.
W rękopisach napisanych i częściowo iluminowanych przez Anglosasa Pere-
grinusa, działającego w końcu VIII wieku we Freising, możemy prześledzić, w jaki
sposób jego działalność pozostawiała ślady w zdobnictwie napisanych przez niego
kodeksów. Nie zaskakują nas typowo anglosaskie iluminacje w MÜNCHEN, Clm.
6297. W napisanym tylko częściowo przez Peregrinusa Clm. 6299 nie widać
natomiast żadnych (!) wpływów insularnych na iluminacje. W innym kodeksie,
Clm. 6237, mimo że ornamentyka inicjałów jest typowo insularna, to przejawiają
się w nich także formy kontynentalne. Być może jest to spowodowane kopio­
waniem przez Peregrinusa kontynentalnego Clm. 6316, którego kontynentalnymi
iluminacjami zapewne się sugerował.
Inny, bliżej nieznany Peregrinus zostawił po sobie zarówno pismo, jak i ilumi­
nacje anglosaskie w powstałym prawdopodobnie na kontynencie ST. PETERS­
BURG, F. v. I. 3 A (f. 1-38) (saec. VIII, 2/2).
Jedynie z Echternach znamy aż kilku anglosaskich skrybów iluminatorów. Z ich
warsztatów pochodzą iluminacje w TRIER, Dombibliothek, 61 (134), i w STUTT-

70 Por. C. Nordenfalk, Die spätantiken Zierbuchstaben, Stockholm 1970, s. 128, cyt. za U. Kuder,
Die Initialen, s. 27.
71 E. Temple, Anglo-Saxon Manuscripts, s. 65; Texts and Transmission, [M. D. Reeve], s. 22n;
M. Mostert, The Library, s. 107. Zdaniem E. Temple, s. 65n, PI. 143 (f. 38v) i 66, il. 144, ten sam
iluminator wykonał jeszcze iluminacje w powstałych we Fleury: LONDON, Brit. Lib. Harley 2506 (saec.
X-XI); ORLEANS, BM, 175 (152) (s. 1-150) (saec. 988-1004), choć co do tego pojawiająsię także
odmienne poglądy. Najważniejszą literaturę zob.: A. Boutemy, Un monument capital de l’enluminure
anglo-saxonne: le manuscrit 11 de Boulogne-sur-Mer, Cahiers de civilisation medievale, 1 (1958), s. 179-
-193; F. Wormald, Anglo-Saxon Painting, s. 118n; tegoż, English Drawings Xth and Xlth Century,
London 1952, nr 45; tegoż, The ‘Winchester School’, s. 83; A. van De Vyver, Les oeuvres inedites
d’Abbon de Fleury, RB, 47(1935), s. 142n; J. Vezin, Leofnoth, s. 111; M. Lapidge, Abbot Germanus,
s. 110n; M. Mostert, The Library, s. 107.
194 5. Iluminacje

GART, WLB, Cod. Bibl. 2° 12 (saec. VIII, 1/2). W tym ostatnim widać, zdaniem
Jonathana J. G. Alexandra, twórcze wykorzystywanie przez anglosaskiego ilumina-
tora także elementów merowińskich72.
Niekiedy spotykane w literaturze oceny charakteru iluminacji nie są niczym
poparte, a nawet stojąw jawnej sprzeczności nie tylko z opinio communis, ale ze
stanem faktycznym rękopisu, jak ma to na przykład miejsce w przypadku KREMS­
MÜNSTER, CC Cim. 1 (saec. IX, 2/10), który był iluminowany - zdaniem Jeana
Porchera - przez Anglosasa. Atrybucja ta jest zupełnie bezpodstawna i niepopar-
ta żadnymi argumentami. Podobnie błędna jest na przykład ocena iluminacji
w AUGSBURG, UB, 1. 2. 4°. 2, przez Genevieve L. Micheli, gdyż błędnie wzięła
ona późniejsze, pochodzące z X wieku uzupełnienia w ornamentyce za efekt współ­
pracy skryby kontynentalnego z anglosaskim na początku VIII wieku73.
Płynność kryteriów, jakimi posługujemy się, oceniając przynależność etniczną
iluminatorów, jest podobna do tej, z jaką mieliśmy do czynienia przy ustalaniu
pochodzenia etnicznego skryby na podstawie jego pisma (zob. rozdział 2.3.). Na
przykład przed sześćdziesięciu laty Micheli rozważała możliwość, iż autorem
zdobnictwa w KASSEL, LB, theol. fol. 32 (saec. VIII, 2/2), był skryba anglosaski
albo kontynentalny, gdyż zakładała - zgodnie ze stanem ówczesnej wiedzy - że
rękopis ten powstał na kontynencie, co w świetle dzisiejszych ustaleń jest raczej
wykluczone.
Jakie cechy są- zdaniem badaczy - wyznacznikami etnicznego pochodzenia
autorów ornamentyki? Bischoff widzi jako autora ornamentyki w napisanym
w Lorsch VATICANO, Pal. lat. 238 (f. 3-74) (saec. VIII-IX), anglosaskiego nau­
czyciela. Cechy, które ów badacz uznał za decydujące, to: „anglosaskie” potrakto­
wanie konturów, forma plecionki i doskonale wykonana ornamentyka zwierzęca74.
Jednakże podobne stosowanie konturów, ale w gorszym wykonaniu, znajdujemy
w VATICANO, Barberini lat. 570 (saec. VIII), napisanym prawdopodobnie w Anglii,
a z pewnością przez Anglosasa - jak sugeruje pisownia jego imienia Uuigibaldo
przez podwójne u75. Czyżby więc różnice w poziomie umiejętności rzeczywiście
były uzależnione od etnicznego pochodzenia iluminatora? Naszym zdaniem, jakość
artystyczna iluminacji insularnej nie może być zawsze brana pod uwagę jako
kryterium oceny pochodzenia jej autora.
Niemal nie do uchwycenia w stylistycznej analizie iluminacji jest sytuacja, gdy
działający na kontynencie anglosaski iluminator twórczo opracowywał lokalne lub
późnoantyczne tematy iluminatorskie. Pojawiające się siłąrzeczy w takich pracach
cechy insularne mają większą szansę być potraktowane jako symptomy zdradza­
jące kopiowanie dzieł anglosaskich lubjako transformacje anglosaskich schematów
ikonograficznych przez lokalnego skrybę. Taka droga przedostawania się insularnych
wpływów do iluminatorstwa kontynentalnego prawie wcale niejest brana pod uwagę

72 J. J. G. Alexander, Insular, s. 54n.

73 G. L. Micheli, L’enluminure, s. 44.
74 B. Bischoff, Die Abtei, s. 35 oraz Taf. (f. 44v).
75 Por. ilustracje tamże; CLA, I, 63.
5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa na rękopisy kontynentalne 195

w praktyce badawczej. Nie chodzi tu o same ustalenia takiego faktu, ale o nie­
uwzględnianie tej możliwości w kwestionariuszu pytań badawczych, dotyczących
iluminacji kontynentalnych, wykazujących się insularnymi koneksjami. Jednym z nie­
licznych pozytywnych przykładów są rozważania Carolin Levine, próbującej ustalić
pochodzenie rysunków w miniaturach w napisanym w Liege ANTWERPEN, MS 17.
4 (saec. IXin). Jej zdaniem, istnieją dwie możliwości: albo zostały one skopiowane
z anglosaskiego wzorca z około 700 roku, albo iluminator pracował w insularnym
środowisku rękopiśmiennym na początku IX wieku, kopiując bezpośrednio wzorzec
antyczny, przy czym nadawał mu insularne cechy w zakresie iluminatorstwa. W opinii
tej badaczki bardziej prawdopodobna jest pierwsza możliwość, ze względu na sty­
listyczne podobieństwa bliższe miniaturom anglosaskim z przełomu VII i VIII wieku.
Jak słusznie zauważa Levine, w tym przypadku kopiowanie z anglosaskiego wzorca
nie wyklucza automatycznie anglosaskiego pochodzenia iluminatora, ponieważ
widać, że część cech insularnych autor iluminacji dodał od siebie, twórczo interpre­
tując naśladowany wzorzec według młodszego od nich o stulecie, a współczesnego
mu (z początku IX wieku) języka iluminatorstwa anglosaskiego76.
Instruktywnym przykładem dla powyższych rozważań jest psałterz z Corbie
AMIENS, BM, 18 (saec. IXin), którego inicjały skrupulatnie przeanalizował Ulrich
Kuder77. Skryba tego rękopisu nie wykazuje żadnych śladów wpływów insularnych,
lecz inicjały nie pochodzą z jego ręki, ale są dziełem innego mistrza oraz jego
ucznia. Jakwskazuje kolor atramentu, pismo i inicjały, powstały one w tym samym
skryptorium, ale pokolorowane zostały dopiero w połowie IX wieku78. Jako najbar­
dziej trafne wytłumaczenie jedynego w swoim rodzaju wykonania inicjałów w tym
rękopisie, w którym wątki insularne przeplatają się ze śródziemnomorskimi, przyj­
muje Kuder autorstwo anglosaskiego iluminatora79 działającego w Corbie. Przyswo-
jonątam znajomość iluminatorstwa kodeksowego oraz innych dzieł sztuki późno-
antycznej i bizantyjskiej potrafił twórczo przełożyć na język ornamentyki insularnej,
wykorzystując także to, co oferował wzorzec, którym się sugerował. Nie było jego
zamiarem nadanie inicjałom insularnego charakteru, ale styl insularny tak imma-
nentnie związany był z wykonawcą że przy twórczym charakterze jego pracy poja­
wianie się cech insularnych było oczywiste80.

76 C. Levine, The Miniature of the Antwerp Sedulius, s. 275. Więcej wskazówek świadczących
o kopiowaniu z anglosaskiego wzorca daje P. Pauly, Die althochdeutsche Glossen, s. 40, 46.
77 U. Kuder, Die Initialen des Amienspsalters.
78 Tamże, s. 28n, 39.
79 Chociaż Kuder nie precyzuje dokładnie jego pochodzenia, to odwoływanie się przez niego tylko
do ornamentyki anglosaskiej jako dziedzictwa kulturowego iluminatora wskazuje, że w grę może
wchodzić jedynie Anglosas.
80 U. Kuder, Die Initialen des Amienspsalters, s. 328. Inną propozycję wywodzenia pochodzenia
iluminatora przedstawił J. Porcher, Aux origines de la lettre ornee, s. 274 - miał to być insularny
artysta lub „Syryjczyk” o nieokreślonym pochodzeniu. W. Koehler, Buchmalerei, s. 97n, skłania się
raczej do wywodzenia ornamentyki z dwóch głównych źródeł: rękopisów insularnych (dopuszcza nawet
możliwość bezpośrednich wpływów, co być może oznacza w języku Koehlera, że chodzi o dzieło
artysty insularnego pochodzenia) oraz wzorców orientalnych, nie tylko rękopisów, ale i tekstyliów oraz
metaloplastyki.
196 5. Iluminacje

Zwrócić musimy przy okazji uwagę na jeszcze jeden problem związany z wyz­
naczeniem kontynentalnych dzieł anglosaskich artystów, a mianowicie na fakt, iż
mogą oni zostać przez nas całkowicie niezauważeni, zwłaszcza wówczas, gdy
ulegali wpływom kontynentalnym lub wypracowali bardzo charakterystyczny styl,
który nie znajduje dokładnego odpowiednika w rodzimych rękopisach anglosaskich,
przez co nawet analiza stylistyczna nie przynosi efektów. Wspomniany już ilumi-
nator z psałterza z Corbie wykonał - zdaniem Kudera81 - rysunek inicjału P na
f. 1 v w PARIS, BN, lat. 4884, jednak inicjał ów nie jest na tyle charakterystyczny,
żeby nawet przypuszczać, iż powstał pod wpływem insularnym, nie mówiąc już o po­
dejrzewaniu autorstwa Anglosasa82. Dopiero rozpoznanie w AMIENS, BM, 18,
większego zestawu dzieł tego iluminatora pozwoliło uchwycić jego indywidualne
cechy stylistyczne, obecne również w tym pojedynczym inicjale rękopisu paryskiego.
Podobna dyskusja toczy się wokół iluminacji z MÜNCHEN, Clm. 28561 (saec.
IX, 1/4), w którym miniatury ewangelistów z jednej strony nawiązują do późno­
antycznych wzorów, co skłania pewną grupę badaczy do założenia, że były po
prostu kopiowane z późnoantycznego kodeksu83, z drugiej strony wykazują one
również stylizację insularną, która zdaniem innych pochodzi z wzorowania się
albo bezpośrednio na iluminacjach insularnych84, albo na innych miniaturach karo­
lińskich wywodzących się ze szkoły pałacowej, gdzie żywe były wpływy insularne
między innymi na iluminatorstwo (tu przywołuje się jako ewentualny wzorzec tak
zwany kodeks Ady, TRIER, Stadtbibliothek, 2285). Jeszcze inni uważają, że ilumi­
nacje rękopisu monachijskiego są przetworzeniem wzorów późnoantycznych
w stylu anglosaskim, które dokonane zostały w kontynentalnym skryptorium prawdo­
podobnie przez Anglosasa86.
Osobnym problemem badawczym są próby ustalenia, w jakim zakresie zdob­
nictwo kodeksowe wykazujące wpływy insularne powstawało w konkretnym skryp­
torium pod okiem nauczyciela Anglosasa czy ogólnie - wyspiarza. Mimo pojawia­
jących się w literaturze przedmiotu87 prób wyjaśnienia rozprzestrzenienia się
wpływów na iluminacje właśnie na drodze bezpośredniego nauczania skrybów
kontynentalnych, to przekonywające ustalenie tego faktu jest bardzo trudne. Jeśli
nawet jesteśmy w stanie wykazać obecność insularnego iluminatora w skryptorium,
to fakt ów nie oznacza, że był on nauczycielem, choć mógł i z pewnością oddzia­

81 U. Kuder, Die Initialen des Amienspsalters, s. 41n.

82 E. A. Lowe, CLA, V, 560, nie zauważył jakichkolwiek cech insularnych w tym rękopisie, także
jeśli chodzi o inicjał P. Podobnie jak inicjały w Amiens, BM, 18, ten również został tylko narysowany
przez naszego iluminatora, natomiast nie został później pokolorowany.
88 A. Boeckler, Die Evangelistenbilder, s. 122.
84 A. Goldschmidt, Die deutsche Buchmalerei, Bd. 1, s. 111 n.
85 W. Vöge, rec. z E. Braun, Beiträge, s. 127n.
88 E. Baron, Mainzer Buchmalerei, s. 112.
87 Por. G. L. Micheli, L’enluminure, s. 67, według której „L’etude systematique des manuscrits
provenant de Honau, de Murbach [...] revelerait certainement la presence d’ateliers mixtes diriges
peut-etre par des maitres anglo-saxons ou irlandais”.
5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa na rękopisy kontynentalne 197

ływał swoim kunsztem na prace kolegów ze skryptorium. Natomiast jeśli jesteśmy

pozbawieni jakichkolwiek wskazówek potwierdzających obecność wyspiarza, to
pozostaje nam jedynie analiza stylistyczna ornamentyki i iluminacji pochodzących
z danego ośrodka rękopiśmiennego. Już od uznania badającego zależy, które
z elementów iluminacji będą uważane za możliwe do wykonania wyłącznie przez
Anglosasa. Zgodzić się można z ogólną przesłanką, która zakłada, że gdy wyka-
żemy oryginalność stylu i niezależność zdobnictwa insularnego od ewentualnie
dostępnych wzorców, to możemy z pewnym, niestety niewielkim, prawdopodo­
bieństwem domniemywać kuratelę insularnego nauczyciela nad pracą w skryp­
torium lub nawet jego osobisty udział.
Niewiele znamy rękopisów, w których iluminacje powstały jako wspólne dzieło
pracujących obok siebie artystów kopistów - anglosaskiego i kontynentalnego.
Jednym z nich jest napisany w Echternach w pierwszej połowie VIII wieku TRIER,
Dombibliothek, 61 (134)88. W części insularnej, w której anglosaski skryba Thomas
wykonał około trzydziestu inicjałów, nie znajdujemy żadnych wpływów ornamentyki
merowińskiej, natomiast u skryby kontynentalnego-jego dziełem jest aż dwieście
czterdzieści inicjałów-widoczne są insularne wpływy. Przejawiająsię one głównie
w adaptacji kształtu litery A w formie podobnej do zespolonych liter oc oraz w pół-
uncjalnym S. Merowiński skryba przejmował kształty niektórych inicjałów insu­
larnych, niekiedy jednak stosował w nich typowo merowińskąornamentykę. W paru
przypadkach merowińskim z kształtu inicjałom dodał insularnąornamentykę. Za­
ledwie kilka z wykonanych przez niego inicjałów otrzymało opunktowania z czer­
wonych kropek89. Zaznaczyć trzeba, że żaden z inicjałów skryby merowińskiego,
w którym widać naśladowanie form insularnych, nie jest bezpośrednio zapo­
życzony z inicjałów anglosaskiego skryby. Widocznie kopista kontynentalny nie
sugerował się dziełami Anglosasa, ale korzystał ewentualnie z insularnego wzor­
ca90 lub z inicjałów w innych, łatwo przecież dostępnych w Echternach rękopisach
anglosaskich.
Z kolei nawet długotrwała obecność Anglosasa w skryptorium kontynentalnym
nie musiała przekładać się bezpośrednio na wykorzystywanie przez niego anglo­
saskich form w zdobnictwie kodeksowym. Jeden z najznaczniejszych opatów
klasztoru w Einsiedeln, Grzegorz (964-996), był Anglosasem z pochodzenia i praw­
dopodobnie krewnym pierwszej żony Ottona I, Eadgyth. Cieszył się wielkim sza­
cunkiem Ottonów, od których Einsiedeln otrzymał, jak żaden inny klasztor tego

88 N. Netzer, Cultural Interplay in the Eight Century: The Trier Gospel and the Making of a Scriptorium
at Echternach.
89 Jak przypuszcza N. Netzer, tamże, s. 50n, źródłem inspiracji dla opunktowania, oprócz wpływów
insularnych, mogły być wczesne inicjały bizantyjskie. Niewiadomo, dlaczego autorka szuka tak odległych
wpływów, skoro merowiński skryba miał pod ręką bibliotekę w Echternach z jej licznymi rękopisami
insularnymi i pracującego obok niego skrybę Anglosasa.
90 Obaj skrybowie kopiowali przynajmniej z kilku rękopisów, zwłaszcza gdy chodzi o ornamentykę,
N. Netzer, Cultural Interplay, s. 81, 117.
198 5. Iluminacje

okresu, aż trzynaście dyplomów z nadaniami91. Jego pochodzenie92 nie zaznaczyło

się w żaden sposób ani w piśmie w tamtejszym skryptorium, co jest zrozumiałe,
gdyż wówczas same skryptoria anglosaskie wzorowały się na karolińskiej minu­
skule z X wieku93, ani na ornamentyce, co jest już bardziej zastanawiające, gdyż
pod względem sztuki iluminowania rękopisów skryptoria anglosaskie przeżywały
w drugiej połowie X wieku okres niezwykłego rozwoju94. Nieźle rozpoznana produkcja
rękopiśmienna z Einsedeln nie wykazała nawet najskromniejszych oddziaływań
iluminacji i ornamentyki anglosaskiej95.
Znane nam niemal wszystkie - za wyjątkiem dotyczących Echternach - opinie
o działalności Anglosasów jako nauczycieli iluminatorów są albo bardzo słabo
udokumentowane, albo najczęściej bezpodstawne96.

5.3.3. Oddziaływanie anglosaskich wzorców

W znanych nam parach rękopisów, w których jeden jest wzorcem, a drugi jego
kopią, obserwujemy wykonywanie kopii iluminacji ze zdumiewającą wiernością,
zwłaszcza jeśli chodzi o inicjały97.
Zapożyczenia w iluminatorstwie anglosaskim z późnoantycznych wzorców,
zwłaszcza przedstawień figuralnych, które doskonale imitująoryginały, sprawiają
iż często trudno określić, jaki wzorzec służył dla wielu kopii kontynentalnych -
anglosaski kodeks z kopiami iluminacji późnoantycznych czy kodeks oryginalny,
późnoantyczny. Doskonałym przykładem jest dyskusja nad modelem dla bardzo
podobnych postaci ewangelistów z dwóch rękopisów z Bawarii: Kodeksu Mil-
lenariusa (KREMSMÜNSTER, Cim. 1, saec. IX, 2/10) oraz anglosaskiego Kodeksu
Cuthberchta (WIEN, ÖNB, 1224 saec. Vlllex). Literatura dotycząca iluminacji obu
rękopisów jest ogromna. Według Kurta Holtera i Davida Wrighta, zbieżność ilumi­
nacji z postaciami ewangelistów w Millenariusie z Kodeksem Cuthberchta nie wy­
nika z kopiowania iluminacji w tym pierwszym z rękopisu anglosaskiego, ale jest

91 Por. H. Keller, Kloster Einsiedeln im ottonischen Schwaben, Freiburg in Brisgau 1964, s. 20n;
D. Rees, Abt Gregor von Einsiedeln. Ein Bindeglied zwischen der Schweiz und England, SMGBO,
107(1996), s. 13-27.
92 Jego anglosaskie pochodzenie potwierdza inskrypcja nagrobna powstała tuż po jego śmierci,
por. G. Holzherr, Abt Gregor im Umfeld der monastischen Reformbewegungen des 10. Jhs., SMGBO,
107(1996), s. 72n.
93 Por. D. N. Dumville, English Caroline, s. 9n i rozdział o piśmie.
94 F. Wormald, Decorated Initaials in English Manuscripts from 900 to 1100, [w:j tegoż, Collected
Writings, s. 47-75, zwłaszcza 69n; tegoż, The ‘Winchester School', s. 76n.
95 A. Bruckner, Scriptoria, V, s. 15n, stwierdza, że wiele jest jeszcze do zrobienia dla ustalenia
całości produkcji rękopiśmiennej. Iluminacje kodeksów z Einsiedeln analizowali: E. De Wald, The Art
of Scriptorium of Einsiedeln, The Art Bulletin, 7(1925), s. 79-90; H. Fillitz, Der Beginn der Buchmalerei
in Einsiedeln, [w:j Kunsthistorische Forschungen Otto Pacht zu seinem 70. Geburtstag, hrsg.
A. Rosenauer, G. Weber, Salzburg 1972, s. 55-61; C. Geelhaar, Drei Einsiedler Handschriften aus der
Zeit Abt Gregors, ZSAK, 26(1969), s. 8-32.
96 Por. opinię G. L. Micheli o ornamentyce w GOTHA, Forschungs- und LB, Mbr. I. 101.
97 Por. WIEN, ÖNB, 958 (saec. 860), i jego kopię z X wieku TORINO, Bibi. Naz. F. II. 20.
5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa na rękopisy kontynentalne 199

jedynie rezultatem korzystania przez obu iluminatorów z tego samego antycznego

wzorca. Autor iluminacji w kodeksie Cuthberchta nadał kopiowanym postaciom po
prostu anglosaską stylizację. Jedyne elementy insularne w M i 11 enari usie są- zda­
niem tych badaczy - widoczne zaledwie w dwóch inicjałach, które mogły być sko­
piowane z innego kodeksu98. 99
Anglosaskie stylizacje kopiowanych przez wyspiarzy wzorców często były
bardzo delikatne, a w kolejnej kopii wykonanej przez kontynentalnego iluminatora
mogły ulec daleko posuniętemu zatarciu. W takiej sytuacji nie możemy praktycznie
rozstrzygnąć, z jakiego rodzaju wzorca kopiował karoliński iluminator - z manu­
skryptu późnoantycznego czyjego anglosaskiej kopii. Przykładem może być analiza
Wilhelma Koehlera" postaci ewangelistów z trzech rękopisów napisanych w szkole
pałacowej Karola Wielkiego: LONDON, Brit. Lib. Harley 2788 (saec. VIII-IX); PARIS,
BN, lat. 8850 (saec. IXin); VATICANO, Pal. lat. 50 etc. (saec. IXin)100. Z całej trójki
dwa pierwsze wykazują wpływy insularne innego rodzaju niż typowe dla tego skryp­
torium insularne oddziaływania na kodykologię. Zdaniem Koehlera, istnieją dwie
możliwości wyjaśnienia pochodzenia ich wzorca: albo na dworze Karola dostępny
był późnoantyczny kodeks z VI wieku, albo anglosaska kopia takiego rękopisu
przywieziona została z Anglii na przykład przez Alkuina101. Natomiast poleganie
tylko na powierzchownym podobieństwie iluminacji do innych rękopisów powstałych
w skryptoriach południowoangielskich, które były pod silnym wpływem sztuki
kodeksów późnoantycznych, a i zapewne cechy insularne samego rękopisu parys­
kiego, typowe dla całej produkcji rękopiśmiennej szkoły pałacowej, skłoniły innego
badacza, Jeana Porchera, do jednoznacznego stwierdzenia, że iluminacje powsta­
ły pod wpływem insularnym102.
Wnioskowanie o kopiowaniu z anglosaskiego wzorca na podstawie iluminacji
bywa często bardzo zawodne. Instruktywnym przykładem jest ST. GALLEN,
Stiftsbibl. 248103. Zdaniem Genevieve Micheli, iluminacje wskazują na kopiowanie
z anglosaskiego wzorca, natomiast za wzorcem iryjskim opowiedział się Bischoff.
Dopiero Wesley M. Stevens znalazł dla części z Będą bezpośredni wzorzec w iryj-

98 Por. K. Holter, W. Neumüller, Der Codex Millenarius, s. 70-188; D. H. Wright, The Codex
Millenarius and its Model, s. 37n.
99 W. Koehler, An Illustrated Evangelistary, zwłaszcza s. 52, 65n.
100 B. Bischoff, Die Abtei, s. 47.
101 Druga możliwość jest bardzo prawdopodobna, ponieważ owe iluminacje wykazują podobień­
stwo do tych z anglosaskiego LONDON, Brit. Lib. Cotton Claud. B. V, który mógł zostać skopiowany
z tego samego późnoantycznego egzemplarza, co domniemany wzorzec przywieziony przez Alkuina.
102 Por. J. Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, s. 88, autor nie uzasadnia
swojego poglądu.
103 Boethius, De arithmetical Beda, De natura rerum (ss. 228); St. Denis-Reichenau (Bischoff);
St. Gallen (Clark) [St. Gallen], saec. IXmed; IX, 1/3 (Bruckner). Pojawiająsię drobne korektury w iryjskim
piśmie. Kodeks odzwierciedla stosunki między St. Denis a Reichenau (Duft). Kodeks jest skopiowany
z iryjskiego wzorca pismem francuskim. Iryjskie korektury nie pochodzą chyba z Reichenau (Bischoff).
Zob.: A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 74, Taf. 27 (s. 26); J. M. Clark, The Abbey of St. Gall, s. 66;
A. Cordoliani, Les manuscrits de comput, s. 168n; CCCM, ed. W. M. Stevens, s. 167; B. Bischoff, MS,
3, s. 47, 53; J. Duft, Irische Handschriftenüberiieferung, s. 926.
200 5. Iluminacje

skim KARLSRUHE, BLB, Aug. 167104, ostatecznie rozstrzygając problem. Micheli

wywiodła swój wniosek z analizy iluminacji rękopisu z St. Gallen, które stylistycznie
rzeczywiście zależne są od northumbryjskich wzorców, ale w rękopisie z Karlsruhe
iryjskie pismo i northumbryjskie iluminacje - zdaniem Ellen J. Beer105 - powstały
niezależnie od siebie.
Wszędzie tam, gdzie rękopis z iluminacjami wskazującymi na zapożyczenia
późnoantyczne wykazuje dodatkowo wpływy insularne, należy rozważyć ewentu­
alne kopiowanie kodeksu z insularnego wzorca, mając jednak na uwadze, iż może
to być ślad bezpośredniej działalności Anglosasów, którzy w pracy w skryptoriach
kontynentalnych twórczo traktowali dostępne im późnoantyczne wzorce.
Ustalenie, czy w iluminacji mamy do czynienia z dziełem oryginalnym, to znaczy
powstałym według zasad kompozycyjnych typowych dla Anglosasów, czy z jego
kopią naśladowczą, możemy przeprowadzić na podstawie analizy techniki wyko­
nania iluminacji. W dużych ornamentach plecionkowych, jak na przykład w orna­
mencie dywanowym, wykonywano je z użyciem specjalnej siatki pomocniczej;
w kopii możemy się jedynie spodziewać, że kopista skupiał się na możliwie
dokładnym przerysowaniu plecionki znalezionej we wzorcu. Nie zostawił więc
śladów po pomocniczych liniach konstrukcyjnych wyrytych na pergaminie.
Jedną z dróg rozprzestrzeniania się motywów orientalnych ilustruje przykład
Diatessaronu (harmonia ewangeliczna) - dzieła napisanego na podstawie czte­
rech Ewangelii, którego autorem był działający w Rzymie w II wieku Syryjczyk
Tacjan106. Rękopisy tego dzieła, w którym iluminacje (między innymi ornament dywa­

104 Beda, De natura rerum, De temporibus. De temporum ratione-, kalendarium, Aldhelm, De

cursu lunae; compustica [palimpsest] (ff. 49); północna Francja, Peronne(?) (Holder); zachodnia
Francja, okolice Laon-Soissons (Bischoff); Anglia (Micheli); Irlandia (Schneiders) [Reichenau], saec.
IXmed (Lowe); 836-848 (Holder, Lindsay, Contreni, Schneiders); przed 835 (Beer). Napisany w iryjskiej
minuskule (tego samego skryby, który pracował przy Aug. 132 i 195) na dziele iryjskim z VIII wieku
powstałym w Irlandii (Lowe). Napisany przez Iroszkota (Contreni). Na dodatkowym foliale znajdują
się próbki pisma insularnego skryby (Beer). Na f. 24-45 występują iryjskie glosy. U Bedy w De tem­
porum ratione zachowane zostały anglosaskie brzmienia nazw miesięcy (Holder). Pochodzi z tego
samego skryptorium, co fragment w VATICANO, lat. 13501/XXIV (Bischoff). W kalendarzu wpisano
sporo imion świętych z północnej Francji - cztery związane są z Soissons: Sebastian, Medardus,
Crispinus i Crispinianus (Schneiders). Ornamentyka na f. 32v jest typowo northumbryjska (Micheli).
Zob.: A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 393n, 676; CLA, VIII, 1085; T. H. Ohlgren, Insular, s. 60;
H. M. Bannister, Some Recently Discovered Fragments of Irish Sacramentaries, JTS, 5(1903),
s. 51n; W. M. Lindsay, Notae, s. 451; B. B. Boyer, Insular, s. 32; G. L. Micheli, Recherches, s. 219n;
tejże, L’enluminure, s. 48n, pl. 56 (f. 32v); A. Siegmund, Die Überlieferung, s. 64; C. W. Jones, Bedae
Operae De Temporibus, s. 146; B. Bischoff, MS, 1, s. 91, MS, 2, s. 251, MS, 3, s. 48n; J. J. G. Alexan­
der, Insular, s. 69, 85; E. J. Beer, Initial und Miniatur, s. 19; J. Hennig, Scottorum gloria, s. 179n;
J. J. Contreni, The Cathedral School, s. 88; J. Autenrieth, Insulare, s. 156; D. Ó Riain-Raedel, Aspects
of the Promotion of the Irish Saints’ Cults in Medieval Germany, ZCP, 39(1982), s. 223; F. F. Heinzer,
Zur Datierung des Karlsruher Beda (Aug. CLXVII), Scriptorium, 37(1983), s. 239-241; CCCM, 44(1979),
ed. W. M. Stevens, s. 167; M. Schneiders, The Irish Calendar in the Karlsruhe Bede (Karlsruhe BLB,
Cod. Aug. CLXVII ff. 16v-17v), AfL, 31(1989), s. 33-78; H. Simpson, Ireland, Tours and Brittany,
s. 115.
105 E. J. Beer, Initial und Miniatur, s. 19.
106 Por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, tłum. P. Pachciarek, Warszawa 1990, s. 134n.
5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa na rękopisy kontynentalne 201

nowy) były zintegrowane z tekstem, funkcjonowały w Rzymie (i w Italii) jako główny

tekst czytań liturgicznych z Ewangelii. Ponieważ dzieło Tacjana doskonale nadawało
się do celów misyjnych107, szybko znalazło się również na Wyspach Brytyjskich108.
Zapewne Italia była też, obok pośrednictwa anglosaskich misjonarzy na kontynencie,
źródłem rozprzestrzeniania rękopisów Diatessaronuw Europie Zachodniej. Całkiem
prawdopodobne jest więc, że koptyjskie iluminacje, które towarzyszyły włoskim
rękopisom z tym dziełem, byłyjednym ze źródeł zapoznania motywów ornamentyki
orientalnej109, co może być interpretowane jako przejaw wpływów anglosaskich.
Napisany być może w Laon PARIS, BN, lat. 12168 (saec. Vlllmed), w którym
uwidaczniająsię liczne cechy insularne, zawiera naf. 1v inicjał, uważany za jeden
z przejawów wpływów insularnych. Jednak zdaniem Martina Wernera, podobień­
stwo do sztuki insularnej jest tu przypadkowe i wynika z korzystania z tego samego
wzorca, którym posługiwali się również wyspiarze110. Podobnie rzecz się ma z pierw­
szym z rękopisów kontynentalnych, w którym pojawia się ornament dywanowy -
PARIS, BN, lat. 12190 (saec. Vlllin)111. Już Zimmermann przypuszczał, że został
on skopiowany z orientalnego wzorca, a jak wykazał Werner, jest mało prawdo­
podobne, aby był kopią insularnego wzorca, gdyż wierniej niż insularne przeróbki
oddaje cechy koptyjskich ornamentów dywanowych i jest im stylistycznie bliższy,
aniżeli znanym nam ornamentom tego typu z kręgu insularnego112.
Przyjrzenie się podstawom, na jakich badacze określają kopiowanie iluminacji
z anglosaskiego wzorca, budzi uzasadnione podejrzenia, że w niektórych przypad­
kach decydującą przesłankąo pochodzeniu iluminacji było wcześniejsze określenie
rodzaju wzorca na podstawie analizy paleograficznej, a nie dokładnej analizy sa­
mych iluminacji. Musimy pamiętać, że kopiowany tekst mógł pochodzić z innego
kodeksu niż ten, z którego korzystał iluminator.
Powszechnejest również wnioskowanie o pochodzeniu iluminacji na podstawie
jakości ich wykonania: dzieła doskonałe częściej bywają uznane za efekt bezpo­
średniego oddziaływania anglosaskiego iluminatora na prace w danym skryptorium,
natomiast prace mniej udane za rezultat kopiowania z anglosaskich wzorców.
I tak na przykład inicjały, które znajdują się w napisanym anglosaskim pismem
przez niedoświadczonego skrybę w skryptorium z anglosaskimi wpływami ST.
GALLEN, Stiftsbibl., 913 (saec. VIII, 2/2), zostały, zdaniem Bischoffa, skopiowane
z wzorca, ponieważ są kiepsko wykonane. Ale warto zapytać, czy równie prawdo­

107 Ponieważ Tacjan skupia się tylko na życiu Jezusa i jego wypowiedziach, dzieło to chętnie
wykorzystywano w pracy misyjnej, czego świadectwem jest tłumaczenie go na język starogórno-
niemiecki, por. ST. GALLEN, Stiftsbibl. 56 (s. 25-342) (saec. IX, 2/4).
108 C. Nordenfalk, An Illustrated Diatessaron, s. 139n.
109 Również zdaniem C. Bertelliego, Stato deglistudi, s. 42, koptyjski ornament dywanowy przejęty
został w iluminatorstwie anglosaskim za pośrednictwem kodeksów importowanych z Italii.
110 M. Werner, The Four Evangelist, s. 13.
111 CLA, V, 632; E. H. Zimmermann, s. 200n, Taf. 112-113 (f. la, Av); F. Masai, Essai, pi. 41;
MOItalienne, s. 3, pi. 3; U. Roth, Studien zur Ornamentik, s. 117n, Taf. 1-4, 41; D. Ganz, Corbie, s. 126.
112 M. Werner, The Four Evangelist, s. 6, p. 33. Z niewiadomych powodów Werner datuje ten
rękopis na rok około 760.
202 5. Iluminacje

podobnym założeniem nie byłoby złożenie niedoskonałości na karb niedoświadczo­

nego skryby, ale wykształconego w tradycji insularnej. Efekty jego pracy faktycznie
mogłyby być podobne do inicjałów nieumiejętnie kopiowanych z anglosaskich wzor­
ców przez kontynentalnego skrybę, nieobeznanego z insularnym iluminatorstwem.
To samo dotyczy inicjałów w napisanym anglosaską minuskułą, prawdopodobnie
w Werden, BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 356 (saec. IXin). Inicjały tego rękopisu
pochodzą rzekomo z anglosaskiego wzorca113, ale podkreśla się jednocześnie
w literaturze silne podobieństwo zarówno w piśmie, jak i w inicjałach do innego
współczesnego mu rękopisu berlińskiego, pochodzącego również z Werden, Theol.
lat. fol. 366, którego cechy nie wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca. Nie
można wykluczyć i takiej ewentualności, że inicjały jednego z nich służyły za wzo­
rzec dla drugiego, ale równie dobrze inicjały te mógł wykonać ten sam skryba
bądź iluminator, nie korzystający z jakiegokolwiek bezpośredniego wzorca, ale
w nawiązaniu wprost do anglosaskiego stylu iluminatorskiego, w którym został
wykształcony.
W skrajnych przypadkach ustalenie, że iluminacje były faktycznie kopiowane
z anglosaskiego wzorca, nie oznacza, że iluminator nie był Anglosasem. MÜN­
CHEN, Clm. 6297, został skopiowany z anglosaskiego wzorca, ale kopistą był
znany nam z kilku prac ze skryptorium we Freising Anglosas Peregrinus. Z tego
samego wzorca - stąd wiemy, z jakiego kodeksu kopiował Peregrinus - korzystał
również kontynentalny skryba pracujący nad Clm. 6382 (ff. 44-172), który skopiował
także anglosaskie inicjały.

5.3.4. Oddziaływanie anglosaskich wyrobów

rzemiosła artystycznego i anglosaskich rzemieślników

Artystyczna aktywność Anglosasów pracujących w skryptoriach nie musiała

być ograniczona wyłącznie do zdobnictwa kodeksowego. Sensowne będzie przy­
puszczenie, że ślady ich działalności mogły pozostać także w postaci wyrobów
rzemiosła artystycznego. Z kolei te wytwory mogły służyć kontynentalnym ilumi-
natorom za wzorce dla ich pracy nad kodeksami. Ten czynnik, w dotychczasowej
praktyce badawczej rzadko uwzględniany, powinien być w miarę możliwości wyko­
rzystany w analizach iluminacji powstałych na terenach, z których znamy większą
liczbę zabytków anglosaskiego rzemiosła artystycznego lub wykazujących takie
wpływy.
Modelowym przykładem jest tak zwana insularna prowincja artystyczna w po­
łudniowej Bawarii z głównym centrum w Salzburgu114. Z tamtejszego skryptorium
pochodzi wiele rękopisów wykazujących insularne wpływy także w iluminacjach.

113 A. Fingernagel, Die Illuminierten, s. 103n.

114 Por. V. H. Elbern, Zwischen England und Oberitalien. Die sogenannte insulare Kunstprovinz in
Salzburg, s. 107, który zwraca uwagę na to, aby nie przeceniać udziału elementów insularnych na tle
całego bogactwa artystycznego tego terenu, poddawanego wpływom prądów artystycznych płynących
z różnych centrów.
5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa na rękopisy kontynentalne 203

Znamy z tego terenu kilka doskonałych wyrobów anglosaskiej proweniencji, których

miejsce powstania (Wyspy Brytyjskie czy kontynent) i sama przynależność do
tradycji insularnej są wszakże ciągle sporne w nauce115.

115 Do najbardziej znanych należy krzyż świętego Ruperta z kościoła parafialnego w Bischofshofen,
który być może jest importem z Northumbrii. Por. (za pochodzeniem z Northumbrii) J. Werner,
Frühkarolingische Silberohrringe von Rastede (Oldenburg), Germania, 37(1959), s. 183n; K. Hauck,
Das Einhardskreuz V: Anhang zu den Problemen des „Rupertus”-Kreuzes, FS, 8(1974), s. 105-115;
V. Bierbrauer, Zum „Rupertus”-Kreuz von Bischofshofen: ein insulares Denkmal der northumbrischen
Renaissance, Archäologisches Korrespondenzblatt, 8(1978), s. 223-230; tegoż, Das sogenannte
Rupertuskreuz aus Bischofshofen, [w:j Virgil von Salzburg, s. 229-243; V. H. Eibern, Zwischen England
und Oberitalien, s. 96. Za miejscowy wyrób salzburski uważają go: H. Fillitz, Zum sogenannten
Rupertuskreuz aus Bischofshofen, Österreichische Zeitschrift für Kunst- und Denkmalpflege, 17(1963),
s. 184-202; K. Hauck, Das Einhardskreuz, s. 105n; The Making of England [L. Webster], s. 170, il. 133.
Pojedynczym zabytkiem, w którym zdobnictwo kodeksowe bezpośrednio wpływa na warsztat
rzemieślniczy, jest starsza część dyptyku Harrach. Niektóre litery w inskrypcji na dyptyku wykazują
wpływy insularne. Obie figury apostołów nawiązują do późnoantycznych wzorów, ale w stylu, który
znany jest zarówno z iluminacji anglosaskich z VIII wieku, jak i z południowych Niemiec, głównie
z okolic Salzburga. Mimo że znawca tego zabytku Hermann Fillitz widziałby w nim raczej powiązania
z północnymi Włochami, to kuszące wydaje się przypuszczenie, że dyptyk ten powstawał jednak
w warsztacie bliskim pracowni iluminatorskiej w skryptorium z silnymi wpływami anglosaskimi.
Datowanie go przez wspomnianego badacza na pierwszą połowę IX wieku zgadzałoby się z okresem
rozkwitu artystycznej prowincji insularnej wokół Salzburga. Por. H. Fillitz, Bemerkungen zum älteren
Teil des Diptychons Harrach, [w:j In Medias Res. Festschrift zum siebzigsten Geburtstag von Peter
Ludwik, hrsg. R. Jacobs, M. Scheps, F. G. Zehnder, Köln 1995, s. 331-339. W. Koch, cyt. za H. Fillitzem,
datuje inskrypcję na schyłek VII i początek VIII wieku.
Na innej płaszczyźnie toczy się dyskusja wokół powiązań anglosaskich kielicha księcia Tassilona.
Część historyków sztuki uważa go za wyrób insularny i jedynym problemem w ich oczach jest
umiejscowienie warsztatu, w którym powstał, por. G. Haseloff, DerTassilokelch, München 1951; tegoż,
Zum Stand der Forschung über den Tassilokelch, [w:j Baiernzeit in Oberösterreich. Katalog der
Ausstelung im Schloßmuseum zu Linz, Linz 1977, s. 221 n; V. H. Eibern, Zwischen England, s. 97n.
Dla innych zbieżność ornamentyki na kielichu z ornamentyką anglosaską wynika z korzystania przez
artystów kontynentalnych i anglosaskich ze wspólnej tradycji germańskiej. E. Bakka, Westeuropäische
und nordische Tierornamentik des achten Jahrhunderts in überregionalem Stil III, Studien zum
Sachsenforschung, 4(1983), s. 1-56, por. mapę-Abb. 7, uważa, że kielich ten przynależy do ostatniego,
trzeciego stylu tak zwanej ornamentyki zwierzęcej, którego wyroby znajdowane są wyłącznie między
Renem (oraz na prawobrzeżnym dorzeczu dolnego Renu) a Łabą oraz między Morzem Północnym
a Dalmacją, z pojedynczymi znaleziskami poza tym rdzennym terenem. Do tego właśnie stylu
należałyby, zdaniem tego badacza, wszystkie (około stu) wyroby, w których widać formalne podo­
bieństwa do sztuki anglosaskiej i ogólnie insularnej. Jak zauważył V. Bierbrauer, Liturgische
Gerätschaften aus Baiern und seinen Nachbarregionen in Spätantike und frühem Mittelalter. Liturgie-
und Kunstgeschichtliche Aspekte, [w:j Die Bajuwaren: von Severin bis Tassilo 488-788, hrsg.
H. Dannheimer, H. Dopsch, b. m. 1988, s. 328-341, zwłaszcza 331 n (podobne podejście do problemu
znajdujemy u G. Haseloffa, Stand der Forschung - Stillgeschichte Völkerwanderungs- und Mero­
wingerzeit, Universitetes Oldsaksamlings Skrifter, 5(1984), s. 121), istnieje możliwość, że ten styl
zdobnictwa rozwinął się pod wpływem iluminatorstwa insularnego, choć badacz ten raczej ją wyklucza,
gdyż najstarsze zabytki trzeciego stylu datowane sąna pierwszą połowę VIII wieku, gdy iluminatorstwo
insularne na kontynencie było, jego zdaniem, jeszcze w powijakach.
Być może śladem działalności wędrownych artystów anglosaskich są sławne malowidła ścienne
z kościółka w Naturns w południowym Tyrolu, por. J. Porcher, [w:j J. Hubert, J. Porcher, W. F. Vol-
bach.D/e Kunst der Karolinger, s. 185. Jednak powiązania stylistyczne tych malowideł i ich autor­
204 5. Iluminacje

5.3.5. Asymilowanie elementów insularnych do lokalnego stylu

Jak zauważył Julian T. Brown, iluminacje anglosaskie upowszechniały się

w skryptoriach karolińskich także zupełnie niezależnie od związków z tekstami
i rękopisami pochodzenia anglosaskiego116, a więc w oderwaniu od anglosaskiej
tradycji rękopiśmiennej i tekstowej.
Jeden z najbardziej częstych spośród insularnych elementów zdobnictwa ini­
cjałów, jakim było ich opunktowanie czerwonymi kropkami, był też najprawdopo­
dobniej najchętniej przejmowanym na kontynencie insularnym elementem orna­
mentalnym. W ratyzbońskim MÜNCHEN, Clm. 14369 (saec. IX, 4/10), który
skopiowany został z tylko nieco starszego, ale również napisanego w Ratyzbonie
Clm. 14314, przejęto z wzorca także inicjały. Jednak dopiero w kopii dodano im
czerwone opunktowanie.
Anglosaska ornamentyka mogła przenikać nie tylko przez proste i wierne kopio­
wanie jej w rękopisach kontynentalnych, ale przez oddziaływanie tychże wzorców
na wytworzenie przez karolińskich iluminatorów własnego lokalnego stylu zdobnic­
twa kodeksów, w którym elementy insularne zostały adaptowane117. Dla X wieku
mamy poświadczony na przykład decydujący wpływ kodeksów z tak zwanej grupy
Ada (nazwa od Kodeksu Ada - TRIER, Stadtbibliothek, 22, saec. VII-IX) na wytwo­
rzenie się ottońskiego stylu iluminacji, w którym widzimy dalekie reminiscencje
insularne118.
Przykładem adaptacji anglosaskiego stylu w iluminatorstwie są wykonane
w południowoangielskim stylu inicjatyw powstałym prawdopodobnie w Chur ST.
GALLEN, Stiftsbibl., 348119. W pozostałych jedenastu rękopisach z tego ośrodka,
które wykazują wpływy insularne, aż w pięciu przejawiają się one tylko w ilumi­
nacjach, natomiast w dalszych trzech współwystępują z innymi cechami. W dal­
szych jedenastu rękopisach z wpływami insularnymi, pochodzących ze skryptoriów
retyckich, spośród cech insularnych także dominuje iluminatorstwo. Według Antona
von Euwa, który analizował iluminacje innego rękopisu retyckiego, a mianowicie
ST. GALLEN, Stiftsarchiv, Fonds Pfäfers 1 (saec. IXin), iluminator zapoznany był

stwo są w nauce nadal nierozstrzygnięte, por. podstawową literaturę: E. Schaffran, Die vorro­
manischen Wandmalereien in der St. Prokuluskirche zu Naturns (Vintschgau, Südtirol), Innsbruck
1958; C. Eggenberger, Die frühmittelalterlichen, s. 303n; sprawozdanie z sesji naukowej poświęconej
tym malowidłom - M. Exner, St. Prokulus, Naturns. Tagung in Naturns, am 21. April 1990, Kunst­
chronik, 43(1990), s. 553-574.
116 T. J. Brown, An Historical Introduction, s. 283.
117 Por. ogólne rozważania H. Swarzenskiego, The Role of Copies in the Formation of the Styles of
the Eleventh Century, [w:j Romanesque and Gothic Art. Studies in Western Art, vol. 1, Princeton 1963,
s. 7-18.
118 Do dziś, mimo ukazania się szeregu prac na ten temat, aktualne jest syntetyczne ujęcie W. Koeh-
lera, Die Tradition der Adagruppe und die Anfänge des ottonischen Stiles in der Buchmalerei, [w:j
Festschrift für Paul Clemen, Düsseldorf-Bonn 1926, s. 255n. Nowsza literatura w bibliografii
u H. Hoffmanna, Buchkunst und Königtum.
119 D. H. Wright, The Vespasian Psalter, s. 12n.
5.3. Wpływy anglosaskiego iluminatorstwa na rękopisy kontynentalne 205

na tyle dobrze z anglosasko-iryjską tradycją zdobnictwa kodeksowego, że nawet

twórczo ją przetwarzał120.
Skrybowie wykształceni w ośrodkach będących pod wpływem insularnym mogli
upowszechniać elementy insularne w innych skryptoriach. Insularne zdobnictwo
inicjałów w napisanym w Weronie BERLIN, DS, Phillipps, 1676 (saec. Vlllex),
bardzo przypomina styl ze szkoły pałacowej Karola Wielkiego, w którym uwidacz-
niająsię wpływy insularne. Na podstawie tego podobieństwa można przypuszczać,
jak czyni to na przykład Carl Nordenfalk, że w Weronie pracował przez jakiś czas
skryba wykształcony właśnie w nadwornym skryptorium. Widoczne w kilku rękopi­
sach z Werony wpływy insularne na ornamentykę mogą być rezultatem takich
pośrednich zapożyczeń, nie mających nic wspólnego z tradycją insularną, ale
jednocześnie wiele innych kodeksów z tego skryptorium wskazuje, że oddziały­
wania insularne przejawiały się przynajmniej poprzez kopiowanie insularnych
rękopisów, a pojawienie się w kilku z nich insularnych cech kodykologicznych
świadczyłoby o bezpośrednim oddziaływaniu wyspiarzy na praktykę rękopiśmienną
w tym ośrodku.
Doskonałym przykładem asymilacji elementów insularnych do rodzimego, karo­
lińskiego iluminatorstwa jest tak zwany styl franko-saksoński121, który powstał
w północnej i północno-wschodniej Francji, gdzie w VIII i IX wieku bardzo wyraźnie
zaznaczyły się wpływy insularne w skryptoriach i pracowniach iluminatorskich.
Proces jego wykształcania się i zarazem wyodrębniania z głównego nurtu insular­
nego iluminatorstwa jest ciągle jeszcze przedmiotem intensywnych badań. Mimo
korzystania przez twórców tego stylu z najlepszych wzorów insularnej sztuki
zdobnictwa kodeksowego, rozwijał się on w całkowitym oderwaniu od insularnych
korzeni, którymi były kodeksy z ornamentyką wypracowaną na przełomie VII i VIII
wieku, i bez świeżych impulsów docierających z Wysp Brytyjskich.
W dawnych poglądach na początki tego stylu podkreślano kluczową rolę, jaką
miałoby odgrywać skryptorium w St. Amand. Tam dopatrywano się wręcz jego
narodzin122. Jednak rację mają chyba ci badacze, którzy nie traktują tego rodzaju

120 A. von Euw, Liber viventium Faberiensis, s. 194n.

121 Termin „franko-saksoński” upowszechnił L. Delisle, Memoires sur d’anciens Sacramentaires,
Memoires de l’lnstitut National de France, Academie des Inscriptions et Belles-Lettres, t. 32, Paris
1886, s. 59, cyt. za F. Unterkircher, Karolingisches Sakramentar, s. 14, według którego dobrze oddaje
on niezwykłe podobieństwo tego stylu do licznych kodeksów anglosaskich i iryjskich. Na gruncie nauki
niemieckiej A. Goldschmidt, Die deutsche Buchmalerei, Bd. 1, Firenze 1928, s. 8, ten sam styl nazwał
„anglo-frankońskim”, a za nim przejął go A. Boeckler, Abendländische Miniaturen, s. 35, i następni, ale
określenie to nie ostało się w nauce. Przez posłużenie się nim w katalogu sławnej wystawy paryskiej
w 1954 roku, dokumentującej między innymi główne rękopisy iluminowane w tym stylu, nastąpiło
spopularyzowanie pokrewnego terminu, zresztą już wcześniej stosowanego w piśmiennictwie
francuskim: ecole franco-insulaire. Obecnie oba terminy - „franko-saksoński” i „franko-insularny” -
traktowane sąjako synonimy.
122 A. Boutemy, Quel futle foyer du style franco-saxon? [w:j Miscellanea Tournacensia. Melanges
d’archeologie et d’histoire, Bruxelles 1951, t. 2, s. 749-773. Za St. Amand również optował J. Porcher,
por. J. Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, s. 167, tam też o hipotezach
wywodzących styl franko-saksoński z St. Denis.
206 5. Iluminacje

iluminatorstwa w kategoriach stylu lokalnego, ale widząw nim zjawisko od samego

początku o charakterze regionalnym, wskazując oprócz St. Amand również kla­
sztory: St. Vaast w Arras, St. Bertin i St. Omer123. W połowie IX wieku styl ten
rozprzestrzenił się w głównych ośrodkach północnej Francji i Nadrenii.
Ponieważ styl franko-saksoński poza źródłem inspiracji, jakim były prawdopo­
dobnie przede wszystkim insularne wzorce, nie ma nic wspólnego z wpływami
insularnymi i rozwijał się niezależnie od nich, to rękopisy z tą ornamentyką nie są
przez nas uwzględnione w Katalogu. Stwarza on nam natomiast pewne problemy
badawcze, gdyż wpływy tego stylu mogą być trudne do odróżnienia od rzeczy­
wistych wpływów insularnych. Szczególnie widoczne jest to w skryptoriach hiszpań­
skich, gdzie iluminacje o cechach zbieżnych z insularnymi mogły być kontynuacją
tradycji wcześniejszych rękopisów wizygockich, czerpiących z tych samych źródeł,
co zdobnictwo insularne124, a od IX wieku hiszpańskie ośrodki uległy wyraźnemu
wpływowi stylu franko-saksońskiego125. Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia
na południu Italii, gdzie widoczne są wpływy stylu franko-saksońskiego nawet na
manuskrypty greckie126. Z tego właśnie powodu nie wszystkie elementy insularne
w zdobnictwie italskich rękopisów z IX wieku pochodząz pośrednich lub bezpo­
średnich wpływów insularnych wywodzących się z samej Italii (na przykład Bobbio
i iryjscy oraz anglosascy pielgrzymi). Mogły być one adaptowane w italskich skryp­
toriach, pozostających pod wpływem karolińskim, z karolińskich rękopisów, nie
mówiąc już o wpływach kodeksów iluminowanych w stylu franko-saksońskim127.
Z dość podobnym zjawiskiem mamy do czynienia w Anglii w X i XI wieku. Jak
wskazuje Francis Wormald na przykładzie skryptorium w Winchester, ornamentyka
późnych rękopisów anglosaskich jest przesiąknięta wzorami asymilowanymi
z kontynentalnego repertuaru nie tylko dzięki pobytowi w Anglii iluminatorówz kon­
tynentu i nauce Anglosasów w ośrodkach na kontynencie, ale przez samąobecność
kodeksów kontynentalnych w skryptoriach angielskich128.

123 R. McKitterick, Manuscripts and Scriptoria, s. 220n.

124 Ponieważ pośród tych zachowanych wczesnych rękopisów wizygockich nie znajdujemy żadnego
iluminowanego (wizygockie pochodzenie bogato zdobionego PARIS, BN, nouv. acq. lat. 2334, jest
bardzo dyskusyjne, por. CLA, V, 693a), to nie jest wykluczone, jak uważają niektórzy badacze, że
kodeksy wizygockie w ogóle nie były iluminowane. Szereg jednak historyków sztuki zakłada ciągłość
iluminatorstwa od czasów wczesnowizygockich, por. J. Guilmain, Interlace Decoration, s. 211.
125 Tamże, s. 211 n; tegoż, Observations on some Early Interlace Initials and Frame Ornaments in
Mozarabic Manuscripts of Leon-Castile, Scriptorium, 15(1961), s. 23-35. Por. najnowszy przegląd
badań u M. Mentre, Illuminated Manuscripts of Medieval Spain, London 1996, s. 28n; na temat całości
tej publikacji, będącej jedynym systematycznym ujęciem zagadnienia, por. krytyczną recenzję
J. Williamsa opublikowanąw 1997 roku w internetowym „The Medieval Review”.
126 K. Weitzmann, Die byzantinische Buchmalerei, s. 82n - VATICANO, Gr. 2138 (saec. 991).
127 F. Mütherich, Manoscritti romani, s. 84. Około dwudziestu pięciu rękopisów z Itali wykazuje
insularnąornamentykę lub insularne wpływy na nią. W KÖLN, Schnütgen-Museum, Sammlung Ludwig,
VIII, 1 (saec. IX, 3/4), z północnej Italii widzimy typowo franko-saksoński inicjał.
128 F. Wormald, Decorated Initials, s. 57n; tegoż, The ‘Winchester School’, s. 76n.
5.4. Podsumowanie 207

5.4. Podsumowanie

Zagadnienia dotyczące insularnego iluminatorstwa, które są związane z możli­

wościami prześledzenia na jego podstawie wpływów anglosaskich, nie zostały
przez nas ani wyczerpane, ani nawet w najogólniejszym zarysie omówione, gdyż
wymagałoby to osobnej rozprawy. Dlatego skupiliśmy się tylko na wybranych
zagadnieniach, aby przynajmniej w jakiejś części pokazać, z jakiego rodzaju proble­
mami się stykamy, chcąc wnioskować na podstawie iluminacji.
Do najważniejszych, wręcz kluczowych dla naszego problemu kierunków badań
iluminatorstwa zaliczylibyśmy:
1. Dokładniejszą identyfikację źródeł, z których wyrósł anglosaski styl ilumina­
torstwa. Jak pokazaliśmy na przykładzie elementów koptyjskich oraz problematycz­
nego zjawiska, jakim jest tak zwany zwierzęcy styl III ornamentyki kontynentalnej,
ustalenie owych źródeł ma ogromne znaczenie przy ocenie wpływów anglosaskich
i insularnych na kontynencie na podstawie iluminacji.
2. Określenie powiązań między iluminatorstwem anglosaskim a iryjskim. Prak­
tycznie nie dysponujemy żadnymi jednoznacznymi przesłankami, które pozwoliłyby
nam jedynie na podstawie iluminacji ustalić rodzaj wpływów insularnych.
3. Wyłonienie tych elementów ornamentyki, które mogą być uważane za dobre
wyznaczniki wpływów anglosaskich.
4. O ile nieźle rozpoznane są kierunki przenikania późnoantycznych motywów
iluminatorskich, zwłaszcza gdy chodzi o przedstawienia figuralne, to bardzo słabo
poznane są drogi, jakimi upowszechniały się elementy insularnego zdobnictwa,
przede wszystkim poszczególnych motywów ornamentalnych, jak na przykład
plecionka i opunktowanie czerwonymi kropkami.
6. IMIONA SKRYBÓW1

Wydawałoby się, że najpewniejszym świadectwem udziału Anglosasa w pra­

cach nad rękopisem byłby jego kolofon, w którym wpisałby on swoje imię, i to
w formie typowo anglosaskiej, a najlepiej jeszcze z anglosaskągrafiąliter. Jednak
z takimi sytuacjami mamy do czynienia wyjątkowo rzadko, nawet w rękopisach,
które z pewnością powstały w Anglii. Dlatego warto rozpatrzyć następujący pro­
blem: czy wpisy imion skrybów Anglosasów zawsze muszą charakteryzować się
jakimiś cechami anglosaskimi, zarówno w ortografii oraz sposobie pisania, jak
i w warstwie językowej.
Aż do podboju normańskiego anglosaskie imiona nadawane były zgodnie z re­
gułami ogólnogermańskimi2. Ich zasób, co nie dotyczyło osób duchownych i poje­
dynczych szczególnych przypadków, gdy wybierano imiona ogólnochrześcijańskie,
ograniczony był do nazw germańskich. Większość imion anglosaskich odróżnia
się jednak od ich odpowiedników kontynentalnych, ale ponieważ związki języka
staroangielskiego z kontynentalnątradycjągermańskąbyły bardzo ścisłe, to także
imiennictwo w wielu wypadkach było bardzo podobne, a często wręcz identyczne
ze spotykanym u Germanów kontynentalnych3. Dlatego dla osiągnięcia postawio­
nego przed nami celu najrozsądniejszy wydaje się podział imion na trzy grupy:

1 Problem ten potraktowaliśmy szerzej w rozprawie D. Sikorski, Imiona skrybówjako wyznacznik ich
pochodzenia etnicznego na przykładzie wyspiarzy pracujących w kontynentalnych skryptoriach w okre­
sie karolińskim, [w:] Docendo discimus. Studia historyczne ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Wiel­
goszowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. K. Kaczmarek, J. Nikodem, Poznań 2000, s. 47-76.
2 Owe zasady, podstawową literaturę i stan badań przedstawił ostatnio S. Sonderegger, Prinzipien
germanischer Personennamengebung, [w:j Nomen et gens. Zur historischen Aussagekraft früh­
mittelalterlicher Personennamen, hrsq. D. Geuenich, W. Haubrichs, J. Jarnut, Berlin-New York 1997,
s. 1-29.
3 Podstawową pracą o ogólnogermańskich źródłach anglosaskiego imiennictwa jest dysertacja
T. Forssnera, Continental Germanie, oraz uzupełnienia O. von Feilitzena, Some Continental Germanie
Personal Names in England, [w:j Early English and Norse Studies Presented to Hugh Smith, ed.
A. Brown, P. Foote, London 1963, s. 46-61. Podobne silne związki występują między onomastyką
skandynawską a Germanów kontynentalnych i Anglosasów, por. J. Insley, The Scandinavian Runic
Inscriptions of the Older Futhark and Old English Personal Names, [w:j Old English Runes and their
Continental Background, ed. A. Bammesberger, Heidelberg 1991, s. 309-334. Ogólne wprowadzenie
do problemu por. C. Clark, Onomastics, [w:j The Cambridge History of the English Language, vol. 1,
ed. R. H. Hogg, Cambridge 1992, s. 452-489.
6. Imiona skrybów 209

1) imiona o formach typowych tylko dla Anglosasów;

2) imiona, które są wspólne z germańską tradycją kontynentalną i odznaczają
się zarówno taką samą konstrukcją, jak i podobną formą zapisu;
3) imiona, które choć są obce (nawet pod względem językowym, na przykład
imiona celtyckie) dla samych Anglosasów, to ich użycie przez nich jest rejestrowane
źródłowo.
Przez wydzielenie tych trzech grup wyłoniona zostanie grupa ostatnia, na którą
złoży się cała reszta imion i będąto te imiona, których powstania nie da się wyjaśnić
na gruncie języka staroangielskiego, ani których używanie nie jest potwierdzone
w źródłach anglosaskich. Chociaż, z czego musimy sobie zdawać sprawę, i one
mogą należeć do Anglosasów. Nie będą one nas jednak interesować, ponieważ
wymykają się wszelkim procedurom badawczym.
Tylko pierwsza grupa imion pozwala z dużym prawdopodobieństwem, choć nie
z absolutną pewnością, uważać ich właścicieli za Anglosasów już na podstawie
samego imienia. Zastrzeżenia wynikająz faktu, że niektóre imiona kontynentalne
w środowisku anglosaskim mogły być anglosaksonizowane lub po prostu nadawano
osobie drugie imię - anglosaskie4. Przynależność imienia do trzeciej grupy zdecy­
dowanie zmniejsza prawdopodobieństwo, iż właściciel był Anglosasem, choć tej
możliwości całkowicie nie wyklucza. Najwięcej problemów badawczych przyspa­
rzają imiona z drugiej grupy.
Sądząc po zapisach w źródłach kontynentalnych imion, które z pewnością od no­
szą się do Anglosasów, nie możemy się spodziewać, żeby zawsze były one
utrwalone w postaci zachowującej ich staroangielskie brzmienie. Imię córki króla
Sasów z Wielkiej Brytanii zapisane zostało w niemal współczesnym źródle italskim
jako Adeltruda5, w oryginalnym brzmieniu powinno zostać zapisane w formie
Aedheldrydh (Aethelthryth)6. Anglosaski legat papieski zostałzanotowany w roczni­
kach frankijskich jako Aid u If, co jest zlatynizowaną lub sfrankizowanąformą anglo­
saskiego imienia Ealdwulf7. Nie trzeba dodawać, że problemem samym w sobie
nie jest dla nas w tym przypadku to, że w źródłach nie oddano oryginalnych form
anglosaskich, ale to, że imiona te w tych właśnie formach są często spotykane na
kontynencie. Gdyby niejednoznaczne zapisy źródłowe o pochodzeniu właścicieli
owych imion, nie mielibyśmy nawet najmniejszych podstaw, aby rekonstruować
ich anglosaskie formy.

4 Por. O. von Feilitzen, The Preconquest, s. 126; M. Lapidge, A Frankish Scholar, s. 45-65.
5 Adeltruda, Saxa, Dei ancilla, fillia Adelwaldi qui fuit rex saxonum Ultramarino, por. Memorie
e documenti per servire all’istoria del ducato di Lucca, t. V, 2, Lucca 1841, s. 107, nr 186, s. 109,
nr 187, cyt. za E. Hlawitschka, Franken, s. 20. Por. również V. Ortenberg, The English Church and the
Continent in the Tenth and Eleventh Centuries: Cultural, Spiritual, and Artistic Exchanges, Oxford
1992, s. 103.
6 E. Förstemann, Altdeutsche Namenbuch, Bd. 1, Personennamen, Bonn 1900, k. 51; M. Boehler,
Die altenglische, s. 31.
7 Annales regni Francorum, a. 808, MGH Scriptores rerum germanicarum in usum scholarum, ed.
F. Kurze, Hannover 1895, s. 126: „Aldulfus diaconus de ipsa Brittania, natione Saxo”; por.: E. Förste­
mann, Altdeutsche, k. 64; O. von Feilitzen, The Preconquest, s. 242.
210 6. Imiona skrybów

Wiele imion noszonych przez Anglosasów miało formy bądź zbliżone do kon­
tynentalnych, bądź nawet identyczne. Siostra Anglosasów Willibalda i Wynne-
balda nosiła imię Hugeburc, którego forma jest charakterystyczna dla języka
starogórnoniemiekiego8. W jej przypadku mamy niemal pewność, że ta forma
imienia była używana przez nią samą, gdyż żywoty obu jej braci, których była
autorką, podpisała kryptogramem opartym na systemie znaków uformowanych
z grup kropek, a więc w postaci nie ulegającej deformacji przez przepisującego
skrybę, który wiernie odrysował kryptogram, być może sam nie znając jego
rozwiązania. Wpis: „Ego una Saxonica nomine Hugeburc ordinando hec scribe-
bam”, znajdował się już zapewne w autografie Hugeburgi, na co wskazywałoby
użycie pierwszej osoby9. Ponadto rękopis ten (MÜNCHEN, Clm. 1086) powstał
zaledwie w pół wieku od momentu napisania samego dzieła, bo w pierwszej
ćwierci IX wieku, co jeszcze bardziej ogranicza możliwość przekłamań w trakcie
ewentualnych licznych odpisywać. Jej imię - zresztą bardzo rzadko spotykane
- w języku staroangielskim powinno brzmieć Hyg[e]burg (Hyg[e]burh)10. Także
w nazwach miejscowych, jakie pojawiająsię w biografiach jej braci, widać tenden­
cję do przekształcania nazw staroangielskich na formy starogórnoniemieckie11.
Przypadek Hugeburgi wskazywałby, że nawet sami Anglosasi po dłuższym prze­
bywaniu na kontynencie przystosowywali się do języka swojego otoczenia, ada­
ptując zarówno jego podstawowe właściwości fonetyczne, jak i zapis graficzny
dla anglosaskich nazw własnych.
W powstałym w południowej Anglii rękopisie BOULOGNE-SUR-MER, BM,
74 (saec. VIII, 1/2)12, na f. 62 znajduje się kolofon wpisany ręką kopistki (a więc
w Anglii), która nosiła unikalne nie tylko dla Anglii żeńskie imię Burginda13. 14
Jego
analiza językoznawcza prowadzi do dość zaskakujących wniosków, a mianowicie
-więcej przemawia za tym, że jest ono kontynentalnego pochodzenia niż anglosas­
kiego, nawet gdyby założyć, że z jakichś przyczyn zostało ono sfrankizowane. Przy­
rostek -ginda nie może być kontynentalnym odpowiednikiem dla jedynej ewentu­
alnej formy staroangielskiej -gyth1Ą. Skąd więc kontynentalne imię skryby w Anglii?
Nie można odrzucić przypuszczenia, iż w klasztorach anglosaskich znajdowali się
przybysze z kontynentu, chociaż bezpośredniego potwierdzenia takiego faktu w źród­
łach dla końca VII i VIII wieku nie znajdujemy. Natomiast w okresie wcześniejszym,
bojuż w pierwszej połowie VII wieku dofrankijskich klasztorów w Galii, takich jak:

8 E. Förstemann, Altdeutsche, k. 922n.

9 Wpis znajduje się między dwoma żywotami. Tylko imię zapisane jest kryptogramem. Litera g pisana
jest w stylu insularnym, być może jest to ślad kopiowania z insularnego wzorca, por. SSBK, 1, s. 148.
10 M. Boehler, Die altenglische, s. 91.
11 G. Wieland, England and the German, s. 204. Analizę łaciny u Hugeburgi zob.: E. Gottschaller,
Hugeburc von Heidenheim, München 1973; uzupełnienia w recenzji B. Löfstedt, Archiv für das Studium
der neueren Sprachen, 126(1974), s. 408n.
12 CLA, VI, 738.
13 Trudno rozstrzygnąć, czy kolofon oddaje imię skryby (tak Bischoff), czy tylko patronki lub
zamawiającej, jak przypuszcza P. Sims-Williams, An Unpublished, s. 6n.
14 Tamże, s. 7n oraz przypis 66.
6. Imiona skrybów 211

Brie, Chelles, Faremoutiers i Andelys-sur-Seine, odsyłane były anglosaskie księż­

niczki i arystokratki, a nawet zostawały ich ksieniami. Klasztory w Chelles i Corbie
zawdzięczają swoje powstanie pochodzącej z Anglii Balthildzie, żonie króla Chlod-
wiga II (639-657)15. Niewykluczone, że później arystokratki frankijskie udawały się
do klasztorów angielskich albo też jako wdowy po Anglosasach nie wracały do ojczy­
zny, ale wstępowały do klasztoróww Anglii. I w końcu ostatnia możliwość: Burginda
była Anglosaską, która przez pewien czas przebywała w kontynentalnym klaszto­
rze, gdzie pod wpływem otoczenia zaczęła używać imienia w formie bliższej konty­
nentalnym uszom i formę tę zachowała nadal po powrocie do ojczyzny. Jak widzimy,
wnioski sformułowane na podstawie tego jednego tylko faktu prowadządo bardzo
różnych - i co należy podkreślić- równoprawnych interpretacji. Jednak powyższe
rozważania o Burgindzie mogąokazać się nic nie warte, ponieważ Lowe, ustalając
Anglię jako miejsce powstania rękopisu, jako argument potraktował spostrzeżenie
braku kontynentalnych cech kodykologiczno-paleograficznych, co-jak wiemy -
nie jest wystarczającym dowodem. Tak więc nic nie stoi na przeszkodzie, aby
uznać kontynentalne pochodzenie Burgindy, a sam rękopis równie dobrze mógł
powstać w którymś ze skryptoriów kontynentalnych, będących pod silnym wpływem
anglosaskiej praktyki rękopiśmiennej.
W kilku rękopisach mamy do czynienia z imionami w całości zapisanymi przy
pomocy znaków runicznych. Warto więc rozpatrzyć, w jakim stopniu fakt ten po­
twierdza anglosaskie pochodzenie skryby.
Samo zapisanie imienia przy pomocy znaków runicznych nie może być trakto­
wane nie tylko jako wyznacznik pochodzenia etnicznego skryby, ale nawet jako
argument wspierający takowe przypuszczenia. Jedynie gdyby udało się dowieść,
że skryba sugeruje w zapisie samego imienia lub gdzie indziej w rękopisie, iż
faktycznie opanował runy i zna ich właściwe wartości fonetyczne (a nie, że wykazuje
tylko antykwaryczną znajomość znaków runicznych w porządku alfabetu łaciń­
skiego), można to traktować jako bardzo ważny argument przemawiający za jego
anglosaskim pochodzeniem. W pozostałych przypadkach pierwszeństwo powin­
niśmy dać wynikom analizy językoznawczej samego imienia.
Używanie przez Anglosasów run do zapisu imion jest bardzo dobrze poświad­
czone w inskrypcjach runicznych z włoskiego sanktuarium św. Michała w San
Gargano. Dlatego też szczególnie ciekawie prezentuje się onomastyczna analiza
ich imion. W jednej z zachowanych inskrypcji naściennych z tego kościoła, dato­
wanej na schyłek VIII lub początek IX wieku, znajdujemy imię Wigfus, w którym
runa wen jest z pewnością anglosaska. Imię to jest, zdaniem Mastrelliego16, nor-
dycko-islandzkie, ale jego właściciel był najprawdopodobniej Anglosasem, który
nosiłjedyniezasymilizowane imię nordyckie. Wbrew jednak twierdzeniu Mastrellie­
go, wcale nie trzeba wywodzić rdzenia W/g- z onomastyki nordyckiej, gdyż funkcjo­

15 Beda, HE, IV, 23. Por. F. Prinz, Frühes Mönchtum im Frankenreich, München-Wien 1965, s. 172-
-178; A. Dierkens, Prolegomenes, s. 371-394.
16 C. A. Mastrelli, Le iscrizioni runiche, s. 323n, 332.
212 6. Imiona skrybów

nował on także u Anglosasów17. Co więcej, wjęzyku starogórnoniemieckim należa­

łoby się raczej spodziewać formy Wicfus, chociaż Wigfus też była możliwa18. Kolejne
dwa imiona z tego samego sanktuarium wpisane runami, Herrad i Herebert, rów­
nież nie są typowo anglosaskie. Oba są poświadczone jedynie dla obszaru frankij­
skiego i to dopiero od IX wieku19. Gdyby nie fakt wpisania ich doskonałymi runami
anglosaskimi, świadczącymi o bardzo dobrej ich znajomości, nie zwrócilibyśmy
na nie uwagi jako na pozostałości po Anglosasach w Italii. Niewykluczone przecież,
że inne imiona z tego sanktuarium, ale nie pisane runami, określają również Anglo­
sasów, tyle że ich kontynentalne formy nie pozwalają nam ich zidentyfikować.
Takwięc nie można jednoznacznie stwierdzić, czy wpisane runami imię Erkanfrit
na f.71v w sporządzonym anglosaską minuskułą WÜRZBURG, Universitäts­
bibliothek, M. p. th. f. 47 (saec. IXin), pochodzi od skryby, czy jest późniejszym
dodatkiem. Jednak nawet przy założeniu, że mamy tu wpis skryby, zdania w nauce
są podzielone co do jego etnicznej przynależności. Rosamond McKitterick raz
widzi w nim zniemczone imię anglosaskiego skryby z Kentu, a gdzie indziej przychy­
la się do opinii Bernharda Bischoffa, który uważa je za imię skryby niemieckiego20.
Równie ciekawy przypadekznajdujemy w napisanym we Freising MÜNCHEN,
SB, Clm. 6291 (saec. IX, 2/4)21. Jeden z sześciu skrybów, Madalfrid, zapisał runami
całkiem spory kolofon wraz ze swoim imieniem. Według Rene Derolez, runy nie
wykazująadaptacji do fonetyki języka starogórnoniemieckiego22. Sam rękopis poza
runami nie odznacza się od strony paleograficznej żadnymi śladami świadczącymi
o anglosaskich wpływach. Natomiast runy, poza kolofonem, zostały użyte także
na inne sposoby charakterystyczne dla rodzimej anglosaskiej praktyki rękopiśmien­
nej, mianowicie do numeracji składek (w porządku alfabetycznym) orazjako znaki
wskazujące odniesienia do tekstu. Tak dobra znajomość run mogłaby świadczyć,
iż Madalfrid, chociaż samo imię nie jest typowo anglosaskie23, był Anglosasem.
Jednakwtym przypadku istnieje możliwość-tego zdania jest Derolez - że znajo­
mość run u Madalfrida pochodzi jeszcze z czasów działalności we Freising w końcu
VIII wieku anglosaskiego skryby Peregrinusa. Czy przynajmniej ćwierć wieku różni­
cy nie jest zbyt dużym odstępem czasu, aby bez skazy i naleciałości mogła
przetrwać anglosaska tradycja runiczna? Na kilka rękopisów, które napisał Peregri-

17 Por. O. von Feilitzen, The Preconquest, s. 412. W. G. Searle, Onomasticon, notuje imię Wigfus
dwukrotnie, raz w genealogii królewskiej, rzekomo z VII wieku.
18 H. Ström, Old English, s. 40.
19 Por. M. T. Morlet, Les Noms, s. 124n.
20 R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 311, nie podała argumentów za lub przeciw, ale
raczej odwoływała się do znajomości run przez skrybę aniżeli do analizy językoznawczej. Kontynentalno-
-germański rdzeń Erken- oddawany był w staroangielskim jako Eorcon-, por. W. G. Searle, Onomasticon,
s. 230, 234, stąd ewentualne imię anglosaskie naszego skryby brzmiałoby Eorconfrith' por. także
B. Bischoff, [w:j LsK, s. 10, który nie podaje podstaw swojego poglądu. Według H. Strómera, Old
English, s. 14, starogórnoniemieckim odpowiednikiem dla Eorcon- jest rdzeń Erchan-, Erchen.
21 SSBK, 1, s. 11 On.
22 R. Derolez, s. 409.
23 Por. W. G. Searle, Onomasticon, s. 346. Rdzeń Madal- nie jest notowany przez O. von Feilitzena,
The Preconquest.
6. Imiona skrybów 213

nus, w ani jednym nie zostały użyte runy. Inne ślady posługiwania się runami,
które we Freising pojawiły się dopiero na początku IX wieku, pokazują, że pozostali
skrybowie nie mieli o nich większego pojęcia, ich umiejętności nie wykraczały
poza samą znajomość alfabetu runicznego24.
Zakładając choćby niewielki udział liczebny Anglosasów we wspólnotach mona­
stycznych na kontynencie, moglibyśmy oczekiwać, że zastaniemy ich imiona wpisa­
ne w libri vitae lub libri mortuorum, zwłaszcza że zachowane księgi pochodzą
z ośrodków, w których działali skrybowie insularni, takich jak: Fulda, Reichenau,
St. Gallen i Salzburg. Zadziwia jednakznikoma liczba nie tylko imion anglosaskich,
ale w ogóle insularnych. W Fuldzie, głównym ośrodku anglosaskiej misji na konty­
nencie, w miejscu pochówku Anglosasa Bonifacego, którego kult rozwinął się zaraz
po jego śmierci i sprzyjał pielgrzymkom Anglosasów25, możemy się ich doliczyć
na podstawie kryterium imionowego zaledwie pięciu wiadomości źródłowych26.
Jakie inne może być wytłumaczenie tego faktu, poza tym, że rzeczywiście tylko
bardzo mała liczba wyspiarzy stawała się członkami konwentów kontynentalnych,
mimo że przebywali w nich przez jakiś czas? Wyjaśnienia tego faktu można doszu­
kiwać się także w założeniu, iż Anglosasi na kontynencie przyjmowali i posługiwali
się drugim imieniem urobionym według zasad kontynentalnych, dlatego ich imiona
są nie do odróżnienia od pozostałych.
Znacznie bardziej wyraziście zjawisko to poświadczone jest dla Iryjczyków
przebywających na kontynencie, ponieważ ich rodzime celtyckie imiona, nawet
latynizowane, sąo wiele łatwiej odróżnialne od imion germańskich. Zdaniem Karla
Schmida, spotykane w salzburskiej księdze konfrateryjnej zapisy takie, jak: Sedulius
sive llarleh; Vito sive Walloth; Paulus sive Reidgaer, świadczące o nadawaniu
mnichom drugich imion, mogą w pośredni sposób wyjaśnić brak w niej imion
Iryjczyków, którzy z pewnością należeli do tej wspólnoty - biskupa Dobdagrec
(ir. Dub-da Chrich) i Modestusa. Według tego badacza, mogą oni występować
pod innymi, nieiryjskimi imionami27. Nadawanie drugich imion, które funkcjonowały
często jako przydomki, było dość popularne. Zagadnienie to rozpatrzył Dietrich
Geuenich na przykładzie wpisów do księgi konfrateryjnej z Reichenau28. Zjawisko
to nasilało się ze względu na trudne do wymówienia lub obco brzmiące imiona
przybyszów pochodzących spoza otoczenia klasztoru.

24 Runy występują zaledwie w pięciu rękopisach: MÜNCHEN, Clm. 6229, Clm. 6250, Clm. 6272,
MÜNCHEN, Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Hochstifts Freising, Lit. 3a, oraz KARLSRUHE, BLB, Aug.
176, por. SSBK, 1, s. 95, 97n, 110n, 112; CLA, IX, 1251; R. Derolez, Runica, s. 323n, 407n, 409n,
412n,422.
25 R Kehl, Kult und Nachleben des heiligen Bonifatius im Mittelalter (754-1200), Fulda 1993, s. 28n.
26 F. Freise, Studien zum Einzugsbereich, s. 1068.
27 K. Schmid, Probleme der Erschliessung des Salzburger Verbrüderungsbuches, [w:] Frühes
Mönchtum in Salzburg, hrsg. E. Zwink, Salzburg 1983, s. 186. Natomiast F. Prinz, Frühes Mönchtum,
s. 433, tłumaczy brak Dobdagreca vj Liber confraterni\ego złymi stosunkami z Wergiliuszem z Salzburga.
28 D. Geuenich, Samuhelsiue Sahso. Studien zu den cognomina im Reichenauer Verbrüderungs­
buch, [w:] Name und Geschichte. Henning Kaufmann zum 80. Geburtstag, hrsg. F. Debus, K. Puchner,
München 1978, s. 81-101.
214 6. Imiona skrybów

Przydomki były ważnym elementem anglosaskiego imiennictwa29. Anglosaski

anachoreta Sola zwany był również Sualo30. Uczeń Alkuina, Candidus, nosił przydo­
mek łaciński urobiony prawdopodobnie od jego domniemanego imienia anglosas­
kiego Hwita31. Znany też był pod kontynentalną formą tego imienia jako Wiz(z)o32
i Witto. Pierwsza forma jest prawdopodobnie zniemczoną wersją anglosaskiego
imienia, natomiast druga - odzwierciedleniem kontynentalnej wymowy anglosas­
kiego imienia, w której „gubiono” h w nagłosie, co było zresztą powszechnym
zjawiskiem na kontynencie, a zwłaszcza w Galii. Najprawdopodobniej zjawisko to
nie wyrażało jedynie chęci przetłumaczenia anglosaskiego imienia, ale także
nadanie mu poprzez grę słów nowych znaczeń i skojarzeń33. Ze źródeł anglosas­
kich znamy liczne przypadki posługiwania się dwoma, a nawet trzema imionami,
na przykład „Egelfleda Candida, cognomento Eneda”34. Z późniejszego średniowie­
cza znany jest nam przykład zmiany imienia przez Anglosaskę Gunhildę, która na
dworze swojego męża, cesarza Henryka III, używała imienia Chunigunda35. Jej
matka, Emma, córka księcia normańskiego Ryszarda I, poślubiwszy króla Ethelreda II,
zaczęła używać anglosaskiego imienia Elfgifu36. Inny Anglosas żyjący w XI wieku,
Orderic, gdy wstąpił do klasztoru normańskiego w St. Evroul, przyjął imię Vitalis,
ponieważ jego własne brzmiało zbyt obco dla mnichów normańskich37. Aethelburh,
córka króla Aethelberhta, nosiła również imię Tatę, które spotykane jest na konty­
nencie38. Znamy kilka osób, które nosiły podwójne, celtyckie i anglosaskie imiona,
ale nie mamy żadnych innych wskazówek, które pozwoliłyby ustalić przynależność
etniczną skrybów39.
W przypadku Alkuina spotykamy się w kolejnych etapach jego życia z różnymi
formami imienia używanego przez niego samego. Formy Puplius Albinus40 Alkuin
używał jeszcze w Yorku oraz we wczesnych latach pobytu na kontynencie. Po
około 790 roku w korespondencji z Anglią stosował początkowo formę najlepiej

29 C. Voitl, Die englische Personennamenkunde, s. 166.

30 Ermanrici sermo de vita S. Sualonisdicti Soli, [w:] Quellen zur Geschichte der Diözese Eichstätt,
Bd. 1, hrsg. A. Bauch, s. 196-239, tu s. 204.
31 J. Marenbon, From the Circle ofAlcuin to the School ofAuxerre; Logic, Theology and Philosophy
in the Early Middle Ages, Cambridge 1981, s. 39n; W. G. Searle, Onomasticon, s. 309n.
32 Por. starogórnoniemieckie wizen - bielić, wizi - biel, G. Köbler, Taschenwörterbuch des
althochdeutschen Sprachschatzes, Paderborn 1994, s. 380.
33 Candidus - biały, ale także pogodny, radosny, czysty, piękny.
34 M. Boehler, Die Altenglischen, s. 251 n; G. Tengvik, Old English Bynames, s. 22n, 393n, tam też
wiele innych przykładów podwójnych imion.
35 H. Bresslau, Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und Italien, Bd. 2, Berlin 1958, s. 353.
36 M. Boehler, Die Altenglischen Frauennamen, s. 251.
37 The Ecclesiastical History of Orderic Vitalis, ed. i ttum. ang. M. Chibnall, Oxford 1968-80, c. VI,
s. 552.
38 Beda, HE, II, c. 9, s. 162; M. T. Morlet, Les Noms, s. 63.
39 G. Tengvik, Old English Bynames, s. 396, wylicza takie przypadki, z których najwcześniejsze
pochodzą z połowy X wieku.
49 Por. MGH Poetae 1, ed. E. Dümmler, Berlin 1881, carmen 4 (około roku 778) oraz w mezo-
stychonie w carmen 7 (sporo przed rokiem 800).
6. Imiona skrybów 215

oddającą anglosaskie brzmienie jego imienia - Alchuuine, potem latynizowane

Albinus lub Alc[h]uinus. Oprócz tego w kontaktach z dworem Karola stosował,
podobnie jak cały szereg osób z tego kręgu, przydomek odnoszący się do znanych
postaci biblijnych lub autorów klasycznych - w jego wypadku Flaccus jako odwo­
łanie do ulubionego poety - Wergiliusza41.
Poważnym problemem jest zróżnicowanie graficzne zapisu imion, które z jednej
strony wynika z przyzwyczajeń skryby, a z drugiej - ze świadomych prób jego
modyfikacji w celu upodobnienia do formy najlepiej przyswajalnej dla kontynen­
talnego otoczenia, co mogło prowadzić do takiego przekształcenia imion anglosas­
kich, że są one nie do odróżnienia od form kontynentalnych42. Bardzo instruktyw-
nym przykładem jest dobrze poświadczone w źródłach imię kanclerza Ludwika
Pobożnego, Fredegisusa, który był Anglosasem i uczniem Alkuina. Jego imię poja­
wia się w źródłach w dziewiętnastu różnych wariantach graficznych (w sumie sto
dwa razy), z tego dokładnie w połowie przypadków w postaci Fridugisus. Formy
z rdzeniem Frede- pojawiająsię łącznie dwadzieścia razy43. Imiona typu Fredegisus
oraz Fridegisus były znane w Galii44, natomiast właściwa anglosaska forma tego
imienia powinna zostać zapisana w postaci Frithugils45. Co ciekawe, nawet Alkuin,
który przecież z pewnością wiedział, jak brzmi oryginalne, ojczyste imię Fredegisusa
- choćby dlatego, że był jego nauczycielem, a później przyjacielem - zwracał się
do niego głównie w formie Fredegisus, którą można traktować bardziej jako franki-
zację anglosaskiego imienia niż jego latynizację.
Nie zachowały się oryginały listów Alkuina, które wprost powiedziałyby nam,
jak zapisywał on imię Fredegisusa. To one wszakże były podstawądla pierwszych
kolekcji listów Alkuina, które zestawiano jeszcze za jego życia, około roku 799/80046.
Nie dysponujemy żadnym rękopisem, który można by uznać za archetyp, natomiast
kilka z zachowanych jest bardzo bliskich chronologicznie domniemanym archety­
pom. Dlatego można uznać z dużym prawdopodobieństwem, że oddająone dość
dokładnie tekst archetypów a także formę zapisu nazw własnych. Obserwując,
jak zapisywano imię Fredegisusa w najwcześniejszych rękopisach z pierwszej
połowy IX wieku, można stwierdzić, że nawet w najwcześniejszych, z których część
-jak poświadcza analiza cech paleograficznych - została albo skopiowana wprost

41 D. Schaller, Studien zur lateinischen Dichtung des Frühmittelalters, Stuttgart 1995, s. 401 n;
tegoż, hasło Alkuin, [w:] Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, hrsg. K. Ruh, Bd. 1,
Berlin-New York 1978, k. 241.
42 S. Sonderegger, Aufgaben und Probleme, s. 54-97, zwłaszcza s. 66n, gdzie znajdująsię przykłady
przekształcania imion kopiowanych z zachowanych oryginalnych dokumentów z St. Gallen.
43 C. Gennaro, Fridugiso di Tours ei il ‘De substantia nihili et tenebrarum’. Edizione critica e studio
introduttivo, Padova 1963, s. 67n, gdzie znajduje się pełna ewidencja wystąpień źródłowych wraz
z obszernym kontekstem źródłowym.
44 M. T. Morlet, Les Noms, s. 93.
45 E. Förstemann, Altdeutsche, k. 534; W. G. Searle, Onomasticon, s. 248.
46 Por. D. A. Bullough, Reminiscence and Reality: Text, Translation and Testimony of an Alcuin
Letter, The Journal of Medieval Latin, 5(1995), s. 176, p. 8, tam też zapowiedź opublikowania rozprawy
analizującej podstawę rękopiśmienną epistolografii Alkuina.
216 6. Imiona skrybów

z anglosaskiego wzorca47, albo powstała pod wpływem anglosaskiej praktyki ręko­

piśmiennej48, imię Fredegisusa pojawia się w różnych formach zlatynizowanych
i sfrankizowanych. Tylko w dwóch rękopisach z tąsamą kolekcją listów spotykamy
się z zapisem oddającym niemal dokładnie brzmienie oryginalne - Fridugilsus,
i to w tym samym liście49. Jeden z nich (PARIS, BN, lat. 1337350) skopiowany
został na początku IX wieku w Corbie z insularnego, najprawdopodobniej anglosas­
kiego wzorca, niewykluczone - biorąc pod uwagę niewielki odstęp czasu między
powstaniem rękopisu a śmiercią Alkuina, że wzorzec był napisany nawet przez
Anglosasa z jego otoczenia51, który wpisał znaną sobie również prawidłową formę
imienia52. Hipoteza ta uprawdopodobniona jest faktem, że wzorzec musiał powstać
wcześniej niż rękopis paryski, może jeszcze za życia Alkuina. Pozostałe cztery
listy Alkuina z tego rękopisu nie zawierają imion Anglosasów, które pozwoliłyby
nam porównać traktowanie imion znajdowanych we wzorcu przez domniemanego
anglosaskiego skrybę. Nie jest wykluczona także pewna chwiejność co do formy
u samego Alkuina. W podstawowym rękopisie dla tej kolekcji, a jednocześnie
najstarszym, bo napisanym około roku 798-799, WIEN, ÖNB, 795, imię pojawia
się jedynie w formie sfrankizowanej Fridugisus.
Inny przykład zróżnicowania zapisu imion nawet przez Anglosasów znajdujemy
w petersburskim rękopisie z Historia^ kościelną Bedy (ST. PETERSBURG,
Q. v. I. 18, saec. VIII, 1/2-3/4), napisanym w Wearmouth-Jarrow. Każdy z czterech
skrybów głównych używa innej grafii przy zapisie imion. Jeden konsekwentnie
zapisuje końcówki imion jako -berht, drugi wyłącznie w postaci -beret, a czwarty
zawsze stosuje ch w miejsce h, na przykład Bercht zamiast Berht. Wszyscy zaś
używają pojedynczego u dla staroangielskiego w, zamiast prawidłowego podwój­
nego uu. Zwykle staroangielskie d kreskowane (górna laska z poprzeczą belką)
wszyscy skrybowie oddają poprzez d lub th, ale okazyjnie - głównie u drugiego
skryby - występuje anglosaska litera d kreślne53. Na podstawie materiału zebra­
nego przez Hilmera Stroma stwierdzamy, że odchodzenie od anglosaskiej ortografii
imion było częstym zjawiskiem nawet w rękopisach z dziełem Bedy, napisanych

47 MÜNCHEN, Clm. 14614 z okolic Tours, saec. IX, 1/2; por. SSBK, 1, s. 230n.
48 MÜNCHEN, Clm. 14510 z Ratyzbony, saec. IX, 1.2; por. SSBK, 1, s. 248n; VERONA, LXVII (64)
z północnych Włoch, saec. IXin; por. T. Venturini, Ricerche, s. 140; B. Bischoff, MS, 1, s. 229.
49 Alcuini ep., nr 135, s. 204.
50 Błędy w łacinie -posterum zamiast post esum i haec odczytane z abrewiacji h z haczykiem -
anglosaskiego skrótu dla autem, wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca, por. CCSL, 118A, ed.
Ch. W. Jones, s. lin; W. M. Lindsay, Notae, s. 476; M. L. W. Laistner, H. H. King, A Hand Ust, s. 42;
D. Ganz, Corbie, s. 45, 50, 137.
51 Na podstawie nie opublikowanych własnych badań prozopograficznych otoczenia Alkuina
możemy stwierdzić, że współpracował on na kontynencie ze sporą gromadką krajan.
52 MGH, Epistolae IV, s. 15. Drugi rękopis, MÜNCHEN, Clm. 14727 (f. 1-138), napisany został
w Ratyzbonie w połowie IX wieku, por. B. Bischoff, MS, 2, s. 78. Nic więcej nie udało nam się ustalić na
temat tego rękopisu.
53 Por. O. Arngart, w przygotowanym przez niego wydaniu faksymilowym: Leningrad Bede. An Eighth
Century Manuscript of the Venerable Bede’s Historia Ecclesiastica gentis Anglorum in the Public Library,
Leningrad, Copenhagen 1952, s. 19, 21n; O. S. Anderson, Old English Material, s. 67n.
6. Imiona skrybów 217

w Wielkiej Brytanii54. Tylko w części przykładów mnogość form wynikała ze zróżni­

cowania dialektalnego skrybów przepisujących kodeksy.
Kolejnym utrudnieniem w etnicznej identyfikacji imion skrybów jest częste ich
latynizowanie. Znając ogólne zasady, jakimi kierowali się sami Anglosasi przy
latynizacji nazw własnych, jesteśmy w stanie zrekonstruować formy staroangiel-
skie55. Gorzej, jeśli imiona anglosaskie latynizowali według własnego wyczucia
skrybowie kontynentalni, którzy mogli się skłaniać raczej ku formom zbliżonym do
latynizowanych imion kontynentalnych56.
Szczególnąformąlatynizowania było dosłowne tłumaczenie imion anglosaskich
na łacinę. Jeden z listów Alkuina skierowany jest do niejakiego Altapetrusa. Zda­
niem wydawcy, Ernesta Dümmlera, w tym przypadku mamy do czynienia z tłuma­
czeniem anglosaskiego imienia Heahstan: heah - wysoki, oraz stan - skała57.
W następnym liście pojawiająsię dwie osoby o imionach Anthropo i Stratoclei.
Obie formy są tłumaczeniami imion anglosaskich: pierwsze imienia Monn, wywo­
dzącego się ze staroangielskiego mann, monn, manna - człowiek; drugie z imienia
Herebeorht, składającego się z dwóch członów: here - wojsko i beorht-sławny58.
Zamiłowanie Alkuina do tłumaczeń potwierdzone jest wieloma przykładami, jak
choćby nazywanie przez niego biskupa Arno z Salzburga imieniem Aquila, będącym
tłumaczeniem ze staroniemieckiego aro i staroangielskiego earn - orzeł59.
Tendencja do oddawania znaczenia imienia poprzez jego tłumaczenie na inny,
zrozumiały dla nowego otoczenia język, może wynikać z przywiązywania wagi -
zresztą nie tylko przez Anglosasów - do dosłownego znaczenia imion. W kręgu
anglosaskim, ale u Iryjczyków również, obserwujemy wręcz fascynaję etymologią
nazw własnych. W insularnej egzegezie biblijnej przywiązywano znacznie większą
wagę do wyjaśniania znaczenia imion osób ze Starego i Nowego Testamentu niż
wynikałoby to z odwołań jedynie do tradycji patrystycznej. W Historii kościelnej
Beda niejednokrotnie nawiązywał do etymologicznego znaczenia nazw własnych60.
Liczni glosatorzy anglosascy starali się o oddanie w języku staroangielskim adek­
watnego znaczenia obcych imion zastanych w rękopisach61. Jednym z motywów

54 H. Ström, Old English Personal, s. 154-180.

55 O. von Feilitzen, The Preconquest, s. 127n; G. Wieland, England and the German, s. 204. Por.
również rekonstrukcję regut latynizowania anglosaskich imion przez Będę, jakiej dokonał H. Ström,
Old English, s. 139n.
56 Z latynizowaniem możemy spotkać się głównie na terenie romańskojęzycznym, gdyż tam
oryginalne imiona germańskie brzmiały zbyt obco. Możemy przytoczyć tu słowa Lupusa z Ferneres,
który we wstępie do Żywota św. Wigberta prosi czytelnika o wyrozumiałość z powodu przytaczania
imion germańskich, Acta Sanctorum Ordinis SanctiBenediti, wyd. J. Mabillon, t. 3, s. 673, za P. Meyvaert,
„Rainaldus est malus scriptor Francigenus”- Voicing National Antipaty in The Middle Ages, Speculum
66(1991), s. 743-763.
57 Alcuin ep., nr 37; H. Tiefenbach, Altsächsisches, s. 329n.
58 Alcuin ep., nr 38; H. Tiefenbach, Altsächsisches, s. 330.
59 H. Tiefenbach, Altsächsisches, s. 330.
60 Por. F. C. Robinson, The Significance of Names in Old English Literature, Anglia, 86(1968),
s. 15-58.
61 H. D. Meritt, Facts and Lore about Old English Words, Stanford 1954, s. 207n.
218 6. Imiona skrybów

posługiwania się przez Anglosasów na kontynencie lokalnymi formami językowymi

własnych imion mogło być przywiązywanie przez nich wagi do realnego ich zna­
czenia, a nie tylko brzmienia. W tym też możemy upatrywać chęć przyjmowania
kontynentalnych form imion, tak aby ich znaczenie było zrozumiałe dla otoczenia.
Z podobnym zjawiskiem spotykamy się również u Iryjczyków. Skryba, który się
podpisał w WOLFENBÜTTEL, Herzog August Bibliothek, Cod. Heimst. 532,
„secundus caluus scripsit”, był być może Iryjczykiem, który imię Mael przetłumaczył
jako calvus62. Co ciekawe, w piśmie tego rękopisu, poza sporadycznymi abrewiac­
jami iryjskimi, nie ma śladów wpływów iryjskich. W Księdze konfrateryjnej z Reiche­
nau z wpisami z 825 roku znajdujemy iryjskie imię Flaithemel mon. notus, a w in­
nym rękopisie w postaci Flatamar alib. notus, przy czym - zdaniem Georga
Beaseckego- notus jest łacińskim tłumaczeniem znaczenia imienia iryjskiego63. Nie­
jaki Notus, bez bliższych określeń, pojawia się w księdze konwentualnej z Reiche­
nau. Karl Beyerle przypuszcza, że chodzi o tego samego Iryjczyka, którego iryjskie
imię brzmiało na tyle obco dla miejscowych mnichów, że w końcu posługiwał się
on tylko przydomkiem64. Iryjczyk Moengal nazywany był w St. Gallen łacińskim
imieniem Marcellus, które urobiono jako zdrobnienie od łacińskiego imienia jego
wuja, Marcusa65. On sam, choć znany jest nam jako skryba z kilku dyplomów z St.
Gallen, w których się podpisał, nigdy nie używał swojego oryginalnego imienia
iryjskiego Moengal, znanego nam tylko z przekazu jedenastowiecznej kroniki
Ekkeharda IV66. Niejaki Cadac, Iryjczyk ze szkoły pałacowej Karola Wielkiego,
nosił na kontynencie ogólnochrześcijańskie imię Andreas. Inny Iryjczyk, tym razem
z St. Riquier, Fricorus, nazywany był na kontynencie Hadrianem67. W drugiej poło­
wie IX wieku słyszymy o Iryjczyku Euzebiuszu (zmarł w roku 884), który związany
był z St. Gallen, ale mieszkał na Viktorsbergu w Vorarlbergu68.
Stosunkowo często wyspiarze nosili imiona staro- i nowotestamentowe, choć
nie ma podstaw - z takim poglądem można się spotkać w starszej literaturze, aby
uważać to za cechę charakterystyczną tylko dla nich69, ponieważ imiona biblijne

62 SSBK, 2, s. 148n.
63G. Baesecke, Das Althochdeutsche von Reichenau, s. 142, 169.
64 K. Beyerle, Das Reichnauer Verbrüderungsbuch als Quelle der Klostergeschichte, [w:] Kultur
der Abtei Reichenau, Bd. 2, München 1925, s. 1165.
65 Szerzej o nim zob. J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 35n.
66 Ekkehardi IV, Casus sancti Galii, St. Galler Klostergeschichten, hrsg. H. F. Haefele, Darmstadt
1980, s. 18n.
67 B. Bischoff, Theodulf und der Ire Cadac-Andreas, przedruk [w:] tegoż, MS, 2, Stuttgart 1967,
s. 22n.
68 J. Duft, Der Ire Eusebius auf dem Viktorsberg, Montfort, 8(1956), s. 3-12; tegoż, Irische Einflüsse
auf St. Gallen, s. 25.
69 Por. H. Frank, Die Klösterbischöfe des Frankenreichs, Münster 1932, s. 35, który uważał, że
imiona starotestamentowe charakterystyczne sądla Iryjczyków, ale obce Anglosasom. Trudno jest
nam ocenić dokładniejsze proporcje, ale już na pierwszy rzut oka widać, że zarówno u Iryjczyków, jak
i u Anglosasów imiona tego typu występowały z równą częstotliwością por. dla przykładu imiona
Iryjczyków: Johannes Mailrosus Scottus, Andreas-Cadac, Andreas, Elias, lob, Zacharias, losephus
Scottus, Clemens, Samson, Daniel, oraz imiona Anglosasów: Daniel, Philipus, Nathanel, Anna, lohan-
6. Imiona skrybów 219

spotykane są również na kontynencie70, niezależnie od wpływów insularnych. Dlatego

też nie możemy z tego spostrzeżenia czynić kryterium mogącego posłużyć za
jeden z wyznaczników określających przynależność osoby o takim imieniu do kręgu
insularnego71. Z tego powodu imię skryby lacob z napisanego w Lorsch anglosas­
kim pismem VATICANO, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 195 (saec. VIII-IX)72, nie
musi świadczyć o jego anglosaskim pochodzeniu.
W napisanym na początku IX wieku, a założonym u schyłku VII wieku przez
Anglosasa Willibrorda Echternach, rękopisie LUXEMBOURG, BN, 44, znajduje
się wpisane minuskułą insularną imię Petrus. Oba zjawiska: rodzaj pisma i liczne
inne cechy anglosaskie - choć ich pojawienie się akurat w Echternach nie jest
czymś dziwnym, skoro w tym czasie powstawały w nim jeszcze kodeksy napisane
pismem insularnym - oraz samo imię odwołujące się do Apostoła Piotra, szczegól­
nie czczonego przez Anglosasów, można traktować jako argumenty wskazujące
z pewnym prawdopodobieństwem, że chodzi o Anglosasa.
Z powodu zamiłowania wyspiarzy do peregrynacji przyjmuje się, że nosiciele
spotykanych na kontynencie imion typu Peregrinus, Exulus efc. mogą być podej­
rzewani o insularne pochodzenie73. Nasze podejrzenia mogą narastać jeszcze
bardziej, gdy osoba o takim imieniu wykazywała się jako skryba w pisanych przez
siebie rękopisach wpływami insularnymi. Problemem natomiast jest skonkrety­
zowanie pochodzenia insularnego. Skryba Peregrinus z Freising74 powszechnie
określanyjest w nauce jako Anglosas, ponieważ doskonale posługiwał się anglo­
saskim pismem i ornamentyką. Dodać trzeba, że są to jedyne przesłanki, na
podstawie których uznano go za Anglosasa. Istnieje wszakże możliwość - na
którą zwrócił uwagę Bischoff- identyfikacji go z Peregrinusem-Clemensem, który
znany jest nam z listu do księcia Bawarii Tassilona z 772 roku, w którym zwracał

nes, Salomon, Samuel, Zacharias, Andreas, Elias, losephus - przykłady zostały wybrane ze zgro­
madzonego przez nas materiału prozopograficznego (ponad trzysta osób), obejmującego wyspiarzy
przebywających na kontynencie w czasach karolińskich.
70 Na przykład moda na ten typ imion w okolicach Ratyzbony, por. W. Störmer, Adelsgruppen im
früh- und hochmittelalterlichen Bayern, München 1972, s. 80-88; C. Rädlinger-Prömper, St. Emmeram
in Regensburg. Struktur- und Funktionswandel eines bayerischen Klosters im früheren Mittelalter,
Kallmünz 1988, s. 133n.
71 Por. skrybów z rękopisów kontynentalnych: David z CAMBRAI, BM, 300, oraz Samuhel
z BRUXELLES, Biliotheque des Bollandistes, 299.
72 Folia 53v-106r są napisane anglosaskim pismem przez Jakuba, który na końcu podpisał się
anglosaską półuncjałą: lacob scripsit. Najprawdopodobniej ta sama ręka pracowała przy VATICANO,
Pal. lat. 170 i 829.
73 Znamy właścicieli tego imienia (a właściwie przydomku), którzy najprawdopodobniej nie mają
z kręgiem insularnym nic wspólnego, jak niejaki Gundericus, autor inskrypcji z kamienia nagrobnego
w kościele parafialnym w Baulmes w Jurze szwajcarskiej: „sub titolo hunc quiiscet Landolada [...] ego
Gundericus peregrinus in terra aliena fecit”, por. W. Koch, Auszeichnungsschrift und Epigraphik, s. 7n.
74 Znany jest nam jeszcze jeden skryba Peregrinus, który pracował przy napisanym prawdopodobnie
na kontynencie ST. PETERSBURG, F. v. I. 3 A (f. 1-38) (saec. VIII, 2/2). W literaturze powszechnie
przyjmuje się, że był on Anglosasem, ponieważ napisany przez niego rękopis wykazuje wyłącznie
cechy charakterystyczne dla anglosaskiej praktyki rękopiśmiennej.
220 6. Imiona skrybów

się z apelem o pomoc w zwalczaniu pogaństwa75. Ernest Dümmler identyfikował

nadawcę z Iryjczykiem Clemensem, znanym z synodu rzymskiego z 745 roku. Być
może jest on identyczny również z niejakim Pilgrimem pojawiającym się na liście
świadków w dokumencie dla Freising. Nie znajdziemy też żadnej pomocy dla
określenia etnosu Peregrinusa wformie, wjakiej zapisał dwa inne imiona. Pierwsze,
Erathuuar, w MÜNCHEN, Clm. 6433, oraz drugie, Ellanthrud, w MÜNCHEN, Clm.
6237. Niewykluczone, że pojawiające się podwójne uu ma tu zastąpić - zgodnie
z normą anglosaską - głoskę w, ale forma ta spotykana jest również w zapisach
kontynentalnych. Oba imiona w takiej postaci nie dadzą się zrekonstruować do
form typowych dla imion anglosaskich. Obserwacja ta wcale nie osłabia hipotezy
o anglosaskim pochodzeniu Peregrinusa, ponieważ nawet w zapisach, które z pew-
nościądokonane zostały przez Anglosasów, spotyka się formy trudne do wyjaśnie­
nia na gruncie języka staroangielskiego.
Innym, ale dla nas tylko potencjalnym-ze względu na swoją rzadkość-wskaź­
nikiem anglosaskiego pochodzenia mogąbyć imiona urobione przez Anglosasów
w oparciu o cząstkę Rum-, która wywodzi się od nazwy Rzymu76.
Znany z przynajmniej dwóch rękopisów napisanych anglosaskim pismem
(VATICANO, Pal. lat. 577, HEIDELBERG, UB, Pal. lat. 921) skryba Herimundus
nosi imię spotykane w takiej formie na kontynencie, ale równie dobrze może ono
określać Anglosasa o imieniu Heremund lub Heremod, z tym, że uległo ono prze­
kształceniu na kontynencie77. Nie jesteśmy w stanie jednoznacznie rozstrzygnąć
jego przynależności etnicznej ani na podstawie imienia, ani na podstawie cech
paleograficznych rękopisów powstałych z jego ręki. Gundheri, skryba z Würzburga
lub okolic, piszący minuskułą anglosaską typową dla terenów Niemiec w WÜRZ­
BURG, UB, M. p. th. f. 64 (saec. VIII-IX), może być zarówno Anglosasem, jak
i rodzimym mnichem, gdyż jego imię poświadczone jest w źródłach anglosaskich
i kontynentalnych78.
Z kolofonami skrybów związany jest ściśle kolejny ważny dla omawianego
zagadnienia problem, mianowicie ich kopiowanie łącznie z tekstem głównym.
Wybornym wręcz przykładem takiej sytuacji jest ANTWERPEN, Bibliothek van
het Museum Plantin Moretus, MS 17.4. W nauce panuje kilka odmiennych opinii
na temat samego rękopisu i okoliczności jego powstania79. Wilhelm Koehler80 był
zdania, że rękopis wykonany został przez jednego skrybę i jest kopią anglosaskiego
wzorca z Northumbrii napisanego około 700 roku. Być może -jego zdaniem - po­
chodzi on z tego samego skryptorium, co VALENCIENNSES, BM, 99. Podo­
bieństwo widoczne jest również w iluminatorstwie, które odpowiada - według

75 SSBK, 1, s. 61. List wydany w MGH, Epistolae IV, s. 496n. Warto zauważyć, że w dwóch ręko­
pisach z tym listem widać niewielkie wpływy iryjskie: MÜNCHEN, Clm. 6299, por. CLA, IX, 1265;
SSBK, 1, s. 76, Taf. 2d, oraz Clm. 6433, por. CLA, IX, 1283; SSBK, 1, s. 61, 75.
76 A. Bach, Die altdeutsche, s. 210; W. G. Searle, Onomasticon, s. 404n.
77 W. G. Searle, Onomasticon, s. 294; M. T. Morlet, LesNoms, s. 126.
78 Por. W. G. Searle, Onomasticon, s. 271; M. T. Morlet, Les Noms, s. 117.
79 Por. rozdział Iluminacje, s. 195.
80 Die Denkmäler der karolingischer, s. 7n.
6. Imiona skrybów 221

badacza - zestawowi towarzyszącemu pierwszemu wydaniu dzieła Seduliusza

z około 500 roku.
To, co interesuje nas szczególnie, mianowicie kolofon, znajduje się na f 68v:
„finit, fines fines Cuduuini”, a na f. 69v inny wpis: „Scripsit Lambert, homo cui
pateat paradisus”. Zrekonstruowane imię anglosaskie z pierwszego wpisu powinno
brzmieć Cuthwine-stosunkowo często spotykane w Anglii. Ludwig Traube próbo­
wał identyfikować go z biskupem Dunwich Cudwini, o którym dowiadujemy się -
pod imieniem Chuduinus - z bardzo enigmatycznego zapisu w komentarzu do
Listu do Koryntian, powstałym w kręgu szkoły z Auxerre mniej więcej w połowie
wieku IX, że przywiózł z Rzymu jakiś iluminowany rękopis81. Traube uznał, że był
nim właśnie wzorzec naszego rękopisu antwerpskiego. Również Hans Belting
uważał, że wzorcem był rękopis przywieziony z Italii, na którym później dopisano
inskrypcję82. Zarówno Traube, jak i Peter Pauly przypuszczali, że kopistą rękopisu
był Lambert, znany z drugiego wpisu83. Wilhelm Koehler datował wpis Lamberta
na XII wiek84. Widzimy więc, że rozbieżność opinii na temat genezy rękopisu i cha­
rakteru interesującego nas wpisu „Cuduuini” jest znaczna, a to głównie ze wzglę­
du na wyjątkowy charakter samego manuskryptu, który jest niezwykle bogato
iluminowany, co pozwala włączyć do analiz paleograficznych także aparat badaw­
czy wypracowany przez historyków sztuki. Przedstawiona dyskusja, dotycząca
tego jednego rękopisu powinna nam uświadomić, że podobne zjawisko, a więc
kopiowanie znajdowanych we wzorcach wpisów skrybów, może w mniej skompli­
kowanych manuskryptach umknąć naszej obserwacji. Rzekomy kolofon skryby
czy też tylko jego imię skopiowane z wzorca będzie nosiło charakter autografu
kopisty, wpisane przecież zostało tą samą ręką, co tekst główny.
Czas na konkluzje. Jak można wywnioskować na podstawie naszych rozważań
i przytoczonych przykładów, brak śladów wpływów języka staroangielskiego i anglo­
saskiej ortografii na formę imion skrybów nie tylko, że nie musi, ale nawet nie
może być interpretowany jako argument wykluczający ich anglosaskie pochodze­
nie. Nie znaczy to, że możemy dowolnie, w każdym wątpliwym przypadku lub
nawet przy braku śladów anglosaskich związków imienia skryby, domniemywać
anglosaskie pochodzenie jego właściciela. Granicąwtych analizach onomastycz-
nych musi być, naszym zdaniem, obecność przynajmniej jakichś cech paleografi­
cznych, które można wywodzić z anglosaskiej praktyki rękopiśmiennej, mimo iż,
jak stwierdziliśmy na początku naszych rozważań, Anglosasi mogli w stopniu nawet
doskonałym opanować kontynentalne formy pisma. Jedynie jednoznaczne co do
anglosaskiego pochodzenia wyniki analizy formy imienia mogą zwolnić badaczy
od respektowania oglądu paleograficznego rękopisu pod względem pochodzenia

81 PARIS, BN, lat. 12940, f. 40; obszerny fragment opublikował L. Traube, VuA, 3, s. 240n: „[...]
testatur etiam pictura eiusdem libri, quem reverentissimus ac doctissimus vir Chuduini orientalium
Anglorum antistes, veniens a Roma, secum Brittaniam detulit”.
82 H. Belting, Die Basilica dei SS. Martini in Cimitile und ihr frühmittelalterlicher Freskenzyklus,
Wiesbaden 1962, s. 98.
83 Por. L. Traube, VuA, 3, s. 241; P. Pauly, Die althochdeutsche Glossen, s. 137n.
84 W. Koehler, Die Denkmäler, s. 8.
222 6. Imiona skrybów

etnicznego skryby, ponieważ anglosaski rodowód skrybów nie przekłada się pro­
porcjonalnie i jednoznacznie na liczbę oraz ważkość cech anglosaskich w manu­
skryptach.
Sądzimy, że przedstawiony powyżej problem ma znacznie szersze znaczenie
dla paleografii, aniżeli zakres, jaki objęły powyższe rozważania. Pogodzić się
musimy z tą myślą, że opierając się na analizie imion skrybów, nie zawsze możemy
w sposób jednoznaczny i pewny określić pochodzenie etniczne ich właścicieli.
Pokazaliśmy to na przykładzie nader jaskrawym, jakim są imiona skrybów Anglo­
sasów. Przedstawione zawiłości interpretacyjne, na jakie natrafiamy przy analizie
imion pod kątem anglosaskiego pochodzenia ich właścicieli, odnosząsię w równym
stopniu do ustalania pochodzenia etnicznego i regionalnego skrybów kontynen­
talnych. W tym przypadku problem jest jeszcze bardziej skomplikowany, ponieważ
imiennictwo germańskie na terenie frankijskim i na terenie opanowanym przez
dialekty języka staroniemieckiego jest bardzo do siebie podobne. Dlatego wszystkie
te procesy, na które zwracaliśmy uwagę przy okazji omawiania imion anglosaskich,
a które prowadziły do ich upodobnienia do imion kontynentalnych, w tym przypadku
się zwielokrotniają i to do takiego stopnia, że jednoznaczne ustalenia nie są możliwe
z powodu samych założeń metodycznych, które obowiązująw badaniach onomas-
tycznych.
W rezultacie stajemy przed barierą naszych możliwości posługiwania się kryter­
ium imionowym w paleografii, gdy chodzi o ustalenie pochodzenia etnicznego
skrybów, ale nie znaczy to, że jesteśmy całkowicie bezradni. Jak wskazaliśmy,
w pewnych okolicznościach forma imienia może z dużym prawdopodobieństwem
odzwierciedlać przynależność etnicznąjego właściciela. Trzeba mieć na uwadze,
że w końcu wszelkie próby przełamania tej bariery, także te nieudane, mogądopro-
wadzić do wypracowania takich metod, które pozwolą lepiej wykorzystać analizę
imion skrybów.
7. GLOSY I WPŁYWY
JĘZYKA STAROANGIELSKIEGO

Obecność glos w języku staroangielskim1, w rękopisach powstałych na konty­

nencie, uważa się za jeden z najlepszych dowodów na bezpośrednią działalność
Anglosasów w skryptoriach kontynentalnych. Jednak taką rolę mogą odgrywać
tylko te glosy, które z pewnością zostały wpisane na kontynencie, przy czym nie
zostały ani przepisane z wzorca, ani zapożyczone z anglosaskiego glosariusza.
Wykorzystanie glos anglosaskich jako śladów rękopiśmiennej aktywności Anglosa­
sów na kontynencie nie jest - wbrew pozorom - takie proste, gdyż nie zawsze
możemy być pewni okoliczności, w jakich zostały one wpisane w rękopisie. Głów­
nym więc dla nas zadaniem jest określenie zasad, jakimi możemy się posłużyć,
ustalając pochodzenie anglosaskich glos w rękopisach oraz okoliczności ich wpisa­
nia i sposobu wnioskowania na ich podstawie o anglosaskich wpływach.
Jednakże oprócz wpisywania glos w swoim rodzimym języku Anglosasi pozosta­
wili też inne ślady swojego pobytu w skryptoriach, które zachowały się w językach
używanych na kontynencie. Pracując obok skrybów kontynentalnych, często będąc
również ich nauczycielami, wpływali na sposób zapisywania przez nich glos i teks­
tów starogórnoniemieckich, starofryzyjskich, starosaskich i frankijskich. Posługując
się wynikami analiz językoznawczych, jesteśmy w stanie w wielu przypadkach
ustalić rodzaj oraz siłę owych wpływów a także - co nie mniej ważne - drogi ich
transmisji: czy przejmowane były z tekstów staroangielskich krążących na konty­
nencie, czy w wyniku bezpośrednich kontaktów i oddziaływań samych Anglosasów.
Pośrednim rezultatem rękopiśmiennej aktywności Anglosasów na kontynencie są
także rejestrowane wpływy języka staroangielskiego na słownictwo - głównie termi­
nologię kościelną- ludności terenów przez nich intensywnie penetrowanych, zwła­
szcza w Niemczech.

1 W tym znaczeniu używamy również terminu „glosy anglosaskie”.

224 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

7.1. Glosy

Ponieważ glosy sązwykle tylko pojedynczymi słowami, a nawet literami bądź

innymi znakami, jak ma to miejsce w przypadku glos syntaktycznych, przy tym
często wpisywane były w niedogodnych miejscach w rękopisie, na przykład na
wąskim marginesie lub w interlinii, to pismo ich znacznie odbiega od tego, które
zostałoby użyte przez glosatora, gdyby ten pracował nad tekstem zasadniczym
w rękopisie. Stwarza to spore kłopoty badawcze przy ustaleniu dwóch istotnych
dla naszych celów cech glos: czasu ich wpisania oraz identyfikacji ręki glosatora ze
skrybą tekstu głównego w rękopisie lub z jakąkolwiek inną ręką pisarską. Problem
ten uwidacznia się jeszcze bardziej, gdy obiektem badań są glosy rylcowe, gdyż
pismo wyryte, a właściwie wytłoczone rylcem w pergaminie, znacznie odbiega od
stylu, jaki jest efektem pisania piórem, i traci wiele z charakterystycznego duktu,
co zmniejsza możliwości identyfikacji cech insularnych w piśmie glos rylcowych2.
Glosy te do niedawna były zaniedbywane przez badaczy, przede wszystkim ze
względu na trudności w ich odnalezieniu. Glosy rylcowe stawiają badaczom spore
problemy także z innego powodu, mianowicie ich odcyfrowanie jest o wiele trud­
niejsze niż glos wpisanych inkaustem, gdyż na intencjonalnie wyryte litery nakładają
się przypadkowe zadrapania i wytłoczenia. A poza tym bardzo trudne jest rozróż­
nienie rąk pisarskich, co praktycznie uniemożliwia określenie liczby glosatorów3.

7.1.1. Glosy anglosaskie

Spośród zebranych przez nas rękopisów tylko w dwudziestu ośmiu znajdują

się anglosaskie glosy wpisane na kontynencie. Liczba te nie uwzględnia dwunastu
mniejszych i większych glosariuszy zawierających anglosaskie glosy, które były
również skopiowane na kontynencie. Wbrew pozorom, nie jest to mała liczba,
gdyż w sumie znamy około stu pięćdziesięciu łacińskich rękopisów z anglosaskimi
glosami, z których większość pochodzi dopiero z X i XI wieku4. Chociaż nie zawsze
możemy ustalić miejsce opatrzenia rękopisu glosami, to głównymi ośrodkami,
z których pochodzi większość glos anglosaskich, są: St. Bertin, Moguncja, Fulda,
Kolonia, Murbach, Echternach, Bretania i tereny północnej Francji.

2 Por. przerysy glos rylcowych u J.-C. Müller, Linguistisches, s. 386.

3 J. Hofmann, Altenglische, s. 31 n, 58, oraz opis doświadczeń H. Mayera jako badacza rylcowych
glos staroniemieckich, jakie zamieścił w opublikowanej w internetowym „The Medieval Review” recenzji
z habilitacji E. Glaser, Frühe Griffelglossierung-, w recenzowanej pracy na s. 49n omówiono dzieje
badań nad glosami rylcowymi.
4 N. R. Ker, Catalogue oraz Supplement, wylicza około czterystu pięćdziesięciu rękopisów z tekstami
w języku staroangielskim, ale tylko część z nich obejmuje glosy; por. również D. N. Dumville,
A Thesaurus, s. 61 n.
7.1. Glosy 225

Tabela 17. Cechy paleograficzne rękopisów z oryginalnymi glosami anglosaskimi wpisa­

nymi z pewnością na kontynencie

Cechy rękopisów Liczba rękopisów W tym rękopisy

w kategorii5 zawierające z pewnością
glosy oryginalne

1. Rękopis kopiowany
z anglosaskiego wzorca 6 1

2. Tekst zasadniczy napisany

pismem anglosaskim 12 10 (35% )6

3. Tekst zasadniczy napisany

pismem z wpływami anglo­
saskimi 2 1

4. Anglosaskie lub insularne

wpływy na ornamentykę 9 3

5. Anglosaskie lub insularne

wpływy na ornamentykę,
ale bez anglosaskiego pisma 3 3

6. Insularne lub insularno-

-kontynentalne cechy
kodykologiczne 10 9 (32%)

7. Anglosaskie lub insularne

korektury 5 5 (18%)

8. Anglosaskie wpisy 3 3

9. Anglosaskie glosy wpisane

anglosaskim pismem 6 6 (21%)

5 Uwzględniamy też te rękopisy, w których status glos na podstawie opisów jest niemożliwy do
ustalenia.
6 Liczba ta oddaje stosunek procentowy do ogólnej liczby dwudziestu ośmiu rękopisów z orygi­
nalnymi glosami anglosaskimi.
226 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

Jak można było się spodziewać, nie możemy zauważyć wyraźnych związków
między anglosaskimi glosami a poszczególnymi cechami paleograficznymi, ponie­
waż z pewnością anglosascy glosatorzy nie dobierali rękopisów ze względu na ich
cechy zewnętrzne, skoro interesował ich przecież tylko sam tekst. Widoczny jest
jednak związek między pojawieniem się glos oryginalnych a napisaniem danego
rękopisu anglosaskim pismem i jego insularnymi cechami kodykologicznymi. Wyni­
ka z tego, że ośrodki, w których działali anglosascy glosatorzy, były także pod
wpływem anglosaskiej techniki produkcji rękopiśmiennej. Symptomatyczne jest tu
pojawianie się w co piątym rękopisie korektur wpisywanych anglosaskim pismem.
Pozornie tylko sprzeczna z naszymi oczekiwaniami jest mała liczba rękopisów
(sześć), w których glosy wpisano pismem anglosaskim. Oczekiwania te wynikają
z przekonania badaczy, że skoro omawiane tu glosy anglosaskie traktujemy jako
oryginalne, a więc wpisane przez Anglosasów, to należy się spodziewać, że prawie
wszystkie będą sporządzone pismem anglosaskim. W rozdziale o piśmie (zob.
2.3.) pokazaliśmy, że nie zachodzi taka prosta zbieżność między rodzajem pisma
i etnicznym pochodzeniem skryby. Poniżej wskażemy na przesłanki, z których
może wynikać, iż nie wszystkie glosy anglosaskie (nawet oryginalne) musiały po­
chodzić z rąk anglosaskiego glosatora.
Jeśli glosy zostały wpisane tą samą ręką, co tekst zasadniczy, to istnieją tylko
dwie możliwe drogi, jakimi mogły się one dostać do rękopisu: albo zostały wpisane
przez skrybę do pierwotnie nieglosowanego tekstu (i wówczas mamy do czynienia
z glosami oryginalnymi), albo zostały skopiowane z wzorca. Jak odróżnić glosy
oryginalne od skopiowanych? Próbując odpowiedzieć na to pytanie, możemy posłu­
żyć się głównie analizą właściwości samych glos, gdyż kryteria wyłącznie paleo­
graficzne zawodzą.
Od glos oryginalnych oczekiwalibyśmy, że będąwolne od zasadniczych błędów
językowych typowych dla kopiowania bez zrozumienia, oraz że będąsię znajdowały
na marginesie lub interlinii i nie będąinkorporowane do tekstu głównego. Jednak
istnieją pewne słabości tych przesłanek, gdyż nic nie stoi na przeszkodzie, aby
inteligentny skryba starannie kopiował glosy marginalne i interlinearne, dokładnie
tak, jak były one rozmieszczone w tekście wzorca. Vivien Law zaproponowała
specjalną procedurę pozwalającą-jej zdaniem - ustalić w pewnych okolicznoś­
ciach, czy glosy są oryginalne, czy kopiowane. Wykorzystuje ona między innymi
analizę przekazu rękopiśmiennego tekstu, który był głosowany w konkretnym
rękopisie. Badaczka ta słusznie zakładała, że jeśli glosy zostały skopiowane, to
dostały się one do tradycji rękopiśmiennej na określonym etapie jego transmisji
i w konkretnym manuskrypcie niekoniecznie są one bezpośrednimi kopiami z rę­
kopisu zawierającego glosy oryginalne, ale mogły zostać przepisane później z in­
nego, głosowanego manuskryptu7. Jeżeli były kopiowane, to mamy szanse znale­
zienia ich śladów również w innych kopiach tego tekstu. Jeżeli jednak ich tam nie

7 Por. cytowaną przez V. Law, Notes on the Dating, s. 252, staroiryjską glosę w PARIS, BN, lat.
13026 (saec. IX, 1/4), która znajduje się we wszystkich rękopisach z tej gałęzi tradycji rękopiśmiennej.
7.1. Glosy 227

znajdujemy, nie możemy tego faktu jednoznacznie interpretowaćjako dowodu ich

oryginalności w badanym rękopisie, ponieważ glosy wernakularne8szybciej zani­
kały w tradycji rękopiśmiennej niż łacińskie. Działo się tak z powodu ich znikomej
- a najczęściej żadnej - przydatności dla skrybów obcojęzycznych9.
Innącechąjuż samych glos, która może być pomocna w rozstrzygnięciu tego
problemu, jest wiek ich języka. Jeśli więc jego stan bardzo odbiega od ustalonego
paleograficznie czasu ich wpisania, to możemy podejrzewać, że zostały skopio­
wane, na przykład glosy wpisane zostały na początku IX wieku, a ich forma języko­
wa odpowiada stanowi z około 700 roku. Podkreślamy tu, że rozbieżność ta musi
być dość znaczna, bo zarówno chronologia rozwoju języka staroangielskiego, jak
i datowanie glos obarczone są pewnym błędem. Trzeba jednak zwrócić uwagę,
że także to kryterium może być zawodne, ponieważ anglosaski glosator mógł
korzystać nie z własnego zasobu słów, ale ze słownictwa zawartego w dostępnych
mu glosariuszach anglosaskich, które zachowywały archaiczne formy językowe.
Taką rozbieżność chronologiczną widzimy w rękopisach z Ars grammatica, dzieła
autorstwa Anglosasa Tatwina, napisanego tuż przed 734 rokiem. Glosy towarzy­
szące temu tekstowi pochodzą ze starszej niż tekst Tatwina kolekcji glos łacińsko-
-staroangielskich, pokrewnej zestawowi, zwanemu od sygnatur rękopisów glosariu-
szem Erfurt-Epinal-Corpus, i wywodzącemu się ze szkoły Teodora i Hadriana
w Canterbury w drugiej połowie VII wieku10. Niewykluczone, że już sam Tatwin opat­
rzył swój autorski manuskrypt glosami zaczerpniętymi z jakiegoś glosariusza11.
Przykład ten pokazuje zarazem, że nawet oryginalne glosy w rękopisie, jeśli zostały
zaczerpnięte z dość starego glosariusza, mogąwykazywać archaiczne w stosunku
do czasu wpisania glos formy językowe.
Kolejnym pomocnym kryterium, pozwalającym - z pewnymi zastrzeżeniami -
stwierdzić kopiowanie glos anglosaskich, jest znany już z najwcześniejszych an­
glosaskich rękopisów głosowanych zwyczaj zaznaczania glos anglosaskich albo
przez nadpisanie litery s, albo skrótem sax- oba te znaki wywodziły się od słowa
saxonice. Zwyczaj został przeniesiony na kontynent zarówno przez Anglosasów,
jak i przez glosariusze, w których wspomniane znaki były często identyfikowane
przez kontynentalnych skrybów jako przynależne do samej glosy (a miały ją tylko
zaznaczać). Świadczy o tym i kopiowanie ich łącznie z anglosaskimi glosami,
i wyodrębnianie przy ich pomocy glos anglosaskich przez miejscowych skrybów
na kontynencie, także wówczas, gdy inne glosy oryginalnie nie były tak oznaczone,
na przykład w DÜSSELDORF, UB, Fragm. K 19:Z 9/I (saec. IXin) etc. Wyraźnym
śladem kopiowania glos anglosaskich, w dodatku bez ich zrozumienia lub bez­
myślnie, jest między innymi traktowanie litery sjako części glosy. Niekiedy mylono
jąz podobnie wyglądającą literąy, stąd niejednokrotnie pojawia się w skopiowanych

8 W przypadku, gdy przynależność wpisanych glos do konkretnego języka rodzimego nie jest dla
nas istotna, to będziemy je określać ogólnie jako wernakularne.
9 V. Law, Notes on the Dating, s. 251 n.
10 Por. Epinal, Erfurt, Werden and Corpus Glossaries.
11 V. Law, The Latin and Old English Glosses in the Ars Tatuini, s. 81 n.
228 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

glosach nieoczekiwana litera s lub yjak ma to miejsce na przykład w BERN, BB,

258 (f. 1-47) (saec. IX/X)12.
Niektóre głoski w anglosaskich glosach reprezentowane są przez znaki runicz­
ne, które zapewne lepiej oddawały wartości fonetyczne niż litery łacińskie. Obser­
wacja owych run w glosach może pomóc w ustaleniu, czy glosy sąoryginalne, czy
kopiowane. Jak wspominamy w rozdziale poświęconym runom (zob. 8.2.), konty­
nentalni skrybowie najczęściej nie rozumieli, że majądo czynienia z zupełnie innymi
literami i wstawiali w kopiowanym tekście najbardziej podobne do run litery łacińskie
lubjewogóle pomijali. Takwięc, gdy wglosach anglosaskich o znanej nam pisowni
lub dającej się odtworzyć wartości fonetycznej znajdziemy wtrącone inne litery,
zwłaszcza p - ze względu na podobieństwo do runy p - to możemy domyślać się,
że jest to glosa kopiowana. Natomiast prawidłowego zapisu znaków runicznych
nie możemy niestety interpretować jako potwierdzenia ich oryginalności, gdyż
staranny skryba mógł je dokładnie przerysować.
Również glosy łacińskie mogą dostarczyć potwierdzenia działalności Anglo­
sasów w skryptoriach13. Otóż pośród glos łacińskich mogą znajdować się glosy
powstałe przez latynizowanie słów anglosaskich. Takim przykładem jest niedawno
odkryte w kryptograficznym kolofonie w ANGERS, BM, 477, słowo hallice, wywo­
dzące się ze staroangielskiego słowa haelice, które zresztą nie jest nigdzie indziej
potwierdzone14.
Możliwe sąi takie przypadki, w których anglosaskie glosy, wpisane rękąanglo-
saską w rękopisie z pewnością powstałym na kontynencie, nie muszą pochodzić
bezpośrednio z ręki Anglosasa, gdyż kontynentalny skryba, wykształcony w anglo­
saskiej tradycji rękopiśmiennej, kopiując rękopis z glosami staroangielskimi, mógł
również je skopiować na tyle udatnie i pismem nieco choćby odbiegającym od
pisma tekstu zasadniczego, że traktujemyje jako oryginalne. Po drugie, posługujący
się pismem anglosaskim skryba kontynentalny, wykształcony w środowisku anglo­
saskim lub dysponujący staroangielskim glosariuszem, mógł okazjonalnie posłu­
giwać się staroangielskim słownictwem, zwłaszcza tam, gdzie jego język rodzimy
nie zawierał ich odpowiedników. Możemy jednak oczekiwać, że w takiej sytuacji
słowa anglosaskie byłyby stosowane w zestawie glos wpisanych tą samą ręką
znacznie rzadziej niż glosy wjęzyku rodzimym i do tego głównie w takich słowach,
które mogły sprawić problemy translatorskie. Tylko dokładna analiza rozmieszczenia
glos w rękopisie i ich funkcji może pomóc zweryfikować pochodzenie glos w takim
rękopisie.
Zauważmy, że łatwiej nam wykazać, iż glosy nie są oryginalne, niż wskazać
takie przesłanki, które świadczyłyby o ich oryginalności.

12 Por. N. R. Ker, Catalogue, s. 476.

13 Na zaniedbania w badaniu powiązań glos anglosaskich z głosowanym tekstem oraz na
nieuwzględnianie szerszego kontekstu glos łacińskich i w ogóle ich samych słusznie zwrócił uwagę
M. Lapidge, Old English Glossography: The Latin Context, [w:] Anglo-Saxon Glossography. Papers
Read at the International Conference Held in [...]. Brussels 1986, Brussels 1992, s. 43-57.
14 G. de Luc, A propos de ‘Hallice’, EC, 26(1989), s. 144.
7.1. Glosy 229

7.1.2. Glosy syntaktyczne

Głębsze zainteresowania glosami syntaktycznymi są całkiem świeżej daty i za­

początkowane zostały dwoma studiami Maartje Draake o iryjskich glosach syntak-
tycznych z IX wieku15. Badacz ten zwrócił uwagę na dotychczas pomijane i lekce­
ważone lub błędnie interpretowane16 znaki składające się z kropek i przecinków,
które umieszczane były ponad poszczególnymi wyrazami. Trafnie odkrył on ich
znaczenie jako znaków pomocniczych dla czytelnika, umożliwiających mu uporząd­
kowanie syntaktyczne zdania łacińskiego do takiej postaci, która bliższa była jego
przyzwyczajeniom wyniesionym z języka rodzimego.
Na posługiwanie się podobnymi narzędziami przy odczytywaniu tekstu na grun­
cie anglosaskim zwrócił uwagę po raz pierwszy dopiero Fred C. Robinson
w 1973 roku17. Glosy syntaktyczne spotykane w rękopisach anglosaskich mogą
występować albo w postaci pojedynczych liter alfabetu łacińskiego, niekiedy uzu­
pełnionego literami typowo anglosaskimi, albo w postaci zespołu kropek i przecin­
ków, co zresztą może być formą typowej dla Anglosasów metody kryptograficznej,
w której poszczególne litery zakodowane sąw formie różnych układów kropek lub
cyfr rzymskich bądź też innych dowolnych znaków graficznych18. Nie znamy dokład­
nej liczby rękopisów opatrzonych anglosaskimi glosami syntaktycznymi, ale nawet
wstępne rozpoznanie pokazuje, że jest ich spora grupa19, a ponieważ w ostatnich
czasach badacze (zwłaszcza zajmujący się rękopisami anglosaskimi) są bardziej
wyczuleni na ich obecność w rękopisach, jest więc szansa na zidentyfikowanie
kolejnych. Zupełnie niewykorzystane pod tym kątem sąewentualne glosy rylcowe,
które jeśli chodzi o glosy syntaktyczne, sąszczególnie trudno uchwytne ze względu
na ich niewielkie rozmiary-jedna litera lub kilka kropek20. Pośród rękopisów zareje-

15 M. Draak, Construe-Marks in Hiberno-Latin Manuscripts, s. 261 n; tegoż, The Higher Teaching of

Latin Grammar in Ireland During the Ninth Century, [w:] Mededelingen der Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Nieuwe reeks, deel 30, Nr 4, Amsterdam 1967,
s. 109-144.
16 Nawet tak wybitny paleograf i latynista, jakim był W. M. Lindsay, nie rozpoznał właściwego
znaczenia glos syntaktycznych, traktując je jako znaki korekcyjne, przy których zabrakło samych
korektur, por. tegoż, Early Irish, s. 41; natomiast nieco później, już przy okazji innego rękopisu, określił
je prawidłowo - jako znaki pomagające odtworzyć związki syntaktyczne. Pojawiały się wcześniejsze
próby wyjaśnienia ich funkcji lub nawet dopatrywano się w nich sposobu porządkowania według syntaksy
staroangielskiej, ale bez wniknięcia w ich system, por. F. C. Robinson, Syntactical, s. 444n. F. Steffens,
Lateinische Paläographie, Taf. 49, traktował je jako neumy określające wartości foniczne przy śpiewie
liturgicznym. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w nauce już znacznie wcześniej pojawiły się prawidłowe
interpretacje funkcji glos syntaktycznych, ale zostały niezauważone i popadły w zapomnienie, por.
M. Korhammer, Mittelalterlichen, s. 19, tam najpełniejszy przegląd badań nad problemem.
17 F. C. Robinson, Syntactical, s. 443n.
18 Tamże, s. 449n, 455n, i pełnieisze ujęcie, uwzględniające również rękopisy iryjskie u M. Kor-
hammera, Mittelalterlichen, s. 25n.
19 M. Korhammer, Mittelalterlichen, s. 55n, wylicza siedemdziesiąt siedem rękopisów datowanych
od VIII do XI wieku, z tego siedemnaście pochodzi z przedziału między VIII a przełomem IX i X wieku
(datowania dotyczą napisania rękopisów, a nie glos syntaktycznych).
20 F. C. Robinson, Syntactical, s. 459, 475.
230 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

strowanych przez nas w Katalogu tylko jedenaście zawiera anglosaskie glosy syntak-
tyczne. Trudno ocenić, na ile liczba ta odpowiada rzeczywistemu stanowi rzeczy,
a na ile jest rezultatem niezwracania uwagi przez badaczy na glosy syntaktyczne
w rękopisach kontynentalnych.
Według Robinsona, porządek zaznaczany przez glosy syntaktyczne odpowiada
syntaksie języka staroangielskiego. Odmiennego zdania jest Michael Korhammer,
który widział w nich jedynie pomoc w zrozumieniu budowy konkretnego zdania
łacińskiego i uważał, że nie mająone nic wspólnego z syntaksąjęzyka staroangiel­
skiego21. Podzielił on glosy syntaktyczne według ich funkcji na trzy grupy. Pierwsza,
nazwana przez niego typem L, obejmuje glosy łącznikowe, które zaznaczają przede
wszystkim orzeczenia w zdaniach głównym i pobocznych oraz niektóre inne części
zdania, zwłaszcza podmioty. Można nawet mówić o specyfice insularnej, polegają­
cej na eksponowaniu związkówspójnik-orzeczenie-podmiot22. System ten znany
jest głównie z rękopisów iryjskich, anglosaskich i walijskich, ale spotykamy go
również w rękopisach kontynentalnych, w których kładzie się nacisk na związki
między innymi częściami zdania. Druga grupa, tak zwany typ S, są to glosy sekwen­
cyjne, porządkujące kolejność wyrazów w zdaniu23. Charakterystyczne dla kręgu
insularnego jest porządkowanie wyrazów w zdaniu łacińskim w kolejności orzecze-
nie-podmiot-dopełnienie, co zdaniem Korhammera odpowiada naturalnej syntak­
sie iryjskiej i w Anglii zostało zapożyczone od Iryjczyków24.
Dyskusja na temat wpływu syntaksy języka staroangielskiego na porządkowanie
wyrazów w zdaniu łacińskim ma dla nas ogromne znaczenie, gdyż jeśli glosy
syntaktyczne używane przez Anglosasów odzwierciedlają typowo staroangielski
porządek wyrazów w zdaniu, to byłyby one jednym z najlepszych dowodów na to,
że danym rękopisem zainteresował się anglosaski czytelnik. Z racji odmiennych
zasad syntaksy w języku staroiryjskim i staroangielskim moglibyśmy przynajmniej
w większości przypadków stosunkowo łatwo ustalić przynależność etniczną
czytelnika. Ponadto mielibyśmy pewność, że użytkownik tych glos doskonale władał
językiem staroangielskim, gdyż o ile istnieje możliwość nie tylko nauczenia się
pewnego zasobu słownictwa staroangielskiego, a nawet czynne posługiwanie się
nim, to trudno sobie wyobrazić, aby czytelnik nie będący Anglosasem ułatwiał
sobie zrozumienie tekstu łacińskiego, posługując się zasadami obcej dla jego
rodzimego języka syntaksy staroangielskiej25. Gdybyjednak rację miał Korhammer,
to przydatność ich byłaby mniejsza, gdyż moglibyśmy polegać w ocenie wpływów
insularnych jedynie na samej ich obecności w rękopisie i na używaniu systemu
znaków glosatorskich, typowych dla rękopisów anglosaskiej proweniencji. Wten-

21 M. Korhammer, Mittelalterlichen, s. 54.

22 Tamże, s. 23n.
23 Tamże, s. 33. Pomijamy tak zwane glosy syntaktyczne logiczne, które poświadczone są tylko
dla kilku rękopisów walijskich.
24 Tamże, s. 46. Pogląd ten jest słabo uzasadniony, gdyż powołuje się on w tym momencie jedynie
na opinię J. F. Kenneya, The Sources, s. 554n.
25 Por. G. Le Due, Les signes de construction, s. 358n.
7.1. Glosy 231

czas jednak niknęłyby również szanse na rozdzielenie wpływów iryjskich od anglo­

saskich na podstawie glos syntaktycznych, ponieważ znaki używane w obu kręgach
insularnych są takie same26. Kontynentalni czytelnicy, posługujący się wyuczonym
anglosaskim systemem glos syntaktycznych, byliby nie do odróżnienia od samych
Anglosasów.
Ponieważ badania nad glosami syntaktycznymi27 są dopiero u początków, to
i powyższy problem nie został ostatecznie jeszcze rozwiązany28. Korzystanie z glos
syntaktycznych przy ustalaniu wpływów insularnych niesie ze sobą kilka dodatko­
wych problemów badawczych.
Niemożliwe jest, przynajmniej na poziomie glos syntaktycznych (zakładając
ich powiązania z syntaksą staroangielską), rozróżnienie między językiem staro­
angielskim a innymi, podobnymi mu językami germańskimi z kontynentu, ponieważ
nasza znajomość syntaksy języków germańskich z tego okresu jest bardzo ograni­
czona. Co więcej, dotyczy to też języka staroangielskiego29. Jednak pewnym dla
nas ułatwieniem jest fakt, że dotychczasowe rozpoznanie problemu wskazuje, iż
glosowanie syntaktyczne było wynalazkiem insularnym i już samo pojawienie się
tego rodzaju glos na kontynencie wiązało się z wpływami insularnymi. Tak więc
używanie glos syntaktycznych przez czytelnika na kontynencie nie musi świadczyć
o znajomości języka staroangielskiego lub staroiryjskiego, a jedynie o zapożyczeniu
ze środowiska insularnego metod ułatwiających lekturę.
Najprawdopodobniej skrybowie kopiujący tekst opatrzony glosami syntaktycz­
nymi traktowali je jako integralną część tego tekstu, na podobnej zasadzie, jak
znaki interpunkcyjne. Jednak jeśli założymy, że nie skryba opatrywał glosami
rękopis, ale czytelnik, to nie powinno być trudności w ustaleniu, czy są one
skopiowane - wówczas byłyby wpisane samym inkaustem (o identyfikacji ręki nie
ma mowy)-lub oryginalnymi znakami późniejszego czytelnika-w takim przypadku
powinny się różnić od pisma i inkaustu tekstu głównego. Niestety, gdy chodzi

26 M. Korhammer, Mittelalterlichen, s. 26. U Robinsona można znaleźć sformułowania, które mogłyby

sugerować, iż badacz ten postuluje istnienie odrębnego systemu znaków używanych jako glosy
syntaktyczne, ale jest to swoisty skrót myślowy, gdyż autor świadomie ograniczył swój horyzont
badawczy tylko do rękopisów anglosaskiej proweniencji.
27 Świadczy o tym znikoma liczba prac poświęconych wyłącznie temu problemowi, choć od czasów
przełomowej rozprawy Robinsona baczniej zwraca się uwagę na glosy syntaktyczne w badaniach
poszczególnych rękopisów.
28G. R. Wieland, The Latin Glosses, s. 106, stwierdził, że głównym zadaniem glosatora w badanym
przez niego jedenastowiecznym CAMBRIDGE, UL, Gg. 5. 35, nie było oddanie wyrazów łacińskich
w porządku języka staroangielskiego, ale wskazanie powiązań między poszczególnymi częściami
zdania łacińskiego (najczęściej przez wskazanie rzeczownika i przynależnych doń przymiotników)
w celu jego łatwiejszego zrozumienia. Ostatnio P. P. O’Neill, Syntactical Glosses in the Lambeth Psalter
and the Reading of the Old English Interlinear Translation as Sentences, Scriptorium, 46(1992), s. 250-
-256, pokazał na przykładzie rękopisu z XI wieku, któremu dodano glosy syntaktyczne już po
systematycznym glosowaniu interlinearnym słowo po słowie, że glosy syntaktyczne odnosiły się do
tekstu łacińskiego, ale porządkowały według syntaksy języka staroangielskiego. Byłoby to więc wsparcie
korzystnej z naszego punktu widzenia hipotezy Robinsona.
29 M. Korhammer, Mittelalterlichen, s. 50 i tam dalsze wskazówki bibliograficzne.
232 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

o glosy syntaktyczne w postaci grup kropek, jedyną cechą, na której możemy się
oprzeć, jest rodzaj inkaustu.
Sporym problemem badawczym może być ustalenie języka glosatora syntak-
tycznego wówczas, gdy kopiując tekst zawierający glosy syntaktyczne odpowiada­
jące innemu językowi wernakularnemu, dodaje on własne glosy, aby przystosować
w ten sposób całość do swojego języka rodzimego. Nie zawsze możemy mieć
pewność, co było pierwotnym substratem zawartym w głosowanym syntaktycznie
wzorcu, a co faktycznie pochodzi od późniejszego czytelnika30.

7.1.3. Glosy starogórnoniemieckie a wpływy anglosaskie

Od samego początku zainteresowania się germanistów starogórnoniemieckimi

glosami i początkami glosografii w tym języku zwrócono uwagę na ich związki
z glosografią i językiem staroangielskim31. Wpływy anglosaskie na początki piś­
miennictwa starogórnoniemieckiego w postaci glos przejawiająsię w kilku formach,
z których najważniejsze to: używanie specyficznej pisowni charakterystycznej dla
języka staroangielskiego (między innymi posługiwanie się literami właściwymi tylko
dla tekstów staroangielskich) oraz „zniemczanie” glos anglosaskich a także wpisy­
wanie ich pismem anglosaskim. Znanych jest nam łącznie około dwustu tysięcy
glos starogórnoniemieckich, zachowanych w nieco ponad tysiącu rękopisów łaciń­
skich32. Rozszerzenie tej listy możliwe jest jeszcze przez uwzględnienie glos rylco­
wych33. Na tym właśnie polu liczba interesujących z naszego punktu widzenia glos
starogórnoniemieckich może ulec powiększeniu, zwłaszcza dla wieku IX, gdyż
rękopisy z VIII wieku są pod tym względem znacznie lepiej przebadane.
W 1971 roku Bischoff zwrócił uwagę na to, że jedną z bardziej obiecujących
metod uchwycenia związków między starogórnoniemieckim glosatorstwem a wpły-

30 Por. opartąo to założenie hipotezę roboczą, jaką postawił G. Le Due, Lessignes de construction
syntaxique du Ms. Laon 101, zwłaszcza s. 358n, przy okazji drobiazgowej analizy glos syntaktycznych
w LAON, BM, 101, tuvencus: Historia evangelica, Corbie (Bischoff, cyt. za Le Duc), saec. IX, które nie
pochodzą ze skryptorium macierzystego, a zostały wpisane być może w Laon.
31 Związki te były już rejestrowane w wydawanym od 1879 roku zbiorze glos starogórnoniemieckich
- E. Steinmeyer, E. Sievers, Die althochdeutschen Glossen. Bardziej systematycznie problem ten
został ujęty w dwóch dysertacjach z 1911 i 1912 roku - C. Leydecker, Über Beziehungen zwischen
ahd. und ags. Glossen, oraz H. Michiels, Über englische Bestandteile altdeutscher Glossen­
handschriften. Od tego momentu wpływy anglosaskie na glosy starogórnoniemieckie weszły do kanonu
podręcznikowego, a wiele przyczynków stopniowo rozszerzało zasób znanych nam glos tego rodzaju.
Dopiero publikacja J. Hofmanna, Altenglische und althochdeutsche Glossen, ponownie ożywiła
zainteresowanie badaczy tym zagadnieniem, co zaowocowało między innymi odkryciem nowych glos
wykazujących wpływy anglosaskie, por. R. Bergmann, Mittelfränkische Glossen-, J.-C. Müller, Bisher
unbekannte, oraz monografie ukazujące się w serii Studien zum Althochdeutschen, wydawane
w Getyndze pod redakcją R. Schützeichela.
32 Niemal pełen spis rękopisów wraz z odsyłaczami do edycji glos zawarty jest w katalogu
R. Bergmanna, Verzeichnis der althochdeutschen und altsächsischen Glossenhandschriften.
33 Aktualną listę manuskryptów z rylcowymi glosami starogórnoniemieckimi przedstawiła E. Glaser,
Frühe Griffelglossierung, s. 55n.
7.1. Glosy 233

wami anglosaskimi będzie zestawienie glos z paleograficznymi cechami rękopisów,

w których się one znajdują34.
Pierwszy podjął taką próbę dla glos wpisanych w VIII wieku Rolf Bergmann w 1983
roku35. Uwzględniał jednak tylko niektóre cechy, takie jak: rodzaj pisma tekstu
zasadniczego w rękopisie, pismo, którym wpisywano glosy, insularne korektury
oraz miejsce powstania rękopisu. Operując jednak nawet tak ograniczonym ze­
stawem cech, pokazał, że na ogółem czterdzieści dziewięć rękopisów ze staro-
górnoniemieckimi glosami z VIII wieku w dwudziestu (czterdzieści jeden procent)
pojawiająsię anglosaskie cechy paleograficzne. Wynik ten posłużył Bergmannowi
jako koronny argument, potwierdzający, że występowanie glos starogórnoniemieckich
nastąpiło bezpośrednio na podstawie modelu, jakim było glosowanie rękopisów przez
anglosaskich misjonarzy.
Jeśli natomiast uwzględnimywszystkie cechy insularne, także te, których Berg­
mann nie wziął pod uwagę, gdyż jego wiedza o rękopisach bazowała na podsta­
wowej literaturze przedmiotu, to liczba interesujących nas manuskryptów wzrasta
niemal dwukrotnie, bo do trzydziestu siedmiu, co stanowi aż siedemdziesiąt pięć
procent wszystkich rękopisów z glosami starogórnoniemieckimi.
Częstotliwość występowania poszczególnych cech insularnych w manuskryp­
tach z glosami starogórnoniemieckimi z VIII wieku przedstawia się następująco:
- anglosaskie lub insularne pismo tekstu zasadniczego - 14 (29%) (38%)36;
- kopiowanie z anglosaskiego wzorca - 8 (16%) (22%);
- anglosaskie glosy - 6 (12%) (16%);
-glosy starogórnoniemieckie wpisane ręką insularną-7 (14%) (19%);
- insularne lub insularno-kontynentalne cechy kodykologiczne - 14 (29%)
(38%), w tym pięć razy w rękopisach bez pisma insularnego (10%) (14%);
-ornamentyka insularna lub z wpływami insularnymi -11 (w tym tylko trzy razy
jako jedyna cecha insularna) (22%) (30%);
- insularne korektury - 5 (10%) (14%);
- insularny wpływ na pismo tekstu głównego - 6 (w tym trzy razy jako jedyna
cecha) (12%) (16%);
- Anglosas wpisujący starogórnoniemieckie glosy - 1;
- pojedynczo pojawiająsię także: interpunkcja, abrewiacje, runy, ale zawsze
z towarzyszeniem innych cech insularnych.
Jak widzimy, korelacja między występowaniem glos starogórnoniemieckich
i cechami insularnymi rękopisów, w których się one znajdują, jest bardzo wysoka
(siedemdziesiąt pięć procent), ajej wartość zwiększa fakt, iż potwierdzająje w wię­
kszości przypadków insularne cechy mające pierwszorzędnąwartośćjako wyznacz-

34 B. Bischoff, MS, 3, s. 111.

35 R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s. 36n (por. również recenzję G. Lohse, Beiträge zur
Namenforschung, NF 18(1983), s. 315); tegoż, Die althochdeutsche (1984), s. 239.
36 Pierwsza liczba stosunku procentowego odnosi się do całkowitej liczby rękopisów z glosami
starogórnoniemieckimi (czterdzieści dziewięć), a druga tylko do liczby takich rękopisów, które ponadto
wykazują wpływy insularne (trzydzieści siedem).
234 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

niki wpływów anglosaskich: cechy kodykologiczne, obecność glos anglosaskich,

anglosaskie korektury a także anglosaskie pismo. Fakty te znacznie wzmacniają
hipotezę Bergmanna.
Jeśli więc początki glosografii starogórnoniemieckiej były ściśle związane z wpły­
wami anglosaskimi, to możemy się spodziewać, jak konkluduje Bergamann, że
w ogóle początki piśmiennictwa starogórnoniemieckiego były inspirowane z tego
samego źródła. Dlatego nie możemy pominąć innych śladów wpływów języka
staroangielskiego na dialekty języka starogórnoniemieckiego, które uchwytne są
paleograficznie.
W związku z glosami pojawia się jeszcze jeden ważny problem, mianowicie
identyfikacja języka glos wernakularnych. Pokrewieństwo języka staroangielskiego
z innymi językami germańskimi na kontynencie, zwłaszcza starofryzyjskim, staro-
saskim i dialektami języka starogórnoniemieckiego, głównie środkoworeńskim -
doinoreńsko-frankońskim oraz wschodniofrankońskim, powoduje, że często, dys­
ponując jedną lub ledwie kilkoma glosami, nie jesteśmy w stanie określić języka
glosatora. Ponieważ słownictwo owych dialektówjest znane w niewystarczającym
stopniu, to pojawiające się słowa w glosach, które nie były nigdzie więcej notowane
ani wglosach, ani w tekstach wernakularnych, lub mają bardzo słabe potwierdzenie
w późniejszym słownictwie, tworząc glosy kontynentalne (w którymś z języków
germańskich), mogą być w pewnych wypadkach błędnie interpretowane jako
anglosaskie i odwrotnie - wpisane w języku staroangielskim mogą być potrakto­
wane jako rodzime, kontynentalno-germańskie. Jest to możliwe ze względu na
podobieństwa zarówno w systemie słowotwórczym, jak i w zasobie leksykalnym,
ale także ze względu na to, że mimo postępującego różnicowania się fonetyki
w tych językach, nie we wszystkich jej aspektach zmiany te dokonywały się -
zwłaszcza do VIII wieku - w sposób jednoznaczny i zdecydowany37. Największe
podobieństwa istnieją między językiem staroangielskim a starosaskim i starofryzyj­
skim, gdyż wszystkie trzy wywodząsię z tego samego ingewońskiego pnia języko­
wego. Starofryzyjski był spośród germańskich języków kontynentalnych najbliższy
staroangielskiemu zarówno jeśli chodzi o słownictwo, jak i gramatykę oraz właści­
wości fonetyczne38. Wpływy języka starofryzyjskiego mogą być, zwłaszcza gdy
chodzi o glosy i krótkie teksty, traktowane jako wpływy anglosaskie. Pamiętać
musimy, że pierwszym polem misyjnej działalności Anglosasów na kontynencie
była właśnie Fryzja. Fryzowie byli też pierwszymi z kontynentalnych uczniów Anglo­
sasów39.

37 Por. ogólne wprowadzenie u E. Sieversa i K. Brunnera, Altenglische Grammatik, s. 11 n.

38 Por. R. H. Bremmer, Old English-Old Frisian, s. 79-90; H. F. Nielsen, Old English, Old Frisian,
s. 168-180.
39 Por. W. H. Fritze, Zur Entstehungsgeschichte des Bistums Utrecht. Franken und Friesen 690-
-734, RhV, 35(1971), s. 107-151; K. Schmid, Die ‘Liudgeriden’: Erscheinung und Problematik einer
Adelsfamilie, [w:] Geschichtsschreibung und geistiges Leben im Mittelalter. Festschrift für Heinz Löwe
zum 65. Geburtstag, hrsg. K. Hauck, H. Mordek, Köln-Wien 1978, s. 71-101.
7.1. Glosy 235

Przykładem ilustrującym problem identyfikacji języka glos może być dyskusja

wokół pochodzenia kilku glos w PARIS, BN, lat. 2685, których część - zdaniem
H. Schreibera - jest anglosaskich, a część ma mieszany charakter starogórno-
niemiecko-anglosaski40. Jak próbował wykazać Thomas Klein, pochodzenie wszy­
stkich glos identyfikowanych przez Schreibera jako anglosaskie lub mieszane
można wyjaśnić na podstawie znanego słownictwa starogórnoniemieckiego i staro-
saskiego lub zasad fonetycznych obu tych języków41. Podobnie glosy z KÖLN,
Dombibl. 211, według Rolfa Bergamanna, są mieszanką dialektu frankonad-
meńskiego z anglosaskim, a w oczach Thomasa Kleina oraz Arenda Quaka, pow­
stały na bazie języka starosaskiego42. W starosaskim przekładzie Psalmów (WAR­
SZAWA, Biblioteka Narodowa, ze zbiorów doktora Zalewskiego) ślady anglosaskie
uchwytne sąjedynie dzięki zachowaniu specyficznych liter stosowanych wyłącznie
przez Anglosasów do zapisu tekstów staroangielskich oraz w formie języka glos,
w której odzwierciedla się wpływ anglosaski, mimo że rękopis powstał najwcześniej
u schyłku IX wieku, bez bezpośredniego udziału Anglosasów. Co więcej, widoczne
w starosaskim tekście wpływy anglosaskie przejęte zostały prawdopodobnie albo
za pośrednictwem glos starogórnoniemieckich (por. niżej)43, albo rękopis powstał
w klasztorze, w którym stykały się różne dialekty44. Również traktowane tradycyjnie
jako elementy anglosaskie w Abecedarium w ST. GALLEN, Stiftsbibl. 878 (saec.
IX, 2/4), mogą być interpretowane - zdaniem Kleina - jako starosaskie45. Jakimś
śladem wzajemnych kontaktów anglosasko-starosaskich jest pochodzący z XI-
-XII wieku odpis, być może z kilku wzorców, TRIER, Bibliothek des Priester­
seminars, 61 (R. III. 13)46, chociaż niewykluczone, że glosy saskie zostały sztucznie

40 H. Schreiber, Die Glossen, s. 12, 66.

41 T. Klein, Studien, s. 201 n. Autor tej pracy bardzo krytycznie ustosunkował się do znacznej
większości faktycznych lub domniemanych wpływów anglosaskich na pierwociny piśmiennictwa
starogórnoniemieckiego, starając się wykazać, że wiele z nich mogło powstać w rezultacie wpływów
i zapożyczeń z języka starosaskiego.
42 R. Bergmann, Mittelfränkische, s. 277n; T. Klein, Studien, s. 183-188; A. Quak, Zur Sprache der
Bibelglossen des Kodex Köln CCXI, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung, 98/
99(1975/6), s. 78-84.
43 A. Kleczkowski, Nowo odkryte fragmenty starosaskiego przekładu Psalmów z epoki Karolingów,
Neuentdeckte altsächsische Psalmenfragmente aus der Karolingerzeit, Prace Komisji Językowej
Polskiej Akademji Umiejętności, nr 12, cz. I, Kraków 1923, cz. 2, Kraków 1926, s. 27n, 37, oraz gruntowna
analiza językoznawcza u A. Lasch, Die altsächsische Psalmenfragmente, s. 229n.
44 A. Quak, Zum lateinischen Text der altsächsischen Psalmenfragmenten, s. 204n.
45 T. Klein, Studien, s. 312.
46 Sedulis: Carmen paschale; Glossarium (ff. 137)- Trewir [Trewir, St. Eucharius], saec. Xl-Xll.
Kodeks zawiera około tysiąca stu starogórnoniemieckich glos z przełomu XI/XII wieku. Dialekt glos nie
jest jednorodny, ale wykazuje głównie cechy środkowofrankońskie. Występują pojedyncze anglosaskie
i starosaskie słowa. Znaczna część glosariusza mogła pochodzić z jednego lub kilku wzorców.
Najstarsza warstwa pochodzi z dziewięciowiecznego wzorca, reszta glos jest z X i XI wieku (Kóbler).
W glosach pojawiają się insularne abrewiacje, ślady anglosaskich słów i alfabet runiczny na f. 115v
(Derolez). Środkowofrankoński skryba wyraźnie nie rozumiał starosaskich glos (Klein). Zob.: P. Katara,
Die Glossen des CodexSeminarii Trevirensis R. III. 13, Helsingfors 1912; N. R. Ker, Catalogue, s. 483;
W. Jungandreas, Die Runen des Codex Seminarii Trevirensis, Trierer Zeitschrift, 30(1967), s. 161-169;
236 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

dołączone, jak można by wnioskować na podstawie glos z LEIDEN, Rijksuniver­

siteit, Voss. lat. F. 24 (saec. IXex-Xin), w którym anglosaskie glosy występują przy
tych samych słowach-hasłach (lemmata), co w rękopisie trewirskim.
W wernakularnych glosach kontynentalnych oraz w takich, których przynależ­
ność do języka staroangielskiego lub któregoś z dialektów starogórnoniemieckich
nie jest możliwa do jednoznacznego ustalenia, a widoczne są pewne wpływy
anglosaskie, obecność elementu staroangielskiego może być wytłumaczona na
następujące sposoby:
1. Skryba kontynentalny, wpisując glosy we własnym języku, oparł się na dos­
tępnych mu glosach anglosaskich, czego przykład mamy w FRANKFURT a/M,
Stadt- und UB, Barth. 64 (saec. IX, 2/4-IXmed), w którym starogórnoniemiecki
glosator korzystał z anglosaskich glos, co widać po zachowaniu w niektórych miejs­
cach glos insularnej litery doraz po niezrozumieniu wartości fonetycznych runy ga.
2. Takiż skryba został wykształcony przez Anglosasów lub w środowisku z sil­
nymi wpływami anglosaskimi. Potwierdzający to ślad znajdujemy w recepcie z Ba­
zylei, BASEL, UB, F. III. 15 a (f. 1-23) (saec. VIII-IX), gdzie przy staroangielskiej
glosie, która - według niemal zgodnej opinii w nauce - napisana została przez
Anglosasa, znajduje się jej starogórnoniemiecka transkrypcja. Z dużym prawdopo­
dobieństwem, przynajmniej w początkowym okresie działalności niektórych konty­
nentalnych klasztorów założonych przez Anglosasów, językiem codziennym wię­
kszości mnichów był obok języka ich kontynentalnych uczniów również język
staroangielski47. Chociaż nie mamy na to bezpośrednich dowodów, to trudno sobie
wyobrazić, żeby pod tym względem zachodziłyjakieś różnice w porównaniu z rodzi­
mymi klasztorami w Anglii. Takwięc pierwsze pokolenie kontynentalnych uczniów
stykało się z żywym językiem swoich nauczycieli, a i ci mieli sposobność osłuchania
sięw rodzimym języku uczniów. To tworzyło doskonałą płaszczyznę dla interferencji
językowej, widocznej w zapisanych tekstach wernakularnych. Jednąz dodatkowych
płaszczyzn kontaktu kontynentalnych adeptów ze słownictwem staroangielskim
mogły być komentarze w języku Anglosasów, jakimi opatrywano wspólne lektury
w refektarzu, a kontynentalni uczniowie przejmowali w czasie nauki także
staroangielskie objaśnienia o charakterze technicznym, jakie mogli kierować pod
ich adresem nauczyciele48. Potwierdzonym przykładem takiego zjawiska, ale
jeszcze bardziej przemawiającym do wyobraźni, bo dotyczącym języka staroiryj-

R. Bergmann, Mittelfränkische, s. 160n; R. Derolez, Runica, s. 102n; T. Klein, Studien zur

Wechselbeziehung, s. 129, 220n, 254n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 241 n.
47 Tak też J.-C. Müller, Linguistisches, s. 392. Jako przykład typowo anglosaskiego klasztoru może
służyć Fritzlar, por. F. Schwind, Fritzlar zur Zeit des Bonifatius und seiner Schüler, [w:] Fritzlar im
Mittelalter. Festschrift zur 1250-Jahrfeier, Fritzlar 1974, s. 69-88, natomiast Fulda pokazuje, że w nie­
których fundacjach bonifacjańskich od początku dominował element rodzimy, por. E. Freise, Studien
zum Einzugsbereich, s. 1003n. O masowym charakterze akcji misyjnej por. S. Schipperges, Bonifatius
ac socii eius. Eine sozialgeschichtliche Untersuchung des Winfrid-Bonifatius und seines Umfeldes,
Mainz 1996.
48 Por. zalecenia Alkuina, ep., nr 19, s. 54, dla mnichów z Wearmouth-Jarrow: „Saepiusque reguła
sancti Benedicti legatur in conventu fratrum et propria exponatur lingua, ut intellegi possit ab omnibus”.
7.1. Glosy 237

skiego, który był przecież całkowicie niezrozumiały w przeciwieństwie do staro­

angielskiego, jest uczeń Jana Szkota, HinkmarzLaon, który w swoich (zaginionych)
pismach adaptował staroiryjskie i greckie słownictwo własnego nauczyciela, cho­
ciaż nie znał on żadnego z tych języków49.
3. Skrybą był Anglosas, który uległ językowemu „zniemczeniu” lub „sfrankizo-
waniu”. Na przykład w napisanym w Echternach anglosaskim AUGSBURG, UB,
1. 2. 4°. 2, znajdują się starogórnoniemieckie glosy hase i ganaos, które - jak
zauważył Rudolf Schützeichel - powinny być zapisane zgodnie ze starogórnonie-
mieckąfonetykąjako hazze oraz ginozza. Pojawiająca się pisownia przez sjest -
jego zdaniem - ewidentnym zapożyczeniem z praktyki anglosaskiej50. Według
tego badacza, prawdopodobne sątutaj dwa wyjaśnienia: albo glosy te wpisał Anglo-
sas znający starogórnoniemiecki, albo wpisu dokonał skryba kontynentalny, którego
próby zapisu własnego języka utrwalone były w tym zakresie praktyką Anglosasów.
Pozostaje jeszcze taka możliwość, że odzwierciedlająone sposób wymowyjęzyka
starogórnoniemieckiego w Echternach51.
4. Wernakularne glosy kontynentalne kopiowane były przez Anglosasa. Ciekawy
przykład przenikania w ten właśnie sposób wpływów anglosaskich zrekonstruowała
Agathe Lasch. Widzi ona w Psalmach starosaskich ze wspomnianego już rękopisu
warszawskiego ślady albo wspólnego glosowania tekstu przez Anglosasa i mówią­
cego językiem starogórnoniemieckim skrybę kontynentalnego, albo kopiowania
starogórnoniemieckich glos przez Anglosasa52.
5. Kontynentalny skryba, kopiując zrozumiałe dla siebie glosy anglosaskie,
nadał niektórym z nich cechy starogórnoniemieckie, z czym mamy do czynienia
na przykład w KARLSRUHE, BLB, Aug. 135 (saec. IX, 1/2). Podobne zjawisko
obserwujemy prawdopodobnie w bretońskich glosach z BERN, BB, 16753, w którego
iryjskim archetypie znajdowały się iryjskie glosy, przekształcone przez bretońskiego
skrybę przy kopiowaniu w bretońskie54. Innym przykładem takiej interferencji między
glosami iryjskimi a bretońskimi jest PARIS, BN, lat. 1029055.

49 J. J. Contreni, The Egyptian Origins, s. 52; M. Herren, Old Irish, s. 198.

50 R. Schützeichel, Neue Funde zur Lautverschiebung im Mittelfränkischen, ZDA, 93(1964), s. 22.
51 Tamże.
52 A. Lasch, Die altsächsische Psalmenfragmente, s. 241 n.
53 Vita Servii; Vergilius: Eclogue, Georgici, Eneida (ff. 221)\ Bretania (Bischoff); Auxerre (?) lub
Fleury (?) (IRHT, cyt. za Mostert) [Auxerre], saec. IX, 2/2; X, 1/4 (Lambert). Rękopis zawiera insularne
abrewiacje i pojawia się insularna ortografia (Beeson); jest w części kopią Bern 172, który z kolei
skopiowany został z iryjskiego wzorca (Marshall). Zob.: M. Mostert, The Library, s. 60; C. H. Beeson,
Insular Symptoms, s. 90n; Texts and Transmission, [P. K. Marshall], s. 387; J.-L. Deuffic, La production
manuscrit, s. 294n; P.-Y. Lambert, Les glosses celtiques aux commentaires de Virgile, EC, 23(1986),
s. 90n; tegoż, Gloses en vieux Breton, EC, 27(1990), s. 339n; R. A. Kaster, The Tradition, s. 41 n.
54 H. Simpson, Ireland, Tours and Brittany, s. 115.
55 Priscianus: Institutiones gramaticae, etc. (ff. 247)-, Bretania [?], saec. IX, 1/2 (Fleuriot); IXex
(Bischoff cyt. Jeudy). Rękopis zawiera pięćdziesiąt glos iryjskich skopiowanych z wzorca i około trzystu
bretońskich (Fleuriot). W abrewiacjach widoczne są wpływy insularne. Zob.: E. Bachellery, Les gloses
irlandaises du manuscrit Paris latin 10290, EC, 11(1964-7), s. 100-130; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 8;
C. Jeudy, Nouveaux fragments, s. 133; P.-Y. Lambert, Les gloses du manuscrit BN lat. 10290, EC,
238 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

6. Próbuje się pochwycić także inne rzeczywiste czy rzekome ślady bezpośred­
niej pracy Anglosasów nad glosami, takie jak na przykład alfabetyzacja glos we
wzorcu dla północnoitalskiego FULDA, LB, Aa 2 (saec. IX, 3/3), której autorem był
ponoć Anglosas56.
Czy mamy podstawy do tego, aby przynajmniej móc przypuszczać, iż niektóre
glosy starogórnoniemieckie czy starosaskie, nie wykazujące wpływów anglosas­
kich, ale napisane w środowisku o wyraźnych i silnych wpływach anglosaskich,
zostały wpisane przez samych Anglosasów, którzy posiedli znajomość obcego
języka? Nie wiemy dokładnie, na ile odrębności między językiem staroangielskim
a dialektami frankijskimi w Galii stanowiły barierę komunikacyjną. Istnieją przesłanki
wskazujące, że przynajmniej w niektórych częściach Anglii język starofrankijski
był zrozumiały dla Anglosasów57. Wydawca Żywota króla Alfreda, William Henry
Stevenson, sądził, że autor tego dzieła, Asser, Walijczyk z urodzenia, który sporo
czasu przebywał na kontynencie, rozumienie języka staroangielskiego, z którym
miał spore kłopoty, zawdzięczał poznaniu wpierw języka starosaskiego lub dolno-
frankijskiego58. Na dworze Alfreda działał z powodzeniem Sas, niejaki Johannes59.
To, że wzajemne anglosasko-„niemieckie” zainteresowania były żywe, a odrębność
języków nie była barierą, potwierdza także znacznie młodszy rękopis z tekstami
poetyckimi, które anglosaski skryba z XI wieku skopiował ze starogórnoniemiec-
kiego wzorca60.
Źródła z terenów niemieckich nigdy nie wspominają o jakichkolwiek kłopotach
w porozumiewaniu się Anglosasów z zastaną ludnością. Generalnie z wczesnego
średniowiecza mamy mało informacji o osobach, które posiadły znajomość więcej
niż jednego języka (poza łaciną).
Jak dość przekonywająco wykazał Heinrich Tiefanbach, Alkuin posiadł przynaj­
mniej rudymentarnąznajomość języków starosaskiego i starogórnoniemieckiego61.
David N. Dumville zidentyfikował jako autora napisanej w IX wieku Historia Brit-

19(1982), s. 173-213; L. Lemoine, Les methodes d’enseignement dans la Bretagne du haut Moyen
Age d’apres les manuscrits bretons: l’exemple du Paris BN, lat. 10290, [w:] Landevennec et la
monachisme breton dans le Haut Moyen Age, Landevennec 1985, s. 45-63, fig. (f. 3r).
56 Steinmeyer-Sievers, Die althochdeutschen Glossen, Bd. 4, s. 435, nie podają uzasadnienia.
57 Por. pobieżne omówienie problemu przez M. Richtera, Zum Dolmetscherwesen, s. 961 n, oraz
uwagi R. Derolez, Language Problems in Anglo-Saxon England: barbara loquelle and barbarismus,
[w:] Words, Texts and Manuscripts, s. 285-292.
58 Asser’s Life of King Alfred, ed. W. H. Stevenson, Oxford 1904, reprint 1959, s. LXXVIII.
59Tamże, c. 94, s. 334: „eald-saxonum genere”.
60 CAMBRIDGE, UL, Gg. 5. 35 (f. 438b-439a), Corpus poetarum christianorumr, Anglia (?) lub
kontynent (?) [?], saec. XI. Napisany przez skrybę, którego pismo zdradza cechy anglosaskie.
Prawdopodobnie pieśni zostały przepisane przez anglosaskiego skrybę ze starogórnoniemieckiego
wzorca (Köbler). Zob.: B. B. Boyer, Insular, s. 219n; R. Schützeichel, Grenzen des Althochdeutschen,
PBB (Tübingen), 5(1973), s. 23n; P. Dronke, et. al., Die unveröffentlichen Gedichte der Cambridger
Liederhandschrift (CUL Gg. 5. 35), Mittellateinisches Jahrbuch, 17(1982), s. 54-95; F. Rädle, Klerikel
und Nonne, [w:] Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, hrsg. K. Ruh, 2. Aufl., Bd. 4,
1983, szp. 1215; G. Köbler, 1986, s. 256.
61 H. Tiefenbach, Altsächsisches und Althochdeutsches in Latein Alkuins, Sprachwissenschaft,
5(1980), s. 320-338, zwłaszcza s. 327 i 331.
7.1. Glosy 239

tonum anonimowego Walijczyka, który zdradził się jednak pewną znajomością

zarówno języka Iryjczyków, jak i fonologii oraz morfologii języka staroangielskiego,
gdyż potrafił prawidłowooddać w ortografii walijskiej brzmienie anglosaskich nazw
własnych. Podobną umiejętnością popisał się bretoński glosator z ANGERS, BM,
477, który brzmienie słów staroangielskich zapisał przy pomocy bretońskiej
ortografii62. Wspomniane przykłady sąciekawe z naszego punktu widzenia, ponie­
waż pokazują, iż nawet różnice pomiędzy językiem staroangielskim a znacznie
odmiennymi językami celtyckimi nie musiały być dla Celtów i Anglosasów we
wczesnym średniowieczu aż tak wielką barierą, a cóż dopiero dla germańskich
pobratymców z kontynentu.
Glosowanie w językach germańskich poświadczone jest w skryptoriach na tere­
nach romańskich oraz w strefie granicy językowej romańsko-germańskiej63. Znajo­
mość języka starogórnoniemieckiego potwierdzona jest u Ademara z Chabannes
glosowaniem przez niego w tym języku, mimo że on sam był romańskojęzyczny64.
Najprawdopodobniej Got z pochodzenia, Smaragdus z St. Mihiel, działający na
początku IX wieku na terenie romańskojęzycznym, dał dowód nawet bardzo dobrej
znajomości języka starogórnoniemieckiego, gdyż przeprowadził etymologię imion
gockich na podstawie słownictwa starogórnoniemieckiego65.
Musimy się więc liczyć i z taką ewentualnością, że niektóre z glos starogórno­
niemieckich (czy ogólnie kontynentalno-germańskich), nawet wówczas, gdy nie
wykazują istotnych śladów anglosaskich wpływów językowych, mogły być wpisane
przez Anglosasów.

7.1.4. Glosy rylcowe

Musimy jeszcze wrócić do glos rylcowych, czyli takich, które nie były wpisane
przy pomocy pióra i inkaustu, ale wyryte rylcem. Według obecnego stanu badań,
wydaje się, że mimo iż ta technika glosowania znana była już w starożytności, to
we wczesnym średniowieczu związana była przede wszystkim z Anglosasami,
którzy dopiero upowszechnili ją na kontynencie. W dotychczasowej literaturze
opinia ta nie była niczym poparta. Zestawiając listę rękopisów ze starogórnonie­
mieckimi glosami rylcowymi, którą podaje Elvira Glaser66, z cechami paleograficz-

62 Oba przykłady cyt. za D. N. Dumville, A Thesaurus Palaeoanglicus? s. 69n.

63 Na przykład starosaskie glosy z XI wieku w ST. MIHIEL, BM, 25, zostały wpisane przez skrybę
na obszarze romańskim. Być może - jak dopuszcza H. Tiefenbach, Namenkundliches, s. 335n - jest
to ślad zainteresowań francuskiego skryby językiem starosaskim, por. także pełną monografię rękopisu
i glos E. Meineke, Saint-Mihiel Bibliotheque Municipale Ms. 25, Göttingen 1983.
64 R. Bergmann, Althochdeutsche Glossen bei Ademar von Chabannes, [w:j Landschaft und
Geschichte. Festschrift für Franz Petri, hrsg. G. Droege, P. Schöller, R. Schützeichel, M. Zender,
München 1970, s. 44-51.
65 H. Tiefenbach, Namenkundliches, s. 342. Szerzej o Smaragdusie, a zwłaszcza dyskusja o jego
pochodzeniu etnicznym u F. Rädle, Studien zu Smaragd von Saint-Mihiel, München 1974, s. 15n.
66 E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 55n.
240 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

nymi rękopisów, możemy zauważyć, że na osiemdziesiąt trzy manuskrypty głoso­

wane do końca IX wieku aż czterdzieści cztery (to jest pięćdziesiąt trzy procent)
wykazuje cechy anglosaskie i insularne. Wszystkie zaś pozostałe rękopisy wywo­
dzą się z tych ośrodków, w których skądinąd potwierdzone są silne wpływy anglo­
saskie zarówno na produkcję rękopiśmienną, jak i na glosografię starogórnonie-
miecką. Ani jeden rękopis nie pochodzi spoza kręgów wpływów anglosaskich na
kontynencie. Niewierny, na ile zbieżność ta dotyczy techniki glosowania (rylcem)
i glosowania wernakularnego, a na ile tylko samej techniki. Nie dysponujemy
niestety danymi o łacińskich glosach rylcowych, co pomogłoby nam ten problem
rozwiązać. Jednak już teraz możemy - choć z pewnym zastrzeżeniem - uważać
obecność starogórnoniemieckich glos rylcowych za przejaw wpływów anglosaskich,
nawet jeśli są one tylko pośrednie.

7.1.5. Glosy iryjskie i inne celtyckie

Warto przy okazji wspomnieć o znaczeniu dla określenia rodzaju wpływów

insularnych glos wjęzykach celtyckich: iryjskim, bretońskim, kornwalijskim i walij­
skim. Jeśli są one oryginalnymi glosami w rękopisie, to świadczą o jego przejściu
przez ręce celtyckiego skryby, wówczas też insularne cechy paleograficzne bywają
chętniej przez badaczy uznawane za celtyckie bądź iryjskie. Ten sposób wniosko­
wania jest co do zasad jak najbardziej trafny, ale jedynie wówczas, gdy uda nam się
ustalić, że manuskrypt był głosowany tuż po swoim powstaniu, a najlepiej w rodzi­
mym skryptorium. W przeciwnym wypadku glosy celtyckie nie mają nic wspólnego
z cechami paleograficznymi rękopisu. Problem ten ilustruje dyskusja o pochodzeniu
PARIS, BN, lat. 4839, który w części z Priscianem zawiera glosy starobretońskie,
pochodzące z archetypu z VIII-IX wieku. One właśnie skłoniły Louisa Lemoine’a do
przypisania tego rękopisu jednak do skryptorium bretońskiego, wbrew wcześniej­
szym ekspertyzom Bernharda Bischoffa i Augusto Beccarii, którzy na podstawie
cech paleograficznych zidentyfikowali go jako produkt skryptorium anglosaskiego67.
Glosy staroiryjskie znajdująsię w ponad pięćdziesięciu rękopisach, w dalszych
dwudziestu pięciu występują glosy starobretońskie, walijskie i kornwalijskie68.
Celtyckie dziedzictwo glosatorskie jest zachowane w znacznie skromniejszej liczbie
rękopisóww porównaniu dojęzyka staroangielskiego i starogórnoniemieckiego. Je­
śli jednak weźmiemy pod uwagę całkowitą liczbę zachowanych rękopisów z tego
kręgu, to dysproporcje te znikają.
W dziesięciu rękopisach z wpływami anglosaskimi znajdująsię również glosy
iryjskie, ale tylko w dwóch przypadkach mogąone być ewentualnym śladem współ-

67Priscianus:Periegesis-, [?], saec. X(Bischoff); IX-X(Deuffic). Zob.: A. Beccaria, /codicidimedicina,

s. 140; E. Wickersheimer, Manuscritslatin, s. 62; P. van de Woestijne, Glosesmedievalesäla Pśriśgese
de Priscien, ALMA, 23(1953), s. 137-152; Texts and Transmission, [M. D. Reeve], s. 246; J.-L. Deuffic,
La production manuscrite, s. 309; L. Lemoine, Notes paleographiques, s. 147.
68 D. N. Dumville, A Thesaurus, s. 62.
7.1. Glosy 241

pracy skrybów anglosaskiego z iryjskim. Bretoński LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss,

lat. F. 96A (saec. Vlllex lub IXin), który napisany został rękoma iryjskimi i anglo­
saską, zawiera zarówno glosy iryjskie, starobretońskie, jak i anglosaskie. Niestety
nie udało się ustalić, czy glosy sąwspółczesne tekstowi głównemu. Bardzo proble­
matyczne są iryjskie glosy wpisane ręką tekstu głównego w drugiej części PARIS,
BN, lat. 9527 (f. 201) [olim 9528] + BN, lat. 10399 (f. 35-36) (saec. VIII), gdyż nie
tylko powstanie manuskryptu w Echternach jest dyskusyjne, ale i samo pismo może
być uważane zarówno za anglosaskie, jak i za iryjskie69.
Obecność glos celtyckich może być więc traktowana, z uwzględnieniem powyż­
szych zastrzeżeń, jako mocny argument wskazujący na celtyckie pochodzenie
insularnych cech paleograficznych.

7.2. Wpływy języka staroangielskiego

na język i piśmiennictwo starogórnoniemieckie

Aktywność misyjna Anglosasów na obszarach, na których posługiwano się języ­

kiem starogórnoniemieckim, zaowocowała wzbogaceniem mieszkańców tych ziem
o do tej pory nieznane - bo i niepotrzebne - specyficzne słownictwo kościelne.
Podstawą słowotwórczą było słownictwo języka staroangielskiego, wypracowane
w chrześcijańskiej Anglii. Zapożyczeniami są takie słowa starogórnoniemieckie,
jak na przykład: heilig - łac. sanctus, c[k]lirich - łac. clericus, gast - łac. spiritus,
gotspel- łac. evangelia, itd.70 Przyczyna niektórych podobieństw słów starogórno-
niemieckich do staroangielskich może też mieć inne źródło, a mianowicie w korzy-

69 Tylko Lowe traktuje ten rękopis jako anglosaski, ale D. Ó Cróinin, Early Echternach Manuscript,
s. 135n, oraz Bischoff (cytowany przez Cróinina) nie widzą przeszkód, by nie mógł to być rękopis
iryjski.
70 Por. W. Braune, Althochdeutsch und Angelsächsisch, s. 390n; E. Luginbühl, Die altdeutschen
Kirchensprache, [w:j Wissenschaftliche Beilage zum 80. Programm der St. Gallischen Kantonsschule
und der Sekundarlehramtsschule des Kantons St. Gallen für das Schuljahr 1936/1937, St. Gallen
1933, s. 10n, 14n; G. Müller, T. Frings, Germania Romana II. Dreißig Jahre Forschung Romanische
Wörter, Halle 1968, s. 91, 100n, 189, 226n, 271, 276, 513; tegoż, Antike und Christetntum an der
Wiege der deutschen Sprache, Berlin 1949, s. 12n; H. Eggers, Die Annahme des Christentums im
Spiegel der deutshen Sprachgeschichte, [w:j Kirchengeschichte als Missionsgeschichte, Bd. 2, 1,
hrsg. K. Schäferdiek, München 1978, s. 466-504; S. Sonderegger, Die Bedeutung des religösen
Wortschatzes für die Entfaltung des Althochdeutschen: von früher Vielfalt zu allmählicher
Vereinheitlichung, [w:j Irland und Europa: Die Kirche im Frühmittelalter, s. 243n, gdzie omówione
zostały owe zapożyczenia. Wpływy te - zapośredniczone ze starogórnoniemieckiego - można również
obserwować wjęzyku Drzewian połabskich, por.: R. Olesch, Zur christlichen Terminologie in der Sprache
der Dravänopolaben, [w:j Festschrift für Bernhard Stasiewski, hrsg. W. Adriänyi, J. Gottschalk, Köln-
-Wien 1975, s. 137-146; A. de Vincenz, Auf den Spuren der Mainzer Slavenmission: ein bonifatianisches
Wort für ‘Spiritus (Sanctus)’ im Draväno-Polabischen, [w:j ‘Tgoli chole Mestro’. Gedenkschrift für
Reinhold Olesch, hrsg. R. Lachmann et al., Köln-Wien 1990, s. 41-57.
242 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

staniu przez oba języki ze wspólnego iryjskiego wzorca, o co na terenie niemiecko­

języcznym, objętym również działalnością misyjną Iryjczyków, nie było trudno71.
W takim wypadku starogórnoniemieckie gotspel nie musiałoby się wywodzić ze
staroangielskiego godspell, ale mogło być dosłownym tłumaczeniem z iryjskiego
sosce/e72.
Chociaż wpływy anglosaskie na literaturę starogórnoniemiecką nie zawsze
przekładają się bezpośrednio na wpływy paleograficzne w rękopisach, to zawsze
sąśladem oddziaływań anglosaskich na skryptoria, w których powstawały pierwsze
próby literackie w językach rodzimych. Paleograficznie owe ślady uwidaczniają
się w przejęciu od Anglosasów pewnych specyficznych liter służących do zapisu
głosek, dla których w alfabecie łacińskim nie znaleziono odpowiedników. Dlatego
warto ten problem przynajmniej krótko omówić.
W większości najstarszych zabytków starogórnoniemieckiego i starosaskiego
piśmiennictwa oraz literatury (odtąd ogólnie nazywać je będziemy staroniemieckimi)
znajdująsię mniej lub bardziej wyraźne ślady różnorakich wpływów anglosaskich.
Powiązania między tymi tekstami a cechami paleograficznymi rękopisów, w których
się one znajdują, syntetycznie ujął Bischoff. Poza paleograficznym omówieniem
rękopisów starogórnoniemieckich, nie posunął się jednak dalej w interpretacji osiąg­
niętych rezultatów73. Wpływy te przejawiają się w następujących formach:
1. W próbach zapisu tekstów wjęzyku staroniemieckim przez Anglosasa, z czym
mamy do czynienia w wypadku na przykład saskiej przysięgi chrzcielnej74 i być
może w recepcie z Bazylei, w której mieszanka języka starogórnoniemieckiego
i staroangielskiego czyni ją niemal niezrozumiałą75.
2. W stosowaniu anglosaskiej pisowni, co jest zresztą jednym z najczęściej
spotykanych przejawów wpływów anglosaskich wtych tekstach, na przykład w opi­
sie granic majątku w Hammelburgu76, w niektórych starogórnoniemieckich tłuma­
czeniach dzieł Izydora77.

71 Problem iryjskich wpływów językowych omówiony został w następujących pracach: L. Weisgerber,

Die Spuren der irischen Mission in der Entwicklung der deutschen Sprache, RhV, 17(1952), s. 8-41;
I. Reiffenstein, Das althochdeutsche und die irische Mission im oberdeutschen Raum, Innsbruck 1958;
krytycznie ostatnio I. Strasser, Irisches im Althochdeutschen? [w:j Irland und Europa, s. 399-422.
72 A. Bammesberger, Beiträge zu einem etymologischen Wörterbuch des Altenglischen, [w:j
Berichtigungen und Nachträge zum Altenglischen etymologischen Wörterbuch von Ferdinand
Holthausen, Heidelberg 1979, s. 67.
73 B. Bischoff, Paläographische Fragen deutscher Denkmäler der Karolingerzeit, przedruk [w:j
MS, 3, s. 73-111.
74 A. Lasch, Das altsächsische Taufgelöbnis, Neuphilologische Mitteilungen, 36(1935), s. 92-133.
75 E. Steinmeyer, Die kleinere Sprachdenkmäler, s. 39n; R. M. Heffner, The Third Basel Recipe,
JEGPh, 46(1947), s. 248n.
76 R. Schmid-Wiegand, Hammelburger Markbeschreibung, [w:j Die deutsche Literatur des
Mittelalters. Verfasserlexikon, hrsg. K. Ruh, Bd. 3, k. 427.
77 K. Matzel, Untersuchungen zur Verfasserschaft, Sprache und Herkunft der althochdeutschen
Übersetzungen der Isidor-Sippe, Bonn 1970, s. 134n; recenzja R. Bergmanna, PBB (Tübingen),
96(1970), s. 350-358.
7.2. Wpływy języka staroangielskiego na język i piśmiennictwo starogórnoniemieckie 243

3. W inspirowaniu się i wzorowaniu na dziełach literatury staroangielskiej78 -

w wielu wypadkach najprawdopodobniej pod bezpośrednim wpływem Anglosa­
sów, a nie tylko poprzez znajomość dzieł i tekstów staroangielskich z anglosaskich
rękopisów.
4. W zachowywaniu staroangielskiej deklinacji w nazwach własnych oraz w an-
glicyzowaniu kontynentalnych nazw własnych, z czym spotykamy się u Willibalda
z Moguncji w jego żywocie świętego Bonifacgo79.
5. W spisywaniu pierwszych tekstów wernakularnych wyłącznie wskryptoriach,
w których żywa była tradycja anglosaska, czego najdobitniejszym przykładem są
rękopisy z tekstami wernakularnymi, wykazujące insularne cechy kodykologiczne,
sporządzone pismem anglosaskim oraz charakteryzujące się innymi istotnymi
cechami paleograficznymi i pozapaleograficznymi potwierdzającymi anglosaskie
wpływy.
6. W proweniencji przekładanego tekstu starogórnoniemieckiego w przypadku
tłumaczeń. Łaciński wiersz, napisany na przełomie VII i VIII wieku w kręgu
Aldhelma, Carmen ad Deum, został przetłumaczony w drugim dziesięcioleciu
IX wieku na język starogórnoniemiecki80. W starogórnoniemieckim, z końca VIII wie­
ku, tłumaczeniu dzieła Izydora z Sewilii De fide catholica et veteri et novo Testa­
mente), pojawiająsię pewnesymptomy anglosaskie w słownictwie, które pochodzą
nawet nie z językowej podstawy przekładu, ale z tradycji interpretacyjnej - i to
w języku staroangielskim - innego dzieła Izydora, mianowicie jego Etymologii,
które tłumacz traktował jako szczególny komentarz do przekładu81. Staroangielskie
słowa82, które dostały się do tłumaczenia, pochodząz pewnościąz ustnego naucza­
nia Anglosasów, to zaś niekoniecznie musiało dotyczyć tłumacza osobiście, ale
utrwalone zostało w środowisku, z którego on się wywodził. Z pewnością nie mogły

78 Najbardziej znany jest problem pochodzenia starosaskiej epiki biblijnej. Jedni uważają że utwory
starosaskie są zapożyczeniami z dzieł anglosaskich lub nawet tłumaczeniami ze staroangielskiego,
inni nie tylko, że widząw starosaskiej epice biblijnej oryginalnątwórczość Sasów kontynentalnych, ale
nawet skłonni są dać jej pierwszeństwo przed tego rodzaju twórczością anglosaską. Odnośnie do
pierwszego poglądu por. literaturę cytowaną przez W. Haubrichsa, Die Angelsachsen und die
germanischen Stämme, s. 407, oraz przez U. Schwab, Einige Beziehungen, zwłaszcza od s. 28n. Dia
drugiego stanowiska kluczowym jest artykuł D. Hofmanna, Die altsächsische Bibelepik, s. 208-236,
oraz bardzo obszernie, z uwzględnieniem najnowszej literatury, u Schwab; zob. też recenzje tej pracy:
D. Kartschoke, PBB (Tübingen), 113(1991), s. 293-300; H. Beck, ZDPh, 112(1993), s. 144n.
79 Por. uwagi W. Levisona, MGH Scriptores rerum germanicarum in usum scholarum, Leipzig
1905, s. Vllln.
80 E. Steinmeyer, Die kleinere althochdeutsche, s. 290n; E. Erb, Geschichte der deutschen Literatur,
s. 244.
81 C. Bertram, Untersuchungen zur Einwirkung der Etymologien des Isidors von Sevilla auf die
althochdeutsche Übersetzung des Traktas „De fide catholica ex veteri et novo Testamento contra
ludeos“, München 1981, s. 192n.
82 Por. tamże, s. 61n, 128n, 139,185n: łacińskie gratias, które w starogórnoniemieckim oddawano
za przykładem gockim jako anst, tutaj oddano przez staroangielskie gebe. Tłumacz, za przykładem
anglosaskim, rozróżniał pojęcie „ofiara” na ofiarę starotestamentową offerunc i chrześcijańskąg/re/sfar,
etc.
244 7. Glosy i wpływy języka staroangielskiego

one zostać zapośredniczone poprzez rękopis ze staroangielskim tłumaczeniem,

bo po pierwsze, nic o takowym staroangielskim tłumaczeniu nie wiemy, a po drugie,
nawet gdyby był, to tak obszerny tekst staroangielski nie mógłby funkcjonować na
kontynencie bez związku z Anglosasami, co i tak sprowadziłoby nas na ślad ich
obecności w środowisku, z którego pochodzi owo tłumaczenie starogórnonie­
mieckie.
8. RUNY ANGLOSASKIE

Jedynie trzy rękopisy napisane w Anglii przez Anglosasów do końca IX wieku

zawierają skromne runiczne wpisy: ST. PETERSBURG, F. v. I. 8 (saec. VIII, 2/2),
WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 79 (saec. VIII, 1/2), i KASSEL, theol. fol. 21 (saec.
VIIIex), przy czym dwa pierwsze mogą pochodzić-zdaniem McKitterick-z anglo­
saskiego skryptorium na kontynencie1. Pierwsza obszerniejsza inskrypcja runiczna
w rękopisie powstałym w Anglii pojawia się dopiero w XI wieku, czyli wówczas,
gdy tradycja runiczna jest już nawet w Wielkiej Brytanii czysto scholarska. Runy
występują również w piśmie wyróżniającym w pochodzącym z Walii lub Irlandii
(saec. VIII, 1/2) tak zwanym Kodeksie Chada, LIECHFIELD, Cathedral Libr. S. N.2
Obecnośćrun w rękopisach powstałych w Anglii jest więc zdumiewająco niska, nie
tylko w stosunku do całości rodzimej anglosaskiej produkcji rękopiśmiennej, ale
zwłaszcza w porównaniu do liczby manuskryptów kontynentalnych z runami (oko­
ło pięćdziesięciu).
W jakim więc zakresie obecność run z tradycji anglosaskiej odzwierciedla
wpływy anglosaskie na dany manuskrypt? Czy istniały inne sposoby przenikania
run do rękopisów kontynentalnych, które były niezależne od wpływów anglo­
saskich?

8.1. Geneza run i jej związki z oceną

wpływów anglosaskich na podstawie run

Według powszechnie przyjętego poglądu, pismo runiczne powstało w I-II wieku

naszej ery, prawdopodobnie na terenie Danii. Stamtąd rozprzestrzeniło się w Euro-

1 W dotychczasowej literaturze cytowano tylko rękopis z St. Petersburga, por. D. Parsons, Anglo-
Saxon Runes, s. 208; kontynentalne atrybucje są tylko domniemaniami R. McKitterick, Anglo-Saxon
Missionaries, s. 299; tejże, The Diffusion, s. 420.
2 CLA, II, 159, Lowe nie zauważa run, na które zwrócił uwagę R. I. Page, [w:j Anglo-Saxon
Ornamental Metalwork 700-1100 in the British Museum, ed. D. M. Wilson, London 1964, s. 70.
246 8. Runy anglosaskie

pie wraz z przemieszczającymi się plemionami germańskimi3. Względna izolacja

poszczególnych kręgów kulturowych Germanów doprowadziła do wewnętrznego
zróżnicowania tradycji runicznych.
Nie wiadomo, czy u Anglów i Sasów tradycja runiczna oddzieliła się od głów­
nego, skandynawskiego pnia - zwanego od brzmienia pierwszych znaków runicz­
nych futharkiem4 - jeszcze przed emigracją tych ludów do Brytanii, czy nastąpiło
to później. Najstarszy znak runiczny, który z pewnością należy już do tradycji
anglosaskiej, znajduje się na brakteacie z Undley, datowanym na rok około 4755.
Według jednych badaczy, runy z tego brakteatu powstały na terenie Szlezwika-
-Holsztynu i dotarły do Anglii wraz z germańskimi imigrantami, ale większość skłon­
na jest datować powstanie run anglosaskich na okres tuż po migracjach6.
Anglosaskie runy - nazywane futhorkiem, występująw dwóch wersjach: futhor-
kudwudziestoośmioznakowego i ponad trzydziestoznakowego7. Dysponujemy nie­
całą setką inskrypcji zawierających runy anglosaskie8, nie licząc inskrypcji na
monetach9. Połowa z nich zachowana jest w stanie pozwalającym na bezbłędne
odczytanie run. Z tego tylko dziesięć z nich powstało przed połową VII wieku.
Niemal wszystkie inskrypcje pochodzą z Northumbrii. W południowo-wschodniej
Anglii zachowało się zaledwie kilka inskrypcji, ale są to głównie te najstarsze10.
Znacznie większa liczba inskrypcji runicznych zachowała się na monetach.
Nie mamy podstaw, aby sądzić, że znajomość run była powszechna, ale może­
my przypuszczać, że istniała grupa „mistrzów runicznych”, do której należeliby
między innymi mincerze. Przynajmniej niektórzy z nich posiedli też znajomość
pisma łacińskiego, jak poświadczają to inskrypcje runiczno-łacińskie11.

3 Podstawowe monografie o runach: H. Arntz, Handbuch der Runenkunde, Halle 1935; L. Musset,
Introduction a la runologie, Paris 1965 (do tej pracy nie dotarliśmy); K. Düwel, Runenkunde, Stuttgart
1983.
4 Futhark i futhork są terminami określającymi kompletny zestaw run w ustalonym porządku,
będącym odpowiednikiem alfabetu dla liter łacińskich.
5 J. Hines, B. Odenstedt, The Undley Bracteate and its Runic Inscription, Studien zur Sachsen­
forschung, 6(1987), s. 79-94; E. Seebold, Die Stellung, s. 486n, 503; R. I. Page, Runes in East Anglia,
[w:j Proceedings of the Third International Symposium on Runes and Runic Inscriptions, ed. J. E. Knirk,
Uppsala 1994, s. 105-117.
6 B. Odenstedt, The Inscription on the Undley Bracteate and the Beginnings of English Runic
Writing, Umea Papers in English (cyt. za R. I. Page).
7 Znamy tylko jedną epigraficzną inskrypcję z futhorkiem, czyli kompletnym zestawem znaków
runicznych (dwadzieścia osiem) i jedną zachowaną we fragmencie, patrz niżej. Znacznie obficiej
reprezentowany jest futhork w tradycji rękopiśmiennej.
8 Większa część anglosaskich inskrypcji runicznych została zebrana przez R. I. Page’a, An Intro­
duction, gdzie autor wylicza ich około sześćdziesięciu. Praca ta musi na razie zastępować dopiero
przygotowywany Corpus run anglosaskich. Podana przez nas liczba uwzględnia odkrycia dokonane
po 1973 roku i opiera się na szacunkach R. Derolez, Runic Literacy, s. 400.
9 Por. M. Blackburn, A Survey of Anglo-Saxon and Frisian Coins with Runic Inscriptions, [w:j Old En­
glish Runes and their Continental Background, ed. A. Bammesberger, Heidelberg 1991, s. 137-189.
10 Por. mapę u R. Derolez, Epigraphical, s. 80n; R. I. Page, Runes in East Anglia, s. 105-117.
11 Obszerne omówienie znajomości i funkcji run u Anglosasów zawiera artykuł R. Derolez, Runie
Literacy, s. 397n.
8.1. Geneza run i jej związki z oceną wpływów anglosaskich na podstawie run 247

Ostatnie dwa dziesięciolecia przyniosły nowe odkrycia inskrypcji runicznych,

które gruntownie zrewidowały poglądy o żywotności piśmiennictwa runicznego
wśród Anglosasów, przesuwając je aż po wiek IX. Zachowane w kilku miejscowoś­
ciach w Italii inskrypcje runiczne z imionami anglosaskich pielgrzymówjednoznacz-
nie potwierdzająznajomość i używanie run w środowisku nawet o tak ugruntowanej
wierze chrześcijańskiej, jakim byli pielgrzymi udający się do Rzymu12. Zresztą łą­
czenie znajomości run wyłącznie z wiarą pogańską należy zarzucić, gdyż nawet
runy datowane na okres przed przyjęciem chrześcijaństwa przez Anglosasów nie
miały treści religijnej, chyba że za takowe uznamy właściwości magiczne, jakie
przypisywano samym znakom13. Poświadczone są nawet przypadki stosowania
run w okolicznościach szczególnie związanych z religią chrześcijańską. Runy
występująna inskrypcji na trumnie świętego Cuthberta z końca VII wieku14. Z Hart­
lepool znane są dwa niemal identyczne kamienie nagrobne z wyrytymi krzyżami
oraz symbolami alfą i omegą. Na jednym imię zmarłego wpisane zostało literami
łacińskimi, a na drugim runami.
W tradycji runicznej Fryzja zajmuje szczególne miejsce ze swoim dziedzictwem
około dwudziestu inskrypcji powstałych w okresie od V do IX wieku15. Podobieństwa
między runami anglosaskimi a fryzyjskimi są na tyle duże, że określa się je często
ogólniejszym terminem runy anglo-fryzyjskie16. Z tego względu nie jest jasne, czy
Fryzowie przejęli runy bezpośrednio z tradycji skandynawskiej, czy dopiero za

12 Chodzi tu o inskrypcje runiczne z imionami pielgrzymów Anglosasów w sanktuarium i jednocześnie

bardzo popularnym we wczesnośredniowiecznym centrum pielgrzymkowym na Monte San Angelo
w Gargano we Włoszech, datowane na koniec VII do połowy IX wieku, por.: C. A. Mastrelli, Le iscrizioni
runiche, s. 321 n; R. Derolez, U. Schwab, The Runie, s. 97n; inskrypcje w Cimitero di Commodilla przy
Via Ostiense w Rzymie, datowane na VIII wiek, por. R. Derolez, Anglo-Saxons in Rome, Old English
Newsletter, 21(1987), s. 36-37; inskrypcja na znalezionym w Rzymie przedmiocie metalowym
o nieokreślonym przeznaczeniu, datowanym na IX wiek, por. G. Franzśn, A Runic Inscription Found in
Rome, Saga och sed, 1986, s. 101-108; J. Graham-Campbell, A Pair of Inscribed Anglo-Saxon Hooked
Tags from the Rome (Forum) 1883 Hoard, ASE, 20(1991), s. 221-229.
13 Por. przegląd problemu odnośnie do kontynentalnej tradycji runicznej: K. M. Nielsen, Runen und
Magie. Ein Forschungsgeschichtlicher Überblick, FS, 19(1985), s. 75-97; R. Nedoma, Zur Problematik
der Deutung älterer Runeninschriften - kultisch, magisch oder profan? [w:j Runeninschriften als Quellen
interdisziplinärer Forschung, hrsg. K. Düwel, S. Nowak, Berlin-New York 1998, s. 24-54.
14 R. I. Page, Roman and Runic, s. 259. Zdaniem autora nie znajdujemy w źródłach anglosaskich
jakichkolwiek wyrazów świadomości, iż runy są dziedzictwem tradycji pogańskiej.
15 Por. zwięzłe zarysy problemu u A. Quak, Runica frisica, Amsterdamer Beiträge zur älteren
Germanistik, 31-32(1990), s. 357-370; tegoż, Altfriesische und altenglische Runen, [w:j Old English
Runes and their Continental Background, ed. A. Bammesberger, Heidelberg 1991, s. 287-298; tegoż,
Die friesischen Inschriften im Spiegel Kontinental-Angelsächsischer Wechselbeziehung, [w:j Runische
Schriftkulturin kontinental- skandinavischer- und angelsächsischer Wechselbeziehung, hrsg. K. Düwel,
Berlin-New York 1994, s. 221-228; T. Looijenga, Checklist Frisian Runic Inscriptions, Amsterdamer
Beiträge zur älteren Germanistik 45(1996), s. 91-108.
16 Według koncepcji E. Seebolda, Die Stellung, s. 509n, główny trzon run fryzyjskich jest bliższy
tradycji kontynentalnej niż anglosaskiej, jedynie później dodane znaki runiczne są anglosaskimi
zapożyczeniami.
248 8. Runy anglosaskie

pośrednictwem Anglosasów17. Jeśli mielibyśmy do czynienia z zapożyczeniem

z tradycji anglosaskiej, to musiało się to dokonać przed VI wiekiem, gdyż później
runy anglosaskie wzbogaciły się o znaki odpowiadające pojawiającym się nowym
fonemom w języku staroangielskim, a znaki nie są znane w runach fryzyjskich.
Z kolei w runach fryzyjskich istnieją również dość silne nawiązania do tradycji
skandynawskiej. Po VI wieku kontakty między anglosaską a fryzyjską tradycją
runiczną nie ustały18. Mamy przykłady na rozciąganie się na teren Fryzji powstałych
w VII i VIII wieku innowacji w runach anglosaskich. Sprzyjały temu zjawisku bardzo
ścisłe kontakty handlowe Fryzji z Anglią i duże pokrewieństwo języków19.
Podobieństwo to może zaważyć na ocenie wpływów anglosaskich w rękopisach
na podstawie znajdujących się w nich run. Jeśli fryzyjski lub obeznany z fryzyjską
tradycją runicznąskryba posłużył się runami w pracy nad rękopisem, to z powodu
podobieństwa do run anglosaskich możemy uznać je za przejaw wpływów anglo­
saskich lub nawet potraktowaćtego skrybę jako Anglosasa. Jest to na razie czysto
teoretyczne rozważanie, gdyż w żadnym z rękopisów nie wykazano odwoływania
się do fryzyjskiej tradycji runicznej, co zmuszałoby nas do jej uwzględnienia podczas
korzystania z run jako wyznaczników wpływów anglosaskich. Jednakże musimy
zdawać sobie sprawę, że istnieje niebezpieczeństwo błędnej interpretacji run
wykazujących powiązania z tradycją anglosaską wyłącznie jako produktu czysto
anglosaskiego. Być może z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku anglo­
saskich run gi oraz j, albowiem jednym z centrów, skąd rozprzestrzeniały się one
na kontynencie, była - zdaniem Ute Schwab - Fryzja. Mimo że twierdzenia tej
badaczki wspierają się na dość hipotetycznych konstrukcjach i są dość słabo -
naszym zdaniem - udokumentowane, to potwierdzają one konieczność liczenia się
ze wspomnianymi powyżej zastrzeżeniami20.

8.2. Runica manuscripta

Kamieniem milowym w badaniach nad runicznym dziedzictwem zachowanym

w rękopisach jest do dziś podstawowa dla przedmiotu badań monografia Renego

17 Istnieje odosobniony pogląd reprezentowany przez W. Krogmanna, Zur Frage der altfriesischen
Runeninschriften, Groningen 1953 (cyt. za Quakiem), że inskrypcje runiczne we Fryzji są importami
anglosaskimi, ale nie utrzymał się on w nauce, choć rzeczywiście niektóre z inskrypcji fryzyjskich są
importami anglosaskimi.
18 A. Quak, Die friesischen Inschriften im Spiegel Kontinental-Angelsächsischer Wechselbeziehung,
[w:j Runische Schriftkultur, s. 221-228, tu s. 223n; E. Seebold, Die Stellung, s. 502n.
19 Por. R. H. Bremmer, Old English - Old Frisian: The Relationship Reviewed, Filologia Frisica
anno 1981, Ljouwert 1982, s. 79-90; H. F. Nielsen, Old English, Old Frisian, s. 168-180. Kontakty
plemion anglosaskich z zachodnią Francją i Fryzją zarysował na podstawie materiału topono-
mastycznego R. Derolez, Cross-Channel Language Ties, ASE, 3(1974), s. 1-14.
20 U. Schwab, Die Sternrune, s. 55.
8.2. Runica manuscripta 249

Deroleza z 1954 roku21. Jednąz bardzo ważnych dla naszych rozważań konkluzji
tej pracy było stwierdzenie jej autora, że kontynentalna rękopiśmienna tradycja
runiczna miała charakter „książkowy” i była zupełnie oderwana od żywej tradycji
runicznej znanej z inskrypcji, natomiast dominacja liczebna futhorku, a zwłaszcza
alfabetów runicznych, w rękopisach wskazywać by miała na typowo scholarskie
zainteresowania runami bez ich praktycznej znajomości22. Dalsze badania runolo-
gów, między innymi samego Deroleza, spowodowały rewizję poglądów na to
zagadnienie, szczególnie w kwestii oderwania dziedzictwa rękopiśmiennego od
epigraficznej tradycji runicznej. Derolez przestał też traktować obie tradycje jako
niezależne od siebie, wskazując jednocześnie na widoczne związki epigraficznej
tradycji runicznej z rękopiśmienną23.
Czy skąpa obecność run w anglosaskich rękopisach jest wynikiem traktowania
run przez skrybów jako pisma epigraficznego i tylko epigraficznego? Czy właśnie
dlatego runy nie znalazły szerszego zastosowania w rodzimych rękopisach anglo­
saskich? Konsekwencją pozytywnej24 odpowiedzi na to pytanie byłoby przyjęcie,
że obfitość runicznego materiału w rękopisach kontynentalnych stoi w sprzeczności
z rodzimą anglosaską tradycją, która widzi w runach pismo jedynie epigraficzne.
Stąd paradoksalnie obecność run nawet anglosaskich w kontynentalnych rękopi­
sach mogłaby być interpretowana na niekorzyść wpływów anglosaskich.
Znane są nam jednak zabytki z inskrypcjami runicznymi, które możemy bezpo­
średnio powiązać ze skryptoriami. Tabliczka woskowa z Blythburgh, zawierająca
runiczną inskrypcję, uważana jest za przykład potwierdzający znajomość run
w anglosaskich skryptoriach, gdyż tylko w otoczeniu skryptorium posługiwano się
tabliczkami woskowymi25. Metalowa szpila z Brandon, którą z powodzeniem
możemy uważać za rylec do tabliczek woskowych, datowana na późny VIII lub
wczesny IX wiek, zawiera inskrypcję z niepełnym futhorkiem. Ponadto niektóre
z run na szpili mają postać spotykaną jedynie w futhorku znanym z rękopisów.
Z tej samej miejscowości pochodzi złota plakietka przedstawiająca postać Jana
Ewangelisty, otoczoną łacińską inskrypcją. Ornamentyka obu zabytków nie ma
odpowiedników w ówczesnej metaloplastyce, za to ściśle nawiązuje do stylu stoso­
wanego jedynie w zdobnictwie rękopisów, co może sugerować, że mogła powstać

21 R. Derolez, Runica Manuscripta. The English Tradition, Brugge 1954, oraz uzupełnienia: tegoż,
Anglo-Saxon Runes in Switzerland, English Studies, 43(1962), s. 1-10; tegoż, Runica Manuscripta:
An Addendum, [w:] English Studies Presented to R. W. Zandvoort: A Supplement to English Studies,
45(1964), s. 116-120; tegoż, Runica Manuscripta Revisited, s. 85n. Nie dotarliśmy do nieopublikowanej
pracy T. Wolskiego, Runen in mittelalterlichen Handschriften. Ein Forschungsbericht mit bibliogra­
phischem Anhang, Göttingen 1988 (maszynopis) (personelowi informacji bibliotecznej w Göttingen
nie udało się zlokalizować tej pracy).
22 Por. podsumowanie w R. Derolez, Runica, s. 425-432.
23 Por. dwa jego artykuły: Epigraphical Versus Manuscript English Runes: One or Two Worlds?
oraz Runic Literacy Among the Anglo-Saxons.
24 Taką propozycję wyjaśnienia tego fenomenu zgłosił D. Parsons, Anglo-Saxon Runes, s. 208.
25 Tamże, s. 208n, oraz fotografia i szczegółowy opis [w:j The Making of England, s. 81. R. I. Page,
Roman and Runic, s. 259, określa tę inskrypcję jako epigraficzny odpowiednik probationes pennae.
250 8. Runy anglosaskie

we współpracy ze skrybą lub iluminatorem, a przynajmniej w bliskim otoczeniu

skryptorium26. Co prawda, istnienie skryptorium w najbliższej okolicy Brandon nie
jest potwierdzone źródłowo, ale nie osłabia to wymowy znalezisk wskazujących
na taką możliwość. Również inskrypcja runiczna na drewnianej trumnie świętego
Cuthberta (zmarłego w 698 roku) wskazuje na wzorowanie techniki jej wykonania
na tradycji rękopiśmiennej, a nie epigraficznej27. Według koncepcji ostatnio przed­
stawionej przez Christine E. Feli, w anglosaskiej Anglii mamy do czynienia właściwie
z trzema tradycjami piśmiennictwa: runiczną, łacińską i mieszanąłacińsko-runicz-
ną- ta ostatnia przeznaczona była do zapisu nazw własnych i tekstów w języku
rodzimym. Do oddawania w piśmie specyficznych dźwięków języka staroangielskie­
go najlepiej nadawały się znaki runiczne. Próbowano fonemy anglosaskie zapisy­
wać przez kombinacje liter alfabetu łacińskiego, na przykład th, uu, ale łatwiejszym
sposobem wydawało się niektórym skrybom wplatanie do tekstu zapisywanego
literami łacińskimi odpowiednich znaków runicznych28.
Sąto dość przekonywające dowody, które wskazują na obecność żywej tradycji
runicznej w rodzimych skryptoriach anglosaskich. Możemy więc oczekiwać poja­
wienia się run w rękopisach powstałych w kontynentalnych skryptoriach, będących
pod wpływem anglosaskim.
Dlaczego w ogóle zapisywano runy w manuskryptach, skoro piśmiennictwo
runiczne wywodzi się pierwotnie z potrzeb epigraficznych? Najbardziej narzucającą
się i najczęściej padającą odpowiedzią jest fakt zainteresowań skrybów lub ich
zleceniodawców przeszłością oraz czymś o posmaku tajemnicy. Elmar Seebold
wysunął hipotezę, iż głównym motywem były studia nad językiem, gdyż - jak
twierdzi - alfabety runiczne pojawiają się w kontekście dzieł gramatycznych oraz
dotyczących ortografii i wymowy. Hipoteza ta nie znajduje jednak potwierdzenia,
przynajmniej w zakresie wysuwanych przez badacza argumentów, gdyż tylko około
piętnastu procent rękopisów z runami zawiera teksty tego rodzaju29. Nie wiadomo
też, na jakiej podstawie twierdzi on, że rękopiśmienna tradycja runiczna ściśle
związana jest liczbami, miarami i sposobami wyznaczania daty Wielkanocy, gdyż
i w tym przypadku tylko w około dziesięciu procent tak rękopisów z runami znajdują
się teksty, które można by zaliczyć do tej kategorii. Ciekawa jest natomiast propo­
zycja Seebolda, wyjaśniająca obecność run jako czystą zabawę skryby, który
oprócz pisania literami łacińskimi znajdował zadowolenie, a i zaspokojenie swojej
ciekawości, odchodząc od alfabetu łacińskiego i używając innych liter: greckich,
hebrajskich czy z innych alfabetów, w tym i runicznego.

26 D. Parsons, Anglo-Saxon Runes, s. 205n; tegoż, The Making of England, s. 82n. Jak słusznie
zauważa Parsons, są to tylko pośrednie wskazania świadczące o znajomości run w otoczeniu
skryptoriów.
27 Szczegółowa analiza u R. I. Page, Roman and Runie, s. 257n, według którego „runes are used
in such a way as to suggest that they are transliterations of roman characters”. R. Derolez, Epigraphical,
s. 84, nie znajduje podstaw do takiego twierdzenia.
28 C. E. Fell, Anglo-Saxon England: A Three-Script Community? s. 119n. Por. podane niżej przykłady.
29 E. Seebold, Die Stellung, s. 516n.
8.2. Runica manuscripta 251

Innej przyczyny ożywienia zainteresowań runami na kontynencie upatrywano -

co szczególnie podkreślał Georges Baesecke - w zamiarach wywodzących się z krę­
gu uczniów Alkuina z początku IX wieku „runologów” kontynentalnych, którzy mieli
rzekomo planować wskrzeszenie alfabetu runicznego w Niemczech z myśląo misji
w Skandynawii. Badacz ten przypisywał rozpowszechnienie znajomości run na
kontynencie Alkuinowi oraz przede wszystkim jego uczniowi Hrabanowi, opatowi
Fuldy - ośrodka o trwałych tradycjach misyjnych30. Pierwsze zainteresowania Anglo­
sasów misjąw Skandynawii pochodząjuż z końca VII wieku, a Willibrord próbował
nawet na początku VIII wieku swoich sił pośród Duńczyków31. Ponieważ runy nie
odgrywały żadnej roli w misjach chrystianizacyjnych, jakie prowadzili Anglosasi
na kontynencie, to nie ma podstaw do przypuszczeń, aby właśnie specjalnie dla
Skandynawów starali się oni wypracować nowe medium dla Słowa Bożego. Derolez
zauważył zbieżność z powstaniem skompilowanego przez anonimowego autora
w końcu VIII wieku traktatu o dziejach alfabetu De inventione litterarum z podbojem
Saksonii i przesunięciem się granicy chrześcijaństwa aż do Danii, ale nie łączył
tego związku chronologicznego z planami misyjnymi32. Wątek badań runologicz-
nych, podnoszący rolę misji w Skandynawii w upowszechnieniu run na kontynencie,
możemy pominąć, jako że nie znajduje on poparcia źródłowego.
Nie oznacza to, że obecność samych run skandynawskich w rękopisach nie
może odzwierciedlać wpływów anglosaskich. Znane sąnam dwie inskrypcje runicz­
ne z Anglii, w których użyto skandynawskich run, ale ich tekst jest w języku staroan­
gielskim33. W rękopisach kontynentalnych zainteresowanie runami skandynawskimi
objawia się już w drugiej połowie VIII wieku, gdyż w napisanym w St. Gallen ST.
GALLEN, Stiftsbibl., 878, znajduje się alfabet run skandynawskich, ale z wyraźnymi
wpływami anglosaskimi34. Jednak na razie problem skandynawskiego dziedzictwa
runicznego w manuskryptach nie jest jeszcze dobrze rozpoznany35.
Nie możemy lekceważyćjako motywu sprzyjającego poznaniu run przekonania
skrybów kontynentalnych, wyrażonego między innymi w De inventione litterarum,
że runy u ludów Północy miały charakter magiczny36. W każdym razie u Anglosasów

30 Zob. G. Baesecke, Das Abecedarium Nordmannicum, s. 237n. Przeciw przypisywaniu tylko

Alkuinowi upowszechnienia znajomości run zob. R. Derolez, Die ’hrabanische’ Runen, s. 18.
31 Por. Beda, HE, V, c. 9; Alcuin, V. Willibrordi, c. 9, [w:] Willibrord - Apostel der Friesen, s. 59;
W. H. Fritze, Bedas Rugini und Willibrords Dänenmission, Zeitschrift für slavische Philologie, 32(1965),
s. 231-251; L. Abrams, The Anglo-Saxons and the Christianisation of Scandinavia, ASE, 24(1995),
s. 213-249.
32 Powstawanie traktatu prześledził G. Baesecke, Das Abecedarium Nordmannicum, s. 240n, który
datuje go na początek IX wieku. Wcześniej sytuuje traktat R. Derolez, Runica, s. 279, i tegoż,
Scandinavian Runes, s. 31 n.
33 R. I. Page, An Introduction, s. 195n.
34 R. Derolez, Runica, 290n.
35 R. Derolez zapowiedział opublikowanie runica manuscripta dla run skandynawskich, por. tegoż,
Runica Manuscripta Revisited, s. 105; tegoż, Scandinavian Runes in Continental Manuscripts, s. 30-39.
36 R. Derolez, Die ’hrabanische’ Runen, s. 18. Ponieważ wątek magicznych zastosowań nie jest
prześledzony w literaturze w związku z tradycją runiczną w manuskryptach, a jedynie odnośnie do
inskrypcji runicznych, nie kontynuujemy go.
252 8. Runy anglosaskie

pismo runiczne było prawdopodobnie traktowane tak samo, jak inne rodzaje egzo­
tycznych alfabetów, bez nadawania mu specjalnego znaczenia37. 38
Runy występują w rękopisach w trzech zasadniczych postaciach: 1)jako futhork;
2) jako mniej lub bardziej kompletne zbiory run uporządkowanych według kolejności
alfabetu łacińskiego (tak zwany alfabet runiczny); 3) w postaci inskrypcji runicznych
lub pojedynczych run.
Futhork znany jest z dziesięciu rękopisów kontynentalnych, przy czym sześć
pojawia się jako część traktatu o kryptografii lsruna3a. W trzydziestu rękopisach
znajduje się alfabet runiczny, z tego połowa jako część dzieła De inventione littera-
rum. Tego typu tradycja runiczna nie ma bezpośredniego związku z wpływami
anglosaskimi i jako taka nie może być wykorzystana do określenia wpływów anglo­
saskich wskryptoriach kontynentalnych. Przykład takich kolekcjonerskich zaintere­
sowań znajdujemy w St. Gallen, Stiftsbibl., 878, w rękopisie będącym osobistym
notatnikiem dobrze znanego paleografom Walahfrida z St. Gallen. Rękopis ten
zawiera alfabety: hebrajski, grecki oraz runiczny.
Znacznie bardziej interesujące dla nas są runy, które pojawiająsię w inskryp­
cjach, zastępując litery łacińskie, ponieważ mogą zdradzać autentyczną, a nie
tylko scholarską znajomość tradycji runicznej. Runy zastępujące litery łacińskie
w tych miejscach, gdzie pojawiały się fonemy zbyt trudne do oddania alfabetem
łacińskim, znajdująsię w stosunkowo licznej grupie rękopisów kontynentalnych,
będących zwykle kopiami rękopisów anglosaskich, a zwłaszcza zawierających
teksty pochodzące spod piór Anglosasów lub w tekstach starogórnoniemieckich,
powstałych w ośrodkach z wpływami anglosaskimi. Możemy stwierdzić, że w każ­
dym z takich przypadków pojawienie się run zastępujących litery łacińskie jest
wynikiem pośrednich (przez anglosaski wzorzec) lub bezpośrednich wpływów
anglosaskich39.
Runa wen w KASSEL, LB, theol. fol. 65 (saec. VI), która znajduje się w anglo­
saskich glosach z VIII wieku, wpisanych w środowisku świętego Bonifacego na
kontynencie, jest ewidentnym tego przykładem. Ta praktyka mogła zostać przenie­
siona również do tekstów łacińskich w tych miejscach, w których anglosaska wymo­
wa łaciny skłaniała skrybów do użycia znaków lepiej oddających to, co słyszeli.
Najczęściej w rękopisach pojawiająsię runy p, ga i wen, które zastępują litery
łacińskie40. Prowadziło to czasem do błędów, gdy skryba traktował runę wen we
wzorcu jako łacińską literę p, jak na przykład w BERN, BB, 363. Kłopoty, jakie
skrybom sprawiały runy, które znajdowali w swoich wzorcach, dobrze widoczne
sąw LEIPZIG, UB, Rep. II. 6. Pierwszy ze skrybów po prostu zostawiał wolne
miejsce w tekście w miejscach, w których w oryginale znajdowała się runa ga,

37 Por. R. I. Page, Anglo-Saxon Runes and Magic, Journal of the British Archaeological Associations,
27(1964), s. 14-31.
38 R. Derolez, Runica, s. 1n i 89n. Termin Isruna został wprowadzony przez tego badacza
(i zaakceptowany później w nauce) na określenie kilku różnych krótkich traktatów o kryptografii runicznej.
39 T. J. M. van Els, The Kassel Manuscript, s. 73n.
40 MÜNCHEN, Clm. 22053; LONDON, BL, Arundel 393.
8.2. Runica manuscripts 253

drugi skryba odczytywał germański znak dla fonemu ffrjako literę d. Jednak widoczne
sąw tym rękopisie ślady-ograniczonej, co prawda, ale przynajmniej rudymentarnej
-znajomości znaków runicznych, co przejawia się w traktowaniu przez obu skrybów
runy wen: pierwszy zapisywał ją błędnie jako literę p, drugi prawidłowo odczytał jej
wartość fonetyczną i zapisywałjako literę v. Wpływom anglosaskim, ale z pewnością
pośrednim, pochodzącym z Fuldy, należy przypisać pojawienie się runy wen w TRIER,
Stadtbibliothek, Ahd. und mhd Fragmente, Mappe 4.
W interesującym studium poświęconym kodeksowi z Wessobrunn (MÜNCHEN,
Clm. 22053) Ute Schwab zakwestionowała twierdzenie o anglosaskich wpływach
na ten rękopis na podstawie obecności w nim runy ga. Autorka prześledziła genezę
oraz funkcję runy ga w inskrypcjach runicznych oraz rękopisach łacińskich i doszła
do wniosku, że obecność jej w żadnym ze znanych rękopisów nie musi wynikać
z oddziaływań wpływów anglosaskich, chyba że pośrednich, odwołujących się do
adaptowanych na kontynencie alfabetów runicznych, których nie można już wiązać
bezpośrednio z Anglosasami41. Ponieważ tezy Schwab - według naszej orientacji
- nie spotkały się nigdzie ani z gruntowną krytyką, ani potwierdzeniem, a my nie
jesteśmy kompetentni, aby ustalenia te zweryfikować, poprzestajemy tylko na zasy­
gnalizowaniu problemu.
W przedstawionych powyżej przypadkach runy pojawiają się wraz z kopio­
wanym tekstem, nie możemy więc na ich podstawie stwierdzić bezpośredniego
udziału Anglosasów w powstawaniu rękopisów, co w ogóle jest trudne, nawet dla
inskrypcji runicznych. Każdy skryba mający dostęp do kompletnego futhorku,
a zwłaszcza alfabetu runicznego, mógł używać run jako swoistego pisma kryptogra­
ficznego lub dla samej uciechy, jak w przypadku pisania tekstów łacińskich przy
użyciu alfabetu greckiego, a nawet hebrajskiego, bez jakiejkolwiek znajomości
tych języków. Dopiero filologiczna analiza języka inskrypcji runicznej może roz­
strzygnąć, czy skryba posługiwał się językiem staroangielskim, dla którego runy
anglosaskie były przystosowane.
O dobrej, praktycznej znajomości run w niektórych skryptoriach kontynentalnych
świadczy pochodzący prawdopodobnie z Würzburga Clm. 3731 (saec. VIII). Na
f. 5v i 7v znajdująsię runiczne zapiski marginalne. Niestety tylko ta druga, w trans­
krypcji maiori, jest dostatecznie czytelna. Prawdopodobnie jest glosą do słowa
grauiori. Runy tej zapiski sąwykonane w podobnym stylu, jak te z trumny Cuthberta.
Skryba w oczywisty sposób nie sięgał podczas pisania do scholarskiej znajomości
alfabetów runicznych lub futhorku, ale odwoływał się wprost do swoich umiejętności
i praktycznej znajomości run42. Innym rękopisem, w którym swego czasu widziano
ślad bezpośredniego udziału Anglosasów w procesie utrwalania run na piśmie, był
BRUXELLES, Bibi. Royale 9565-66 (saec. IXex). Pierwszy wydawca run z tego

41 U. Schwab, Die Sternrune, s. 55, por. też pochlebną, ale powierzchowną i nie wkraczającą
w meritum rzeczy recenzję U. Schnall, PBB, (Tübingen), 96(1974), s. 358-361. W1988 roku U. Schwab,
Einige Beziehungen, s. 63n, potwierdziła pewne wpływy języka staroangielskiego.
42 R. Derolez, Runica, s. 422; tegoż, Epigraphical, s. 91.
254 8. Runy anglosaskie

rękopisu, Elisabeth Raucq43, stwierdziła na podstawie właściwości języka nazw

run, jakie towarzyszyły znakom runicznym, że były one podyktowane południowo-
reńskiemu skrybie przez Anglosasa, ale rozprawa Helmuta Arntza obaliła te przy­
puszczenia44.
W pochodzącym z Włoch i będącym w posiadaniu świętego Bonifacego ręko­
pisie FULDA, Cod. Bonif. 1, runy zostały użyte jako znaki korekcyjne, przy czym
niektóre korektury wpisano nawet anglosaską uncjałą. Rękopis ten był w rękach
Anglosasów, jak wskazują na to zapiski marginalne, identyfikowane jako autografy
Bonifacego z czasów jego misji na kontynencie. W tym samym celu użyto run
LEIDEN, Rijksuniversiteit, Scalig. 28 i MÜNCHEN, Clm. 14179. Jeśli w rękopisie
fuldajskim mamy najprawdopodobniej do czynienia z runami wpisanymi przez
Anglosasa, to w dwóch pozostałych rękopisach sytuacja jest już mniej oczywista.
W Clm. 14179, mimo że inicjały wykazują wpływy insularne, to nie mamy podstaw,
aby przypisać runy bezpośrednim wpływom anglosaskim, a nawet nasze zastrze­
żenia są wzmocnione pojawieniem się not tyrońskich - które nie były stosowane
w kręgu insularnym - w tej samej funkcji co runy. W rękopisie Scalig. 28 jedna
z korektur zaznaczona jest runąga, ale prawdopodobnie, na ile można się zoriento­
wać z opisu i fotografii, została ona skopiowana z insularnego wzorca; także zawar­
tość kodeksu, w którym znajdują się teksty proweniencji anglosaskiej, sprzyja
temu przypuszczeniu.
W trzech manuskryptach runy zostały użyte do numeracji składek. W MÜN­
CHEN, Clm. 6291, obok run w porządku alfabetu łacińskiego pojawiająsię litery
greckie i cyfry rzymskie. Ten sam rękopis zawiera zresztą kolofon trzeciego skryby,
Madalfrida, wpisany runami, oraz taki sam alfabet runiczny, jaki znajduje się
w MÜNCHEN, Clm. 6250 i 6272. W MÜNCHEN, Clm. 14561, po wyczerpaniu
liter alfabetu łacińskiego numerację kontynuowano runami w kolejności alfabe­
tycznej. Użycie run w celu numerowania składek nie wymagało od skryby faktycznej
znajomości run, co więcej, zastosowany porządek alfabetyczny świadczyłby nawet
o tym, że skrybowie korzystali ze scholarskich alfabetów runicznych, a nie posłu­
giwali się praktycznie runami, gdyż w przeciwnym razie oczekiwalibyśmy raczej
stosowania kolejności run według porządku z futhorku. W WIEN, ÖNB, 1224,
anglosaski skryba, Cutbercht, gdy skończył mu się alfabet łaciński, zastosował
pierwszą runę futhorku45 do numeracji ostatniej składki. Możemy się domyślać, że
gdyby były następne składki, to skryba numerowałby je w kolejności znaków run
w futhorku, a więc nawiązywał do rodzimej tradycji runicznej.

43 E. Raucq, Die Runen des Brüsseler Codex Nr 9565-9566, Mededelingen van de Koninklijke
Vlaamsche Academie [...] van Belgie, Kl. derLetteren, 3, nr4, 1941.
44 H. Arntz, Runen und Runennamen, Anglia, 67/68 [NF. 55/56] (1944), s. 172-250, zwłaszcza
s. 199n.
45 B. Bischoff [w:] SSBK, 1, s. 111, niefortunnie stwierdził, że chodzi o runę a, co sugeruje nawiązanie
do porządku alfabetycznego, za tym określeniem poszedł R. Derolez, Runica, s. 403, ale już Lowe [w:j
CLA, X, 1500, i B. Bischoff [w:] SSBK, 2, s. 95, mówią o pierwszej runie futhorku.
8.2. Runica manuscripts 255

Kilkakrotnie kolofony skrybów wpisane zostały runami, czasami były to także

ich imiona46. 47
W VALENCIENNES, BM, 59, widać zamiłowanie skryby do ekspono­
wania znajomości obcych alfabetów. To, że skryba użył tu run do wpisania swoje­
go imienia, było jedynie rezultatem zapoznania się z alfabetem runicznym; ten
sam skryba dał popis znajomości alfabetu greckiego w łacińskim wpisie literami
greckimi: fieri ordinavit17, oraz we wpisie dokonanym literami zaczerpniętymi z jed­
nego z „alfabetów” zamieszczonych w traktacie Aethicusa z Istrii. Dodatkowo na
f. 181vznajduje się wpisane jego ręką wyjaśnienie zapisu kryptograficznego. Po­
dobny charakter ma wpis skryby Cundpato z MÜNCHEN, Clm. 6250, z Freising,
który zawiera zarówno litery greckie, jak i runy48. W STUTTGART, WLB, HB. VII. 9,
ze skryptorium w St. Gallen wpisano runami na końcu pierwszej części rękopisu
(f. 139r) imię Ratgar. Podobny wpis znajduje się w powstałym w tym samym skryp­
torium ST. GALLEN 127. Chodzi tu prawdopodobnie o imię skryby z St. Gallen,
gdyż kilkakrotnie pojawia się ono w tamtejszych dokumentach49. Inny z kolei wpis,
runiczno-grecki, w MÜNCHEN, Clm. 6272, wskazuje, że skryba posiadał niewielkie
wyobrażenie o anglosaskich runach i alfabecie greckim. Runami został wpisany
kolofon na przedostatniej stronie (f. 156v) STUTTGART, WLB, Theol. fol. 208.
Żaden z tych kolofonów, mimo posłużenia się w nich runami, nie wymagał anglo­
saskiego pośrednictwa. Jedynie skryba Erkanfrit, który podpisał się runami w sporzą­
dzonym anglosaską minuskułą WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 47, może być podej­
rzany o anglosaskie pochodzenie, mimo kontynentalnego brzmienia imienia (zob.
rozdział 6).
Tego, że z czasem nawet u Anglosasów wygasała znajomość własnego dzie­
dzictwa runicznego, dowodzi traktowanie run w VATICANO, Reg. lat. 338 (saec.
Xex). Rękopis ten został częściowo napisany na kontynencie przez Anglosasa
(f. 64-126), który wpisał na f. 91v-93v również kilka alfabetów: hebrajski, grecki,
„chaldyjsko-asyryjski”, „egipski” oraz runiczny z nazwami run. Zdaniem Deroleza
grafia run wskazuje na to, że skryba miało nich niewielkie pojęcie i przepisywał je
w sposób mechaniczny50.
Pierwotny, epigraficzny charakter run znalazł swoje zastosowanie w rękopisach
tam, gdzie używano zwykle rzymskiej kapitały lub uncjały, a więc w celu ornamen­
talnym i wyróżniającym. W takiej funkcji znajdujemy runy w najstarszych rękopisach

46 MÜNCHEN, Hauptstaatsarchiv, Hochstifts Freising, Lit. 3a; DOUAI, BM, 12; LONDON, BL, Harley
1772. Wpisu runicznego uotoni w MÜNCHEN, Clm. 6229, nie należy traktować jako wpisu skryby, por.
SSBK, 1, s. 71 n.
47 R. Derolez, Runica, s. 406.
48 Podobny wpis znajduje się w MÜNCHEN, Clm. 6272.
49 R. Derolez, Runica, s. 411n.
50 Leges Ribuaria et Salica [część Aj; Miscellanea-, Beda, Martyrologium; Amalarii eclogae de
officio missae (ff. 126)\ kontynent (Bischoff); północna Francja (?) (Derolez) [?], saec. Xex (Derolez);
X/XI (Bischoff, Wilmart, Salmon). Naf. 73,113v-115 znajdują się anglosaskie wpisy. Naf. 91 anglosaskie
sermo przeciw gorączce (Wilmart). Zob.: A. Wilmart, Codices Reginenses, 2, s. 259; R. Derolez, Runica,
s. 237n; tegoż, Die hrabanischen, s. 6n; P. Salmon, Les manuscrits, t. 1, s. 51; B. Bischoff, MS, 3,
s. 143.
256 8. Runy anglosaskie

z VIII wieku. Kształty niektórych run i ich przypadkowe podobieństwa do liter alfa­
betu łacińskiego znalazły odbicie w literach insularnej kapitały, która generalnie
wzorowała się na kapitale późnoantycznej, ale w Anglii nabrała cech szczególnych.
Nawiązania w liternictwie łacińskim do run znajdujemy już w najwcześniejszych
rękopisach northumbryjskich z końca VII wieku, również na trumnie świętego Cuth-
berta. Echa te widzimy w kształtach liter S, B, A, M, L, U, N oraz G. Co ciekawe,
formy te znajdowane są od VIII wieku również w rękopisach iryjskich51. Czysto
ornamentalny charakter mają runy użyte w kontynentalnym BASEL, UB, F. III. 15c
(f. 28-64), w którym łacińskie litery pisma wyróżniającego zostały okazyjnie
zastąpione runami o odpowiednich wartościach fonetycznych. Całkowicie anglo­
saski charakter rękopisu pozwala nam przypuszczać, że i runy sądziełem Anglo­
sasów52.
Runy mogły przedostawać się do kontynentalnej tradycji rękopiśmiennej
poprzez transmisję tekstów pochodzących z rękopisów anglosaskich. Kolejne kopie
kontynentalne rękopisów anglosaskich z czasem traciły swoje insularne cechy
dziedziczone po insularnym archetypie, natomiast runy mogły być skrupulatnie
kopiowane ze względu na to, że kopiści często szczególnie starannie kopiowali
teksty i znaki dla nich niezrozumiałe. Zwróciliśmy już uwagę na to, że niektóre
runy w postaci futhorku i alfabetów runicznych stanowią integralną część traktatów
o kryptografii. Ale także były one kopiowane wraz z tekstem, nawet wówczas, gdy
we wzorcu stanowiły tylko dopisek bez związku z tekstem. W MÜNCHEN, Clm.
19410, naf. 58 znajdują się: alfabet runiczny, trzy alfabety greckie, teksty Alkuina
oraz Hymn do Chrystusa autorstwa Teodora z Canterbury53. Taki zestaw mógł
znaleźć się w rękopisie o anglosaskiej proweniencji54. Runy w WIEN, ÖNB, 795,
są ewidentnie skopiowane z wzorca, mimo że wpisane zostały dopiero przez
korektora Baldo (saec. IXmed)55. Podobnie jest w WIEN, ÖNB, 751 (f. 1-77),
w którym występujące tam runy zostały skopiowane z anglosaskiego wzorca jako
integralna część listów świętego Bonifacego. Niektóre z nazw run podane są
w wersji wykazującej wpływy języka starogórnoniemieckiego.
W KASSEL, LB, theol. fol. 65, runami wpisano zawartość kodeksu. Oprócz
tego na oprawie widnieje runiczny wpis IOSEPI, obok którego znajduje się alfabet
runiczny. Zdaniem Deloreza, runy te nie pochodzą z kręgu świętego Bonifacego,
raczej powinniśmy je przypisywać drugiemu pokoleniu anglosaskich misjonarzy.
Anglosaska proweniencja wpisów runicznych w tym kodeksie wzmocniona jest

51 Por. J. T. Brown, [w:] Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis, s. 75n, 93n; P. McGurk, An
Anglo-Saxon Bibie Fragment, s. 30n; J. Higgitt, The Display Script, s. 209n.
52 R. Derolez, Runica, s. 421.
53 M. Lapidge, Theodore and Anglo-Latin Octosyllabic Verse, [w:] Archbishop Theodore, s. 227.
54 Z opisów paleograficznych nie wynika, aby wzorzec lu b archetyp pochodził z tradycji anglosaskiej,
ale przez ponad półtora wieku, które dzielągo od czasów Theodora, tekst mógł „zgubić” cechy insularne.
O grece jako wyróżniku wpływów anglosaskich zob. rozdział następny.
55 Za wzorzec służył(y) rękopis(y) iryjski i anglosaski. Datowanie i okoliczności wpisania run prze­
jęliśmy za SSBK, 2, s. 118. Dane u R. Derolez, Runica, s. 52n, są-według opinii Bischoffa - błędne.
8.2. Runica manuscripta 257

pojawieniem się dwóch-trzech anglosaskich glos rylcowych, w których również

pojawia się runa wen56. Jako ślad bezpośrednich oddziaływań anglosaskich może­
my traktować także runiczną transkrypcję ornamentalnego nagłówka w LUXEM­
BOURG, BN, 44 z Echternach, którego cechy kodykologiczne są insularne i w któ­
rym występuje jedna glosa anglosaska. To samo możemy powiedzieć o inskrypcji
runicznej - o nieustalonym przez nas charakterze - która wpisana jest w powstałym
we Włoszech KÖLN, Dombibl., 43. Rękopis ten szybko znalazł się w środowisku
anglosaskim, o czym świadczą korektury i glosy wpisane po części pismem anglo­
saskim. W WOLFENBÜTTEL, HAB, Weiss. 17, wpisano rylcem psalm, wykorzy­
stując do tego znaki runiczne57.
Staroiryjski alfabet ogamiczny wykazuje duże podobieństwa do futhorku-skan­
dynawskiej tradycji runicznej, co wynika - zdaniem wielu badaczy-ze wspólnych
źródeł obu systemów58. We wczesnym średniowieczu Iroszkoci mieli wiele sposob­
ności, by zapoznać się z anglosaskimi runami, tym bardziej, że powszechnie znane
było ich zainteresowanie kryptografią. W niektórych rękopisach da się nawet uchwy­
cić słabe ślady wzajemnego oddziaływania run i znaków ogamicznych59. Odosob­
niony i niedostatecznie uzasadniony pogląd reprezentuje Elmar Seebold, który
właśnie zainteresowaniom Iryjczyków przypisuje pojawienie się run anglosaskich
w rękopisach nie tylko kontynentalnych, ale i rodzimych60.
W kilku przypadkach runy znajdująsię w rękopisach, które wykazują wpływy
iryjskie. Napisany minuskułąkarolińskąz wpływami iryjskimi BERN 207 efc. (saec.
Vlllex), zawiera obok trzech runicznych kilka innych alfabetów, w tym także oga­
miczny. Runy są tu wyrazem jedynie zainteresowań antykwarycznych. W tekście
Izydora z BRUXELLES, Bibl. Royale 9311-19 (saec. IX, 1/2), widoczne są ślady
iryjskiego wzorca, niekoniecznie bezpośredniego, ale znajdujący się w rękopisie
futhork nie jest powiązany z tekstem głównym i nie nawiązuje do tradycji tekstu,
nawet nazwy run są przystosowane dofrankijskiej wymowy. Runy we wpisie skryby
Cundpato w MÜNCHEN, Clm. 6250 (saec. IX, 1/2), nie mająnic wspólnego z iryjską
tradycją kopiowanego tekstu, podobnie jak w skopiowanym z anglosaskiego i iryj­
skiego wzorca WIEN, ÖNB, 795 (saec. około 800), gdzie zostały wpisane dopiero

56 J. Hofmann, Altenglische, s. 50n.

57 Rękopis nie jest odnotowany przez Deroleza, a B. Bischoff, MS, 1, s. 91, nie datuje tego wpisu,
istnieje więc możliwość, że jest on późniejszy niż sam rękopis.
58 Pobieżne wprowadzenie u R. Derolez, Runica, s. 146n.
59 Tamże, s. 153n. O korespondencji Iryjczyków prowadzonej pismem kryptograficznym por. tamże,
s. 98n.
60 E. Seebold, Die Stellung, s. 517n; tegoż, Die Iren und die Runen. Die Überlieferung fremder
Schriften im 8. Jahrhundert als Hintergrund zum ersten Auftreten von Manuskript-Runen, [w:j Theo-
disca. Beiträge zur althochdeutschen und altniederdeutschen Sprache und Literatur in den Kultur
des frühen Mittelaltrs, Berlin-New York 2000, s. 10-37. Koncepcja Seebolda oparta jest na kilku
założeniach dostosowanych do przyjętej z góry tezy: interpretuje on większość wpływów insularnych
w rękopisach z runami jako wpływy iryjskie, nawet te ośrodki, które były znane z obecności Anglo­
sasów, na przykład Freising, próbuje włączyć do kręgu wpływów iryjskich. Nie miejsce tu na
szczegółową krytykę tej koncepcji.
258 8. Runy anglosaskie

przez późniejszego korektora Baldo61. Napisany w części przez iryjskiego skrybę

LONDON, Harley 1772 (saec. IXin), zawiera tekst proweniencji northumbryjskiej
i ten fakt mógłby tłumaczyć obecność w nim run, ale pojawiająsię one tylko w in­
skrypcji skryby, co oczywiście nie wyklucza posługiwania się przez niego przykła­
dem z wzorca lub wręcz skopiowaniem tego wpisu, jednakże łacińskie wpływy na
tę inskrypcję, wynikające z korzystania z alfabetu runicznego, wskazują na scholar-
skąznajomość run62. Również runy w MÜNCHEN, Clm. 13067 (saec. X), napisa­
nym w iryjskim środowisku związanym z Waulsort, wyraźnie zaczerpnięte sąz anglo­
saskiego wzorca, z którego zachował się jeden foliał63.
W dotychczasowej literaturze nie próbowano rozpatrywać kontynentalnej tra­
dycji runicznej w manuskryptach w powiązaniu z pozostałymi cechami rękopisów.
Na podstawie analizy stanu run, uwzględniającej także cechy paleograficzne,
można stwierdzić z dużym prawdopodobieństwem, że na czterdzieści osiem64 rę­

61 Runy w BRUXELLES, Bibi. Royale 9565-66, f. 8v, znajdują się w tej części rękopisu, która nie
wykazuje wpływów iryjskich.
62 Por. U. Schwab, Die Stemrune, s. 51.
63 Brandani oratio; Psalterium (ff.231), Waulsort [Ratyzbona], saec. 1075. Rękopis odzwierciedla
anglosaskie i iryjskie wpływy liturgiczne. Napisany został dla Waulsort lub Hastiere, ale raczej dla tego
drugiego. Ornamentyka jest pod wpływem insularnym. Kopiowany z anglosaskiego NAMUR, Archives
de l’Etat, S. N. (Despy). Na f. 17v znajdują się inskrypcje: runiczna, grecka i łacińska. Skryba nie
posiadał praktycznej znajomości run (Derolez). Zob.: G. Despy, Le scriptorium de 1’abbaye de Waulsort
au Xle siede. La provenance du psautier-hymnaire Munich, Clm. 13067, Le Moyen Age, 59(1953),
s. 87-115; tegoż, Note sur un fragment de psautier insulaire du Vllle siede conserve aux Archives de
l’Etat a Namur, Scriptorium, 9(1955), s. 109-111; C. Selmer, The Runic Inscription of Codex Latinus Mona-
censis 13067, PMLA, 53(1938), s. 645-655; tegoż, Die Runeninschrift des Clm 13067, Wirkendes Wort,
1(1951), s. 140-144; R. Derolez, Runica, s.414; B. Bischoff, MS, 3, s. 128; U. Schwab, Die Stemrune, s. 51.
64 (1) AUGSBURG, Bischöfliche Ordinariatsbibliothek, MS. 10; (21 BASEL. UB, F. III. 15 a (f. 1-23)
+ KOBENHAVN, Kongelige Bibliothek, Fragmenter 19. VII, (saec. IXin); (3) BERN, BB, 207 + PARIS,
BN, lat. 7520 (f. 1-24) + 14088 (f. 23-25), (saec. 779-797); (4) BERN, BB, 363, (saec. IX, 3/4); (5)
BRUXELLES, Bibi. Royale 9311-19, (saec. IX, 1/2); (6) BRUXELLES, Bibi. Royale 9565-66, (saec.
IXex); (7) DOUAI, BM, 12, (saec. VIII-IX); (8) FULDA. LB, Cod. Bonif. 1, (saec. około 545); (9) KARLS­
RUHE, BLB, Aug. 176, (saec. IXin); (10) KARLSRUHE, BLB, Aug. 254 (ff. 72-213), (saec. VIII/IX);
(11) KASSEL, LB, theol. fol. 21, (saec. VIIIex); (12) KASSEL, LB, theol. fol. 54, (saec. IX, 3/10
ewentualnie tuż po roku 800); (13) KASSEL. LB, theol. fol. 65, (saec. VI); (14) KÖLN. Dombibl. 43,
(saec. VIII-IX); (15) LEIDEN, Rijksuniversiteit, Scalig. 28, (saec. IXin, około 816 roku); (16) LEIDEN,
Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 12 (ff. 15-26), (saec. IXmed); (17) LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat.
O. 41, (saec. IX, 2/2); (18) LEIPZIG, UB, Rep. II. 6, (saec. 834-845); (19) LONDON, Brit. Lib. Arundel
393, (saec. IX); (20) LONDON, Brit. Lib. Harley 1772 [zniszczony], (saec. IXin); (21) LONDON, Brit.
Lib. Harley 3017, (saec. 817 lub 861-864); (22) LUXEMBOURG. BN, 44 [olim 79], (saec. IX, 1/4); (23)
MODENA, Archivio capitolare, O. 1. 11, (saec. VIII-IX, 801?); (24) MÜNCHEN. Clm. 3731, (saec. VIII-
-IXin); (25) Clm. 6229, (saec. VIII, 3/4); (26) Clm. 6250, (saec. IX, 1/2); (27) Clm. 6272, (saec. IX, 1/2);
(28) Clm. 6291, (saec. IX, 2/4); (29) Clm. 14179, (saec. IXin); (30) Clm. 14561, (saec. IX, 1/3); (31)
Clm. 19410, (saec. IXmed); (32) Clm. 22053, (saec. IX, 1/4); (33) MÜNCHEN, Hauptstaatsarchiv,
Hochstifts Freising, Lit. 3 a, (saec. IX, 1/2); (34) ST. GALLEN, Stiftsbibliothek, 127 (saec. VIII-IX); (35)
ST. GALLEN, 270, (saec. IXmed); (36) ST. GALLEN, 876, (saec. IXin (Bischoff); VIII-IX); (37) ST.
GALLEN, 878, (saec. IX, 2/4); (38) (?)ST. PETERSBURG, F. v. I. 8, (saec. VIII, 2/2); (39) STUTTGART,
WLB, HB. VII. 9, (saec. około 800 roku); (40) STUTTGART, WLB, Theol. fol. 208 (saec. VIIIex); (41)
TRIER, Stadtbibliothek, Ahd. und mhd Fragmente, Mappe 4 (olim Mappe X, Nr. 1), (saec. IX, 2/4); (42)
VALENCIENNES, BM, 59 (52), (saec. 806); (43) WIEN, ÖNB, 751 (f. 1-77), (saec. IX, 1/2); (44) WIEN,
8.2. Runica manuscripta 259

kopisów kontynentalnych z runami w siedmiu (podkreślone w przypisie) runy zostały

wpisane przez Anglosasów lub pod ich bezpośrednim wpływem.

8.3. Terytorialna dyspersja rękopisów z runami

Interesująco przedstawia się dyspersja kontynentalnych skryptoriów w VIII i IX wie­

ku, w których wpisy runiczne pochodzą od Anglosasów lub są wynikiem anglosaskich
wpływów, jakim te skryptoria ulegały.
W dobrze rozpoznanym skryptorium we Freising, z którego znamy sześć rę­
kopisów z runami (numery spisu z poprzedniego przypisu 9, 25-28, 33), działał
w drugiej połowie VIII wieku Anglosas Peregrinus oraz kilku innych skrybów posłu­
gujących się anglosaskim pismem. Nie możemy wprawdzie bezpośrednio ustalić,
czy znajomość run dotarła do Freising za sprawą Peregrinusa i jego towarzyszy,
gdyż poza MÜNCHEN, Clm. 6229, który pochodzi z trzeciej ćwierci VIII wieku,
wszystkie pozostałe manuskrypty powstały w początku lub w pierwszej połowie
IX wieku. Z pozostałych ośrodków w Bawarii (numery 1,41) jedynie u Anglosasa
Cuthberta z Salzburga widoczny jest ślad znajomości run. W Fuldzie, jednym
z głównych ośrodków promieniowania kultury anglosaskiej, powstały cztery ręko­
pisy z runami (numery 2, 12, 42), z tego numer drugi pod bezpośrednim wpływem
Anglosasów. Możemy też przypuszczać, że wpisy runiczne w importowanych
z Włoch manuskryptach (numery 8, 13) zostały dokonane w Fuldzie pod bezpo­
średnim wpływem Anglosasów. Z anglosaskiego centrum o podobnej jak Fulda
randze, Würzburga, znamy jeden rękopis (numer 24) z runiczną glosą wpisaną
przez Anglosasa, ale jeśli uwzględnimy atrybucję McKitterick, to dysponowalibyśmy
drugim, całkowicie anglosaskim manuskryptem z wpisem runicznym (numer 48).
Z Echternach znamy tylko jeden rękopis z runami (numer 22), które wpisane zostały
pod wpływem Anglosasów. W bliżej nieokreślonym miejscu i warunkach zostały
wpisane runy w powstałym we Włoszech rękopisie (numer 14), który szybko znalazł
się w środowisku anglosaskim, być może w Kolonii. Wszystkie te skryptoria znane
sąz udokumentowanych wpływów anglosaskich, więc obecność run nie może dziwić.
W sporej części ośrodków kontynentalnych w VIII i IX wieku runy pojawiły się
bez wpływów anglosaskich, chociaż w różnym czasie w skryptoriach tych pow­
stawały rękopisy choćby z niewielkimi śladami wpływów anglosaskich i insularnych.
Z St. Gallen znamy trzy takie rękopisy (numery 6, 34, 36). W Moguncji powstały
dwa rękopisy, do których runy dostały się wraz z kopiowanymi tekstami (numery
41, 43). Również tradycja runiczna w rękopisach z Fleury (numery 3, 16, 21, 42)
nie jest wynikiem wpływów anglosaskich. Pozostałe rękopisy z runami powstały
w nieokreślonych skryptoriach we Francji (numery 10,17) oraz w Reims (numer 20),

ÖNB, 795, (saec. około 800 roku); (45) WIEN. ÖNB, 1224, (saec. VIII, 3/4); (46) WOLFENBÜTTEL,
HAB, Cod. Weiss. 17, (saec. IX, 1/2); (47) (?) WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 47 (IXin); (48) (?)
WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 79, (saec. przed połową VIII).
260 8. Runy anglosaskie

St. Amand (numer 44), Cambrai (numer 29), Flavigny (numer 15), w Alzacji,
Weissenburg (numer 46) i Strasbourgu (numer 4), w Niemczech (numery 5, 19, 47),
Hildesheim (numer 18).

8.4. Podsumowanie

Weryfikacja praktycznej znajomości run przez skrybów jest bardzo trudna. Łat­
wiej nam wskazać negatywne przypadki, w których skrybowie korzystali tylko ze
scholarskiej znajomości run, a właściwie zapoznali się z futhorkiem lub alfabetem
runicznym. Wówczas mamy do czynienia ze zjawiskiem podobnym do stosowania
w inskrypcjach znaków z innych wymyślonych alfabetów: „arabskiego”, „syryjskie­
go”, „chaldejskiego”, „egipskiego” etc., które krążyły po wczesnośredniowiecznej
Europie jako szczególna forma zainteresowań „antykwarycznych” ówczesnych
skrybów i jako wyraz pewnego rodzaju zabawy intelektualnej. Zastępowanie liter
łacińskich literami greckimi w inskrypcjach łacińskich w manuskryptach jest
analogicznym zjawiskiem. Runy odpowiadały również charakterowi zapisu krypto­
graficznego, którego metody - odziedziczone po starożytności - zostały we wczes­
nym średniowieczu uzupełnione o posługiwanie się obcymi alfabetami65. Te
„antykwaryczne” zainteresowania szczególnie rozwinęły się - jak wskazuje tradycja
rękopiśmienna - w wiekach od X do XII, gdy praktyczna znajomość run anglosas­
kich już wygasła.
Jak pokazaliśmy, przyczyny umieszczania run w rękopisach były bardzo zróżni­
cowane, a ich występowanie przybierało różnorakie formy. Nie można w przypadku
run posłużyć się jednoznacznym kryterium pozwalającym ustalić rodzaj i siłę
wpływów anglosaskich, które były przyczyną pojawienia się run w manuskryptach.
Jedynie jeśli chodzi o futhork i alfabety runiczne towarzyszące traktatom kryptogra­
ficznym i gramatycznym, to możemy stwierdzić, że oderwane one były od orygi­
nalnej anglosaskiej tradycji runicznej. Zasadniczo, runy w poszczególnych ręko­
pisach wymagają indywidualnej analizy pod kątem sposobu posługiwania się nimi,
ich funkcji w rękopisie oraz trafności zastosowania.

65 Monograficzne ujęcie tego zjawiska u B. Bischoffa, Übersicht über die nichtdiplomatischen

Geheimschriften des Mittelalters, wydanie rozszerzone w MS, 3, s. 120-148.
9. GREKA

Kolejnym problemem, któremu należy poświęcić nieco uwagi, jest ustalenie,

na ile obecność w rękopisie greckich glos, tekstów lub nawet tylko zaprezentowana
przez skrybę znajomość alfabetu greckiego może wskazywać na powiązania manu­
skryptu z kręgiem insularnym. Rozważania te nie dotyczą wbrew pozorom błahej
sprawy. W dotychczasowej literaturze - zwłaszcza starszej - widoczna jest wyraźna
tendencja do interpretowania śladów greki w rękopisach od VII do IX wieku jako
śladów ich iryjskiego pochodzenia lub iryjskich powiązań, a i obecnie często traktuje
się obecność greki jako wskaźnika wpływów insularnych zwykle bliżej niespre-
cyzowanych. Naszym zadaniem jest zwrócenie uwagi na podstawy takiego wnio­
skowania1.
Dla lepszego naświetlenia problemu prześledźmy kilka przykładów. Zdaniem
Lowego, występowanie greckich liter w kolofonie skryby na f. 20v w napisanym
w Monte Cassino FIRENZE, Bibl. Laur. lat. plut. 66. 40, ma poświadczyć wcześ­
niejszą hipotezę Traubego, powtórzoną przez W. Levisona2, iż był on kopiowany
z iryjskiego wzorca, mimo że ślady takowego nie zachowały się ani w abrewiacjach,
ani w ortografii, ani w innych cechach. Niedawno zresztą G. A. A. Kortekaaz opo­
wiedział się także za anglosaskim wzorcem, mimo że - jak sam podkreśla - nie
znalazł w tym manuskrypcie żadnych cech insularnych3. Greckie litery w łacińskim
wyrazie w MÜNCHEN, Clm. 6298, pojawiają się, według Lowego, w nawiązaniu
do insularnego zwyczaju. Na podstawie iluminacji z ukrzyżowaniem Chrystusa,
występowania skrótów dla Christ: Chi, Pi, Iota, oraz innych greckich elementów,
które są podobne do tych z iryjskiego OXFORD, Bodl. Lib. Auct. D. II. 19 (saec.
przed 822), Bischoff uznał, że bezpośrednim wzorcem dla napisanego w anglosas­
kim skryptorium na kontynencie WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 69 (saec. VIII, 2/2),

1 Podstawowym w literaturze ujęciem problemu przetrwania znajomości greki na łacińskim

Zachodzie jest praca W. Berschina, Griechisch-lateinisches Mittelalter. Von Hieronymus zu Nikolaus
von Kues, Bern-München 1980, która mimo ogromnych zasług autora dla ponownego zwrócenia uwagi
mediewistów na to zagadnienie, nie odzwierciedla jednak w wystarczającym dla nas zakresie roli
języka greckiego u wyspiarzy.
2 L. Traube, VuA, 3, s. 105n; W. Levison, Zu den Versen des Abtes Cellanus, s. 551.
3 G. A. A. Kortekaaz, Historia Apolloni, s. 24n.
262 9. Greka

był również rękopis iryjski4. Czyż jednak potrzebne było odwoływanie się w tym
ostatnim przypadku do iryjskich zwyczajów, skoro greckie elementy znajdujemy
także w anglosaskiej kapitale. Jak wiemy, Anglosasi mieli dostęp do greckich kodek­
sów od drugiej połowy VII wieku i mogli traktować je jako wzorce. Z podobnym
grecyzowaniem anglosaskiej kapitały mamy do czynienia w kryptograficznym wpi­
sie skryby w WÜRZBURG, UB, M. p. misc. f. 5a, z anglosaskiego skryptorium
w Niemczech i nikt z tego powodu nie podejrzewa go o pochodzenie z iryjskiego
wzorca5. W bretońskim ANGERS, BM, 477 (saec. 897), znajduje się na f. 47v ła­
ciński kryptogram wpisany greckimi literami, który znany jest nam również z f. 106v
iryjskiego BAMBERG, Staatsbibi. H. J. IV. 11. Gdyby brać pod uwagę tylko te
fakty, to moglibyśmy uznać, że w rękopisie - napisanym zresztą pismem na poły
insularnym - odzwierciedlająsię wpływy iryjskie, widoczne między innymi w użyciu
greckich liter. Jednak we wspomnianym kryptogramie jedno ze słów zidenty­
fikowano jako staroangielskie, co diametralnie zmieniło poglądy na pochodzenie
wzorca, który obecnie uważa się za anglosaski. Ten sam kryptogram pojawia się
również w BRUXELLES, Bibi. Royale 9565-66, w którym znajduje się zresztą
anglosaski futhork. W wielu przypadkach zarówno cechy paleograficzne, jak
i pozostałe nie pozwalają na bliższe określenie rodzaju wpływów insularnych, czy
więc zasadnejest w takiej sytuacji formułowanie opinii o pochodzeniu rękopisu na
podstawie obecności w nim greki?

9.1. Greka na łacińskim Zachodzie

Greka docierała do wczesnośredniowiecznych czytelników łacińskiego Zachodu

poprzez lekturę autorów łacińskich, którzy korzystali z literatury greckojęzycznej.
Jednym z głównych źródeł umożliwiających rudymentarne zaznajomienie się
z greką była literatura patrystyczna. Święty Hieronim zwracał uwagę na koniecz­
ność opanowania zarówno greki, jak i hebrajskiego dla przeprowadzenia właściwej
krytyki tekstu Starego Testamentu. Etymologie Izydora zawierająniemal na każdej
stronie greckie słowo; również Kasjodor w Institutiones często je przytacza i ana­
lizuje. W dziełach wielu innych autorów łacińskich, na przykład u Makrobiusza, Mar-
tianusa Capelli i Witruwiusza, znajdujemy sporądawkę greki6. Choć na łacińskim
Zachodzie liturgia była wjęzyku łacińskim, a zaniechanie jej odprawiania wjęzyku
greckim w kilku refugialnych ośrodkach greckich w Italii (chodzi tu na przykład
o przejście w Rzymie z liturgii wjęzyku greckim na łacinę na przełomie VI i VII wie­
ku) ograniczyło znaczenie tego pierwszego języka w kręgach kościelnych, to długo

4 LsK, s. 8n, 11, 102. O poalądach na iryjskie źródła ornamentyki zob. Kataloq.
5 H. Thurn, 3. 1, s. 121n.
6 M. C. Bodden, The Preservation and Transmission of Greek in Early England, [w:] Sources of
Anglo-Saxon Culture, s. 53-63, tu s. 55.
9.1. Greka na łacińskim Zachodzie 263

pozostawała tradycja odprawiania - w niektórych ośrodkach przynajmniej - raz

w roku mszy greckiej7.
Mimo że znajomość greki w monarchii Merowingów była praktycznie żadna, to
kilka przesłanek wskazuje na to, iż łączność z literaturą grecką i samą greką nie
wygasła całkowicie. Według Hippolyte’a Delehaye’a, w czasach Grzegorza z Tours
istniał w Galii ośrodek, w którym tłumaczono na łacinę greckie dzieła hagiogra-
ficzne8. Pepin III z nie do końca znanych nam powodów poprosił papieża o przesłanie
greckich ksiąg9. Kontakty Karola Wielkiego z Bizancjum sprzyjały i zarazem wymu­
szały zainteresowanie greką na dworze karolińskim10. Zgodnie ze świadectwem
Pawła Diakona, córka Karola Wielkiego, Rotruda, pobierała naukę greki ze względu
na planowane małżeństwo z Konstantynem VI11. Źródła poświadczająteż obecność
Greków, których pobyt wydaje się nie związany z polityką bizantyjską Karolingów:
niejaki Jakub Grek przebywał w Bourges około połowy IX wieku12, a z rąk pewnego
Jana z Konstantynopola pochodzi grecko-łaciński psałterz CUES, Hospitalbibl.
9(6), datowany na przełom IX i X wieku13.
Głównym ośrodkiem sprzyjającym w VII i VIII wieku rozpowszechnieniu greki
na Zachodzie był Rzym, w którym odnotowujemy od VII wieku klasztory greckie14.
Tam też koegzystowały ze sobą skryptoria karolińskie i greckie. Wspólna praca
skrybów z pewnościąsprzyjała także upowszechnieniu przynajmniej rudymentarnej
znajomości greki15. Herezja monoteletów i rozpętanie długotrwałego sporu przez

7 W. Berschin, Griechisch-lateinisches, s. 33n; M. C. Bodden, The Preservation and Transmission,

s. 54.
8 H. Delehaye, Les martyrs d’Egypte, AB, 40(1922), s. 126. Grzegorz z Tours wspomina o pewnym
Syryjczyku, który przetłumaczył z greki żywot siedmiu braci śpiących, por. Gregorii episcopi Turonensis
miracula et opera minora, ed. B. Krusch, MGH Scriptores rerum Merovingicarum, 1, s. 102.
9 Dyskusję nad tłem tej niezwykłej prośby przedstawił w skrócie C. Mango, La cultura grecque,
s. 692n.
10 O poselstwach z i do Bizancjum por. klasyczną monografię P. Classena, Karl der Große, das
Papstum und Byzanz. Die Begründung des karolingischen Kaisertums, wyd. 2, Sigmaringen 1988,
s. 41 n, 93n. O innych Grekach obecnych w otoczeniu Karolingów zob. W. Berschin, Griechisch­
lateinisches, s. 163n.
11 C. Mango, La cultura grecque, s. 693.
12 W. Berschin, Griechisch-lateinisches, s. 163.
13 Na f. 60 wpis: Johannes grecus Costantinopoleos orfanos et peregrinos scripsit”. Pismo
greckie wykazuje wpływy łacińskie, a część łacińska napisana jest w czystej karolinie. Skryba
rozumiał hebrajski - na f. 65 podał, co prawda zniekształcone, tłumaczenie Pater noster łacińskimi
literami, F. Steffens, Lateinische, Taf. 57 (f. 63).
14 Dwa podstawowe ujęcia: H. Steinacker, Die römische Kirche und die griechischen Sprach­
kenntnisse des Frühmittelalters, MIÖG, 62(1954), s. 28-66; J.-M. Sansterre, Les moines grecs et
orientaux ä Rome aux epoques byzantine et carolingienne (milieu du Vle siede - fin du IXe siede),
Bruxelles 1983.
15 Por. krótkie wprowadzenie w problem u G. Cavallo, Interazione tra scrittura greca e scrittura
latina, s. 23n; J. Osborne, The Use of Painted Initials, s. 76n, tam też dalsza literatura. Cyril Mango
wysunął podczas sesji spoletańskiej w 1972 roku hipotezę (por. tegoż, La cultura grecque, s. 716n), iż
minskuła grecka została wypracowna w greckich skryptoriach w Italii poprzez imitowanie minuskuły
karolińskiej. Poglądy Mango spotkały się z krytyką Cavallo i Krestena, por. dyskusję - Settimane
20(1973), s. 845n.
264 9. Greka

ikonoklastów spowodowało napływ kolejnych fal greckojęzycznych uciekinierów

z Bizancjum.
Nie ma podstaw, aby przypuszczać, iż odnowienie zainteresowań grekąw okre­
sie karolińskim było związane wyłącznie z wpływami anglosaskimi lub iryjskimi.
Obecny stan badań pozwala nawet sądzić, iż kontynentalni skrybowie mieli (jeśli
chcieli) dostęp do źródeł, które pozwalały im na wykazanie się przynajmniej
znajomością greckich liter bez insularnych inspiracji.

9.2. Greka u Iryjczyków

Ludwig Traube w 1891 roku z całym przekonaniem stwierdził, że w czasach

Karola Łysego znajomość greki ograniczała się tylko do Iryjczyków i ich otoczenia
lub była pokłosiem iryjskich wpływów16. Rzekomy rozkwit we wczesnym średnio­
wieczu iryjskich studiów nad klasycznąliteraturąi patrystykągreckąwyrósłjednak
na jeden z trwalszych mitów naukowych w mediewistyce, mimo że już w rozprawce
z 1912 roku Mario Esposito przeprowadził drobiazgową analizę znajomości greki
przez Iryjczyków, która wykazała bezpodstawność poglądu Traubego17. Równie
sceptycznie oceniał znajomość greki u Iryjczyków John Ryan, według którego
ograniczała się ona do alfabetu oraz kilku słów i fraz18. Jak trafnie spostrzegł
Esposito, za główną przyczynę nieporozumienia możemy uznać pewien anachro­
nizm, jakim jest ocenianie znajomości greki u Iryjczyków w ciągu całego wczesnego
średniowiecza przez pryzmat dwóch postaci z IX wieku: Seduliusza Szkota i Jana
Eriugeny19. Sądził on nawet - być może z pewną przesadą- że „we wcześniejszym
okresie, od VI do końca VIII w., nie odnotowujemy istotniejszych śladów znajomości
w Irlandii greki i literatury klasycznej”20.
W 1951 roku, w pierwszym w literaturze zarysie dziejów znajomości greki we
wczesnym średniowieczu, Bischoff zauważył, że „już nikt nie uważa Irlandii za
miejsce, w którym przechowano do czasów karolińskich tradycję studiów nad
literaturą grecką i że można zaobserwować nawet pewne niedocenianie w tym
względzie rzeczywistych dokonań Iryjczyków”21. Zdaniem tego badacza, zainte­
resowania Iryjczyków greką wynikały przede wszystkim z wyniesionej z lektury

16 L. Traube, O Roma nobilis, s. 58.

17 M. Esposito, The Knowledge of Greek in Ireland during the Middle Ages, Studies I, Dublin 1912,
s. 665-683, przedruk [w:] tegoż, Latin Learning in Medieval Ireland, ed. M. Lapidge, London 1988.
18 J. Ryan, Irish Monasticism, London 1931, cyt. za W. Bulst, Eine anglo-lateinische Übersetzung,
s. 62.
19 M. Esposito, The Knowledge of Greek, s. 668. O studiach greckich w iryjskich koloniach na
kontynencie w IX wieku zob.: J. J. Contreni, The Cathedral School of Laon, s. 69n, 103n, 120n; tegoż,
The Irish ‘Colony’, s. 59n.
20 M. Esposito, The Knowledge of Greek, s. 683.
21 Das griechische Element in der abendländischen Bildung des Mittelalters, przedruk [w:] MS, 2,
s. 246-275. tu s. 247n.
9.2. Greka u Iryjczyków 265

świętego Hieronima i Izydora z Sewilii oraz z całej tradycji patrystycznej ich

fascynacji trzema językami świętymi22. Idąc śladem przekonania, że zaintere­
sowania trzema językami świętymi charakterystyczne są tylko dla Iryjczyków,
uznaje on iryjską proweniencję znajdującego się w PARIS, BN, lat. 1960, (saec.
IXin), glosariusza hebrajsko-grecko-łacińskiego (f. 109)23. Także Vivien Law przyj­
muje - choć z niewielkimi zastrzeżeniami - powoływanie się w anonimowych
gramatykach wczesnośredniowiecznych na „trzy języki święte” za dobry wskaźnik
ich iryjskiego pochodzenia24. Być może do innych śladów zainteresowań Iryjczyków
greką i jednocześnie hebrajskim25 należy pochodzący z Bobbio palimpsest MÜN­
CHEN, Clm. 29022 (z dalszymi fragmentami), którego pierwotny tekst napisany
był w obu tych językach. Ponieważ sporo palimpsestów iryjskiej proweniencji było
powtórnie wykorzystywanych w Bobbio, być może i ten znajdował się wcześniej
w Irlandii26. Trzeba tu jednak wskazać, że zainteresowania alfabetem hebrajskim
widoczne są również w rękopisach anglosaskiej proweniencji lub powiązanych
z Anglosasami27. Iryjczykom przypisuje się zwyczaj opatrywania każdej Ewangelii

22 MS, 2, s. 248n; R. McNally, The ‘Tres Linguae Sacrae’in Early Irish Biblical Exegesis, Theological
Studies, 19(1958), s. 395n. Najwcześniej odwoływanie się do „trzech języków świętych” pojawia się
u Kolumbana w liście do papieża Bonifacego IV, gdy podaje on papieżowi znaczenie swojego imienia
w trzech językach, por. Św. Kolumban, Pisma-, Jonasz z Bobbio, Żywot Kolumbana, wstęp i kometarz
J. Strzelczyk, tłum. E. Zakrzewska-Gębka, S. Kalinkowski, A. Mikołajczak, Warszawa 1995, s. 104.
23 MS, 2, s. 250.
24 V. Law, Notes on the Dating, s. 265. Także lista imion hebrajskich uznawana jest za jedną z cech
Ewangelii, wywodzącąsię z tradycji insularnej, por. artykuły P. Minarda, cyt. w Katalogu przy POITIERS,
BM, 17.
25 Wielką rząd kością była na Zachodzie znajomość hebrajskiego w środowiskach chrześcijańskich.
Zjednej strony neguje się niemal wszelką poza rudymentarni znanymi z Biblii lub pism Ojców Kościoła,
wiedzę na temat hebrajskiego, z drugiej natomiast pojawiły się głosy wskazujące na ślady czynnego
posługiwania się językiem hebrajskim. Ostatnio David Howlett prześledził zapożyczenia z języka
hebrajskiego, jakie znajdowane są we wczesnych tekstach pochodzenia Iryjskiego. Na szesnaście
zapożyczeń zidentyfikowanych przez niego aż dwanaście nie było wcześniej zapożyczane w innych
tekstach zarówno greckich, jak i łacińskich, nie było ich też w znanych nam gramatykach i glosariuszach,
z których mogliby skorzystać Iryjczycy. Te dwanaście słów stanowi, jego zdaniem, oryginalne
zapożyczenia Iryjczyków. Prawidłowość form gramatycznych, w jakich zostały użyte, świadczy -jego
zdaniem - o językowej kompetencji. Autor ten uważa, że być może nie wcześniej niż po opuszczeniu
przez Kolumbana klasztoru w Bangor przybył do Irlandii jakiś Żyd konwertyta, prawdopodobnie
z Hiszpanii, jak można sądzić na podstawie analizy językoznawczej słów hebrajskich, który zapoznał
Iryjczyków z podstawami języka hebrajskiego. Howlett przypuszcza nawet, że znajomość hebrajskiego
nie tylko u Iryjczyków, ale u Walijczyków i Anglosasów, była znacznie lepsza niż dotąd przypuszczano,
por. tegoż, Israelite Learning in Insular Latin, Peritia 11 (1997), s. 117-152; tegoż, Insular latin Idama,
Iduma, Peritia 9(1995), s. 72-80.
26 MÜNCHEN, Clm. 29022 + 29022e [teraz29416] + 6315 (luźna karta), Orosius:Historiaadversus
paganos; Prosper: Chronicon; Paulus (frg.)', Bobbio (Bischoff); Irlandia lub frankijskie skryptorium
z wpływami iryjskimi (Dold) [Freising], saec. VIII, 1/2. Zob.: CLA, IX, 1274; SSBK, 1, s. 151; A. Siegmund,
Die Überlieferung, s. 30n; A Dold, Griechische Bruchstücke der Paulusbriefe aus dem 6. Jh. unter
einem Fragment von Prospers Chronicon aus dem 8. Jh., ZBB, 50(1933), s. 76-84.
27 KARLSRUHE, BLB, Aug. 340 (saec. IXin); POITIERS, BM, 17 (saec. około 800 roku)-tekstjest
być może proweniencji iryjskiej; powstały w Northumbrii WROCŁAW, Biblioteka Uniwersytecka, Akc.
1955/2 + 1969/430 (saec. VII-VIII), oraz fuldajski KASSEL, GHB, theol. qu. 1 (saec. IX, 1/3).
266 9. Greka

glosami wyjaśniającymi znaczenie imion hebrajskich28. Średniowieczni egzegeci

w części dotyczącej imion i nazw hebrajskich korzystali praktycznie wyłącznie z dzieł
świętego Hieronima. Robili to tak zręcznie, że na przykład dawna historiografia
przypisywała Bedzie znajomość języka hebrajskiego29. Alfabet hebrajski pojawia
się w rękopisach najczęściej w zestawie z innymi „egzotycznymi” alfabetami:
greckim, chaldejskim, runicznym etc., i jest to bardziej przejaw modnych w średnio­
wieczu zainteresowań antykwarycznych i kryptografią niż samym językiem he­
brajskim30.
Język staroiryjski nie nosi żadnych śladów oddziaływań wzorców języka grec­
kiego. W łacinie Iryjczyków zauważalne są tylko niewielkie zapożyczenia w słow­
nictwie. Takie grecyzmy, jak problesma zamiast problema, które pojawiają się
często w łacinie iryjskiej, można wytłumaczyć wpływem greckich zapożyczeń z koń­
cówkami -sma. Podobnie pisownia cata- zamiast cate-, na przykład catachizo
zamiast catechizo, wynika raczej z wzorowania się na grece, a nie z powszechnie
występującej u Iryjczyków konfuzji a-e. Jak można wnosić z lektury artykułu Bengta
Lófstedta, grecyzmy te są bardziej świadomą manifestacją przez Iryjczyków du my
z opanowania (w ich mniemaniu) greki, niż rzeczywistym efektem wpływów greki,
którego skutkiem byłaby interferencja językowa między łaciną a greką31.
Na nowo zrekapitulował ślady iryjskich zainteresowań greką Walter Berschin,
według którego „Iryjczycy w VII i VIII wieku w znacznym stopniu interesowali się
greką [...]. Nie czytali wprawdzie Platona i Homera, lecz zapoznali się w części
lub w całości z greckim alfabetem, z greckim słownictwem z późnoantycznej
literatury [...] a i zapewne ze [słownictwem] greckich glosariuszy. Rozumienie
tekstów greckich da się wykazać jedynie w przypadku tekstów liturgicznych oraz
Składu Apostolskiego. Iryjczycy nie byli w stanie rozumieć żadnego wcześniej
niepoznanego tekstu greckiego”32.
Należy wskazać jeszcze jedno źródło, z którego greka mogła docierać do
Iryjczyków, zwłaszcza w późniejszym okresie, mianowicie północną Italię i Rzym.
Wpływy rzymskie - jak możemy sądzić po cechach paleograficznych - widoczne
są w MILANO, Ambros. D. 268 inf., w którym grecka uncjała naf. 16 wykazuje -

28 Por. C. D. Verey, The Gospel Texts at Lindisfarne at the Time of St. Cuthbert, [w:] Sf. Cuthbert,
s. 144n, 149n. Ten sam badacz stwierdza jednak, że poza owymi glosami żadna inna cecha tekstu
w northumbryjskim DURHAM, Catherdal Lib. MS A. II. 10 (saec. Vllmed), CLA, II, 146, nie wskazuje
na iryjskie powiązania.
29 Por. E. F. Sutcliffe, The Venerable Bede's Knowledge of Hebrew, Biblica, 16(1935), s. 300-306.
30 Rękopisy z alfabetem hebrajskim: z Fleury BERN, BB, 207 + PARIS, BN, lat. 7520 (f. 1-24)
+ 14088 (f. 23-25) (około 800 roku), literatura w Katalogu; z Francji LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss,
lat. 0.41 (saec. IX, 2/2), K. A. Meyier, Codices, 3, s. 79n, tab. 3c-e (f. 46r, 19v, 64r); M. Mostert,
The Library, s. 102; B. Bischoff, MS, 3, s. 131, 143; napisany w Chartres lub Ratyzbonie Clm. 14436
(saec. Xlin), R. Derolez, Runica, s. 251 n, pi. 6 (f. 1 r); VATICANO, Reg. lat. 338 (saec. X-XI); dwa
rękopisy powstałe prawdopodobnie w St. Gallen: ST. GALLEN, Stiftsbibl. 876 (saec. IX), i ST. GALLEN,
878 (saec. IX, 2/4).
31 B. Löfstedt, Some Linguistic, s. 163n.
32 W. Berschin, Griechisch-lateinisches, s. 121-124; cyt. z obszerniejszego ujęcia problemu
początków greki u Iryjczyków [w:] tegoż, Griechisches bei den Iren, s. 510.
9.2. Greka u Iryjczyków 267

zdaniem Lowego - iryjski sposób pisania33. Sławny dwujęzyczny (grecko-łaciński)

psałterz z St. Gallen powstał dzięki dwóm Iryjczykom powracającym z pielgrzymki
do Rzymu34.
Zaskakująco rzadko pojawia się greka w rękopisach powstałych w Irlandii. Ich
udział wynosi około dwunastu procent. Jednak możemy liczyć się z tym, że udział
ten jest większy, choć trudno ocenić o ile, gdyż, tak jak Lowe nie odnotowywał
greki we wszystkich rękopisach anglosaskich, tak i w przypadku iryjskich jego
dane nie są kompletne35. Zarejestrowane przypadki w większości świadcząjedynie
o zupełnie rudymentarnej znajomości greki36. Do wyjątków należy grecki tekst
Składu Apostolskiego, wpisany greckimi literami ręką iryjskiego skryby Dorbbene
z SCHAFFHAUSEN, Stadtbibliothek, Ms. Gen. 1 (saec. VIIlin)37. Esposito uważał,
że błędna ortografia wpisu wskazuje na niewielkie pojęcie skryby o gramatyce
greckiej, ale właśnie ten fakt może świadczyć o tym, że przepisujący nie kopiował
z kodeksu greckiego (lub innego rękopisu, w którym zachowano poprawnąformę
pierwowzoru greckiego), ale odwoływał się do własnych umiejętności, wprawdzie
niezbyt imponujących. Grecki tekst Składu Apostolskiego, napisany literami łaciń­

33 Ambrosius: De spiritu sancto (ff. 36); północne Włochy, raczej nie Bobbio [Bobbio], saec. VIII.
Napisany niekaligraficzną kursywą północnowłoską rękąiryjskąz wpływami frankijskimi. Nagłówki są
w iryjskiej majuskule. Inicjał na f. 2 jest w stylu celtyckim. Insularne abrewiacje (Lowe). Rękopis napisany
został przez Iroszkota, który uległ wpływom rzymskiej półkursywy (Steffens). Zob.: CLA, III, 334;
L. Schiaparelli, Influenzę, s. 17; B. Bischoff, MS, 2, s. 319; F. Steffens, Lateinische, Taf. 27.
34 BASEL, UB, A. VII. 3 + ST. GALLEN, Stiftsbibl., 48 + DRESDEN, A 145b, Quattuor evangelia
(ff. 175) [St. Gallen]; Psalterium graeco-latinum (ff. 99) [Basel]; Epistolarum Paulinarum graeco-latinum
(ff. 11) [Dresden]; St. Gallen (Bruckner); północne Włochy z wpływami z Bobbio (Duft); Liege (Bieler)
[St. Gallen (Bruckner); Fleury (Bieler, Mostert nie notuje)], saec. IXmed (Bruckner, Duft); IXex (Reichardt).
Kodeks został napisany przez Iroszkota, w grece z interlinearnymi glosami wpisanymi jednocześnie
z tekstem greckim. Lehman, Traube i Bieler zaliczają ten rękopis do dzieł z kręgu Sedulisza Szkota.
Duft za Bischoffem uznaje rękopis za powstały pod wpływem wzorców z kręgu Sedulisza, ale nie
bezpośrednio z jego otoczenia. W ortografii unika się hibernizmów. Bieler widzi ręce dwóch skrybów.
Frede uważa za inicjatora przedsięwzięcia iryjskiego biskupa Marcusa, a za wykonawcę Iryjczyka
Marcellusa. Zob.: A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 51; J. Duft, R Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 37;
L. Bieler, Irish Manuscripts, s. 163n; Katalog der Handschriften der sächsischen Landesbibliothek zu
Dresden, Dresden 1979, Bd. 1, s. 9; J. Frede, Altlateinische Paulus-Handschriften, s. 40n; B. Bischoff,
Irische Schreiber, s. 52; tegoż, MS, 1, s. 274; MS, 3, s. 45n; J. Autenrieth, Insular, s. 156; J. Duft,
Irische Handschriftenüberlieferung, s. 926; M. Kaczynski, Greek, s. 75n, 89n; M. Lapidge, R. Sharpe,
A Bibliography, s. 217; Der Codex Boernerianus der Briefe des Apostels Paulus (Misc. Dresd. A 145 b),
hrsg. A. Reichardt, Leipzig 1909; L. Bieler, Psalterium Graeco-Latinum, Codex Basiliensis A VII 3,
[Umbrae codicum occidentalium, 5] Amsterdam 1960.
35 Nie jest nam znane opracowanie, które zajmowałoby się greką w rękopisach iryjskich, choćby
w najogólniejszym zakresie, dlatego dane czerpiemy tylko z CLA. Nie byliśmy w stanie uzupełnić
informacji Lowego odnośnie do greki o pozostałą literaturę a także o dane dotyczące występowania jej
w manuskryptach z IX wieku, gdyż przez pewien czas zbierania materiałów do naszej pracy nie
zwracaliśmy systematycznie uwagi na grekę w rękopisach.
36 Na przykład w CLA, II, 231 (VIII-IX), występuje jedna litera grecka; w CLA, II, 270 (około 807
roku), niektóre nagłówki napisane sągreckimi literami, ale władnie, w kilku kolofonach widać imitowanie
greckich liter; w CLA, II, 276 (saec. VIII, 2/2), CLA, II, 159 (saec. VIII, 1/2), oraz CLA, III, 326 (saec.
VIII-IX), greckie litery zastępują niekiedy pojedyncze litery łacińskie.
37 CLA, VII, 998; J. M. Picard, The Schaffhausen, s. 216n.
268 9. Greka

skimi, znajduje się także na f. 3r w powstałym nieco wcześniej, bo w połowie VII

wieku, w northumbryjskim skryptorium z tradycjami iryjskimi, DURHAM, Cathe­
dral Lib. A. II. 10 (f. 2-5, 338-9), co potwierdzałoby fakt krążenia tego tekstu na
Wyspach Brytyjskich oraz wzmacnia wątpliwości Esposito co do oryginalności wpi­
su w rękopisie z Schaffhausen38.
Tak więc romantyczny obraz Irlandii jako wyspy, na której przetrwała tradycja
studiów greckich, nie wytrzymuje krytyki współczesnej nauki. Greka pojawiała się
u Iryjczyków z tych samych powodów i z podobnych źródeł, jak w innych kręgach
kulturowych wczesnośredniowiecznej Europy.
Jakie wnioski wypływają dla nas z powyższych rozważań? Po pierwsze, nie
można mechanicznie i jednoznacznie łączyć obecności greki w rękopisach z od­
działywaniami iryjskimi. Z drugiej strony, nie możemy nie dostrzegać, że Iryjczycy
szczególnie interesowali się greką i była ona dla nich, mimo niemal kompletnej jej
nieznajomości, miernikiem uczoności. Z tego powodu możemy się tą cechą posłu­
żyć jako argumentem wzmacniającym iryjską wymowę cech paleograficznych,
natomiast ona sama nie może przesądzać nie tylko o iryjskiej proweniencji rękopisu,
ale w ogóle o powiązaniach insularnych. Każdy przypadek pojawienia się greki
powinien być rozpatrzony z osobna pod kątem jej funkcji w rękopisie, powiązań
manuskryptu z kręgiem insularnym efc. Na przykład posługiwanie się greką
w tekstach i rękopisach datowanych na połowę lub drugą połowę IX wieku i pocho­
dzących z terenów działalności znanych nam ze znajomości języka greckiego
Jana Szkota i Eriugeny, możemy z wielkim prawdopodobieństwem wiązać właśnie
z nimi.

9.3. Greka u Anglosasów

Aż w połowie rękopisów anglosaskiej proweniencji, zarówno łacińskich, jak

i z tekstami wernakularnymi, pojawiająsię grecyzmy w różnych postaciach. Najczę­
ściej skrybowie wykazywali się jedynie znajomością greckiego alfabetu, chociaż
zarejestrowane greckie słownictwo obejmuje około pięciuset-ośmiuset wyrazów
(wliczając słownictwo z glosariuszy, liczba ta wzrasta do około pięciu tysięcy), prze­
de wszystkim z zakresu liturgii i Pisma Świętego39.
Nie wiemy, czy i w jaki sposób zainteresowania Iryjczyków greką oddziaływały
na Anglosasów, co wydaje się bardzo prawdopodobne. Natomiast uchwytny źród­
łowo moment ich zaznajomienia się z greką był skutkiem - w sumie dość przypad­
kowego - mianowania przez papieża na biskupa Canterbury Greka Teodora z Tarsu

38 CLA, II, 147; W. Berschin, Griechisches bei den Iren, s. 503n.

39 Dane te pochodzą z artykułu M. C. Bodden, Evidence for the Knowledge of Greek in Anglo-
Saxon England, s. 217. Badaczka ta skatalogowała i zanalizowała grecyzmy w rękopisach anglo­
saskich. Niestety katalog ten nie został opublikowany. Por. również K. M. Lynch, The Venerable
Bede’s Knowledge of Greek, Traditio, 39(1983), s. 432-438.
9.3. Greka u Anglosasów 269

(w 669 roku) i objęcia w 670 roku opactwa św. Pawła i Piotra w Canterbury przez
greckojęzycznego Afrykańczyka Hadriana40. Dzięki tym dwóm postaciom w szkole
w Canterbury rozkwitły wkrótce po ich przybyciu studia biblijne, bazujące wprawdzie
na tekście Wulgaty, ale wspierane greckimi tekstami Pisma Świętego. Przywiezione
przez nich łacińskie i greckie kodeksy były podstawą nauczania. Jedynym zacho­
wanym rękopisem z greckich zasobów Canterbury tego okresu są napisane być
może na Sardynii Dzieje Apostolskie w wersji łacińsko-greckiej, obecnie OXFORD,
Bodl. Lib. Laud gr. 35 [1119], (saec. VI-VII)41. Wobec ogromu spustoszeń, jakiego
doznały anglosaskie biblioteki w IX wieku, nie powinno nas dziwić niezachowanie
się greckich kodeksów do naszych czasów, zwłaszcza że były one najmniej
„użyteczne”, gdyż w IX wieku poważniejsze zainteresowania Anglosasów greką
niemal zanikły42. Poziom studiów i zakres nauczania w szkole w Canterbury
możemy zrekonstruować tylko na podstawie zachowanych glosariuszy, które
dopiero niedawno zostały opublikowane43. Nie dająone jednak żadnych podstaw,
które umożliwiłyby nam określenie poziomu znajomości gramatyki greckiej, co za
tym idzie - umiejętności samodzielnej lektury tekstów greckich. Jakie były
osiągnięcia tej szkoły? Według Bedy, kilku uczniów Teodora i Hadriana posiadło
takąznajomośćłaciny i greki, jakby były ich naturalnymi językami44. Musimyjednak
ostrożnie interpretować optymistyczne opinie Bedy co do opanowania greki przez
niektórych Anglosasów, gdyż mogąone wynikać z przyrównywania wiedzy innych
do jego własnych umiejętności, które w rzeczywistości nie świadcząo przyzwoitym
opanowaniu przez niego tego języka (zob. niżej). Za wyraźny dowód dobrej
znajomości greki w kręgu uczniów szkoły z Canterbury może uchodzić łacińskie
anonimowe tłumaczenie greckiego wiersza (Versus Sybille de iudicio dei), które -
zdaniem Walthera Bulsta - powstało na przełomie VII i VIII wieku45.
Szkoła w Canterbury być może oddziaływała również na Northumbrię, czego
najdobitniejszym przykładem byłby Beda. W pracy nad komentarzem do Dziejów
Apostolskich posługiwał się tekstem z dwujęzycznego, grecko-łacińskiego, wspom­
nianego już wyżej kodeksu oksfordzkiego. W Temporum ratione dał wykład o grec­

40 Stan badań nad osobąi działalnościąTeodora oraz jego wpływem na Kościół anglosaski referują
materiały zebrane w zbiorowej pracy: Archbishop Theodore. Commemorative Studies on his Life and
Influence, ed. M. Lapidge, Cambridge 1995 (por. omówienie A. Sosnowskiej, Kwartalnik Historyczny,
104(1997), nr4, s. 61-64), zwłaszcza M. Lapidge, The Career of Archbishop Theodore, s. 1-29, oraz
tegożw bardzo obszernej wersji, [w:j B. Bischoff, M. Lapidge, Biblical Commentaries from the Canterbury
School, s. 5-189.
41 M. Lapidge, [w:j B. Bischoff, M. Lapidge, Biblical Commentaries, s. 241, sądzi, że nauczanie
egzegezy biblijnej w Canterbury opierało się zarówno na znajomości całych dzieł poszczególnych
komentatorów, jak i na greckiej catena, czyli kompilacji dzieł egzegetycznych.
42 H. Gneuss, Anglo-Saxon Libraries, s. 463n. O innych przesłankach świadczących o istnieniu
resztek greckiej biblioteki w X wieku zob. B. Bischoff, M. Lapidge, Biblical Commentaries, s. 242.
43 O szkole w Canterbury zob.: M. Lapidge, The Study of Greek, s. 169-194; B. Bischoff, M. Lapidge,
Biblical Commentaries.
44 Beda, HE, IV, 2, s. 334.
45 W. Bulst, Eine anglo-lateinische Übersetzung, s. 105-111, por. również B. Bischoff, Die lateinischen
Übersetzungen und Bearbeitungen aus den Oracula Sibyllina, przedruk [w:j MS, 1, s. 154.
270 9. Greka

kich cyfrach46. Zdaniem Jeana Gribomonta, Beda korzystał z grecko-łacińskiego

glosariusza podczas pracy nad dziełem De ortographia, ale dokładniejsza analiza
występującego w nim greckiego słownictwa, przeprowadzona przez Annę C. Dioni-
sotti, pokazała, że pochodzi ono z antycznych traktatów gramatycznych, które
Beda po prostu kompilował47. Według badaczki, nie można znaleźć w materiale
greckim, jakim posługiwał się Beda, żadnych śladów korzystania przez niego
z glosariuszy greckich lub greckiej gramatyki. Dionisotti sądzi, że Beda zapoznał
się z greką poprzez uważną lekturę i porównywanie dwujęzycznych (grecko-łaciń-
skich) kodeksów biblijnych oraz przez staranne studiowanie tekstów patrystycznych
i zawartych w nich odniesień do greki48. Tak więc znajomość greki przez Będę
niekoniecznie musiałaby wynikać z bezpośredniego wpływu tradycji egzegetycznej
szkoły z Canterbury. Zrekonstruowane źródła zaznajomienia się Bedy z tekstami
greckimi możemy uznać za model, pokazujący, jak uczeni tego czasu byli wstanie
zabłysnąć greką bez znajomości jej samej. Odnosi się to nie tylko do Anglosasów,
ale do każdej wybitniejszej postaci, która nawet nie musiała mieć dostępu do
kodeksów z Bibliągrecką gdyż wystarczała bogata łacińska biblioteka patrystyczna
z jej licznymi wyimkami greckimi.
Aldhelm, przez pewien czas uczeń Hadriana, zapoznał się przynajmniej pobież­
nie z greką, na co wskazują pojawiające się sporadycznie w jego dziełach
odniesienia do greckiego słownictwa49. Walther Bulst skory byłby przypisać mu
autorstwo wspomnianego powyżej tłumaczenia z greki50. Ostatnio zwrócono uwagę
na pewne podobieństwa między Aldhelmowskimi Enigmata a bizantyjskimi
zagadkami, mogące wynikać ze znajomości tych ostatnich przez Aldhelma51. Do
tej pory pomijano dodatkowy argument, wskazujący na wyczulenie na grekę środo­
wiska skupionego wokół Aldhelma, a mianowicie na fakt, że znany nam już kodeks
oksfordzki złacińsko-greckimi Dziejami Apostolskimi znajdował się na kontynencie
w kręgu misji świętego Bonifacego, który sam był uczniem Aldhelma i propagował
na kontynencie twórczość swojego mistrza. Z tego kręgu pochodzi również napi­
sany być może w Fuldzie MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,2, z glosariuszem grecko-

46 Bedae Opera De Temporibus, ed. C. W. Jones.

47 J. Gribomonta, Saint Bede etses dictionnaires grecs, RB, 89(1979), s. 271-280; A. C. Dionisotti,
On Bede, s. 112n. W pominiętej przez oboje badczy pracy E. Zaffagno, La dottrina ortografica, s. 327,
zwrócono uwagę na to, że w De ortographia Bedy nie uwidacznia się w żaden sposób znajomość
przez niego greki.
48 A. C. Dionisotti, On Bede, s. 128.
49 Aldhelm, The Prose Works, s. 8n.
50 Przypuszczenie to opiera się jedynie na zidentyfikowaniu najwcześniejszego cytowania z tego
tłumaczenia w liście Aldhelma adAcircium, por. W. Bulst, Eine anglo-lateinische Übersetzung, s. 61 n.
Zdaniem M. Lapidge’a i J. L. Rosiera, mimo powiązań tego sybiliańskiego poematu z kręgiem
wywodzącym się ze szkoły w Canterbury, autorstwo Aldhelma translacji na łacinę nadal pozostaje
hipotetyczne; Aldhelm, The Poetic Works, s. 16; P. Chiesa, Traduzionie tradutoridalgreco nelIXsecolo:
sviluppi di una tecnica, [w:j Giovanni Scoto, s. 179.
51 C. Milovanovic-Barham, Aldhelm’s Enigmata and Byzantine Riddles, ASE, 22(1993), s. 51-64.
9.3. Greka u Anglosasów 271

-łacińskim. Otwarty na grekę był Alkuin, chociaż nie mamy śladów, aby jej zna­
jomość propagował wśród uczniów52.
W napisanym w południowej Bawarii AUGSBURG, Bischöfliche Ordinariats­
bibliothek, MS. 10 (saec. IXin), widzimy wpis AMEN, dokonany literami greckimi,
ale końcowe A/jest runiczne. Podobna zbieżność run i greki pojawia się w napisa­
nym w Freising MÜNCHEN, Clm. 6250 (saec. IX, 1/2), którego skryba, Cundpato,
w swoim kolofonie wpisanym greką również użył w słowie „amen” runicznego N. Przy­
puszczalne anglosaskie wpływy, rekonstruowane na podstawie run i potwierdzane
obecnością greki również w tym kręgu, mogłyby być osłabione stwierdzeniem
Charlesa H. Beesona, iż tekst tego rękopisu przeszedł przez iryjską tradycję ręko­
piśmienną. Przyjrzenie się podstawom, na których opierał się ten badacz, pokazuje,
że chodzi o konfuzje typowe przy kopiowaniu zarówno kodeksu iryjskiego, jak
i anglosaskiego53. Anglosaski BONN, UB, S. 366 (IXin-IXmed) z Werden zawiera
kolofon skryby wpisany greckimi literami.
Gdybyśmy teraz porównali ślady znajomości greki u Anglosasów i Iryjczyków,
z wyłączeniem spośród tych ostatnich dwóch wybitnych i odstających od swojego
środowiska postaci, a mianowicie Seduliusza Szkota i Jana Eriugeny, to zauważymy
zdecydowanie pewniejsze podstawy dla zaznajomienia się z greką u Anglosasów
niż u współczesnych im Iryjczyków. Dla okresu między rozkwitem szkoły w Can­
terbury za Hadriana i Teodora a przełomem VIII i IX wieku widzimy właściwie do­
minację w tym zakresie kręgu anglosaskiego. I co nas tu szczególnie interesuje,
porównanie częstości pojawiania się greki w rękopisach iryjskich (około szesnastu
procent) i anglosaskich (około połowa) również wypada zdecydowanie na korzyść
tych ostatnich.

9.4. Podsumowanie - greka

jako wyznacznik wpływów anglosaskich

Jak wynika z naszego zarysu, we wczesnym średniowieczu - wyłączając

rzadkie przypadki - nie posiadano zasadniczo większego pojęcia o grece. Jeśli
już do niej sięgano - zwłaszcza dzięki zachęcie wypływającej z lektury dzieł
patrystycznych - to jedynie dla lepszego zrozumienia Pisma Świętego. Jednak
i wówczas posługiwanie się greką nie wychodziło poza rozumienie znaczenia
poszczególnych słów, głównie przez porównywanie dwujęzycznych rękopisów
grecko-łacińskich54 lub odwoływanie się do glosariuszy. Żaden z kręgów kulturo-

52 C. Mango, La cultura grecque, s. 690, stwierdza, że „Alcuin ignorait la langue de Byzance”, co

nie jest zgodne z prawdą.
53 C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 16.
54 W kodeksie z Lindisfarne znajdują się greckie opisy miniatur ewangelistów wykonane literami
łacińskimi, na przykład O AGIOS MATTHEUS, które wydająsięniezgrabnąkopiąz kodeksu greckiego,
por. W. Berschin, Griechisches bei den Iren, s. 503n.
272 9. Greka

wych wczesnego średniowiecza nie przyswoił sobie greki na tyle (nie wyłączając
krótkotrwałych osiągnięć anglosaskiej szkoły w Canterbury, Seduliusza Szkota
i Jana Eriugeny oraz wąskiego kręgu ich kontynentalnych uczniów), aby weszła
ona na trwałe do spuścizny kulturowej. Przez cały interesujący nas okres można
natomiast zauważyć dumę ówczesnych, bez względu na korzenie kulturalne: iryj­
skie, anglosaskie czy jakiekolwiek inne, z nawet najmarniejszego, rudymentarnego
zaznajomienia z greką, choćby w postaci nie zawsze dobrze poznanego alfabetu
greckiego. Greka w kodeksach insularnych występuje w podobnych formach
i w podobnym zakresie zarówno w rękopisach iryjskich, jak i anglosaskich. Sama
obecność w manuskryptach śladów greki nie tylko, że nie może być traktowana
jako bezwzględny wyznacznik rodzaju wpływów insularnych, ale nawet nie powinna
być bezwarunkowo uznawana za przejaw oddziaływań insularnych, gdyż, jak
pokazaliśmy, greka w VIII i IX wieku docierała do skryptoriów karolińskich także
bez związku z wpływami wyspiarskimi. Jedynie w pojedynczych przypadkach greka
może być pomocna naszym celom i to tylko przy ustalaniu insularnej proweniencji
tekstu, gdy greckie słownictwo odnosi się do znanego nam zasobu glos biblijnych
ze szkoły w Canterbury.
10. WPISY RÓŻNEGO POCHODZENIA
I PRZEZNACZENIA

Rękopisy opatrywano bardzo często różnego rodzaju dopiskami, kolofonami

skrybów, formułami inwokacyjnymi lub słowami mającymi ułatwić czytelnikowi
lekturę przez wyraźne zaznaczenie początku i końca dzieła, na przykład incipit
oraz explicit. Można się spotkać w literaturze z próbami przypisywania niektórym
co bardziej charakterystycznym z owych dopisków pochodzenia z konkretnego
kręgu - iryjskiego lub anglosaskiego. Ponieważ niejednokrotnie służą one jako
argumenty w dyskusji o pochodzeniu konkretnych rękopisów, toteż sądzimy, że
warto omówić zasadność takiego postępowania i należy przyjrzeć się podstawom
wnioskowania na bazie tych właściwości rękopisów.
Według ustaleń Lindsaya, subskrypcja finit charakterystyczna jest dla rodzimych
rękopisów iryjskich, choć pojawia się też w kilku wizygockich, natomiast explicit
pojawia się w większości rodzimych rękopisów anglosaskich oraz w kontynen­
talnych1. Jednakże zestaw wyjątków od tej reguły, jaki przytoczył już sam Lindsay,
praktycznie dyskwalifikuje obie formuły jako wskaźniki wpływów iryjskich. Powód
tego jest prosty - insularni skrybowie zapożyczyli zwyczaj zaznaczania końca
dzieł z późnoantycznych rękopisów, w których pojawiały się obie formy - finit
i explicit, niekiedy nawet jednocześnie (na przykład w LYON, Bibliotheque de la
Ville, 483, saec. V-VI)2. Ponieważ formuły te nie są własną inwencją wyspiarzy,
a do tego zaczerpnięte zostały z kodeksów i tradycji dostępnych na kontynencie,
to nie możemy być pewni jednoznaczności ich jako wyznaczników wpływów
insularnych na kontynencie. Trudno też posłużyć się nimi dla rozróżnienia rodzaju
wpływów insularnych3. Nawet jeśli możemy stwierdzić, że w obu kręgach insu­
larnych przeważały odmienne tendencje odnośnie do stosowania jednej ztych
formuł, to - jak pokazują anglosaskie rękopisy powstałe na kontynencie - trudno
tam nawet zauważyć jakąkolwiek regularność4.

1 W. M. Lindsay, Collectanea, s. 5n.

2 CLA, VI, 779.
3 Na przemieszanie obu rodzajów zakończeń wskazują rękopisy z Echternach, na przykład PARIS,
BN, lat. 9382, 9389, 9527, 9538, w których występują obie formuły jednocześnie.
4 Analiza przedstawiona przez Lindsaya została przez nas uzupełniona o nieuwzględnione przez
niego manuskrypty.
274 10. Wpisy różnego pochodzenia i przeznaczenia

Elias A. Lowe oraz Martin McNamara twierdzą, że inwokacja „In nomine Dei
summi” wskazuje na iryjskie pochodzenie tekstu5. Ta sama inwokacja znana jest
również z trzech krzyży walijskich datowanych od IX do XI wieku6. Ponieważ Walia
była mocno penetrowana przez Anglosasów, nie można wykluczyć, że zwyczaj
stosowania takiej inwokacji zapożyczony został przez któryś z anglosaskich ośrod­
ków rękopiśmiennych z pogranicza walijsko-anglosaskiego lub został wprowadzony
przez Walijczyka będącego w anglosaskim klasztorze. W każdym razie nie możemy
traktować jej jako cechy wyłącznie iryjskiej, co dyskwalifikuje jąw funkcji wyznacz­
nika wpływów iryjskich. Znajdowana jednak w rękopisach kontynentalnych, może
służyć jako pomocnicza cecha wskazująca ogólne wpływy insularne7.
Jako cechę iryjską wymienia się również inwokacje do Trójcy Świętej, ale trudno
dociec źródeł tego poglądu8. Inwokacja „O Emmanuel” spotykana jest, zdaniem
Lindsaya, w iryjskich rękopisach. Do dwóch przez niego wymienionych manuskryp­
tów iryjskich - MILANO, Ambros. C. 301 inf. (saec. VIII-IX), oraz FULDA, LB, Cod.
Bonif. 3 (saec. VIII)9, można dodać trzeci, napisany w Cambrai lub Peronne,
CAMBRAI, BM, 679 (saec. Vlllex )10. Warto wszakże zauważyć, że rękopis fuldajski
znajdował się w połowie VIII wieku w rękach Anglosasów na kontynencie, a więc
mogli oni zapoznać się z tą specyficzną inwokacją.
Problemy związane z wnioskowaniem o rodzaju wpływów insularnych na pod­
stawie takich probationes pennae prześledźmy na przykładzie jednej z nich. Pow­
szechnie uważa się za związanąz kręgiem anglosaskim dość częstąw rękopisach
z Würzburga probatio incausti o mniej więcej tym samym brzmieniu: „omnium
inimicorum suorum dominabitur”11. Znamy czternaście takich wpisów i niemal
wszystkie pochodząz rękopisów sporządzonych w Würzburgu lub z manuskryptów
nabytych w okresie wczesnokarolińskim do tamtejszej biblioteki. Najstarszy tego
rodzaju wpis dokonany został na początku VIII wieku w Anglii, w późnoantycznym
WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 2. Być może również z Anglii pochodzi podobne
probatio w EL, ESCORIAL, Camarin de las Reliquias S. N. Dalsze dwanaście
wpisów pochodzi już z kontynentu: siedem z rękopisów z Würzburga, cztery
następne z nieokreślonych ośrodków anglosaskich na kontynencie. Na podstawie
tych rękopisów można by sądzić, że probationes z tym tekstem charakterystyczne
są wyłącznie dla manuskryptów anglosaskich. Jednak w iryjskim rękopisie, powsta­

5 CLA, III, 336; M. McNamara, The Text of the Latin, s. 33.

6 J. T. Brown, Sf. Ninian’s, s. 245n.
7 Trudno nam ocenić, na ile inwokacja „In nomine dei vivi” faktycznie odzwierciedla, jak sugeruje
H. Spilling, Irische, s. 899, wpływy iryjskie (por. BASEL, UB, F. III. 151), ponieważ nie dysponujemy
materiałem porównawczym, a wspomniana badaczka nie uzasadniła swojej opinii.
8CLA, II, 276; III, 361.
9 CLA, III, 326; W. M. Lindsay, Collectanea, s. 26.
10 CLA, VI, 741.
11 Najpełniej problem ten przedstawia J. Hoffman, [w:j LsK, s. 72n; tam też wylicza niemal wszystkie
rękopisy z podobnym wpisem, opuszczając nieznane mu cztery wpisy z VIII i początku IX wieku:
ESCORIAL, EL, Camarin de las Reliquias S. N.; WIEN, ÖNB, 2223; ST. GALLEN, Stiftsbibl. 911;
FULDA, LB, Cod. Bonif. 3.
J L

10. Wpisy różnego pochodzenia i przeznaczenia 275

łym w Irlandii lub na kontynencie, który był później w posiadaniu Anglosasów,

w iryjskim FULDA, LB, Cod. Bonif. 3, znajduje się podobne probatio, wpisane również
rękąiryjską. Zakładając jednak, że kodeks ten pochodzi z Irlandii (bo równoprawna
jest hipoteza o jego kontynentalnym pochodzeniu), to northumbryjska oprawa wska­
zywałaby na to, że jego dalsze losy powiązane były z Anglosasami. Nie można
więc wykluczyć, iż tekst tego probatio jest śladem po stosowaniu formuły w kręgu
iryjskim, a my uchwyciliśmy moment przenikania tego zwyczaju do Anglosasów,
wśród których się upowszechnił. Dla Bernharda Bischoffa śladem przebywania ST.
GALLEN, Stiftsbibl. 911 (saec. VIII, 2/2), w środowisku insularnym jest dopisanie
jako probatiopennae właśnie formuły „omnium inimicorum” w piśmie kontynental­
nym12.
Kolofony skrybów z końca VII i z pierwszej połowy VIII wieku, w postaci wpisów
o charakterze komemoratywnym typu „ora pro me” (często w kształcie krzyża) lub
„ora pro me scriptore” (ewentualnie imię skryby lub czytelnika) wydająsię związane
jedynie ze środowiskiem insularnym. Choć występują również w kilku rękopisach
iryjskich, tospotykamyje wtym okresie głównie w manuskryptach anglosaskich13.
Jednak z powodu szybkiego upowszechnienia się na kontynencie tego rodzaju
wpisów, częściowo za sprawą wpływów insularnych, a częściowo przez ożywienie
w okresie karolińskim tradycji kommemoratywnej z innych źródeł niż insularne,
wpisy te nie przedstawiają specjalnej wartości dla naszych celów.
Jak mogliśmy się przekonać, poleganie przy ocenie wpływów insularnych na
tego rodzaju cechach rękopisów jest obarczone dużądozą niepewności co do ich
faktycznej wartości poznawczej, a niewielka liczba tych tekstów utrudnia weryfikację
ich wartości jako wyznaczników. Dodać jeszcze należy podatność owych wpisów
na kopiowanie z wzorców oraz możliwość włączania ich przez skrybów konty­
nentalnych do swoich zwyczajów pisarskich i używanie ich później niezależnie od
wpływów insularnych.

12 B. Bischoff, Anlage, Schrift und Ausstattung, s. 82.

13 Autor niniejszej pracy przygotowuje osobną rozprawkę o tych wpisach, które sąjedną z form
silnie rozwiniętej tradycji komemoratywnej u Anglosasów, por. naszą recenzję z książki J. Gerchowa,
Die Gedenküberlieferung der Angelsachsen, SŹ, 34(1995), s. 105n. Pierwszy zwrócił uwagę na ten
typ kolofonów M. Huglo, Origine epigraphique d’une note de copiste, Hispania sacra, 14(1961), s.445-
-447, ale nie zauważył ich powiązań insularnych.
11. CECHY JĘZYKOWE ŁACINY
ORAZ TRADYCJA RĘKOPIŚMIENNA TEKSTU

Powiązania z kręgiem insularnym może wykazywać również sam tekst łaciński,

a przede wszystkim takie jego cechy, jak: ortografia, słownictwo oraz składnia. Ce­
chy te są bardzo często wykorzystywane do ustalenia pochodzenia rękopisu lub
wzmocnienia wymowy argumentów paleograficznych1. Jednak i w tym przypadku
panuje duża dowolność w wyborze kryteriów, a nawet pewien chaos w posługiwaniu
się nimi. Zamieszanie to spowodowane jest różnorodnością poglądów w nauce
na ten temat, co jest rezultatem przyjmowania różnych założeń wstępnych, jakie
akceptują poszczególni badacze.
Jednąz dróg, prowadzących do przezwyciężenia problemu dokładniejszego
określenia charakteru wpływów insularnych (anglosaskie - iryjskie), jest dokładna
analiza tekstu manuskryptu od strony językoznawczej. Możemy mieć nadzieję,
że da nam to, jeśli nie rozstrzygający argument, to przynajmniej mocniejsze
podstawy do ewentualnego ustalenia rodzaju owych wpływów.
Ponieważ to przede wszystkim Iryjczycy - jak się sądzi powszechnie - nadali
łacinie w tekstach przez siebie pisanych pewne cechy odróżniające ją od łaciny
używanej we wczesnym średniowieczu, dlatego łatwiej wychwycić te rękopisy,
w których kopiowaniu brali udział. Mogąc ustalić na tej podstawie wpływy iryjskie
na tekst (lub ich brak), łatwiej będzie nam określić przynależność do konkretnego
kręgu insularnego tych rękopisów, których cechy paleograficzne sąna tyle niejedno­
znaczne, że możemy mówićjedynie o wpływach insularnych. Tym samym uniknie­
my pochopnego przypisywania tego rodzaju manuskryptom wpływów anglosaskich.
Dlatego też bliżej przyjrzymy się tym zjawiskom występującym w łacinie Iryjczyków,
które ją wyróżniają na tle ówczesnej kultury łacińskiej, czyli tak zwanym hiber-
nizmom.

1 Z identyczną procedurą badawczą, opartą na tych samych założeniach, mamy do czynienia

w przypadku określania wpływów wizygockich na podstawie charakterystycznych cech ortografii, por.
L. W. Jones, Spanish Symptoms at Tours, CP, 22(1927), s. 280-290; M. Gorman, The Visigothic
Commentary on Genesis in Autun 27 (S. 29), Recherches augustiniennes 30(1997), s. 167n.
11.1. Hibernizmy 277

11.1. Hibernizmy

William Reeves, w wydanym przez siebie w 1857 roku żywocie Kolumbana pióra
Adamnäna, stwierdził, że łacina i ortografia tego tekstu są specyficzne i podobne
do innych tekstów łacińskich z rękopisów iryjskich2. Uczony ten zebrał przykłady
odstępstw od ortografii klasycznej łaciny, nie wyszczególniając jednak cech właści­
wych tylko dla Iryjczyków, choć dla porównania wyzyskał cechy ortografii Księgi
z Armagh (DUBLIN, Trinity College 52, saec. IXin)3. Niestety, jego wydanie zawie­
rało tekst ze znormalizowaną pisowniąłaciny, aparat krytyczny zaś nie uwzględniał
wariantów ortografii4.
W literaturze przedmiotu początki badań nad łaciną iryjską wiązane sąz Ludwi­
giem Traubem, który w swoim wprowadzeniu do filologii łacińskiej średniowiecza
zwrócił uwagę na kilka cech ortografii łaciny, właściwych - jego zdaniem - tylko
dla rękopisów sporządzonych pismem insularnym5. Obserwacje Traubego zostały
podchwycone przez innych badaczy, którzy zaczęli rozszerzać listę specyficznych
właściwości łaciny z insularnych manuskryptów, przypisując im zasadniczo pocho­
dzenie iryjskie. Dopiero w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku
pojawiło się kilka prac, w których poświęcono baczniejszą uwagę łacinie Iryjczy­
ków6. Kilkunastostronicowy rozdział we wstępie do przygotowanego przez Ludwiga
Bielera wydania iryjskich penitencjałów był pierwszym ujęciem systematyzującym
odrębności łaciny Iryjczyków7. Jednak dopiero Bengt Löfstedt, przy okazji wydania
gramatyki Iryjczyka Malsachanusa, przedstawił podstawowy do dziś wykład proble­
mu, w którym znajdziemy bogatądokumentacjęjego hipotez, zawierającą przykłady
z tekstów o ustalonej iryjskiej proweniencji8. Dalszy postęp w rozpoznaniu właści­
wości łaciny iryjskiej możliwy był między innymi dzięki coraz liczniejszym wydaniom
krytycznym dzieł iryjskich, które odpowiadały współczesnym zapotrzebowaniom
i wymogom edytorskim oraz towarzyszącym im studiom nad łaciną poszczególnych

2 The Life of St. Columba, Founder of Hy; Written by Adamnan Ninth Abbot of that Monastery, ed.
W. Reeves, Dublin 1857, s. XVI.
3 Ten bardzo intersujący dla naszych celów kodeks nie doczekał się jeszcze szczegółowej analizy
językoznawczej, por. starszą literaturę i stan badań u J. F. Kenney, The Sources, s. 474, oraz R. I. Best,
Palaeographical Notes III, s. 102n.
4 Obserwacje W. Reevesa są niedocenione w literaturze, nawet J.-M. Picard, The Schaffhausen
Adomnän, nie wspomina o zwróceniu przez niego uwagi na szczególne cechy ortograficzne rękopisu.
5 L. Traube, Einleitung in die lateinische Philologie des Mittelalters, München 1911 (przedruk [w:j
tegoż, VuA, 2), s. 62. Szereg obserwacji na ten temat jest rozsianych w drobniejszych pracach Traubego
oraz w jego wydaniu dzieł Sedulisza Szkota [w:j MGH, Poetae latini aevi carolini, 3, zwłaszcza s. 795.
6E. Löfstedt, Coniectanea, Uppsala 1950, s. 47n; tegoż, Late Latin, Oslo 1959, s. 51, choć autor
wspomina o wpływach języka staroiryjskiego na łacińską hagiografię, nie posługuje się terminem „łacina
iryjska”. Por. L. Bieler, Hibernian Latin and Patristics, s. 182-187; C. Mohrmann, The Earliest Continental
Irish Latin, s. 216n.
7 L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 27-47.
8 B. Löfstedt, Der hiberno-lateinische Grammatiker Malsachanus, s. 81-156.
278 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

autorów, również nieiryjskich9. Żywot Kolumbana (napisany w końcu VII wieku) jest
do dzisiaj kluczowym tekstem dla rozpoznania sposobu pisania po łacinie przez
Iryjczyków. Podstawowy manuskrypt SCHAFFHAUSEN, Stadtbibliothek, Ms. Gen.
1, został skopiowany przez opata klasztoru w łonie, Dorbbene (zmarłego w 713
roku). Rękopis ten jest dla badaczy unikatem, gdyż oddaje niemal autorską wersję
oryginalnego tekstu łacińskiego, skomponowanego w całości przez Iryjczyka, przez
co pozwala wniknąć w najczystszą postać łaciny iryjskiej, bez zniekształceń
wprowadzanych przez późniejszych kopistów, jak ma to miejsce w prawie wszyst­
kich wczesnych zabytkach iryjskiego piśmiennictwa. Nic dziwnego, że latyniści
poświęcili temu rękopisowi sporo uwagi10.
Czym jest łacina iryjska11? Według Ludwiga Bielera, łacina iryjska nie jest defi­
niowalnym i osobnym rodzajem łaciny, ale „użytecznym określeniem dla łacińskiego
piśmiennictwa Kościoła iryjskiego we wczesnym średniowieczu. Łacina ta, używana
w wiekach od VI do XI posiada wiele odrębnych cech, których pojawienie się
może być wytłumaczone tylko specyficznymi warunkami, w których się rozwijała”12.
Natomiast w ujęciu Lófstedta hibernizmami określono pewne właściwości ortografii,
słownictwa oraz morfologii i składni, które nie rozwinęły się w innych krajach poza
Irlandią13.

11.2. Hibernizmy w pisowni

W literaturze spotyka się różne poglądy na temat tych cech ortografii, które mia­
łyby być charakterystyczne tylko dla rękopisów iryjskich.
Najpopularniejszym i najwcześniej zaobserwowanym wyznacznikiem wpływów
insularnych w rękopisach jest konfuzja litery s-ss. Jest on traktowany również obec­
nie jako uniwersalny wyznacznik, któremu niestety - w zależności od upodobań
lub przekonań badaczy - przypisywano niekiedy również możliwość określenia
rodzaju charakteru owych wpływów, to znaczy raz określa się tę konfuzję jako
„typowo iryjską”, innym razem jako „insularną” czy „anglosaską”, w tym ostatnim

9 Por. przeglądy literatury: L. Bieler, Towards a Hibemo-Latin Dictionary, s. 248-255; B. Löfstedt,

Some Linguistic Remarks on Hiberno-Latin, s. 161-169.
10 J.-M. Picard, The Schaffhausen Adomnän-A Unique Witness to Hibemo-Latin, Peritia, 1(1982),
s. 216-249; tegoż, Eloquentiae exuberantia: Words and Forms in Adomnan’s Vita Columbae, Peritia,
5(1986), s. 128-147, i starsza literatura cytowana u tegoż, The Bible Used by Adomnän, [w:] Irland
und die Christenheit, s. 246n. Ostatnio A. Harvey, w dwóch artykułach pod wspólnym tytułem Retrieving
the Pronunciation of Early Insular Celtic Scribes, Celtica, 21(1991), s. 178-190; Celtica, 22(1991),
s. 48-63.
11 W literaturze przedmiotu używa się bardziej odpowiedniego terminu Hibemo-Latin (ang.), Hiberno-
-Latein (niem.), który jest nieprzetłumaczalny wprost na język polski (łacina hibernijska?), dlatego
będziemy posługiwać się umownym terminem „łacina iryjska”, abstrahując od dyskusji ojej istnieniu.
12 L. Bieler, Das Hiberno-Lateinische, s. 216.
13 B. Löfstedt, Der hibernolateinische, s. 149.
11.2. Hibernizmy w pisowni 279

przypadku wówczas, gdy rozpatrywany manuskrypt wykazywał inne cechy anglo­

saskie14.
W wielu przypadkach w sposób dość dowolny, bo nieudokumentowany, uzna­
wano niektóre inne cechy ortografii rękopisów iryjskich za cechy rzekomo typowo
iryjskie. Poglądy te wyrastały na gruncie niedostatecznego rozpoznania samej
łaciny wczesnośredniowiecznej lub z bezkrytycznego przyjmowania ustalonych
w literaturze opinii, pochodzących nierzadko spod piór wybitnych autorytetów,
którym zdarzało się wypowiadać zbyt pochopnie o „insularności” lub „iryjskości”
niektórych odchyleń od klasycznej ortografii łacińskiej.
Za typowo iryjską ortografię moglibyśmy właściwie uznać tylko takie formy
pisowni, które dadzą się wyprowadzić z wpływów języka staroiryjskiego, oraz te,
które występująwyłącznie w tekstach iryjskich manuskryptów, bez względu na ich
genezę.
Do tych pierwszych możemy zaliczyć przesuwanie samogłosek, głównie i, na
przykład staitim / statim, Mairia / Maria. Kolejną cechą iryjską jest wstawianie lub
opuszczanie przed samogłoskami głosek/, e, u, na przykład abbatuum/abbatum,
glaucia / glauca, -ialis / -alis15. Z pewnością hibernizmem jest używanie alius w zna­
czeniu quidam, które spotykanejest także w tekstach anglosaskich, ale powstałych
pod wpływem iryjskim. Z pewnymi zastrzeżeniami również wymienne stosowanie
ab, cum, apud możemy zaliczyć do typowych cech iryjskich16.
Inną kategorię stanowią te odstępstwa od klasycznej ortografii, które liczniej
występująw łacinie iryjskiej niż w kontynentalnej. Zdaniem Bielera, częstotliwość
ich występowania, jeśli nie nawet regularność, może być również uznana za wyz­
nacznik „iryjskości” tekstu17. Iryjska pisownia //zamiast i, na przykład diictum, exii,
wynika z hiperpoprawności Iryjczyków, którzy obawiali się błędnego pisania poje­
dynczego / zamiast ii, co prowadziło ich nieraz do zbędnego podwojenia /. Na
podobnej zasadzie pojawia się pisownia uu-u18. 19 Również efektem hiperpopraw­
ności skrybów iryjskich jest zbędne dodawanie litery n, na przykład ansporto/aspor-
to, jako reakcja na zanikanie w łacinie wczesnośredniowiecznej n w niektórych
pozycjach, na przykład przed s i g13. Efekt ten występuje również w tekstach auto­

14 L. Traube, Einleitung, s. 62. Tylko w niektórych opiniach tego typu możemy z odrobiną dobrej
woli dopatrywać się skrótów myślowych lub źle sformułowanych myśli, za którymi nie stoi rzeczywiste
przekonanie o przynależności kontuzji s-ss do konkretnej tradycji insularnej.
15 B. Lófstedt, Derhiberno-lateinische, s. 87,107. Przeciw dość jednoznacznej atrybucji tego zjawiska
jako hibernizmu por. zasadne zastrzeżenia W. Haubrichsa, Sprachliche, s. 431.
16 B. Lófstedt, Derhiberno-lateinische, s. 117,149, ale tenże w Some Linguistic Remarks on Hibemo-
-Latin, s. 163, pisze, że zamienne stosowanie apud i cum notowane jest w tekstach pochodzących
z Niemiec. Nie podaje on jednak nic bliższego na ten temat, a nie jest wykluczone, że uwzględnił on
rękopisy południowoniemieckie z tekstami powstałymi pod wpływem iryjskim lub ewentualnie napisanymi
w domniemanej iryjskiej szkole egzegetycznej w Salzburgu. Wówczas obserwacja ta byłaby potwier­
dzeniem zasadności uznawania tej cechy za iryjską.
17 L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 30.
18 B. Lófstedt, Derhiberno-lateinische, s. 94n; tegoż, Some Linguistic, s. 168.
19 B. Lófstedt, Der hiberno-lateinische, s. 103n.
280 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

rów anglosaskich, Aldhelma i Hugeburgi z Hildesheim. Kontuzje litery a z literami e,

i, o są charakterystyczne dla Iryjczyków, choć nie występują wyłącznie u nich;
podobnie u-o20. Podwajanie (lub symplifikacja) innych spółgłosek występuje nie
tylko w tekstach insularnych, ale i w kontynentalnych. Najprawdopodobniej w łacinie
iryjskiej pojawiają się one częściej - jak sądzą niektórzy badacze - chociaż nie
dysponujemy dokładniejszą analizą tego zjawiska21. Niektóre z owych podwojeń
mogą wynikać z próby uniknięcia naśladowania w tekstach łacińskich wymowy
języka staroiryjskiego. Podwajanie litery m, na przykład amminiculus / amniculus,
jest tego przykładem (o kontuzji s-ss zob. niżej). Wjęzyku staroiryjskim spółgłoska
m między samogłoską a i spółgłoską/? uległa zanikowi i nazalizacji do v. Słowo
amniculus wymawiane by było przez Iryjczyka jako avniculus. Podwojenie litery
m w tym przypadku miałoby być wskazówkądla czytelnika, że powinien wymawiać
jąjako głoskę ni22. Przechodzenie dyftongu ae w e, na przykład presbiterl praesbi-
ter, zaczęło się już w czasach antycznych i powszechnie spotykane jest w łacinie
wczesnośredniowiecznej, dlatego nie jest cechą wyróżniającądla łaciny iryjskiej.
Okazjonalnie hiperpoprawność prowadziła do dyftongizowania głoski e w ae, na
przykład przedrostek pre- pisany prae-23. Franz Unterkircher uważa, że zjawisko
tojest typowo insularne, zwłaszcza gdy pojawia się w przysłówkach i wwołaczu24.
Wbrew sugestiom Lowego25, nie można uznać za cechę iryjską dodawania ani
opuszczania h w środku wyrazu, mimo że było to zjawisko rzeczywiście dość
powszechne zarówno u Iryjczyków, jak i u Anglosasów26. Do częściej spotykanych
cech w ortografii, które bezzasadnie traktowane są jako typowo iryjskie, należy
między innymi zamienne używanie liter b i u, na przykład fauianus zamiast fabianus
i iubare zamiast iuuare27, liter i oraz e, na przykład diffinitione zamiast deffinitione,
u i o, na przykład absordum zamiast absurdum, pomijanie w nagłosie litery h lub
dodawanie jej tam, gdzie nie powinna się pojawiać28. Zjawiska te występujątakże
w rękopisach anglosaskich oraz kontynentalnych29. Udźwięcznianie bezdźwięcz­
nych spółgłosek, na przykład t-d, p-b, charakteryzuje całą wczesnośredniowieczną
łacinę, ale na gruncie iryjskim mogły się nałożyć na to zjawisko podobne procesy

20 Tamże, s. 97n; J.-M. Picard, The Schaffhausen Adomnśn, s. 218n.

21 J.-M. Picard, The Schaffhausen Adomnśn, s. 241 n.
22 B. Löfstedt, Derhiberno-Iateinische, s. 103n; J.-M. Picard, The Schaffhausen Adomnśn, s. 243n.
23 J.-M. Picard, The Schaffhausen Adomnśn, s. 229n.
24 F. Unterkircher, Sancti Bonifacii Epistolae, s. 4.
25 E. A. Lowe, CLA, II, s. XII.
26 L. Bieler, The Irish Poenitential, s. 29; B. Löfstedt, Der hibemo-lateinische, s. 106, pokazali, że
opuszczanie h miało w łacinie średniowiecznej znacznie szerszy zasięg terytorialny. Por. też J.-M. Picard,
The Schaffhausen Adomnśn, s. 239n.
27 Zdaniem J.-M. Picarda, The Schaffhausen Adomnśn, s. 238n, konfuzja b-u rzadko występuje
u autorów iryjskich.
28 Obszerny, ale niekompletny przegląd przypisywanych w starszej literaturze przedmiotu Iryjczykom
cech ortograficznych zebrał B. Löfstedt, Der hibemo-lateinische, s. 82n.
29 Na pomijanie litery h zwraca uwagę również Alkuin, De orthographia, [w:j Grammatici latini,
vol. 7, s. 302. Por. także R. Wright, Late Latin and Early Romance: Alcuin’s De ortographia, s. 349.
11.2. Hibernizmy w pisowni 281

zachodzące w języku staroiryjskim30. W tekście Adamnana, odwrotnie niż w kla­

sycznej i barbarzyńskiej łacinie, asymilacja przedrostków jest bardzo zaawanso­
wana31.
Jeśli zaś chodzi o łacinę Anglosasów, to owych cech charakterystycznych jest
znacznie mniej. Podobnie jak dla łaciny iryjskiej, dysponujemy ograniczoną liczbą
tekstów, które najlepiej mogłyby oddać jej właściwości u autorów anglosaskich. Dla
Bedy ciągle aktualne są obserwacje Charlesa Plummera we wstępie do wydania
dzieł historycznych32. Za typowo anglosaski zwyczaj przyjmuje się pisanie ae na koń­
cu wyrazu zamiast zwykłego e33. Również kontuzja f-u, która potwierdzona jest przez
aliterację tych głosek w łacińskiej poezji anglosaskiej, miałaby być właściwością
rękopisów anglosaskich34. Jak wykazał Lófstedt, kontuzja tych liter jest rzeczywiście
rzadka w łacinie wczesnośredniowiecznej, ale jej występowanie nie ogranicza się
do tekstów pisanych przez wyspiarzy35. Według dotychczasowych ustaleń badaczy,
włacinie anglosaskiej nie obserwujemy żadnego takiego zjawiska w ortografii, które
byłoby charakterystyczne tylko dla Anglosasów bądź u nich pojawiało się częściej.

11.2.1. Kontuzja s-ss

Więcej uwagi poświęcimy kontuzji s-ss, czyli podwojeniu litery s do formy ss

i na odwrót36, to jest symplifikacji, polegającej na pisaniu pojedynczego s zamiast
podwójnego, gdyż jedynie ta kontuzja jest powszechnie uznawana za podstawowy
ortograficzny wskaźnik wpływów insularnych w rękopisach. Ponadto, jest to jedyna
kontuzja systematycznie odnotowywana w CLA (i w całej literaturze przedmiotu)
i występuje w rękopisach częściej niż jakakolwiek inna cecha ortograficzna37. Mimo
tak sprzyjającej sytuacji, nie pokuszono się w dotychczasowej literaturze o pełną
analizę tego symptomu wpływów insularnych. Niejednokrotnie traktowano go jako
wyznacznik wyłącznie wpływów iryjskich38.
Statystyczny przegląd występowania interesującej nas kontuzji w różnych gru­
pach rękopisów insularnych został przedstawiony w tabeli numer 18. Zostały w niej
uwzględnione jedynie rękopisy, które zachowały się w rozmiarze większym niż jeden

30 J.-M. Picard, The Schaffhausen Adomnän, s. 240n. Analizowany przez niego skryba Dorbene
starał się unikać w tekście łacińskim tych kontuzji, ale zdarzały mu się w iryjskich nazwach własnych.
31 Tamże, s. 244n.
32 Bedae opera historica, ed. C. Plummer, vol. 1, Oxford 1896, s. XIIn.
33 J.-C. Müller, Linguistisches, s. 390; E. Sievers, K. Brunner, Altenglische Grammatik, s. 39n.
34 Taka sugestia u B. Bischoffa, [w:j Epinal, Erfurt, Werden and Corpus Glossaries, s. 14.
35 B. Löfstedt, Derhiberno-lateinische, s. 103.
36 W CAMBRIDGE, UL, LI. 1.10 (saec. IX, 2/4), skryba wykazał rzadkąw rękopisach anglosaskich
tendencję do zastępowania podwójnego ss pojedynczą literą, por. M. P. Brown, The Book of Cerne,
s. 57.
37 Na przykład w SCHAFFHAUSEN, Stadtbibliothek, Ms. Gen. 1, pięćdziesiąt sześć procent wszyst­
kich podwojeń i symplifikacji to kontuzje s-ss.
38 Por. uwagi V. Law, Irish Symptoms and the Provenance, s. 255, gdzie autorka również próbuje
wykazać bezzasadność traktowania tej kontuzji jako hibernizmu.
282 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

foliał. Ograniczenie to ma na celu wyeliminowanie mniejszych fragmentów, ze wzglę­

du na ich niereprezentatywność, gdyż w tak krótkim tekście może się zdarzyć, że
powyższa konfuzja nie pojawi się. Dodatkowo uwzględniliśmy występowanie akcen­
tów, które - jak już ustaliliśmy - są dobrym dowodem starannego wykonania rękopisu.
Tabela 18. Częstotliwość występowania konfuzji s-ss w rękopisach insularnych powsta­
łych z pewnością na Wyspach Brytyjskich i w Irlandii do końca VIII wieku

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Ogólna W tym fragmen­ Liczba rę­ Rękopisy, w któ­ Liczba ręko­

liczba ty do jednego kopisów rych konfuzja pisów
foliału, w których z akcentami s-ss i akcenty z konfuzją
nie zaobserwo­ pojawiają się s-ss
wano konfuzji jednocześnie
s-ss

1. Rękopisy pow­ 59 11 25 13 28
stałe w bliżej (27%)39 (46%)40
nieokreślonym (46%) (56%)
skryptorium (52%)
w Anglii

2. Rękopisy 58 11 32 27 33
powstałe (57%) (57%)
w Northumbrii (82%) (70%)
(84%)

3. Razem 117 22 57 40 61
(42%) (51%)
(66%) (63%)
(70%)

4. Rękopisy 48 7 37 31 38
powstałe (76%) (79%)
w iryjskich (82%) (93%)
skryptoriach (83%)
na Wyspach
Brytyjskich

39 Pierwsza liczba odnosi się do ogólnej liczby rękopisów, pomniejszonej o te fragmenty, w których
nie zaobserwowano konfuzji s-ss. Druga liczba oddaje udział procentowy w stosunku do liczby rękopisów
z konfuzją s-ss, a trzecia dotyczy stosunku do liczby rękopisów z akcentami.
40 Pierwsza liczba odnosi się do ogólnej liczby rękopisów, a druga do liczby rękopisów pomniejszonej
o fragmenty nie większe niż jeden foliał.
11.2. Hibernizmy w pisowni 283

Jak pokazuje tabela, kontuzja ta jest rzeczywiście niemal powszechna w ręko­

pisach iryjskich (obejmuje około dziewięćdziesięciu procent ich liczby), ale wystę­
puje także w dwóch trzecich manuskryptów anglosaskich. Zastanawiająca jest
różnica w obrębie rękopisów anglosaskich, w których odmienność manuskryptów
northumbryjskich wobec pozostałych jest zauważalna. Różnica ta może być
pozorna, ponieważ nie zostały uwzględnione fragmenty, które mogąodpowiadaćza
około dziesięć procent rękopisów, a więc tyle, ile wynosi różnica. Natomiast przy
rękopisach northumbryjskich korelacja między kontuzją s-ss a występowaniem
akcentów wynosi osiemdziesiąt dwa procent, czyli sąto takie same proporcje, jak
w rękopisach iryjskich. Ponieważ występowanie konfuzji s-ss jest powszechne
w rękopisach insularnych, różnice zaś w częstotliwości jej pojawiania się między
rękopisami iryjskimi a anglosaskimi nie są istotne, to cecha ta nie może być wy­
korzystywana do określenia rodzaju wpływów insularnych.
Przyczyny pojawiania się konfuzji s-ss w rękopisach insularnych nie zostały
dotychczas wyjaśnione w nauce w zadowalający sposób.
W rozprawce poświęconej EINSIEDELN, Stiftsbibl. 199 (s. 431-526) +281 (s. 1-
-178), Ludwig Traube stwierdził, że forma „ressurgere und ressurrectio [chodzi o kon­
tuzję s-ss] [...] może równie dobrze być wizygocka, jak i iryjska”41. Nie wia­
domo, czym się kierował Traube, ale w rodzimych rękopisach wizygockich kontuzja
s-ss praktycznie nie pojawia się. Jedynym znanym nam wyjątkiem jest napisany
prawdopodobnie w Hiszpanii w VI wieku PARIS, BN, lat. 9533, ale z pewnością
podwojenie sjest w nim przypadkowe42. W innym rękopisie wykazującym silne
wpływy wizygockie, gdyż został napisany w piśmie wizygockim PARIS, BN, lat.
536 (saec. IXin), pojawienie się konfuzji s-ss jest łatwo wytłumaczalne współ-
występowaniem w nim iryjskich wpływów na pismo i abrewiacje43. W czterech
następnych rękopisach, w których wpływy wizygockie zaznaczają się jedynie
pośrednio: poprzez archetypy (PARIS, BN, lat. 1853, saec. Vlllex i ST. GALLEN,
Stiftsbibl. 73, saec. IXin), wpływ na ornamentykę (PARIS, BN, lat. 9389, saec VII-
-VIII) oraz kopiowanie prawdopodobnie z wizygockiego wzorca (MILANO, Ambros.
O. 212 sup.)44, występowanie konfuzji s-ss łatwo da się wyjaśnić insularnymi ko­
neksjami skryptoriów, w których te rękopisy powstawały.

41 VuA, 3, s. 249.
42 CLA, V, 587, Lowe cytuje pośród błędów jeden przypadek podwojenia s w słowie paradisso.
43 Anonymous: Commentarius in Mattheus (dwie luźne karty), południowa Francja z wpływami
insularnymi [?], saec. IXin. Rękopis jest dziełem Gota pracującego w skryptorium południowofrancuskim
z wpływami iryjskimi (Lowe). Tekst wykazuje zbieżność z WIEN, 940 (Kelly). Zob.: E. A. Lowe, An Un­
edited Fragment of Irish Exegesis in Visigothic Script, Celtica, 5( 1960), s. 1-7, przedruk [w:j tegoż, Pal.
Pap., s. 459-465; B. Bischoff, MS, 1, s. 248; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 248.
44 Gennadius: De ecclesiasticis dogmatibus: Fides Bachiarii: Fides ‘Quiqumque vult’: Fides
‘Hieronymi’ (ff. 18)\ Bobbio [Bobbio], saec. Vllex. Napisany na insularnym pergaminie iryjskąmajuskułą
przechodzącą w minuskułę. Inicjały nie są insularne, raczej wizygockie. Końcowe wiersze na stronie
są ścieśnione. Akcenty pojawiająsię nad monosylabami i długimi sylabami. Na f. 14v znajduje się
korekturą wpisana pismem przypominającym wczesną minuskułę wizygocką. Tekst należy do tradycji
wizygockiej. Zob.: CLA, III, 361; B. Bischoff, MS, 2, s. 319; A. Themelly, Notesulla decorazione, s. 11 On.
284 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

Nadmienić trzeba, że kontuzja ta, choć występuje w tak dużym stopniu dopiero
w kręgu insularnym, znajdowana bywa w pojedynczych wypadkach również w ręko­
pisach późnoantycznych45 oraz w kontynentalnych inskrypcjach łacińskich46.
Ludwig Bieler wyjaśniał pojawienie się konfuzji s-ss w iryjskich tekstach łaciń­
skich wpływem języka staroiryjskiego, w którym głoska s między samogłoskami
ulegała stopniowemu zanikowi. Natomiast w tekstach łacińskich, w których s poja­
wiało się między samogłoskami, Iryjczycy dodawali - zdaniem badacza-dla pod­
kreślenia konieczności wymowy głoski s drugą literę s47. W kilkanaście lat później
ten sam badacz stwierdził, że podwojone s występuje przed lub po e oraz i, ponie­
waż głoska s w tych pozycjach uległa uszczelinowieniu w języku staroiryjskim48.
Wyjaśnienie dużej częstości występowania konfuzji s-ss wpływami języka staro­
iryjskiego nie jest jednak zadowalające. Hipotezę Bielera skrytykował Paidrag
A. Breatnach, który zauważył, że w ortografii występuje konfuzja s-ss w obie strony,
to znaczy również podwójne ss ulega symplifikacji, a ponadto spółgłoska s nigdy
nie uległa całkowitemu uszczelinowieniu wjęzyku staroiryjskim49. Hipoteza Bielera
nie przekonała również Michaela Herrena, który sądzi, że rodzime wpływy iryjskie,
jeśli odgrywały jakąś rolę, to drugoplanową, a źródła kontynentalne przeczą-jego
zdaniem - wyłącznie iryjskiemu charakterowi tej konfuzji50. Jean-Michel Picard
przyznaje, że być może szukanie genezy tej konfuzji wjęzyku staroiryjskim jest
słuszne, ale nie wyklucza, iż równie dobrze może to być fenomen czysto graficzny,
bez umocowania w fonetyce, który zdarza się i włacinie kontynentalnej tego czasu51.
Ciekawą propozycję wyjaśnienia problemu podwajania spółgłosek w języku
staroiryjskim zawiera praca Anthony’ego Harveya, który, analizując staroiryjskie
nazwy pojawiające się w tekście Adomnana z rękopisu z Schaffhausen, zauważa,
że skryba tego manuskryptu, który powinien być wrażliwy na ortografię przynajmniej
iryjskich nazw- przecież wymowa ich była mu dobrze znana - nie rozróżnia pisowni
z podwajaniem od pisowni bez podwajania, stosując obie formy, na przykład:
Cormaccus-Cormacus, Cette-Cete oraz niezlatynizowane Lam Des-Lam Dess,
co świadczy o tym, że fonologicznie nie było żadnej różnicy między podwajanymi
głoskami zarówno wjęzyku staroiryjskim, jak i w wymawianej przez niego łacinie.
Harvey wyjaśnia ten fakt tym, że Iryjczycy zapoznali się z łaciną jeszcze przed
procesem lenicji spółgłosek w języku staroiryjskim, a po tym procesie podwajanie
spółgłosek w tekście łacińskim wskazywało na konieczność ich wymawiania, mimo
zajmowania pozycji, w której powinny ulec w wymowie iryjskiej zanikowi. Nie do­

45 Na przykład VATICANO, lat. 3867.

46 J. Pirson, La langue des inscriptions de la Gaule, Brugg 1901, s. 86n (cyt. za M. Herren,
Sprachliche, s. 431).
47 L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 29; wywód ten potwierdził B. Löfstedt, Der hiberno-lateinische,
s. 102n.
48 L. Bieler, Das Hiberno-Lateinische und seine Erforschung, s. 224. Na podstawie opisów nie
możemy zweryfikować pozycji, w których pojawia się podwojone ss, ponieważ niejest to odnotowywane.
49 P. A. Breatnach, The Pronunciation, s. 70.
50 W. Herren, Sprachliche, s. 431.
51 J.-M. Picard, The Schaffhausen Adomnän, s. 241 n.
11.2. Hibernizmy w pisowni 285

tyczyło to spółgłoski s, która w rezultacie lenicji przekształcała się w uszczelino-

wionągłoskę sh, ale ponieważ litera h była w łacinie albo wymawiana (bez wskazy­
wania na uszczelinowienie poprzedniej spółgłoski), albo (najczęściej) ignorowana
i nie wymawiana, to żadna z obu form graficznych (ss ani s) - jeśli były użyte
w pozycji ulegającej lenicji - nie mogły oznaczać niczego innego, tylko szczelinowe s
(czyli sh). Skrybowie zatem mieli tutaj dowolność w pisaniu pojedynczego lub
podwójnego s. Zjawisko to potwierdzone jest w niektórych pozycjach inicjalnych
litery s, na przykład Mocu Sogin, które wymawiane było Mocu Shogin52.
Zastanawia jeden fakt, który do tej pory nie był podnoszony jako argument
osłabiający tezę o wpływie języka staroiryjskiego na powstanie konfuzji s-ss,
mianowicie równie liczne występowanie jej w rękopisach powstałych w Anglii lub
w kontynentalnych ośrodkach z wpływami anglosaskimi. Bojeśli konfuzja ta miałaby
być ważna dla Iryjczyków z powodów językowych, to była z pewnościąz tej samej
przyczyny bez znaczenia dla Anglosasów. Dlaczego więc pojawia się w ich ręko­
pisach? Czyżby przez naśladownictwo praktyk iryjskich i wzorowanie się na iryjskich
rękopisach? Może Anglosasi, wzorując się na praktyce rękopiśmiennej Iryjczyków,
traktowali podwajanie s jako konwencję czysto graficzną? Konfuzje s-ss pojawiają
się w rękopisach anglosaskich w sposób dość przypadkowy, nawet w nieodległych
od siebie czasowo manuskryptach z tym samym tekstem. W kodeksach z Historią
kościelną Bedy konfuzja ta pojawia się w części egzemplarzy, a w innych nie wystę­
puje wcale. W dwóch najbliższych oryginałowi rękopisach z tym dziełem, które
powstały w latach trzydziestych i czterdziestych VIII wieku, pojawia się konfuzja
s-ss53. W napisanym prawdopodobnie również w Wearmouth-Jarrow KASSEL,
Landesbibl. theol. qu. 2, (saec. VIII, 2/2), występują inne konfuzje, spotykane
także w rękopisach iryjskich, ale nie ma podwajania litery s54. Wśród dwunastu
rękopisów, które powstały lub prawdopodobnie powstały w Wearmouth-Jarrow
w VIII wieku, tylko dwa zawierajątę konfuzję. Być może skryptorium to, wzorujące
się na późnoantycznych kodeksach, starało się utrzymywać ortografię zastaną
we wzorcach.
Dotychczasowe badania nie wyjaśniły, w jakim stopniu podwajanie s w ręko­
pisach anglosaskich może wynikać z wpływów fonologii języka staroangielskiego
na pisownię łacińską. Porównanie do innych języków germańskich również nie
przyniosło rezultatu.
W języku staroangielskim podwajaniu ulegały prawie wszystkie spółgłoski.
Zdaniem Eduarda Sieversa, było to w części dziedzictwo ogólnogermańskie, a w czę­

52 A. Harvey, Retrieving the Pronunciation of Early Insular Celtic Scribes: The Case ofDorbbene,
s. 55n. Tenże bardziej szczegółowo zajął się procesem podwajania spółgłosek w Aspects ofLenition
and Spirantization, Cambridge Medieval Celtic Studies, 8(1984), s. 87-100.
53 CAMBRIDGE, UL, Ms. Kk. V. 16 z około 737 roku - CLA, II, 139, nie odnotowuje żadnych
konfuzji, natomiast w wydaniu faksymilowym P. H. Blair, R. A. B. Mynors, The Moore Bede, s. 19,
wyliczają obok konfuzji s-ss także inne podwojenia: /-//, r-rr, p-pp. Drugim rękopisem jest ST. PE­
TERSBURG, Q. v. I. 18, który być może skopiowany został z autorskiego egzemplarza Bedy.
54 Por. listę konfuzji w tym rękopisie u T. J. M. van Els, The Kassel Manuscript, s. 55n.
286 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

ści zjawisko wykształcone dopiero na gruncie rozwoju języka staroangielskiego55. 56

Z dziedzictwa germańskiego wywodzi się podwojone ss, które jest rezultatem po­
łączenia dentalnych głosek ze spółgłoską f, na przykład sittan-sess5e. Także roz­
prawka Elviry Glaser o podwajaniu ss wjęzyku starogórnoniemieckim - oparta na
materiale ogólnogermańskim - nie wnosi w nasze rozważania zbyt wiele, poza
obserwacją autorki, że ss występuje głównie między samogłoskami, i że prawdo­
podobnie rozróżnianie s-ss opiera się na lenicji głoski s, a więc podobniejakw uza­
sadnieniu niektórych hipotez wyjaśniających podwajanie s przez Iryjczyków (por.
wyżej)57.
Niezwykle interesującą podstawę dociekań nad przyczynami pisania przez
Anglosasów podwójnego s znajdujemy w napisanym prawdopodobnie w Ramsey
w Anglii pod koniec X wieku traktacie Abbona z Fleury Questiones grammaticales58.
Pierwszy zwrócił uwagę na dzieło Abbona Otto Funke w 1914 roku59, ale wagę tego
traktatu jako źródła pozwalającego odtworzyć wymowę łaciny w Anglii przednor-
mańskiej dostrzegł dopiero Max Hermann Jellinek w niestety zapomnianej czy też
nawet niezauważonej przez paleografów i latynistów pracy, opublikowanej w 1920
roku60.
Abbon przebywał w angielskim klasztorze Ramsey w latach 985-987, skąd
został odwołany przez opata Fleury, Oylbolda, po śmierci którego w 988 roku sam
został opatem61. W czasie pobytu w Ramsey napisał Questiones w formie listu do
„braci Anglików”, pod którymi należy rozumieć jego uczniów z Ramsey, i którym
Abbon udzielił odpowiedzi na nurtujące ich problemy gramatyczne oraz wskazywał
na częściej przez nich popełniane błędy w łacinie, z którymi się zetknął podczas
pobytu w Anglii. Z tego powodu jego Questiones pozwalają nam - przynajmniej
w części - zrekonstruować typowe dla Anglosasów formy łaciny, którą się posłu­
giwali. W rozdziałach dziewiętnastym i dwudziestym znajdujemy fragmenty odno­
szące się do zasad pisowni podwójnego ss:

55 E. Sievers, K. Brunner, Altenglische Grammatik, s. 192n.

56 Tamże, s. 197n.
57 E. Glaser, Die Stellung der Geminante ss im althochdeutschen Konsonantensystem, [w:]
Althochdeutsch, Bd. 1, s. 54-71.
58 Najnowsze wydanie wraz z obszernym komentarzem opublikowała A. Guerreau-Jalabert, Abbon
de Fleury, Questiones grammaticales, Paris 1982.
59 O. Funke, Die gelehrten lateinischen Lehn- und Fremdwörter in der altenglischen Literatur, Halle
1914, s. 19n, cyt. za A. Guerreau-Jalabert, Abbon de Fleury, s. 99.
60 M. H. Jellinek, Zur Aussprache des Lateinischen im Mittelalter, [w:] Aufsätze zur Sprach- und
Literaturgeschichte, Wilhelm Braune zum 20. Februar 1920 dargebracht von Freunden und Schülern,
Dortmund 1920, s. 11-26. Jellinek powołuje się na stare, błędne i niekompletne wydanie Questiones,
przedrukowane [w:j J. P. Mignę, PL 139, kol. 521-534, z edycji kardynała Mai z 1833 roku, w którym
tekst jest przemieszany, a poza tym zastosowano inny podział na rozdziały. Odwołujemy się do numeracji
w wydaniu Guerreau-Jalabert.
61 O pobycie Abbona w Ramsey por. M. Mostert, Le sejourdAbbon de Fleury a Ramsey, Bibliotheque
de l’Ecole des Chartes, 144(1986), s. 199-208, oraz monografia poświęcona tej postaci [w:j tegoż,
The Political Theology ofAbbo of Fleury. A Study of the Ideas about Society and Law of the Tenth-
-Century Monastic Reform Movement, Hilversum 1987.
11.2. Hibernizmy w pisowni 287

[19] ...Et positione producuntur <mordeo, morsus, findo, fissus>, natura uero <cedo, cesus, fido,
fisus> et alia plurima, que idcirco proposui ut non solum scripto, sed etiam sono distinguatis,
<fisum> et <fissum>, <cesum> et <cessum>, <ferum> et <ferrum>, <pyrum> et <Pyrrum> et si
qua sunt similia quia fortius sonat omnis consonans in medio unius partis repetita quam cum est
sola. [20] S autem, que in media parte simplici numquam finit syllabam consonante sequente sicut
nec c nec p, nisi cum ipse se precedunt, tam leui sono ubique sola exprimitur ut apud Grecos,
auctore Prisciano, pro ea aspiratio nonnumquam scribatur, *HMIC62 pro <semis>, *Hx pro <sex>,
MOY*A pro <musa>. Inter duas etiam partes cum se precedit, ut <Deus summus>, ne nimius
sibilus sit, prior s sonum perdit, que et eo loci, sequente uocali, interdum synalimpham facit63.

Wypowiedź Abbona nie jest jasna. Jellinek64 przytoczył dla porównania i wyja­
śnienia myśli Abbona inne dzieło gramatyczne, a mianowicie Ars lectoria, traktat
napisany w XI wieku przez Aimeriego:

R et S, cum vocalem utrimque admiserint, expressum sonum non habent, ut <esurit, deserit,
visurus, adheserunt, scelerosus, disertus, exosus>. Si vero ab ipsis diciones ceperint aut in dictionum
medio consonantem intrinsecus habuerint, expresse denuntiantur, ut <dispersit, submit, res, sus>65.

W traktacie Parisiusa z Altedo z XIII wieku również znajduje się wyjaśnienie

różnic fonetycznych litery s w zależności od jej położenia w wyrazie:

S litera semivocalis, si ponatur in principio dictionis, expresse pronunciatur, ut <solus, semel>;

similiter in medio, si alia consonans sit iuxta earn, ut <considero>. Si vero consonans desit, non
expresse sonat, ut <vesanus>. Nam cum inter vocales est, non habet sonum expressum, ut <esurit,
deserit, rosa>. In aliquibus tarnen ob euphoniam sonum suum exprimit, ut <presensit>. Idem est in
quibusdam propriis, ut <Matusalem, Melchisedech>66.

Zdaniem Jellinka, expressus sonus litery s znaczy wymowę bezdźwięczną. Bio-

rąc pod uwagę owe dwa fragmenty tekstów z późniejszego średniowiecza, powin­
niśmy interpretować wypowiedź Abbona w ten sposób, że pojedyncza litera s ozna­
cza s dźwięczne, także w nagłosie przed spółgłoską natomiast podwójne ss oznacza
s bezdźwięczne. Ważne jest również to, że taka sama zasada obowiązywała w ję­
zyku staroangielskim, co powinno w naturalny sposób sprzyjać jej przejmowaniu
w tekstach łacińskich. Bez odpowiedzi zostaje pytanie, dlaczego Abbon uważał,
że należało tę zasadę przypomniećjego anglosaskim uczniom67.

62 Z powodu braku odpowiedniej czcionki dla oddania oryginalnego znaku aspiranta zastąpiono go
gwiazdką (*).
63 Abbon de Fleury, Questiones, s. 231n.
64 Tamże, s. 14.
65 Aimed, Ars lectoria, ed. H. F. Reijnders, Vivarium, 9(1971 ),s. 119-137; 10(1972), s. 41-101,124-
-176, tu 63.
66 Cyt. za M. H. Jellinek, Zur Aussprache, s. 14.
67 M. H. Jellinek, Zur Aussprache, s. 15.
288 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

11.2.2. Konfuzja s-ss w rękopisach kontynentalnych

Jak wykazaliśmy w poprzedniej tabeli, konfuzję s-ss możemy faktycznie trakto­

wać jako zjawisko silnie związane z insularną praktyką rękopiśmienną. Dlatego
spróbujemy pokazać, w jakim stopniu pojawianie się tej konfuzji w rękopisach
kontynentalnych związane jest z innymi cechami insularnymi. Z oczywistych powo­
dów podzieliliśmy rękopisy na te, które z pewnością powstały na kontynencie,
oraz te, w przypadku których możemy podejrzewać, że powstały na kontynencie
(łącznie z domniemanymi importami).

Tabela 19. Częstotliwość występowania konfuzji s-ss w kilku kategoriach rękopisów

powstałych na kontynencie do przełomu VIII i IX wieku

Rękopisy z wymienionymi Ogólna Rękopisy z konfu- Rękopisy z konfu-

cechami liczba zją s-ss łącznie zją s-ss powstałe
z domniemanymi z pewnością
importami na kontynencie
(118) (82)

1. Napisane anglosaskim pis­ 54/4268 24 18

mem i z insularnymi lub (44%)69 (43%)
insularno-kontynentalnymi (20%) (21%)
cechami kodykologicznymi
oraz z akcentami

2. Z insularnymi lub insularno- 91/61 42 24

-kontynentalnymi cechami (46%) (39%)
kodykologicznymi oraz (35%) (29%)
z akcentami

3. Napisane anglosaskim 59/46 28 21

pismem oraz (47%) (46%)
z akcentami (24%) (26%)

4. Napisane pismem 188/147 62 43

anglosaskim (33%) (29%)
(53%) (52%)

68 Pierwsza liczba dotyczy wszystkich rękopisów danej kategorii łącznie z domniemanymi importami
z Wysp Brytyjskich; druga dotyczy rękopisów powstałych z pewnością na kontynencie.
69 Pierwsza liczba odnosi się do pierwszej liczby z poprzedniej kolumny, a druga do liczby całkowitej
(sto trzydzieści osiem).
11.2. Hibernizmy w pisowni 289

5. Napisane anglosaskim pis­ 139/107 54 37

mem i z insularnymi lub (39%) (35%)
insularno-kontynentalnymi (46%) (45%)
cechami kodykologicznymi

6. Z insularnymi lub insularno- 288/219 84 51

-kontynentalnymi cechami (29%) (23%)
kodykologicznymi (71%) (62%)

7. Z insularnymi cechami 145/89 58 31

kodykologicznymi (40%) (35%)
(49%) (38%)

8. Z insularno-kontynentalnymi 144/128 26 18
cechami kodykologicznymi (19%) (14%)
(22%) (22%)

9. Rękopisy wykazujące 116 nie dotyczy 10

anglosaski lub insularny (9%)
wpływ na pismo, (12%)
ale nie iryjski

10. Rękopisy kopiowane 21 nie dotyczy 3

z pewnością z anglosaskich (14%)
wzorców (4%)

11. Rękopisy kopiowane 57 nie dotyczy 6

z anglosaskich lub (10%)
insularnych wzorców, (7%)
ale nie iryjskich

Przechodząc do dyskusji nad rezultatami przedstawionymi w tabeli, musimy po

raz kolejny wspomnieć, że ogranicza się ona tylko do rękopisów notowanych w CLA,
ponieważ - jak zwykle z tego samego powodu - jest to jedyne kompletne zestawienie,
z którego możemy skorzystać. Udało nam się ustalić obecność konfuzji s-ss jedynie
wdwudziestu jeden rękopisach z IX wieku. Mimo że konfuzja s-ss zdobyła dzięki
Lowemu „rozgłos” jako wyznacznik wpływów insularnych, jest odnotowywana przez
innych badaczy sporadycznie i incydentalnie, jako „mniej istotna” cecha rękopisów70.

70 Nawet pobieżny przegląd aparatu krytycznego wydań tekstów anglosaskich autorów pokazuje,
że konfuzja s-ss chyba z łatwością przechodziła do kolejnych kopii.
290 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

Dane w tabeli uwzględniają wszystkie rękopisy, a nie tylko (jak to miało miejsce
w poprzedniej tabeli) obszerniejsze od jednego foliału.
W kategoriach rękopisów ujętych w dwóch pierwszych wierszach, które repre­
zentują cechy najlepiej oddające wpływy anglosaskie, częstotliwość występowania
konfuzji s-ss jest mniejsza niż ta, którą charakteryzująsię rękopisy powstałe w An­
glii, ale porównywalna.
Gdy rozpatrujemy konfuzje s-ss łącznie z występowaniem akcentów, to okazuje
się, że stosunek takich rękopisów do całości jest bardzo podobny (około dwudziestu
pięciu procent) do tego, z jakim spotykamy się w rodzimych rękopisach anglo­
saskich (bez northumbryjskich). W rozdziale poświęconym interpunkcji i akcentom
uznaliśmy, że akcenty występują w rękopisach, które były szczególnie troskliwie
przygotowywane. Czyżby więc różnica czternastu punktów procentowych między
rękopisami z wiersza trzeciego a tymi z wiersza czwartego miała wskazywać na to,
że rękopisy, w których pojawia się konfuzja s-ss, należały do staranniej pisanych?
Wydaje się jednak, żejesttoza słaba przesłanka, aby budować na niej hipotezę, iż
konfuzja s-ss była anglosaską normą ortograficzną i dlatego częściej występuje
w manuskryptach, którym poświęcono więcej uwagi, choć taka propozycja wydaje
się kusząca. Jednak jakiś związek między tymi cechami musi być, skoro widoczny
jest on w rodzimych rękopisach anglosaskich i iryjskich (zob. tabela 19.). Prawdo­
podobnie rozwiązanie tego problemu możliwe jest jedynie przez dokładne badania
poszczególnych rękopisów, połączone z analizą statystyczną występowania obu
cech, to znaczy konfuzji s-ss i akcentów w samych manuskryptach71.
Wobec znaczenia, jakim obdarzyliśmy cechy kodykologiczne jako miarę wpły­
wów insularnych, nie dziwi wysoka korelacja konfuzji z insularną kodykologią
(trzydzieści siedem procent), której wielkość zbliżona jest do trzydziestu czterech
procent korelacji jej występowania z anglosaskim pismem (wiersz czwarty). O pra­
widłowym, to znaczy zgodnym z naszymi oczekiwaniami, pojawianiu się konfuzji
s-ss świadczy spadek jej udziału do dwudziestu jeden procent w rękopisach, w któ­
rych cechy kodykologiczne są mieszane, insularno-kontynentalne. Jest to też
kolejne potwierdzenie spostrzeżenia, że mieszane, insularno-kontynentalne cechy
kodykologii są rzeczywiście słabszym wyznacznikiem wpływów insularnych niż
występowanie wyłącznie insularnych cech kodykologicznych.
Zadziwiająco niskie są powiązania konfuzji z rękopisami o słabszych wpływach
insularnych (tabela numer 19, wiersze dziewiąty i dziesiąty). Wydawałoby się, że
błędy w ortografii, spowodowane konfuzją s-ss we wzorcach, powinny z łatwością
przechodzić do kopii. Tak niski udział konfuzji (trzynaście procent) w kopiach - wobec
znacznie wyższej częstości występowania jej w rodzimych, anglosaskich rękopisach
-oznacza, że w trakcie kopiowania błędy wywołane podwajaniem lubsymplifikacją
litery s były korygowane, co świadczyłoby o dużych kwalifikacjach skrybów. Przy­
kład zróżnicowanego potraktowania konfuzji s-ss widzimy w kopiowanym z anglo­
saskiego wzorca dziele Aldhelma z LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q. 106,

71 Taka analiza nie miałaby się oczywiście ograniczyć jedynie do tych dwóch cech, ale powinna
uwzględnić ich większy zespół.
11.2. Hibernizmy w pisowni 291

w którym jeden kopista zachowuje kontuzje zastane we wzorcu, a drugi nie. Nie
wydaje nam się, aby można wyłącznie wysokim kwalifikacjom kopistów przypisać
zanikanie konfuzji s-ss. Widzimy inne wytłumaczenie tego faktu. Jak pokazujemy
w rozdziale o wzorcach, cechy insularne nie muszą pochodzić z bezpośredniego
wzorca, ale z dość odległego archetypu. Po drodze, w trakcie kilkakrotnego kopio­
wania, tekst mógł być parokrotnie korygowany i w ten sposób zgubił wszystkie
kontuzje, zachowując przy tym inne cechy insularne, które nie drażniły kolejnych
kopistów i korektorów. Jeszcze niższy udział konfuzji s-ss w rękopisach sporzą­
dzonych pismem z wpływami insularnymi może wskazywać na to, że łatwiej było
wyuczyć się czy naśladować zewnętrzne cechy pisma anglosaskiego (czy ogólnie
insularnego) niż przejąć jedną z dodatkowych, niemanualnych cech, jaką są
kontuzje s-ss. Gdyby założyć, że wszystkie rękopisy wykazujące się insularnym
wpływem na pismo powstały tylko przez inspirowanie się kopistów pismem wzorca,
to moglibyśmy oczekiwać przejmowania także konfuzji. Nawet gdybyśmy przyjęli,
że część kopistów korygowała te błędy, to sądzimy, że spowodowany tym faktem
spadek udziału konfuzji w takich rękopisach nie powinien być aż tak wielki: z około
pięćdziesięciu procent (por. tabela numer 19, wiersz trzeci) do około dziesięciu.
Sądzimy, że ciekawe wyniki przyniosłaby dokładna analiza par rękopisów wzo-
rzec-kopia i prześledzenie na ich przykładzie traktowania przez kopistów ortografii,
w tym również konfuzji s-ss we wzorcu. Takimi interesującymi nas parami są napi­
sane w tym samym skryptorium, w Wearmouth-Jarrow, ST. PETERSBURG,
Q. v. I. 18, i jego o kilka lat późniejsza kopia z połowy VIII wieku LONDON, BL,
Cotton Tiberius A. XIV-w pierwszym przypadku występuje konfuzja s-ss, a w dru­
gim już nie72. Wartą szczególnej uwagi byłaby grupa trzech rękopisów, sporzą­
dzonych na kontynencie pismem anglosaskim, których autorstwo przypisuje się
temu samemu skrybie, Hermindusowi73. W grupie tej tylko kodeks watykański
zawiera konfuzję s-ss.
Ciekawe zjawisko obserwujemy w WIEN, ÖNB, 1007 (saec. VIIlex), z Salzburga,
w którym pojawia się konfuzja s-ss. Nie ma jej zaś w wykazującym wpływy anglo­
saskie bezpośrednim wzorcu dla kodeksu watykańskiego- Clm. 6282 (saec. VII lex)
z Freising. Ten sam kopista sporządził również WIEN, ÖNB, 366, w którym konfuzja
ta nie występuje. Nie wiadomo więc, z jakiej przyczyny konfuzja s-ss znalazła się
w WIEN, 1007.
Zakładając korygowanie przez skrybów kontynentalnych konfuzji s-ss, przyjmu­
jemy równocześnie dobrą znajomość ortografii łacińskiej przez skrybów, ich wra­
żliwość na takie błędy we wzorcach oraz po prostu chęć skorygowania tekstu.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że to domniemane korygowanie mogło odbywać się

72 Relacja wzorzec-kopia tych rękopisów została ustalona w CLA, Supp., 1703, oraz przez
M. B. Parkesa, The Scriptorium, s. 97, 111 n. Wątpliwości co do jednoznaczności podobieństw obu
rękopisów wyrażone zostały przez O. Arngarta w faksymilowym wydaniu petersburskiego kodeksu,
Leningrad Bede, s. 34, oraz pewne zastrzeżenia sformułował R. A. B. Mynors, Bede’s Ecclesiastical
History of the English People, s. XLVI.
73 VATICANO, Pal. lat. 577; HEIDELBERG, UB, Pal. lat. 921; KASSEL, hist. qu. 72c, LAUSANNE,
398, por. D. L. Machielson, De Angelsaksische, s. 110n.
292 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

w sposób niezamierzony, a wynikający ze sposobu kopiowania, mianowicie ze

słuchu. W trwającej już ponad stulecie dyskusji o metodach pracy skrybów antycz­
nych i wczesnośredniowiecznych ustalono, że skrybowie kopiowali rękopisy albo
poprzez bezpośredni kontakt z kopiowanym manuskryptem, albo pracowali pod
dyktando lektora czytającego na głos74. Kopiowanie bezpośrednio z wzorca odby­
wać się mogło również przez dyktowanie, ale przez skrybę samemu sobie75. Fakt
ten ma ogromne znaczenie dla wyjaśnienia pojawiania się pewnych regionalnych
błędów w ortografii łacińskiej, będących rezultatem naleciałości językowych
kopistów76. Na gruncie teorii zakładającej kopiowanie poprzez dyktowanie lub
autodyktowanie skryby możemy wyjaśnić zanikanie konfuzji s-ss w rękopisach
kontynentalnych. Kopista nie miał świadomości fonetycznych różnic między poje­
dynczym s a podwójnym i, dyktując sobie tekst, wymawiał je tak samo - jako
głoskę s, a przez to wykazywał naturalnątendencję do zapisu jej w postaci pojedyn­
czej litery s, chyba że akurat sugerował się stroną graficzną zastaną we wzorcu.
Ten ostatni czynnik byłby wówczas odpowiedzialny za przenikanie owych konfuzji
do rękopisów kontynentalnych77, podobnie jak kopiowanych abrewiacji insularnych.
Nad rozważaniami dotyczącymi ortografii łacińskiej ciąży brak jakichkolwiek
analiz statystycznych. Czyż egzemplifikacje podawane przez spierające się strony
mogą coś udowodnić lub obalić, skoro zwykle nie wiemy, czy są to jedyne
rejestrowane wystąpienia danej formy, czy tylko wybrane przykłady? Jak tu porów­
nywać, skoro pojedyncze pojawienia się konkretnej formy ortograficznej mogą
być przecież zupełnie przypadkowe. Jedynie Jean-Michel Picard w analizie tekstu
Adomnana podaje przy niektórych formach konfuzji liczbę wystąpień, a w pewnych
przypadkach również liczbę form prawidłowych, dzięki czemu jesteśmy w stanie
ocenić nasilenie zjawiska w tekście. Ale i jego dane są mało przydatne, bo nie ma
ich do czego porównać. Sytuację tę komplikują również wydawcy tekstów, którzy
skłaniająsię do normalizacji ortografii - i słusznie - ale najczęściej nie odnotowują
w aparacie krytycznym wariantów ortograficznych78. Dlatego chcąc przystąpić do
weryfikacji dotychczasowych poglądów na temat dyspersji form ortograficznych,

74 Omówienie teorii dotyczących sposobów kopiowania przedstawił w skrócie T. C. Skeat, The Use
ofDictation, s. 179n, oraz w nieco innym ujęciu P. Saenger, Silent Reading, s. 369n, gdzie też obszerna
literatura przedmiotu.
75 Por. recenzję F. Zuckera z pracy K. Ohly, Stichometrische Untersuchungen, Berlin 1928,
opublikowaną w Gnomon, 8(1932), s. 388. Zucker twierdził, że kopiowanie wzrokowe z wzorca i pod
dyktando mogły koegzystować. Hipoteza ta została potwierdzona na przykładzie rękopisów greckich
przez T. C. Skeata, The Use of Dictation, s. 195. Zdaniem P. Saengera, Silent Reading, s. 379, przejście
od kopiowania pod dyktando i autodyktowania nastąpiło we wczesnym średniowieczu, na co wskazywać
ma ikonografia z tego okresu, przedstawiająca kopistów lub ewangelistów kopiujących bezpośrednio
z wzorca, a nie pod dyktando. Przekaz ikonograficzny nie wyklucza jednak autodyktowania, por. tegoż,
Word Separation, s. 43.
76 Por. podstawową dla problemu pracę J. Balogha, Voces Paginarum’. Beiträge zur Geschichte
des lauten Lesens und Schreibens, Philologus, 82(1927), s. 84-109, 202-231.
77 T. C. Skeat, s. 207n.
78 Por. uwagi o rozbieżnościach (także w ortografii) różnych edycji tych samych tekstów - H. Antony,
Edition und Lexikographie: Zur Zuverlässigkeit kritischer Apparate, DA, 37(1981), s. 774-785.
11.2. Hibernizmy w pisowni 293

skazani jesteśmy na pracę od podstaw, co oznacza przeanalizowanie pod tym

kątem setek rękopisów - przynajmniej z fotokopii. Przykład analizy występowania
konfuzji s-ss pokazuje, że badania takie są wielce obiecujące, ale dopóki nie będą
one przeprowadzone na szeroką skalę, to wnioskowanie o pochodzeniu rękopisów
na podstawie ich właściwości ortograficznych będzie obarczone dużym błędem.

11.3. Hibernizmy leksykalne

Niektórzy badacze uważają, że w pewnym, bardzo wąskim zakresie słownictwo

łacińskich tekstów iryjskiej proweniencji jest specyficzne dla tego kręgu kulturowego
W ramach tej grupy słów możemy wydzie­
i używane tylko przez autorów iryjskich79. 80
lić takie, których przynależność do kręgu iryjskiego wynika tylko z unikatowego
pojawiania się właśnie w tekstach iryjskiego pochodzenia. Jednak są to słowa
bardzo rzadkie albo nawet unikatowe także w tekstach iryjskich i z tego względu
są mało przydatne do określania proweniencji tekstu, a przy tym ich „iryjskość”
najczęściej jest względna i zależna od pojawienia się lub nie w tekstach kontynen­
talnych. Inna grupę hibernizmów leksykalnych tworzą te spośród wczesnośrednio­
wiecznych neologizmów łacińskich, których etymologia wskazuje na staroiryjski
źródłosłów. Ta grupa słów może faktycznie być pomocna w ustaleniu pochodzenia
tekstu z kręgu iryjskiego. Michael Herren udokumentował iryjskie pochodzenie
mało znanego gramatyka Sergiliusa na podstawie występującego w tekście słowa
bithaeriae, które zostało użyte w kontekście oznaczającym literę alfabetu. Zdaniem
Herrena wyraz ten wywodzi się z iryjskiej formy beith, oznaczającej staroiryjską
nazwę pierwszej litery ogamu, do której dodano łacińską końcówkę -ariusa°.
Nie każda próba wykazania iryjskiej genezy szczególnie rzadkich słów łacińskich
jest trafna czy bezdyskusyjna. Przeprowadzenie takiego dowodu nie udało się
Michaelowi Richterowi, który podjął się wykazać iryjskie pochodzenie Kosmografii
Aethicusa z Istrii na podstawie słownictwa tego bardzo skomplikowanego tekstu,
wywodząc niektóre dziwactwa językowe, jakie występują w tym dziele, z języka
staroiryjskiego81. Wszystkie argumenty Richtera zostały przekonywająco obalone
przez Hansa Schmeja, który potrafił wyjaśnić rzadkie formy występujące w tym
tekście bez odwoływania się do iryjskich wpływów językowych82. Dodatkową trud-
nościąw ocenie na podstawie słownictwa wpływów iryjskich jest to, że hibernizmy

79 Hibernizmy leksykalne zebrane sąw kilku pracach: L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 37n;
tegoż, Das Hiberno-Lateinische, s. 224n; B. Löfstedt, Der hiberno-lateinische, s. 133n; tegoż, Some
Linguistic, s. 164n; M. Herren, Hiberno-Latin Philology, s. 5n; tegoż, Insular Latin C(h)araxare, s. 273n;
80 M. M. Herren, The Hiberno-Latin Poems in Virgil, s. 144. Szerzej problem staroiryjskich
zapożyczeń leksykalnych w iryjskich tekstach łacińskich omówił ostatnio tenże, Old Irish, s. 197n.
81 M. Richter, Sprachliche Untersuchung, s. 147n.
82 H. Schmeja, Zur Latinität des Aethicus Ister, [w:j Latin vulgaire - latin tardif III: Actes du llleme
Colloque internationale surle latin vulgaire et tardif, ed. M. Iliescu, W. Marxgut, Tübingen 1992, s. 293-
-305.
294 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

leksykalne mogąznaleźćsię również w tekstach nieiryjskiej proweniencji, ponieważ

niektóre słowa iryjskie były wcześnie adaptowane przez inne języki. Na przykład
staroiryjskie cloca (dzwon) było bardzo szybko przejęte przez Anglosasów, ale
również rozpowszechniło się na kontynencie83.
Innego rodzaju hibernizmem leksykalnym jest nadawanie znanym słowom łaciń­
skim nieco odmiennego znaczenia wynikającego z sugerowania się słownictwem
iryjskim. Za cechę nie tylko iryjską, ale nawet ogólnoceltycką, uważa Pierre-Yves
Lambert używanie słowa vigilare w znaczeniu „czekać na”84. Michael Herren zauwa­
żył, że między innymi łacińskie calvus w znaczeniu „być poświęconym (oddanym)
czemuś” wywodzi się z interpretacji iryjskiego słowa maeP5.
Dysponujemy większą liczbą przykładów specyficznie iryjskiej interpretacji
pewnych słów łacińskich86, ale dla nas sąone mało przydatne, gdyż dotyczą póź­
niejszych tekstów, od X do XII wieku.

11.4. „Anglosaksonizmy”87

W odróżnieniu od hibernizmów, w tekstach łacińskich pisanych przez Anglo­

sasów nie obserwujemy żadnych specyficznych cech, które moglibyśmy uznać
za typowe tylko dla rękopisów anglosaskich.
Łacina Anglosasów nie wyróżniała się jakimiś specyficznymi właściwościami
syntaktycznymi, chociaż każdy z autorów anglosaskich wykazywał się pewnymi
upodobaniami co do stosowania określonych struktur syntaktycznych. Właściwości
syntaksy mogły zostać nabyte poprzez wpływy łacińskojęzycznego środowiska,
które oddziaływało na łacinę pisaną autorów anglosaskich. Przykładem jest tu
Alkuin, który używał nieklasycznego związku habere z bezokolicznikiem w sensie
czasu przyszłego - cechy wywodzącej się z kontynentalnej łaciny potocznej88.
Przegląd gramatyk łacińskich opracowanych przez Anglosasów dla Anglosasów
pozwala nam określić, jakie zagadnienia sprawiały młodym adeptom łaciny najwię­
cej problemów. Beda przestrzegał przed myleniem par ae-e, oe-e, oe-u, e-i, zastę­
powaniem u przez y oraz au przez o. Podkreślał również, że należy pisać literę

83 M. Herren, Old Irish, s. 201 n.

84 P.-Y. Lambert, Celtic Latin uigilare ‘to wait for’, £riu, 36(1990), s. 188n.
85 M. Herren, Old Irish, s. 208, tam też kilka dalszych przykładów.
86 P.-Y. Lambert, Le vocabulaire du scribe irlandais, s. 158n.
87 Referujemy tu dotychczasowy dorobek dotyczący tego problemu, ale nowe, przeciwne podejście
sygnalizuje pionierska praca S. Gwara’y, Second Language Acquisition and Anglo-Saxon Bilingualism:
Negative Transfer and Avoidance in Aelfric Bata’s latin colloquia, caA. D. 1000, Viator, 29(1998), s. 1-
-24. Autor uważa, że wpływ języka staroangielskiego na łacinę jest zauważalny w X i XI wieku.
88 P. Taylor, The Construction Habere-with-lnfinitive in Alcuin, as an Expression of the Future,
Romanic Review, 15(1924), s. 123-127.
11.4. „Anglosaksonizmy” 295

h w pozycji aspiranta (na przykład haurio)a9. Wszystkie te błędy nie ograniczająsię

do Anglosasów, ale rejestrowane są również na kontynencie.
Nie tylko specyfika łaciny, ale stopień jej poprawności bywa niekiedy uwzględ­
niany przy ocenie wpływów anglosaskich. Można spotkać się z tendencją przypisy­
wania Anglosasom większej sprawności w posługiwaniu się łaciną89 90.

11.5. Hibernizmy jako wyznaczniki wpływów insularnych

w praktyce badawczej

Stosunkowo często można spotkać się w literaturze z próbami wykorzystywania

cech ortografii łaciny do określania pochodzenia wpływów insularnych i ich rodzaju
w rękopisach. Niestety w wielu analizach zbyt pochopnie przyjmuje się niektóre
cechy w łacinie za typowe hibernizmy czy „anglosaksonizmy”91. Na przykład
Heinrich Löwe oparł swoją teorię o iryjskiej genezie Kosmografii Aethicusa z Istrii
między innymi na typowo iryjskich -jego zdaniem - cechach ortografii, do których
błędnie zaliczył konfuzję s-ss92. Walter Berschin uznał na podstawie pojawienia
się konfuzji s-ss w powstałym w Lorsch VATICANO, Pal. lat. 177, że został on
napisany przez Anglosasa. Według Marie-Louise Rotsaert, występowanie konfuzji
s-ss w BRUXELLES, Bibi. Royale 9311-19, świadczy o kopiowaniu z iryjskiego (!)
wzorca, mimo że w rękopisie pojawiająsię także anglosaskie runy, które z pewno-
ściązostały skopiowane, co wskazywałoby raczej na wzorzec lub archetyp anglo­
saski (pozostaje jeszcze możliwość, że runy skopiowano z innego wzorca)93. Alex­
ander Souter określił konfuzję b-p, s-ss, d-t jako typowo iryjskie, a pojawiająsię
one również w rękopisach anglosaskich94. Zdarza się, że ortografia, którą pochop­

89 Szczegółowa analiza zawarta jest w pracy E. Zaffagno, La dottrina ortografica di Beda,

Romanobarbarica, 1(1976), s. 325-339.
90 Na przykład zwrot in Hum librum P. Lehmann, Fuldaer Studien (1925), s. 5, chętniej przypisałby
jakiemuś Niemcowi z około 800 roku niż wykształconemu Anglosasowi.
91 Por. T. J. Brown, An Historical Introduction, s. 283, który uważa hibernizmy ortograficzne za
mniej pewny wskaźnik wpływów iryjskich.
92 H. Löwe, Ein literarische Widersacher, s. 915: „Ganz sicheraberweisen auf irischen Brauch das
Eintreten von / und e [...], das von a für o und e, und umgekehrt o und e für a [...] und die falsche
Gemination namentlich von s [...]”.
93 M.-L. Rotsaert, Theodisca Elnonensia I, Cod Vindob. 795 f. 20v, [w:j Annali della facolta di ma-
gistero dell’universitä di Cagliari, N. S. 7(1983), nr 1, s. 44, 69n. Traktowanie cech ortograficznych
jako jednoznacznie wskazujących na rodzaj wpływów insularnych może wynikać ze zbyt dosło­
wnego traktowania sformułowań niektórych opisów paleograficznych na przykład: „Spelling shows
the common Irish confusion of [...], doubling of single consonants (dispossitum, ussu) [...]”, co może
być zrozumiane - wbrew intencjom autora opisu (B. Bischoff, CLA, App., II, 1873) - że konfuzję te
są tylko iryjskie.
94 A. Souter o ST. GALLEN, Stiftsbibl., 73. Por. studium Lowego o napisanym w Canterbury, a więc
daleko od wpływów iryjskich w Northumbrii, OXFORD, Bodl. Lib. Hatton 48 z około 700 roku, w którym
pojawiają się również te konfuzję.
296 11. Cechy językowe łaciny oraz tradycja rękopiśmienna tekstu

nie określono jako iryjską, jest decydującym argumentem ustalającym ogólny cha­
rakter kodeksu. Tu, zamiast wspomóc określenie rodzaju wpływów insularnych,
cechy ortograficzne wprowadzająw błąd95. Stopień dezorientacji pokazująte sytuacje,
w których sugerowanie się rzekomo iryjskim charakterem niektórych błędóww orto­
grafii zmusza badaczy rękopisów anglosaskich, nawet tych z tekstem anglosaskiego
autora, do „wyjaśnienia” pojawienia się cech „iryjskich”. Theodorus J. M. van Els,
analizując powstały prawdopodobnie w Wearmouth-Jarrow rękopis Historii Kościel­
nej Bedy, gdy zauważył, że znalezione przez niego konfuzje są określane przez
Lófstedtajako hibernizmy, wybrnął z tej dziwnej dla niego sytuacji, powołując się na
stwierdzenie tego ostatniego, że „tylko częstotliwość pojawiania się odchyleń
w ortografii łacińskiej jest wskaźnikiem iryjskiego pochodzenia”, co-w jego opinii -
uratowało bronionąprzez niego tezę o anglosaskim pochodzeniu rękopisu. Zabiegi
te były ze strony Elsa całkowicie zbędne, gdyż wynikały z niezrozumienia sensu
wypowiedzi Lófstedta96.

11.6. Podsumowanie

Jak usiłowaliśmy pokazać, hibernizmy - zarówno te w ortografii, jak i leksykalne

-stanowiąproblem stosunkowo słabo zbadany. Chcieliśmy zaznaczyć, że podsta­
wy interpretacji wielu cech jako hibernizmów można zakwestionować. Można
również występowanie hibernizmów w rękopisach nieiryjskich interpretować bez
odwoływania się do wpływów iryjskich. Udało nam się wykazać, że pojawianie się
najlepiej dotąd rozpoznanej konfuzji s-ssjest cechą charakterystyczną rękopisów
insularnych i może być wykorzystane jako dobry wskaźnik owych wpływów, ale
z pewnością nie można na tej podstawie rozstrzygać o ich rodzaju - iryjskie czy
anglosaskie. Obecny stan badań pozwala jedynie z dużąostrożnościąwykorzysty-
wać hibernizmy jako pomocnicze argumenty w ocenie rodzaju wpływów insularnych
na kontynentalną produkcję rękopiśmienną. Musimy mieć jednak na uwadze wysoki
stopień hipotetyczności ustaleń dotyczących hibernizmów oraz - w większości
przypadków - ich statystyczny charakter.

95 Por. ZÜRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 30, i analiza ortografii przeprowadzona przez A. Hänggi,
A. Schönherr, Sacramentarium Rhenaugiense, s. 30.
96 T. J. M. van Els, The Kassel Manuscript, s. 55.
12. PROWENIENCJA TEKSTU

Określając rodzaj wpływów insularnych na rękopis, badacze często odwołują

się do pochodzenia tekstu lub jego insularnej tradycji rękopiśmiennej. Zakładają
więc, że teksty autorów anglosaskich częściej znajdowały się w anglosaskich ręko­
pisach niż w iryjskich i na odwrót. Do insularnej tradycji rękopiśmiennej zalicza się
wszystkie te teksty (niezależnie od pochodzenia autora), które znane są nam głów­
nie z rękopisów insularnych lub insularne są niektóre gałęzie tej tradycji przekazu
rękopiśmiennego. W iryjskiej lub anglosaskiej tradycji rękopiśmiennej funkcjonowały
one w nieco odmiennych wariantach tekstowych. Przynależność do insularnej
tradycji tekstualnej może być potwierdzona nawet przez specyficzne lekcje danego
tekstu, który cytowany jest w innych dziełach, o pewnej proweniencji insularnej1.
Trzeba tutaj zastrzec, że nie dotyczy to tych wyspiarzy, którzy pracowali na konty­
nencie, gdyż swobodnie mogli oni korzystać z tekstów w wariantach krążących po
kontynencie2.
W opiniach paleografów, w około siedmiu procentach interesujących nas ręko­
pisów przy określaniu rodzaju ich cech insularnych znaleźć można mniej lub bar­
dziej jawne odwołania do proweniencji tekstu w samym rękopisie. Ponieważ proce­
dura ta stosowana jest relatywnie często, dlatego konieczna jest weryfikacja
zasadności powoływania się na tekst podczas analizy cech paleograficznych.
Przede wszystkim w świetle nowszych badań nie można uważać, iż dzieła auto­
rów iryjskich i anglosaskich miały ograniczony krąg oddziaływania, zamknięty za­
sadniczo do współplemieńców. Dobrym przykłademjestAldhelm (zmarły na początku
VIII wieku) i jego twórczość.
Słownictwo Aldhelma w porównaniu ze słownictwem innych autorów łacińskiego
wczesnego średniowiecza odznacza się szczególnym bogactwem, co w części
wynika z posługiwania się przez niego obszernymi glosariuszami, licznymi neolo­
gizmami, bogactwem synonimów i aliteracji. Aldhelm wywarł ogromny wpływ na

1 R. Sharpe, An Irish Textual Critic and the Carmen paschale ofSedulius: Colman’s Letter Feradach,
JML, 2(1992), s. 55n, na podstawie cytatów z Seduliusza w liście dwóch Iryjczyków ustalił rękopisy
z iryjską wersją tekstu dzieła Seduliusza.
2 Ekscerpty Alkuina w jego komentarzu do Institutiones Prisciana są bardzo bliskie tekstowi
ustalonemu przez współczesnych wydawców, a przy tym odległe od tradycji insularnej, por.
J. R. O’Donnell, Alcuin’s Priscian, [w:j Latin Script and Letters, s. 222-235.
298 12. Proweniencja tekstu

łacińską literaturę anglosaską3. Mimo licznych w jego dziełach śladów lektury tek­
stów iryjskiego pochodzenia oraz otaczania się przez niego iryjskimi uczniami,
głównym źródłem wiedzy i umiejętności Aldhelma była oprócz dzieł autorów konty­
nentalnych - głównie Izydora z Sewilii i glosariuszy - rodzima szkoła w Canter­
bury pod zwierzchnictwem dwóch wybitnych osobowości - Greka Teodora i Afry-
kańczyka Hadriana. Sława Aldhelma musiała dotrzeć na kontynent jeszcze za
jego życia, być może za sprawą iryjskich uczniów tego autora, jak można sądzić
na podstawie jego korespondencji z iryjskim opatem Cellanusem z Peronne4. Na
kontynencie Aldhelm należał obok Bedy do najchętniej cytowanych przez Alkuina
autorów5. Wpływy Aldhelma widoczne sąw stylu listów Bonifacego i Lulla6 oraz
w anglosaskiej hagiografii powstałej na kontynencie w VIII wieku7. Na kontynencie
był popularny nie tylko wśród anglosaskich peregrynów i nie tylko oni przyczynili
się do spopularyzowania jego twórczości. Najwcześniejsze pojawienie się dzieł
Aldhelma w Hiszpanii związane było z wpływami renesansu karolińskiego, a nie
z bezpośrednimi kontaktami z Anglią. W IX wieku jego sława na kontynencie była
większa niż wśród rodaków. Renesans jego twórczości w IX i X wieku na Wyspach
Brytyjskich spowodowały wzrastające wpływy kultury karolińskiej w Anglii8. Co
ciekawe, najstarsze rękopisy z dziełami Aldhelma pochodzą właśnie ze skryptoriów
kontynentalnych. Spośród nich trzynaście wykazuje różnego rodzaju cechy anglo­
saskie, dziesięć ogólnie insularne, a jeden napisany został pismem iryjskim. Spor-

3 Do dziś nie straciły na znaczeniu wstępy R. Ehwalda do wydania dzieł Aldhelma (MGH AA 15).
O stylu por. także wstępy do tłumaczeń jego dzieł: M. Lapidge, M. Herren, [w:] Aldhelm, The Prose
Works-, M. Lapidge, J. L. Rosier, [w:] Aldhelm, The Poetic Works-, tam też najlepsze biogramy Aldhelma.
Ważniejsze prace: J. Marenbon, Aldhelm’s Prose Style and its Origins, ASE, 6(1977), s. 39-76; Les
sources du vocabulaire d’Aldhelm, ALMA, 41(1979), s. 75-90. B. Löfstedt w recenzji książki Aldhelm.
The Prose Works, ALMA, 42(1982), s. 199, nie odrzuca całkowicie iryjskich wpływów na Aldhelma,
chociaż również uznaje, że były dotychczas przesadnie uwypuklane.
4 List Cellanusa do Aldhelma (sprzed 705 roku), MGH AA 15, ed. R. Ehwald, s. 498. Por. także
komentarz do listu - M. Lapidge, M. Herren, [w:j Aldhelm, The Prose Works, s. 149.
5 P. Godman, Alcuin, s. LXVIII, LXXVIn, LXXXIIn oraz indeks cytatów na s. 143n.
6 O powiązaniach ze stylem Aldhelma zob. M. Tangl, Studien zur Neuausgabe, s. 132n, 185n.
Kontakty misjonarzy Anglosasów z dziełami Aldhelma nie urywały się po opuszczeniu ojczyzny.
W datowanym na rok 745-746 liście Lul prosi bliżej nieznanego Dealwina: „Similiter obsecro, ut mihi
Aldhelmi episcopi aliqua opuscula seu prosarum seu metrorum aut rithmicorum dirigere digneris ad
consolationem peregrinationis meae et ob memoriam ipsius beati antestitis” - Bonifatius ep., nr 71,
s. 144.
7 Stylistycznie Vitae Willibaldi et Wynnebaldi autorstwa Hugeburgi, anglosaskiej mniszki
przebywającej w końcu VIII wieku na kontynencie, nawiązują zdaniem E. Gottschaller, Hugeburc von
Heidenheim, s. 56n, 101, do szkoły Aldhelma. Znaczne uzupełnienia pod tym względem przynosi
praca F. Vitrone, Hugeburc di Heidenheim e le Vitae Willibaldi et Wynnebaldi, Hagiographica, 1(1994),
s. 43-79, która odnajduje więcej powiązań stylistycznych nie tylko ze stylem Aldhelma, ale i z innymi
dziełami proweniencji anglosaskiej. O nawiązaniach do Aldhelma w Vita I Bonifatii zob. W. Levison,
wstęp do MGH Scriptores rerum germanicarum in usum scholarum, Leipzig 1905, s. XIII; W. Berschin,
Biographie, Bd. 3, s. 22, 36.
8 A. Breeze, The Transmission ofAldhelm’s Writings in Early Medieval Spain, ASE, 21(1992), s. 5-
-13, zwłaszcza 7n.
12. Proweniencja tekstu 299

nym zagadnieniem jest pytanie, czy wpływy Aldhelma ograniczają się tylko do
cytowania z jego dzieł, czy też głębiej wpłynęły na styl pisarski innych Anglosa­
sów9. Z pewnościąw IX wieku nie można kojarzyć rękopisów z jego dziełami tylko
z kręgiem insularnym.
Jak niepewne może być bazowanie podczas atrybucji paleograficznych na
proweniencji tekstu, pokazuje instruktywna pod tym względem dyskusja nad autor­
stwem Carmen de conversione Saxonum. Karl Hauck przypisał autorstwo tego
dzieła - między innymi na podstawie licznych cytatów z Aldhelma - Anglosasowi
Lullowi10. Argumenty Haucka zostały zakwestionowane przez Dietricha Schallera,
który słusznie nie widzi powodu, aby zamiłowanie do poezji Aldhelma i wzorowanie
się na jego twórczości przypisywać tylko Anglosasom11. Badacz ten doszedł do
przekonującego wniosku, że autorem Carmen de conversione był Paweł z Akwi-
lei, który zaznajomił się z twórczością Aldhelma dzięki swoim żywym kontaktom
zAlkuinem12. Jedyne insularne cechy w rękopisie z tym utworem (MÜNCHEN,
Clm. 14743, saec. IXmed) mogłyby więc być uznane za odbicie jakiegoś anglo­
saskiego archetypu, gdyby uwzględnić badania Haucka, lub (idąc za Schallerem)
byłyby to również ślady wpływów anglosaskich, ale takich, które prawdopodobnie
nie zależały od rodzaju kopiowanego wzorca - a być może pochodziły ze skryp­
torium w Akwilei, skąd znamy rękopisy wykazujące anglosaskie wpływy na pismo13.
Dysponujemy licznymi przykładami rękopisów, które powstały w środowisku
iryjskim, a zawierają tekst autora anglosaskiego, niekiedy niemal współczesnego
powstaniu rękopisu. Arsmetrica Bonifacego, dzieło napisane na początku VIII wie­
ku, przed jego wyruszeniem na misję, zostało skopiowane z iryjskiego wzorca już
w połowie, ewentualnie w drugiej połowie VIII wieku14. Przykład ten pokazuje, jak
szybko dokonywała się transmisja tekstów między oboma kręgami insularnymi.
Dzieła Alkuina również szybko znalazły iryjskich czytelników, co widzimy po kopio­
waniu jego tekstów przez Iryjczyków. Fakt ten nie dziwi, zważywszy na częste kon­

9 Zwykłą imitacją stylu nazywa F. M. Stenton, Anglo-Saxon England, s. 183, odwoływanie się
Bonifacego do Aldhelma. Przeciw temu wypowiedzieli się M. Lapidge, M. Herren, [w:] Aldhelm,
The Prose Works, s. 179, p. 9, którzy widzą głębsze wpływy na łacinę Bonifacego. Pomimo sporego
zainteresowania twórczością Aldhelma, problem jego wpływów stylistycznych na literaturę łacińską
Anglosasów, poza ogólnikowymi obserwacjami, nie znalazł jeszcze swojego badacza.
10 K. Hauck, Karolingische Taufpfalzen im Spiegel hofnaher Dichtung. Überlegungen zur Ausma­
lung von Pfalzkirchen, Pfalzen und Reichsklöstern, Nachrichten der Akademie der Wissenschaften
in Göttingen, phil.-hist. Klasse 1985, nr 1.
11 D. Schaller, Der Dichter des Carmen, s. 31n.
12 Tamże, s. 40n.
13 VATICANO, Barberini lat. 679 (saec. VIII-IX), oraz GRAZ, UB, 412 (saec. IX, 3/4).
14 WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 86, Pompeius: Commentum Donati;Bonifatius:Arsmetrica;
Cassiodorus: Praefatio libriII Institutionum, (ff. 218)', Tours(?); Tours (Bischoff, Butzmann) [Weissenburg],
saec. Vlllmed. Pojawia się insularny skrót dla autem (Lowe). Archetyp tego rękopisu napisany był
pismem insularnym (Beeson). Skopiowany z iryjskiego wzorca (Holtz). Zob.: CLA, IX, 1394;
H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 248n; C. H. Beeson, Paris, Lat. 7530, s. 200; B. Bischoff, MS, 1,
s. 9n, MS, 2, s. 13, 263; MS, 3, s. 214; CCSL, 133B, ed. C. W. Jones, s. 105; D. Ganz, Bureaucratic
Shorthand, s. 70; H. Gneuss, A Grammarian’s, s. 64n; L. Holtz, Tradition et diffusion, s. 53.
300 12. Proweniencja tekstu

takty Alkuina z Iryjczykami, a nawet na ich obecność w Tours15. Skopiowane z wzorca

staroiryjskieglosy w KARLSRUHE, BLB, Aug. 18 (saec. 822), świadcząo tym, że
wzorzec był w rękach uważnego czytelnika iryjskiego16. Napisany około 820 roku
WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Heimst. 532, zawierający tekst Alkuina, jest prawdo­
podobnie dziełem iryjskiego skryby.
Również twórczość Bedy znana była Iryjczykom, co widać po napisanych przez
nich rękopisach z jego dziełami: KARLSRUHE, BLB, Aug. 167, zawierający także
Aldhelma, napisany był we Francji iryjskim pismem z około 840 roku (z anglosaską
ornamentyką, która może odzwierciedla charakter wzorca dla tego rękopisu), oraz
MILANO, Ambros. C. 127 inf. (saec. IX, 1/4)17.
Równie często spotykamy przykłady, które pokazująodwrotnąsytuację, a mia­
nowicie, gdy tekst iryjskiego pochodzenia znajduje się w rękopisie powstałym
w skryptorium z wpływami anglosaskimi. Napisany prawdopodobnie w Northumbrii
ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 2/1 (f. 21-42) (saec. VIII, 1/2), zawiera iryjski
komentarz do gramatyki Donata. Żywot świętego Patryka, znajdujący się w WIEN,
ÖNB, s. n. 3642 (saec. VIII-IX), napisany został na kontynencie anglosaskąminus-
kułą. W skopiowanym z anglosaskiego wzorca ST. GALLEN, Stiftsbibl. 243 (saec.
IXin), znajduje się iryjski zbiór kanonów kościelnych. Ten sam tekst napisany został
na kontynencie anglosaską minuskułą w WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 31 (ff. 1-41,

15 Rękopisy z Tours z drugiej połowy VIII wieku i początku IX wieku, które wskazują na aktywność
Iryjczyków w tym skryptorium: VATICANO, Reg. lat. 140, S. Columani sermone; Cassianus;
Gregorius M.; Alcuinus (ff. 150); Tours [Fleury], saec. IXin. Pismo wykazuje iryjskie wpływy, ale skryba
był ignorantem (Wilmart). Zob.: A. Wilmart, Codices Reginenses, 1, s. 340n; M. Mostert, The Library,
s. 258n; Sancti Columbani opera, ed. G. S. M. Walker, [SLH, 2], Dublin 1957, s. XL; ANGERS, BM,
275 (266), Ps.-Hieronymus: Commentarius in evangelium Marci; Julianus Toletanus: Prognosticon;
Edictio S. Bonifatii; Gregorius Turonensis: Historia Francorum (ff. 199)', Tours lub okolice [St. Aubin
d’Angers], saec. IXin (Bischoff). Kodeks został napisany przez Iryjczyka lub skrybę kontynentalnego
wykształconego w środowisku iryjskim, ewentualnie kopiującego iryjski wzorzec. Teksty egzegetyczne
są najprawdopodobniej pochodzenia iryjskiego. Występująinsularne symptomy w ortografii (Bischoff).
Prognosticon wykazuje iryjskie powiązania (Hillgarth). Zob.: D. Brearley, The Expositio lohannis in
Angers BM 275, Recherches augustiniennes, 20(1985), s. 151-221; tegoż, The Irish Influences in the
Expositio lohannis iuxta Hieronimum in Angers BM 275, Proceedings of the Irish Biblical Association,
10(1986), s. 72-89; B. Bischoff, MS, 1, s. 214, 257n, 261; CCSL, 115, ed. J. N. Hillgarth, s. XXV.
Raczej Anglosas był kopistąLONDON, Brit. Lib. Egerton 2831, jedynie zdaniem E. K. Randa napisany
on był przez Iryjczyka.
16 Collectio canonum Hibernensis; Alcuin: miscellanea [Reginbert-Codex] (ff. 90); Reichenau
[Reichenau], saec. IXin (Holder); przed 822 (Bischoff, cyt. za Kottje). Iryjskie glosy zostały skopiowane
z wzorca. Zob.: A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 58n, 645; B. Bischoff, MS, 3, s. 48; J. J. Contreni, The
Cathedral School, s. 133; J. Autenreith, Insulare, s. 152; R. Kottje, Kirchenrechtliche Interessen, s. 30.
17 Expositio S. Ambrosi in Lucam; Beda in evangelium Lucae; St. Denis [Bobbio], saec. IX, 1/4.
Kodeks należy do darów Iryjczyka Dungala dla Bobbio. Drugi skryba, który kopiował dzieło Bedy,
zdradza wpływy insularne na pismo (Vezin). Zob.: M. Ferrari, In Papia, s. 34; J. Vezin, Observations
surl’origine, s. 134n; tegoż, Les relations entre Saint-Denis, s. 32. Częściową kopią tego rękopisu jest
ST. GALLEN, Stiftsbibl. 248, Boethius: De arithmetica; Beda: De natura rerum (ss. 228); St. Denis-
-Reichenau [St. Gallen], saec. IXmed; IX, 1/3 (Bruckner). Pojawiają się drobne korektury w iryjskim
piśmie. Kodeks jest skopiowany z iryjskiego wzorca pismem francuskim. Zob.: A. Bruckner, Scriptoria, II,
s. 74; B. Bischoff, MS, 3, s. 47, 53; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 926.
J L

12. Proweniencja tekstu 301

52-59) (saec. VIII, 2/2). Listy Kolumbana w PARIS, BN, lat. 13440 (saec. VIII, 2/2),
wykazują w typowo anglosaskiej abrewiacji dla -fur ślad wzorca.
Z powyższych, nielicznie tu przytoczonych przykładów widzimy, że teksty auto­
rów anglosaskich możemy również znaleźć w rękopisach napisanych przez Iryjczy­
ków na kontynencie i na odwrót, dzieła iryjskie-w rękopisach anglosaskich. Nasz
przegląd dotyczył tekstów o ustalonej proweniencji anglosaskiej, a co z tekstami
anonimowymi, którym ta proweniencja jest przypisywana na podstawie wewnętrz­
nych, często dyskusyjnych cech tekstu? Czy, biorąc pod uwagę ożywionąwymianę
między Anglosasami a Iryjczykami, możemy polegać na kryterium pochodzenia
tekstu, które miałoby wskazywać rodzaj wpływów insularnych w przypadkach,
gdy zawodzą kryteria paleograficzne?
O iryjskiej genezie całego zbioru gramatyk (NAPOLI, Bibi. Naz. IV. A. 34), pośród
których znajduje się również gramatyka Alkuina, mająświadczyć- zdaniem ogółu
badaczy - iryjskie wersje towarzyszących mu innych tekstów oraz skopiowane
z wzorca iryjskie glosy, w mniejszym zaś stopniu miejsce powstania rękopisu18.
Pozwólmy sobie przy tej okazji na pewnąspekulację myślową. Załóżmy, żez obec­
nego rękopisu zachowała się jedynie część z dziełem Alkuina. Cechy paleograficzne
tego fragmentu (i całego zachowanego kodeksu) nie wskazująjednoznacznie na
konkretną tradycję insularną. Jedynie Luxeuil jako miejsce powstania mogłoby
wskazywać na powiązania iryjskie, choć na początku IX wieku związki te nie były
już takie oczywiste. W takiej hipotetycznej sytuacji, chcąc skonkretyzować rodzaj
wpływów insularnych, moglibyśmy się sugerować anglosaską proweniencjątekstu.
To doprowadziłoby nas do wniosku, że w Luxeuil dostępny był najprawdopodobniej
anglosaski wzorzec, z którego kopiowano interesujący nas rękopis. Nie ustępując
w dociekaniach, zapewne skłonni bylibyśmy domniemywać na tej podstawie, że
obecność anglosaskiego rękopisu w Luxeuil na początku IX wieku jest śladem bliżej
nieokreślonych kontaktów tego klasztoru ze środowiskiem anglosaskim na konty­
nencie, może nawet z samym Alkuinem - jeśli sądzić po czasie powstania naszego
rękopisu (saec. IXin), który zresztą był kopiądomniemanego anglosaskiego wzorca.
Widzimy więc, że przewidywany tok myślowy, odwołujący się jedynie do proweniencji
tekstu, skierowałby nas w zupełnie innym kierunku i doprowadził do odmiennych

18 Grammatica (Alcuin, Virgilius Maro, Malsachanus, Pompeius)-, Luxeuil [Bobbio(?)j, saec.

IXin. Niezrozumienie abrewiacji i nietypowe konfuzje wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca.
Pojawiają się staroiryjskie glosy do Malsachanusa, które zdaniem Thurneysena pochodzą z około
700 roku. Z iryjskiego wzorca skopiowano również staroiryjskie glosy (Bischoff). Gramatyka Mal­
sachanusa skopiowana została z tego samego wzorca co PARIS, BN, lat. 13026 (saec. IX, L)
(Löfstedt), w którym znajdują się anglosaskie zapiski marginalne (Jones). Inicjały są często czerwono
opunktowane. Pierwsza linia tekstu czasami jest zaznaczona większymi literami w typie insularnym.
Pojedyncze litery o insularnym kształcie występują w całym tekście (Beeson). Napisany karolińską
minuskułą z wpływami insularnymi wyrażającymi się w dukcie, kształcie liter i technice kompozycji
składek (Ferrari). Zob.: C. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s. 82n; R. Thumeysen, ZCP, 21(1939),
s. 280n; B. Löfstedt, Derhibernolateinische, s. 25, 30; B. Bischoff, MS, 1, s. 285; MS, 3, s. 19, 41,219;
V. Law, The Insular, s. 100; M. Ferrari, Nota sui codici, s. XXXV; M. Donnini, Sul De ortographia
di Beda net cod. Neap. IVA 34, Studi e ricerche dell’lstituto di latino, Faccoltä di Magistero, Universitä
di Genova, 6(1984), s. 35-41; L. W. Jones, The Scriptorium at Corbie, I, s. 200; II, s. 386.
302 12. Proweniencja tekstu

wniosków niż te, które w literaturze odnoszą się obecnie do całego kodeksu. Ale
czy mamy pewność, że nasz rzeczywisty kodeks naprawdę kopiowany był z iryj­
skiego wzorca i to do tego w całości? O rodzaju wzorca wypowiadał się jedynie
Bischoff i to przy okazji wzmianki o staroiryjskich glosach19. Choć Lófstedt nie kon­
kretyzował charakteru insularnego wzorca, to można odnieść wrażenie, że miał na
myśli wzorzec iryjski, co jest zresztą wysoce prawdopodobne, ale tylko dla części
z Malsachanusem (!)20-o pozostałych częściach kodeksu dowiadujemy się z lite­
ratury niewiele. Nie możemy bowiem zapominać, że mogło być kilka różnych wzor­
ców dla jednego kodeksu. Dlatego nie powinniśmy z góry uogólniać cech znanych
nam tylko z części rękopisu na jego całość - zwłaszcza dla rękopisów z IX wieku,
odnośnie do których rzadko kiedy dysponujemy szczegółowymi danymi, a i opisy
w CLA nie zawsze są pod tym względem zadowalające. Okazuje się więc, że być
może jesteśmy jednak w sytuacji, którą pierwotnie określiliśmy jako hipotetyczną,
czyli że pochodzenie części z dziełem Alkuina jest faktycznie niezależne od pozo­
stałych części z tekstami iryjskiego pochodzenia, mimo że interesujący nas fragment
skopiowany został tą samą ręką. Odpadają więc wszystkie przesłanki wiążące
część z Alkuinem z kręgiem wpływów iryjskich - tekst i glosy. Zatem nasz tok
myślenia, przedstawiony wyżej w formie przypuszczeń, nabiera bardziej realnych
kształtów. Przedstawiony przypadek pokazuje komplikacje wynikające z wniosko­
wania na podstawie pochodzenia tekstu. Musimy pamiętać, iż dysponującjedynie
niekompletnym opisem kodykologiczno-paleograficznym, nie jesteśmy w stanie bez
autopsji kodeksu właściwie ocenić jego cech, które pomogłyby nam na podstawie
pochodzenia tekstu określić rodzaj wpływów insularnych21.
Dysponujemy dość znaczną grupą tekstów, których pochodzenie z konkretnej
tradycji insularnej jest domniemane, wydedukowane na podstawie cech samego
tekstu. Wykorzystywanie takich tekstów do określania rodzaju wpływów paleogra­
ficznych w rękopisie jest nie tylko tak samo zawodne, jak przykłady cytowane
powyżej, ale same ich atrybucje do konkretnej tradycji insularnej (czy w ogóle
insularnej) sąwysoce hipotetyczne. Problem ten dotyczy zwłaszcza tekstów, którym
przypisuje się iryjskie pochodzenie na podstawie mniej lub bardziej dyskusyjnych
kryteriów, a te z natury rzeczy podlegają krytyce, która niejednokrotnie nie potwier­
dza przyjętej procedury wywodzenia pochodzenia tekstu, uznanej przez znaczną
część badaczy.
Najlepiej problem ten ilustrujądzieje badań nad iryjskąegzegeząbiblijną. W 1954
roku Bischoff opublikował przełomowy dla badań nad wczesnośredniowieczną
egzegezą biblijną artykuł, w którym po raz pierwszy zwrócił uwagę na pokaźną
liczbę (trzydzieści dziewięć) głównie anonimowych komentarzy biblijnych, napi-

19 MS, 3, 41.
20 B. Lófstedt, Derhibernolateinische, s. 30n.
21 Poruszyć należy problem, na który nie zwraca się uwagi, a mianowicie zbyt pochopne
formułowanie wniosków w szczegółowych analizach paleograficznych na podstawie skromnych,
niekompletnych danych, zebranych jedynie z literatury. Jest to szczególnie widoczne w większości
wydań krytycznych, w których bardzo mało miejsca poświęca się paleograficznym aspektom rękopisów,
a korzysta z informacji z drugiej ręki, mimo że wydawcy dysponująprzynajmniej fotokopiami kodeksów.
12. Proweniencja tekstu 303

sanych - jego zdaniem - przez Iryjczyków lub wywodzących się z iryjskiej tradycji
egzegetycznej22. Użyta przez niego metoda wyróżnienia owych tekstów spotkała
się z entuzjastycznym przyjęciem większości badaczy, chociaż wywołała też -
wprawdzie nieliczne - głosy krytyczne23.
We wstępie do katalogu iryjskich komentarzy biblijnych (1988) Joseph F. Kelly,
kontynuator dzieła Bischoffa, stwierdził:

Nie da się jednoznacznie wytyczyć linii między anonimowymi tekstami identyfikowanymi jako
iryjskie, a tymi powstałymi pod iryjskim wpływem. Obecność jednego czy dwóch z wymienionych
przez B. Bischoffa kryteriów nie zapewnia o iryjskości tekstu, ale wzrasta prawdopodobieństwo,
że sąfaktycznie iryjskie. Rozróżnienie między tekstem iryjskim a tekstem będącym pod wpływem
iryjskim może być określone jedynie na podstawie szczegółowej analizy tekstu, która jednak nie
może być przeprowadzona dla każdego numeru w katalogu24.

Mimo że w pełni zgadzamy się z pierwszymi zdaniami, to niewiadomo, o jakie

dalsze detailed examination może autorowi chodzić. Co jeszcze sam tekst, poza
analizą wyróżnionych przez Bischoffa cech, może nam powiedzieć o swoim pocho­
dzeniu?
W1982 roku Vivien Law opublikowała książkę o insularnych gramatykach, w której
zakwestionowała panujący do tej pory pogląd o istnieniu odrębnej grupy tekstów
gramatycznych, uważanych za produkty kultury iryjskiej. Zarówno ta książka, jak
i szereg prac wydanych w następnych latach pokazały, jak kruche były podstawy,
na których taką koncepcję zbudowano25. W opinii Law dzieła te powstały w kręgu

22 Wendepunkte in der Geschichte der lateinischen Exegese im Frühmittelalter, Sacris Erudiri,

6(1954), s. 189-279, przedruk z uzupełnieniami [w:] tegoż, MS, 1, s. 205-273. Dzieje badań nad
problemem przedstawił M. McNamara, Early Irish Exegesis. Some Facts and Tendencies, Proceedings
of the Irish Biblical Association, 8(1984), s. 57-96, tam też omówienie literatury przedmiotu. Badania
nad iryjskąegzegeząbiblijnąsąkontynuowane przez uczniów Bischoffa: M. McNamarę, J. F. Kelly’ego
i R. McNally’ego. Efektem ich pracy jest wydanie sporej liczby tych komentarzy w serii Corpus
christianorum, w tomie CVIII [Scriptores Hiberniae Minores] (dotąd trzy woluminy), Turnholt 1973-,
Wydanie to spotkało się z druzgocącą krytyką B. Lófstedta, ALMĘ, 40(1977), s. 156-177. Uzupełniony
katalog iryjskich komentarzy biblijnych, obejmujący już sto trzynaście tekstów, wraz z najnowszą
literaturą opublikował w latach 1988-1990 J. F. Kelly, A Catalogue. Szerzej o problemie iryjskiej
egzegezy zob. D. Sikorski, Iryjska egzegeza biblijna wczesnego średniowiecza - problem metody,
[w:j Scripta custot memoriae, red. D. Zydorek, Poznań 2001, s. 463-483.
23 Por. E. Coccia, La cultura irlandese, s. 328n; C. Stancliffe, Early «Irish» Biblical Exegesis, [w:j
Studia Patristica, vol. 12, ed. E. A. Livingstone, Berlin 1975, s. 361-368. Por. naszą krytykę teorii
Bischoffa, D. Sikorski, Iryjska egzegeza biblijna wczesnego średniowiecza - problem metody, [w:j
Scriptura custos memoriae. Prace historyczne [Księga pamiątkowa dla prof. Brygidy Kürbis], Poznań
2001, s. 463-483.
24 J. F. Kelly, A Catalogue, s. 540n.
25 Najważniejsze prace V. Law: The Insular Latin Grammaries, Woodbridge 1982 (do tego
ważniejsze recenzje i artykuły recenzyjne: M. M. Herren, Insular Grammarians, Peritia, 2(1983),
s. 312-316; L. Holtz, Les grammairiens hiberno-latins etaient-ils des anglo-saxons? Peritia, 2(1983),
s. 170-184; D. Ó Cróinłn, Studia Hibernica, 22/23(1982-83), s. 149-156; P. A. Breatnach, Celtica,
16(1984), s. 182-186); Notes on the Dating and Attribution of Anonymous Latin Grammars of the
Early Middle Ages, Peritia, 1 (1982), s. 250-267; Irish Symptoms and the Provenance of Sixth- and
Seventh-Century Latin Grammars, [w:j Materiaux pour une histoire des theories linguistiques, ed.
304 12. Proweniencja tekstu

anglosaskim albo na kontynencie, a tylko znikoma część była faktycznie dziełem

Iryjczyków. Jej krytyka argumentów wypracowanych przez zwolenników koncepcji
„iryjskich gramatyków” w wielu miejscach dotykała tych samych argumentów, na
których Bischoff budował swojąwizję iryjskiej szkoły egzegetycznej26.
Całkiem niedawno najważniejsze aspekty teorii Bischoffa zostały na nowo przedy­
skutowane przez Michaela Gormana27, a wnioski przezeń wysnute-w sumie oba­
lenie teorii o iryjskiej egzegezie biblijnej - spotkały się zarówno z dość gwałtowną
repliką ze strony współpracowników nieżyjącego już Mistrza, za jaką należy uznać
wypowiedź Gabriela Silagi28, jak i z próbądyskusji z poszczególnymi argumentami
Gormana, przy jednoczesnym uznaniu trafności jego ogólnych spostrzeżeń, jak
uczynił to M. M. Herren29.
Co z tego wynika dla nas? Musimy się liczyć z dużym prawdopodobieństwem,
że wiele z tekstów, które rzekomo powstały w kręgu iryjskim, niekoniecznie pochodzi
spod piór Iryjczyków30. Ponieważ w wielu rękopisach, w których te dzieła się znaj­
dowały, widoczne w nich wpływy insularne zostały na podstawie ich zawartości
określone jako iryjskie, to należało by te atrybucje raz jeszcze zweryfikować.

S. Auvoux, M. Glaligny et al., Lille 1984, s. 77-85;Grammar in the Early Middle Ages: a Bibliography,
[w:] History of the Linguistic Thought in the Early Middle Ages, ed. V. Law, Amsterdam-Philadelphia
1993, s. 25-47.
26 Warta odnotowania jest jej propozycja podziału cech na dwie grupy: cechy zewnętrzne, w jej
ujęciu obejmujące cechy paleograficzne i ortografię, oraz właściwości samego tekstu jako zespół jego
cech wewnętrznych. Te pierwsze są, zdaniem badaczki, wtórne i, choć mogą potwierdzać insularną
proweniencję tekstu, to nie mogą być rozpatrywane samodzielnie. Pierwszeństwo przyznaje autorka
samemu tekstowi. Nie będziemy zagłębiać się w problem trafności wyboru przez nią cech cha­
rakterystycznych, jej zdaniem, dla gramatyków iryjskich, jako że odbiega to od głównego tematu, por.
recenzje cytowane wyżej.
27 Wstępne uwagi krytyczne poczynione zostały przez Gormana wjego pracy o jednym z komentarzy,
por. tegoż, The Commentary on the Pentateuch Attributed to Bede in PL 91.189-394, RB, 106(1996),
s. 94n. W bardziej rozwiniętym kształcie [w:j tegoż, A Critique of Bischoff’s Theory of Irish Exegesis.
The Commentary on Genesis in Munich Clm. 6302 (Wendepunkte 2), JML, 7(1997), s. 178-211,
zwłaszcza 201 -211, oraz The Myth of Hiberno-Latin Exegesis, RB, 110(2000), s. 42-85, zwłaszcza 42-
-59. Gorman jest znakomitym znawcą wczesnośredniowiecznej egzegezy biblijnej oraz wydawcą kilku
komentarzy biblijnych.
28 G. Silagi, Notwendige Bemerkungen zu Gormans ‘Critique of Bischoff’s Theory of Irish Exegesis’,
Peritia 12(1998), s. 87-94. Autor z wielką skrupulatnością wypunktował te momenty - w sumie mniej
istotne - w argumentacji Gormana, w których tenże przeholował lub chybił całkowicie. Zarazem Silagi
unikał ustosunkowania się do zasadniczych tez Gormana, próbując jednocześnie skompromitować
go poprzez przywołanie faktów (niezależnie od tego, po czyjej stronie jest racja), nie związanych
wprost z tematem dyskusji.
29 M. W. Herren, Irish Biblical Commentaries before 800, [w:j Roma, Magistra Mundi. Itineraria
Culturae Mediaevalis. Melanges offerts ä Pere L. E. Boyle ä l’occasion de son 75e anniversaire, ed.
J. Hamesse, Louvain-la-Neuve 1998, s. 391-407. Nie zdążyliśmy uwzględnić C. D. Wright, Bischoff's
Theory of Irish Exegesis and the Genesis Commentary in Munich clm 6302: A Critique of a Critique,
JML, 10 (2000), s. 115-175.
30 Por. podsumowanie E. Coccia, La cultura, s. 397n, który uważa, że jednym z głównych czynników
powodujących przypisywanie Iryjczykom tak wielu tekstów są panujące w nauce mity o znaczeniu
kultury iryjskiej we wczesnym średniowieczu.
12. Proweniencja tekstu 305

Jeszcze bardziej mylącejest sugerowanie się przy określaniu proweniencji tekstu

sąsiedztwem w rękopisie tekstów o anglosaskim pochodzeniu i wnioskowaniu na
tej podstawie o wspólnej (przynajmniej na pewnym etapie) tradycji rękopiśmiennej.
Manuskrypty, które są tematycznymi zbiorami pewnego rodzaju tekstów, na przykład
komentarzy biblijnych, gramatyk eto., w większości stanowią późniejsze kompilacje
powstałe na lokalne zapotrzebowanie i nie mają nic wspólnego z tradycją rękopiś­
mienną dzieł. Ponadto poszczególne składki, pierwotnie samodzielne, mogły być
scalone w kodeks dopiero na etapie oprawiania31.
Innym kryterium, jakim posługują się niektórzy badacze, jest odwoływanie się
do insularnej tradycji rękopiśmiennej tekstu nieinsularnego pochodzenia. Podczas
gdy mamy przykłady dość dokładnego rozdzielenia rękopiśmiennej tradycji konty­
nentalnej od insularnej dla sporej grupy tekstów32, to jeśli chodzi o rodzaj tradycji
insularnej - co by nas szczególnie interesowało - dla zdecydowanej ich większości
nie potrafimy tego dokonać z wystarczającą pewnością.
Relatywnie duża liczba manuskryptów z tekstami biblijnymi sprzyjała próbom
ustalenia specyficznych wersji tekstu poszczególnych ksiąg, które miałyby być
charakterystyczne dla konkretnej tradycji insularnej. Chociaż już dość wcześnie
przedsięwzięto w nauce próby usystematyzowania tekstów biblijnych w obrębie
obu tradycji insularnych33, jesteśmy właściwie dopiero na początku poważniejszych
badań nad tym zagadnieniem34. Mimo to przypisuje się niektórym wariantom te­
kstów biblijnych charakter wyłącznie iryjski lub anglosaski35, wykorzystującje przy
tym niezbyt adekwatnie do określania rodzaju wpływów insularnych na rękopisy.
Spośród ksiąg biblijnych uznaje się bardzo często, że psałterz w postaci trójdziel­
nej jest typowo iryjską formą36. Mimo że Ulrich Kuder w 1977 roku wskazał na

31V. Law, The Transmission of the ‘Ars Bonifacii’, s. 282n, podaje jako przykład anglosaskie gramatyki
Bonifacego i Tatwine’a, występujące łącznie w VATICANO, Pal. lat. 1746 oraz w PARIS, BN, lat. 17959,
co skłaniało niektórych badaczy do uznania, że krążyły one razem. Jednakże bliższa obserwacja
kodykologiczna rękopisu watykańskiego ujawniła, że składał się on z pierwotnie niezależnych części.
Tak więc zbieżność obu gramatyk w tradycji przekazu tekstu była przypadkowa. Por. tejże, Notes on
the Dating, s. 256n.
32 L. Holtz, Les grammairiens hiberno-latins, s. 172n.
33 Pierwsze usystematyzowanie tekstów biblijnych według takich kryteriów przedstawili: S. Berger,
Histoire de la Vulgate, Paris 1893; H. Glunz, Britannien und Bibeltext.
34 Por. podsumowanie badań przez M. McNamarę, The Text of the Latin Bibie, s. 15n, oraz dezy-
derata badawcze, s. 53n, które autor ten już częściowo zrealizował, por. M. McNamara, Studies on
Texts of Early Irish Latin Gospels. Badania te stanąsię rzeczywiście możliwe do przeprowadzenia po
ukończeniu tytanicznej pracy benedyktynów z Beuron, jaką jest zestawienie wszystkich wariantów
tekstów biblijnych do X wieku, por. pierwsze zestawienie próbnych fragmentów dokonane przez
B. Fischera, Die lateinischen Evangelien bis zum 10. Jahrhundert, Bd. 1-4, Freiburg 1988-1991.
35 Jak trafnie zauważyła G. Bonner, Ireland and Rome, s. 106, nie zostało sprecyzowane
wystarczająco dokładnie pojęcie „iryjskiej wersji tekstu” (to samo możemy rozciągnąć na wersje
„anglosaskie”). Ile bowiem wariantów typowo iryjskich musi liczyć tekst, żeby go można uznać za
iryjski, a przy ilu iryjskim już nie jest? Żaden ze znanych nam kilku rękopisów tekstów biblijnych nie
zawiera wszystkich tak zwanych iryjskich lekcji.
36 Por. D. H. Wright, The Vespasian Psalter, s. 47.
306 12. Proweniencja tekstu

bezpodstawność tego poglądu37, do dziś znajdziemy wypowiedzi przypisujące tej

formie tekstu psałterza iryjską genezę.
Wszelkie powiązania z rękopisami powstałymi w Italii, w Rzymie w szczegól­
ności, czy to paleograficzne, czy tekstowe (chodzi tu głównie o teksty biblijne i litur­
giczne), jeśli sązauważalne w manuskryptach, w których ścierająsię obie tradycje
insularne, interpretowane sązwykle na niekorzyść wpływów iryjskich. Praktyka ta
wynika z przyjęcia założenia, że kontakty iryjsko-rzymskie były tak rzadkie, iż nie
było warunków po temu, aby teksty rzymskiej proweniencji mogły się znaleźć
w większym wyborze w Irlandii we wczesnym okresie, mniej więcej do początku
VIII wieku. Faktycznie, źródła sprzed XII wieku są pod względem odnotowanych
związków iryjsko-rzymskich bardzo skąpe, mimo tego nie upoważniają one do
zakładania takiej izolacji. Jak wykazał Richard Sharpe, przynajmniej w VII i VIII wieku
tradycja rzymska była obecna w klasztorze w Armagh38. Wykorzystywana ona była
również do prób narzucenia przez Armagh Kościołowi iryjskiemu władzy metropo­
litalnej. Powiązania z tradycjąrzymskądająsię także prześledzić w innych źródłach
iryjskich, takich jak roczniki i penitencjały39. Już od schyłku VI wieku możemy
wydzielić w Irlandii prorzymskie stronnictwo, którego członków nazwano Romani.
Termin ten oznacza - zdaniem P. Ó Neilla - wyraźną grupę kulturową Iryjczków
wewnątrz Kościoła iryjskiego, która wyróżniała się prorzymskim stanowiskiem
w sprawie obliczania daty Wielkanocy i odmiennym od reszty Iryjczyków typem
uczoności oraz uprawianej egzegezy biblijnej40. Chociaż studia nad iryjską tradycją
tekstu Biblii nabierają dopiero tempa, to już wiadomo, że dla ksiąg Starego Testa­
mentu nie możemy nawet mówić o istnieniu iryjskiej tradycji tekstu. Jeśli zaś chodzi
o iryjską tradycję tekstu Ewangelii, to problem ów wymaga ponownych badań41. Nie
ma więc podstaw podważanie przynależności do iryjskiej tradycji rękopiśmiennej
rękopisów z tekstami proweniencji rzymskiej42. Ma to szczególne znaczenie dla
wczesnych rękopisów, które powstały w Northumbrii lub są podejrzewane o north-
umbryjskągenezę. Odwoływanie się do tradycji tekstualnej w przypadku rękopisów
o niepewnej przynależności do którejś z tradycji insularnych nie jest dość dobrze

37 U. Kuder, Die Initialen des Amienspsalters, s. 71n.

38 R. Sharpe, Armagh and Rome in the Seventh Century, [w:] Irland und Europa: Die Kirche im
Frühmittelalter, s. 58-72; bardziej ogólnie u G. Bonner, Ireland and Rome, s. 101n.
39 Por. M. McNamara, Ireland and Northumbria, s. 275n; tegoż, Studies on Texts of Early Irish Latin
Gospels A. D. 600-1200.
40 P. Ó Neilla, Romani Influences on Seventh-Century Hiberno-Latin Literature, [w:] Irland und
Europa: Die Kirche im Frühmittelalter, s. 280-290, tu zwłaszcza s. 281 n.
41 M. McNamara, The Text of the Latin, s. 39, 53n.
42 W iryjskich i łacińskich glosach do tekstu Prisciana, w napisanym iryjską minuskułą w zachodniej
Francji KARLSRUHE, BLB, Aug. 132 (saec. IXmed), znajdująsię uwagi typu: „sed in libro romano non
habetur”, co bywa interpretowane jako odniesienie do ksiąg z Rzymu lub napisanych pismem
kontynentalnym, podobnie jak rękopis iryjski określano na kontynencie jako „über scotice scriptus”,
por. P-Y. Lambert, Le vocabulaire du scribe irlandais, s. 166n. Choć nie mamy ku temu żadnych
przesłanek, to możemy podejrzewać, że tego rodzaju uwagi w rękopisach majądłuższątradycję w kręgu
iryjskim i wywodząsię ze znacznie wcześniejszego okresu, w którym porównywano tekst w rękopisie
iryjskim z tekstem kodeksów późnoantycznych - rzymskich.
12. Proweniencja tekstu 307

uzasadnione obecnym stanem badań. Uwagi te sąobowiązujące, naszym zdaniem,

także dla rękopisów napisanych na kontynencie, a wykazujących powiązania z North-
umbrią, gdyż mogąone odzwierciedlać wpływy iryjskie, a nie anglosaskie.
Gdy chodzi o tradycję tekstu, to jesteśmy bardzo powściągliwi w kwestii jej
użyteczności dla naszych celów, gdyż - jak staraliśmy się pokazać - łatwiej tu
pobłądzić niż znaleźć dobrą wskazówkę, pokazującąnam ewentualne źródła wpływów
insularnych odpowiedzialnych za paleograficznąstronę manuskryptów. Nie znaczy
to, że w ogóle rezygnujemy z uwzględnienia proweniencji tekstu, ale należy ją
traktować zdecydowanie jako cechę dodatkową, a nie rozstrzygającą.
13. OPRAWY KODEKSÓW

Choć nie każdy rękopis był oprawiany, to oprawy związane są ściśle ze skryp­
torium i choćby dlatego uwzględnienie ich wydaje się jak najbardziej uzasadnione.
Zainteresowania badaczy oprawami okresu karolińskiego rozpoczęły się na
dobre dopiero w latach trzydziestych ubiegłego wieku1. Wcześniej służyły one
jedynie jako ilustracje rozwoju techniki oprawiania w ujęciach podręcznikowych,
które koncentrowały się zasadniczo na oprawach z późniejszych czasów. Pierwsze
ujęcie rozwoju wczesnej techniki oprawiania przedstawiła Berthe van Regemorter
w latach 1948 i 19552. Oprawy anglosaskie czekały na swoich badaczy dłużej3.
Rezultatem tych dociekań było ustalenie, że Anglosasi wypracowali specyficzną
technikę wykonania opraw, co umożliwia nam ich uwzględnienie jako ewentualnych
śladów oddziaływań anglosaskich na kontynencie.
Nie wiemy, czy skrybowie byli w jakiś sposób zaangażowani w oprawianie
manuskryptów. Najprawdopodobniej - choć nie posiadamy tutaj żadnej podstawy
źródłowej - w małych ośrodkach sami oprawiali rękopisy, gdyż niewielka produkcja
rękopiśmienna nie wymagała zajęcia się oprawianiem przez wyspecjalizowanego
rzemieślnika. Z pojedynczych wzmianek źródłowych4 możemy wnioskować, że
zapotrzebowanie na oprawy przy dużych klasztorach, ze skryptoriami o sporej
produkcji rękopiśmiennej, wymagało zorganizowania nawet specjalnego warsztatu
rzemieślniczego. Sądzimy, że nie ma racjonalnych przesłanek, aby przypuszczać,
iż technika oprawiania, na którąskłada się sposób zszycia składek i związania ich

1 Por. K. Christ, Karolingische Bibliothekseinbände, [w:] Festschrift Georg Leyh (1877-1937), Leipzig
1937, s. 82-104; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 202-249; A. T. Heinz, Über Heft-und Bindewesen
von Handschriften aus der Karolinger Zeit, Archiv für Buchbinderei, 38(1938), s. 33-38; G. Kattermann,
Die karolingische Bucheinbände und die Technik des frühmittelalterlichen Einbandes, tamże, 39(1939),
s. 17-32.
2 B. van Regemorter, Evolution de la technique de la reliure du Ville au Xlle siede, Scriptorium,
2(1948), s. 275-285; tejże, Le codex relie depuis son origine jusqu’au Haut Moyen Age, s. 1 n.
3 D. M. Wilson, An Anglo-Saxon Bookbinding, s. 199n; G. Pollard, Some Anglo-Saxon Bookbindings,
s. 130n.
4 W dyplomie z 774 roku Karol Wielki darował na rzecz St. Denis las wraz z dziką zwierzyną, której
skór mnisi potrzebowali na oprawy do ksiąg. Z tego samego powodu klasztor w St. Bertin otrzymał
w 800 roku prawo polowań w lasach królewskich, cyt. za E. Leśne, Histoire de la propriete ecclesiastique
en France, t. 4, s. 374n.
13. Oprawy kodeksów 309

z oprawą właściwą (a wszystko to może być zrealizowane na wiele sposobów

i ich kombinacji), możliwa była do opanowania jedynie przez ogląd dostępnych
opraw5. Zakładamy więc, że anglosaska technika oprawiania mogła być tylko umie­
jętnością nauczoną, a nie imitowaną czy skopiowaną.
Sensowne dla naszych celów wydaje się rozpatrzenie tylko dwóch aspektów
dotyczących opraw-anglosaskiej techniki związania opraw z rękopisem oraz zdob­
nictwa samych opraw.
Jak pokazuje przykład oprawy w FULDA, LB, Cod. Bonif. 1, rozróżnienie to
jest konieczne, ponieważ oprawa tego rękopisu nie jest wykonana w technice
używanej przez Anglosasów, natomiast metalowe aplikacje, którymi później ją
uzupełniono, należą do wyrobów rzemiosła anglosaskiego6. Luksusowa oprawa
kodeksu z Lindau, obecnie NEW YORK, Pierpont Morgan Library MS. 1, pochodzi
- według zgodnej opinii badaczy - z kontynentalnego warsztatu insularnego7,
a nawet uważanajest-przez Genevieve L. Micheli - za dzieło Anglosasa8. Dyptyk
z Genoels-Elderen, datowany na ostatnią tercję VIII wieku, który był pierwotnie
elementem wystroju oprawy kodeksu, pochodzi najprawdopodobniej z kontynen­
talnego, być może bawarskiego, warsztatu insularnego9. Niezależnie od insular­
nego stylu wykonania, inskrypcja otaczająca płyciny wykazuje northumbryjskie
cechy paleograficzne10. W przypadku odwoływania się jedynie do wpływów anglo­
saskich w wystroju opraw istnieje niebezpieczeństwo pomyłki, a mianowicie oprawy
te mogą nie być produktem anglosaskim powstałym na kontynencie, lecz wtórnie
użytą oprawą z kodeksu importowanego z Anglii. Z tego powodu analiza samej
techniki oprawiania jest o wiele pewniejszym wskaźnikiem. Pojęcie o tym, jak
mogły wyglądać oprawy anglosaskie, dają nam podobizny kodeksów w iluminac­
jach przedstawiających postacie ewangelistów z księgami, znajdujące się w rękopi­
sach anglosaskich, na przykład Kodeks Aureus STOCKHOLM, Kungligabiblioteket,
A. 135 (saec. Vlllmed)11.
Dysponujemy znikomą liczbą opraw z VIII i IX wieku, które ze względu na ich
pochodzenie możemy nazwać anglosaskimi. Graham Pollard naliczył ich zaledwie
trzy na łączną liczbę siedemnastu, jakie zarejestrował w całym okresie anglosaskim

5 B. van Regemorter, Le codex relie, s. 4.

6 Por. szczegółową analizę u D. M. Wilsona, An Anglo-Saxon, s. 216.
7 V. Bierbrauer, Liturgische Gerätschaften aus Baiern und seinen Nachbarregionen in Spätantike
und frühem Mittelalter. Liturgie- und Kunstgeschichtliche Aspekte, [w:] Die Bajuwaren: von Severin bis
Tassilo 488-788, hrsg. H. Dannheimer, H. Dopsch, b. m. 1988, s. 337; F. Steenbock, Der kirchliche
Prachteinband im frühen Mittelalter, Berlin 1965, nr 21; J. Guilmain, The Enigmatic Beasts of the
Lindau Gospels Lower Cover, Gesta, 10(1971), s. 3-18; The Making of England [D. Wilson], s. 169.
8 G. L. Micheli, Recherches, s. 70n.
9 BRUXELLES, Musees Royaux d’Art et d’Histoire, inv. 1474. Miejsce powstania jest dyskusyjne,
ale wszyscy badacze podkreślają jego ścisłe związki ze sztuką insularną, a przede wszystkim
anglosaską por. ostatnie publikacje C. L. Neuman de Vegvar, The Origin of the Genoels-Elderen
Ivories, Gesta, 29(1990), s. 8-24; The Making of England [J. Lafontaine-Dosogne, L. Webster], s. 180n,
il. 141 n, tam też dzieje badań nad tym i pokrewnymi zabytkami oraz bogata wcześniejsza literatura.
10 Die Ausstellunskatalog Karle der Grosse, nr 534, Abb. 104.
11 CLA, XI, 1642; tu por. M. Budny, The Stockholm Codex Aureus, s. 38, il. 15 (f. 9v).
310 13. Oprawy kodeksów

do XI wieku12. Jego zestawienie nie zostało sporządzone na podstawie cech zew­

nętrznych samych opraw, ale na podstawie miejsca ich powstania, to jest Anglii.
Dlatego nie zostały uwzględnione oprawy kodeksów kontynentalnych, pochodzące
z ośrodków anglosaskich. Autor ominął jednak jedną rodzimą anglosaską oprawę
z northumbryjskiego rękopisu STONYHURST, College Lib. S. N. (saec. VII-VIII)13.
który pierwotnie złożony był do grobu świętego Cuthberta. Na tej podstawie jest
też ona datowana na przełom VII i VIII wieku14.
Spośród opraw kontynentalnych kodeksów możemy uważać za anglosaskie -
z powodu ich podobieństwa z innymi oprawami lub ornamentyką anglosaską bądź
na podstawie zakładanych wspólnych losów manuskryptu i oprawy - następujące:
-FULDA, LB, Cod. Bonif. 115;
- FULDA, LB, Cod. Bonif. 2 (Codex Ragyndrudis)16;
- FULDA, LB, Cod. Bonif. 317;
-KASSEL, LB, theol. fol. 2118;
- KASSEL, LB, theol. qu. 619.
Jak zauważyli G. D. Hobson i Berthe van Regemorter, oprawy anglosaskie
w sposobie wykonania wykazują silne związki z techniką oprawiania, stosowaną
w znanych nam wczesnych rękopisach koptyjskich20. Według Grahama Pollarda,
pierwsze oprawy anglosaskie reprezentują pod względem stylu wykonania raczej
schyłkowy okres rozwoju opraw koptyjskich niż początki stylu rodzimego, przy
założeniu, że doszło u Anglosasów do niezależnego od wzorców koptyjskich wyna­
lezienia tej samej metody oprawiania21. Analogie do rękopisów pochodzących
z Egiptu czy Bliskiego Wschodu - jak już zauważyliśmy w innych rozdziałach -
nie są czymś wyjątkowym dla kręgu insularnego. W grupie rękopisów fuldajskich,
przechowywanych obecnie w Bazylei, Berthe van Regemorter znalazła kilka opraw,
które wykazujątechniki oprawiania stosowane w niektórych rękopisach egipskich
z VII wieku22. Być może i one są świadectwem przejęcia w tym ośrodku anglosaskiej
techniki oprawiania.
Nie znamy praktycznie opraw iryjskich. Z dostępnych nam opisów pochodzą­
cego z biblioteki w Corbie kodeksu PARIS, BN, lat. 13351 (saec. IXin), nie wynika

12 G. Pollard, Some Anglo-Saxon, s. 138n.

13 CLA, II, 260.
14 Por. The Relics of Saint Cuthbert, ed. R. Powell, C. F. Battiscombe, Oxford 1956, s. 362n, pl. 23,
cyt. za E. A. Lowe, CLA.
15 B. van Regemorter, La reliure des manuscrits, 48n; D. M. Wilson, An Anglo-Saxon, s. 199n.
16 G. Haseloff, Der Einband des Ragyndrudis-Codex, s. 1n.
17 B. van Regemorter, La reliure des manuscrits, s. 48n.
18 K. Wiedemann, Manuscripta, s. 26n.
19 G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 222, fig. 3cd.
20 Oprawom koptyjskim poświęcona jest część pracy G. D. Hobsona, s. 202-214, tam lista większości
znanych nam egzemplarzy; B. van Regemorter, Le codex relie, s. 3n.
21 G. Pollard, Some Anglo-Saxon, s. 134.
22 Są to: BASEL, UB, F. III. 15a, b, c, d, e, f, I, napisane przynajmniej częściowo pismem insularnym,
niektóre nawet pochodząz Wysp Brytyjskich i wszystkie one datowane są na VIII ewentualnie początek
IX wieku, por. B. van Regemorter, La reliure souple, s. 253n.
13. Oprawy kodeksów 311

jasno, czy rękopis ten posiada iryjską oprawę, czy na oprawie znajduje się tylko
wpis dokonany iryjskim pismem23. Oprawa w iryjskim BASEL, UB, F. III. 15d, jest
bardzo prymitywna i z opisu van Regemorter nie wynika, aby istniały jakieś prze­
słanki, mogące wiązać ją z Iryjczykami24. Być może Iryjczycy w ogóle niestosowali
opraw, ewentualnie bardzo rzadko, gdyż jako ochrona dla rękopisów służyły im
przede wszystkim skórzane worki25. Niewykluczone, że oprawianie należało do
lokalnych zwyczajów, gdyż najprawdopodobniej w niektórych bibliotekach we wcze­
snym średniowieczu wcale nie oprawiano ksiąg. Trudno bowiem przypisać tak małą
liczbę zachowanych opraw burzliwym dziejom bibliotek i pedanterii nowożytnych
bibliotekarzy, którzy pozbawiali rękopisy wczesnośredniowiecznych oryginalnych
opraw, będących dla nich tylko starociami, zastępując je oprawami odpowiadającymi
nowszym gustom26.
Jeśli jednak skupimy się na koptyjskich wpływach odzwierciedlających się
w oprawach anglosaskich, to nie będzie nam trudno uzasadnić przypuszczenia,
że Anglosasi albo zapożyczyli technikę oprawiania od Iryjczyków (ci więc musieliby
oprawiać jednak swoje kodeksy), albo sięgnęli bezpośrednio do koptyjskich technik,
znanych w wizygockiej Hiszpanii, która w świetle dotychczasowych badań była
głównym europejskim ośrodkiem rozprzestrzeniania się wpływów z Egiptu i Blis­
kiego Wschodu w Europie Zachodniej. Jeśli uwzględnimy pewne przesłanki, które
wskazują, że aktywność rękopiśmienną Anglosasów należy datować równocześnie
z przyjęciem przez nich chrześcijaństwa na początku VII wieku, to nic nie stałoby
na przeszkodzie, aby koptyjska technika oprawiania rękopisów przywędrowała
do Anglii bezpośrednio z Hiszpanii, bez pośrednictwa iryjskiego. Możliwe jest, że
oba źródła oddziaływały na Anglosasów jednocześnie.
Wykluczyć jak na razie możemy zapożyczenie tej techniki z któregoś ośrodka
kontynentalnego poza Hiszpanią, gdyż nie znamy z wczesnego średniowiecza
opraw wykazujących wpływy koptyjskie, które pochodziłyby z innych kontynen­
talnych ośrodków, nie będących pod silnym wpływem insularnym27.
Choć oprawy byłyby potencjalnie bardzo dobrym miernikiem wpływów insularnych,
to kilka przyczyn składa się na ich niewielką praktyczną użyteczność w tej mierze.
Pierwszą, najważniejszą przyczyną jest niewielka liczba zachowanych opraw
insularnych, z których niemal wszystkie pochodzą prawdopodobnie zjednego zna­
nego nam ośrodka, to jest Fuldy, i z jej okolic. Drugim problemem jest fakt, iż
Anglosasi wykształcili swojątechnikę oprawiania, korzystając z koptyjskich wzorów,
które - mimo iż nie mamy bezpośrednich dowodów, aby docierały do Europy nie­
zależnie od wpływów anglosaskich - mogły jednak pojawiać się bez pośrednictwa
anglosaskiego.

23 CMEL, 3, s. 655; L. W. Jones, The Scriptorium, I, s. 200; M. Esposito, Latin Learning, VI, s. 240;
D. Ganz, Corbie, s. 138.
24 B. van Regemorter, La reliure souple, s. 253n.
25 Por. R. Sharpe, Latin and Irish Words for ‘Book-Satchel’, s. 152n.
26 G. D. Hobson, Some Early, s. 217n.
27 B. van Regemorter, La reliure souple, s. 252.
14. IMPORTY

Jak czytelnik mógł wywnioskować z poprzednich rozdziałów, nic nie stało na

przeszkodzie, aby w odpowiednich warunkach powstawały w skryptoriach kon­
tynentalnych rękopisy, które ze względu na wysokąjakość wykonania i wierność
anglosaskiej tradycji rękopiśmiennej nie różniłyby się od napisanych w rodzimych
skryptoriach anglosaskich. Wjaki więc sposób możemy określić, które z rękopisów
anglosaskich powstały na kontynencie, a które napisane zostały na Wyspach Bry­
tyjskich i na kontynent zostały przywiezione?
Jest to problem badawczy o pierwszorzędnym znaczeniu dla oceny wpływów
anglosaskich. Z jednej strony chodzi o uchwycenie takich rękopisów, a za nimi
i skryptoriów, w których powstawały produkty wierne anglosaskim tradycjom skryp-
turalnym, z drugiej zaś strony - o uchwycenie kodeksów importowanych z Anglii.
Celem tego postępowania nie jest odrzucenie z dalszych rozważań importów, wręcz
przeciwnie, chodzi o wyłonienie ich jako osobnej grupy. Przecież importy same
w sobie musiały oddziaływać na kontynentalnych skrybów i kulturę, ale ich znaczenie
jako śladów wpływów kulturalnych w postaci kopiowanych wzorców i środków trans­
misji zawartych w nich tekstów jest inne niż rękopisów anglosaskich powstałych
w skryptoriach na kontynencie, które są świadectwem znacznie intensywniejszych,
bo bezpośrednich, oddziaływań.
Ponieważ analiza zawartości wczesnośredniowiecznych bibliotek kontynental­
nych ma ogromne znaczenie w badaniach nad rolą kultury anglosaskiej w kulturze
wczesnośredniowiecznej, zwłaszcza późnomerowińskiej i karolińskiej, należy do­
kładniej przyjrzeć się podstawom metodycznym rozdzielenia importów od produk­
tów skryptoriów kontynentalnych1.
Skala tego problemu dla VIII i IX wieku jest dość poważna, ponieważ około czter­
dziestu rękopisów znajdujących się w tym czasie na kontynencie możemy z grubsza
zaliczyć do pewnych importów anglosaskich, a co do dalszych około dziewięć­
dziesięciu rękopisów mamy powody, aby brać pod uwagę ich pochodzenie z Anglii.

1 Por. W. Levison, England and the Continent in the Eight Century; F. Prinz, Frühes Mönchtum im
Frankenreich, tu zwłaszcza s. 514-531 -dwie przykładowe monografie, w których wnioskowanie oparte
na zestawieniu anglosaskich rękopisów odgrywa istotną rolę w formułowaniu ostatecznych wniosków
obu autorów.
J L

14. Importy 313

Grupa o nieustalonym pochodzeniu stanowi wprawdzie tylko pięć procent całości

rękopisów zarejestrowanych przez nas w Katalogu, ale aż dwadzieścia dziewięć
procent tych, które z pewnością zostały napisane pismem anglosaskim lub insu­
larnym na kontynencie.

14.1. Przekazy źródłowe o imporcie ksiąg z Anglii

Napływ rękopisów z Anglii jest bardzo dobrze poświadczony w źródłach pisa­

nych zarównodla VIII, jaki IXwieku. Z listu niejakiej Buggi do świętego Bonifacego
dowiadujemy się, że adresat prosił ją wcześniej o przesłanie z Anglii kodeksu
z żywotami świętych męczenników2. Około roku 735-736 dziękował on innej swojej
korespondentce za przesłanie mu ksiąg z Pismem Świętym3. W tym samym okresie
prosił swojego byłego ucznia, opata Duddo, o komentarz do Listów świętego Pawła,
a ksienię Eadburgę o rękopis z Listami świętego Piotra4. Biskup Daniel z Winchester
proszony było Księgi Proroków5. Oprócz Biblii zainteresowaniem Bonifacego cie­
szyła się zapewne użyteczna w pracy misyjnej korespondencja papieża Grzegorza
Wielkiego z Augustynem, założycielem Kościoła w Anglii6. Dotarła do niego również
sława Bedy, gdyż przynajmniej dwukrotnie prosił arcybiskupa Yorku, Ekberta, o kilka
jego dzieł7. Z tąsamąprośbązwróciłsiędo Huetbertha, opata Wearmouth8. Cyto­
wane przez nas przykłady nie wyczerpują listy zamówień Bonifacego, skierowanych
do przyjaciół i wspomożycieli w Anglii. W żywotach Bonifacego kilkakrotnie wspo­
mina się jego dbałość o księgi. Do jego ekwipunku należała skrzynia, w której
przechowywał księgi tuż obok świętych relikwii9.
W przypadku Lulla, ucznia Bonifacego, również Anglosasa, zauważamy bardziej
wyszukane dezyderaty, które wykraczają poza Pismo Święte i patrystykę, obejmu­
jąc dzieła Aldhelma10, Bedy11, dzieła z zakresu nauk świeckich i medycznych12
oraz kosmografię, której chyba jednak nie otrzymał13.

2 Bonifatius ep., nr 15 (a. około 720), s. 27.

3 Tamże, nr 30 (a. 735-736), s. 54.
4 Tamże, nr 34 (a. 735), s. 59; 35, s. 60.
5 Tamże, nr 63 (a. 742-746), s. 131.
6 Tamże, nr 33 (a. 735), s. 57.
7 Tamże, nr 75 (a. 746-747), s. 158; ep., nr 91 (a. 747-754), s. 206.
8 Tamże, nr 76 (a. 746-747), s. 158.
9 tZ Bonifatii auctore Willibaldo, c. 8, s. 50: „Sed et thecas, in quibus multa inerant librorum Volumina,
et reliquiarum capsas abstulit [...]”. Por. także, c. 8, s. 46.
10 Luli ep., nr 71 (a. 745-746), s. 144, list do diakona Dealwine’a.
11 Tamże, nr 116 (a. 764), list do opata Gutbercta z Wearmouth z podziękowaniem za żywot świętego
Cuthberchta; ep., nr 126 (a. 764-786), z prośbą do tego samego o komentarze biblijne Bedy, które
zostały mu wnet nadesłane, por. ep., nr 127 (a. 764-786).
12 Luli ep., nr 114 (a. 754), s. 247, do biskupa Cinehearda z Winchesteru.
13 Tamże, nr 124 (a. 767-778), list arcybiskupa Coeny z Yorku do Lulla.
314 14. Importy

Inny Anglosas na kontynencie, Alkuin, zwierzał się Karolowi Wielkiemu z za­

miaru nabycia w Yorku ksiąg, których brak odczuwał szczególnie14. Liudger, Fryzyj-
czyk przebywający przez pewien czas w Yorku, wracając do ojczyzny, zabrał ze
sobą kilka rękopisów15. Także inni anglosascy pielgrzymi mogli podróżować z księ­
gami, którymi obdarowywali kontynentalne klasztory. Przebywający w Reichenau
bliżej nieznany anglosaski biskup Hartrichus pozostawił po sobie rękopisy napisane
anglosaskim pismem16. Niewykluczone, że część z owych darów mogła być przez
nich napisana już na kontynencie. W 852 roku Lupus z Ferneres prosił opata
Altsiga z Yorku o De institutione oratoria Kwintyliana, które zapewne otrzymał,
gdyż w trzy lata później, w liście do papieża Benedykata III, prosił go o inną kopię
tego dzieła, bo ta, którą dysponował, nie była kompletna17.
Namacalnym potwierdzeniem transportowania rękopisów sąślady zwinięcia ich
w rulon, gdyż dla ułatwienia sobie podróży nie oprawiano ich, a jedynie zwinięte
wkładano w skórzane torby18. Oczywiście świadczy to tylko o transportowaniu manu­
skryptu, a nie przesądza o jego importowaniu. Ślady przygotowania do transportu
widoczne sąna przykład w napisanym w Anglii, ale sprowadzonym do Murbach ST.
PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 2/1 (f. 21-42) (olim 25. 2. 16)19.

14.2. Praktyka badawcza w ustalaniu

rękopisów importowanych

Dotychczasowe usiłowania znalezienia metod pozwalających rozróżnić anglo­

saskie rękopisy napisane na kontynencie od tych, które były importowane, mają
oparcie w założeniu, że istnieją cechy różniące manuskrypty - nawet wychodzące
spod ręki tego samego skryby - w zależności od tego, po której stronie Kanału
powstały poszczególne jego dzieła. W praktyce badawczej wskazuje się na kilka
kluczowych cech paleograficznych, które rzekomo sądobrymi wskaźnikami miejsca
powstania rękopisu anglosaskiego.

14 Alcuin ep., nr 121 (a. 790), s. 177. W późniejszym liście do Eanbalda II, arcybiskupa Yorku, ep.,
nr 226 (a. 801), s. 370, sprawa nabywania kodeksów jest ciągle aktualna.
15 V Liudgeri (I), MGH SS, 2, I, c. 12.
16 W kronice Gallusa Öhema (z około 1500 roku) wspomina się o anglosaskim biskupe Hartrichusie,
który pojawił się w Reichenau za rządów opata Waldo (786-806) i przywiózł ze sobą książki: „ettliche
Bücher von im in Saxischer zungen geschriben”, cyt. za W. Levison, England, s. 136. Inne wzmianki
źródłowe o nim: MGH, Libri confraterni, 2, ed. P. Piper, s. 246, kol. 314, 5; list Karola Wielkiego z około
794 roku do kilku biskupów, między innymi do Hatricho, MGH Epistolae 4, nr 21, s. 529n.
17 Loup de Ferneres: Correspondance, ep., nr 87 i nr 100; por. P. Depreux, Büchersuche und
Büchertausch, s. 276n, który przypuszcza, że Lupus dysponował katalogiem biblioteki w Yorku.
18 W źródłach iryjskich znajdujemy potwierdzenie przechowywania i transportowania ksiąg
w skórzanych torbach, por. R. Sharpe, Latin and Irish Words for ‘Book-Satchel’, s. 152-156.
19 CCSL, 133D, ed. B. Löfstedt, s. 45. Decydujące o przypisaniu rękopisu do northumbryjskiego
skryptorium były jednak inne jego cechy, a nie ślady jego zwijania w rulon.
14.2. Praktyka badawcza w ustalaniu rękopisów importowanych 315

Przyjęło się uważać w paleografii, że rękopisy anglosaskie (dotyczy to także

iryjskich), które nie wykazują wpływów kontynentalnych, powstały na Wyspach
Brytyjskich. Dopiero pojawienie się jakichkolwiek cech kontynentalnych - w kody-
kologii, piśmie lub ornamentyce-traktowane jest jako dowód pochodzenia rękopisu
z kontynentalnego ośrodka anglosaskiego. W pierwszej chwili przesłanki takiego
wnioskowania wydająsię jak najbardziej uzasadnione. Dopiero głębsze wniknięcie
w problem ukazuje nam jego złożoność, gdyż konsekwencją przyjęcia tego zało­
żenia wyjściowego byłaby konieczność akceptacji dwóch głębiej ukrytych w sche­
macie takiego wnioskowania przesłanek: po pierwsze, że skryptoria wyspiarskie
były całkowicie izolowane od kontynentalnych i nie ulegały ich wpływom; po drugie,
że każdy Anglosas pracujący na kontynencie nieuchronnie ulegał kontynentalnym
wpływom, co odbijało się na rezultatach jego pracy20. Takie przesłanki towarzyszą
każdej próbie wydzielenia cech paleograficznych, pozwalających odróżnić od siebie
wspomniane grupy rękopisów. Jak pokazujemy w rozdziałach poświęconych perga­
minowi i pismu, oba założenia są fałszywe.
Julia Crick w analizie zaginionego fragmentu WEINHEIM, E. Fischer Sammlung
(S. N.), doszła do konkluzji, że żadna z opinii wcześniejszych badaczy wypowiada­
jących się o pochodzeniu tego rękopisu (import czy produkt kontynentalny) nie
miała za podstawę analizy cech paleograficznych rozważanego kodeksu21. Obser­
wacja ta odzwierciedla zjawisko o znacznie szerszym zasięgu i nie ogranicza się
do tego jednego manuskryptu. Jeśli więc nie cechy paleograficzne decydująo uzna­
niu (lub nie) kodeksu za import, to co jest czynnikiem decydującym? Przegląd
prawie setki opisów paleograficznych rękopisów, co do których są lub były wysu­
wane w nauce przypuszczenia, że mogły być one importowane z Anglii, pozwoliło
nam zorientować się w kryteriach i przesłankach, skłaniających badaczy do uznania
rękopisu za import bądź odrzucenia takiego poglądu. Daje nam to podstawę do
pewnego uogólnienia odnośnie do problemu zaobserwowanego przez Crick, a mia­
nowicie, że stosunkowo rzadko dyskusja o pochodzeniu rękopisu toczy się na
gruncie paleografii.
Jednakjeśli już w dyskusji o pochodzeniu rękopisu korzystano wyłącznie z argu­
mentów o charakterze paleograficznym, to w odniesieniu do znacznej części rozwa­
żanych rękopisów argumenty te są zbyt słabe, aby wypływające z nich wnioski
można było uznać za obowiązujące22.
Cechy kodykologiczne nie dająjednoznacznej odpowiedzi na pytanie o miejsce
powstania rękopisu23. Prośbom z kontynentu o księgi z Anglii mogło niekiedy towa­

20 Por. ostatnio J. Crick, An Anglo-Saxon, s. 184.

21 Tamże, s. 183.
22 Por. NEW YORK, Pierpont Morgan Library, Glazier 30; MÜNCHEN, Clm. 29155 e; CAMBRAI,
BM, 470; BRUXELLES, Bibl. Royale II 7538.
23 W podobny sposób ocenia się miejsce powstania rękopisów iryjskich, por. między innymi
H. Spilling, która, opierając się na cechach kodykologicznych („Die Häufung charakteristisch irischer
Symptome (!) [D.S.] - Pergamentart (Vellum) und Verwendung selbst schlechtester Stücke, starkes
Variieren der Blattgrößen sowie Abrundung derBlatecken, Liniierung nach der Faltung und Tintenfarbe
- kann als Anzeichen für Entstehung in Irland selbst gwertet werden”), uznała iryjskie pochodzenie
316 14. Importy

rzyszyć przesłanie pergaminu, na którym miały być napisane. Nie każda wspólnota,
do której się zwracano, dysponowała na podorędziu wystarczającym zapasem perga­
minu - nie mówiąc już o kosztach - aby zrealizować prośbę i jeszcze przez tego
samego posłańca wykonane dzieło przesłać24. Pergamin ten mógł pochodzić z war­
sztatów wyrabiających go na sposób kontynentalny. Tak więc manuskrypt mógł być
napisany w Wielkiej Brytanii na kontynentalnym pergaminie, a taki zestaw cech
anglosaskich interpretuje się obecnie najczęściej jako rezultat pracy kontynen­
talnych skryptoriów z wpływami anglosaskimi25.
Pismo i anglosaskie glosy były - zdaniem Lowego - wystarczającym dowodem
angielskiego pochodzenia BERLIN, DS, Grimm 132,2 + 139,2, z kolei na podstawie
pisma rękopis ten został przypisany przez Bischoffa do skryptorium kontynentalne­
go. Także na podstawie analizy samego pisma w LONDON, Brit. Lib. Egerton 1046
(ff. 1-16, 32-48), które-według opinii McKitterick - przypomina znane z rękopisów
napisanych w ośrodkach kontynentalnych, twierdzi ona, że manuskrypt powstał na
kontynencie, czego jednak nie potwierdzają ani Lowe, ani M. P. Brown26. Również
podobieństwo do anglosaskiego pisma używanego na kontynencie, jakie zauważa
Bischoff w NEW YORK, Pierpont Morgan Library, 826, może być podstawądo tego,
by zanegować angielskie pochodzenie wskazanego rękopisu, mimo że nie ma śla­
dów, aby przebywał on kiedykolwiek poza Wyspami Brytyjskimi. Jakwidzimy, nierzad­
ko nawet autorytety mają odmienne zdanie na ten temat.
We wspomnianym berlińskim fragmencie ze spuścizny braci Grimm anglosaskie
glosy miały przemawiać między innymi za wyspiarską genezą rękopisu. Chociaż
nigdzie nie zostało to w literaturze jasno wyrażone, jednak zauważamy tendencje
do traktowania glos jako śladów pobytu rękopisów w Anglii27. Jak pokazaliśmy

KASSEL, LB, theol. fol. 22, Hieronymus in pmphetas minores (ff. 38); Irlandia [Fulda], saec. VIII; VIII,
2/2 (Wiedemann); VIIIex (Broszinski). Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia
na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek, które tworzą również quiniony. Iryjska minuskułą
kilku rąk. Kilka probationes pennae w insularnej minuskule z końca VIII wieku. Insularne abrewiacje.
Występują konfuzje: o-u, s-ss, i-ii. Lindsay dostrzegł anglosaską minuskułę. Być może rękopis ten
przeszedł przez ręce anglosaskie (Broszinski). Nagłówek napisany jest fuldjską kapitałą ozdobną
z IX wieku (Wiedemann). Zob.: CLA, VIII, 1135; K. Wiedemann, Manuscripta, s. 27; W. M. Lindsay,
Notae, s. 451; CCSL, 76(1969), ed. M. Adriaen, s. VIII; H. Spilling, Angelsächsische, s. 51,76; tejże,
Irische, s. 892; T. J. Brown, The Irish Element, s. 116; H. Broszinski, Kasseler Handschriftenschätze,
Kassel 1985, s. 53n, Abb (f. 15r); Fuldische Handschriften aus Hessen [H. Broszinski], s. 34, il. (f. 15r);
H. De Sainte Marie, Le commentaire sur Jonas de Jerome edite par Yves Marie Duval, RB, 99(1989),
s. 224n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 34.
24 Nie mamy na to potwierdzenia źródłowego, ale na przykład w liście (Bonifatius ep., nr 35, s. 60)
z 735 roku do Eadburgi, kseni z klasztoru w Thanet, Bonifacy prosił jąo Listy świętego Pawła napisane
złotymi literami. J. Backhouse, Birds, s. 173, sądzi, że potrzebne do wykonania tego kodeksu złoto
zostało dołączone przez Bonifacego do prośby.
25 Por. list Lulla z lat 740-747, w którym prosi o przesłanie pergaminu, Luli ep., nr 142, s. 282.
26 W artykule tej badaczki, Anglo-Saxon Missionaries in Germany, znajdujemy znacznie więcej
prób zmiany tradycyjnych atrybucji Lowego do rodzimych skryptoriów w Anglii na ośrodki kontynentalne.
Zasadności jej propozycji nie możemy niestety zweryfikować bez dostępu do odpowiedniego materiału
porównawczego w postaci próbek pisma oraz bez szczegółowej ich analizy.
27 Podobnie traktuje się glosy iryjskie. M. Schneiders, The Irish Calendar in the Karlsruhe Bede,
AfL, 31(1988), s. 33-78, tu s. 34n, między innymi na podstawie obecności staroiryjskich glos uznał, że
14.2. Praktyka badawcza w ustalaniu rękopisów importowanych 317

w rozdziale poświęconym glosom, mamy niezbite dowody na to, że Anglosasi glo­

sowali rękopisy w swoim rodzimym języku także na kontynencie.
Zauważyliśmy, że często decydującą rolę przy ustalaniu pochodzenia rękopisu
odgrywa jego średniowieczna proweniencja - jeśli rękopis znajdował się w biblio­
tekach kontynentalnych, wzrastają szanse, aby uznać go za produkt kontynen­
talnego skryptorium anglosaskiego; jeśli pochodzi z bibliotek brytyjskich, to niemal
automatycznie uznawany jest za wytwór rodzimy, chyba że jego pobyt na konty­
nencie zostawił na nim jakiś oczywisty ślad. Postępowanie to ma swoje jak najbar­
dziej racjonalne przesłanki, jednakże kontynentalna proweniencja powinna być
traktowana jako jeden z dodatkowych elementów pozwalających ustalić pocho­
dzenie rękopisu, a niejako argument decydujący28. Gdybyśmy nie wiedzieli, że
znajdujący się obecnie w Anglii LONDON, Brit. Lib. Additional 21213 (ff. 2-25),
przechowywany był w średniowieczu w Fünfkirchen, to same cechy paleograficzne
tego rękopisu nie wystarczyłyby, żeby podejrzewać powstanie tego rękopisu na
kontynencie. To samo dotyczy MARBURG, Staatsarchiv Frag. S. N., o nieznanych
nam losach w średniowieczu, który - jak się podejrzewa - mimo czystych anglo­
saskich cech paleograficznych, powstał na kontynencie. Rozważanie w tym przy­
padku także hipotezy o jego kontynentalnym pochodzeniu wynika z uwzględnienia
faktu, iż anglosaskie rękopisy przechowywane obecnie w tej bibliotece pochodzą
z niemieckich bibliotek klasztornych i w większości zostały napisane na konty­
nencie. Rękopis ten nie różni się ani od strony paleograficznej, ani w swych póź­
niejszych dziejach w bibliotekach kontynentalnych od wielu innych manuskryptów
anglosaskich, które sąokreślane jako produkty kontynentalne. Wyróżnienie akurat
tego rękopisu jako rodzimego produktu anglosaskiego wynika z innego, już wspom­
nianego przesądu, mianowicie braku jakichkolwiek cech, które mogłyby być
interpretowane jako ślady wpływów kontynentalnych.
Często dzieje rękopisu nie są nam bliżej znane i pierwsze pewne potwierdzenia
jego pobytu na kontynencie-w postaci ekslibrisów lub wpisów rękoma kontynen­
talnymi - sądość późne. Dlatego nie zawsze możemy mieć pewność, że nawet te
bardzo wczesne rękopisy dostały się na kontynent w interesującym nas okresie,
czyli do końca IX wieku. Jesteśmy jednak w trudnej sytuacji, gdyż niełatwo nam
udowodnić, że mamy do czynienia ze znacznie późniejszym importem. Zwykle
przyjmuje się, że okres dzielący powstanie rękopisu od czasu jego przemieszczenia
na kontynent nie był zbyt duży. Założenie to opiera się w dużym stopniu na łączeniu
importu rękopisów insularnych z napływem pielgrzymów i misjonarzy z Wysp
Brytyjskich - zwłaszcza w VIII i na początku IX wieku. Z pewnościąjest to słuszne,
ale nie dla wszystkich rękopisów. Dlatego nie wolno nam automatycznie traktować

KARLSRUHE, BLB, Aug. 167 (saec. IX, 1/2-med), został napisany w Irlandii. Główną przesłanką było
założenie przez niego, że glosator opatrywał tekst glosami nie tylko dla siebie. Ponieważ Iryjczyk na
kontynencie nie mógł liczyć na szersze audytorium swoich ziomków, więc dziwnym by było - zdaniem
badacza - gdyby używał staroiryjskich glos. Wnioskowanie to opiera się na błędnym założeniu, że
glosy musiały służyć innym czytelnikom, ponadto znamy przecież iryjskie glosy, które z całą pewnością
zostały wpisane na kontynencie.
28 Zwraca na to uwagę także M. P. Brown, The Lindisfarne, 153.
318 14. Importy

rękopisów powstałych w VIII wieku i nawet wcześniejszych, które znajdowały się

w jakimkolwiek okresie na kontynencie, jako importówz VIII lub IX wieku.
Przykładem może służyć NAMUR, Archives de l’Etat, S. N. (saec. VIII), który -
według Lowego - powstał w „ośrodku z wpływami insularnymi, prawdopodobnie
northumbryjskimi”. Wydaje się jednak, żewidzenie w nim importu z VIII lub IX wie­
ku jest nietrafne. Raczej należy łączyć jego dzieje z założonym około 944 roku
klasztorem w Waulsort, który był iryjską kolonią. Prawdopodobnie rękopis ten dotarł
na kontynent dopiero wraz z pierwszymi iryjskimi mnichami z tego klasztoru29.
Jego archaiczny w X wieku tekst psałterza w wersji gallikańskiej oraz archaiczna,
nawet dla insularnych czytelników z X wieku, imitacja insularnej uncjały czyniły
ten rękopis prawdopodobnie zbędnym egzemplarzem w macierzystej bibliotece
i dlatego „chętnie” obdarowano nim w X wieku pobożnych pielgrzymów iryjskich.
Jeśli zaś chodzi o pytanie, czy był on już wcześniej w rękach iryjskich, czy dopiero
przejeżdżający przez Anglię Iryjczycy otrzymali go w prezencie, czy - o czym nie
należy zapomnieć - był on rzeczywiście importem na kontynencie i tam dopiero
pozyskali go mnisi z Waulsort, pozostanie w sferze czystych spekulacji.
Także pochodzenie tekstu znajdującego się w anglosaskim rękopisie na konty­
nencie bywa wykorzystane jako argument w dyskusji o miejscu powstania lub
późniejszych dziejach tegoż rękopisu. Północnofrancuski MÜNCHEN, Clm. 22501
(saec. VI), być może byłw Anglii w drugiej połowie VII wieku, gdyż tekst breviarium
Aland znany był Anglosasom już w końcu VII wieku. Dotychczas uważano na
podstawie anglosaskich wpisów z początku IX wieku, że manuskrypt ów znajdował
się tylko w środowisku anglosaskim na kontynencie. Być może czerwone opunkto-
wanie niektórych liter (cecha nie poddająca się datowaniu) pochodzi z czasu pobytu
rękopisu w Anglii.
Wielu badaczy wyobraża sobie, że teksty znane nam dziś wyłącznie (albo niemal
wyłącznie) z anglosaskiej bądź iryjskiej tradycji mogły być kopiowane jedynie na
Wyspach Brytyjskich. Skoro nie mamy śladów obiegu danego tekstu na konty­
nencie, to - ich zdaniem - nie mamy się prawa spodziewać, że na kontynencie
mogła powstać taka kopia. Ten sposób wnioskowania zakłada naszą kompletną
wiedzę o obiegu tekstów we wczesnym średniowieczu, natomiast jest wręcz prze­
ciwnie-jest ona ułamkowa i przypadkowa.
Napisany w Italii w VII wieku LONDON, University College, Fragm. lat. 1 efc.,
którego losy w średniowieczu są nam nieznane i jedynie jego współczesna nie­
miecka proweniencja biblioteczna może być wskazówką pochodzenia, został być
może importowany na kontynent z Anglii, gdyż - zdaniem Davida N. Dumville’a -
jego tekst wykazuje związki z napisanym również w Italii, ale znajdującym się
przynajmniej od końca VIII wieku w Anglii tak zwanym Ewangeliarzem świętego
Augustyna (OXFORD, Bodl. Lib. Auct. D. 2. 14). Według osądu wielu badaczy,
pochodzący z biblioteki w Würzburgu WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 62, napisany
został albo w Anglii, albo... w Rzymie. Podstawą tej drugiej propozycji jest tekst,
który wywodzi się z najstarszego, czysto rzymskiego typu księgi liturgicznej, dato­

29 A. Dierkens, Abbaye et chapitres, s. 161 n.

14.2. Praktyka badawcza w ustalaniu rękopisów importowanych 319

wanej na połowę VI wieku30. Przykład tego manuskryptu pokazuje, jak pewne opinie
o rękopisach upowszechniają się bez dostatecznego sprawdzenia ich podstaw.
Jeszcze pierwszy badacz rękopisu Germain Morin uważał, że jego tekst pochodzi
z tradycji anglosaskiej, zapoczątkowanej przywiezieniem go w czasach Teodora
i Hadriana, lub archidiakona Jana, który został wysłany przez papieża Agatona
w latach siedemdziesiątych VII wieku do Anglii, aby nauczał Anglosasów liturgii
rzymskiej. Bischoff pierwszy wyraził ostrożne przypuszczenie, nie poparte faktami
paleograficznymi, iż mógł on być skopiowany także przez Anglosasa w Rzymie, na
przykład przez wysłannika świętego Burkharda, co wyjaśniałoby, jak dostał się do
Würzburga31. Za Bischoffem powtórzył tę hipotezę Lowe, co ostatecznie utrwaliło
ów pogląd w nauce32. Problem nie polega na tym, że przypuszczenie o rzymskim
pochodzeniu tego rękopisu jest bezpodstawne, ale na tym, że znamy i inne rękopisy
anglosaskie, które - gdyby stosować ten sam sposób wnioskowania - mogłyby
pochodzić nie tylko z Rzymu, ale z innych miejsc na kontynencie. Czy, wykorzystując
ten sam sposób rozumowania, nie moglibyśmy podejrzewać przynajmniej części
rękopisów z dziełami Grzegorza Wielkiego za rezultat pracy anglosaskich
pielgrzymów w Rzymie, w mieście, gdzie zdrowy rozsądek nakazywałby im, jako
szczególnym admiratorom tego papieża, szukać najlepszego tekstu jego dzieł33?
Tak też uczynił Bonifacy, który wysłał do Rzymu swojego towarzysza Deneharda,
aby ten odpisał listy Grzegorza Wielkiego34. W kilka lat później Bonifacy przesłał
arcybiskupowi Yorku Ekbertowi prawdopodobnie odpis, a nie pozyskany w Rzymie

30 Por. uzasadnienie E. A. Lowego w CLA: „Written by a scribe trained in the pure Insular tradition,
to judge by the script and decoration, possibly while on a visit to Rome to judge by the contents”.
31 LsK, s. 96, caty opis Bischoffa jest skromny i brzmi następująco: „Angelsächsische Minuskel
gegen s. VIII med., von einem Engländer geschrieben. Es besteht also durchaus die Möglichkeit einer
Abschrift durch einen Boten oder Begleiter Burghards in Rom neben der Herkunft aus England”. Choć
nie mówi on wprost, że za rzymskim pochodzeniem przemawia tekst rzymskiej liturgii w rękopisie, to
tylko takie uzasadnienie, z braku jakichkolwiek paleograficznych cech mogących wiązać ów manuskrypt
choćby z Italią, wydaje się kryć za tą opinią Bischoffa.
32 Na przykład w faksymilowym wydaniu H. Thurna oraz w recenzji W. Milde w Scriptorium, 25(1971),
s. 326n.
33 O znaczeniu Rzymu w transmisji tekstów por. uwagi R. Schieffera, ‘Redeamus ad fontem’: Rom
als Hort authentischer Überlieferung im frühen Mittelalter, [w:j Roma - Caput et Fons. Zwei Vorträge
überdas päpstliche Rom zwischen Altertum und Mittelalter, Opladen 1989, s. 45-70, gdzie wyjaśnione
są historyczne uwarunkowania zainteresowań Anglosasów kodeksami pozyskanymi w Rzymie.
Biblioteki rzymskie, którym, podobnie jak samemu miastu, oszczędzone były zniszczenia typowe w VI
i VII wieku dla innych miast Italii, zawierały bardzo bogate zbiory. Obszerna dokumentacja źródłowa
przytoczona przez R. Schieffera pokazuje, żejuż w okresie przedkarolińskim zabiegano o pozyskanie
ksiąg lub ich kopii wprost z Rzymu, zwłaszcza z tekstami liturgicznymi i z Pismem Świętym. Ale, jak
wynika między innymi z listu Lupusa z Ferrieres (ep., nr 103) do papieża Benedykta III, Rzym był też
miejscem pozyskiwania dzieł autorów antycznych.
34 Bonifatius ep., nr 54 (a. 742-743), list archidiakona Rzymu Gemmulusa do Bonifacego: „Interea
insinuastis mihi, quod vobis de illis epistolis sancti Gregorii mitteremus. Sed nunc minime potuimus
sanctis paternitatis vestrae praeceptis parere, eo quod nimis attritum atque in podagrico humore et
dolore fatigatum memoratus vester presbiter per tempus cognovit, ita ut in eo me dolore afflictum
relinquere”.
320 14. Importy

egzemplarz35. Pierwszy rękopis został więc napisany w Rzymie przez Anglosasa,

drugi, przesłany do Anglii, powstał w otoczeniu Bonifacego, a więc najprawdo­
podobniej również został napisany przez Anglosasa. Mielibyśmy więc dwa rękopisy,
które gdyby przetrwały, mogłyby uchodzić za produkty skryptoriów w Anglii. A może
przetrwały? Tyle że obecnie ten przesłany do Yorku uchodzi za rodzimy produkt
angielski, a drugi, przepisany w Rzymie, znajduje się być może pośród tych zakwa­
lifikowanych do dzieł „anglosaskich ośrodków misyjnych w Niemczech” - używając
terminologii Lowego - lub uznany jest za import z Anglii. Czy niektóre kopie dzieł
autorów antycznych nie byłyby łatwiej dostępne na kontynencie36? Być może już
Benedykt Biscop część z ksiąg, które przywiózł ze sobądo Anglii ze swoich licznych
podróży do Rzymu i po Galii37, sam skopiował w klasztorach użyczających mu
gościny38. Możemy się spodziewać, że przepisane przez niego rękopisy miały
wszystkie cechy rodzimych kodeksów anglosaskich - może z wyjątkiem pergaminu.
Innym tekstem, który miał szczególne znaczenie dla Anglosasów, była Reguła świę­
tego Benedykta. Choć na początku VIII wieku Anglosas Willibald przebywał jakiś
czas na Monte Cassino, to we wczesnym średniowieczu traktowano świętego Bene­
dykta jako opata rzymskiego, stąd też możliwe były starania o uzyskanie wiernych
kopii Reguły właśnie w Rzymie39. Wreszcie i bezpośrednie analizy paleograficzne
potwierdzająoddziaływania rękopisów ze skryptoriów rzymskich na praktykę ręko­
piśmiennąw Wearmouth-Jarrow40.
Osobnągrupę importów anglosaskich stanowią rękopisy późnoantyczne i wczes­
nośredniowieczne sprzed końca VII wieku (a więc z czasów przed znaną nam
produkcją rękopiśmienną Anglosasów), których obecnośćw Anglii jest brana pod
uwagę ze względu na ślady ich przejścia przez ręce Anglosasów, a których wczesno­
średniowieczna proweniencja była kontynentalna. Nasze kłopoty z ustaleniem, czy
owe ślady rąk anglosaskich powstały w Anglii i dopiero stamtąd dostały się one na
kontynent, czy też nigdy nie dotarły do Anglii i jedynie znajdowały się w środowisku

35 Bonifatius ep., nr 75 (a. 746-747): „Interea ad indicium caritatis fraternitati tuae direxi exemplaria
epistolarium sancti Gregorii, quas de scrinio Romane ecclesiae excepi; que non rebar ad Brittaniam
venisse”.
36 Jak podkreśla B. Bischoff, Paläographie und frühmittelalterliche Klasikerüberlieferung (przedruk
[w:] tegoż, MS, 3, s. 57), w okresie wczesnokarolińskim ogromnąrolę w transmisji tekstów klasycznych
odgrywała Anglia, gdzie już od drugiej połowy VII wieku istniały nieźle wyposażone w tego typu literaturę
biblioteki. Wszakże właśnie zainteresowania Anglosasów literaturą antyczną mogły zachęcać ich do
kopiowania rękopisów z taką właśnie zawartością (były one w owym czasie rarytasami) podczas ich
peregrynacji po kontynencie.
37 Beda informuje, że Benedict Biscop przywiózł ze sobądużo ksiąg z Vienne, w którym przebywał
dłuższy czas podczas trzeciej pielgrzymki do Rzymu, por. Beda, Vita beatorum abbatum, c. 4.
38 Por. E. Fletcher, Benedict Biscop, Jarrow 1981, przedruk [w:j Bede and his World. The Jarrow
Lectures, vol. 2, Aldershot 1994, s. 548. Wśród pięciu największych zasług Bendicta Beda wymienił
w Vita beatorum abbatum, c. 6, iż „innumerabilem librorum omnis generis copiam”, a na łożu śmierci
przykazał braciom dbać, aby „bibliothecam, quam de Roma nobilissimam copiossimamque advexerat”,
tamże, c. 11.
39 R. Schieffer, ‘Redeamus ad fontem’, s. 60n.
40 A. Petrucci, L’onciale Romana, s. 121n.
J L

14.2. Praktyka badawcza w ustalaniu rękopisów importowanych 321

Anglosasów na kontynencie, wynikają z niemożności - w większości przypadków

- oceny na podstawie zwykle krótkich wpisów lub pojedynczych korektur miejsca
ich dopisania. W BOULOGNE-SUR-MER, BM, 32 (37) (saec. VI), zarówno
anglosaskie wpisy, jak i jedyna glosa mogły zostać wpisane na kontynencie, a po­
chodzenie rękopisu z St. Bertin mogłoby wskazywać raczej, iż nie musiał on
opuszczać kontynentu, aby anglosaski czytelnik mógł zaopatrzyć go w typowo
anglosaskie oznaczenia cytowań i wpisać jedną glosę staroangielską41. Równie
prawdopodobna jest inna hipoteza - zakładająca, iż manuskrypt został sprowa­
dzony do Anglii, skąd pochodzą wpisy, a dopiero potem dostał się do St. Bertin.
Nowe światło na ten problem rzucił ostatnio Dumville. Zwrócił on uwagę na kilka
rękopisów, których obecność w Anglii nie była dotychczas rozważana. Jego
propozycje nowych atrybucji, często idące wbrew ustalonej w paleografii tradycji
lub opiniom autorytetów, choć nigdy nie prezentowane przez niego jako jedynie
możliwe, oparte sąna racjonalnych, nie tak nieprawdopodobnych przesłankach.
Na podstawie skromnej liturgicznej zapiski insularną majuskułą z VIII wieku
w NAMUR, Grand Seminaire, 42 (saec. VII, 2/2), dopuszcza on możliwość, iż
rękopis ten przez pewien czas przebywał w Anglii. Według opinii Lowego o tym
rękopisie, nie ma śladów, aby opuszczał on Francję. Idąc konsekwentnie za tokiem
wnioskowania Dumville’a, musielibyśmy- a on sam, chcąc być konsekwentnym,
również42 - brać pod uwagę w każdym podobnym przypadku możliwość czasowego
pobytu rękopisu w Anglii, zwłaszcza wówczas, gdy jego wczesnośredniowieczne
dzieje są nieznane. Konsekwencje wynikające z przyjęcia propozycji Dumville’a
jako wytycznych metodycznych sąo wiele głębsze, gdyż musielibyśmy właściwie
podejrzewać, że każdy rękopis z anglosaskimi wtrętami lub z „czystymi” cechami
paleograficznymi jest ewentualnym importem. To nie wszystko, sprowadzając bo­
wiem rzecz niemal do absurdu, każdy, ale to dosłownie każdy rękopis starszy niż
z przełomu IX i X wieku powinien być w takim razie traktowany jako hipotetyczny
import. Nawet gdy możemy stwierdzić, że wpisów dokonano w środowisku anglo­
saskim na kontynencie, to i tak nie wyklucza to możliwości, iż dany rękopis jest
jednak importem z Anglii, ale nie został tam w żaden sposób „naznaczony”, dopiero
dostawszy się wraz z Anglosasami na kontynent. Jak widzimy, wachlarz możliwości
interpretacyjnych jest jak na nasze możliwości percepcyjne zbyt szeroki. Nic dziw­
nego, że w praktyce dąży się raczej do uproszczeń niż do pełnego przedstawie­
nia wszelkich uwarunkowań, które stanowią podstawę uznania rękopisu za import
z Anglii.

41 Jest pewne, że w IX wieku w St. Bertin używano również anglosaskiego pisma, por. D. N. Dumville,
Motes, s. 251, a w latach 820-834 opatem tego klasztoru był Anglosas Fredegisus.
42 D. N. Dumville wskazał na taką możliwość przy kilku rękopisach z anglosaskimi wpisami lub
częściowymi restauracjami dokonanymi anglosaskim pismem, por. WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 3;
WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 1a; WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 64a, ale badacz pominął inne rękopisy,
których cechy są podobne, jak na przykład: BAMBERG, Staatliche Bibliothek, Patr. 87 [B. IV. 21]
(saec. VI), w którym anglosaski wpis - zdaniem Lowego - powstał w Anglii bądź na kontynencie;
ESCORIAL, EL, Camarin de las Reliquias S. N.; KASSEL, LB, philol. fol. 2 (saec. VIII-IX); theol. fol.
65 (saec. VI); PARIS, BN, lat. 12205 (saec. VII-VIII), i inne.
322 14. Importy

Obecność korektur wpisanych ręką karolińską niekoniecznie musi wskazywać

na pobyt rękopisu na kontynencie. W napisanym w Anglii LONDON, Brit. Lib.
Royal 1 B. VII, którego proweniencja nie jest nam znana, karolińskie korektury
mogły być wpisane równie dobrze na kontynencie, jak i w Anglii przez karolińskiego
skrybę. Jakże często traktuje się obecność cech kontynentalnych w rękopisach
anglosaskich jako ślad ich pobytu na kontynencie, a bardzo rzadko jako rezultat
działalności skrybów kontynentalnych w Anglii. Dla rękopisów od VII do IX wieku
możemy zauważyć silną skłonność badaczy do preferowania w interpretacji
znajdujących się w nich śladów działalności skrybów kontynentalnych jako śladów
pobytu na kontynencie. Wynika ona z uwarunkowań historycznych tego okresu
i jest zasadniczo słuszna, oczywiście przy uwzględnieniu faktu, że w kontaktach
między Wielką Brytanią a kontynentem Anglosasi zdecydowanie dominowali.
Jednak musimy pamiętać, że obraz ten po części jest zniekształcony niereprezenta-
tywnością źródeł anglosaskich odnośnie do misji chrystianizacyjnej Anglosasów
na kontynencie, której dzieje znane nam są niemal wyłącznie ze źródeł kontynen­
talnej proweniencji. Nawet listy anglosaskich korespondentów Bonifacego i Lulla
zachowały się tylko w rękopisach kontynentalnych. W źródłach pochodzenia
anglosaskiego - poza wzmiankami u Bedy - misje na kontynencie nie zostawiły
niemal żadnego śladu. Dlatego też jest wysoce prawdopodobne, że i domniemane
pobyty w Anglii kontynentalnych partnerów anglosaskich misjonarzy zostały w źród­
łach niezauważone, a ewentualne ślady ich pracy w skryptoriach są dzisiaj odbie­
rane przez badaczy jako dowody pobytu owych manuskryptów na kontynencie43.
Podobne wpływy na ocenę faktów paleograficznych, które zdeterminowane są
w pewnym stopniu uwzględnieniem warunków historycznych, znajdujemy dla
rękopisów anglosaskich z X i XI wieku, ale w tym przypadku żywa wymiana z konty­
nentem jest uchwytna źródłowo z obu stron kanału La Manche, co nie powoduje
popadania w schematyczne jednostronne interpretacje44.
Pewną rozsądną propozycją badawcząjest uchwycenie w rękopisie symptomów
świadczących o pośpiechu podczas pracy nad nim. Zdaniem Petera Huntera Blaira,
o takim zjawisku w przypadku CAMBRIDGE, UL, Ms. Kk. V. 16 (saec. około 737),

43 Do wyjątków należy HERRNSTEIN, Gräflich Nesselrodesche Bibliothek (zaginiony) (f. 1-20)

(saec. IX, 2/2 lub IX-X), przez Bischoffa podejrzewany o anglosaskągenezę, mimo że napisany został
karolińską minuskułą pod koniec IX wieku, co w tym czasie w Anglii było jak najbardziej możliwe.
Decydujące znaczenie dla Bischoffa miało chyba przekonanie, że autorem iluminacji był Anglosas.
44 Możemy przywołać tu dyskusje wokół pochodzenia PARIS, BN, lat. 6401, Boethius: De
Consolatione, Institutio arithmetica (ff. 175): Anglia (Pellegrin, Vezin); Fleury (Tempie); Fleury(?)
(Mostert); St. Omer (Porcher) [Fleury], saec. Xex (Mostert); X, 4/4 (Wormald, Tempie). Być może
rękopis był napisany i iluminowany przez Anglosasa we Fleury (Wormald, Mostert). Zawiera on
trzy miniatury wykonane przez Anglosasa, a na f. 13v w połowie XI wieku została sporządzona miniatura
przez kontynentalnego iluminatora (Tempie). Żaden z argumentów paleograficznych nie jest
wystarczająco mocny, abyśmy mogli ustalić miejsce powstania rękopisu. Zob.: M. Mostert, The Library,
s. 212; E. Temple, Anglo-Saxon Manuscripts, s. 59, il. 94n; F. Wormald, The ‘Winchester School’,
s. 82; L. L. Brownrigg, Manuscripts Containing, s. 253; E. Pellegrin, La tradition, s. 161; J. Vezin,
Leofnoth, s. 110.
J L

14.2. Praktyka badawcza w ustalaniu rękopisów importowanych 323

świadcząślady oszczędzania materiału piśmiennego i czasu pracy skryby, widoczne

w skąpej interpunkcji, braku spacji między wyrazami oraz braku ornamentyki45.
Chęć nadążenia skrybów z realizacją zamówień z kontynentu była, zdaniem Mal­
colma Beckwitha Parkesa, przyczyną wprowadzenia w Wearmouth-Jarrow minu­
skuły jako szybszego pisma46. Oczywiście tylko część rękopisów już w trakcie
kopiowania była przeznaczona na kontynent. Sądzimy, że większość manuskryp­
tów miała pierwotnie inne przeznaczenie i dopiero w jakiś czas po skopiowaniu
była wywożona na kontynent47.

14.3. Obraz statystyczny importowanych rękopisów

Poniższa tabela nie oddaje właściwie chronologii napływu rękopisów insularnych

na kontynent, gdyż datowanie dotyczy czasu powstania rękopisów, a nie ich
przybycia na kontynent, który w niemal wszystkich przypadkach jest nam nieznany.
Jednakże przy uwzględnieniu tego zastrzeżenia dane tu zgromadzone mogą być
w pewnym stopniu podstawą do zanalizowania zjawiska. Poważną trudnością
jest niemożność posłużenia się jakąś ogólną formułą pozwalającą nam - nawet
tylko z pewnym przybliżeniem - ustalić średni hipotetyczny czas dzielący powstanie
rękopisu od jego przemieszczenia na kontynent. Każdy rękopis ma swoją indywidu­
alną historię, która najczęściej jest nam niemal nieznana lub znana tylko w pewnych
wycinkach. Jedynie dla rękopisów anglosaskich z VIII wieku możemy przyjąć,
opierając się na wspomnianych już danych ze źródeł pisanych, że wiele z nich dość
szybko, a nawet tuż po swoim napisaniu, znalazło się po drugiej stronie Kanału.
W większości poszczególnych manuskryptów nie mamy najmniejszego śladu dla
ustalenia czasu ich pojawienia się na kontynencie, co najwyżej możemy stwierdzić,
w jakim okresie dany rękopis tam już był. Z tego powodu analiza danych z tabeli
jest utrudniona, ajej wyniki hipotetyczne.

45 P. Hunter Blair, The Moore Bede, s. 32.

46 M. B. Parkes, The Scriptorium ofWearmouth, s. 111 n.
47 Bardzo ciekawą analizę tego problemu przedstawił ostatnio B. C. Barker-Benfield, The Werden
‘Heptateuch’, s. 52n, który, badając anglosaski rękopis z Werden DÜSSELDORF, Landes-und Stadtbibi.
A. 19, uważany dotąd za import z Anglii, wskazał na szereg niezauważonych dotąd lub zlekceważonych
przesłanek, które skłoniły do uznania, iż manuskrypt ten powstałjednak w Werden. Praca ta jest dość
dobrym przykładem szczegółowego rozpatrzenia problemu, czy mamy do czynienia z anglosaskim
importem, czy wytworem kontynentalnym.
324 14. Importy

Tabela 20. Chronologia rękopisów importowanych z Wysp Brytyjskich na kontynent

Przedział czasowy Anglosaski Anglosaski Iryjski import Iryjski import

import import (domniemany)
(domniemany)

VIIex i starsze 0 6 (7%) 3 (12%) 3 (8%)

VII-VIII 0 2 0 1

VIIIin 1 5 (6%) 1 2 (5%)

VIIIin-VIIImed 2 (5%) 1 0 0

VIII, 1/2 11 (30%) 11 (12%) 0 1

VIIImed 4 (11%) 10 (11%) 0 0

VIII, 2/2 6 (16%) 16 (18%) 2 (8%) 6 (15%)

VIIIex 3 (8%) 6 (7%) 3 (12%) 2 (5%)

VIII 7 (19%) 17 (19%) 11 (42%) 9 (23%)

VIII-IX 0 13 (14%) 4 (15%) 9 (23%)

IXin 0 2 1 3 (8%)

IXin-IXmed 0 0 0 1

IX, 1/2 0 0 0 1

IXmed 0 0 0 1

IX, 2/2 0 1 0 0

IXex 1 1 0 0

IX-X 1 0 0 0

X 1 0 1 0

Ogółem saec. VIII

(bez VIII-IX) 34 (92%) 68 (76%) 17 (65%) 21 (54%)

Ogółem saec. IX
(bez VIII-IX) 3 (8%) 3 (3%) 2 (8%) 6 (15%)

Suma 37 91 26 39
14.3. Obraz statystyczny importowanych rękopisów 325

Rękopisy anglosaskie napisane do połowy VIII wieku stanowiąaż czterdzieści

dziewięć procent wszystkich rękopisów anglosaskich sprowadzonych na kontynent.
Fakt ten nie dziwi, ze względu na dużą aktywność misyjną w tym okresie. Dla
drugiej połowy - z uwzględnieniem przełomu VIII i IX wieku - napływ ów nieco
słabnie i wynosi czterdzieści trzy procent. W wieku IX mamy już do czynienia z im­
portem śladowym około ośmiu procent. Ta ostatnia liczba w małym stopniu wynika
zfaktu, iż dotyczy okresu nieobjętego przez CLA, gdyż anglosaskie rękopisy o kon­
tynentalnej proweniencji z tego okresu wzbudzająw literaturze szczególne zainte­
resowanie badaczy swoją nietypowością. Dlatego możemy uznać, że tak niski
udział rękopisów z IX wieku wśród importów oddaje rzeczywiste załamanie się na­
pływu kodeksów z Anglii już od początku IX wieku.
Nasze wnioski pokrywają się też z zapatrywaniami Juliena T. Browna w tej
kwestii, według którego w pierwszej połowie VIII wieku produkcja rękopiśmienna
w Anglii była ukierunkowana przede wszystkim na zaspokojenie własnych potrzeb.
Dopiero w drugiej połowie tego stulecia zaczęto uważać, że posyłanie ksiąg na
kontynentjest także ważnym i chwalebnym przedsięwzięciem, a poza tym, podsta­
wowe potrzeby lokalne były już zaspokojone48. Załamanie się importu ma też naj­
prawdopodobniej swoje źródła w ogólnym zahamowaniu produkcji rękopiśmiennej
u Anglosasów w IX wieku, gdyż z tego okresu znamy zaledwie parędziesiąt rodzi­
mych kodeksów anglosaskich49.

14.4. Wnioski

Na podstawie dotychczasowej praktyki badawczej, według której wydziela

się rękopisy importowane z Anglii od napisanych pismem anglosaskim na kon­
tynencie, odważamy się stwierdzić, że każdy z osobna argument paleograficzny,
przywoływany w toku dyskusji nad tą kwestią, a także inne, nie dają wystarcza­
jących gwarancji pewności uzyskanych rezultatów. Nawet wzięcie pod uwagę
całego zespołu cech nie polepsza naszych szans dotarcia do zadowalającego
wyniku.
Nie dysponujemy żadnymi pewnymi metodami pozwalającymi jednoznacznie
ustalić, czy znajdujący się na kontynencie rękopis, który na podstawie jego cech
paleograficznych moglibyśmy uznać za produkt skryptoriów wyspiarskich, jest
faktycznie importem z Anglii czy doskonałym produktem anglosaskich skrybów
na kontynencie lub tamtejszych uczniów Anglosasów. Ze zdroworozsądkowego

48 T. J. Brown, An Historical Introduction, s. 270.

49 H. Gneuss, Anglo-Saxon Libraries, s. 645,691, uważa, że zachowanie się zaledwie parudziesięciu
rękopisów anglosaskich z IX wieku odzwierciedla faktyczne załamanie się w tym czasie produkcji
rękopiśmiennej w Anglii i nie da się tego wytłumaczyć zniszczeniami w bibliotekach w trakcie najazdów
Wikingów, skoro przetrwała ponad setka rękopisów napisanych w Anglii do około 800 roku.
326 14. Importy

punktu widzenia powinniśmy się spodziewać, że skrybowie Anglosasi pracujący

w podobnych do rodzimych warunkach będą wytwarzać na kontynencie rękopisy
nie różniące się w istotny sposób między sobą, bez względu na miejsce pracy
pisarza. Dlatego też wydzielenie rękopisów importowanych od podobnych im pro­
duktów kontynentalnych jest trudne do wykonania.
15. INSULARNE WZORCE

Zgodnie z obecnym stanem badań, około sto dziewięćdziesiąt pięć rękopisów

powstałych na kontynencie zostało skopiowanych z anglosaskich (ewentualnie
insularnych) wzorców, do tego dołączyć możemy około pięćdziesiąt trzy rękopisy
uznane za kopie iryjskich wzorców. Natomiast w przypadku siedemdziesięciu
dwóch manuskryptów podejrzewa się, że zostały skopiowane z anglosaskiego
(ewentualnie insularnego) wzorca, a dwadzieścia siedem stanowi być może kopie
wzorców iryjskich. Daje to w sumie około dwieście siedemdziesiąt kopii, co stanowi
szesnaście procent rękopisów uwzględnionych przez nas w Katalogu. Do tego
dochodzi siedemdziesiąt osiem kopii lub domniemanych kopii rękopisów iryjskich.
Jak widzimy, problem ten dotyczy dość znacznej grupy interesujących nas ręko­
pisów.
Metodyczne podstawy dla poszukiwań kopii insularnych wzorców wypracował i
Ludwig Traube i Wallace Martin Lindsay, pokazując w swoich pracach wzorcowe
sposoby wychwytywania w kontynentalnych rękopisach śladów ich insularnych
poprzedników i archetypów. Skupili się oni głównie na dwóch aspektach kopii
manuskryptów insularnych: specyficznie insularnych abrewiacjach przejmowanych
z wzorców i kontuzjach liter, wynikających z niedoskonałej znajomości pisma
insularnego przez kontynentalnych kopistów. Zainteresowania te były w dużym
stopniu motywowane ważniejszym zadaniem, za jakie uważano odtworzenie historii
rękopiśmiennego przekazu tekstów1. Śladami swojego mistrza, Traubego, w kie­
runku lepszego rozpoznania insularnej gałęzi w dziejach przekazu tekstów podążał
we własnych badaniach Charles H. Beeson2, a kontynuowała je jego uczennica,

1 Por. B. Kürbis, Ars critica, s. 134n.

2 Pierwszy raz w paleografii problem insularnych wzorców został kompleksowo uchwycony przez
Beesona w monografii poświęconej spuściźnie rękopiśmiennej z dziełami Izydora z Sewilii, por.
C. H. Beeson, Isidor-Studien, zwłaszcza s. 129n. Praca ta zwróciła jednocześnie uwagę na doniosłość
rękopisów insularnych w dziejach przekazu literatury późnoantycznej. Por. również pozostałe prace
Beesona zebrane w bibliografii, w których znajdujemy egzemplifikacje jego metody badawczej. Zwrócić
należy uwagę na przegląd badań nad problemem wraz z obszerną starszą literaturą u B. Kürbis,
Osiągnięcia i postulaty w zakresie metodyki wydawania źródeł historycznych, SŹ, 1 (1957), s. 53-87,
oraz na rozprawkę, omawiającą problem ustalania filiacji tekstowej rękopisów - P. Dymmel, Stemma
codicum - tradycja i nowoczesność, [w:j Discernere vera ac falsa, Lublin 1990, s. 57-65.
328 15. Insularne wzorce

Blanche B. Boyer. Oni też głównie przyczynili się do lepszego rozpoznania nauko­
wego tego zagadnienia i dalej rozwinęli metody poszukiwania insularnych sympto­
mów3 w rękopisach. Dość szybko pojawili się badacze, którzy z większym lub mniej­
szym zapałem kwestionowali podstawy metodyczne i zarazem osiągnięcia badawcze
poszukiwaczy insularnych przodków rękopisów. Nie znaczy to, że Traube nie
dostrzegał trudności metodycznych stojących przed tym kierunkiem badań nad
manuskryptami. Jego uczeń i następca w katedrze, Paul Lehmann, w 1916 roku
potwierdził ogólne zasady bazowania na abrewiacjach jako wyznacznikach kopio­
wania z insularnych kodeksów, ale zwrócił uwagę na to, że nie zawsze insularne
symptomy muszą pochodzić bezpośrednio z insularnego wzorca4. Kolejni badacze,
za lidera których można uznać Virginię Brown5, rozwinęli ten nurt krytyczny, miej­
scami zmuszając stronę przeciwną do modyfikacji wielu - jak się z czasem oka­
zywało - błędnych założeń.
Podstawową przesłanką, z której korzystamy, ustalając kopiowanie z insular­
nego wzorca, jest przekonanie, że specyficzne cechy rękopisów insularnych zostają
nieświadomie i niezależnie od woli skryby przynajmniej wjakiejś części przeniesione
do ich kontynentalnych kopii. Wyróżnia się cztery podstawowe cechy, których
pojawienie się w rękopisach kontynentalnych traktowane jest jako rezultat kopio­
wania z insularnego wzorca lub jako ślad insularnego archetypu: insularne wpływy
na pismo, abrewiacje i ligatury, ornamentykę oraz konfuzję określonych liter. Do
tego możemy dołączyć cechy niepaleograficzne, takie jak: kopiowanie tekstów
i glos wernakularnych, różnego rodzaju wpisów charakterystycznych dla insular­
nego kręgu, między innymi kolofonów skrybów. Nie wszystkie one są wykorzy­
stywane wjednakowym zakresie. Najchętniej badacze odwołująsię do abrewiacji
i konfuzji liter, gdyż wydaje się, że ich obecność jest najmniej zależna od woli
skryby i przez to, raz dostawszy się do tradycji rękopiśmiennej, uporczywie w niej
trwająjak chwasty, tym jednak od nich gorsze, że przez kolejne generacje kopistów
już niedostrzegane.

15.1. Metody wykrywania insularnych symptomów

Aby ustalić, jakie cechy wzorców przechodziły do kopii i w jakich warunkach

się to działo, najlepiej by było prześledzić zachowanie się różnych skrybów kopiu­
jących ten sam znany nam wzorzec, a w razie jego braku porównać między sobą

3 Choć nie jest to w nauce jasno wyartykułowane, to pod terminem „symptomy insularne” rozumie
się zwykle te cechy insularne, które znalazły się w rękopisach wyłącznie w rezultacie kopiowania
z insularnego wzorca lub za sprawą insularnego archetypu. Symptomy insularne nie mają więc nic
wspólnego z cechami insularnymi, które znalazły się w rękopisach z innych powodów. Jednak granice
terminologiczne nie są tu dokładnie wytyczone.
4 J. Heeg, P. Lehmann, Enim und autem, s. 543n.
5 Opieramy się tu na opinii D. N. Dumville’a, The Early Mediaeval, s. 232.
15.1. Metody wykrywania insularnych symptomów 329

choćby same siostrzane kopie. Niestety niewiele znamy takich grup rękopisów,
o których wiemy, że tworzą pary wzorzec-kopia lub były kopiowane z tego samego
insularnego wzorca6. Opisy paleograficzne, którymi dysponujemy, nie pozwalają
na przeprowadzenie jakichkolwiek porównań bez konieczności odwołania się do
analizy większych fragmentów oryginalnych rękopisów lub ich fotokopii, dlatego
nie możemy szerzej zanalizować tego ważnego wątku.
Zanim bardziej szczegółowo omówimy wartość każdej z cech rękopisów jako
symptomów kopiowania z insularnych wzorców, poczynić musimy pewne ogólniej­
sze uwagi związane z samymi wzorcami.
Nie zawsze kopiowano z wzorca cały zawarty w nim tekst, zwłaszcza jeśli
składał się on z kilku dzieł. Skrybie lub jego zleceniodawcy przyświecał zwykle
jakiś konkretny cel w trakcie komponowania treści planowanego kodeksu i aby go
zrealizować, korzystano z kilku, nieraz zupełnie różnych wzorców dla konkretnych
tekstów7. Wskutek tej swoistej pracy redakcyjnej powstawał zupełnie nowy pod
względem treści kodeks, w którym mogły uzewnętrzniać się w poszczególnych
jego częściach ślady różnych wpływów8. Dlatego jeśli insularne cechy pojawiają
się tylko we fragmencie rękopisu, do tego pokrywająsię z większąjednostkątekstu,
to możemy przyjąć, że właśnie tylko ta część rękopisu skopiowana została z insu­
larnego wzorca, a pozostałe fragmenty pochodząz manuskryptów innej prowenien­
cji. Jednak może się zdarzyć taki układ różnych symptomów, który będzie wskazy­
wał na kopiowanie tylko części rękopisu z insularnego wzorca, gdy w rzeczywistości
cały był z niego (lub innych insularnych) kopiowany. Za przykład może posłużyć
VATICANO, Pal. lat. 1746 (f. 1-10, 72-126) (saec. Vlllex), który zawiera różne
traktaty gramatyczne. W literaturze przyjmuje się, że przynajmniej Ars Tatwini
skopiowana została z anglosaskiego wzorca, natomiast Gramatyka Juliana z Tole­
do wykazuje wizygockie symptomy, które interpretuje się jako pochodzące z wizy­
gockiego wzorca. Zdaniem Charlesa H. Beesona, dzieło Juliana z Toledo w ręko­
pisie watykańskim nie dość, że pochodzi z tego samego anglosaskiego wzorca,
co ten sam tekst z napisanego na kontynencie anglosaską minuskułą GOTHA,
Forschungs- und LB, Mbr. II. 193 (saec. Vlllex), to cała rodzina znanych nam ośmiu
kodeksów z Gramatyką Juliana wywodzi się z insularnego archetypu9. Tak więc

6 Por. skopiowane z tego samego anglosaskiego wzorca: PARIS, BN, lat. 2843 (f. 1-50); REIMS,
BM, 118; MÜNCHEN, Clm. 14387 (f. 20-94), oraz z iryjskiego kodeksu: SPEYER, Dombibl. (zaginiony),
DRESDEN, Sächsische LB, Dc 182; PARIS, BN, lat. 4806. Inne pary ze wspólnym wzorcem insularnym
to: PARIS, BN, lat. 12150 oraz 12151, oba saec. IXin z północnej Francji; VATICANO, lat. 1873, oraz
KASSEL, LB, philol. fol. 27; PARIS, BN, lat. 2123, oraz BN, lat. 3848B; KÖLN, Dombibl. 213, oraz
PARIS, BN, lat. 3836.
7 Niestety bardzo często w opisach, gdy stwierdza się kopiowanie z insularnego wzorca, nie
zaznacza się wyraźnie, czy chodzi o kopiowanie całego rękopisu, czy też tylko jego części, a jeśli już,
to bez podania, o którą część chodzi.
8 Doskonałym przykładem jest tu napisany w Lucce LUCCA, Biblioteca Capitolare 490 (saec. VIII-
-IX), w którym dodatkowe zamieszanie wprowadzili kopiści wywodzący się z różnych tradycji
rękopiśmiennych, por. monografię L. Schiaparelliego, II codice 490.
9 C. H. Beeson, The Ars Grammatica, s. 66 (stemma).
330 15. Insularne wzorce

wizygockie cechy w części kodeksu watykańskiego odzwierciedlają bardzo odległy

wizygocki archetyp i nie mają nic wspólnego z bezpośrednim wzorcem. W ten spo­
sób „odzyskaliśmy” rękopis, który możemy uznać w całości za kopię anglosaskie­
go wzorca.
Pojawienie się insularnych symptomów tylko w części rękopisu nie musi być
traktowane jako ślad kopiowania właśnie tej części z insularnego wzorca. Cechy
insularne, które bylibyśmy skłonni uważać za symptomy kopiowania, mogły pojawić
się za sprawą innych przyczyn niż oddziaływanie wzorca. Na przykład jeden ze
skrybów, będący pod wpływem insularnej praktyki rękopiśmiennej, mógł wprowa­
dzić cechy insularne, które przynależały do jego własnego stylu pisarskiego. Sytu­
acja ta jest na szczęście dość łatwa do rozpoznania, gdy cechy insularne pokrywają
się z tą samą ręką pisarską i nie widać związku między zakresem ich pojawiania
się w manuskrypcie a konkretnym tekstem, ale nie zawsze jesteśmy w stanie
rozróżnić wszystkie ręce kopistów.
Mimo podkreślanej w literaturze przedmiotu „trwałości” symptomów insularnych,
nie sąwykluczone i takie przypadki, że dzięki dobrej jakości rękopisu anglosaskiego
-na przykład uncjalnego, któryjest uboższywtypowe cechy insularne-inteligentny
skryba kontynentalny nie miałby większych problemów z takim skopiowaniem
wzorca, aby nie została w nim żadna z cech insularnych. Nie znaczy to, że zakłada­
my świadome oczyszczania przez skrybę tekstu akurat tylko z naleciałości insular­
nych w abrewiacjach, ale przyjmujemy, że kopiował ze zrozumieniem i z pewną
doząautorefleksji, które pozwalały mu właściwie rozwiązywać na przykład insularne
abrewiacje i ligatury, a pismo uncjalne chroniło przed bezmyślnymi kontuzjami
liter. Musimy się więc liczyć z tym, że insularne cechy mogły ulec szybkiemu „zgu­
bieniu”10. W dość dobrze nam znanej tradycji rękopiśmiennej tekstów zmarłego
w 735 roku Bedy zauważamy, że bardzo szybko, jeszcze w VIII wieku, kontynen­
talne kopie jego dzieł traciły wszelkie ślady anglosaskich archetypów i wzorców11.
Prawdopodobnie wzorcem dla napisanego w kręgu Lupusa z Ferneres BERN,
BB, 351 (saec. IX, 2/3), De institutione oratoria Kwintyliana był rękopis, o który
Lupus zabiegał u opata Altsiga z Yorku (zob. strona 314, przypis 17). Rękopis
berneński jest więc prawdopodobnie bezpośrednią kopią anglosaskiego manu­
skryptu, który otrzymał Lupus. Zdumiewające jest, że kopia nie wykazuje żadnych
śladów insularnego poprzednika, chociaż nie można całkowicie wykluczyć, że ów
rękopis z Yorku sam był nabytkiem z kontynentu.
Przyjrzyjmy się zatem, wjakim stopniu wybrane cechy paleograficzne podatne
są na kopiowanie z wzorców.

10 W pochodzącym z wizygockiego archetypu MÜNCHEN, Clm. 6250 (saec. 810-820) widać, że

w trakcie przekazu rękopiśmiennego charakterystyczne abrewiacje wizygockie zostały już usunięte
z tekstu - pojawiły się za to insularne, odzwierciedlające dalsze dzieje przekazu rękopiśmiennego
tego tekstu - natomiast widoczne są jeszcze specyficzne właściwości ortografii wizygockiej, por.
C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 16.
11 Por. M. L. W. Laistner, Bedae Venerabilis Expositio, s. XXXI, por. tegoż wraz z H. H. Kingem
zestawienie rękopisów z tekstami Bedy, A Hand List ofBede Manuscripts.
15.1. Metody wykrywania insularnych symptomów 331

15.1.1. Abrewiacje

Analiza abrewiacji należy do kluczowych procedur przy badaniu kopiowania

z insularnych wzorców, dlatego trzeba poświęcićjej szczególną uwagę.
Godne zainteresowania są zachowania skrybów kontynentalnych przy zetknię­
ciu się ich z niektórymi abrewiacjami insularnymi, których właściwe znaczenie
było kopistom nieznane. W takich przypadkach zazwyczaj abrewiacje insularne
były przez nich źle rozwiązywane, mylone z podobnymi symbolami abrewiacji
kontynentalnych, opuszczane przez skrybów lub po prostu przerysowywane bez
wnikania w ich znaczenie.
Bardzo charakterystyczna dla rękopisów insularnych abrewiacja dla autem
(h z haczykiem, nieco podobne do H) przypomina kontynentalne enim (dwie pio­
nowe kreski przekreślone jedną poziomą, w efekcie również podobne do H), przez
co często skrót anglosaski brano za abrewiację dla enim12. Dlatego też, gdy w rę­
kopisie zauważamy mylenie obu abrewiacji lub pojawia się enim tam, gdzie nale­
żałoby się spodziewać autem, to możemy podejrzewać, iż tekst przeszedł przez
insularne ręce. W starszej literaturze uważano nawet, że świadczy too kopiowaniu
wprost z kodeksu napisanego pismem insularnym13.
Innymi bardzo często mylonymi abrewiacjami były te, których konstrukcja
opierała się o literę q w kombinacji z innymi literami oraz z umiejscowionymi ponad
nimi kreskami, gdyż przeznaczone były dla słów zaczynających się od qu-. Spora
liczba owych abrewiacji, częściowo bardzo do siebie podobnych, a często także
ich niejednoznaczność w systemie abrewiacji praktykowanym na kontynencie,
były prawdziwymi problemami dla kopistów. Przy niektórych abrewiacjach insu­
larnych trudno było przewidzieć nawet biegłemu włacinie kopiście, co mogła ona
oznaczać i jak miał jąodczytać, gdyż symbol nie musiał sugerować jednoznacznie
właściwego słowa, a nawet mógł być zwodniczy. Przykład na to znajdujemy
w rodzinie trzech rękopisów z tym samym dziełem gramatycznym, w których abre­
wiację z tego samego miejsca w tekście, oznaczającąw archetypie quod, rękopis
VATICANO, Pal. lat. 1746 (f. 1-10, 72-126), oddaje jako quia, PARIS, BN, lat.
7530, jako qui, MÜNCHEN, Clm. 14466, jako quae14.
Te pomyłki kopistów rozwiązujących insularne skróty, które interpretujemy jako
ich niezrozumienie, zwłaszcza gdy chodzi o podobne symbole, nie musiały wynikać
z ich faktycznego niezrozumienia, ale z wieloznaczności abrewiacji w ramach same­
go systemu insularnego15. Niezrozumienie insularnych abrewiacji zdarzało się rów­
nież wyspiarzom. Zauważalne nieporozumienia w rozumieniu abrewiacji mogą już

12 W dawnej literaturze próbowano wyjaśnić zamienne pojawianie się stów enim oraz autem zmianą
ich znaczenia, które miało polegać na ich semantycznym zbliżeniu się do siebie, por. J. Heeg,
P. Lehmann, Enim und autem, s. 536n, dopiero Heeg pierwszy wykazał, że pojawianie się tych słów
w niespodziewanych miejscach w tekście było spowodowane myleniem abrewiacji przez kopistów, co
zostało podchwycone i lepiej udokumentowane przez P. Lehmanna w dodatku do artykułu Heega.
13 Por. A. Klotz, Die Caesarüberlieferung, s. 226n; J. Heeg, P. Lehmann, Enim und autem, s. 536n.
14 C. H. Beeson, Paris lat. 7530, s. 202.
15 C. H. Beeson, The Text Tradition of Donatus, s. 290n.
332 15. Insularne wzorce

zachodzić w obrębie insularnej tradycji tekstu. W uncjalnym KASSEL, LB, theol.

qu. 2, anglosaski skryba traktował abrewiację ergo-eg jako skrót es-esse,
widocznie dlatego, że uncjalne G jest podobne do S16.
Na przykładzie trzech rękopisów zawierających liczne abrewiacje insularne:
fuldajskiego PARIS, BN, lat. 2422 (saec. IXmed), oraz dwóch jego kopii z St.
Germain-des-Pres PARIS, BN, lat. 2421 (saec. X/XI), a także PARIS, BN, lat.
11685 (saec. Xlmed)17, Jean Vezin dokonał drobiazgowej analizy - której nie bę­
dziemy tutaj w całości referować - reagowania przez kopistę na nieznane mu
abrewiacje insularne zawarte we wzorcu. W konkluzji autor doszedł do zaskakują­
cego wniosku, iż odmienne reakcje na trudności, jakie sprawiały skrybom abre­
wiacje insularne, spowodowane były głównie odmiennościami ich osobowości18.
Ponieważ próbowano wykorzystać wszelakie cechyzachowane w kopiach dla
ustalenia pochodzenia ich wzorców, to zadziwiać musi niemal zupełne pomijanie
ligatur i kłopoty, jakie sprawiały ligatury insularne kontynentalnym skrybom, chociaż
okazyjnie można się spotkać z próbami wykorzystania ich jako cech świadczących
o kopiowaniu19. Milczenie na ten temat jest po prostu niewytłumaczalne, nie mówiąc
już o tym, że całkowicie nieuzasadnione samymi właściwościami ligatur, które
przyrównać można pod wieloma względami do szeroko wykorzystywanych w anali­
zach kodeksów abrewiacji20.
Na podstawie samych abrewiacji nie da się zaplanować takiej procedury badaw­
czej, która pozwalałaby na jednoznaczne ustalenie, czy skopiowane abrewiacje
pochodząbezpośrednio z insularnego wzorca, czy odzwierciedlającharakterodleg-
łego insularnego archetypu. Jedynym kryterium, które można by tu stosować,
w dodatku z wielką ostrożnością, jest stosunek liczby abrewiacji insularnych do
kontynentalnych w danym rękopisie. Relacja ta powinna być mniejsza w kopiach
niż średnia dla rękopisów insularnych i zmniejszać się w kolejnych odpisach, aż
do całkowitego zniknięcia ich z tradycji rękopiśmiennej. Tak ogólnie zarysowana
metoda ma słabe punkty. Po pierwsze, udział abrewiacji typowo insularnych
w rękopisach powstałych na Wyspach Brytyjskich w stosunku do pozostałych nie
jest stały i zmienia się w zależności od rękopisu, gdyż sami wyspiarze stosowali
abrewiacje z różnym nasileniem. Nie mamy więc żadnego pewnego punktu odnie­
sienia. Po drugie, proces „gubienia” abrewiacji insularnych w kontynentalnych ko­
piach uzależniony był od umiejętności i woli kopistów, którzy mogli zamienić obco
wyglądające abrewiacje na bardziej swojskie lub zachowywać abrewiacje oryginal-

16 T. J. M. van Els, The Kassel Manuscript, s. 18.

17 J. Vezin, Le scribe et son modele, s. 259n. Dodać można, że właśnie porównanie abrewiacji
było podstawą ustalenia między nimi relacji wzorzec-kopia.
18 Na czynniki psychologiczne jako główne źródło błędów kopistów zwrócił uwagę już w 1950 roku
J. Andrieu w trochę zapomnianym artykule poświęconym temu problemowi, Pour/’explication psycho-
logique des fautes de copiste, Revue des etudes latins, 28(1950), s. 279-292.
19 Por. MÜNCHEN, Clm. 6434 (ff. 1-40) (saec. VIII, 2/2), oraz napisany karolińskim pismem, ale
skopiowany z iryjskiego wzorca VALENCIENNES, BM, 293, Chalcidius' Reims [?], saec. IX, 2/2, na co
wskazuje zdaniem B. Bischoffa, MS, 3, s. 53 - niezrozumienie iryjskich ligatur.
20 Por. tę samą uwagę u D. N. Dumville, The Early Mediaeval Insular, s. 205.
J L

15.1. Metody wykrywania insularnych symptomów 333

ne, jeśli nie sprawiały im one problemów. Dlatego w sprzyjających okolicznościach

ten sam tekst, kopiowany nawet wielokrotnie, mógł zachować większość z oryginal­
nego zestawu skrótów. „Szybkość”, z jaką mogło postępować zanikanie cech
insularnych, demonstrujądwa rękopisy, z których pierwszy - KOLMAR, BM, 39 (saec.
VIII-IX) - zawiera insularne abrewiacje i hibernizmy, a jego niewiele młodsza, ale
pośrednia kopia - ZÜRICH, Zentralbibliothek, C. 123 - z końca pierwszej ćwierci
IX wieku, nie ma już żadnych śladów insularnych21. Zanikanie insularnych sympto­
mów nie jest oczywiście zależne od bezwzględnej różnicy wieku między dwoma
rękopisami z tej samej gałęzi przekazu rękopiśmiennego, ale w pewien sposób
uwarunkowane jest liczbą kopii pośrednich oraz jakością pracy kopistów. Znane
są przykłady trwania w tradycji rękopiśmiennej insularnych abrewiacji - stosowa­
nych tylko do XI wieku - w rękopisach z wieku XV22.
CzęśćzBedąz PARIS, BN, lat. 13025 (saec. IXin), w której znajdująsię insularne
abrewiacje - zdaniem Davida Ganza, skopiowane z insularnego wzorca - służyła
jako wzorzec dla kolejnych dwóch rękopisów BN, lat. 14088 (saec. IXin) i 7569,
w przypadku których tylko dla pierwszego mamy informacje, że abrewiacje te zostały
przejęte przez kopistę. Insularne autem skopiowane zostało w ratyzbońskim MÜN­
CHEN, Clm. 14470 (saec. VIII-IX). Z kolei ten manuskrypt służył za wzorzec dla
Clm. 14469 (f. 1-66) (saec. IX, 1/2), w którym również zachowane zostało insularne
autem.
Nie zwraca się uwagi na możliwość przejmowania insularnych abrewiacji z cał­
kowicie wolnych od wpływów insularnych rękopisów służących za wzorzec, które
opatrzone były korekturami ze skrótami insularnymi. Kopista takiego rękopisu mógł,
uwzględniając korektury, z powodzeniem przejmować także ich abrewiacje.
W PARIS, Bibliotheque St. Genevieve, 63 (saec. VIII, 2/2), w którym z cech insular­
nych pojawia się tylko interpunkcja i znaki cytowań, korektor używał insularnego
skrótu dla autem. Kopiątego kodeksu jest DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibi.
B. 3 (saec. VIII-IX), w którym znajdująsię insularne abrewiacje. Jeśli zależność
wzorzec-kopia została prawidłowo ustalona, to tylko dwoma drogami mógł kodeks
z Düsseldorfu uzyskać insularne abrewiacje: albo pochodząone z korektur rękopisu
paryskiego, albo wprowadzone zostały przez kopistę, który przejął do swojego stylu
rękopiśmiennego kilka abrewiacji insularnych. Nie dysponując odpowiednimi frag­
mentami obu manuskryptów, niejesteśmy w stanie zweryfikować żadnej z hipotez.
Poważny problem podczas doszukiwania się insularnych wzorców pojawia się
właśnie wówczas, gdy uświadomimy sobie, że insularne abrewiacje - przynajmniej

21 R. McNally, Der irische Liberde numeris, s. 15.

22 Por. OXFORD, Balliol College, 157, Pelagius in Epistulas Pauli (ff. 219)-, Włochy [?], saec. XVmed.
Archetyp był napisany insularnym, prawdopodobnie iryjskim pismem, jak można wnioskować po
błędnym odczytaniu liter. Widać niezrozumienie insularnych abrewiacji przez kopistę. Tekst przypomina
Book of Armagh. Wzorzec pochodził prawdopodobnie z Bobbio (Souter) - stwierdzenie to nie jest
niczym uzasadnione. Zob.: A. Souter, Pelagius’s, s. 213n. Por. też LONDON, Brit. Lib. Harley 3685,
Varia; Carmina (Paulus Diaconus), [?] (saec. XV). Skopiowany - przez niezbyt dobrze wykształconego
skrybę - z kodeksu napisanego anglosaskim pismem. Zob. K. Neff, Die Gedichte des Paulus Diaconus.
Kritische und erklärende Ausgabe, München 1908, s. XVI In.
334 15. Insularne wzorce

niektóre - mogły wskutek silnych wpływów insularnych w pewnych skryptoriach

kontynentalnych stać się immanentnączęściąich stylu rękopiśmiennego. Wystar­
czy tu przywołać jako przykłady nie tylko Fuldę, ale i pozostałe skryptoria nadmeń-
skie. Bardzo częste pojawianie się niektórych abrewiacji insularnych w rękopisach
z Corbie jest interpretowane jako rezultat przyswojenia ich do rodzimego stylu ręko­
piśmiennego23. Zarówno same rękopisy kopiowane przez skrybów z takich ośrod­
ków, jaki zawarte w nich teksty, nie mające nic wspólnego z wpływami insularnymi,
byłyby uznawane za insularne odgałęzienia tradycji przekazu tekstu. Zdaniem Virgin i i
Brown, insularne abrewiacje w tradycji rękopiśmiennej z dziełami Lukrecjusza
pojawiają się w takich miejscach w poszczególnych rękopisach, że nie da się tego
wytłumaczyć pochodzeniem ich z insularnego wzorca, natomiast można przyjąć,
jej zdaniem, że niektórzy skrybowie kontynentalni po prostu używali tych abre­
wiacji24.
Błędne potraktowanie rękopisów jako kopii insularnych kodeksów ma poważne
konsekwencje w dalszym ich interpretowaniu, zwłaszcza gdy określamy na tej
podstawie źródło wpływów insularnych, a po drugie, gdy chcemy prześledzić drogi
transmisji niektórych tekstów. Ponadto rękopisy pochodzące z takich właśnie
ośrodków mogą być „rozsadnikami” insularnych abrewiacji na kontynencie, bez
szczególnych powiązań z rzeczywistymi wpływami insularnymi25. Z próbą takiego
wyjaśnienia obecności insularnych abrewiacji spotykamy się w odniesieniu do
napisanego prawdopodobnie w Reichenau GIESSEN, UB, LXXIX B. B. Ms. 233 2°
(saec. IX, 1/2)26. Innym przykładem nabywania insularnych abrewiacji w trakcie
kopiowania są trzy bardzo bliskie sobie rękopisy: PARIS, BN, lat. 6413 z Chelles,
MÜNCHEN, Clm. 14300 i Clm. 1612827 - dwa ostatnie z Salzburga, a wszystkie
napisane na przełomie VIII i IX wieku. Mimo bliskich związków między nimi, tak
bliskich, że Elias A. Lowe uważał część z Izydorem z Clm. 16128 za kopię z Clm.
14300; tylko w Clm. 16128 znajdują się insularne abrewiacje. Nietrudno sobie
wyobrazić, że przynależały one do stylu pisarskiego skryby, gdyż powstały równole­
gle Clm. 14300 takowych nie zawiera, a nie mogły one pochodzić z tradycji rękopiś­
miennej tekstu, gdyż jest ona zależna od wizygockiego archetypu, co widać szcze­
gólnie w kodeksie paryskim28.
Równie ciekawym przykładem jest PARIS, BN, lat. 12124 (saec. IXin), który
został skopiowany z niezachowanego wzorca, ten zaś był kopią znanego nam
rękopisu napisanego w Lyon LYON, Bibliotheque de la Ville, 483 (413) (saec. V-

23 O. Dobias-Rozdestvenskaia, Histoire de 1'atelier, s. 89n.

24 V. Brown, The 'Insular Intermediary’, s. 306. Por. W. A. Merrill, The archetype of Lucretius, New
York 1971; ogólne podsumowanie dyskusji u M. B. Schulte, The socalled insular archetype of Lucretius’
De rerum natura, Ann Arbor 1986 (Univ. Microfilms Internat.).
25 Por. P. Lehmann, EdM, 2, s. 6n.
26 J. Autenrieth, Die Domschule, s. 56, nie podaje, na jakiej podstawie we wzorcu widzi akurat
rękopis fuldajski.
27 Według Lowego, część z Izydorem w Clm. 16128 została skopiowana z Clm. 14300, czemu
zaprzecza Bischoff, por. CLA, IX, 1313; SSBK, 2, s. 245.
28 A. J. Stoclet, Gisele, Kisyla, s. 262; SSBK, 2, s. 59.
J L

15.1. Metody wykrywania insularnych symptomów 335

-VI)29. Według Caroline P. Hammond-Bammel - i tylko wjej opinii - nieznany nam

rękopis pośredni między nimi był insularny, z niego właśnie rękopis paryski przejąć
by miał niektóre cechy insularne30. Jednak - jak można by wnioskować na pod­
stawie opisu Phillipe Lauera, który widział w rękopisie z Lyonu jakieś bliżej nieokreś­
lone cechy insularne - zachodzi tu przypadkowa zbieżność cech, zwykle interpreto­
wanych jako insularne, a pojawiających się także w kodeksach późnoantycznych31.
Hammond-Bammel mogła więc traktować je jako ślady hipotetycznego pośredniego
kodeksu insularnego.
Istnieje jeszcze jedna możliwość identyfikacji kopistyjako osoby wykształconej
w insularnej tradycji rękopiśmiennej, a mianowicie poprzez obserwację traktowania
przez niego abrewiacji kontynentalnych. Jeśli niektórym z nich nadawałby on -
błędnie - interpretację insularną wynikającą z jednej strony z nieznajomości całego
zespołu abrewiacji kontynentalnych, a z drugiej z graficznego podobieństwa
symboli, to mielibyśmy do czynienia ze skrybą dla którego naturalnym zespołem
abrewiacji były te używane w kręgu insularnym. Ta procedura nie została dotych­
czas nigdy wykorzystana, dlatego ma na razie wartość czysto hipotetyczną, nie
zweryfikowaną konkretnymi przykładami.

15.1.2. Konfuzję

W literaturze przedmiotu konfuzję kilkunastu liter, czyli mylenia ich z powodu

podobnego sposobu pisania w piśmie insularnym, uważa się za ewentualne ślady
kopiowania z insularnego rękopisu. Zalicza się do nich głównie takie konfuzję,
jak: r-p, r-n, p-n, p-m, r-s, p-f, r-y, t-s, i-longa z /, a-u (w skrócie nazywane kontuzjami
insularnymi)32. Przy czym za podstawowy wyznacznik uznaje się konfuzję rzeczy­
wiście najbardziej do siebie podobnych liter w minuskule insularnej - s oraz r,
która w praktyce badawczej większości specjalistów zajmujących się tą problema­
tyką uznawana jest nawet za wystarczającą dla stwierdzenia insularnych sympto­
mów w rękopisie33. 34
Jednak nie wszystkie z tych konfuzji powstają wyłącznie podczas kopiowania
kodeksów insularnych, na przykład: n-r, r-y, t-s, i-longa z PĄ. Konfuzja r-s możliwa
jest także przy kopiowaniu minuskuły karolińskiej, w której litery te mogą być
niekiedy również wystarczająco podobne. Jednak zdaniem zwykle bardzo krytycz­
nej w ocenie możliwości ustalenia kopii insularnych manuskryptów Virginii Brown,

29 CLA, VI, 779; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 257.

30 C. P. Hammond-Bammel, Der Römerbriefkommentar des Origenes, s. 8.
31 P. Lauer, Le scriptorium de Lyon, s. 386: „On aurait pu, ä ce sujet, appeler davantage l’attention
surl’influence insulaire nettement visible dans le manuscrit [Lyon] 483, qu’on place au Vle siede”. Por.
rozdziały o zbieżnościach w insularnej kodykologii i w abrewiacjach oraz późnoantycznej praktyce
rękopiśmiennej.
32 C. H. Beeson, Insular Symptoms, s. 82n, 87, 95.
33 W. M. Lindsay, The Letters, s. 43; wielokrotnie Lowe i Bischoff.
34 P. Lehmann, EdM, 2, s. 199; D. N. Dumville, The Early Mediaeval Insular, s. 218n.
336 15. Insularne wzorce

konfuzje r-n, r-p, n-p można uznać za rezultat powstający wyłącznie przy kopiowa­
niu pisma insularnego35. Ta sama Brown osłabiła znaczenie tych konfuzji, pokazu­
jąc, że przyczyną ich powstania (tylko szesnastu) w dwóch głównych rękopisach
z Lukrecjuszem (LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 30 i PARIS, BN, lat. 7900A)
mogą być błędy wynikające z dittografii, czyli powtarzania sąsiednich liter, niezrozu­
mienia separacji słów oraz pomyłek przy odczytaniu pierwszej litery w wierszu,
która zapisana była w kapitale. Analiza przeprowadzona przez Brown pokazuje,
że każdy przypadek, nawet z „mocnymi” symptomami insularnymi, należy zbadać
indywidualnie, nie zdając się tylko na samą obecność i zliczenie insularnych
konfuzji.
Innym źródłem pojawiania się konfuzji insularnych może być występowanie ich
już w późnoantycznych kodeksach majuskulnych. W tekście świętego Augustyna
De civitate Dei, zachowanym w dwóch rękopisach z VI wieku - LYON, Bibliotheque
de la Ville, 607, oraz PARIS, BN, lat. 1221436, obserwujemy konfuzje r-s oraz a-u,
skopiowane z kodeksu, w którym już występowały, lub będące rezultatem kopiowa­
nia z półuncjalnych wzorców37. Kopiąrękopisu paryskiego jest napisany w północn­
o-wschodniej Francji BASEL, UB, N I 4 A (saec. VIII), który wykazuje pewne cechy
insularne w ornamentyce oraz w anglosaskich abrewiacjach dla -tur. Z późno­
antycznego wzorca skopiowane zostały również konfuzje r-s. Gdyby kodeks paryski
się nie zachował, to wszystkie cechy insularne w rękopisie bazylejskim, a zwłaszcza
konfuzje, byłyby z pewnością- zgodnie z panującąw paleografii praktyką- inter­
pretowane jako ślady kopiowania z anglosaskiego wzorca.
Analiza konfuzji może doprowadzić czasem do zaskakujących rezultatów. W na­
pisanym iryjskim pismem na kontynencie BERN, BB, 363 (saec. IX, 2/2), zwraca
uwagę mylenie liter p oraz v. Jedynym wyjaśnieniem tej niewytłumaczalnej na
gruncie paleografii łacińskiej konfuzji jest założenie, że we wzorcu zamiast litery v
znajdowała się runa wen, traktowana przez iryjskiego kopistę jako litera p38. Żad­
na inna cecha nie wskazuje na kopiowanie z insularnego wzorca, a tym bardziej
z anglosaskiego. Nie można wszakże wykluczyć, że konfuzja ta znajdowała się już
w kontynentalnej kopii, która posłużyła za wzorzec dla tego iryjskiego manuskryptu.
Typowe konfuzje, interpretowane jako ślady kopiowania z insularnego wzorca,
występują również w obrębie insularnej tradycji rękopiśmiennej. We wspomnianym
już anglosaskim KASSEL, LB, theol. qu. 2, skryba mylił a oraz u i na odwrót,
ponieważ w jego wzorcu pisano a otwarte. W napisanym w Anglii EPINAL, BM,
72(7) (saec. VII-VIII), inny skryba również miał kłopoty z pismem swojego anglo-

35 V. Brown, The ‘Insular Intermediary’, s. 303; por. także W. M. Lindsay, The Letters, s. 39n.
36 CLA, VI, 784; V, 635.
37 C. P. Hammond-Bammel, Products of Fifth-Century Scriptoria, s. 361,370.
38 Warto przypomnieć, że tego typu błąd trafiał się również Bollandystom, którym zdarzały się
w ich wydaniach konfuzje r-s, co prowadziło do zniekształceń zwłaszcza anglosaskich nazw własnych,
na przykład w tekście żywotu świętego Cuthberta anonimowego autora, por. Two Lives of Saint Cuthbert.
A Life by an Anonymous Monk of Lindisfarne and Bede’s Prose Life, ed. B. Colgrave, Cambridge
1940. s. 51.
15.1. Metody wykrywania insularnych symptomów 337

saskiego wzorca, gdyż wjego tekście pojawiająsię liczne pomyłkowe odczytania

poszczególnych liter39.

15.1.3. Inne

Akcenty, którymi często opatrywane były rękopisy insularne, mogły być rozu­
miane przez kontynentalnych skrybów jako symbole dla skrótów, na przykład
akcentowane sic mogło być odczytane jako sic z kreską nad c, co oznaczało sicut40.
W niektórych przypadkach pomocne może być wsparcie się zawartym w ręko­
pisie tekstem. Leon Fleuriot uznał na podstawie zestawu abrewiacji w CAM­
BRIDGE, CCC, 27941, iż był on kopiowany z iryjskiego manuskryptu. Natomiast
badania Helen Simpson i Allena J. Frantzena pokazały, że tekst jest co prawda
pochodzenia iryjskiego, ale z licznymi wtrętami bretońskimi. Znaczy to, że tekst
byłjuż przyswojony w tradycji bretońskiej, a iryjskie abrewiacje są raczej spuścizną
po odległym archetypie iryjskim aniżeli śladem bezpośredniego kopiowania
z iryjskiego egzemplarza. Insularne cechy włacińsko-greckim CAMBRIDGE, Trinity
College, B. 17. 142, możemy ostrożnie interpretować jako iryjskie, ponieważ tekst
grecki pochodzi - zdaniem Hermana Fredego i Alberta Sigmunda - z tego samego
wzorca, co w napisanym iryjskim pismem BASEL, UB, A. VII.
Bardzo dobrym probierzem kopiowania z anglosaskiego wzorca są skopiowane
wraz z nim teksty w języku staroangielskim, choć i w tym przypadku nie da się
wykluczyć, że możemy mieć do czynienia z wzorcem kontynentalnym, a nawet
iryjskim. Skrupulatny kopista pracujący przy ST. GALLEN, Stiftsbibl. 254 (saec.
IX, 2/2), był tak dokładny, że o niezrozumieniu przez niego staroangielskiego tekstu
w poemacie o śmierci Bedy świadczą wyłącznie błędy w podziale wyrazów. Przy­
kład kopisty z St. Gallen pokazuje, że brak zrozumienia tekstu nie musiał przekładać
się na błędne kopiowanie43. W napisanym na kontynencie iryjskąminuskułąKARLS-

39 B. Bischoff, [w:] The Epinal, Erfurt, Werden, s. 14.

40 C. H. Beeson, The Text Tradition of Donatus, s. 296.
41 Collectio canonum Hibemensis (ff. 96); okolice Tours [Worcester], saec. IX, 4/4. Napisany pismem
kontynentalnym. Pojawia się jedna glosa starobretońska (Fleuriot, Deuffic). Występuje konfuzja f-s.
Zob.: A. Frantzen, Frankish, s. 419; L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 15; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 6;
tegoż, The Old Breton Glosses, s. 224; J.-L. Deuffic, La production manuscrit, s. 297; R. Kottje, Der Liber
ex lege Moysis, s. 62; H. Simpson, Ireland, Tours and Brittany: the Case of Cambridge Corpus Christi
College, MS. 279, [w:j Irlande et Bretagne, s. 109-123.
42 Epistulae Pauli; Reichenau [Reichenau], saec. IXmed. Tekst grecki napisany jest w uncjale.
Wersja łacińska po obu stronach greckiej kolumny tekstu jest napisana w karolińskiej minuskule
z wpływami insularnymi. Zob.: M. James, Western Manuscripts in the Library of Trinity College, vol. 1,
Cambridge 1940, s. 544n; K. Preisendanz, DieReichenauer, s. 21 n, 247,291; J. F. Kenney, The Sources,
s. 655; P. Lehmann, EdM, 4, s. 37; J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 26n.
43 Z podobnym „przypadkowym” skopiowniem tekstu wernakularnego (staroiryjskiej homilii) mamy
do czynienia w napisanym w Peronne lub Cambrai CAMBRAI, BM, 679 (saec. Vlllex), por. CLA, VI,
741; W. M. Lindsay, Notae, s. 9, 109, 448; B. Bischoff, MS, 2, s. 322; MS, 3, s. 12; M. Lapidge,
R. Sharpe, A Bibliography of Celtic-Latin, s. 215; J. Fontaine, Isidore de Sevilla, Traite, s. 26n; H. Mordek,
Kirchenrecht und Reform, s. 257; R. McKitterick, The Diffusion, s. 400.
338 15. Insularne wzorce

RUHE, BLB, Aug. 167 (saec. IXmed), zachowane zostały w tekście Bedy De
temporum ratione staroangielskie nazwy miesięcy. Obecność staroangielskich nazw
miesięcy w MILANO, Ambros. M. 12 sup. (f. 25-46) (saec. IX, 7/10), nie jest -
zdaniem Bischoffa - wystarczającym powodem, aby widzieć we wzorcu rękopis
anglosaski. Badacz słusznie przyjął, że te wernakularne fragmenty przynależały
już do tradycji tekstu z dziełem Bedy44.
Niewielkądla nas wartość przedstawia fakt, że kopiści byli często bardzo wierni
wzorcowi, zarówno jeśli chodzi o układ typograficzny, jak i o wymiary samego
kodeksu45.

15.2. Rodzaj insularnego wzorca

Jak czytelnik zdążył się już zorientować, ustalenie rodzaju wpływów insularnych
jest niekiedy niemożliwe nawet dla rękopisów napisanych na Wyspach Brytyjskich.
W przypadku wzorców insularnych problem ten dodatkowo się potęguje, gdyż na
podstawie cech kopii możemy odtworzyć tylko niektóre cechy wzorca i to nieko­
niecznie te, które pozwalają ewentualnie wypowiedzieć się o rodzaju insularnego
wzorca. Mimo to nie brakuje prób uchwycenia takich cech kopii, które pozwoliłyby
ocenić przynależność wzorca do konkretnej tradycji rękopiśmiennej. Zadziwiający
jest - przy uwzględnieniu owych trudności - niewielki udział rękopisów (pięć na
siedemdziesiąt cztery kopie rękopisów anglosaskich i pięćdziesiąt trzy kopie iryj­
skie), codo których opinie o rodzaju insularnego wzorca są rozbieżne. Nie wydaje
się nam, aby odgrywało tu rolę uciekanie się przez badaczy w przypadkach wąt­
pliwych do ogólnego terminu „insularny wzorzec”, ale raczej częste sugerowanie
się pierwszą opublikowaną w literaturze opinią na ten temat lub wypowiedziami
autorytetów46.
Rozbieżne oceny charakteru wzorca sązwykle wynikiem posługiwania się przez
badaczy różnymi kryteriami i uwzględniania odmiennych cech paleograficznych.

44 Por. BERLIN, DS, Phillipps, 1869 (saec. po 814), oraz napisany w XI wieku REGENSBURG,
Archiv des Historischen Vereins für Oberpfalz und Regensburg, S. N., Beda, De temporum ratione
(f. 1); południowe Niemcy [?], w którym kopista również dokładnie przepisał staroangielskie nazwy
miesięcy, por. H. U. Schmid, Ein Regensburger Fragment von Bedas Schrift De temporum ratione mit
den altenglischen Monatsnamen, Anglia, 112(1994), s. 103-106.
45 Metody rekonstrukcji układu typograficznego wzorca na podstawie jego kopii opracował
A. C. Clark, The Descent of Manuscripts, Oxford 1918, cyt. za D. N. Dumville, The Early Mediaeval,
s. 231.
46 Przywiązanie, nawet wbrew faktom, do zakorzenionych w historiografii ustaleń pokazuje
przypadek G. A. A. Kortekaaza, Historia Apolloni, s. 25. Badacz ten, mimo że - jak sam podkreślił -
nie ma żadnych śladów insularnych symptomów w FIRENZE, Bibl. Laur. lat. plut. 66. 40 (saec. IXex),
traktuje ten rękopis jako kopię insularnego egzemplarza. W starszej literaturze wyrażano takie
przypuszczenie jedynie na podstawie obecności greckich liter, które uważano za skopiowane
z najprawdopodobniej iryjskiego wzorca. Widocznie badacz ten wierniejszy jest tradycji badawczej niż
wymowie cech paleograficznych, a raczej ich brakowi, por. literatura w Katalogu.
15.2. Rodzaj insularnego wzorca 339

W przypadku PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1575 (saec. VIII, 1/2), spotykamy się z dwie­
ma odmiennymi atrybucjami dotyczącymi wzorca. Edward K. Rand widział w nim -
na podstawie abrewiacji - rękopis insularny, natomiast Leslie W. Jones, uwzględniając
cechy ortografii i na podstawie abrewiacji uznanej za wizygocką stwierdził, że
wzorzec musiał być wizygocki. Lowe, zazwyczaj chętnie podkreślający wszelkiego
rodzaju obce symptomy w rękopisach, w tym przypadku w ogóle nie zajmuje sta­
nowiska, nie wspomina bowiem o jakichkolwiek obcych wpływach. BRUXELLES,
Bibl. Royale II 4856, w którym pojawiają się zarówno insularne, jak i wizygockie
abrewiacje, jest - zdaniem Bernharda Bischoffa - kopią wizygockiego, a według
opinii Rosamond McKitterick - insularnego wzorca. Szczegółowe podstawy obu
atrybucji nie są wyjaśnione. Prawdopodobnie tekst tego kodeksu miał za sobą
burzliwe dzieje, które zostawiły w nim ślady przejścia zarówno przez ręce wizygockich,
jak i insularnych skrybów, a wymieszanie się tych cech zaciemnia cechy właściwe
dla bezpośredniego wzorca, który mógł być kodeksem kontynentalnym47.
W praktyce badawczej najczęściej wykorzystywaną cechą mającą poświadczać
kopiowanie z iryjskiego manuskryptu, jest obecność charakterystycznych dla
Iryjczyków abrewiacji. Bazowanie na tej cesze nie prowadzi jednak do jednoznacz­
nych ustaleń ze względu na sam charakter tak zwanych abrewiacji iryjskich. Podob­
nie niezbyt optymistycznie przedstawia się sprawa odnośnie do ustalenia kopio­
wania z rękopisu anglosaskiego. Właściwie tylko abrewiacja dla -tur uważana jest
za symptom kopiowania z rękopisu anglosaskiego48.
Jeśli wjednym rękopisie oprócz abrewiacji iryjskich pojawiająsię inne, charak­
terystyczne dla określonej prowincji rękopiśmiennej lub konkretnego ośrodka, to
powinniśmy wziąć pod uwagę i taką ewentualność, że wzorcem bezpośrednim
nie był manuskrypt iryjski, ale kontynentalna kopia. MÜNCHEN, Clm. 623549, był
- zdaniem Bischoffa - skopiowany z rękopisu iryjskiego. Do przeciwnego wnio­
sku - na podstawie tych samych przesłanek - doszedł Bishop, który uznał, że
CAMBRIDGE, Trinity College 368 (saec. X) z tekstem Izydora był kopiowany
z kontynentalnego wzorca, ponieważ zawiera zarówno kontynentalne, jak i insular­
ne abrewiacje50. Bishop prawdopodobnie sugerował się dawnym poglądem, jakoby

47 Przykłady wymieszania obu tych tradycji w dziejach transmisji tekstu gramatyki Juliana z Toledo
pokazuje C. H. Beeson, The Ars grammatica of Julian of Toledo, s. 66n.
48 T. J. Brown, An Historical Introduction, s. 293. O sposobie wydzielenia typowych abrewiacji dla
Iryjczyków i Anglosasów por. rozdział 2.4.
49 Anonymi Commentarius in epistulas Pauli; Ps.-Hieronymus in evangelia (ff. 71); północne Włochy,
Bobbio (?) [Freising], saec. IXmed. Obie części rękopisu zostały skopiowane z iryjskiego egzemplarza.
Na f. 63r insularny inicjał ‘G’. W obu częściach pojawiająsię iryjskie abrewiacje. Niektóre abrewiacje
sącharakterystyczne dla Italii, zwłaszcza dla Werony (Bischoff). Być może wzorzec pochodził z Bobbio.
Pojawiające się charakterystyczne dla Werony abrewiacje mogą pochodzić z wzorca. Rękopis pochodzi
z tego samego skryptorium co Clm. 17059, 6214, 6435. Tekst komentarza jest iryjskiej proweniencji
z lat około 750-775 (Kelly). Staroiryjskie glosy zostały skopiowane z wzorca. Zob.: SSBK, 1, s. 132;
B. Bischoff, MS, 1, s. 120, 242, 259, MS, 2, s. 24; CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. 209;
P. Ni Chathäin, Notesonthe Würzburg Glosses, s. 198; M. Lapidge, R. Sharp, A Bibliography of Celtic-
-Latin, s. 205n; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 402, 427n.
50 T. A. M. Bishop, An Early Example of Square Minuscule, TCBS, 4(1964-1968), s. 246-252.
340 15. Insularne wzorce

w rękopisach iryjskich występowały niemal wyłącznie specyficzne abrewiacje. Stąd

pojawienie się skrótów kontynentalnych mogło być przez niego interpretowane jako
ślad wcześniejszego kopiowania tekstu na kontynencie.
Może się zdarzyć, że cechy dalekiego iryjskiego archetypu zostały przejęte
w manuskrypcie będącym bezpośrednią kopią rękopisu anglosaskiego, w którym
skrybowie Anglosasi przejęli niektóre iryjskie cechy ich wzorca lub nawet tylko
archetypu. Może dotyczyć to zarówno abrewiacji, jak i ortografii51 bądźjakiejkolwiek
innej cechy iryjskiej.
Zdaniem Roberta McNally’ego, MÜNCHEN, Clm. 14497 (saec. około 800),
skopiowany został z iryjskiego wzorca, gdyż zawiera bardzo dużo insularnych abre­
wiacji. Atrybucja ta jest być może trafna, jak potwierdza to opinia Bischoffa, który
odwołał się w jej ocenie do charakteru samych abrewiacji, ale gdy chodzi
o McNally’ego, to dla niego przesłanką wnioskowania było zapewne - nie jest to
jednoznacznie wyartykułowane - ogólne przekonanie, że w rękopisach iryjskich
znajduje się znacznie więcej abrewiacji niż w anglosaskich i kontynentalnych52.
Jest to rzeczywiście pewna prawidłowość dla rękopisów iryjskich, ale w wymiarze
statystycznym, a przy tym obserwacja ta nie jest właściwie zweryfikowana, dlatego
nie może być traktowana jako wyznacznik rodzaju wzorca insularnego dla kon­
kretnego kodeksu53.
Wspomnieć tu należy dość częste wykorzystywanie dla określenia rodzaju
insularnych wzorców cech, które całkowicie do tego celu się nie nadają. BRUXEL­
LES, Bibl. Royale 9311-19 (sec. IX, 1/2), był-zdaniem Marie-Louise Rotsaert-
skopiowany z iryjskiego wzorca, o czym ma świadczyć obecność konfuzji s-ss
(por. rozdział 11.2.1). Elias A. Lowe ocenił na podstawie inicjałów, że MÜNCHEN,
Clm. 14286 (saec. VIII-IX), jest kopią iryjskiego kodeksu. Równie nieuzasadniona
jest jego atrybucja WIEN, ÖNB, 366 (saec. VIII-IX), oparta na rzekomych śladach
ortografii iryjskiej. Te same przesłanki wystarczają- zdaniem Bischoffa - jedynie
do uznania wzorca za rękopis insularny, bez bliższego określenia jego rodzaju.
Cechy pozapaleograficzne również bywają wykorzystywane dla określenia
rodzaju wzorca. Herrad Spilling uznała na przykład, że obecność inwokacji „in
nomine dei vivi”, którą potraktowała jako typowo iryjską, w anglosaskim BASEL,
UB, F. III. 151 (saec. Vlllmed), świadczy o kopiowaniu z iryjskiego wzorca. Greckie
wpisy w anglosaskim WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 69 (saec. Vlllex), skłoniły

51 Por. na przykład opinię P. Lehmanna, EM, 5, s. 214, o anglosaskim BASEL, UB, F. III. 15c (f. 28-
-64) (saec. VIII-IX).
52 Również Bischoff posługuje się niekiedy tą samą argumentacją („Die starke insulare Element in
den Abkürzungen scheint eine irische Vorlage widerzuspiegeln”), na przykład odnośnie do wzorca dla
MÜNCHEN, Clm. 6398, Prisdanus: Institutio grammaticae (ff. 135)\ Freising [Freising], saec. IX, 2/4,
por. SSBK, 1, s. 117n; H. Butzmann, Althochdeutsche Priscian, s. 388; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4,
s. 527, w którym pojawiająsię proste, czerwono opunktowane inicjały. Przykład odwrotnej argumentacji
ma miejsce przy okazji ORLEANS, BM, 184 (saec. IXin), w którym występują tylko nieliczne iryjskie
abrewiacje, co wzbudziło w R. McNally’m, Der irische Liber de numeris, s. 12n, podejrzenie, że kodeks
ten nie jest kopią iryjskiego wzorca.
53 Por. V. Law, Notes on the Dating, s. 255.
15.2. Rodzaj insularnego wzorca 341

Bischoffa do stwierdzenia, że i ten rękopis pochodzi bezpośrednio - co badacz

podkreślił-z iryjskiego wzorca. Na podstawie naszych uwag poczynionych w roz­
dziale o wpisach musimy uznać małą przydatność tych dodatkowych śladów
rzekomego kopiowania z iryjskiego czy anglosaskiego kodeksu. Wprawdzie mogą
one świadczyć o tym, iż archetyp rzeczywiście był iryjski bądź anglosaski, ale nic
nie mówią nam o charakterze i pochodzeniu bezpośredniego wzorca.
Osobnym zagadnieniem sąabrewiacje insularne w rękopisach kontynentalnych,
będące wynikiem kopiowania rękopisów bretońskich. Cechą charakterystyczną
minuskuły karolińskiej, praktykowanej w skryptoriach bretońskich, jest częste stoso­
wanie abrewiacji insularnych54. Ponieważ interesuje nas przecież nie tyle śledzenie
rozprzestrzeniania się samych abrewiacji insularnych na kontynencie, ale wpływów
anglosaskich, więc przenikanie do kontynentalnej tradycji rękopiśmiennej abrewiacji
przez rękopisy bretońskie zniekształca obraz tychże wpływów. Niestety, szanse
na wychwycenie na podstawie abrewiacji ich bretońskich źródeł są bardzo niewiel­
kie i do tego rezultaty zawsze będą obarczone pewną dozą niepewności. Louis
Lemoine wykazał, że skryptoria bretońskie nie wykształciły żadnej specyficznej
dla siebie abrewiacji. Możemy jedynie wskazać na kilka, które z większą częstotli­
wością występują właśnie w Bretanii, na przykład specyficzny symbol dla contra,
który nie pojawia się w manuskryptach iryjskich, a poza Bretaniąodnajdziemy go
w zaledwie kilku anglosaskich55.

15.3. Symptomy insularne nabyte wtórnie

W badaniach nad insularnymi śladami w transmisji tekstu zapomniano zwrócić

uwagę na inny aspekt problemu, a mianowicie na kopiowanie na kontynencie
manuskryptów nieinsularnych przez skrybów będących pod wpływem insularnej
praktyki rękopiśmiennej. Jak już wspominaliśmy, skrybowie kontynentalni przejmo­
wali niektóre z cech insularnych do własnego stylu pisarskiego. Dzieła przez nich

54 W. M. Lindsay, Breton Scriptoria: Their Latin Abbreviations-Symbols, s. 264n; tegoż, Early Welsh
Script, s. 7n, uważał, że insularne abrewiacje w rękopisach bretońskich zostały przyniesione razem
z imigrantami celtyckimi z Wielkiej Brytanii. Natomiast L. Lemoine, Notes paleographiques, s. 142,
słusznie podkreśla znaczny anachronizm w koncepcji Lindsaya, gdyż celtycka emigracja do Bretanii
miała miejsce w czasie kształtowania się dopiero insularnego systemu abrewiacji. Poza tym, tak długie
ich używanie (aż do XI wieku) nie byłoby do pomyślenia bez założenia, że kontakty między Bretanią
a Wyspami Brytyjskimi nie były szczególnie intensywne. Por. D. N. Dumville, L’ecriture des scribes
bretons au dixieme siede. Le cas de I’Amalaire prevenant de Landevennec, [w:j Bretagne et pays
celtiques: langues, histoire, civilisation. Melanges offerts ä la memoire de Leon Fleuriot, ed. G. Le
Menn, J.-Y. Le Moing, Rennes 1992, s. 129-139; tegoż, The English Element in the Tenth-Century
Breton Book-Production, s. 1-14; P.-Y. Lambert, Rencontres culturelles entre Iriandais et Breton aux
IXe etXe siecles: le temoignage des gloses, [w:j Iriande et Bretagne, s. 97-106; B. Merdrignac, Bretons
et Iriandais en France du Nord - Vle-Vllle siecles, [w:j Ireland and Northern France, s. 119-142.
55 L. Lemoine, Notes paleographiques, s. 144n.
342 15. Insularne wzorce

kopiowane mogąwięc zawierać niektóre z cech insularnych, które można traktowe

jako symptomy kopiowania z insularnego wzorca. Tacy kopiści mogli też z po­
wodzeniem wtórnie wzbogacać kopiowany rękopis o insularne abrewiacje, które
w nim nie występowały. Dysponujemy ledwie dwoma przykładami pokazującymi
zachowanie się skrybów w takich przypadkach.
W tym samym tekście gramatycznym zachowanym w trzech kodeksach: BERN,
BB, 110; MONTE CASSINO, 187, oraz BERLIN, DS, Diez. Sant. B. 66, obserwu­
jemy, że skryba ze wspólnego dla wszystkich trzech niezachowanego archetypu
odczytał kontynentalną abrewiację dla enim jako typowo anglosaskie h z haczy­
kiem, czyli autemse. Z WIEN, ÖNB, 743 (saec. Vlllex), znamy przykład potrakto­
wania kontynentalnej abrewiacji is z kreską nad s za podobny do niej skrót dla
enim57.

15.4. Udział insularnych wzorców

w kontynentalnej produkcji rękopiśmiennej

Poniższe zestawienie oparte zostało na danych, opublikowanych w literaturze

przedmiotu. W niewielkim zakresie zweryfikowaliśmy je negatywnie, to znaczy
wyłączyliśmy z tej grupy rękopisy, w których określenia ich jako kopie insularnych
wzorców są oparte na ewidentnie błędnych przesłankach.

Tabela 21. Kontynentalne kopie insularnych rękopisów do końca IX wieku

Przedział Anglosaskie Anglosaskie Insularne Insularne Iryjskie Iryjskie

czasowy wzorce wzorce wzorce wzorce wzorce wzorce
(domniemane) (domnie­ (domnie­
mane) mane)

Vllex
i starsze 0 0 0 0 0 0

VII-VIII 0 0 0 0 0 0

Vlllin 1 0 0 1 0 0

Vlllin-
-VI11 med 0 0 0 1 0 0

56 C. H. Beeson, Paris lat. 7530, s. 207; podobnie w tradycji rękopiśmiennej komentarzy do

Wergiliusza, por. tegoż, Insular Symptoms, s. 88.
57 C. P. Hammond-Bammel, Products of Fifth-Century Scriptoria, s. 371.
15.4. Udział insularnych wzorców w kontynentalnej produkcji rękopiśmiennej 343

VIII, 1/2 0 1 0 0 0 0

Vlllmed 0 0 1 1 1 1

VIII, 2/2 0 1 5 (4%) 3 (7%) 2 1

Vlllex 8(11%) 4(14%) 9 (8%) 7(16%) 9(17%) 2

VIII 0 0 1 0 0 0

VIII/IX 10(13%) 1 21 (18%) 9 (20%) 12(23%) 7

IXin 18(24%) 7 (25%) 20(17%) 9 (20%) 6(11%) 1

IXin-
-IXmed 6 (8%) 1 16(14%) 4 (9%) 3 (6%) 3

IX, 1/2 8(11%) 6(21%) 13(11%) 2 (5%) 2 0

IXmed 7 (9%) 0 7 (6%) 1 5 (9%) 5

IX, 2/2 7 (9%) 5(18%) 15(12%) 5 (9%) 8(15%) 3

IXex 4 (5%) 2 (7%) 1 0 1 1

IX-X 1 0 1 1 2 2

K 6 (8%) 0 8 (7%) 3 (7%) 2 1

Ogółem
saec. VIII
(bez VIII/IX) 9(12%) 6(21%) 18(15%) 11 (25%) 12(23%) 4(15%)

Ogółem
saec. IX
(bez VIII/IX) 57 (75%) 21 (75%) 81 (68%) 25 (55%) 29 (55%) 16(59%)

Suma 76 28 120 45 53 27

W kontynentalnej produkcji rękopiśmiennej anglosaskie i insularne wzorce za­

czynają odgrywać istotniejszą rolę dopiero od schyłku VIII wieku. Do tego czasu
powstało tylko około pięciu procent procent ze znanych nam kopii anglosaskich
i insularnych manuskryptów. Natomiast z następnego ćwierćwiecza (od schyłku
344 15. Insularne wzorce

VIII wieku do początku IX wieku) pochodzi aż czterdzieści cztery procent ogółu

takich kopii. Tendencja spadkowa potwierdzona jest wielkością dwudziestu dzie­
więciu procent dla kolejnego okresu, obejmującego rękopisy powstałe do około
połowy IX wieku. Druga połowa i przełom IX i X wieku to już tylko piętnaście procent
wszystkich rękopisów kopiowanych z insularnych wzorców.
Taki rozkład w czasie zgadza się z innymi obserwacjami, zarówno historycznymi,
jak i paleograficznymi. Pozostałe grupy ujęte w tabeli (insularne i iryjskie kopie)
mają bardzo zbliżony rozkład w czasie do kopii kodeksów anglosaskich. Rękopisy
anglosaskie były dostępne na kontynencie w większej liczbie dopiero od początków
kontynentalnej misji Anglosasów, którzy rozwinęli swoją działalność w szerszym
wymiarze dopiero od czasu pobytu świętego Bonifacego w Niemczech, czyli od lat
trzydziestych VIII wieku. W tym okresie nastąpił też najbardziej gwałtowny przypływ
rękopisów z Anglii, mianowicie ponad czterdzieści procent wszystkich znanych
nam importówz VIII i IXwieku (por. rozdział 14.3.), a ich obecnośćna kontynencie
sprzyjała w naturalny sposób ich kopiowaniu58. Zauważmy również systematyczne
wzajemne przesunięcie w procentowym udziale rękopisów z różnego okresu, jeśli
porównamy dyspersję chronologicznąmiędzy importami a anglosaskimi i insularnymi
wzorcami. Faktyczna różnica w czasie między szczytem napływu rękopisów
anglosaskich na kontynent a odpowiadającym jej szczytem liczby ich kopii była
mniejsza, jeśli uwzględnimy poprawkę dotyczącą różnicy między czasem powstania
rękopisu w Anglii a jego pojawieniem się na kontynencie. W każdym razie fala
importów narastała szybciej i gwałtowniej niż wzrost kontynentalnych kopii rękopisów
insularnych. Podobnie spadek importów był bardziej gwałtowny, przy stosunkowo
powolnym relatywnym zmniejszaniu się udziału insularnych kopii (por. tabelę). Jest
to z pewnością skutkiem kopiowania z tych samych wzorców (już wcześniej impo­
rtowanych manuskryptów) w okresach następnych, ale również większego udziału
rękopisów sporządzonych na kontynencie pismem anglosaskim, a więc nie rejestro­
wanych jako importy, ale zostawiających w kopiach takie same cechy, jak rodzime
rękopisy insularne. Innym czynnikiem, który zniekształca nam obraz udziału insu­
larnych kopii w produkcji rękopiśmiennej IX wieku, jest niemożność ustalenia, czy
cechy insularne w kontynentalnej kopii pochodząz bezpośredniego wzorca insularne­
go, czy też są zapośredniczone przez inną, ale już kontynentalną kopię kodeksu
insularnego. Zjawiska te powodują, że dane dla IX wieku są sztucznie zawyżone
właśnie tymi rękopisami, w których cechy insularne pojawiły się niezależnie od
faktycznego kopiowania insularnych rękopisów i ich kolejnych kopii, najczęściej
interpretowanych właśnie jako wynik kopiowania z rękopisu insularnego.
Kluczowa dla właściwego ujęcia zjawiska kopiowania anglosaskich kodeksów
jest grupa określana ogólnie jako kopie insularnych rękopisów, gdyż składa się na
nią aż sto dwadzieścia manuskryptów, z których tylko część (nie wiadomo jaka) to

58 Nie podejmujemy problemu zależności między pochodzeniem kopiowanych tekstów a liczbą

skopiowanych z anglosaskich i insularnych wzorców rękopisów. Z pewnością kopiowaniu z anglosaskich
wzorców (podobnie jak z iryjskich) sprzyjały zapisane w nich unikalne lub nawet nie występujące na
kontynencie teksty, nie mówiąc już o rodzimych autorach anglosaskich, takich jak Beda i Aldhelm.
15.4. Udział insularnych wzorców w kontynentalnej produkcji rękopiśmiennej 345

kopie z anglosaskich wzorców, a pozostałe z iryjskich. Ze względu na relatywnie

dużą liczbę nieokreślonych bliżej kopii insularnych szczegółowe rozważania są
zbędne.

15.5. Podsumowanie

Moda na poszukiwanie insularnych wzorców dla znanych nam rękopisów

zaczęła się w końcu XIX wieku, gdy we wczesnośredniowiecznej Irlandii upatry­
wano miejsca, w którym przetrwała znaczna część dzieł autorów klasycznych.
Wypracowane wówczas podstawowe założenia metodyczne były niepodważalne
w ogólnych zarysach niemal do końca XX wieku. Metody badawcze dopiero ostatnio
doczekały się skrupulatniejszych prób analizy pod kątem zasadności założeń, na
których się opierają59. Efektem tej wielostronnej krytyki powinna być generalna
rewizja dotychczasowych ustaleń w tym zakresie. Z tego też wynika niezbyt optymi­
styczny dla nas wniosek, iż prawdopodobnie całkiem spora grupa rękopisów, które
przyjęto w literaturze uważać za kopie insularnych wzorców, nie ma nic wspólnego
nawet z tak trudnymi do określenia - jeśli chodzi o ich siłę i dalsze skutki - oddziały­
waniami insularnymi, jakie przejawiają się w procesie kopiowania insularnych
kodeksów w kontynentalnych skryptoriach. Jeśli zaś chodzi o dokładniejsze określe­
nie rodzaju insularnego wzorca, to musimy powstrzymać nasze apetyty, gdyż znane
nam metody mają pod tym względem ograniczone możliwości poznawcze.
Najbezpieczniejszym postępowaniem byłoby formułowanie osądów co do kopio­
wania z insularnego wzorca czy też jego rodzaju na podstawie obserwacji kilku
cech, a więc nie tylko abrewiacji i konfuzji, ale i ewentualnych wpływów insularnego
pisma wzorców na pismo kopisty, insularnej ornamentyki wzorca itd. Dopiero
wszystkie te cechy, zarówno analizowane z osobna, jak i potraktowane łącznie,
mogą niekiedy dać satysfakcjonującą nas pod względem solidności podstaw
odpowiedź na pytanie o wzorzec (lub wzorce), jakim(i) posłużył się kopista. Niestety
w dużej liczbie przypadków skazani jesteśmy na ekspertyzy, w których czytelnik
niejest zapoznany z argumentami mającymi świadczyć o kopiowaniu z insularnego
wzorca.

59 Ten sam pogląd znaleźliśmy u D. N. Dumville’a, The Early Mediaeval Insular, s. 231.
16. WNIOSKI

Na podstawie przeprowadzonej analizy cech paleograficznych i innych właści­

wości rękopisów wczesnośredniowiecznych musimy stwierdzić, że jednoznaczne
rozwiązanie głównego problemu, który był przedmiotem rozważań w tej pracy,
i któremu podporządkowane były poruszane w niej poszczególne zagadnienia, nie
jest możliwe. Żadna z cech manuskryptów nie może być traktowana jako wystarcza­
jące kryterium, pozwalające jednoznacznie ustalić rodzaj i charakter wpływów
anglosaskich, jakie towarzyszyły procesowi powstawania danego rękopisu. Są
dwie podstawowe przyczyny tego stanu. Po pierwsze, jak próbowaliśmy wykazać,
już sama istota niektórych rozpatrywanych cech nie pozwala na to, aby można
było na ich podstawie w ogóle wnioskować z zadowalającą pewnościąo wpływach
insularnych, ajeśli już, to problematyczne jest określenie ich rodzaju - czy sąone
anglosaskie, czy iryjskie. Z drugiej strony, nie zawsze byliśmy w stanie stwierdzić
z wystarczającą dla analiz statystycznych regularnością, na podstawie będących
w naszej dyspozycji opisów paleograficznych oraz uwzględnianych w nich poszcze­
gólnych cech, czy dane cechy są faktycznie charakterystyczne tylko dla rękopisów
anglosaskich, a tym samym mogą być traktowane jako wyznaczniki wpływów
insularnych na skryptoria kontynentalne, czy też można mówić jedynie o lepiej lub
gorzej uchwytnej tendencji, częściej ujawniającej się w manuskryptach powstałych
pod wpływem anglosaskim lub nawet tylko o prawidłowościach mających charakter
statystyczny.
Starając się nie powtarzać tego, cozamieściliśmy w podsumowaniach rozdzia­
łów, główne osiągnięcia naszej pracy upatrywalibyśmy w tym, że:
1. Sporządziliśmy katalog rękopisów wykazujących wpływ anglosaski lub ogól­
nie wpływy insularne wraz z opisem cech traktowanych jako ich wyznaczniki. Nie
ma on swojego odpowiednika w dotychczasowym dorobku badawczym w tej dzie­
dzinie. Jest on więc częściowym spełnieniem wyrażonego przed ponad półwie­
czem, a nieustannie ponawianego postulatu - choćby ostatnio, podczas konferencji
latynistów w Londynie we wrześniu 1998 roku, przez Helmuta Gneussa - jego
stworzenia, jako podstawy wszelkich badań nad kulturą anglosaską i insularną
w epoce karolińskiej. Oryginalność Katalogu potwierdza porównanie głównego
zrębu zebranych przez nas informacji (do 1998 roku) z tymi, które znaleźć można
w opublikowanym w 1999 roku pierwszym tomie katalogu rękopisów kontynen­
16. Wnioski 347

talnych z IX wieku, sporządzonym przez Bernharda Bischoffa. Można się liczyć

z uzupełnieniem naszego Katalogu o około dziesięciu do piętnastu procent po
opublikowaniu całości pośmiertnego dzieła Bischoffa, przy czym badacz ów nie
odnotował cech anglosaskich czy insularnych w aż jednej czwartej rękopisów z IX
wieku, które odnotowaliśmy naszym Katalogu. W większości przypadków, gdy
uwzględniony jest ten sam rękopis - zarówno przez nas, jak i przez niego - nasze
dane o cechach insularnych są pełniejsze niż podawane w katalogu Bischoffa.
Ponieważ Katalog nasz dostępny jest również w formie bazy danych w formacie
Access [©Microsoft], może on być stale uzupełniany i rozszerzany o nowe cechy,
a nawet przebudowany na podstawie innego kwestionariusza pytań, w miarę postę­
pu badań i rozpoznania problemu.
2. Wykazaliśmy, że funkcjonujące dotychczas w nauce oceny dotyczące wpły­
wów insularnych na rękopisy formułowane były według różnych, często zupełnie
nieporównywalnych kryteriów, co wynika z jednej strony z nieprzedyskutowania
wspólnych założeń metodologicznych, na podstawie których identyfikuje się wpływy
insularne na rękopisy powstałe w skryptoriach kontynentalnych, a z drugiej, z głę­
biej ukrytych sprzeczności tkwiących w niedopracowanych, często nieuświado­
mionych dyrektywach badawczych, na jakich bazują poszczególni autorzy. Praca
nasza ma uświadomić naukowcom zajmującym się badaniem rękopisów wczesno­
średniowiecznych istnienie pewnych, dotychczas nie dość mocno wyartykułowa­
nych lub nawet w ogóle nie podejmowanych, problemów badawczych. Nie wszyst­
kie akcentowane zagadnienia zostały przez nas podjęte. Wielokrotnie sugerowaliśmy,
a nawet wprost zwracaliśmy uwagę na to, że w paleografii insularnej panuje sporo
przesądów naukowych zarówno w sposobie formułowania problemów, jak i w przy­
jętym zestawie wstępnych założeń badawczych, na podstawie których są one
rozwiązywane.
3. Staraliśmy się kłaść nacisk w trakcie naszych badań na prześledzenie genezy
rozpatrywanych cech w kręgu insularnym, oczywiście tam, gdzie było to możliwe.
Miało to na celu zwrócenie uwagi na możliwość niezależnego od wpływów insular­
nych pojawienia się w rękopisach kontynentalnych cech powszechnie interpretowa­
nych jako jednoznacznie insularne wskutek odwoływania się do tej samej antycznej,
a częściej późnoantycznej tradycji lub innych wspólnych źródeł, takich jak praktyki
rękopiśmienne pochodzące z wschodniego basenu Morza Śródziemnego (bizantyj­
ska i koptyjska). Pod tym względem jest jeszcze dużo do zrobienia, zwłaszcza gdy
chodzi o źródła inspiracji iluminatorstwa insularnego.
4. Wykazaliśmy wielokrotnie, że identyfikacja poszczególnych cech paleogra­
ficznych jednoznacznie anglosaskich lub iryjskich jest o wiele bardziej skompliko­
wana niż dotychczas było przyjmowane w nauce, a niekiedy wręcz niemożliwa.
Wynika to, naszym zdaniem, z procesów, które zaszły już u początków kształto­
wania się insularnej praktyki rękopiśmiennej. Problem jej genezy, również
anglosaskiej, nie został jeszcze wyjaśniony w zadowalający sposób. Sądzimy -
na podstawie naszych obserwacji, które pokazują nieustanne przeplatanie się
w ramach insularnej praktyki rękopiśmiennej elementów iryjskich i anglosaskich
348 16. Wnioski

- że to, co uważane jest za klasyczny styl pisarski wyspiarzy, a więc rękopisy pow­
stające od połowy VII wieku, stanowi wspólny wytwór Iryjczyków oraz Anglosasów
i nie ogranicza się tylko do samego pisma, ale obejmuje wszelkie inne cechy
manuskryptów. Różnice zaś, jakie są obserwowane wewnątrz insularnej praktyki
rękopiśmiennej, mają charakter odstępstw regionalnych. Tak więc tradycyjny
podział (a nawet opozycja) na iryjską i anglosaskątradycję rękopiśmienną powinien
być zastąpiony pojmowaniem insularnej praktyki jako całości z trzema głównymi
prowincjami: iryjską northumbryjską i południowoangielską. Powyższa hipoteza
ma charakter jak najbardziej prowizoryczny i wymagałaby dalszych szczegółowych
studiów.
5. Przeprowadziliśmy krytyczną analizę posługiwania się cechami pozapaleo-
graficznymi, na podstawie których formułowane są wnioski, a te z kolei wykorzysty­
wane są przy interpretacji zjawisk o naturze paleograficznej. Pokazaliśmy więc,
że specyficzne cechy łaciny wczesnośredniowiecznej, jakie przejawiająsię głównie
w słownictwie i ortografii, nie mogą być uznane za wyznaczniki nie tylko rodzaju
wpływów insularnych, jak ma to miejsce w przypadku tak zwanych hibernizmów,
ale często nie powinny być w ogóle traktowane jako wyznaczniki wpływów insular­
nych. Nasze poważne zastrzeżenia wzbudziło bazowanie w określaniu wpływów
anglosaskich na pochodzeniu tekstu w badanym rękopisie. Jak pokazaliśmy na
przykładach, już na bardzo wczesnym etapie historii przekazu testów dochodziło
do ich przenikania poza tradycję rękopiśmienną, z której się one wywodziły.
6. Żadna z rozpatrywanych cech sama w sobie nie jest wystarczająca, aby na
jej podstawie można było w sposób jednoznaczny formułować opinie o wpływach
anglosaskich. Nawet te, które poniekąd z samej swojej natury - jak glosy anglo­
saskie-wydająsię jednoznacznie związane z bezpośrednimi wpływami anglosas­
kimi, nie ostały się, według naszego osądu, jako bezwzględne wyznaczniki owych
wpływów.
Jak już wspomnieliśmy, badania nasze nie rozwiązują głównych problemów
związanych z identyfikacją dokonywaną na podstawie cech paleograficznych
rękopisów, wpływów anglosaskich i ogólnie - insularnych, na kontynentalną pro­
dukcję rękopiśmienną. Sądzimy, że postęp paleografii insularnej na tym polu doko­
nany zostanie po:
a) pogłębieniu naszej wiedzy o terytorialnym zróżnicowaniu łaciny wczesno­
średniowiecznej zarówno w aspekcie zasobu leksykalnego, jak i ortografii oraz
składni;
b) podjęciu na nowo problemu abrewiacji jako wyznaczników wpływów insular­
nych;
c) dokładnym prześledzeniu na znanych nam parach manuskryptów wzorzec-
-kopia, a najlepiej na dłuższych ciągłych fragmentach tradycji rękopiśmiennej
obejmującej więcej rękopisów (ponieważ założenia procedury ustalania na pod­
stawie cech paleograficznych insularnych wzorców lub archetypów są jeszcze
wielce dyskusyjne), jak traktowane są przez skrybów poszczególne cechy w ko­
lejnych kopiach;
16. Wnioski 349

d) wprowadzeniu bardziej rozbudowanych metod statystycznych, ujmujących

interesujące nas cechy w wieloaspektowe analizy statystyczne, systematycznie
uwzględniające również cechy typowo kontynentalne;
e) udoskonaleniu, będącej podstawą naszej pracy, komputerowej bazy (czego
wymaga urzeczywistnienie poprzedniego postulatu), która zawierałaby informacje
o cechach paleograficznych rękopisów, zakodowane w sposób umożliwiający ich
statystyczne opracowanie.
Dalecy jesteśmy od formułowania jakichkolwiek dyrektyw, które mogłyby być
rozumiane jako zarys procedury badawczej, mającej wyłonić rękopisy wykazujące
poprzez swoje cechy, iż w procesie sporządzania ulegały anglosaskim wpływom.
Nasze zastrzeżenia wynikająz podstawowego faktu, jakim jest brak doświadczenia
w analizie poszczególnych rękopisów. Nasza wiedza jest nazbyt książkowa, aby
nawet na podstawie przeprowadzonej dość skrupulatnej analizy procedur badaw­
czych, dających się zrekonstruować w wyniku lektury literatury przedmiotu, móc
kompetentnie wypowiadać się o regułach postępowania badawczego. Jednak
właśnie na tej podstawie odważymy się uczynić uwagę o jak najbardziej ogólnym
charakterze. Sądzimy więc, że każda procedura badawcza, która ma doprowadzić
do najlepszych rezultatów w określaniu wpływów anglosaskich konkretnych ręko­
pisów, musi jednostkowo i zarazem kompleksowo traktować wszystkie cechy
paleograficzne i pozapaleograficzne z uwzględnieniem ich powiązań i uzależnień -
w poszczególnych przypadkach niejednokrotnie całkowicie indywidualnych. W na­
szym rozumieniu „najlepszy rezultat” nie oznacza wcale konieczności dojścia do
jednoznacznej konkluzji, iż mamy do czynienia z jasno określonymi co do rodzaju
wpływami - anglosaskimi lub iryjskimi, ale pokazanie wpływów insularnych na
poszczególne cechy. Postępowanie to uwzględnia podnoszone przez nas wielo­
krotnie założenia, iż problem ustalenia źródeł w konkretnej tradycji insularnej jest
często chybiony nie tylko ze względu na ułomność naszej metody badawczej, ale
ze względu na mieszany charakter tradycji insularnej, gdyż jest ona najprawdo­
podobniej nawet na Wyspach Brytyjskich bardziej niż przyjmuje się w nauce jedno­
rodna co do techniki i praktyki rękopiśmiennej. Jednym z przykładów dobrze, naszym
zdaniem, przeprowadzonej pod względem metodycznym analizy wpływów insular­
nych jest ta, którą zaprezentował Olivier Szerwiniack, badając VATICANO, Reg.
lat. 1650 (f. 1-10)1. Każda z cech insularnych, czy to paleograficznych, czy samego
tekstu, została rozpatrzona niezależnie od wymowy pozostałych, przy czym autor
konsekwentnie rozważa wszystkie możliwości interpretacyjne, jakie dająone z osob­
na i łącznie.
Badacze korzystający na pewnym etapie swoich dociekań naukowych z rezul­
tatów analiz paleograficznych chętniej widzieliby bardziej zdecydowane opisy
rękopisów, zwłaszcza pod względem historycznej interpretacji ich charakteru paleo­
graficznego, gdyż jednoznaczne opinie zwalniają ich niejako z samodzielnego
wysiłku interpretacyjnego, a przy okazji nie sąobciążani w tym zakresie ewentual-

1 O. Szerwiniack, Un commentaire hibemo-latin, s. 5n.

350 16. Wnioski

nymi błędami autorów owych opisów. Również wykorzystywanie rękopisów przez

historyka posiłkującego się zjawiskami paleograficznymi byłoby dość niewygodne,
gdyby musiał on głębiej wnikać w podstawy metodologiczne ustaleń, z których
chciałby korzystać, a przy zalewie ewentualnego materiału zostałby wręcz zniechę­
cony. Ze wspomnianych powyżej powodów istnieje swoistego rodzaju nacisk
środowiska naukowego, któremu paleografowie świadomie lub nieświadomie się
poddają, a także odczuwają zapewne własną potrzebę, aby zjawiska natury pale­
ograficznej interpretować jednoznacznie i przekładać je bezpośrednio na fakty i zja­
wiska historyczne.
Jak czytelnik mógł zauważyć, rozważając dla naszych celów wartość poszcze­
gólnych cech paleograficznych i pozapaleograficznych, kładliśmy duży nacisk na
zasadność samych ich podstaw. Prowadziło nas to do stawiania wielu hipotez cząst­
kowych, których często nie byliśmy w stanie zweryfikować. Czy możemy wyznaczyć
granicę między naukową dociekliwością i skrupulatnością w rozważaniu wszelkich
ewentualności wynikających z przyjęcia przez nas pewnych - zakładając, że słusz­
nych - założeń wstępnych, mających dać nam solidne narzędzie analityczne, a sy­
tuacjami przeczącymi zdrowemu rozsądkowi - choć nie logice - które są w ostatecz­
ności rezultatem konsekwentnego stosowania tego narzędzia. Sądzimy, że problem
ten należy powierzyć jednak intuicji każdego badacza, a my, nie roszcząc sobie
prawa do dawania jedynie słusznej wykładni interpretacyjnej zjawisk paleograficz­
nych, ograniczaliśmy się tylko do wskazania i przedyskutowania głównych problemów
paleografii insularnej.
WYKAZ SKRÓTÓW

A. Chroust - A. Chroust, Monumenta palaeographica.

ABAW - Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Abteilung.
Add. - Additional.
AfL - Archiv für Liturgiewissenschaft.
AfmRKG - Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte.
AKG - Archiv für Kulturgeschichte.
Alcuin Ep. - MGH Epistolae, 4, ed. E. Dümmler, Berlin 1895.
ALMA - Archivum Latinitatis Medii Aevi.
Ambros. - Biblioteca Ambrosiana.
AMK - Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte.
ASE - Anglo-Saxon England.
B. Bischoff, MS - B. Bischoff, Mittelalterliche Studien, Bd. 1-3.
BAV - Biblioteca Apostolica Vaticana.
BB - Burgerbibliothek.
Beda, HE - Bede's Ecclesiastical History of the English People, ed. B. Colgrave, R. A. B. My-
nors.
BKFH - B. Bischoff, Der Katalog der festländischen Handschriften des 9. Jahrhunderts.
BL - British Library.
BLB - Badische Landesbibliothek.
BM - Bibliotheque Municipale.
BN - Bibliotheque Nationale.
Bonifatius Ep. - Die Briefe des heiligen Bonifatius und Lullus.
CCC - Corpus Christ College.
CCCM - Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis.
CCSL - Corpus Christianorum. Series Latinae.
CGD - Catalogue general departemental.
ChLA - Chartae latinae antiquiores.
CLA - Codices Latini Antiquiores
CLLA - K. Gamber, Codices liturgici latini antiquiores.
CM - Codices manuscripti.
CMEL - Catalogue des manuscrits en ecriture latine.
CP - Classical Philology.
352 Wykaz skrótów

CSEL - Corpus Scriptorum ecclesiasticorum latinorum.

DHGE - Dictionnaire d’histoire et de geographie ecclesiastiques.
DA - Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters.
O. Dobias, Corbie- O. Dobias-Rozdestvenskaia, Histoire de l’ateliergraphique de Corbie
de 651 ä 830.
DS - Deutsche Staatsbibliothek.
EdM - Lehmann, Erforschung des Mittelalters. Bd. 1-5, Stuttgart 1941-1962.
EEMF - Early English Manuscripts in Facsimiles.
EHD - English Historical Documents, vol. 1, ed. D. Whitelock, London 1955.
EHR - The English Historical Review.
EL - Ephemerides liturgicae.
EC - Etudes celtiques.
f. - foliał.
ff. - foliały.
B. Fischer, KdG, 2 - B. Fischer, Bibeltext und Bibelreform unter Karl dem Grossen.
FS - Frühmittelalterliche Studien.
H. Thurn - H. Thurn, Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 1-5.
Hsscensus - Handschriftencensus Rheinland: Erfassung mittelalterlicher Handschriften
im rheinischen Landesteil von Nordrhein-Westfalen.
IRHT - Institut Recherches d’Histoire des Textes.
Isidori Hispalensis, Etymologiae - Isidori Hispalensis episcopietymologiarum sive originum.
JEGP - Journal of English and Germanic Philology.
JfL - Jahrbuch für Liturgiewissenschaft.
JML - The Journal of Medieval Latin.
JTS - Journal of Theological Studies.
KdG - Karl der Große, Bd. 1-4, Darmstadt 1965.
G. Köbler (1986) - G. Köbler, Sammlung kleiner althochdeutscher Sprachdenkmäler.
lat. - latinus.
LB - Landesbibliothek.
LdM - Lexikon des Mittelalters, München-Zürich 1980-,
Lfg. - Lieferung.
LHB - Landes- und Hochschulbibliothek.
E. A. Lowe, Pal. Pap. - E. A. Lowe, Palaeographical Papers, Claredon 1972.
LsK - B. Bischoff, J. Hofmann, Libri sancti Kiliani.
Lull Ep. - Die Briefe des heiligen Bonifatius und Lullus.
MABK - Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und Schweiz.
MGH - Monumenta Germaniae Historica.
SS - Scriptores (in folio).
AA - Auctores Antiquissimi.
MOinsulaire - Avril F., Stirnemann P, Manuscrits d’origine insulaire.
MOitalienne - F. Avril, Y. Załuska, Manuscrits d’origine italienne.
NA - Neues Archiv für ältere deutsche Geschichtskunde.
PBB - Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur.
Wykaz skrótów 353

PL - Patrologiae cursus completus. Patrologia latina, ed. J. P. Mignę, Paris 1844-.

PBS - Publicznaja Biblioteka im. M. E. Sałtykowa Szczedrina.
PMLA - Publications of the Modern Language Association of America.
PRIA - Proceedings of the Royal Irish Academy.
RB - Revue Benedictine.
RHT - Revue d’Histoire des Textes.
RhV - Rheinische Vierteljahresblätter.
SB - Staatliche Bibliothek.
SBAW - Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
SC - Sources chretiennes.
Settimane - Settimane di Studio del Centro Italiano di studi sull'alto medioevo, Spoleto
1(1954)-.
sfr. - starofrankijski.
sgn. - starogórnoniemiecki.
SLH - Scriptores Latini Hiberniae.
SM - Studi Medievali.
SMGBO - Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens.
s. n. - seria nova.
ssas. - starosaski.
SSBK - B. Bischoff, Die süddeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit,
Bd. 1-2.
SŹ - Studia Źródłoznawcze.
Steinmeyer-Sievers - E. Steinmeyer, E. Sievers, Die althochdeutschen Glossen.
Stiftsbibl. - Stiftsbibliothek.
TCBS - Transactions of Cambridge Bibliographical Society.
TRHS - Transactions of the Royal Historical Society.
VuA- L. Traube, Vorlesungen und Abhandlungen, Bd. 1-3.
UB - Universitätsbibliothek.
UL - University Library.
WDG - Würzburger Diözesangeschichtsblätter.
ZBB - Zentralblatt für Bibliothekswesen.
ZCP - Zeitschrift für celtische Philologie.
ZDA - Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur.
ZDPh - Zeitschrift für deutsche Philologie.
Zf. - Zeitschrift.
ZfB - Zeitschrift für Bibliothekswesen.
E. H. Zimmermann - E. H. Zimmermann, Vorkarolingische Miniaturen, Berlin 1916.
ZKG - Zeitschrift für Kirchengeschichte.
ZSAK - Zeitschrift für schweizerische Archäologie und Kunstgeschichte.
ZSKG - Zeitschrift für schweizerische Kirchengeschichte.
CZĘŚCIEJ CYTOWANA LITERATURA

ŹRÓDŁA

Abbon de Fleury, Questiones grammaticales, ed. A. Guerreau-Jalabert, Paris 1982.

Alcuini epistolae, ed. E. Dümmler, MGH Epistolae Karolini Aevi, 4, Berlin 1895.
Aldhelmi opera, ed. R. Ehwald, MGH AA, 15, Berlin 1919.
Die Briefe des heiligen Bonifatius und Lullus, hrsg. M. Tangl, MGH epistolae selectae 1,
Berlin 1916.
Bede, Libri II, De arte metrica et De schematibus et tropis. The Art of Poetry and Rhetoric,
ed. C. B. Kendall, Saarbrücken 1991.
Beda, Historia ecclesiastica Bede’s Ecclesiastical History of the English People, ed.
B. Colgrave, R. A. B. Mynors, Oxford 1991.
Beda, Vita beatorum abbatum Benedicti, Ceolfridi, Eosterwini, Sigfridi atgue Hwaetberhti,
ed. C. Plummer, Venerabilis Bedae Opera Historica, ed. C. Plummer, vol. 2, Oxford
1896, s. 364-404.
English Historical Documents, vol. 1, ed. D. Whitelock, London 1955.
Grammatici latini, t. 1-7, Supplement, ed. H. Keil, Leipzig 1855-1880.
Isidori Hispalensis episcopi etymologiarum sive originum libri XX, ed. W. M. Lindsay,
Oxford 1911.
Loup de Ferneres: Correspondance, ed. et traduit L. Levillain, t. 1-2, Paris 1964.
Quellen zur Geschichte der Diözese Eichstätt, Bd. 1, Biographien der Gründungszeit, hrsg.
A. Bauch, Eichstätt 1962.
E. Stengel, Urkundenbuch des Klosters Fulda, Bd.1-2, Marburg 1958.
Vita Bonifatii auctore Willibaldo, ed. W. Levison, SSRG in usum scholarum, Leipzig 1905.
Willibrord - Apostel der Friesen. Seine Vita nach Alkuin und Thiofrid (lateinisch-deutsch),
hrsg. H-J. Reischmann, Sigmaringerdorf 1989.
Opracowania 355

OPRACOWANIA

Aberg N., Die Kunststile des siebenten Jahrhunderts, Settimane, 5(1958), s. 357-370.
Abtei Reichenau. Neue Beiträge zur Geschichte und Kulturdes Inselklosters, hrsg. H. Maurer,
Sigmaringen 1974.
Adomnan’s Life of Columba, ed. A. O. i M. O. Anderson, 2nd ed., Oxford 1991.
Age of Migrating Ideas. Early Medieval Art in Northern Britain and Ireland, ed. R. M. Spear-
mann, J. Higgitt, Edinburgh 1992.
Ahlqvist A., The Study of Language in Early Ireland, Neuphilologische Mitteilungen, 86(1985),
s. 246-257.
Aldhelm, The Prose Works, tr. M. Lapidge, M. Herren, Totowa 1979.
Aldhelm, The Poetic Works, tr. M. Lapidge, J. L. Rosier, Cambridge 1985.
Alexander J. J. C., La resistance ä la domination culturelle carolingienne dans Tart breton
du IXe siede: le temoignage de I’enluminure des manuscrits, [w:] Landevennec, s. 269-
-280.
- Insular Manuscripts from the 6th to the 9th Century, [A Survey of Manuscripts Illuminated
in the British Isles, vol. 1], London 1978.
Allot S., Alcuin of York (732-804) - his Life and Letters, York 1974.
Althochdeutsch, Bd. 1-2, hrsg. R. Bergmann, H. Tiefenbach, L. Voetz, Berlin 1987.
Ameisenowa Z., Animal - Headed Gods, Evangelists, Saints and Righteous Men, Journal
of the Warburg and Courtauld Institute, 12(1949), s. 21-45.
Amsler D. L., Insular Interpolations in the Abavus Glossary of Leiden Voss. Latin Folio 24,
Ohio State University 1981 (dysertacja w maszynopisie).
Angenendt A., Monachiperegrini. Studien zu Pirmin und den monastischen Vorstellungen
des frühen Mittelalters, München 1972.
Anton H. H., Trier im frühen Mittelalter, Paderborn 1987.
Archbishop Theodore. Commemorative Studies on his Life and Influence, ed. M. Lapidge,
Cambridge 1995.
Arntz H., Handbuch der Runenkunde, 2 Aufl., Halle 1944.
Art du Haut Moyen Age dans le Nord-Ouest de la France. Actes du Colloque de St. Riquier
22-24 septembre 1987, ed. D. Buschinger, W. Spiewok, Greifswald 1993.
Art mosan et arts anciens du pays de Liege, Liege 1951.
Autenrieth J., Bücherim Übergang von der Spätantike zum Mittelalter, Scriptorium, 49(1995),
s. 169-179.
- Die Domschule von Konstanz zur Zeit des Investiturstreits. Die wissenschaftliche
Arbeitsweise Bernolds von Konstanz und zweier Klerikel, b. m. w. 1956.
- Die kanonistischen Handschriften der Dombibliothek Konstanz, [w:] tejże, R. Kottje,
Kirchenrechtliche Texte im Bodenseegebiet. Mittelalterliche Überlieferung in Konstanz,
auf der Reichenau und in St. Gallen, Sigmaringen 1964, s. 7-21.
- Insulare Spuren in Handschriften aus dem Bodenseegebiet bis zur Mitte des 9. Jahr­
hunderts, [w:] Paläographie 1981, s. 145-157.
- Irische Handschriftenüberlieferung auf der Reichenau, [w:] Die Iren und Europa, s. 903-
-915.
356 Częściej cytowana literatura

- Probleme der Lokalisierung und Datierung von spätkarolingischen Schriften (10. und
11. Jh.), [w:] Codicologia, vol. 4, ed. A. Gruys, J. P. Gumbert, Leiden 1978, s. 67-74.
- Rec. E. A. Lowe, Palaeographical Papers 1907-1965, Göttingische Gelehrte Anzeigen,
229(1977), s. 112-127.
- Kottje R., Kirchenrechtliche Texte im Bodenseegebiet. Mittelalterliche Überlieferung in
Konstanz, auf der Reichenau und in St. Gallen, Sigmaringen 1964.
Bach A., Die deutschen Personennamen, Berlin 1943.
Backhouse J., Birds, Beasts and Initials in Lindisfarne’s Gospel Books, [w:] Sf. Cuthbert,
s. 165-174.
Baesecke G., Althochdeutsche Glossen, [w:] tegoż, Kleinere Schriften, s. 118-125.
- Das Abecedarium Nordmannicum, tamże, s. 237-248.
- Das althochdeutsche Schriftum von Reichenau, tamże, s. 126-137.
- Das Althochdeutsche von Reichenau nach den Namen seiner Mönchslisten, tamże, s. 138-
-180.
- Das Althochdeutsche, tamże, s. 310-324.
- Der deutsche Abrogans und die Herkunft des deutschen Schrifttums, Halle 1930.
- Der Vocabularius Sancti Galii in der angelsächsischen Mission, Halle 1933.
- Die althochdeutschen und altsächsischen Taufgelöbnisse, [w:] tegoż, Kleinere Schriften,
s. 325-347.
- Die karlische Renaissance und das deutsche Schriftum, tamże, s. 377-445.
- Fulda und die altsächsischen Bibelepen, tamże, s. 348-376.
- Hrabans Isidorglossierung, Walahfrid Strabus und das althochdeutsche Schriftum, tamże,
s. 7-37.
- Kleinere Schriften zur althochdeutschen Sprache und Literatur, hrsg. W. Schröder, Bern-
-München 1966.
- St. Emmeramer Studien, tamże, s. 38-85.
Bajuwaren: von Severin bis Tassilo 488-788. Gemeinsame Landesausstellung [...], hrsg.
H. Dannheimer, H. Dopsch, b.m. 1988.
Bakka E., Westeuropäische und nordische Tierornamentik des achten Jahrhunderts in
überregionalem Stil III, Studien zum Sachsenforschung, 4(1983), s. 1-56.
Baldwin C. R., Sassanian Ducks in the Western Manuscripts, Gesta, 9(1970), s. 3-10.
Balogh J., „Voces Paginarum”. Beiträge zur Geschichte des lauten Lesens und Schreibens,
Philologus, 82(1927), s. 84-109, 202-231.
Banniard M., La voix et l’ecriture: emergences medievales, Medievales, 25(1993), s. 5-16.
Barker-Benfield B. C., A Ninth Century Manuscript from Fleury: Cato de senectute cum
Macrobio, [w:] Medieval Learning and Literature: Essays Presented to Richard William
Hunt, ed. J. J. Alexander, M. T. Gibson, Oxford 1976, s. 145-165.
Barker-Benfield B. C., The Werden „Heptateuch”, ASE, 20(1991), s. 43-64.
Barley N. F., Perspectives on Anglo-Saxon Names, Semiotica 11(1974), s. 1-31.
Barnes M. P., On Types of Argumentation in Runic Studies, [w:] Proceedings of the Third
International Symposium on Runes and Runic Inscriptions, ed. J. E. Knirk, Uppsala
1994, s. 11-29.
Baron E., Mainzer Buchmalerei in karolingischer und frühottonischer Zeit, Jahrbuch für
Kunstwissenschaft, 1931, s. 107-129.
Opracowania 357

Bately J. M., The Old English Orosius: the Question of Dictation, Anglia, 84(1966), s. 256-
-304.
Battisti C., Influssi del monachesimo dell’alto medioevo sul lessico delle lingue celtico-
-insulari, Settimane, 4(1957), s. 551-583.
Bauch R., Glossarium Epternacense: Spätmittelalterliche Glossen aus Echternach.
Tatsachen und Quellen, Wörter und Namen, Luxemburg 1964.
Bayerns Kirche im Mittelalter: Handschriften und Urkunden, München 1960.
Beccaria A., / codici di medicina del periodo presalernitano (secoli IX, X, XI), [Storia e lette-
ratura, 53], Roma 1956.
Becker G., Catalogi bibliothecarum antiqui, t. 1-2, Bonn 1885-1887.
Beckwith J., Byzantine Influence on Art at the Court of Charlemagne, [w:] Karl der Großen,
Bd. 3, Düsseldorf 1965, s. 288-300.
Bedae, Opera. De Temporibus, ed. C. W. Jones, Cambridge (Mass.) 1943.
Beech G., England and Aquitaine in the Century Before the Norman Conquest, ASE,
19(1990), s. 81-101.
Beer E. J., Initial und Miniatur: Buchmalerei aus neun Jahrhunderten in Handschriften der
Badischen Landesbibliothek, Basel, 2. Aufl., 1965.
Beeson C. H., Insular Influence in the Questiones and Locutiones ofAugustine, [w:] Melanges
Mandonnet, [Bibliotheque Thomiste, 14], Paris 1930, vol. 2, s. 7-13.
- Insular Symptoms in the Commentaries on Vergil, SM, 5(1932), s. 81-100.
-Isidor-Studien, München 1913.
- Paris lat. 7530: A Study in Insular Symptoms, [w:] Raccolta di scritti in onore di Felice
Ramorino, Milano 1927, s. 199-211.
- The Ars grammatica of Julian of Toledo, [w:] Miscellanea Francesco Ehrle, vol. 1, Scritti
di storia e paleografia, Roma 1924, s. 50-70.
- The Authorship of „Quid sit ceroma", [w:] Classical and Mediaeval Studies in Honour of
Edward Kennard Rand, s. 1-7.
- The Manuscript Problem of Vitruvius, CP, 30(1935), s. 342-347.
- The Manuscripts of Bede, CP, 42(1947), s. 73-87.
- The Text History of the Corpus Caesarianum, CP, 35(1940), s. 113-125.
- The Text Tradition of Donatus’ Commentary on Terence, CP, 17(1922), s. 283-305.
Bejczy I., Ein Zeugnis Alkuins: Die Vita Willibrordi, Nederlands Archif voor Kerkgeschiedenis,
70(1990), s. 121-139.
Belting H., Studien zur beneventanischen Malerei, Wiesbaden 1968.
Berggötz O., Hrabanus Maurus und seine Bedeutung für das Bibliothekswesen der
Karolingerzeit. Zugleich ein Beitrag zur Geschichte der Klosterbibliothek Fulda, Bibliothek
und Wissenschaft, 27(1994), s. 1-48.
Bergmann R., Die althochdeutsche Glossenüberlieferung des 8. Jahrhunderts, Nachrichten
der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, phil.-hist. Kl., Jg. 1983, nr 1, Göttingen
1983. Rec. G. Lohse, Beiträge zur Namenforschung, NF 18(1983), s. 315.
- Die althochdeutsche Glossenüberlieferung des 8. Jahrhunderts, [w:] Irland und Europa:
Die Kirche im Frühmittelalter, s. 226-239.
358 Częściej cytowana literatura

- Ansätze zu einer Typologie der althochdeutschen Glossen- und Glossenüberlieferung,

[w:] Theodisca. Beiträge zur althochdeutschen und altniederdeutschen Sprache und
Literatur in den Kultur des frühen Mittelalters, Berlin-New York 2000, s. 77-104.
- Mittelfränkische Glossen. Studien zu ihrer Ermittlung und sprachgeographischen
Einordnung, 2. Aufl., Bonn 1977.
- Ostfränkisch im achten Jahrhundert. Ansätze und Problem sprachhistorischer
Forschung, Sprachwissenschaft, 11(1986), s. 436-444.
Rec. R. Bruch, Glossarium Epternacense, RhVJB, 31(1966/67), s. 468-474.
- Verzeichnis der althochdeutschen und altsächsischen Glossenhandschriften, Berlin-
New York 1973.
Berschin W., Biographie und Epochenstil im lateinischen Mittelalter, Bd. 2-3, Stuttgart 1988­
-1991.
- Griechisch-lateinisches Mittelalter. Von Hieronymus zu Nikolaus von Kues, Bern-Mün­
chen 1980.
- Griechisches bei den Iren, [w:] Die Iren und Europa, s. 501-510.
- Hugeburcs Vita Willibaldi in der biographischen Tradition, SMGB, 98(1987), s. 31-36.
Bertelli C., Stato degli studi sulla miniatura fra il VII e il IX secolo in Italia, SM, 3(1968),
s. 379-420.
Best R. I., Palaeographical Notes III. The Book of Armagh, Eriu, 18(1958), s. 102-107.
Benedictins de Bouveret, Colophons de manuscrits occidentaux des origines au XVIs siecle,
vol. 1-6, Fribourg 1965-1985.
Bieler L., Das Hiberno-Lateinische und seine Erforschung, Wiener Studien, 9(1975), s.216-
-229.
- Hibernian Latin and Patristics, [w:] Studia Patristica, vol. 1, ed. K. Aland, F. L. Cross,
Berlin 1957, s. 182-187.
- Insular Palaeography: Present State and Problems, Scriptorium, 3(1949), s. 267-289.
- Irish Manuscripts in Medieval Germania, Irish Ecclesiastical Records, 87(1957), s. 161­
-169.
- La transmission des Peres latins en Irlande et en Anglettere ä l’epoque prescolastique,
Sacris erudiri, 22(1974), s. 75-84.
- The Irish Penitentials, Dublin 1963.
- Towards a Hiberno-Latin Dictionary, ALMA, 38(1972), s. 248-255.
Bierbrauer K. i V., Reims vor Ebo - Zu einer Handschrift in London, British Library Harley
1772, [w:] Studien zur mittelalterlichen Kunst 800-1250. Festschrift für Florentine
Mütherich zum 70. Geburtstag, hrsg. K. Bierbrauer, P. K. Klein, W. Sauerländer, Mün-
chen1985, s. 29-48.
- Schuttern in der Karolingerzeit: Das Evangeliar in London, Britisch Library, Add. 47673,
[w:] Herrschaft, Kirche, Kultur. Beiträge zur Geschichte des Mittelalters. Festschrift für
Fridrich Prinz zu seinem 65. Geburtstag, hrsg. G. Jenal, Stuttgart 1993, s. 449-491.
Bierbrauer K., Die Buchmalerei in Salzburg und Bayern zur Zeit des hl. Virgil, [w:] Virgil von
Salzburg, s. 244-263.
- Die Ornamentik frühkarolingischer Handschriften aus Bayern, München 1979.
- Die Regensburger Buchmalerei des 8. und 9. Jhs., [w:] Regensburger Buchmalerei. Von
frühkarolingischer Zeit bis zum Ausgang des Mittelalters, München 1987, s. 15-18.
Opracowania 359

- Karolingische Buchmalerei des Maingebietes (Mainz, Würzburg), [w:] Das Frankfurter

Konzil von 794. Kristallisationspunkt karolingischer Kultur, hrsg. R. Berndt, Mainz 1997,
s. 555-570.
Binchy D. A., Semantic Influence of Latin in the Old Irish Glosses, [w:] Latin Script and
Letters, s. 167-173.
Birkhan H., Irisches im „Orendel”? Kurtrierisches Jahrbuch, 14(1974), s. 33-45.
Bischoff B., Brown B., John J. J., Addenda to Codices Latini Antiguiores, (I) MS, 47(1985);
(II) MS, 54(1992), s. 286-307.
Bischoff B., Hofmann J., Libri Sancti Kyliani. Die Würzburger Schreibschule und die
Dombibliothek im VIII. und IX. Jahrhundert, Würzburg 1952.
Bischoff B., Lapidge M., Biblical Commentaries from the Canterbury School of Theodore
and Hadrian, Cambridge 1994.
Bischoff B., Anecdota Carolina, [w:] Studien zur lateinischen Dichtung des Mittelalters.
Ehrengabe für Karl Strecker zum 4. September 1931, hrsg. W. Stack, H. Walther, Dresden
1931, s. 1-11.
- Anlage, Schrift und Ausstattung der St. Galler „Abrogans-Handschrift”, [w:] Das älteste
deutsche Buch: Die „Abrogans’-Handschrift der Stiftsbibliothek St. Gallen, hrsg.
B. Bischoff, J. Duft, S. Sonderegger, St. Gallen 1977, s. 1-82.
- Die Abtei Lorsch im Spiegel ihrer Handschriften, Lorsch 1989.
- Die Handschrift: Paläographische Untersuchung, [w:] Der Stuttgarter Bilderpsalter Bib.
Fol. 23 Würtembergische Landesbibliothek Stuttgart, Bd. 2, Stuttgart 1968, s. 15-30.
- Die mittelalterlichen Bibliotheken Regensburgs, Bibliotheksforum Bayern, 1 (1973), s. 12-
-22.
- Die Rolle von Einflüssen in der Schriftgeschichte, [w:] Paläographie 1981, s. 94-105.
- Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, Bd. 1, Die
bayerische Diözesen, Leipzig 1940, wyd. II popr., Wiesbaden 1960; Bd. 2, Die vor­
wiegend österreichischen Diözesen, Wiesbaden 1980.
- Elias Avery Lowe, Sonderdruck aus dem Jahrbuch der Bayerischen Akademie der
Wissenschaften, 1970, s. 1-4.
- Frühkarolingische Handschriften und ihre Heimat, Scriptorium, 22(1968), s. 306-314.
- Italienische Handschriften des neunten bis elften Jahrhunderts in frühmittelalterlichen
Bibliotheken außerhalb Italiens, [w:] Atti del convegno internazionale II libro e il testo,
ed. C. Questa, R. Raffaelli, Urbino 1982, s. 171-194.
- Kalligraphie in Bayern: 8-12. Jahrhundert, [Bayerische Staatsbibliothek, Ausstellungs­
kataloge, 25], Wiesbaden 1981.
- Manoscritti Nonantolani dispersi dell’epoca Carolingia, La Bibliofila, 1983, s. 99-124.
- Mittelalterliche Studien, Bd. 1-3, Stuttgart 1966-1981.
- Nachträge zu den althochdeutschen Glossen, PBB, 52(1928), s. 155-170.
- Paläographie des römischen Altertums und des abendländischen Mittelalters, Berlin 1979.
- Salzburger Formelbücher und Briefe aus Tassilonischer und Karolingischer Zeit, Mün­
chen 1973.
-Zu dem Verhalten von Tinte und Pergament in alten Handschriften, Archivalische Zeitschrift,
70(1974), s. 98-100.
360 Częściej cytowana literatura

Bischoff F. M., Systematische Lagenbrüche. Kodikologische Untersuchungen zur Her­

stellung und zum Aufbau mittelalterlicher Evangeliare, [w:] Rationalisierung der
Buchherstellung im Mittelalter und in der frühen Neuzeit, Marburg 1994, s. 83-105.
- Unterwegs - Statistik und Datenverarbeitung in den Historischen Hilfswissenschaften,
[w:] Mabillons Spur, s. 23-38.
Bishop T. A. M., Autographa of John the Scot, [w:] Jean Scot Erigene et l’histoire, s. 89-94.
- English Caroline Minuscule, Oxford 1971.
- Notes on Cambridge Manuscripts, Part ll-IV, TCBS, 2(1955), s. 185-199, s. 323-336.
- Notes on Cambridge Manuscripts, Part VII, Pelagius in Trinity College B.10.5, TCBS,
4(1964), s. 70-76.
- The Scribes of the Corbie a-b, [w:] Charlemagne’s Heir: New Perspectives on the Reign
of Luis the Pious (814-840), ed. P. Godman, R. Collins, Oxford 1990, s. 523-536.
- The Script of Corbie: a Criterion, [w:] Varia Codicologica. Essays Presented to G. I. Lieftinck,
vol. 1, Amsterdam 1972, s. 9-16.
Blech U., Germanistische Glossenstudien zu Handschriften aus französischen Bibliotheken,
Heidelberg 1977.
Blum S., Wortschatz und Übersetzungsleistungen in den althochdeutschen Canonesglossen.
Untersuchungen zur Handschrift Frankfurt am Main Ms. Barth. 64, Berlin 1986.
Bobowski K., Możliwości rozszerzenia zakresu badań paleograficznych, [w:] Tradycje
i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce, red. M. Rokosz, Kraków 1995,
s. 143-147.
Bodden M. C., Anglo-Saxon Self-Consciousness in Language, English Studies, 68(1987),
s. 24-39.
- Evidence for the Knowledge of Greek in Anglo-Saxon England, ASE, 17(1988), s. 217-
-246.
- The Preservation and Transmission of Greek in Early England, [w:] Sources of Anglo-
Saxon Culture, s. 53-63.
Boeckler A., Abendländische Miniaturen bis zum Ausgang der romanischen Zeit, Berlin 1930.
- Bildvorlagen der Reichenau, Zeitschrift für Kunstgeschichte, 12(1949), s. 7-29.
- Die Evangelistenbilder der Adagruppe, Münchener Jahrbuch der bildenden Kunst, 3-
-4(1952-1953), s. 121-144.
- Die Kanonenbogen der Adagruppe und ihre Vorlagen, Münchener Jahrbuch der bildenden
Kunst, 5(1954), s. 7-22.
- Die Reichenauer Buchmalerei, [w:] Die Kultur der Abtei Reichenau, s. 956-998.
Boehler M., Die Altenglischen Frauennamen, Berlin 1930.
Boese H., Anonymi glosa psalmorum ex traditione seniorum, t. 1, Freiburg 1992.
Bolton W. F., A History of Anglo-Saxon Literature 597-1066, vol. 1, Princeton 1967.
Bonner G., Ireland and Rome: The Double Inheritance of Christian Northumbria, [w:] Saints,
Scholars and Heroes, vol. 1, s. 101-115.
The Book of Kells. Proceedings of a Conference at Trinity College Dublin 6-9 September
1992, ed. F. O. Mahony, Dublin 1994.
Bourdelles R., Connaisance du Grec et methodes de traduction dans le mond carolingien
jusqu’ä Scot Erigene, [w:] Jean Scot Erigene et l’histoire, s. 117-123.
Opracowania 361

Bourdelles Le H., Les problemes linguistiques de Quentovic, Revue du Nord, 59(1977),

s. 479-488.
Boussard J., Les influences anglaises sur l'ecole carolingienne des VIIT et IX“ siecles,
Settimane, 19(1972), s. 417-452.
Boutemy A., Notes de voyages sur quelques manuscrits de l'ancien archidiocese de
Reims, Scriptorium, 2(1948), s. 123-129.
Boyer B. B., An Early Beneventan Codex of Donatus, SM, 7(1934), s. 189-203.
- Insular Contribution to Medieval Literary Tradition on the Continent, CP, 42(1947), s. 209-
-223; 43(1948), s. 31-39.
- Traces of an Insular Tradition in the Ancient Scholia of Juvenal, CP, 29(1934), s. 240-250.
Boyle L. E., Medieval Latin Palaeography A Bibliographical Introduction, Toronto 1984.
Böhne W., Bischof Burchard von Würzburg und die vom ihm benutzten liturgischen Bücher,
WDG, 50(1988), s. 43-56.
Brannahl G., Gramse M., Untersuchungen an Tinten, Archivalische Zeitschrift, 70(1974),
s. 79-98.
Braune W., Althochdeutsch und Angelsächsisch, PBB, 43(1918), s. 361-445.
Braunfels W., Die Welt der Karolinger und ihre Kunst, München 1968.
Breatnach P. A., The Pronunciation of Latin in Medieval Ireland, [w:] Scire litteras.
Forschungen zum mittelalterlichen Geistesleben, hrsg. S. Krämer, M. Bernhard, München
1988, s. 59-72.
Breen A., A New Irish Fragment of Continuatio to Rufinus-Eusebius Historia Ecclesiastica,
Scriptorium, 41(1987), s. 185-204.
- Some Seventh-Century Hiberno-Latin Texts and Their Relations, Peritia, 3(1984), s. 204-
-214.
Brooks N., The Early History of the Church of Canterbury, Christ Church from 597 to 1066,
Leicester 1994.
Broszinski H., Kasseler Handschriftenschätze, Kassel 1985.
Brown J. T., The Oldest Irish Manuscripts and Their Late Antique Background, [w:] Irland
und Europa: Die Kirche im Frühmittelalter, s. 311-327.
-A Palaeographer's View: The Selected Writings of Julian Brown, ed. J. Bately, M. P. Brown,
J. Roberts, London 1993.
- An Historical Introduction to the Use of Classical Latin Authors in the British Isles from the
Fifth to the Eleventh Century, Settimane, 22(1975), s. 237-293.
- E. A. Lowe and Codices Latini Antiquiores, Scrittura e civiltä, 1(1977), s. 177-197.
- Latin Palaeography since Traube, TCBS, 3(1959), s. 361-381.
- Mackay T. W., Codex Vaticanus Palatinus Latinus 235. An Early Insular Manuscript of
Paulinus ofNola Carmina, Turnhout 1988.
- Names of Scripts: A Plea to all Medievalists, [w:] tegoż, A Palaeographer's View, s. 39-
-45.
- Northumbria and the Book of Kells, ASE, 1 (1972), s. 219-246.
- Palaeography: An Overview, [w:] tegoż, A Palaeographer’s View, s. 51-59.
- Palaeography: Latin and Western European Vernacular, tamże, s. 60-78.
- Punctation, tamże, s. 79-86.
- Sf. Ninian’s Isle Silver Hoard: The Inscriptions, tamże, s. 245-251.
362 Częściej cytowana literatura

- The Distribution and Significance of Membrane Prepared in the Insular Manner, [w:] La
paleographie hebraique medievale, Paris 1974, s. 127-132.
- The Irish Element in the Insular System of Scripts to circa A. D. 850, [w:] Die Iren und
Europa, s. 101-119.
- Tradition, Imitation and Invention in Insular Handwriting of the Seventh and Eighth
Centuries, [w:] tegoż, A Palaeographer’s View, s. 179-200.
- What is Palaeography? tamże, s. 47-51.
Brown M. P., A Guide to Western Historical Scripts from Antiquity to 1600, London 1990.
- Continental Symptoms in Insular Codicology: Historical Perspectives, [w:] Pergament,
s. 57-62.
- Echoes: The Book of Kells and Northern English Manuscript Production, [w:] The Book of
Kells, s. 333-343.
- Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 10861 and the Scriptorium of Christ Church, Canterbury,
ASE, 15(1986), s. 119-137.
- The Book of Cerne: Prayer, Patronage and Power in Ninth-Century England, London-
-Toronto 1996.
- The Lindisfarne Scriptorium from the Late Seventh to the Early Ninth Century, [w:]
Sf. Cuthbert, s. 151-163.
Brown V., The „Insular Intermediary” in the Tradition of Lucretius, Harvard Studies in Classical
Philology, 72(1968), s. 301-308.
Brownrigg L. L., Manuscripts Containing English Decoration 871-1066, Catalogued and
Illustrated: A Review, ASE, 7(1978), s. 239-266.
Bruce-Midford R. L. S., The Art of Codex Amiatinus, Jarrow 1967 (przedruk [w:] Bede and
his World. The Jarrow Lectures, vol. 1, Aldershot 1994).
- The Durham-Echternach Calligrapher, [w:] Sf. Cuthbert, s. 175-188.
- The Reception by the Anglo-Saxon of Mediterranean Art Following Their Conversion
from Ireland and Rome, Settimane, 14(1967), s. 797-825.
Bruckner A., Paläographische Studien zu den älteren St. Galler Urkunden, Torino 1931.
- Scriptoria Medii Aevi Helvetica: Denkmäler Schweizerischer Schreibkunst des Mittelalters,
vol. 1-14, Geneve 1935-1978.
Brunhölzl F., Zur Überlieferungsgeschichte des Lukrez, Hermes, 90(1962), s. 97-104.
Bruyne de D., Notes surla Bible de Tours au IXe siecle, Göttingische Gelehrte Anzeigen,
193(1931), s. 352-359.
Budny M., The Stockholm Codex Aureus, Medieval World, 6(1992), s. 31-38.
- Tweddle D., The Early Medieval Textiles at Maaseik, Belgium, The Antiquaries Journal,
65(1985), s. 353-389.
-Tweddle D., The Maaseik Embroideries, ASE, 13(1984), s. 65-96.
Bullough D. A., Roman Books and Carolingian „Renovatio", [w:] Renaissance and Reneval
in Christian History, ed. D. Baker, Oxford 1977, s. 23-50.
- Albuinus deliciosus Karoli regis. Alcuin of York and the Shaping of the Early Carolingian
Court, [w:] Institutionen, Kultur und Gesellschaft im Mittelalter. Festschrift für Joseph
Fleckenstein zu seinem 65. Geburtstag, hrsg. L. Fenske, W. Rösner, T. Zotz, Sigmaringen
1984, s. 73-92.
- What has Ingeld to do with Lindisfarne? ASE, 22(1993), s. 93-125.
Opracowania 363

Bu Ist W., Eine anglo-lateinische Übersetzung aus dem Griechischen um 700, ZDA,
75(1938), s. 105-111 (przedruk [w:] tegoż, Lateinisches Mittelalter. Gesammelte
Beiträge, Heidelberg 1984, s. 57-63).
Burg A. M., Honau, [w:] Die Benediktinerklöster in Baden-Württemberg, hrsg. F. Quarthai,
Augsburg 1975, s. 313-317.
Burkitt F. C., St. Samson ofDol, JTS, 27(1926), s. 42-57.
Butzmann H., Der Ezechiel-Kommentar des Hrabanus Maurus und seine älteste Handschrift,
Bibliothek und Wissenschaft, 1(1964), s. 1-22.
Büttner H., Lorsch und St. Gallen, [w:] Beiträge zur Geschichte des Klosters Lorsch, Lorsch
1978, s. 213-226.
Cains A., The Surface Examination of Skin a Binder’s Note on the Identification of Animal
Species Used in the Making of Parchment, [w:] The Book of Kells, s. 174-182.
Carnes G., Dix siecles d’enluminure en Alsace, Strasbourg 1989.
Campbell J., The Debt of the Early English Church to Ireland, [w:] Ireland und die Christenheit,
s. 332-346.
Cantelli Berarducci S., La genesi redazionale del commentario Alcuino di York al Vangelo
di Giovanni e il codice Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 258, [w:] Immagini del medioevo.
Saggi di cultura mediolatina, Spoleto 1994, s. 23-79.
Capelle T., Archäologie der Angelsachsen. Eigenständigkeit und kontinentale Bindung vom
5. bis 9. Jahrhundert, Darmstadt 1990.
Carey F. M., The Scriptrium of Reims during the Archbishopric of Hincmar (845-882 A. D.),
[w:] Classical and Mediaeval Studies in Honour of Edward Kennard Rand, s. 41-60.
Casartelli Novelli S., Scritture e immagine nell’ambito insulare, Settimane, 41(1994), s. 463-
-503.
Cavallo G., Dalio „scriptorim" senza bibliotheca alia bibliotheca senza „scriptorium”, [w:]
Dall’eremo al cenobio. La civilta monastica in Italia dalle origini all’etä di Dante, ed.
G. P. Carratelli, Milano 1987, s. 331-430.
Charlemagne’s Heir: New Perspectives on the Reign of Luis the Pious (814-840), ed.
P. Godman, R. Collins, Oxford 1990.
Charles the Bald, ed. M. Gibson, J. Nelson, D. Ganz, London 1981.
Chartae latinae antiquiores. Facsimile-edition of the Latin Charters prior to the Ninth Century,
t. 1n, ed. A. Bruckner, R. Marichal, Olten-Lausanne 1954-.
Chatelain E., Uncialis scriptura codicum latinorum novis exemplis illustrata, Paris 1901.
Chelini J., Alcuin, Charlemagne et Saint-Martin de Tours, Revue d’histoire de l’eglise de
France, 47(1961), s. 9-50.
Chroust A., Monumenta palaeographica, Denkmäler der Schreibkunst des Mittelalters, ser.
I, II, München 1902-1917.
Cincik J. G., Anglo-Saxon and Slovak-Avar Patterns of the Cuthbert Gospel. A Study in
Slovak Art of the Early Carolingian Era, Cleveland-Rome 1958.
Clark C. U., Collectanea Hispanica, Paris 1920.
Clark J. M., The Abbey of St. Gall as a Centre of Literature and Art, Cambridge 1926.
Classical and Mediaeval Studies in Honour of Edward Kennard Rand, ed. L. W. Jones,
New York 1938.
Coccia E., La cultura irlandese precaroligia: miracolo o mito? SM, 8:1(1967), s. 257-420.
364 Częściej cytowana literatura

Coens M., Anciennes litanies des saints, Analecta Bollandiana, 54(1936), s. 5-37.
Colgrave B., Pilgimages to Rome in the Seventh and Eighth Centuries, [w:] Studies in
Language, Literature and Culture of the Middle Ages and Leter, ed. E. B. Atwood,
A. A. Hill, Austin (Texas) 1969, s. 156-172.
Collura P, Studi paleografici. La precarolina e la Carolina a Bobbio, Milano 1943.
Columbanus and Merovingian Monasticism, ed. H. B. Clarke, M. Brennan, Oxford 1981.
Condello E., Una scrittura e un territrio. L’onciale dei secoli V-VIII nell’ltalia meridionale,
Spoleto 1994.
Contreni J. J., A propos de quelques manuscrits de I’ecole de Laon au IXe siede: decouvertes
et problemes, Le Moyen Age, 78(1972), s. 5-39.
- Codex Laudunensis 468. A Ninth-Century Guide to Virgil, Sedulius, and the Liberal Arts,
Turnhout 1984. Rec. D. Ganz, Peritia, 4(1985), s. 360-370.
- The Cathedral School of Laon from 850 to 930, München 1978.
- The Egyptian Origins of the Irish: Two Ninth-Century Notes, WDG, 51(1989), s. 51-54.
- The Irish „Colony” at Laon During the Time of John Scottus, [w:] Jean Scot Erigene et
I’histoire, s. 59-67.
- The Irish Contribution to the European Classroom, [w:] Proceedings of the Seventh
International Congress of Celtic Studies, ed. D. E. Evans, J. G. Griffith, E. M. Jope,
Oxford 1986, s. 79-90.
- The Irish in the Western Carolingian Empire. (According to James F. Kenney and Bern,
Burgerbibliothek 363), [w:] Die Iren und Europa, s. 758-798.
Cook A. S., Bishop Cuthwini of Leicester (680-691), Amateur of Illustrated Manuscripts,
Speculum, 2(1927), s. 253-257.
Corbett P. B., Local Variations of Spelling in Latin MSS, [w:] Studia Patristica, vol. 1, ed.
K. Aland, F. L. Cross, Berlin 1957, s. 188-193.
Cramer M., Koptische Paläographie, Wiesbaden 1964.
Cramp R., Northumbria and Ireland, [w:] Sources of Anglo-Saxon Culture, s. 185-201.
- The Artistic Influence of Lindisfarne within Northumbria, [w:] Sf. Cuthbert, s. 213-228.
Crick J., An Anglo-Saxon Fragment of Justinus’s Epitome, ASE, 16(1987), s. 181-196.
- The Case fora West Saxon Minuscule, ASE, 26(1997), s. 63-79.
Daniel N., Handschriften des zehnten Jahrhunderts aus der Freisinger Dombibliothek.
Studien über Schriftcharakter und Herkunft der nachkarolingischen und ottonischen
Handschriften einer bayerischen Bibliothek, München 1973.
Dark K. R., Civitas to Kingdom. British Political Continuity 300-800, Leicester 1994.
Daum Thol S., Evangelist Portrait Busts in the Canon Tables of Vienna Cutbercht Gospels
(Cod. 1224), Manuscripta, 30(1986), s. 170-171.
- Das Wiener Cutbercht-Evangeliar: Innere Gründe für eine frühe Datierung, Mitteilungen
der Gesellschaft für Salzburger Landeskunde, 133(1993), s. 7-25.
Deanesly M., Early English and Gallic Minsters, TRHS, 23(1941), s. 25-69.
- The Anglo-Saxon Church and the Papacy, [w:] The English Church and the Papacy in the
Middle Ages, London 1965, s. 29-62.
Degering H., Die Schriftatlas der Schriftformen des Abendlandes vom Altertum bis zum
Ausgang des 18 Jh., Berlin 1929.
Opracowania 365

Delisle L, Memoire sur l’ecole calligraphique de Tours aux IX siede, Memoires de

1’Academie des Inscriptions et Belles-Lettres, 32(1885) [odbitka].
Denecke L., Bibliotheken im mittelalterlichen Fritzlar, [w:] Fritzlar im Mittelalter, Fritzlar
1974, s. 222-241.
Depreux P, Büchersuche und Büchertausch im Zeitalter der karolingischen Renaissance
am Beispiel des Briefwechsels des Lupus von Ferrieres, AKG, 76(1994), s. 267-284.
Derolez R., Runica Manuscripta: The English Tradition, Brugge 1954.
-Anglo-Saxon Glossography: A Brief Introduction, [w.] Anglo-Saxon Glossography. Papers
Read at the International Conference Held in [...], Brussels 1986, Brussels 1992, s. 9-
-42.
-Anglo-Saxons in Rome, Old English Newsletter, 21(1987), s. 36-37.
- Die „hrabanische” Runen, ZDPh, 78(1959), s. 1-19.
- Epigraphical Versus Manuscript English Runes: One or Two Worlds? Academiae Analecta,
45:1(1983), s. 69-93.
- Language Problems in Anglo-Saxon England: barbara loquelle and barbarismus, [w:]
Words, Texts and Manuscripts, s. 285-292.
- Runic Literacy Among the Anglo-Saxons, [w:] Britain 400-600. Language and History, ed.
A. Bammesberger, A. Wollmann, Heidelberg 1990, s. 397-436.
- Runica Manuscripta Revisited, [w:] Old English Runes and their Continental Background,
s. 85-106.
- Scandinavian Runes in Continental Manuscripts, [w:] Franciplegius. Medieval and Linguistic
Studies in Honor of F. P. Magoun Jr., ed. J. B. Bessinger Jr., R. P. Creed, New York
1965, s. 30-39.
- Schwab U., The Runic Inscriptions of Monte S. Angelo (Gargano), Academiae Analecta,
45:1(1983), s. 95-130.
Deuffic J.-L., Les manuscrits de Landevennec, [w:] M. Simon, L’abbaye de Landevennec
de saint Guenole ä nos jours, b. m. w. 1985, s. 259-279.
- La production manuscrite des scriptoria Bretons (VIIT-IXe siecles), [w:] Landevennec et
le monachisme Breton dans le haut Moyen Age, Landevennec 1985, s. 292-317.
Dewa R. J., The Runic Riddles of the Exeter Book: Language Games and Anglo-Saxon
Scholarship, Nottingham Medieval Studies, 39(1995), s. 26-36.
Di Majo A., Federici C., Palma M., Die Tierhautbestimmung des Pergaments der italienischen
„Charte Latinae Antiquiores”, [w:] Pergament, s. 47-55.
- La pergamena dei codici altomedievali italiani. Indagine sulle specie animali utilizzate,
Scriptorium, 39(1985), s. 3-12.
- Indagine sulla pergamena insulare (secoli VII-XVI), Scriptorium, 42(1988), s. 131-139.
Dicuili Liber de mensura terrae, ed. J. J. Tierney, Dublin 1967.
Dierkens A., Les origines de l’abbaye d’Aldeneik (premiermoitie de VIIT siede), Le Moyen
Age, 85(1979), s. 389-432.
- Abbayes et Chapiters entre Sambre et Meuse (VIT-XT siecles), Sigmaringen 1985.
- Prolegomenes ä une histoire des relations culturelles entre les lies Britanniques et le
continent pendant le haut Moyen Age, [w:] La Neustria, t. 2, s. 371-394.
Dion M.-P, Le scriptorium et la Bibliotheque de l’abbaye de Saint-Amand au IXe siede, [w:]
La Cantilene de sainte Eulalie, s. 35-52.
366 Częściej cytowana literatura

Dionisotti A. C., On Bede, Grammars, and Greek, RB, 92(1982), s. 111-141.

Dobiache-Rojdestvenskaia [Dobiaś-Rożdestvenskaia] O., Questiones corbeiennes, [w:]
Studien zur lateinischen Dichtung des Mittelalters. Ehrengabe für Karl Strecker zum
4. September 1931, hrsg. W. Stack, H. Walther, Dresden 1931, s. 18-28.
Dobiache-Rożdestvensky [Dobias-Rozdestvenskaia] O., Un manuscrit de Bede ä Leningrad,
Speculum, 3(1928), s. 314-321.
Dobias-Rozdestvenskaia O., Histoire de l’ateliergraphique de Corbie de 651 ä 830. Refletee
dans les Corbeienses Leninopolitani, Leningrad 1934.
Doyle A. I., A Fragment of an Eighth-Century Northumbrian Office Book, [w:] Words, Texts
and Manuscripts, s. 11-27.
Draak M., Construe Marks in Hiberno-Latin Manuscripts, [w:] Mededelingen der Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Nieuwe reeks, deel 20,
nr 10, Amsterdam 1957, s. 261-282.
Drögereit R., Ein angelsächsischer Bruchstück mit des Hieronymus „Tractatus in Psalmos"
aus Wrisbergholzen, [w:] tegoż, Sachsen, Angelsachsen, Niedersachsen, Bd. 1, Ham-
burg-Ottendorf 1978, s. 147-160.
- Niedersachsen und England bis zur Hansezeit, tamże, Bd. 2, s. 25-53.
- Werden und der Heliand. Studien zur Kulturgeschichte der Abtei Werden und zur Herkunft
des Heliand, Essen 1951. Rec. B. Bischoff, Anzeiger für deutsches Altertum, 66(1953),
s. 7-12; R. Kottje, Annalen des historischen Vereins für den Niederrhein, 151-2(1959),
s. 405-409.
Duc Le G., Les signes de construction syntaxique du Ms. Laon 101, [w:] Melanges Franęois
Kerlouegan, ed. D. Consa, N. Fick, B. Poulle, Paris 1994, s. 341-361.
Dufour J., La bibliotheque et la scriptorium de Moissac, Geneve-Paris 1972.
Duft J., Die Abtei St. Gallen: Ausgewählte Aufsätze in überarbeiteter Fassung, hrsg.
P. Ochsenbein, E. Ziegler, Bd. 1-2, Sigmaringen 1990-1991.
- Die griechische Handschriften der Stiftsbibliothek St. Gallen, [w:] tegoż, Die Abtei St.
Gallen, Bd. 1, s. 56-61.
- Die irischen Handschriften der Stiftsbibliothek St. Gallen, tamże, s. 33-55.
- Irische Einflüsse auf St. Gallen und Alemannien, [w:] Mönchtum, Episkopat und Adel zur
Gründungszeit des Klosters Reichenau, hrsg. A. Borst, Sigmaringen 1974, s. 9-35.
- Irische Handschriftenüberlieferung in St. Gallen, [w:] Die Iren und Europa, s. 916-937.
- Irische Pilger und ihr Hospiz, [w:] tegoż, Die Abtei St. Gallen, Bd. 2, s. 120-126.
- Iromanie-Irophobie. Fragen um die frühmittelalterliche Irenmission exempliziert an St.
Gallen und Alemannien, Zeitschrift für schweizerische Kirchengeschichte, 50(1956),
s. 241-262.
- Rechtshandschriften in mittelalterlichen Bibliothekskatalogen des Bodenseeraumes, [w:]
tegoż, Die Abtei St. Gallen, Bd. 1, s. 176-191.
- Sankt-Galler Künstler- Mönche im frühen Mittelalter, tamże, Bd. 2, s. 221-237.
- Meyer P., Die irischen Miniaturen der Stiftsbibliothek St. Gallen, Bern-Lausanne 1953.
Dumville D. N, English Libraries Before 1066: Use and Abuse of the Manuscript Evidence,
[w:] Insular Latin Studies, ed. M. Herren, Toronto 1981, s. 153-178.
- Motes and Beams: The Insular Computistical Manuscripts, Peritia, 2(1983), s. 248-256.
Opracowania 367

- The English Element in the Tenth-Century Breton Book-Production, [w:] tegoż, Britons
and Anglo-Saxons in the Early Middle Ages, Aldershot 1993, s. 1-14.
- A Thesaurus Palaeoanglicus? The Celtic Experience, [w:] Anglo-Saxon Glossography.
Papers Read at the International Conference Held in [...], Brussels 1986, Brussels 1992,
s. 59-76.
- English Caroline Script and Monastic History: Studies in Benedictinism, A. D. 950-1030,
Woodbridge 1993.
- English Square Minuscule Script: the Background and Earliest Phases, ASE, 16(1987),
s. 147-179.
- Ireland, Brittany, and England: Transmission and Use of Collectio canonum hibernensis,
[w:] Irlande et Bretagne, s. 85-95.
- L’ecriture des scribes bretons au dixieme siede. Le cas de TAmalaire prevenant de
Landevennec, [w:] Bretagne etpays celtiques: langues, histoire, civilisation. Melanges
offerts ä la memoire de Leon Fleuriot, ed. G. Le Menn, J.-Y. Le Moing, Rennes 1992,
s. 129-139.
- The Early Mediaeval Insular Churches and the Preservation of Roman Literature: Towards
a Historical and Paleographical Reevaluation, [w:] Formative Stages of Classical
Traditions: Latin Texts from Antiquity to the Renaissance, ed. O. Pecere, M. D. Reeve,
Spoleto 1995, s. 197-237.
- The Importation of Mediterranean Manuscripts into Theodore’s England, [w:] Archbishop
Theodore, s. 96-119.
Durham Gospels together with Fragments of a Gospel Book in Uncial, Durham Cathedral
Library MS A. II. 17, ed. C. D. Verey, T. J. Brown, E. Coatsworth, R. Powell, Copen­
hagen 1980.
Düwel K., Kontinentale Runeninschriften, [w:] Old English Runes and their Continental
Background, s. 271-286.
Early Medieval Bible: Its Production, Decoration and Use, ed. R. Gameson, Cambridge 1994.
Eaton R. D., Anglo-Saxon Secrets: Run and the Runes of the Lindisfarne Gospels,
Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik, 24(1986), s. 11-27.
L’ecole carolingienne d’Auxerre. De Murethach ä Remi 830-908, ed. D. Jogna-Prat, Paris
1989.
Edden V., Early Manuscripts of Virgiliana, The Library, 28(1973), s. 14-26.
Eder C. E., Die Schule des Klosters Tegernsee im frühen Mittelalter im Spiegel der
Tegernseer Handschriften, SMGBO, 83(1972), s. 6-154.
Edwards N., Review Article: The Iconography of the Irish High Crosses: Carolingian Influence
in Ireland in the Ninth Century, Early Medieval Europe, 3:1(1994), s. 63-71.
Eggenberger C., Der künstlerische Schmuck des Liber Viventium von Pfäfers, [w:] Die
Abtei Pfäfers. Geschichte und Kultur. Ausstellungskataloge, St. Gallen 1985, 2. Aufl.,
s. 38-48.
- Die „imago hominis” im Liber Viventium von Pfäfers, ZSAK, 33(1976), s. 102-111.
- Die frühmittelalterlichen Wandmalereien in St. Prokulus zu Naturns, FS, 8(1974), s. 303-
-350.
368 Częściej cytowana literatura

- Eine frühkarolingische Dedicatio in der Lindisfarne - Tradition, [w:] Diversarum artium

studia. Beiträge zur Kunstwissenschaften, Kunsttechnologie und ihrer Randgebieten.
Festschrift für Heinz Roosen-Runge zum 70. Geburtstag, Wiesbaden 1982, s. 19-30.
- Sf. Gallen: A Center of Late Carolingian Book Illumination, [w:] Sangallensia in
Washington, s. 81-94.
Ehrle F., Liebaert P, Specimina codicum latinorum Vaticanorum, Berlin-Leipzig 1927.
Eisenlohr E., Die Pergamente der St. Galler Urkunden (8.-10. Jahrhundert). Ein praktischer
Versuch zur Bestimmung von Tierhäuten, [w:] Pergament, s. 63-95.
- Kola und Kommata: Von Hieronymus zum Evangeliar Heinrichs des Löwen, [w:] Mabillons
Spur, s. 105-132.
- The Puzzle of the Scribes: Some Palaeographical Observations, [w:] The Book of Kells,
s. 196-208.
- Paläographisch-kodikologische Beobachtungen am Vatikanischen Facsimile des Alten
Gelasianum, AfL, 23(1981), s. 176-180.
Eibern V. H., Das erste Jahrtausend. Kultur und Kunst im Werdenden Abendland an Rhein
und Ruhr. Tafelband, Düsseldorf 1962.
- Zwischen England und Oberitalien. Die sog. insulare Kunstprovinz in Salzburg, Jahres­
und Tagungsbericht der Görres-Gesellschaft 1989, s. 96-109.
Els van T. J. M., The Kassel Manuscript of Bede’s „Historia Eccesiastica gentis Anglorum”
and its Old English Material, Essen 1972.
Engelbert P, Zur Frühgeschichte des bobbieser Skriptoriums, RB, 78(1968), s. 220-260.
Enright M. J., Iromanie - Irophobie Revisited: A Suggested Frame of Reference for
Considering Continental Reactions to Irish Peregrini in the Seventh and Eighth Centuries,
[w:] Karl Martell, s. 367-380.
Esposito M., Latin Learning in Medieval Ireland, ed. M. Lapidge, London 1988.
- The Knowledge of Greek in Ireland during the Middle Ages, Studies I, Dublin 1912, s. 665-
-683 (przedruk [w:] tegoż, Latin Learning).
Euw von A., Die Einsiedler Buchmalerei zur Zeit des Abtes Gregor (964-996), SMGBO,
107(1996), s. 183-205.
- Evangeliaires carolingiens enlumines, La Haye 1990.
- Liberviventium Faberiensis. Das karolingische Memorialbuch von Pfäfers in seinerliturgie-
und kunstgeschichtliche Bedeutung, Stuttgart 1989.
Evangeliorum Quattuor Codex Durmachanus, ed. A. A. Luce, G. O. Simmons, P. Meyer,
L. Bieler, Olten-Lausanne 1960.
Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis Musei Britannci codex Cottonianus Nero
D. IV, ed. T. D. Kendrick et al., Olten-Lausanne 1956-1960.
Evans C., The Celtic Church in Anglo-Saxon Times, [w:] The Anglo-Saxons, s. 77-92.
Ewald P, Loewe G., Exempla scripturae Visigothicae, Heidelberg 1883.
Epinal, Erfurt, Werden and Corpus Glossaries, ed. B. Bischoff, M. Budny, G. Harlow,
M. B. Parkes, J. D. Pheifer, Copenhagen 1988.
Famulus Christi. Essays in Commemoration of the Thirteenth Centenary of the Birth of the
Venerable Bede, ed. G. Bonner, London 1976.
Farmer D. H., The Rule of St. Benedict, Oxford, Bodleian Library, Hatton 48, Copen­
hagen 1968.
Opracowania 369

Feilitzen O. von, Planning a New Old English Onomasticon, [w:] The Study of the Personal
Names of the British Isles, ed. H. Voitl, K. Forster, J. Insley, Erlangen 1976, s. 16-42.
- The Preconguest Personal Names of Domesday Book, Uppsala 1937.
Fell C. E., Anglo-Saxon England: A Three-Script Community? [w:] Proceedings of the Third
International Symposium on Runes and Runic Inscriptions, ed. J. E. Knirk, Uppsala
1994, s. 119-137.
Ferrari M., „In Papia conveniant ad Dungalum”, Italia Medioevale e Umanistica, 15(1972),
s. 1-52.
- Libri liturgici e diffusione della scrittura Carolina nell'ltalia settentrionale, [w:] Culto cristiano
e politica imperiale carolingia. Atti del XVIII Convegno di Studi Todi [...], Todi 1979,
s. 267-279.
- Manoscritti e cultura, [w:] Atti del 6° Congresso Internazionale sul studi sull'alto medioevo,
Spoleto 1980, s. 241-275.
- Nota sui codici di Virgilio Marone Grammatico, [w:] Virgilius Maro Grammaticus, Epitomi
ed Epistole, ed. G. Polara, Napoli 1979.
Ferrari M. C., Sancti Willibrordi venerantes memoriam. Echternacher Schreiber und Schrift­
steller von den Angelsachsen bis Johann Bertels; Ein Überblick, Luxembourg 1994.
Fiala V., Irtenkauf W., Versuch einer liturgischen Nomenklatur, [w:] Zur Katalogisierung
mittelalterlicher und neuerer Handschriften, Frankfurt 1963, s. 105-137.
Finan T, Hiberno-Latin Christian Literature, [w:] An Introduction to Celtic Christianity, ed.
J. P. Mackey, Edinburgh 1989, s. 64-100.
Finch C. E., Symphosius in Codex Pal. lat. 1719, 1753, and Reg. lat. 329, 2078, Manuscripta,
13(1969), s. 3-11.
Finsterwalder P. W., Die Canones Theodori Cantuariensis und ihre Überlieferungsformen,
Weimar 1929. Rec. P. Lehmann, HJb, 51(1931), s. 542-545.
Fischer B., Bedae de titulis psalmorum liber, [w:] Festschrift Bernhard Bischoff, hrsg.
J. Autenrieth, F. Brunhölzl, Stuttgart 1971, s. 90-110.
Fischer B., Bibelausgaben des frühen Mittelalters, Settimane, 10(1963), s. 519-600.
- Bibeltext und Bibelreform unter Karl dem Grossen, [w:] Karl der Große, Bd. 2, Darmstadt
1965, s. 156-216.
- Genesis, Freiburg 1951-1954.
Fischer D. K., The Italian Monasteries ofNonantola San Salvatore and Sancta Maria Teodota
in the Eighth and Ninth Centuries, Manuscripta, 9(1965), s. 131-154.
Fischer H., Schrifttafeln zum Althochdeutschen Lesebuch, Tübingen 1966.
Fisher I., The Monastery of Iona in the Eighth Century, [w:] The Book of Kells, s. 33-47.
Fitzgerald W., Ocelli nominum: Names and Shelf Marks of Famous/Familiar Manuscripts,
Medieval Studies, 45(1983), s. 214-297.
Fleuriot L., Brittonica et gallica, 24: Samsoni, Uurgonexlo, noms de saints bretons dans les
reliques de Chelles, EC, 24(1987), s. 19-47.
- Dictionnaire des gloses en vieux Breton, Paris 1964.
Foerster H., Die Abkürzungen in den Kölner Handschriften der Karolingerzeit, Tübin­
gen 1916.
- Mittelalterliche Buch- und Urkundenschriften auf 50 Tafeln mit Erläuterungen und
vollständiger Transkription, Bern 1946.
370 Częściej cytowana literatura

Forstner K., Das Salzburger Scriptorium unter Virgil und das Verbrüderungsbuch von St.
Peter, [w:] Virgil von Salzburg, s. 135-139.
- Das Verbrüderungsbuch von St. Peter in Salzburg. Vollständige Faksimile Ausgabe im
Originalformat der Handschrift A 1 aus dem Archiv von St. Peter in Salzburg, Graz 1974.
- Die Datierung des Cutbert-Codex. Ein Hauptproblem des Skriptoriums von St. Peter,
SMGBO, 93(1982), s. 776-801.
- Die karolingischen Handschriften und Fragmente in den Salzburger Bibliotheken (Ende
des 8. Jh. bis Ende des 9. Jh.), Salzburg 1962.
- Die Schreibschule von St. Peter in der Karolingerzeit, [w:] Das älteste Kloster, s. 182-
-186.
- Neue Funde und Erkenntnisse zum karolingischen Schriftwesen von Salzburg und Mattsee,
Scriptorium 52:2(1998), s. 255-277.
Förstemann E., Altdeutsche Namenbuch, Bd. 1, Personennamen, Bonn 1900.
Forte A. J., Some Philological Observations on Codex Vindobonensis 940, [w:] The Scriptures
and Early Medieval Ireland, ed. T. O’Loughlin, Steenbrugen, Turnhout 1999, s. 109-115.
Franęois M., Pierre Dubrowsky et les manuscrits de Saint Germain-des-Pres ä Leningrad,
[w:] Memorial du XIV- centenaire de l'abbaye de Saint-Germain-des-Pres, Paris 1959,
s. 333-341.
Frank H., Die Briefe des heiligen Bonifatius und das von ihm benutzte Sakramentar, [w:]
Sankt Bonifatius, s. 58-87.
Frank I., Die althochdeutschen Glossen der Handschrift Leipzig Rep. II. 6, Berlin-New York
1974.
Franzen G., A Runic Inscription Found in Rome, Saga och sed, 1986, s. 101-108.
Frede H. J., Altlateinische Paulus-Handschriften, Freiburg 1964.
- Eine neue Handschrift des Pauluskommentars von Pelagius, RB, 73(1963), s. 307-311.
-Epistulae ad Ephesios, Freiburg 1962-1964.
- Epistulae ad Philipponses et ad Colossenses, Freiburg 1966.
- Epistulae ad Thessalonicenses, Freiburg 1968.
Freise E., Studien zum Einzugsbereich der Klostergemeinschaft von Fulda, [w:] Die
Klostergemeinschaft von Fulda, Bd. 2.3, s. 1003-1269.
Freising: 1250 Jahre geistliche Stadt; Ausstellung im Diözesanmuseum und in den
historischen Räumen des Domberg zu Freising, München-Zürich 1989.
Freydank K., Das Kloster Fulda und die althochduetsche Literatur, [w:] Hrabanus Maurus
und seine Schule, s. 126-163.
Frühes Mönchtum in Salzburg, hrsg. E. Zwink, Salzburg 1983.
Fuldische Handschriften aus Hessen mit weiteren Leihgabe aus Basel, Oslo, dem Vatikan
und Wolfenbüttel. Katalog zur Ausstellung [...], hrsg. H. Broszinski, S. Heyne, Fulda 1994.
Gaborit-Chopin D., La decoration des manuscrits ä saint-Martial de Limoges et en Limousin
du IXe au XUe siede, Paris-Geneve 1969.
Gabriel A. L, The Decorated Initials of the IXth-Xth century Manuscripts from Bobbio in the
Ambrosiana Library, Milano, [w:] Paläographie 1981, s. 160-183.
Gamber K., Codices liturgici latini antiquiores, Fribourg 1963-1988.
- Das altkampanische Sakramentar. Neue Fragmente in angelsächsicher Überlieferung,
RB, 79(1969), s. 329-342.
Opracowania 371

- Das Basler Fragment. Eine weitere Studie zum altkampanischen Sakramentar und zu
dessen Präfationen, RB, 81(1971), s. 14-29.
- Das Bonifatius-Sakramentar und weitere frühe Liturgiebücher aus Regensburg,
Regensburg 1975.
- Das Regensburger Fragment eines Bonifatius-Sakramentars. Ein neuer Zeuge des
vorgregorianischen Messkanons, RB, 85(1975), s. 266-302.
- Das Sakramentar des Bischofs Arbeo von Freising (764-783), Münchener Theologische
Zeitschrift, 9(1958), s. 47-54.
- Fragmentblätter eines Regensbureger Evangeliars aus dem Ende des 8. Jahrhunderts,
Scriptorium, 34,(1980), s. 72-77.
- Irische Liturgiebücher und ihre Verbreitung auf dem Kontinent, [w:] Die Iren und Europa,
s. 536-548.
- Liturgiebücher der Regensburger Kirche aus der Zeit der Agilolfinger, [w:] Beiträge zur
Geschichte des Bistums Regensburg, hrsg. G. Schwaiger, J. Staber, Bd. 8, Regensburg
1974, s. 23-43.
Gameson R., The Cost of the Codex Amiatinus, Notes and Queries, 237(1992), s. 2-9.
- The Royal 1. B. VII Gospels and English Book Production in the Seventh and Eighth
Centuries, [w:] The Early Medieval Bible, s. 24-52.
Ganz D., Corbie in the Carolingian Renaissance, Sigmaringen 1990.
- Bureaucratic Shorthand and Merovingian Learning, [w:] Ideal and Reality, s. 58-75.
- Corbie and Neustrian monastic culture 661-849, [w:] La Neustrie, t. 2, s. 339-347.
- Mass Production of Early Medieval Manuscripts; The Carolingian Bibles from Tours, [w:]
The Early Medieval Bible, s. 53-62.
- The Merovingian Library of Corbie, [w:] Columbanus and Merovingian Monasticism, s. 153-
-172.
- The Preconditions for Caroline Minuscule, Viator, 18(1987), s. 23-44.
-GoffartW., Charters Earlier than 800 from French Collections, Speculum 65(1990), s. 906-
-932.
Gasnault P., Vezin J., Documents comptable de Saint-Martin de Tours ä I’epogue
merovingienne, Paris 1975.
Gasparri F., La terminologie des ecritures, [w:] Paläographie 1981, s. 32-37.
- Pourune terminologie des ecritures latines: doctrines et methodes, CM, 2(1976), s. 16-
-25.
Gauthier M.-M., Le coffretde Mortain (Manche), [w:] La Neustrie, t. 2, s. 295-296.
Gautier Dalche P., Situs orbis terre vel regionum: Un traite de geographie inedit du Haut
Moyen Age (Paris, BN. Latin 4841), RHT, 12-13(1982-83), s. 149-179.
Geistesleben urn den Bodensee im frühen Mittelalter, hrsg. A. Masser, A. Wolf, Freiburg im
Breisgau 1989.
Geith K.-E., Berschin W., Die Bibliothek des Klosters Murbach aus dem IX. Jahrhundert,
ZKG, 83(1972), s. 61-87.
Genevois A.-M., Genest J.-F., Chalandon A., Bibliothegues de manuscrits medievaux en
France. Releve des inventaires du Vllle au XVIIIe siede, Paris 1987.
Gerchow J., Die Gedenküberlieferung der Angelsachsen mit einem Katalog derlibri vitae
und Nekrologien, Berlin-New York 1988.
372 Częściej cytowana literatura

Geschichte der Textüberlieferung, Bd. 2, hrsg. G. Ineichen, A. Schindler, D. Bodmer,

Zürich 1964.
Geuenich D., Beobachtungen zu Grimald von St. Gallen, Erzkapellan und Oberkanzler
Ludwigs des Deutschen, [w:] Litterae medii aevi. Festschrift für Johanne Autenrieth,
Sigmaringen 1988, s. 55-68.
- Die Personnennamen der Klostergemeinschaft von Fulda im früheren Mittelalter,
München 1976.
- Die volkssprachige Überlieferung der Karolingerzeit aus der Sicht des Historikers, DA,
36(1983), s. 104-130.
Gibson M., Carolingian Glossed Psalters, [w:] The Early Medieval Bible, s. 78-100.
- Priscian „Institutiones grammaticae”: a Handlist of Manuscripts, Scriptorium, 26(1972),
s. 105-124.
Gieysztor A., Problem karolińskiej reformy pisma, Archeologia, 5(1952-1953) [druk: 1955],
s. 155-177.
- Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 1973.
Gilissen L, La composition des cahiers le pliage du parchemin et /’imposition, Scriptorium,
26(1972), s. 3-33.
- Prolegomenes ä la codicologie: Recherches sur la construction des cahiers et la misę en
page des manuscrits medievaux, Ghent 1977.
- Reflexions sur la morphologie de la lettre, [w:] Clio et son regard, Liege 1982, s. 307-321.
Giovanni Scoto nel suo tempo. L’organizzazione del sapere in etä Carolingia, Spoleto 1989.
Glaser E., Frühe Griffelglossierung aus Freising. Ein Beitrag zu den Anfängen althoch­
deutscher Schriftlichkeit, Göttingen 1996.
Glunz H., Britannien und Bibeltext. Der Vulgatatext der Evangelien in seinem Verhältnis
zur irisch-angelsächsischen Kultur des Frühmittelalters, Leipzig 1930.
Gneuss H., A Preliminary list of Manuscripts Written or Owned in England up to 1100, ASE,
9(1981), s. 1-60.
- Anglo-Saxon Libraries from the Conversion to the Benedictine Reform, Settimane,
32(1986), s. 643-688.
Gockel M., Neue Forschungen zur Klostergemeinschaft von Fulda im früheren Mittelalter,
Hessisches Jahrbuch für Landesgeschichte, 31(1981), s. 14-47.
Godman P, Alcuin: the Bishops, Kings, and Saints of York, Oxford 1982.
Goldene Psalter „Dagulf Psalter”. Vollständige Faksimile-Ausgabe im Originalformat von
Codex 1861 der ÖNB, ed. K. Holter, Graz 1980. Rec. L. Nees, Art Bulletin, 67(1985),
s. 681-690.
Gorman M. M., Aurelius Augustinus: the Testimony of the Oldest Manuscripts of Saint
Augustine's Works, JTS, 35(1984), s. 475-480.
- The Early Manuscript Tradition of St. Augustine’s Confessiones, JTS, 34(1983), s. 114-
-145.
- The Encyclopedic Commentary on Genesis Prepared for Charlemagne by Wigbold,
Recherches Augustiniennes, 17(1982), s. 173-201.
- The Manuscripts Tradition of Eugippius „Excerpta ex operibus Sancti Augustini" I, RB,
92(1982), s. 7-32, 229-265.
Opracowania 373

- The Manuscripts Tradition of St. Augustine's Major Works, [w:] Congresso Internazionale
su S. Agostino nei XVI Centenario della Conversione, Atti I, Roma 1987, s. 381-412.
Gottschaller E., Hugeburc von Heidenheim. Philologische Untersuchungen zu den
Heiligenbiographien einer Nonne des achten Jahrhunderts, München 1973.
Gottscher L, Ancient Methods of Parchment Making. Disskusion on Recipes and
Experimental Essays, [w:] Ancient and Medieval Book Materials and Techniques, ed.
M. Maniaci, P. F. Munafo, Vaticano 1993, s. 41-58.
Gougaud L, Les scribes monastiques d’lrlande au travail, Revue d’histoire ecclesiastique,
27(1931), s. 293-306.
- Les surnumeraires de I’emigration scottique (Vle-Vllle siecles), RB, 43(1931), s. 296-
-302.
- Sur les routes de Rome et sur le Rhin avec les „peregrini" insulaires, Revue d’histoire
ecclesiastiques, 29(1933), s. 253-271.
Göbel H., Studien zu den altenglischen Schriftwesenrätseln, Königshausen 1980.
Grabar A., Nordenfalk C., Early Medieval Painting from the Fourth to the Eleventh Century,
New York 1957. Rec. D. H. Wright, The Art Bulletin, 43(1957), s. 245-255.
Graham-Campbell J., Okasha E., Metcalf M., A Pair of Inscribed Anglo-Saxon Hooked
Tags from the Rome (Forum) 1883 Hoard, ASE, 20(1991), s. 221-229.
Grammatica lanua Artium. Festschrift für Rolf Bergmann, hrsg. E. Glaser, M. Schlaefer,
Heidelberg 1997.
Granger F., The Provenience of the London Vitruvius, Speculum, 11(1936), s. 261-264.
- Vitruvius on Architecture, London 1931. Rec. C. H. Beeson, CP, 29(1934), s. 347-350.
Gremont D. B., Donnat L., Fleury, Le Mont Saint-Michel et L'Angleterre ä la fin du Xs et au
debut du XI“ siede: a propos du manuscrit d'Orleans n. 127 (105), [w:] Millenaire
monastique du Mont Saint-Michel, ed. J. Laporte, t. 1, Paris 1966, s. 751-793.
Gremont D. B., Hourlier J., La plus ancienne bibliotheque de Fleury, Studia monastica,
21(1979), s. 253-264.
Grierson P., Grimbald of St. Berlin, EHR, 55(1940), s. 529-561.
Griesser B., Die handschriftliche Überlieferung der Expositio IV Evangeliorum des Ps.-
Hieronymus, RB, 49(1937), s. 279-321.
Grosjean P., Saints anglo-saxons des marches galloises, Analecta Bollandiana, 79(1961),
s. 161-169.
Gryson P., La tradition manuscrits du commentaire de Jerome sur Isad'e (livre I et II),
Scriptorium, 43(1989), s. 175-222.
Guerout J., Les origines etle premier siede de l’abbaye, [w:] L’abbaye royale Notre-Dame
de Jouarre, Paris 1961, s. 1-67.
Gugel K., Welche erhaltene mittelalterlichen Handschriften dürfen der Bibliothek des Klosters
Fulda zugerechnet werden? Frankfurt a/M 1995.
Guidaldi L., / Piu antichi codici della Biblioteca Antoniana di Padova (codici del sec. IX),
Padova 1930.
Guilmain J., An Analysis of some Ornamental Patterns in Hiberno-Saxon Manuscript
Illumination in Relation to Their Mediterranean Origins, [w:] The Age of Migrating Ideas,
s. 92-101.
374 Częściej cytowana literatura

- Interlace Decoration and the Influence of the North on Mozarabic Illumination, The Art
Bulletin, 1960, s. 211-218.
- The Enigmatic Beasts of the Lindau Gospels Lower Cover, Gesta, 10(1971), s. 3-18.
- The Illuminations of the Second Bible of Charles the Bald, Speculum, 41(1966), s. 246-
-260.
Gullick M., From Parchmenter to Scribe: Some Observations on the Manufacture and
Preparation of Medieval Parchment based upon a Review of the Literary Evidence, [w:]
Pergament, s. 145-157.
Gullotta G., Gli antichi catalogin' e i codici della abbazia di Nonantola, Vaticano 1955.
Gwara S., Second Language Acquisition and Anglo-Saxon Bilingualism: Negative Transfer
and Avoidance inAelfric Bata's latin colloquia, caA. D. 1000, Viator, 29(1998), s. 1-24.
Gwynn A., The Continuity of the Irish Tradition at Wurzburg, WDG, 14/15(1952/53), s. 57-
-75.
Haderlein K., Celtic Roots: Vernacular Terminology and Pagan Ritual in Carlomann’s Draft
Capitulary of A. D. 743, Codex Vat. Pal. lat 577, Canadian Journal of Irish Studies,
18:2(1992), s. 1-30.
Hammond-Bammel C. P, Das neue Rufinfragment in irischer Schrift und die Überlieferung
der Rufin’schen Übersetzung der Kirchengeschichte Eusebs, [w:] Philologia sacra:
Biblische und patristische Studien für Hermann J. Frede und W. Thiele [...], hrsg.
R. Gryson, Bd. 2, Freiburg 1993, s. 483-513.
- Der Römerbriefkommentar des Origenes. Kritische Ausgabe der Übersetzung Rufinus,
Freiburg 1990.
- Der Römerbrieftext des Rufin und seine Origenes-Übersetzung, Freiburg 1985.
- Products ofFifth-Century Scriptoria Preserving Conventions Used by Rufinus ofAquileia,
JTS, 35(1984), s. 347-393.
Handschriftencensus Rheinland: Erfassung mittelalterlicher Handschriften im rheinischen
Landesteil von Nordrhein-Westfalen, hrsg. G. Gattermann, bearb. H. Finger, Bd. 1-2,
Wiesbaden 1993.
Hanselmann J. F., Der Codex Vat. Pal. lat. 289. Ein Beitrag zum Mainzer Skriptorium im
9. Jahrhundert, Scriptorium, 41(1987), s. 78-86.
Harbison P, Three Miniatures in the Book of Kells, PRIA, vol. 85 C, nr7, Dublin 1985.
Harmon J. A., Codicology of the Court School of Charlemagne. Gospel Book Produktion,
Illumination, and Emphasized Script, Frankfurt a/M 1984.
Hartzell H. D., An English Antiphoner of the Ninth Century? RB, 90(1980), s. 234-248.
Harvey A., Retrieving the Pronunciation of Early Insular Celtic Scribes: Towards a Metho­
dology, Celtica, 21(1991), s. 178-190.
- Retrieving the Pronunciation of Early Insular Celtic Scribes: The Case of Dorbbene, Celtica,
22(1991), s. 48-63.
- Some Significant Points of Early Celtic Ortography, [w:] Sages, Saints and Storytellers.
Celtic Studies in Honour of Professor James Carney, ed. D. Ó Corrain, L. Breatnach,
K. McCone, Maynooth 1989, s. 56-66.
Haseloff A., Die vorkarolingische Buchmalerei im Lichte der grossen Veröffentlichung des
deutschen Vereins, Repertorium für Kunstwissenschaft, 42(1920), s. 164-220.
Opracowania 375

Haseloff G., Der Einband des Ragyndrudis-Codex in Fulda. Codex Bonifatianus 2, [w:]
Von der Klosterbibliothek zur Landesbibliothek, Stuttgart 1978, s. 1-46.
- Insular Animal Styles with Special Reference to Irish Art in the Early Medieval Period,
[w:] Ireland and Insular Art, s. 44-55.
Haubrichs W., Die Angelsachsen und die germanischen Stämme des Kontinents im frühen
Mittelalter: sprachliche und literarische Beziehungen, [w:] Irland und die Christenheit,
s. 387-412.
- Die Weissenburger Mönchlisten der Karolingerzeit, Zeitschrift für die Geschichte des
Oberrheins, 118(1970), s. 1-42.
- Sprachliche Eigentümlichkeiten in den hibernolateinischen Texten des 7. und 8. Jahr­
hundert, [w:] Die Iren und Europa, s. 425-433.
Hausberger K., Geschichte des Bistums Regensburg, Bd. 1, Regensburg 1989.
Hauttecoeur A., Les enluminures des manuscrits de Corbie (VIIT-XT siede), [w:] Corbie-
-Abbaye Royale, Lille 1963, s. 249-262.
Hänggi A., Schönherr A., Sacramentarium Rhenaugiense: Handschrift Rh 30 der Zentral­
bibliothek Zürich, Freiburg 1970.
Heeg J., Lehmann P., Enim und autem in mittelalterlichen lateinischen Handschriften,
Philologus, 73(1914-1916), s. 536-543.
Heidrich I., Syrische Kirchengemeinden im Frankenreich des 6. Jahrhunderts, [w:] Aus
Archiven und Bibliotheken. Festschrift für Raymund Kottje zum 65. Geburtstag, hrsg.
H. Mordek, Frankfurt a/M 1992, s. 21-32.
Heitz C., More romano, problemes d’architecture et liturgie carolingiennes, [w:] Roma e l'Eta
carolingia, Roma 1976, s. 27-37.
- Reims et l’art carolingien, [w:] Media in Francia... Recueil de melanges offert ä Karl
Ferdinand Werner, Maulevrier 1989, s. 243-256.
Heller D., Die ältesten Geschichtsschreiber des Klosters Fulda, Fulda 1952.
Hellgardt E., Die Exegetischen Quellen von Otfrids Evangelienbuch, Tübingen 1981.
Hennig J., Irish Saints in Early German Literature, Speculum, 22(1947), s. 358-374.
- Scottorum gloria Gentis. Erwähnungen irischer Heiliger in festländischen Liturgietexten
des frühen Mittelalters, AKG, 52(1970), s. 177-191.
- Studies in the Tradition of the Martyrologium Hieronymianum in Ireland, [w:] Studia
Patristica, vol. 1, ed. K. Aland, F. L. Cross, Berlin 1957, s. 105-111.
Henry F., Irish Art in the Early Christian Period (to 800 A. D.), London 1965.
- Les debuts de la miniature irlandaise, [w:] tejże, G. Marsh-Micheli, Studies in Early Christian
and Medieval Irish Art, vol. 2, Manuscript Illumination, London 1984, s. 11 -40.
- The Lindisfarne Gospels, tamże, s. 41-51.
- L’art irlandais du VIIT siede et ses origines, tamże, vol. 3, Archtecture and Sculpture,
London 1985, s. 1-14.
Hermann F. K., Confraternitas Sanpetrensis. Die Geschichte der Gebetsverbrüderungen in
St. Peter zu Salzburg, SMGBO, 79(1968), s. 26-53.
Herren M. M., Hiberno-Latin Philology: The State of the Question, [w:] Insular Latin Studies,
ed. M. Herren, Toronto 1981, s. 1-22.
- Insular Grammarians, Peritia, 2(1983), s. 312-316.
- Insular Latin C(h)araxare (craxare) and Its Derivatives, Peritia, 1(1982), s. 273-280.
376 Częściej cytowana literatura

- Old Irish Lexical and Semantic Influence on Hiberno-Latin, [w:] Irland und Europa: Die
Kirche im Frühmittelalter, s. 197-209.
- Sprachliche Eigentümlichkeiten in den hibernolateinischen Texten des 7. und
8. Jahrhundert, [w:] Die Iren und Europa, s. 425-433.
- The Hisperica Famina: I. The A-Text. A New Critical Edition with English Translation and
Philological Commentary, Toronto 1974. Rec. B. Löfstedt, Indogermanische Forschun­
gen, 81(1980), s. 369-374.
- On the Earliest Irish Acquaintance with Isidore of Seville, [w:] Visigothic Spain: New
Approaches, ed. E. James, Oxford 1980, s. 243-250.
Hesbert R.-J., Les antiphonaires monastiques insulaires, RB, 92(1982), s. 358-375.
Higgitt J., The Display Script of the Book of Kells and the Tradition of Insular Decorative
Capitals, [w:] The Book of Kells, s. 209-233.
- The Stone-Cutter and the Scriptorium. Early Medieval Inscriptions in Britain and Ireland,
[w:] Epigraphik 1988, hrsg. W. Koch, Wien 1990, s. 149-162.
Hillgarth J. N., Ireland and Spain in the Seventh Century, Peritia, 3(1984), s. 1-16.
- The East, Visigothic Spain and the Irish, [w:] Studia Patristica, vol. 4, ed. F. L. Cross,
Berlin 1961, s. 442-456.
- The Historiae of Orosius in the Early Middle Ages, [w:] De Tertullien aux mozarabes.
Melanges offerts ä Jacques Fontaine, ed. L. Holtz, Paris 1992, t. 2, s. 157-170.
Hills C., The Archaeological Context of Runic Finds, [w:] Old English Runes and their
Continental Background, s. 41-59.
Hinze F, Angelsächsisches im Dravänopolabischen, Zeitschrift für Slavistik, 19(1974), s. 353-
-358.
Historiographia mediaevalis. Studien zur Geschichtsschreibung und Ouellenkunde des
Mittelalters. Festschrift für Franz Joseph Schmale zum 65. Geburtstag, Darmstadt 1980.
Hl. Willibald - Klosterbischof oder Bistumsgründer? hrsg. H. Dickerhof, E. Reiter, S. Wein-
furter, Regensburg 1990.
Hl. Willibald 787-1987, Künder des Glaubens: Pilger, Mönch, Bischof. Ausstellungskatalog,
Eichstätt 1987.
Hlawitschka E., Franken, Alemannen Bayern und Burgunden in Oberitalien (774-962). Zum
Verständnis der fränkischen Königsherrschaft in Italien, Freiburg 1960.
Hobson G. D., Some Early Bindings and Binders’ Tools, The Library, Ser. 4, 19(1938-
-1939), s. 202-249.
Hodges R., Trade and Market Origins in the Ninth Century: An Archaeological Perspective
of Anglo-Carolingian Relations, [w:] Charles the Bald, s. 213-233.
Hoffmann H., Buchkunst und Königtum im ottonischen und frühsalischen Reich, Stuttgart
1986.
-Echte und nachgeahmte Fuldaer Schrift aus ottonischer und frühsalischer Zeit, [w: ] Kloster
Fulda in der Welt der Karolinger und Ottonen, hrsg. G. Schrimpf, Frankfurt a/M 1996,
s. 285-297.
- Bernhard Bischoff und die Paläographie des 9. Jahrhunderts, DA, 55(1999), s. 549-590.
-Autographa des frühen Mittelalters, DA, 57(2001), s.162-203.
Opracowania 377

Hofmann D., Die altsächsische Bibelepik ein Ableger der angelsächsischen geistlichen
Epik? [w:] tegoż, Studien zur nordischen und germanischen Philologie, hrsg.
G. Kreutzer, A. Walker, O. Wilts, Hamburg 1988, s. 208-236.
Hofmann J., Altenglische und althochdeutsche Glossen aus Würzburg und dem weiteren
angelsächsischen Missionsgebiet, PBB, 85(1963), s. 27-131.
-Angelsächsische Handschriften in der Würzburger Dombibliothek, [w:] Heiliges Franken.
Festchronik zum Jahr der Frankenapostel 1952, Würzburg 1952, s. 172-176.
- Regula MagistriXLVII undXLVIII in St. Gallerund WürzburgerCaesarius-Handschriften,
RB, 61(1951), s. 141-166.
Hofmeister A., Weissenburger Aufzeichnungen vom Ende des 8. und Anfang des 9. Jahr­
hunderts, Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, 73(1919), s. 401-421.
Holter K., Das Alte und Neue Testament in der Buchmalerei nördlich der Alpen, Settimane,
10(1963), s. 413-471.
- Das Problem der Salzburger bildenden Kunst im Zeitalter Virgils am Beispiel der
Buchmalerei dargestellt, Mitteilungen der Gesellschaft für Salzburger Landeskunde,
15(1975), s. 161-174.
- Der Buchschmuck in Süddeutschaland und Oberitalien, [w:] Karl der Großen, Bd. 3,
Düsseldorf 1965, s. 74-114.
- Die Bibliothek, Handschriften und Inkunabeln, [w:] Die Kunstdenkmäler des Benediktin-
erstifes St. Paul im Lavanttal und seiner Filialkirchen, hrsg. K. Ginhart, [Österreichische
Kunsttopographie, Bd. 37], Wien 1969, s. 45-78.
- Die Evangelisterbilder des Codex Millenarius Minor von Kremsmünster, Jahrbuch des
Vorarlberger Landesmuseumsvereins, 135(1991), s. 277-290.
- Drei Evangelien-Handschriften der Salzburger Schreibschule des 9. Jahrhunderts,
Österreichische Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege, 12(1958), s. 85-91.
- Eine Salzburger Evangelienhandschrift des 9. Jahrhunderts, Alte und Moderne Kunst,
18(1973), H. 126, s. 9-14.
- Insular oder italisch? Über die Grundlagen der karolingischen Buchmalerei in Salzburg,
[w:] Cyrillo-Methodiana. Zur Frühgeschichte des Christentums bei der Slaven 863-1963,
hrsg. M. Hellmann, R. Olesch, B. Stasiewski, F. Zagiba, Köln-Graz 1964, s. 178-198.
- Kunstschätze der Gründungszeit, [w:] Die Anfänge des Klosters Kremsmünster, hrsg.
S. Haider, Linz 1977, s. 111-143.
- Zur Ornamentik des Cuthbert-Codex Wien 1224, [w:] Stucci e mosaici alto mediaevali,
Milano 1962, s. 301-332.
Holtz L., Donat et la tradition de l'enseignement grammatical: Etude surTArs Donati et sa
diffusion (IVe-IXe siede) et edition critigue, Paris 1982. Rec. D. Ó Crionin, Donatus.
Finit Amen, Peritia, 2(1983), s. 307-311.
- Irish Grammarians and the Continent in the Seventh Century, [w:] Columbanus and
Merovingian Monasticism, s. 135-152.
- L’enseignement des maitres de grammaire irlandais surle continent au IXe siecles, [w:]
Ireland and Northern France, s. 143-156.
- La minuscule marginale et interlineaire de Florus de Lyon, [w:] GH autografi medievali.
Probierni paleografici e filologici, ed. P. Chiesa, L. Pinelli, Spoleto 1994, s. 149-166.
378 Częściej cytowana literatura

- La redecouverte de Virgile aux VIIT et iXe siecles d’apre les manscrits conserves, [w:]
Lectures medievales de Virgile. Actes du Colloque organise par l’Ecole franęaise de
Rome 1982, Roma 1985, s. 9-30.
- Le Parisinus latinus 7530 Synthese cassianienne des arts liberaux, SM, 16(1975), s. 97-
-152.
- Les grammairiens hiberno-latins etaient-ils des anglo-saxons? Peritia, 2(1983), s. 170-
-184.
- Murethach et /’influence de la culture irlandaise ä Auxerre, [w:] L’ecole carolingienne
d’Auxerre, s. 147-156.
- Sur trois commentaires irlandais d l’Art majeur de Donat au IXe siecle, Revue d’histoire
de textes, 2(1972), s. 45-72.
- Tradition et diffusion de l’oeuvre grammaticale de Pompee, commenteurde Donat, Revue
Philologique, 45(1971), s. 48-83.
Homburger O., Ein vernichtetes Denkmal merowingischer Buchkunst aus frühkarolingischer
Zeit, der „Rachio-Kodex” der Bongarsiana, [w:] Festschrift Hans R. Hahnloser zum 60.
Geburtstag, hrsg. E. J. Beer, P. Hofer, L. Mojon, Stuttgart 1961, s. 185-206.
- L’art carolingien de Metz et l’ecole de Wichester, Gazette de Beaux Arts, 62(1963), s. 35-
-46.
Houben H., I’influsso carolingio sul monachesimo meridionale, [w:] Montecassino, s. 101-
-132.
Hovey W. R., Sources of the Irish Illuminative Art, [w:] Art Studies. Medieval, Renaissance
and Modern, Cambridge (Mass.) 1926, s. 105-120.
Howlett D., Hellenic Learning in Insular Latin: An Essay on Supported Claims, Peritia
12(1998), s. 54-78.
- Israelite Learning in Insular Latin, Peritia 11(1997), s. 117-152.
- Insular latin Idama, Iduma, Peritia 9(1995), s. 72-80.
Hrabanus Maurus: Lehrer, Abt und Bischof, hrsg. R. Kottje, H. Zimmermann, Wies­
baden 1982.
Hrabanus Maurus und seine Schule, hrsg. W. Böhne, Fulda 1980.
Hubert J., Porcher J., Volbach W. F., Die Kunst der Karolinger. Von Karl dem Grossen bis
zum Ausgang des 9. Jhs, München 1969.
Hughes K., Church and Society in Ireland, A. D. 400-1200, ed. D. Dumville, London 1987.
- Irish Monks and Learning, [w:] Los Monjes y los estudios. IV Semana de Estudio
Monasticos, Pöblet 1961, Pöblet 1963, s. 61 -86 (przedruk [w:] tejże, Church and Society
in Ireland).
- The Celtic Church and the Papacy, [w:] The English Church and the Papacy in the Middle
Ages, ed. C. H. Lawrence, London 1965, s. 3-28 (przedruk [w:] tejże, Church and Society
in Ireland).
- The Distribution of Irish Scriptoria and Centres of Learning from 730 to 1111, [w:] Studies
in the Early British Church, ed. N. K. Chadwick, Cambridge 1958, s. 243-269 (przedruk
[w:] tejże, Church and Society in Ireland).
Huglo M., Les fragments d’Echternach (Paris, Bibliotheque Nationale, MS lat. 9488), [w:]
Willibrord. Apostel, s. 144-149.
Opracowania 379

Huijben J., De geschiedkundige waarde van de „Vita I Sancti Adalberti”, Sacris erudiri,
2(1949), s. 225-266.
Hunt R. W., Manuscript Evidence for Knowledge of the Poems of Venantius Fortunatus in
Late Anglo-Saxon England, ASE, 8(1979), s. 279-295.
Hunter Blair P., The Moore Bede, Copenhagen 1959. Rec. D. H. Wright, Anglia, 82(1964),
s. 110-117.
Ideal and Reality in Frankish and Anglo-Saxon Society, ed. P. Wormald, D. Bullough,
R. Collins, Oxford 1983.
Ineichen-EderC. E., Candidus-Brun von Fulda: Maler, Lehrerund Schriftsteller, [w:] Hrabanus
Maurus und seine Schule, s. 182-192.
- Künstlerische und literarische Tätigkeit des Candidus-Brun von Fulda, Fuldaer Geschichts­
blätter, 56(1980), s. 201-217.
Ireland and Insular Art. A. D. 500-1200. Proceedings of a Conference at University College
Cork, ed. M. Ryan, Dublin 1987.
Ireland and Northern France A. D. 600-850, ed. J.-M. Picard, Dublin 1991.
Die Iren und Europa im Früheren Mittelalter, hrsg. H. Löwe, Stuttgart 1982.
Irland und die Christenheit: Bibelstudien und Mission = Ireland and Christendom: The Bible
and the Mission, hrsg. P. Ni Chathain, M. Richter, Stuttgart 1987.
Irland und Europa: Die Kirche im Frühmittelalter = Ireland and Europe: The Early Church,
hrsg. P. Ni Chathain, M. Richter, Stuttgart 1984.
Irland und Europa im früheren Mittelalter: Bildung und Literatur = Ireland and Europe in the
Early Middle Ages: Learning and Literature, hrsg. P. Ni Chathain, M. Richter, Stutt­
gart 1996.
Irlande et Bretagne. Vingt siecles d’histoire. Actes du Collogue de Rennes, ed. C. Laurent,
H. Davis, Rennes 1994.
Irvine M., Bede the Grammarian and the Scope of Grammatical Studies in the Eighth-
-Century Northumbria, ASE, 15(1986), s. 15-44.
Isidore de Seville, Traite de la nature, ed. J. Fontaine, Bordeaux 1960.
Jahn R., Die ältesten Sprach- und Literaturdenkmäler aus Werden und Essen, Beiträge zur
Geschichte von Stadt und Stift Essen, 60(1940), s. 11-142.
Janzen S., Überdas Rasorium - Die Zurichtung von Beschreibstoffen durch mittelalterliche
Schreiber, [w:] Mabillons Spur, s. 193-210.
- Manetzki A., Pergamentbibliographie, [w:] Pergament, s. 415-465.
Jean Scot Erigene et l'histoire de la Philosophie, Paris 1977.
Jeauneau E., Les ecoles de Laon et d’Auxerre au IXe siede, Settimane, 19(1972), s. 495-
-522.
Jellinek M. H., Zur Aussprache des Lateinischen im Mittelalter, [w:] Aufsätze zur Sprach-
und Literaturgeschichte, Wilhelm Braune zum 20. Februar 1920 dargebracht von
Freunden und Schülern, Dortmund 1920, s. 11-26.
Jeudy C., Nouveaux fragments de textes grammaticaux, RHT, 14-15(1984-1985), s. 131-
-141.
John J. J., E. A. Lowe and Codices Latini Antiquiores, American Council of Learned
Societies Newsletter, 20:5(1969), s. 1-17.
380 Częściej cytowana literatura

- The Format of Manuscripts in Codices Latini Antiquiores: A Statistical Report, [w:] Actas
del VIII Coloquio del Comite Internacional de Paleografia Latina, ed. M. C. Diaz y Diaz,
Madrid 1990, s. 95-105.
Jones L. W., Ancient Prickings in Eighth-Century Manuscripts, Scriptorium, 15(1961), s. 14-
-22.
- Another Instance of Franco-Saxon Ornamentation at Tours, Speculum, 6(1931), s. 459-
-461.
- Cologne Ms. 106: A Book of Hildebald, Speculum, 4(1929), s. 27-61.
- Pricking Systems in New York Manuscripts, [w:] Miscellanea Giovanni Mercati, Vaticano
1946, vol. 6, s. 80-92.
- Prickings as Clues to date and Origin: The Eighth Century, Medievalia et Humanistica,
14(1962), s. 15-20.
- Spanish Symptoms at Tours, CP, 22(1927), s. 280-290.
- The Script of Cologne from Hildebald to Herman, Cambridge (Mass.) 1932. Rec.
C. H. Beeson, CP, 29(1934), s. 75-77.
- The Script of Tours in the Tenth Century, Speculum, 14(1939), s. 179-198.
-The Scriptorium at Corbie: I. The Library; II. TheScript, Speculum, 22(1947), s. 191-204,
375-394.
- Where are the Prickings? Transactions and Proceedings of the American Philological
Association, 75(1944), s. 71-87.
Kaczynski B. M., Greek in the Carolingian Age: The St. Gall Manuscripts, Cambridge
(Mass.) 1988.
Kahl H.-D., Papst Gregor der Grosse und die christliche Terminologie der Angelsachsen,
Zeitschrift für Missions- und Religionswissenschaft, 45(1956), s. 93-111, 190-200.
- Zur Rolle der Iren im östlichen Vorfeld des agilolfingischen und frühkarolingischen Baiern,
[w:] Die Iren und Europa, s. 375-398.
Kahsnitz R., Die Essener Äbtissin Svanhild und ihr Evangeliar in Manchester, Beiträge zur
Geschichte von Stadt und Stift Essen, 85(1970), s. 13-80.
Karl der Grosse. Werk und Wirkung. Die Ausstellung, Aachen 1965.
Karl der Große. Lebenswerk und Nachleben, hrsg. W. Braunfels et al., Bd. 1-4, Düsseldorf
1965-1967.
Karl Marteil in seinerzeit, hrsg. J. Jarnut, U. Nonn, M. Richter, Sigmaringen 1994.
Karolingische Beda-Handschrift aus St. Maximin: Ausstellung, Stadtbibliothek Trier, 1990,
hrsg. G. Franz, Berlin 1990.
KasterR. A., The Tradition of the Text of the Aeneid in the Ninth Century, NewYork 1990.
Kaufmann H., Ernst Förstemann, Altdeutsche Personennamen, Ergänzungsband, Mün­
chen 1968.
Keller A., Le Systeme espagnol de reglure dans les manuscrits visigothiques, [w:] Actas del
VIII Coloquio del Comite Internacional de Paleografia Latina, ed. M. C. Diaz y Dfaz,
Madrid 1990, s. 107-114.
Keller W., Angelsächsische Palaeographie. Die Schrift der Angelsachsen mit besonderer
Rücksicht auf die Denkmäler in der Volkssprache, Berlin 1906.
- Über die Akzente in den angelsächsischen Handschriften, [w:] Festschrift J. v. Kelle,
Prag 1908, s. 97-120.
Opracowania 381

Kelly J. F., A Catalogue of Early Medieval Hiberno-Latin Biblical Commentaries, cz. I,

Traditio, 44(1988), s. 537-571; cz. II, Traditio, 45(1990), s. 393-434.
- Bede and the Irish Exegetical Tradition on the Apocalypse, RB, 92(1982), s. 393-406.
- Hiberno-Latin Exegesis and Exegets, Annuale Mediaevale, 21(1981), s. 46-60.
- The Irish Monks and the See of Peter, Monastic Studies, 14(1983), s. 207-223.
- The Venerable Bede and Hiberno-Latin Exegesis, [w:] Sources of Anglo-Saxon Culture,
s. 65-75.
Kenney J. F., The Sources for the Early History of Ireland: Ecclesiastical, (reprint z uzupeł­
nieniami L. Bielera), New York 1966. Rec. F. Lot, Le Moyen Age, 40(1930), s. 240-276.
Ker N. R., Catalogue of Manuscript Containing Anglo-Saxon, Oxford 1957.
- A Supplement to „Catalogue of Manuscripts Containing Anglo-Saxon”, ASE, 5(1976),
s. 121-131.
- Aldred the Scribe, [w:] tegoż, Book, Collectors and Libraries. Study in the Medieval
Heritage, ed. A. G. Watson, London 1981, s. 3-8.
-Fragments of Jerome’s Commentary on St. Matthew, Medievalia et Humanistica, 14(1962),
s. 7-14 (przedruk [w:] tegoż, Book, Collectors and Libraries. Study in the Medieval
Heritage, s. 113-120).
Kessler E., Die Auszeichnungsschriften in den Freisinger Codices von den Anfängen bis
zur karolingischen Erneuerung, Wien 1986.
Kilian, Mönch aus Irland - aller Franken Patron, Ausstellungskatalog und Aufsätze, Mün­
chen 1989.
Kirchneri., Scriptura latina libraria, München 1955.
Kitzinger E., Interlace and Icons: Form and Function in Early Insular Art, [w:] The Age of
Migrating Ideas, s. 3-15.
Klauser T, Die liturgischen Austauschbeziehungen zwischen der römischen und der
fränkisch-deutschen Kirche vom achten bis zum elften Jahrhundert, [w:] tegoż,
Gesammelte Arbeiten zur Liturgiegeschichte, Kirchengeschichte und christlichen
Archäologie, hrsg. E. Dassmann, Münster 1974, s. 139-154.
Klein T, Studien zur Wechselbeziehung zwischen altsächsischem und althochdeutschem
Schreibwesen und ihrer Sprach- und kulturgeschichtlichen Bedeutung, Göppingen 1977.
Klostergemeinschaft von Fulda im frühen Mittelalter, hrsg. K. Schmid, Bd. 1-3, Mün­
chen 1978.
Klotz A., Die Caesarüberlieferung, Rheinisches Museum für Philologie, 64(1909), s. 224-
-234.
Knoch H., Möglichkeiten und Aspekte der Erforschung westfränkischer Personennamen in
der karolingischen Nordgallia, Heidelberg 1969.
Knodt R., Die Hauptschreiber des Codex St. Gallen, Stiftsbibliothek 916 (althochdeutsche
Benediktinerregel), Scriptorium, 47(1993), s. 37-42.
Koch W., Auszeichnungsschrift und Epigraphik. Zu zwei Westschweizer Inschriften der
Zeit um 700, SBAW, phil.-hist. Kl. 1994, nr6, München 1994.
Koehler J., Herkunft und Bedeutung anglo-irischer Ornamentik, t. 1-2, Aachen 1988.
Koehler W., An Illustrated Evangelistary ofAda School and its Model, Journal of the Warburg
and Courtauld Institutes, 15(1952), s. 48-66.
382 Częściej cytowana literatura

- Buchmalerei des frühen Mittelalters. Fragmente und Entwürfe aus dem Nachlaß, hrsg.
E. Kitzinger, F. Mütherich, München 1972.
- Die Denkmäler der karolingischer Kunst in Belgien, [w:] Belgische Kunstdenkmäler, ed.
P. Clemen, Bd. 1, München 1923, s. 2-17.
- Die karolingischen Miniaturen, Bd. 1, Die Schule von Tours, Berlin 1930.
- Die karolingische Miniaturen, Bd. 2, Die Hofschule Karls des Großen, Berlin 1958. Rec.
M. Schapiro, Art Bulletin, 42(1960), s. 301-302.
- Die karolingische Miniaturen, Bd. 3.1, Die Gruppe des Wiener Krönungs-Evangeliar, Berlin
1960. Rec. C. Nordenfalk, Kunstchronik, 14(1961), s. 243-253.
- Die karolingische Miniaturen, Bd. 3.2, Metzer Handschriften, Berlin 1960. Rec. E. Kitzinger,
Art Bulletin, 44(1962), s. 61-65.
- Turonische Handschriften aus der Zeit Alkuins, [w:] Mittelalterliche Handschriften.
Paläographische, kunsthistorische, literarische und bibliotheksgeschichtliche
Untersuchungen. Festgabe zum 60. Geburtstage von Hermann Degering, Leipzig 1926,
s. 172-180.
Koller H., Die Iren und Christianisierung derBaiern, [w:] Die Iren und Europa, s. 342-374.
Korhammer M., Mittelalterlichen Konstruktionhilfen und altenglische Wortstellung, Scrip­
torium, 34(1980), s. 18-58.
Kosmographie desAethicus, hrsg. O. Prinz, München 1993. Rec. M. Herren, JML, 3(1993),
s. 236-245.
Kottje R., Der Liber ex lege Moysis, [w:] Irland und die Christenheit, s. 59-69.
- Kirchenrechtliche Interessen im Bodenseeraum, [w:] tegoż, J. Autenrieth, Kirchenrechtliche
Texte im Bodenseegebiet. Mittelalterliche Überliferung in Konstanz, auf der Reichenau
und in St. Gallen, Sigmaringen 1964, s. 25-41.
- Überlieferung und Rezeption der irischen Bußbücher auf dem Kontinent, [w:] Die Iren
und Europa, s. 511-524.
- Zu Hrabans Rechtskenntnissen, [w:] Hrabanus Maurus, s. 156-163.
Köhler G., Ergänzungen, Richtigstellungen, Nachträge, Teileditionen, Nachweise 1993 zu
Steinmeyers Edition: Die althochdeutschen Glossen, Giessen-Lahn 1993.
- Sammlung kleiner althuchdeutscher Sprachdenkmäer, Giessen-Lahn 1986.
Köllner H., Victor-Codex/Einband des Victor-Codex, [w:] Hessen im Frühmittelalter.
Archäologie und Kunst, hrsg. H. Roth, E. Wamers, Sigmaringen 1984.
- Zur Kunstgeschichtlichen Terminologie in Handschriftenkatalogen, [w:] Zur Katalogisierung
mittelalterlicher und neuerer Handschriften, Frankfurt 1963, s. 138-154.
Krapp G., Bemerkungen zu den mittelalterlichen Handschriften des adeligen Damenstifts
in Essen (9.-19. Jahrhundert), Scriptorium, 45(1991), s. 163-204.
Krogmann W., Altenglisches in einem altniederfränkischen Satz? Niederdeutsches Jahrbuch,
69/70(1943-1947), s. 138-140.
Kruse N., Die Kölner volkssprächige Überlieferung des 9. Jahrhunderts, Bonn 1976.
Kuder U., Die Initialen des Amienspsalters (Amiens, Bibliotheque Municipale MS 18),
München 1977 (dysertacja w maszynopisie).
- Les initiales ornees du psautier de Corbie (Amiens, BM. ms 18), [w:] L’art du haut Moyen
age dans le Nord-Ouest, s. 239-261.
Kuhn S. M., From Canterbury to Lichfield, Speculum, 23(1948), s. 591-629.
Opracowania 383

Die Kultur der Abtei Reichenau. Erinnerungsschrift zur zwölfhundertsten Wiederkehr

des Gründungsjahres des Inselklosters 724-1924, hrsg. K. Beyerle, München 1925.
Kürbis B., Ars critica - investigatio humanitatis: sto lat filologii łacińskiej średniowiecza, [w:]
Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce, red. M. Rokosz, Kraków
1995, s. 163-173.
- O źródłoznawczej interpretacji kodeksu średniowiecznego, [w:] Materiały biblioteczne
z konferencji organizowanych w latach 1963-1968 przez Biuro Wydawnictw i Bibliotek
PAN, Wrocław 1971, s. 233-244.
Laistner M. L. W., Bedae Venerabilis Expositio Actuum Apostolorum et Retractatio,
Cambridge (Mass.) 1939.
- King H. H., A Hand List of Bede Manuscripts, Ithaca-New York 1943.
Lambert P.-Y., Le vocabulaire du scribe iriandais, [w:] Ireland and Northern France, s. 157-
-167.
- Les commentaires celtiques ä Bede Venerable, EC, 20(1983), s. 119-139; 21(1984),
s. 187-192.
Lambot C., La tradition manuscrite anglo-saxonne des Sermons de saint Augustin, RB,
64(1954), s. 3-8.
Landevennec et le monachisme Breton dans le haut Moyen Age. Actes du Colloque du
15eme centenaire de l’abbaye de Landevennec, Landevennec 1985.
Lang J., Survival and Revival in Insular Art: Northumbrian Sculpture of the 8th to 10th
Centuries, [w:] The Age of Migrating Ideas, s. 261-267.
Lapidge M., A Frankish Scholar in Tenth-Century England: Frithegod of Canterbury/
Fredegaud of Brioude, ASE, 17(1988), s. 45-65.
- Abbot Germanus, Winchcombe, Ramsey and the Cambridge Psalter, [w:] Words, Texts
and Manuscripts, s. 99-129.
-An Isidorian Epitome from Early Anglo-Saxon England, Romanobarbarica, 10(1988-1989),
s. 443-483.
- Autographs of Insular Latin Authors of the Early Middle Ages, [w:] Gli autografi medievali.
Probierni paleografici e filologici, ed. P. Chiesa, L. Pinelli, Spoleto 1994, s. 103-136.
- Surviving Booklists from Anglo-Saxon England, [w:] Learning and Literature in Anglo-
Saxon England, Studies Presented to Peter Clemoes, ed. M. Lapidge, H. Gneuss,
Cambridge 1985, s. 33-89.
- The Present State ofAnglo-Latin Studies, [w:] Insular Latin Studies, ed. M. Herren, Toronto
1981, s. 45-82.
- The School of Theodore and Hadrian, ASE, 15(1986), s. 45-72.
Laporte J., Un manuscrit de Fecamp du IXe siecle ecrit ä Saint-Wandrille? Revue Mabillon,
53(1963), s. 31-38.
- Le tresordes saints de Chelles, Chelles 1988.
Lasch A., Die altsächsische Psalmenfragmente, [w:] Niederdeutsche Studien. Festschrift
fürC. Borchling, Neumünster b. r., s. 229-272.
Latin Script and Letters. Festschrift Presented to Ludwig Bieler on the Occasion of His 70th
Birthday, ed. J. J. O’Meara, B. Naumann, Leiden 1976.
Lauer P., Le psautier carolingien du president Bouhier (Montpellier, Univ. H. 409), [w:]
Melanges d’histoire du Moyen Age offerts ä M. Ferdinand Lot, Paris 1925, s. 359-383.
384 Częściej cytowana literatura

- Le scriptorium de Lyon, Bibliotheque de 1’Ecole des Chartes, 86(1925), s. 380-387.

Laufner R., Zur Herkunft des karolingischen Evangeliars aus dem Benediktinerkloster St.
Maria ad Martyres in Trier (heute Stadtbibliothek Trier Ms. 23/122a und b), Kurtrierisches
Jahrbuch, 14(1974), s. 46-60.
Law V., Irish Symptoms and the Provenance of Sixth- and Seventh-Century Latin Grammars,
[w:] Materiaux pour une histoire des theories linguistiques, ed. S. Auvoux, M. Glaligny
et al., Lille 1984, s. 77-85.
- Notes on the Dating and Attribution of Anonymous Latin Grammars of the Early Middle
Ages, Peritia, 1(1982), s. 250-267.
- The Historiography of Grammar in the Early Middle Ages, Historiographia Linguistica,
20(1993), s. 1-23.
- The Insular Latin Grammaries, Woodbridge 1982.
- The Latin and Old English Glosses in the Ars Tatuini, ASE, 6(1977), s. 77-89.
- The Study of Latin Grammarin Eighth-Century Southumbria, ASE, 12(1983), s. 43-71.
- The Transmission of the Ars Bonifacii’ and the Ars Tatuini', RHT, 9(1979), s. 281-288.
Lazzarinis V., Scuola calligrafica Veronese del secolo IX, [w:] tegoż, Scritti di paleografia
e diplomatica, Padova 1969, s. 10-27.
Le Duc G., Les signes de construction syntaxique du Ms. Laon 101, [w:] Melanges Franęois
Kerlouegan, ed. D. Consa, N. Fick, B. Poulle, Paris 1994, s. 341-61.
Lehmann P, Aufgaben und Anregungen der lateinischen Philologie des Mittelalters, [w:]
tegoż, EdM,1, s. 3-46.
- Die alte Klosterbibliothek Fulda und ihre Bedeutung, tamże, s. 213-231.
- Die mittelalterliche Bibliothek, [w:] Die Kultur der Abtei, 645-656.
- Enim und autem in mittelalterlichen lateinischen Handschriften, [w:] tegoż, EdM, 4, s. 22-
-25.
- Erforschung des Mittelalters, Bd. 1-5, Stuttgart 1941-1962.
- Franciscus Modius als Handschriftenforscher, München 1908.
- Fuldaer Studien, SBAW (1925), nr 3.
- Mitteilungen aus Handschriften, SBAW, I (1928), nr 1; II (1930), nr 2; IV (1933), nr 9;
V(1938), nr4; VI (1939), nr4.
- Skandinavische Reisefrüchte, Nordisk Tidskrift för Bok -och Biblioteksväsen, 21(1934),
s. 165-176.
Lemaitre J.-L., Reliques et authentiques de reliques de l’abbaye Saint-Pierre de Solignac,
Bulletin de la Societe Nationale des Antiquaires de France 1985 (druk: 1987), s. 115-
-137.
Lemoine L., Le scriptorium de Landevennec et les representations de saint Marc, [w:]
Melanges Franęois Kerlouegan, ed. D. Consa, N. Fick, B. Poulle, Paris 1994, s. 363-
-379.
- Methodes d’enseignement dans la Bretagne du haut Moyen Age d’apres les manuscrits
bretons, [w:] Landevennec, s. 45-63.
- Notes paleographiques, [w:] Bretagne et pays celtiques: langues, histoire, civilisation.
Melanges offerts ä la memoire de Leon Fleuriot, ed. G. Le Menn, J.-Y. Le Moing, Rennes
1992, s. 141-147.
Opracowania 385

- Symptömes insulaires dans un manuscrit breton de l’Ars de verbo d’Eustyches, EC,

26(1989), s. 145-155.
Leningrad Bede. An Eighth Century Manuscript of the Venerable Bede’s Historia
Ecclesiastica gentis Anglorum in the Public Library, Leningrad, ed. O. Arngart, Copen­
hagen 1952.
Leonardi C., Una scheda per Ugeburga, [w:] Tradition und Wertung. Festschrift für Franz
Brunholzl zum 65. Geburtstag, hrsg. G. Bernt, F. Rädle, G. Silagi, Sigmaringen 1989,
s. 23-26.
Leroquais V., Les psautiers manuscrits latins des bibliotheques publiques de France,
Macon 1940.
Lesne E., Histoire de la propriete ecclesiastique en France, t. 4, Les livres, „scriptoria” et
bibliotheques du commencement du VIIIs ä la fin du XT siecle, Lille 1938.
Levine C., The Miniature of the Antwerp Sedulius Manuscript: The Early Christian Models
and their Transformations, Columbia University Ph. D. 1970 (dysertacja w maszynopisie).
Levison W., Aus reihnischer und frühfränkischer Frühzeit, Düsseldorf 1948.
- Die Iren und die fränkische Kirche, tamże, s. 247-264.
- England and the Continent in the Eight Century, Oxford 1946.
- Zu den Versen des Abtes Cellanus von Peronne, [w:] tegoż, Aus reihnischer, s. 551-556.
- Zur Geschichte des Klosters Tholey, tamże, s. 96-117.
Leydecker C., Über Beziehungen zwischen ahd. und ags. Glossen, Bonn 1911.
Liebaert P., Some Early Script of the Corbie Scriptorium, [w:] Palaeographia Latina, vol. 1,
Oxford 1922, s. 62-66.
Lieftinck G. I., Le manuscrit d’Aulu-Gelle ä Leeuwarden execute ä Fulda en 836, Bolletino
dell'archivio paleografico italiano, 1(1955), s. 11-17.
Lindner K., Untersuchungen zur Frühgeschichte des Bistums Würzburg und des Würzburger
Raumes, Göttingen 1972.
Lindsay W. M., Breton Scriptoria: Their Latin Abbreviations-Symbols, ZBB, 29(1912), s. 264­
-272.
- Collectanea varia, [w:] Palaeographia Latina, vol. 2, Oxford 1923, s. 5-42.
- Early Irish Minuscule, Oxford 1910.
- Early Welsh Script, Oxford 1912.
- Irish Cursive Script, ZCP, 9(1913), s. 301-308.
- Notae Latinae. An Account of Abbreviation in Latin Mss. of the Early Minuscule Period (c.
700-850) with a Supplement by D. Bains (reprint), Cambridge 1915, Hildesheim 1963.
- The Abbreviations-Symbols of ergo, igitur, ZBB, 29(1912), s. 56-64.
- The Bobbio Scriptorium: its Early Minuscule Abbreviations, ZBB, 26(1909), s. 293-306.
- The Early Lorsch Scriptorium, [w:] Palaeographia Latina, vol. 3, Oxford 1924, s. 11-42.
- The Letters in Early Latin Minuscule, [w:] Palaeographia Latina, vol. 1, Oxford 1922, s. 7­
-61.
- Lehmann P., The (Early) Mayence Scriptorium, [w:] Palaeographia latina, vol. 4, Oxford
1925, s. 15-39.
Lobrichon G., L’atelier auxerrois auxXs etXIe siecles, [w:] L’ecole carolingienne d’Auxerre,
s. 59-70.
386 Częściej cytowana literatura

Lomartire S., Miniatura, [pod hasłem Bobbio], [w:] Enciclopedia dell’arte medioevale, III,
Roma 1992, s. 543-549.
Lowe E. A., [Loew E. A.], The Beneventan Script. A History of the South Italian Minuscule,
P. 1-2, Oxford 1914, reprint, ed. V. Brown, Roma 1980.
Lowe E. A., [Löwe E. A.], The Vatican Ms of the Gelasian Sacramentary and its Supplement
at Paris, JTS, 27(1926), s. 360-373.
Lowe E. A., An Eighth-Century List of Books in a Bodleian Ms. from Wurzburg and its
Probable Relation to the Laudian „Acts”, Speculum, 3(1928), s. 3-15.
- An Unedited Fragment of Irish Exegesis in Visigothic Script, Celtica, 5(1960), s. 1-7
(przedruk [w:] tegoż, Palaeographical Papers, s. 459-465).
- Codices Latini Antiquiores. A Palaeographical Guide to Latin Manuscripts prior to the
Ninth Century, vol. I-XI, Supplement, Oxford 1934-1971.
- Codices Lugduneses antiquissimi. Le scriptorium de Lyon: La plus ancienne ecole
calligraphique de France, Lyon 1924.
- English Uncial, Oxford 1960. Rec. D. H. Wright, Speculum, 36(1961), s. 493-496.
- Manuscripts of Alcuin in the Script of Tours, [w:] tegoż, Palaeographical Papers, s. 342-
-344.
- Palaeographical Papers 1907-1965, ed. L. Bieler, vol. 1-2, Claredon 1972. Rec. J. Auten-
rieth, Göttingische Gelehrte Anzeigen, 229(1977), s. 112-127.
- The „Script of Luxeuil”: A Title Vindicated, RB, 63(1953), s. 133-142.
Löffler K., Die Sankt Galler Schreibschule in der 2. Hälfte des 8. Jahrhunderts, [w:]
Palaeographia Latina, vol. 6, Oxford 1929, s. 5-65.
- Zur Frage einer Konstanzer Schreibschule in karolingischer Zeit, [w:] Palaeographia Latina,
vol. 5, Oxford 1927, s. 5-27.
Löfstedt B., Der hiberno-lateinische Grammatiker Malsachanus, Uppsala 1965.
- Ein wenig beachtete hibernolateinische Grammatik, [w:] Ireland und die Christenheit,
s. 272-276.
- Some Linguistic Remarks on Hiberno-Latin, Studia Hibernica, 19(1979), s. 161-169.
- Zu Arbeos Latein, ALMA, 41(1979), s. 51-73.
Löwe H., Dialogus de statu sanctae ecclesiae. Das Werk eines Iren im Laon des 10. Jhs,
DA, 17(1961), s. 12-90.
- Ein literarische Widersacher des Bonifatius Virgil von Salzburg und die Kosmographie
desAethicus Ister, Akademie der Wissenschaften und der Literatur. Abhandlungen der
Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse, Jhg. 1951, nr 11, Wiesbaden 1952.
- Irische Genealogien aus St. Gallen und ihr historischer Hintergrund, [w:] Tradition als
historische Kraft, s. 138-155.
- Salzburg als Zentrum literarischen Schaffens im 8. Jahrhundert, Mitteilungen der
Gesellschaft für Salzburger Landeskunde, 115(1975), s. 99-143.
- Zur Geschichte Wizos, DA, 6(1943), s. 363-373.
Lübeck K., Die Anfänge der Fuldaer Klosterschule, [w:] tegoż, Fuldaer Studien, Bd. 3, s. 5-
-21.
- Eine iroschottische Missionsstation in Fulda, tamże, Bd. 2, s. 85-112.
- Fuldaer Studien. Geschichtliche Abhandlungen, Bd. 1-3, Fulda 1949.
Lühr R., Studien zur Sprache des Hildebrandliedes, Frankfurt a/M 1982, t. 1-2.
Opracowania 387

Lynch K. M., The Venerable Bede’s Knowledge of Greek, Traditio, 39(1983), s. 432-438.
Mabillons Spur. Zweiundzwanzig Miszellen aus dem Fachgebiet für Historische Hilfswi­
ssenschaftender Philipps-Universität Marburg zum 80. Geburtstag von Walter Heine­
meyer, hrsg. P. Rück, Marburg 1992.
Machielsen L., De Angelsaksische herkomst van de zogenaamde Oudsaksische doop-
belofte. Een bijdrage tot externe geschiedenis, Leuvense Bijdragen, 50(1961), s. 97-
-124.
- De Indiculus superstitionum et paganiarum (742-754). Een capitulare van Karloman of
Pepijn de Körte, Leuvense Bijdragen, 51(1962), s. 129-149.
- L’origine anglo-saxonne du supplement canonique ä L’Histoire ecclesiastique de Bede,
RB, 73(1963), s. 33-47.
- Fragments patristique non-identifies du manuscrit Vat. Pal. lat. 577, Sacris erudiri, 12(1961),
s. 488-539.
Making of England: Anglo-Saxon Art and Culture Ad 600-900, ed. L. Weber, J. Backhouse,
London 1991.
Mallon J., Qu’est ce que la paleographie? [w:] Paläographie 1981, s. 47-52.
- Les limites de la paleographie, CM, 2(1976), s. 42-43.
- Paleographie romaine, Madrid 1952.
Malloth H., Die ältesten Buchschriften Kärntens und ihre Herkunft, Carinthia I, 155(1965),
s. 294-313.
Mango C., La cultura grecque etl’occidentau VHP siede, Settimane, 20(1973), s. 683-721.
Marilier J., Le scriptorium de l’abbaye de Flavigny au ViHe siede, Annales de Bourgogne,
55(1983), s. 30-33.
Mariotti S., // fragmentum Bobiense de Nomine, [w:] Atti del convegno internazionale II libro
e il testo, ed. C. Questa, R. Raffaelli, Urbino 1982, s. 39-68.
Martinet S., Les manuscrits de Sainte-Marie-saint-Jean de Laon VIIT siede, [w:] L’art du
haut moyen age dans le nord-ouest, s. 263-275.
Masai F., Essai surles origines de la miniature dite irlandaise, Bruxelles 1947. Rec. L. Bieler,
Speculum, 23(1948), s. 495-502; M. Schapiro, Gazette des Beaux Arts, 37(1950), s. 134-
-138; F. Henry, S. P. O Riordain, Studies, 37(1948), s. 267-282; F. Henry, Les debuts de
la miniature irlandaise, Gazette des Beaux-Arts, 37(1950), s. 5-34.
- // monachesimo irlandese nei suoi rapporti col continente (arte), Settimane, 4(1957),
s. 139-163.
- La paleographie greco-latine, ses täches, ses methodes, Scriptorium, 10(1956), s. 281-
-302.
- Paleographie et codicologie, Scriptorium, 4(1950), s. 279-293.
Mastrelli C. A., Le iscrizioni runiche, [w:] II santuario di S. Michele sui Gargano dal VI al IX
secolo, a cura C. Carletti, G. Otranto, Bari 1980, s. 321-332.
Mayer H., Althochdeutsche Glossen: Nachträge. Old High German Glosses: A Supplement,
Toronto b. r.
Mazał O., Die Salzburger Dom- und Klosterbibliothek in karolingischer Zeit, CM, 3(1977),
s. 44-63.
Mälzer G., Das Evangeliar des heiligen Burhhard, Imprimatur, 14(1991), s. 35-55.
McClure J., Bede and the Life of Ceolfrid, Peritia, 3(1984), s. 71-84.
388 Częściej cytowana literatura

McCormick M., Un fragment inedit de lectionnaire du VIIT siede, RB, 86(1976), s. 75-82.
McGeachy J. A. (Jr), The Glossarium Salomonis and its Relationship to the Liber Glossarum,
Speculum, 13(1938), s. 309-318.
McGurk P, An Anglo-Saxon Bible Fragment of the Late Eight Century, Royal IE VI, Journal
of the Warburg and Courtauld Institutes, 25(1962), s. 16-34.
- Carolingian Astrological Manuscripts, [w:] Charles the Bald, s. 317-332.
- Citation Marks in Early Latin Manuscripts, Scriptorium, 15(1961), s. 3-13.
- Latin Gospel Books from A. D. 400 to A. D. 800, Antwerp-Brussels 1961.
- The Ghent Livinus Gospels and the Scriptorium of St. Amand, Sachs Erudiri, 14(1963),
s. 164-183.
- The Gospel Book in Celtic Lands before AD 850: Contents and Arrangement, [w:] Irland
und die Christenheit, s. 165-189.
McKitterick R., Anglo-Saxon Missionaries in Germany: Reflections on the Manuscript
Evidence, TCBS, 9(1989), s. 291-319.
- Carolingian Bible Production; The Tours Anomaly, [w:] The Early Medieval Bible, s. 63-
-77.
- Carolingian Book Production: Some Problems, The Library, ser. 6, 12(1990), s. 1-33.
- Charles the Bald (823-877) and his Library: The Patronage of Learning, EHR, 95(1980),
s. 28-47.
- Frankish Uncial: A New Context for the Echternach Scriptorium, [w:] Willibrord, zijn wereld,
s. 374-388.
- Knowledge of Canon Law in the Frankish Kingdoms before 789: The Manuscript Evidence,
JTS, 36(1985), s. 97-117.
- Manuscripts and Scriptoria in the Reign of Charles the Bald, 840-877, [w:] Giovanni
Scoto, s. 201-237.
- Nun’s Scriptoria in England and Francia in the Eighth Century, Francia, 19/1(1992),
s. 1-35.
- The Diffusion of Insular Culture in Neustria between 650- and 850: The Implications of
the Manuscript Evidence, [w:] La Neustrie, vol. 2, s. 395-431.
- The Palace School of Charles the Bald, [w:] Charles the Bald, s. 385-399.
- The Scriptoria of Merovingian Gaul: A Survey of the Evidence, [w:] Columbanus and
Merovingian Monasticism, s. 173-207.
McManus D., Linguarum diversitas: Latin and the Vernaculars in Early Medieval Britain,
Peritia, 3(1984), s. 151-188.
McNally R., Der irische Liber de numeris. Eine Quellenanalyse des pseudo-isidorischen
Liber de numeris, München 1957.
- The Pseudo-Isidorian „De vetere et novo Testamento questiones”, Traditio, 19(1963),
s. 37-50.
McNamara M., Celtic Scriptures: Text and Commentaries, [w:] An Introduction to Celtic
Christianity, ed. J. P. Mackey, Edinburgh 1989, s. 414-440.
- Ireland and Northumbria as Illustrated by a Vatican Manuscript, Thought, 54(1979),
s. 274-290.
- Monastic Schools in Ireland and Northumbria before A. D. 750, Milltown Studies, 25(1990),
s. 19-36.
Opracowania 389

- Studies on Texts of Early Irish Latin Gospels A. D. 600-1200, Steenbrugis 1990.

- The Echternach and Mac Durnan Gospels: Some Common Readings and their Signi­
ficance, Peritia, 6-7(1987-1988), s. 217-222.
- The Text of the Latin Bible in the Early Irish Church. Some Data and Desiderata, [w:]
Irland und die Christenheit, s. 7-55.
Meens R., Willibrords boeteboek? Tijdschrift voor Geschiedenis, 106(1993), s. 163-178.
Mentre M., L'enlumineur et son travail selon les manuscrits hispanigues du Haut Moyen
Age, [w:] Artistes, Artisans et production artistique des moyen Age, ed. X. Barral i Altet,
vol. 1, Paris 1986, s. 295-309.
Mercati G., M. Tulli Ciceronis De re publica libri e codice rescripto Vaticano latino 5757.
Prolegomena, Vaticano 1934.
Merdrignac B., Bretons et Irlandais en France du Nord - Vle-VIIT siecles, [w:] Ireland and
Northern France, s. 119-142.
- La perception de I’lrlande dans les Vitae des saints bretons du haut Moyen Age (Vlle-
-XIL siecles), [w:] Irlande et Bretagne, s. 65-75.
Meritt H. D., Old English Glosses (A Collection), London 1945.
- Old English Glosses to Gregory, Ambrose and Prudentius, JEGP, 56(1957), s. 66-78.
- Old High German Scratsched Glosses, American Journal of Philology, 55(1934), s. 227-
-235.
- The Old English Prudentius Glosses at Boulogne-sur-Mer, Stanford 1959.
Merton A., Die Buchmalerei des IX. Jahrhunderts in St. Gallen unter besonderer
Berücksichtigung der Initialornamentik, Halle/Saale 1911.
- Die Buchmalerei in St. Gallen von neunten bis zum elften Jahrhundert, 2. Aufl.,
Leipzig 1923.
MesererW., Karolingische Kunst, Köln 1973.
Mettke H., Die althochdeutschen Aldhelmglossen, Jena 1957.
- Zum Kasseler Codex theol. 4 °24 und zur Herleitung des Vocabularius Sti. Galii aus Fulda,
[w:] Althochdeutsch, Bd. 1, s. 500-507.
Metz enluminee. Autour de la Bible de Charles le Chauve: Tresors manuscrits des eglises
messines, Metz 1989.
Mews C. J., Two Unnoticed Manuscripts in Poland Copied before 900: Gregory's Regula
Pastoralis in Anglo-Saxon Minuscule in Warsaw and an Uncial New Testament in Cracow,
Scriptorium 57(1997), s. 303-313.
Meyvaert P., Bede and the Church Paintings at Wearmouth-Jarrow, ASE, 8(1979), s. 63-
-77.
Micheli G. L., L’enluminure du haut Moyen Age et les influences iriandaises, Bruxelles
1939.
- Recherches sur les manuscrits iriandais decores de Saint-Gall et de Reichenau, Revue
archeologique, 7(1936), s. 189-223; 8(1936), s. 54-79 (przedruk [w:] tejże, G. Marsh-
-Micheli, Studies in Early Christian and Medieval Irish Art, vol. 2, Manuscript Illumination,
London 1984, s. 53-113).
Michiels H., Über englische Bestandteile altdeutscher Glossenhandschriften, Bonn 1912.
Milde W., Der Bibliothekskatalog des Klosters Murbach aus dem 9. Jh., Heidelberg 1968.
390 Częściej cytowana literatura

- Paläographische Bemerkungen zu den Breslauer Unzialfragmenten der Dialoge Gre­

gors des Großen, [w:] Probleme der Bearbeitung mittelalterlicher Handschriften, hrsg.
H. Härtel, W. Milde, J. Pirożyński, M. Zwiercan, Wiesbaden 1986, s. 145-165.
Millennium scriptorii Veronensis dal IV alXV secolo, ed. G. Turrini, Verona 1967.
Minard P., L’evangeliaire oncial de L’abbaye de Sainte-Croix de Poitiers, Revue Mabillon,
33(1943), s. 1-22.
Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und Schweiz, Bd. 1, P. Lehmann, Die
Bistümer Konstanz und Chur, München 1918; Bd. 2, tegoż, Bistum Mainz, Erfurt,
München 1928; Bd. 3, P. Ruf, Bistümer Augsburg, Bamberg und Eichstätt, München
1932; Bd.4, hrsg. B. Bischoff: C. E. Ineichen-Eder, Bistümer Passau und Regensburg-,
G. Glauche, Bistum Freising- H. Knaus, Bistum Würzburg, München 1977-1979.
Mittelalterliche Bücherverzeichnisse des Klosters Fulda und andere Beiträge zur Geschichte
der Bibliothek des Klosters Fulda im Mittelalter, hrsg. G. Schrimpf, J. Leinweber, T. Martin,
Frankfurt a/M 1992.
Mohrmann C., The Earliest Continental Irish Latin, Vigilae Christianae, 16(1962), s. 216-
-233.
Monaco F. Io, Per una storia delle relazioni culturali cassinesi tra i secoli VIII e IX, [w:]
Montecassino, s. 527-559.
Montecassino - Dalia prima alia seconda distruzione. momenti e aspetti di storia cassinese
(sec. VI-IX), Atti del II convegno di studi sul medioevo meridionale, ed. F. Avagliano,
Montecassino 1987.
Mordek H., Bibliotheca capitularium regum Francorum manuscripta. Überlieferung und
Traditionszusammenhang der fränkischen Herscherrerlasse, München 1995.
- Kirchenrecht und Reform im Frankenreich. Die Collectio Vetus Gallica, Die älteste
systematische Kanonensammlung des fränkischen Gallien; Studien und Edition, Berlin-
-New York 1975.
- Von Patrie zu Bonifatius... Alkuin, Ferneres und die irischen Heiligen in einem
westfränkischen Reliquienverzeichnis, [w:] Ex ipsis rerum documentis. Beiträge zur
Mediävistik. Festschrift für Harald Zimmermann, hrsg. K. Herbers, H. H. Kortüm,
C. Servatius, Sigmaringen 1991, s. 55-68.
- Weltliches Recht im Kloster Weissenburg/Elsaß, [w:] Litterae medii aevi. Festschrift für
Johanne Autenrieth, Sigmaringen 1988, s. 69-85.
Moreau-Marechal J., Recherches surla punctation, Scriptorium, 22(1968), s. 56-66.
Morelli M., Palma M., Indagine su alcuni aspetti materiali della produzione libraria a Nonantola
nel secolo IX, Scrittura e civiltä, 6(1982), s. 23-98.
Morlet M. T., Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VT au XIT
siede. I. Les noms issus du germanique continental et les creations Gallo-Germani-
ques, Paris 1971.
Morrish J., Dated and Datable Manuscripts Copied in England During the Ninth Century:
A Preliminary List, Medieval Studies, 50(1988), s. 512-538.
- King Alfred’s Letter as a Source on Learning in England in the Ninth Century, [w:] Studies
in Earlier Old English Prose, ed. P. Szarmach, Albany 1986, s. 87-107.
Morrison S., On Some Noticed and Unnoticed Old English Scratched Glosses, English
Studies, 68(1987), s. 209-213.
Opracowania 391

Mostert M., Celtic, Anglo-Saxon or Insular? Some Considerations on „Irish” Manuscript

Production and Their Implications for Insular Culture c. AD 500-800, [w:] Cultural Identity
and Cultural Integration. Ireland and Europe in the Early Middle Ages, ed. D. Edel,
Portland 1995, s. 92-115.
- The Library of Fleury. A Provisional List of Manuscripts, Hilversum 1989.
Müller J.-C., Bisher unbekannte Griffelglossen im Echternacher Evangeliar Willibrords
und im Maihinger Evangeliar, [w:] Addenda und Corrigenda zur altdeutschen Glossen­
sammlung, hrsg. R. Schützeichel, Göttingen 1985, s. 65-73.
- Linguistisches aus der Echternacher Klosterbibliothek, Echternacher Studien, 3(1983),
s. 381-403.
Müller J. L, La veneration des saints ä l’abbaye de Murbach du Vllle auXVe siecle, Archives
de l’Eglise d’Alsace, 8(1988), s. 1-30.
Mundo A. M., Methode comparative - statistique pourla datation des manuscrits non dates,
[w:] Paläographie 1981, s. 53-58.
Munk Olsen B., La popularite des textes classiques entre le IXe et leXIT siecle, RHT, 14-
-15(1984-1985), s. 169-181.
Munzi L, Spigolature grammatical!'in una silloge scolastica carolingia, Bolletino dei classici,
14(1993), s. 103-132.
Muzerelle D., Le progres en codicologie, [w:] Rationalisierung der Buchherstellung im
Mittelalter und in der frühen Neuzeit, Marburg 1994, s. 33-40.
- Le vocabulaire codicologique, [w:] Paläographie 1981, s. 40-46.
Müller I., Die Initialen des Evangelistars von Müstair (um 800), ZSAK, 32(1975), s. 129-
-134.
- Disentiser Bibliotheksgeschichte, SMGBO, 85(1974), s. 548-558.
- Disentiser Initialkunst des 9. Jahrhunderts, ZSAK, 30(1973), s. 101-110.
Mütherich F., Book Illumination at the Court of Louis the Pious, [w:] Charlemagne’s Heir,
s. 593-604.
- Die Buchmalerei am Hofe Karls des Großen, [w:] Karl der Großen, Bd. 3, s. 9-53.
- Die Buchmalerei in den Klosterschulen des frühen Mittelalters, [w:] Monastische Reformen
im 9. und 10. Jh., hrsg. R. Kottje, H. Maurer, Sigmaringen 1989, s. 15-28.
- Die Fuldaer Buchmalerei in der Zeit des Hrabanus Maurus, [w:] Hrabanus Maurus und
seine Schule, s. 94-125.
- Die Initialen, [w:] Der Stuttgarter Bilderpsalter Bib. Fol. 23 Würtembergische Landes­
bibliothek Stuttgart, Bd. 2, Stuttgart 1968, s. 31-54.
- / Libri carolini e la miniature carolingia, [w:] Culto cristiano e politica imperiale carolingia.
Atti del XVIII Convegno di Studi Todi [...], Todi 1979, s. 283-301.
- Le scriptorium de Saint-Germain-des-Pres au IXe siecle, Bulletin de la Societe Nationale
de Antiquaries de France, 1968, s. 210-212.
- Les manuscrits enlumines en Neustrie, [w:] La Neustrie, t. 2, s. 319-335.
- Manoscritti romani e miniatura carolingia, [w:] Roma e l’eta carolingia, Roma 1976, s. 79-
-85.
- Observations sur l’enluminure de Metz, Gazette des Beaux-Arts, 62(1963), s. 47-62.
- Gaehde J. E., Karolingische Buchmalerei, München 1976.
392 Częściej cytowana literatura

Napier A., Altenglische Glossen, Archiv für das Studium der neueren Sprache und Litera­
turen, 85(1890), s. 309-316.
Natale A. R., Influenzę merovingiche e studi calligrafici nello scriptorium di Bobbio, Mi­
lano 1950.
- Eserzisi di caligrafia insulare in codici del sec. VIII, Archivio storico italiano, 116(1958),
1958, s. 55-74.
- The Gundohinus Gospels, Cambridge (Mass.) 1987.
- The Irish Manuscripts at St. Gail and Their Continental Affiliations, [w:] Sangallensia in
Washington, s. 95-132.
- Ultän the Scribe, ASE, 22(1993), s. 127-146.
Netzer N., Cultural Interplay in the Eighth Century: The Trier Gospel and the Making of
a Scriptorium at Echternach, Cambridge 1994.
- Observations on the Influence of Northumbrian Art on Continental Manuscripts of the 8th
Century, [w:] The Age of Migrating Ideas, s. 45-51.
- The Early Scriptorium Echternach: The State of the Question, [w:] Willibrord. Apostel,
s. 127-134.
- The Origin of the Beast Canon Tables Reconsidered, [w:] The Book of Kells, s. 322-332.
- Willibrord’s Scriptorium at Echternach and Its Relationship to Ireland and Lindisfarne, [w:]
St. Cuthbert, s. 203-212.
Neumüller W., Holter K., Der Codex Millenarius, Graz-Köln 1959.
Neuser P. E., Das karolingische „Hildebrandslied”. Kodikologische und Rezeptions­
geschichtliche Aspekte des 2° Ms. theol. 54 aus Fulda, [w:] Architectura poetica. Fest­
schrift für Johannes Rathofer zum 65. Geburtstag, hrsg. U. Ernst, B. Sowiński, Köln-
-Wien 1990, s. 1-16.
La Neustrie: les pays au nord de la Loire de 650 ä 850, ed. H. Atsma, t. 1-2, Sigmarin­
gen 1989.
Nielsen H. F., Old English, Old Frisian and Germanic, Filologia Frisica anno 1984, Ljouwert
1986, s.168-180.
Nilgen U., Les scriptoria du Nord de la France et l’Angleterre au XII6 siede, [w:] L’art du
haut moyen age dans le nord-ouest, s. 213-238.
Nordenfalk C., A Note on the Stockholm Codex Aureus, Nordisk Tidskrift för Bok -och
Biblioteksväsen, 38(1951), s. 145-155.
- Abbas Leofsinus - Ein Beispiel englischen Einflußes in der ottonischen Kunst, Acta
Archaeologica, 4(1933), s. 49-83.
-An Illustrated Diatessaron, The Art Bulletin, 50(1968), s. 119-140.
- Before the Book of Durrow, Acta Archaeologica, 18(1947), s. 141-174.
- Beiträge zur Geschichte derturonischen Buchmalerei, Acta Archaeologica, 7(1936), s. 281 -
-304.
- Die Buchmalerei im Mittelalter, 2. Aufl., Tübingen 1988.
- Ein karolingisches Sakramentar aus Echternach und seine Vorläufer, Acta Archaeologica,
2(1931), s. 3-32.
- On the Age of the Earliest Echternach Manuscripts, Acta Archaeologica, 3(1932), s. 57-
-62.
Opracowania 393

- One Hundred and Fifty Years of Varying Views on the Early Insular Gospel Books, [w:]
Ireland and Insular Art, s. 1-6.
Nortier G., Les bibliotheques medievales des abbayes benedictines de Normandie: Fecamp,
Le Bee, Le Mont Saint-Michel, Saint l=vroul, Lyre, Jumieges, Saint-Wandrille, Saint-
-Ouen, Paris 1971.
Nusbaum D. C., Lupus of Ferneres: Scholar, Humanist, Monk, New York 1977 (dysertacja
w maszynopisie).
O’Meadhra U., Irish, Insular, Saxon and Scandinavian Elements in the Motifs-Pieces from
Ireland, [w:] Ireland and Insular Art, s. 159-165.
O’Reilly J., The Book of Kells and Two Breton Gospel Books, [w:] Irlande et Bretagne,
s. 217-227.
O’Sullivan W., Insular Calligraphy: Current State and Problems, Peritia, 4(1985), s. 346-
-359.
- The Lindisfarne Scriptorium: For and Against, Peritia, 8(1994), s. 80-94.
- The Palaeographical Background to the Book of Kells, [w:] The Book of Kells, s. 175-182.
Ogilvy J. D. A., Books Known to the English, Cambridge (Mass.) 1936.
- Books Known to the English, A. D. 597-1066: Addenda et corrigenda, Mediaevalia, 7(1981),
s. 281-325.
- The Place ofWearmouth and Jarrow in Western Cultural History, Jarrow 1968 (przedruk
[w:] Bede and his World. The Jarrow Lectures, vol. 1, Aldershot 1994).
Okasha E., Vernacular or Latin? [w:] Epigraphik 1988, hrsg. W. Koch, Wien 1990, s. 139-
-147.
Old English Runes and their Continental Background, ed. A. Bammesberger, Heidel­
berg 1991.
Ooghe G., L’ecriture de Corbie, [w:] Corbie-Abbaye Royale, Lille 1963, s. 263-282.
Orose, Histoire contrę les pai'ens, ed. M.-P. Arnaud-Lindet, t. 1, Paris 1990.
Osborne J., The Use of Painted Initials by Greek and Latin Scriptoria in Carolingian Rome,
Gesta, 29:1(1990), s. 76-85.
Ostberg K., The Ludwigslied in the Context of Communication between the Continent and
Anglo-Saxon England, German Life and Letters, 38(1985), s. 395-416.
Ó Cróinfn D., Donatus. Finit Amen, Peritia, 2(1983), s. 307-311.
- New Light on Palladius, Peritia, 5(1986), s. 276-283.
- Rath Melsigi, Willibrord and the Earliest Echternach Manuscripts, Peritia, 3(1984), s. 17-
-49.
- Early Echternach Manuscript Fragments with Old Irish Glosses, [w:] Willibrord. Apostel,
s. 135-143.
- Evangeliarium Epternacense (Universitätsbibliothek Augsburg, Cod. I. 2. 4°2). Evange-
listarium (Erzbischöfliches Priesterseminar St. Peter, Cod. ms. 25), München 1988.
- Is the Augsburg Gospel Codex a Northumbrian Manuscript? [w:] St. Cuthbert, s. 189-
-201.
- Merovingian Politics and Insular Calligraphy: The Historical Background to the Book of
Durrow and Related Manuscripts, [w:] Ireland and Insular Art, s. 40-55.
- Pride and Prejudice, Peritia, 1(1982), s. 352-362.
- Rec. Insular Latin Studies, ed. M. Herren, Toronto 1981, Peritia, 1(1982), s. 404-409.
394 Częściej cytowana literatura

- The Irish Provenance of Bede’s Computus, Peritia, 2(1983), s. 229-247.

Page R. I., An Introduction to English Runes, London 1973.
-Anglo-Saxon Runic Studies: The Way Ahead? [w:] Old English Runes and their Continental
Background, s. 15-39.
- English Runes Imported into Continent, [w:] Runische Schriftkultur in kontinental-skandi­
navischer und -angelsächsischer Wechselbeziehung, hrsg. K. Düwel, Berlin-New York
1994, s. 176-194.
- Roman and Runic on St. Cuthbert’s Coffin, [w:] St. Cuthbert, s. 257-266.
- Runes in Two Anglo-Saxon Manuscripts, Nytt om Runer, 8(1993), s. 15-19.
Palazzo E., L’enluminure ä Metz au Haut Moyen Age (Vllle-IXe siede), [w:] Metz enluminee,
s. 23-43.
- Les sacramentaires de Fulda. Etudes surl'iconographie etla liturgie ä I'epoque ottonienne,
Münster 1994.
- Un „Libellus missae” du scriptorium de Saint-Amand pour Saint-Denis. Son interet pour
la typologie des manuscrits liturgiques, RB, 99(1989), s. 286-292.
Paläographie 1981, hrsg. G. Silagi, München 1982.
Palma M., Nonantola e ilsud. Contributo alia storia della scrittura libraria nell’ltalia dell’ottavo
secolo, Scrittura e civiltä, 3(1979), s. 77-88.
Parkes M. B., Scribes, Script and Readers. Studies in the Communication, Presentation
and Dissemination of Medieval Text, London-Rio Grande 1991.
- A Fragment of an Early-Tenth-Century Anglo-Saxon Manuscript and its Significance,
ASE, 12(1983), s. 129-140 (przedruk [w:] tegoż, Scribes, Script and Readers, s. 171-
-185).
- Pause and Effect: An Introduction to the History of Punctuation in the l/IZesf, Berkeley-Los
Angeles 1993.
- The Contribution of Insular Scribes of the Seventh and Eighth Centuries to the „Grammar
of Legibility", [w:] Grafia e interpunzione del latino nel medioevo, ed. A. Maierü, Roma
1987, s. 15-31.
- The Palaeography of the Parker Manuscript of the Chronicle, Laws and Sedulius, and
Historiography at Winchester in the Late Ninth and Tenth Centuries, ASE, 5(1976),
s. 149-171.
- The Scriptorium of Wearmouth-Jarrow, Jarrow 1982 (przedruk [w:] Scribes, Script and
Readers, s. 93-119).
Parsons D., Anglo-Saxon Runes in Continental Manuscripts, [w:] Runische Schriftkultur in
kontinental-skandinavischer und -angelsächsischer Wechselbeziehung, hrsg. K. Düwel,
Berlin-New York 1994, s. 195-219.
Passalacqua M., I codici di Prisciano, Roma 1978.
- Priscian’s Institutio de nomine et pronomine et verbo in the Ninth Century, [w:] History of
the Linguistic Thought in the Early Middle Ages, ed. V. Law, Amsterdam-Philadelphia
1993, s. 182-199.
Pauly P., Die althochdeutsche Glossen der Handschriften Pommersfelden 2671 und
Antwerpen 17. 4, Bonn 1968.
Peden A. M., Echternach as a Cultural Entrepot: the Case of Macrobius, [w:] Willibrord.
Apostel, s. 166-170.
Opracowania 395

Pellegrin E., La tradition des textes classiques latin ä l’abbaye de Fleury sur Loire, RHT,
14-15(1984-1985), s. 155-165.
- Manuscrits de Loup de Ferrieres. A propos du ms. Orleans 162 (139) corrige de sa
main, Bibliotheque de l’Ecole des Chartes, 115(1957), s. 5-31.
Pergament: Geschichte - Struktur - Restaurierung - Herstellung, hrsg. P. Rück, Sigma­
ringen 1991.
Petrucci A., Alfabetismo ed educazione grafica degli scribi altomedievali (sec. Vll-X), [w:]
The Role of the Book in Medieval Europe, ed. P. Ganz, vol. 1, Turnhout 1986, s. 109-
-131.
- L’onciale Romana. Origini, sviluppo e diffusione di una stilizzazione grafica altomedievale
(sec. VI-IX), SM, 12(1971), s. 75-134.
- Scrittura e libro nella Tuscia altomedioevale (secoli VIII-IX), [w:] Atti del 5 Congresso
Internazionale di Studio sull'Alto Medioevo, Spoleto 1973, s. 627-643.
Petzet E., Glauning O., Deutsche Schrifttafeln des IX. bisXVI. Jahrhunderts, München 1910.
Pheifer J. D., Early Anglo-Saxon Glossaries and the School of Canterbury, ASE, 16(1987),
s. 17-44.
- Old English Glosses in the Epinal-Erfurt Glossary, Oxford 1974.
- The Canterbury Bible Glosses: Facts and Problems, [w:] Archbishop Theodore, s. 281-
-333.
Picard J.-M., Aquitaine et Irlande dans le Haut Moyen Age, [w:] Aquitaine and Ireland in the
Middle Ages, ed. J.-M. Picard, Dublin 1995, s. 17-30.
- Church and Politics in the Seventh Century: The Irish Exile of King Dagobert II, [w:]
Ireland and Northern France, s. 27-52.
- The Schaffhausen Adomnän - A Unique Witness to Hiberno-Latin, Peritia, 1 (1982), s. 216-
-249.
Platelle H., Le temporel de l’abbaye de Saint-Amand des Origines ä 1340, Paris 1962.
Pollard G., Some Anglo-Saxon Bookbindings, The Book Collector, 24(1975), s. 130-159.
Porcher J., Aux origines de la lettre ornee medievale, [w:] Melanges Eugene Tisserant,
vol. 5, Vaticano 1964, s. 273-276.
- L'evangeliaire de Charlemagne et le Psautier d'Amiens, Revue des Arts, 7(1957), s. 51-
-58.
- La peinture provinciate, [w:] Karl der Großen, Bd. 3, s. 54-73.
Potkowski E., Problemy kodykologii, [w:] Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii
w Polsce, red. M. Rokosz, Kraków 1995, s. 195-207.
- Książka w kręgu sacrum - przykład Irlandii we wczesnym średniowieczu, Przegląd
Humanistyczny, 40:1(1996), s. 53-68.
PowitzG., Datieren und Lokalisieren nach der Schrift, Bibliothek und Wissenschaft, 10(1976),
s. 124-136.
Pralle L, Ein griechischer Gottesdienst im mittelaltrlichen Würzburg, WDG, 16/17(1954/55),
s. 359-367.
- Ein keltisches Missale in der Fuldaer Klosterbibliothek, Fuldaer Geschichtsblätter, 31 (1955),
s. 8-21.
Pratesi A., Le ambizioni di una cultura unitaria: La riforma della scrittura, Settimane,
27(1981), s. 507-523.
396 Częściej cytowana literatura

Preisendanz K., Aus Bücherei und Schreibstube der Reichenau, [w:] Die Kultur der Abtei,
s. 657-683.
Prinz F., Frühes Mönchtum im Frankenreich, München-Wien 1965.
- Vorbenediktinisches Mönchtum, irofränkische Mission und die Regula S. Benedicti im
Salzburger Land, [w:] Das älteste Kloster, s. 14-19.
Prinz J., Der karolingische Kalender der Handschrift Ambros. M 12sup., [w:] Festschrift für
Hermann Heimpelzum 70. Geburtstag am 19. September 1971, Bd. 3, Göttingen 1972,
s. 290-327.
- Die Corveyer Annalen, Münster 1982.
Prinz O., Untersuchungen zur Überlieferung und zur Ortographie der Kosmographie des
Aethicus, DA, 37(1981), s. 474-509.
Psalterium Graeco-Iatinorum Codex Basiliensis A. VII. 3, ed. L. Bieler, Amsterdam 1960.
Putnam M. C., Evidence for the Origin of the „Script of Luxeuil”, Speculum, 38(1963), s. 256-
-266.
Raffaelli R., La pagina e il testo: sulle funzioni della doppia rigature verticale nei codoci
latini antiquiores, [w:] Atti del convegno internazionale II libro e il testo, ed. C. Questa,
R. Raffaelli, Urbino 1982, s. 1-24.
Rand E. K., A Nest of Ancient Notae, Speculum, 2(1927), s. 160-176.
- A Preliminary Study ofAlcuin’s Bible, Harvard Theological Review, 24(1931), s. 323-396.
-A Supplement on Dodaldus, Speculum, 6(1931), s. 587-599.
- A Survey of the Manuscripts of Tours, [Studies in the script of Tours, 1], Cambridge
(Mass.) 1929. Rec. W. Koehler, Göttingische gelehrte Anzeigen, 193(1931), s. 321-
-336.
- Franco-Saxon Ornamentation of a Book of Tours, Speculum, 4(1929), s. 213-215.
- How Many Leaves at a Time, [w:] Palaeographia Latina, vol. 5, Oxford 1927, s. 52-78.
- On the Symbol of Abbreviations for-tur, Speculum, 2(1927), s. 52-65.
- The Earliest Book of Tours, [Studies in the script of Tours, 2], Cambridge (Mass.) 1934.
Raynes E. M., Ms. Boulogne-sur-Mer 63 and Aelfric, Medium Aevum, 26(1957), s. 65-73.
Regemorter van B., Evolution de la technique de la reliure du VIIT auXIT siecle, principa-
lement d’apres les mss. d’Autun, d’Auxerre etde Troyes, Scriptorium, 2(1948), s. 275-
-285.
- La reliure des manuscrits de S. Cuthbert et de S. Boniface, Scriptorium 3(1949), s. 48-52.
- La reliure souple des manuscrits carolingiens de Fulda, Scriptorium, 11(1957), s. 249-
-257.
- Le codex relie depuis son origine jusqu’au Haut Moyen Age, Le Moyen Age, 61(1955),
s. 1-25.
Regensburger Buchmalerei. Von frühkarolingischer Zeit bis zum Ausgang des Mittelalters
Ausstellung der Bayerischen Staatsbibliothek und der Museen der Stadt Regensburg,
München 1987.
Rehle S., Das Festtags-Sakramentar von Lucca im Typus des Sakramentarium Fuldense,
Sacris Erudiri, 28(1985), s. 451-467.
Reichenau, [w:] Die Benediktinerklöster in Baden-Württemberg, hrsg. F. Quarthai,
Augsburg 1975, s. 503-560.
Opracowania 397

Reichsabtei Lorsch. Festschrift zum ihre Stiftung 764, TI. 1-2, hrsg. F. Knöpp, Darmstadt
1973-1977.
Rella F. A., Continental Manuscripts Acquired for English Centers in the Tenth and Early
Eleventh Centuries: A Preliminary Checklist, Anglia, 98(1980), s. 107-116.
Reuter M., Schreibkunst und Buchmalerei in Freisinger Skriptorien, [w:] Freising: 1250
Jahre geistliche Stadt; Ausstellung im Diözesanmuseum und in den historischen Räumen
des Domberg zu Freising, München-Zürich 1989, s. 66-75.
Reynolds L. D., Wilson N. G., Scribes and Scholars. A Guide to the Transmission of Greek
and Latin Literature, Oxford 1974.
Reynolds R. E., Canon Law Collections in Early Ninth-Century Salzburg, [w:] Proceedings
of the Fifth International Congress of Medieval Canon Law, ed. S. Kuttner, K. Pennington,
Vatican 1980, s. 15-34.
- Law and Liturgy in the Latin Church 5th-12th Century, Aldershot 1994.
- Unity and Diversity in Carolingian Canon Law Collection: The Case of the Collectio
Hibernensis and its Derivatives, [w:] tegoż, Law and Liturgy, s. 99-135.
Reznikoff I., Le chant des Gaules sous les Carolingiens, [w:] Haut Moyen Age: culture,
societe et education: etudes offertes ä Pierre Riche, La Garenne 1990, s. 323-343.
Rhee van der F., Iren und Langobarden. Paläographischer und ortographischer Einfluss
der Iren auf den Codex Sangallensis 730 (Edictum Rothari), [w:] Atti del 6° Congresso
Internazionale sul studi sull’alto medioevo, Spoleto 1980, s. 709-715.
Riehe P., Les centres de culture en Neustrie de 650 ä 850, [w:] La Neustrie, t. 2, s. 297-305.
- Les Irlandais et les princes carolingiens aux VIIT et IXe siecles, [w:] Die Iren und Europa,
s. 735-757.
- Les monasteres hiberno-francs en Gaule du Nord - VIT-VIIT siecles, [w:] Ireland and
Northern France, s. 21-26.
- Les refugies wisigoths dans le monde carolingien, [w:] LEurope heritiere de lEspagne
wisigothique, ed. J. Fontaine, C. Pellistrandi, Madrid 1992, s. 177-183.
Richter M., Der irische Hintergrund der angelsächsischen Mission, [w:] Die Iren und Europa,
s. 120-137.
- Sprachliche Untersuchung der Kosmographie desAethicus Ister, [w:] Virgil von Salzburg,
s. 147-153.
- The English Link in Hiberno-Frankish Relations in the Seventh Century, [w:] Ireland and
Northern France, s. 95-118.
- Zum Dolmetscherwesen im früheren Mittelalter (vor a. 1200), [w:] Althochdeutsch, Bd. 2,
s. 959-971.
Riehle W., Über einige neuentdeckte altenglische Glossen, Anglia, 84(1966), s. 150-155.
Riquer de A., El Scottus-sottus en Teodulfo de Orleans: un ejemplo de burla e invectiva en
la literatura carolingia, Cultura neolatina, 52(1992), s. 201-229.
Rittmueler J., MS. Vat. Reg. 49 Reviewed, Sacris erudiri, 33(1992/1993), s. 259-305.
Robinson F. C., Syntactical Glosses in Latin Manuscripts of Anglo-Saxon Provenance,
Speculum, 48(1973), s. 443-475.
Robinson P. R., Self-Contained Units in Composite Manuscripts of the Anglo-Saxon Period,
ASE, 7(1978), s. 231-238.
398 Częściej cytowana literatura

Rosenthal E., Some Observations on Coptic Influence in Western Early Medieval Ma­
nuscripts, [w:] Homage to a Bookmann, Festschrift H. Kraus, Berlin 1967, s. 51-74.
Roth U., Early Insular Manuscripts: Ornament and Archaeology, with Special Reference to
the Dating of the Book of Durrow, [w:] Ireland and Insular Art, s. 23-29.
- Studien zur Ornamentik frühchristlichen Handschriften des insularen Bereiches. Von den
Anfängen bis zum Book of Durrow, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission,
60(1979), s. 5-225.
Rusch W. G., A Possible Explanation of the Calendar in the Würzburg Lectionary, JTS,
21(1970), s. 105-111.
Ruff C., Misunderstood Rhetorico-Syntactical Glosses in Two Anglo-Saxon Manuscripts,
Notes and Queries 45(1998), s.163-166.
Ruysschaert J., Les manuscrits de l’abbaye de Nonantola, Roma 1955.
Rück P., Zum Stand der hilfswissenschaftlichen Pergamentforschung, [w:] Pergament, s. 13-
-23.
Ryan J., The Early Irish Church and the See of Peter, Settimane, 7(1960), s. 549-574.
Ryan M., The Formal Relationships of Insular Early Medieval Eucharistie Chalices, PRIA,
vol. 90 C, nr 10, Dublin 1990.
Saenger P., Silent Reading: Its Impact on Late Medieval Script and Society, Viator, 13( 1982),
s. 367-414.
- Word Separation and its Implications for Manuscript Production, [w:] Rationalisierung der
Buchherstellung im Mittelalter und in der frühen Neuzeit, Marburg 1994, s. 41-50.
Saints, Scholars and Heroes. Studies in Medieval Culture in Honour of Charles W. Jones,
2 vols., Collegeville 1979.
Salmon P, Le lectionnaire de Luxeuil, 2 vols., Vaticano 1944-1953.
- Livrets de prieres de I’epogue carolingienne, RB, 86(1976), s. 218-234.
- Livrets de prieres de I’epogue carolingienne. Nouvelle liste de manuscrits, RB, 90(1980),
s. 147-149.
Sanders W., Sprachliches zu den Straubinger „Heliand”-Fragmenten, [w:] Architectura
poetica. Festschrift für Johannes Rathofer zum 65. Geburtstag, hrsg. U. Ernst, B. Sowiń­
ski, Köln-Wien 1990, s. 17-28.
- Some Leaves of a Franco-Saxon Atelier at Trierand Echternach: An Addendum to „Ivories
from Trier", Art Bulletin, 58(1976), s. 278-280.
Sandmann M., Hraban als Mönch, Abt und Erzbischof, Fuldaer Geschichtsblätter, 56(1980),
s. 133-180.
Sangallensia in Washington. The Arts and Letters in Medieval and Barogue St. Gall Viewed
from the Late Twentieth Century, ed. J. C. King, New York 1993.
Sauders E., Englische Buchmalerei, Bd. 1, Firenze-München b. r.
Scarpatetti B., Schreiber-Zuweisungen in St. Galler Handschriften des achten und neunten
Jahrhunderts, [w:] Codices Sangallenses. Festschrift für Johannes Duft zum 80.
Geburtstag, hrsg. P. Ochsenbein, P. Ziegler, Sigmaringen 1995, s. 25-56.
Schaffran E., Beziehungen zwischen der östereichischen und der irisch-angelsächsischen
bildenden Kunst im frühen Mittelalter, [w:] Östereich und die angelsächsische Welt.
Opracowania 399

Kulturbegegnungen und Vergleiche, hrsg. O. Hietsch, Wien-Stuttgart 1961, s. 255-

-267.
- Die vorromanischen Wandmalereien in der St. Prokuluskirche zu Naturns (Vintschgau,
Südtirol), Innsbruck 1958.
Schaller D., Der Dichter des „Carmen de conversione Saxonum", [w:] Tradition und Wertung.
Festschrift für Franz Brunhölzl zum 65. Geburtstag, hrsg. G. Bernt, F. Rädle, G. Silagi,
Sigmaringen 1989, s. 27-45 (przedruk [w:] tegoż, Studien zur lateinischen Dichtung,
s. 313-331).
- Studien zur lateinischen Dichtung des Frühmittelalters, Stuttgart 1995.
Schapiro M., A Key to Bede’s scriptorium. Some Observations on the Leningrad Manusript
of the „H. E. G. A.”, Scriptorium, 12(1958), s. 182-207.
Scharer A., Die angelsächsische Königsurkunde im 7. und 8. Jahrhundert, Wien-Köln-
-Graz 1982.
Schauman B. T, The Irish script of the MS. Milan, Biblioteca Ambrosiana, S. 45 sup. (ante
ca. 625), Scriptorium, 32(1978), s. 3-18.
Schiaparelli L, Avviamento alio studio delle abbreviature latine nelmedioevo, Firenze 1926.
- // codice 490 della Biblioteca Capitolare di Lucca e la scuola sceittoria Lucchese (sec.
VIII-IX), Roma 1924.
- Influenzę straniere neila scrittura italiana dei secoli VIII e IX, Roma 1927.
- Note paleografiche - Intorno all’originee ad alcuni caratteri della scrittura e del sistema
abbreviativo irlandese, Archivio storico italiano, 74:2(1916), s. 3-126.
Schieffer T, La Chiesa nazionale di osservanza Romana. L’opera di Willibrord e di Bonifacio,
Settimane, 7(1960), s. 73-94.
- Winfrid-Bonifatius und die christliche Grundlegung Europas, Freiburg 1954.
Schmid H. U., Ein Regensburger Fragment von Bedas Schrift De temporum ratione mit
den altenglischen Monatsnamen, Anglia, 112(1994), s. 103-106.
Schmidt K. H., Die Würzburger Glossen, ZCP, 39(1982), s. 54-77.
Schmidt P. G., Karolingische Autographen, [w:] Gli autografi medievali. Probierni paleografici
e filologici, ed. P. Chiesa, L. Pinelli, Spoleto 1994, s. 1137-1148.
Schmidt W., Diskussionsbeitrag zum Vortrag von H. Butzmann, [w:] Zur Katalogisierung
mittelalterlicher und neuerer Handschriften, Frankfurt 1963, s. 32-34.
Schmitz G., Intelligente Schreiber: Beobachtungen aus Ansegis- und Kapitularienhand­
schriften, [w:] Papstum, Kirche und Recht im Mittelalter. Festschrift für Horst Fuhrmann
zum 65. Geburtstag, hrsg. H. Moredek, Tübingen 1991, s. 79-93.
Schreiber H., Die Glossen des Codex Parisinus 2685 und ihre Verwandten, Jena 1961
(dysertacja w maszynopisie).
Schroeder J., Echternach: an der Wiege der deutschen Sprache, Hemecht, 31(1979), s. 391 -
-399.
- Trauffier H., Zu den Anfängen des Willibrordusklosters in Echternach, [w:] Eiflia Sacra.
Studien zu einer Klosterlandschaft, hrsg. J. Mötsch, M. Schoebel, Mainz 1994, s. 29-53.
Schroeder J., Zu den Beziehungen zwischen Echternach und England/Irland im Früh­
mittelalter, Hemecht, 31(1979), s. 363-389.
Schröder I., Zur Überlieferung von De institutione laicali des Jonas von Orleans, DA,
44(1988), s. 83-97.
400 Częściej cytowana literatura

Schwab U., Die Sternrune im Wessobrunner Gebet. Beobachtungen zur Lokalisierung

des Clm. 22053, zur Hs. BM Arundel 393 und zu Rune Poem V. 86-89, Amsterdam
1973.
- Einige Beziehungen zwischen altsächsischer und angelsächsischer Dichtung, Spoleto
1988. Rec. D. Kartschoke, PBB (Tübingen), 113(1991), s. 293-300; H. Beck, Zeitschrift
für deutsche Philologie, 112(1993), s. 144n.
Searle W. G., Onomasticon Anglo-Saxonicum. A List of Anglo-Saxon Proper Names from
the Nime of Beda to that of King John, Cambridge 1897.
Seebold E., Die Stellung der englischen Runen im Rahmen der Überlieferung des älteren
Futhark, [w:] Old English Runes and their Continental Background, s. 439-569.
Segre Montel C., / piu antichi codici decorati e miniati del fondo bobiense della Biblioteca
Nazionale di Torino (VI-XII secolo), [w:] Presenza benedittina nel Piacentino 480/1980.
Atti delle giornate di studio Bobbio-Chiaravalle della Colomba 1981, Bobbio 1982, s. 45-
-69.
Sharpe R., Latin and Irish Words for „Book-Satchel”, Peritia, 4(1985), s. 152-156.
Sheerin D. J., The Church Dedication „Ordo” Used at Fulda, 1 Nov., 819, RB, 92(1982),
s. 305-316.
Sidwell K., Theodulf of Orleans, Cadac-Andreas and Old Irish Phonology: A Conundrum,
JML, 2(1992), s. 55-62.
Siegmund A., Die Überlieferung der griechischen christlichen Literatur in der lateinischen
Kirche bis zum zwölften Jahrhundert, München 1949.
Sievers E., Brunner K., Altenglische Grammatik nach der angelsächsischen Grammatik
von Eduard Sievers, Halle/Saale 1942.
Siewert K., Glossenfunde. Volksprächiges zu lateinischen Autoren der Antike und des
Mittelalters, Göttingen 1989.
Sikorski D., Wpływy iryjskie i anglosaskie na karolińskie skryptorium w St. Gallen - mit
i rzeczywistość, [w:] Opactwo Sankt Gallen a Polska, red. J. Wyrozumski, W. Vogler,
Kraków 2001, s. 121-140. To samo wjęzyku niemieckim: Irische und angelsächsische
Einflüsse auf das karolingische Skriptorium in St. Gallen - Mythos und Wirklichkeit, [w:]
Die Abtei Sankt Gallen und Polen, hrsg. von J. Wyrozumski, W. Vogler, Krakau 2001,
s. 115-137.
- Iryjska egzegeza biblijna wczesnego średniowiecza - problem metody, [w:] Scriptura
custos memoriae. Prace historyczne, red. D. Zydorek, Poznań 2001, s. 463-483.
Simpson H., Ireland, Tours and Brittany: the Case of Cambridge Corpus Christi College,
MS. 279, [w:] Irlande et Bretagne, s. 109-123.
Sims-Williams P., An Unpublished Seventh- or Eighth-Century Anglo-Latin Letter in
Boulogne-sur-Mer MS 74 (82), Medium Aevum, 48(1979), s. 1-22.
- Cuthswith, Seventh-Century Abbes of Inkeberrow, near Worcester, and the Würzburg
Manuscript of Jerome on Ecclesiastes, ASE, 5(1976), s. 1-21.
- Milred of Worcester's Collection of Latin Epigrams and its Continental Counterparts,
ASE, 10(1982), s. 21-38.
- Thoughts on Ephrem the Syrian in Anglo-Saxon England, [w:] Learning and Literature
in Anglo-Saxon England. Studies Presented to Peter Clemoes, ed. M. Lapidge,
H. Gneuss, Cambridge 1985, s. 205-226.
Opracowania 401

Skeat T. C., The Use of Dictation in Ancient Book-Production, Proceedings of the British
Academy, 42(1956), s. 179-208.
Sonderegger S., Die althochdeutsche Lex Salica-Überlieferung, [w:] Festgabe für
Wolfgang Jungandreas zum 70. Geburtstag, Trier 1964, s. 113-122.
- Aufgaben und Probleme der althochdeutschen Namenkunde, [w:] Namenforschung.
Festschrift für Adolf Bach zum 65. Geburtstag, hrsg. R. Schützeichel, M. Zender, Heidel­
berg 1965, s. 54-97.
- Die germanistische Bedeutung des „Abrogans” und der St. Galler„Abrogans'-Handschrift,
[w:] Das älteste deutsche Buch: Die „Abrogans"-Handschrift der Stiftsbibliothek St. Gallen,
hrsg. B. Bischoff, J. Duft, S. Sonderegger, St. Gallen 1977, s. 85-137.
Sources of Anglo-Saxon Culture, ed. P. E. Szarmach, Kalamazoo 1986.
Sources of Anglo-Saxon Literary Culture: A Trial Version, ed. F. M. Biggs, T. D. Hill,
P. E. Szarmach, Binghamton 1990.
Souter A., Abbreviations in Clm 6272 from Freising Abbey, [w:] Classical and Mediaeval
Studies in Honour of Edward Kennard Rand, s. 273-275.
- Pelagius’s Expositions of Thirteen Epistles of St. Paul, vol. 1-3, Cambridge 1922-1931.
Spagnolo D. A., Abbreviature nel Minuscolo Veronese, ZBB, 27(1910), s. 531-548; dodatek
W. M. Lindsay, s. 549-552; Corrigenda, tamże, 28(1911), s. 259-261.
- La scrittura minuscola e le scuole calligrafiche Veronesi del VI e IX secolo, Atti e me-
morie dell’Academia d’agricoltura scienze lettere arti e commercio di Verona, ser. IV,
12[87](1912), s. 31-50.
Spilling H., Angelsächsische Schrift in Fulda, [w:] Von der Klosterbibliothek zur Landes­
bibliothek, Stuttgart 1978, s. 47-98.
- Das Fuldaer Skriptorium zur Zeit des Hrabanus Maurus, [w:] Hrabanus Maurus, Lehrer,
s. 165-181.
- Irische Handschriftenüberlieferung in Fulda, Mainz und Würzburg, [w:] Die Iren und Europa,
s. 876-902.
- Die frühe Phase karolingischer Minuskel in Fulda, [w:] Kloster Fulda in der Welt der
Karolinger und Ottonen, hrsg. G. Schrimpf, Frankfurt a/M 1996, s. 249-284.
Splett J., Der Abrogans und das Einsetzen althochdeutscher Schriftlichkeit im 8. Jahrhundert,
[w:] Typen der Ethnogenese unter besonderer Berücksichtigung der Bayern, t. 1, hrsg.
H. Wolfram, W. Pohl, Wien 1990, s. 235-241.
St. Cuthbert: his Cult and his Community to A. D. 1200, ed. G. Bonner, Woodbridge 1989.
Stafford P., Charles the Bald, Judith and England, [w:] Charles the Bald, s. 137-151.
Stamm G., Zur Geschichte der Bibliothek, [w:] Das tausendjährige St. Blasien: 200jähriges
Domjubiläum. Ausstellung im Kolleg St. Blasien, Karlsruhe 1983, s. 171-200.
Steffen A., Glossenhandschriften und althochdeutsche Glossen aus Echternach, Publica­
tions de la Section Historique de l’lnstitut G.-D. de Luxembourg, 62(1928), s. 401-458.
Steffens F., Die Abkürzungen in den lateinischen Handschriften des 8. und 9. Jahrhunderts
in St. Gallen, ZBB, 30(1913), s. 477-488; dodatek W. M. Lindsay, s. 488-490.
- Lateinische Paläographie, Berlin 1929.
- Schrifttafeln zur lateinischen Palaeographie, 2. Aufl., Trier 1909.
Steinmann M., Neue Fragmente von Hieronymus in psalmos und das Scriptorium Bischof
Eginos von Verona, DA, 48(1992), s. 621-624.
402 Częściej cytowana literatura

Steinmeyer E., Die kleinere althochdeutsche Sprachdenkmäler, Berlin 1916, reprint Du­
blin-Zürich 1971.
- Sievers E., Die althochdeutschen Glossen, Bd. 1-5, Berlin 1879-1922.
Stelzer W., Ein Alt-Salzburger - Fragment der Kosmographie des Aethicus Ister aus dem
8. Jahrhundert, MIÖG, 100(1992), s. 132-149.
Stengel E. E., Urkundenbuch des Klosters Fulda, Bd. 1, Marburg 1958.
Stevens W. M., A Ninth Century Manuscript from Fulda- (Ms. Canonici Miscellaneous 353),
The Bodleian Library Record, 9(1973), s. 9-16.
- Fulda Scribes at Work (Bodleian Library Manuscipt Canonici Miscellaneous 353), Bibliothek
und Wissenschaft, 8(1972), s. 287-317.
Stevenson J. B., Theodore and the Laterculus Malalianus, [w:] Archbishop Theodore, s. 204­
-221.
Stewart Z., Insular Script without Insular Abbreviations: A Problem in Eighth-Century
Palaeography, Speculum, 25(1950), s. 483-490.
Stiennon J., L’ecriture, Turnhout 1995.
Stoclet A. J., Gisele, Kisyla, Chelles, Benediktbeueren et Kochel. Scriptoria, bibliotheques
et politique ä la epoque carolingienne une mise au point, RB, 96(1986), s. 250-270.
Ström H., Old English Personal Names in Bede’s History: An Etymological-Phonological
Investigation, Lund 1939.
Strzelczyk J., Iroszkoci w kulturze średniowiecznej Europy, Warszawa 1987.
Stuttgarter Bilderpsalter Bib. Fol. 23 Würtembergische Landesbibliothek Stuttgart, Bd. 2,
Stuttgart 1968.
Stuttgarter Zimelien: Würtembergische Landesbibliothek: aus der Schätzen ihrer Hand­
schriftensammlung, bearb. W. Irtenkauf, Stuttgart 1985.
Supino Martini P., Petrucci A., Materiali ed ipotesi per una storia della cultura scritta nella
Roma del IX secolo, Scrittura e civiltä, 2(1978), s. 45-101.
Swarzenski G., Die Regensburger Buchmalerei des X. und XI. Jahrhunderts. Studien zur
Geschichte der deutsche Malerei des frühen Mittelalters, Leipzig 1901.
- Die Salzburger Malerei von den ersten Anfängen bis zur Blützeit des romanischen Stils,
Leipzig 1913.
Swarzenski H., The Role of Copies in the Formation of the Styles of the Eleventh Century,
[w:] Romanesque and Gothic Art. Studies in Western Art, vol. 1, Princeton 1963, s. 7-18.
Szerwiniack O., Un commentaire hiberno-latin des deux premiers livres d’Orose, Histoires
contre les paiens, ALMA, 51(1992-1993), s. 5-45.
Szymański J., Kodykologia: nowa dyscyplina historyczna, Folia Societatis Scientiarum
Lublinensis, 22(1980), seria humanistyczna 2, s. 71-75.
Tafel S., The Lyons Scriptorium, [w:] Palaeographia Latina, cz. 1, vol. 2, Oxford 1922, s. 66­
-73; cz. 2, vol. 4, Oxford 1925, s. 40-70.
Tangl M., Studien zur Neuausgabe der Briefe des hl. Bonifatius und Lullus, t. I-II, NA,
40(1916), s. 639-790; NA, 41(1917), s. 23-101 (przedruk [w:], tegoż, Das Mittelalter in
Quellenkunde und Diplomatik, Bd. 1, Berlin 1966, s. 60-240).
Temple E., Anglo-Saxon Manuscripts 900-1066, [A Survey of Manuscripts Illuminated in
the British Isles, vol. 2], London 1976.
Text and Transmission. A Survey of the Latin Classics, ed. L. D. Reynolds, Oxford 1982.
Opracowania 403

Teyssedre B., Le sacramentaire de Gellone et la figure humaine dans les manuscrits du

Vllle siecle, Toulouse 1959.
Thiele W., Epistulae Catholicae, Freiburg 1956-1969.
- Sapientia Salomonis, Freiburg 1977-1985.
Thiery A., L’oriente e le origini delle miniature precarolinge, Commentari, Rivista di critica
e storia dell’arte, 17(1967), s. 105-125.
- La cultura e 1’arte precarolingia e protomozarabica, Settimane, 20(1973), s. 723-781.
Thomas C., The Earliest Christian Art in Ireland and Britain, [w:] Ireland and Insular Art,
s. 7-11.
Thomson R. M., The Norman Conguest and English Library, [w:] The Role of the Book in
Medieval Europe, ed. P. Ganz, vol. 2, Turnhout 1986, s. 27-40.
Thurn H., Die Würzburger Dombibliothek des frühen Mittelalters, WDG, 54(1992), s. 55-67.
- Handschriftenstudien zu Cassiodors Institutiones, CM, 12(1986), s. 142-143.
Tibiletti B. M. G., Rune in Lombardia, Rendiconti dell’lstituto Lombardo, Classe di lettere
e scienze morali e storiche, 101(1967), s. 39-80.
Tiefenbach H., Altsächsisches und Althochdeutsches in Latein Alkuins, Sprachwissenschaft,
5(1980), s. 320-338.
- Namenkundliches zu den Glossen der Handschrift St. Mihiel, 25, Beiträge zur Namenfor­
schung, NF 11(1976), s. 335-345.
- Xanter-Essen-Köln. Untersuchungen zur Nordgrenze des Althochdeutschen an nieder­
rheinischen Personennamen des neunten bis elften Jahrhunderts, Göttingen 1984.
- Zu den althochdeutschen Glossen im altenglischen Erfurter Glossar, [w:] Language and
Civilisation. A Concerted Profusion of Essays and Studies in Honour of Otto Hietsch,
ed. C. Blank, vol. 1, Frankfurt a/M 1992, s. 114-123.
- Zum Namengut in frühen Urkunden aus Echternach und Pfalzel. Möglichkeit und Grenzen
seiner Identifizierung, Beiträge zur Namenforschung, NF 18(1983), s. 301-314.
Tradition als historische Kraft. Interdisciplinäre Forschungen zur Geschichte des früheren
Mittelalters, hrsg. H. Kamp, J. Wollasch, Berlin-New York 1982.
Traube L., Nomina Sacra. Versuch einer Geschichte der christlichen Kürzung, München
1907, reprint Darmstadt 1967.
- Vorlesungen und Abhandlungen, hrsg. F. Boll, P. Lehmann, S. Brandt, Bd. 1-3, München
1909-1920.
Trier. Katalog der Ausstellung. Handschriftenfragmente von 500-1500, hrsg. H. Gröchenig,
G. Hödl, E. Pascher, St. Paul 1977.
Tristram H. L. C., Vom Abschaben irischer Handschriften im alten England, [w:] Schriftlichkeit
im frühen Mittelalter, hrsg. U. Schaefer, Tübingen 1993, s. 155-177.
Turner C. H., Chapters in the History of Latin Mss of Canons, JTS, 31(1930), s. 9-20.
Ullman B. L., A List of Classical Manuscripts (in an Eighht Century Codex perhaps from
Corbie), Scriptorium, 8(1954), s. 24-37.
Unterkircher F., Abenländische Buchmalerei. Miniaturen aus Handschriften der Öster­
reichischen Nationalbibliothek, Graz-Wien-Köln 1967.
- Die Glossen des Psalters von Mondsee (vor 788) (Montpellier, Faculte de Medecine Ms
409), Freiburg 1974.
404 Częściej cytowana literatura

- Die karolingischen Salzburger Einbände in der Österreichen Nationalbibliothek in

Wien, Libri, 5(1954/55), s. 41-53 (przedruk [w:] tegoż, Beiträge zur Buchkunde und
Kulturgeschichte. Festgabe für Franz Unterkircher zum 80. Geburtstag, hrsg. O. Mazal,
Graz 1984, s. 65-77).
- Drei Fragmente mit irischer und angelsächsischer Schrift in der Österreichen National­
bibliothek in Wien, Libri, 5(1954/55), s. 41-53 (przedruk [w:] tegoż, Beiträge zur
Buchkunde und Kulturgeschichte. Festgabe für Franz Unterkircher zum 80. Geburtstag,
hrsg. O. Mazal, Graz 1984, s. 27-39).
- Sancti Bonifacii Epistolae. Codex Vindobonensis 751 der Österreichischen National­
bibliothek, Graz 1971.
Ustick W. L., „Parchment” and „Vellum”, Library, ser. 4, 16(1935/36), s. 439-443.
Utrecht Psalter, 2 Bde, ed. K. van der Horst, J. H. A. Engelbregt, Graz 1984.
Vaciago P, Old English Glosses to Latin Texts: A Bibliographical Handlist, Medioevo
e Rinascimento, 7(1993), s. 1-68.
Venturini T, Ricerche paleografiche intorno all’archidiacono Pacificio di Verona, Verona 1929.
Verbraken P, Les Pieces inedites du manuscrit latin 1771 de la Bibliotheque Nationale de
Paris, RB, 80(1970), s. 51-63.
Vernet A., La transmission des textes en France, Settimane, 22(1975), s. 89-123.
Vezin J., A propos des manuscrits de Jean Scot. Quelques remarques sur les manuscrits
autographes du haut moyen äge, [w:] Jean Scot Erigene et I’histoire, s. 95-99.
- Deux manuscrits de Würzburg et leurreliure, [w:] Litterae medii aevi. Festschrift für Johanne
Autenrieth, Sigmaringen 1988, s. 87-92.
- Dix reliures carolingiennes provenant de Freising, Bulletin de la Societe Nationale des
Antiquaires de France 1985, s. 264-274.
- La realisation materielle des manuscrits latins pendant le haut Moyen Age, [w:] Codicologia,
vol. 2, ed. J. P. Gumbert, M. J. M. De Haan, A. Gruys, Leiden 1978, s. 15-51.
- La repartition du travail dans les „scriptoria” carolingiens, Journal des Savants, 1973,
s. 212-227.
- Le scribe et son modele. Quelques examples de melectures d’abreviations insulaires
dans des manuscrits du Laudibus sanctae crucis, [w:] De Terullien aux mozarabes, t. 2,
s. 259-266.
- Leofnoth, un scribe anglais a Saint Benoit-sur-Loire, CM, 3(1977), s. 109-120.
- Les manuscrits copies ä Saint-Denis en France pendant Tepoque carolingienne, Paris et
lle-de France, 32(1981), s. 273-287.
- Les plus anciennes reliures de cuir estampe dans le domaine latin, [w:] Scire litteras.
Forschungen zum mittelalterlichen Geistesleben, hrsg. S. Krämer, M. Bernhard, München
1988, s. 393-408.
- Les relations entre Saint-Denis et d’autres scriptoria pendant le haut Moyen Age, [w:]
The Role of the Book in Medieval Europe, ed. P. Ganz, vol. 1, Turnhout 1986, s. 17-39.
- Les reliures carolingiennes de cuir ä decor estampe de la Bibliotheque Nationale de
Paris, Bibliotheque de l’Ecole des Chartes, 128(1970), s. 81-113.
- Les scriptoria de Neustrie, 650-850, [w:] La Neustrie, t. 2, s. 307-318.
- Observations surl’origine des manuscrits legues par Dungal ä Bobbio, [w:] Paläographie
1981, s. 126-144.
Opracowania 405

- Reims et Saint-Denis au IXe siecle, RB, 94(1984), s. 315-325.

- Une taute de copiste et le travail dans les scriptoria du haut Moyen Age, [w:] Sous la
regle de saint Benoit. Structures monastiques et societes en France du moyen äge
äla epoque moderne, Paris 1982, s. 427-431.
Vieillard-Troiekouroff M., Les Bibles de Theodulfe et leur decor aniconique, [w:] Etudes
Ligeriennes d’histoire et d’archeologie medievales, ed. R. Louis, Auxerre 1975, s. 345-
-60.
Villa C., Die Horazüberlieferung und die „Bibliothek Karls des Grossen”. Zum Werk­
verzeichnis der Handschriften Berlin, Diez B. 66, DA, 51(1995), s. 29-52.
Vleeskruyer R., Some Notes on Early Anglo-Saxon Handwriting, English Studies, 40(1959),
s. 13-18.
Vogel C., Les echanges liturgiques entre Rome et les pays francs jusqu’a l’epoque de
Charlemagne, Settimane, 7(1960), s. 185-295.
- Les motifs de la romanisation du culte sous Pepin le Bref (751-768) et Charlemagne
(774-814), [w:] Culto Cristiano e politica imperiale carolingia. Atti delXVIII Convegno di
Studi Todi, Todi 1979, s. 15-41.
Vogler W., Sf. Martin in Tours und St. Gallen. Europäischen Beziehungen zwischen zwei
karolingischen Klöstern, [w:] Codices Sangallenses. Festschrift für Johannes Duft zum
80. Geburtstag, hrsg. P. Ochsenbein, P. Ziegler, Sigmaringen 1995, s. 117-136.
Voitl C., Die englische Personennamenkunde. Ein Forschungsbericht, Teil I, Archiv für das
Studium der neueren Sprache und Literatur, 114(1963), s. 158-167.
Wagner P.-E., Les manuscrits de la bibliotheque de Metz, origines et constitution des fonds,
[w:] Metz enluminee, s. 99-110.
Waldman G. A., The Scriptorium of the Wessobrunn Prayer Manuscript, Scriptorium,
32(1978), s. 249-250.
Wamers E., Insular Art in Carolingian Europe: the Reception of Old Ideas in a New Empire,
[w:] The Age of Migrating Ideas, s. 35-44.
Weiner A., Die Initialornamentik der deutsch-insularen Schulen im Bereich von Fulda,
Würzburg, und Mainz, Würzburg 1992.
Weitzmann K., Die byzantinische Buchmalerei des IX. undX. Jahrhunderts, Berlin 1935.
Wendehorst A., Angelsachsen und Franken im 8. Jahrhundert. Die Rezeption von Schrift
und Schriftlichkeit in Ostfranken, [w:] Begegnugsräumen von Kulturen, hrsg. A. Wende­
horst, J. Schneider, Neustadt an der Aisch 1982.
Werckmeister O.-K., Irisch-Northumbrische Buchmalerei des 8. Jahrhunderts und mona-
stische Spiritualität, Berlin 1967.
- Three Problems of Tradition in Pre-Carolingian Figure-Style, PRIA, vol. 63 C, nr 5,
Dublin 1963.
Werner M., Insular Art. An Annotated Bibliography, Boston (Mass.) 1984.
- The Book of Durrow and the Question of Programme, ASE, 26(1997), s. 23-39.
- The Four Evangelist Symbols Page in the Book of Durrow, Gesta, 8(1969), s. 3-17.
Wertvolle Handschriften und Einbände aus der ehemaligen Oettingen-Wallersteinschen
Bibliothek, hrsg. R. Frankenberg, P. B. Rupp, Wiesbaden 1987.
Wieland G. R., England and the German Legends of Anglo-Saxon Saints, [w:] Words, Text
and Manuscripts, s. 193-212.
406 Częściej cytowana literatura

- The Glossed Manuscript: Classbook or Library Book? ASE, 14(1985), s. 153-173.

- The Latin Glosses on Arator and Prudentius in Cambridge University Library MS Gg. 5.
35, Toronto 1983.
Wiener C., Beobachtungen zur Überlieferung von Gregors„Moralia in lob”im späten achten
Jahrhundert in Würzburg und Freising, WDG, 53(1991), s. 5-14.
Willibrord, zijn wereld en zijn werk, ed. P. Bange, A. G. Weiler, Nijmegen 1990.
Willibrord. Apostel der Niederlande, Gründerder Abtei Echternach. Gedankgabezum 1250.
Todestag des angelsächsischen Missionars, hrsg. G. Kiesel, J. Schroeder, Luxembourg
1989.
Wilmart A., Dodaldus eiere et scribe de Saint-Martin de Tours, Speculum, 6(1931), s. 573-
-586.
- La trinite des Scots ä Rome et les notes du Vat. lat. 378, RB, 41(1929), s. 218-230.
- Un temoine anglo-saxon du calendrier metrique d’York, RB, 46(1934), s. 41-69.
- Un traite surla messe copie en Angleterre vers Tan 800, EL, 50(1936), s. 133-139.
Wilsdorf C., Le monasterium scottorum de Honau et la famlle des dues d Alsace au VIIT
siecle. Vestiges d’un cartulaire perdu, Francia, 3(1975), s. 1-87.
Wilson D. M., An Anglo-Saxon Bookbinding at Fulda (Codex Bonifatianus 1), The Antiquaries
Journal, 41(1961), s. 199-217.
Withman F. H., Aenigmata Tatwini, Neuphilologische Mitteilungen, 88(1987), s. 8-17.
Woestijne P., „LAmbrosianus” de la „Descriptio orbis terrae”dAvienus, L’Antiquite Classique,
27(1958), s. 375-382.
Words, Text and Manuscripts. Studies in Anglo-Saxon Culture Presented to Helmut Gneuss,
ed. M. Korhammer, K. Reichl, H. Sauer, Cambridge 1992.
Wormald F., Collected Writings, vol. 1, Studies in Medieval Art from the Sixth to the Twelfth
Centuries, ed. J. J. Alexander, T. J. Brown, J. Gibbs, Oxford 1984.
- Decorated Initials in English Manuscripts from 900 to 1100, tamże, s. 47-75.
- Late Anglo-Saxon Painting, [w:] tegoż, Collected Writings, s. 111-122.
- The „Winchester School” before St. Ethelwold, tamże, s. 76-84.
- The Miniatures in the Gospels of St. Augustine, Corpus Christi College, Cambridge, MS
286, tamże, s. 13-35.
- The Utrecht Psalter, tamże, s. 36-46.
Wright D. H., Some Notes on English Uncial, Traditio, 17(1961), s. 441-456.
- The Codex Millenarius and its Model, Münchener Jahrbuch der bildenden Kunst, 15(1964),
s. 37-54.
- The Italian Stimulus on English Art around 700, [w:] Stil und Überlieferung in der Kunst
des Abendlandes, Bd. 1, Epochen europäischer Kunst, Berlin 1967, s. 84-92.
- The Vespasian Psalter, British Museum Cotton Vespasian A. /., Copenhagen 1967.
Wright R., Late Latin and Early Romance: Alcuin’s De ortographia and the Council of
Tours (AD 813), [w:] Papers of the Liverpool Latin Seminar, vol. 3, ed. F. Cairns,
Liverpool 1981, s. 343-361.
Yates D., Latin Paleography and the Dating of Late Medieval Manuscripts „by the Script”,
CM, 9(1983), s. 49-53.
Zaffagno E., La dottrina ortografica di Beda, Romanobarbarica, 1(1976), s. 325-339.
Opracowania 407

Zathey J., Problem rękopisoznawstwa w polskich badaniach naukowych, Roczniki Biblio­

teczne, 10(1966), s. 463-478.
Zimmer H., Glossae hibernicae e codicibus Wirziburgensi, Carolisruhensibus aliis,
Berlin 1881.
Zimmermann E. H., Die Fuldaer Buchmalerei in karolingischer und ottonischer Zeit,
Kunstgeschichtliche Jahrbuch der k. k. Zentralkommission für Erforschung und Erhal­
tung der Kunst- und historischen Denkmale, 4(1910), s. 1-104.
- Vorkarolingische Miniaturen, Berlin 1916.

CZĘŚCIEJ WYKORZYSTYWANE
DRUKOWANE KATALOGI RĘKOPISÓW

Alexander J. J. G., Insular Manuscripts from the 6th to the 9th Century, [A Survey of Manu­
scripts Illuminated in the British Isles, vol. 1], London 1978.
Aus der Schatzkammer der Universitätsbibliothek Würzburg, Würzburg 1990.
Autenrieth J., Codices iuridici et politici (HB VI, 1-139). Patres (HB VII, 1-71), [Die Hand­
schriften der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, Zweite Reihe, Bd. 3],
Wiesbaden 1963.
Avril F., Stirnemann P., Manuscrits enlumines de la Bibliothegue National. Manuscrits
d’origine insulaire Vlle-XXe siecle, Bibliothegue Nationale, Paris 1987.
Avril F., Załuska Y., Manuscrits enlumines de la Bibliothegue National. Manuscrits d’origine
italienne Vle-Xllle siecles, t. 1-2, Paris 1980.
Bartolniec E., Codices manuscripti latini medii aevi, vol. 1, Budapest 1940.
Belloni A., Ferrari M., La Biblioteca Capitolare di Monza, Padova 1974.
Bischoff B., Der Katalog der festländischen Handschriften des 9. Jahrhunderts, Bd. 1,
Aachen - Lambach, Wiesbaden 1998.
Boeren P. C., Catalogus van de handschriften van het Rijksmuseum Meermanno-
Westreenianum, Gravenhage 1979.
- Catalogus van de liturgische handschriften van de Koninklijke Bibliotheek, Gravenhage
1986.
Boese H., Die lateinischen Handschriften der Sammlung Hamilton zu Berlin, Berlin 1966.
Buhl M. S., Kurras L., Codicesphysici, medici, mathematicietc. (HB XI, 1-56). Poetae (HB
XII, 1-23). Poetae Germanici (HB XIII, 1-11). Vitae sanctorum (HB XIV, 1-28), [Die
Handschriften der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, Zweite reihe, Bd.
4, 2], Wiesbaden 1969.
Butzmann H., Die mittelalterlichen Handschriften der Gruppen Extravagantes, Vovi und
Novissimi, [Die Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel, NR, Bd.
15], Frankfurt a/M 1972.
408 Bibliografia

- Die Weissenburger Handschriften, [Die Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu

Wolfenbüttel, NR, Bd. 10], Frankfurt a/M 1964.
Catalogue general des manuscrits latins, Bibliotheque Nationale, vol. 1-7, Paris 1939-
-1988.
Catalogues general des manuscrits des bibliotheques publiques des departements, t. 1 -
-7, Paris 1849-1885.
Christophory J., 150 manuscrits precieux du 9e au 16s siecle conserves ä la Bibliotheque
Nationale du Luxembourg, Luxembourg 1989.
Cipriani R., Codici miniati dell'Ambrosiana, Milano 1968.
Daniel N., Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Mün­
chen. Die Handschriften aus der Oktavreihe, [Die Handschriften der Universitäts­
bibliothek München, Bd. 4], Wiesbaden 1989.
Daniel N., Kornrumpf G., Schott G., Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften der
Universitätsbibliothek München. Die Handschriften aus der Folioreihe, [Die Hand­
schriften der Universitätsbibliothek München, Bd. 3.1], Wiesbaden 1974.
Delaporte Y, Les manuscrits enlumines de la bibliotheque de Chartres, Chartres 1929.
Denuce J., Musaeum Plantin-Moretus. Catalogue des manuscrits, Antwerp 1927.
Derolez R., Inventaris van de Handschriften in de Universiteitsbibliotheek te Ghent, Ghent
1977.
Eisler R., Die illuminierten Handschriften in Kärnten, [Beschreibendes Verzeichnis der
illuminierten Handschriften in Österreich, Bd. 3], Leipzig 1907.
Euw von A., Plotzek J. M., Die Handschriften der Sammlung Ludwig, Bd. 1-4, Köln 1979-
-1984.
Faider P. et al., Catalogue des manuscrits conserves ä Namur, Gembloux 1934.
Fingernagel A., Die illuminierten lateinischen Handschriften deutscher Provenienz 8.-12
Jh., TI. 1-2, [Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriften­
abteilung; Dritte Reihe, Illuminierte Handschriften, Bd. 1], Wiesbaden 1991.
Fragmenta latina codicum in bibliotheca Universitatis Budapestensis, Budapest 1983.
Frankenberger R., Rupp P. B., Wertvolle Handschriften und Einbände aus der ehemaligen
Öttingen-Wallersteinschen Bibliothek, Wiesbaden 1987.
Gattermann G., Kostbarkeiten aus der Universitätsbibliothek Düsseldorf: Mittelalterliche
Handschriften und alte Drucken, Wiesbaden 1989.
Gengaro M. L., Guglielmetti G. V., Inventario dei codoci decorati e miniati (secc. Vll-Xlll)
della Biblioteca Ambrosiana, Firenze 1968.
Hagenmaier W., Die deutschen mittelalterlichen Handschriften anderer öffentlicher
Sammlung, [Katalog der Universitätsbibliothek Freiburg im Breisgau, Bd. 1, Teil 4],
Wiesbaden 1988.
- Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Freiburg im
Breisgau, [Katalog der Universitätsbibliothek Freiburg im Breisgau, Bd. 1, Teil 3],
Wiesbaden 1980.
Harrsen M., Medieval and Renaissance Manuscripts in the Pierpont Morgan Library. Central
Europe, New York 1958.
Częściej wykorzystywane drukowane katalogi rękopisów 409

Hauke H., Katalog der Handschriften des Benediktinerstiftes Kremsmünster. Teil 1, Von
den Anfängen bis in die Zeit des Abtes Friedrich von Aich (ca. 800-1325), Wien 1984.
- Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München
(Clm. 27270-27499), Wiesbaden 1975.
Hausmann R., Die theologischen Handschriften der Hessischen Landesbibliothek Fulda
bis zum Jahr 1600, [Die Handschriften der Landesbibliothek Fulda, Bd. 1 ], Wiesbaden
1992.
Hedlund M., Die Handschriften Schwedens ausgenommen Universitätsbibliothek Uppsa­
la, Bd. 1-2, [Katalog der datierten Handschriften in lateinischer Schrift vor 1600 in
Schweden, Bd. 2], Stockholm 1980.
Heinemann von O., Die Augustinischen Handschriften, [Die Handschriften der Herzog­
lichen Bibliothek zu Wolfenbüttel, Bd. 4], Wolfenbüttel 1900.
- Die Helmstedter Handschriften, [Die Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu
Wolfenbüttel, Bd. 1-3], Wolfenbüttel 1884-1888.
Hermann J., Die frühmittelalterlichen Handschriften des Abendlandes, [Die illuminierten
Handschriften und Inkunabulen der Nationalbibliothek Wien, NF 1], Leipzig 1923.
Hilg H., Die lateinische mittelalterlichen Handschriften, Teil 1, [Kataloge des Germanischen
Nationalmuseums Nürnberg. Die Handschriften des Germanischen Nationalmuse­
ums Nürnberg, Bd. 2. 1], Wiesbaden 1983.
Holder A., Die Reichenauer Handschriften, Bd. 1-2, [Die Handschriften der Badischen
Landesbibliothek in Karlsruhe, Bd. 5-6], Wiesbaden 1970-1971.
Homburger O., Die illustrierten Handschriften der Burgerbibliothek Bern. Die
vorkarolingische Handschriften, Bern 1962.
Horst van der K., Kuiper-Brussen L. C., Pesch P. N. G., Handschriften en Oude Drukken
van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek, Utrecht 1984.
Jakobi-Mirwald C., auf Grund der Vorarbeiten von H. Köllner, Die Illuminierten Hand­
schriften der Hessischen Landesbibliothek Fulda, Teil 1, Handschriften des 6. bis 13.
Jahrhunderts: Textband, Stuttgart 1993.
James M. R., A Descriptive Catalogue of the Latin Manuscripts in the John Rylands
Library at Manchester, vol. 1, Manchester 1921.
-A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library of Corpus Christi College, vol.
1, Cambridge 1912.
Jordan L., Inventory of Western Manuscripts in the Biblioteca Ambrosiana, Notre Dame
1984.
- Wool S., Inventory of Western Manuscripts in the Biblioteca Ambrosiana, Part 1, A-B
sup., Notre Dame 1984.
Köllner H., Die Illuminierten Handschriften der Hessischen Landesbibliothek Fulda, Teil
1, Handschriften des 6. bis 13. Jahrhunderts: Tafelband, Stuttgart 1976.
Kudorfer D., Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek
München (Clm. 28461-28615), Wiesbaden 1991.
Leitschuh F., Fischer H., Katalog der Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Bam­
berg, Bd. 1, Bamberg 1895-1906.
Lieftinck G. I., Manuscrits dates conserves dans les Pays-Bas, 1.1, Les manuscrits d’origine
etrangere (816-c. 1550), Amsterdam 1969.
410 Bibliografia

- Manuscrits dates conserves dans les Pay-Bas, t. 1-2, Amsterdam 1964.

List G., Die Handschriften der Dombibliothek Fritzlar, Wiesbaden 1984.
Madan F., Craster H. H. E., Denholm-Young N., A Summary Catalogue of Western Manu­
scripts in the Bodleian Library at Oxford [...], vol. 4, Oxford 1897.
Masai F., Wittek M., Manuscrits dates conserves en Belgique, vol. 1, Brussels-Gent 1968.
Meyer G., Burckhardt M., Die mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek
Basel, Abteilung B, Bd. 1, Basel 1960.
Meyierde K. A., Codices Vossiani latini, vol. 1-4, Leiden 1973-1984.
Milde W., Mittelalterliche Handschriften der Herzog August Bibliothek, Frankfurt a/M 1972.
Mohlberg L. C., Mittelalterliche Handschriften, Katalog der Handschriften der Zentral­
bibliothek Zürich, Bd. 1, Zürich 1932-1952.
Munk Olsen B., L'etude des auteurs classiques latins aux IXe et XII siecles: catalogue des
manuscrits classiques latins copies du IX“ au Xlle siecles, vol. 1-2, Paris 1982-1985.
Ohlgren T. FL, Insular and Anglo-Saxon Illuminated Manuscripts. An Iconographic Cata­
logue ca. A. D. 625 to 1100, New York-London 1986.
Pacht O., Alexander J. J. G., Illuminated Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, vol. 1 -
-3, Oxford 1966-1973.
Pellegrin E., Manuscrits classiques latins de la Bibliotheque Vaticane, t. 1-3, Paris 1975-
-1991.
- Manuscrits latin de la Bodmeriana, Cologny-Geneve 1982.
Plummer J., Manuscripts from the William S. Glazier Collection, New York 1959.
Porcher J., Bibliotheque Nationale: Les manuscrits ä peintures en France du Vlle au Xlle
siecle, Paris 1954.
Powitz G., Mittelalterliche Handschriftenfragmente der Stadt- und Universitätsbibliothek
Frankfurt am Main, [Katalog der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main,
Bd. 10], Frankfurt a/M 1994.
Preisendanz K., Die Reichenauer Handschriften, Bd. 3, Lfg. 2, Zeugnisse zur Bibliotheks­
geschichte, Leipzig-Berlin 1917, reprint Wiesbaden 1973.
Rado P, Libri liturgici manuscripti bibliothecarum Hungariae et limitropharum regionum,
Budapest 1973.
Robinson P. R., Catalogue of Dated and Datable Manuscripts c. 737-1600 in Cambridge
Libraries, vol. 1-2, Cambridge 1988.
Rose V., Verzeichnis der lateinischen Handschriften der königlichen Bibliothek zu Berlin,
Bd. 12, Die Meerman-Handschriften des Sir Thomas Phillipps, Bd. 13, Die Hand­
schriften der kurfürstlichen Bibliothek und der kurfürstlichen Lande, TI. 1-2, Berlin
1893-1905.
Vermeeren P. J. H., Dekker A. F., Inventaris van de Handschriften van het Museum Meer-
manno-Westreenianum, Gravenhage 1960.
Salmon P, Les manuscrits liturgiques latins de la Bibliotheque Vaticane, vol. 1-5, Roma
1968-1972.
Scarpatetti von B. M. et al., Katalog der datierten Handschriften in der Schweiz in lateinischer
Schrift vom Anfang des Mittelalters bis 1550, vol. 1-3, Dietikon-Zürich 1977-1991.
Schipke R., Die Maugerard-Handschriften der Forschungsbibliothek Gotha, Gotha 1972.
Częściej wykorzystywane drukowane katalogi rękopisów 411

Schum W., Beschreibendes Verzeichnis der Amplonianischen Handschriften-Sammlung

zu Erfurt, Berlin 1887.
Staerk A., Les manuscrits latins du Ve auXIIT siede conserves ä la Bibliotheque Imperiale
de Saint Petersbourg, t. 1-2, St. Petersbourg 1910, reprint Hildesheim 1976.
Straeten van der J., Les manuscrits hagiographiques d’Arras et de Boulogne-sur-Mer,
Bruxelles 1971.
- Les manuscrits hagiographiques d’Orleans, Tours et Angers, Bruxelles 1982.
Struck G., Handschriftenschätze der Landesbibliothek Kassel, [w:] Die Landesbibliothek
Kassel 1580-1930, hrsg. W. Hopf, Bd. 2, Marburg 1930,
Thum H., Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 1-5, Wiesbaden
1970-1995.
Unterkircher F., Katalog der datierten Handschriften in lateinischer Schrift in Österreich,
Bd. 1, Wien 1969.
- Mazal O., Katalog der abendländischen Handschriften der Österreichischen National­
bibliothek, Series Nova, Bd. 1-3, Wien 1965-1967.
Watson A. G., Catalogue of Dated and Datable Manuscripts, c. 435-1600 in Oxford Libra­
ries, Oxford 1984.
- Catalogue of Dated and Datable Manuscripts, c. 700-1600 in the Departament of Manu­
scripts of the British Library, London 1979.
Wickersheimer E., Manuscrits latin de medecine du haut moyen age dans les bibliotheque
de France, Paris 1966.
Wiedemann K., Manuscripta theologica: Die Handschriften in Folio, [Die Handschriften
der Gesamthochschul-Bibliothek Kassel, Landesbibliothek und Murhardsche Bi­
bliothek der Stadt Kassel], Wiesbaden 1994.
Wilmart A., Codices Reginenses Latini, t. 1-2, Vaticano 1937-1945.
Winter U., Die europäischen Handschriften der Bibliothek Diez, Bd. 1, Leipzig 1986.
Wormald F., The Dyson Perins Collection, Part I. Catalogue of [...], London 1958.
Ziegler K., Catalogus codicum latinorum qui in Bibliotheca urbi Wratislaviensi adser-
vantur, Braslau 1915.
Zimelien. Abenländische Handschriften des Mittelalters aus den Sammlungen der Stiftung
Preussischer Kulturbesitz Berlin, hrsg. T. Brandis, Wiesbaden 1975.
Jl IL

ANGLO-SAXONS AND ANGLO-SAXON INFLUENCES

IN CAROLINGIAN SCRIPTORIA
UNTIL THE END OF THE 9th CENTURY
(A palaeographic-codicological study)

CONTENTS

Introduction .................................................................................................... 9
1. Codicological features ............................................................................. 23
1.1. The characteristics of insular codicological features ................... 25
1.1.1. Skin types ............................................................................... 26
1.1.2. The technology of preparingthe parchment ........................ 31
1.1.3. Gatherings .............................................................................. 32
1.1.4. Prickings and ruling of quires .............................................. 36
1.1.5. Measurement of quires ......................................................... 40
1.1.6. Cutting off the edge .............................................................. 42
1.1.7. Numerating of quires ............................................................ 42
1.2. The codicological features
as the determinant of the Anglo-Saxon influences ....................... 43
1.3. The statistic analysis of the continental manuscripts
with insular codicological features ................................................. 47
1.3.1. Manuscripts prepared fully in an insular manner ................ 47
1.3.2. Manuscripts written on the insular parchment .................... 50
1.3.3. Manuscripts written on the Continental parchment
but ruled in an insular manner ............................................. 51
1.3.4. Manuscripts written on the insular parchment
but ruled in the Continental style ........................................ 52
1.3.5. Manuscripts ruled in both styles - Continental and insular . 53
1.3.6. All manuscripts with insular codicological features ........... 54
1.4. Recapitulation ................................................................................... 58
2. The script ................................................................................................... 59
2.1. The origins of the Anglo-Saxon script ............................................ 59
2.1.1. Anglo-Saxon and Irish script - differences and similarities . 61
2.1.2. Continental impact on the origins of the Anglo-Saxon script 68
2.1.3. The models of development of insular script ..................... 70
Contents 413

2.2. Characteristic features of the Anglo-Saxon script ........................ 74

2.2.1. The Anglo-Saxon script on the Continent .......................... 78
2.2.1.1. The Irish manuscripts written on the Continent . . . 81
2.2.2. The Anglo-Saxon script province in Germany ................... 82
2.3. Determining the ethnic origin of scribes
on the basis of the writing style ..................................................... 85
2.3.1. Anglo-Saxons and Irish using the Carolingian script .......... 88
2.3.2. Continental scribes using the insular script ....................... 93
2.3.3. Different types of writing used by the same scribe ............ 94
2.3.4. Conclusion .............................................................................. 95
2.4. Abbreviations .................................................................................... 96
2.4.1. Research problems connected with abbreviations ............ 97
2.5. Ligatures ............................................................................................ 105
2.6. Insular influences on the script ....................................................... 107
2.6.1. The problem of learning the writing .................................... 111
2.6.2. Imitations of different types of script ................................... 115
2.6.3. Imitations of the individual letters ........................................ 120
2.7. Continental inscriptions ................................................................... 124
2.8. Writing tools ...................................................................................... 126
2.9. Recapitulation. Script as a criterion of Anglo-Saxon
and insular influences on the manuscript production .................. 130
3. Punctuation ............................................................................................... 132
3.1. The origins of punctuation in insular manuscripts ........................ 133
3.2. Anglo-Saxon punctuation ................................................................ 136
3.3. Insular punctuation in the Continental manuscripts ..................... 138
3.4. The accents on monosyllables as punctuation signs ................... 141
3.4.1. The statistic characteristics of the accents
in the native insular manuscripts ........................................ 148
3.4.2. The statistic characteristics of the accents
in the Continental manuscripts showing insular influences . 151
3.5. Citation marks .................................................................................. 156
3.6. Recapitulation .................................................................................. 162
4. Omission marks and corrections ........................................................... 164
4.1. Omission marks as the determinants of the Anglo-Saxon influence 164
4.2. Corrections as the traces of the Anglo-Saxon scribes
activity on the Continent .................................................................. 171
5. Illuminations .............................................................................................. 175
5.1. The origins of the Anglo-Saxon ornamentation ............................. 177
5.1.1. The Oriental and Coptic influences .................................... 181
5.1.2. The influences of Late-Antiquity and Byzantine codices . . . 183
5.1.3. The Continental influences .................................................. 185
5.2. The characteristic elements
of the Anglo-Saxon manuscripts ornamentation .......................... 186
414 Contents

5.3. The influences of the Anglo-Saxon illuminations

on the Continental manuscripts ..................................................... 189
5.3.1. Research problems ............................................................... 191
5.3.2. The activity of the Anglo-Saxon illuminators on the Continent 193
5.3.3. The influences of the Anglo-Saxon models
on the Continental scribes ................................................... 198
5.3.4. The influencesof the Anglo-Saxon works of art
and the Anglo-Saxon craftsmen on the Continental illuminators 202
5.3.5. The assimilation of the elements the insular illuminations
and ornamentations to the local style ................................ 204
5.4. Recapitulation ................................................................................... 207
6. The names of the scribes ........................................................................ 208
7. Glosses and the influence of Old English ............................................. 223
7.1. Glosses .............................................................................................. 224
7.1.1. Old English glosses .............................................................. 224
7.1.2. Syntactical glosses ............................................................... 229
7.1.3. The Anglo-Saxon influence on the Old High German glosses 232
7.1.4. Scratched glosses ................................................................. 239
7.1.5. Irish and other Celtic glosses .............................................. 240
7.2. The influence of Old English
on the Old High German language and literature ......................... 241
8. Anglo-Saxon runes .................................................................................. 245
8.1. The origins of the runes and their relation to the determining
of the Anglo-Saxon influences on the basis of the runes ............. 245
8.2. Runica manuscripta .......................................................................... 248
8.3. Territorial dispersion of the manuscripts withrunes ...................... 259
8.4. Recapitulation ................................................................................... 260
9. The Greek .................................................................................................. 261
9.1. Greek in the Latin West ................................................................... 262
9.2. The knowledge of Greek in the Ireland .......................................... 264
9.3. The knowledge of Greek in Anglo-Saxon England ....................... 268
9.4. Recapitulation - Greek in manuscripts
as a determinant of the Anglo-Saxon influences .......................... 271
10. Marginalsand inscriptions of various origins and purposes ............... 273
11. The linguistic features of Latin and the manuscripts tradition of a text . 276
11.1. Hiberno-Latin ................................................................................ 277
11.2. Hiberno-Latin in spelling .............................................................. 278
11.2.1. The s-ss confusion .......................................................... 281
11.2.2. The s-ss confusion in Continental manuscripts ............ 288
11.3. Lexical Hiberno-Latin ................................................................... 293
11.4. “Anglosaxonicisms” ...................................................................... 294
11.5. Hiberno-Latin as determinants
of the insular influence in research practice ............................. 295
11.6. Recapitulation ............................................................................... 296
Contents 415

12. The provenance of the text ................................................................... 297

13. The bindings of the codices .................................................................. 308
14. The importation of Anglo-Saxon manuscripts into continent ............. 312
14.1. The import of the books from England in the written sources . . 313
14.2. The research practice in determining the imported manuscripts 314
14.3. The statistic of the imported manuscripts ................................. 323
14.4. Conclusion .................................................................................... 325
15. The insular models for the continental copies .................................... 327
15.1. The methods of detecting the symptoms
of copying from insular models ................................................... 328
15.1.1. Abbreviations ................................................................... 331
15.1.2. Confusions ....................................................................... 335
15.1.3. Other ................................................................................. 337
15.2. The type of the insular models (Anglo-Saxon or Irish) .............. 338
15.3. The secondarily acquired insular symptoms ............................ 341
15.4. The contribution of insular models
to the Continental manuscript production .................................. 342
15.5. Recapitulation ............................................................................... 345
16. Conclusion .............................................................................................. 346
SUMMARY

The aim of the book is to discuss critically the methods allowing for determining
both the direct and indirect Anglo-Saxon contribution to the works of the Continental
scriptoria from the close of the 7th till the end of the 9th century on the basis of the
analysis of the palaeographie features of the preserved manuscripts.
Within the sphere of our interest are the manuscripts created on the Continent
with the direct Anglo-Saxon cooperation, under the influence of their specific manu­
script practice or those brought from England and, as often copied models, affecting
the writing style of the scribes from the writing centres on the Continent. We have
separated them all from the whole of the manuscript heritage from the Carolingian
times and gathered them in the form of a Catalogue (on the CD-ROM).
Under the term “influence” we understand this what can be identified in a manuscript
as the trace of either an Anglo-Saxon or Continental scribe’s activity, but using to
the same extent manuscript techniques characteristic for the Anglo-Saxons and
assimilated either as a result of an Anglo-Saxon scribe(s)’s presence or an auto-
-didacticism of continental scribes on the basisof the Anglo-Saxon codices available.
Revealing such influence is possible only on the basis of the analysis of those
manuscripts because they, almost exclusively, allow for the insight into the work of
an early medieval scriptorium. The remaining sources - both written and iconographic
ones-are scarce. Therefore in our book, despite the presence of the influence on
the scriptoria in the title, we deal with manuscripts only, as on this stage of research
we are interested solely in the methodological problems appearing during determining
the Anglo-Saxon influence in continental scriptoria. We are interested in all signs of
Anglo-Saxon manuscript activities, even when they are not a result of the work in
a scriptorium in the strict sense, as the majority of those scribes were on the Conti­
nent as pilgrims and missionaries and, therefore, the conditions were not favourable
to creating stable workshops of writing.
The initial caesura is marked by the first traces of the Anglo-Saxon influence in
continental manuscripts, appearing at the end of the 7th century. The final caesura
embraced in the book (the end of the 9th century) is not as obvious, but several
premises motivate the choice. Firstly, the earliest period of the native Anglo-Saxon
manuscript production, whose characteristic feature, distinguishing it from other
Summary 417

periods, is a specific type of writing, is well known only till the second halfofthe9th
century, while the manuscript heritage from the next century is in poor supply and
the increase in the scriptoria’s activities in England which was clearly visible from
the middle of the 10th century had a significantly different palaeographic character.
Secondly, on the turn of the 9th and the 10th century, the second period of flourishing
of the Anglo-Saxon culture (the first being the Northumbrian Renaissance on the
turn of the 7th and the 8th century), that can be observed under the reign of king
Alfred the Great (died 899/901) is approaching its end. Thirdly, the significant activity
of Anglo-Saxon missionaries s in the Carolingian state, noticeable from the second
tierce of the 8th century, subsides in the beginning of the 9th century. Their later
presence on the Continent, despite being for a long time and to a great extent
a reflection of their earlier missionary activities, gradually changes its character.
The renewal of Anglo-Saxon contacts with the Continent, which can be observed
since the second quarter of the 10th century, had completely different reasons, as it
was connected with the Benedictine revival taking place at that time on the Continent
and its reception in the Anglo-Saxon monasteries.
Because the Anglo-Saxon manuscript practice was very similar to that
characteristic for the Irish, it is not always possible to determine the palaeographical
features of the manuscripts in an unambiguous way: whether they depend on the
Anglo-Saxon or Irish influences. For this reason, in our analysis we take into consi­
deration-to a great extent-also Irish manuscripts and the activities of Irish scribes.
Such an extensive interest in them will make possible not only a significant comple­
tion but also better understanding of the results of analysis of the palaeographical
features in Anglo-Saxon manuscripts. On the one hand, they allow for the interpretation
of certain rare features in the Anglo-Saxon manuscripts and constitute a perfect
comparative material. On the other hand, they make it possible to determine accura­
tely a set of such features that can be unequivocally regarded as purely Anglo-
Saxon. For our problem, which is concentrated mostlyon the Anglo-Saxon influence
on the Continent, it is insomuch important that in the same period we come across
a similar to Anglo-Saxon and chronologically even earlier penetration of the Continent
by the Irish.
The basis of our analysis and our inference is the information on the manuscripts
taken from the printed palaeographic-codicological descriptions or even from the
singular references to insularfeatures of manuscripts found in the literature on this
subject. In a few cases were we able to bring out our own fragments of the manuscripts
in order to bring out our own supplements on the matter, using the published images
of the fragments of the manuscripts. The autopsy of so many manuscripts would not
be possible because of both financial and organizational reasons.
The basic publication of a palaeographic nature on the manuscripts created till
the end of the 8th century were the inestimable “Codices Latini Antiquiores” (CLA) -
published by Elias A. Lowe (in the volumes published after the war with a huge
contribution from the Munich palaeographer Bernard Bischoff). The data from CLA
were complemented with the literature appearing after the publication of the particular
volumes of CLA.
418 Summary

In our Catalogue we were able to gather information on 1635 manuscripts, which

show the Anglo-Saxon or generally insular influence. Their chronological dispersion
is presented in the chart.

Time span The number

of manuscripts

Written before the end of the 7th century 19 (1%)

The turn of the 7th and the 8th century 20 (1%)

The first half of the 8th century 70 (4%)

The middle of the 8th century 33 (2%)

The second half of the 8th century 256 (16%)

Dated in general terms as coming from the 8th century 54 (3%)

The turn of the 8th and the 9th century 274 (17%)

The first half of the 9th century 586 (35%)

The middle of the 9th century 66 (4%)

The second half of the 9th century 177 (12%)

Dated in general terms as coming from the 9th century 50 (3%)

The turn of the 9th and the 10th century 30 (2%)

Total 1635

During our analysis we have also taken into consideration, for the comparative
purposes, about 270 manuscripts that were either Irish or showing Irish influences
and in which we do not register any Anglo-Saxon features. Of these, about 220 were
created in that period on the Continent and the further 50 were imported from Ireland.
The Catalogue of Irish manuscripts was also placed in a CD-ROM as a text file.
In regard to the research method used, we were not able to model our work on
the hitherto existing palaeographic scientific achievements and we had to work out
our own procedures. Generally speaking, they concern almost all chapters and
consist of three stages. The first was the investigation to which extent can each of
the distinguished features of the manuscripts be recognized as typical or even present
Summary 419

only in the manuscripts which were doubtlessly produced in the Anglo-Saxon scriptoria
on the British Isles and, on the basis of it, if it can be acknowledged as a characteristic
feature of the Anglo-Saxon or insular manuscript practice. We have at the same
time emphasized (in the cases when it was possible) the process of determining the
origins of these features. Pointing out to the sources on the grounds of which the
Anglo-Saxon scribes developed their own, original manuscript techniques, was to
enable us to indicate the circumstances leading to the shaping of similar practices
in certain Continental centres (being a result of using the same source of inspiration),
independent from the Anglo-Saxon influences. The second stage involved a detailed
analysis based on the examples of substantial published palaeographie expertises
of the way of using each of the features under examination as an indicator of the
Anglo-Saxon (or insular) influence as well as the critique of the research procedures
recognized on this basis. The third stage contains the analysis of each feature on
the grounds of the material gathered in the Catalogue and determining to what extent
does a particular feature really reflect the Anglo-Saxon influences on the process of
the production of the Continental manuscripts.
This stage involves using very simplified - because of the usually small number
of examples - statistic analysis, in which the feature analysed is being confronted
with other features, recognized by us as especially important. In the course of our
considering the method we try to present our relation to the scientific paradigm
typical for the insular palaeography, and, at the same time, in the moments when
we felt competent enough (and were not limited by the lack of access to the key
manuscripts), we tried to give our own propositions of solving some of the problems
of the insular palaeography. None of the problems in the early medieval palaeography
that we find interesting have been so far examined on such-or even on a similar-
scale, neither in regard to the size of the representative sample nor to the comparative
background. Such an analysis became possible only after using the computer data­
base (Microsoft®Access 97 and 2000).
In the course of our research we have distinguished several features which allow
for-to a graetly varying degree-capturing both the Anglo-Saxon influence in particular
manuscripts and observing it closely as well as pointing out to several features
which could not - in our opinion - be used for this purpose, even though such
significance has been ascribed to them before.
We have therefore dealt with codicological problems concerning: the type of the
parchment, the way of gathering the quires and of ruling them (chapter I). In the light
of our research one should recognize in codicological features the determinants of
the prime importance for the observation of the insular influences on the Continental
manuscript production. If one were to try to establish the hierarchy of the particular
codicological features’ value, then of the highest importance would be the way of
preparing the parchment (despite the exceptions indicated) and then the way of
ruling it. As far as the way of forming the folding composition is concerned, we think
that, although the problem has not been sufficiently analysed, this element is the
most susceptible to some incidental convergence between it and the insular tech­
nique. The exceptional value of codicological features consists in the fact that they
420 Summary

were susceptible to neither copying nor imitating. The knowledge of the insular
technique of preparing the parchment and folding it was limited to a circle of people
who acquired their skills directly from the Anglo-Saxons (or the Irish) and its further
expansion depended on personal contacts as well. As it results from the research
on the remaining features, the codicological features always appear in a strong co­
relation to other Anglo-Saxon and insular palaeographical features.
The main conclusions that stem from the analysisof the Anglo-Saxon script and
the Anglo-Saxon influence on the script as the determinant of the influence on the
production of manuscripts (chapter II) are as follows:
1. We have undermined the value of the ethnic interpretation of script, which
assumes a close relationship between the specific type of script and the ethnos of
the scribe using it.
2. We have pointed out to significant discrepancies inherent to the very foundations
of the conviction commonly present among the palaeographers that the writing used
by the Irish is, as a rule, different from that used by the Anglo-Saxons. We have also
referred to the theses of J. T. Brown, who assumes the existence of a single insular
writing province with 3 local variants: Irish, Northumbrian and Southern English1.
3. We have pointed out to an almost unanalysed problem of learning the script
by the early medieval scribes and also to the process of their taking over different
script styles and the significance of such issues for the problem raised in the book.
4. As we have shown, also otherfeatures directly connected with script, such as
abbreviations, ligatures and the type of the ink used do not allow for the univocal
determining not only of the scribe’s ethnic origins but even the type of the insular
script (Anglo-Saxon or Irish).
Certain features of insular punctuation (chapter III), to which we have included
also the accents over monosyllables and over the ending -is, are to such an extent
specific for the insular circle that they reflect the insular influence on manuscripts
relatively well. The emergence of accents in any manuscript always reflects some
insular features, even if only through quite a distant insular archetype or the pro­
venience of the manuscript from the scriptorium, which was earlier under the insular
influence. A similar role could be ascribed to the occurrence of diminuendo. If we
take the separation of words into consideration, we can treat it as an auxiliary
determinant of the insular influence - and under no circumstances as an independent
one. The lack of punctuation, however, cannot be treated as a sign of the non-
-existence of insular influence, as among the manuscripts that were created in
England we can also find some codices completely lacking punctuation.
The accents over monosyllables appear almost exclusively in manuscripts in
which other insular features are eminent, which means that in the cases when in
a manuscript there are no other insular symptoms apart from the accents, we can
assume this fact to be sufficient for stating the insular influence on the manuscript.
The lack of accents, however, cannot be regarded as an argument against the

1 The very rare book David N. Dumville, A Palaeographers' Review: The Insular System of Scripts
in the Early Middle Ages, Kansai University Press, Suita, 1999, was not available to me.
Summary 421

existence of insular influence or- in the case of the presence of other insularfeatures
-as a sign of their weakness. It suffices to compare the frequency of the appearance
of the accents in the manuscripts created on the British Isles. Unfortunately, the
accent will not allow us to state whether we deal with the Anglo-Saxon or Irish
influence - in both circles there were very similar, if not identical, rules of using the
accents.
Because a part of the citation marks was used only by the Anglo-Saxon scribes,
only as a result of this occurrence do they deserve to be taken into account in the
process of analysis of the Anglo-Saxon influence on the manuscripts created on the
Continent. Their serious disadvantage, from our point of view, is their significant
susceptibility to being copied by the Continental scribes.
In chapter IV we have analysed the usefulness of omissions marks and the very
corrections, which are a good indicatorof the Anglo-Saxon influence but which are
difficult to relate to the particular scriptoria.
When discussing very extensively the issue of the Anglo-Saxon illuminations
and ornamentation (chapter V), we have concentrated on only three most important
problems: the origins of the Anglo-Saxon ornamentation, the characteristic features
of the Anglo-Saxon illuminations and the influence of the Anglo-Saxon illuminations
on the practice of the continental scribes and the way of perception of the Anglo-
Saxon models in the Continental illuminating workshops. Because of the vastness
of the problem, we do not claim not only to have exhausted the problem but also
even to have thrown enough light on its main motives. We have limited ourselves
here mainly to formulating several important scientific problems.
In chapter VI we have paid attention to the complex issues connected with the
determining of the ethnic origins of the copyists on the basis of their names. We
acknowledge that by relying on the linguistic analysis of the scribes’ names we
cannot always determine in an unambiguous and certain way the ethnic origins of
their bearers, mainly because of the significant similarities to the continental Germans’
anthroponomyand because of the habitof the Anglo-Saxons living abroad of taking
their second names (nicknames), sounding more familiar to the inhabitants of the
Continent.
In chapter VII we consider the problem of the extent to which the presence of the
Anglo-Saxon and Old High German glosses may be a result of the influence of the
Anglo-Saxon milieu on the creation of a particular manuscript or the influence on the
manuscript practices used in a given writing centre, and to which extent may, in
turn, the presence of Irish and Celtic glosses exclude the presence of such an
influence. Here it is also difficult to find a univocal criterion, although the presence of
the original Anglo-Saxon glosses can very well verify the Anglo-Saxon activeness in
particular manuscript centres. We point out to a clear connection between the
beginning of using the glosses in Old High German and the Anglo-Saxon palaeo-
graphic features in these manuscripts and to the general link between the beginnings
of writing in Old High German and the Anglo-Saxon influence.
In chapter VIII we have dealt with the knowledge of the runes among the Carolingian
scribes, as a possible trace of the Anglo-Saxon influence, pointing out that their
422 Summary

analysis serving the purpose of throwing light onto our problem is particularly complex.
Under certain, specific circumstances, the runes may univocally confirm the strong
Anglo-Saxon influence, but in most cases they only show the copyists’ antiquarian
interests.
In chapter IX, concerning the Greek language we have strengthened the arguments
of those palaeographers and historians of culture who negate the ascribing of the
Greek language exclusively to the Irish and using it in the manuscripts by them. We
point to significant premises showing that the Anglo-Saxons to the same knew the
Greek language - albeit limited - extent as to the Irish.
The usefulness toour purposes of the inscriptions and colophons of the scribes
of a specific content and form was discussed in chapter X.
We have critically evaluated (in chapter XI) the presence of the Hibernicisms in
the Latin of the copied texts as a feature determining the Irish providence of the text
or the trace of its passing through the Irish hands, which is sometimes interpreted to
thedisadvantageof t he possible Anglo-Saxon influence. We underscore that even
the very basis of interpretation of some features of Latin as Hibernicisms may be
successfully put into question. We have managed to show that the emergence of
the so far best recognized confusion s-ss is a characteristic feature of the insular
manuscripts and maybe used as a good indicator of such influences, but certainly
one cannot determine whether they are Irish or Anglo-Saxon just on the basis of this
feature. Inspired by the forgotten but restored by us hypothesis of Max Jellinek from
1920, we interpret the confusion s-ss as a way of marking with the single s letter the
voiced [s], also in the case of the initial sound before a consonant, and the double
ss means the voiceless [s]. The s-ss confusion is a very good indicator of the insular
influence, but it is not characteristic for the Anglo-Saxons.
We have called in question (chapter XII) the reasonableness of referring in the
estimation of the kind of insular influence to the provenience ofthe text copied and
the manuscript tradition from which it stems. We are very reserved as to the issue of
the usefulness of this feature, as it is very misleading. It does not mean that we give
up regarding it in the analysis of the text altogether but it must be definitely treated
as an auxiliary and not a determining feature.
We have also discussed the value of the analysis of the techniques used to
execute the bindings of the codices in the context of the Anglo-Saxon influence on
the manuscript practices ofthe Continental scriptoria (chapter XIII). Because ofthe
existence of only few examples, this feature is not very useful, but it confirms the
strong Coptic influences on the technique of producing the manuscripts, to which
we have pointed out in the chapter on illuminations.
In chapter XIV we have dealt with the problem of working out the methods allowing
for the determining which of the Anglo-Saxon manuscripts were created on the
Continent and which were imported from Great Britain. On the basis ofthe hitherto
existing research practice we do no t hesitate to claim that every single palaeographic
argument, brought up during the discussion over this problem, as well as the non-
palaeographic arguments, do not sufficiently guarantee us the certainty ofthe results
achieved. From the commonsensical point ofview, we should expect that the Anglo-
Summary 423

Saxon writers that worked in the conditions similar to those in their homeland would
create on the Continent the manuscripts that would not differ from one another in
any significant way, regardless of their place of work. Therefore, it is difficult to
separate imported manuscripts from similar Continental products. Even taking a whole
range of features into consideration does not improve our chances of reaching an
unambiguous answer to this problem. The hitherto existing research practice has
been based on several premises, which have been put into question in former chapters.
In chapter XV we have undermined the basic methodological assumptions used
in determining the copies of the insular models. The research methods have only
recently been granted more detailed and thorough attempts of the analysis in terms
of the legitimacy of their premises. The result of such a multiple critique should be
a general revision of the so far existing assumptions on this subject. From this fact
stems not a very optimistic conclusion that, most probably, a considerable group of
manuscripts that were regarded in literature as the copies of insular models, has
nothing in common even with so difficult to determine - regarding their force and
further effects - insular influences as those that appear in the process of copying
the insular codices in the Continental scriptoria. If one were to establish the kind of
the insular model more precisely, then the methods known offer us only limited
cognitive possibilities. The safestway of research would be formulating the opinion
on the process of copying from the Anglo-Saxon model on the basis of observing
several features, not only the abbreviations and confusions but also possible influences
of the insular model writing on the copyist’s writing, the insular ornamentation of the
model, etc. In the analysis of the manuscript only by taking into account many
features (not only abbreviations and confusions) which would be analysed both
separately and jointly, can we achieve in particular cases satisfying (in regard to the
reliabilityof its foundations) answer to the question of the model (or models) which
was (or were) used by the copyist and its type (Anglo-Saxon or Irish).
 DARIUSZ ANDRZEJ SIKORSKI1

ANGLOSASI I WPŁYWY ANGLOSASKIE W SKRYPTORIACH KAROLIŃSKICH

DO KOŃCA IX WIEKU

Wyd. Instytutu Historii UAM, POZNAŃ 2005, Katalog/1

KATALOG ANALIZOWANYCH RĘKOPISÓW

Katalog zawiera rękopisy napisane na kontynencie, w których uwidaczniają się

jakiekolwiek wpływy anglosaskie lub ogólnie insularne. Uwzględnione zostały również
manuskrypty importowane z Anglii na kontynent lub tylko czasowo przebywające w Anglii.
Układ opisu rękopisów w katalogu jest następujący.
1. Miejscowość i biblioteka, w której rękopis jest obecnie przechowywany oraz jego
sygnatura. Jeśli pod tą samą sygnaturą znajduje się kilka pierwotnie niezależnych rękopisów,
zaznaczamy, o które foliały chodzi. Jeśli rękopis jest obecnie rozdzielony pomiędzy kilka
jednostek podajemy je według następującej zasady: jeśli manuskrypt jest notowany w CLA,
to podajemy tylko większe jego całości bez pojedynczych foliałów, gdyż jego identyfikacji
służy numer w CLA. Nie uwzględnialiśmy tu dodatków zamieszczonych przez B. Bischoffa
w obu Addenda do CLA. Dla rękopisów późniejszych staraliśmy się podać wszystkie części
nalężace pierwotnie do tego samego kodeksu.
2. Z zawartości rękopisu podajemy dzieła tylko najważniejsze lub mogące wskazywać ze
względu na ich pochodzenie ewentualne źródła wpływów insularnych w rękopisie.
3. Atrybucje do konkretnych skryptoriów. W przypadku rękopisów notowanych w CLA,
pierwszy zapis odnosi się zawsze do E. A. Lowego. Gdy poglądy w nauce są w tej kwestii
zgodne lub dominujące, to nie zaznaczamy autorów atrybucji, gdy natomiast rozbieżne lub
odbiegające od pozostałych podajemy ze wskazaniem ich autora, a wprzypadku rozbiężności
u tego samego badacza, ze wzkazaniem odpowiedniej literatury.
4. Średniowieczna proweniencja rękopisu ujęta jest w nawiasy kwadratowe. Jeśli istnieją
rozbieżności w literaturze lub nie wszędzie fakt ten jest odnotowywany, to podajemy autorów
poszczególnych atrybucji.
5. Czas powstania rękopisu podajemy za pomocą powszechnie przyjętych w paleografii
oznaczeń: in - początek wieku; ex - schyłek; med. - połowa; 1/2 - pierwsza połowa; 2/2 -
druga połowa; 1/3 - pierwsza tercja, etc.; 1/4 - pierwsza kwarta, etc.; 1/10 - pierwsza dekada,
etc.; VIII/IX - przełom wieków.
6. W powyższych przypadkach, gdy nie udało się nam znaleźć w literaturze informacji o
zawartości, miejscu powstania lub proweniencji bibliotecznej, zaznaczamy to znakiem @.
Natomiast, gdy są to dane, których ustalić nie można, np. nieczytelny tekst, nie znane dzieje
rękopisu, nie określony rodzaj pergaminu, zaznaczamy to pytajnikiem (?).
7. Literą K. zaznaczyliśmy cechy kodykologiczne, a jeśli litera ta nie występuje, oznacza to,
że rękopis pod tym względem nie wykazuje cech insularnych lub nie ma na ten temat
wzmianek w literaturze.
8. Literą P. oznaczyliśmy część opisującą cechy paleograficzne i pozostałe, które mogą
ewentualnie pomóc w określeniu rodzaju wpływów insularnych. Jeśli nie wspominamy o
rodzaju pisma, to wówczas, gdy nie udało nam się go ustalić lub gdy w piśmie brak śladów
insularnych. Autorów poszczególnych opinii o cechach rękopisu podajemy na końcu w

1 e-mail: dsjb315?/main.amu.cdu.pl

424
nawiasach. Nasze obserwacje na podstawie reprodukcji rękopisów zaznaczone są symbolem
(DS).
9. Za skrótem Lit. cytujemy najważniejszą literaturę, w której znajdują się informacje
związane z rękopisem tzn. datowanie, miejsce napisania i przechowywania, oraz opisy lub
wzmianki o cechach paleograficznych. Nie uwzględnialiśmy wszystkich cytowań rękopisu w
znanej nam literaturze, gdy nie wnosiły one nic nowego lub były wtórne wobec cytowanej
literatury. W przypadku rękopisów notowanych w CLA podajemy zasadniczo tylko literaturę
powstałą później, a po dalszą literaturę odsyłamy do odpowiednich tomów tego
wydawnictwa; starszą literaturę podajemy wówczas, gdy opinie unznanych badaczy różnią się
od opinii wyrażonych w CLA, Jeśli dana pozycja bibliograficzna odnosi się tylko do tego
jednego rękopisu lub jest jemu głównie poświęcona podajemy pełen opis bibliograficzny. Na
końcu literatury podajemy ewentualne wydania faksymilowe całości lub poszczególnych
foliałów, do których dotarliśmy.
10. Uwzględniamy oddzielne części rękopisu, które funkcjonują w starszej literaturze jako
samodzielne manuskrypty i odsyłamy czytelnika do części zasadniczej rękopisu, przy której
znajduje się jego opis.

425
ABBEVILLE, BM, 4, Evangelia (f. 189); szkoła pałacowa Karola Wielkiego [St. Riquier ],
saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek (Lowe). P. Insularne wpływy na ornamentykę tablic kanonów (Mütherich).
Lit. CLA, VI, 704; E. H. Zimmermann, s. 308n, Taf. 219, 329-31; W. Kohler, Die
karolingischen Miniaturen, Bd. 2, s. 49-55, Bd. 3, s. 33nn; F. Mütherich, Die Buchmalerei, s.
17nn, 28; B. Bischoff, MS,3, s. 158, 174nn; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 414,
Abb. 55; J. A. Harmon, Codicology, s. 34, 195; R. McKitterick, The Diffusion, s. 398.

ALBI, BM, 39, Gennadius: de ecclesiasticis dogmatibus; Ps.-Gregorius, Interpretationes

Mysticae evangeliorum; Isidorus: Allegoriae scripturae sacrae; Orosius (ff. 137); pin.
Francja [Albi], saec. VIII/IX.
P. Proste inicjały są czerwono opunktowane; wykazują wpływy insularne. Lit. CLA, VI, 706;
CCSL, 175, ed. P. Geyer, O. Cuntz, s. 467, 2 il.

AMIENS, BM, 6 + 7 + 9+11 + 12 + PARIS, BN, lat. 13174, Vetus Testamentum (ff 191);
Corbie [Corbie], saec. przed 781.
P. Występuje insularna abrewiacja dla 'eius' (f. 52v), która została wytarta przez korektora
(Lindsay). Lit. CLA, VI, 707; W. M. Lindsay, Notae, s. 38; L. W. Jones, Ancient Prickings, s.
18; G. Ooghe, L’ecriture de Corbie, s. 276; W. Thiele, Sapientia Salomonis, s. 39; D. Ganz,
Corbie, s. 132.

AMIENS, BM, 18, Psalterium Gallicanum (ff. 144); Corbie; nie Corbie, pin. Francja
(Bischoff); St. Riquier (Porcher) [Amiens], saec. IXin (Bischoff, Porcher, Hauttecoeur);
Vlllex (Ganz, Netzer).
P. Tekst wykazuje silne powiązania ze Szkołą Pałacową Karola Wielkiego. Zürich Car. C.
161 (saec. IX,3/4) z Corbie jest bezpośrednią kopią tego rękopisu. Inicjały są dziełem
insularnego mistrza i jego ucznia. Niektóre inicjały z BN, lat. 4884 i prawdopdobnie w BN,
lat. 13025 są również jego dziełem (Kuder). Iluminator był pod silnym wpływem insularnym,
bądź sam był insularnego pochodzenia (Desbory). Silny insularny wpływy na ornamentykę
(Hauttecoeur). Insularne wpływy na inicjały (Netzer). Bischoff widzi stylistyczne
podobieństwo inicjałów do BN, lat, 13025. Micheli widzi tylko ornamentykę merowińską.
Mütherich mówi o przypuszczalnym wpływie insularnym na ornamentykę. Fischer nie widzi
w tekście powiązań insularnych, lecz do tekstu używanego w Szkole Pałacowej. Porcher
zauważa związki z ornamentyką insularną z jednej strony oraz motywy pochodzenia
orientalnego. Połączenie tych różnych wzorców jest najwyższej próby. Wright uważa, że
miniatury nawiązują do stylu z Lindisfarne. Iluminator korzystał z insularnych wzorców
(Eggenberger). Lit. V. Leroquais, Les psautiers, t. 1, s. 6nn; E. H. Zimmermann, s. 309n, Taf.
332; A. Hauttecoeur, Les enluminures, s. 253nn; N. Netzer, Cultural, s. 53; U. Kuder, Die
Initialen des Amienspsalters (Amiens, Bibliotheque Municipale MS. 18), München 1977
[dysertacja]; tenże, Les initiales ornees du Psautier de Corbie (Amiens, BM, 18), [w:] L'art du
Haut Moyen Age dans le nord-ouest de la France, Greifswald 1993, s. 239-62; G. L. Micheli,
L’enluminure, s. 86nn; J. Porcher, L'Evangeliaire de Charlemagne et le Psautier d'Amiens,
Revue des Arts, 7(1957), s. 51-58, fig. 1-10; tenże, La lettre omee medievale, [w:] Melanges
Eugene Tisserand, vol. 5, Vaticano 1964, s. 224; tenże, La peinture, s. 59; B. Bischoff, MS,1,
s. 60; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 436, Abb. 64; B. Fischer, KdG,2, s. 187; D. H.
Wright, The Italian Stimulus, s. 92; C. Eggenberger, Eine frühkarolingische Dedicatio, s. 30;
F. Mütherich, Les manuscrits enlumines, s. 324; D. Ganz, Corbie, s. 133; J. Desobry, Le
manuscrit 18 de la Bibliotheque Municipale d'Amiens, [w:] Actes du Colloque de Association
des medievistes anglicistes de l'emseignement superieur sur les techiques narratives au
Moyen Age, ed. A. Crepin, Amiens 1974, s. 73-125; D. Ganz, Corbie, s. 133; C. Merindol de,

426
Du Livre de Keils et du Psautier de Corbie ä Part roman: origine, diffusion et signification du
theme des personnages se saisissant ä la barbe, [w:] The Book of Keils, s. 298nn.

AMIENS, BM, 87 + 88, Ambrosiaster et Theodorus Mopsuestenus in epistulas Pauli (ff.

372f Corbie [Corbie], saec. VIII/IX.
P. Pojawia się typowo insularna interpunkcja i nieliczne abrewiacje insularne. Niektóre
inicały wypełnione są czerwonymi kropkami. Lit. CLA, VI, 709.

AMIENS, BM, 223, Hrabanus Maurus: De laude crucis', płn. Francja [@], saec. IX.
K. (?) P. Pochodzi z tego samego wzorca co Cambridge, Trinity Coll. B. 16. 3 z pol. X z
Canterbury (Temple). Kodeks należy do grupy rękopisów: Wien 652, Vaticano, Reg. lat. 124,
Paris, BN, lat. 2423 (CMEL). Lit. E. Temple, Anglo-Saxon Manuscripts, s. 42, il 45nn;
CMEL, 2, s. 117.

ANGERS, BM, 476 (460), Compustica et astronomica (ff 68f Bretania [Angers, St. Aubin],
saec. IX, 1/2 (Bischoff).
P. Napisany w piśmie na poły insularnym, na poły kontynentalnym. Pojawiają się 2 glosy
starobretońskie, a na f. 46v lista królów bretońskich wpisana w 1 pol. X w. W zapisie imienia
'Gworuuanf użyto anglosaskiej runy 'p' dla 'w' (Lambert). Lit. B. Bischoff, Anecdota
Novissima, s. 102-5; P.-Y. Lambert, Les commentaires celtiques ä Bede le Venerable (suite),
EC, 21(1984), s. 204-6; J.-L. Deuffic, La production manuscrite, s. 292n.

ANGERS, BM, 477 (461), Beda: De ratione temporum (ff. 99f Bretania; Angers (Deuffic)
[Angers, St. Aubin], saec. 897.
K. (?) P. Kodeks napisany jest hybrydą insularno-kontynentalną. Pierwsza partia glos
pochodzi z końca VIII w. i wpisana została czarnym atramentem (Fleuriot). Jedna z glos
łacińskich wywodzi się ze zniekształconego słowa anglosaskiego. Rękopis został skopiowany
z rękopisu, który z kolei był skopiowany z wzorca anglosaskiego (de Luc). Występują liczne
glosy bretońskie, a w trudnym tekście Bedy kopista przepisał również glosy iryjskie. Na f.
47v został wpisany literami greckimi kryptogram: 'Nunc mihi sit dns scribenti auxiliator
scribere ut possim hallice optimeque', który w tym samym systemie znajduje się również w
iryjskim rękopisie Bamberg, Staatsbibi. H. J. IV na f. 106v -cyfry zamiast liter w porządku
alfabetycznym i odpowiednie litery greckie (Lambert). Słowo hallice jest anglosaskim
przysłówkiem pochodzącym od słów 'hallic' lub 'healice' (de Luc). Występują glosy
syntaktyczne (Lemoine). Napisany przez 2 ręce. Rękopis został skomponowany
prawdopodobnie przez mnicha z diecezji Leon osiadłego w Angers (Deuffic). Rękopis był
głosowany w IX i X w. łacińskimi i bretońskimi glosami. Około 1000 r. została wpisana 1
linijka w anglosaskim pismem insularnym, a ponad tym bretońska glosa, w której skryba
próbuje oddać w bretońskiej ortografii anglosaską fonetykę (Dumville). Lit. L. Fleuroit,
Dictionnaire, s. 6, 8nn, 26nn; N. R. Ker, A Supplement, s. 130; G. de Luc, Une glosę en
anglo-saxon glosee en Brittonique, EC, 16(1979), s. 261-2; tenże, A propos de 'Hallice', EC,
26(1989), s. 144; P.-Y. Lambert, Les commentaires celtiques ä Bede le Venerable, EC,
20(1983), s. 119-43, Pl. 1-2, (f. 14r, 14r, 47v, 64v, 75v) oraz 21(1984), s. 187-206; tenże,
Gloses en vieux breton, EC, 26(1989), s. 89nn; J.-L. Deuffic, La production manuscrite, s.
293; L. Lemoine, Symptomes insulaires, s. 153; B. Kaczynski, Greek, s. 48n, 69nn; D. N.
Dumville, A Thesaurus Palaeoanglicus, s. 69n.

ANTWERPEN, Bibliothek van het Museum Plantin Moretus, MS 17. 4 (176 -Denuce),
Sedulius: Carmen Paschale; Prosper: Epigrammata, Alcuin: Carminaetc. (ff. 76)\ Liege, St.
Jacques (Bischoff); St. Amand(?) (Koehler, Pauly, Köbler) [St. Jacques, Liege], saec. IXin,
po 814 (Bischoff).

427
K. (?) P. Jest to kopia anglosaskiego wzorca z Northumbrii z ok. 700 r. wykonana przez
jednego skrybę. Być może pochodzi z tego samego skryptorium co Valencienses, BM, 99.
Podobieństwo widoczne jest również w iluminatorstwie, które odpowiada zestawowi
towarzyszącemu pierwszemu wydaniu z ok. 500 r. (Koehler). Postać św. Piotra posiada
tonsurę oraz jego szata jest udrapowana w sposób jaki pojawia się w insularnym
iluminatorstwie. Insularne wpływy mogą wynikać albo z kopiowania anglosaskiego wzorca z
ok. 700 roku, albo skryba pracował w insularnym środowisku kopiując bezpośrednio wzorzec
antyczny; bardziej prawdopodobna jest pierwsza możliwość. Kopiowaniu z anglosaskiego
wzorca mogło towarzyszyć dodanie przez skrybę pewnych cech insularnych z własnej
praktyki rękopiśmiennej (Levine). Inskrypcja 'Caduuini' -Traube identyfikuje z biskupem
Dunwich, Chutvine (Cuthwine), z ok 750 roku. Wzorzec tekstu buł ilustrowany i zapewne
został sprowadzony do Anglii z Włoch. Inskrypcja Cuuduuini była wpisana na antycznym
kodeksie, który służył za wzorzec (Belting). Wpis kryptograficzny w/g anglosaskiego
systemu. Zawiera liczne glosy (Denuce). Na f 68v znajduje się wpis: 'finit, fines fines
Cuuduuini' a na f. 69v 'Scripsit Lambert, homo cui pateat paradisus' -ten ostatni Koehler
datuje na XII w. Cudwini pojawia się również w Paris, BN, lat. 12949. Oprócz inskrypcji
Cudwine, na anglosaski wzorzec wskazują inne wpisy np. wiersz na f. 38v i dialog miedzy 'L'
a Będą na f. 69v, który został wpisany tą samą ręką, co subskrypcja Lamberta. Trzeba się
liczyć z możliwością, że miniatury powstały w St. Amand. Za tą proweniencją rękopisu
przemawia też obecność wiersza na f. 68v 'Virgo parens hac luce', który znany jest jeszcze z 2
rękopisów, z których Valenciennes 150 pochodzi z St. Amand, z VIII w. Glosy
starogórnoniemieckie są środkowofrankońskie, ale skopiowane zostały w Liege nie wcześniej
niż po ok. 830 i nie później niż w ostatniej tercji VIII w. chyba ze wzorca reńsko-
frankońskiego. Glosy zostały częściowo wpisane różnymi typami zapisu kryptograficznego
(Pauly). Rękopis był korygowany według Montpellier 362, który pochodzi ze skryptorium w
Troyes ewentualnie z bardzo mu bliskiego rękopisu (Caesare). Rękopis być może został
napisany w St. Amand, do Liege dostał się przy zakładaniu klasztoru św Jakuba (Köbler).
Zawiera liczne glosy (Denuce). Lit. J. Denuce, Musaeum Plantin-Moretus. Catalogue des
manuscrits, Antwerp 1927, s. 135-7; C. Caesar, Die Antwerpener Handschrift des Sedulius,
Rheinisches Museum für Philologie NF, 56(1901), s. 247-71; B. Bischoff, MS,3, s. 9; J. J. G.
Alexander, Insular, s. 82n; L. Traube, VuA,3, s. 239nn; P. Lehmann, Wert und Echtheit einer
Beda abgesprochenen Schrift, SBAW, phil.-hist. Kl. 1919, nr 4; W. Koehler, Die Denkmäler
der karolingischer Kunst in Belgien, s. 7nn; W. Levison, England, s. 133; H. Belting, Die
Basilica dei SS. Martini in Cimitile und ihr frühmittelalterlicher Freskenzyklus, Wiesbaden
1962, s. 98; C. Nordenfalk, Die Buchmalerei, s. 122; Treasures of Belgian Libraries,
Edinburgh 1963, nr 5; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, s. 269n; C. Levine, The
Miniature of the Antwerp Sedulius Manuscript: The Early Christian Models and their
Transformations, Columbia University Ph. D. 1970 (msp. ); A. Weiner, Die Initialornamentik,
s. 125n; T. H. Ohlgren, s. 58; P. Pauly, Die althochdeutsche Glossen der Handschriften
Pommersfelden 2671 und Antwerpen 17. 4, Bonn 1968, s. 137nn; R. Bergmann,
Mittelfränkische, s. 228nn; G. Köbler (1993), s. 922nn.

ARRAS, BM, 233, Liber evangeliorum (ff. 54f Arras [Arras, St. Vaast], saec. IX.
K. (?) P. Całostronicowe inicjały sąw formach franko-saksońskich np. f. 8 (Nordenfalk). W
ozdobnych literach występują formy insularne (Nilgen). Iluminacje są podobne do stylu z
czasów Karola Łysego (CGD). Lit. CGD, 4, s. 103; J. Porcher, Bibliotheque Nationale: Les
manuscrits ä peintures, nr 61; C. Nordenfalk, Die Buchmalerei, [w:] A. Grabar, C.
Nordenfalk, Das frühe Mittelalter vom 4 bis 11 Jh. [Die grosse Jahrhunderte der Malerei,
Geneve 1957, s. 158; C. Nordenfalk, Die Buchmalerei im Mittelalters, s. 78(f. 8); U. Nilgen,
Les scriptoria du Nord de la France, s. 215.

428
ARRAS, BM, 764 (739) (f. 134-181), Isidorus: prooemia, De ortu et obitu (ff. 48f Anglia
(Lowe); Bath(?) (Gneuss) płn. Francja, w centrum z wpływami insularnymi (Bischoff) [Arras,
St. Vaast], saec. VIII; VIII/IX (Gneuss).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularne vellum, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska majuskuła i minuskułą kilku rąk. Występują
insularne abrewiacje i inicjały czerwono opunktowane. Pojawia się konfuzja s-ss. Omyłki
zaznaczane są symbolami h-d (Lowe). Rękopis zawiera 2 glosy anglosaskie na f. 168r i 174v
-wpisane w VIII/IX w. (Meritt), które zostały prawdopodobnie wpisane ręką współczeną
tekstowi głównemu (Vaciago). Lit. CLA, VI, 714; N. R. Ker, Catalogue, s. 4; H. D. Meritt,
Old English Glosses mostly Dry Point, s. XV; B. Bischoff, MS,1, s. 183; J. van der Straeten,
Les manuscrits hagiographiqe d'Arras et de Boulogne-sur-Mer, Bruxelles 1971, s. 55; H.
Gneuss, A Preliminary List, s. 49; P. Vaciago, Old English Glosses, s. 3.

AUGSBURG, Bischöfliche Ordinariatsbibliothek, MS. 2, Isidorus: Sententiae (ff. 132f

Szwabia lub płd. Bawaria, okolice Augsburga(?) (Bischoff) [Füssen w Bawarii], saec. Vlllex;
VIII/IX (Bischoff).
P. Kodeks jest kopią insularnego wzorca. Foliały 13 lv i 132r napisane są insularnym pismem
z IX w. Omyłki zazanaczane przez 'd-h'. Pochodzi z tego samego skryptorium co Paris, BN,
2709 (Lowe). Pismo na f. 13lv i 132r jest szczególnego rodzaju minuskułą z IX w. z
wpływami insularnymi. Niektóre błędy kopisty, wynikające z niezrozumienia insularnych
abrewiacji, zostały skorygowane (Bischoff). Lit. CLA, VIII, 1025; SSBK,1, s. 48n; SSBK,2,
s. 203; B. Bischoff, MS,3, s. 24.

AUGSBURG, Bischöfliche Ordinariatsbibliothek, MS. 10, Gregorius M.: Dialogi (ff.

159f płd. Bawaria [Füssen, St. Mang], saec. IXin.
P. Napisany kontynentalną minuskułą. Rękopis kończy się wpisem greckimi literami AMEX,
przy czym 'X' zamiast 'N' jest wynikiem użycia runy 'N'. Pojawia się pismo kryptograficze w
stylu św. Bonifacego. Lit. SSBK,1, s. 50; W. Berschin, Griechisch-lateinisches Mittelalter, s.
122; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 55.

AUGSBURG, Bischöfliche Ordinariatsbibliothek, MS. 13, Conflictus Arnobii et

Serapionis, etc. (ff. 102f płn.-zach Niemcy ew. Francja [Augsburg], saec. IXmed.
P. W abrewiacjach widoczny jest silny wpływ insularny. Lit. SSBK,1, s. 15.

AUGSBURG, Staats- und Stadtbibliothek, Fragm. lat. 42, Isidorus: Etymologiae (ff. 2f
Fulda [Augsburg], saec. IX,3/10; IX,1/3.
K. (?) P. Napisany w zdysyplinowanej anglosaskiej minuskule. Występują insularne
abrewiacje, ale przeważają kontynentalne. Nad monosylabami pojawiają się akcenty.
Występują konfuzję s-ss i inne. Tekst jest zgodny z w Wolfenbüttel Weiss. 64. Lit. H.
Spilling, Angelsächsische, s. 75n; taż, Ein Handschriften-Fragment aus Fulda, CM, 2(1976),
s. 69-73.

AUGSBURG, UB, 1. 2. 2°. 2, Capitularium; Evangelistarium (f. 237f Salzburg [(?)], saec.
820-825 (Kashnitz).
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą. Iluminacje zależne są od wzoru z grupy rękopisów
Ada. Pojawiają się insularne cechy w ornamentyce: postacie Łukasza i Jana posiadają tonsurę
- cecha anglosaska. Na tym samym wzorcu opiera się pochodzący z Metzu BN, lat. 8849
(Kahsnitz). Lit. SSBK,2, s. 142; K. Holter, Eine Salzburger Evangelienhandschrift des 9.
Jahrhunderts, Alte und moderne Kunst, 18(1973), z. 126, s. 9-14, Abb. 6,9; Wertvolle
Handschriften und Einbände aus der ehemaligen Oettingen-Wallersteinschen Bibliothek,
hrsg. R. Frankenberg, P. B. Rupp [Kahsnitz], Wiesbaden 1987; K. Holter, Drei Evangelien-
Handschriften, s. 85nn, Abb. 111-3.

429
AUGSBURG, UB, 1. 2. 4°. 2 [olim HARBURG ÜBER DONAUWÖRTH, Schloss
Harburg, Fürstlich Öttingen-Wallersteinsche Bibi. Cod. I. 2. 4°. 2], Evangeliar (ff. 159)
[ewangeliarz z Maihingen]', Echternach; Rath Melsigi (O Cronin) [Echternach], saec. VIIIin;
ok. 705 (Ó Cróinin); VIII, 1/3 (Bischoff, Bergmann); ok. 730 (Nordenfalk).
K. W części rękopisu występują insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin obok
przeważającego kontynentalnego, nakłucia na jednym jak i na obu marginesach i liniowanie
przed i po złożeniu składek. P. Napisany w anglosaskiej majuskule dla Laurentiusa -wpis na
f. 157v 'Laurentius vivat senio'. Korektury są wpisane w drobnej minuskule anglosaskiej z
VIII w. i w prostej minuskule z IX w. Insularne inicjały są czerwono opunktowane. Glosy
anglosaskie wpisane zostały anglosaską minuskułą z wpływami kontynentalnymi (Lowe).
Foliały 158-9 zapisane są karolińską minuskułą z IX w. Korektury wprowadzone zostały
przez skrybę tekstu głównego oraz przez inną rękę insularną z VIII w. Pojawia się konfuzja s-
ss oraz akcenty nad 'i' oraz monosylabami. Ornamentyka jest Northumbryjska. Ptaki na f. 2rv
są karolińskie i dodane prawdopodobnie później, podobnie rysunek lwa nad inskrypcją
Laurentiusa na f. 157v. Nagłówki na f. 83r i 123v oraz kilka inicjałów jest prawdopodobnie
dziełem skryby z Trier, Dombibl. 61. Tekst należy do tradycji iryjskiej i pochodzi z tego
samego archetypu co tekst w Trier, Dombibl. 61 i Maeseyck, Eglise Sainte Catherine, tresor
S. N. (O Cróinin). Ornamentyka jest wynikiem współpracy skryby insularnego i
kontynentalnego (Micheli). Higgitt zauważa ten sam system używania kapitały w piśmie
wyróżniającym jaki występuje w Księdze z Kells. W tekście pojawiają się greckie litery. W
Paris, BN, lat. 10837 na f. 157v znajduje się wiersz skierowany do Laurentiusa -w/g
Bischoffa ta sama ręka pisała Paris, BN, lat. 10837 - kalendarz. Ó Cróinin uważa, ze rękopis
został napisany przez tego samego skrybę, który napisał kalendarz św. Willibrorda i który
wyuczony został w Rath Melsigi. Netzer przypuszcza, że tablice kanonów są podobne do
Book of Kells i pochodzą ze wspólnego archetypu, być może iryjskiego. Na f. 1 znajduje się
wiersz, który jest być może dziełem iryjskim (Bischoff). Rękopis zawiera na f. 20v-86 14
współczesnych glos anglosaskich oraz 18 sgn. glos z pocz. VIII w. z końca VIII w. i pocz. IX
w. Część glos jest rylcowa. Glosy są współczene tekstowi (O Cróinin). Niektóre
starogórnoniemieckie mogą pochodzić z czasów nieco późniejszych, a nawet z pocz. IX w.
Glosy anglosaskie reprezentują dialekt northumbryjski, ale insularna ręka jest chyba
południowoangielska. Meritt znalazł jeszcze więcej glos anglosaskich, w tym bardzo
wczesne. Pisownia 'd' zamiast 'th' jest zapożyczeniem z ortografii anglosaskiej (Bergmann).
Schützeichel uważa glosy anglosaskie za współczesne tekstowi głównemu. Pisownia 's'
zamiast 'z' wynika z wpływów anglosaskich. Glosy starogórnoniemieckie mają archaiczną
formę i stoją w ścisłym związku z anglosaską ortografią, np. glosa hase=odio. W glosach
pojawia się konfuzja s-ss. Lit. CLA, VIII, 1215; E. H. Zimmermann, s. 279n, Taf. 260-6; J. J.
G. Alexander, Insular Manuscripts nr 24; T. H. Ohlgren, Insular, s. 20n; Wertvolle
Handschriften [R. Kahsnitz], s. 26nn; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. 101n; R.
Frankenberger, P. B. Rupp, Wertvolle Handschriften und Einbände aus der ehemaligen
Öttingen-Wallersteinschen Bibliothek, Wiesbaden 1987, s. 26nn; C. Nordenfalk, On the Age
of the Earliest Echternach Manuscripts, s. 60; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 44n;
Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis [T. J. Brown], s. 90nn; Karl der Grosse. Werk
und Wirkung, nr 400; D. O Cróinin, Rath Melsigi, s. 36; tenże, Is the Augsburg Gospel Codex
a Northumbrian Manuscript? s. 199; J. A. Harmon, Codicology, s. 208; R. Schützeichel, Neue
Funde zur Lautverschiebung im Mittelfränkischen, ZDA, 93(1964), s. 22; J. C. Muller, Bisher
unbekannte, s. 72; R. McKitterick, The Diffusion, s. 429; M. McNamara, Celtic Scriptures, s.
439; N. Netzer, Willibrord's Scriptorium, s. 206; taż, Cultural, s. 5, 82; taż, The Origin of the
Beast, s. 327nn; J. Higgitt, The Display Script, s. 221; M. P. Brown, The Book of Cerne, s.
92; J. Hofmann, Altenglische, s. 36n, 42; H. D. Meritt, Old English Glosses in Latin
Manuscripts, Yearbook of the American Philosophical Society, 1959, s. 542; tenże, The Old
English Glosses, JEGPh, 60(1961), s. 442; J. Schroeder, Echternach: an der Wiege der
deutschen Sprache, Hemecht, 31(1979), s. 391-99; R. Bergmann, Mittelfränkische, s. 88nn;
430
tenże, Die althochduetsche, s. 16; N. R. Ker, Catalogue, nr 287; G. Köhler, Ergänzungen, s.
605; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 55. D. Ó Cróinin, Evangeliarium Epternacense
(Universitätsbibliothek Augsburg, Cod. I. 2. 4°2). Evangelistarium (Erzbischöfliches
Priesterseminar St. Peter, Cod. ms. 25) [Codices illuminati medii aevi 9], München 1988.

AUTUN, BM, 3, Evangelia [ewangelia Gundohinusa] (ff. 188); Vosevio w Burgundii (Lowe,
Nordenfalk); okolice Laon(?) (Bischoff); Laon (Merlette, Martinet) [Autun], saec. 754 (Lowe,
Nees).
P. Kombinacja elementów ornamentyki insularnej z longobardzką (Porcher, Beckwith).
Pismo, uncjała i minuskułą, wskazują na Burgundię. Insularne motywy występują obok
antycznych. Ornamentyka pochodzi z ręki niedoświadczonego skryby (Nordenfalk). Nees
widzi podobieństwo w ornamentyce z merowińską częścią Trier, 61. Omyłki zaznaczane są
przez h-h (Lowe). Maiestas Domini i postacie ewangelistów nie należą do insularnego
iluminatorstwa (Bischoff). Bierbrauer widzi powiązania w ornamentyce z ornamentyką
południowoniemiecką. Lit. CLA, VI, 716; L. Nees, The Gundohinus Gospels, Cambridge
1987; taż, Image and Text: Excerpts from Jerome's De trinitate and the 'Maiestas Domini'
Miniature of the Gundohinus Gospels, Viator, 18(1987), s. 1-21; E. H. Zimmermann, s.
182nn, Taf. 78-84; CMEL,6, s. 39; B. Bischoff, Paläographie des römischen, s. 138, 246nn;
tenże, MS,1, s. 14n; J. Porcher, Le debuts de l'art carolingien et l'art lombard, [w:] Atti dell'80
Congresso di studi sull'arte dell'Alto Medioevo, Milano 1962, s. 55nn; Karl der Grosse. Werk
und Wirkung, nr 410, Abb. 50n; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 76, 96; J. Hubert, J. Porcher,
W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, s. 70nn; J. A. Harmon, Codicology, s. 202; J.
Beckwith, Byzantine, s. 297; K. Bierbrauer, Die Buchmalerei in Salzburg, s. 246; S. Martinet,
Les manuscrits de Sainte-Marie-Jean de Laon Ville siede, s. 27ln; M. P. Brown, The Book
of Cerne, s. 93. Amdt-Tangl, II, s. 25, Taf. 33e, F. Steffens, Lateinische, Taf. 37

AUTUN, BM, 4 (f. 25-247) + PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1588 (f. 1-14), Evangelia-,
Flavigny(?); Flavigny (Bischoff, Marilier) [Flavigny], saec. VIII,2/2; ok. 780.
P. Napisany w prekarolinie. Niektóre inicjały są insularne -np. f. 15. Trójkąty z trzech kropek
zaznaczają koniec sekcji (Lowe). Delisle przypuszcza pochodzenie iryjskie lub anglosaskie.
Ornamentyka inspirowana jest wzorami południowoangielskimi (Micheli). Bischoff widzi
insularny wpływ na ornamentykę. Ornamentyka tablic kanonów jest w stylu insularnym
(Porcher). Widoczne jest bliskie pokrewieństwo tekstualne jak i w układzie rękopisu do
Autun 3 (Nees). Lit. CLA, VI, 717a; L. Delisle, Les rols de libri au seminaire d'Autun,
Bibliotheque de 1'Ecole des Chartes, 59, s. 380nn (cyt za E. Chatelain); Les manuscrits a
peintures en France du VII au XII siede, Paris 1954, s. 8; W. M. Lindsay, Collectanea, s. 8;
B. Bischoff, MS,3, s. 19; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 61n; J. Porcher, Le peinture, 57, tab.
4; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 439, Abb. 67; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s.
50, Taf. 70-71(f. llv, 12v, 13v, 14v); J. A. Harmon, Codicology, s. 201; L. Nees, The
Gundohinus, s. 167n, fig. 61(f. 8r); J. Marilier, Le scriptorium, s. 30n. E. Chatelain, Uncialis,
s. 103n, tab. 60(f. 128r).

AUTUN, BM, 4 (f. 6-24), Canones; Praefationes et capitula evangeliorum; Flavigny(?);

Flavigny (Bischoff) [Flavigny], saec. VIII,2/2.
P. Napisany minuskułą prekarolińską. Bischoff widzi insularne wpływy na ornamentykę. Lit.
CLA, VI, 717b; B. Bischoff, MS,3, s. 19.

AUTUN, BM, 20 A + TROYES, BM, 657, Cassiodorus in psalmos (ff. 473); Flavigny
[Flavigny], saec. VIII/IX.
P. Inicjały są różnych form, w tym i insularne, czerwono opunktowane (Lowe). Występuje
insularny skrót dla 'est', który pojawia się tu, jak i w Autun 23 etc. niezależnie od wpływów
insularnych (Lindsay). Bischoff widzi insularne wpływy na ornamentykę. Tekst jest mieszany

431
-iryjsko-kontynentalny. Lit. CLA, VI, 720; W. M. Lindsay, Notae, s. 73; B. Bischoff, MS,3,
s. 19.

AUTUN, BM, 27 (ff. 63-76) + PARIS, Nouv. acq. lat. 1628 (ff. 17-18), Isidorus lunior in
Genesim (ff. 16)\ Hiszpania(?); Flavigny(?) (Bischoff) [Autun; Lyon(?) (Vezin)], saec.
VIII, 1/2.
P. Napisany wizygocką minuskułą. Ręka korektora na f. 65 wykazuje insularne wpływy
(Lowe w CLA) -jest insularna (Lowe w Pal. Pap. ). Rękopis pochodzi chyba ze środowioska
wizygockiej emigracji we Francji (Bischoff). Tekst pochodzi z tradycji wizygockiej. Jako
probatio pennae zachował się wiersz Theofrida, pierwszego opata Corbie (Ganz). Napisany
wizygocką minuskułą. Być może na pocz. IX w. rękopis był w Lyonie (Vezin) Lit. CLA, VI,
728; R. P. Robinson, Manuscripts 27 (S. 29) and 107 (S. 129) of the Municipal Library of
Autun, Memoirs of the American Academy in Rome, vol. XVI, Rome 1939 [nie dotarłem]; E.
A. Lowe, Pal. Pap., s. 459; B. Bischoff, MS,1, s. 179; MS,2, s. 315; MS,3, s. 19; C. H.
Beeson, Isidor-Studien, s. 109; D. Ganz, The Merovingian Library, s. 154; J. Vezin, Le
commentaire sur la Genese de Claude de Turin, un cas singulier de transmission des textes
wisigothiques dans la Gaule carolingienne, [w:] L'Europe heritiere de l'Espagne wisigothique,
ed. J. Fontaine, C. Pellistrandi, Madrid 1992, s. 223-9.

AVRANCHES, BM, 48 (ff. I-II) + 66 (I-II) + 71, (ff. A-B) + ST. PETERSBURG, O. v.
1,1, Evangelia (ff. 5f Anglia [Mont-St.-Michel], saec. VIII, 1/2 (Lowe, Bischoff); Vlllmed-
VIII,2/2 (Wright, Engelbert).
K. Napisany na insularnym pergaminie. Sposób liniowania jest trudny do określenia (Lowe).
P. Anglosaska uncjała z elementami kapitały. Typowo anglosaskie inicjały (Lowe). Pismo
podobne jest do Oxford, Hatton 48 z Worcester z VIII w. (Engelbert). Nie wiadomo od kiedy
rękopis był w posiadaniu St. Michel (Nortier). Zdaniem McKitterick nie pojawił się na
kontynencie wcześniej niż w XI w. Lit. CLA, VI, 730, XI, **730; A. Wilmart, Debris d'un
ms. des Evangiles ä Avranches (n° 66) et Leningrad, Revue Biblique, (1929), s. 396-402,
(1930), s. 392-96; D. H. Wright, Some Notes, s. 449; B. Bischoff, MS,2, s. 332, 337; P.
Engelbert, Paläographische Bemerkungen zur Faksimileausgabe der ältesten Handschrift der
Regula Benedicti, RB, 79(1969), s. 407n; J. A. Harmon, Codicology, s. 196; R. McKitterick,
The Diffusion, s. 397; G. Nortier, Les biblioteques medievales, s. 62.

AVRANCHES, BM, 229, @ [@], saec. IX.

P. Występują insularne abrewiacje. Lit. F. Rädle, Studien zu Smaragd von Saint-Mihiel,
München 1974, s. 15.

AVRANCHES, BM, 238, Cicero: De oratore (ff. 60f @ [Mont St. Michel (Courbaud)],
saec. IX; IX/X (CGD).
K. (?) P. Występuje anglosaski skrót h z haczykiem dla -autem. Lit. CGD, 4, s. 548; M. Tulli
Ciceronis ad M. Brutum Orator, ed. J. E. Sanders, Cambridge 1885, s. LXXXn, XCIX;
Oeuvres de Ciceron: De oratore liber primus, ed. E. Courbaud, Paris 1905, s. LVn; M. Tulli
Ciceronis se oratore libri tres, Oxford 1892, reprint Amsterdam 1962, s. 64; L. Traube,
VuA,3, s. 229; Text und Überlieferung, s. 103nn. E. Chatelain, Paleographie des classiques
latins, pi. 19 [nie dotarłem],

BALTIMORE, The Walters Art Gallery, 61, Evangeliarium ff. 167f zach. Francja [(?)],
saec. IX, 1/4; X (Ricci).
K. (?) P. Ornamentyka jest fuzją elementów insularnych i kontynentalnych i nawiązuje w
pewien sposób do stylu z Tours, ale z elementami prowincjonalnymi. Tekstualnie należy do
tradycji iryjskiej. Lit. S. de Ricci, W. J. Wilson, Census of Medieval and Ranaissance
Manuscripts in the United States and Canada, vol. 1, New York 1901, s. 767; G. L. Micheli,

432
L’enluminure, s. 99; J. J. Alexander, F. Wormald, An Early Breton Gospel Book. A Ninth
Century Manuscript from the Collection of Bradfer-Lawrence 1887-1956, Cambridge 1977, s.
15; J.-L. Deuffic, La production manuscrite, s. 294.

BAMBERG, Staatliche Bibliothek, Cod. Class. 3 (II f. 94-101), Homiliae ex Alcmi

homiliario desumptac, niemieckie skryptorium pod insularnym wpływem [Bamberg], saec.
VIII/IX.
P. Napisany w minuskule z insularnymi wpływami. Ta sama ręka znajduje się pośród
anglosaskich w Metz, BM, 76 (Fischer). Lit. CLA, VIII, 1027b; B. Fischer, KdG,2, s. 191; R.
Bergmann, Die althochdeutschen Glossen der Handschrift Bamberg, Staatsbibliothek Class.
3, [w:] Festschrift für Herbert Kolb zu seinem 65. Geburtstag, hrsg. K. Matzel, H.-G. Roloff,
Bern et al. 1989, s. 21-30.

BAMBERG, SB, Cod. Class. 3 (M. V. 12) (II, f. 1-93), Libri Salomonis (ff. 94)', niemieckie
skryptorium pod insularnym wpływem; płd. Niemcy (Thiele) [Bamberg], saec. VIII/IX.
P. Napisany we wczesnej minuskule przypominającej Metz 76. Część napisał Meginfrit -
Lowe dopuszcza identyfikację z szambelanem Karola Wielkiego (zm. 800). Steinmeyer wątpi
w tę identyfikację. Lindsay widzi insularne abrewiacje. Ręka karolińska pracowała również w
zaginionym rękopisie z Metzu i w Wien 2195 (f. 2-46) (Bischoff). W rękopisie znajduje się
ten sam tekst, który jest w skopiowanym z anglosaskiego wzorca i napisanym anglosaską
minuskułą regensburskim Clm 14080 f. 1-33, 37-112 (Thiele). Lit. CLA, VIII, 1027a; W. M.
Lindsay, Notae, 64, 76; B. Fischer, KdG,2, s. 191; W. Thiele, Sapientia Salomonis, s. 28n;
SSBK,2, s. 84; Steinmeyer-Sievers, Bd. 5, s. 51.

BAMBERG, SB, Cod. Class. 54 [E. III. 19], Scriptores historiae Augustac, Fulda [Fulda,
Vercelli, Bamberg od XI w. ], saec. IX,2/4 (Bischoff); IX,2/2 (Boyer).
K. (?) P. Rękopis napisany został w anglosaskiej minuskule. Jest bezpośrednią kopią z
Vaticano, Pal. lat. 899 z 1-2 ćw. IX w. z płn. Włoch, z Werony (Boyer, Bischoff). W/g
Josephsona był wzorcem dla Vaticano, Pal. lat. 899. Lit. F. Leitschuh, H. Fischer, Katalog der
Handschriften der KöniglichenBibliothek zu Bamberg, Bd. 1,2,1, s. 60 (nr 54), Bamberg
1895; L. Traube, Bamberger Fragmente der Vierten Dekade des Livius, [w:] Abhandlungen
der Bayerischen Akademi der Wissenschaften, phil-hist. Kl. 24(1909), Abh. 1, s. 7 [nie
dotarłem]; B. B. Boyer, Insular, s. 33; B. Bischoff, MS,3, s. 61; Text and Transmission [P. K.
Marshall], s. 354; B. B. Boyer, Insular, s. 31-9; A. Josephson, Die Columella-Handschriften,
s. 21; H. Butzmann, Der Ezechiel-Kommentar, s. 5; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 60; H.
Hoffmann, Bamberger Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts, Hannover 1995, s. 136.

BAMBERG, SB, Cod. Med. 3 (pierwsza karta), Lectionarium (frg. )\ okolice Würzburga
[Bamberg], saec. ok. 800 (Bischoff).
K. (?) P. Anglosaska minuskuła. Lit. K. Gamber, CLLA, nr 1212, Supp.; K. Gamber, Die
Lesungen und cantica an der Ostervigil im 'Comes Parisinus', RB, 71(1961), s. 125; H.
Spilling, Angelsächsische, s. 89.

BAMBERG, SB, M. IV. 14, Quintilianus: Institutiones', Francja [Bamberg], saec. IX,2/3,
uzupełnienia s. IX/X (Lehmann).
P. Rękopis był uzupełniany w Niemczech na przełomie IX i X w. lub w X w. przez kilka
niekaligraficznych rąk, które wykazują insularne wpływy w piśmie jak i w abrewiacjach.
Pojawiają się konfuzje s-ss. Uzupełnienia pochodzą najprawdopodobniej ze środkowych
Niemiec, być może z Fuldy, w której bibliotece znajdował się kodeks z Kwintylianem. Kopią
tego rękopisu jest koloński London, Harley 2664 z końca X w. Lit. P. Lehmann, EdM,2, s.
9nn.

433
BAMBERG, SB, Patr. 20 (f. 70nn) [B. III. 30], Vita S. Silvestri; Inventio sancti crucis;
Nonantola [(?)], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Inicjały jak i incipity są czerwono opunktowane (Bischoff). Lit. E. A. Lowe,
Beneventan Script, s. 114; tenże, Pal. Pap., s. 35; B. Bischoff, Manoscritti Nonantolani, s.
11 Inn.

BAMBERG, SB, Patr. 61 [HJ. IV. 15], Cassiodorus: Institutiones; Malius Theodorus;
Gregorius Turonensis: De cursu stellarum; Isidorus: De natura rerum (ff. 103); skryptorium
benewentańskie, Monte Cassino(?) [Włochy do X w. ], saec. VIII,2/2.
P. Niektóre inicjały są czerwono opuktowane (Lowe). Występuje insularne 'autem' (Lindsay).
Pojawia się konfuzja s-ss i p-pp (Mynors). Rękopis podobny do tego służył za wzorzec dla
twórców Amiatinusa (Corsanu). Lit. CLA, VIII, 1029; W. M. Lindsay, Notae, s. 18;
Cassiodori senatoris Institutiones, ed. R. A. B. Mynors, Oxford 1937, s. Xn; K. Corsanu, The
First Quire of the Codex Amiatinus and the Institutiones of Cassiodorus, Scriptorium,
41(1987), s. 28n, pl. 2-4(f. 14r, 15r, 15v); E. Condello, Una scrittura, s. 25.

BAMBERG, SB, Patr. 87 [B. IV. 21], Hieronymus- Gennadius: De viris illustribus;
Augustinus de Haeresibus (ff 138); płd. Włochy [Rzym w IX w. ], saec. VI.
P. Napisany w tym samym skryptorium, z którego pochodzi Vaticano lat. 3375
(Lowe). Anglosaski wpis na f. 105v z 2 pol. VIII wieku dokonany być może w Rzymie: 'nihil
cautius quam quod habet in corde preferre' -być może ślad 'schola Saxonum' (Bischoff).
Traube wiąże ten wpis z Bobbio. W/g Lowego (Pal. Pap. ) wpis powstał w Anglii bądź w
anglosaskim skryptorium na kontynencie. Na f. 79v znajduje się wpis w rzymskiej kuriale.
Nie ma śladów, aby kodeks znajdował się kiedykolwiek w Anglii. Lit. CLA, VIII, 1031; E.
A. Lowe, A List of the Oldest Extant Manuscripts of Saint Augustine with a Note on the
Codex Bambergensis, [w:] tenże, Palaeographical Papers, s. 303-314, Pl. 41-42(f. 105v, 79v);
L. Traube, Paläographisehe Forschungen IV, s. 8; B. Bischoff, MS,2, s. 316; MS,3, s. 36;
tenże, Paläographie des römischen Altertums, s. 239; P. Rabikauskas, Die römische Kuriale in
der päpstlichen Kanzlei, Roma 1958, s. 34; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 303-14, pl. 41(f. 114r,
33r, 165v, 79v); M. M. Gorman, Eugippius, RB, 93(1983), s. lOn; E. Condello, Una scrittura,
s. 64; D. N. Dumville, The Importation, s. 115. A. Chroust, ser. I, Lfg. XVIII, Taf. l(f. 39r,
114r).

BAMBERG, Stadtarchiv, Frag. 43, Homiliariu Alani (f. 1); Włochy(?); Włochy (Bischoff)
[Niemcy], saec. VIII,2/2.
P. Według Bischoffa insularne cechy Clm. 18092 pochodzą z tego rękopisu. Lowe nie widzi
cech insularnych. Lit. CLA, VIII, 1032; SSBK,1, s. 155n; SSBK,2, s. 226; S. Bachmann, Ein
Bamberger Unzialfragment des sogennanten Alanus Homiliars, Jahrbuch für fränkische
Landesforschung, 23(1963), s. 17-44.

BARCELONA, Biblioteca del Cabildo, 120 [olim S. N. ], Gregorius M.: Homdiae in

evangelia, Decretum (ff 337); pld. Francja(?) [Barcelona], saec. VII/VIII.
K. Cechy kodykologiczne mogąbyć interpretowane jako insularne.
P. Kodeks napisany jest uncjałą. Korektury i dodatki liturgiczne zostały wpisane w VIII w.
anglosaską minuskułą i uncjałą. Pierwsze litery sentencji są większe. Pojawienie się konfuzji
r-s świadczy, że wzorzec był napisany w minuskule. Abrewiacje wskazują na wizygockie
pochodzenie, ale ornamentyka i ortografia są francuskie. Cytaty zaznaczane są na sposób
insularny. Korektor wprowadził insularną interpunkcję (Lowe). Znaki korekcyjne są
porównywalne do tych użytych w Amiatinusie (Dumville). Lit. CLA, XI, 1627; E. A. Lowe,
Nouvelle liste de membra disiecta, RB, 43(1931), s. 103n; A. Petrucci, L'onciale, s. 94; B.
Bischoff, Addenda II, s. 306; D. N. Dumville, The Importation, s. 117.

434
BASEL, UB, B. III. 2, Homiliarium Pauli Diaconi (ff. 146f (?) [Bazylea], saec. IX.
K. (?) P. Ornamentyka i inicjały są czerwono opunktowane. Miniatury przypominają szkołę
fuldajską Lit. G. Meyer, M. Burkhardt, Die mittelalterliche Handschriften der
Universitätsbibliothek Basel, Bd. 1, Basel 1960, s. 202-6.

BASEL, UB, F. III. 15 a (f. 1-23) + KOBENHAVN, Kongelige Bibliotek, Fragmenter 19.
VII, Isidorus: De natura rerum; Recepta z Bazylei (ff. 24f Fulda (Lowe, Baesecke, Bischoff);
Anglia bądź kontynentalny ośrodek anglosaski (Fontaine) [Fulda], saec. VIII/IX; Vlllex
(Fontaine); za Ratgera (802-817) (Weiner); IXin (Spilling, Broszinski).
K. Insularne cechy kodykologiczne: napisany częściowo na insularnym pergaminie, a
częściowo na kontynentalnym, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek
(Lowe). P. Część z Izydorem przepisana jest (liczne ręce) w anglosaskiej minuskule z długimi
descendencjami z anglosaskiego Basel F. III. 15f. Inicjały rozdziałów są czerwono
opunktowane i pochodzą chyba od skryby tekstu głównego. W/g Fontaine kopista
kontynentalny pisze tak, jakby rękopis powstał w Jarrow lub Yorku. Występują insularne
abrewiacje. Runiczne 'p' pojawia się w części z receptą, która również została napisana w
anglosaskiej minuskule. Runy mają tu charakter czysto ornamentalny. Na f. 17v i 18r
znajduje się najstarszy katalog biblioteczny z Fuldy. Spilling wątpi, aby ten wykaz był
katalogiem biblioteki fuldajskiej. Czy ów powstał za Baugulfa (779-802) czy za Ratgara
(802-817) jest sprawą otwartą. Zdaniem Schrimpfa wykaz powstawał etapami. W tekście
recepty na f. 17 glosa sgn., która wydaje się być nieudaną transkrypcją z języka
staroangielskiego. Według Baesecke autorem recepty był Anglosas, który zachował
anglosaską pisownię. Schróbler widzi w autorze Anglosasa, który znał sgn, lub Niemca, który
posługiwał się staroangielskim. Jest to ta sama ręka, która jako pierwsza pojawia się w Basel,
F. III. 15 b (f. 20r-45r). Według Kóblera anglosaski skryba posługiwał się niemieckim
wzorcem recepty. Lit. CLA, VII, 842; X, **842; N. R. Ker, Catalogue, s. 475; R. Bergmann,
Die althochdeutsche (1983), s. 11; P. Lehmann, Fuldaer Studien, (1925), s. 47nn; G.
Baesecke, Der Vocabularius, s. 115; tenże, Hrabans Isidorglossierung, s. 35n; B. Bischoff,
MS,1, s. 185; MS,3, s. 87; R. Derolez, Runica, s. 271n, 421; J. Fontaine, Isidore, s. 31, 35nn;
I. Schróbler, Fulda und die althochdeutsche, s. 7n; D. Geuenich, Zur althochdeutschen
Literatur, s. 116n; tenże, Die Personennamen, s. 268n; H. Spilling, Das Fuldaer, s. 175; taż,
Angelsächsische, s. 62n; F. Brunhölzl, Fuldensia, s. 539-41; P. Hagele, Hrabanus, s. 84, Abb.
7(f. 14r); Fuldische Handschriften aus Hessen, [H. Broszinski], s. 58, il. (f. 17r); B. van
Regemorter, La reliure souple, s. 256; G. Köbler (1986), s. 113; Mittelalterliche
Bücherverzeichnisse des Klosters Fulda [G. Schrimpf], s. 3nn, Abb. l-2(f. 17v, 18r); A.
Weiner, s. 26, 126n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 31.

BASEL, UB, F. III. 15 a (f. 24-32), Ps.-Isidorus: De proprietate sermonum; anglosaskie

skryptorium na kontynencie(?), Fulda(?) [Fulda], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek (Lowe). P. Napisany w pięknej minuskule anglosaskiej przez
więcej niż jedną rękę (w/g Spilling 2 ręce). Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. CLA, VII,
843; H. Spilling, Angelsächsische, s. 63n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 31.

BASEL, UB, F. III. 15 b (f. 1-19), Ps.-Isidorus: De ordine creaturariurr Anglia,

Northumbrian) [Fulda], saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek (Lowe). P. Napisany w anglosaskiej minuskule przez dwóch
skrybów. Insularne abrewiacje i inicjały oraz konfuzja s-ss. Puste końce wierszy wypełnione
są esami-floresami. Lit. CLA, VII, 844; H. Spilling, Angelsächsische, s. 64; B. van
Regemorter, La reliure souple, s. 256; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 31.

435
BASEL, UB, F. III. 15 b (f. 20r-45r), Vita SS. Antigoni et Eupraxiae, Vita S. Goaris', Fulda
[Fulda], saec. IXin.
K. (?) P. Napisany w anglosaskiej minuskule. Pierwsza ręka jest tą samą, która działała przy
recepcie starogórnoniemieckiej (Basel, 15a (f. 1-23) na f. 17. Na f. 25v i 26v zostały wpisane
glosy starogórnoniemieckie w piśmie fuldajskim z pocz. IX w. Lit. CLA, VII, 844; B.
Bischoff, Nachträge, s. 168; H. Spilling, Angelsächsische, s. 64; G. Kóbler (1993), s. 762; K.
Gugel, Welche erhaltenen, s. 31.

BASEL, UB, F. III. 15 c (f. 1-11), Isidorus: Synonyma', Fulda [Fulda], saec. IXin.
K. (?) P. Anglosaskie pismo i inicjały. Pismo podobne jest do Basel F III 15b (f. 20-45)
(Spilling). Lit. G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 20, Taf. 17(f. Ir, 1 lv); H. Spilling,
Angelsächsische, s. 64; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 27, 127; B. van Regemorter, La
reliure souple, s. 255.

BASEL, UB, F. III. 15 c (f. 12-27), Isidorus: Synonyma, anglosaskie skryptorium w

Niemczech; Fulda (Lehmann) [Fulda], saec. VIII,2/2; IXin (Weiner).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek (Lowe). P. Napisany w anglosaskiej majuskule oraz na f. 23v
w anglosaskiej minuskule. Proste insularne inicjały, które są czerwono opunktowane. Ręka,
która na f. 28 czyni obszerne korektury jest tożsama z tą w łacińskiej recepcie z Basel F. III
15a (f. 1-23) i jako pierwsza w Basel, F. III. 15 b (f. 20r-45r). Starogórnoniemieckie glosy
rylcowe wpisane zostały w insularnej minuskule. Lit. CLA, VII, 845; P. Lehmann, EM,5, s.
214; G. Baesecke Vocabularius, s. 20, Taf. 18(f. 12r); R. Bergmann, Die althochduetsche, s.
11-2; H. D. Meritt, Old High German Scratched Glosses, AJPh, 55(1934), s. 234n; G. Köbler
(1993), s. 13, 763; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 31; H. Spilling, Angelsächsische, s. 64; A.
Weiner, s. 27, 127; R. Derolez, Runica, s. 271n; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 55.

BASEL, UB, F. III. 15 c (f. 28-64), S. Basili: Admonitio adfilium Spiritualem', anglosaskie
centrum w Niemczech; Fulda (Lehmann) [Fulda], saec. VIII/IX; przed 802 (Lehmann); IXin
(Weiner).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek (Lowe). P. Anglosaska minuskuła kilku rąk. Foliały 28r-41v
noszą ślady iryjskiej ortografii - za wzorcem (Lehmann). Konfuzja s-ss. Omyłki były
nanoszone za pomocą znaków h-d. Rękopis zawiera sgn. glosy rylcowe wpisane insularną
minuskułą. Na f. 36r wyryte jest w piśmie insularnym imię 'raginoman' (Bischoff). Na f. 36v
są wyryte imiona (Kóbler). Lit. CLA, VII, 846; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 20, Taf.
18(f. 42r), 19(f. 46r); P. Lehmann, EM,5, s. 214; B. Bischoff, Nachträge, s. 168; R. Derolez,
Runica, s. 421; H. D. Meritt, Old High German Scratsched Glosses, s. 234; R. Bergmann, Die
althochdeutsche (1983), s. lin; H. Spilling, Angelsächsische, s. 64; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 128; G. Köbler, Ergänzungen, s. 13, 763; K. Gugel, Welche erhaltenen,
s. 91.

BASEL, UB, F. III. 15 d, 'Isidorus Iunior' (Consentius): De Vitiis (ff. 16)', Irlandia;
Irlandia(?) lub kontynent(?) (Reynolds) [Fulda], saec. VIII.
K. Napisany został na vellum; pozostałych cech kodykologicznych nie da się określić
(Lowe). P. Napisany w iryjskiej kursywie minuskulnej. Kodeks ten był najprawdopodobniej
pośród książek nadesłanych Bonifacemu z Anglii. Pojawia się konfuzja s-ss. Korektury
wpisane ręką insularną, prawdopodobnie kontynentalno-anglosaską. Lit. CLA, VII, 847; B.
Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 112; H. Spilling, Angelsächsische, s. 51;
taż, Irische, s. 893n; Text und Überlieferung [L. D. Reynolds], s. XX; B. van Regemorter, La
reliure souple, s. 255; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 31.

436
BASEL, UB, F. III. 15 e (cz. 1), Theodulfus Aurelianensis: Capitula, Fulda [Fulda (Spilling);
(?) (Gugel)], saec. IXmed (Bischoff); IX,2/3 (tuż po 850 (Spilling); IX,2/4 (Gugel).
K. (?) P. Napisany przez 2 ręce karolińskie, między którymi pojawia się ręka anglosaska na f.
7v w 4 wierszach (Bischoff). Foliały 16-25 są napisane anglosaskim pismem i w tej części
znajdują się sgn. glosy (Steinmeyer). Lit. B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums,
s. 121; H. Spilling, Angelsächsische, s. 86n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 50; Steinmeyer-
Sievers, Bd. 4, s. 382; B. van Regemorter, La reliure souple, s. 253n.

BASEL, UB, F. III. 15 f, Isidorus: De natura rerum (ff. 13); płd. Anglia [Fulda], saec.
VIII,2/2; Vlllmed (Weiner).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek (Lowe). P. Napisany w anglosaskiej minuskule z elementami
majuskuły. Probationes pennae z VIII i IX w. zostały wpisane głównie anglosaskimi rękoma.
Inicjały były dodane na kontynencie i naśladują anglosaskie formy. Był wzorcem dla Basel,
F. III. 15 a (f. 1-23) (Bischoff). Inicjały zostały dodane w Fuldzie (Weiner). Na f. 5v znajduje
się glosa z pocz. IX w. (Lehmann). Lit. CLA, VII, 848; B. Bischoff, MS,1, s. 183nn; MS,3, s.
87; H. Spilling, Angelsächsische, s. 62; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 30, 129; B. van
Regemorter, La reliure souple, s. 256n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 31; P. Lehmann, B.
Bischoff, Nachträge, s. 169; R. Bergmann, Verzeichnis, s. 4; G. Köhler, Ergänzungen, s. 764.

BASEL, UB, F. III. 15 g, Isidorus: Sententiae (ff. 66); Fulda(?) [Fulda], saec. IX, 1/3
(Weiner); IX, 1/4 (Gugel); IX (Beeson); VIIIex (Lindsay).
K. (?) P. Foliał 1 jest napisany insularnym (ags. ) pismem; reszta w karolinie z elementami
insularnymi (kształt liter, abrewiacje i korektury). Ręka anglosaska podobna jest do Paris,
BN, lat. 1771 i Wolfenbüttel, Novi 404. 1. frag. 1,1 (Spilling, Weiner). Lindsay nie widzi
pisma insularnego. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 445; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 112;
SSBK,1, s. 55; H. Spilling, Angelsächsische, s. 73; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 29,
129, Taf. 13; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 31.

BASEL, UB, F. III. 15 k, Isidorus: De natura; Augustinus: Sententiae; Computus (ff. 64);
Benediktbeuern (Bischoff) [(?) (Gugel); Fulda(?) (Bischoff); Fulda (Beeson), potem Mainz
(Hoffmann)], saec. 820-40 (Stevenson); IX, 1/2 (Gugel).
K. (?) P. Tekst komputu należy do tradycji anglosaskiej (Jones). Część z Izydorem pochodzi
z insularnego wzorca i napisana została w karolińskiej minuskule (Beeson). Nagłówki
wpisane zostały być może tą samą ręką co Kassel, fol. Theol. 30 (Gugel). Dodatki i korektury
pochodząz Mainz z XI w. (Hoffmann). Lit. SSBK,1, s. 37; C. H. Beeson, Isidor-Studi en, s.
68; Ch. W. Jones, The 'Lost' Manuscript of Bede's 'Computus', EHR, 52(1937), s. 209; B.
Bischoff, MS,1, s. 37; H. Hoffmann, Buchkunst und Königtum, s. 233; CCCM, 44(1979), ed.
W. M. Stevenson, s. 172; H. Hoffmann, Buchkunst, s. 233; K. Gugel, Welche erhaltenen, s.
50.

BASEL, UB, F. III. 15 1, Isidorus: Diferentiae; Gennadius: De ecclesiasticis dogmatibus (ff.

20); anglosaskie centrum na kontynencie (Lowe); Anglia (Bischoff) [Fulda], saec. Vlllmed;
VIII (Lowe).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek (Lowe). P. Anglosaska minuskułą oraz korektury (f. 16) w anglosaskiej kursywie z
IX wieku. Insularne inicjały są czerwono opunktowane. Pojawiają się insularne abrewiacje,
pomyłki oznaczone h-d i występuję konfuzja s-ss. Inwokacja 'In nomine dei vivi' wskazuje na
iryjski wzorzec (Spilling). Rękopis zawiera sgn. glosy z VIII w. w anglosaskim piśmie.
Lehman datuje glosę na f. 14r, wpisaną fuldajskim pismem insularnym, na IX w. W/g
Kohlera glosy wpisane są pismem fuldajskim z VIII lub IX w. Lit. CLA, VII, 849; B.
Bischoff, MS,1, s. 183n; H. Spilling, Irische, s. 899; B. van Regemorter, La reliure souple, s.

437
257; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 32; P. Lehmann, B. Bischoff, Nachträge, s. 169; R.
Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s. 7; G. Köhler, Ergänzungen, s. 765.

BASEL, UB, Fragmentenmappe Nil (3a, 3b), Sacramentarium (2 frg. )', anglosaskie
skryptorium na kontynencie [(?)], saec. IXin. ew. VIII/IX (Bischoff, cyt. za Doldem).
K. (?) P. Napisany w prymitywnej anglosaskiej minuskule. W/g Bischoffa pismo należy
przypisać słabemu uczniowi Anglosasów, a nie jakiemuś Anglosasowi działającemu na
kontynencie. Tekst w/g Dolda pochodzi z anglosaskiego wzorca, podobnie jak sakramentarz
praski. Gamber zauważa podobieństwo tekstualne z kampańsko-anglosaskim sakramentarzem
w iryjskim rękopisie Paris, BN, lat. 9488 z Vlllex. Lit. A. Dold, Ein Kostbares Sakramentar-
Fragment der Basler UB, Scriptorium, 6(1952), s. 260-73, Pl. 18-21; CLLA, nr 417; K.
Gamber, Das Basler Fragment. Eine weitere Studie zum altkampanisehen Sakramentar und zu
dessen Präfationen, RB, 81(1971), s. 14-29.

BASEL, UB, Fragmentenmappe N I 2 (3c), Canones Theodori (ff. 8)\ Fulda [Fulda], saec.
IX, 1/4 (Weiner); IXin (Lehmann).
K. (?) P. Anglosaskie pismo z Fuldy. Proste, nieopunktowane insularne inicjały (Weiner). Na
ilustracji u Weinera widać, że niektóre foliały zaczynaja się krzyżem. Lit. P. Lehmann, rec. z
Finsterwal der, Die Canones Theodorii, HJb, 51(1931), s. 543; A. Weiner, Das
Initial Ornamentik, s. 28, 131.

BASEL, UB, N I 2 (f. 1), Psalterium Romanian', Anglia(?) [(?)], saec. VIII; Vlllmed lub
później (Bischoff).
K. Napisany na vellum. P. Napisany uncjałą z literą 'N' przypominającą insularną majuskułę
(Lowe). Lit. CLA, VII, 850; CLLA, s. 580; L. Traube VuA,l, s. 173; B. Bischoff, MS,2, s.
333.

BASEL, UB, N I 2 (f. 5), Vita S. Apollinaris (Lowe), passionarium (Gamber)', niemieckie
skryptorium z wpływami anglosaskimi [(?)], saec. Vlllex.
K. Użyto insularnego i kontynentalnego pergaminu. Liniowanie zostało dokonane przed
złożeniem składek P. Napisany surową minuskułą anglosaską z elemantami majuskuły.
Konfuzja s-ss i insularne abrewiacje. Kapitała na początku sentencji jest czerwono
opunktowana (Lowe). McKitterick określa pergamin jako typu kontynentalnego. Lit. CLA,
VII, 851; CLLA, 278n; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 20, 34, Taf. 19(f. 5r); R.
McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 296, 322.

BASEL, UB, N I 4 A + FREIBURG in Breisgau, UB, 483,12, Augustinus: De civitate Dei

(ff. 23+1)', płn.-wsch. Francja, Laon(?) [(?)], saec. VIII.
P. Napisany minuskułą typu 'az'. Inicjały są czerwono opunktowane. Pojawia się anglosaskie
'tur'. Omyłki zaznaczane h-h. Kapitały na początku sentencji i niektóre kolofony są czerwono
opunktowane. Rękopis wydaje się być bezpośrednią kopią z Paris, BN, lat. 12214 z VI w. z
biblioteki w Corbie. Rękopis należy do tej samej grupy co Laon 137, 423, Kolmar 45 + Bem
380, Cambridge, CCC 334, London, Add. 31031, Paris, BN, lat. 2024, 12168 (Lowe). Lit.
CLA, VII, 852, VIII, **852; W. Hagenmaier, Katalog, Bd. 1, T. 3, s. 192; P. Lehmann, Ein
Basler Fragment des nordfranzoesisehen az-Typus, [w:] Palaeographia, vol. 2, Oxford 1923,
s. 56-60, Pl. l(f. 8r).

BASEL, UB, N I 6 Nr 67a, b, Salvianus (Thimoteus) ad ecclesiam (2 frg. )', Fulda [(?)], saec.
IX, 1/4 (Bischoff).
K. (?) P. Napisny insularną (ags. ) minuskułą. Lit. M. Steinmann, Neue Fragmente aus der
Basler Bibliothek, AfD, 38(1992), s. 345-56.

438
BASEL, UB, N I 6 Nr 68a, b, Beda: De schematibus et tropis (2 frg. ); Fulda lub okolice
(Bischoff) [(?)], saec. IXin (Bischoff).
K. (?) P. Napisany w karolińskiej minuskułę z wpływami insularnymi. Początki rozdziałów
wyróżniane są powiększonymi literami. Lit. M. Steinmann, Neue Fragmente aus der Basler
Bibliothek, AfD, 38(1992), s. 354-5.

BASEL, UB, O IV 17, Sulpicius Severus: Epistula III; Sedulius: Carmen paschale (ff. 64);
Fulda; Hersfeld(?) (Spilling); Fulda(?) (Gugel); Tours (Pauly) [Fulda], saec. VIII/IX; IXin
(Weiner).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą typu kontynentalnego. Insularne
abrewiacje i czerwono i zielono opunktowane inicjały. Występuje konfuzja s-ss (Lowe).
Rękopis jest podobny do Berlin, Phill. 1662 (Weiner). Według tego rękopisu był korygowany
Torino, E. IV. 44, a oba pochodzą z tego samego wzorca co Antwerpen 17. 4 (Huemer). Tekst
należy do tradycji iryjskiej (Lowe, Sharpe). Lit. CLA, VII, 853; J. Huemer, Seduli opera
omnia [SLH], s. X; B. Bischoff, MS,1, s. 199; P. Pauly, Die althochdeutschen Glossen, s. 53;
H. Spilling, Irische, s. 899; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 130; R. Sharpe, An Irish
Textual Critic and the Carmen paschale of Sedulius: Colman's Letter Feradach, The Journal
of Medieval Latin, 2(1992), s. 53; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 28.

BERLIN, DS, Diez. Sant. B. 66, Grammatici latini; Carmina Pauli Diaconi etc. (ff. 182);
Francja, szkoła pałacowa Karola Wielkiego(?) (Lowe, Bischoff); Aachen i Włochy (Winter)
[Brescia], saec. Vlllex; ok. 790 (Bischoff).
P. Napisany we wczesnej karolinie i współczesnej prekarolinie przez 2 skrybów. W części z
prekaroliną występują insularne abrewiacje, insularne 'g' i 's', niektóre akapity rozpoczynają
się majuskułą zmniejszającą się na sposób insularny. Być może rękopis został uzupełniony
przez skrybę B we Włoszech (Lowe, Bischoff). Kodeks został zaczęty przez skrybę A we
Francji, może na dworze Karola Wielkiego, i kontynuowany był w karolińską minuskułą o
cechach włoskich przez skrybę B, który zabrał go do Włoch (Winter). Lista kodeksów
wpisana została ręką północnowłoską przez skrybę B. Rękopis został przez tego skrybę
wzięty do Włoch. Lista ksiąg nie jest inwentarzem, ale notatkami z lektur niedoświadczonego
czytelnika (Villa). Lit. CLA, VIII, 1044; U. Winter, Die europäischen Handschriften der
Bibliothek Diez, Bd. 1, Leipzig 1986, s. 71-5; B. L. Ullman, A List of Classical Manuscripts
(in an Eighth-Century Codex) Perhaps from Corbie, Scriptorium, 8(1954), s. 24-37; C. Villa,
Die Horazüberlieferung und die 'Bibliothek Karls des Grossen', AfD, 51(1995), s. 29-52; A.
Fingernagel, Die illuminierten, s. 120, Abb. (s. 17, 54); B. Bischoff, MS,2, s. 22, 252; MS,3,
s. 6, 162nn, 243n, Taf. 10(s. 218-9); Die Ausstellung Karl der Grosse, nr 347; L. Holtz,
Donat, s. 358nn; tenże, Tradition et diffusion, s. 54; L. Munzi, Spigolature, s. 119.
Sammelhandschrift Diez B. Sant-66 Grammatici latini et catalogus librorum, wstęp B.
Bischoff, Graz 1973; Rec. C. Jeudy, Scriptorium, 29(1975), B 131.

BERLIN, DS, Fragm. 34, Fragmentum operis theologici (2 frg.); Anglia(?) [Werden], saec.
VIII.
K. Użyto vellum. P. Napisany zwartą anglosaską majuskułą. Lit. CLA, VIII, 1045.

BERLIN, DS, Grimm 132,1 + BUDAPEST, Szechenyi Nationalbib. Cod. lat. 441 (f. 1-2)
+ BUDAPEST, Eötvös Loränd Tudomäny Egyetem Könyvtära, Frag. lat. l,Beda: Vita S.
Cuthberti metrica (ff. 6); płd. Anglia lub anglosaskie centrum w Niemczech (Lowe); York
(Lehmann, Hornung); teren nadmeńsko-reński (Fingernagel); Fulda (Weiner) [(?); Fulda(?)
(Lehmann)], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek, które tworzą quaterniony i quiniony. P. Napisany w anglosaskiej minuskułę.

439
Anglosaskie inicjały (Lowe). Inicjały są czerwono opunktowane; pismo i ornamentyka
zapożyczone są z wzorca (Fingernagel). Kodeks kończy się wpisem w majuskule: 'Scriptori
vita aeterna. Legenti pax perpetua in Domino'; por. Vaticano Pal. lat. 577, z Fuldy(?), z ok.
800 r. Lit. CLA, XI, 1589; Fragmenta latina codicum in bibliotheca Universitatis
Budapestensis, Budapest 1983, s. 29, tab. 1; L. Mezey, A budapesti Egyetemi Könyvtär VIII.
szäzadi Beda-töredeke, Az Orstägos Szechenyi Könyvtär Kiadvänyai, Magyar Könyvszemle,
58(1962), s. 1-7; A. Fingernagel, Die illuminierte, s. 120n, Abb. 369(f. lr); Zimelien.
Abendländische, s. 16, 25; E. Bartolniec, Codices manuscripti latini medii aevi, vol. 1, s. 397;
P. Lehmann, Mitteilungen, 5, s. 4nn, Pl. 1; H. Hornung, Ein Fragment der metrischen St.
Cuthbert-Vita des Beda im Nachlass der Brüder Grimm, Scriptorium, 14(1960), s. 344-6; H.
Spilling, Angelsächsische, s. 58nn; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 25n, 133n; R.
Bergmann, Die althochdeutsche, (1983), s. 9.

BERLIN, DS, Grimm 132,2 + 139,2, Glossae in Libros Bibliae; Augustinus etc. (ff. 5);
Anglia; anglosaskie skryptorium w Niemczech (Bischoff) [anglosaski ośrodek w Niemczech],
saec. Vlllmed.
K. Użyto vellum, metody liniowanie nie można określić. P. Napisany w Anglii jak wskazuje
pismo i anglosaskie glosy (Lowe). Anglosaskie pismo typu południowoangielskiego dwóch
rąk. Anglosaskie glosy zaznaczone są literą 's' (saxonice) ponad głosowanym słowem. Glosy
pochodzą najprawdopodobniej z Anglii. Część glos wywodzi się ze szkoły w Canterbury
(Bischoff-Lapidge). Lit. CLA, Supp. 1675; N. R. Ker, A Supplement, s. 126; H. Hornung,
Ein Fragment, s. 344nn; J. D. Pheifer, Early Anglo-Saxon Glossaries, s. 23nn; B. Bischoff, M.
Lapidge, Biblical Commentaries, s. 288.

BERLIN, DS, Grimm 139,1, Pelagius: Expositio in epistulam Pauli ad Philippenses;

Northumbria [Anglosaski ośrodek na kontynencie], saec. VIII, 1/2.
K. Użyto vellum. Sposobu liniowania nie można ustalić. P. Doskonała minuskuła anglosaska
z niezwykle długimi descendencjami. Insularne abrewiacje. Lit. CLA, Supp. 1676.

BERLIN, DS, Hamilton 132, Canones conciliorum (ff 264); Corbie [(?)], saec. Vlllex
(Lowe); IXin (Boese); VIII/IX (Finsterwalder).
P. Abrewiacje zawieraj a insularne symbole, w tym anglosaskie 'tur' (Lowe). Foliały 243-7
zawierają 'Discipulum Umbrensium', którego pismo wykazuje wpływy anglosaskie podobne
do St. Petersburg, F. v. XIV. 1. Datacja za Boesem gdyż na f. 249r Karol Wielki tytułowany
jest imperatorem. Od f. 252 napisany karolińską minuskułą z 2 pol. IX w.- być może z Reims
(Bischoff, Mordek). Tekstualnie bliski do BN, lat. 3836 (Ganz). Na f lr znajduje się inicjał
wypełniony insularną plecionką (DS). Lit. CLA, VIII, 1047; H. Boese, Die lateinische
Handschriften der Sammmlung Hamilton zu Berlin, Wiesbaden 1966, s. 72; E. H.
Zimmermann, s. 199n, Taf., 106, lll(f. 248v, lr); Zimelien. Abendländische Handschriften,
s. 18n, 27; P. W. Finsterwalder, Die Canones, s. 122-4; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform,
s. 273nn; tenże, Bibliotheca capitularium, s. 29nn; D. Ganz, Corbie, s. 50nn; Steinmeyer-
Sievers, Bd. 4, s. 384.

BERLIN, DS, Hamilton 553, Psalterium et cantica [Psałterz Salabergi] (ff. 64);
Northumbria (Lowe); Anglia(?) bądź kontynent(?) (Boese) [Laon, klasztor św. Jana], saec.
VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany w anglosaskiej majuskule (iryjska półuncjała
w/g Wattenbacha) przez kilku skrybów. Korektury z VIII wieku w insularnej majuskule i
minuskule. Występuję konfuzja s-ss oraz i-ii. Typowe inicjały insularne, czerwono
opunktowane i abrewiacje (Lowe). Zestaw użytych kolorów jest porównywalny do
ewangeliarza z Lindisfarne (Nordenfalk). W ornamentyce pojawiają się motywy

440
kontynentalne (Holter). Być może tradycja wiążąca rękopis z Salabergą odzwierciedla
rzeczywiste losy kodeksu (McKitterick). Lit. CLA, VIII, 1048; CLLA, 1613; E. H.
Zimmermann, s. 272, Taf. 249-250; W. Wattenbach, Die Hamiltonschen Sammlung, NA,
8(1883), s. 341; H. Boese, Die lateinische Handschriften der Sammlung Hamilton zu Berlin,
Wiesbaden 1966, s. 27; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 48, pl. 57-8(f. 27r, 41r); K. Holter,
Das Alte, s. 429; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 394; R. McKitterick, The Diffusion,
s. 418; T. H. Ohlgren, Insular, s. 13. H. Degering, Die Schrift, Taf. 36(f. 41r, 39r).

BERLIN, DS, lat. fol. 381 nr 5 + LEIDEN, UB, Voss. misc. 11 (f. 28) + PARIS, BN, lat.
2175 + WOLFENBÜTTEL, nov. 404. 2, nr 4 + WOLFENBÜTTEL, Weiss. 63, 66, 67, 77
(luźne karty), WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 34 (f. B), Vitae et Passiones sanctorum',
Weissenburg [Molsheim w Alzacji], saec. VIII/IX.
K. Użyto vellum. P. Występują akcenty ponad monosylabami. Lit. CLA, VIII, 1051; H.
Butzmann, Weissenburger Handschriften, s. 24n; tenże, Die mittelalterliche Handschriften,
Extravagantes, s. 205; E. Hellgardt, Die exegetischen Quellen, s. 69.

BERLIN, DS, lat. fol. 421 + BONN, UB, S 476 + MÜNCHEN, BS, Clm. 13581, 14105,
14361, 14384 (fragmenty) + 29216/8 [olim 29005 (nr 12, 16, 22, 28)] + MÜNCHEN, Bibi,
des Historischen Vereins für Oberbayern, B. Starks Collectaneen, Bd. VIII, Vergilius:
Aeneis cum scholis (ff. 23); Regensburg(?) [Regensburg], saec. IX,2/3.
P. Część tekstu napisana jest ręką karolińską, ale używającą insularnych abrewiacji i ligatur.
Pozostała część napisana została minuskułą przez celtyckiego (walijskiego?) skrybę, który
pracował również przy Clm. 14666 i który korygował Clm. 14077, 14492, 14392, 14425 i
Wien 1234. Jego pismo uległo wpływom kontynentalnym: litery 'r' i 's' są niemal karolińskie,
podobnie niektóre ligatury. Skryba ten używa licznych insularnych abrewiacji. Lit. SSBK,1,
s. 180n, 219n, Taf. 7d.

BERLIN, DS, lat. fol. 445 + MÜNCHEN, kolekcja B. Bischoffa (S. N. ) + LIMBURG,
Diözesanbibliothek + WIESBADEN, Hauptstaatsarchiv Abt. 1105, N°l, Isidorus:
Etymologiae (ff. 3); anglosaskie skryptorium na kontynencie [Lorsch(?) a później Arnstein
(koło Limburg)], saec. VIIEIX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Anglosaska minuskułą więcej niż jednej ręki. Insularne abrewiacje. Początki
sentencji są czerwono opunktowane. Lit. CLA, Supp. 1674, Add. I.

BERLIN, DS, lat. fol. 636 + 270 (f. 14-16), Excerpta iuris romani; Isidorus: Etymologoiae
(ff. 19); płd. Burgundia (Bischoff); Francja (Lehmann, Lowe) [(?)], saec. VIIEIX.
P. Foliały 1-13 (636) napisane są minuskułą karolińską z wpływami insularnymi, pozostałe
foliały są napisane czystą minuskułą karolińską (Lehmann). Lit. CLA, VIII, 1049; P.
Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933, s. 4; B. Bischoff, MS,3, s. 20.

BERLIN, DS, lat. fol. 641, Isidorus: Ethymologiae ff. 257); płn. Włochy (Bischoff),
Bobbio(?) (Lehmann) [(?) (Bischoff); Bobbio(?) (Lehmann)], saec. IXex (Bischoff o f. 1-14,
cyt. Reynolds); IX/X (Lehmann).
K. (?) P. Na f. 17-257 pojawiają się pojedyncze abrewiacje insularne -w tym insularne
'autem'. Lit. P. Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933, s. 4n; Text und Überlieferung [L. D.
Reynolds], s. XXX, 3.

BERLIN, DS, lat. fol. 738, Ambrosius super Apocalypsim (ff. 170); Trier, St. Maximin(?)
[Trier, St. Maximin], saec. IX(?) (Fingernagel); X (Hoffmann).
K. (?) P. Inicjały są wzorowane na typie anglosaskim; porównywalne z Clm. 6297 i Berlin,
lat. fol. 356 (Fingernagel). Podobne inicjały jak na f. Ir znajdują się według Hoffmanna w

441
pochodzącym z X w. Göttingen UB, theol. 99, z Trewiru. Lit. A. Fingernagel, Die
illuminierten, s. 86n, Abb. 262(f. lv); H. Hoffmann, Buchkunst und Königtum, s. 498.

BERLIN, DS, lat. fol. 877/4 + SCHLOSS HAUZENSTEIN, Gräflich Walderdorffsche

Bibliothek (S. N. ) + REGENSBURG, Bischoffliche Zentralbibl., Cim. 1, Kalendarium et
Sacramentarium gelasianum [tzw. sakramentarz Bonifacego) (ff. 4); Nothumbria (Lowe);
teren misji anglosaskich, Northumbria mniej prawdopodobna (Bischoff, cyt. za
Fingernagelem) [od VIII w. w Regensburgu, St. Emmeram, potem katedra], saec. VIII;
Vlllmed (Frank, Klauser).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska majuskuła typu northumbryjskiego. Pojawia
się konfuzja s-ss. Niektóre dodatki nekrologiczne z Regensburga z 2 poł. VIII wieku również
w ags. majuskule i minuskule podobne są do pisma z Clm 14080 i 14653 (Lowe). Inicjały są
romboidalne, czerwono opunktowane -w/g Micheli ornamentyka jest typowo northumbryj ska.
Pismo i ornamentyka zależne od anglosaskiego wzorca (Fingernagel za Bischoffem). W
kalendarzu pod datą 22 września znajduje się wpis karolińską minuskułą z wpływami
insularnymi z czasów bpa Gaubalda (739-61). Pod datą 14 październikiem wpis anglosaską
minuskułą. Widoczna jest wyraźna zależność praskiego sakramentarza od fragmentu z
Regensburga (Gamber). Klauser uważa, że kodeks należy wiązać z pobytem św. Bonifacego
w Regensburgu. Frank widzi zbieżności tekstu sakramentarza z tekstem, którym posługiwał
się św. Bonifacy. Lit. CLA, VIII, 1052, Add. I; SSBK,1, s. 183-4; SSBK,2, s. 235; A.
Fingernagel, Die illuminierten, s. 119, Abb. 366(f. 2v); Zimelien. Abendländische, s. 15-6;
CLLA, s. 412; H. Frank, Die Briefe des heiligen Bonifatius, s. 76nn; K. Gamber, Das
Regensburger Fragment eines Bonifatius-Sakramentars, RB, 85(1975), s. 266-302; tenże,
Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s. 25nn; tenże, Liturgiebücher der Regensburger
Kirche, Scriptorium, 30(1976), s. 5nn; tenże, Das Bonifatius-Sakramentar und weitere frühe
Liturgiebücher aus Regensburg, s. 40-8, 53-69; P. Siffrin, Zwei Blätter eines Sakramentars in
irischer Schrift des 8. Jh. aus Regensburg, JfL, 10(1930), s. 1-39; tenże, Das Waldorffer
Kalendarfragment saec. VIII und die Berliner Blätter eines Sakramentars aus Regensburg,
EL, 47(1933), s. 201-24; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 73. MGH, Necrol. III, Taf. I/II

BERLIN, DS, lat. oct. 99 (oprawa) + AMORBACH, Fürstlich-Leiningischen Archiv (2

frg. ) + BERLIN, Staatasbibliothek, lat. qu. 161 (Vorsatzblatt -teraz Marburg, sygn. (?))
+ LONDON, BM, Add. 21215 (Vorsatzblatt) + WÜRZBURG, UB, M. ch. f. 285 + M. ch.
q. 161 (Vorsatzblätter), Veins Testamentunr, Amorbach (Bischoff, cyt. Spilling);
Amorbach(?) bądź Fulda(?) (Fischer) [Amorbach], saec. IXin.
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą i półuncjałą. Wszystkie fragmenty pochodzą z 2
tomów, które najprawdopodobniej tworzyły całość. Lit. P. Lehmann, EdM,3, s. 93n, 96,
102n, 106n; tenże, Mitteilugen, 2, s. 6n; B. Fischer, KdG,2, s. 198; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 96.

BERLIN, DS, lat. oct. 304 [zob. WOLFENBÜTTEL, Cod. Weiss. 74]

BERLIN, DS, lat. qu. 676 (ff. 2, 3), Glossarium; @ [Murbach], saec. IX.
K. (?) P. Pojawiają się 3 anglosaskie glosy. Foliały służyły za oprawę dla Manchester John
Rylands Lib. 15. Lit. N. R. Ker, Catalogue, s. 475.

BERLIN, DS, lat. qu. 690 (f. 65-188), Augustinus: Enchiridion, Questiones, etc.; Mainz
(Bischoff, Hanselmann); Reichenau (Schillmann) [Trier, St. Maximin], saec. IX,2/4
(Bischoff); IX/X (Schillmann).
K. (?) P. Napisany przez bardzo wiele rąk w tym 2 anglosaskie, inne wydają się być z Reims
lub St. Amand (Bischoff). Schümann widzi 1 rękę anglosaską na f. 117r-129r, a pozostałych 8

442
skrybów pisze w/g niego karoliną z wpływami insularnymi. W części tekstu widać
niezrozumienie abrewiacji, co wskazuje na insularny wzorzec. Jeszcze w IX w. zostały
dodane glosy staroiryjskie. W części z Enchiridionem dodano w IX w. glosy sgn. i
staroiryjskie. Lit. F. Schillmann, Die Görreshandschriften, [Verzeichnis der lateinischen
Handschriften der königlichen Bibliothek zu Berlin, Bd. 14], Berlin 1919, s. 89n; B. Bischoff,
MS,3, s. 43; H. Spilling, Irische, s. 882; J. F. Hanselmann, Der Codex Vat. Pal. lat. 289, s. 86.

BERLIN, DS, Phillipps, 1662, Augustinus in evangelium Iohannis (ff. 241); Mainz - Fulda -
Hersfeld; Hersfeld (Bischoff, Weiner) [Metz od X w. ], saec. VIIIex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany w doskonałej minuskule anglosaskiej, w części
przez skrybę Adalharta (f. 241) -wpis półuncjałą: 'Adalhartus scripsit istum librurri. Insularne
inicjały czerwono opunktowane. Mniejsze inicjały są czarne i otoczone trójkątnymi grupami
czerwonych kropek. Omyłki są sygnowane przez 'd-h'. Abrewiacje zawieraj a insularne
symbole. Akcenty ponad monosylabami są później dodane. W X w. pismo anglosaskie
zostaje poprawione pismem karolińskim. Rękopis jest podobny do Basel, UB, O IV 17
(Weiner). Lit. CLA, VIII, 1055; V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 30n; J. Kirchner,
Beschreibendes Verzeichnis, Bd. 1, s. 4; W. Koehler, Die Karolingische, Bd. 3,2, s. 99, 109,
Taf. 49(f. Ir, 19lr); G. L. Micheli, L’enluminure, s. 67; B. Bischoff, MS,3, s. 27; A. Weiner,
Das Initial Ornamentik, s. 22n, 134.

BERLIN, DS, Phillipps, 1667, Sacramentarium Gelasianum mixtum; Martyrologium;

Poenitentiale (ff. 220); Francja; Autun(?) (Heiming); wsch. Francja (Gamber) [Trier, St.
Maximin; Clermont], saec. VIII/IX.
P. Małe inicjały są czerwono opunktowane. Litera 'g' występuje głównie w formie insularnej.
W/g Rose tekst penitencjału należy do tradycji iryjskiej. Haubrichs zauważa ślady używania
tego rękopisu w 2 pol. IX w. w Prüm. Być może pochodzi z tego samego skryptorium co
Bern, 599. Święci zawarci w martyrologium sugerują powiązania z Nivelles (McKitterick).
Inicjał plecionkowy jest podobny do tego z Zürich Rhen. 30 (Suntrup). Lit. CLA, VIII, 1056;
V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 220; J. Kirchner, Beschreibende Verzeichnis, Bd. 1, s. 4n;
CLLA, 853; O. Heiming, Die Benedictiones episcopales des Sacramentarium Gelasianum
Phillipps (Hs. Berlin, Deutsche Staatsbibliothek, Cod. Phillipps 1667, m. 1314-1341), AfL,
22(1980), s. 118-23; CCSL, 59B, (1984), ed. O. Heiming, s. XII; K. Holter, KdG,3, s. 79; W.
Haubrichs, Die Kultur der Abtei Prüm, s. 98n; R. Suntrup, Te igitur-Initialen und Kanonbilder
in mittelalterlichen Sakramentarhandschriften, [w:] Text und Bild: Aspekte des
Zusammenwirkens zweier Künste in Mittelalter und früher Neuzeit, hrsg. C. Meier, U.
Ruberg, Wiesbaden 1980, s. 332; R. McKitterick, The Diffusion, s. 419. H. Degering, Die
Schrift, Taf. 47(f. 101 v).

BERLIN, DS, Phillipps, 1671, Patristica (ff. 121); Fleury(?) [Fleury], saec. IX.
K. (?) P. W piśmie używa się anglosaskich liter 'g, s, r'. Niektóre inicjały są czerwono
opunktowane (Rose). Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 142-9; CCSL, 60, ed. R. Braun, s.
LXIV; F. Mostert, The Library, s. 46.

BERLIN, DS, Phillipps, 1676, Homiliarium Alani (ff. 309) [Egino-Codex]; Verona [Verona,
od X w. w Metz], saec. VIIIex; przed 799 (Etaix).
P. Kolofony w kapitale jak i małe inicjały są czerono opunktowane. Miniatury są włoskie z
domieszką stylu ze Szkoły Pałacowej. Na tej podstawie Nordenfalk przypuszcza, że w
Weronie pracował przez jakiś czas skryba wykształcony w skryptorium dworskim Karola
Wielkiego. Bogactwo ornamentyki w inicjałach nie znajduje swego odpowiednika we
wzorach dworskich, ale merowińskich i insularnych. Boeckler nie wspomina o śladach
insularnych w ornamentyce. Bardzo podobne pismo znajduje się w Clm. 6402 (Bischoff).

443
Rękopis podobny jest do Paris, BN, lat. 10457 + 10616, Karlsruhe, Aug. 2-4 oraz St. Gallen
110 (Avril, Załuska). Lit. CLA, VIII, 1057; V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 77nn; J.
Kirchner, Beschreibende Verzeichnis, Bd. 1, s. 12; tenże, Die Heimat des Eginocodex, Archiv
für Urkundenforschung, 10(1926), s. 11 Inn; A. Boeckler, Bildvorlagen der Reichenau,
Zeitschrift für Kunstgeschichte, 12(1949), s. 7nn; R. Etaix, Le prologe du sermonnaire d'Alan
de Farfa, Scriptorium, 18(1964), s. 5n; SSBK,1, s. 149; Karl der Grosse. Werk und Wirkung,
nr 459, Abb. 75; B. Bischoff, Italienische Handschriften des 9. bis 11. Jh, s. 183; tenże, MS,3,
s. 30; F. Avril, Y. Załuska, Manuscrits enlumines, s. 10; S. Bachman, Ein Bamberger
Unzialfragment, s. 3 ln; M. Camille, Word, Text, Image and the Early Church Fathers in the
Egino Codex, [w:] Testo e imagine nell'alto medioevo, t. 1, Spoleto 1994 [Settimane 41], s.
64-94.

BERLIN, DS, Phillipps, 1708, Claudius Taurinensis in evangelium Matthaei (ff. 242)', (?)
[Paryż, kolegium Jezuitów], saec. IX,2/2.
K. (?) P. W piśmie używa się anglosaskiego 'g'; uncjalne 'N' wewnątrz wyrazów. Na f. 2, 5,
102 początkowy tekst jest czerwono opunktowany. Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 96-9.

BERLIN, DS, Phillipps, 1716, Praedicationes glosae (ff. 74)', Niemcy (Lindsay); (?) (Rose)
[Paryż, kolegium Jezuitów], saec. IXin; VIII/IX (Rose, Lindsay).
K. (?) P. Występują liczne skróty anglosaskie dla 'autem' i 'eius'. Lit. V. Rose, Verzeichnis,
Bd. 12, s. 72-7; W. M. Lindsay, Notae, s. 21. H. Degering, Die Schrift, Taf. 4l(f. 25v).

BERLIN, DS, Phillipps, 1727, Sedulius: Opus paschale (ff. 63)', Verona [Angers(?)], saec.
VIII/IX; IXin za Pacifiusa (Bischoff); IX (Rose).
P. Dwóch skrybów konsekwentnie używa insularnego (anglosaskiego -Rose) 'g' (por. Clm
6402) oraz górne laski liter zakończone są trój kącikami (Bischoff). Lit. CLA, VIII, 1058; V.
Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 387; B. Bischoff, MS,3, s. 30n; tenże, Die Rolle von Einflüssen,
s. 99.

BERLIN, DS, Phillipps, 1735, Excerptum breviarii Alarici (ff. 164)', Burgundia; Flavigny
(Bischoff, Marilier) [Clermont], saec. VIII/IX; IX, 1/2 (Rose).
P. Występuje konfuzja s-ss (Lowe). Rose nie widzi cech insularnych. Lit. CLA, VIII, 1059;
V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 351; B. Bischoff, MS,3, s. 19; J. Marileir, Le scriptorium, s.
31.

BERLIN, DS, Phillipps, 1745 + ST. PETERSBURG, lat. F. v. II. 3, Concilia Galliae;
Notitia Galliarum (ff. 119+185)', burgundzkie skryptorium z wpływami insularnymi [Lyon od
IX wieku], saec. VII.
P. Napisany w uncjale i półuncjale (2 ręce). Występuje diminuendo. Nagłówki na foliałach
32, 34, 40, 44, 84v, 85 i korektury na f. 43v są wykonane w anglosaskiej minuskule z końca
VIII wieku. Wpis marginalny na f. 43v w minuskule z IX wieku wykazuje anglosaskie
wpływy. Korekcje z ręki Florusa z Lyon, który dodawał 'K' jako symbol dla 'caput. Puste
miejsca na końcach wierszy wypełnione są kropkami lub esami-floresami (Lowe). Rose i
McKitterick nie widzą cech insularnych. Lit. CLA, VIII, 1061, XI, **1061; V. Rose,
Verzeichnis, Bd. 12, s. 167n; E. H. Zimmermann, s. 163n, Taf. 39(f. Ir, 24r); H. Mordek,
Kirchenrecht und Reform, s. 45n; D. Ganz, Bureaucratic Shorthand, s. 73; R. McKitterick,
Knowledge of Canon, s. 105. E. Chatelain, Uncialis, s. 84, tab. 47(f. 44r); H. Degering, Die
Schrift, Taf. 35(f. 11 lv).

BERLIN, DS, Phillipps, 1748, C'resconii Concordia canonum (ff. 101)', płd. Burgundia
(Bischoff) [Paryż, kolegium Jezuitów (Mordek)], saec. IX, 1/2; VIIEIX (Mordek).

444
K. (?) P. W piśmie karolińskim występują elementy anglosaskie -litery 'g', 'r', 's'. Proste
inicjały są czerwono opunktowane, zwykle w podwójnym rzędzie (Rose). Lit. V. Rose,
Verzeichnis, Bd. 12, s. 180nn; B. Bischoff, MS,3, s. 20; H. Mordek, Kirchenrecht und
Reform, s. 123n.

BERLIN, DS, Phillipps, 1790, Liber passionalis (ff. 777); (?) [Clermont (Beccaria); (?)
(Rose)], saec. IX, 1/2 (Beccaria); IX/X (Rose).
K. (?) P. Używa się anglosaskiego 'g' w piśmie karolińskim. Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd.
12, s. 362-9; A. Beccaria, I codici di medicina, s. 199n; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 92.

BERLIN, DS, Phillipps, 1831, Beda: De temporibus ff. 143f Verona (Rose, Bischoff)
[Metz], saec. IX, 1/2 (Bischoff); IXin przed 816 (Rose).
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje (Boyer). Insularne abrewiacje wskazują na niezbyt
odległy archetyp insularny. Bezpośredni wzorzec (może insularny) został napisany w 757
roku (Jones). Występuje anglosaskie 'g' (Rose). Rękopis zawiera kalendarz typu
anglosaskiego, podobny do Milano, M. 12 sup., Berlin Phill. 1869, Köln 83(11) i 103, Firenze,
plut. 16. 39, Paris, BN, lat. 9432 i Roma, Casa Nat. 641. Kodeks był chyba w bibliotece
Ludwika Niemca (Bischoff). W glosariuszu do Bedy (od f. 28r) objaśnienia słów były
kopiowane niestaranne. Skryba nie rozumiał iryjskich abrewiacji i rozwiązywał je błędnie, ale
wydaje się że część objaśnień była napisana notami tyrońskimi, które kopista przerysowł nie
rozumiejąc ich znaczenia (Stach, za Bischoffem). Glosy alemańskie z pocz 9, w. (Kóbler).
Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 280-7; B. Krusch, Das älteste fränkische Lehrbuch der
dionysianischen Zeitrechnung, [w:] Melanges offerts ä Emile Chatelain, Paris 1910, s. 232-42
[nie dotarłem]; B. B. Boyer, Traces of an Insular, s. 245; B. Bischoff, Das karolingische
Kalendar der Palimpsethandschrift Ambros. M. 12 sup, s. 256; tenże, MS,3, s. 207; C. W.
Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 144; CCSL 123A, ed. C. W. Jones, s. 175; W. Stach,
Aus neuen Glossenfunden, 2, PBB(Tübingen)73(1951), s. 348nn; G. Köbler, Ergänzungen, s.
388.

BERLIN, DS, Phillipps, 1869, Beda: De temporibus rationis; kalendarz ff. 142f tereny nad
Mozela, Prüm(?) (Bischoff); Lorsch (Manitius) [Trier, St Maximin; Lorsch, później Trier
(Manitius)], saec. po 814 (Bischoff); IX, 1/2 (Rose).
K. (?) P. Dodatki do kalendarza są anglosaskie jak wskazują liczne imiona anglosaskie
(Rose). Prawdopodobnie kalendarz został skopiowany z Lorsch, gdyż są wspomniane
wydarzenia z Lorsch z lat 765-78. Rękopis został skopiowany z egzemplarza powstałego
przed 814 rokiem (Die Ausstellung Karl der Grosse). Zapiski martyrologiczne pochodzą z
Yorku (Bullough). Kalendarz jest oparty na northumbryjskim kalendarzu powstałym po 780 r.
Według Böhne bardzo liczne wpisy, ok. 160, proweniencji rzymskiej wskazują, że kalendarz
był przeznaczony dla pielgrzyma odwiedzającego Rzym. Zawiera małą kronikę obserwacji
nieba z lat 760-789: 'man möchte an Dungalus denken' (Rose). Kalendarz jest typu
anglosaskiego, podobny do Milano, M. 12 sup., Berlin Phill. 1831, Köln 83(11) i 103, Firenze,
plut. 16. 39, Paris, BN, lat. 9432 i Roma, Casa Nat. 641 (Bischoff). Licznie występują wpisy
iryjskich świętych. Pojawia się kilkanaście słów anglosaskich i anglosaskie nazwy miesięcy.
Na marginesie zapisano ręką skryby notatki z obserwacji zaćmień słońca i księżyca oraz inne
obserwacje astronomiczne z lat 760-787 (Manitius). Laufner stwierdza duże podobieństwo
paleograficzne z Trier, Stadtbibliothek, 23/122ab. Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s.
293nn; H. Manitius, Handschriftliches, NA, 22(1897), s. 763-67; P. Miesges, Der Trierer
Festkalender, [Trierisches Archiv, Ergänzungsheft, 15], Trier 1915 [nie dotarłem]; B.
Bischoff, Das karolingische Kalendar der Palimpsethandschrift Ambros. M. 12 sup, s. 256,
tenże, Die Abtei, s. 61, 102; tenże, MS,3, s. 9; W. Levison, England, s. 147; F. L. Ganshof,
Over de geboortedatum van Karel de Grote, [w:] Dancwerc, Opstellen aangeboden aan D. T.
Enklaar, Groningen 1959, s. 43-55; Die Ausstellung Karl der Grosse, nr 341; R. Laufner, Zur
Herkunft des karolingischen Evangeliars, s. 56; W. Böhne, Das älteste Lorscher Kalendar und
445
seine Vorlagen, [w] Die Reichsabtei Lorsch. Festschrift zum Gedenken an ihre Stftung 764,
T. 2, Darmstadt 1977, s. 171-220; D. A. Bullough, What has Ingeld, s. 113.

BERLIN, DS, Phillipps, 1877, Gesta S. Martinii (ff. 139f Metz (Rose); Tours (Rand,
Koehler, McKitterick) [Metz, St. Vincenz (Rose)], saec. IX,2/2.
K. (?) P. W piśmie karolińskim używa się anglosaskiego 'g', czasem pojawia się uncjalne 'N'
(Rose). Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 237-41; E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 15ln;
tenże, A Preliminary Study, s. 333; W. Koehler, Die karolingischen, 1, s. 303nn, 420, Taf.
123; J. Kirchner, Beschreibende Verzeichnis, Bd. 1, s. 13nn; B. Bischoff, MS, 1, s. 82n; R.
McKitterick, Manuscripts and Scriptoria, s. 229.

BERLIN, DS, Phillipps, 1885 + 1896, Anonymi excerpta Chronicorum s. VIII (ff. 75+89f
Verona [Metz od końca X w. ], saec. IX (Lowe); VIIEIX (Rose).
K. (?) P. Rose widzi trudne do ocenienia ew. wpływy insularne na niektóre litery. Rękopis
nie jest notowany w CLA. Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12, s. 299-307; R. Cessi, Di due
miscellanee storiche medioevali, Archivio Muratoriano, 13(1913), s. 69-96; T. Venturini,
Ricerche, s. 124, 146, tav. III(f. 5v, 37r); Text und Überlieferung [L. D. Reynolds], s. 161. H.
Degering, Die Schrift, Taf. 42(f. 47v).

BERLIN, DS, Phillips, 1825, Aldhelm: Carmina ecclesiastical Francja [Angers, St. Aubin],
saec. IX.
P. Rękopis został skopiowany z insularnego wzorca razem z glosami. Pojawia się konfuzja s-
ss. Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 12,1, s. 167; R. Ehwald, MGH AA 15, s. 9; B. B. Boyer,
Insular, s. 215n.

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 58, Liber psalmorum [Psałterz Ludwika Pobożnego] (ff. 120f
St. Bertin (Bischoff, Mütherich); St. Omer (Nordenfalk) [Biblioteka Ludwika Niemca], saec.
IX,2/4 (Bischoff, Jammers); IX,2/2 (Rose); po 814 (Holter); IX,2/3 (Zimelien).
K. (?) P. Insularne wpływy na pismo: uncjalne 'N' w środku wyrazu etc. (Rose). Insularne
wpływy na ornamentykę (Micheli, Mütherich). Insularna ornamentyka wynika z pochodzenia
rękopisu ze skryptorium z wpływami insularnymi, natomiast motywy bizantyjskie
zaczerpnięte zostały z bizantyjskich rękopisów (Holter). Ornamentyka opiera się na
insularnych i bizantyjskich wzorach (Zimelien). Rękopis jest dziełem szkoły franko-
saksońskiej (Bischoff), a według Nordenfalka reprezentuje jej początkową fazę. Lit. V. Rose,
Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 22n; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 134; Zimelien. Abendländische
Handschriften, s. 33, 51; A. Boeckler, Schöne Handschriften aus dem Besitz der Preussischer
Staatsbibliothek, Berlin 1931, s. 27nn; C. Nordenfalk, Ein karolingisches Sakramentar, s. 237;
P. Schramm, F. Mütherich, Denkmale, s. 127; E. Jammers, Der sog. Ludwigspsalter als
geschichtliches Dokument, Zeitschrift für Geschichte des Oberrheins, 103(1955), s. 259-71;
K. Holter, Das Alte, s. 432n; B. Bischoff, MS,3, s. 189n; F. Mütherich, Les manuscrits
enlumines, s. 334.

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 338, Gregorius M.: Moralia (ff. 122f (?) (Rose); Werden(?)
(Drögereit) [Werden], saec. IX (Rose); IXin (Drögereit).
K. (?) P. Pismo z wpływami anglosaskimi. Występują anglosaskie abrewiacje dla '-tur' i
'autem'. Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 98; R. Drögereit, Werden und Heliand, s. 30n.

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 346 (f. l-7v), Opus incertum (Vitae SS. f (?) [Werden], saec.
VHIex-IXin (Lowe); IX (Rose).
K. (?) P. Anglosaska minuskułą (Lowe). Rose nie widzi cech insularnych. Lit. V. Rose,
Verzeichnis, Bd. 12,1, s. 80; CLA, VIII, 1066; B. Bischoff, MS,1, s. 79.

446
BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 354, Gregorius M.: Moralia in lob (ff. 220); Corbie [Werden],
saec. VIII,2/2.
P. Litera 'y' jest krótka, kropkowana i oba ramiona zagięte są na prawo -cecha insularna
(Lowe). W minuskule występuje uncjalne 'N' i szerokie anglosaskie litery 'a' i 'f. Na f. 1-2
pojawia się nieinsularne pismo podobne do anglosaskiego z Berlin, Theol. lat. fol. 356 i 366
(Rose). Lit. CLA, VIII, 1067a; V. Rose, Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 99n; E. H. Zimmermann, s.
207, Taf. 118-9; L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 18; B. Bischoff, MS,3, s. 158.

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 354 (ff. 48-49, 96, 104-105, 113-116, 125), Gregorius M.:
Moralia in lob; Corbie(?), Werden(?); Corbie (Bischoff) [Werden], saec. VIII/IX.
P. W piśmie konsekwentnie używa się insularnego (anglosaskiego -Rose) 'g'. Pojawia się
jeden insularny symbol w abrewiacjach. Anglosaski wpływ na pismo u jednej z rąk
(Drögereit). Te 10 foliałów zostało dodane podczas restauracji kodeksu. Lit. CLA, VIII,
1067b; V. Rose, Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 99n; R. Drögereit, Werden und Heliand, s. 30, rec.
B. Bischoff, Anzeiger für deutsches Altertum, 66(1953), s. 7-12; B. Bischoff, MS,3, s. 158;
Zimelien. Abendländische Handschriften, s. 17; C. B. Barker-Benfield, The Werden, s. 59.

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 355 [oprawa], Vitae sanctorum, płd. Anglia(?) bądź anglosaski
ośrodek na kontynencie(?) [Werden], saec. VIII,2/2.
K. Użyto insularnego vellum. P. Nagłówki w anglosaskiej majuskule, tekst zasadniczy jest w
anglosaskiej minuskule. Występuje konfuzja s-ss oraz p-b. Lit. CLA, VIII, 1068; V. Rose,
Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 89n.

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 356, Gregorius M.: Homiliae in evangeliem (ff. 96); Werden(?)
(Rose, Fingernagel, Barker-Benfield); Anglia (Drögereit) [Werden], saec. przed 802
(Fingernagel); IXin (Barker-Benfield); VIII, 1/2 (Rose).
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą. Na f. lv znajduje się akrostychon 'Feluuald'
wpisany insularnym pismem i dalej 'Folia conscripsi haec pauperum usibus apta. . . ' (Rose,
Barker-Benfield). Pismo i ornamentyka - 12 inicjałów - odzwierciedlają anglosaski wzorzec.
Widać podobieństwa w piśmie do Berlin Theol. lat. fol. 366 i Theol. lat qu. 139; ściśle
pokrewny do Hannover 3926 (Fingernagel). Inicjały są podobne do Theol. lat. fol. 366. Na f.
96v:. . . quas ego Hildigrimus indignus diaconus scribere conavi. . .-chodzi o brata Liudgera,
który był biskupem Chalon-sur- Marne w latach 802-27 (Barker-Benfield) Lit. V. Rose,
Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 102n; A. Fingernagel, Die illuminierten, s. 103n, Abb. 318-9(f 19v,
55v); W. M. Lindsay, Notae, s. 446; C. B. Barker-Benfield, The Werden, s. 56n.

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 356 [oprawa], (?); Werden(?) [Werden], saec. IXin (Lowe); IX
(Rose).
K. (?) P. Anglosaska minuskuła podobna do tej z Berlin Theol. lat. fol. 366. Lit. V. Rose,
Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 102-4; E. A. Lowe, English Uncial, s. 25; R. Drögereit, Werden, s.
20, 73nn. A. Chroust, ser. II, Lfg. XXII, PI. 6; Arndt-Tangl, I, s. 5, Taf. 9b

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 362 [oprawa], Passio S. Theodula (Rose); Passionar
(Drögereit); środkowa Austrazja (Bischoff) [Werden], saec. VIIEIX (Rose).
K. (?) P. Napisany anglosaskim pismem. Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 95; A. Dold,
Die zwei Palimpseste der Kgl. UB Bonn S. 366, Zentralblatt für Bibliothekswesen, 35(1918),
s. 215; R. Drögereit, Werden und Heliand, s. 25; B. Bischoff, MS,3, s. 9, 11.

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 366, Paulus: Epistulae (ff. 94); Werden(?) (Bischoff, cyt. za
Fingemagelem); Anglia (Drögereit) [Werden], saec. IXin (Lowe); VIII,2/2 (Rose).
K. Na f. 6r widoczne są nakłucia na obu marginesach (DS). P. Anglosaska minuskuła.
Według tradycji - powstałej ok. 900 roku- rękopis jest uważany za autograf Liudgera i być

447
może nie bez przyczyny. Pismo jest bardzo podobne do Düsseldorf A. 19 (f. 1-2) (Barker-
Benfield). Wtręty uncjalne, zdaniem Lowego, należą chyba bardziej do typu
northumbryjskiego niż południowoangielskiego - Frede powołując się na Lowego stwierdza
wpływy połodniowoangielskie na uncjałę. Na f. 94 pismem anglosaskim wpis: 'Scripsit
librum istum. . . Inicjały podobne są do anglosaskiego Berlin, Theol. lat. fol. 356 - w/g
Lowego jest to pismo dokumentowe z IX w. Tekst rękopisu związany jest z tradycją insularną
i pokrewny listom Pawiowym z Kolmar, BM, 38 i Hannover, Kestner-Museum, Cul. I, 1 3926
(Fischer). W tekście są widoczne wpływy włoskie. Służył za wzorzec dla Hannover Kestner-
Museum 3926 (Frede). Fingernagel widzi podobieństwa w piśmie do Berlin Theol. lat. fol.
356 i Theol. lat qu. 139. Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 52-4; A. Fingernagel, Die
illuminierten, s. 102n, Abb. 316-7(f 6r, 76r); CLA, Supp. 1685; W. M. Lindsay, Notae, s.
446; R. Drögereit, Werden und Heliand, s. 19n, Pl. 1; V. H. Eibern, Die künstlerisch­
kulturellen Interessen St. Liudgers, [w:] St. Liudger und die Abtei Werden, Essen 1962, s.
50nn; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 445; B. Fischer, KdG,2, s. 197; Zimelien.
Abenländische Handschriften, s. 16-7,26; J. H. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 67; B.
C. Barker-Benfield, The Werden, s. 50n; W. Berschin, Biographie, Bd. 3, s. 47; M. van
Vlierden, Willibrord, nr 60, il. A. Chroust, ser. II, Lfg. XXII, Taf. 7a; H. Degering, Die
Schrift, Taf. 39(f. 69r).

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 480, Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem (ff. 123f
Amorbach, ewentualnie Würzburg lub Fulda [Amorbach], saec. IXin (Lowe); IX, 1/4
(Fingernagel).
K. (?) P. Anglosaskie pismo (minuskułą) jak i ornamentyka inicjałów zależne są od
insularnych wzorców. Ligatura 'IN' na f. 130v przypomina Codex Aureus z Canterbury,
Skockholm, König. Bibl. A. 135 (Fingernagel). Użyta w rękopisie uncjała jest trudna do
określenia (Lowe). Wszystkie inicjały są czerwono opunktowane (Weiner). Na f. lir i 12v
znajdują się starogórnoniemieckie glosy rylcowe (Mayer, Köbler). Lit. A. Fingernagel, Die
illuminierten, s. ln, Abbl-3(f. Ir, 59v, 108v); E. A. Lowe, English Uncial, s. 25; Glanz alter
Buchkunst. Mittelalterliche Handschriften der Staatsbibliothek der Preussischer Kulturbesitz
Berlin, Austeilung Katalog, Wiesbaden 1988, nr 5; P. Lehmann, EdM,3, s. 94; A.
Wendehorst, Zur Geschichte der Amorbacher Abtei-Bibliothek, [w:] 700 Jahre Stadt
Amorbach 1253-1953, Amorbach 1953, s. 101-119; B. Bischoff, MS,3, s. 20; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 132n; H. Mayer, Althochdeutsche, s. 11; G. Köbler, Ergänzungen, s. 41;
E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 55. Amdt-Tangl, II, s. 28, Taf. 4L

BERLIN, DS, Theol. lat. qu. 4, Evangelia (ff. 164f (?) (Rose); płn. Francja lub Köln
(Micheli) [(?)], saec. IX.
P. Napisany piękną karoliną przez wiele rąk. Pojawia się anglosaskie 'g'. Lit. V. Rose,
Verzeichnis, Bd. 13,1, s. 35n; C. Nordenfalk, Ein karolingisches Sakramentar, s. 235; G. L.
Micheli, L’enluminure, s. 142.

BERLIN, DS, Theol. lat. qu. 139, Evangeliae (ff. 145f (?); Werden(?) (Bischoff, cyt. za
Fingemagelem); Werden (Karl der Grosse. Werk und Wirkung) [Werden], saec. IX, 1/2
(Rose); IXin (Fischer; IX, 1/3 (Finstemagel).
K. (?) P. Anglosaskie pismo z karolińskimi wpływami. Początki prawie zawsze są czerwono
opunktowane (Rose). Pismo podobne do Theol. lat. fol. 356 i 366. Pismo opiera się na
insularnych wzorach (Fingernagel). Napisany anglosaską minuskułą zmieszaną z
przedkarolińską, kontynentalną kursywą (Karl der Grosse. Werk und Wirkung). Pismo jest
rezulatem skrzyżowania anglosaskiej minuskuły z karolińskim pismem dyplomatycznym
(Bischoff). Chroust identyfikuje rękę karolińską z f. 129-145 z ręką, którą został napisany
najstarszy urbarz z Werden. Na f. 2r znajduje się starogórnoniemiecka glosa interlinearna
wpisana w 2 ćwierci IX w. (Mayer). Starogórnoniemieckie glosy z IX w. wpisane zostały
ręką z Werden. Lit. V. Rose, Verzeichnis, Bd. 13,2, s. 32-4; A. Finsternagel, Die illuminierte,
448
s. 104, Abb. 320-2(f. lOr, 64r, 10lr); W. M. Lindsay, Notae, s. 447; R. Drögereit, Werden und
Heliand, s. 28n; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 446; B. Fischer, KdG,2, s. 197; B.
Bischoff, Die Rolle von Einflüssen, s. 99, Abb. ll(f. 63v); C. B. Barker-Benfield, The
Werden, s. 55n; N. Netzer, Cultural, s. 16; H. Mayer, Althochdeutsche, s. 12. A. Chroust, ser.
II, Lfg. XXII, Taf. 8.

BERN, BB, 45, Lucanus: De bello civili; Fleury [Fleury(?)], saec. IX,3/4 (Mostert); po pol.
IX (Homburger).
K. (?) P. Anglosasko-iryjski wpływ na ornamentykę. Pojawiają się anglosaskie litery 'g' oraz
'r' (Homburger). Insularne wpływy na kaligrafię i ornamentykę (Mostert). Tekst jest bardzo
podobny do Montpellier 362. Prawdopodobnie skopiowany z BN, nouv. acq. 1626 (Tarrant).
Podobieństwa w piśmie do Bern, 36 (Pellegrin). Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s. 99n;
G. L. Micheli, L'enluminure, s. 132, pl. 137(f. 19v); M. Mostert, The Library, s. 50; E.
Pellegrin, La tradition, s. 164n; Texts and Transmission, [R. J. Tarrant[, s. 216n.

BERN, BB, 47, Opus incertum (frg. f (?) [Reims], saec. IX.
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 447; F. M. Carey,
The Scriptorium of Reims, s. 60.

BERN, BB, 99, Cassiodorus: expositio psalmorum etc. (ff. 171f Francja, Micy(?) lub
Fleury(?) [Micy], saec. IXmed.
K. (?) P. Pismo jest podobne do Tours. Używane są anglosaskie zamknięte 'a' i 'r'. Lit. O.
Homburger, Die illustrierten, s. 88n; M. Mostert, The Library, s. 56n.

BERN, BB, 110, Grammatica varia zob. Bern 123\ Francja [@], saec. IX (Bischoff).
P. Insularne abrewiacje zapożyczone zostały ze wzorca (Homburger, Beeson). Lit. O.
Homburger, Die illustrierten, s. 61; C. H. Beeson, Paris lat. 7530, s. 202nn; B. Bischoff,
MS,1, s. 191.

BERN, BB, 123, Grammatica varia (ff. 128f Fleury [Fleury], saec. IX, 1/2 (Homburger); X
(Lófstedt, Bischoff, cyt. Rouse); IX,2/2 (Chittenden).
K. (?) P. Insularne abrewiacje zapożyczone są chyba z insularnego wzorca -pojawiają się
insularne 'autem' (Homburger). W Julianie z Toledo widać ślady wzorca wizygockiego
(Beeson). W/g Manitiusa tekst powstał w ostatnich latach życia Alkuina lub tuż po jego
śmierci. Lófstedt sugeruje kontynentalno-iryjską proweniencję. W/g Law użycie 'Ars Asporii'
i zapożyczenie z Paulinusa z Nola wskazują na proweniencję anglosaską. Ferrari widzi iryjski
wpływ na pismo i dopuszcza możliwość udziału ręki iryjskiej z lokalnej wspólnoty
kontynentalnej. Holtz widzi we wzorcu rękopis insularny, prawdopodobnie iryjski. Formy
ozdobnych liter zapożyczone są insularnego stylu (Homburger). Pojawia się konfuzja s-ss i
inne hibernizmy. Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s. 6ln; M. Manitius, Geschichte, Bd. 1,
s. 469; C. H. Beeson, The Ars Grammatica, s. 60; tenże, Paris, Lat 7530, s. 204; B. Lófstedt,
Der hibernolateinische Grammatiker Malsachanus, Uppsala 1965, s. 20; M. Ferrari, Nota sui
codici di Virgilio Marone Grammatico, [w:] Virgilius Maro Grammaticus, Epitomi ed
Epistole, ed. M. Polara, Napoli 1979, s. XXXIX; CCCM, ed. J. Chittenden, s. XXVn; V. Law,
The Insular, s. 74nn; Texts and Transmission, [R. H. Rouse], s. 52; Abbon de Fleury,
Questiones, ed. A. Guerreau-Jalabert, s. 185; M. Mostert, The Library, s. 58; L. Holtz, L'Ars
Bernensis, essai de localisation et de datation, [w:] Aquitaine and Ireland in the Middle Ages,
ed. J.-M. Picard, Dublin 1995, s. 111-126.

BERN, BB, 165, Vergilius: Eclogues, Georgici, Eneida (ff. 219f Tours [Tours, St. Martin],
saec. IX, 1/3, za Fredegisusa (Rand); IX,2/4 (Homburger, Bischoff).

449
K. (?) P. Napisany przez przynajmniej 5 skrybów, ostatni z nich był nauczycielem oraz dodał
inicjały i korektury (Raster). Rękopis był napisany i głosowany przez Berno, ucznia Alkuina.
Występują glosy syntaktyczne (Bischoff). Pojawiają się insularne abrewiacje i insularna
ortografia (Beeson). Używa się insularnych glos syntaktycznych typu S w/g Korhammera.
Znaki interpunkcyjne pochodzą od późniejszej ręki, która używała bardziej czarnego
atramentu (Steffens). Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s. 80n, Abb. 6(f. 2r); E. K. Rand, A
Survey, vol. 1, s. 127n; tenże, A Preliminary Study, s. 329; W. Koehler, Die karolingischen,
1, s. 154n, 380n, Taf. 31; B. M. Scarpatetti, Katalog, Bd. 2, s. 192, Abb. 669-671(f. Ir, lv);
M. Mostert, The Library, nr 92; J. Savage, The Scholia in the Virgil of Tours, Bernensis 165,
Harvard Studies in Classical Philology, 36(1925), s. 91-165, Pl. l-3(f. 32v, 90v, 206v); G. H.
Gelsingen, De codici Vergiliano Bernensi CLXV, dysertacja w Uniwerytecie w Harwardzie
1929 - omówienie w Harvard Studies in Classical Philology, 40(1929), s. 183n; C. H. Beeson,
Insular Symptoms, s. 91; B. Bischoff, MS,3, s. 225, tenże, Paläographie, s. 228; tenże,
Paläographie des römischen Altertums, s. 218; F. C. Robinson, Syntactical Glosses, s. 457; D.
H. Wright, When the Vatican Vergil was in Tours, [w:] Studien zur mittelalterlichen Kunst
800-1250. Festschrift für Florentine Mütherich, hrsg. K. Bierbrauer, P. K. Klein, W.
Sauerländer, München 1985, s. 53-66, Abb. E, F(f. lOr, lOv, 91r); V. Edden, Early
Manuscripts of Virgiliana, s. 16, 23; M. Korhammer, Mittelalterliche Konstruktionshilfen, s.
57; J. Autenrieth, Litterae Virgilianae, s. 22, Abb. 9 (f. 135r); R. A. Raster, The Tradition, s.
8nn; M. B. Parkes, Pause and Effect, Pl. 42 (f. 157v). E. Chatelain, Paleographie, pl. 67; F.
Steffens, Lateinische, Taf. 55(f. 192).

BERN, BB, 179, Boetius: De consolationes (ff. 64)', Francja, Bretania (IRHT, cyt. za
Mostertem); skryptorium nad Loarą (Homburger) [(?) (Homburger); Fleury (Mostert)], saec.
IX,2/2; IX/X (Bieler).
K. (?) P. Kilka liter przypomina późną anglosaską minuskułę. Iluminacje na f. 3r powstały w
Bretanii bądź zostały wykonane przez Bretończyka. Ornamentyka nawiązuje do
występującego na Wyspach Brytyjskich 'Jellingestil' (Homburger). Pismo nawiązuje do Bern,
85 i 207 (Mostert). Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s. 130nn, Abb. 91-93(f. lv, 31v,
48v)2; M. Mostert, The Library, s. 61n; CCSL, 94, Ed. L. Bieler, s. XIII, XXVII; B. Bischoff,
MS,2, s. 71; E. Pellegrin, La tradition, s. 159-63; M. Passalacqua, I codici, s. 21.

BERN, BB, 199 (f. 1,2), Evangelia, Francja, skryptorium z wpływami z Luxeuil [Reims],
saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Pismo jest prekarolińskie, imitujące typ Luxeuil. Lit. CLA, VII, 859; J. A.
Harmon, Codicology, s. 205; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 134.

BERN, BB, 207 + PARIS, BN, lat. 7520 (f. 1-24) + 14088 (f. 23-25), Corpus
grammaticorum: Donatus, Asper, Sergius, Iulianus etc. (ff. 221)', Fleury [Fleury], saec. 779-
797 (Scarpatetti); ok. 800.
P. Napisany ręką karolińską z wpływami iryjskimi. Sentencja otwierająca na f. 130 jest w
insularnej majuskule. Występują insularne abrewiacje i ligatury. Ornamentyka inspirowana
insularnymi wzorami (Lowe). Nagłówki napisane są w rustyce oraz w uncjale i minuskule
kontynentalnej z elementami insularnymi. Skryba piszący od f. 130 używa wyraźnie
ciemniejszego atramentu. Ornamentyka podobna jest do wykazującego iryjskie wpływy
Wolfenbüttel, Helm. 455, a jeden inicjał znajduje swój odpowiednik w anglosaskim Orleans
17 (Scarpatetti). Napisany przez kilka trudnych do odróżnienia rąk używających różnych
abrewiacji. Porównywalny jest do Helmst. 455, BN, lat. 9332 i Bern A91/7. Poza licznymi
abrewiacjami insularnymi i insularnymi kształtami niektórych liter rękopis jest zasadniczo
kontynentalny. W części z Iulianusem przejęto za wzorcem wizygockie cechy. Ornamentyka
nawiązuje okazyjnie do wzorów południowoangielskich, ale ogólnie jest iryjsko-anglosaska
(Homburger). Micheli widzi podobieństwo do Book of Kells. Pismo może być formą
450
kontynentalną pisma iryjskiego (Boyer). Podobieństwa w ornamentyce do St. Gallen, 348
(Holter). Laporte widzi podobieństwa w insularnej ornamentyce do Orlean, BM, 17. Jest to
jeden z najstarszych rękopisów ze skryptorium Fleury. Bischoff widzi w piśmie hybrydę
celtycko-kontynentalną na podkładzie bretońskim. Pismo kontynentalne o drobnych
proporcjach jak w iryjskiej minuskule z insularnymi abrewiacjami. Ornamentyka jest 'iryjska'
(Deuffic). Pismo nawiązuje do Bern, 85 i 179 (Mostert). Pojawia się kilka glos iryjskich. Na
f. 3r jako probatio pennae alfabet ogamiczny i sylabariusz w/g wzoru łacińskiego. Występują
runy z tradycji anglosaskiej oraz inne alfabety: ogamiczny, hebrajski, 'egipski', 'afrykański' i
inne (Derolez, Rotsaert). Lit. CLA, V, 568, VII, 568; O. Homburger, Die illustrierten, s. 32-9,
Taf. 2(f. 2r), Abb. 17-25, 27(f. lrv, 2v, 18v, 165r, 171v, 45v, 127r, 37v, 48v); B. M.
Scarpatetti, Katalog, Bd. 2, s. 18, Abb. 6, 7(f. 29r, 38v); M. Mostert, The Library, s. 61, 63,
235; W. M. Lindsay, Berne 207, [w:] Palaeographia, vol. 2, Oxford 1923, s. 61-65, Pl. 2-3(f.
114r, 130r); tenże, Early Irish Minuskule, s. 64nn; C. H. Beeson, tenże, Isidor -Studien, s. 98;
tenże, The Manuscripts of Bede, s. 78nn; The Ars Grammatica, s. 59; tenże, Insular
Symptoms, s. 98n; B. B. Boyer, An Early Beneventan, s. 199nn; taż, A Paris Fragment of
Codex Bern 207, CP, 32(1937), s. 113-20; B. Bischoff, MS,1, s. 79; MS,2, s. 290; MS,3, s.
16n, 53, 128n, 144; tenże, Paläographie des römischen Altertums, s. 115, 146; tenże, Die
Rolle von Einflüssen, s. 98, Abb. 10(f. 130r); L. Holtz, Donat, s. 361-4, 453-62, 743, tab. 1-3;
R. Derolez, Runica, s. 174nn; G. L. Micheli, L’enluminure, s, 59n; K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 95; A. Vernet, La transmission, s. 112; Texts and Transmission, [M. D.
Reeve[, s. 298; Abbon de Fleury, Questiones, ed. A. Guerreau-Jalabert, s. 180n; J. Laporte,
Fleury, [w:] DHGE, t. 17, kol. 473; V. Law, The Insular, s. 26, 100; J.-L. Deuffic, La
production manuscrit, s. 295; M. L. Rotsaert, Theodisca I, s. 65nn; D. Ganz, Corbie, s. 140n.

BERN, BB, 219, Eusebius-Hieronymus: Chronicon (ff. 77f Francuskie skryptorium z

insularnymi wpływami, Fleury(?) (Traube, Lowe, Homburger), Reims lub okolica (Bischoff)
[Fleury], saec. Vllex, przed 699-700; 699 (Scarpatetti).
P. Napisany uncjałą wzorowaną na insularnej. Kolofon wpisany kapitałą, w którym słowa
oddzielone są pionowymi liniami z kropek. Puste końce wierszy są wypełnione esami-
floresami. Inskrypcja na f. 76v (kwadrat z liter) 'pallagius'. McKitterick widzi insularne litery
tylko w inskrypcji. Napisany przez 1 skrybę. Homburger nie wspomina o wpływach
insularnych. Jego zdaniem rękopis napisany jest kiepską uncjałę merowińską. Lit. CLA, VII,
860; O. Homburger, Die illustrierten, s. 19nn, Abb. l-2(3v, 7v); B. M. Scarpatetti, Katalog,
Bd. 2, s. 19, Abb. l-3(f. 76v, 3v, lr); E. H. Zimmermann, s. 181, Taf. 75(f. Iv); L. Traube,
VuA,l, s. 175; B. Bischoff, MS,1, s. 177; MS,3, s. 5; Scarpatetti, Bd. 2, s. 19; H. Butzmann,
Die Weissenburger, s. 54; R. McKitterick, The Diffusion, s. 419; M. Mostert, The Library, s.
64n.

BERN, BB, 234 (f. 1-53), Cassiodorus: Institutiones; skryptorium meńsko-frankońskie,

Fulda(?) [(?)], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Rękopis jest pisany naprzemiennie karolińską i anglosaską minuskułą. W piśmie
karolińskim również występują insularne abrewiacje. Pismo anglosaskie jest podobne do
kartularza z Marburga, Staatsarchiv, Cop. 424. Na f. lr są resztki spisu treści wpisanego
anglosaską minuskułą (Homburger). Jedna z rąk pracowała prawdopodobnie przy Wien 430
(Spilling). Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s. 87n; H. Spilling, Angelsächsische, s. 71.

BERN, BB, 249 (f. 43-90) + ORLEANS, BM, 135 (162), Isidorus: varia; okolice Tours
(Bischoff); Francja tereny nad Loarą -Tours(?), Orlean(?) (Homburger) [Fleury], saec. IXin
(Bischoff, Homburger); IX,l/4-2/4 (Lawson).
K. (?) P. Karolińska minuskułą kilku rąk. Pojawia się anglosaskie 'a' i 'g' i niektóre
anglosaskie ligatury (Homburger). Na f. 48r znajduje się wpis dokonany greckimi literami:
'Austricus diaconus scripsit ad suum opus' (Scarpatetti). Lit. O. Homburger, Die illustrierten,
s. 47nn, Abb. 38-40, 42(54r, 65r, 48v, 54v); B. M. Scarpatetti, Katalog, Bd. 2, s. 193, Abb.
451
672, 673(f. 83v, 48r); C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 29; CCSL, 113, ed. Ch. M. Lawson, s.
30; M. Mostert, The Library, s. 67n.

BERN, BB, 258 (f. 1-47), Glossarium', Angers (Bischoff); Fleury(?), Auxerre(?) (Carey)
[Fleury], saec. IX/X; IX (Esposito); X (Ker).
K. (?) P. Występują anglosaskie glosy, które w części korespondują do glosariusza z Leiden
Voss, 4° 69. Skryba myli często literę 's' z 'y', która pojawia się w środku wyrazu -zapewne
jako s-saxonice we wzorcu. Rękopis był pośrednio lub bezpośrednio skopiowany z
insularnego wzorca. W glosach od f. 16 pojawia się iryjską interpretacja glos (Ker).
Steinmeyer mówi o iryjskich glosach. Występują insularne wpływy na pismo (Contreni). Lit.
H. Zimmer, Glossae hibernicae, Supp., s. ln; M. Esposito, Latin Learning, II, s. 362; M.
Mostert, The Library, s. 68n; N. R. Ker, Catalogue, s. 476; J. J. Contreni, The Biblical
Glosses of Haimo of Auxerre and John Scottus Eriugena, Speculum, 51(1976), s. 414n;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 386n; L. Amsler, Insular Interpolations in the Abavus Glossary,
s. 36nn; D. N. Dumville, A Thesaurus Palaeoanglicus? s. 67n.

BERN, BB, 264, Prudentius: Carmina (ff. 145f skryptorium nadbodeńskie (Reichenau,
Konstanz); Reichenau(?) (Mütherich-Gaehde) [Strassbourg], saec. IX,3/3.
K. (?) P. W łacińskich glosach pochodzących z macierzystego skryptorium pojawia się
anglosaska abrewiacja dla 'esf i ligatury 'mi' oraz 'ni'. Pojawiają się liczne glosy wpisane w
południowoniemieckim lub szwajcarskim skryptorium. Lit. O. Homburger, Die illustrierten,
s. 136-58, Taf. 9(s. 70), Abb. 107-124; F. Mütherich, J. E. Gaehde, Karolingische
Buchmalerei, s. 28n, Abb. 5(f. 36r); C. Hahn, Speaking without Tongues: The Martyr
Romanus and Augustine's Theory of Language in Illustrations of Bern Burgerbibliothek
Codex 264, [w:] Images of Sainthood in Medieval Europe. Ed. R. Blumenfeld-Kosinski, T.
Szell, Ithaca, N. Y. 1991, s. 161-180.

BERN, BB, 289 (f. 1-19, 37-129), Chrodegangus: Regula canorucorum; martyrologium',
Metz [Metz], saec. VIII/IX.
P. Napisany w minuskule karolińskiej przez kilka rąk. Inicjały wykazują wpływy insularne.
Rękopis jest podobny do Metz 7, 134 oraz 732 (Lowe). Koehler widzi 3 ręce, które naśladują
najstarsze rękopisy ze Szkoły pałacowej. Homburger nie widzi wpływów insularnych.
Występuje akcent ponad monosylabami. Lit. CLA, VII, 861; O. Homburger, Die illustrierten,
s. 27nn, Abbll(f. 43v); W. Koehler, Die karolingischen, Bd. 3, s. 98; CLLA, 1065; B.
Bischoff, MS,3, s. 8; J.-L. Lemaitre, Repertoire des documents necrologiques franęais, Paris
1980, s. 663; M. Mostert, The Library, s. 70n; H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 77nn.

BERN, BB, 312, Isidorus: Sententiae (ff 159)', Micy(?) (Bischoff); Francja (Homburger)
[Micy(?)], saec. IX, 1/3.
K. (?) P. Na pisany karolińską minuskułą. Na f. 39v inicjał 'S' otoczony jest podwójnym
rzędem czerwonych kropek. Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s. 58; B. Bischoff, MS,3, s.
17.

BERN, BB, 338, Agroecii orthographia; Alcuin: De ortographia', Fleury(?) (Pellegrin, cyt. za
Guerreau-Jalabert); skryptoium nad Loarą(?) (Dionisotti) [Fleury], saec. IX (Homburger,
Pellegrin, cyt. za Guerreau-Jalabert); X (Dionisotti).
P. W abrewiacjach pojawiają się insularne symptomy. Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s.
53; L. Traube, VuA,3, s. 229; Abbon de Fleury, Questiones, ed. A. Guerreau-Jalabert, s. 182;
A. C. Dionisotti, On Bede, s. 137.

BERN, BB, 348, Evangeliae (ff 218)', Fleury(?) (Homburger, Bischoff); Fleury (Koehler)
[Fleury], saec. IX, 1/4 (Bischoff, Homburger).

452
K. (?) P. Pierwsza lista rozdziałów Ewangelii nawiązuje do tradycji rzymsko-insularnej.
Korektury i uzupełnienia wprowadzone zostały ręką anglosaską np. f. 33v, 64v, oraz trochę
późniejszą ręką karolińską. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane, czasem również
przyległe litery. Symbole ewangelistów nawiązują do typu insularnego. Korektury oznaczone
są przez d-h. Karolińską minuskułą typu turońskiego wpisano inne lekcje tekstu. Na f 7v wpis
spiczastym pismem (insularnym? -DS) zlatynizowanego frankijskiego imienia 'Raganerius'.
Na f 219v wpis ręką z IX w.: 'XII die ante kalendas decembris drunmed obiif - imię to nie
jest nigdzie poświadczone i zdaniem Forstera (cyt. za Homburgerem) najprawdopodobniej nie
jest celtyckiego pochodzenia. Insularne wpływy objawiają się w omyłkach w abrewiacjacj i w
kształcie inicjału 'B' na f. 29v. Kodeks został napisany prawdopodobnie dla Theodulfa
(Homburger). Koehler widzi duże podobieństwo w tablicach kanonów do Tours 22. Lit. O.
Homburger, Die illustrierten, s. 50-5, Abb. 43-5(f. 25r, lir, lr); tenże, Eine unveröffentliche
Evangelienhandschrift aus der Zeit Karls des Grossen, Zeitschrift für Schweizerische
Archäologie und Kunst, 5(1943), s. 149-64, Abb. a-e(f. 25r, 107r, 64v, 71v, 74v), Abb. l-4(f.
8v, lr, 7v, 3r); W. Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 324; K. Holter, Das Alte, s. 452;
Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 426, Abb. 63; J. Porcher, La peinture, s. 64; B.
Bischoff, MS,3, s. 40; M. Vieillard-Troiekouroff, Les Bibles de Theodulfe et leur decor, s.
355n; M. Mostert, The Library, s. 73.

BERN, BB, 351, Ouintilianus: Institutio oratoria, Fleury lub Ferneres (Bischoff, cyt. za
Mostert); Fleury (Pellegrin, cyt. za Guerreau-Jalabert); Ferrieres(?) (McKitterick) [Fleury],
saec. IXmed (Winterbottom); IX,2/3 (Bischoff, cyt. Mostert).
P. Wzorcem był być może rękopis z Yorku sprowadzony przez Lupusa (Winterbootom).
Beeson nie sądzi, aby udało się Lupusowi sprowadzić ten rękopis z Yorku, skoro powtarza
prośbę do papieża Benedykta III ok. roku 855-8. Odpisem tego rękopisu jest Bamberg, M. IV.
14, który podobnie jak wzorzec nie wykazuje śladów insularnych (Lehmann). Lit. P.
Lehmann, EdM,2, s. 6; C. H. Beeson, Lupus of Ferneres, s. 4; Texts and Transmission, [M.
Winterbottom], s. 332; Abbon de Fleury, Questiones, ed. A. Gueneau-Jalabert, s. 184n; M.
Mostert, The Library, s. 73; R. McKitterick, Manuscripts and Scriptoria, s. 214.

BERN, BB, 363, Beda: Historia ecclesiatica; Augustinus; Horatius; Ovidius et alii;
Strasbourg (Bischoff, cyt. Munk-Olsen); Mediolan (Garinelli); iryjska kolonia koło
Mediolanu (Beccaria); płn. Włochy (Hagen, Boyer) [Strasbourg (Bischoff); Fleury
(Beccaria)], saec. IX,3/4 (Contreni); IX,2/3 (Garinelli); IX,2/2 (Munk-Olsen); IXex (Lindsay,
Steffens); IX (Boyer).
P. Napisany iryjskim pismem. W/g Lindsaya pochodzi z kręgu Seduliusza. Pismo iryjskie z
wpływami kontynentalnymi i z iryjskimi abrewiacjami (Garinelli). Na marginesie w części z
Horacym jest wpisane imię Dungal (Esposito). Napisany przez Iroszkota przebywającego na
kontynencie, na co wskazują karolińskie wpływy na iryjskie pismo. Nagłówki do wierszy
napisane są okrągłym pismem zbliżonym do iryjskiego, które wykazuje silne diminuendo.
Insularne abrewiacje i iryjskie glosy. Okazyjnie występują akcenty ponad końcowym 'is'
(Steffens). Contreni identyfikuje pojawiające się na marginaliach imię Cathasach z
Iroszkotem z kręgu Jana Szkota, wspomnianym w poemacie znajdującym się w rękopisie
Laon 55. W rękopisie pojawia się ok. 15 imion Iroszkotów, zapewne aktywnych w
kontynentalnych szkołach (Lapidge). W części z Horacym występuje konfuzja p-v. Holder
uważa ją za wynik traktowania we wzorcu anglosaskiej runy 'wen' jako 'p'. Na marginesie
wpisane jest greckimi litwerami imię 'Iso'. Korektor z Basel, A VII 3 napisał większą część
tego rękopisu (Kaczynski). Lit. A. Holder, 1, wyd. 2, s. XXII; H. Zimmer, Glossae
hibernicae, s. XXXIn; A. Beccaria, I codoci di medicina, s. 356n; B. Munk-Olsen, Catalogue,
t. 1, s. 438; M. Mostert, The Library, s. 75n; M. Esposito, Latin Learning, I, s. 524; W. M.
Lindsay, Notae, s. 448; C. H. Beeson, Paris, Lat 7530, s. 208; tenże, Insular Symptoms, s. 91;
B. B. Boyer, Insular, s. 31; J. J. Savage, The Manuscripts of Servius's Commentary on Virgil,
Harvard Studies in Classical Philology, 45(1934), s. 157-204; tenże, A Note by Johannes
453
Scotus in Bernensis 363, Scriptorium, 10(1956), s. 191; tenże, Two Notes on Johannes
Scotus: More on Johannus Scotus in Bernensis 363, Scriptorium, 12(1958), s. 228-33; F.
Munari, Catalogue of the Manuscripts of Ovid's Metamorphoses, London 1957, nr 37 [nie
dotarłem]; P. Hadot, Un fragment du commemntaire perdu de Boece sur les Categories
d'Aristote dans le codex Bernensis 363, Archives d’histoire doctrinale et litteraire du Moyen
Age, 34(1959), s. 11-27; B. Colgrave, R. A. B. Mynors, Bede's Ecclesiastical History, s. xlvi;
J. J. Contreni, The Cathedral School, s. 9ln; S. Garinelli, Per un'enciclopedia carolingia
(Codice Bernense 363), Italia medioevale e umanistica, 26(1983/84), s. 1-25; B. Bischoff,
MS,3, s. 43n,46; P.-Y. Lambert, Les signes de renvois dans le Priscien de Saint Gall, EC,
24(1987), s. 236nn; I. Borzsäk, Schreibfehler in Klassikerhandschriften als Quelle für das
Vulgärlatein, [w:] Latin vul gai re-1 atin tardif, ed. J. Herman, Tübingen 1987, s. 13n; B.
Kaczynski, Greek, s. 17, 84n; M. Lapidge, Autographs, s. 123. H. Hagen, Augustinus, Beda,
Horatius, Ovidius, Servius, alii; Codex Bemensis 363 phototypice editus [Codices graeci et
latini, vol. 2], Leiden 1897; F. Steffens, Lateinische, Taf. 65(f. 178).

BERN, BB, 366, Valerius Maximus (ff. 160)’, Ferneres (Bischoff, Billanovich); Fleury
(Traube) [Fleury(?)], saec. IX,2/4 (Marshall); IXmed; ok. 860 (Steffens).
K. (?) P. Korektury i zapiski marginalne wpisane zostały ręką używającą insularnego 'g' i
niepołączonego 'sf (cecha ins. ). Autorem tych zapisek jest jakoby Lupus, uczeń szkoły w
Fuldzie (Schnetz, cyt. za Traube). Wzorzec dla tego rękopisu był napisany dla Lupusa z
Ferneres (Bischoff). Lupus z Ferneres napisał f. IIr-IIIV i 158v-159r (Munk Olsen).
Skopiowany z wzorca z Fleury (Lindsay). Lit. B. Munk Olsen, Catalogue, t. 2, s. 661n; M.
Mostert, The Library, s. 75; J. Schnetz, Ein Kritiker des Valerius Maximus im 9. Jh. Neuburg
1901 [nie dotarłem]; W. M. Lindsay, The Archetype Codex of Valerius Maximus, CP,
4(1909), s. 113-7; L. Traube, VuA,3, s. 3n, lln, 232; G. Billanovich dall'antica Ravenna alle
biblioteche umanistiche, Aevum, 30(1956), s. 330; E. Pellegrin, Manuscrits de Loup, s. 10; B.
Bischoff, MS,3, s. 57; D. Ch. Nusbaum, s. Lupus of Ferneres, s. 156n; Texts and
Transmission, [P. K. Marshall], s. 428. F. Steffens, Lateinische, Taf. 60(f. 56v, 64v).

BERN, BB, 376, Athanasius: Vita S. Antonii (ff. 85); Recja (Bischoff) [(?)], saec. VIII/IX.
P. Napisany w retyckiej minuskule. Na f. lv znajduje się inicjał, który został wykonany w/g
wzorów insularnych, czerwono opunktowany; podobnie (Homburger) na f. lr. Insularne
abrewiacje używane są przez współczesnego korektora. Konfuzje s-ss (Lowe). Lit. CLA, VII,
863; O. Homburger, Die illustrierten, s. 30n, Abb. 8(lr); B. Bischoff, rec. A. Bruckner,
Scriptoria, I„ HJb, 56(1936), s. 295.

BERN, BB, 432, Servius: De pedibus; @ [@], saec. IX.

P. Rękopis wykazuje insularne symptomy w abrewiacjach. Lit. C. H. Beeson, Paris, Lat
7530, s. 208; L. Traube, VuA,3, s. 229.

BERN, BB, 433 (f. 5-79), Rethorica ad Herennium; skryptorium w dolinie Loary
(Homburger); Fleury(?) (IRHT); Ferneres (McKitterick) [(?)], saec. IX,2/3 (Winterbottom).
K. (?) P. Napisany przez 2 ręce karolińską minuskułą. Na jednym z foliałów znajduje się
szkic profilu głowy, który wykonany jest w stylu nawiązującym do celtyckiego (Homburger).
Pismo podobne do Bem, 351 z Ferneres lub Fleury (Pellegrin). Rękopis pochodzi z kręgu
Lupusa z Ferrieres (Winterbottom). Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s. 126, Abb. 142(f.
24r); B. Munk Olsen, Catalogue, t. 1, s. 152; Texts and Transmission, [M. Winterbottom], s.
99; M. Mostert, The Library, s. 77; E. Pellegrin, La tradition, s. 155, 159; R. McKitterick,
Manuscripts and Scriptoria, s. 212.

454
BERN, BB, 522, Grammatica varia, Petrus Grammaticus, Donatus (ff. 99f Reims (Bischoff,
Carey); Francja, Reims(?) (Homburger) [Reims, St. Remi], saec. IX, 1/3 (Homburger); IXin
(Bischoff).
K. (?) P. Dzieło trzech rąk karolińskich. Litery kapitały są czerwono opunktowane pod
wpływem anglosaskim. Występuje insularna forma 'g' (Homburger). Bierbrauer widzi
podobieństwo w ornamentyce do London, Harley 1772. Teksty z f. 89a-91b i 96r-99v są
pochodzenia insularnego z VIII w. (Law). Tekst gramatyczny na f. 96r-99v jest iryjskiego
pochodzenia (Löfstedt). Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s. 59nn, Abb. 59-63(f. 4r, 2v,
lv, 87r, 88v); B. Scarpatetti, Katalog, Bd. 2, s. 194, Abb. 674(f. 12v, 13r); F. M. Carey, The
Scriptorium of Reims, s. 57; B. Bischoff, MS,3, s. 13; B. Löfstedt, Der hibernolateinische, s.
24; V. Law, The Insular, s. 85, 92; K. i V. Bierbrauer, Reims vor Ebo, s. 39.

BERN, BB, 599, Liber Historiae Francorum (ff 1-10); płn. Francja (Lowe); Fleury
(Bischoff); płn.-wsch. Francja (Homburger) [Strasbourg w XVIII w. ], saec. VIII/IX.
P. Litera 'g' występuje w insularnej formie (Lowe). Być może rękopis pochodzi z tego
samego skryptorium co Berlin Phillipps 1667 (McKitterick). Pismo jest ściśle pokrewne do
BN, lat. 12444 (z Collectio canonum z częściowo iryjskim materiałem), Düsseldorf Hr Z 4 Nr
4 i bliskie pierwszej ręce z BN, lat. 9332 oraz bliskie Orleans, 17 (Bischoff). Cames widzi
wpływy insularne w ornamentyce inicjałów, które przypominają te z Murbach. Na f. 12v i 13r
znajduje się wpis skryby lub zamawiającego: 'Optineat sanctus dei remigius vt vitam
aeternam perducat adeloldum pius dominus' (Homburger). Lit. CLA, VII, 865; O.
Homburger, Die illustrierten, s. 24, Abb. 9-10(lr, 7v); M. Mostert, The Library, s. 81; B.
Bischoff, MS,3, s. 17; R. McKitterick, The Diffusion, s. 419; G. Cames, Dix siecles
d'enluminure, s. 25.

BERN, BB, 611 (f. 20-41), Excerpta ex Isidori Etymologiis et Heraclidis Paradiso; wsch.
Francja [(?)], saec. VIII, 1/2 (Lowe); 727 (Scarpatetti).
P. Liczne abrewiacje insularne. Napisany w prekarolinie. Występują akcenty ponad
monosylabami (Lowe). Lit. CLA, VII, 604b; O. Homburger, Illustrierte, s. 21nn, Abb.
6(20v); B. Scarpatetti, Bd. 2, s. 26, Abb. 4-5(94r, 96v); W. M. Lindsay, Notae, s. 21; L. W.
Jones, Ancient Prickings, s. 17.

BERN, BB, 611 (f. 42-93) + PARIS, BN, lat. 10756 (f. 62-69), Asper: Ars grammatica;
Aenigmata Hexasticha; Isidorus: Chronicon; formulae etc.; wsch. Francja (Lowe); Corbie(?),
Luxeuil(?) (IRHT) [(?)], saec. VIII, 1/2.
P. Napisany w merowińskiej kursywie i prekarolińskiej minuskule. Insularne abrewiacje
(Lowe). Pismo wykazuje wpływy z Corbie i Luxeuil (Homburger). Tekst Ars Asporii należy
do tradycji kontynentalnej. 'Deklinationes nominum' (f. 71r-72v) pochodzi z tradycji
anglosaskiej (Law). Proweniencja rękopisu jest zachodnia za czym przemawia używanie not
tyrońskich. Na f. 86v znajduje się epitafium skopiowane najprawdopodobniej z krypty w
Jouarre i zachowuje insularne cechy inskrypcji (Bischoff). Lit. CLA, VII, 604; O.
Homburger, Die illustrierten, s. 21, Abb. 7(f. 81v); M. Mostert, The Library, s. 81; B.
Bischoff, MS,1, s. 10; V. Law, The Insular, s. 38nn, 60nn; B. Bischoff, Epitaphienformeln für
Abtissinen (VIII. Jahrhundert), [w:] tenże, Anecdota Novissima. Texte des vierten bis
sechzehnten Jahrhunderts, Stuttgart 1984, s. 150-3.

BERN, BB, 756 N°76, Commentarius in Leviticum (ff. 1); kontynentalne skryptorium z
wpływami anglosaskimi (Lowe), Bobbio (Bischoff) [Strasbourg(?)j, saec. VIII.
P. Rękopis jest napisany w 'szybkiej' minuskule anglosaskiej. Insularne abrewiacje i konfuzja
s-ss (Lowe). Bischoff bliżej nie określa charakteru pisma insularnego. Lit. CLA, VII, 869; B.
Bischoff, MS,3, s. 35, 40; R. McKitterick, The Diffusion, s. 419.

455
BERN, BB, A 91 (7) + PARIS, BN, lat. 9332, Dioscorides; Materia medica; Oribasius:
Synopsis (ff. 2 + 251f Francja, nad Loarą (Lowe); Fleury (Bischoff) [Fleury, potem w
Chartres], saec. IXin (Mostert); VIII/IX (Bischoff).
K. (?) P. Karolińska minuskuła z insularnymi abrewiacjami przejętymi za insularnym
wzorcem. Ornamentyka w stylu insularnym, np. inicjał 'S' na f. 181 (Homburger). Bischoff
określa pismo jako hybrydę celtycko-karolińską i widzi podobieństwo pierwszej ręki z BN
9332 do pisma z Bern 599. Beccaria mówi o insularnym wpływie na pismo. Według Lowego
został skopiowany z insularnego wzorca. Micheli określa ornamentykę jako czysto
merowińską. Singer widzi zapożyczenia południowowłoskie. Lit. O. Homburger, Die
illustrierten, s. 40n, Abb. 26, 28(f. lv-2r); G. L. Micheli, L'enluminure, s. 90; M. Mostert, The
Library, s. 53, 226; A. Beccaria, I codici di medicina, s. 157nn; E. Wickersheimer, Manuscrits
latin, s. 89, pl. 7 (f. 140); CLA, VI, s. XIX; C. Singer, The Herbal, s. 35; E. A. Lowe,
Nouvelle liste de membra disiecta, RB, 43(1931), s. 103; B. Bischoff, Paläographie des
römischen Altertums, s. 146; tenże, MS,2, s. 291; MS,3, s. 16n; B. Bischoff, Paläographie des
römischen, s. 154; L. Nees, The Gundohinus, s. 63, fig. 21(f. 140r). Oeuvres d'Oribase, ed.
Bussemaker, C. Daremberg, Paris 1876, t. 6, (f. 30rv).

BERN, BB, AA 90 (23), Isidorus: Etymologiae (ff. l)\ Tours [(?); Fleury(?) (Mostert za
Careyem)], saec. VIII/IX.
K. (?) P. Skrót isrl=israel i pisownia cessaria=caesarea wskazują na insularne wpływy. Lit.
CLA, VII, 854; M. Mostert, The Library, s. 53; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 13.

BERN, BB, C. 219 (4), Augustinus: Categoriae\ płd.-zach. Anglia (Homburger); Walia
(Lindsay) [Fleury(?)], saec. IXex.
K. (?) P. Napisany walijską minuskułą (Homburger). Występują glosy syntaktyczne typu L
w/g Korhammera. Lit. O. Homburger, Die illustrierten, s. 163n; M. Mostert, The Library, s.
65; W. M. Lindsay, Early Welsh, s. 26; tenże, Notae, s. 447; M. Korhammer, Mittelalterliche
Konstruktionshilfen, s. 55.

BESANCON, BM, 184 (f. 1-57), Isidorus', Murbach(?); (?) (Bischoff) [Murbach], saec. IXin.
P. Tekst należy do anglosaskiej tradycji tekstualnej (Bischoff). Napisany karolińską
minuskułą (Thiele). Część z Izydorem ma inicjały w stylu iryjskim. Nad monosylabicznym 'a'
pojawiają się akcenty. Lit. CLA, VI, 731; B. Bischoff, MS,1, s. 185; W. Thiele, Sapientia
Salomonis, s. 106; K.-E. Geith, W. Berschin, Die Bibliothekskataloge des Klosters Murbach,
s. 71;.

BLOOMINGTON, Indiana University, Lilly Library Ricketts, 177 + DÜSSELDORF,

UB, K1B 216, Beda: Historia Ecclesiastica, Anglia(?) (Laistner) [@], saec. IXin (Bischoff);
VIII (Mynors).
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą. Lit. CLA, Add. I, s. 317; M. L. W. Laistner, A
Hand List, s. 96; B. Colgrave, R. A. B. Mynors, Bede's Ecclesiastical History of the English
People, Oxford 1991, s. xliv.

BLOOMINGTON, Indiana, Univ. Libr., A. Poole Jr Coll. 265, Gregoriu:>• M.: Homilia in
evangelia (fig. )\ niemiecko-insularne skryptorium [Arenberg], saec. IXin.
K. (?) P. Uncjała w nagłówkach jest chyba anglosaska. Rękopis jest być może częścią
Merseburg, Domstiftsbibliothek, 89. Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 28.

BONN, UB, S. 366, Passionarium (Homiliarium - Dold) [palimpsest] (ff. 150[ (?) [Werden],
saec. IXin-IXmed (Dold).
K. (?) P. Anglosaska minuskuła typu niemieckiego (Lowe). Tekst na f. lr jest komentarzem
Hrabana Maura do Ewangeli św. Mateusza. Wpis 'Kodex sancti Liudgeri in Werdena'

456
dokonany został greckimi literami (Dold). Lit. A. Dold, Die zwei Palimpseste der Königliche
Universitätsbibliothek Bonn S. 366 und 367, Zentralblatt für Bibliothekswesen, 35(1918), s.
211-15, Abb. (f. Ir); R. Drögereit, Werden und Heliand, s. 25; CLA, VIII, 1070.

BONN, UB, S. 366 (ff. 34,41), Gregorius M.: Dialogi [palimpsest]’, Werden(?) [Werden],
saec. VIII/IX (Lowe); IXin (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Nietypowa anglosaska minuskułą na palimpseście. Być
może część rękopisu z Düsseldorff, B. 213 (Barker-Benfield). Lit. CLA, VIII, 1070; E. A.
Lowe, Pal. Pap., s. 495; B. C. Barker-Benfield, The Werden, s. 55, 57.

BONN, UB, S. 367, Passionarium [Homiliarium -Dold] (ff. 110)’, (?) [Werden], saec. IX.
K. (?) P. Passio S. Agnetis napisane jest anglosaską minuskułą. Lit. R. Drögereit, Werden
und Heliand, s. 27n; A. Dold, Die zwei Palimpseste der Königliche Universitätsbibliothek
Bonn S. 366 und 367, Zentralblatt für Bibliothekswesen, 35(1918), s. 215.

BOULOGNE-SUR-MER, BM, 32 (37), Ambrosius: Opera (ff 190); Włochy [St. Bertin],
saec. VI, 1/2.
P. Anglosaska minuskułą na marginaliach (ff. 61, 61v) z VIII w. Anglosaski czytelnik
znaczył cytaty za pomocą '. . Występuje 1 glosa anglosaska na f. 62 (VIII w.-Vaciago).
Być może rękopis przebywał w Anglii (Lowe). Jako ornamentu używa się (czerwonego?)
opunktowania (Chatelain). Lit. CLA, VI, 735; N. R. Ker, Catalogue, s. LXII1 (nr *6); H. D.
Meritt, Old English Glosses to Gregory, s. 66; D. N. Dumville, The Importation, s. 114n. E.
Chatelain, Uncialis, 41, tab. 20(f. 75v).

BOULOGNE-SUR-MER, BM, 58 (63 i 64), Augustinus: Epistulae (ff. 76); anglosaskie

skryptorium na kontynencie [St. Bertin], saec. VIII,2/2; IX (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny i kontynentalny pergamin, nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą kilku rąk. Insularne
abrewiacje. Inicjały są czerwono opunktowane. Występuje konfuzja s-ss. Omyłki zaznaczane
przez d-h. Cytaty zaznaczane są na sposób insularny. Insularna interpunkcja. Rękopis
podobny jest do Boulogne 106 (Lowe). Ręka pisząca na f. 20v-21 odzwierciedla znajomość
pisma karolińskiego (McKitterick). Występują notae iuris (Bischoff). Lit. CLA, VI, 737,
Supp. 1678; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 193; tenże, MS,1, s. 112;
B. B. Boyer, Traces of an Insular, s. 245; R. McKitterick, The Diffusion, s. 418n; J.
Rittmueler, MS. Vat. Reg. 49 Reviewed, Sacris erudiri, 33(1992/93), s. 299.

BOULOGNE-SUR-MER, BM, 60 (66), Augustinus (ff 151); (?) [St. Bertin], saec. IXin.
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje. Lit. CGD, 4, s. 611; W. M. Lindsay, Notae, s. 72,
448.

BOULOGNE-SUR-MER, BM, 74 (82), Apponius in Cantica Canticorum (ff. 62); pld.

Anglia; Bath (Sims-Williams) [St. Bertin], saec. VIII (Lowe); VIII, 1/2 (Wright, Sims-
Williams); Vlllin (T. J. Brown).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, które tworzą quaterniony i quiniony. P. Kodeks został
napisany anglosaską minuskułą i majuskułą przez niejaką Burgindę. Występują insularne
abrewiacje oraz konfuzja s-ss. Akcenty umiejscowione są ponad monosylabami. Znaki
cytowań i interpunkcja są insularne. Na kilku stronach występuje krzyż w górnym lewym
narożniku (Lowe). Według Sims-Williamsa istnieje podobieństwo do Oxford, Hatton 48,
który prawdopodobnie pochodzi ze skryptorium z Worcester. McKitterick wiąże ten rękopis z
kręgiem św. Bonifacego. Lit. CLA, VI, 738; D. H. Wright, Some Notes, s. 449; P. Sims-

457
Williams, An Unpublished, s. Inn; B. Bischoff, MS,2, s. 324; R. McKitterick, The Diffusion,
s. 419.

BOULOGNE-SUR-MER, BM, 106 (127), Gregorius M.: Homiliae in evangelia frg. f

anglosaskie skryptorium, być może na kontynencie [St. Bertin], saec. VIII/IX.
K. (?) P. Anglosaska minuskułą z cechami majuskuły. Kapitały na początku sentencji są
czerwono opunktowane. Rękopis jest podobny do Boulogne 58. Lit. CLA, Supp. 1678.

BRAUNSBERG, Lyceum Hosianum Ms. 2° 5, Novum Teslamentum; Symbola Fidei (ff.

244f zach. Niemcy bądź wsch. Francja; nad Mozelą(?) (Fischer, McKitterick) [Trier St.
Maximin], saec. Vlllex.
K. Liniowanie zostało w części rękopisu dokonane przed, a w części po złożeniu składek. P.
Napisany we wczesnej karolinie, jedynie od f. 235 nieco późniejsza ręka używa insularnego
'g'. Ornamentyka tablic kanonów z f. 2-3v zdradza wpływy insularne. Występuję konfuzja s-
ss. Insularna interpunkcja, która częściowo została dodana później (Lowe). Występuje
insularne 'h' -autem w korekturach na f. 54 (McKitterick). Lit. CLA, VIII, 1071; B. Fischer,
KdG,2, s. 193; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 314.

BRAUNSCHWEIG, Stadtbibliothek, Fragm. 70 [zob. MÜNSTER, Staatsarchiv, Msc I.

243 (ff. 1,2,11,12)]

BREGENZ, Vorarlberger Landesarchiv, S. N., Defensor: Liber scintillarum; Alphabetum

Gromaticum (frgf Szwajcaria(?) [(?)], saec. VIII,2/2.
P. Proste inicjały jak i litery w kapitale są czerwono opunktowane. Lit. CLA, Add. I, 1817.

BREGENZ, Vorarlberger Landesarchiv, S. N., Defensor: Liber scintillarum frg. f

Szwajcaria(?) [(?)], saec. VIII,2/2.
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą. Proste inicjały są czerwono opunktowane. Lit.
CLA, Add. I, 1815.

BRUXELLES, Bibl. Royale 2031 -32 (f. 143), Fragmentum exegeticum: kontynentalne
skryptorium z wpływami insularnymi [Stavelot], saec. VIII.
K. (?) P. Napisany przez skrybę, który w dukcie zdradza przyzwyczajenie do insularnej
odmiany uncjały. Mimo odmiennego rodzaju pisma, jest ono podobne do majuskuły w Clm.
29051a. Pismo przypomina anglosaską majuskułę z Clm. 29051 (Lowe). Tekst rękopisu
należy raczej do iryjskiej niż anglosaskiej odmiany (Kelly, Bischoff). Lit. CLA, X, 1540; B.
Bischoff, MS,2, s. 337; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 566.

BRUXELLES, Bibl. Royale 3921 -2, Adamnanus: De locis sanctis', (?) [Stavelot], saec. IX.
K. (?) P. Rękopis zawiera insularne abrewiacje. Bezpośredni wzorzec był napisany w
północnej Francji. Lit. D. Meehan, [część paleograficzna L. Bieler], Adamnan's De locis
sanctis [Scriptores latini Hiberniae, 3], Dublin 1958, s. 30.

BRUXELLES, Bibl. Royale 4433 -38, Aldhelm: Epistula ad Acircium: @ [(?)], saec. IX, 1/2
(Bischoff); X (Ehwald, Boyer).
P. Napisany przez kilku skrybów. Abrewiacje i ortografia wskazują na insularny wzorzec lub
tylko na insularny archetyp (Boyer). Pochodzi z tego samego archetypu co Valenciennes 378
i Pal. lat. 1753 (Ehwald). Lit. R. Ehwald, MGH AA 15, s. 39n; B. B. Boyer, Insular, s. 217n;
B. Bischoff, MS,3, s. 223.

BRUXELLES, Bibl. Royale 5413 -22, Varia (ff. 124f @ [@], saec. IX.

458
K. (?) P. 4 ostatnie foliały są napisane insularnym pismem wykazującym wpływy
kontynentalne (Silvestre). Materiał kompustyczny z f. 109-116 pochodzi z 2 poł X w.
(Bischoff). Lit. H. Silvestre, Notices et extraits des manuscrits 5413-22, 10098-105 et 10127-
44 de la Bibliotheque Royale de Bruxelles, Sacris erudiri, 5(1953), s. 174-92, zwl. 175-87; B.
Bischoff, MS,1, s. 98.

BRUXELLES, Bibi. Royale 8216 -8 (3595), Paschasius: De vitis patrum Aegyptiornm etc.
(ff. 29lf Regensburg/St. Florian [St. Florian kolo Linz], saec. 819.
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje (Lindsay). Pojawiają się akcenty ponad
monosylabami. Rękopis został napisany prawdopodobnie przez diakona Ellenharta w czasie
od 2 czerwca do 12 sierpnia 819 roku zgodnie z inskrypcją 'Hic liber fuit in choatus in Hunia
in exercitu anno DCCCXVIIII in initio Iunii et perfinitus apud sanctum Florianum II. idus
septembris in ebdomade XV (Steffens). Napisany przez jednego skrybę, który pochodził z
Regensburga -być może jest to diakon Ellenhart (Bischoff). Lit. SSBK,1, s. 177nn, 199n;
SSBK,2, s. 37; F. Masai, M. Wittek, Manuscrits dates conserves en Belgique, vol. 1,
Brussels-Gent 1968, s. 17, pl. 1-2; W. M. Lindsay, Notae, s. 76, 123, 448; G. Morin, Un
manuscrit bavarois des 'Vitae Patrum' ä la Bibliotheque Royale de Bruxelles, SMGBO,
55(1937), s. 15-8; C. M. Battle, Die 'Adhortationes sanctorum patrum' (verba seniorum) im
lateinischen Mittelalter, Münster 1972, s. 18n. F. Steffens, Lateinische, Taf. 5 l(f. 85).

BRUXELLES, Bibi. Royale 8654 -72 (1424), Ex dictis sancti Hieronimi (f. l-98f St. Bertin
(Mordek) [St. Bertin], saec. IXin (Bischoff); VIII/IX (Reynolds).
K. (?) P. Rękopis zawiera 2 glosy anglosaskie (Ker). W zbiorze kanonów znajdują się dodatki
z Collectio Hibernensis (Reynolds). Ten sam komentarz znajduje się w Karlsruhe, Aug. 191 i
Clm. 14426. Lit. R. Calcoen, Inventaire des manuscrits scientifiques de la Bibliotheque
Royale Albert Ier, t. 2, Brussels 1971, s. 46; N. R. Ker, Catalogue, s. 476; P. Lehmann,
Franciscus, s. 113; B. Bischoff, MS,1, s. 248n; SSBK,1, s. 214; R. E. Reynolds, Unity, s. 109;
C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. 100; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s.
274nn; tenże, Bibliotheca capitularium, s. 85nn.

BRUXELLES, Bibi. Royale 9311 -19, Isidorus: De ojficiis etc. (ff. 130); Niemcy [Metz(?)],
saec. IX, 1/2 (Derolez).
K. (?) P. Napisany wieloma rękoma. Na f. 3v został wpisany dwiema rękoma runiczny
futhork, który nie jest związany z następującymi po nim dziełami Izydora. W ortografii widać
ślady iryjskiego poprzednika, np. konfuzja s-ss (Rotsaert). Runy odzwierciedlają frankijski
dialekt skrybów (Derolez). Pismo z nazewnictwem runicznym przypomina szkołę St. Oyan w
Jurze (Bischoff, cyt. Derolez). Lit. R. Derolez, Runica, s. 63nn, pl. 4b(f. 3v); M.-L. Rotsaert,
Theodisca Elnonensia I, Cod Vindob. 795 f. 20v, [w:] Annali della facolta di magistero
dell'universitädi Cagliari, N. S. 7(1983), nr. 1, s. 44, 69n.

BRUXELLES, Bibi. Royale 9565 -66, Martianus Capella (ff; St. Gallen (Bischoff, Derolez)
[Liege, St. Laurent], saec. IXex (Bischoff, Derolez).
K. (?) P. Kodeks składa się z dwóch części f. 1-12 i 13-196, z których druga zdradza wpływy
iryjskie. Na f. 13r został wpisany kryptogram opierający się na wartościach numerycznych
liter greckich, który odnosi się do wpływów iryjskich. Ten sam kryptogram znajduje się na f.
109v w Bamberg, Class. 6 [H. J. IV. 11], Na f. 8r Bischoff widzi futhork wpisany w St.
Gallen. Runy pochodzą z tego samego wzorca co te w St. Gallen 270 (Raucq). Lit. E. Raucq,
Die Runen des Brüsseler Codex Nr 9565-9566, Mededelingen van de Koninklijke Vlaamsche
Academie (...) van Belgie, Kl. der Letteren, 3, nr 4, 1941; J.-G. Preaux, Un nouveau
manuscrit de Saint-Gall: le Bruxellensis 9565-9566, Scriptorium, 10(1956), s. 221-8; B.
Bischoff, MS,3, s. 139; SSBK,2, s. 241; R. Derolez, Dubtach's Cryptogram, L’Antiquite
classique, 21(1952), s. 359-375; taż, Runica, s. 95nn, pl. 5(f. 8r); H. Amtz, Runen und

459
Runennamen, Anglia, 67/68[NF. 55/56](l944), s. 172-250; M.-L. Rotsaert, Theodisca
Elnonensia I, Cod. Vindob. 795 f. 20v, [w:] Annali della facolta di magistero dell'universitädi
Cagliari, N. S. 7(1983) nr. 1, s. 70; Notker latinus zum Martianus Capella, hrsg. J. C. King,
Tübingen 1986, s. X.

BRUXELLES, Bibl. Royale 9641, Augustinus: De civitate (ff. 275)\ płn. Francja, Corbie(?)
[(?)], saec. VIII/IX.
P. Napisany symultanicznie przez kilka rąk (Lowe). Insularne abrewiacje wskazują na
insularny wzorzec (McKitterick). Lit. CLA, X, 1545; R. McKitterick, The Diffusion, s. 400,
417.

BRUXELLES, Bibl. Royale 9850 -52 (f. 2), Sacramentarium gelasiammr, płn. Francja;
Reims(?) (Bierbrauer) [Arras, St. Vaast], saec. VIII,2/2; przed 800 (Bierbrauer).
K. (?) P. Nagłówek, który zajmuje cały zachowany fragment, napisany jest w dużej insularnej
majuskule zawierającej elementy kapitały. Reszta chyba w karolińskiej minuskułę (Lowe).
Ornamentyka jest podobna do London, Harley 1772 (Bierbrauer). Lit. CLA, X, 1546; K. i V.
Bierbrauer, Reims vor Ebo, s. 40.

BRUXELLES, Bibl. Royale 10127 -44, C'anones; Excerpta librorum poenitentialium; De

officiis ecclesiasticis; Liber antiphonarius; Liber sacramentorum (ff. 136f płn.-wsch.
Francja, Belgia(?), w skryptorium z wpływami insularnymi; Liege(?) lub okolice (Vogel,
Mordek, Coebergh-Puniet) [Ghent, St. Peter (Lowe)], saec. VIII/IX; Vlllex (Bieler).
P. Napisany minuskułą prekarolińską. Pojawiają się insularne abrewiacje (Lowe). Rękopis
został napisany przez kilku skrybów symultanicznie w skryptorium z wpływami anglosaskimi
(Coebergh-Puniet). Napisany w karolińskiej minuskułę, ale okazyjnie wykazuje insularne
abrewiacje zależne chyba od wzorca (McKitterick). Lowe nic nie mówi o wzorcu. Lindsay
określa rękopis jako powstały w skryptorium z insularnymi wpływami, tak też Mordek.
Wzorzec nie mógł być wcześniejszy niż z ok. 760 r. (Vogel). Rękopis zawiera jak dotąd
skądinąd nieznane 'breviaire de voyage', które może pochodzić z misji anglosaskiej i to chyba
z Niderlandów (Silvestre). Lit. CLA, X, 1548; CLLA, 856; CCSL, CM, 47, ed. C. Coebergh,
P. de Puniet, s. 81; W. M. Lindsay, Notae, s. 12, 106, 126; P. W. Finsterwalder, Die Canones,
s. 13 ln; B. B. Boyer, Traces of an Insular, s. 245; H. Silvestre, Notices et extraits des
manuscrits 5413-22, 10098-105 et 10127-44 de la Bibliotheque Royale de Bruxelles, Sacris
erudiri, 5(1953), s. 189nn; L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 13; C. Vogel, Les echanges
liturgiques, s. 263n; H. Mordek, Kirchenrecht, s. 276n; R. McKitterick, The Diffusion, s. 400.

BRUXELLES, Bibl. Royale II 436, Evangelium Lucae (f. If, Anglia(?) [okolice Liege],
saec. VIII.
K. Użyto vellum, sposobu liniowania nie da się ustalić. P. Napisany w anglosaskiej
majuskule. Każda strona zaczyna się krzyżem. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami.
Inkaust jest czarny. Lit. CLA, X, 1549.

BRUXELLES, Bibl. Royale II 1052 (f. 137-140), Fragmenta Biblica, insularne, chyba
anglosaskie skryptorium na kontynencie [Alne], saec. VIII.
P. Napisany jak się wydaje anglosaską majuskułą. Użycie pergaminu, a nie vellum skłania
Lowego do domniemania kontynentalnej proweniencji rękopisu. Archetyp tekstu pochodzi z
Rzymu (Fischer). Lit. CLA, X, 1550; B. Fischer,KdG,2, s. 196.

BRUXELLES, Bibl. Royale II 1069 (f. 59-97), Passiones Apostolorum -Thomae, Petri et
Pauli (passionarium -Gamberf anglosaskie skryptorium kontynentalne [(?)], saec. VIII,2/2.

460
P. Pismo jest mieszanką minuskuły i majuskuły anglosaskiej. Użycie pergaminu, a nie vellum
skłania Lowego do uznania kontynentalnej proweniencji rękopisu. Lit. CLA, X, 1551; CLLA,
278g; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 495; R. McKitterick, The Diffusion, s. 399.

BRUXELLES, Bibl. Royale II 2572, Petrus archidiaconus (z Pizy): Liber de diversis

questiunculis (ff. 147f szkoła pałacowa Karola Wielkiego(?) [Stavelot], saec. Vlllex; IXin
(Bischoff).
K. Użyto vellum. P. Tekst na f. 1 poprzedzony jest krzyżem. Pojawiają się akcenty ponad
monosylabami. Piękne pismo i użycie vellum skłania Lowego do przypisania rękopisu Szkole
Pałacowej, podobnie Mütherich. Zdaniem Bischoffa rękopis jest odpisem z egzemplarza
pochodzącego ze Szkoły Pałacowej. Jeden ze skrybów pracował przy rękopisie Firenze, Laur.
29. 32, napisanym w zach. Niemczech w 1 poł IX w. (Reeve). Lit. CLA, X, 1553; P. E.
Schram, F. Mütherich, Denkmale, s. 117; B. Bischoff, MS,1, s. 63; MS,3, s. 154, 158, Taf.
5(f. lr); Die Ausstellung Karl der Grosse, nr 348; Texts and Transmission, [M. D. Reeve], s.
3; R. McKitterick, The Diffusion, s. 398.

BRUXELLES, Bibl. Royale II 4856, Isidorus: Etymologiae (ff. 291)', Corbie bądź okolica;
Corbie (Bischoff) [St. Hubert w Ardenach w XVII w. ], saec. Vlllex; VIII,2/2 (Bischoff).
P. Insularne i wizygockie abrewiacje, w tym anglosaskie '-tur'. Bischoff przypuszcza
wizygocki wzorzec. McKitterick uważa, że insularne abrewiacje wskazują na insularny
wzorzec. Lit. CLA, X, 1554; B. Bischoff, MS,1, s. 179, 191; R. McKitterick, The Diffusion,
s. 400,417.

BRUXELLES, Bibl. Royale II 7538, Regula sanctimonialium (f. 7); Włochy; Anglia(?)
(Bischoff) [Liege], saec. Vlllin.
K. Liniowanie zostało dokonane najprawdopodobniej po złożeniu składek (Lowe). P.
Bischoff przypuszcza na podstawie liniowania, że kodeks powstał w Northumbrii. Lit. CLA,
X, 1555; B. Bischoff, MS,2, s. 339; W. Milde, Paläographische Bemerkungen, s. 150.

BRUXELLES, Biliotheque des Bollandistes, 299, Evangeliarium [Ewangeliarz z

Münsterbilsen] (ff 180f Augsburg(?); Reichenau (Coens) [Münsterbilsen], saec. IX,2/4
(Bischoff).
K. (?) P. Napisany przez Samuhela, który pracował przy ewangeliarzu z Quedlinburga. Oba
rękopisy mają bardzo podobną ornamentykę. Podobna ornamentyka jest również w Clm.
23631, który pochodzi być może z Augsburga. Lit. F. Łyna, A propos d'un evangeliaire de
Munsterbilzen, [w:] Pagina bibliographica 4, Brussels 1929, szp. 1266nn; W. Kohler, Die
Denkmäler, s. 4; M. Coens, Martyrologes Beiges manuscrits de la Bibliotheque des
Bollandistes, AB, 85(1967), s. 114n; SSBK,2, s. 193; B. Bischoff, Kalligraphie in Bayern, s.
23; tenże, Die Schrift des Quedlinburger Evangeliars, [w:] Das Quedlinburger Evangeliar, s.
3 ln; tamże, K. Bierbrauer, s. 55n; D. H. Wright, The Codex Millenarius, s. 42, 52; H. G.
Philippart, Les evangeliaires carolingiens Bollandianus 299 et Sangalensis 52, AB, 88(1970),
s. 61n.

BÜCKEBURG, Niedersächsisches Staatsarchiv, Depot 3 [zob. MÜNSTER, Staatsarchiv,

Msc I. 243 (ff. 1,2,11,12)]

BUDAPEST, Corvinus Egyetem Központi Könyvtära, O. Fr. 1. m. 1, Beda: Vita rhytmica

Cuthberti (ff. 2f St. Gallen(?) [Strignon(?)], saec. VIII/IX.
K. (?) P. Napisany w insularnej (anglosaskiej jak widać na fotografii -DS) minuskule. Lit. L.
Mezey, A budapesti Egyetemi Könyvtär VIII. szazadi Beda-töredeke, Magyar Könyvszemle. .
., 1962, s. 18-24; Fragmenta latina codicum in bibliotheca Universitatis Budapestensis,
Budapest 1983, s. 29, tab. 1.

461
BUDAPEST, Eötvös Loränd Tudomäny Egyetem Könyvtära, frag. 1 [zob, BERLIN,
Deutsche Staatsbibliothek, Grimm, 132,1]

BUDAPEST, Orszägos Szechenyi Könyvtär, c. 1. m. ae. 441, Sacramentarium Gelasianum

mixtum (ff. 4f płn. Włochy; Veronal?) (Lehmann); Verona(?) lub Pawia(?) (Gamber) [(?)],
saec. Vlllex; VIII,3/3 (Lehmann); VIII (Rado).
P. Napisany w uncjale pod wpływem insularnym w skryptorium niezbyt odległym od Bobbio
(Rado). Inicjały są okazyjnie czerwono opunktowane i przypominają retyckie wzorce np. St.
Gallen 348 (Lowe). Pojawiają się insularne abrewiacje (Lehmann). Lit. CLA, XI, 1590; Libri
liturgici manuscripti Bibliothecarum Hungariae et limitropharum regionum, ed. P. Rado,
Budapest 1973, s. 39; CLLA, 832; P. Lehmann, Mitteilungen, 5, s. 7nn.

BUDAPEST, Orszägos Szechenyi Könyvtär, Cod. lat. 441 (ff. 1-2) [zob, BERLIN,
Deutsche Staatsbibliothek, Grimm, 132,1]

CAMBRAI, BM, 295 (277), Beda: Expositio in Lucam (ff. 183) (ff. 176 -Mostertf Fleury(?)
(Mostert), Reims(?); Cambrai (Koehler) [Fleury(?) (Mostert); Cambrai], saec. IX,2/10.
K. (?) P. Kodeks napisany półuncjałą i minuskułą, w których używa się insularnego 'g'.
Występują insularne abrewiacje. Lit. E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 114n; W. Koehler, rec.
E. K. Rand, A Survey, s. 325; M. Mostert, The Library, s. 84.

CAMBRAI, BM, 300 (282), Augustinus de trinitae (ff. 198)\ Meaux (Lowe); Jouarre(?) lub
Faremoutiers(?) (Bischoff) [Cambrai], saec. Vlllex.
P. Inicjały są czerwono opunktowane. Dzieło skryby Davida (pisał sakramentarz z Gellone,
BN, lat. 12048). Widać udział ręki kobiecej. W inicjale ukryte jest imię Madalberga. Nad
monosylabicznym 'a' pojawiają się akcenty. Lit. CLA, VI, 739; E. H. Zimmermann, s. 230,
Taf. 156; B. Teyssedre, Le sacramentaire de Gellone, s9; B. Bischoff, MS,1, s. 33; MS,3, s.
10.

CAMBRAI, BM, 470 (441), Phillipus in lob (ff. 205f anglosaskie centrum na kontynencie
(Lowe, McKitterick); płd. Anglia(?) (Bischoff) [Cambrai], saec. VIII, 1/2; VII/VIII (Parkes).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny i kontynentalny pergamin, nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany uncjałą przez jedną niewprawną
rękę insularną. Pojawia się anglosaska minuskułą w korekturach z VIIEIX w., które
zaznaczane są przez h-d. Insularne abrewiacje -zdaniem Lindsaya- raczej anglosaskie niż
iryjskie. Akcenty umiejscowione są ponad monosylabami. Inicjały czerwono opunktowane
(Lowe). Cechy kodykologiczne skłaniają Bischoffa do uznania angielskiej proweniencji
rękopisu. Bischoff mówi o używaniu w rękopisie półuncjały, być może w typie
kontynentalnym. Anglosaska minuskułą w korekturach z IX w. W XII w. korektor
rozwiązywał insularne abrewiacje (Lindsay). Niektóre foliały są napisane na kontynentalnym
pergaminie oraz występują inicjały w stylu merowińskim co zdaniem McKitterick jest
dowodem kontynentalnej proweniencji rękopisu. Pojawiają się inicjały historyzujące
(Zimmermann). Lit. CLA, VI, 740; E. H. Zimmermann, s. 307n, Taf. 329(f. 2r, 69r); B.
Bischoff, MS,2, 339; tenże, Paläographie des römischen Altertums, s. 100, 250; W. M.
Lindsay, Notae, s. 449; M. B. Parkes, Scribes, Scripts, s. 126; R. McKitterick, The Diffusion,
s. 400; D. N. Dumville, The Importation, s. 101. E. Chatelain, Uncialis, s. 167, tab. 93-4(f.
140r, 160v)

CAMBRAI, BM, 600 (558), Expositio missae, @ [@], saec. IXin; VIIEIX (Wilmart).
K. (?) P. Expositio missae jest w redakcji anglosaskiej (Wilmart). Lowe nie notuje tego
rękopisu. Lit. A. Wilmart, Un traite de la messe, s. 137.

462
CAMBRAI, BM, 693 (633) + PARIS, Bibl. St. Genevieve, 55 (f. 1, 150), Liber Glossarum
(ff. 173)', Corbie [(?)], saec. Vlllex.
K. (?) P. Zawiera insularne (anglosaskie-Bishop) abrewiacje jak i wizygockie spisane z
wizygockiego wzorca (Lindsay). Omyłki są sygnowane przez d-h i wpisane zostały ręką z
pismem 'ab' z Corbie. Lit. CLA, VI, 743; W. M. Lindsay, Notae, s. 9, 104, 449; T. A. M.
Bishop, The Script of Corbie, s. 16; D. Ganz, Corbie, s. 53n.

CAMBRAI, BM, 937 (836), Isidorus: Liberprooemiorum (ff. 70)\ Francja [Cambrai (Lowe);
Fleury? (Mostert)], saec. VIII (Lowe); najpóźniej Vlllmed (Bischoff).
P. Napisany uncjałą. Interlinearne glosy wpisane zostały minuskułą prekarolińską wykazującą
anglosaskie symptomy: skrót dla 'per' (i inne ins. abrewiacje -Lindsay) oraz konfuzja s-ss.
Imiona 'Leodu' i 'Framnoaldus' zostały wpisane w VIII w. na dolnym marginesie f. 66. W/g
Beesona w abrewiacjach (skrót dla 'per') jest ślad przejścia tekstu przez iryjskie ręce. Lit.
CLA, VI, 744; E. H. Zimmermann, s. 208, Taf. 119-121; M. Mostert, The Library, s. 84; L.
Traube, VuA,l, s. 179; B. Bischoff, MS,1, s. 177; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 27; J.
Fontaine, Isidore, s. 26n; CCSL, 113, ed. Ch. M. Lawson, s. 20n.

CAMBRIDGE (MASS.), Harvard College Lib. MS Typ 6 [zob. MARBURG,

Staatsarchiv, Hr. 2,4 a-c]

CAMBRIDGE, Corpus Christi College, 192 [karta ochronna], ordo in cena Domini',
Bretania [Landevennec], saec. IX/X.
K. (?) P. Napisany pismem z insularnymi wpływami na pismo i abrewiacje. Lit. D. N.
Dumville, L’ecriture des scribes bretons au dixieme siede. Le cas de l'Amalaire prevenant de
Landevennec, [w:] Bretagne et pays celtiques: langues, histoire, civilisation. Melanges offerts
a la memoire de Leon Fleuriot, ed. G. Le Menn, J.-Y. Le Moing, Rennes 1992, s. 136.

CAMBRIDGE, Corpus Christi College, 221, Alcuinus: De ortographia; Beda De

ortographia', kontynentalne skryptorium z wpływami insularnymi [(?)], saec. IX,2/2.
K. Kodeks liniowany był po złożeniu składek. Tylko jedna składka liniowana był przed
złożeniem. Pergamin w składkach ułożony jest wg insularnego schematu HFHF. P. Pojawiają
się insularne abrewiacje, w tym charakterystyczne 'autem'. Napisany przez 3 skrybów, z
których trzeci pracował jako drugi skryba przy Cambridge, Gonville and Caius College 144.
Skryba ten naśladował minuskułę karolińską, ale widać, że bardziej zaznajomiony był z
kontynentalnymi formami pisma insularnego. Rękopis powstał w kontynentalnym środowisku
insularnym (Bishop). Lit. B. B. Boyer, Insular, s. 33; T. A. M. Bishop, Notes, Part II, s.
187nn; CCSL, 123A(1975), ed. C. W. Jones, s. 3n; A. C. Dionisotti, On Bede, s. 137.

CAMBRIDGE, Corpus Christi College, 224, Beda: De ortographia (f. 9r-24r)\

kontynentalne skryptorium z insularnymi wpływami (Bishop) [Canterbury], saec. IX.
K. (?) P. Rękopis był napisany na kontynencie w ośrodku z wpływami insularnymi (Bishop).
Lit. T. A. M. Bishop, Notes on Cambridge Manuscripts, P. II, s. 187n; CCSL, 123A, ed. Ch.
W. Jones, s. 3n.

CAMBRIDGE, Corpus Christi College, 320 (cz. 2), Discipulum Umbrensium (f. 1-44)',
Bretania (Lindsay); Winchester (Finsterwalder) [@], saec. IX (Lindsay, Deuffic); XI-XII
(Finsterwalder).
K. (?) P. Napisany karoliną z wpływami anglosaskimi. W abrewiacjach widać mieszankę
insularno-kontynentalną (Lindsay). Lit. W. M. Lindsay, Collectanea, s. 34; tenże, Notae, s.
450; P. W. Finsterwalder, Die Canones, s. 29n; J.-L. Deuffic, La production manuscrit, s. 297.

463
CAMBRIDGE, Corpus Christi College, 334, Origenes: Homiliae in Lucam (ff. lllf płn.
Francja okolice Laon [(?)], saec. VIII.
P. Niektóre grupy liter są czerwono opunktowane. Korektor używa insularnego skrótu.
Rękopis należy do tej samej grupy co Laon 137, 423, Kolmar 45 + Bern 380, London, Add.
31031, Paris, BN, lat. 2024, 12168, Basel N I 4A+ Freiburg im Breisgau 483,12 (Lowe). Na f.
2r 2 inicjały zawierają insularną plecionkę [DS], Napisany pismem a-z wykazującym wpływy
insularne. Pochodzi chyba z żeńskiego konwentu w okolicach Laon (McKitterick). Lit. CLA,
II, 128; E. H. Zimmermann, s. 226, Taf. 145; B. Bischoff, MS,1, s. 33; C. Bammel, Insular
Manuscripts of Origen, s. 10; R. McKitterick, The Diffusion, s. 418.

CAMBRIDGE, Fitzwilliam Museum, 49 -1980, Evangeliae', Bretania [(?)], saec. IXex-Xin

(Wormald).
P. Ornamentyka wykazuje wpływy z Tours i insularne (Wormald). To co można
interpretować jako wpływy insularne jest dziedzictwem zaginionych rękopisów
wczesnochrześcijańskich (Alexander). Podobieństwa do iluminacji insularnych wynikają z
korzystania z podobnych źródeł późnoantycznych (O'Reilly). Lit. F. Wormald, J. J.
Alexander, An Early Breton Gospel Book. A Ninth-Century Manuscript from the Collection
ofH. L. Bradfer-Lawrence, Cambridge 1977; J. O'Reilly, The Book of Kells, s. 217nn.

CAMBRIDGE, Gonville and Caius College, 68, Aldhelm: De virginitate (f. If Niemcy,
skryptorium z wpływami insularnymi [(?)], saec. IX, 1/2.
P. Rękopis został napisany insularnym pismem. Lit. R. Ehwald, MGH AA 15, s. 213n.

CAMBRIDGE, Gonville and Caius College, 144, Glosę super Sedulium', kontynentalne
skryptorium z wpływami insularnymi [Canterbury, St. Augustine], saec. IX,2/2.
K. Nakłucia są niewidoczne. Kodeks liniowany był po złożeniu składek, które ułożone są wg
insularnego schematu HFHF z wyjątkiem trzeciej składki, która ułożona jest wg schematu
kontynentalnego HFFH. P. Napisany imitacją karolińskiej minuskuły. Drugi skryba pracował
jako trzeci przy Cambridge, CCC, 221. Pojawiają się insularne i kontynentalne abrewiacje.
Komentarz do Seduliusza jest autorstwa Remigiusza z Auxerre. Lit. T. A. M. Bishop, Notes,
Part II, s. 187nn.

CAMBRIDGE, Gonville and Caius College, 280 h, Prophetae minores (frg. f Anglia; teren
nadmeński(?), Hesja(?) (McKitterick) [(?)], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i nakłucia na obu marginesach. P.
Napisany anglosaską minuskułą, która zdaniem McKitterick przypomina tę z terenów
nadmeńskich. Akcenty ponad monosylabami zostały dodane później. Punktacja jest według
antycznych wzorów: punkt zmienia znaczenie w zależności od wysokości położenia w
wierszu (Parkes). Lit. CLA, II, 129; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 315; M. B.
Parkes, Pause and Effect, s. 27.

CAMBRIDGE, Trinity College, B. 15. 33 (368), Isidorus: Ethymologiae', Anglia (Bishop);

kontynentalne skryptorium z wpływami anglosaskimi (Lindsay) [@], saec. ok. 900 (Bishop);
IX. 1/3 (Lindsay).
K. (?) P. Lindsay wywodzi rękopis z St. Amand i datuje go na ok. 833. Według Bishopa
kodeks jest młodszy. Zawiera liczne abrewiacje insularne i kontynentalne, które
odzwierciedlają tradycję tekstualną. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 10, 450; T. A. M. Bishop,
An Early Example of the Square Minuscule, TCBS, 4(1966), s. 246-52.

CAMBRIDGE, Univ. Lib. Additional, 4219, Aldhelm: De laude virginitatis (ff. 2f

niemiecki ośrodek z wpływami południowoangielskimi [Niemcy w XVI w. ], saec. VIII/IX.

464
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany doskonałą anglosaską minuskułą z uncjalnym
'D'. Proste inicjały insularne są dekorowane grupami trzech czerwonych kropek (Lowe).
Kodeks jest dziełem anglosaskiego skryby. Tekstualnie związany z Würzburg, Mp. th. f. 21 i
Cheltenham, Phillips 8071 (oba z IX w. ) (Boyer). Zaskakujący jest całkowity brak
insularnych abrewiacji podobnie jak w Marburg, 2. 4 a-c (Stewart). Lit. CLA, II, 135; B. B.
Boyer, Insular, s. 213, 220; Z. Stewart, Insular Script, s. 486n; R. McKitterick, Anglo-Saxon,
s. 8.

CAMBRIDGE, Univ. Lib. Additional, 5948, Isidorus: Ethymologiae (f 1); Francja(?) [(?)],
saec. Vlllex.
P. W rękopisie używa się bardzo mało abrewiacji, ale pojawiają się insularne. Lit. CLA, Add.
I, 1818.

CAMBRIDGE, Univ. Libr. Ms. Kk. V. 16, Beda: Historia Ecclesiastica [Moore Bede] (ff.
128); Northumbria bądź anglosaskie skryptorium na kontynencie(?) (Lowe); Northumbria
(Bischoff); skryptorium kontynentalne (Saenger, Hoffman) [Biblioteka Karola Wielkiego,
potem Le Mans, St. Julian (Bischoff)], saec. ok. 737.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, które tworzą quaterniony i quiniony. P. Anglosaska
minuskułą z elementami kursywy, dzieło jednego skryby. Występują akcenty ponad
monosylabami i insularne abrewiacje. Kodeks ten od IX w. zapoczątkował kontynentalną
rodzinę rękopisów Bedy (Lowe). Cytaty z Pisma Świętego zaznaczone są przecinkiem lub
zniekształconym 'diple'; inne cytaty przy pomocy horyzontalnej linii z przecinkiem
(McGurk). Dodatki w karolińskiej minuskule pochodzą ze skryptorium Karola Wielkiego - są
podobne do ręki pracującej przy Harley 2788 (Bischoff). Wrigth przypuszcza, że rękopis był
kopiowany w jakimś northumbryjskim skryptorium z wzorca napisanego w Wearmouth-
Jarrow. Korektor z IX lub X w. rozwinął insularne abrewiacje i wstawił znaki interpunkcyjne.
Saenger przypisuje rękopis do kontynentalnego skryptorium, gdyż został napisany w scripta
continua, co jest charakterystyczne dla kontynentalnych kopii Bedy. Lit. CLA, II, 139; P. R.
Robinson, Catalogue, s. 37, pl. 1-2; LsK, s. 144; B. Bischoff, MS,3, s. 160, Taf. 8(f. 128v); E.
A. Lowe, English Uncial, s. 24; P. McGurk, Citation Marks, s. 10; Die Ausstellungskatalog
Karl der Grosse, nr 349; T. J. M. van Eis, The Kassel, s. XXVIIn; D. McKitterick, Cambridge
University Library, 1710-1886: A History, Cambridge 1986, s. 135nn; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 399; P. Saenger, Word Separation, s. 45. P. H. Blair, R. A. B. Mynors, The
Moore Bede [Early English Manuscripts, 9], Kobenhavn 1959 i recenzja D. H. Wright,
Anglia, 82(1964), s. 110-7; E. Steffens, Lateinische, Taf. 32.

LA CAVA, Archivio della Badia, 2 (XXIII), Isidorus: Etymologiae (ff. 252); Monte
Cassino(?), Benevent(?) [(?)], saec. 779-797.
P. Insularne wpływy na ornamentykę tablic paschalnych (Micheli). Lowe nie widzi wpływów
insularnych. Lit. CLA, III, 284; E. A. Lowe [Loew], Die ältesten Kalendarien aus Monte
Cassino, München 1908, Taf. 1; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 106; M. Rotili, La miniatura
nella Badia di Cava 2: La raccolta di miniature italiane e straniere, Cava di Tirreni 1978 [nie
dotarłem]; E. Condello, Una scrittura, s. 25.

CHARTRES, BM, 19, Beda: De temporibus ratione; Francja, Auxerre(?) [Chartres], saec.
@.
K. (?) P. Prawdopodobnie napisany przez insularnego skrybę. W wielu przypadkach skryba
kopiował glosy, które później wymazywał. Rękopis zawiera glosy z Auxerre. Lit. C. W.
Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 150.

465
CHARTRES, BM, 31 (85), Isidorus: De officis etc. (ff. 194)', St. Amand (Bischoff); Francja
(Beeson) [St. Peter, Chartres (Lawson); St. Paul w Karyntii (Beeson)], saec. VIII/IX
(Bischoff); IX (Lawson, Beeson).
K. (?) P. Obok wizygockich abrewiacji występują skróty insularne (anglosaskie) (Beeson).
Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 49; SSBK,2, s. 222; CCSL, 113, ed. Ch. M. Lawson, s.
28.

CHARTRES, BM, 41 (3) [zniszczony w 1944], Hieronymus in prophetas; Gregorius M.:

Epistulae; Augustinus: opuscula (ff. 93)\ Francja; Fleury(?) (Mostert) [Fleury(?) (Mostert);
Chartres od X w. (Lowe)], saec. VIIIex.
P. Występują insularne abrewiacje. Pojawia się konfuzja s-ss. Jedna z rąk używa insularnej
ligatury dla mi, ni. Rękopis pochodzi z tego samego skryptorium co Paris, BN, lat. 9332 +
Bern A. 91 (s. IXin) (Lowe). W/g Micheli ornamentyka jest insularna. Lit. CLA, VI, 746; A.
Maason, Manuscrits des Bibliotheques sinistrees de 1940 al944, [Catalogue general des
manuscrits des bibliotheques publiques de France, t. 53, Paris 1962, s. 11; A. Wilmart,
Dodaldus clerc et scribe de Saint-Martin de Tours, Speculum, 6(1931), s. 573-86, pl. 2-7(f.
59v, 79r, 123r, 194r, 132r, 146v); E. K. Rand, A Supplement on Dodaldus, Speculum,
6(1931), s. 587-99, pl. 8-9(f. 55v, 7v); H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 87; M.
Mostert, The Library, s. 85; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 92.

CHARTRES, BM, 52 (78) (f. A,B, 119, 120), Evangelium Johannis', Francja(?) (Lowe);
Anglia(?) (Bischoff) [Chartres], saec. VIII.
P. Napisany w ucjale (anglosaskiej ?). Lit. CLA, VI, 747; B. Bischoff, MS,2, s. 339; B.
Fischer, KdG,2, s. 165; J. A. Harmon, Codicology, s. 195.

CHARTRES, BM, 80 (90), Miscellanac, Francja [Chartres], saec. IX (Beeson,

Wickersheimer); IX/X (Delaporte).
K. (?) P. W części z Będą występują insularne abrewiacje -być może za pośrednictwem
insularnego wzorca (Beeson). Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 90; Y. Delaporte, Les
manuscrits enlumines de la Bibliotheque de Chartres, Chartres 1929, s. 3; E. Wickersheimer,
Manuscrits latin, s. 26.

CHELLES, Tresor, S. N., etykieta relikwi', Rennes(?) [Chelles], saec. VIII,2/2-IX.

P. Etykieta relikwii 'Redoni' napisana insularną minuskułą. Lit. ChLA, XVIII, nr CXII; J.-P.
Laporte, Le tresor, s. 120, 143; L. Fleuriot, Brittonica et Gallica: 24. Samsoni Uurgonezlo,
noms de saints bretons dans les reliques de Chelles, EC, 24(1987), s. 194-7; D. Ganz, W.
Goffart, Charters, s. 928.

CHELLES, Tresor, S. N., etykieta relikwi', (?) [Chelles], saec. VIII,2/2-IX.

P. Etykieta relikwii 'sei samsoni' napisana insularną minuskułą - Laporte datuje zmiennie:
VIII,2/2 lub VIIEIX. Lit. ChLA, XVIII, nr CXIV; J.-P. Laporte, Le tresor, s. 121, 150; L.
Fleuriot, Brittonica et Gallica: 24. Samsoni Uurgonezlo, noms de saints bretons dans les
reliques de Chelles, EC, 24(1987), s. 194-7.

CHELLES, Tresor, S. N., etykieta relikwi', Fulda(?) [Chelles], saec. VIII,2/2.

P. Etykieta relikwii z brodą św. Bonifacego została napisana anglosaską minuskułą,
prawdopodobnie w Fuldzie i chyba przez Anglosasa (Ganz, Goffart). Lit. ChLA, XVIII, nr
XXIII; J.-P. Laporte, Le tresor, s. 121; D. Ganz, W. Goffart, Charters, s. 928.

CHICAGO, Newberry Lib. 1. 5, Fragm. 26, Excerpta ex Isidor i Etymologiis (f. I)\
anglosaski ośrodek w Niemczech [kolekcja Phillippsa], saec. VIIEIX.

466
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Napisany ładną wąską minuskułą anglosaską. Insularne abrewiacje w tym anglosaskie 'tur'.
Korektury są w karolińskiej minuskułę. Lit. CLA, Add. II, 1869.

COLOGNY, Kolekcja dra Bodmera, 84, Ps.-Hippocrates: De uictus rationed Fulda [Fulda],
saec. IX, 1/2 (Pellegrin); 830-40 (Gugel).
P. Bischoff widzi 2 ręce, w tym 1 jest pod wpływem anglosaskim. Rękopis był pierwotnie
oprawiony razem z New York, Academy of Medicine, Safe, który pochodził z Fuldy. Lit. E.
Pellegrin, Manuscrits latin de la Bodmeriana, Köln-Geneve 1982, s. 154nn, pl. 8; K. Gugel,
Welche erhaltenen, s. 52.

CUES, Hospitalbibl. 171 [oprawa], Iuvencus (ff. 2)\ Irlandia bądź northumbryjski ośrodek z
iryjskimi wpływami [Cues], saec. Vllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Pismo jest insularną (iryjską) majuskułą. W ortografii
występują typowo insularne błędy np. konfuzja s-ss. Korektury w karolińskiej minuskułę z 1
pol. IX w. Lit. CLA, VIII, 1172; T. J. Brown, The Irish Element, s. 105.

DARMSTADT, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 752, Homiliae (ff. 26)

(palimpsest)\ Nadrenia, Lorsch(?) (Bischoff); Lorsch (Lowe); płn. Włochy (Gamber, Dold)
[Grafschaft koło Arnsberga], saec. VIIEIX.
K. Użyto insularnego pergaminu. P. Napisany w karolińskiej minuskułę przez kilka rąk.
Kilka z nich wykazuje silne wpływy anglosaskie. Insularne abrewiacje i inicjały. Ligatury są
zarówno karolińskie jak i insularne. Lit. CLA, VIII, 1173; K. H. Staub, H. Knaus, Die
Handschriften der Hessischen Landesbibliothek Darmstadt, Bd. 4, Wiesbaden 1979, s. 182;
CLLA, 1687; B. Bischoff, Die Abtei, s. 83.

DARMSTADT, Hessische LHB, 895 (luźna karta)+ STUTTGART, BLB, Cod. Frag. 100
+ DONAUSCHINGEN, Fürstlich Fürstenbergische Hofbibliothek, Hs. 192 i 193,
Canones poenitentiales', płn. Włochy; skryptorium nadbodeńskie (Lehmann) [Reichenau,
potem Konstanca], saec. VIII/IX; Vlllex (Haggenmüller).
P. Występują insularne abrewiacje (Lowe). Abrewiacje wskazują na insularny wzorzec lub
inne wpływy insularne. Penitencjał jest insularnej proweniencji (Lehmann). Lit. CLA, VIII,
1175; P. Lehmann, Neue Bruchstücke aus 'Weingartener' Itala-Handschriften, SBAW(1908),
nr 4, s. 38nn; K. H. Staub, H. Knaus, Die Handschriften der Hessischen Landesbibliothek
Darmstadt, Bd. 4, Wiesbaden 1979, s. 56n; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258; R.
Haggenmüller, Die Überlieferung, s. 58n, 102n.

DARMSTADT, Hessische LHB, 1957, Evangeliarium (ff. 186f Lorsch [Lorsch,

Seligenstadt], saec. IX, 1/2 (Bischoff); ok. 830 (Einzenhöfer).
K. Tablice kanonów napisane są na vellum. P. Perykopy niedziel są niemal identyczne z
komesem z Murbach, Besancon, BM, 184 (f. 57-74). Lit. L. Einzenhöfer, H. Knaus, Die
Handschriften der Hessischen Landes- und Hochschulbibliothek Darmstadt, Bd. 2, Wiesbaden
1968, s. 90nn; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 498; B. Bischoff, Die Abtei, s. 45,
102; tenże, MS,3, s. 178; H. Hoffmann, Buchkunst, s. 235n.

DARMSTADT, Hessische LHB, 3316 [zob. VATICAN, Pal. lat. 170]

DARMSTADT, Hessische LHB, 4262, Beda: De temporum ratione (f. 7); Wearmouth
[Wittenber w XVI w. ], saec. VIII, 1/2; tuż po 725 (Bischoff).
K. (?) P. Napisany piękną anglosaską uncjałą. Korektury i glosy są wpisane karolińską
minuskułą z 2 poł. IX w. Lit. CLA, Add. I, 1822; K. H. Staub, H. Knaus, Die Handschriften

467
der Hessischen Landesbibliothek Darmstadt, Bd. 4, Wiesbaden 1979, s. 288; K. H. Staub, Ein
Beda Fragment des 8. Jhs in der Hessischen Landes- und Hochschulebibliothek Darmstadt,
Bibliothek und Wissenschaft, 17(1983), s. 1-7.

DARMSTADT, Hessische LHB, 4319, Beda: Homiliae (ff. 2); Niemcy [(?) Hesja], saec.
VIII,2/2.
P. Napisany minuskułą prekarolińską z elementami minuskuły alemańskiej. Litera 'D'
występuje w formie minuskulnej i uncjalnej, litera 'g' jest półuncjalna i insularna. Lit. CLA,
Add. II, 1871; A. Häse, [w:] Heidelberger Handschriften-Studien des Seminars für
Lateinische Philologie des Mittelalters, Heidelberg 1995 [nie dotarłem],

DEN HAAG, Museum Meermanno-Westreenianum, 10 A 1 (f. 1-41, 44-199), Philippus

presbyter: Expositio in lob; Tours [Tours], saec. Vlllmed; przed 750 (Bischoff).
P. Napisany karolińskąminuskułą. Jedna z rąk wykazuje northumbryjskie wpływy. Insularne
abrewiacje i ligatury 'mi, ni'. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami (Lowe). Wiele not
tyrońskich (Boeren). Zdaniem Eggenbergera miniatura na f. lv nawiązuje raczej do tradycji
merowińskiej i być może wizygockiej. Lit. CLA, X, 1571; P. J. H. Vermeeren, A. F. Dekker,
Inventaris van de Handschriften Rijksmuseum Meermenn-Westreenianum, s. 56; P. C.
Boeren, Catalogus van het Handschriften, s. 1; W. Koehler, Buchmalerei des frühen
Mittelalters, s. 104, 201; C. Eggenberger, Eine frühkarolingische Dedicatio in der
Lindisfarne-Tradition, s. 29; P. Gasnault, J. Vezin, Documents comptable de Saint Martin, s.
12; B. Bischoff, MS,1, s. 8, MS,2, s. 12nn; tenże, Paläographische Fragen, s. D. Ganz,
Bureaucratic Shorthand, s. 70; R. McKitterick, The Diffusion, s. 400n.

DEN HAAG, Museum Meermanno-Westreenianum, 10 B 4 (f. 31-53), Canones: Patrum

Nicaenorum nomina; Francja [(?)], saec. VIII/IX.
P. Napisany wczesną minuskułą karolińską. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami i
insularna interpunkcja. Lit. CLA, X, 1572b.

DONAUSCHINGEN, Hofbibliothek Fragm. B. III. 11 (925), Cassianus: Collationes (ff.

10); Recja [(?)], saec. Vlllex.
P. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane. Lit. CLA, VIII, 1179.

DOUAI, BM, 12, Evangelia (ff. 113); St. Amand [Marchiennes koło Douai], saec. VIII/IX
(za bpa Arno).
P. Na f. 35v, 77v, 80v znajdują się kolofony napisane runami. Akcenty pojawiają się nad
monosylabami (Lowe). Ornamentyka wykazuje wpływy salzburskie (Holter). Tekst pochodzi
z tej samej rodziny co ewangelia z Gent, Bisschoppelijke Bibliotheek 13 (Fischer). Być może
tekst jest skopiowany ze wzorca pochodzącego z Echternach (Netzer). Podobnym pismem
dokonano wpisu modlitwy w Montpellier 409 na f. 345v-346r (Unterkircher). Lit. CLA, VI,
758; SSBK,2, s. 102; CLLA, 1104; B. Bischoff, MS,3, s. 128; K. Holter, Insular oder
italieniesch, s. 184; B. Fischer, KdG,2, s. 190; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, s. 265; P.
McGurk, The Ghent Livinus Gospel and the Scriptorium of St. Amand, Sacris erudiri,
14(1963), s. 164-205; K. Holter, Insular oder italienisch?, s. 184; F. Unterkircher, Die
Glossen des Psalters von Mondsee (vor 788), Freiburg 1974, s. 3n; J. A. Harmon, Codicology,
s. 204; N. Netzer, Cultural, s. 26n; R. Derolez, Runica Manuscripta Revisited, s. 93.

DOUAI, BM, 14, Actus Apostolorum; Apocalypsis; lob; Judith; Tobias; Esther (ff. 158); (?)
[Marchiennes], saec. IX.
P. Inicjał 'P' na f. 3, który wydaje się być imitacją sztuki włoskiej lub anglosaskiej. Lit. CGD,
6, s. 11.

468
DRESDEN, Sächsische LB, R. 52 um + FULDA, Pristerseminar, theol. 7/1 Frag.,
Anonymi Scotti in Mattheum (ff. 2); Fulda [Fulda], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą typu niemieckiego z
długimi descendencjami. Występują akcenty ponad monosylabami (Lowe). Tekst należy do
tradycji iryjskiej (Wright). Lit. CLA, VIII, 1181, Supp.; B. Bischoff, MS,1, s. 244; H.
Spilling, Angelsächsische, s. 61; H. Reinelt, Hrabanus, s. 66, Abb. 2; J. F. Kelly, A Catalogue
II, s. 410n; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. 102n; Fuldische Handschriften aus
Hessen [S. Heyne], s. 52, il. (f. 1 -z Fuldy).

DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibl. A. 14, Epistulae Pauli et epistulae canonicae (ff.
147); Francja, Laon(?) (Lowe); płn.-zach. Niemcy (Bischoff); Laon i/lub płn.-zach. Niemcy,
Werden(?) (Karpp) [Essen], saec. VIII/IX; IXin (Bischoff).
K. Kodeks był w części liniowany po złożeniu składek. P. Obok kilku stylów pisarskich
również jedna ręka anglosaska (angelsächsisch geschulter Schreiber -Bischoff). Na f. 4v, 5v
widać anglosaską minuskułę. Jedna z rąk jest w typie Laon. McKitterick widzi powiązania z
pin. Francją, gdyż tekst jest pokrewny do Biblii z St. Riquier, Paris, BN, lat. 45 i 93 powstałą
w okolicach Paryża ok. 820-840. 2 skrybów pisało karolińską minuskułą, parę wierszy zostało
napisane anglosaską minuskułą. Tekst należy do grupy północnowłoskiej. Listy Katolickie są
tekstualnie bliskie lekcjonarzowi z Luxeuil (Frede). Thiele widzi podobieństwa tekstualne do
BN, lat. 9427. Lit. CLA, VIII, 1182; Kostbarkeiten aus der Universitätsbibliotek Düsseldorf,
s. 22; Das erste Jahrtausend, Tafelband, nr 276n; L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 21; B.
Bischoff, MS,3, s. 7; R. Kahsnitz, Die Essener Äbtissin, s. 26; J. J. Contreni, The Cathedral
School, s. 50; H. J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 57n; tenże, Epistulae ad
Philippenses, s. 20; W. Thiele, Epistulae Catholicae, s. 18*; R. McKitterick, The Diffusion, s.
418; taż, Frauen, s. 89; G. Karpp, Bemerkungen, s. 203; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 419; R.
Bergmann, Mittelfränkische, s. 223n.

DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibl. A. 19 + Fragment w posiadaniu prof. Takamiya

z Tokio, Heptateuchus (ff 32); Werden(?), być może Anglia(?) [Werden], saec. VIII/IX;
IX,2/4 (Barker-Benfeld -dotyczy fragmentu z Tokio).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany co najmniej dwoma rękoma w anglosaskiej
minuskule z długimi descendencjami odbiegającej od typowej formy. Korekcje wprowadzone
zostały ręką karolińską. Słowa są dobrze oddzielane (Lowe). Pismo jest podobne do
northumbryjkiego London, BL, Cotton Tiberius A. XIV (Crick). Napisany na kontynencie
przez Anglosasa z płd. Anglii (B. C. Barker-Benfield). Lit. CLA, Supp. 1685; G. Karpp,
Mittelalterliche Handschriften, s. 4-13; Kostbarkeiten aus der Universitätsbibliothek
Düsseldorf: Mittelalterliche Handschriften und Alte Drucken, hrsg. G. Gattermann,
Wiesbaden 1989, s. 18; J. Crick, An Anglo-Saxon, s. 184; R. McKitterick, Anglo-Saxon
Missionaries, s. 297, 323; B. C. Barker-Benfield, The Werden 'Heptateuch', ASE, 20(1991), s.
43-64.

DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibl. B. 3, Sentencie de libro Genesis (excerpta z

Claudiusa z Turynu); Alcuin: Questiones in Genesim, De Benedictionibus Patriarcharum, etc.
(ff. 306); Corbie [Essen], saec. VIII/IX; IXin (Lindsay, Bischoff), przed 820 (Ganz).
P. Występują insularne abrewiacje (Lowe). Drögereit błędnie określa pismo - za starym
katalogiem bibliotecznym - jako anglosaskie. W/g Ganza część z Będą była skopiowana z
Paris, St. Genevieve 63 (IXin). Pismo niejest rodzajem minuskuły, ale przekształconą formą
kursywy dyplomatycznej używanej na dworze Karola Wielkiego (Bischoff). Kodeks był
przeznaczony do użytku prywatnego osoby, prawdopodobnie kobiety, związanej z dworem
(Kahsnitz, Frede). Lit. CLA, VIII, 1183; H. Dausend, Das älteste Sakramentar der

469
Münsterkirche zu Essen, b. m. 1920, s. 28nn; Kostbarkeiten aus der Universitätsbibliothek
Düsseldorf, s. 20; R. Drögereit, Werden und Heliand, s. 23; B. Bischoff, rec. R. Drögereit, s.
8n; W. M. Lindsay, Notae, s. 123; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 366; H. J. Frede,
Epistulae ad Thessalonicenses, s. 56; R. Kahsnitz, Die Essener Äbtissin, s. 26n; D. Ganz,
Corbie, s. 50, 53, 55; R. McKitterick, Frauen, s. 89; G. Karpp, Bemerkungen, s. 173; R.
Gryson, Esaias, s. 86ln. A. Chroust, ser. II, Lfg. XXIV, Taf. 24

DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibi. B. 210 + SAN MARINO (Kalifornia), Henry E.

Huntington Lib. RB 99513 (PR 1188 F), Isidorus: De ortu et obitu patrum; Allegoriae (ff.
3); Anglia(?) [Werden], saec. VIII,2/2.
K. Napisany na insularnym pergaminie, liniowanie nie do określenia. P. Anglosaska
majuskuła. Kapitała na początku sentencji jest czerwono opunktowana. Lit. CLA, VIII, 1184,
Add. I.

DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibi. B. 213, GregoriusM.: Dialogi (ff. 1); Anglia bądź
anglosaskie centrum na kontynencie, Werden(?) [(?)], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą i insularne abrewiacje. Być może
stanowi całość z Bonn, UB, 366 (Barker-Benfield). Lit. CLA, VIII, 1186; C. B. Barker-
Benfield, The Werden, s. 55.

DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibi. B. 215 + C. 118 + Staatsarchiv, fragm. 20,

Iohannes Chrysostomus: de reparatione Lapsi, De compunctione cordis; Passio S. Iusti
Pueri; Pastor Hermae (ff. 10); pin. Anglia; Northumbria, ew. Kent bądź kontynent (Bischoff,
cyt. za Coens) [Beyenburg koło Werden], saec. Vlllmed; VIII, 1/2 (Bischoff, cyt za Coens).
K. Użyto insularnego pergaminu. Pozostałych cech kodykologicznych nie można określić. P.
Napisany minuskułą typu północnoangielskiego. Występuję konfuzja s-ss. Insularne inicjały
czerwono opunktowane i abrewiacje. Lit. CLA, VIII, 1187; M. Coens, Nouvelle recherches
sur un thema hagiographique: la cephalophorie, Bulletin de la Classe des Lettres et des
sciences morales et politiques, AB, 48(1962), s. 236n; tenże, Aux origines de la
cephalophorie. Un fragment retrouve d'une ancienne passion de S. Just, martyr de Beauvais,
AB, 42(1956), s. 80-114, zwł. 90nn.

DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibi. C. 118 [zob. DÜSSELDORF, LS, B. 215]

DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibi. D. 1, Sacramentarium (ff. 238); Essen (Bischoff);

Hildesheim(?), Corvey(?) (Chroust) [Essen], saec. 868-872.
K. (?) P. Ornamentyka inicjałów jest pod wpływem iryjsko-anglosaskim (Kahsnitz). Lit. H.
Dausend, Das älteste Sakramentar der Münsterkirche zu Essen, b. m. 1920; G. L. Micheli,
L’enluminure, s. 155, pl. 139(f. 67r); B. Bischoff, Die liturgische Musik und das
Bildungswesen im frühmittelalterlichen Stift Essen, Annalen des historischen Vereins für den
Niederrhein, 157(1955), s. 192; R. Kahsnitz, Die Essener Äbtissin, s. 29; R. Suntrup, Te
igitur-Initialen und Kanonbilder in mittelalterlichen Sakramentarhandschriften, [w:] Text und
Bild: Aspekte des Zusammenwirkens zweier Künste in Mittelalter und früher Neuzeit, hrsg.
C. Meier, U. Ruberg, Wiesbaden 1980, s. 335. Chroust, ser. III, Lfg. XXIV, Taf. 5 i 6.

DÜSSELDORF, Landes- und Stadtbibi. E. 32, Canonum collectio Ouesnelliana (ff. 4, frg.
); anglosaskie centrum na kontynencie, Werden(?) [Werden(?)], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą (podobna do Würzburg M. p. th. f.
47). Anglosaski symbol dla '-tur'. Uncjała przypomina typ northumbryjski (Lowe). Lit. CLA,

470
VIII, 1188; R. Drögereit, Werden und Heliand, s. 25n, Taf. 6; E. A. Lowe, English Uncial, s.
24.

DÜSSELDORF, Staatasarchiv HS Z. 4 nr 3,1 + DÜSSELDORF, Staatsarchiv, fragm. 28

+ GERLEVE, Abteibibi. S. N., Isidorus: Etymologiae', Northumbria(?) [Werden], saec.
VIII,2/2.
K. Napisany na insularnym pergaminie, liniowania nie da się określić. P. Anglosaska
majuskuła przechodzącą w minuskułę, występuje również northumbryjska minuskuła w
każdych ostatnich dwóch wierszach w obu kolumnach. Występuje konfuzja s-ss i insularne
abrewiacje (Lowe). Niezwykły kształt litery 'a' sugeruje ścisły związek z Kassel, theol. fol. 21
i z fragmentem w prywatnym posiadaniu [Wielka Brytania] (Ker). Lit. CLA, VIII, 1189,
Supp.; N. R. Ker, Fragments of Jerome's Commentary on St. Matthew, Medievalia et
Humanistica, 14(1962), s. 8; B. Bischoff, MS,1, s. 183; tenże, Epinal, s. 22.

DÜSSELDORF, Staatsarchiv HS Z. 4 nr 1 [teraz UB, K 19: Z. 8/1], Hieronymus in Isaiam

(f. 7); anglosaskie centrum w Niemczech, Werden(?) [okolice Werden], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła, niewielkie korekcje w minuskule
karolińskiej. Inicjały są czerwono opunktowane. Lit. CLA, Supp. 1686.

DÜSSELDORF, Staatsarchiv HS Z. 4 nr 2 [teraz Z. 11/1], Orosius: Historia adversus

paganos (ff. 22)', Northumbria [Werden], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany anglosaską minuskułą. Korekcje z X w. wpisane zostały w karolińską
minuskułą. Lit. CLA, Supp. 1687; B. Bischoff, Epinal, s. 22.

DÜSSELDORF, Staatsarchiv HS Z. 4 nr 8 [teraz K 16: Z. 4/2], Beda: Homiliae (ff. 2);

anglosaskie skryptorium na kontynencie, najprawdopodobniej Werden(?) [Werden], saec.
VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą. Małe, typowo
anglosaskie inicjały. Lit. CLA, Supp. 1688.

DÜSSELDORF, Staatsarchiv, K 16:Z 3/1 [olim S. N. ], Cassiodorus: Commentarius in

Psalmos; Northumbria [Werden], saec. VIII, 1/2.
K. Liniowanie zostało dokonane po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską majuskułą.
Występuje konfuzja s-ss i akcenty ponad monosylabami (Lowe). Pochodzi z tego samego
skryptorium co Durham, Cathedral Lib. B II. 30 (Bailey-Handley). Lit. CLA, Supp. 1786; B.
Bischoff, Epinal, s. 22; R. N. Bailey, R. Handley, Early English Manuscripts of Cassiodorus,
s. 48n.

DÜSSELDORF, UB, Fragm. K 19:Z 9/1 + MÜNCHEN, BS, Cgm. 187 III (e. 4) +
ESSEN-WERDEN, Pfararchiv (zagubiony) + MÜNSTER, UB, Paulinianus 271 (719)
(zniszczony) + KÖLN, Sammlung Dr. Karl Füngling, Glossarium; Isidorus: De
differentiae; Virgilius Maro (ff. 26 -we fragmentach); Werden [Werden], saec. IXin
(Bischoff).
K. Rękopis liniowano po złożeniu składek, ale każdy foliał z osobna. P. Napisany przez
kontynentalnego skrybę w dobrze wykształconej minuskule. Pismo cechuje się insularnymi
wpływami na kształt liter, zwłaszcza 'f, s, d, g', ale występują one również w kontynentalnej
formie. Abrewiacje są kontynentalne i insularne. Punktacja jest rzadka. Na każdej stronie
znajduje się krzyż ponad pierwszą kolumną. Rękopis zawiera 3 glosariusze alfabetyczne
(Bischoff). Pojawia się około 40 glos anglosaskich w alfabetycznym glosariuszu (lub dwóch),

471
którego resztki są na foliałach z Münster i Werden. Nad glosami nadpisane jest słowo 'sax'
lub litera 's' (Ker). Kontynentalny skryba dodawał glosę 'sax' ponad anglosaskimi glosami.
Skopiowany z tego samego anglosaskiego wzorca co glosariusz z Erfurtu. Lit. Stander,
Chirographorum in regia bibliotheca paulina Monasteriensi catalogus, 1889, s. 242 [nie
dotarłem]; N. R. Ker, Catalogue, s. 483n; J. D. Pheifer, Early Anglo-Saxon Glossaries, s.
17nn; M. Lapidge, Old English Glossography: The Latin Context, [w:] Anglo-Saxon
Glossography, ed. R. Derolez, Brussels 1992, s. 50nn. Epinal, Erfurt, Werden, and Corpus
Glossaries, ed. B. Bischoff et al., Copenhagen 1988, zwł. s. 20nn.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 18 (576) + 370 (194) (f. 18-19), Adelpertus: Commentarius in

Psalmos; Verba seniorum (ff. 171); płn. Włochy (Lowe, Bischoff) [(?)], saec. Vlllex.
K. (?) P. Engelbert widzi bliżej nie określone wpływy insularne. Mayer odnotowuje na s. 40 i
41 dwie interlineame starogórnoniemieckie glosy rylcowe. Słowa są oddzielane od siebie
kropkami (Lindsay). Lit. CLA, VII, 871; W. M. Lindsay, Collectanea, s. 16; B. Bischoff,
MS,3, s. 33; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258; H. Mayer, Althochdeutsche, s. 27n; E.
Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 55.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 27 (1195) (ff. 1-24), Ascetica varia; De oratione dominica etc.;
skryptorium retyckie(?) [(?)], saec. VIII/IX.
P. Minuskułą z wpływami merowińskimi i insularnymi. Prawie bez insularnych abrewiacji.
Skryba używa na f. 23-24v trójkątne grupy kropek jako znaków interpunkcyjnych, ten sam
niewprawny bądź naśladujący pismo insularne skryba wpisał hymn 'Almus altus agnus'
(Lowe). Dzieło dwóch skrybów -retyckiego i italskiego. Pierwsza ręka podobna jest do St.
Gallen 908 -górne pismo (Bischoff). Lit. CLA, VII, 872; B. Bischoff, MS,3, s. 22.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 37 (365), Anonymous commentarius in Lucam; St. Gallen

[Einsiedeln], saec. IX,2/2.
K. (?) P. Dopiski wpisane są ręką zachodnią z wpływami insularnymi (zwłaszcza w
abrewiacjach) nieco późniejszą niż tekst główny. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, V, s. 21.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 39 (480), Epistolae et evangelia cum expositionibus auctore

Smaragdo; Alzacja(?) lub wsch. Francja(?) [Reichenau], saec. IX,2/2.
P. W rękopisie pojawiają się pojedyncze abrewiacje insularne. Lit. A. Bruckner, Scriptoria,
V, s. 24.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 126 (218), Hieronymus in Mattheum (ss. 267); Diesentis(?)

[Einsiedeln], saec. IX, 1/3 (Euw, Müller).
K. (?) P. Inicjały sąw typie insularnym, czerwono opunktowane. Rękopis jest dziełem kilku
skrybów (Euw). Jedna z rąk należy do Subo, który również (lub jego uczeń) pracował przy
Einsiedeln, 264. Insularne elementy w ornamentyce zapożyczone są za pośrednictwem
frankijskim. Müller, (1971), stwierdza, że ornamentyka jest 'nordycko-iryjska'. Ortografia jest
retycka. Inicjały są podobne do London Add. 47673 i St. Gallen 350. Holter (cyt. za
Müllerem) widzi w inicjałach oddziaływania z terenu nadbodeńskiego, zwłaszcza z
Reichenau. Nie widzi on bezpośrednich nawiązań do insularnych wzorców (Müller).
Dwukrotnie pojawia się ta sama inskrypcja, która raz została wytarta 'Subo nomen meum libri
huius grafius. Qui legis, memento mei, cum legeris' (Scarpatetti). Lit. B. Scarpatetti, Katalog,
Bd. 2, s. 195, Abb. 667(s. 1, 267); A. van Euw, Liber, s. 85 (s. 6), 103; I. Müller, Geschichte
der Abtei Diesentis, Zürich-Köln 1971, Abb. 3; tenże, Disentiser Initialkunst des 9.
Jahrhunderts, ZSAK, 30(1973), s. lOlnn, Abb. 1-14.

472
EINSIEDELN, Stiftsbibl. 191 (277), Collectio Quesnelliana (ff. 237); płn.-wsch. Francja
(Lowe, Bischoff, Autenrieth); Recja (Bruckner) [Biblioteka pałacowa Karola Wielkiego
(Bischoff), Konstanz], saec. VIII/IX (Lowe); IXin (Bruckner); ok. 800 (Autenrieth).
P. Korektury wpisane są ręką anglosaską, a na f. 8 ręką iryjską (Lowe). Bruckner nie widzi
rąk insularnych w korekturach. Skryba daje miejscami próbki znajomości minuskuły
insularnej (Bruckner). Bischoff zauważa tylko wczesne anglosaskie korektury. Z tego samego
ośrodka pochodzi Arras 644 (572): oba zgadzają się wymiarami, dekoracją i tekstem
(Autenrieth, McKitterick). Lit. CLA, VII, 874; A. Bruckner, Scriptoria, I, s. 75, tab. XXII; B.
Bischoff, rec. A. Bruckner, HJb, 56(1936), s. 295; tenże, MS,3, s. 14, 159, Taf. 6(f. 8v); J.
Autenrieth, Die Domschule, s. 41n; taż, Die kanonistische Handschriften, s. 8n; R.
McKitterick, Knowledge of Canon, s. 106.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 199 (s. 431-526) + 281 (s. 1-178), Ascetica; Homiliae; Scarapsus
Pirminii; Recja [Einsiedeln], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: liniowanie po złożeniu i nakłucia na obu marginesach
(Einsiedeln 281 od s. 121) (Bruckner). Lowe nie zauważa insularnej kodykologi. P. Małe
inicjały są czerwono opunktowane (Lowe). Napisany pismem retyckim i alemańskim.
Prawdopodobnie pochodzi z tego samego skryptorium co Einsiedeln, 347 i Zürich, Rh. 140
(Bischoff). Bruckner traktuje oba rękopisy rozłącznie. Inicjały są podobne do St. Gallen 722 i
Einsiedeln 281. Minuskułą jest podobna do St. Gallen, Stiftsarchiv, Fonds Pfäfers 1 (s. 431-
526). W Einsiedeln 281 pojawia się insularny wpływ na pismo. Niektóre inicjały są
opunktowane (Bruckner). Wzorzec był prawdopodobnie wizygocki Lit. CLA, VII, 875; A.
Bruckner, Scriptoria, I, s. 75n; L. Traube, VuA, 3, s. 246nn; W. M. Lindsay, Notae, s. 455n;
P. Piper, Superstiones et paganiae einsidlenses, [w:] Melanges offerts a M. Emile Chatelain,
Paris 1910, s. 300-11; SSBK,1, s. 64; B. Bischoff, MS,2, s. 42n; MS,3, s. 23; A. Angenendt,
Monachi peregrini, s. 56n; V. Law, The Insular, s. 41; A. von Euw, Liber, s. 82n, 103.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 236 (491), @; @ [(?)], saec. IX.

K. (?) P. Pojawia się insularna abrewiacja 'autem' (Traube). Napisany chyba za Mainrada
(Bruckner). Lit. L. Traube, VuA,3, s. 224; A. Bruckner, Scriptoria, V, s. 16.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 264, Recognitiones Clementis (ff. 177); Diesentis (Müller, Holter)
[Einsiedeln], saec. IXmed (Bruckner); IX,2/4-2/3 (Müller).
P. Rękopis napisany kilkoma rękoma churyckimi i karolińskimi. Ornamentyka jest skromna -
inicjały są często z plecionką i często są czerwono opunktowane, podobnie jak St. Gallen 722
(Bruckner). Rękopis jest napisany ręką Subo, który pracował przy Einsiedeln 126 lub jego
ucznia. Müller nie widzi cech insularnych. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, I, s. 75n; I. Müller,
Geschichte der Abtei Diesentis, s. 68; tenże, Disentiser Initialkunst des 9. Jahrhunderts,
ZSAK, 30(1973), s. 108n, Abb. 15-17.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 326 (1076), Notae; Gesta Salvatoris; Liber poenitentialis;

Inscriptiones Romanae; Inventio crucis (ff. 104); Niemcy (Mordek) [Murtzuls, Pfäfers], saec.
IX; IXex (Mordek).
K. Nakłucia występują na obu marginesach. P. Zbiór inskrypcji rzymskich został zebrany
przez Longobarda lub Anglosasa (Traube). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, I, s. 76; K.
Preisendanz, Die Reichenauer, s. 248, 295; L. Traube, VuA,3, s. 83nn; H. Mordek,
Kirchenrecht und Reform, s. 225.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 367 (696) (s. 23-4), Ps.-Hieronymus: Commentarius in IV

evangelia (frg. ); Verona(?); skryptorium kontynentalne, St. Gallen(?) (Bruckner)
[Einsiedeln], saec. VIII/IX; VIIIex (Bruckner).

473
K. (?) P. Według Brucknera rękopis jest 'insularny, ale napisany na kontynencie'. Ani Lowe,
ani Bischoff nie zauważają cech insularnych. Lit. CLA, VII, 880; A. Bruckner, Scriptoria, V,
s. 20; B. Bischoff, MS,3, s. 30.

ENGELBERG, Stiftsbibl. 142, Expositio Basilii episcopi et abbatis, skryptorium

nadbodeńskie; Reichenau (Holder) [Engelberg], saec. IX,2/2.
P. Napisany pod silnymi wpływami insularnymi. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, VIII, s. 16-18;
K. Preisendanz, Die Reichenauer, s. 248, 295; J. Autenrieth, Die Domschule, s. 77.

EPERNAY, BM, 1, Evangeliaruni (ff. 178) [Ewangeliarz Ebbonaff Reims, Hauteville

(Horst) [Hauteville], saec. 817-834 (CMEL); IX, 1/3 (Micheli); przed 835 (Karl der Grosse. . .
); X (Brownrigg).
K. (?) P. Część iluminacji wykonana jest pod okiem mistrza greckiego, a druga część
wywodzi się z tradycji kontynentalno-insularnej (Micheli). Heitz nie widzi wpływów
insularnych. Rękopis jest stylistycznie i paleograficznie bardzo podobny do psałterza z
Utrechtu, 32 Lit. CMEL, 5, s. 159, Pl. 2(f. 19r, 65r); P. Durrieu, L'origine du psautier cel ehre
dit le Psautier d'Utrecht, [w:] Melanges Julien Havet, Paris 1895, s. 649-57; L. Traube,
Palaeographisehe Anzeigen, NA, 27(1902), s. 243; F. M. Carey, The Scriptorium of Reims, s.
57; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 116nn, pl. 165(f. 61r); P. Grierson, Grimbald, s. 552; W.
Koehler, Die karoligischen Miniaturen, Bd. 1,2, s. 259nn; C. Nordenfalk, Die Buchmalerei, s.
144nn; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 481, Abb. 81; Utrecht Psalter, ed. K. van der
Horst, J. H. A. Engelbregt, s. 27nn, fig. l-5(f. 3r, 3v, 15v, 18v, 60v); L. L. Brownrigg,
Manuscripts Containing English, s. 247; C. Heitz, Reims et l'art carolingien, s. 25ln.

EPINAL, BM, 6, Ps.-Hieronymus in Epistulae Pauli (ff. 176): @ [Moyenmoutier], saec.

IXin.
K. (?) P. Rękopis został skopiowany w karolińskiej minuskułę z anglosaskiego wzorca, dla
którego z kolei archetypem był egzemplarz wizygocki, chyba taki jak w Paris, BN, lat. 1853
(Souter). Lit. CGD, 3, s. 395; W. M. Lindsay, Notae, s. 131; A. Souter, Pelagius’s, s. 303nn.

EPINAL, BM, 68 (149), Hieronymus: Epistulae (ff. 209p Tours [Murbach po IX w. ], saec.
744/745.
P. McKitterick widzi bliżej przez nią niesprecyzowane wpływy insularne. Kodeks został
wykonany na zamówienie opata nieznanego klasztoru, Aricusa, który również kolacjonował
rękopis (Bischoff). Kolofon na f. 208v '<A lub Ain>ricus hunc librum scribere abba rogavit
anno III regni Childiricii regis. Quicumque legerit, obseero ut pro ipso et obendientiam
implentibus orare dignetur' (Jeudy-Riou). Lit. CLA, VI, 762; E. H. Zimmermann,
Vorkarolingischen, s. 209, Taf. 122(f. 25r, 57v); Rand; CCSL, 72, ed. G. Morin, s. 168; B.
Bischoff, MS,2, s. 42n; MS,1, s. 10; MS,2, s. 13; MS,3, s. 15; P. Gasnault, J. Vezin,
Documents comptable, fig. 40nn; C. Jeudy, Y.-F. Riou, Les manuscrits classiques, t. 1, s.
61 Inn; R. McKitterick, The Diffusion, s. 405.

EPINAL, BM, 72 (7), Glossarium (ff. 14)\ Anglia; Anglia(?) (Bischoff); Mercja (Brown);
Anglia(?) lub kontynent(?) (Ker); kontynent (Lindsay); Köln (Pheifer) [Moyenmoutier], saec.
VIII, 1/2; VII/VIII (Bischoff, Brown); VIIEIX (Pheifer).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. Foliały składane są w systemie HFHF. P. Anglosaska
majuskuła i minuskułą. Insularne abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss. Omyłki zaznaczane
symbolami h-d. Sądząc po vellum rękopis powstał w Angli (Lowe). Niektóre foliały
zaczynają się krzyżem. Glosy wpisane są w porządku alfabetycznym według pierwszej lub
dwóch pierwszych liter. Pierwsza litera wyrazu początkującego słowa zaczynające się od
nowej litery są napisane w anglosaskiej półuncjale, czasem z towarzyszącym diminuendo.

474
Lemmata zaczynają się zwykle większymi, póluncjalnymi literami. Konfuzja b, u, f może
wynikać z kłopotów jakie miał anglosaski skryba. Słowa anglosaskie pisane są głównie przy
użyciu 'th' i 'uu' dla anglosaskiego 'd' i 'w', ale spotykane są również znaki typowo
anglosaskie. Zmienność ręki skryby nie pozwala ocenić czy był on również korektorem.
Identyfikacja glos jako mercjańskich jest niepewna z powodu o wiek późniejszego materiału
porównawczego. Za wczesnym datowaniem przemawia stosunek wielkości pisma do
wielkości spacji. Precyzja skryby pozwala przypuszczać, że starał się on dorównać temu, co
uważał za wzorzec stylu. Abrewiacje (anglosaskie) używane są rzadko i głównie w
objaśnieniach słów, gdzie skryba dysponował ograniczoną ilością miejsca. Późniejsza ręka
anglosaska dodała słowo 'a chaemenia' na f. 94. Inni użytkownicy zaznaczali niektóre
lemmata przez diple lub krzyżami. Z chronologii misji anglosaskich na kontynencie wynika,
że rękopis powstał najprawdopodobniej w Anglii (Bischoff). Foliały złożone w stylu 'flesh to
hair', który jest rzadki w anglosaskich kodeksach przed XI w. co ma zdaniem Pheifera
przeczyć angielskiej proweniencji rękopisu. Archetyp glosariusza pochodzi z ok. 660-680 r.
Brown porównuje ten rękopis do northumbryjskiego Leiden, Voss. F. 4. Lit. CLA, VI, 760;
N. R. Ker, Catalogue, s. 15ln; W. M. Lindsay, Notae, s. 456; T. J. Brown, The Irish Element,
s. 109; J. D. Pheifer, Old English Glosses in the Epinal-Erfurt Glossary, s. XXInn; tenże,
Early Anglo-Saxon Glossaries, s. 17nn; H. Tiefenbach, Zu den althochdeutschen Glossen, s.
114nn. The Epinal, Erfurt, Werden and Corpus Glossaries, ed. B. Bischoff et al., Copenhagen
1988, zwł. s. 13nn.

EPINAL, BM, 105 (17), Evangelistarium (ff. 59)\ wsch. Francja(?) [Remiremont (Lowe);
Sens, św. Piotr (Gamber)], saec. VIII/IX.
K. Kodeks został częściowo napisany na vellum. P. Występują akcenty ponad monosylabami
oraz insularna interpunkcja. McKitterick sądzi, że kodeks przepisywany był przez zakonnice.
Lit. CLA, VI, 761; CLLA, 1125; R. McKitterick, Frauen, s. 81n; K. i V. Bierbrauer,
Schuttem, s. 48ln.

ERFURT, Stadtbücherei, Amplonianus F. 10, Dydascalion Servii; Gaius Romanus: De

partibus aracionis; grammaticalia: Beda etc. (ff. 136). Francja(?) (Beeson); płd. Francja(?)
(Schum) [(?)], saec. IXin (Holtz); IXin-IXmed (Schum).
P. Pismo jest drobne i ozdobne. Widoczne są pewne wpływy anglosaskie na dukt jak i na
kształt poszczególnych liter (Schum). W części z Julianem z Toledo widoczne są insularne i
wizygockie abrewiacje. Przynajmniej ta część została skopiowana z rękopisu, który został
najprawdopodobniej napisany pismem insularnym i wykorzystany był przy kopiowaniu
Vaticano, Reg. lat. 1586 (Beeson). Lit. W. Schum, Beschreibendes Verzeichnis der
Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt, Berlin 1887, s. 9nn; Hanow, de Iuliano
Toletano, 1891, cyt. za Beesonem; C. H. Beeson, The Ars Grammatica, s. 59n; L. Holtz,
Donat, s. 392; V. Law, The Insular, s. 25; G. Barbero, Per lo studio delle fonti del Liber
Glossarum: il MS. Amploniano F. 10., Aevum: Rassegna di Scienze storiche linguistiche e
fdologiche, 67(1993), s. 253-278.

ERFURT, Stadtbücherei, Amplonianus F. 42, Glossarium (ff. 37); Köln (Ker, Pheifer,
Tiefenbach); Werden (Baesecke) [Köln], saec. IXin; IX,2-3/10 (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek (Bischoff). P. Glosarium składa się z 3 części, przy czym część 1 jest kopią z Epinal
72. Napisany karolińską minuskułą przez skrybę, który pracował również przy Köln, 19, 33,
57, 74, 82, 92, 115, 171. W części 2 i 3 skryba wskazuje glosy anglosaskie znakiem 'sax' lub
kreską ponad słowem. W słowach anglosaskich używa 'th' jak i anglosaskiego 'd' oraz 'uu' i 'u'.
W korekturach używa znaków 'd-h' Ker widzi podobieństwo do pisma z Köln, Dombibl. 74 z
ok. 805 r. Kontynentalny kopista starannie przepisał anglosaskie glosy. Kilkadziesiąt glos
anglosaskich, część z nich markowana 'sax' powyżej słowa. Tiefenbach zauważa 2 glosy ahd.
(nadreńskie). Według Kóblera napisany ręką z pełnego IX w. przez skrybę, któremu
475
anglosaski był obcy, stąd błędy w glosach. Lit. W. Schum, Beschreibendes Verzeichnis der
Ampi oni ani sehen Handschriften-Sammlung zu Erfurt, Berlin 1887, s. 35nn; N. R. Ker,
Catalogue, s. 476; P. Lehmann, MABK,2, s. 8; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 92n; J. D.
Pheifer, Old English Glosses in the Epinal-Erfurt Glossary, s. XXVnn; tenże, Early Anglo-
Saxon Glossaries, s. 17nn; H. Tiefenbach, Zu den althochdeutschen Glossen im altenglischen
Erfurter Glossar, [w:] Languauge and Civilisatin, Frankfurt a/M 1992, s. 114-23; G. Köbler,
Ergänzungen, s. 83. The Epinal, Erfurt, Werden, and Corpus Glossaries, hrsg. B. Bischoff et
al., Copenhagen 1988, zwl. s. 17nn.

ERLANGEN, UB, Cod. 9 (141), Evangeliarium (ff. 132f Fulda [Würzburg(?) (Lutze), a
potem Ansbach(?)], saec. IX,2/4 (Spilling); IXin (Stevens); IX, 1/2 (Zimmermann); ok. 850-
870 (Lutze).
K. (?) P. Anglosaskie pismo. Anglosaskie wpływy na ornamentkę. W zdobnictwie rękopis
podobny jest do Würzburg, M. p. th. f. 66 (Zimmermann). Napisany rękoma fuldajsko-
anglosaskimi i karolińskimi. Jedna z rąk występuje w Bodleian Laud, lat 102 (Spilling).
Miniatury są wykonane według wzorów z grupy rękopisów Ada. Pokrewny jest do Würzburg,
M. p. th. f. 65 i 66 (Lutze). Ornamentyka zależna jest od wzorców szkoły pałacowej Karola
Wielkiego podobnie jak w M. p. th. f. 65 i 66 (Mütherich). 3 pierwsze inicjały na początkach
ewangelii są zaczerpnięte ze wzorów anglosaskich. Inicjał 'J' jest w stylu kontynentalnym.
Postacie Ewangelistów Łukasza i Jana odzwierciedlają wpływy antykizująco-wschodnie, być
może za wzorcem przybyłym przez Anglię do Fuldy. Ornamentyka jest częściowo zależna od
kontynentalnych wzorów (Weiner). Lit. E. Lutze, Die Bibelhandschriften der
Universitätsbibliothek Erlangen [Katalog der Handschriften der UB Erlangen, Bd. 5],
Erlangen 1930, s. 129nn; tenże, Die Bilderhandschriften der Universitätsbibliothek Erlangen,
Erlangen 1936, s. 169, Abb. 84(f. 9r), Taf. 10-14(f. 9v, 49v, 69v, lOlv, 50r, 102r); E. H.
Zimmermann, Die Fuldaer Buchmalerei karolingischer und ottonischer Zeit, s. 13, fig. 28;
Bayerns Kirche im Mittelalter: Handschriften und Urkunden, s. 38, Taf. 10; B. Fischer,
KdG,2, s. 198; W. M. Stevens, Fulda Scribes, s. 294; H. Spilling, Angelsächsische, s. 83; taż,
Das Fuldaer, s. 176; F. Mütherich, Fuldaer Buchmalerei, s. 102nn, Abb. 21, 24(f. 49v, lOr);
A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 35n, 136n; E. Palazzo, Les sacramentaires, s. 4.

EL ESCORIAL, Camarin de las Reliquias S. N., Augustinus: De baptismo de parvulorum

(ff 172f Wlochy(?), Afryka(?), Hiszpania(?) [Lorsch, Zach. Niemcy], saec. Vllin.
P. Na f. 153, 172v zostały wpisane anglosaskie probatio pennae z VIII w. Kodeks służył za
wzorzec dla Bodleian Laud misc. 130, który powstał w IX w. w Lorsch. Wpis ręką niemiecką
z X w. (Lowe). Pojawia się kolofon: 'Qui legis ora pro me'. (Mutzenbecher). Lit. CLA, XI,
1629; A. Mutzenbecher, Codex Leningrad Q. v. I. 3, s. 411; M. B. Parkes, Pause, s. 30n, pl.
47.

ESCORIAL, EL, Camarin de las Reliquias S. N., Benedicto Cerei: Paschalis (ff 3f
Hiszpania(?) ewentualnie Włochy(?) [(?); Anglia(?)], saec. VII.
P. Dodatki zostały wpisane ręką merowińską. Na f. IVv zawiera liczne probatio pennae w
ags. majuskule i minuskule z VIII w. m. in. .-'omnium inimicorum suorum dominabitur' oraz
minuskułą z końca VIII w. 'huum scripsit seruus dei' oraz wpisy kursywna minuskułą
niemiecką z VIIEIX w. (Lowe). Niewykluczone, że kodeks przebywał w Anglii (Dumville).
Lit. CLA, XI, 1628b; D. N. Dumville, The Importation, s. 118.

ESSEN, Münsterschatz S. N., Evangelia (ff 188f płn.-wsch. Francja(?) bądź płn.-zach.
Austrazja(?) [Essen], saec. VIII/IX.
P. Zawiera insularne abrewiacje. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane. Omyłki
zaznaczane przez d-h. Łacińskie i starosaskie glosy (Lowe). Bogactwo ornamentyki
składającej się z mieszanki elementów anglosaskich i merowińskich. Rękopis pochodzi z

476
prowincjonalnego skryptorium. Lit. CLA, VIII, 1192; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 84nn,
pl. 95-6, 113-4, 116(f. 29v, 13v, 69r, 96r, 68v); B. Bischoff, MS,2, s. 42n; MS,1, s. 90; MS,2,
s. 291; MS,3, s. 14; R. Drögereit, Werden, s. 52nn; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr
438, Abb. 66; Das erste Jahrtausend, Tafelband, nr 274n; Alfrid. Stift, Stadt, Bistum,
Ausstelungskatalog, Essen 1974, s. 8; R. Kahsnitz, Die Essener Äbtissin, s. 23n; L. Nees, The
Gundohinus, s. 55, 58, fig. 19(s. 37); Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 430.

ESZTERGOM, Föszekesegyhäzi Könvytär, S. N., Gregorius M.; Homiliae in Ezechielem

(1 fig.fi Anglia(?) bądź kontynent(?) [Niemcy w XV w. ], saec. VIII,2/2.
K. (?) P. Napisany w niezbyt dobrej minuskule anglosaskiej z dodatkami w majuskule.
Występują insularne abrewiacje i konfuzję s-ss. Słowa są dobrze oddzielane (Lowe). W
ornamentyce widoczne jest podobieństwo do szkoły w Reims z przełomu VIII i IX w.
(Bierbrauer). Lit. CLA, XI, 1591; K. i V. Bierbrauer, Reims vor Ebo, s. 41n.

FIRENZE, Bibl. Laur. Amiatino 1, Biblia sacra (ff. 1030f Northumbria, Wearmouth-
Jarrow [Rzym], saec. VII/VIII, przed 716.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany charakterystyczną uncjałą. Insularne abrewiacje występują jedynie w
korekturach. Proste inicjały są czasem czerwono opunktowane. Występuje konfuzja s-ss.
Pojawiają się akcenty ponad monosylabami. Składki, a w części nawet każda strona,
zaczynaj a się znakiem krzyża w lewym górnym marginesie. Na f. 1029v wpis: 'ora pro me'
(Lowe). Lit. CLA, III, 299; E. H. Zimmermann, s. 260nn, Taf. 222; T. H. Ohlgren, Insular, s.
4; D. H. Wright, Some Notes, s. 442nn; B. Bischoff, MS,1, s. 126, 183; MS,2, s. 286, 317,
328nn; R. L. S. Bruce-Mitford, The Art of Codex Amiatinus, Jarrow 1967; J. Nordhagen, The
Codex Amiatinus and the Byzantine Element in the Northumbrian Renaissance, Jarrow 1977;
b. bogata Lit.

FIRENZE, Biblioteca Medicea Laurenziana, Ashburnham, 8. 43, Hrabanus Maurus: De

institutione clericorum. (?) [Fulda(?)], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą z wpływami anglosaskimi. Lit. K. Gugel, Welche
erhaltenen, s. 52.

FIRENZE, Biblioteca Medicea Laurenziana, lat. plut. 45. 15, Donatus: Interpretationes
Vergilianae Aeneidos (ff. 160fi, Tours; Tours(?) (Koehler) [Ferneres, Włochy od XV w. ],
saec. VIII,2/2 (Lowe); Vlllex (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Użyto kontynentalnego pergaminu. W części karolińskiej brak insularnych cech
kodykologiczno-paleograficznych -McKitterick zauważa jednak występowanie w części
karolińskiej liniowania kontynentalnego i insularnego. P. Napisany anglosaską (do f. 56) i
karolińska minuskułą. W części anglosaskiej abrewiacje są rzadko używane, nie zawierają
insularnych symboli. Akcenty pojawiają się ponad monosylabami. Omyłki zaznaczane przez
h-d. Inicjały są typowo insularne i czerwono opunktowane. Występuje konfuzja s-ss. Uncjała
w lemmatach przypomina tę z Wearmouth-Jarrow i wpisana jest czerwono (Lowe). W/g
Randa ręka insularna-iryjska (!) jak i kontynentalna są te same co w Egerton 2831. Bischoff
datuje rękopis na początek rządów Alkuina i widzi wzorzec w pochodzącym z Luxeuil (z
Tours -Lowe) Vat. lat. 1512. Napisany w piśmie anglosaskim przez anglosaskiego ucznia
Alkuina oraz we wczesnej karolinie. McKitterick widzi w tym rękopisie ślad prawdopodobnej
działalności Anglosasów w Tours. Koehler zauważa tekstualne podobieństwo do Vaticano,
lat. 1512 i Reg. lat. 1484. Z tego samego insularnego, prawdopodobnie iryjskiego archetypu
pochodzą Vaticano, lat. 1512 i Reg. lat. 1484 (Beeson). Wzorzec pochodził z Luxeuil, z
którego 2 część zachowana jest w Vat. lat. 1512 (Bischoff -Karl der Grosse). Rękopis należał
do Lupusa z Ferneres. Lit. CLA, III, 297a,b; E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 90n; W.

477
Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 324; E. A. Lowe, English Uncial, s. 24; C. H. Beeson,
Insular Symptoms, s. 81, 92; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 372; B. Bischoff, MS,2,
s. 14; MS,3, s. 224; Texts and Transmission, [R. H. Rouse], s. 157; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 405.

FIRENZE, Biblioteca Medicea Laurenziana, lat. plut. 46. 40, Historia Apolloniusza;
Exordia Scythica; Cellanus: Carmina; Monte Cassino [@], saec. IX.
K. (?) P. Część z Cellanusem skopiowana została z insularnego egzemplarza na co wskazują
abrewiacje. Skopiowany wpis: 'explicit Johannes subdic scripsif -a w nim 2 litery greckie.
Lit. E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 315-7.

FIRENZE, Biblioteca Medicea Laurenziana, lat. plut. 49. 9, Cicero: Epistulae ad

familiäres; Francja, tereny nad Loarą; szkoła pałacowa Ludwika Pobożnego, Nadrenia
(Bischoff) [Lorsch, potem Vercelli], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Ręka główna jest francuska; od f. 64v zaczyna się ręka wykształcona w Fuldzie oraz
1 ręka z Mainz. Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 104; tenże, MS,3, s. 185; Texts and
Transmission, [L. D. Reynolds], s. XL,138nn. E. Chatelaine, Paleographie, pl. 34.

FIRENZE, Bibl. Laur. lat. plut. 66. 40, Historia Apollonii Regis (ff. 70); Monte Cassino
[Monte Cassino], saec. IXex.
P. Napisany w piśmie benewentańskim. Wzorzec -bezpośredni lub pośredni- był raczej
anglosaski niż iryjski. Ślady insularnego wzorca nie zachowały się ani w abrewiacjach, ani w
ortografii (Kortekaaz). W kolofonie na f. 20v, być może skopiownym z wzorca, znajdują się 2
litery greckie, co może potwierdzać hipotezę Traubego o iryjskim wzorcu (Lowe). Lit. L.
Traube, VuA,3, s. 105n; E. A. Lowe, The Beneventan, s. 328; W. Levison, Zu den Versen des
Abtes Cellanus, s. 551; G. A. A. Kortekaaz, Historia Apolloni, s. 24nn.

FIRENZE, Biblioteca Medicea Laurenziana, lat. plut. 68. 1, Tacitus: Annales (ff. 103);
Fulda (Bischoff) [Hersfeld (Levison), później Corvey], saec. IXmed.
K. (?) P. Skopiowany z iryjskiego wzorca (Levison). Pojawia się insularna interpunkja
(Lowe). Rękopis został skopiowany z wzorca napisanego insularną minuskułą i będącego
kopią rękopisu wykonanego rustykalną kapitałą. Rękopis był pierwotnie oprawiony razem z
Firenze, Laur. 47. 36, napisanym w Fuldzie w IX w. (Tarrant). Lit. W. M. Lindsay, Pal. lat.,
vol. 2, s. 5; vol. 4, s. 83n; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 92n; W. Levison, England, s. 144; R. P.
Oliver, The First Medicean Manuscript of Tacitus and the Titulature of the Ancient Book,
Transaction and Proceedings of the American Philological Association, 82(1951), s. 232-61;
B. Bischoff, MS,3, s. 115; Texts and Transmission, [R. J. Tarrant, L. D. Reynolds], s. 321,
406n; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 309; F. Stock, La Germania di Rudolf di
Fulda, Rivista di cultura classica e medioevale, 35(1993), s. 137-55. [Codices graeci et latini
photographice depicti, 7. 1], ed. E. Rostagno, Leiden 1902 [nie dotarłem],

FIRENZE, Biblioteca Medicea Laurenziana, S. Marco 610, Hieronymus: Translatio

homiliarum (Origenes: Homiliae in Lucam) (ff. 56+2); Fulda [Fulda(?)l, saec. IX,4/10
(Spilling); VIII/IX (Lehmann).
K. (?) P. Napisany przez 2 ręce anglosaską minuskułą. Występuje krzyż w lewym górnym
rogu stron (Spilling). Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 136, 457; H. Spilling, Angelsächsische, s.
80nn, Abb. 19(f. Ir); C. Bammel, Insular Manuscripts of Origen, s. 9; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 29n, 137n, Taf. 14n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 43.

FIRENZE, Biblioteca Medicea Laurenziana, S. Croce 22. 1, Commentarius in Vergilius;

@ [@], saec. IX.

478
K. (?) P. Pojawiają się insularne abrewiacje. Licznie występuje insularna ortografia (Beeson).
Lit. C. H. Beeson, Insular Symptoms, s. 91n.

FRANKFURT a/M, Stadt- und Universitätsbibi., Barth. 32, Psalterium Romanum (ff.
194)\ Fulda [Fulda -nie w zasobach biblioteki (Gugel), potem Frankfurt a/M,
Bartholomeusstift], saec. IXin; IX, 1/4 (Gibson); 800-820 (Fischer).
K. (?) P. Napisany w insularnej półuncjale przez jedną, niewprawną rękę. Glosy dopisane są
insularną (1 ręka) i wczesnokarolińską (1 ręka) minuskułą. Na f. 1-3 znajduje się fuldajski
kalendarz napisany przed 856 rokiem (Powitz). Anglosaska minuskułą typu fuldajskiego
(Lindsay). Skryba tego rękopisu pracował przy Oxford, Laud lat. 102, f. 9r-38v. Rękopis jest
jednym z ostatnich przykładów anglosaskiej półuncjały używanej na kontynencie (Bischoff).
W piśmie występuje hierarchia 4 rodzajów pisma insularnego. Glosy do psalmu 4 są wpisane
w małej majuskule insularnej, do psalmu 5 w karolińskiej minuskule, a do psalmu 14 w
insularnym piśmie (Fischer). Glosy wpisane są raz insularną, a raz karolińską minuskułą
(Gibson). Inicjały są w typie anglosaskim. Plecionka jest identyczna z tą z
południowowangielskiego London, Cotton Tiberius C. II. (Micheli). Kodeks nosi ślady
korzystania z niego w XIV i XV w. Inicjały są podwójnie opunktowane i nadto otoczone
grupami z potrójnych punktów (Weiner). Glosy zostały wpisane pismem zmieniającym dukt z
anglosaskiego na karoliński i odwrotnie (Köbler). Lit. G. Powitz, H. Buck, Katalog der Stadt-
und Universitätsbiblithek, s. 66; W. M. Lindsay, Notae, suppl., s. 69; G. Swarzenski, R.
Schilling, Die illuminierten Handschriften und Einzel mi ni aturen des Mittelalters und der
Renaissance in Frankfurter Besitz, Bd. 2, Frankfurt 1929, s. 43; Ad Bibliothecam Ecclesiae S.
Bartholomei; Mittelalterliche Handschriften aus der Stiftsbibliothek des Frankfurter Domes,
Frankfurt a/M 1994, s. 26; H. Schneider, Die altlateinischen biblischen Cantica, Beuron 1938,
s. 54-6; G. L. Micheli, L’enluminure, [pod sygn. 15], s. 66; LsK, s. 16, 56; B. Fischer, KdG,2,
s. 198; tenże, Bedae de titulis psalmorum liber, 99nn. tab. 2; B. Bischoff, Paläographie des
römischen Altertums, s. 121; tenże, MS,2, s. 42n; H. Spilling, Angelsächsische, s. 82n, Abb.
20(f. 158r); F. Müttherich, Die Fuldaer Buchmalerei, s. 100, Abb. 9-10(f. 61v, 120v); H.
Reinelt, Hrabanus, s. 72, Abb. 7(f. 4r); H. Hoffmann, Buchkunst, s. 148; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 34n, 138; M. Gibson, Carolingian, s. 79nn; Fuldische Handschriften aus
Hessen, [S. Heyne], s. 76, il. (f. 120v); K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 68; P. Lehmann, B.
Bischoff, Nachträge, s. 169.

FRANKFURT a/M, Stadt- und Universitätsbibi., Barth. 64, Collectio Dionysio-Hadriana

(ff. 87)\ Mainz [(?)], saec. IX,2/4-IXmed (Bischoff); IXmed (Powitz-Buck).
K. Nakłucia pojawiają się na obu marginesach. P. Napisany przez 1 skrybę karolińską
minuskułą typu mogunckiego. Rękopis zawiera 320 glos starogórnoniemieckich
(wschodniofrankijskie i reńskofrankijskie), które prawia wszystkie zostały wpisane 1 ręką z
Mainz. Skopiowany z wzorca powstałego ok. 780 r. w Fuldzie. Niektóre glosy sgn. wywodzą
się ze słownictwa anglosaskiego. Skryba nie rozumiał runy ’ga'(*). We wzorcu występowała
już pisownia 'd' dla anglosaskiego 'd'. Lit. G. Powitz, H. Buck, Katalog der Stadt- und
Universitätsbiblithek, s. 136nn; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 433; S. Blum, Wortschatz und
Übersetzungsleistung in den althochdeutschen Canonesglossen. Untersuchungen zur
Handschrift Frankfurt am Main Ms. Barth. 64, Berlin 1986; C. Wesle, Die althochdeutschen
Glossen des Schlettstadter Codex zu kirchlichen Schriften und ihre Verwandten, Strassbourg
1913, s. 97nn; J. Hofmann, Altenglische, s. 50nn; U. Schwab, Die Sternrune, s. 28n.

FREIBURG IM BREISGAU, Stadtarchiv B 1 Nr 330 [olim S. N. ], Pelagius: Expositio in

epistulas Pauli (ff. 2)\ Murbach(?) [(?)], saec. VIII/IX.
P. Prawdopodobnie kopia iryjskiego egzemplarza (Lowe). Souter i Frede nie wspominają o
insularnym wzorcu. Lit. CLA, VIII, 1193; W. Hagenmaier, Katalog, Bd. 1, T. 4, s. 363; A.
Souter, Freiburg Fragments of a Manuscript of the Pelagian Commentary on the Epistles of

479
St. Paul, JTS, 13(1912), s. 515-9; tenże, Pelagius's, s. 229n; H. J. Frede, Pelagius; Der irische
Paulustext Sedulis Scottus, [Vetus Latina 3], Freiburg 1961, s. 41n.

FREIBURG IM BREISGAU, UB, 702, Evangelia (ff. 2); Echternach(?) (Lowe); anglosaskie
skryptorium na kontynencie (Bischoff, Nordenfalk); Northumbria bądź Echternach
(Hagenmaier) [Tholey koło Trier], saec. VIII (Lowe); VIIIin (Alexander); VIII, 1/2
(Nordenfalk, Hagenmaier).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Anglosaskie pismo podobne do Augsburg, UB, 1. 2. 4°. 2 (Lowe, Dold). Pismo na
f. 1-2 jest podobne do northumbryjskiej uncjały. Anglosaska majuskuła. Insularne inicjały
czerwono i żółto opunktowane (Lowe). Wright widzi podobieństwo do uncjały z kodeksu
Amiatinusa. Netzer określa pismo jako półuncjalę II fazy (w/g Brown). Higgitt zauważa
zbieżności w systemie używania kapitały w piśmie wyróżniającym jaki występuje w Księdze
z Kells. W/g McNamary tekst należy do tradycji iryjskiej. Lit. CLA, VIII, 1195; W.
Hagenmaier, Katalog der Handschriften, Bd. 1, T. 3, s. 200n; T. H. Ohlgren, Insular, s. 21; A.
Dold, Ein Kostbare Handschriftenreliquie, Zeitschrift für Bibliothekswesen, 52(1935), s. 125-
35, Abb. (f. 1-2); Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 396; A. Petrucci, L'onciale, s. 126;
B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 45; tenże, MS,2, s. 299; D. H. Wright,
Some Notes, s. 448; B. Fischer, KdG,2, s. 197; J. J. Alexander, Insular, nr 25; J. A. Harmon,
Codicology, s. 199; R. McKitterick, Frankish Uncial, s. 374n; M. McNamara, Celtic
Scriptures, s. 439; N. Netzer, Willibrord's Scriptorium, s. 207nn; taż, Cultural, s. 8. 41; J.
Higgitt, The Display Script, s. 221.

FREIBURG IN SCHWEIZ, Bibliothek des Franziskanerklosters, 70 (f. A,B),

Sacramentarium', Mainz [(?)], saec. IX, 1/3.
K. Insularne cechy kodykologiczne: użyto vellum oraz nakłucia występują na obu
marginesach. P. W piśmie występuje anglosaskie 'g'. Fragmenty wykazują podobieństwo do
pochodzących ze skryptorium w Mainz Bern, 212/1, Berlin, Theol. lat. fol. 28 i, Paris, Bibl.
St. Genevieve, 1190 (Ladner). Podobna ornamentyka znajduje się w Vaticano, Pal. lat. 289
(Hanselmann). Lit. P. Ladner, Karolingische Sakramentarfragmente aus Freiburg in der
Schweiz, [w:] Festschrift für Karl Bischof, Berlin 1978, s. 99-106; J. F. Hanselmann, Der
Codex Vaticano, Pal. lat. 289, s. 78nn.

FRITZLAR, Dombibl. Ms 6 (f. 273/234), (?); (?) [(?)], saec. (?).

K. (?) P. Dwa foliały są napisane w anglosaskiej minuskule. Lit. G. List, Die Handschriften
der Dombibliothek, s. 12.

FRITZLAR, Dombibl. Ms 125,2, Biblia (Vulgata) (ff. 2); anglosaskie skryptorium w

Niemczech, Fulda(?) (Bischoff) [Fritzlar (Denecke)], saec. IX,2-3/10 (Bischoff).
K. (?) P. Anglosaska minuskułą 1 ręki (za Bischoffem). Lit. G. List, Die Handschriften der
Dombibliothek, s. 205n; L. Denecke, Bibliotheken im mittelalterlichen Fritzlar, s. 237.

FULDA, LB, Aa 2, Glosy do Dialogów Grzegorza Wlk.; kazania; modlitwy; listy (w/g
Schulte). Ps.-Fulgentius; Ps.-Beda; Alcuinus; Plrabanus; Glossaria varia (w g Hausmanna)
(ff. 204); pin. Włochy (Schulte); tereny nadbodeńskie (Hausmann) [Weingarten], saec. 865 i
IX,3/3 (Hausmann); IX/X (Schulte).
K. (?) P. Kodeks składa się z 4 części: f. 1-6, 7-19, 20-35, 36-204. Napisany karolińską
minuskułą przez 6 rąk - ręka 4 (f. 7v-19v) wykazuje wpływy insularne. Kryteria
paleograficzne rąk 1-4 przemawiają za datacja IX,2/4. Według Bischoffa f. 20-35 należą do
St. Paul, Stiftsbibl. 903/0 i wykazują francuskie wpływy z płd.-zach. Niemiec (Hausmann).
Glosy od f. 36 są skopiowane z wzorca. Mały glosariusz łacińsko-sgn. na f. 194v-195v
pochodzi z wzorca, w którym alfabetyzacji dokonał anglosaski skryba (Steinmeyer-Sievers).

480
Frankijskie glosy zostały skopiowane bezpośrednio z insularnego wzorca (Baesecke). Ker
widzi podobieństwo w glosariuszu na f. 129v-130, który zawiera elementy anglosaskie, do
Leiden Voss. 4° 69. Podobny zestaw glos znajduje się w Karlsruhe, Aug. 99 (Pheifer). Lit. R.
Hausmann, Die theologischen Handschriften, s. 16nn; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 435; G.
Baesecke, St. Emmeramer Studien, s. 48, 78; N. R. Ker, Catalogue, s. 477; W. Schulte, Die
althochdeutsche Glossierung, s. 303nn; M. Lapidge, The School of Theodore, s. 62, 64, 68; J.
D. Pheifer, The Canterbury Bible Glosses, s. 299nn, 310nn.

FULDA, LB, Cod. Bonif. 1, Evangelia (ff. 503); Włochy; Capua(?) [Fulda, ale nie z
biblioteki klasztornej (Gugel)], saec. ok. 545.
P. Rękopis został przywieziony do Anglii przez bpa Hadriana. Korektury wpisane ręką
anglosaską typu fuldajski ego w/g insularnej wersji tekstu. Zawiera prawdopodobnie
własnoręczne notatki św. Bonifacego. Zapiski rylcowe w minuskule karolińskiej z ok. 800
roku i późniejsze (Lowe). Pismo not marginalnych cechuje się dużą ilością abrewiacji
(Steffens). Na f. 435v-441v znajdują się glosy napisane przez 2 ręce kursywną minuskułą z
VIII w. Glosatorem A był być może sam Bonifacy. Na f. 435v-441v użyto run jako znaków
korekcyjnych. Pojedyncze korektury są w anglosaskiej uncjale (Hausmann). Tekst nie
pozostawił w tradycji anglosaskiej żadnego śladu i sam kodeks nigdy chyba do Anglii nie
trafił. Św. Bonifacy pozyskał go chyba bezpośrednio we Włoszech (Fischer). Liczne glosy w
anglosaskiej minuskule tego samego typu co w St. Petersburg Q. v. I. 15 i Oxford, Douce 140.
W/g Fischera glosy pochodzą na pewno z Fuldy. Oprawa jest prawdopodobnie
northumbryjska (Wilson). Oprawa jest dziełem Anglosasa pracującego na kontynencie
(Pollard, Haseloff). Oprawa pochodzi z przełomu VII i VIII w. i wykazuje wpływy koptyjsko-
insularne (Jakobi-Mirwald). Vezin uznaje za możliwe wykorzystanie starej oprawy
anglosaskiej przy wykonaniu oprawy w IX-XI w. w Fuldzie. Lit. CLA, VIII, 1196; R.
Hausmann, Die theologische Handschriften, s. 3nn; C. Jakobi-Mirwald, Die illuminierten, s.
15nn; H. Köllner, Die illuminierten, Taf. 1-3, 921-2; CLLA, 401; Fuldische Handschriften
aus Hessen [H. Broszinski], s. 24, il. (f. 436v); R. Derolez, Runica, s. 402; K. Gamber, Die
kampanische Lektionsordnung, Sacris erudiri, 12(1961), s. 11-2, 65-7; B. Fischer, KdG,2, s.
197; tenże, Bibelausgaben des frühen Mittelalters, s. 556; B. Bischoff, MS,1, s. 89n; M. B.
Parkers, The Handwriting, s. 12Inn; J. Theele, Der Einband des Cod. Bonifat. I zu Fulda,
Archiv für Buchbinderei, 29(1929), s. 52; G. Pollard, Some Anglo-Saxon, s. 138nn; B. van
Regemorter, La reliure des manuscrits de S. Cuthbert et de S. Boniface, Scriptorium, 3(1949),
s. 48nn; D. M. Wilson, An Anglo-Saxon Bookbinding in Fulda, The Antiquaries Journal
41(1961), s. 199-217; H. Köllner, Victor-Codex/Einband des Victor-Codex, [w:] Hessen im
Frühmittelalter. Archäologie und Kunst, Hrsg. H. Roth, E. Warners, Sigmaringen 1984, s.
335, 342; J. Vezin, Les plus anciennes reliures de cuir estampe dans le domaine latin, [w:]
Scire litteras, Forschungen zum mittelalterlichen Geistesleben, hrsg. S. Krämer, M. Bernhard,
München 1988, s. 394nn; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 68; M. Lapidge, Autographs, s.
109nn. I. Kirchner, Scriptura, s. 14n, tab. 7 (f. 437r);; F. Steffens, Lateinische, Taf. 21.

FULDA, LB, Cod. Bonif. 2, Isidorus: Synonyma; Leo I papa; Ambrosius; zbiór pism
antyariańskich [Codex Ragyndrudis] ff. 143); Luxeuil (Lowe, Jakobi-Mirwald); Luxeuil(?)
(Hausmann); Mainz(?) (Haseloff) [Mainz, Biblioteka katedralna], saec. VIII, 1/2.
K. Liniowanie zostało dokonane po złożeniu składek. P. Napisany minuskułą z Luxeuil.
Kilka korektur jest w anglosaskiej minuskule z VIII w. (Lowe). Wpis uncjałą anglosaską z
VIII w. na f. 2v -'AODULF annuente dno adquisiui'- w/g Hofmanna pismo wpisu pochodzi od
ucznia Anglosasów. Na f. 143v uncjalny wpis: In honore dni nostri ihu xpi ego ragyndrudis
ordina ui librum istum quiqumque legerit coniuro per dm uiuumut pro me orare dignimini'.
Być może kodeks jest darem Raegenthruthy, dobrodziejki Kościoła w Mainz (Lehmann,
Levison). Jako ornamentu używa się opunktowania inicjałów, poszczególnych liter w tekście
i całych wyrazów np. f. 116v, 117r (Jakobi-Mirwald). Indeks na początku rękopisu ułożony
jest w tym samym porządku jak w Roma, Sess. 77 [CLA, IV, 423] z Nonantoli saec. VIII,2/2
481
-Hausmann stwierdza pochodzenie obu rękopisów ze wspólnego, południowofrancuskiego
wzorca. Pojawiają się 2 glosy sgn. w części zbioru antyariańskiego (być może jedna z nich
jest anglosaska) i 4 glosy anglosaskie w części z Izydorem. Wszystkie glosy są rylcowe,
wpisane w minuskułę anglosaskiej i niemiecko-insulamej (Bergmann). Około 45 glos
anglosaskich w minuskułę i majuskule anglosaskiej kilku rąk z VIII w. i rękoma niemiecko-
insularnymi z przełomu VIII/IX w. (Hofmann). Jedna z glos anglosaskich jest częścią
dłuższego wpisu (Kóbler). Oprawa jest w stylu koptyjskim z 1 poł. VIII w. (Hausmann).
Haseloff i Regemorter (1949), s. 50n wskazują na koptyjskie wpływy w technice oprawiania.
Lit. CLA, VIII, 1197; C. Jakobi-Mirwald, Die illuminierten, s. 18nn, Abb. 4-16, 924; R.
Hausmann, Die theologische Handschriften, s. 7nn; E. H. Zimmermann, s. 175n, Taf. 45, 68-
9; N. R. Ker, A Supplement, s. 130; P. Lehmann, EdM,l, s. 219; W. Levison, England, s. 294;
Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 404; B. van Regemorter, La reliure des manuscrits, s.
50n; G. Haseloff, Der Einband des Ragyndrudis-Codex in Fulda. Codex Bonifatianus 2, [w:]
Von der Klosterbibliothek zur Landesbibliothek, s. 1-46; R. Bergmann, Die althochdeutsche
(1983), s. 12; H. Schilling, Die Handbibliothek des Bonifatius, k. 301nn; J. Hofmann,
Altenglische, s. 52-7; G. Köhler, Ergänzungen, s. 613n; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung,
s. 55. Der Ragyndrudis-Codex des Hl. Bonifatius, hrsg. L. von Padberg, H.-W. Stork, Fulda
1994.

FULDA, LB, Cod. Bonif. 3, Evangelia (ff. 65)\ Irlandia(?), kontynent(?) [Fulda, nie był w
bibliotece klasztornej (Gugel)], saec. VIII (Lowe); VIII, 1/2 (Mütherich-Schramm, Lindsay);
VIII,2/2 (Micheli, Alexander, Spilling); Vlllex (Zimmermann, Henry).
K. Użyto insularnego pergaminu. Każdy foliał liniowany był z osobna bez nakłuć. P.
Napisany przez Ira Cadmuga w niekaligraficznej minuskułę. Pojawia się konfuzja s-ss.
Kodeks był w posiadaniu Anglosasów, a w/g tradycji z IX w. był w rękach św. Bonifacego.
Tradycja o autografie Bonifacego wywodzi się z czasów opata Huoggi (891-915), który
otrzymawszy kodeks od króla Amulfa po długim nieoddawaniu wpisał na ostatnim foliale
'Hoc evangelium sanctus Bonifatius Martyr domini gloriosus ut nobis seniorum relatione
compertum est propriis conscripsit manibus. . . Na f. 30v znajduje się wpis iryjską
minuskułą 'omnium inimicor' (Lowe). Abrewiacje są dość dowolne, często tworzone ad hoc
(Jakobi-Mirwald). Napisany iryjską minuskułą przez kilka rąk. Inicjały są czerwono
opunktowane (Hausmann). Kilka interlinearnych glos iryjskich. Oprawa jest z 1 poł. VIII w. i
w/g Regemorter jest northumbryjskim dziełem wykazującym wpływy śródziemnomorskie,
ściśle pokrewna do oprawy z ewangeliarza Cuthberta sprzed 687 r. Lit. CLA, VIII, 1198; R.
Hausmann, Die theologische Handschriften, s. linn; C. Jakobi-Mirwald, Die illuminierten, s.
21, Abb. 17-22, 923; J. J. G. Alexander, Insular, s. 70; E. H. Zimmermann, s. 250, Taf. 205;
T. H. Ohlgren, Insular, s. 44n; Fuldische Handschriften aus Hessen [H. Broszinski], s. 26, il.
(51v, 52r); W. M. Lindsay, Irish Cursive Script, s. 302; E. H. Zimmermann, s. 106, 205; G.
Micheli, L'enluminure, s. 52n; B. van Regemorter, La reliure des manuscrits, s. 48nn; F.
Mütherich, P. Schramm, Denkmale, s. 138; B. Fischer, KdG,2, s. 197; H. Spilling, Irische, s.
883nn; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 69; M. P. Brown, The Book of Ceme, s. 97n.

FULDA, LB, D 3, Regula S. Benedicti (ff. 61)\ Fulda [Fulda; nie był w bibliotece klasztornej
w Fuldzie (Gugel)], saec. IX,2/4 (Bischoff); IX, 1/4 (Spilling, cyt. za Gugelem).
K. Napisany na vellum. Nakłucia pojawiają się na obu marginesach i zostały wykonane przed
złożeniem. Liniowano po złożeniu składek. P. Napisany karolińską minuskułą typu
fuldajskiego przez kilka rąk, które są trudne do wydzielenia. Niektóre inicjały są
opunktowane. Pojawiają się pojedyncze korektury anglosaskie, np. f. 5lr, akcenty ponad
monosylabami (Jakobi-Mirwald). Palazzo widzi więcej korektur insularnych. Insularne,
czerwono opunktowane inicjały. Tekst napisany jest w minuskułę karolińskiej (Ineichen-
Eder). Lit. C. Jakobi-Mirwald, Die illuminierten, s. 30, Abb. 53-5, 912(f. lr, 8v, 34r); Ch. E.
Ineichen-Eder, Candidus, s. 183; Fuldische Handschriften aus Hessen, [H. Broszinski], s. 74,
il. (f. lr); CSEL, 75, 1977, ed. R. Hanslik, s. LV; Die Schausammlung der Hessischen
482
Landesbibliothek Fulda, Fulda 1981, s. 14; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 69; E. Palazzo,
Les sacramentaires, s. 4.

FULDA, LB, Fragm. 1 [olim S. N. ] + MARBURG, Staatsarchiv, HR. 2,4d +

MARBURG, Staatsarchiv, Urkunde Hersfeld, Kloster Petersberg 1312 okt. 16,
Hieronymus: Commentarius in Mattheum (ff. 3)\ anglosaskie skryptorium na kontynencie,
Hersfeld(?) [Hersfeld], saec. Vlllex; VIII/IX (Spilling).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany wyborną anglosaską minuskułą z długimi
descendencjami przez więcej niż jedną rękę. Podobny do Marburg, Staatsarchiv, Hr 2. 2, Hr
2. 6 i Hr 2. 4 a-c oraz do Dresden R 52um (Lowe). Napisany przez dwie ręce (Heyne). Lit.
CLA, Supp. 1698, Add. I; H. Spilling, Angelsächsische, s. 61; Fuldische Handschriften aus
Hessen [S. Heyne], s. 48, 50, il. (f. 2r-frg. z Marburga, f. la -frg. z Fuldy).

FULDA, Pristerseminar, theol. 7/2 [olim S. N. ] + FULDA, Pristerseminar, Inkunabuł 56

(odcisk), Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem ff. 4f anglosaskie skryptorium w
Niemczech, Fulda(?) [Fulda], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: użyto vellum i liniowanie po złożeniu składek. P.
Anglosaska majuskuła przechodząca w minuskułę. Typowo anglosaski inicjał 'Q' oraz
korektury w anglosaskiej minuskule. Omyłki sygnowane są przez d-h. Zdaniem Lowego
kodeks został napisany przez niemieckiego skrybę. Korektury wpisane zostały anglosaską
minuskułą. Lit. CLA, Supp. 1787; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 139.

GENEVE, Bibliotheque Publique et Universitaire, m. 1. 16 (97) [zob. PARIS, BN, lat.

11641]

GENEVE, Bibliotheque Publique et Universitaire, m. 1. 21, Beda in Apocalypshp Murbach

[Murbach], saec. IXin.
K. (?) P. Układ typograficzny foliałów odzwierciedlający system cytowań używany przez
Będę co wskazuje na anglosaski wzorzec dla tego rękopisu. Lit. K. Preisendanz, Die
Reichenauer, s. 299; G. Baesecke, Abrogans, s. 16n; M. L. W. Laistner, Bedae Venerabilis
expositio, s. 26; M. B. Parkes, The Scriptorium, s. 113; J. Autenrieth, Die Domschule, s.
18nn.

GENEVE, Bibliotheque Publique et Universitaire, 50, Beda: De temporibus rationed @

[@], saec. 805(?) (Masai, Jones).
K. (?) P. Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus,
s. 148.

GENT, Bibl. de l'Univ. 310, Taio: Sententiae (ss. 437); Echternach (Bischoff) [Echternach
(Netzer); Trier, St. Maximinus], saec. IXin (Bischoff); X (Derolez).
K. (?) P. Anglosaskie pismo. Kodeks jest bardzo podobny do Paris, BN, 9530. Lit. A.
Derolez, Inventaris van de Handschriften, s. 27; B. Bischoff, MS,3, s. 7; N. Netzer, Cultural,
s. 7; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 18.

GENT, Bisschoppelijke Bilbliotheek, 13 F, Evangelia ff. 223)', okolice St. Amand

(Bischoff); St. Amand; płn. Francja, St. Bertin(?) (Koehler) [St. Bavo w Gent], saec. ok. 800
(Bischoff); IXin.
P. Tekst należy do tradycji anglosaskiej. Aranżacja kodeksu jest w stylu spotykanym w
niektórych rękopisach anglosaskich (McGurk). Tablice kanonów i miniatury ewangelistów
kopiują antyczny, prawdopodobnie raweński wzorzec (Bischoff). Zależność tekstualna do
Douai 12 wskazuje na pochodzenie rękopisu ze skryptorium St. Amand [Karl der Grosse],

483
Lit. SSBK,2, s. 66, 101; W. Koehler, Die Denkmäler, s. linn, Taf. 2-3, Abb. 10, 11, 13-15(f.
55v, 144v, 34v, 33r, 29v); C. Nordenfalk, Die spätantiken Kanonentafeln, Göteborg 1938, s.
158nn, 210nn; tenże, Die Buchmalerei, s. 162; P. McGurk, The Ghent Livinus Gospels and
the Scriptorium of St. Amand, Sacris erudiri, 14(1963), s. 164-83; Karl der Grosse. Werk und
Wirkung, nr 434; Treasures of Belgian Libraries, Edinburgh 1963, nr 6; J. A. Harmon,
Codicology, s. 204.

GERLEVE, Stiftsbibl. S. N., Hieronymus: Commentarius in Epistolam ad Galatas (f. 1)\

Anglia(?) [(?)], saec. VIII,2/2.
K. (?) P. Napisany kanciastą minuskułą anglosaską z krótkimi descendencjami. Omyłki
zaznaczane za pomocą h-d. Pojawiają się nielicznie insularne abrewiacje. Występuje konfuzja
s-ss. Współczesne korektury wpisane zostały ręką insularną. Lit. CLA, Add. I, 1826.

GIESSEN, UB, Hs. NF 143 a, Sacramentarium Gregorianunr, Nadmenia lub Hesja

(Bischoff); Fulda (Spilling) [Butzbach w XV w. ], saec. VIII/IX.
K. Liniowanie zostało dokonane po złożenieu składek P. Napisany anglosaską minuskułą z
długimi bardzo descendencjami. Drobne interlinearne korektury są wprowadzone ręką
anglosaską (Lowe). Kodeks jest porównywalny z Nürnberg, Germanisches Nationalmuseum,
536/SD 285 (McKitterick). Lit. CLA, Add. I, 1828; W. G. Bayerer, 'Libri capituli ecclesiae
sancti Marci'. Zur Katalogisierung der Butzbacher Handschriften an der Universitäts-
Bibliothek Giessen, Wetterauer Geschichtsblätter, 24(1975), s. 65, il. (f. 2r); H. Spilling,
Angelsächsische, s. 61; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 311.

GIESSEN, UB, LXXIX B. B. Ms. 233 2°, Justinus: Epitome historiarum Philippicarum
Pompei Trogy Reichenau(?) [(?)], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą. Insularne abrewiacje pochodzą najprawdopodobniej
z insularnego wzorca z Fuldy. Lit. P. Lehmann, Franciscus Modius ais
Handschriftenforscher, München 1908, s. 71nn; J. Autenrieth, Die Domschule, s. 56.

GLASGOW, Univ. Lib. Hunterian Museum, T. 4. 13, Varia medica (ff. 186)', płd. Francja
bądź pin. Włochy -centrum z wpływami wizygockimi. [(?)], saec. VIII/IX.
K. Liniowanie zostało dokonane po złożeniu składek. P. Pochodzi z tego samego centrum co
Paris, BN, Nouv. acq. 203 -w/g Bischoffa dawniej były razem oprawione. Wizygockie
wpływy na pismo. Lit. CLA, II, 156; B. Bischoff, MS,3, s. 18.

GOTHA, Forschungs- und LB, Mbr. I. 18, Evangelia (ff. 232)', kontynentalne skryptorium
z wpływami anglosaskimi, Trier(?) (Lowe); Echternach(?) (Lindsay, Nordenfalk, Netzer);
Murbach(?) (Fischer, Schipke) [Murbach(?) (Lowe); Echternach(?) (Nordenfalk)], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Kodeks został napisany anglosaską majuskułą. Korektury
wprowadzono we współczesnej majuskule i minuskule kilku rąk, inne korekcje są w
karolińskiej minuskule z terenów bodeńskich (f. 221r). Występuje konfuzja s-ss. Omyłki
zaznaczane przez h-d. Inicjały są czerwono opunktowane w/g Micheli pochodzą z tradycji
hibemo-northumbryjskiej. Insularne abrewiacje (Lowe). Iryjska półuncjała (Schipke). Netzer
zauważa podobieństwa w inicjałach do Trier, 61. Tekst ewangelii wykazuje cechy spotykane
tylko w insularnych kodeksach. Pismo w/g niej jest podobne do Durham, Cath. Lib. B. II. 30
ze skryptorium z Lindisfarne (Netzer). Lit. CLA, VIII, 1205; W. M. Lindsay, Notae, s. 457;
C. Nordenfalk, On the Age of the Earliest Echternach Manuscripts, s. 57n, fig. l(f. 63r); R.
Schipke, Die Maugerard-Handschriften, s. 30-2; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 46; T. H.
Ohlgren, Insular, s. 23n; B. Fischer, KdG,2, s. 201; J. A. Harmon, Codicology, s. 207; N.
Netzer, Willibrord’s Scriptorium, s. 208; taż, Cultural, s. 8.

484
GOTHA, Forschungs- und LB, Mbr. I. 75 (ff. 1-22), Sedulius: Carmen paschate. płd.
Anglia bądź anglosaskie centrum na kontynencie (Lowe); Murbach (Schipke) [Murbach(?)],
saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą typu południowoangielskiego z
dużą domieszką cech majuskulnych. Proste inicjały są czerwono opunktowane. Insularne
abrewiacje. Poemat na f. 20v-22v pochodzący z kręgu Alkuina napisany jest w karolińskiej
minuskule z wpływami anglosaskimi z VIII/IX w. Strecker uznaje ten wiersz za dzieło
Alkuina. W IX w. dodano glosy łacińskie i 1 sgn. (Köbler). Lit. CLA, VIII, 1206; E. H.
Zimmermann, s. 214, Taf. 129-30; R. Schipke, Die Maugerard-Handschriften, s. 50-4; K.
Strecker, [w:] MGH, Poetae aevi Carolini, 4, s. 903nn; G. Köbler, Ergänzungen, s. 11.

GOTHA, Forschungs- und LB, Mbr. I. 75 (ff. 23-69), Aldhelmus: De laudibus virginitatis;
Alcuin: carmina; anglosaskie skryptorium na kontynencie, Murbach(?) (tam gdzie CLA,
1124); Murbach(?) (Baesecke, Boyer); Jouarre(?) (McKitterick) [Murbach(?)j, saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Rękopis został napisany anglosaską minuskułą typu
południ owoangielski ego z długimi descendencjami oraz ags. majuskułą. Korektury w
insularnej i karolińskiej minuskule z IX w. Występuje konfuzja s-ss. Inicjały są czerwono
opunktowane. Pojawia się insularny symbol dla 'per'. Omyłki zazanaczane są przez h-d
(Lowe). Rękopis został skopiowany z insularnego wzorca przez 4 Anglosasów (Boyer). Lit.
CLA, VIII, 1207; R. Ehwald, MGH AA 15, s. 329n, Taf. (26r, 34r); W. Meyer, Drei Gothaer
Rythmen aus dem Kreise des Alkuin, Nachrichten von der königliche Gesellschaft der
Wissenschaften zu Göttingen 1916, phil.-hist. Kl.; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 20, 62,
Taf. 12(42r); B. B. Boyer, Insular, s. 214, 221; B. Bischoff, MS,3, S. 21; tenże, Die Rolle von
Einflüssen, s. 95n, Abb. 67(f. 22r); R. McKitterick, The Diffusion, s. 410.

GOTHA, Forschungs- und LB, Mbr. I. 75 (ff. 70-122), Victorius: Canon paschalis;
Canones Aposioloruirn wsch. Francja, skryptorium z wpływami anglosaskimi; Murbach
(Holter); Chelles(?) (Mordek) [Murbach], saec. Vlllin.
K. Insularne cechy kodykologiczne: f. 70-118 napisane są na vellum, reszta na zwykłym
pergaminie; nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Kodeks jest
napisany w półuncjale. Widoczne ścisłe pokrewieństwo do Paris, lat. 2110, 2706, 12207 i być
może do Paris, lat. 152 (f. 1-8), 17654. Zdaniem Bischoffa oba te rękopisy pochodzą z tego
samego skryptorium. Lit. CLA, VIII, 1208; B. Bischoff, MS,1, s. 32; K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 76; K.-E. Geith, W. Berschin, Die Bibliothekskatalogedes Klosters
Murbach, s. 68; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 342.

GOTHA, Forschungs- und LB, Mbr. I. 85, Collectio canonum Murbacensis (ff. 112);
Nadrenia, Alzacja(?) (Lowe); górna Alzacja, Weissenburg(?) (Bischoff, Mordek); Chelles(?)
(McKitterick); Murbach (Schipke, Holter) [Murbach], saec. VIII/IX (Lowe, Bischoff); IX
(Schipke).
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Proste inicjały, niektóre insularne, są czerwono
opunktowane. Insularne abrewiacje (w tym również okazyjnie 'autem' -Lindsay). Litera 'a' w
ligaturach pojawia się powyżej jak w rękopisach przedkarolińskich oraz poniżej, jak w piśmie
insularnym. Kodeks zgadza się tekstualnie z Vaticano, Pal. lat. 574 (Lowe, Mordek). Lit.
CLA, VIII, 1209; R. Schipke, Die Maugerard -Handschriften, s. 54-7; K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 76; W. M. Lindsay, Notae, s. 22; K.-E. Geith, W. Berschin, Die
Bibliothekskataloge des Klosters Murbach, s. 68; R. McKitterick, Knowledge of Canon, s.
107; H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 149nn.

485
GOTHA, Forschungs- und LB, Mbr. I. 101, Eutropius: Breviarium; Festus: Breviarium;
Frontinus: Strategemata; Murbach [Murbach], saec. IXin; VIII (Micheli).
K. (?) P. Anglosaskie lub iryjskie wpływy na ornamentykę pochodzące z pracowni
kierowanej przez mistrza anglosaskiego lub iryjskiego (Micheli). Tekst wywodzi się z klasy
tekstu wywodzącej się ze wschodniej Francji (Reynolds). Rękopis nie jest notowany w CLA.
Lit. R. Schipke, Die Maugerard-Handschriften, s. 59; R. Ehwald, Philologus, 59(1900), s.
627-30, cyt. za Reynoldsem; P. Lehmann, Franciscus, s. 70; G. L. Micheli, L’enluminure, s.
67; Texts and Transmission, [L. D. Reynolds], s. 159, 171. F. Jacobs, F. A. Ukert, Beiträge
zur altern Literatur, Leipzig 1835-8, Tab. 3, cyt. za Reynoldsem.

GOTHA, Forschungs- und LB, Mbr. II. 193, Iulianus Toletanus: Ars grammatica (ff. 2);
anglosaskie centrum na kontynencie, Fulda(?); Murbach(?) (Lindsay) [Fulda], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Doskonała minuskułą i majuskuła anglosaska podobna do
CLA, 1381. Insularny symbol dla 'esf i wizygocki dla 'autem' (przejęty z wizygockiego
wzorca -Lindsay). Inicjały są czerwono opunktowane (Lowe). Skopiowany z insularnego
wzorca, z którego pochodzi też Vaticano, Pal. lat. 1746 (Beeson). Lit. CLA, VIII, 1210; W.
M. Lindsay, Notae, s. 25, 115; C. H. Beeson, The Ars Grammatica, s. 60n; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 139.

GÖTTINGEN, Staats- und UB, Apparat. Diplom. I. 1, Pelagius: Commentarius in

epistulas Pauli (1 frg. ); anglosaskie centrum na kontynencie [(?)], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą z niezwykle długimi
descendencjami. Występuje konfuzja s-ss (Lowe). Tekst należy do tradycji anglosaskiej
(Frede). Lit. CLA, VIII, 1203; H. J. Frede, Eine neue Handschrift des Pauluskommentars von
Pelagius, RB, 73(1963), s. 307-311.

GÖTTINGEN, Staats- und UB, Müller III, 1- 2 + HERSFELD, Städtische Museum C

185, Augustinus: Tractatus in Evangelium lohannis (ff. 4); anglosaskie centrum na
kontynencie (Lowe); Hersfeld (Bischoff) [Hersfeld], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą i majuskuła z długimi
descendencjami. Proste inicjały są otoczone przez triangulame grupy kropek. Insularne
abrewiacje. Lit. CLA, VIII, 1202; B. Bischoff, MS,3, s. 27.

GRAZ, Steiermärkisches Landesarchiv, Fragm. S. N., Hieronymus: Commentarius in

epistulam Pauli ad Titum (ff. If anglosaski ośrodek w Niemczech, Fulda(?) [(?)], saec.
Vlllex.
K. Napisany na insularnym pergaminie, metody liniowania nie można ustalić. P. Anglosaska
minuskułą z długimi descendencjami. Akcenty umiejscowione są ponad monosylabami. Lit.
CLA, Supp. 1788; H. Spilling, Angelsächsische, s. 61.

GRAZ, UB, 412 (f. 1-115, 117-122, 124-216), Passiones et vitae apostolorum et sanctorum
(ff. 217); płn. Włochy, Akwilea(?) (Bischoff) [St. Lambrecht], saec. IXin (Bischoff) IX, 1/2
(Kem).
K. (?) P. W piśmie uwidaczniają się anglosaskie wpływy. Powstał w tym samym skryptorium
co Vaticano, Barb. lat. 679 i St. Paul im Lavanttal, 4/1 (Bischoff, Mordek). Inicjały wykonane
są z wykorzystaniem iryjskiej plecionki. Foliały 116, 123, 217-48 pochodząz XIII w. (Kern).
Lit. SSBK,2, s. 175; A. Kern, Die Handschriften der Universitätsbibliothek Graz, Bd. 1,
Leipzig 1942, s. 24Inn; K. Holter, Insular oder italienisch, s. 188; H. Mordek, Bibliotheca
capitularium, s751.

486
GRAZ, UB, 1703/81 [zob. MÜNCHEN, BS, Clm. 14077]

HALBERSTADT, Dom, Ms 46, Evangeliar (ff. 161f Fulda (Bischoff); Halberstadt

(Micheli) [Halberstadt], saec. IX,2/4 Bischoff).
K. (?) P. Napisany w karolinie, ale ornamentyka jest ściśle zależna od tradycji insularnej
(Micheli, Mütherich). Inicjały są otoczone podwójnym rzędem kropek i do tego grupami z
trzech kropek (Weiner). Lit. J. Flemming, E. Lehmann, E. Schubert, Dom und Domschatz
von Halberstadt, Wien-Köln 1973, s. 251, Taf. 112; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 131, pl.
183(f. 59); K. Holter, Kunstschätze der Gründungszeit, [w:] Die Anfänge des Klosters
Kremsmünster, s. 136, Abb. 33 (f. 59r); F. Mütherich, Fuldaer Buchmalerei, s. lOOn, 104,
Abb. 11-2, 15-6(f. 16r, 124r, 8v, 9r); H. Spilling, Das Fuldaer, s. 176; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 32n, 139n.

HAMBURG, Staats- und UB, 53 b [zob. PARIS, BN, lat. 7900 A]

HAMBURG, Staats- und UB, theol. 2029 8°, Evangelia (1 frg. f Anglia(?) [(?)], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i nakłucia na obu marginesach. P.
Anglosaska majuskuła. Inicjały są czerwono opunktowane. Lit. CLA, VIII, 1213.

HANNOVER, Kestner-Museum, Cul. I, 1 (3926), Epistulae Pauli [Hildegrim-Codex] ff.

80f (?); Werden (Frede) [Werden], saec. IXin; IX, 1/4 (Frede).
K. (?) P. Anglosaska minuskułą. Korektury wskazują, że kodeks był przeznaczony dla
Helmstedt, filii Werden. Jest kopią Berlin, lat. fol. 366 (Frede). Tekstualnie związany z
Berlin, Theol. lat. 366 i Kolmar 38. Prawdopodobnie z nich odpisany (Fischer).
Szesnastowieczna tradycja przypisuje pracę nad rękopisem Hildigramowi. Fingernagel
zauważa ścisłe pokrewieństwo do Berlin, theol. lat. fol. 356. Lit. R. Drögereit, Werden und
Heliand, s. 20-3; B. Fischer, KdG,2, s. 197; H. J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 67,
89n; A. Fingernagel, Die illuminierten, s. 103; C. B. Barker-Benfield, The Werden, s. 57. A.
Chroust, ser. II, Lfg. XXII, Taf. 7b

HANNOVER, Kestner-Museum, Cul. I, 47 (3960), Sacramentarium (frg. f niemieckie

skryptorium z tradycją insularną [(?)], saec. IX,l/4-2/4 (Bischoff, cyt. za Gamberem).
K. (?) P. Gamber nie uszczegóławia cech kwalifikujących przypisanie tego fragmentu do
insularnej tradycji rękopiśmiennej. Lit. CLLA, s. 334.

HANNOVER, Kestner-Museum, Cul. I, 48 (369), Ps.-Hieronymus: Breviarium in Psalmos

f. lf okolice Luxeuil [(?)], saec. VIIIin.
P. Napisany merowińską minuskułą typu az. Niektóre litery przypominają insularne formy
(Lowe). Tekst pochodzi z VII w. i powstał w środowisku irofrankijskim (Boese). Lit. CLA,
Supp. 1700; H. Boese, Anonymi glosa psalmorum ex traditione seniorum, t. 1, Freiburg 1992,
s. 9n.

HANNOVER, Kestner-Museum, Cul. I. 71/72 (393/394) + NEW HAVEN, Yale

University Library S. N., Beda: Expositio in Lucam ff. 3f Anglia(?) bądź anglosaskie
centrum w Niemczech(?) [(?)], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany doskonałą minuskułą anglosaską. Lit. CLA, II,
220, Supp.; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 316.

HANNOVER, Niedersächsisches Hauptstaatsarchiv, Depositum 67, Hieronymus:

Tractatus in Psalmos frg. f Anglia [(?)], saec. IX/X.

487
K. (?) P. Napisany późną anglosaską minuskułą. Lit. R. Drögereit, Ein angelsächsisches
Bruchstück mit des Hieronymus 'Tractatus in Psalmos' aus Wrisbergholzen, [w:] tenże,
Sachsen, Angelsachsen, Bd. 1, s. 147-60.

HANNOVER-MÜNDEN, Privatbesitz, @; @ [@], saec. @.

K. (?) P. Napisany pismem anglosaskim. Lit. H. Spilling, Angelsächsische, s. 90.

HANNOVER-MÜNDEN, Stadtarchiv,, Hrabanus: Commentarius in Mattheum (frg. )\

Fulda [(?)], saec. ok. 822.
K. (?) P. Jeden z najmłodszych śladów używania półuncjały w Fuldzie. Lit. B. Bischoff,
Paläographie des römischen Altertums, s. 121.

HARBURG ÜBER DONAUWÖRTH, Schloss Harburg, Fürstlich Öttingen-

Wallersteinsche Bibl. Cod. I. 2. 4°. 2 [zob. AUGSBURG, UB, 1. 2. 4°. 2]

HEIDELBERG, UB, Fischer-Sammlung, Homilia (f 1)\ Regensburg [(?)], saec. IX,4/10.

P. Napisany przez rękę, która należy do grupy skrybów, z którego to środowiska pochodzi
również Clm. 14426. Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. SSBK,2, s. 240.

HEIDELBERG, UB, Pal. lat. 864, Gregorius Turonensis: Historia Francorum; Lorsch(?)
[Lorsch], saec. IXin.
K. (?) P. Zestaw abrewiacji wskazuje na anglosaski wzorzec (Bischoff). Lit. B. Bischoff, Die
Abtei, s. 32, 74; P. Lehmann, Mitteilungen, 1, s. lln.

HEIDELBERG, UB, Pal. lat. 921 [spalony], Jordanes: Romana, Getica (ff. 4f teren
nadmeński; Mainz(?) (Bischoff) [Mainz], saec. VIII/IX;.
K. (?) P. Anglosaska minuskuła typu kontynentalnego. Zdaniem Machielsona napisany przez
Herimundusa znanego z kilku innych rękopisów, por. Vaticano, Pal. lat. 577. Według
Bischoffa identyfikacja tego wpisu ze skrybą nie jest wystarczająco udokumentowna. Pojawia
się 1 glosa sgn. z 1 słowem. Lit. CLA, VIII, 1224; M. Besson, L'art barbare dans fanden
diocese de Lausanne, Lausanne 1909, s. 216n, fig. 169; R. Bergmann, Die althochdeutsche
(1983), s. 17; B. Bischoff, MS,3, s. 84n; D. L. Machielson, De Angelsaksisehe, s. llOnn.

HERSFELD, Stadtarchiv lat. III + Stiftspfarerei S. N., Isidorus: Etymologiae (ff. 4f

anglosaskie centrum w Niemczech, Hersfeld(?) (Lowe); Hersfeld (Bischoff) [Hersfeld], saec.
VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła typu niemieckiego. Insularne
abrewiacje. Lit. CLA, VIII, 1225; B. Bischoff, MS,3, S. 27.

HERSFELD, Stadtarchiv, lat. XVII + XX, Libri paralipomenon (ff. 4); Northumbria bądź
anglosaskie centrum w Niemczech (Lowe); Hersfeld (Bischoff) [Hersfeld], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Napisany staranną majuskułą anglosaską. Pojawia się insularny symbol dla 'autem'.
Występuje konfuzja s-ss. Lit. CLA, VIII, 1226; B. Bischoff, Panorama, s. 248.

HERSFELD, Stiftskirche, S. N., Paterius: Liber testimoniorum Veteris Testamenti (f. 1)\
niemieckie skryptorium z wpływami anglosaskimi, Hersfeld(?) [Hersfeld], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła z bardzo długimi descendencjami.
Insularne abrewiacje. Lit. CLA, Add. I, 1831; H. Spilling, Angelsächsische, s. 95, p. 154.

488
INNSBRUCK, Tiroler Landesmuseum Ferdinandeum FB 32. 139 [zob. MÜSTAIR IN
GRAUBÜNDEN, Stiftsarchiv XX 48 N°l]

INNSBRUCK, UB, Frag. 72 [zob. WIEN, ÖNB, s. n. 3643]

KARLSRUHE, BLB, Aug. 2 + 3 + 4 + 176 (frg. ), Gregorius M.: Moralia in lob (ff. 241f
Verona [Reichenau], saec. VIII/IX; IXin (Bischoff, SSBK).
P. Napisany czystą minuskułą karolińską (Bischoff). W rękopisie nr 3 widać imitowanie
insularnej majuskuły (np. f. 193). Małe inicjały zdradzają wpływy insularne. Pojawia się
akcent nad monosylabami i długimi sylabami. W inicjałach widać podobieństwo do Paris,
BN, lat. 10457 (Holter). Inicjały są stylistycznie podobne do St. Gallen 20 (Merton). Rękopis
podobny jest do Paris, BN, lat. 10457 + 10616, Berlin, Phillipps 1676 oraz St. Gallen 110
(Avril, Załuska). Kodeks został prawdopodobnie skopiowanyna zamówienie biskupa Egino,
który zabrał go do Reichenau. Foliał lr przypomina Kodex Egina, Berlin, Phillipps 1676. Lit.
CLA, VIII, 1076; A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 2nn, 643; CLLA, 1126; Karl der Grosse.
Werk und Wirkung, nr 383, 460; A. Merton, Die Buchmalerei, s. 19, 88; SSBK,1, s. 113; B.
Bischoff, MS,3, s. 30; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 80, tab. 10-13; F. Avril, Y. Załuska,
Manuscrits enlumines, s. 10.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 38, Psalterium triplex (ff 217); Reichenau [Reichenau], saec.
IX, 1/2; IXin (Kaczynski).
K. (?) P. Psalterium iuxta Hebraeos z tego rękopisu wywodzi się z insularnej tradycji tekstu i
najprawdopodobniej przez Anglosasów dostało się na kontynent przez Mainz -zob. Karlsruhe,
Aug. 107 (Fischer). Lit. A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 155nn, 650; CLLA, 1620; B.
Fischer, KdG,2, s. 200, 203; B. Kaczynski, Greek, s. 87.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 57, Isidoeus: Etymologiae (ff. 90); płn. Włochy, okolice
Verony(?) [Reichenau], saec. VIII,2/2.
P. Napisany prekaroliną. Inicjały zdobione są plecionką insularną (Guilmain). Lit. CLA, VIII,
1077; E. H. Zimmermann, s. 157, Taf. 31; J. Guilmain, Interlace Decoration, s. 215.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 64, Beda: Expositio in Lucam (ff. 298); St. Denis (Bischoff)
[Reichenaua], saec. IXin (Holder); IX,2/4 (Beer).
K.(?) P. Na f. 8 znajduje się jedyny inicjał, którego formy nawiązują do insularnych. Lit. A.
Holder, Reichenauer, 1, s. 206n; G. Swarzenski, Repertorium für Kunstwissenschaft,
26(1903), s. 409 (cyt. za Beer); E. J. Beer, Initial und Miniatur, s. 20, Abb. (f. 8).

KARLSRUHE, BLB, Aug. 75 [odcisk w oprawie], (?); (?) [Reichenau], saec. IXin
(Holder).
K. (?) P. W oprawie znajduje się odcisk anglosaskiego pisma. Lit. A. Holder, Die
Reichenauer, 1, s. 216, 658n; J. Autenrieth, Insulare, s. 152.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 77, Beda: Retractatio in Actus Apostolorum, etc. (ff. 76); @
[Reichenau], saec. IXmed.
P. Skopiowany z tego samego insularnego wzorca co Beda z Karlsruhe 135. Lit. M. L. W.
Laistner, Bedae Venerabilis expositio, s. XXXV; tenże, [w:] Harvard Theological Review,
30(1937), s. 49n [nie dotarłem],

KARLSRUHE, BLB, Aug. 85, Epistoła ad Aciricium (ff. 42); Verona (Beer); Reichenau
(Preisendanz) [Reichenau od pocz IX w. ], saec. IXin (Holder); VIII/IX (Boyer, Ehwald).
K. (?) P. Abrewiacje wskazują na anglosaski wzorzec (Boyer). Napisany przedkarolińską
minuskułą z Werony. Inicjały nawiązują do typu z Luxeuil. Być może rękopis należał do

489
księgozbioru Egino z Werony (Beer). Lit. A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 234n, 662; R.
Ehwald, MGH AA, 15, s. 36, Taf. (f. 15r); K. Preisendanz, Aus Bücherei, s. 666nn; B. B.
Boyer, Insular, s. 216n; B. Bischoff, MS,3, s. 223; E. J. Beer, Initial und Miniatur, s. 16.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 99 (f. 37-52), Glossarium (Rzf Reichenau [Reichenau], saec.
VIII/IX.
K. Użyto insularnego pergaminu. P. Napisany minuskułą karolińską. Skopiowany z
insularnego wzorca. Atrament jest czarny. Rękopis zawiera około 25 glos anglosaskich i 39
sgn. z 40 słowami (Lowe). Glosy zostały skopiowane z anglosaskiego wzorca (Pheifer). Lit.
CLA, VIII, 1078; A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 257n, 663; N. R. Ker, Catalogue, s. 477;
G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s. 33nn; tenże, Vocabularius, s. 10; tenże, Das
althochdeutsche Schriftum, s. 127; R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s. 17; B.
Bischoff, MS,3, s. 22, 80, 95; J. Autenrieth, Insulare, s. 151, taż, Irische, s. 91 ln; J. D.
Pheifer, The Canterbury Bible Glosses, s. 299nn, 318nn.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 99 (f. 53-104), Glossarium latino theutonicum Rb\ skryptorium
nadbodeńskie, Reichenau(?) [Reichenau], saec. VIII,2/2.
K. Rękopis napisano na vellum Lit. CLA, VIII, 1079; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 399n.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 105, Hieronymus: Epistulae (ff. 234f Lorsch [w IX w. jescze w
Lorsch, potem Reichenau], saec. ok. 800 (Bischoff).
K. Kodeks został napisany na insularnym pergaminie. P. Okazjonalnie używa się dla
zaznaczenia początków sekcji dobrze wykształconej anglosaskiej majuskuły. Inicjały są w
typie insularnym czerwono opunktowane. Liczne abrewiacje, także insularne. Cytaty
zaznaczane są kropką z przecinkiem (Lowe). Rękopis zawiera na f. 83r sgn. glosę marginalną
z pocz. IX w.: antistat=furiStaat (Mayer). Na f. 4, 15, 50 i 146 znajdują się inicjały wykonane
pod wpływem insularnym (Micheli). Lit. CLA, VIII, 1080; A. Holder, Die Reichenauer, 1, s.
267n, 664n; B. Bischoff, Die Abtei, s. 33, 35, 93; G. L. Micheli, Recherches, s. 64; taż,
L'enluminure, s. 67; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 376; H. Mayer, Althochdeutsche,
s. 39.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 107, Psalterium iuxta Hebraeos (ff. 105f Mainz [Reichenau],
saec. IXin (Fischer); IXmed (Holder-supp. ).
K. (?) P. Tekst jest ściśle spokrewniony z psalterium tripleks z Reichenau, Karlsruhe, Aug.
38. Wskazuje to na drogę, którą dostał się anglosaski tekst tripleksa do Reichenau (Fischer).
Podobna ornamentyka pojawia się w Vaticano, Pal. lat. 289 (Hanselmann). Lit. A. Holder,
Die Reichenauer, 1, s. 279n, 666; B. Fischer, KdG,2, s. 200; J. F. Hanselmann, Der Codex
Vaticano, Pal. lat. 289, s. 78nn.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 111, Abrogans (Ra) etc. (ff. 98f Górna Nadrenia (Bischoff);
Reichenau (Fischer) [Reichenau], saec. IXin (Holder, Bischoff); IX, 1/3 (Fischer, Splett).
K. (?) P. Widoczne są insularne wpływy na pismo (Bischoff; iryjskie ? -Splett). Kodeks był
wzorcem dla Clm. 14459 z IX w. Na f. 90v przy końcu wersji Ra Abrogansu znajdują się 2
sgn. glosy rylcowe. Lit. A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 288, 667; C. H. Beeson, Isidor-
Studien, s. 30; G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s. 15-20; SSBK,1, s. 243n; B. Bischoff,
MS,2, s. 267; MS,3, 95; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 401n; J. Splett, Zwei althochdeutsche
Griffelglossen im Cod. Aug. CXI, PPB(Tübingen), 94(1974), s. 77-9; tenże, Der Abrogans
und das Einsetzen althochdeutscher, s. 236n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 569; E. Glaser,
Frühe Griffelglossierung, s. 56. H. Fischer, Schrifttafeln, s. 3

490
KARLSRUHE, BLB, Aug. 112 (ff. 7-9, 14-33, 35, 38, 40, 43-6), Sacramentarium
gelasiano-gregorianum (Lowe), gelasianum mixtum (Gamber)', skryptorium nadbodeńskie,
Reichenau(?) [Reichenau], saec. VIII/IX.
K. Użyto kontynentalnego pergaminu oraz vellum. P. Pojawia się jedna insularna abrewiacja
(Lowe). Lit. CLA, VIII, 1081; A. Holder, Die Reichenauer,l, s. 289nn, 668; CLLA, 835.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 126 + 127, Origenes: Homiliae (ff. 172+169)-, Reichenau
[Reichenau], saec. IX,2/4.
K. (?) P. Skopiowany z insularnego wzorca. Abrewiacje dla 'autem' i 'est' są zarówno
insularne jak i kontynentalne. Lit. C. Bammel, Insular Manuscripts of Origen, s. 15; C. P.
Bammel-Hammond, Der Römerbrieftext des Rufin, s. 127n.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 135, Isidorus: Allegoriae scripturae; Beda: Expositio in Actum
Apostolorum, in Johannis; Walahfrid Strabo: glosy do Listów Katolickich (ff. 160);
Reichenau [Reichenau], saec. IX, 1/2; Xin (Ker); X,l/2 (Laistner).
K. (?) P. Liczne anglosaskie glosy -w/g Autenrieth skopiowane z anglosaskiego wzorca.
Glosa 'eliri może byc konfuzją sgn. 'elina' i ags. 'ein'. Nad glosami często pojawia się litera 's'
-saxonice (Meritt). Tekst z Będą został skopiowany z tego samego insularnego wzorca co
Karlsruhe 77 (Laistner). Lit. A. Holder, Die Reichenauer,l, s. 332, 674; N. R. Ker, Catalogue,
s. 478; M. L. W. Laistner, Bedae Venerabilis expositio, s. XXXV; tenże, [w:] Harvard
Theological Review, 30(1937), s. 49n [nie dotarłem]; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 404n; H.
D. Meritt, Old English (1945), s. XVI, s. 45-52; H. Mettke, Die Althochdeutsche
Aldhelmglossen, Jena 1957; tenże, Zum Kasseler Codex, s. 504nn; B. Schreyer, Eine
althochdeutsche Schriftsprache, PBB, 73(1951), s. 351-86; J. Autenrieth, Insulare, s. 152.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 136, Vita S. Bonifatii; Fulda/Reichenau (Bischoff); Reichenau

(Autenrieth) [Reichenau], saec. IX, 1/2 (Bischoff); IX, 1/3 za Reginberta (Autenrieth).
K. (?) P. Napisany w karolińskiej minuskule, przynajmniej częściowo według anglosaskiego
wzorca. Zdaniem Bischoffa skryba został wyuczony anglosaskiego duktu podczas pobytu w
Fuldzie. Ten sam działał przy planie S. Gallen i być może przy Adamnanie z Zürichu, C. 73.
Lit. A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 334n, 676; B. Bischoff, MS, 1, s. 44-7, MS,2, s. 35; J.
Autenrieth, Insulare, s. 150.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 164, Cassianus: De institutis coenobiorum; Isidorus Ex

Synonyma (ff. 127); St. Ouen w Rouen(?) (Bischoff, cyt. za Hlder); zach. Niemcy(?) lub płn.-
wsch. Francja(?) (Beer) [Reichenau], saec. IX (Bischoff); IXin (Beer).
K. (?) P. Na f. 38v i 89v znajdują się inicjały wykonane pod wpływem insularnym (Micheli).
Ornamentyka jest w stylu franko-saksońskim. Na f. 35 wpis skryby lub właściciela rękopisu:
'Ruodpreht ilz monahali' ew. 'dz monaheli'. 13 inicjałów zostało wykonanych w stylu
łączącym tradycję insularną i kontynentalną (Beer). Lit. A. Holder, Reichenauer, 1, s. 390n;
G. L. Micheli, Recherches, s. 64; taż, L'enluminure, s. 102, pl. 15l(f. 89v); E. J. Beer, Initial
und Miniatur, s. 22, Abb.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 167, Beda: De natura rerum, De temporibus, De temporum

ratione; kalendarium, Aldhelm: De cursu lunae; compustica [palimpsest] (ff. 49); pin.
Francja, Peronne(?) (Holder); zach. Francja, okolice Laon-Soissons (Bischoff); Anglia
(Micheli); Irlandia (Schneiders) [Reichenau], saec. IXmed (Lowe); 836-848 (Holder, Lindsay,
Contreni, Schneiders); przed 835 (Beer).
P. Napisany w iryjskiej minuskule (tego samego skryby, który pracował przy Aug. 132 i 195)
na dziele iryjskim z VIII w. powstałym w Irlandii (Lowe). Na f. 24-45 występują iryjskie
glosy. U Bedy w De temporum ratione zachowane zostały anglosaskie brzmienia nazw
miesięcy (Holder). Pochodzi z tego samego skryptorium co fragment w Vaticano, lat.

491
13501/XXIV (Bischoff). W kalendarzu wpisano sporo imion świętych z płn. Francji - 3
związanych jest z Soissons: Sebastian, Medardus, Crispinus i Crispinianus (Schneiders).
Ornamentyka na f. 32v jest typowo northumbryj ska (Micheli). Napisany przez Iroszkota
(Contreni). Pismo i ornamentyka nie są od siebie zależne. Ornamentyka jest stylistycznie
bliska northumbryjski ej. Na dodatkowy foliale znajdują się próbki pisma insularnego skryby
(Beer). Służył częściowo jako wzorzec dla St. Gallen 248 (Stevens). Lit. A. Holder, Die
Reichenauer, 1, s. 393nn, 676; CLA, VIII, 1085; H. Zimmer, Glossae hibernicae, s. XXIVnn;
T. H. Ohlgren, Insular, s. 60; H. M. Bannister, Some Recently Discovered Fragments of Irish
Sacramentaries, JTS, 5(1903), s. 51nn; W. M. Lindsay, Notae, s. 451; B. B. Boyer, Insular, s.
32; G. L. Micheli, Recherches, s. 219nn; taż, L'enluminure, s. 48n, pl. 56(f. 32v); A.
Siegmund, Die Überlieferung, s. 64; C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 146; B.
Bischoff, MS,1, s. 91, MS,2, s. 251, MS,3, s. 48nn; J. J. G. Alexander, Insular, s. 69, 85; E. J.
Beer, Initial und Miniatur, s. 19; J. Hennig, Scottorum gloria, s. 179n; J. J. Contreni, The
Cathedral School, s. 88; J. Autenrieth, Insulare, s. 156; D. Ó Riain-Raedel, Aspects of the
Promotion of the Irish Saints' Cults in Medieval Germany, Zf. f. celtische Philologie,
39(1982), s. 223; F. F. Heinzer, Zur Datierung des Karlsruher Beda (Aug. CLXVII),
Scriptorium, 37(1983), s. 239-41; CCCM, ed. W. M. Stevens, s. 167; M. Schneiders, The
Irish Calendar in the Karlsruhe Bede (Karlsruhe BLB, Cod. Aug. CLXVII ff. 16v-17v), AfL,
31(1989), s. 33-78; H. Simpson, Ireland, Tours and Brittany, s. 115.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 172 (f. 16-31), Beda: De temporum ratione; Porphyrins:
Isagoge; Aristoteles; Pompei gramatici (Holder), Opus grammaticum: Donat, Porphyri;
skryptorium nad górnym Renem [Reichenau], saec. IXin.
K. (?) P. Druga ręka jest pod wpływem insularnym, m. in. w abrewiacjach. Według Bischoffa
rękopis został chyba skopiowany z Vaticano, Pal. lat. 212. Lit. A. Holder, Die Reichenauer, 1,
s. 403nn, 682; B. Bischoff, MS, 1, s. 152nn, 155; MS,3, s. 80; J. Autenrieth, Insulare, s. 150.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 176, Epistoła I Johannis; Augustinus tractatus super epistoła
Johannis adParthos (ff. 123); Freising [Reichenau], saec. IXin (Holder); IX,2/4 (Thiele).
K. (?) P. Zestaw skrótów wskazuje na insularny wzorzec. Na f. 2r łacińska zagadka została
wpisana w 1 poł. X w. alfabetem runicznym jak i probationes pennae (Bischoff). Lit. A.
Holder, Die Reichenauer, 1, s. 412n, 684; SSBK,1, s. 113; CLA, VIII, 1076; W. Thiele,
Epistulae Catholicae, s. 43*; R. Derolez, Runica, 323nn, 414; taż, Die hrabanische, s. 9; U.
Schwab, Die Stemrune, s. 5ln, Abb. 19(f. 2r).

KARLSRUHE, BLB, Aug. 182, Isidorus: Questiones in Vetus Testamentum (ff 176);
skryptorium nadbodeńskie, St. Gallen(?) (Lowe); Reichenau(?) (Holder) [Reichenau], saec.
Vlllex (Lowe); IXin (Holder); IX (Beeson).
K. (?) P. Insularne inicjały (Beeson, Holter). Lowe nie widzi wpływów insularnych. Lit.
CLA, VIII, 1087; A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 422, 685; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s.
108; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 97.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 185, Epistulae Pauli; Epistulae canonicae (ff 88); skryptorium
nad górnym Renem; Reichenau (Frede) [Reichenau], saec. IXin (Autenrieth); IX,2/4 (Frede -
ad Thessalonicenses, Thiele); IXex (Frede -ad Philippenses); IX/X (Holder).
K. (?) P. Widoczne są insularne wpływy na ornamentykę (Autenrieth). Wzorzec był
północnowłoski (Frede). Tekst Listów Katolickich pokrewny jest do Zürich, Car C. 1 (Thiele)
Lit. A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 424nn, 685; H. J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses,
s. 42; tenże, Epistulae ad Philippenses, s. 17; W. Thiele, Epistulae Catholicae, s. 44*; J.
Autenrieth, Insulare, s. 153.

492
KARLSRUHE, BLB, Aug. 196, Isidorus: Synonyma, Soliloquia etc. (ff. 191); Reichenau
(Beeson, Micheli); Alemania lub płd.-zach. Niemcy (Beer) [Reichenau], saec. IX; IXin
(Beer).
K. (?) P. Występuje wiele insularnych inicjałów (Beeson, Micheli). Lit. A. Holder, Die
Reichenauer, 1, s. 444nn, 687; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 55; G. L. Micheli, Recherches,
s. 64; taż, L’enluminure, s. 102; E. J. Beer, Initial und Miniatur, s. 22.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 221 (ff. 54-107), Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem',
Northumbria bądź anglosaskie centrum na kontynencie; Echternach(?) (Netzer) [Reichenau
od pocz. IX wieku], saec. Vlllmed; Vlllex (Holder).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, w części rękopisu nakłucia są na
obu marginesach i liniowanie dokonane po złożeniu składek, które tworzą również quiniony.
P. Anglosaska minuskułą (więcej niż 1 ręka) w typie ewangeliarza z Maeseyck. Część
pierwszej kolumny na f. 54 jest wytarta i zastąpiona przez anglosaską minuskułę z końca VIII
wieku. Abrewiacje zawieraja insularne symbole. Występuje konfuzja s-ss. Alemańskie
uzupełnienia i korektury. Kodeks uzupełniono o brakujące części na kontynencie w IX w.
Beer widzi w piśmie ślad skryby Anglosasa. Pokrewnym rękopisem jest ewangelia z
Maeseyck. Lit. CLA, VIII, 1095; A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 504nn, 693; G. Baesecke,
Der Vocabularius, s. 19, Taf. 8(f. 54r); E. J. Beer, Initial und Miniatur, s. 17; J. Autenrieth,
Insulare, s. 146, 156; N. Netzer, Cultural, s. 7.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 222 (ff. 1-61), Apocalypsis; Epistulae canonicae; Szwajcaria lub
płd.-zach. Niemcy, blisko Burgundii [Reichenau], saec. VIII,2/2.
P. Iryjskie wpływy na ornamentykę inicjałów. Rękopis był uzupełniany w Reichanau w IX w.
(Thiele). Pismo jest alemańską minuskułą (Beer). Słowa są od siebie oddzielane kropkami
(Lindsay). Lit. CLA, VIII, 1096; W. M. Lindsay, Collectanea, s. 16; B. Bischoff, MS,3, s. 19;
E. J. Beer, Initial und Miniatur, s. 18; W. Thiele, Epistulae Catholicae, s. 44*n.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 229, Isidorus: De officiis, De natura rerum; Martini

Bracarensis: De Pascha (ff. 222); Abruzja (Bischoff); Chieti lub okolice (Schiaparelli);
Reichenau(?) (Beeson) [Verona, potem Reichenau], saec. 806-22 (Holder, Haubrichs); IXin
(Bischoff); IX (Jeudy).
K. (?) P. Na f. 114 jeden inicjał jest insularny (Beeson). Jones mówi o przekształconym
piśmie iryjskim, co Bischoff odrzuca. Bischoff uznaje korektury na f. 152-3 za autograf
archidiakona Pacifius z Werony, co miałoby świadczyć, iż rękopis ten znajdował się przez
pewien czas w Weronie. Na f. 62r-69v znajduje się komentarz iryjskiej proweniencji. Schwab
widzi tekstualne podobieństwo do Clm. 22053. Tekst Priściana jest bardzo bliski do Clm.
6281 z Freising (Passalacqua). Lit. A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 521nn, 694; T.
Venturini, Ricerche paleografiche, tav. 2-5; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 30; L.
Schiaparelli, Influenzę straniere, s. 56n; C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 151n;
B. B. Boyer, Insular, s. 32n; Ch. W. Wright, The Irish Tradition, s. 70; B. Bischoff, MS,3, s.
37, 50; C. Jeudy, L'Institutio de nomine, s. 103; M. Passalacqua, I codoci, s. 107; B. Bischoff,
Italienische Handschriften, s. 179; U. Schwab, Die Stemrune, s. 20, Abb. (f. 221vr, 222v; W.
Haubrichs, Error inextricabilis. Form und Funktion der Labyrinthabbildung in
mittelalterlichen Handschriften, [w:] Text und Bild: Aspekte des Zusammenwirkens zweier
Künste in Mittelalter und früher Neuzeit, hrsg. C. Meier, U. Ruberg, Wiesbaden 1980, s. 67;
M. Passalacqua, Priscian's Institutio, s. 194. A. Chroust, ser. II, Lfg. X, Taf. 10.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 247, Isidorus: Questiones in Vetus Testamentum (ff. 114);
Reichenau(?); Francja(?), okolice Corbie(?) (Contreni) [Reichenau], saec. IX.
K. (?) P. Korektury wprowadzone są insularna ręką, która używa insularnych abrewiacji
(Beeson). Foliały 1-39 pochodzą z X w. (Bischoff, Raupach). Lit. A. Holder, Die

493
Reichenauer, 1, s. 554, 698; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 37; J. J. Contreni, The Biblical
Glosses of Haimo of Auxerre and John Scottus Eriugena, Speculum, 51(1976), s. 411-34, zw.
s. 420; Steinmeyer-Sievers, Bd. 5, s. 109.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 253 (f. 154, 162), Opus incertus [palimpsest]', (?), Francja(?)
[Reichenau w VIII w. ], saec. VII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Lit. CLA, VIII, 1109; A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 700.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 254 (ff. 72-213), Isidorus: De officiis', pin. Włochy,
Szwajcaria(?); Francja (Bischoff, MS); Novara (Bischoff-Italienische) [Francja(?), potem
Reichenau], saec. VIII/IX.
K.(?) P. Naf. 211 znajduje się alfabet runiczny (Derolez). Transkrypcja runiczna 'asc birie. .
. zui' (Holder). Lit. CLA, VIII, 1110; A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 573nn, 701n; R.
Derolez, Die hrabanisch, s. 9; taż, Runica, s. 72nn; B. Bischoff, MS,1, s. 230, MS,3, s. 32;
tenże, Italienische Handschriften, s. 178; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 93.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 261, Hieronymus in Mattheum (ff. 284f, zach. Szwajcaria lub
płn. Włochy; płn. Włochy, okolice Monzy (Bischoff) [Reichenau od pocz IX w. ], saec.
VIII/IX.
P. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane. Na wielu kartach w górnym marginesie
znajduje się krzyż (Lowe). Insularny wzorzec jest widoczny w ornamentyce (Holder, Holter).
Inicjał pełnostronicowy na f. lr wykonany został pod wpływem insularnym (Micheli).
Ornamentyka jest bardzo skromna (Beer). Rękopis porównywalny jest z Paris, BN, lat. 653
oraz Wien 1616 (Avril, Załuska). Lit. CLA, VIII, 1111; A. Holder, Reichenauer, s. 595, 703;
G. L. Micheli, Recherches, s. 64; taż, L’enluminure, s. 102; K. Holter, Codex Millenarius,
Abb. 15(f. lv); B. Bischoff, MS,3, s. 31; E. J. Beer, Initial und Miniatur, s. 18; K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 93; F. Avril, Y. Załuska, Manuscrits enlumines, s. 8n.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 340, Epistula S. Faustini; Caesarius Arelatensis; Himiliae (ff.
55+A)', skryptorium nadmeńskie, 'ad lapidum fluminis'(?) (Bischoff) [konwent żeński], saec.
IXin.
P. Napisany anglosaską minuskułą przez skrybę, który się podpisał: 'Reginmar diaconus'.
Skryba regularnie używa insularne ligatury -ti, -tio dla końcówek -di, -dio. Na f. 31 greckimi
literami wpisano 'amen'. Inicjały są insularne, czerwono opunktowany. Na f. 109/110
inskrypcja: 'In nomine domini nostri Iesu Christi ego Reginmaar / acsi indignus uocatus
diaconus / aiuro et obsecro et rogo et pęto et mo-/neo quia scio quod ego peccator sum / ut
siquis legeret aut recitauerat / hos codices ut me habeat in memoriam eius / Et ego habeo
symbolum ut siquis de ilia / congregatione legeritquae est congregata / ad lapidum fluminis ut
mae uult / habere in oratione sua quia ego sum in com[munione] illarum. amen'. Pochodzi z
tego samego skryptorium co insularny Wien 2223 (Bischoff). Zawiera 2 glosy sgn. z
pierwszej połowy IX w., które zostały wpisane insularną ręką, ale nie mają odniesień do
tekstu. Zawiera zestaw różnych alfabetów: grecki, hebrajski, etc. Lit. LsK, s. 52n; J.
Hofmann, Altenglische, s. 81-3; B. Bischoff, MS,3, s. 27; A. Weiner, Das Initialornamentik,
s. 140n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 636.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 3, ? (ff. 2)\ Reichenau(?) (Holder) [Reichenau(?)

(Holder); Konstanz(?) (Lehmann, Autenrieth)], saec. IX.
K. (?) P. Anglosaska (Lehmann), anglosasko-iryjska (Holder) minuskułą. Lit. A. Holder, Die
Reichenauer,2, s. 357, 731; P. Lehmann, Mitteilungen, 1, s. 15; J. Autenrieth, Insulare, s. 156.

494
KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 5, Psalterium gallicanum; Anglia bądź anglosaskie
centrum na kontynencie [Reichenau], saec. VIII,2/2.
K Napisany na insularnym pergaminie. P. Napisany czarnym inkaustem w anglosaskiej
(insularna-Holder) majuskule. Lit. CLA, VIII, 1112; A. Holder, Die Reichenauer,2, s. 359; B.
Fischer, KdG,2, s. 196; J. Autenrieth, Insulare, s. 156.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 14, Evangelia (f. 1); (?), płd. Francja(?), Lyon(?)
[Reichenau], saec. VII.
P. Na f. 2v znajduje się wpis liturgiczny dokonany prawdopodobnie ręką insularna z VIII lub
IX w. Lit. CLA, VIII, 1113; A. Holder, Die Reichenauer, 2, s. 365, 731; J. A. Harmon,
Codicology, s. 203; D. N. Dumville, The Importation, s. 115.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 95, Eusebi chronicorum (Hieronymus: Chronicon -Lowe)
(ff. 1); (?) [Reichenau], saec. Vlllex; IX (Holder).
K. Napisany na insularnym pergaminie, liniowania nie da się określić. P. Anglosaska
majuskuła przechodząca w minuskułę (Lowe). Na f. lv znajduje się insularny dodatek:
'Fuerunt Ophgi' (Siegmund). Lit. CLA, VIII, 1120; A. Holder, Die Reichenauer,2, s. 519,
734; A. Siegmund, Die Überlieferung, s. 76; B. Bischoff, MS,1, s. 80n.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 107, Figurae ad chronologiom specialties (frg. ); (?)
[Reichenau], saec. Vlllex.
K. Napisany na insularnym pergaminie, liniowania nie da się określić. P. Pismo wydaje się
być raczej iryjską niż anglosaską minuskułą. Występują akcenty ponad monosylabami. Lit.
CLA, VIII, 1123; A. Holder, Die Reichenauer,2, s. 547, 735; J. Autenrieth, Irische, s. 906.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 116 + WIEN, ÖNB, 482 (frg. ), Charisius: Institutiones
grammaticae (ff. 2-3?f anglosaskie centrum, być może na kontynencie (Lowe); anglosaska
wspólnota nad górnym Renem(?) (Bischoff) [Reichenau], saec. Vlllex; IX (Holder).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska majuskuła przechodząca w minuskułę. Pismo
podobne do Aug. fragm. 118, 119, 136 i być może tworzyły wcześniej jeden kodeks łącznie z
Aug. fragm. 117. Insularne abrewiacje (Lowe). Law traktuje ten rękopis i inne fragmenty
(Aug. fragm. 117-9, 122, 126, 128-31, 134, 136, Zürich, Staatsarchiv AG. 19 XIII, St. Paul im
Lavanttal, Stiftsbibl. 979/0 -f. 5,6(?) [DS]) jako pozostałości tego samego kodeksu. Lit. CLA,
VIII, 1124; X, **1124; A. Holder, Die Reichenauer,2, s. 553, 736; J. Autenrieth, Insulare, s.
157; V. Law, The Latin, s. 78.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 117, Diomedes: Ars grammatica (Lowe); Ars Tatuini
(CCSL, Law) (fi 1); anglosaskie centrum na kontynencie; Murbach(?) (Bischoff) [Reichenau],
saec. VIII; Vlllex (Lowe).
K. Napisany na insularnym pergaminie, sposobu liniowania nie da się ustalić. P. Anglosaska
minuskułą z elementami majuskuły; dzieło dwóch skrybów. Pojawia się konfuzja o-u, e-i.
Zob. Aug. fragm. 116. Lit. CLA, VIII, 1125; A. Holder, Die Reichenauer,2, s. 553n, 736; G.
Baesecke, Der Vocabularius, s. 19n, Taf. 10; CCSL, 133, s. 70, 760nn; B. Bischoff,
Panorama, s. 243; V. Law, The Insular, s. 66n.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 118, C'onseniius: Ars de nomine et verbo (12 fig. ); Ars
Tatuini (Law); anglosaskie centrum najprawdopodobniej na kontynencie; Murbach(?)
(Bischoff) [Reichenau], saec. Vlllex; IX (Holder).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska majuskuła przechodząca w minuskułę.
Występuje konfuzja s-ss. Zob. Aug. fragm. 116. Lit. CLA, VIII, 1126; A. Holder, Die

495
Reichenauer,2, s. 555; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 19, Taf. 11; B. Bischoff, MS,3, s.
20; V. Law, The Insular, s. 67.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 119 + 127-131 + 134 + ST. PAUL IM LAVANTAL,
Stiftsbibl. 979 (f. 5,6), Bonifatius: Epistula ad Sigebertum; Tatuinus: Ars grammatica (ff.
18); anglosaskie skryptorium na kontynencie; Murbach(?), anglosaska wspólnota nad górnym
Renem (Bischoff) [Reichenau], saec. Vlllex; IX (Lehmann).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska majuskuła i minuskuła kilku rąk. Insularne
abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss i o-u. Niektóre nagłówki są napisane greckimi literami.
Omyłki zaznaczane przez d-h. Insularna interpunkcja (Lowe). Iryjskie pismo kilku rąk. Być
może był wzorcem dla Karlsruhe BLB, Aug. fragm. 126 napisanego w Reichenau. Baesecke
widzi duże podobieństwo do St. Gallen 913. Law traktuje ten rękopis i inne fragmenty (Aug.
fragm. 117-9, 122, 126, 128-31, 134, 136, Zürich, Staatsarchiv AG. 19 XIII, St. Paul im
Lavanttal, Stiftsbibl. 979/0 -f. 5,6(?) [DS]) jako pozostałości tego samego kodeksu. W
Karlsruhe, Aug. fragm. 127 znajdują się 4 glosy anglosaskie, które są włączone do tekstu
(Law). W części z Tatwinem widać ślady glos anglosaskich spotykanych również w Vaticano,
Pal. lat. 1746 (Vaciago). Lit. CLA, VIII, 1127; X, **1127; A. Holder, Die Reichenauer,2, s.
558n, 736; P. Lehmann, Mitteilungen, 1, s. 15n; tenże, EM,4, s. 165-7; G. Baesecke, Der
Vocabularius, s. 19, Taf. 8(f. 5v), 9(f. 9v, lOr), 10(frg. 129, 130), 1 l(frg. 131r); CCSL, 133,
[M. De Marco], s. B. Bischoff, MS,2, s. 255, MS,3, s. 20, 219; G. Baesecke, Vocabularius, s.
19n, 88; J. Autenrieth, Insulare, s. 157; V. Law, The Insular, s. 67; taż, The Latin, s. 78nn; P.
Vaciago, Old English Glosses, s. 12.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 133, Fragmentum de nomine et pronomine (ff. 4);
Francuskie skryptorium z wpływami insularnymi [Reichenau], saec. VIII,2/2.
P. W prekarolińskiej minuskule widać wpływy insularne. Występuje konfuzja o-u (Lowe).
Holder widzi pismo merowińskie z noty tyrońskie. Lit. CLA, VIII, 1128; A. Holder, Die
Reichenauer,2, s. 582; R. McKitterick, The Diffusion, s. 417.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 136 + 137, Martianus Capella: lib. III (ff 1) (Holder,
Lowe, Leonardi); Ars Tatuini (Law)', anglosaskie centrum na kontynencie (Lowe);
Murbach(?) (Bischoff) [Reichenau], saec. VIIEIX.
K. Napisany na insularnym pergaminie, sposobu liniowania nie da się ustalić. P. Napisany
czarnym inkaustem w niezgrabnej anglosaskiej minuskule z elementami majuskuły (w/g
Holdera pismo jest północnofrancuskie). Pismo podobne jest do Aug. Fragm. 116. Występują
insularne abrewiacje. Puste końce wierszy wypełnione są szeregiem kropek lub esami-
floresami. Lit. CLA, VIII, 1129; A. Holder, Die Reichenauer,2, s. 583n, 737; C. Leonardi, I
Codoci di Marziano Capella, Aevum, 34(1960), s. 57; B. Bischoff, MS,3, s. 20; V. Law, The
Insular, s. 23, 67.

KARLSRUHE, BLB, Rastatt, 22, Bonifatius: Epistulae', @ [Fulda, potem Hirsau], saec.
IXmed (Tangl).
P. Rękopis został skopiowany z anglosaskiego wzorca Lit. M. Tangl, Studien zur
Neuausgabe, s. 65nn.

KASSEL, LB, astron. f. 2, Beda; De temporum ratione; tabulae paschalae; Annales

Fuldenses (ff. 84); Fulda [Fulda], saec. IXin (Gugel); IX (Boyer); 814(?) (Jones).
K. (?) P. Tablice napisane są przez 1 rękę karolińską; drugi skryba, z pismem z insularnymi
wpływami, dokonał później wpisów do 838 r. (Lehmann). Druga kolumna na f. 28v wydaje
się być napisana przez anglosaskiego skrybę w minuskule karolińskiej, natomiast na f. 29r ta
sama ręka używa pisma anglosaskiego -podobnie i w innych miejscach (Beeson). Abrewiacje

496
są w dużym stopniu insularne. Skryba był chyba również korektorem i glosatorem (Jones).
Pochodzi z tego samego wzorca co Clm. 14641 (Wattenbach-Levison). Steinmeyer datuje
glosy na XI w.; Glosy sgn. pochodzą z IX w ., chyba z pierwszej połowy (Kóbler). Lit. P.
Lehmann, Fuldaer Studien(l925), s. 33nn, 52n; Ch. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s.
74; B. B. Boyer, Insular, s. 32; C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 145; J. Prinz,
Die Corveyer Annalen, s. 2, 14; P. Hagele, Hrabanus, s. 88, Abb. 13(f. 61r); Steinmeyer-
Sievers, Bd. 4, s. 410; G. Köbler, Ergänzungen, s. 583.

KASSEL, LB, hist. q. 72 a-c, Paulus Diaconus, Historia Longobardorum, (ff. 10); Fulda
[Fulda], saec. IX,2/4 (Bischoff).
K. (?) P. Napisany minuskułą karolińską z wpływami insularnymi i anglosaską. Zawiera sgn.
glosy przeoczone przez Steinmeyera (Lehmann). Przynajmniej 3 ręce anglosaskie, w tym 2 te
same co w rękopisie z Leeuwarden, 55; na f. 2v taki sam inicjał 'E' jak w Leeuwarden f. 39r
(Spilling). Fragment a napisany został karolińską minuskułą, a pozostałe pismem insularnym
(Heyne). Według Machielsona napisany przez Harmindusa, który pracował przy Vaticano,
Pal. lat. 577. Lehmann widzi w piśmie pewne podobieństwo do Milano, L. 85 sup. Lit. P.
Lehmann, Mitteilungen 2, s. 4; B. Bischoff, MS,3, s. 84; H. Spilling, Angelsächsische, s. 86;
D. L. Machielson, De Angelsaksische, s. llOnn; Fuldische Handschriften aus Hessen, [S.
Heyne], s. 80, il.

KASSEL, LB, Manuskripten-Anhang 19 (5), Beda: Historia Ecclesiastica (f 1); Fulda

[kolekcja W. Lange], saec. IXin.
K. (?) P. Bischoff przypisuje pismo Risalahowi, który pracował przy Kassel, theol. fol. 25 i
używał anglosaskiej minuskuły. Rękopis nie był kopiowany z Kassel, theol. q. 2, który byłjuż
być może w Fuldzie (Wright). Lit. D. H. Wright, rec. z P. H. Blair, The Moore Beda,
Copenhagen 1959, Anglia, 82(1964), s. 117.

KASSEL, LB, philol. fol. 2, CPmmentarii notarum tironianarum (ff 147)', płn. lub płn.-
wsch. Francja, w skryptorium z wpływami anglosaskimi (Lowe); St. Amand (Bischoff) [(?)
(Gugel)], saec. VIIEIX.
P. Anglosaska ręka z VIIEIX wieku wpisała na f. 1 rozdział z Izydora o 'notae vulgares'. Na f.
1 krzyż poprzedza tytuł jak w rękopisach z Tours. Lit. CLA, VIII, 1132; G. Struck,
Handschriftenschätze, s. 7n, Taf. 2; SSBK,2, s. 64; B. Bischoff, MS,1, s. 89, MS,3, s. 13, 302;
U. Schwab, 'arbeo Iaosa'. Philologische Studien zum Hildebrandlied, Bern 1972, Taf. 1; H.
Broszinski, Kasseler Handschriftenschätze, Kassel 1985, s. 117nn, Abb. (f. 103v); R.
McKitterick, The Diffusion, s. 420; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 77. @F. Reuss, Die
Kassler Handschrift der Tironischen Noten samt Ergänzungen aus der Wolfenbüttler
Handschrift, Leipzig-Berlin 1914.

KASSEL, LB, philol. fol. 15 + FRITZLAR, Stiftskirche St. Peter, Schatzkammer (S. N.)
[teraz 125,1] + MARBURG, Univ.-Bibl. 375, 1-3, Priscianus: Institutiones grammaticae (ff
5); anglosaskie skryptorium w Niemczech (Lowe); Fulda bądź Hersfeld (Lehmann); Fulda
(Butzmann); Fritzlar(?) (Spilling, McKitterick) [Fritzlar], saec. VIIEIX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Zwarta anglosaska minuskuła. Insularne abrewiacje.
McKitterick widzi kontynentalne wpływy na pismo insularne i insularne wpływy na pismo
sgn. glos i pismo drugiej ręki. Glosy zostały wpisane w karolinie z IX w. z ags. wpływami -
w/g Hofmanna glosy wpisane minuskułą karolińską z 1 pol. IX w. Lit. CLA, VIII, 1133, Add.
I; G. List, Die Handschriften der Dombibliothek, s. 204; C. H. Beeson, Paris, Lat 7530, s.
205; P. Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933, s. 32n; H. Spilling, Angelsächsische, s. 96; L.
Denecke, Bibliotheken im mittelalterlichen Fritzlar, s. 237; M. Passalacqua, I codoci, s. 94; V.
Law, The Insular, s. 21; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 310; J. Hofmann,

497
Altenglische, s. 129; H. Butzmann, Althochdeutsche Priscianglossen, PBB, 86(1964), s. 390;
G. Köbler, Ergänzungen, s. 684.

KASSEL, LB, philol. fol. 27, Ammianus Marcellinus: Res gestae, Hersfeld(?) [Hersfeld],
saec. IX, 1/2; IX,2/4 (Bischoff).
K. (?) P. Omyłki skryby świadczą, że nie potrafił czytać insularnej minuskuły we wzorcu.
Traube uważa go za bliźniaczą kopię Vaticano, Pal. lat 1873. Według Robinsona był
wzorcem dla Vaticano, lat. 1873 z Fuldy. Lit. L. Traube, VuA,3, s. 34-5; R. P. Robinson, The
Hersfeldensis and Fuldensis of Ammianus Marcellimus, University of Missouri Studies,
11(1936), s. 118-40; Text and Transmission [L. D. Reynolds], s. 6nn; B. Bischoff, Die Abtei,
s. 64, 69.

KASSEL, LB, poet. fol. 6, Servius in Aeneid (ff. 109f Fulda [Fulda], saec. ok. 840
(Marshall); IXmed.
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą. Abrewiacje wskazują na pochodzenie z
anglosaskiego wzorca (Beeson). Lit. G. Struck, Handschriftenschätze, s. 34; P. Lehmann,
Franciscus, s. 78; C. H. Beeson, Insular Symptoms, s. 89n; Texts and Transmission, [P. K.
Marshall], s. 387; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 9n.

KASSEL, LB, theol. fol. 21, Hieronymus in Ecclesiasten; Ambrosius: Apologia prophetae
David etc. (ff. 63f Northumbria; Northumbria(?) (Bischoff) [Fulda], saec. VIII; Vlllex
(Wiedemann).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, które tworzą również quiniony. P. Anglosaska majuskuła i
minuskułą kilku rąk. Ręka główna f. 2-23, 40-63 przypomina Będę ze St. Petersburg Q. v. I.
18. Korektury są w anglosaskiej minuskule z VIII wieku. Proste inicjały są czerwono
opunktowane. Konfuzja s-ss. Na f. 63 zostały wpisane runy w porządku alfabetu łacińskiego
(Lowe). Niezwykły kształt litery 'a' sugeruje ścisły związek z Düsseldorf, Staatsarchiv Fragm.
28 i z fragmentem w prywatnym posiadaniu [Wielka Brytania] (Ker). Oprawa jest
najprawdopodobniej anglosaska. Rękopis nie zawiera alfabetu runicznego (Wiedemann). Lit.
CLA, VIII, 1134; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 20, Taf. 13(f. 23r, 33r), 14(f. 44r); K.
Wiedemann, Manuscripta, s. 26n; B. Bischoff, MS,2, s. 287; N. R. Ker, Fragments of
Jerome's Commentary on St. Matthew, Medievalia et Humanistica, 14(1962), s. 8; G. D.
Hobson, Some Early Bindings, s. 215, 222; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 34.

KASSEL, LB, theol. fol. 23, Hieronymus: Comentarii in Ezechielem (ff. 131f Fulda [Fulda],
saec. IX, 1-2/4.
P. Napisany karolińską minuskułą przez kilka rąk. Dodatki są wpisane i wyryte w
anglosaskiej minuskule. Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s. 29.

KASSEL, LB, theol. fol. 24, Primasius in Apocalypsim (ff. 74)\ anglosaskie skryptorium w
Niemczech, Fulda(?) (Lowe, Wiedemann); okolice Würzburga(?) (McKitterick) [Fulda], saec.
VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: napisany na vellum i liniowanie po złożeniu składek. P.
Napisany w anglosaskiej majuskule, zasadniczo przez 2 ręce. Trzecia ręka naśladuje na f. 55
anglosaską majuskułę i przypomina Würzburg M. p. th. f. 13 i 78. Atrament jest czarny.
Korektury z VIII wieku wpisane zostały insularną minuskułą. Insularne abrewiacje.
Występuje konfuzja s-ss, o-u (Lowe). Na foliałach 1-5lv znajduje się wytarta półuncjała
anglosaska, na której pojawia się pismo z XII w., w dalszej części napisany majuskułą
przechodzącą w minuskułę. Napisany kilkoma rękoma. Korektury wpisane anglosaską
półuncjałą i minuskułą (Wiedemann). Cytaty z Apokalipsy zaznaczane są przez '. . .,' i
łączone często esami floresami z następnym wierszem (Adams), jedno z dołączonych kazań

498
ma wydźwięk misyjny (DS za Contreni). Lit. CLA, VIII, 1136; K. Wiedemann, Manuscripta,
s. 29n; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 20, Taf. 14(f. 59r); CCSL, 92, ed. A. W. Adams, s.
XVI; J. J. Contreni, The Cathedral School, s. 133; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries,
s. 300; Fuldische Handschriften aus Hessen [H. Broszinski], s. 44, il. (f. 69r); K. Gugel,
Welche erhaltenen, s. 35.

KASSEL, LB, theol. fol. 25, Beda: Explanatio Apocalypsi (ff. 56); anglosaskie skryptorium
na kontynencie, Fulda(?); Fulda (Boyer, Wiedemann, Broszinski) [Fulda], saec. IX, 1/2
(Lowe, Wiedemann); przed 842 (Weiner); IXex (Boyer); IX (Lindsay);.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Napisaną przez kilka rąk anglosaską minuskułą,
jedynie na f. lva pojawia się karolińska minuskułą. Noty marginalne wpisane są w
anglosaskiej i karolińskiej minuskule. Pismo wyróżnijące to anglosaska półuncjała. Na f.
56vb kryptograficzny wpis skryby 'prbtf pro scrkptprf qxk Rksblbh bppfllbtyr=orate pro
scriptore qui Risalah appellatur' (Wiedemann). W/g Lindsaya ten sam pracował przy Kassel,
Manuscripten-Anhang 19(5). Jedna z rąk występuje w Oxford, Bod. Lib. lat. 102 (Fischer).
Skryba, Risalah, podpisał się kryptogramem. Jego pismo podobne jest do tego, które pojawia
się również w Wien 430 i Bern 234 (Spilling). Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s. 30n; W.
M. Lindsay, Notae, Suppl., s. 69; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 21, Taf. 16(f. 2r); G. D.
Hobson, Some Early, s. 215; CLA, VIII, 1137; B. B. Boyer, Insular, s. 32; B. Fischer, KdG, s.
198; H. Spilling, Angelsächsische, s. 71; taż, Das Fuldaer, s. 170; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 28, 141; Fuldische Handschriften aus Hessen, [Broszinski], s. 78, il. (f.
5r).

KASSEL, LB, theol. fol. 25 (1 luźna karta), Psalterium Gallicanum (ff. 2); anglosaskie
centrum na kontynencie, Fulda(?) [(?)], saec. VIII,2/2.
K. Napisany na insularnym pergaminie, sposbu liniowania nie można ustalić. P. Anglosaska
minuskułą typu northumbryjskiego. Małe inicjały są czerwono opunktowane. Występuje
konfuzja n-r (Lowe). Baesecke widzi podobieństwo do St. Gallen 913 i sądzi, że oba
pochodząz tego samego skryptorium. Lit. CLA, VIII, 1137; K. Wiedemann, Manuscripta, s.
30n; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 21, Taf. 16(f2r); B. Fischer, KdG,2, s. 198.

KASSEL, LB, theol. fol. 29, Cassiodorus: Institutiones; Augustinus: De doctrina,

Retractiones (ff. 169); Fulda (Broszinski) [Fulda], saec. IXmed; ok. 900 (Wiedemann).
K. (?) P. Napisany przez kilka rąk karolińską minuskułą z elementami anglosaskimi
(Wiedemann). Napisany przez kilka rąk pod większym i mniejszym wpływem insularnym
(Broszinski). Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s. 35n; R. A. B. Mynors, Cassiodori Senatoris
Institutiones, Oxford 1937, s. XIV; H. Hoffmann, Buchkunst, s. 152n; K. Gugel, Welche
erhaltenen, s. 35.

KASSEL, LB, theol. fol. 29 (oprawa), Ps.-Augustinus: Adfratres in eremo sermo 64 (ff. 6);
skryptorium niemiecko-anglosaskie (Bischoff, cyt. Wiedemann)) [Fulda], saec. IX, 1/3
(Bischoff, cyt. za Wiedemann); IX, 1/2 (Bischoff, cyt. za Broszinski).
K. (?) P. Napisany anglosaską półuncjałą, prawdopodobnie przez 2 ręce (Wiedemann). Poza
atrybucją do niemiecko-anglosaskiego skryptorium, Broszinski nie uszczegóławia cech
anglosaskich. Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s. 36; H. Broszinski, Kasseler
Handschriftenschätze, Kassel 1985, s. 21nn.

KASSEL, LB, theol. fol. 30, Auguustinus: Soliloquia; Retractiones; De immortalitate etc.
(ff. 56); Benediktbeuern(?) (Bischoff, cyt. za Gugel); Fulda (Hörmann, Broszinski, Bischoff,
cyt. za Wiedemann) [Fulda], saec. IX, 1-2/4 (Bischoff, cyt. Wiedemann).
K. (?) P. Rękopis składa się z dwóch części (f. lr-15v oraz 16r-56v); obie napisane w
większości anglosaskiej, ale i w karolińskiej minuskule. Korektury i notatki wpisane są we

499
współczesnej anglosaskiej i karolińskiej minuskule (Wiedemann). Napisany pismem
karolińskim (Broszinski). Foliały lr-15v, 43v-56v napisane są anglosaską minuskułą.
Pojawiają się też anglosaskie korektury wpisane przez 3 ręce (Hörmann). Ta sama ręka
pracowała być może przy nagłówkach (Kolumnentitel) w rękopisie Basel, F. III. 15 k, który
powstał zdaniem Bischoffa w Benediktbeuern (Gugel). Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s.
36n; W. M. Lindsay, Notae, s. 45; Fuldische Handschriften aus Hessen, [H. Broszinski], s. 66,
il. (f. 41r); CSEL, 89, 1984, ed. W. Hörmann, s. XIV; G. D. Hobson, Some Early, s. 215; K.
Gugel, Welche erhaltenen, s. 50.

KASSEL, LB, theol. fol. 32, Gregorius. M.: Regula pastoralis (ff. 72); pld. Anglia; pld.
Anglia(?) (Broszinski, Wiedemann) [Fulda], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek P. Napisany w anglosaskiej majuskule. Korektury wpisane zostały
anglosaską minuskułą z VIII/IX wieku i fuldajską karoliną z IX wieku. Występuje konfuzja s-
ss (Lowe). Insularna ornamentyka, chyba w stylu mercjańskim, jest dziełem Anglosasa lub
lokalnego (kontynentalnego) skryby. Podobny w ornamentyce do Wien, 969 (Micheli).
Wschodni ofrankijskie glosy rylcowe, chyba z Fuldy z IX w. oraz inne glosy rylcowe
(Siewert). Pojawiają się probatio pennae w anglosaskiej i karolińskiej minuskule
(Wiedemann). Lit. CLA, VIII, 1138; K. Wiedemann, Manuscripta, s. 39n; G. Baesecke, Der
Vocabularius, s. 20, Taf. 15(f. 23r); G. L. Micheli, L’enluminure, s. 66n; Fuldische
Handschriften aus Hessen [H. Broszinski], s. 32, il. (f. 24r); Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s.
411; J. Hofmann, Altenglische, s. 127n; K. Siewert, Glossenfunde, s. 37nn; G. Köbler,
Ergänzungen, s. 683, 793; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 36; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 56.

KASSEL, LB, theol. fol. 36 (karta ochronna) [zaginiony], Liber antiphonarius (2 frg. );
Fulda [Fulda], saec. IX, 1/2 (Wiedemann); IX,2/3 zaHrabana.
K. (?) P. Napisany przez 2 ręce w karolińskiej minuskule z anglosaskimi wpływami
(Wiedemann). Ręka Hrabana i innego skryby. Widać przechodzenie z duktu anglosaskiego na
mieszaną karolinę (Spilling). Skopiowany ze wzorca anglosaskiego lub pochodzącego z
Rzymu (Huglo). Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s. 43; CLLA, 1323; B. Opfermann, Un
fragmento liturgico di Fulda del IX secolo, EL, 50(1936), s. 208-19; M. Huglo, Le chant
'vieux-romain': liste des manuscrits et temoins indirects, Sacris erudiri, 6(1954), s. 107; H.
Spilling, Angelsächsische, s. 91; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 36; E. Palazzo, Les
sacramentaires, s. 22ln.

KASSEL, LB, theol. fol. 36 (oprawa), Augustinus: Tractatus in evangelium (1 frg. );

Fulda(?) [Fulda], saec. IX,1/4 (Bischoff, cyt. za Wiedemann).
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą przez 1 rękę. Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s.
35n.

KASSEL, LB, theol. fol. 44, Augustinus: Enchiridion (ff. 80); Fulda [Fulda], saec. IX,2/2
(Bischoff, cyt. za Wiedemann); IX,2/4 (Weiner).
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułąJeden inicjał jest wykonany w stylu insularnym,
podobny do Halberstadt 46 (Weiner). Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s. 55n; J. Hoffman,
Altenglische, s. 131; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 34, 142; G. D. Hobson, Some
Early, s. 215; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 36.

KASSEL, LB, theol. fol. 54, Hildebrandslied (f. Ir, 76v); Liber Sapientiae Ecclesiasticus;
Origenes in Numeros; sacramentarium gelasianum (ff. 76); Fulda [Fulda], saec. IX,3-4/10
(Bischoff, cyt. za Wiedemann); IX,3/10 (Fischer za ustną informacją Bischoffa); 790-800
(Neuser); tuż po 800 (Broszinski); IX, 1/3 (Thiele).

500
K. Napisany na insularnym pergaminie (Lühr). P. Pierwsza ręka (f. lv, 4v-8v) pisze w
anglosaskiej minuskule z saec. IX,3/10, druga, karolińska (f. lr, 76v); ręce 3 i 4 w
karolińskiej minuskule z insularnymi wpływami saec. IX,4/10. Pojawiają się ledwo czytelne
glosy rylcowe. Zapiski marginalne są w anglosaskiej minuskule, a korektury w karolińskiej
(Wiedemann). Tekst główny napisany jest zasadniczo pismem anglosaskim z dodatkami w
karolińskiej minuskule. W tekście Hilebrandslied pojawiają się 2 ręce, w których prześwieca
dukt anglosaski. Obie ręce nie są spotykane w pozostałych rękopisach z Fuldy (Broszinski).
Na f. 76v widać przeświecanie jeszcze duktu anglosaskiego (Danielowski, Spilling). Tekst
Liber Sapientiae napisany został pismem anglosaskim (Fischer). Hildebrandslied wpisany
dwiema rękoma karolińskimi z reminiscencjami insularnymi. Występują elementy
anglosaskiej ortografii -m. in. runa 'wen', które zostały zapożyczone ze wzorca (Lühr). W/g
Neusera f. 2r-4r, 9r-76r (głównie Liber Sapientiae Salomonis) napisane są insularnym
pismem. Teksty zebrane w tym kodeksie mają charakter wybitnie misyjny. Według Frisch
tekst sakramentarza (f. lv, lustro tylnej okładki) wpisany został jedną anglosaską ręką, na
recto lustar tylnej okładki, w lewym górnym rogu znajduje się krzyż. Lit. K. Wiedemann,
Manuscripta, s. 72; G. Struck, Handschriftenschätze, s. 3 Inn; E. Danielowski, Das
Hiltibrantlied: Beitrag zur Überlieferungsgeschichte auf paläographischer Grundlage, Berlin
1919; R. Derolez, Runica, s. 388n; W. Thiele, Sapientia Salomonis, s. 36nn; P.-E. Neuser,
Das karolingische 'Hildebrandslied'. Kodikologische und rezeptionsgeschichtliche Aspekte
des 2° Ms. theol. 54 aus Fulda, [w:] Architectura poetica. Festschrift für Johannes Rathofer,
hrsg. U. Emst, B. Sowiński, Köln-Wien 1990, s. 1-16; W. M. Lindsay, Notae, s. 451; B.
Bischoff, MS,3, s. 86n; I. Schröbler, Fulda und althochdeutsche, s. 12n; B. Bischoff,
Paläographie des römischen Altertums, s. 122; H. Spilling, Angelsächsische, s. 92; D.
Geuenich, Zur althochdeutschen Literatur, s. 119n; R. Lühr, Studien zur Sprache des
Hildebrandliedes, [Regensburger Beiträge zur deutschen Sprach- und Literaturwissenschaft,
22], Frankfurt a/M-Bem 1982; H. Broszinski, Kasseler Handschriftenschätze, Kassel 1985, s.
139nn, Abb.; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 36n; G. Frisch, Aus fuldischen Handschriften.
Zwei liturgische Fragmente des neunten Jahrhunderts in einer ehemals fuldischen
Handschrift, Fuldaer Geschichtsblätter, 69(1993), s. 141-61, Abb. (f. lv); Fuldische
Handschriften aus Hessen, [H. Broszinski], s. 70, il. (76v); G. Köbler, Ergänzungen, s. 167n.
Das Hildebrandlied. Faksymile der Kasseler Handschrift mit einer Einführung von H.
Broszinski, Kassel 1984; H. Fischer, Schrifttafeln, Taf. 13.

KASSEL, LB, theol. fol. 54 (frg. ), Sacramentarium (f. 1)\ Fulda [Fulda], saec. IX, 1-2/4
(Bischoff, cyt. za Wiedemann); IXmed (Palazzo).
K. (?) P. Napisany 1 ręką w anglosaskiej minuskule (Wiedemann). Napisany
charakterystycznym pismem anglosaskim z Fuldy. 2 inicjały 'P' są wykonane w stylu
anglosaskim. Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s. 72; E. Palazzo, Les sacramentaires, s. 223n.
C. W. M. Grein, Das Hildebrandslied, Göttingen 1858 [nie dotarłem],

KASSEL, LB, theol. fol. 54 (oprawa), Lectionarium (frg. f Fulda [Fulda], saec. IX,2-3/10.
P. Anglosaskie pismo typu fuldajskiego. Lit. K. Christ, Karolingische Bibliothekseinbände,
Festschrift Georg Leyh, Leipzig 1937, Taf. lb; G. D. Hobson, Some Early, s. 215; B.
Bischoff, MS,3, s. 86.

KASSEL, LB, theol. fol. 60, Evangeliar (ff. 159f okolice Corvey (Wiedemann); okolice
Fuldy (Clemen, cyt. za Struck); teren alemański (Zimmermann) [Abdinghof, Köln], saec.
IX,2/2.
P. Pismo karolińskie, w którym okazyjnie uwidacznia się anglosaski wpływ. Liczne
iluminacje wykazują anglosaskie wpływy. Rękopis jest datowany wpisem na f. lv (Struck).
Wiedemann nie widzi wpływów anglosaskich. Lit. K. Wiedemann, Manuscripta, s. 85nn; G.
Struck, Handschriftenschätze, s. 76nn; E. H. Zimmermann, Fuldaer Buchmalerei, s. 101; G.
Swarzenski, Die Salzburger, s. 113; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 411.
501
KASSEL, LB, theol. fol. 65, Iosephus Flavius: (tz. Hegesippus) De bello Iudaico (ff. 158)',
płn. Włochy [Anglia(?), Fulda (Lehmann)], saec. VI.
P. Zniszczone części rękopisu zostały w VIII w. odrestaurowane anglosaską minuskułą.
Anglosaskie zapiski marginalne (być może św. Bonifacego). Runiczna inskrypcja na oprawie
'IOSEPF, a obok alfabet runiczny. Charakter run nie pozwala przypuszczać, aby pochodziły
od św. Bonifacego lub jego najbliższego otoczenia; są raczej dziedzictwem drugiego
pokolenia misjonarzy wychowanych w tradycji anglosaskiej (Derolez). Na oprawie wpisano
runami zawartość kodeksu (Bischoff). Pojawiają się 2-3 anglosaskie glosy rylcowe w ags.
minuskule (w/g Köblera z VIII w. ) wpisane z użyciem runicznego 'wen' (p) i 2
starogórnoniemieckie (z VIII/IX w.-Köbler) glosy rylcowe w karolinie (Hofmann). Lit. CLA,
VIII, 1139; K. Wiedemann, Manuscripta, s. 96; G. Struck, Handschriftenschätze, s. 9n;
Fuldische Handschriften aus Hessen [H. Broszinski], s. 22, il. (f. 25r); W. M. Lindsay, Notae,
s. 451; R. Derolez, Runica, s. 270nn, 414; taż, Die hrabanischen, s. 7; P. Lehmann, Fuldaer
Studien,1, s. 15; H. Schilling, Die Handbibliothek des Bonifatius, k. 335; M. B. Parkes, The
Handwriting, s. 122nn; N. R. Ker, Catalogue, s. 157; R. Bergmann, Die althochdeutsche
(1983), s. 18; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 37; J. Hofmann, Altenglische, s. 50nn; B.
Bischoff, MS,1, s. 91; G. Köbler, Ergänzungen, s. 611; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s.
56.

KASSEL, LB, theol. fol. 183 [zob. MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 1,2]

KASSEL, LB, theol. fol. 265 [olim Manuscripten-Anhang 19/la] + MARBURG,

Staatsarchiv, Hr. 2. 17 [olim Best. 315 1 Nr. 321-325], Hieronymi prologus in Danielem (2
frg.); anglosaskie centrum na kontynencie [Marburg], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła z krótkimi descendencjami.
Insularne abrewiacje. Korektury wpisane zostały ręką skryby tekstu głównego i karolińską
minuskułą. Pojawiają się typowo insularne konfuzje liter (Lowe). Napisany kilkoma rękoma
anglosaską minuskułą. Pewne cechy w ortografii łaciny rękopisu są śladem niemieckiej, a
przynajmniej germańskiej wymowy łaciny, to wskazuje raczej na miejsce spisania kodeksu,
niż na właściwości wzorca. Z Anglii nie znamy kodeksu z komentarzem Hieronima do Księgi
Daniela, ale poświadczony jest w anglosaskich centrach na kontynencie. Datowanie na
podstawie podobieństwa do fragmentu z Kassel, theol. fol. 265 -prawie identyczny w
wymiarach, piśmie i kolorze atramentu (Auerbach). Lit. CLA, VIII, 1145, Add. I; K.
Wiedemann, Manuscripta, s. 271; B. Fischer, KdG,2, s. 196; I. Auerbach, Ein Fragment des
Daniel-Kommentars von Hieronymus im Staatsarchiv Marburg, AfD, 23(1977), s. 55-103.

KASSEL, LB, theol. fol. 266 (olim Manuskripten-Anhang 19/lb) + HERSFELD,

Stadtarchiv lat. IV + DURHAM, Cathedral Library, C IV 8 + COLUMBIA, University
Library, Frag. N°8 + DURHAM, Cathedral Lib. C. IV. 8 (luźny foliał) + COLUMBIA,
University of Missouri, University Libr. Fragm. 8, Gregorius M.: Moralia in lob (ff. 2f
Hersfeld(?) [Hersfeld], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany przez więcej niż jednego skrybę w anglosaskiej
minuskule. Insularne abrewiacje. Akcenty nad monosylabami i insularna interpunkcja zostały
chyba dodane później. Wydaje się, że rękopis należy do sześci otom owej edycji dzieła
Grzegorza Wielkiego (Bischoff), tak też Lowe w CLA, VIII, 1144. Lit. CLA, II, 155, [CLA,
VIII, 1144], Add. I; K. Wiedemann, Manuscripta, s. 271; P. Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933,
s. 33; B. Bischoff, MS,3, s. 27.

502
KASSEL, LB, theol. fol. 267 (olim Manuskripten-Anhang 19/lc), Cassianus: Collationes
(ff. 2)\ Anglia lub anglosaskie centrum na kontynencie(?) (Lowe); Hersfeld (Lehmann) [(?)],
saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: napisany na vellum i liniowanie po złożeniu składek. P.
Anglosaska minuskułą z elementami majuskuły. Inicjały są czerwono opunktowane. Insularne
abrewiacje. Lit. CLA, VIII, 1143; K. Wiedemann, Manuscripta, s. 272; P. Lehmann,
Mitteilungen, 4, 1933, s. 33.

KASSEL, LB, theol. fol. 283 [olim Manuskripten-Anhang 18/2] + MARBURG,

Staatsarchiv Hr. 3, 5a-b, Hieronymus et Augstinus: Epistulae (ff. 6)\ Hiszpania [Fulda],
saec. Vlllex.
P. Napisany wizygockim pismem. Korektury są wpisane w wizygockiej i anglosaskiej
minuskułę (Lowe). Rękopis został skopiowany z wizygockiego wzorca (Bischoff). Rękopis
był wzorcem dla Marburg Hr. 2, 4a-c (Spilling). Współczesne glosy łacińskie i 1 glosa
starogórnoniemiecką, która została wpisana anglosaską minuskułą. Z tego samego wzorca
został skopiowany Marburg Hr. 2, 4a-c (Heyne). Lit. CLA, Supp. 1785; K. Wiedemann,
Manuscripta, s. 278; P. Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933, s. 33; B. Bischoff, MS,3, s. 85; H.
Spilling, Angelsächsische, s. 51, 58; Fuldische Handschriften aus Hessen [S. Heyne], s. 54; G.
Kóbler, Ergänzungen, s. 180.

KASSEL, LB, theol. oct. 5, Apocalypsis; Caesarius Arelatensis: Homiliae in Apocalypsim

(ff. 83)\ płn. Francja (Lowe); płd. Francja(?) (Traube) [Fulda (przynajmniej od X w. )], saec.
VIII; Vlllin (Bischoff, Broszinski).
K. Insularne cechy kodykologiczne: pergami może przypominać typ insularny, nakłucia na
obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaską minuskułą z VIII wieku
wpisane imię 'bliidthruuf. Anglosaskie korekcje z VIII wieku (koniec VIII w.- Fischer).
Omyłki zaznaczane przez d-h (Lowe). Kilka sgn. (wschodniofrankońskich) glos rylcowych
wpisanych pismem insularnym z IX w. (Hofmann). Pismo jest podobne do London, Harley
5041 i nie da się przyporządkować żadnemu znanemu skryptorium. Archaizmy w piśmie
pozwalają datować rękopis na początek VIII w. Dość szybko znalazł się w rękach skryby
posługującego się anglosaską minuskułą, być może z Fuldy, o czym świadczą korektury.
Wpis niemieckiego imienia 'Bliidthruf pochodzi z końca VIII w. Homilie są głosowane
(rylcem) pismem anglosaskim z 1 poł. IX w. w dialekcie wschodniofrankońskim, (Bischoff,
Broszinski). Lit. CLA, VIII, 1142; L. Traube, Nomina, s. 233; J. Hoffmann, Altenglische, s.
126n; B. Fischer, KdG,2, s. 185, 198; H. Broszinski, Kasseler Handschriftenschätze, Kassel
1985, s. 49nn, Abb. (f. 2v, 3r); Fuldische Handschriften aus Hessen [H. Broszinski], s. 28, il.
(f. 3r); G. Kóbler, Ergänzungen, s. 681; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 56.

KASSEL, LB, theol. qu. 1, Dionysius Exiguus: Canones apostolorum et conciliorum ff. 98)\
skryptorium nadmeńskie, Karlburg(?) (Bischoff, Mordek); Fulda(?) (Gugel) [Fulda], saec.
IX,1/2 (Bischoff); IXin (Bischoff, Mordek); 813-830 (Christ).
K. (?) P. Napisany dobrze wykształconą minuskułą karolińską wykazującą wpływy
anglosaskie. Korektury zostały wprowadzone m. in. ręką insularną. Glosy rylcowe są słabo
czytelne, ale chyba łacińskie. Tekst wykazuje podobieństwa do Pal. lat. 577 (Dionysiana) i
289 (kapitularz). Paleograficznie rękopis jest pokrewny do Karlsruhe 340 z 'congregatio ad
lapidum fluminis' (Bischoff, Mordek). Karolińska minuskułą. Korektury i inne zapiski
wprowadzone zostały ręką anglosaską. Kilka glos sgn. z 1 pol. IX w. Lit. K. Christ, Eine
unbekannte Handschrift der ersten Fassung der Dionysiana und der Capitula de canonibus
excerpta, [w:] Festschrift für Georg Leidinger, München 1930, s. 25-36, Taf. 6 [nie dotarłem];
G. Baesecke, Vocabularius, s. 99; LsK, s. 50n; L. Machielson, Fragments patristiques non-
identifies, Sacris erudiri, 12(1961), s. 493nn; Haubrichs, Die Angelsachsen und die
germanische Stämme, s. 393; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 242; tenże,

503
Bibliotheca capitularium, s. 190n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 37; J. Hofmann,
Altenglische, s. 128; B. Bischoff, MS,3, s. 28; K. Siewert, Glossenfunde, s. 39; G. Köbler,
Ergänzungen, s. 683; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 56.

KASSEL, LB, theol. qu. 2, Beda: Historia ecclesiastica (ff. 50f Northumbria, Wearmouth-
Jarrow^); Anglia(?) lub kontynent(?) (Lehmann); Fulda (Boyer) [Fulda od IX w. ], saec.
VIII,2/2 (750-780); VIII/IX (Lehmann).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą przez więcej niż jedną
rękę. Insularne inicjały i abrewiacje (Lowe). Anglosaskie glosy z 2 poł. VIII w. Lit. CLA,
VIII, 1140; P. Lehmann, Fuldaer Studien, SBAW, 1925, s. 22; B. B. Boyer, Insular, s. 32; T.
J. M. van Els, The Kassel Manuscript of Bede's 'Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum' and
its Old English Material, Assen 1972; D. H. Wright, rec. z P. H. Blair, The Moore Bede,
Copenhagen 1958, Anglia, 82(1964), s. 116; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 37.

KASSEL, LB, theol. qu. 6, Julianus Toletanus: Prognosticon (f 1-47)-, Fulda (Hillgarth);
Lorsch(?) (Bischoff); nadmeńskie skryptorium frankońskie (Gugel) [Lorsch (Hillgarth); Fulda
(Lindsay, Bischoff)], saec. VIIEIX lub IXin (Bischoff); IXin (Hillgarth).
K. (?) P. Napisany niemiecko-anglosaską minuskułą przez kilka rąk. Rękopis jest
prawdopodobnie kopią wzorca napisanego w Lorsch (Bischoff). Na f. 9r wpisana jest 1 glosa
sgn. w insularnym piśmie z Fuldy (Köbler). Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 452; P. Lehmann,
Die Nachträge, s. 169; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 20, 34, Taf. 16(f5v); P. Schnitzer,
K. Muttausch, Handschriften aus dem Kloster Lorsch, Lorsch 1964, s. 19; CCSL, 115, ed. J.
N. Hillgarth, s. XXVII, XLIV; B. Bischoff, Die Abtei, s. 83, p. 34; tenże, MS,2, s. 287; G. D.
Hobson, Some Early, s. 215, 222; G. Köbler, Ergänzungen, s. 767; K. Gugel, Welche
erhaltenen, s. 37.

KASSEL, LB, theol. qu. 10, Isidorus: Liber prooemiorum; Homiliae Augustini (ff. 144)',
Francja (Lowe); Bourges (Bischoff); płn.-wsch. Francja (Gugel, Broszinski) [Fulda], saec.
VIII.
P. Napisany prekaroliną z północno-wschodniej Francji. Probatio pennae wpisane zostało w
Fuldzie w karolinie z wpływami anglosaskimi (Broszinski). Probatio pennae z IX wieku w
minuskule karolińskiej z wpływami insularnymi. Kodeks pochodzi z tego samego
skryptorium co Berlin, Phillipps 1743 i Paris, BN, lat. 2034, Den Haag, 10B4 (Lowe). Lit.
CLA, VIII, 1141; L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 19; B. Bischoff, MS,3, s. 18; K. Gugel,
Welche erhaltenen, s. 37; Fuldische Handschriften aus Hessen [H. Broszinski], s. 30, il. (f.
136v); G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215.

KASSEL, LB, theol. qu. 166 [dawniej Manuskripten-Anhang 19/7,1], Gregorius M.:
Homilia in evangelia (f. 1)\ anglosaskie centrum w Niemczech [(?)], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany ładną minuskułą anglosaską. McKitterick
zauważa insularne ligatury, liniowanie i nakłuwanie. Jeden insularny inicjał jest czerwono
opunktowany (Weiner -u niego pod sygnaturą theol. fol. 166). Lit. CLA, Add. I, 1820; R.
McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 311; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 76, 142.

KASSEL, LB, theol. qu. 406, @; Fulda [Fulda], saec. IXin (Lowe); VIIEIX (Lehmann-
Bischoff).
K. (?) P. Na f. 9r znajduje się glosa starogórnoniemiecka w piśmie insulamo-fuldajskim z
pocz. IX w. Rękopis nie jest notowany w CLA. Lit. P. Lehmann, B. Bischoff, Nachträge, s.
169.

504
KLAGENFURT, Studienbibliothek, Feistritzer Bruchstück, Psalterium^ Würzburg
[Feistritz], saec. IX,4/10 (Bischoff).
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą z czasów biskupa Hunberta z elementami
fuldajskimi. Postać psa jest w stylu insularnym. Lit. H. Malloth, Die ältesten Buchschriften
Kärntens und ihre Herkunft, Carinthia I, 155(1965), s. 294-313, Abb. 4-10.

KOBENHAVN, Det Kongelige Bibliotek Gl. Kgl. Sämling 1338 4°, Commentarium in
Epistulae ad Romanorum (ff. 205f St. Amand (Bischoff) [@], saec. IX, 1/3 (Bischoff).
K. (?) P. Napisany prze 6 rąk. Występują insularne abrewiacje dla 'enim'. Tekst nie należy do
tradycji insularnej. Lit. C. P. Hammond-Bammel, der Römerbrieftext des Rufin, s. 121nn.

KOLMAR, BM, 38 (ff. 173-238), Epistulae Pauli (ff. 66)\ anglosaskie centrum, na
kontynencie(?) (Lowe); skryptorium nadbodeńskie (Fischer); anglosaska wspólnota nad
górnym Renem (Bischoff) [Murbach], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą i na f. 173 majuskuła. Glosy marginalne są w
insularnej minuskule z VIII/IX w. Insularne abrewiacje i inicjały czerwono opunktowane.
Akcenty umiejscowione ponad monosylabami (Lowe). Insularny skrót 'esf występuje rzadziej
od kontynentalnego (Lindsay). Rękopis wykazuje tekstualne podobieństwa do anglosaskich
rękopisów z Werden: Hannover, Kestner-Museum, Cul. I, 1 i Berlin, Theol. lat. 366 (Fischer).
Napisany per cola et commata. Częściowo głosowany w insularnej minuskule z VIII i IX w.
Tekst jest podobny do Gotha, Memb. I 20 z IXmed, ze skryptorium w Murbach (Frede).
Rękopis zawiera 18 inicjałów w stylu insularnym. Początkowe litery w niektórych wierszach
są czerwono opunktowane. Cames widzi też pewne podobieństwa stylistyczne z Reichenau.
Lit. CLA, VI, 750; W. M. Lindsay, Notae, s. 72; B. Fischer, KdG,2, s. 196, 202; H. J. Frede,
Epistulae ad Thessalonicenses, s. 66; B. Bischoff, Panorama, s. 243; G. Cames, Dix siecles
d'enluminure, s. 23, il. 15n (f. 216v, 231).

KOLMAR, BM, 39, Ps.-Isidorus: De ortu et obitu patr um; Uber de numeris; Computus
paschalis (ff. 178f Alzacja, tereny nadbodeńskie; Murbach (Holter) [Murbach], saec. VIII/IX.
P. Ręka z f. 126-180 używa insularnych abrewiacji. Insularny wpływ na ornamentykę.
Akcenty postawione ponad monosylabicznym 'o' i okazjonalnie ponad długimi samogłoskami
(Lowe). Ortografia wskazuje, że rękopis został skopiowany z iryjskiego wzorca lub z wzorca
powstałego pod wpływem iryjskim. Insularne abrewiacje skupione są głównie na f. 126-180
(Liber de numeris f. 61-175), ale pojawiają się w całym rękopisie. Pojawiają się akcenty
ponad długimi sylabami i monosylabicznym 'o'. Punktacja jest insularne. Tekst pochodzi z
tradycji iryjskiej. Pośrednią kopią tego rękopisu jest Zürich, Car. C. 123 (McNally). Tekst
pseudo-Izydora należy do tej samej tradycji co w Clm. 14392 i Orleans 184 (Bischoff). Jedno
słowo wpisano greckimi literami. Lit. CLA, VI, 751; SSBK,2, s. 215; G. Baesecke, Der
Vocabularius, s. 29; R. McNally, Der irische Liber de numeris, s. 3, 14n; K. Holter, KdG,3, s.
76; K.-E. Geith, W. Berschin, Die Bibliothekskatalogedes Klosters Murbach, s. 78.

KOLMAR, BM, 82, Iohannes CassianusŁ Collationes (ff. 77f Murbach [Murbach], saec.
VIII/IX; Vlllex (Fischer); IXin (Lindsay).
P. Omyłki zaznaczane symbolami d-h. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane (Lowe).
Rzadko pojawia się insularne 'autem' (Lindsay). Podobną ornamentykę ma BN, lat. 2110
(Cames). Lit. CLA, VI, 753; W. M. Lindsay, Notae, s. 452; B. Bischoff, MS,3, s. 19; B.
Fischer, KdG,2, s. 201; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 76; G. Cames, Observations sur
1'illustartion d'un exemplaire pre-carolingien d'Eugippius: Paris, BN, lat. 2110, Scriptorium,
47(1993), s. 44-8.

505
KÖLN, Dombibi. 13, Evangeliae [Ewangeliarz Hiltfredaf, zach. Francja [Köln, może już za
Hildebalda (785-819)], saec. IX, 1/4.
K. (?) P. Postacie ewangelistów na f. lv, 55v, 91v i 152v odzwierciedlają wzory bizantyjskie,
które poprzez misje insularne dotarły na kontynent z Wysp Brytyjskich (Euw). Lit. E. K.
Rand, A Survey, s. 67; W. Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 325; A. Boeckler, Die
Evangelisterbilde der Adagruppe, s. 125; H. Schnitzler, Rheinische Schatzkammer, Bd. 1, nr
17; A. von Euw, Rhein und Maas, Ausstellungskatalog, s. 166; F. M. Bischoff, Systematische,
s. 94.

KÖLN, Dombibi. 14, Evangeliarium (ff. 215f St. Amand (Euw); płn. Francja, St. Amand(?)
(Hsscensus) [Köln], saec. IX,4/4 (Euw); 860-870 (Hsscensus).
K. (?) P. Miniatura i inicjał na f. lv-2r są wykonane w stylu insularnym, zwłaszcza postać św.
Hieronima, podobnie tablice kanonów na f. 10v-llr. Rękopis należy do szkoły franko-
saksońskiej (Euw). Lit. G. L. Micheli, L’enluminure, s. 136, 140, pl. 186(f. 104v), 213(f.
10v); Das erste Jahrtausend, Tafelband, nr 229; A. von Euw, Das Buch der vier Evangelien.
Kölns karolingische Evangelienbücher, [Kölner Museums-Bulletin, Sonderheft 1(1987)],
Köln 1989, s. 17, 22, 38, 47nn; tenże, [w:] Rhein und Maas, Ausstellungskatalog, s. 167;
Handschriftencensus Rheinland, s. 582n; Das Schnütgen-Museum. Eine Auswahl, 2. Aufl.
Köln 1961, m2.

KÖLN, Dombibi. 15, Varia (ff. lOOf teren nadmozelski(?) [Köln], saec. IX,2/2.
K. (?) P. Bliżej niesprecyzowane wpływy insularne (Handschriftencensus). Lit.
Handschriftencensus Rheinland, s. 583n; Ornamenta Ecclesia, Bd. 1, s. 435, Abb. (f. 1, 93r);
A. Wilmart, Les ordres du Christ, Revue des Sciences Religieuses, 3(1923), s. 305-27.

KÖLN, Dombibi. 29, Hilarius in Psalm CXVIII (ff. 114f Köln (Jones); Köln(?) (Durst)
[Köln], saec. 870-889.
P. Pismo przypomina Tours. Pojawiają się insularne abrewiacje (Jones). Lit. L. W. Jones, The
Script of Cologne, s. 67n; M. Durst, Der Kölner Hilarius-Codex (Dombibliothek 29,
Darmstadt 2025) und seine Leserarten, Jahrbuch für Antike und Christentum, 33(1990), s. 53-
80. A. Chroust, ser. II, Lfg. VII, Taf. 3b.

KÖLN, Dombibi. 39, Ps.-Ambrosius: Commentarius in Epistulam Pauli ad Romanos ff. 71f
Köln [Köln], saec. 850-863.
P. Występują insularne abrewiacje. Lit. L. W. Jones, The Script of Cologne, s. 60n. A.
Chroust, ser. II, Lfg. VII, Taf. 3a

KÖLN, Dombibi. 40, Ps.-Chrysostomus in Mattheum (ff. 71), ff. 117) (Hsscensus)',
południowe Niemcy (Bischoff, cyt. za Banning) [@], saec. IXin (Bischoff, cyt. za Banning);
VIII (Hsscensus).
K. (?) P. Insularna abrewiacja dla 'cum'. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 42;
Handschriftencensus Rheinland, s. 595; CCSL, 87B, 1988, ed. J. van Banning, s. XXVII.

KÖLN, Dombibi. 41, Iohannes Chrysostomus in epistulam ad Hebraeos ff. 175)', Köln
[Köln], saec. VIIEIX; IXin (Hsscensus).
P. Zawiera insularne abrewiacje, w tym insularne 'autem'. Jones widzi insularny wpływ na
kształty niektórych liter np.: 'b, f, g'; 2 inicjały zostały skopiowane z insularnego wzorca.
Niektóre z rąk pracowały przy Köln 51 (Hsscensus). Lit. CLA, VIII, 1147; L. W. Jones, The
Script of Cologne, s. 33nn; W. M. Lindsay, Notae, s. 18, 64, 76; H. Foerster, Die
Abkürzungen, s. 9, 26; B. Bischoff, MS,3, s. 9, 152; Handschriftencensus Rheinland, s. 596;
E. Condello, Una scrittura, s. 85.

506
KÖLN, Dombibl. 43, lob, Tobias, Iudith (ff. 167): Środkowe Włochy, Monte Amiata(?),
Perugia(?), Farfa(?) [Köln (już w IX w. ), od 833 (Hsscensus)], saec. Vlllex; VIII/IX
(Bischoff).
P. Korektury zaznaczane przez h-h i glosy z VIII/IX wieku zostały wpisane kilkoma rękoma,
w tym anglosaskie oraz karolińskie z wpływami insularnymi. Insularne ligatury dla 'mi', 'ni'.
W/g Fischera rękopis był w rękach anglosaskich przed dotarciem do Köln. Kodeks został
napisany w klasztorze S. Salvatore w środkowych Włoszech tzn. być może na Monte Amiata,
w Perugi lub Farfie (Bischoff -Karl der Grosse). Na f. 70r wyryte są runy (Hsscensus). Księga
Hioba zaczyna się incipitem 'In nomine Dei summi' -iryjska cecha (McNamara). Lit. CLA,
VIII, 1148; Handschriftencensus Rheinland, s. 596n; B. Bischoff, MS,3, s. 35, 132; tenże,
Italienische Handschriften, s. 180; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 385; B. Fischer,
KdG,2, s. 195; M. McNamara, The Text of the Latin Bible, s. 33n; R. McKitterick,
Knowledge of Canon, s. 114.

KÖLN, Dombibl. 44, Libri paralipomenon (ff. 114)', Nadrenia bądź wsch. Francja [Köln],
saec. Vlllex; IX, 1/2 (Hsscensus).
P. Inicjały zdradzają wpływy insularne, niektóre są czerwono opunktowane. Lit. CLA, VIII,
1149; B. Fischer, KdG,2, s. 195.

KÖLN, Dombibl. 51, Hieronymus: Commentarius in Ezechielem (ff. 208f Köln [Köln], saec.
VIII/IX (za Hildebalda).
P. Insularny skrót dla 'est'. Występuje insularne 'g' (Lowe). Występują insularne inicjały i
abrewiacje (Jones). Rękopis napisany został różnymi rękoma, w tym pojawiają się ręce z
wpływami insularnymi. Niektóre ręce pracowały przy Köln 41 (Hsscensus). Imię 'Hildoard'
wpisane na f. 84v, które Lowe uważa za wpis skryby, nie jest kolońskie jak wskazuje
pisownia 'o' zamiast bardziej oczekiwanego kolońskiego 'uuardus' (Tiefenbach). Lit. CLA,
VIII, 1150; Handschriftencensus Rheinland, s. 596, 600; L. W. Jones, The Script of Cologne,
s. 35nn; H. Foerster, Die Abkürzungen, s. 113n; B. Bischoff, MS,1, s. 17, MS,3, s. 9; H.
Tiefenbach, Xanten, s. 309n.

KÖLN, Dombibl. 54, Hieronymus super Abdiam, Ionam, Naum ff. 162)', Köln [Köln], saec.
VIII/IX.
P. Występuje konfuzja s-ss. Insularne abrewiacje i ligatury dla 'mi', 'ni' (Lowe). Rękopis był
kopiowany przez kilka rąk z insularnego wzorca (Bischoff). Lit. CLA, VIII, 1151; E. K.
Rand, On the Symbols, s. 59n, pl. 4(2v); Handschriftencensus Rheinland, s. 602; B. Bischoff,
MS,3, s. 9; tenże, [w:] Epinal, s. 18.1. Kirchner, Scriptura, s. 40, tab. 38a.

KÖLN, Dombibl. 55, Hieronymus in Michaem (ff. 144)', Köln (Lindsay, Jones); Köln(?)
(Hsscensus) [Köln], saec. IXin; VIII/IX (Hsscensus).
P. Występuje insularne 'autem' (Lindsay). Pojawiają się iryjskie uncjalne 'd' oraz insularne
abrewiacje (Jones). Napisany różnymi rękoma, w tym wykazującymi wpływy insularne
(Hsscensus). Lit. L. W. Jones, The Script of Cologne, s. 43n; W. M. Lindsay, Notae, s. 19,
76; H. Foerster, Die Abkürzungen, s. 9; Handschriftencensus Rheinland, s. 603.

KÖLN, Dombibl. 63 + 65 + 67, Augustinus: Commentarius in Psalmos ff. 264 + 352 +

183)', Chelles; Köln (Jones) [Köln], saec. VIII/IX; IXin (Jones).
P. Dzieło zostało napisane przez 3 (nr 63), 4 (nr 65) i 2 (nr 67) zakonnice. Widoczny jest
niewielki iryjski wpływ na pismo i abrewiacje (Jones). Niektóre z zakonnic pracowały przy
Berlin, Phillipps, 1657 (Bischoff). Rękopis powstał na zamówienie Hildebalda, bpa Köln.
Ozdobna kapitała na f. 2v (Köln 67) wykazuje wpływy insularne (Hsscensus). Lit. CLA,
VIII, 1152; L. W. Jones, The Script of Cologne, s. 53nn; E. H. Zimmermann, s. 219n, Taf.

507
141; H. Foerster, Die Abkürzungen, s. 113nn; Handschriftencensus Rheinland, s. 608nn; B.
Bischoff, MS,1, s. 17, 19n; J. Vezin, Le travail, s. 214n. A. Chroust, ser. II, Lfg. VII, Taf. 10.

KÖLN, Dombibl. 74, Augustinus: De doctrina Christiana, contra Manicheos (ff. 167); Köln
(Lindsay, Jones) [Köln], saec. IXin Lindsay; 805-819 (Gorman).
P. Występują typowo insularne abrewiacje np. dla 'ecce' (Lindsay). Rękopis został
skopiowany z insularnego wzorca (Bischoff). Rękopis był wzorcem dla Lyon 609 (f. 1-95) z
ok. 852-875 (Gorman) Lit. L. W. Jones, The Script of Cologne, s. 49nn; W. M. Lindsay,
Notae, s. 64; H. Foerster, Die Abkürzungen, s. 85; E. K. Rand, On the Symbols, s. 60; M.
Gorman, The Manuscripts Tradition of St. Augustine's, s. 403; tenże, The Diffusion of the
Manuscripts of Saint Augustines 'De doctrina Christiana' in the Early Middle Ages, RB,
95(1985), s. 10-24; B. Bischoff, Epinal, s. 18.

KÖLN, Dombibl. 75, Augustinus: De civitate Dei (ff. 206); St. Amand (Bischoff); Köln (L.
W. Jones) [Köln], saec. IXmed (Jones); IX, 1/2 (Gorman).
P. Kilka rąk (5) pisze minuskułą imitującą pismo z Tours. Raz pojawia się iryjskie 'r'.
Niezapisane końcówki wierszy są wypełnione przez serię przecinków („„,). Pojawia się
półuncjalne iryjskie 'N' (L. W. Jones). W ornamentyce widać podobieństwo do Valenciennes
170 i Wien 1080 (Bischoff). Lit. L. W. Jones, The Script of Cologne, s. 61nn; SSBK,2, s.
106n; Ch. W. Jones, More about London Vitruvius, s. 262; M. Gorman, The Manuscripts
Tradition of St. Augustine's, s. 404.

KÖLN, Dombibl. 76, Augustinus: sermones et opuscula (ff. 222); Burgundia (Lowe);
Flavigny (Bischoff) [Köln], saec. VIIIex.
P. Insularne inicjały są czerwono opunktowane (Lowe). Występują insularne abrewiacje
(Jones). Na f. 22r znajdują się imiona kolońskie wpisane pismem z VIII/IX w. (Tiefenbach).
Lit. CLA, VIII, 1153; L. W. Jones, The Script of Cologne, s. 29n; B. Bischoff, MS,1, s. 17,
MS,3, s. 19; CCSL, 46, ed. M. P. J. van den Hout, s. XXXV; H. Tiefenbach, Xanten, s. 309.

KÖLN, Dombibl. 80, Augustinus: Epistulae etc. (ff. 148); Köln [Köln], saec. 870-889.
P. Litery 'b, 1' występują w insularnych kształtach. Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. L.
W. Jones, The Script of Cologne, s. 68nn.

KÖLN, Dombibl. 83 II, Computus; Isidorus: Chronicon; Scholia in Aratea (ff. 219); Köln;
Köln(?) lub Mondsee(?) (Heusgen) [Köln], saec. 798; część młodsza: IXin (Bischoff); ok. 805
(Jones, Heusgen).
K. (?) P. Kodeks składa się z dwóch części: f. 2-14 i ff. 15nn. Komput należy do tradycji
anglosaskiej. Widoczny jest insularny wpływ na pismo i abrewiacje (Ch. W. Jones). Lindsay
uważa abrewiacje (na f. 110-125) za prawdopodobnie iryjskie, a rękopis za dzieło Iroszkota.
Lowe nie widzi żadnych wpływów insularnych w pierwszej części. Kalendarz jest typu
anglosaskiego, podobny do Milano, M. 12 sup., Berlin Phill. 1831, 1869, Köln 103, Firenze,
plut. 16. 39, Paris, BN, lat. 9432 i Roma, Casa Nat. 641. Kodeks był ostatecznie
skompletowany w 805 roku - datacja Bischoffa może odnosić się do młodszej części: scholia
in Aratea. Insularne abrewiacje są iryjskiej i anglosaskiej proweniencji. Skryba w młodszej
części rękopisu kopiował iryjski wzorzec lub niezbyt dobrze opanował zestaw insularnych
abrewiacji (Rand). Skopiowany został z północnofrancuskiego wzorca powstałego w 798 r.
(Heusgen). Niektóre litery są iryjskie (insularne). Insularne abrewiacje i inicjały pod
wpływem insularnym, (f. 146) czerwono opunktowane. Na ilustracji u van Vlierdena -bez
oznakowania foliału- widoczny jest insularny sposób wypełniania niedokończonych wierszy.
Lit. CLA, VIII, 1154; W. L. Jones, Script of Cologne, s. 37nn; Handschriftencensus
Rheinland, s. 620n; W. M. Lindsay, Notae, s. 8, 68, 453; H. Foerster, Die Abkürzungen, s.
9nn; Ch. W. Jones, The 'Lost' Sirmond Manuscript of Bede's 'Computus', EHR, 52(1937), s.

508
208, 210; E. K. Rand, On the Symbols, s. 58n, pl. 2-3(f. 25, 116); P. Heusgen, Die
kompustische Handschrift der Kölner Dombibliothek, [w:] Colonia Sacra, Bd. 1, Festgabe für
W. Neuss, hrsg. E. Hegel, Köln 1947, s. 11-18; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 443,
Abb. 84; B. Bischoff, Das karolingische Kalendar der Palimpsethandschrift Ambros. M. 12
sup, s. 256; tenże, MS,1, s. 88; Ornamenta Ecclesiae. Kunst und Künstler der Romanik.
Katalog der Ausstellung, hrsg. A. Legner, Köln 1985, Bd. 1, s. 391, 421; P. McGurk,
Carolingian Astrological Manuscripts, s. 319; M. van Vlierden, Willibrord, nr 89, il. barwna
14. A. Chroust, ser. II, Lfg. VI, Taf. 10.

KÖLN, Dombibl. 91, Collectio canonum Andegavensis; Discipulus Umbrensium (ff. 112)',
Burgundia(?); Corbie(?) (Hsscensus) [Köln], saec. VIIEIX (Lowe, Bieler); VIII
(Finsterwalder).
K. Napisany częściowo na pergaminie, a częściowo na vellum. P. Omyłki zaznaczane przez
d-h (Lowe). Część tekstu jest proweniecji iryjskiej (Bieler). Finsterwalder nie widzi korektur
ani innych symptomów insularnych, a pismo określa jako burgundzkie w typie
wypracowanym w Luxeuil. Lit. CLA, VIII, 1155; Handschriftencensus Rheinland, s. 626; P.
W. Finsterwalder, Die Canones, s. 127-9; L. Bieler, Irish Manuscripts, s. 167; tenże, The Irish
Penitentials, s. 14; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 279n.

KÖLN, Dombibl. 92, Gregorius M.: Epistulae (ff. 180)', Köln; Köln(?) (Hsscensus) [Köln],
saec. IXin; VIII/IX (Hsscensus).
P. Pojawiają się (rzadko) insularne abrewiacje oraz iryjskie 'N' (Jones). Jeden ze skrybów
pracował przy Erfurt, Amplonianus 42 (Bischoff). Lit. L. W. Jones, The Script of Cologne, s.
44nn; E. K. Rand, On the Symbols, s. 60; Handschriftencensus Rheinland, s. 627; H.
Tiefenbach, Xanten, s. 310; B. Bischoff, Epinal, s. 18.

KÖLN, Dombibl. 93, Gregorius M.: Epistulae (ff. 177)', Köln; Köln(?) (Hsscensus) [Köln],
saec. IX,2/4, po 833.
P. Kapitała jest opunktowana na wzór iryjski (insularny-DS). Pojawiają się insularne
abrewiacje. Lit. L. W. Jones, The Script of Cologne, s. 59n; Handschriftencensus Rheinland,
s. 628. A. Chroust, ser. II, Lfg. VII, Taf. 2.

KÖLN, Dombibl. 98, Isidorus: Questiones de veteri et Novo Testamento (ff. 166)', Tours
[Tours (Bischoff), potem Köln], saec. Vlllmed.
P. Imiona 'uuirinhere' i 'fredegarf wpisane zostały anglosaską minuskułą z VIII/IX wieku. Na
f. 53v, 54, 55v korektury ręka insularną z końca VIII w. Występują insularne ligatury 'mi, ni'
(Lowe). Ręce prekarolińskie przypominają te z Epinal 149(68), Paris nouv. acq. lat. 1575 oraz
Wolfenbüttel 86 (Bischoff). Według Tiefenbacha pisownia imion '-here' zamiast '-heri' oraz
'frede-' zamiast 'frithu-' nie pochodzi z kolońskiego obszaru językowego, ale inne cechy tych
wpisów mogą być kolońskiego pochodzenia. Według Gormana tekst należy prawdopodobnie
do tradycji anglosaskiej. Lit. CLA, VIII, 1157; E. H. Zimmermann, Vorkarolingischen, s.
204n, Taf. 116(f. 62r, 155v); L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 21; B. Bischoff, MS,1, s. 9n,
13n; MS,2, s. 13; D. Ganz, Bureaucratic Shorthand, s. 70; H. Tiefenbach, Xanten, s. 308; M.
Gorman, Wigbod and the Lectiones on the Hexateuch Attributed to Bede in Paris lat. 2342,
RB, 105(1995), s. 321nn.

KÖLN, Dombibl. 103, Cursus lunae per XII signa; Beda: De natura temporum (ff. 192)',
Köln [Köln], saec. VIII/IX (za Hildebalda); ok. 819 (Hsscensus).
P. Drobne korektury na f. 143 zostały wpisane ręką insularną. Występuje tylko 1 insularny
skrót dla 'est' oraz konfuzje s-ss (Lowe). Rękopis zawiera kalendarz typu anglosaskiego,
podobny do Milano, M. 12 sup., Berlin Phill. 1831, 1869, Köln 83(11), Firenze, plut. 16. 39,
Paris, BN, lat. 9432 i Roma, CasaNat. 641 (Bischoff). Lit. CLA, VIII, 1158; E. K. Rand, On

509
the Symbols, s. 60; Handschriftencensus Rheinland, s. 633; B. Bischoff, Das karolingische
Kalendar der Palimpsethandschrift Ambros. M. 12 sup, s. 256.

KÖLN, Dombibl. 106, Alcuinus; Beda; hymny, modlitwy, formuły chrzcielne; Loricaa of
Laidcen (ff. 74); Werden -grupa uczniów z Werden (Bischoff, Drögereit); Tours (Lindsay,
Wilmart); Köln (Jones, Rand) [Köln], saec. ok. 805 (Jones); po 809 (Coens, Drögereit).
K. (?) P. Można wyróżnić 2 ręce (f. 41r-46r, 47r-60v) piszące w niemiecko-anglosaskiej
minuskułę czarnym inkaustem pośród ok. 15 innych rąk. Widać ślady pracy symultanicznej 7
rąk w tym obie anglosaskie (Bischoff). Ręce z f. 6-13 i f. 62-3 używają insularnych
abrewiacji, ręka z f. 6-13 stosuje iryjską kapitałę. Jeden ze skrybów insularnych (f. 55-62)
musiał praktykować w anglosaskim skryptorium. Insularne abrewiacje i inicjały (Jones).
Lindsay widzi ok. 20 rąk. Rand widzi najwyże 12 rąk. Liturgiczne wpisy nawiązują do
Werden i są wprowadzone rękoma insularnymi podobnymi do stylu z Werden (Barker-
Benfield). Ręka z f. 58 podobna jest do ręki nr 2 z Wien 2223, która przechodzi z duktu
insularnego na karoliński (Finsterwalder). Zbiór tekstów jest proweniencji alkuiniańskiej
(Bischoff). W litanii znajdują się imiona iryjskich świętych (Coens, Hennig). Tekst Lorici
najbliższy jest anglosaskiemu London, Harley 2965 i Cambridge, UL, LI. 1. 10 z pocz. IX w.
Różni się od nich tym, że insularna ortografia została poprawiona, zapewne ze względu na to,
że rękopis został napisany na kontynencie gdzie dążono do normalizacji ortografii. Kopią
tego rękopisu jest Wien 11857 z XVI w. (Herren). Lit. L. W. Jones, The Script, s. 40nn;
tenże, Cologne MS, 106. A Book of Hildebald, Speculum, 4(1929), s. 27-61; CLLA, 1698d;
Handschriftencensus Rheinland, s. 634n; W. M. Lindsay, Collectanea, s. 28; E. K. Rand, On
the Symbols, s. 57nn, pl. l(f. 29v); P. W. Finsterwalder, Die Canones, s. 103nn; R. Drögereit,
Werden und der Heliand, s. 31-5; B. Bischoff, rec. R. Drögereit, s. 9; tenże, MS,2, s. 280;
MS,3, s. 7; M. Coens, Anciennes litanies des saint, AB, 54(1936), s. 10-17; tenże, [w:]
Recueil d'etudes Bollandiennes, Brussel 1963, s. 139nn [nie dotarłem]; A. Wilmart, Precum
libelli quattuor aevi Karolini, Roma 1940, s. 5, ed. s. 49-59; J. Hennig, Scottorum gloria, s.
177nn; M. Herren, The Hisperica Famina, Toronto 1987, s. 4n; C. B. Barker-Benfield, The
Werden, s. 58. Arndt-Tangl, II, s. 28, Taf. 39-40, s. 29, Taf. 44-7.

KÖLN, Dombibl. 115, Collectio canonum Dionysio-Hadriana; Alcuin: Epistola ad Oduinum

(ff 225); Köln (Jones, Mordek) [Köln], saec. IXin (Jones, Mordek).
P. Rzadko pojawiają się insularne abrewiacje. Skryba okazjonalnie używa iryjskiego 'N'. Na
f. 25v inicjał 'C jest czerwono opunktowany (Jones). Pojawiają się insularne ligatury 'mi' oraz
'ni'jak i 'ma', 'na'. Jeden ze skrybów pracował przy Erfurt, Amplonianus 42 (Bischoff). Lit. L.
W. Jones, The Script of Cologne, s. 46n; E. K. Rand, On the Symbols, s. 60; H. Mordek,
Kirchenrecht und Reform, s. 243n; B. Bischoff, Epinal, s. 18.

KÖLN, Dombibl. 122, Canonum collectio Dacheriana (ff 151); Kóln(?) (Bischoff); płn.-
wsch. Francja (Mordek); Köln (Jones) [Köln], saec. IXin; ok. 805 (Mordek).
P. Niewielki iryjski wpływ na pismo i na abrewiacje (Jones). Lit. L. W. Jones, The Script of
Cologne, s. 52n; Handschriftencensus Rheinland, s. 645; B. Bischoff, MS,1, s. 17; H. Mordek,
Kirchenrecht und Reform, s. 261.

KÖLN, Dombibl. 164, Gesta Pontificum Romanorum; Hieronymus: Epistula ad Damasus

(ff. 115); Köln(?), Laon(?) (Bischoff); Köln (Jones) [Köln], saec. IXin.
P. Insularne wpływy na jedną z rąk -T. Występują insularne abrewiacje oraz insularna
punktacja w ręce 'J' (Jones). Bischoff przypuszcza, że ten rękopis był skopiowanego przez
przyszłego biskupa Laon, Wenilo. Wzorcem były kodeksy podarowane Karolowi Wielkiemu
przez papieża Leona. Według 'Handschriftencensus' rękopis był napisany na zamówienie bpa
Wenilo z Laon. Lit. L. W. Jones, The Script of Cologne, s. 47nn; Handschriftencensus
Rheinland, s. 662n; B. Bischoff, MS,1, s. 17; MS,3, s. 13; J. J. Contreni, The Cathedral
School, s. 50n; 64.
510
KÖLN, Dombibl. 165, Vitae patrum (ff. 118) ; skryptorium z wpływami insularnymi [(?)1,
saec. VII/VIII; Vllex (Batlle).
P. Napisany w półuncjale wykazującej wpływy insularne (anglosaskie - McKitterick).
Pojawia się diminuendo. Lit. CLA, VIII, 1159; R. McKitterick, Knowledge of Canon, s. 114;
H. Tiefenbach, Xanten, s. 3lin.

KÖLN, Dombibl. 166, Chirius Fortunatians: Ars rethorica; Censorinus: De die natali (ff.
262); kontynentalny ośrodek z wpływami insularnymi; zach. Francja (Hsscencus) [Köln],
saec. VIII; VII/VIII (Hsscensus).
K. Insularne cechy kodykologiczne: w części rękopisu użyto vellum, a w części zwykłego
pergaminu, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Rękopis nie
figuruje w katalogu z Köln z 833 r. (Lowe). Był wzorcem dla Vaticano, lat. 4929, który
powstał w okolicy Orleans, napisany minuskułą pochodzącą z kręgu Lupusa z Ferneres
(Lehmann). Napisany uncjałą z przełomu VII/VIII w. Był wzorcem dla Vaticano, Pal. lat.
1588 z Lorsch, z 1 poł. IX w. (Rapisarda). Lit. CLA, VIII, 1160; Handschriftencensus
Rheinland, s. 663n; P. Lehmann, EdM,3, s. 167; Censorinus, Le jour natal, ed. G. Rocca-
Serra, Paris 1980; Censorinus, De die natali ad Q Caerellium, accedit anonymi cuisdam
epitoma disciplinarum (fragmentum Censorini), ed. N. Sallmann, Leipzig 1983, s. Vlllnn; C.
Rapisarda, Fondamenti della tradizione manoscritta di Censorino, Giornale italiano di
filologia, 41(1989), s. 3-28; R. McKitterick, Knowledge of Canon, s. 114.

KÖLN, Dombibl. 171, Homiliae; Faustinus; Gregorius; Augustinus (ff. 97); Köln [Köln],
saec. IX, 1/4; VIII/IX (Hsscensus); przed 819 (Etaix).
P. Występują insularne abrewiacje [DS] oraz iryjskie ligatury. Na f. 2r inicjał 'P' jest
czerwono opunktowany (Jones). Jeden ze skrybów pracował przy Erfurt, Amplonianus 42
(Bischoff). Sermonarz został skomponowany przez Lantperthusa z Mondsee na zamówienie
Hildebalda, biskupa Köln i napisany przez 2 skrybów (Etaix). Lit. L. W. Jones, The Script of
Cologne, s. 57n; E. K. Rand, On the Symbols, s. 60; H. Foerster, Die Abkürzungen, s. 9;
Handschriftencensus Rheinland, s. 666n; R. Etaix, Le sermonnaire d'Hildebald de Cologne,
Recherches Augustiniennes, 23(1988), s. 115-24; B. Bischoff, Epinal, s. 18.

KÖLN, Dombibl. 200 (ff. 1-140), Priscian: De arte grammatica; Prüm (Bischoff, Jeudy);
Köln (Jones) [Köln], saec. IX,2/3 (Jeudy); Xin (Jones); X (Steinmeyer).
P. Licznie występują insularne abrewiacje. Rękopis zawiera 14 glos w dialekcie
środkowofrankijskim Lit. L. W. Jones, The Script of Cologne, s. 61; B. Bischoff, Die Abtei,
s. 88; C. Jeudy, Nouveaux fragment, s. 133; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 417; R. Bergmann,
Mittelfränkische, s. 220nn.

KÖLN, Dombibl. 210, Collectio canonum hibernensis (ff 151); płn.-wsch. Francja [Köln],
saec. VIII,2/2.
K. Napisany w części na vellum, a w części na zwykłym pergaminie. P. Występuje konfuzja
s-ss. Insularne abrewiacje, w tym także insularne 'autem'. Współczesne korektury w insularnej
minuskule f. 5, 75v, 116. Na f. 151v probatio pennae wpisane w anglosaskiej minuskule
(Lowe). Insularny wpływ na ornamentykę (Handschriftencensus). McKitterick zaznacza, że
nie widać insularnych wpisów ani korektur. Lit. CLA, VIII, 1161; Handschriftencensus
Rheinland, s. 682; L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 19n; B. Bischoff, MS,3, s. 14; R.
McKitterick, Knowledge of Canon, s. 114; taż, The Scriptoria of Merovingian, s. 196, 207.

KÖLN, Dombibl. 211, Glossae in Sacram Scripturam (ff. 84); (?) (nie w Köln) [Köln(?)],
saec. IX, 1/3.

511
K. (?) P. Część glos jest anglosasko-nadmeńska (Bergmann). Starogórnoniemieckie glosy,
które bazują na anglosaskim materiale (Ker). Glosy traktowane przez Bergmanna jako
mieszanka anglosasko-nadmeńska, są glosami starosaskimi, które częściowo opierają się na
glosariuszach wywodzących się z tradycji anglosaskiej. Wszystkie cechy tych glos można
wyjaśnić na gruncie ich starosaski ego pochodzenia (Klein). Rękopis zawiera 13
interlineamych glos sgn., z tego tylko 1 wpisana została ręką skryby i spisana została z
wzorca. Cechy glos interpretowane przez Bergmanna jako wywodzące się z anglosaskiego
mogąbyć starosaskie lub starodolnofrankijskie (Quak). Lit. Handschriftencensus Rheinland,
s. 683; Ch. Ley decker, Über Beziehungen, s. 28n; N. R. Ker, Catalogue, s. 476; Steinmeyer-
Sievers, Bd. 4, s. 417; W. Wiget, Die deutschen Glossen des Codex Coloniensis CCXI, PBB,
49(1925), s. 440n; R. Bergmann, Mittelfränkische, s. 277n; T. Klein, Studien zur
Wechselbeziehung, s. 183-8; A. Quak, Zur Sprache der Bibelglossen des Kodex Köln CCXI,
Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung, 98/99(1975/6), s. 78-84.

KÖLN, Dombibi. 212, Collectio canonum (ff. 173f Francja ? (Lowe); płd. Francja
(Bischoff); Lyon (Mütherich) [Köln od VIII wieku], saec. VI-VII (za Grzegorza Wielkiego).
P. Na f. 159v probatio pennae wpisane zostało w insularnej (northumbryj ski ej -McKitterick)
minuskule z VIII w. Na f. 117v 'Sigibertus bindit libellum' (ta sama ręka w Köln 213 we
wpisie na f. 143 (Lowe). Konfuzja łacińsko-anglosaska w słowie 'bindit' (McKitterick).
Pochodzenie tego wpisu z Köln nie da się wykluczyć (Tiefenbach). Ornamentyka rękopisu
jest podobna do tej używanej później na terenie misji anglosaskiej (Backhouse). Lit. CLA,
VIII, 1162; Handschriftencensus Rheinland, s. 684; E. H. Zimmermann, s. 165n, Taf. 41-3; B.
Bischoff, MS,2, s. 327; F. Mütherich, Les manuscrits enlumines, s. 321; D. Ganz,
Bureaucratic Shorthand, s. 74; H. Tiefenbach, Xanten, s. 305; R. McKitterick, Knowledge of
Canon, s. 109-11; A. von Euw, Liber, s. 213, il. 153n(f. 168v, 169r); The Making of England
[J. Backhouse], s. 162; D. N. Dumville, The Importation, s. 115.

KÖLN, Dombibl. 213, Collectio canonum (ff. 146). Northumbria (Lowe, Nordenfalk,
Backhouse); kontynent (Chroust); Köln(?) (Micheli); Köln (McKitterick); Echternach(?)
(Netzer); Metz (Tiefenbach) [Köln od VIII w. ], saec. Vlllin.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska majuskuła i minuskułą. W/g McKitterick
rękopis jest dziełem Sigiberta jak można wnioskować po kolofonie. Kodeks nie jest dziełem
Sigiberta (Backhouse). Korekcje i zapiski marginalne są w insularnej, częściowo
northumbryjski ej minuskule. Pojawia się konfuzja s-ss. Na ostatniej stronie są litery w
minuskule insularnej (Lowe). Netzer na podstawie zbieżności glos anglosaskich i
starogórnoniemieckich przypisuje kodeks do Echternach i określa jako dzieło 1 skryby
piszącego stylem fazy II (w/g Brown). Inskrypcja na f. 143r 'Sigibertus scripsif wpisana
uncjałą z VIII w., którą Tiefenbach porównuje do wpisu 'Scipertus' i 'Ingilramo' z Vaticano,
Reg. lat. 1997 (VIII/IX w. ) z Chieti. Rękopis ten wykazuje w ornamentyce wpływy z Metz,
stąd umiejscawia tenże Sigiberta w Metz. Również glosy starogórnoniemieckie odpowiadają
dialektowi w Metz. Nie da się wykluczyć pochodzenia wpisu z Köln (Tiefenbach). Wzorzec
był chyba włoski. Lapidge dopuszcza możliwość anglosaskiej proweniencji tekstu. W/g
Lindsaya 3 ostatnie wiersze każdej strony są napisane dużą insularną minuskułą, a reszta w
uncjale. Higgitt zauważa zbieżności w systemie używania kapitały w piśmie wyróżniającym
jaki występuje w Księdze z Kells. Collectio Sanblasiana pochodzi z tego samego wzorca co
BN, lat. 3836 (Stüvner). Pojawia się 1 anglosaska glosa rylcowa i 1 sgn. również rylcowa;
obie w ags. minuskule (Lowe). 1 anglosaska glosa z VIII w.; 2 sgn. (dolnofrankońskie
ewentualnie środkowofrankońskie) z poł. VIII w., w której odzwierciedla się ortografia
anglosaska (Hofmann). Lit. CLA, VIII, 1163; E. H. Zimmermann, s. 273nn, Taf. 252-4(f. Ir,
4v, 2v, 27v, lOr); Handschriftencensus Rheinland, s. 687; T. H. Ohlgren, Insular, s. 13; W. M.
Lindsay, Notae, s. 453; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 47, 134, pl. 51, 59-61(f. Ir, 4v, 2v,
19r); C. H. Turner, Chapters in the History, s. 99n; B. Bischoff, MS,2, s. 327; MS,3, s. 75;
512
Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 393, Abb. 43; J. J. G. Alexander, Insular, nr 13; N. R.
Ker, Catalogue, s. 139; Ornamenta ecclesiae. Kunst und Künstler der Romanik, Bd. 1, s. 415-
17; W. Schönartz, Zur Geschichte und Benutzbarkeit, s. 145; W. Stüvner, Die Quellen der
Fides Konstantins im Constitutum Constantini, ZSR kanonistische Abteilung, 86(1969), s. 80;
M. Lapidge, The School of Theodore, s. 66; T. J. Brown, The Irish Element, s. Ill; R.
McKitterick, Knowledge of Canon, s. 109-111; A. von Euw, J. M. Plotzek, Die Handschriften
der Sammlung Ludwig 4, Köln 1984, 35nn; R. McKitterick, The Diffusion, s. 427; N. Netzer,
Cultural, s. 8, 39; J. Higgitt, The Display Script, s. 221; The Making of England [J.
Backhouse], s. 161n, il. 126 (f. 1); J. Hofmann, Altenglische, s. 42nn; N. Krause, Die Kölner
volkssprachliche Überlieferung des 9. Jhs., Bonn 1972, s. 56; R. Bergmann, Mittelfränkische,
s. 188nn; tenże, Die althochdeutsche, s. 18; R. Schützeichel, Die Grundlagen des westlichen
Mitteldeutschen. Studien zur sprachlichen Sprachgeographie, Tübingen 1976, s. 119; H.
Tiefenbach, Xanten, s. 305nn; G. Köbler, Ergänzungen, s. 609n; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 57. A. Chroust, ser. II, Lfg. VI, Taf. 9.

KÖLN, Dombibl. S. N., Isidorus: Epistula ad Massonam; Glossae in Apocalypsin; De

mutatione lunae (3 frg. )\ kontynentalne centrum z anglosaskimi wpływami, okolice Corbie(?)
[Köln], saec. Vlllex.
K. Napisany na insularnym pergaminie, sposobu liniowania nie można ustalić. P. Anglosaska
kursywa i minuskułą, wykazująca wpływy kontynentalne z pewnym podobieństwem do Paris,
BN, lat. 17177 oraz prekarolińską minuskułą z wpływami insularnymi. Występuje konfuzja s-
ss. Insularne abrewiacje. Atramentjest czarny. Lit. CLA, VIII, 1164; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 417n.

KÖLN, Historisches Archiv, Handschriftenbruchstücke, GB Kasten B Nr 24, 123, 124,

Sacramentarium Gelasianum (ff. 5)\ Northumbria(?), kontynentalne centrum z
northumbryjskimi wpływami(?); Northumbria(?) (Gamber) [Köln, Gross-Sankt-Martin], saec.
VIII; VIII,2/2 (Frank, Bischoff); VIII, 1/2 (Bannister).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany w anglosaskiej majuskule przez więcej niż
jednego skrybę. Insularne (northumbryjskie) inicjały (Lowe). Pismo jest północnoangielskie,
a fragment nr 24 jest bardzo podobny do London, BL, Royal I. B. VII (Bannister). Rękopis
związany był chyba z kręgiem Bonifacego. Wykazuje tekstualne podobieństwa do
regensburskiego sakramentarza św. Bonifacego. Porównywalnym rękopisem jest Münster,
IV. 8 (Gamber). Lit. CLA, VIII, 1165; CLLA, 415; H. M. Bannister, Liturgical Fragments.
Anglo-Saxon Sacramentaries, Al, JTS, 9(1908), s. 398-405; tenże, Fragments of an Anglo-
Saxon Sacramentary, JTS, 12(1911), s. 451-4; K. Gamber, Das kampanische Messbuch als
Vorläufer des Gelasianum, Sacris erudiri, 12(1961), s. 96nn; H. Frank, Die Briefe des heiligen
Bonifatius, exkurs: Texttyp und Alter der Kölner Sakramentarblätter, s. 83-8.

KÖLN, Schnütgen-Museum, Sammlung Ludwig, IV 1 [obecnie MALIBU, J. Paul Getty

Museum] [olim] The Dyson Perrins Collection, [olim] Aachen, Dr. Peter und Irene
Ludwig, Ms. 2), Evangelistarium (ff. 777); teren reńsko-mozelski w skryptorium pałacowym
[(?)], saec. IXin.
K. Prawie całość wykonana została na vellum, a tylko uzupełnienia są na zwykłym
pergaminie (Euw-Plotzek). P. Pewne cechy nawiązują do grupy rękopisów Ada. Nad
rękopisem pracowało 6-8 skrybów; jeden z nich pracował przy Libri Carolini z kodeksu
Vatykahskiego i był wykształcony w skryptorium pałacowym. Przejął z nowego dla siebie
skryptorium pewne cechy, ale też i on wpłynął, jak widać po pozostałych skrybach, na
kaligrafię tego skryptorium (Bischoff). Punktacja jest identyczna z pochodzący z Chelles
Oxford, Douce 176 (Ganz). Rękopis został skopiowany z rzymskiego wzorca z 2 pol. VII w.
(Böhne). Lit. F. Wormald, The Dyson Perins Collectin, Part I, Catalogue of (. . . ), London

513
1958, s. lin; A. von Euw, J. M. Plotzek, Die Handschriften der Sammlung Ludwig, Bd. 1,
203nn; S. Praete, A Manuscript from Charlemagne's Scriptorium, The Classical World,
(1960), s. 282nn; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 420; B. Bischoff, Eine
karolingische Prachthandschrift in Aachener Privatbesitz, Aachener Kunstblätter, 32(1966), s.
46-53; W. Böhne, Ein neuer Zeuge stadtrömische Liturgie aus der Mitte des 7. Jhs. Das
Evangeliar Malibu USA Paul Getty Museum, vormals Sammlung Ludwig Katalog Nr. IV. 1,
Archiv für Liturgiewissenschaft, 27(1985), s. 35-69; D. Ganz, The Preconditions, s. 31.

KÖLN, Schnütgen-Museum, Sammlung Ludwig, XIV 1 [olim CHELTENHAM,

Phillipps Collection, później kolekcja Dra M. Bodmera w Cologny]; [obecnie MALIBU,
J. Paul Getty Museum], Canones conciliorum et decreta pontificum (ff. 94)\ kontynentalne
skryptorium z wpływami insularnymi; Włochy (Bischoff) [(?)], saec. Vlllex; VIII,4/4
(Bischoff); VIII,3/4 (Euw-Plotzek).
P. Druga ręka wykazuje zależność od insularnej majuskuły; trzecia od insularnej minuskuły
(Lowe). Kodeks napisany 3 rękoma: druga wykazuje różnorodną zależność od insularnej
majuskuły, trzecia pisze bardziej kursywnie i nawiązuje do insularnej minuskuły (Euw-
Plotzek). W liście do H. P. Krausego Bischoff stwierdza, że drugi skryba był pochodzenia
insularnego, który w czasie długiego pobytu w środowisku włoskim zmienił swój styl pisarski
pozostawiając insularne 's' i okrągłe 'd'. Pozbył się insularnego kształtu litery 'g' i przywykł
używać włoskich ligatur jak - at i ut. Jeszcze w MS,3, s. 33 tenże opisał pismo jako częściowo
będące pod wpływem insularnym. U pozostałych skrybów widać również wpływy insularne.
Lit. CLA, II, 143; A. von Euw, J. M. Plotzek, Die Handschriften der Sammlung Ludwig, Bd.
4, s. 35nn; W. Stüvner, Die Quellen der Fides Konstantins im Constitutum Constantini, ZSR,
kanonistische Abteilung, 86(1969), s. 64-209; Monumenta codicum manu scriptorum. An
Exhibition Catalogue of Manuscripts of the 6th to the 17th Centuries from the Libraries of the
monasteries of St. Catherine-Mont Sinai, Monte Cassino, Lorsch, Nonantola, [H. P. Krause],
New York 1974, s. 13, pl. 12 (f. 3v); B. Bischoff, MS,3, s. 33; R. McKitterick, Knowledge of
Canon, s. 117.

KÖLN, St. Martin, [zaginiony], Aldhelmus: Carmen de virginitate. (?) [Köln], saec. (?).
P. W pierwszej edycji dzieła Aldhelma przygotowanej przez Jacoba Fabera określił on
rękopis, z którego korzystał 'propter peregrinam et incognitam characterum, quibus exaratus
esset archetypus, ductionem' co Ehwald interpretuje jako trudności wydawcy pracującego z
insularnym rękopisem. Lit. MGH, AA, 15, ed. R. Ehwald, Opera Aldhelmi, s. 347; B. B.
Boyer, Insular, s. 213.

KRAKÓW, Biblioteka Kapituły Katedralnej, 43, Praedicationes; Arnobius Iunior:

Annotationes in quaedam evangeliorum loca (ff. 107)\ (?), płn. Italia(?), płd. Niemcy(?); płn.
Italia (Bischoff); Auxerre (David) [Kraków], saec. VIIEIX; po 800 (Biscoff).
P. Napisany wczesnym pismem karolińskim. Pojawiają się insularne znaki interpunkcyjne.
Insularny wpływ na inicjały i całostronicową iluminację. Niewielki wpływ insularny na
abrewiacje i ligatury. Omyłki zaznaczane literami h-h (Lowe). Widoczne są iryjskie elementy
w tekście. Lit. CLA, XI, 1593; P. David, Un recueil de conferences monastiques iriandaises
du Vllle siecle. Notes sur le manuscrit 43 de la Bibliotheque du Chapitre de Cracovie, RB,
49(1937), s. 62-89; M. Sobieraj, Dekoracja malarska karolińskiego rękopisu w Bibliotece
Kapitulnej na Wawelu, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, CDXII, Prace z
Historii Sztuki, 12, Kraków 1976, s. 9-56; K. Białoskórska, Jeszcze o pochodzeniu rękopisu
kazań wielkopostnych Biblioteki Kapitulnej w Krakowie, [w:] Symbolae historiae artium.
Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu dedykowane, Warszawa 1986, s. 69-92; B.
Bischoff, MS,1, 229, 256; MS,2, s. 290; MS,3, s. 31; SSBK,2, s. 185; L. Nees, The Irish
Manuscripts at St. Gall, s. 120nn.

514
KREMSMÜNSTER, Bibliothek des Benediktinerstiftes CC Cim. 1, Quattuor Evangelia
[Codex Millenarius Maior] (ff. 348); Kremsmünster (Bischoff, Holter); Mondsee (Wright),
Mondsee lub Kremsmünster (Fill); Regensburg, kapela książęca(?) (Gamber); Salzburg
(Micheli) [Soissons, Notre Dame, w posiadanie córki Karola Wielkiego Rotrudy (Porcher),
później Kremsmünster], saec. IX,2/10 (Bischoff); tuż po 800 (Holter, Fill).
K. Niektóre składki liczą 12 foliałów. P. Inicjały naśladują anglosaskie wzory, ornamentyka
nawiązuje do antycznych wzorów (Bischoff). Rękopis stylistycznie nawiązuje do
północnowłoskich wzorów z widocznym wpływem insularnym (Fili). Micheli widzi w
ornamentyce inspiracje anglosaskie podobne do ewangelii Cuthbrechta z Salzburga. Porcher
widzi włoskie wzorce w ornamentyce, ale uważa za dzieło Anglosasa (!). Według Holtera
zbieżność ornamentyki z Kodeksem Cuthberchta wynika z korzystania z tego samego
antycznego wzorca, elementy insularne są widoczne jedynie w dwóch ostatnich inicjałach,
np. inicjał 'Q' odbiego stylistycznie od reszty i jest anglosaski (Holter). Można założyć, że
ewangeliarz Cutberchta i Millenarius pochodzą z innych wzorców. W symbolach
Ewangelistów istnieją podobieństwa do ewangeliarza z Essen, Münsterschätz, który pochodzi
ze skryptorium z silnymi wpływami anglosaskimi. Inicjały w ewangelii Łukasza mają
anglosaską ornamentykę. Stylistycznie podobne pismo wykazuje Clm. 27270 napisany
dwiema, podobnymi rękoma uncjalnymi (Holter, 1977). Zdaniem Wrighta ten rękopis i
ewangeliarz Cutberchta prawdopodobnie korzystały bezpośrednio z tego samego modelu.
Podkreśla on wpływy anglosaskie np. na inicjały. Gamber widzi podobieństwo do 2
fragmentów z Zentralarchiv w Regensburgu, które pochodzą ze skryptorium przy kaplicy
książęcej. Zdaniem Holtera te podobieństwa są skutkiem ewentualnego rozpierzchnięcia się
obsady kaplicy książęcej po upadku Agilolfingów. Lit. H. Fili, Katalog der Handschriften des
Benediktinerstiftes Kremsmünster, T. 1, Wien 1984, s. 33nn; SSBK,2, s. 28n; G. L. Micheli,
L’enluminure, s. 71; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 451; K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 112; tenże, Insular oder italienisch?, s. 191nn; tenże, Kunstschätze, s.
llónn; J. Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, s. 185, 188nn; D. H.
Wright, The Codex Millenarius and its Model, s. 37nn, 50; B. Bischoff, MS,3, s. 101; W.
Neumüller, K. Holter, Markus und der Löwe: Die Evangelisten und ihre Symbole im Codex
Millenarius, Graz 1977; K. Gamber, Stammt der Codex Millenarius in Kremsmünster aus der
Pfalzkapelle des Herzogs Tassilo III?, [w:] tenże, Das Patriarchat Aquileja und baierische
Kirche, Regensburg 1987, s. 86n. W. Neumüller, K. Holter, Der Codex Millenarius, Linz-
Graz-Köln 1959; Codex Millenarius. Vollständige Faksimile-Ausgabe im Originalformat des
Kodex Cremitanensis Cim. lder Benediktinenstifts Kremsmünster, hrsg. W. Neumüller, K.
Holter, [Codices selecti, 45], Graz 1974.

KREMSMÜNSTER, Bibliothek des Benediktinerstiftes fragm. 1/ 1 + MATTSEE,

Stiftsbibl. 46 + ST. FLORIAN, Stiftsbibl. XI. 124, Prophetae (ff. 31); Salzburg [(?)], saec.
Vlllex (Arno styl).
P. Drobne korekcje insularne zostały być może wpisane ręką Cuthbrechta. Występują
insularne abrewiacje. Pismo podobne jest do Salzburg, St. Peter a IX 16 -ręka insularna
(Bischoff). Lit. CLA, X, 1445; SSBK,2, s. 85; O. Mazał, Die Salzburger, s. 48.

LAMBACH, Bibliothek des Benediktinerstifts, Cml. 31, Cz. I- Corpus regularum (f 1-

136); Cz. II:-Isidorus: Synonyma, Psalterium, Martyrologium (f 137-187); okolice
Würzburga; Münsterschwarzach(?) [Münsterschwarzach, potem Lambach], saec. IX, 1-2/4
(Bischoff); IXin (LeclercqBieler).
P. W obu częściach rękopisu widoczne są insularne wpływy na pismo (Bischoff). Część I
zawiera iryjskie reguły monastyczne (Bieler). Według Leclercqa rękopis ten stanowił wzorzec
dla sporej grupy kodeksów. Lit. SSBK,2, s. 41n; J. Leclercq, L'ancienne version latine des
sentences d'evagre pour les moines, Scriptorium, 5(1951), s. 195-213; L. Bieler, Irish
Manuscripts, s. 165; CSEL, 86, 1986, ed. K. Zelzer, s. XXIn.

515
LAON, BM, 137, Pauli Orosii Historiarum adversum paganos (ff. 130)', Laon(?) (Lowe,
Contreni); Laon (Martinet) [Val S. Pierre koło Laon (Lowe); Laon], saec. Vlllmed.
K. (?) P. Napisany prekaroliną z płn.-wsch. Francji. Punktacja składa się z kropki i przecinka
oraz z trójkąta kropek. Rękopis należy do tej samej grupy co Laon 423, Kolmar 45 + Bem
380, Cambridge, CCC, 334 i London, Add. 31031, Paris, BN, lat. 2024, 12168, Basel N I 4A+
Freiburg im Breisgau 483,12 (Lowe). Pismo wykazuje podobieństwo do stylu z Luxeuil
(Contreni). Ornamentyka jest merowińską (Nordenfalk). Ness widzi podobieństwa do
ornamentalnego krzyża z iryjskiego St. Gallen, 1395, s. 426. Ameisenowa wywodzi
iluminacje z postaciami zwierzęcych głów ze sztuki insularnej. Koehler widzi pewne
podobieństwo w inicjałach do BN, lat. nouv. acq. 2334. Lit. CLA, VI, 765; E. H.
Zimmermann, s. 222n, Taf. 144-5; W. Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 323; G. L.
Micheli, L’enluminure, s. 83; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 411, Abb. 49; S.
Martinet, Les manuscrits de Sainte-Marie-Saint-Jean de Laon Vllle siecle, s. 269, fig. 82; J. J.
Contreni, The Cathedral School, s. 137n; Z. Ameisenowa, Animal-Headed Gods, s. 39; L.
Nees, The Gundohinus, s. 3 ln, fig. 2(f. 43r); taż, The Irish Manuscripts at St. Gall, s. 112.

LAON, BM, 288, Augustinus: Opera; Collectio sangermanensis (ff. 90); wsch. Francja,
Laon(?) (Reynolds) [Laon, Notre-Dame], saec. IXin (Lindsay); IX, 1/3 (Reynolds).
K. (?) P. Pismo i ortografia są barbarzyńskie (CGD). Występuje sporo insularnych abrewiacji
(Lindsay). Lit. CGD, 1, s. 170n; W. M. Lindsay, Notae, s. 99, 459; R. E. Reynolds, Unity, s.
124.

LAON, BM, 423, Isidorus: De natura rerum, prooemia in libros Veteris et Novi testamenti
(ff. 79); Laon(?) [Laon], saec. VIII (Lowe); VIII,2/2 (Bischoff).
P. Kolofony napisane są w czarnej kapitale i obramowane na sposób insularny. Inicjały w
typie insularnym i w stylu z Corbie. Omyłki zaznaczane są przez h-d. Rękopis należy do tej
samej grupy co Laon 137, Kolmar 45 + Bem 380, Cambridge, CCC, 334 i London, Add.
31031, Paris, BN, lat. 2024, 12168, Basel N I 4A+ Freiburg im Breisgau 483,12 (Lowe). F.
79v: 'Explicit liber premiorum. Ego dulcia scripsi et susscripsi istum librum rotarum' -
zdaniem Bischoffa wpis różni się paleograficznie od tekstu głównego. Contreni uważa, że
wpis należy do zakonnicy pracującej przy tym rękopisie. Słowa są oddzielane od siebie
kropkami (Lindsay). Lit. CLA, VI, 766; VI, 765; E. H. Zimmermann, s. 223, Taf. 147(f. 34r,
33v); W. M. Lindsay, Collectanea, s. 16; B. Bischoff, MS,1, s. 32; MS,3, s. 13; J. J. Contreni,
The Cathedral School, s. 48n; S. Martinet, Les manuscrits de Sainte-Marie-Saint-Jean de
Laon Vllle siecle, s. 264nn.

LAUSANNE, Bibliotheque Cantonale et Universitaire, Ms 398, Jordanes: Getica (frg. );

Fulda [(?)], saec. IX, 1-2/4 (Bischoff).
K. (?) P. Napisany w niemiecko-anglosaskiej minuskule. Machielson zalicza rękopis do dzieł
Hermindusa podobnie jak: Vaticano, Pal. lat. 577; Heidelberg, UB, Pal. lat. 921; Kassel, hist,
qu. 72c. Lit. M. Besson, L'art barbare dans l'ancien diocese de Lausanne, Lausanne 1909, s.
215nn, fig. 169; B. Bischoff, MS,3, s. 84; D. L. Machielson, De Angelsaksisehe, s. llOnn; H.
Spilling, Angelsächsische, s. 80, p. 93.

LEEUWERDEN, Bibliotheque Provinciale de Frise B. A. Fr. 55, Cicero: de oratore;

Aulus Gellius: Noctes Atticae (ff. 192); Fulda [Franeker], saec. po 836; 836 (Liftinck).
K. (?) P. Wyróżnić można 2 ręce anglosaskie i 8 kontynentalnych. Pewne podobieństwa do
Kassel, hist. qu. 72. Spilling widzi 2 ręce, które pracowały również przy Kassel, hist. q. 72.
Jedna z rąk anglosaskich pracowała przy Wien, 162 (Bischoff za Unterkircherem). Lit. G. I.
Lieftinck, Manuscrits dates, s. 59, tab. 9, 10(f. 39v, 167r); tenże, Le manuscrit d'Aulu-Gelle ä
Leewarden execute ä Fulda en 836, [w:] Bolletino dell'archivio paleografico Italiano N. S.
1(1955), s. 11-17, tav. 1-11; B. Bischoff, MS,3, s. 64; F. Unterkircher, Notitiae Regionum, s.

516
3; W. M. Stevens, Fulda Scribes, s. 314; H. Spilling, Das Fuldaer, s. 169; taż,
Angelsächsische, s. 85n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 44n.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 52, Servius in Aeneid (ff. 105); Corbie lub okolica; Corbie
(Bischoff, McKitterick) [Corbie], saec. VIII/IX.
P. Napisany karolińską minuskułą. Lemmata są w uncjale lub kapitale. W części z Serviusem
znajdują się insularne abrewiacje, które zdaniem McKitterick pochodzą z insularnego wzorca.
Pozostałe foliały pochodzą z poł. IX w. i są dalszym ciągiem komentarza Serviusa. Lieftick
nie wspomina o cechach insularnych. Lit. CLA, X, 1573; B. Bischoff, MS,3, s. 224; R.
McKitterick, The Diffusion, s. 401, 417; D. Ganz, Corbie, s. 137. Servii grammatici in
Vergilii Carmina Commentarii, Codex Leidensis (B. P. L. 52), [Umbrae codicum
occidentalium, 1], ed. G. I. Lieftinck, Amsterdam 1960.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 85, Cassidorus: De anima; Julianus Pommer ins: De vita
contemplativa (ff. 70); płn. Francja, Beauvais lub Corbie [(?)], saec. IXex.
K. (?) P. Okazjonalnie występująinsularne abrewiacje. Lit. CCSL, 96, ed. J. W. Halporn, s.
527.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 114, Legis Romanae, Formulae Marculfi (ff. 166); płn.
Francja, Reims(?) [Reims], saec. Vlllex.
P. Insularna interpunkcja. Okazyjnie pojawiają się akcenty nad niektórymi sylabami. Lit.
CLA, X, 1576.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 135, Filargyrius: Explanations in Bucolica; Ars Sergilii;

płn.-wsch Francja (Bischoff) [St. Bertin], saec. IXin (Bischoff).
P. Pojawiają się insularne abrewiacje i ortografia. Pokrewny jest do BN, lat. 12598 (f. 47-53)
i 1853 (Bischoff). 'Ars Sergilii' należy do iryjskich gramatyk (Herren). Lit. C. H. Beeson,
Insular Symptoms, s. 98; B. Bischoff, MS,3, s. 13; V. Law, The Insular, s. 52; M. Herren, The
Hiberno-Latin Poems in Virgil, s. 144.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, lat. 67 E, Glossarium; (?) [(?)], saec. IX.

K. (?) P. Występująinsularne abrewiacje. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 12.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, lat. 67 F, Glossaria latina; Cicero: Synonyma; Notae

Lugdunense (ff. 158); płn.-wsch. Francja [(?)], saec. VIII/IX.
P. Insularne i archaiczne abrewiacje wskazują na iryjski bądź walijski wzorzec. Na f. 112v
znajduje się czarno opunktowany inicjał (Lowe). Lindsay i Pheifer uważają, że glosariusz
został skomponowany z materiału anglosaskiego. Lit. CLA, X, 1575; W. M. Lindsay, The
Affatim Glossary and Others, Classical Quarterly, 11(1917), s. 185-200; B. Bischoff, MS,3, s.
14; J. D. Pheifer, Early Anglo-Saxon Glossaries, s. 32n.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Scalig. 28, Beda: Tabula paschalis; Chronicon universale;

Questiones chronologicae; Annales Flaviniacenses et Lausonenses; Flavigny [Flavigny],
saec. IXin; 816 (Lieftinck).
K. (?) P. Napisany przez kilku skrybów. Na f. 141' wpis: 'Ego livisinus scripsi iubente
domino'. W większości abrewiacje są insularne. Lieftinck koryguje lekcję 'Livisinus' na
'Gausinus'. Na f. 85v użyto runy (*) jako znaku korekcyjnego [DS], Lit. G. I. Lieftinck,
Manuscrits dates, t. 1, s. 91n, pl. l-3(f. 18v, 50r, 85v); Codices manuscripti, III, s. 34; P. C.
Molhuysen, Codices Scaligerani, Leiden 1910, s. 8; W. M. Lindsay, Notae, s. 20, 113, 459; B.
Krusch, Studien zur christlich-mittelalterlichen Chronologie, Abhandlungen der Preussischen
Akademie der Wissenschaften 1937/8, phil.-hist. Klasse, s. 8.

517
LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 4 (f. 4nn), Plinius: Naturalis Historia (ff. 30);
Northumbria [St. Denis], saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Napisany w majuskule northumbryjskiej. Typowo anglosaska
ornamentyka. Insularne abrewiacje. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami i konfuzja s-
ss (Lowe). Brown porównuje ten rękopis do Epinal BM, 72. Lit. CLA, X, 1578; K. A.
Meyier, Codices, 1, s. 7nn, Abb. 4(f. lv); B. Bischoff, MS,3, s. 57; L. D. Reynolds et al.,
Scribes, s. 81; tenże, [w:] Texts and Transmission, s. 307-11; T. J. Brown, The Irish Element,
s. 109; M. van Vlierden, Willibrord, s. 102, il.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 12 (f. 35-42), Variae; Fleury [Fleury], saec. IX.
P. Rękopis zawiera alfabet runiczny. Lit. R. Derolez, Runica, s. 192nn.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 12 (ff. 15-26), Cicero; Cało Maior; Macrobius;
Commentarius in Ciceronis somnium Scipionis. Fleury (Bischoff); Auxerre lub Fleury
(Pellegrin) [Fleury], saec. IXmed (Bischoff, Meyier).
K. (?) P. Wzorzec, być może nie bezpośredni, był napisany w insularnym piśmie (Powell).
Lit. K. A. Meyier, Codices, 1, s. 22n; T. Mommsen, Über eine Leydener Handschrift von
Ciceros Cato maior, Monatsberichte Königl. Preuss. Akademie der Wiessenschaften zu
Berlin, 1863, s. 10-3, przedruk [w:] Gesammelte Schriften, Bd. 7, s. 6nn, cyt. za Powellem; R.
C. Barker-Benfield, A Ninth Century Manuscript from Fleury, [w:] Medieval Learning and
Literature. Essays Presented to Richard William Hunt, ed. J. J. G. Alexander, Oxford 1976,
145-65, zwł. s. 157n; E. Pellegrin, La tradition des textes, s. 155nn; Texts and Transmission,
[J. G. F. Powell], s. 116nn; M. Mostert, The Library, s. 92.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 24, Glossarius 'Abavus', etc. (ff. Ill); zach. Galia
lub Bretania (Bischoff, Meyier) [@], saec. IXex-Xin (Bischoff, Meyier); IX (Ker); IXex
(Deuffic); X (Steinmeyer-Sievers).
K. (?) P. Pojawiają się anglosaskie i bretońskie glosy (Ker). Poza 3 wyjątkami wszystkie
glosy anglosaskie występują w tych samych lemmata jak w Trier, Bibl. des Priesterseminars
61 (Meritt). Prawie wszystkie glosy są niezależne od znanych glosariuszy anglosaskich. Nad
glosami pojawia się litera s[axonice] (Amsler). Prawie wszystkie glosy bretońskie (12) są
marginalne i pochodzą z IX w. (Fleuriot). Lit. K. A. Meyier, Codices, 1, s. 49nn, tab. 19b-c(f.
6r, 62r); Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 478; N. R. Ker, Catalogue, s. 478; H. D. Meritt, Old
English (1945), nr 70; D. L. Amsler, Insular Interpolations in the Abavus Glossary of Leiden
Vossianus Latin Folio 24 (msp), Ohio State University, dysertacja 1981; R. Thurneysen,
Altbretonische Glossen, ZCP, 2(1898), s. 83-5; U. B. Schlutter, Altenglisches aus Leidener
Handschriften, Anglia, 33(1910), s. 246; J. D. Pheifer, Old English Glosses in the Epinal-
Erfurt Glossary, s. XXXIX; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 6; SSBK,1, s. 233; G. Köbler,
Ergänzungen, s. 206; J.-L. Deuffic, La production manuscrit, s. 300.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 26, Glossae Affatim'; Ps.-Dositheus: Glosae

spirituales; Athanasius: De ratione paschae (ff. 49); Amiens [Ghent], saec. VIII/IX.
P. Częś rękopisu napisana jest w wyróżniającej się uncjale, zdaniem Bischoffa o anglosaskim
charakterze; taka sama pojawia się w Poitiers 17. Występują archaiczne oraz insularne
abrewiacje, które zdaniem McKitterick sugerują kopiowanie z insularnego wzorca. Lit. CLA,
X, 1579; K. A. Meyier, Codices, 1, s. 56nn; B. Bischoff, MS,2, s. 337; MS,3, s. 11; R.
McKitterick, The Diffusion, s. 400.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 30, Lucretius; Hrabanus; Ermenricus (ff. 192);
płn.-wsch. Francja (Bischoff); szkoła pałacowa Karola Wielkiego (Reynolds, Bischoff, cyt. za

518
Ferrari); Fulda(?) (Traube) [Fulda w XI w. (Meyier); Mainz, St. Martin (Lehmann, Bischoff)],
saec. tuż po 800.
K. (?) P. Pisany naprzemiennie ręką kontynentalna i anglosaską, zmiany rąk nawet w tym
samym wierszu. Zdaniem Bischoffa skryba był wykształcony w skryptorium dworskim.
Współczesny korektor używa insularnego pisma, które jest według Bischoffa ręką Dungala.
Lindsay uważa rękę jednego z korektorów 'corrector Saxonicus' za anglosaską, również
Meyier określa rękę korektora jako anglosaską. Obecnie powszechnie identyfikuję się tą rękę
z Dungalem. Według Duvau wzorzec napisany był pismem anglosaskim, na co wskazują
omyłki kopisty. Zdaniem Brunhólzla Lukrecjusz dostał się do Francji nie z Wysp Brytyjskich,
ale z płn. Włoch za pośrednictem insularnym. Brown odrzuca wpływy insularne. Lit. K. A.
Meyier, Codices, 1, s. 65, tab. 10(f. lOr); L. Duvau, Lucretiana, Revue de Philologie,
12(1888), s. 30-37; L. Traube, VuA,3, s. 37, 172; W. M. Lindsay, Notae, s. 459; P. Lehmann,
Franciscus, s. 116; J. J. Savage, Two Notes on John Scotus: I. More on Johannes Scotus in
Bernensis 363; II. The 'corrector hibernicus' in the Codex Oblongus of Lucretius, Scriptorium,
12(1958), s. 233-37; F. Brunhölzl, Zur Überlieferung des Lukrez, Hermes, 90(1962), s. 97-
104; B. Bischoff, MS,3, s. 42, 62, 231; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 365; V.
Brown, The 'Insular Intermediary' in the Tradition of Lucretius, CP, 72(1968), s. 301-8; M.
Ferrari, In Papia, s. 38; Text und Transmission [L. D. Reynolds], s. 219; M. Lapidge,
Autographs, s. 122n. E. Chatelain, Lucretius. Codex Vossianus oblongus phototypice editus
[Codices graeci et latini, 12], Leiden 1908.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 61 + VATICANO, BAV, lat. 3861, Plinius:

Naturalis historia (ff. 323); płn. Francja, okolice Corbie(?); płn.-wsch. Francja (Bischoff)
[(?)], saec. VIII/IX.
P. Napisany w karolińskiej minuskule, w części z wpływami insularnymi. Ortografia sugeruje
insularny wzorzec (Lowe). Bischoff sądzi, że wzorzec pochodził z biblioteki pałacowej
Karola Wielkiego. Bezpośrednią kopią tego kodeksu jest Leipzig, 7 z pocz. IX w. (Meyier,
Vezin). Pojawia się insularna forma półuncjały (McKitterick). Insularne koneksje rękopisu
wzmacnia fakt wykorzystywania Pliniusza przez Będę i Alkuina. Reynolds dołącza do tego
rękopisu jeszcze BN, lat. 6796, f. 52-3. Lit. CLA, X, 1580; K. A. Meyier, Codices,1, s.
119nn, tab. 22a(f. 151r); L. Traube, VuA,3, s. 50; B. Bischoff, MS,3, s. 14, 158; Die
Ausstellungskatalog Karl der Grosse, nr 354; J. Desanges, Le manuscrit (Ch) et la classe des
recentiores perturbes de l'Histoire Naturelle de Pline l'Ancien, Latomus, 25(1966), s. 508-25;
J. Vezin, Le travail, s. 214; Texts and Transmission, [L. D. Reynolds], s. 31 ln; R.
McKitterick, The Diffusion, s. 416.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 73, Nonius Marcellus (ff. 253); Tours [Tours, St.
Martin], saec. IXin, może jeszcze za Alkuina (Bischoff).
K. (?) P. Napisany w/g anglosaskiego wzorca. Anglosaski wpływy na ornamentykę (Micheli).
Lindsay określa wzorzec jako merowiński. Lit. K. A. Meyier, Codices,1, s. 150nn, tab. 13b(f.
76r); W. M. Lindsay, A Study of the Leyden Manuscript of Nonius Marcellus, American
Journal of Philology, 22(1901), s. 29-38; E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 105; tenże, A
Preliminary Study, s. 328; W. Koehler, Die karolingischen, 1, s. 339n, 68, Taf. 7(f. 45r, lr,
73v, 47r); L. Traube, VuA,3, s. 234n; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 92nn; B. Bischoff,
MS,1, s. 25, MS,2, s. 14, MS,3, s. 67; Die Ausstellungskatalog Karl der Grosse, nr 355; Text
and Transmission [M. Winterbottom], s. 248nn; B. Davezac, L'evangeliaire de Chartres, s.
44nn, fig. 6-8.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 96 A, Tractatus medicus (Deuffic), praecepta

medica lat.-hib. (Meyier) (ff. 2); Landevennec (Fleuriot) [(?)], saec. IX (Lowe, Meyier);
VIII/IX (Deuffic); Vlllex (Fleuriot).
P. Napisany przez 2 ręce insularne. Foliał lv jest pochodzenia insularnego: zawiera glosę
staroiryjską i 1 anglosaską. Na f. 2r znajduje się bilingualny tekst łacińsko-bretoński.
519
Pochodzi z tego samego archetypu co rękopisy Amiens, Lescalopier 2 i Laon 426bis
(Deuffic). Napisany dwiema rękoma iryjskimi (f. lr-lv) i 1 ręką anglosaską (f. 2r, 2v)
(Meyier, Fleuriot). W tekście występuje ok. 70 nazw roślin i chorób w języku
starobretońskim. Lit. K. A. Meyier, Codices, I, s. 215, tab7e(f. lv); W. Stokes, A Celtic
Leechbook, ZCP, 1(1896), s. 17-28; H. Stuart, A Ninth Century Account of Diets and Dies
Aegyptiaci, Scriptorium, 33(1979), s. 237-44; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 4, 18, 40, tab. 2(f.
2); H. Stuart, A Ninth Century Account of Diets and Dies Aegyptiaci, Scriptorium, 33(1979),
s. 237-44; J.-L. Deuffic, La production manuscrit, s. 300.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 113 (ff. 71-90), Anonymous: De situ orbis, Tours
(Rand, Meyier); Auxerre(?) (Rouse) [Tours (Meyier)], saec. IXmed (Meyier); IX,3/4 (Rouse);
nie później niż 870 (Rand).
K. (?) P. Na f. 87r znajduje się wpis: 'Hoc Matheus agens hominem generalit[er] implef,
potem notą kryptograficzną z IX w.; 'lure sacerdoti Cucas tenet ore iuueni' (Meyier). Rękopis
powstał być może pod wpływem Heirica z Auxerre (Rouse). Na f. 1-70 pojawia się insularna
abrewiacja dla 'enim' (Kortekaas). Lit. K. A. Meyier, Codices, 1, s. 245n; E. K. Rand, A
Survey, vol. 1, s. 154; P. Lehmann, Mitteilungen,!, s. 17; Anonymi Leidensis de situ orbis
libri duo, ed. R. Quadri, Padua 1974; Texts and Transmission, [P. K. Marshall, R. H. Rouse],
s. 291, 392; G. A. A. Kortekaas, Historia Apollonii, s. 37n.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. O. 37 (ff. 31-75), Consentius: Ars de nomine;

Charisius: Ars grammaticae; Reims (Bischoff, cyt. za Pellegrin, Carey); skryptorium nad
Loarą (Meyier) [Fleury], saec. IXex (Bischoff, Meyier).
K. (?) P. Na f. 59v-60r litera T jest w kształcie insularnym. Podobne znajdują się np. w
Paris, BN, lat. 2278 i 5596, f. 67 i w rękopisach z doliny Loary (Mostert). W abrewiacjach i w
ortografii ujawniają się insularne symptomy. Pojawia się też iryjska glosa (Beeson). Kodeks
zawiera łacińskie i sgn. glosy. Lit. K. A. Meyier, Codices,3, s. 72nn, tab. 9(f. 42v, 71r); C. H.
Beeson, Paris, Lat 7530, s. 204; M. Mostert, The Library, s. 102; F. M. Carey, The
Scriptorium of Reims, s. 60; E. Pellegrin, Membra disiecta Floriacensia, Bibliotheque l’Ecole
des Chartes, 117(1959), s. 33; taż, La tradition, s. 158n; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 342.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. O. 41, Eutyches; Grammaticalia; Isidorus; Francja

[Fleury], saec. IX,2/2.
K. (?) P. Foliały 34v-64r napisane zostały minuskułą karolińsko-frankosaksońską. Na f. 65v
alfabet runiczny podobny do bonifacjańskiego z Wien, 751. Na f. 64r -65v zbiór alfabetów:
hebrajski, grecki chaldejski, egipski i saraceński. Lit. K. A. Meyier, Codices,3, s. 79nn, tab.
3c-e(f. 46r, 19v, 64r); M. Mostert, The Library, s. 102; B. Bischoff, MS,3, s. 131, 143; Tangl,
NA,40,1926, s. 723-31. Tangl, NA,40(1916), s. 723-31

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. O. 80, Filargyrius: Explanationes in Bucolica;

Servius; @ [St. Martial, Limoges(?)], saec. IX, 1/2 (Marshall).
P. Pojawiają się insularne abrewiacje, niektóre są błędnie rozumiane np. 'autem' (Beeson).
Lit. F. Funaioli, Esegesi Virgiliana Antiqua, Milano 1930, s. 209nn; C. H. Beeson, Insular
Symptoms, s. 94n; Texts and Transmission, [P. K. Marshall], s. 386.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q. 2 + BERN, BB, C. 219/4, Porphyrins: Introductio

in Aristotelis categoriae; Lorica (ff. 60); Anglia, Walia (Meyier), płd.-zach. Anglia
(Homburger) [(?) (Meyier); Fleury(?) (Mostert)], saec. IX/X (Meyier); IXex (Mostert).
K. (?) P. Napisany pismem insularnym. Ornamentyka jest w stylu hiberno-saksońskim
(Meyier). Bischoff datuje f. 31-3 na przed poł. IX w. i lokalizuje jego powstanie w
skryptorium Ferneres (Marshall). Lit. K. A. Meyier, Codices,2, s. 12, tab. 18a(f. 60r); O.
Homburger, Die illustrierten, s. 163; M. Mostert, The Library, s. 97; W. M. Lindsay, A Welsh

520
(Cornish?) Gloss in a Leyden Manuscript, ZCP, 1(1897), s. 361; tenże, Early Welsh Script, s.
23, tab. 13; Texts and Transmission, [P. K. Marshall], s. 233; Abbon de Fleury, Questiones,
ed. A. Guerreau-Jalabert, s. 187; M. Herren, The Hisperica Famina (1987), s. 14.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q. 5 [zob. VATICAN, Reg. lat. 713 (f. 1-62)]

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q. 63, Gregorius Turonensis: Historia Francorum (ff.
93)', Tours; Tours(?) (Meyier) [(?)], saec. VIII, 1/2 (Lowe, Meyier); Vlllmed (Bischoff).
P. Rękopis zawiera kryptogram wpisany insularnym duktem z VIII w. (Bischoff). Słowa
oddzielane są od siebie kropkami (Lindsay). Lit. CLA, X, 1584; Meyier, Codices,2, s. 151n;
W. M. Lindsay, Collectanea, s. 16; B. Bischoff, MS,1, s. 11, 14; MS,3, s. 13 ln. Arndt-Tangl,
Schrifttafeln, 1, tab. 13

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q. 69 (ff. 7-47), Collectio rhythmorum et carminum

metricorum; Glossarium (f 20-36), St. Gallen [St. Galien], saec. VIIIex/IX.
K. (?) P. Pojawiają się insularne abrewiacje i ligatury. Glogger szczegółowo wylicza
insularne abrewiacje i ligatury. Grecka litera 'P' skopiowana została chyba z insularnego
wzorca. Foliały 20a-36a zawierają łacińsko-anglosaski glosariusz, który zawiera też glosy
starogórnoniemieckie. Został skopiowany z anglosaskiego wzorca. Zawiera około 255 glos
anglosaskich, starogórnoniemieckich i mieszanych. Używa się znaku 'sax' nad objaśnianym
słowem. Występują insularne abrewiacje dla 'autem' - 'h' z haczykiem obok sangaleńskiego
'au'. Dialekt glos starogórnoniemieckich jak i sgn. wpływów na glosy anglosaskie jest
alemański. Wzorzec pochodził z 1 poł. VIII w. i był anglosaski (Thies). Rękopis ten miał
wspólny wzorzec z Paris, BN, lat. 2685 (Schreiber). Część glos wywodzi się ze szkoły w
Canterbury (Bischoff-Lapidge). Lit. CLA, X, 1585; A. Bruckner, Scriptoria, XIV, Taf. l(7v,
36r), 4(f. 46v); K. A. Meyier, Codices,2, s. 161n; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 481; P.
Glogger, Das Leidener Glossar Cod. Voss, lat 4° 69, Programm des königlichen
humanistischen Gymnasiums St. Stephan in Augsburg, Tl. 1, Augsburg 1901, TI. 2, 1904, TI.
3A 1903, Tl. 3B 1908; H. Sauer, Zur Sprache des Leidener Glossars Cod. Voss. lat. 4. 69,
Augsburg 1917; L. Traube, VuA,3, s. 224; W. M. Lindsay, Notae, s. 22; F. Holthausen, Die
Leidener Glossen, Englische Studien, 50(1916-17), s. 327-40; G. Baesecke, Der
Vocabularius, s. 43nn, 62, 92-7; N. R. Ker, Catalogue, s. 478n; W. Stüben, Nachträge zu den
althochdeutschen Glossen, PBB 63(1969), s. 452nn; W. Schulte, Die althochdeutsche
Glossierung, s. 289-302; U. Thies, Die volkssprachige Glossierung der Vita Martini des
Sulpicius Severus, Göttingen 1994, s. 530nn, 536n; H. Schreiber, Die Glossen, s. 69nn; H.
Mettke, Zum Kasseler Codex, s. 504nn; M. Lapidge, Old English Glossography: The Latin
Context, [w:] Anglo-Saxon Glossography, ed. R. Derolez, Brussels 1992, s. 53nn; J. D.
Pheifer, The Canterbury Bible Glosses, s. 28Inn; B. Bischoff, M. Lapidge, Biblical
Commentaries, s. 289. A Late Eight-Century Latin-Anglo-Saxon Glossary preserved in the
Library of the Leiden University (Ms. Voss. Q lat. 69), ed. J. H. Hessels, Cambridge 1906.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q. 106, Symposius; Aldhelm, Aenigmata (ff 25)\
zach. Francja (Bischoff) [Fleury(?)], saec. IX/X (Bischoff, Meyier); IXin (Ker, Vezin).
P. Tekst główny został napisany przez 2 skrybów, z których drugi wykazuje konfuzję s-ss
(Gerritsen). Na f. 25v - 'Leiden Riddle' napisane wjęzyku staroangielskim, które, zdaniem
Barker-Benfielda, wpisane zostały przez współczesnego kontynentalnego skrybę. Dla
niektórych liter skryba używa anglosaskiej grafii. Vezin datuje wpis na koniec X w. Rękopis
był we Fleury od IX lub X w. Tekst anglosaski napisany został we Fleury w X w. Aenigmata
zostały skopiowane przez skrybę nie rozumiejącego anglosaskiego jak wskazuje podział
wyrazów (Gerritsen). Słowa oddzielane są od siebie kropkami (Lindsay). Ker uważa, że tekst
zagadek został wpisany ręką współczesną tekstowi głównymi. Anglosaskie glosy -w/g
Parkesa cechy paleograficzne glos anglosaskich przemawiają za datowaniem ich na X w. Na
f. lOr, na zakończenie rozdziału, wpisano ręką głównego tekstu ags. glosy do imion nimf. Lit.
521
K. A. Meyier, Codices,2, s. 235nn, tab. 20b(f. 2v), 23b(f. 2r); M. Mostert, The Library, s.
lOOn; N. R. Ker, Catalogue, s. 479; W. M. Lindsay, Collectanea, s. 16; D. H. Meritt, Old
English (1945), s. XVII, 61; W. Zandvoort, The Leiden Riddle, English and Germanic
Studies, 3(1949-50), s. 42-56; N. R. Ker, Catalogue, s. 479; J. Gerritsen, The Text of the
Leiden Riddle, English Studies, 50(1969), s. 529-44; tenże, Leiden Riddle Revisited: Further
Thoughts on the Text of the Leiden Riddle, [w:] Medieval Studies Conference Aachen 1983.
Language and Literature, ed. W.-D. Bald, H. Weinstock, Bamberg 1984, s. 51-9; M. B.
Parkes, The Manuscripts of the Leiden Riddle, ASE, 1(1972), s. 207-17; R. C. Barker-
Benfield, A Ninth Century Manuscript from Fleury, [w:] Medieval Learning and Literature.
Essays Presented to Richard William Hunt, ed. J. J. G. Alexander, Oxford 1976, s. 157nJ.
Vezin, Leofnoth, s. 111. A. H. Smith, The Photography of Manuscripts, Medieval Studies,
1(1938), s. 197, pl. 2.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q. 108 (ff. 68-82), Ps.-Isidorus; Mercatoris

decretalium collections', Fulda [Weissenburg], saec. ok. 850.
K. Napisany na vellum. P. Minuskułą karolińska (Meyier). Lit. K. A. Meyier, Codices,2, s.
241n.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q. 119 (f. 1-119), Isidorus: Ethymologiae; Leges',
okolice Paryża [Chartres ok. 1000], saec. IX,4/4.
K. (?) P. Niektóre litery są opunktowane. Tekst częściowo zgadza się z Paris, 4404 (Mordek).
Lit. R. Buchner, Textkritische, s. 92n; A. Bühler, Capitularia, s. 343; H. Mordek, Bibliotheca
capitularium, s. 210nn;.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. misc. 11 (ff. 21-7), Chronicon Palatimim; Computus anni
722', Weissenburg [Weissenburg(?)], saec. VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie (Lowe). P. Być może jest częścią kodeksu na który
składaja się Berlin, Staatsbibl. lat. qu. 307, Leiden, UB, Voss. lat. 4° 64, Wien, ÖNB, 2404
(Hellgardt). Rękopis został skopiowany prawdopodobnie z Vaticano, Pal. lat. 277 (f. 1-93)
(Cavallo). Lit. CLA, X, 1586; E. Hellgardt, Die exegetischen Quellen, s. 72; G. Cavallo,
Interazione tra scrittura greca e scrittura latina, s. 28n.

LEIPZIG, UB, 597,2, Glosy; (?) [@], saec. IX.

K. (?) P. Glosy zapisane są według zachodniofrankijsko -anglosaskiej ortografii (Baesecke).
Lit. G. Baesecke, St. Emmeramer Studien, s. 48; U. Schwab, Die Sternrune, s. 28n.

LEIPZIG, UB, Rep. II. 6, Dionysius Exiguus (ff. 196)', Hildesheim [Paderborn, później
Halberstadt], saec. 834-45.
K. (?) P. Napisany czarnym atramentem zasadniczo przez 2 ręce. Pojawiają się anglosaskie
abrewiacje. Wzorzec pochodził z kontynentalnego skryptorium z wpływami anglosaskimi z
pocz. IX w., prawdopodobnie z Mainz. Inicjały są opunktowane i oliniowane. Rękopis
zawiera liczne glosy, które w większej części są skopiowane ze wzorca. Glosy we wzorcu
były oryginalne. Pierwsza ręka tekstu głównego wpisała glosy tuż po napisaniu, druga nieco
później. W glosach pojawiają się anglosaskie abrewiacje, ale stosowane wyłącznie przez
pierwszego skrybę. We wzorcu używano runy którą opuszczono w kopii. Druga ręka
używa wyłącznie dla germańskiego 'p' litery 'd'. Obie ręce używają runy 'wen' dla 'w', ale
pierwsza w kształcie 'p', druga jako 'v'. W glosach łacińskich nie używa się run. Stosowanie
akcentu (akut) należy do zwyczajów pierwszej ręki. Dialekt pierwszego skryby jest
wschodniofrankoński, drugiego środkowoframkoński; dialekt glos we wzorcu był chyba
środkowofrankoński (Frank). Na f. 196v znajduje się kolofon skryby: 'Ego Adalhartus
indignus presbiter scripsi Reginberto episcopo hunc librum sicuit potui voluntariae' -
Reginbert jest identyfikowany ze zmarłym w 835 roku biskupem Hildesheim. Dialekt glos

522
różnie się nieznacznie u obu rąk, przy czym ręka druga wpisała glosy środkowofrankońskie,
ale z wpływami romańskimi na ortografię (Bergmann). Wzorzec dla glos pochodzi chyba z
Reims, gdzie zostały one wpisane przez środkowofrankońskiego skrybę (Klein). Lit.
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 484; I. Frank, Die althochdeutschen Glossen der Handschrift
Leipzig Rep. II. 6, Berlin-New York 1974; R. Bergmann, Mittelfränkische, s. 286nn; T.
Klein, Studien zur Wechselbeziehung, s. 169nn.

LEIPZIG, UB, Rep. II. 35 a + LEIPZIG, Stadtbibi. Rep. I 58a, Evangelia [Matth. ] (ff. 5f
Northumbria [Niederalteich], saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską, prawdopodobnie northumbryjską
półuncjałą i minuskułą. Pojawia się konfuzja s-ss (Lowe). Korektury są anglosaskie i
kontynentalne (Bischoffa). Dekoracja jest typowo anglosaska. Wymiary kodeksu są prawie
identyczne z ewangelią Royal, 1 B VII (Gameson). Lit. CLA, VIII, 1229, Supp.; SSBK,2, s.
8; J. J. G. Alexander, Insular, s. 45, il. 67, 86; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 47, pl. 11; N.
Netzer, Cultural, s. 59, 76; R. Gameson, The Royal 1. B. VII Gospels and English Book
Production in the Seventh and Eight Centuries, [w:] The Early Medieval Bible; Its
Productions, Decorations and Use, ed. R. Gameson, Cambridge 1994, s. 39n.

LEIPZIG, UB, S. N., Hrabanus Maurus in Genesim (1 frg. f Fulda [(?)], saec. IX,2/4.
K. (?) P. Napisany anglosaskim pismem z Fuldy. zdaniem Spilling przynależy do Würzburg,
Franziskanerkloster, [zniszczony] Lit. LsK, s. 15; H. Spilling, Angelsächsische, s. 78.

LINZ, Bundesstaatliche Studienbibliothek, 643, Comes duplex (ff. lf Austria bądź płd.
Niemcy [Garsten], saec. VIIEIX.
P. W rękopisie pojawia się półuncjała o insularnych formach. Lit. CLA, X, 1447; CLLA,
1242b; SSBK,2, s. 46.

LINZ, Stiftsarchiv Mondsee, Fragm. S. N., tekst mitologiczny, płd. Niemcy [Mondsee],
saec. VIII/IX.
P. Ortografia (extincsit, Deocolion, Iobiter=Iupiter, Corripantes=Corybantes) pochodzi być
może za pośrednictwem wpływó iryjskich. Litera 'a' w interlini pochodzi z ręki insularnego
korektora. Lit. SSBK,2, s. 25.

LITOMERICE, [dawna biblioteka biskupia], [karta przednia], Lectionarium-, Fulda [(?)],

saec. IX,2/4.
K. (?) P. Napisany duktem anglosaskim. Lit. SSBK,2, s. 255.

LONDON, Brit. Lib. Additional 19725 (f. 2-128), Martyrologium Hieronymianum',

skryptorium z wpływami z Reims [Tegernsee], saec. IXex.
P. Napisanym pismem nawiązującym do stylu szkoły z Reims. Niektóre inicjały są czerwono
opunktowane. Lit. SSBK,2, s. 230.

LONDON, Brit. Lib. Additional 21213 (ff. 2-25), Evangelia [palimpsest]', Anglia bądź
kontynent [Fünfkirchen], saec. VIIIex.
K. Napisany na vellum. P. Anglosaska majuskuła przechodzącą w minuskułę. Lit. CLA, II,
169; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 500; B. Fischer, KdG,2, s. 196; J. A. Harmon, Codicology, s.
203.

LONDON, Brit. Lib. Additional 29276 (ff. 1, 169), Sacramentarium Gelasianum',

Francja(?); Neustria (McKitterick) [Tholey], saec. VIII,2/2.

523
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Lit. CLA, II, 172; R. McKitterick, The Diffusion, s. 412.

LONDON, Brit. Lib. Additional 31031, Gregorius M.: Moralia (ff. 145); płn. Francja,
okolice Laon(?); Laon (Bischoff) [Ottobeuem w XV w. ], saec. Vlllmed.
P. Występują insularne abrewiacje. Rękopis należy do tej samej grupy co Laon 137, 423,
Kolmar 45 + Bern 380, Cambridge, CCC 334, Paris, BN, lat. 2024, 12168, Basel N I 4 A+
Freiburg im Breisgau 483,12 (Lowe). Skopiowany chyba z wzorca napisanego w stylu z
Luxeuil (McKitterick). Lit. CLA, II, 174; SSBK,1, s. 52; E. H. Zimmermann, s. 223, Taf.
146-7; B. Bischoff, Panorama, s. 236; tenże, MS,2, s. 289; R. McKitterick, The Scriptoria of
Merovingian, s. 194; taż, Nun's Scriptoria, s. 17.1. Kirchner, Scriptura, s. 36, tab. 32.

LONDON, Brit. Lib. Additional 37518 (ff. 116, 117), Sacramentarium; perykopy ewangelii
(ff 116); Anglia (Lowe, Bischoff); Anglia lub kontynent (Gamber) [Furnes w Belgii], saec.
VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany w
uncjale anglosaskiej. Pojawia się konfuzja s-ss. Tekst sakramentarza podobny jest do tego,
którym posługiwał się św. Bonifacy (Frank). Lit. CLA, II, 176; CLLA, 411; B. Bischoff,
MS,2, s. 333; H. Frank, Die Briefe der heiligen Bonifatius, s. 75n.

LONDON, Brit. Lib. Additional 43460, Augustinus: De vera religione; Commodiannus (ff.
197); Nonantola(?) (Lowe); Nonantola (Bischoff) [Nonantola], saec. VIII/IX.
P. Razury zaznaczone są na sposób insularny przez 3 kropki. Dekoracja dużych inicjałów
zaczęrpnięta została z wzorców celtyckich lub frankosaksońskich (Lowe, Micheli). Lit. CLA,
II, 180; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 105; B. Bischoff, MS,3, s. 33; Der Stuttgarter
Bilderpsalter, Abb. 15-7(5lr, 77v, 91v).

LONDON, Brit. Lib. Additional 47673, Evangeliae (ff. 211); Schuttern [Anglia w XVIII w.
], saec. IXin.
K. (?) P. Rękopis został napisany przez Liuthariusa na polecenie apata Schuttern, Betricusa
(Homburger). Napisany 1 ręką w karolińskiej minuskułę. Skryba był być może również
autorem inicjałów, z których część wykazuje wpływy insularne, ale nie pochodzące z
bezpośredniego wzorca insularnego (Bierbrauer). Insularne wpływy na ornamentykę,
podobne do rękopisów z Murbach (Holter). Bischoff widzi w piśmie podobieństwo do
Murbach. Inicjały są podobne do Einsiedeln 126 (Holter, cyt za Mullerem). Lit. A. G.
Watson, Catalogue of dated, vol. 1, s. 85, pl. 5ab(f. 71v, 106v); L. Dorez, Evangeliaire
execute a l'abbaye de Schuttern (VIII/IX siecles), [w:] Melanges offerts a M. Emile Chatelain,
Paris 1910, s. 293-99, il. (f. 7v, 18r, 19r, 202v); O. Homburger, Ein vernichtetes Denkmal, s.
192; B. Bischoff, MS,3, s. 20; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 78; I. Müller, Disentiser
Initialkunst, s. 107n; G. Carnes, Dix siecles d'enluminure, s. 25n, il. 22 (f. 71v); K. i V.
Bierbrauer, Schuttern in der Karolingerzeit: Das Evangeliar in London, Britisch Library, Add.
47673, [w:] Herrschaft, Kirche, Kultur. Beiträge zur Geschichte des Mittelalters. Festschrift
für Fridrich Prinz zu seinem 65. Geburtstag, hrsg. G. Jenal, Stuttgart 1993, s. 449-91, Taf. 1-
7.

LONDON, Brit. Lib. Arundel 213, Patristica varia; Scarapus (ff. 102); nadmeńskie
skryptorium z wpływami insularnymi [Würzburg, St. Jakob w XIV w. ], saec. IX, 1/2; IX, 1/3
(Weiner).
P. Napisany anglosaską ręką podobną do M. p. th. f. 175. Tekstualnie kodeks pokrewny jest
do London, BL, Cotton Nero A. II (Bischoff). Lit. E. M. Thompson, G. F. Weamer Catalogue
of Ancient Manuscripts in the British Museum, vol. 2, Latin, London 1884, s. 56n, Pl. 24;
LsK, s. 50, 115; G. Jecker, Die Heimat des hl. Pirmin, des Apostels der Alemannen, Münster

524
1925, s. 161; W. Levison, England, s. 305; A. Angenedt, Monachi peregrini, s. 71; A. Weiner,
Das Initialomamentik, s. 143.

LONDON, Brit. Lib. Arundel 393, Cdnones conciliorum (Dionysio-Hadriana) (ff. 93); płd.
Niemcy [@], saec. IX (Steinmeyer-Sievers).
P. Rękopis zawiera starogórnoniemieckie glosy interlinearne w dialekcie bawarskim wpisane
w IX w., w których używa się runy 'ga' (*). Glosy są zdaniam Baesecke pochodzenia
anglosasko-reńsko-frankijskiego. Lit. Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 496; SSBK,1, s. 21; G.
Baesecke, St. Emmeramer Studien, s47nn; H. Thoma, Althochdeutsches aus Londoner
Handschriften, PBB(Halle), 73(1951), s. 199n; R. Derolez, Runica, s. 389n; U. Schwab, Die
Sternrune, s. 23nn; B. Bischoff, MS,3, s. 91.

LONDON, Brit. Lib. Burney 340 [zob. ST. PETERSBURG, F. v. I. 4]

LONDON, Brit. Lib. Cotton Caligula A. VII, Heliand, Anglia (Priebsch) [@], saec. IX,4/4
(Bischoff).
K. (?) P. W/g Bischoffa rękopis pochodzi z anglosaskiego skryptorium, ale z ręki
kontynentalnego skryby, który próbuje naśladować dukt anglosaski. Priebsch uważa, że
skryba mógł być Anglosasem, który w poł. X w. studiował w szkole katdralnej w Lüttich i po
śmierci biskupa Everakera w 971 wrócił do Anglii. Lühr sądzi, że grafia nie musi pochodzić
od anglosaskiego skryby. Lit. R. Priebsch, The Heliand Manuscript Cotton Caligula A. VII in
The British Museum, Oxford 1925; B. Bischoff, Paläographie, [w:] Deutsche Philologie im
Aufriss, Berlin 1957, s. 407; tenże, MS,3, s. 105; R. Lühr, Studien, s. 58n; G. Baesecke, Fulda
und die altsächsische, s. 361.

LONDON, Brit. Lib. Cotton Caligula A. XV (f. 3-38, 42-64, 73-117), Hieronymus: De viris
illnsiribns; Cyprianus: Testimonia; Computus (ff 104)-, płn.-wsch. Francja w centrum z
wpływami insularnymi [Canterbury od IX-X w. ], saec. VIII,2/2.
P. Napisany prekaroliną wykazującą wpływy insularne. Insularne abrewiacje. Pojawiają się
akcenty ponad monosylabami. Niektóre inicjały są insularne. Jedna omyłka zaznaczona jest
przez h-h. Skopiowany z wzorca napisanego w roku 743. Na f. 41v rylcowy wpis z IX/X w.
'liofric secerd garulf leuita' (Lowe). W/g Lindsaya napisany w 743 lub przepisany z wzorca
napisanego w tym roku. Foliały 65-119 są przepisane z wizygockiego wzorca i pojawiają się
w tej części anglosaskie glosy (Stevens). Lit. CLA, II, 183; W. M. Lindsay, Notae, s. 461; B.
Bischoff, MS,3, s. 12; R. McKitterick, The Scriptoria of Merovingian, s. 196, 207; CCCM,
46, ed. W. M. Stevens, s. 173.

LONDON, Brit. Lib. Egerton 1046 (ff. 1-16, 32-48), Liber proverbiorum; Ecclesiastes;
Cantica Canticorum; Ecclesiasticus (ff 33); Northumbria(?); niemieckie skryptorium
(McKitterick); Wessex(?) (Brown) [(?)], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą, która zdaniem McKitterick przypomina
tę z terenów Niemiec. Lit. CLA, II, 194a; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 315;
M. P. Brown, The Book of Ceme, s. 172.

LONDON, Brit. Lib. Egerton 2831, Hieronymus in Isaiam ff 143); Tours [Tours], saec.
VIII,2/2 (za Alkuina); VIII,3/3 przed Alkuinem (Bischoff).
P. Część I (ff. 1-109) została napisana w prekarolinie. Marginalia wpisane są ręką
merowińską i insularną - w/g Bischoffa ręką anglosaską innego skryby niż w części II).
Omyłki zaznaczane są przez d-h (poprzedzone krzyżami). Proste inicjały, niektóre są
czerwono opunktowane. Część II (ff 110-143) napisana została anglosaską minuskułą przez
anglosaskiego skrybę z northumbryjskiego skryptorium z wpływami iryjskimi. Insularne

525
abrewiacje w części anglosaskiej (Lindsay). Pojawiają się akcenty ponad monosylabami.
Omyłki sygnowane przez h-d. Insularne abrewiacje. Marginalia wpisane zostały ręką
merowińską z częśi I. Proste insularne inicjały, czerwono opunktowane. Brak insularnych
cech kodykologicznych. Rand przypisuje cechy insularne Iroszkotom. Wzorcem był
pochodzący z Luxeuil Vaticano, lat. 1512, z którego przejęto typową dla Luxeuil
ornamentykę (Bischoff). Znaki cytowań są w typie anglosaskim - kropka(i) i przecinek (w
części insularnej) oraz zniekształcona 'diple' (w części karolińskiej) (McGurk). McKitterick
widzi w tym rękopisie ślad prawdopodobnej działalności Anglosasów w Tours. Zdaniem
Koehlera tylko wpis biblioteczny z Tours z ok. 800 roku wskazuje na pochodzenie rękopisu z
Tours. Lit. CLA, II, 196a+b; E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 88nn; W. Koehler, rec. E. K.
Rand, A Survey, s. 324; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 344; P. McGurk, Citation Marks, s. 8n, 12;
B. Bischoff, MS,1, s. 13, MS,2, s. 12nn; R. McKitterick, The Diffusion, s. 405.

LONDON, Brit. Lib. Harley 1772 [zniszczony], Epistulae Pauli et Epistulae Catholicae;
Apocalypsis (ff. 146); Reims, St. Remi (Bischoff, Bierbrauer); płn. Francja (Micheli, Derolez)
[(?)], saec. IXin (Bischoff, Bierbrauer) VIII (Micheli).
K. (?) P. Napisany przez 4 skrybów, w tym i 'Iusueusa' = Iosephus. Widoczne jest
podobieństwo w ornamentyce do Bern, 522 (s. 39) i do Bruxelles, Royale 9850-52 (f. 2) (s.
40) oraz do Vaticano, Pal. lat. 216 (f. 20-133) (Bierbrauer). Kodeks został częściowo
napisany przez iryjskiego skrybę (McNamara). Zdaniem Koehlera i Bischoffa rękopis jest
pokrewny do Laon 68. Tekst należy do tradycji northumbryjski ej. Insularny wpływ na
ornamentykę widzi również Micheli. Wpis skryby: 'Ego Iuseus hac/si indignus diacon[us]/
[h]anc librum quem/ ad opus peculiare/ uolo off[ere] s[an]c[t]o' dokonany został runami
(Derolez). Tekst był skopiowany z wzorca zapośredniczonego ze Szkoły Pałacowej. Wzorzec
był ten sam co dla Metz 7 (Frede). Lit. K. i V. Bierbrauer, Reims vor Ebo - Zu einer
Handschrift in London, BL, Harley 1772, [w:] Studien zur mittelalterlichen Kunst 800-1250.
Festschrift für Florentine Mütherich zum 70. Geburtstag, hrsg. K. Bierbrauer, P. K. Klein, W.
Sauerländer, München 1985, s. 29-48; R. Derolez, Runica, s. 403n; taż, Die hrabanische, s.
10; G. L. Micheli, L'enluminure, 88n; B. Bischoff, MS,3, s. 13 [określa rękopis jako CLA,
762 a ma na myśli 764]; W. Koehler, Buchmalerei des frühen Mittelalter, s. 150nn; H. J.
Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 56n; U. Schwab, Die Sternrune, s. 51, Abb. 19D(f.
6v, 7r); M. McNamara, The Text of the Latin Bible, s. 20.

LONDON, Brit. Lib. Harley 2725, Horatius; Francja [@], saec. IXex.
P. Pojawiają się glosy syntaktyczne typu L i S w/g Korhammera. Lit. M. Korhammer,
Mittelalterlichen Konstruktionhilfen, s. 58.

LONDON, Brit. Lib. Harley 2767 + OXFORD, Bodleian Lib. Rawlison D 893 (f. 135,
136), Vitruvius: De archtectura (ff. 162); nie Köln, skryptorium na granicy wschodniej i
zachodniej Francji (Bischoff); Köln; Wearmouth (Granger) [Köln], saec. ok. 800 (Bischoff);
IXmed (Jones).
K. (?) P. Na f. 85v iryjską kapitała. Pismo imituje styl z Tours. Pojawiają się insularne
abrewiacje, mimo że skryba unika abrewiacji. Na f. 261 występuje konfuzja p-f wynikająca z
mylenia minuskulnego anglosaskiego 'p' i 'f (Jones). Insularne abrewiacje pochodzą z
anglosaskiego wzorca np. h - z haczykiem (Beeson). Rękopis napisany został 1 ręką podobną
do Clm. 29550/2 [29167a], Kopiami tego rękopisu są BN, lat. 10277 i Madrid, Escorial F III
19 (Bischoff). Granger uważa, że rękopis był skopiowany z uncjalnego wzorca w
Wearmouth, co zostało przez krytykę zdecydowanie odrzucone. Lit. L. W. Jones, The Script
of Cologne, s. 65n; tenże, The Provenance of the London Vitruvius, Speculum, 7(1932), s.
64-70; tenże, More about the London Vitruvius, Speculum, 12(1937), s. 257-63; F. Granger,
The Harleian Manuscript of Vitruvius (H) and Codex Amiatinus, JTS, 32(1930), s. 74-7;
tenże, Vitruvius on Architecture, London 1931, s. XVIn, rec. C. H. Beeson, CP, 29(1934), s.
347-50, odpowiedź na rec. CP, 30(1935), s. 337-42, replika C. H. Beesona, tamże, s. 342-7,
526
replika Grangera, The Provenance of the London Vitruvius, Speculum, 11(1936), s. 261-4; B.
Bischoff, Die wiedergefundenen Schlussblätter des Vitruvius Harleianus, Philologische
Wochenschriften, 62(1942), szp. 504; tenże, MS,3, s. 281; SSBK,2, s. 204; D. Ganz, Corbie,
s. 60; P. Fleury, Vitruve de l'architecture, Paris 1990, s. LVIInn.

LONDON, Brit. Lib. Harley 2788, Evangelia [Codex aureus] (ff. 208)', szkoła pałacowa
Karola Wielkiego [(?)], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: napisany na vellum i część rękopisu była liniowana po
złożeniu składek. P. Insularny wpływ na ornamentykę - faliste końce wierszy (Lowe). Köhler
widzi dwa typy liniowania, ale nie podaje bliższych danych. Z przytoczonego przez niego
materiału porównawczego wynika, że chodzi o liniowanie po złożeniu w części napisanej
minuskułą i przed złożeniem w części uncjalnej. Insularny styl tablic kanonów jest
zapośrednioczony chyba przez Echternach (Netzer). Punktacja jest według insularnego
systemu (Parkes). Znaki cytowań są anglosaskie -2 kropki i przecinek oraz przez
zniekształconą 'diple' (McGurk). Dodatki w Cambridge, Univ. Libr. Ms. Kk. V. 16 są
podobne do pisma używanego w tym rękopisie (Bischoff). Lit. CLA, II, 198; W. Köhler, Die
karolingischen, s. Bd. 2, s. 56-69; tenże, An Illustrated Evangelistary, s. 65n; P. McGurk,
Citation Marks, s. 8; A. Petrucci, L’onciale, s. 129n; B. Bischoff, MS,2, s. 293, MS,3, s. 158,
160n, 176n; J. A. Harmon, Codicology, s. 34n, 195; L. Nees, The Gundohinus, s. 221, 223,
fig. 7l(f. 12v); R. McKitterick, The Diffusion, s. 398; N. Netzer, The Origin of the Beast, s.
328; M. B. Parkes, Pause, s. 127, pl. 30; M. P. Brown, The Book of Ceme, s. 125.

LONDON, Brit. Lib. Harley 2965, Libellus precum [Book of Nunnaminster] (ff. 4If
Anglia; Winchester (Parkes); skryptorium kontynentalnej) (McKitterick) [Nunnaminster w
X w. ], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Napisany anglosaską majuskułą. McKitterick przypuszcza kontynentalą
proweniencję rękopisu. Ręka pisząca na f. 40v bardzo przypomina pierwszego skrybę z
Cambridge,CCC 173Na f. 40r i 4lr znajdują się dodatki z Nunnaminster (Parkes). Cytaty
zaznaczone są przez kropki i przecinek (McGurk). Lit. CLA, II, 199; T. H. Ohlgren, Insular,
s. 38; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 33; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 316;
M. B. Parkes, A Fragment of an Anglo-Saxon Manuscript, s. 173, il. 30ab, (f. 41r, 40r); tenże,
Palaeography of the Parker, s. 158nn; J. J. Morish, An Examination of Literacy and Learning
in England in the Ninth Century, Oxford 1988, 202-17 [nieopublikowana dysertacja, do której
nie dotarliśmy]; P. McGurk, Citation Marks, s. 12.

LONDON, Brit. Lib. Harley 3017, Comput (ff. 180f Fleuryj) [Fleury], saec. IX (Derolez);
817 lub 861-4 (Watson); 861-864 (Lesne).
K. (?) P. Na f. 60r znajduje się alfabet grecki i runiczny. Lit. A. G. Watson, Catalogue of
Dated, vol. 1, s. 167; R. Derolez, Runica, s. 212-7; taż, Die hrabanische, s. 6; E. Lesne,
Histoire de la propriete, t. 4, s. 557; M. Mostert, The Library, s. 107.

LONDON, Brit. Lib. Harley 3034, Candidus: Dicta Candidi; okolice Trier [@], saec. IXin.
P. Jest to prawdopodobnie autograf napisany prawdopodobnie przez Anglosasa Candidusa,
który pochodził z otoczenia Alkuina. Lit. G. Morin, Un saint de Maestricht rendu ä l'histoire,
RB, 8(1891), s. 176-83; J. Marenbon, From the Circle of Alcuin to the School of Auxerre;
Logic, Theology and Philosophy in the Early Middle Ages, Cambridge 1981, s. 58nn.

LONDON, Brit. Lib. Harley 3063, Ambrosiaster; Theodorus Mopsuestenus (ff. 192); płn.-
wsch. Francja [(?)], saec. VIIEIX.
P. Napisany pismem 'ab' z Corbie, ale nie w Corbie. Pojawia się anglosaskie 'tur' a we
współczesnych korekturach insularne 'autem'. Lit. CLA, II, 200.

527
LONDON, Brit. Lib. Harley 3115, Hilarius: De Trinitate, Contra Arianos (ff. 209); Lorsch
[Arnstein], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Na f. llv-12v niemiecko-anglosaski dukt, f. 40v-42v są napisane przez
niewyćwiczoną rękę wykazującą wpływy insularne (Bischoff). Na f. 14r jest 6 inicjałów
wykazujących wpływy insularne. W całym rękopisie pojawiają się korektury wprowadzane
pismem z wpływami insularnymi (Lehmann). Lit. P. Lehmann, Mitteilungen, 2, s. 29; B.
Bischoff, Die Abtei, s. 38n.

LONDON, Brit. Lib. Harley 5915 [zob. WEINHEIM, E. Fischer Sammlung (S. N. )]

LONDON, Brit. Lib. Royal 15 A. XVI, Scholica graecarum glossarum; kontynent (Bishop,
Rella) [Canterbury, St. Augustine], saec. IX,2/2 (Bishop, Rella); XI (Tempie); Xex
(Brownrigg).
K. (?) P. Materiał glosariusza jest kontynentalny, pismo posiada cechy kontynentalne i
anglosaskie. W/g Bodden rękopis był kopiowany albo z insularnego wzorca, albo został
napisany przez skrybę wyuczonego insularnego duktu. Kodeks zawiera 2 'dodatkowe' foliały
(7, 67) napisane przez 2 Anglosasów w Anglii; trzeci wypełnił puste miejsce na f. 82r i 83v
Lit. E. Temple, Anglo-Saxon Manuscripts, nr 85; T. A. M. Bishop, Notes, Part IV, s. 329; L.
L. Brownrigg, Manuscripts Containing, s. 256; M. C. Bodden, Evidence for Knowledge, s.
219, p. 10; F. A. Rella, Continental Manuscripts Acquired for English Centers in the Tenth
and Eleventh Centuries: A Preliminary Checklist, Anglia, 98(1980), s. 112. R. Ehwald, MGH,
AA, 15, Taf. l(f. 60r).

LONDON, Brit. Lib. Royal 15 A. XVI (f. 84), Juvencus: Libri evangeliorum; Aldhelm:
Aenigmata; Beda: De arte metrica; kontynent(?); Anglia, Canterbury(?) [Canterbury], saec.
IX,2/2 (King); IX/X (Ker, Gneuss).
K. (?) P. Anglosaskie glosy. Miejsce ich wpisania jest nieokreślone. Lit. N. R. Ker,
Catalogue, nr 267; H. Gneuss, A Preliminary List, s. 32; CCSL, 123A, ed. W. H. King, s. 67;
T. A. M. Bishop, TCBS, Ser. II, 1957 [nie dotarłem],

LONDON, Lambeth Palace Lib. 414 (f. 1-79), Augustinus Excerpta; Victorinus: De fabrica
mundi; St. Amand [Canterbury, St. Augustine], saec. VIIIex/IX.
P. Widać naśladownictwo anglosaskiej kapitały ozdobnej (Bischoff) Lit. SSBK,2, s. 72, 106.

LONDON, University College, Fragm. lat. 1 + HANNOVER, Kestner Museum, Cul. I.

43(364), Cyprianus (2 frg. ); Włochy(?) [Niemcy], saec. VII.
K. (?) P. Rękopis wykazuje związki z tzw. Ewangeliarzem św. Augustyna, stąd
domniemanie, że znajdował się w Anglii. Współczesna proweniencja jest kontynentalna
(Niemcy), więc istnieje prawdopodobieństwo, że kodeks, z którego pochodzą fragmenty,
dostał się na kontynent w VIII lub IX w. Lit. CLA, II, 221; D. N. Dumville, The Importation,
s. 114.

LUCCA, Biblioteca Capitolare 490 (ff. 32-216, 233-287, 332-347), Isidorus: Chronicon;
Liber Pontificalis; collectio canonum Sanblasiana; Historia Ecclesiastica (kontynuacja
Rufina-Eusebiusza) (ff. 276); Lucca [Lucca], saec. VIII/IX.
P. Kilka małych inicjałów jest czerwono opunktowanych. Pismo jest pod wpływem
wizygockim (Lowe); Uncjała i mieszana prekarolina (Bischoff). Kodeks jest napisany ok. 40
rękoma odzwierciedlającymi wpływy iryjskie, frankijskie i wizygockie, być może za
pośrednictwem wzorców (Rand). Korektor używa insularnej abrewiacji dla 'enim', która we
Włoszech powstała niezależnie od wpływów insularnych (Lindsay). Skryba Collectio
Sanblasiana (f. 236r-271v) nie pochodził z Lucci; jego pismo wykazuje wpływy insularne i

528
francuskie (Stüvner). Format i punktacja są podobne do iryjskiego Dublin, Library Trinity
College (CLA, Add. I 1864). Wzorzec był wczesnym rękopisem iryjskim w scriptura
continua. Kapitulatio do niektórych ksiąg jest napisane w dwóch kolumnach, podobnie jak w
iryjskim fragmencie Rufina (Breen -dotyczy tekstu Rufina-Eusebiusza). Nie da się ustalić czy
tekst Eusebiusza pochodzi z insularnego wzorca (Hammond-Bammel). Lit. CLA, III, 303b,
Add. I; L. Schiaparelli, Il codice 490 della Biblioteca capitolare di Lucca e la scuola scrittoria
lucchese. Contributi allo studio della minuscola precarolina in Italia (sec. VIII/IX) [Studi e
testi, 36], Roma 1924; R. P. Johnson, Compositiones Variae. From Codex 490 Bibi. Capit.
Lucca, Italy, [Illinois Studies in Language and Literature, 23, nr. 3], Illinois 1939 [nie
dotarłem]; E. K. Rand, L. W. Jones, The Earliest, s. 76nn; B. Bischoff, MS,2, s. 316, MS,3, s.
29, 35; W. M. Lindsay, Notae, s. 63nn; C. H. Turner, Chapters in the History, s. 910; A.
Siegmund, Überlieferung, s. 77, 283; W. Stüvner, Die Quellen der Fides Konstantins im
Constitutum Constantini, ZSR, kanonistische Abteilung, 86(1969), s. 80n; A. Petrucci, Il
codice n. 490 della Biblioteca Capitolare di Lucca: un problema di storia della cultura
medievale ancora da risolvere, Actum Luce, 2(1973), s. 159-74; tenże, Scrittura e libro neila
Tuscia altomediovale, s. 637nn; A. Breen, New Irish Fragment of the Continuatio to Rufinus-
Eusebius Historie Ecclesiastica, Scriptorium, 41(1987), s. 194nn; C. P. Hammond-Bammel,
Das neue Rufinfragment, s. 500n. Il codice CCCCXC della Biblioteca Capitolare di Lucca,
Roma 1924; F. Steffens, Lateinische, Taf. 23(f. 160v, 161r).

LUXEMBOURG, BN, 44 [olim 79], Gregorius M.: Dialogue (ff. I29)\ Echternach
[Echternach], saec. IXin; IX, 1/4 (Ferrari).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany przez 1 rękę, a na f. 89-90 pojawia się ręka z XI w. (Werveke). Na f. 76r
wpis dokonany insularną ręką. Często pojawiają się akcenty ponad monosylabami. Na f. 106r
nagłówek wpisany insularnym pismem. Ornamentyka znajduje się pod wpływem insularnym.
Insularne abrewiacje (Steffen). Kodeks składał się pierwotnie z 2 niezależnych części: f. 1-48
i 49-129. Napisany przez 2 ręce minuskułą z wpływami insularnymi z 1 pol. IX w. Pośród
glos sgn. (ok. 25) znajduje się jedna anglosaska (Schulte). Napisany karolińską minuskułą. Na
f. 2, w inskrypcji kryptograficznej bedącej transkrypcją ornamentalnego nagłówka 'Incipit
dialogorum gregori papae urbis romae liber primus' użyto znaków runicznych z tradycji
anglosaskiej. Na f. 77v jest prosty, czerwono opunktowany inicjał 'S'. Na f. 78r znajduje się
dopisek w minuskule insularnej 'Petrus' (Muller). Glosy pochodząz Echternach (Bergamann).
Pojawiają się środkowofrankońskie glosy z IX do XI w. (Köbler). Lit. H. van Werveke,
Catalogue descritif des manuscrits de la Bibliotheque de Luxembourg, Luxembourg 1894, s.
102n; A. Steffen, Glossenhandschriften, s. 407nn, 445; R. Bruch, Glossarium Epternacense, s.
37n; R. Bergmann, Mittelfränkische, s. 97n; J. C. Muller, Linguistisches, s. 397n, Abb. 5 (f.
77r-78r); W. Schulte, Die althochdeutsche Glossierung der Dialoge, s. 88-110; G. Köbler,
Ergänzungen, s. 899; R. Derolez, Runica Manuscripta Revisited, s. 93; M. C. Ferrari, Sancti
Willibrordi, s. 19, Abb. 6 (f. 5r).

LUXEMBOURG, BN, 68, Auguslinus in Psalmos (ff. 141)’, skryptorium reńsko-mozelskie

[Echternach w XV w. ], saec. VIIIex.
P. Na f. 128 znajduje się prosty, czarny inicjał 'M' opunktowany czerwonymi kropkami.
Poszczególne kapitały w incipitach są czarno opunktowane. Pismo przypomina trochę Metz
732 (Lowe). McKitterick widzi w tym rękopisie ślad kontaktów Echternach z frankijskim
otoczeniem. Lit. CLA, XI, 1592; W. M. Lindsay, Notae, s. 462; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 428; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 18, Abb. 5 (f. lv).

LUZERN, Staatsarchiv, Fragm. PA 1034/ 21007, Isidorus: Sententiae (f. 1): Northumbria
[Lucerna], saec. VIII,2/2.
K. Napisany na vellum. Liniowanie jest trudne do określenia. P. Napisany zwartą anglosaską
majuskułą przechodzącą w minuskłę; przypomina pisma z London, Egerton 1046 (f. 17-31).
529
Występują akcenty ponad monosylabami. Insularne abrewiacje w tym anglosaskie 'tur'.
Pojawia się konfuzja s-ss (Lowe). Lit. CLA, Add. II, 1874.

LYON, Bibliotheque de la ville, 401 (327), Libri regum; Paralipomenon (ff. 289f (?),
okolice Lyon lub Autun [Lyon], saec. Vlllex.
P. W rękopisie pojawia się insularna interpunkcja. Inicjały są z plecionką. Lit. CLA, VI, 769.

LYON, Bibliotheque de la ville, 402 (328), Origenes: Homiliae in libros losue, Iudicum
Regum (ff. 128)', Lyon(?) [Lyon], saec. Vlllex.
K. Napisany na insularnym pergaminie. Lit. CLA, VI, 770.

LYON, Bibliotheque de la ville, 468 (397) + PARIS, BN, Nouv. acq. lat. 602, Hieronymus
in Hieremiam (ff. 247)', Lyon(?), Włochy(?) [Lyon od IX w. ], saec. VII, 1/2.
P. Sentencje zaczynają się dużymi literami stopniowo się zmniejszającymi. Występują
akcenty ponad monosylabami. Lit. CLA, VI, 776.

LYON, Bibliotheque de la ville, 524 (608), @; Lyon [Lyon], saec IXin, za Leidrata
K. (?) P. Pojawia się częsty w insularnych rękopisach skrót dla 'et' -niejest to jednoznaczny
wyznacznik wpływów insularnych. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 77.

LYON, Bibliotheque de la ville, 599 (515), Gregorius Nazianzenus: Liber apologeticus;

Interprete Rufino (ff. 60f Francja, Burgundia (Lowe); Lyon(?) (CMEL) [Lyon od VIIEIX w.
], saec. VIII/IX; przed 814 (CMEL).
K. Napisany na insularnym pergaminie. Lit. CLA, VI, 780; CMEL, 6, s. 479.

LYON, Bibliotheque de la ville, 602 (519), Hieronymus: Epistulae, adversus Iovinianum (ff.
149f Francja [Lyon(?)], saec. Vllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany uncjałą i półuncjałą. Lit. CLA, VI, 782ab.

MADRID, Biblioteca Nacional 3307 (f. 78), Liber numerorunr, Burgundia lub zach. Niemcy
[Metz, potem Prüm], saec. Vlllex.
P. W piśmie używa się stale uncjalnego 'R' a litera 'y' ma oba pałąki pochylone na prawo.
Ortografia z konfuzją ae-e, zaznaczanie rozdziału między wyrazami sugeruje kopiowanie z
insularnego wzorca. Słowa są dobrze oddzielane. Lit. CLA, XI, 1639.

MAESEYCK, Eglise Sainte Catherine, tresor S. N. (f. 1-5), Canones evangeliorum',

kontynentalne skryptorium z wpływami anglosaskimi; płn. Anglia, York(?) (Alexander);
Echtemach(?) (Wright, Netzer) [Aldeneyck], saec. VIII, 1/2; Vlllin (Alexander).
K. Napisany na vellum. P. Ornamentyka jest pod wpływem insularnym (Lowe). Tablice
kanonów opierają się na późnoantycznych wzorcach, ale w typie zaadoptowanym przez
Anglosasów (Nordenfalk). Lit. CLA, X, 1559; T. H. Ohlgren, Insular, s. 18; D. H. Wright,
rec. z A. Grabar, C. Nordenfalk, Early Medieval Painting from the Fourth to the Eleventh
Century, Lausanne 1957, Art Bulletin, 43(1961), s. 253; C. Nordenfalk, The Apostolic Canon
Tables, Gazette des Beaux-Arts, 62(1963), s. 17-34, zwł. s. 20; Karl der Grosse. Werk und
Wirkung, nr 392, Abb. 42; J. J. G. Alexander, Insular, nr 22; N. Netzer, Cultural, s. 8.

MAESEYCK, Eglise Sainte Catherine, tresor S. N. (f. 6-132), Evangelia', Northumbria

bądź kontynent, Echtemach(?) [Aldeneyck], saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą z elementami majuskuły. Korektury są
w anglosaskiej minuskule wpisane przez kilka rąk. Występuje konfuzja s-ss, i-ii i akcenty

530
ponad monosylabami i końcowymi 'is'. Ornamentyka jest typowo insularna (Lowe). Rękopis
jest dziełem Anglosasa pracującego w Anglii bądź w Echternach. Dekoracja nie jest jednolita.
2 serie tablic kanonów wykonane są w bardzo różnym stylu, w tym jedna seria wykonana
została przez 2 iluminatorów (Masai). Tekst wywodzi się z tradycji iryjskiej (Fischer).
Pokrewnym rękopisem jest Karlsruhe 221. Według legendy rękopis został napisany przez
założycielki klasztoru Aldeneyck, Harlindę i Renildę. Lit. CLA, X, 1558; H. E. Zimmermann,
Vorkarolingische, s. 142n, 303n, Taf. 318-20; T. H. Ohlgren, Insular, s. 18n; G. L. Micheli,
L'enluminure, s. 49n, pl. 37, 159(f. lOr); C. Nordenfalk, Die Buchmalerei, s. 122, i rec. D. H.
Wright, rec. z A. Grabar, C. Nordenfalk, Early Medieval Painting from the Fourth to the
Eleventh Century, Lausanne 1957, Art Bulletin, 43(1961), s. 253; Art mosan [F. Masai], s.
159; B. Fischer, KdG,2, s. 195; P. McGurk, The Ghent Livinus, Sacris erudiris, 14(1963), s.
165-205; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 392; J. J. G. Alexander, Insular, nr 23; A.
Dierkens, Evangeliaires et tissus de l'abbaye d'Aldeneick aspect historiographique, [w:]
Miscellanea codicologica F. Masai dedicata, ed. P. Cockshaw, M. Garaud, P. Jodogne, Gent
1979, s. 31-40; N. Netzer, Willibrord's Scriptorium, s. 207nn.

MAINZ, Dombib. [zaginiony], Livius: Ab urbe condita: @ [Mainz, katedra], saec. IX.
K. (?) P. Napisany ręką insularną Lit. L. Traube, ABAW, III, kl. 24. 1. 1904s. 24n; Text and
Transmission [L. D. Reynolds], s. 212.

MANCHESTER, John Rylands Lib. 12, Homiliarius (ff. 143 +6); @ [Luxeuil (Delisle, cyt.
James)], saec. IXin (Lowe); VIIEIX (James).
P. Widoczne są insularne wpływy na pismo, np. początkowe 'a' i inicjał 'H' [DS], Lowe nie
notuje tego rękopisu. Lit. M. R. James, A Descriptive Catalogue of the Latin Manuscripts in
the John Rylands Library at Manchester, vol. I, Manchester 1921, s. 33nn, Pl. 33-4(f. lOrv).

MANCHESTER, John Rylands Lib. 15, Cyprianus: Epistulae (ff 204f skryptorium z
wpływami anglosaskimi, tereny nadbodeńskie; Murbach (Lindsay, Bischoff, Holter);
Reichenau (Preisendanz); Lorsch (Forstner) [Murbach], saec. Vlllex.
P. Na f. 107 i 194v widać anglosaskie korektury (Lowe). Pismo podobne jest do Vaticano,
Pal. lat. 966 i Kolmar Frag. 7 i Salzburg, UB, M I 478 (Bischoff). Foliał ochronny zawiera
komentarz do Isajasza w piśmie z 2 ćwierci IX w., który należy do fragmentu odkrytego w
Kolmar 40 (Bischoff, cyt. Gryson). Napisany przez Reginberta. Do kodeksu należy Berlin,
lat. qu. 676 (Preisendanz). Na faksymile u Jamesa widać insularny wpływ na pismo,
zwłaszcza w majuskule (DS). Lit. CLA, II, 222; M. R. James, A Descriptive Catalogue of the
Latin Manuscripts in the John Rylands Library at Manchester, vol. I, Manchester 1921, s. 41-
4. Pl. 36(f. 49v, 203v); K. Preisendanz, Die Reichenauer, s. 247, 290, 303; A. Souter, List of
Abbreviations Ms. 15, Bulletin of the John Rylands Library, 5(1918-20), s. 111-5; tenże,
Further Notes on the J. Rylands Library Latin Ms. Nr 15, tamże, s. 392; K. Forstner,
Schriftfragmente des 8. und frühen 9. Jahrhunderts in Salzburger Bibliotheken, Scriptorium,
14(1960), s. 245n, Taf. 20c; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 76; SSBK,2, s. 165; B. Bischoff,
Die Abtei, s. 58; R. Gryson, La tradition manuscrite du commentaire de Jeröme sur Isaie, [w:]
Jeröme entre l'Occident et l'Orient, ed. Y.-M. Duval, Paris 1988, s. 414nn, 425.

MANCHESTER, John Rylands Lib. 116, Psalterium, Kalendarium (ff 113f Trier
(Micheli); Trier(?) (Bischoff) [Trier, St. Maximin], saec. po 814 (Bischoff); IX,2/3 (Bischoff,
cyt. za D. A. Bullough); IXin (Micheli); IX/X (James).
K. Napisany na vellum. P. Napisany karolińską minuskułą (James). Ornamentyka jest pod
silnym wpływem anglosaskim (Micheli). Napisany pismem zachodni oni emieckim (Bischoff,
cyt. za D. A. Bullough). W ornamentyce jest podobny do Trier, Stadtbibliothek, 23/122ab, np.
duży inicjał Q na f. 16r (Laufner). Ornamentyka jest fuzją elementów insularnych i
kontynentalnych (Holter). Jedna z modlitw jest insularnej proweniencji (Brown). Lit. M. R.

531
James, A Descriptive Catalogue of the Latin Manuscripts in the John Rylands Library at
Manchester, vol. I, Manchester 1921, s. 21 Inn, Pl. 149-53(f. 15v, 16r, 40v, 64v, 93v); G. L.
Micheli, L'enluminure, s. 133, pl. 191-2(f. 16r, 40r); R. Laufner, Zur Herkunft des
karolingischen Evangeliars, s. 56; K. Holter, Das Alte, s. 433; B. Bischoff, MS,3, s. 9; H.
Hoffmann, Buchkunst, s. 480; D. A. Bullough, A. L. H. Correa, Texts, Chants, and Chapel of
Louis the Pious, [w:] Charlemagne's Heir, s. 499n; R. Gryson, Esaias, s. 855n; M. P. Brown,
The Book of Cerne, s. 140.

MANCHESTER, John Rylands Lib. 174, Origenes: Homiliae (ff. 16)4): płn.-wsch. Francja
[Beauvais], saec. IXin (Bammel).
K. (?) P. Napisany przez kilku skrybów w surowej karolińskiej minuskule (James). Kodeks
został skopiowany z insularnego wzorca, który był napisany w trudno czytelnej minuskule.
Występują liczne pomyłki w literach u-a, s-p, r-p oraz konfuzję e-i, o-u (Bammel). Lit. M. R.
James, A Descriptive Catalogue of the Latin Manuscripts in the John Rylands Library at
Manchester, vol. I, Manchester 1921, s. 297, Pl. 182-5(f. I, 2v, 9r, 32v); C. Bammel, Insular
Manuscripts of Origen, s. 14n; C. P. Hamm el-Bammel, Der Römerbrieftext des Rufin, s. 131;
taż, Der Römerbriefkommentar des Origenes, Freiburg 1990, s. 8n.

MARBURG, Hessisches Staatsarchiv, Kaiserurkunden Hersfeld 775 I 5, dyplom Karola

Wielkiego z 775 r.\ Hersfeld [nota dorsalna] [Hersfeld], saec. ok. 800.
P. Nota dorsalna 'de salzungo' wpisana został minuskułą kontynentalno-anglosaską. Lit.
ChLA, XII, 534.

MARBURG, Hessisches Staatsarchiv, Kaiserurkunden Hersfeld 775 VIII 3, dyplom

Karola Wielkiego z 775 ry Hersfeld [nota dorsalna] [Hersfeld], saec. ok. 800.
P. Nota dorsalna 'carta de milingi et denniestef wpisana została kontynentalno-anglosaską
minuskułą. Lit. ChLA, XII, 535.

MARBURG, Hessisches Staatsarchiv, Kaiserurkunden Hersfeld 775 X 25, dyplom

Karola Wielkiego z 775 ry Hersfeld [nota dorsalna] [Hersfeld], saec. ok. 800.
P. Nota dorsalna 'carta de aplosta et mulinhus' wpisana została kontynentalno-anglosaską
minuskułą. Lit. ChLA, XII, 536.

MARBURG, Hessisches Staatsarchiv, Kaiserurkunden Hersfeld 779 III 13, dyplom

Karola Wielkiego z 779 ry Hersfeld [nota dorsalna] [Hersfeld], saec. ok. 800.
P. Nota dorsalna 'carta de Lupenzia et uuolfthiuze et hohheim' wpisana została
kontynentalno-anglosaską minuskułą. Lit. ChLA, XII, 537.

MARBURG, Hessisches Staatsarchiv, Kaiserurkunden Hersfeld 779 VII 28, dyplom

Karola Wielkiego z 779 ry Hersfeld [nota dorsalna] [Hersfeld], saec. ok. 800.
P. Nota dorsalna 'carta de hoinge et de scomeshaim et Geriscioza et jazaha' wpisana została
kontynentalno-anglosaską minuskułą. Lit. ChLA, XII, 538.

MARBURG, Staatsarchiv Frag. S. N. [olim, OBERKAUFUNGEN, Archiv des

Ritterschaftlichen Stifts Kaufungen S. N. ], Bonifaiins: Ars grammatica (ff. 4f płd. Anglia,
Nutscelle(?) (Lowe); płd. Anglia(?), kontynent(?), Fulda(?) (Bischoff) [(?)], saec. Vlllmed.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany doskonałą anglosaską minuskułą. Nagłówki
rozdziałów w ags. majuskule. Insularne abrewiacje i konfuzja s-ss. Inicjały są czerwono
opunktowane (Lowe). Południowoangielska minuskułą wpadająca w kursywę napisana przez
Anglosasa bądź ucznia Anglosasów (Bischoff). Lit. CLA, Supp. 1803; W. A. Eckhardt, Das
Kaufunger Fragment der Bonifatius-Grammatik, Scriptorium, 23(1969), s. 280-97, pl. 99;

532
CCSL, 133B, ed. G. J. Gebauer, B. Lófstedt, s. VI; B. Bischoff, Paläographie des römischen
Altertums, s. 120; tenże, MS,3, s. 218; M. B. Parkes, The Handwriting, s. 122nn; V. Law, The
Insular, s. 79, 98.

MARBURG, Staatsarchiv, 319 Pfarrei Spangenberg Hr 1 [zob. SPANGENBERG,

Pfarrbibliothek, S. N. ]

MARBURG, Staatsarchiv, Cop. 424, Cartular, Fulda [Fulda], saec. ok. 828.
K. (?) P. Napisany 1 dobrze wyćwiczoną ręką anglosaską, ale pojawiają się pojedyncze
wtręty innych, współczesnych i późniejszych rąk karolińskich (Spilling). Dwa wtręty wpisane
zostały ręką anglosaską, z czego drugi wpisany jest ręką należącą prawdopodobnie do
Rudolfa z Fuldy (Stengel). Występują insularne abrewiacje, ale w niewielkiej ilości
(Steffens). Lit. E. Heydenreich, Das älteste Fuldaer Cartular im Staatsarchive zu Marburg,
Marburg 1899; B. Bischoff, Deutsche Philologie im Aufriss, s. 404n; E. Stengel,
Urkundenbuch des Klosters Fulda, Bd. 1, s. XXnn; J. Hofmann, Fragmente von
Bibelkommentaren des Hrabanus Maurus, WDG, 18-19(1956-7), s. 8n, Abb. 1; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 77-80; taż, Das Fuldaer, s. 165, 169; H. Hoffmann, Buchkunst, s. 164n. F.
Steffens, Lateinische, Taf. 54(f. 52)

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 1,2 + KASSEL, LB, theol. fol. 183 + Hass. fol. 59,
Evangelium Iohamris, Marcus (frg. )\ skryptorium związane z płd. Anglią, Fulda(?)
[Fulda(?)], saec. VIII.
P. Anglosaska uncjała późnego typu. Pierwsza litera sentencji zaznaczona jest trójkątem z
kropek. Lit. CLA, Supp. 1729, Add. I; K. Wiedemann, Manuscripta, s. 249.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 1,3, Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem (ff 2f Fulda(?)
[Fulda(?)], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Pismo niewprawnego skryby oparte na anglosaskiej majuskule, w którym
występuje konfuzja s-ss (półuncjała w/g Schilling). Napisany anglosaską półuncjała z
insularnymi abrewiacjami (Heyne). Lit. CLA, Supp. 1730; H. Spilling, Angelsächsische, s.
48; Fuldische Handschriften aus Hessen [S. Heyne], s. 42, il. (f. 2v).

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,1, Augustinus: De sancta virginitate (frg. )\ Fulda [@],
saec. IX, 1/3.
K. (?) P. 1 ręka anglosaska, chyba identyczna z pismem w rękopisie z fragmentem kometarza
do Biblii z archiwum w Würzburgu [? - DS], Lit. J. Hofmann, Fragmente von Bibel-
Kommentaren des Hrabanus Maurus, WDG, 18-19(1956-1957), s. 5-19; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 78.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,10a, Beda: Homiliae', Fulda [(?)], saec. IX, 1/3.
K. (?) P. Anglosaska minuskuła. Ta sama ręka pojawia się w Hr 2. 5a-c i we fragmencie w
posiadaniu rodziny Buttlar. Lit. H. Spilling, Angelsächsische, s. 66nn, Abb. 15(f. lv).

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,10c, Beda: Homiliae (frg. ); anglosaskie skryptorium w

Niemczech [(?)], saec. VIIEIX.
K. Użyto insularnego pergaminu. P. Napisany anglosaską minuskułą. Występują insularne
abrewiacje. Lit. CLA, Add. I, 1838.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,11, Anonymous: Fragmenmta commentarii in Cantica

Canticorum (ff. 2)\ Fulda(?) [(?)], saec. IXin.

533
K (?) P. Rękopis jest częściowo napisany w anglosaskiej półuncjale i minuskule według
iryjskiego wzorca (Bischoff). Lit. B. Bischoff, MS,1, s. 239; H. Spilling, Angelsächsische, s.
61; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 562; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. 99.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,12, Augustinus: De doctrina Christiana (frg. )\ Fulda

[Fulda], saec. IX, 1/3.
K. (?) P. Anglosaska minuskułą 1 skryby piszącego duktem dokumentowym. Lit. H. Spilling,
Angelsächsische, s. 80.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,13, Az); @ [@], saec. @.

K. (?) P. Napisany anglosaskim pismem. Lit. H. Spilling, Angelsächsische, s. 76.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,2, Eucherius: Instructorum, Glossae graeco-latinae (ff. 2f

anglosaskie centrum na kontynencie, Fulda(?) [Fulda], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum i liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska
minuskułą niemieckiego typu (Lowe). Pismo jest porównywalne, ale nie identyczne, do
Fulda, Pristerseminar, 7/1 Frag, i do Dresden R 52um (Heyne). Lit. CLA, Supp. 1731;
Fuldische Handschriften aus Hessen, [S. Heyne], s. 56, il.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,3, Hieronymus: Commentarii in prophetas minores

(Zacharias)-, Fulda [@], saec. @.
K. (?) P. Rękopis jest najprowdopodobniej kopią Kassel, LB, theol. fol. 22. Z opisu Spilling
nie wynika jednoznacznie czy rękopis napisany został pismem anglosaskim. Lit. H. Spilling,
Angelsächsische, s. 76.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,4a-c + CAMBRIDGE (MASS), Harvard College Lib.

MS Typ 6 [olim CHELTENHAM, Phillipps collection, 36185] + NÜRNBERG,
Germanisches Nationalmuseum, Kupferstichkabinett, Kapsel 536/SD 281+284,
Hieronymus: Epistulae (ff. 7); Fulda (Lowe); Corbie(?) (Stewart) [(?)], saec. VIII,2/2 (Lowe
CLA, II, 146); Vlllex (Lowe, CLA, Supp. ).
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum i liniowanie po złożeniu składek. P. Przepisany w
anglosaskiej minuskule typu kontynentalnego z egzemplarza wizygockiego. Omyłki
zaznaczane przez d-h (Lowe [w:] CLA, Supp. 1785). Współczesne korektury anglosaskie.
Porównywalny z CLA 1181 i 1698. Według Stewarta jeden z dwóch rękopisów w piśmie
anglosaskim, w którym brak insularnych abrewiacji. Skopiowany z tego samego wzorca, co
Kassel, theol. fol. 283 (Heyne) Lit. CLA, II, Supp. 146; Z. Stewart, Insular Script, s. 483nn;
B. Bischoff, MS,3, s. 85; H. Spilling, Angelsächsische, s. 58; Fuldische Handschriften aus
Hessen, [S. Heyne], s. 54, il.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,5a-c, Flavius Josephus: Antiquitates; Fulda [(?)], saec.
IX, 1/4.
K. (?) P. Anglosaska minuskułą 3 rąk (w zachowanych fragmentach). Ręka z f. 2rv pojawia
się również w Hr 2. 10a i we fragmencie Homilii Bedy w posiadaniu rodziny Buttlar. Lit. H.
Spilling, Angelsächsische, s. 66n, Abb. Hr 2. 5a, 14(f. lr); Hr 2, 5c, Abb. 15(f. lr).

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,6, Clemens Romanus: Recognitiones (f. lfrg. ); Fulda(?)
(Lowe); teren misji bonifacjańskich (Spilling); Fulda (Heyne) [Frauensee], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Napisany w doskonałej anglosaskiej minuskule. Słowa są dobrze
oddzielane. Insularne abrewiacje. Lit. CLA, Supp. 1732; H. Spilling, Angelsächsische, s. 61;
Fuldische Handschriften aus Hessen [S. Heyne], s. 46, il. (f. lv).

534
MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,7a-h, Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem (ff. 8);
Fulda(?); Fulda (Heyne) [Fulda], saec. Vlllmed.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą z wpływami kontynentalnymi. Insularne inicjały.
Słowa są nieznacznie oddzielane, a czasem błędnie. Lit. CLA, Supp. 1733; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 76, 144; Fuldische Handschriften aus Hessen [S. Heyne], s. 40, il.

MARBURG, Staatsarchiv, Hr. 2,9, Komentarz Hrabana do evangelii Mateusza (ff. 1);
Fulda [Mainz(?)], saec. IX, 1/4.
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą i półuncjałą. Jest to chyba egzemplarz, o którym
wspomina Hraban przesyłając rękopis do biskupa Haistulfa z Mainz [MGH, Ep. 5, s. 390, nr 5
z roku 821-2] Lit. H. Spilling, Angelsächsische, s. 74n; O. Berggötz, Hrabanus Maurus, s. 17.

MELK, Stiftsbibl., G. 32, Beda: De temporum ratione', Francja, Auxerre(?) [], saec. po 836
(Jones).
K. (?) P. Pojawiają się insularne abrewiacje. Korektury i glosy są być może dziełem Heirica z
Auxerre. Lit. C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 146; L. Traube, VuA,3, s. 142nn.

MERSEBURG, Archiv des Domkapitels, 83, Isaias et Hieremias (ff. 212)', Recja [(?)], saec.
Vlllex.
P. Kolofony i incipity napisane są kapitałą, która jest czerwono opunktowana. Niektóre
inicjały są również czerwono opunktowane. Pojawiają się nieliczne insualame abrewiacje.
Lit. CLA, IX, 1231.

MERSEBURG, Archiv des Domkapitels, 89, Sermones; skryptorium niemieckie z

wpływami anglosaskimi [(?)], saec. IXin.
K. (?) P. Widać przechodzenie od anglosaskiego pisma do karolińskiego. Rękopis jest być
może częścią Bloomington, Univ. Lib., A. Pool Jr. Colection 265. Lit. B. Bischoff, MS,3, s.
28.

MERSEBURG, Archiv des Domkapitels, 105 (ff. 85-105), Alcuinus: Vita S. Vedasti; płn.-
wsch. Francja (Lowe); Arras, St. Vaast(?) (Bischoff) [(?)], saec. Vlllex.
P. Uncjała użyta w nagłówkach wykazuje insularne wpływy (Lowe). McKitterick określa
uncjałę w nagłówkach jako anglosaską. Lit. CLA, IX, 1232; B. Bischoff, MS,3, s. 12; P. R.
Robinson, Self Contained Units in Composite Manuscripts of the Anglo-Saxon Period, ASE,
7(1978), s. 231-5; R. McKitterick, The Diffusion, s. 419.

MERSEBURG, Archiv des Domkapitels, 136, Frankońskie ślubowanie chrzcielne;

Merseburskie' zaklęcia; “Hildebrandlied”; varia (ff. 94); Fulda [Fulda (Geuenich)], saec.
810-830.
K. (?) P. Obecnie kodeks jest złożony z 6 niezależnych części, z których pierwsza (f. 1-21)
napisana jest anglosaską minuskułą (Fischer). Frankijskie ślubowanie chrzcielne napisane w
niemiecko-anglosaskiej minuskule z półuncjalnymi nagłówkami (Spilling). Tekst ślubowania
odpisany jest chyba z mogunckiego wzorca (Geuenich). Lit. B. Bischoff, Paläographie des
römischen Altertums, s. 121; tenże, Italienische Handschriften, s. 191; tenże, MS,3, s. 85; A.
Bezzenberger, Das Taufritual der Merseburger Handschrift Nr 58, ZDPh, 8(1877), s. 216nn;
H. Spilling, Angelsächsische, s. 84; E. Steinmeyer, Die kleine althochdeutschen
Sprachdenkmäler, 1971; D. Geuenich, Zur althochdeutschen Literatur, s. 11 Inn; tenże, Die
Personennamen, s. 263nn; H. Tiefenbach, Althochdeutsche Aratorglossen, Göttingen 1977, s.
46n; G. Köbler, 1986, s. 147, 347, 508. H. Fischer, Schrifttafeln, Taf. 8

535
METZ, BM, 7 [zniszczony], Biblia (ff. 359f szkoła pałacowa (grupa Ada) (Lowe, Fischer),
Metz (Bischoff) [Metz], saec. VIII/IX (Lowe); Vlllex (Koehler, Fischer); przed 791 (Ganz).
P. Występują insularne abrewiacje i akcenty zaznaczane ponad monosylabami. 'Deo gratias'
zapisane greckimi literami (Lowe). Powstał w tym samym skryptorium co Metz 134
(Koehler). Skopiowany z tego samego wzorca co Harley 1772 (Frede). Tekstualnie związany
z grupą Ada (McKitterick). Bischoff zalicza ten rękopis do małej grupy rękopisów, które
wykazują podobieństwa do Lorsch. Lit. CLA, VI, 786; W. Koehler, Die karolingischen, 3, s.
112, Taf. 50-l(f. 193r, 191rv); B. Bischoff, MS,3, s. 8; tenże, Die Abtei, s. 36, 83; B. Fischer,
KdG,2, s. 191; tenże, Bibelausgaben, s. 590n; H. J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s.
58; tenże, Epistulae ad Ephesios, s. 20*; W. Thiele, Sapientia Salomonis, s. 50n; R.
McKitterick, Carolingian Bibie Production; The Tours Anomaly, [w:] The Early Medieval
Bible: Its Production, Pecoration and Use, Cambridge 1994, s. 67n; D. Ganz, Mass
Production of Early Medieval Manuscripts; The Carolingian Bibles from Tours, [w:] The
Early Medieval Bible, s. 54nn.

METZ, BM, 76 [zniszczony], Prophetae maiores etminores (ff 154f anglosaskie centrum w
Niemczech (Lowe); Metz(?) (Koehler, Fischer) [Metz], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: część została napisana na insularnym pergaminie a część
na kontynentalnym, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P.
Anglosaska minuskuła kilku rąk. Pojawia się też 1 ręka karolińska z wpływami insularnymi.
Insularne abrewiacje. Inicjał insularne, czerwono opunktowane. Omyłki sygnowane znakami
d-h. Akcenty pojawiają się ponad monosylabami (Lowe). Ręka karolińska korygowała Wien
2195 (Bischoff). Napisany wczesną minuskułą karolińską oraz pismem insularnym (Koehler).
Ręka karolińska jest identyczna z Bamberg, Class. 3 (Fischer). Typowo ins. abrewiacja 'eius'
występuje w znikomej ilości, stosuje się tu głównie skrót kontynentalny (Lindsay). Tekst
Izajasza pokrywa się z Clm. 14080 f. 1-33, 37-112 z Regensburga (Thiele). Jeśli ten rękopis
nie pochodzi z Metz, to Koehler zaliczyłby go jako przykład początków stylu piśmiennego
charakterystycznego dla czasów Angilrama. Lit. CLA, VI, 787; W. M. Lindsay, Notae, s. 39;
W. Koehler, Die karolingische, 3, s. 99; B. Fischer, KdG,2, s. 191; W. Thiele, Sapientia
Salomonis, s. 28n; SSBK,2, s. 85.

METZ, BM, 134 [zniszczony], S. Ephrem: Sermones; Dicta S. Isidori (ff 222)', skryptorium
z wpływami Szkoły Pałacowej; Metz (Koehler) [Metz], saec. VIII/IX.
K. (?) P. Inicjał 'M' na f. 87v jest czerwono opuktowany. Podobny do Wolfenbüttel Weiss. 34
(Lowe). Powstał w tym samym skryptorium co Metz 7 (Koehler). Lit. CLA, VI, 788; W.
Koehler, Die karolingischen, 3, s. llln, Taf. 50(f. 64v, 84v, 80v); B. Bischoff, MS,3, s. 8; A.
Maason, Manuscrits des Bibliotheques sinistrees de 1940 ä 1944, [Catalogue general des
manuscrits des bibliotheques publiques de France, t. 53, Paris 1962, s. 12.

METZ, BM, 209, @; Metz [Metz], saec. IX.

P. Na f. 5v znajduje się insularny inicjał 'J' i ślady częściowego opunktowania nagłówka
[DS], Lit. W. Koehler, Die karolingischen, 3, s. 114.

METZ, BM, 1178, Anonymi glosa in psalmos (ff 168)', płn. Francja(?) [(?)], saec. IX,1/2.
K. (?) P. Pismo wykazuje wpływy insularne. Zawsze pojawia się insularne 'g'. Występują
insularne abrewiacje. Początkowe wiersze są opunktowane. Lit. H. Boese, Anonymi glosa
psalmorum ex traditione seniorum, t. 1, Freiburg 1992, s. 18*, Abb. po str. 32* (f. lr, 87r).

MILANO, Biblioteca Ambrosiana B. 31 sup., Isidorus: Liber Differentiarum; Glossarium

(ff 215)', płn. Włochy [Bobbio], saec. VIII/IX.
P. Niektóre litery kapitały w sentencjach wydają się mieć insularną formę. Insularne
abrewiacje. Lit. CLA, III, 308; L. Jordan, S. Wool, Inventory of Western Manuscripts, p. 1, s.

536
89n; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 24; B. Bischoff, MS,3, s. 33; R. Cipriani Codici miniati
dell'Ambrosiana, Milano 1968, s. 8; G. Cavallo, Dalio Scriptorium, ryc. 142; P. Engelbert,
Zur Frühgeschichte, s. 250nn.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana B. 159 sup., Gregorius M.:Moralia in lob (ff. 242);
Bobbio [Bobbio], saec. Vlllmed.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany uncjałą. Interpunkcja jest insularna. Jest to jedyny kodeks sprzed IX w.
z całą pewnością powstały w Bobbio (Engelbert). Na f. 170v niemal współczesny korektor
używa wizygockich znaków 'dh' i 'SR' na zaznaczanie omyłek (Lowe). Lit. CLA, III, 309; L.
Jordan, S. Wool, Inventory of Western Manuscripts, p. 1, s. 145; A. Natale, Influenzę
merovingiche, s. 16nn; M. L. Gengaro, G. V. Guglielmetti, Inventario dei codici decorati e
miniati (secc. VII-XIII) della Biblioteca Ambrosiana, Firenze 1968, s. 45, tav. 3; R. Cipriani,
Codici miniati dell'Ambrosiana, Milano 1968, s. 46; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 376; G. Cavallo,
Dalio Scriptorium, s. 141; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 225nn; E. Condello, Una
scrittura, s. 98.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana C. 98 inf. + M. 77 sup. (f. 93), Maximus Taurinensis:

Homiliae (ff. 145); płn. Włochy, Vercelli(?); Vercelli (Bischoff); Bobbio (Collura) [Bobbio],
saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek (Lowe). P. Rękopios został napisany włoską kursywną minuskułą z insularną
ornamentyką (Gabriel). Lit. CLA, III, 322, Add. I; E. H. Zimmermann, s. 154, Taf. 19(6r, 13r,
17r, 68r); B. Bischoff, MS,2, s. 320; A. L. Gabriel, The Decorated Initials, s. 165.1. Kirchner,
Scriptura, s. 29, tab. 24.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana C. 127 inf., Expositio S. Ambrosi in Lucam; Beda in

evangelium Lucae; St. Denis [Bobbio], saec. IX, 1/4.
K. (?) P. Kodeks należy do darów Dungala dla Bobbio. Skryba, który kopiował f. 1-115v
(dzieło Ambrożego) pracował przy Torino F. II. 17 (f. 101-168v). Drugi skryba, który
kopiował Będę, zdradza wpływy insularne na pismo, zwłaszcza w kształcie liter a, e, ae, g
(Vezin). Lit. M. L. W. Laistner, A Hand List, s. 47; M. Ferrari, In Papia conveniant ad
Dungalum, s. 34; J. Vezin, Observations sur 1'origine, s. 134n; tenże, Les relations entre
Saint-Denis, s. 32.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana D. 30 inf., Beda: De temporum ratione; Kalendarium;

płn. Włochy (Bischoff); Bobbio [Bobbio], saec. IX,2/4, ok. 836-844; za opata Wali 835-6
(Themelly).
K. (?) P. Napisany przez 3 skrybów, drugi z nich używa pisma z wpływami merowińskimi i
insularnymi. W ornamentyce przejawiają się wpływy franko-insularne oraz pochodzące z
Bobbio (Gabriel). Natale widzi w rękopisie bezsprzeczne wpływy iryjskie, np. inicjał 'D' na f.
25r oraz niektóre litery pisane duktem insularnym. Gengaro i Cogliati Arano widzą elementy
insularne na podkładzie rodzimym, lombardzkim. Rękopis jest ściśle pokrewny do Vercelli
CCII (Bischoff). Lit. G. L. Micheli, L’enluminure, s. 38; A. R. Natale, Influenzę
merovingiche, s. 28nn, tav. ll-15(f. Ur, 25r, 42r, 86r,88v); M. L. Gengaro, L. Cogliati
Arano, Miniature lombarde. Codici miniati dal VII al XIV secolo, Milano 1970, s. 382n; B.
Bischoff, MS,3, s. 32; A. L. Gabriel, The Decorated Initials, s. 169nn; R. Rafaelli, La pagina,
s. tav. 12(f. 4v); A. Themelly, Un codice bobbiese del IX secolo tra influssi insulari e
rinascenza carolingia: osservazioni sul ms ambrosiano D 30 inf, Romanobarabarica, 13(1994-
95), s. 145-62, Fig. 1-7, f. 16r, 25r, 27v, 29r, 52r, 60v, 65r).

537
MILANO, Biblioteca Ambrosiana E. 153 sup., Quintilianus: Institutia oratoria, Tours lub
skryptorium z wpływami z Tours (Lehmann); Włochy (Winterbottom) [Włochy w XV w. ],
saec. IXmed.
K. (?) P. Wykazuje insularne wpływy m. in. insularny skrót dla 'autem' i wydaje się być
odpisem anglosaskiego wzorca (Lehmann). Lit. P. Lehmann, EdM,2, s. 9, 11; Texts and
Transmission, [M. Winterbottom], s. 333n.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana F. 84 sup., Vitae patrum (ff. 154); (?), płn. Włochy z
wpływami frankijskimi (Lowe); Bobbio (Themely, Collura) [Bobbio], saec. VIII; Vlllmed
(Collura, cyt za Themely); IX (Vezin).
P. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane (Lowe). W ornamentyce widoczne są wpływy
północnowłoskie, północnoalpejskie i bizantyjskie (Gengaro-Guglielmetti). Ornamentyka
okazyjnie odwołuje się do wzorów insularnych (Themely). Hobson widzi w oprawie wpłwy
ornamentyki anglosaskiej. Lit. CLA, III, 341; M. L. Gengaro, G. V. Guglielmetti, Inventario
dei codici decorati e miniati (secc. VII-XIII) della Biblioteca Ambrosiana, Firenze 1968, s. 7,
tav. 5-7; A. Themelly, Note sulla decorazione, s. 114n; G. D. Hobson, Some Early, s. 215,
227nn; J. Vezin, Les plus anciennes reliures, s. 399. E. Chatelain, Uncialis, s. 73, tab. 41(f.
88v).

MILANO, Biblioteca Ambrosiana H. 150 inf., Isidorus: De natura rerum; Kompustyka

iryjska; Francja (Bischoff) [Bobbio], saec. IXin (Bischoff); ok. 810 (Jones, Fontaine).
K. (?) P. Iryjski komput napisany francuskim pismem. Podobny do Vat. Reg. 310. Komput
należy do tradycji anglosaskiej (Jones). W tekście Izydora Bischoff i Fontaine widzą iryjskie
wpływy. Lit. Ch. W. Jones, The 'Lost' Manuscripts, s. 208; B. Krusch, Studien, s. 206-9; B.
Bischoff, MS,1, s. 185; MS,3, s. 34n; J. Fontaine, Isidore de Seville, s. 76; P. Engelbert, Zur
Frühgeschichte, s. 246; D. O Cróinin, The Irish Provenance, s. 229; M. Lapidge, R. Sharpe, A
Bibliography of Celtic-Latin, s. 202n.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana I. 1 sup., Iunilius: Instituta divinae legis; De proprietate

nominum ff 57); płn. Włochy [Bobbio], saec. VIII/IX.
P. Na kopiowanie z insularnego wzorca wskazują: kształt litery 'f, insularne abrewiacje i
ligatury 'mi', 'ni' (Lowe). Lit. CLA, III, 348; A. R. Natale, Influenzę merovingiche, s. 38nn,
tav. 17-9(f. lv, 2r, 3r, 23v, 40r); B. Bischoff, MS,3, s. 35.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana L. 85 sup., Columella: De re rustica; Fulda (Bischoff)

[Fulda(?) (Gugel); Lorsch (?), Bobbio], saec. IX,2/4 (Bischoff); IXex (Josephson); IX, 1/2
(Steffens).
K. (?) P. Anglosaskie pismo -minuskułą w/g Josephsona- charakterystyczne dla Fuldy. Na f.
15r, 29v i innych pojawiają się korektury wprowadzone ręką z Lorsch. Abrewiacje dla 'autem'
są głównie kontynentalne, ale występuje też rzadko anglosaskie 'autem' (Lindsay). Pojawiają
się też inne abrewiacje insularne (Steffens). Tekst pochodzi od tego samego, archaicznego
wzorca, co St. Petersburg, F v. 1 z Corbie, z ok. 830 (Josephson). Lehmann widzi pewne
podobieństwo w piśmie do Kassel, hist. q. 72. Lit. A. Josephson, Die Columella-
Handschriften, Uppsala-Wiesbaden 1955, s. 19, 26nn, tab. 2; W. M. Lindsay, Notae, s. 17,
465; P. Lehmann, Franciscus, s. 68; tenże, Mitteilungen 2, s. 4; B. Bischoff, Die Abtei, s. 30;
L. Traube, VuA,3, s. 224; M. D. Reeve, [w:] Texts and Transmission, s. 146n; Spilling,
Angelsächsische, s. 89; H. Butzmann, Der Ezechiel-Kommentar, s. 5; K. Gugel, Welche
erhaltenen, s. 54. F. Steffens, Lateinische, Taf. 54(f21v).

MILANO, Biblioteca Ambrosiana M. 12 sup. (f. 25-46), Kalendarium; Beda: De temporum

ratione; Hygins Astronomiae; niemieckie skryptorium z anglosaskimi wpływami (Bischoff);
Corvey (Steffens) [Herford(?)], saec. IXex, IX,7/10 (Bischoff); IXmed (Steffens).

538
P. Kalendarz należy do typu spotykanego w Berlin, Phill. 1831 i 1869, Firenze, pult. 16. 39,
Köln 83(11) i 103 oraz BN, lat. 9432 i Roma, Casa Nat. 641, który powstał w
przedkarolińskiej Anglii. Za anglosaską proweniencją nie przemawiają anglosaskie nazwy
miesięcy, które mogły by pochodzić z dzieła Bedy, ale raczej obecność anglosaskich
świętych, obserwacje wschodów i zachodów gwiazd i inne zjawiska naturale jak np.
wysokość Słońca w Meroe. Mimo licznych imion żeńskich, które mogą być wpisami
zakonnic z Hereford, rękopis prawdopodobnie nie powstał w żeńskim klasztorze. Pismo
palimpsestu zawiera sakramentarz południowogalijsko-wizygocki z VII/VIII w. napisany w
uncjale (Bischoff). Lit. P. Lehmann, EM,5, s. 166; CLA, III, 354; CLLA, 205; J. Prinz, Der
karolingische Kalender der Hs. Ambros. M. 12 sup. [w:] Festschrift für Hermann Heimpel
zum 70. Geburtstag am 19. September 1971, Bd. 3, Göttingen 1972, s. 290-327; B. Bischoff,
Das karolingische Kalendar der Palimpsethandschrift Ambros. M. 12 sup., [w:] Colligere
Fragmenta. Festschrift für Alban Dold [Texte und Arbeiten, Beiheft 2], Beuron 1952, s. 247-
60; H. Tiefenbach, Xanten, s. 196nn. F. Steffens, Lateinische, Taf. 56.

MISKOLC, Levay József Muzeälis Könyvtär S. N. Aldhelmus: De metri et Aenigmatibus

ac Pedum Regulis (ff. 1 frg. ); pld. Anglia [Kontynent(?)j, saec. VIII.
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą. Insularne abrewiacje. Lit. CLA, Supp. 1792; Z.
Mady, An VHIth Century Aldhelm Fragment in Hungary, Acta Antiqua Academiae
Scientiarum Hungaricae, 13(1965), s. 441-53.

MODENA, Archivio capitolare, O. 1. 4, Ps.-Isidorus: Decretalicr, Włochy (Micheli);

Modena (Schiaparelli) [Modena], saec. IXin(?) (Micheli); IX,2/2 (Schiaparelli).
K. (?) P. Iryjskie wpływy na pismo (Micheli). Pismo wykazuje wpływy insularne zarówno w
kształcie liter jak i w abrewiacjach (Schiaparelli). Lit. L. Schiaparelli, Influenzę, s. 16; G. L.
Micheli, L'enluminure, s. 42.

MODENA, Archivio capitolare, O. 1. 11, Isidorus: Chronicon; Medica varia; Apuleius (ff.
103); Włochy, okolice Modeny(?) [Modena], saec. VIII/IX (801).
P. Jedyny, niewykończony inicjał (f. lv) jest oparty na insularnym wzorcu (Lowe). Na f. 72r
został wpisany alfabet runiczny z tradycji anglosaskiej. Piccinini przypuszcza, że został
zapośredniczony z St. Gallen, ale jego argumentacja jest słaba. Lit. CLA, III, 368; R.
Simonini, 'Medicinea varia' in codice dell VIII secolo conservato nell Archivio Capitulare
della Metropolitana di Modena, [w:] Apulei liber, Modena 1929, 1-V [nie dotarłem]; A.
Beccaria, I codoci di medicina, s. 291; L. Schiaparelli, Influenzę straniere, s. 22; W. M.
Lindsay, Notae, s. 465; L. Piccinini, Rune anglosassoni in un codice latino (Archivio
Capitolare di Modena O. 1. 11), Romanobarbarica, 12(1992-93), s. 173-88.

MONTE CASSINO, Archivio 175, @; @ [@], saec. @.

P. W rękopisie uwidaczniają się insularne wpływy na pismo (Schiaparelli). Lit. E. A. Lowe,
The Beneventan Script, s. 117; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 22.

MONTE CASSINO, Archivio 187, Pompeius: Grammatica; skryptorium benewentańskie

[Monte Cassino], saec. IX.
P. Rękopis wykazuje insularne symptomy w abrewiacjach, np. skrót 'hoc' zamiast 'enim', co
wskazuje na błędne kopiowanie z insularnego wzorca. Lit. E. A. Lowe, Beneventan, s. 79; C.
H. Beeson, Paris, Lat 7530, s. 205nn.

MONTPELLIER, BM, 55, Passiones sanctorum; Metz(?) (Bischoff) [St. Etienne koło
Autun], saec. IXin (Bischoff); VIII/IX (Lindsay).

539
K. (?) P. Zawiera insularne abrewiacje, również we współczesnej zapisce marginalnej
(Lindsay). Lit. CGD, 1, s. 307n; W. M. Lindsay, Notae, s. 76, 465; M. L. W. Laistner, A
Hand List, s. 97; C. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s. 81; B. Bischoff, MS,3, s. 8.

MONTPELLIER, BU, (medicine) 69, Gregorius M.: Moralia (ff. 280); Corbie bądź okolice
[Clairvaux], saec. Vlllex.
P. Insularne abrewiacje, w tym i anglosaskie dla '-tur' (Lowe). Jones widzi mnóstwo
wczesnych abrewiacji insularnych. Omyłki zaznaczane są za pomocą %-%. Lit. CLA, VI,
792; L. W. Jones, The Scriptorium at Corbie, II, s. 378; L. Traube, VuA,3, s. 227.

MONTPELLIER, BU, (medicine) 113, L ucanus; Francja [@], saec. IX, 1/2.
P. Występują glosy syntaktyczne typu L i S w/g Korhammera. Lit. M. Korhammer,
Mittelalterlichen Konstruktionhilfen, s. 58.

MONTPELLIER, BU, (medicine) 125, Persius; Iuvenalius (ff. 80); Lorsch [Lorsch, potem
Troyes], saec. IX, 1/2 (Bischoff).
K. (?) P. Ortografia wskazuje na insularny (chyba anglosaski), choć być może nie
bezpośredni wzorzec (Boyer). Glosy sgn. pochodząz XI w. Lit. CGD, 1, s. 330n; B. Bischoff,
Die Abtei, s. 48n; B. B. Boyer, Traces of an Insular Tradition in the Ancient Scholia of
Juvenal, CP, 29(1934), s. 240nn; K. Siewert, Die althochdeutsche Persiusglossierung im
Lichte neuer Quellen, [w:] Althochdeutsch, T. 1, s. 608-24, zwł. 619; tenże, Glossenfunde, s.
6Inn; G. Köbler, Ergänzungen, s. 796. E. Chatelain, Paleographie, II, pl. 123, 127 [nie
dotarłem],

MONTPELLIER, BU, (medicine) 141, Priscianus: Institutio artis grammaticae; Pompeius

in donation [palimpsest] (ff. 23); Burgundia, skryptorium z wpływami insularnymi (Lowe);
Flavigny (Bischoff) [Bouhier], saec. VIII/IX.
P. Insularne abrewiacje i inicjały pod wpływem insularnym (Lowe). Bischoff widzi insularny
wpływy na ornamentykę. Lit. CLA, VI, 794; B. Bischoff, MS,3, s. 19; W. M. Lindsay, Notae,
s. 21; V. Law, The Insular, s. 21; L. Holtz, Tradition et diffusion, s. 54.

MONTPELLIER, BU, (medicine) 153, Evangeliarum; Troyes, St. Loup [Troyes, St. Loup],
saec. IXin; VIIEIX (Micheli); IX (CGD).
K. (?) P. Ornamentyka jest zapożyczona ze wzorów insularnych. Lit. CGD, 1, s. 346; G. L.
Micheli, L'enluminure, s. 61, pl84(f. 32v).

MONTPELLIER, BU, (medicine) 157, (drill; Proterius; Dionysii episcopi ad Petronium de

ratione paschali; Beda: Historia Ecclesiastica; Tractatuts computi; Lyon (Stevenson)
[Troyes], saec. IX,2/2.
K. (?) P. Układ treści i sposób obliczania dnia Wielkanocy wskazują, że rękopis należy do
tradycji anglosaskiej (Siegmund). Tractatus computi jest prawdopodobnie autorstwa Florusa z
Lyon. Lit. CGD, 1, s. 347n; A. Siegmund, Die Überlieferung, s. 64n; CCCM, 44(1979), ed.
W. M. Stevenson, s. 172.

MONTPELLIER, BU, (medicine) 158, Series Regum Francorum; Auxerre [@], saec. IXin
(Lowe); VIII (Micheli).
K. (?) P. Insularne wpływy na ornamentykę. Lit. CGD, 1, s. 348n; G. L. Micheli,
L'enluminure, s. 89.

MONTPELLIER, BU, (medicine) 409, Psalterium Romanum (ff. 346); płd.-wsch. Niemcy,
Mondsee(?) (Lowe); Mondsee (Bischoff, Unterkircher, Fischer, Wright) [Soissons, Notre-

540
Dame w końcu VIII w.; Auxerre, St. Germain od 1 poł. IX w.,], saec. Vlllex (Lowe); przed
794 (Fischer); przed 788 (?) (Wright).
K. Niektóre składki złożone zostały z 5 i 6 bifoliałow. P. Pierwsza ręka pracowała również
przy Wien, s. n. 2065 z Mondsee (Bischoff). Insularne abrewiacje. Omyłki zaznaczane są
symbolami h-h (Lowe). Pojawiają się nieliczne insularne abrewiacje. Marginalia na f. 17r
wpisane zostały ręką posługującą się insularnymi abrewiacjami, na f. 17v i 67v pojawiają się
wpisy z IX w. również rękoma z insularnymi abrewiacjami. . Na f. 345v-346r znajduje się
modlitwa wpisana pismem podobnym do St. Amand; porównywalne rękopisy z St. Amand to
Douai 12 i Paris, BN, lat. 2296 (f. 9-15, 28-43) (Bischoff, cyt. za Unterkircherem). Rękopis
zawiera glosy do psałterza gallikańskiego (takim posługiwali się Iroszkoci). Nie wiadomo czy
zamiany tekstu na psałterz rzymski dokonano w Mondsee, czy taka kombinacja znajdowała
się już we wzorcu. Prawdopodobnie wzorzec dla glos był w piśmie insularnym. Glosy są
iryjskiej proweniencji co widać w typie egzegezy jak i w ortografii. Raz pojawia się konfuzja
r-s. Wystrój psałterza świadczy, że nie był przeznaczony do użytku klasztornego, lecz dla
użytku książęcego. Te same glosy pojawiają się w Vercelli LXII. Wzorzec pochodził raczej z
północnych Włoch (ok. Pawii?), niż z Salzburga. Prawdopodobnie kodeks przeznaczony był
dla księcia Tassilo, ale po jego upadku wytarto ewentualną dedykację. Ostatni foliał został
wyrwany i zastąpiony innym (Unterkircher). Micheli widzi anglosaskie wpływy na
ornamentykę, tak też Holter. Brown zauważa podobięnstwa w postaciach ewangelistów do
Księgi z Ceme. Lauer opowiada się z silnymi wpływami iryjskimi na miniatury. Tekst
psałterza należy do anglosaskiej tradycji (Fischer). W ornamentyce przejawiają się mieszane
wpływy insularne (anglosaskie) i antyczne. Napisany został tę sama ręką, która pracowała
przy Wien, 732; oba rękopisy posiadaja tę sama ornamentykę. Skopiowany jest z tego samego
kontynentalnego wzorca co Stuttgart, Cod. Bibl. fol. 12 (Holter). Zdaniem Bischoffa rękopis
powstał na zamówienie księcia Tassilo. Lit. CLA, VI, 795; SSBK,2, s. 16nn; CLLA, 1611;
Ph. Lauer, Le Psautier carolingien du President Bouhier, [w:] Melanges d’histoire du Moyen
Age offerts ä M. Ferdinand Lot, Paris 1925, s. 359-83; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 88; F.
Unterkircher, Die Glossen des Psalters von Mondsee (vor 788) (Montpellier, Faculte de
Medecine MS 409), Freiburg 1974, s. 3nn, 26n, Taf. 1-12; B. Bischoff, MS,3, s. 25; W.
Neumüller, K. Holter, Der Codex Millenarius, s. 132nn; D. H. Wright, The Codex
Millenarius, s. 37nn; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 450; K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 111; tenże, Insular oder italienisch?, s. 189n; tenże, Das Problem der
Salzburger bildenden Kunst, s. 166n; B. Fischer, KdG,2, s. 210; K. Gamber, Das Bonifatius-
Sakramentar, s. 23; K. Gamber, Fragmenblätter aus Regensburger Evangeliars aus dem Ende
des 8. Jh., Scriptorium, 34(1980), s. 72-7; G. Lobrichon, L'atelier auxerrois, s. 68; M. P.
Brown, The Book of Cerne, s. 104.

MONZA, Biblioteca Capitolare, a. 2 (4) (f. 1-134), Gregorius M.: Dialogi, Recja, Chur(?)
[(?)], saec. VIII/IX.
K. Niektóre składki złożone zostały z 5 bifoliałów. P. Pismo przypomina St. Gallen 348.
Niektóre inicjały są czarne i czerwono opunktowane. Występują akcenty ponad
monosylabami (Lowe). Dopiski z początku X w. pochodzące z Lombardii (Bischoff, cyt.
Belloni). Lit. CLA, III, 383; A. Belloni, M. Ferrari, La biblioteca capitolare, s. 6n.

MONZA, Biblioteca Capitolare, b. 23 (141), Benedictionale, Sacramentarium (Gamber)

[palimpsest]', pin. Włochy(?); okolice Milano (Belloni-Ferrari) [(?); pin. Włochy (Gamber)],
saec. VIII.
P. Napisany uncjałą. Słowa są dobrze oddzielane. Występuje konfuzja s-ss. Lit. CLA, III,
384; A. Belloni. M. Ferrari, La biblioteca, s. XXII, XXXI, 35n; CLLA, 502; K. Gamber, Teile
eines ambrosianisehen Messbuches im Palimpsest von Monza aus dem 8. Jh., Scriptorium,
16(1962), s. 3-15.

541
MONZA, Biblioteca Capitolare, g. 1 [obecnie w skarbcu), Biblia (ff. 40(ff Tours [Monza
od X w. ], saec. IXin-IX,l/4 (Rand); ok. 810 lub przed (Thiele).
K. (?) P. Anglosaskie wpływy na ornamentykę (Micheli). Lit. E. K. Rand, A Survey, s. 107;
tenże, A Preliminary Study, s. 328; W. Koehler, Die karolingischen, 1, s. 38n, 64n, 369n, Taf.
8-10; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 92n; W. Thiele, Epistulae Catholicae, s. 46*; D. Ganz,
Mass Production of Early Medieval Manuscripts; The Carolingian Bibles from Tours, [w:]
The Early Medieval Bible, s. 57n, 60n.

MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 187 III (c. 4) [zob. DÜSSELDORF,

Univ.-Bibl., Frag. K 19: Z 9/1]

MÜNCHEN, Bayerisches Hauptstaasarchiv, Hochstifts Freising, Lit. 3 a, Freisinger

Traditionscodex (ff. -40-4), Freising [Freising], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Na f. 397r wpis skryby Alpunca 'finit feliciter. amen' dokonany literami łacińskimi i
runami. Lit. SSBK,1, s. 112; R. Derolez, Runica, s. 412n.

MÜNCHEN, Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Raritätenselekt, Nr 108 [zaginiony],

Sakramentar (Kalendarium) (ff. /?; Anglia(?) bądź anglosaskie centrum na kontynencie(?);
raczej Northumbria (Bischoff, Gerchow) [Tegernsee, potem Ilmmünster (Gamber)], saec.
729-754; 721-755 (Bischoff, Gamber).
K. Napisany na insularnym pergaminie, sposobu liniowania nie można ustalić. P.
Northumbryjską majuskuła przechodząca w minuskułę. Liczne wpisy kalendaryczne
anglosaską i karolińską minuskułą z VIII i IX w. Występuje konfuzja s-ss (Lowe). Rękopis
był używany jako kalendarz liturgiczny i nekrolog jeszcze w IX wieku. W najstarszych
wpisach widoczny jest wyraźny wpływ insularny (Bischoff). Być może skopiowany został z
wzorca powstałego we Freising (Gamber). Lit. CLA, IX, 1236; CLLA, 413; J. Gerchow, Die
Gedenküberlieferung, s. 213-5; SSBK,1, s. 62, 154, 167; P. Grosjean, Un fragment d'obituaire
anglosaxon, AB, 79(1961), s. 320-41; edycja wpisów: R. Bauerreiss, Ein angelsächsisches
Kalendarfragment des Bayerisches Hauptstaatsarchiv in München, SMGBO, 51(1933), s.
177-82; K. Gamber, Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s. 26.

MÜNCHEN, Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Urkunde 1201, odpis dokumentu

[Hammelburger Markbeschreibung]', Fulda [Fulda], saec. IX,1/4.
P. Pismo przypomina to znane z dyplomów Ludwika Pobożnego. Litery 'r' i 's' są trudne do
rozpoznania; 'e' występuje w insularnej formie (Chroust). Stengel i Baesecke uważają ten
odpis za autograf Rudolfa z Fuldy. Dokument został napisany mieszanką łacińsko-
starogórnoniemiecką z ok. 90 słowami w sgn. Jest odpisem z IX w. oryginału datowanego na
8. 10. 777. W części starogórnoniemieckiej odzwierciedlają się wpływy anglosaskiej praktyki
piśmienniczej. Imiona odpowiadają Fuldzie z ok 830 r. (Köbler). Lit. E. Steinmeyer, Die
kleine althochdeutschen Denkmäler, Dublin-Zürich 1971, s. 62n; E. Stengel, Fuldaer
Urkundenbuch, Bd. 1. 1, s. 152; K. Lubeck, Die Fuldaer Mark Hammelburg, [w:] Fuldaer
Studien, Bd. 2, s. 42; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 113, 150; tenże, Hrabans
Isidorglossierung, Walahfrid Strabus und das althochdeutsche Schriftum, ZDA, 58(1921), s.
275; R. Schmid-Wiegand, Hammelburger Markbeschreibung, [w:] Verfasserlexikon, Bd. 3, k.
427; K. Dinklage, Hammelburg im Frühmittelalter, Mainfränkisches Jahrbuch für Geschichte
und Kunst, 11(1959), s. 18; D. Geuenich, Die Personennamen der Klostergemeinschaft von
Fulada, s. 267n; tenże, Zur althochdeutsche Literatur aus Fulda, s. 116; G. Köbler, 1986, s.
177. Tangl-Arndt, Schrifttafeln, 3, s. 37; A. Chroust, ser. 1, Lfg. V, Taf. 7.

MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 52, Ps.-Clemens Romanus: Recognitions

(ff. 144)\ Regensburg [Fulda, Prüll koło Regensburga], saec. IX,3/10, za bpa Baturicha
(Bischoff); 820-840 (Bierbrauer).

542
P. Całość jest dziełem skryby Engyldeo, który podpisał się również w Clm. 9543 i pracował
przy Clm. 14368 (Bischoff, Bierbrauer). W 1 poł. IX w. rękopis był korygowany w Fuldzie
przez kilka rąk, w tym kilka insularnych (ags. ). Być może jedna z rąk korektorów należała do
Hrabana (Butzmann, Bischoff). Lit. SSBK,1, s. 205; SSBK,2, s. 238; H. Butzmann, Kleine
Schriften, Graz 1973, s. 46n; Regensburger Buchmalerei [K. Bierbrauer], s. 20, Taf. 85(f. 6r).

MÜNCHEN, BS, Clm. 210, Compustica; astronomica; Beda: De temporum (ff. 163); górna
Austria (Bischoff); Salzburg(?) (Chroust) [Salzburg w IX w. (?); Regensburg w X w. ], saec.
818.
P. Tekst jest anglosaskiej proweniencji. Napisany karolińską minuskułą na starannie
przygotowanym pergaminie, w którym jednak można odróżnić jego strony. Skryba wyuczony
był pisania w majuskule. Prawie wszystkie ligatury sąprzedkarolińskie. Pojawiają się akcenty
ponad monosylabami. Istnieje pewne podobieństwo do powstałego w Salzburgu Wien 387,
oba być może pochodzą z tego samego, północnofrancuskiego -z St Amand?- wzorca z 809 r.
Podobnym rękopisem jest Paris, BN, n. acq. 1615 (Chroust). Ten rękopis i Wien 387 są
identyczne w tekście jak i w miniaturach -albo pochodzą z tego samego wzorca albo istnieje
jakaś inna zależność między nimi (Hermann). Skopiowany z Wien 387 przez kilku skrybów,
których ręce są trudne do rozdzielenia i przypominają styl z Mondsee (Bischoff). Wien 387
jest rękopisem siostrzanym. Kompilacja kompustyczna powstała ok. 810 roku (Reynolds).
Lit. SSBK,2, s. 34, 96n; J. Hermann, Die frühkarolingischen, s. 146; O. Mazał, Die
Salzburger, s. 55; Texts and Transmission, [L. D. Reynolds], s. 310. A. Chroust, ser. I, Lfg. I,
Taf. l-2(f. 91v, 92r).

MÜNCHEN, BS, Clm. 246, Liber chronicorum (ff. 129); okolice

Regensburga/Weltenburg(?) [Prühl], saec. IXmed.
P. Napisany jedną ręką podobną do Clm. 6244. Druga ręka, od której pochodzą dodatki z f.
113r-129, podobna jest do Wien 1234 i pochodzi z Weltenburga. Niewykluczone, że cały
rękopis powstał w Weltenburgu. Abrewiacje wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca.
Lit. SSBK,1, s. 262; SSBK,2, s. 248n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 248, Liber chronicorum (ff 129f okolice Regensburga [Prühl], saec.
IXmed.
K. Kodeks został w części napisany na insularnym, a w części na kontynentalnym
pergaminie. P. Pojawiają się insularne abrewiacje skopiowane z insularnego wzorca. Lit.
SSBK,1, s. 262.

MÜNCHEN, BS, Clm. 396, Isidorus: De natura rerum; Orosius: Historiae (ff 43); Walia
lub Bretania [@], saec. IXex (Bischoff); IXmed (Arnaud-Lindet).
K. (?) P. Rękopis został napisany w karolinie przez insularnego skrybę lub skopiowany z
insularnego wzorca jak wskazuje inwokacja w tytule (Arnaud-Lindet). Pojawia się 5 glos sgn.
(w dialekcie bawarskim), które wywodzą się ze staroangielskiego (Köbler). Lit. B. Bischoff,
MS,1, s. 182, 185; H. Thoma, Althochdeutsches aus Vatikanischen und Münchener
Handschriften, PBB, 85(1963), s. 224n; R. Bergmann, Verzeichnis, s. 56; Orose, ed. M. P.
Arnaud-Lindet, t. 1, s. LXXVIIn; O. Szerwiniack, Un commentaire hiberno-latin, s. 21; G.
Köbler, Ergänzungen, s. 706.

MÜNCHEN, BS, Clm. 1086, Hugeburc: Vitae SS. Wynnebaldi et Willibaldi (ff. 103); okolice
Eichstätt(?) (Bischoff, Levison) [Freising, Dombibl. ], saec. IX, 1/4 (Bischoff).
K. (?) P. Całość jest dziełem 1 ręki karolińskiej. Kodeks zaczyna się pismem z wpływami
insularnymi, które zanikają w trakcie pisania. Pojawiają się insularne abrewiacje. Bischoff
przypuszcza kopiowanie z insularnego wzorca. Między oboma żywotami znajduje się
kryptograficzny wpis skryby: 'Ego una Saxonica nomine Hugeburc ordinando hec scribebam'

543
- litera 'g' pisana w stylu insularnym (za wzorcem). Omyłki zaznaczane są znakami hr-hd,
podobnie jak w Vaticano, Pal. lat. 248. Podobny system hd-hr znany jest tylko z kodeksu
Amiatinusa. Kopia tego kodeksu z X w. w wieku 15 znajdowała się w Eichstätt. Pokrewny
temu kodeksowi jest Vaticano, Pal. lat. 248 (Bischoff). Lit. SSBK,1, s. 148; SSBK,2, s. 209;
B. Bischoff, Wer ist die Nonne von Heidenheim, SMGBO, 49(1931), s. 387n; tenże, MS,3, s.
26n, 136; tenże, Kaligraphie, s. 17, Taf. 17; M. Coens, Anciennes litanies des saints, AB,
54(1936), s. 21n; W. Levison, England, s. 294; Hl. Willibald 787-1987, Künder des Glaubens,
Pilger, Mönch, Bischof. Ausstellung der Diözese Eichstätt zum 1200 Todestag, Eichstätt
1987, s. 120, Abb. (f. 71v-72r); K. Bierbrauer, 1990, s. 61, 87.

MÜNCHEN, BS, Clm. 3005, Missale (ff. 217); Włochy, pin. Wlochy(?) [Andechs
(Bawaria)], saec. IX/X.
P. Forma litery 'g' wskazuje na insularne wpływy lub jest wynikiem naśladownictwa
autodydakty. Inicjały są proste, czarno lub czerwono opunktowane. Lit. SSBK,1, s. 55n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 3731, Gregorius M.: Homiliae in Evangelia (ff. 91); Würzburg(?)
[Augsburg], saec. VIIIex (Bischoff); IXin (Weiner).
K. (?) P. Napisany dużą liczbą anglosaskich rąk, cały zapisany anglosaską minuskułą. Na f.
lv pojawia się insularna półuncjała z VIII wieku. Inicjały są insularne. Korektor pochodził z
Würzburga (?). Na f. lr wpisano imiona ręką karolińską z IX w. Na f. 5v i 7v znajdują się
runy, które w/g Derolez świadczą o dobrej, praktycznej znajomości run w tym skryptorium.
Jedna lub dwie glosy łacińskie wpisane są runami (Parsons). Rękopis zawiera 2 glosy z 2
słowami starogórnoniemieckimi z VIII w. oraz starogórnoniemieckie słowa wpisane jako
probatio pennae. Lit. SSBK,1, s. 10; K. Bierbrauer, 1990, s. Ill; R. Derolez, Runica, s. 422;
taż, Epigraphical Versus, s. 91; D. Parsons, Anglo-Saxon Runes, s. 195nn; R. Bergmann, Die
althochdeutsche (1983), s. 19; B. Bischoff, Nachträge, s. 155; H. Spilling, Irische
Überlieferung, s. 90; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 145; G. Köbler, Ergänzungen, s.
737.

MÜNCHEN, BS, Clm. 3739, Isidorus: De ortu et obitu sanctorum patrum (ff. 86);
Würzburg/Niederalteich [Augsburg], saec. IXmed.
P. Napisany przez 9 rąk. Niewielki insularny wpływ na inicjały i abrewiacje. Kodeks powstał
prawdopodobnie pod wpływem nauczyciela z Niederalteich. Ręka z tego rękopisu pracowała
przy Clm. 15818. Lit. LsK, s. 35, 41n; SSBK,2, s. lOn; SSBK,2, s. 194.

MÜNCHEN, BS, Clm. 3747, Ps. Hieronymus: Breviarium in psalmos (ff. 213); Regensburg
[Augsburg], saec. IX,2/3 (za Baturicha).
P. Korektor, którego pismo podobne jest do ręki Ellenharta z Clm. 14437, używa insularnych
abrewiacji. Lit. SSBK,1, s. 211; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 57.

MÜNCHEN, BS, Clm. 3805, Hieronymus: Expositio in Mattheum (ff. 138); płd. Niemcy
[Augsburg], saec. IX, 1/3.
P. Nagłówek na f. 3v wpisany jest ozdobną majuskułą, która nawiązuje do francuskich
wzorców z VIII w. Wszystkie inicjały są czarno opunktowane. Lit. SSBK,1, s. 12; K.
Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 53, 97, Taf. 54. 1.

MÜNCHEN, BS, Clm. 3915 (f. 56-63), Commentarium in epistulas Pauli; (?) [Augsburg],
saec. IXin.
K. (?) P. Pismo karolińskie z silnymi wpływami insularnymi na dukt i ligatury, jak i w
sposobie wstawiania objaśnień przy pomocy kropek i przecinka [. .,]. Rękopis jest podobny
do Erlangen, UB, 2112, Nr 4 Lit. SSBK,1, s. 14.

544
MÜNCHEN, BS, Clm. 4115, Leges (ff. 69); płd. Niemcy [Augsburg], saec. VIII/IX.
P. W nagłówku na f. 44v 'INCIPIT. LEX. ZALICA' pojawia się 'S' w kształcie 'Z' - wynik
wpływu insularnej kapitulnej 'S'. Raz pojawia się iryjska abrewiacja 'per'. Lit. SSBK,1, s.
15n; SSBK,2, s. 196; R. Buchner, Textkritische, s. 56nn, Taf. 1 -2(f. 4r, 9r).

MÜNCHEN, BS, Clm. 4451, Evangeliarium', Mainz(?) (Bischoff) [Bamberg], saec. IXin,
IX,2/10.
K. (?) P. Pismo jest podobne do karolińskiej minuskuły z wpływami anglosaskimi w Trier,
Stadtbibliothek, Fragm. 4 (Bischoff). Postacie ewangelistów nawiązują do stylu z grupy Ada
(Micheli). Lit. G. L. Micheli, L'enluminure, s. 114; Die Ausstellungskatalog Karl der Grosse,
nr 352; B. Bischoff, MS,3, s. 28.

MÜNCHEN, BS, Clm. 4541, Isidorus: Etymologiae ff. 297); Benediktbeuern

[Benediktbeuern], saec. IX,2/2, tuż po połowie.
P. Rękopis jest odpisany z anglosaskiego wzorca (Bierbrauer). Lit. SSBK,1, s. 25, 39; K.
Bierbrauer, 1990, s. 53.

MÜNCHEN, BS, Clm. 4542, Gregorius M.: Homiliae in evangelia ff 256); Freising(?),
Benediktbeuern(?) [Benediktbeuern], saec. VIIEIX; IXin (Bischoff).
P. Inicjały są czarno i czerwono opunktowane i wykazują wpływy insularne. Wpis: 'ora pro
scriptore. si habeas deum adiutorem. hengilharf Hengilhart, zdaniem Bischoffa, pracował
przy rękopisach z Freising: Clm. 6277, 21525, 29122. Rękopis zawiera ok. 650
interlinearnych glos rylcowych starogórnoniemieckich (Mayer). Lit. CLA, IX, 1239; SSBK,1,
s. 43n, 64, 91; P. Ruf, Kisyla von Kochel und ihre angeblichen Schenkungen, SMGBO,
47(1929), s. 461nn, 472; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 103, Abb. 65; K. Bierbrauer, Die
Ornamentik, s. 58, 97nn, Taf; A. J. Stoclet, Gisele, Kisyla, s. 255nn; H. Mayer,
Althochdeutsche, s. 50nn; R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s. 6; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 57.

MÜNCHEN, BS, Clm. 4554, Vitae et Passiones sanctorum (ff. 169f Benediktbeuern
[Kochel(?), Benediktbeuern], saec. VIII,3/4; Vlllex.
K. Napisany częściowo na vellum, a w części na kontynentalnym pergaminie. P. Foliał 158v,
w. 5-29 jest dziełem skryby nauczonego insularnego pisma próbującego duktu karolińskiego
(Bischoff). Pismo na f. 23v i od f. 63 jest pod wpływem insularnym (Lowe). Na f. 160r
znajduje się czerwono opunktowany inicjał. Rękopis zawiera 3 sgn. glosy rylcowe wpisane
przedkarolińską minuskułą z wpływami insularnymi. Lit. CLA, IX, 1242; CLLA, 1645;
SSBK,1, s. 23n, 27nn, Taf. lc; SSBK,2, s. 198; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 29, 103n,
Taf. 19. 1-8, 20. 1-2; K. Bierbrauer, 1990, s. 49; R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s.
19n; Meritt, Old High German, AJPh, 55(1934), s. 232; P. Ruf, Kisyla von Kochel und ihre
angeblichen Schenkungen, SMGBO, 47(1929), s. 472.

MÜNCHEN, BS, Clm. 4566, Quattuor evangelia ff. 193f Benediktbeuern

[Benediktbeuern], saec. ok. 820-840.
P. Na f. 96r czerwony inicjał jest opunktowany czarnymi kropkami. Lit. SSBK,1, s. 35, Taf.
2a; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 33, 106, Taf. 25. 6.

MÜNCHEN, BS, Clm. 4597, Hieronymus in Danielem; Cyprianus etc. ff. 182); teren misji
św. Bonifacego, nie Würzburg (Bischoff -SSBK,2) [Benediktbeuern], saec. IX,1/3.
K. (?) P. Kodeks napisany przez 3-4 ręce anglosaskie i 2 karolińskie. Jedna z rąk
anglosaskich pracowała przy Clm. 29396. Rękopis skopiowany został -jak i siostrzany (nie
insularny) Würzburg, M. p. th. f. 145- z insularnego wzorca zachowującego archaiczne
abrewiacje. Oba pochodzą z tego samego skryptorium (Bischoff). W/g Hartla rękopis jest

545
kopią Würzburg, M. p. th. f. 145. W/g Gloria rękopis jest podobny do Clm. 14082. Lit.
SSBK,1, s. 47n; SSBK,2, s. 201; LsK, s. 33; CSEL,III,3, ed. Hartei, s. XX; CCSL, 75A, ed. F.
Gloria, s. 760.

MÜNCHEN, BS, Clm. 5255, Paterius: Liber testimoniorum veteris testamenti (ff. 169):
szkoła pałacowa Karola Wielkiego(?) [Chiemsee], saec. ok. 800.
K. (?) P. Karolińskie ręce używają insularnego 'g'. Inicjały i ornamentyka są częściowo pod
insularnym wpływem. Inicjał f. lv czerwono opunktowany. Korektury wpisane są ręką znaną
z Paris, BN, lat. 1603 z płn. Francji, gdzie skryba się podpisał 'Martinus scripsit' (Bischoff,
Mordek). Inicjał 'C z f. 152v jest podobny do inicjału 'c' z Wien 1861 (Bischoff), który Holter
określił jako nawiązujący do anglosaskich wzorów. Pojawia się 1 marginalna glosa sgn. na f.
55v (Mayer). Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 160, Taf. 7(f. 61v); SSBK,2, s. 128; K. Bierbrauer,
1990 s. 121; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 282; H. Mayer, Althochdeutsche, s.
69n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 5508 + Clm. 29550/4, Collectio canonum Diessensis, Epistula ad
Lovocat et Catihern (ff. 218f Salzburg, pod wpływem St. Denis (Bischoff) [Diessen], saec.
Vlllex.
P. Pojawiają się insularne abrewiacje. Pismo podobne jest do Clm. 16128 oraz Wien, lat. 313
i 366 (Lowe). Pismo do f. 15lr pochodzi od kilku rąk francuskich. Pierwsza ręka należy do
nauczyciela tej grupy skrybów. Styl pierwszej ręki przypomina pismo z St. Denis za opata
Fardulfa (793-806) (Forstner). Reynolds widzi podobieństwo do Clm. 6243 i zauważa
wpływy z St. Amand i Freising. Rękopis jest kopią Clm. 6243 (McKitterick). Lit. CLA, IX,
1247; SSBK,2, s. 87n, Taf. 3c; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 381; B. Bischoff,
MS,2, s. 17; MS,3, s. 10; O. Mazał, Die Salzburger, s. 53; M. Lapidge, R. Sharpe, A
Bibliography of Celtic-Latin, s. 225; R. E. Reynolds, Canon Law Collections, s. 21; R.
McKitterick, Knowledge of Canon, s. 102; D. Ganz, The Preconditions, s. 35; K. Forstner,
Das Salzburger Skriptorium, s. 136.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6215 + 6259 (frg. ) + 6285 (frg. ), Quattuor evangelia (ff. 185f
Freising [Freising], saec. IX,3/4.
P. Inicjały wykazują wpływy lekkie insularne i są czarno opunktowane. Kolory w postaciach
ewangelistów są w stylu z Reims (Bischoff). Ornamentyka nawiązuje do stylu celtyckiego
(Micheli). Lit. SSBK,1, s. 69n, 124n; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 144, pl. 229(f99r).

MÜNCHEN, BS, Clm. 6229, Epistulae Pauli (ff. 135f Freising [Freising], saec. VIII,2/2;
VIII,3/4 (Bischoff).
P. Kodeks jest dziełem skryby, który pracował przy Clm. 6307, 6316 i drugiej części 6382
(Lowe). W pierwszych listach tekst jest bardzo podobny do Amiatinusa, a dalej typ fuldajski i
z Sangalensis 70 (Frede). Pojawia się wpis runiczny na f. 135r: 'nom UOTONF z IX w.
(Derolez) -zdaniem Bischoffa nie ma podstaw, aby uważać ten wpis za imię skryby. Kodeks
jest skopiowany z tego samego wzorca co Clm. 4577 (Gamber). Być może chodzi o dwa
wzorce, z których jeden pochodził z Włoch (Frede, cyt. za Kessler). Skryba był wykształcony
prawdopodobnie w Benediktbeuern (Bierbrauer, Weiner). Lit. CLA, IX, 1251; SSBK,1, s.
71n; R. Derolez, Runica, s. 422; K. Gamber, Reste einer gallikanisehen Epistelliste aus der
Frühzeit der bayerischen Kirche, RB, 88(1978), s. 111-22; H. J. Frede, Epistulae ad
Thessalonicenses, s. 43; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 9n, 109, Taf. 1. 8, 1. 9; B.
Bischoff, MS,3, s. 25; tenże, Kaligraphie, s. 15, Taf. 5; Freising: 1250 Jahre [A. Weiner], s.
239; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 52nn; E. Condello, Una scrittura, s. 45.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6233, Expositio super Matthaeum; Homiliae (ff. 174f Tegernsee lub
okolica (Bischoff); okolice Freising (Lowe) [Freising], saec. Vlllex; VIII, 3/3 (Bergmann).

546
K. Kodeks został w części napisany na vellum. P. Przy kodeksie pracował jako główny
skryba -nauczuciel (f. l-40v) Dominicus oraz jego niewprawni uczniowie. Liczne korektury
zostały wprowadzane anglosaską ręką (nie Peregrinusa). Omyłki zaznaczane są przez d-h
ręką insularną. Wiele inicjałów jest czerwono opuntowanych. Ślady wizygockiego lub
merowińskiego pośrednictwa widoczne są w błędach kopistów. Na foliale 116r znajduje się
spisany z wzorca kolofon: 'Fiat fiat amen amen' etc. Tekst komentarza do ewangelii Mateusza
pochodzi z iryjskiego centrum na kontynencie (Bischoff, Kelly). Glosy pochodzą z
macierzystego skryptorium, być może z ręki ucznia Dominicusa (Siewert za Bischoffem).
Homilie są prawdopodobnie iryjskiej proweniencji (Wright). Lit. CLA, IX, 1252; SSBK,1, s.
136n; B. Bischoff, Kalligraphie, s. 19, Taf. 10; tenże, MS,1, s. 254; MS,3, s. 32; K.
Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 45nn, 109, Taf. 32. 2, 32. 4, 32. 5-6, 32. 8; K. Bierbrauer,
1990, s. 47; R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s. 20n; K. Siewert, Glossenfunde, s.
78nn; G. Kóbler, Ergänzungen, s. 797; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 407; C. D. Wright,
Sources of Anglo-Saxon, s. 105; D. Ganz, The Preconditions, s. 34n; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 58.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6237, Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem (ff. 187f Freising
[Freising], saec. Vlllex (za bpa Arbeo).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. W przeważającej części napisany anglosaską ręką (minuskułą) Peregrinusa, reszta
w karolińskiej minuskule. Na f. 186v wpis: 'Lege feliciter et memento mei gloria et gratiarum
actio amen ego Peregrinus scripsi' w uncjale przypominającej northumbryjską. Skryba
świadomie unika insularnych abrewiacji i nie używa insularnej majuskuły jako pisma
wyróżniającego. Litery następujące tuż po inicjale znajdują się w polu wypełnionym
czerwonymi punktami. Omyłki sygnowane są znakami d-h. Występują akcenty ponad
monosylabami. Imię 'Ellanthrud' wpisane jest ręką Peregrinusa. Rękopis jest bezpośrednią
kopią Clm. 6316. Według Weinera ornamentyka jest typowo insularna, ale w inicjałach
Peregrinusa odbijają się formy kontynentalne. Razem z nim pracowało 4 skrybów. Lit. CLA,
IX, 1253; SSBK,1, s. 61, 73; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 72; G. Baesecke, Der deutsche
Abrogans, s. 97nn, Taf. 12(f. lr); B. Fischer, KdG,3, s. 104, Taf. 66; B. Bischoff, Kaligraphie,
s. 16, Taf. 6; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 10nn, Taf. 4. 1, 5. 1, 4. 5; Freising: 1250 Jahre
[A. Weiner], s. 239; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 64nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6239, lob, Tobia, ludith, Hester (ff 103f Freising [Freising], saec.
VIII/IX; Vlllex (Bischoff).
P. Ręka z f. 43r-86r wykazuje wahanie w używaniu karolińskiej i insularnej formy dla 'g'
(Lowe). Kapitała jest czerwono opunktowana (Kessler). Księga Hioba zaczyna się incipitem
'In nomine Dei summi' -iryjska cecha (McNamara). Lit. CLA, IX, 1254; SSBK,1, s. 82; J.
Goettsberger, Die Freisinger Itala, [w:] Wissenschaftliche Festgabe zum zwölfhundertjärigen
Jubiläum des heiligen Korbinian, hrsg. J. Schlecht, München 1924, s. 118, Abb. (f89v), 120;
M. McNamara, The Text of the Latin Bible, s. 34; K. Bierbrauer, 1990 s. 24; E. Kessler,
Auszeichnungsschriften, s. 105.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6242, Canonum collectio Dionysio-Hadriana (ff 311)', Freising
[Freising], saec. IX, 1/3.
P. Na f. 23v znajduje się krzyż w stylu insularnym. Lit. SSBK,2, s. lOOn; G. L. Micheli,
L'enluminure, s. 72; K. Holter, Die Buchschmuck, s. 105, Abb. 73-5; K. Bierbrauer, Die
Ornamentik, s. 20, llOn, Taf. 125-12, 13. 1.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6243, Collectio canonum Frisingensis (ff 238)', tereny nadbodeńskie,
okolice Konstancy (Lowe, Bischoff, Mordek); Freising(?) (Holter, Kessler) [Freising], saec.
Vlllex, IXin dodatki z Freising.

547
P. Foliały 192r-196v zostały napisane przez rękę alemańską z silnymi wpływami insularnymi
w abrewiacjach (podobnie jak Clm. 6303); pojawiają się liczne ligatury. Bischoff widzi
inicjały z wpływami insularnymi. Tylko f. 200-216 pochodzą z Freising (ta sam ręka w Clm.
6267), być może też f. 233-38 (podobna ręka występuje w Clm. 6293). W części rękopisu
pochodzącej z Freising pojawiają się insularne ligatury 'tis'. Kopią tego rękopisu jest młodsza
część Clm. 5508 (McKitterick). Służył za wzorzec dla Clm. 5508 (Bischoff). Być może
całość rękopisu powstała we Freising (Holter, Kessler). Lit. CLA, IX, 1255; SSBK,1, s. 64,
Taf. 3b; SSBK,2, s. 59; B. Bischoff, MS,3, s. 22; A. Schamagl, Die kanonistische Sammlung
der Handschrift von Freising, [w:] Wissenschaftliche Festgabe zum zwölfhundertjärigen
Jubiläum des heiligen Korbinian, hrsg. J. Schlecht, München 1924, s. 126-46; K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 105n, Abb. 78-81; R. McKitterick, Knowledge of Canon, s. 102; K.
Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 17n, llln Taf. 8. 6-20; K. Bierbrauer, s. 101; E. Kessler,
Auszeichnungsschriften, s. 112n; H. Mordek, Kirchenrecht und reform, s. 149n; tenże,
Bibliotheca capitularium, s. 32Inn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6244, C'anones -Exhortatio ad plebem christianam (ff. 146): pld.
Bawaria, Niederalteich(?) [Freising], saec. IXin, tuż po 805.
K. (?) P. Pierwsza ręka (f. lr-3lr) używa okazyjnie insularnego 'g' oraz pisze 'kanciasto'
(Bischoff). Pismo jest pod wpływem insularnym (Lindsay). Wraz z Kassel, theol. qu. 24, (f.
13r-l5r) pochodzi z tego samego wzorca (Köbler). Lit. SSBK,1, s. 137; SSBK,2, s. 6n; B.
Bischoff, Kaligraphie, s. 27, Taf. 18; tenże, MS,3, s. 25; W. M. Lindsay, Notae, s. 113;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 525; G. Köbler 1986, s. 127.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6246, Nota theologica (o miejscach pobytu dusz i o datach
Zwiastowania i Narodzin Jezusa) (ff. 2f (?) [Freising], saec. VIII,2/2.
P. Litery 'a, g' mają insularne, ewentualnie półuncjalne formy. Ligatura 'ef występuje w
wersji kontynentalnej. Między większością słów postawiono przecinek lub kropkę. Lit. CLA,
IX, 1256; SSBK,1, s. 137n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6250, Isidorus: Etymologiae (ff. 280)', Freising [Freising], saec.
IX, 1/2; 810-820 (Bierbrauer).
P. Napisany przez 5 rąk, które używają za wzorcem insularnych skrótów. Na f. 9v znajduje
się mały inicjał czarno opunktowany. Na f. 280r podpis skryby 'Cundpato' wpisany w
rzymskiej kapitale oraz wpis greckimi literami oraz runami: 'Explicit liber uigesimus. Deo
gratias, amen. Facto fine iam quiesco, quialassatus hue veni. Cunpato me parto scripsit in
primis' (Bischoff). Tekst kodeksu zdaniem Beesona przeszedł przez ręce iryjskie, a z kolei dla
Iryjczyka wzorcem wydaje się być egzemplarz ze skryptorium w Corbie (Beeson). Z ręki
Cundpato pochodzi inskrypcja 'deo gratias amen' przu czym litera 'n' zastąpiona jest
symbolem runicznym. Lit. SSBK,1, s. 95, Taf. 3d; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 16; R.
Derolez, Runica, s. 407nn; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 105, Abb. 76-7; K. Bierbrauer,
Die Ornamentik, s. 20, 112n, Taf. 11. 9, 11. 11-14, 12. 1-4; K. Bierbrauer, 1990, s. 26; E.
Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 124.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6260, Hrabanus super Genesin (ff. 158f Freising [Freising], saec.
IX,3/4; ok. 860 (Weiner).
P. Inicjały są czerwono opunktowane. W abrewiacjach widoczne są ślady kopiowania z
insularnego wzorca i to pochodzącego prawdopodobnie z Fuldy. Weiner wyróżnia 3 skrybów.
Na f. 2v znajduje się 1 interlinearna glosa wpisana ręką z IX w. (Mayer). Lit. SSBK,1, s.
120n; B. Bischoff, MS,3, s. 88; H. Reinelt, Hrabanus, s. 70, Abb. 4(f. 53r, 124r); K.
Bierbrauer, 1990, s. 40; O. Berggótz, Hrabanus Maurus, s. 20; Freising: 1250 Jahre [A.
Weiner], s. 241; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215; J. Vezin, Dix reliures, s. 271; H.
Mayer, Althochdeutsche, s. 71. H. Fischer, Schrifttafeln, Taf. 20.

548
MÜNCHEN, BS, Clm. 6272, Hieronymus super Mattheum (ff. 184)-, Freising [Freising],
saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Inskrypcja (podobna do tej z Clm. 6250) w runach i alfabetem greckim. Runy są
mniej udane niż te u Cundpato, ale skryba używa tego samego alfabetu. Skryba posiadał
niewielkie wyobrażenie o greckim alfabecie i runach. Transkrypcja run: 'Matheus in Iudea,
Marcus in Italia, Lucas in Achaia, Iohannes in Asia euuangelium predicavif etc. Lit. SSBK,1,
s. 97n; R. Derolez, Runica, s. 407nn, 413n, pl. 7b(oprawa); H. D. Meritt, Old High German, s.
232; E. Hermann, Unbekannte althochdeutsche Griffelglossen des Clm. 6272, Scriptorium
18(1964), s. 271-4; G. Köbler, Ergänzungen, s. 13; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 58;
G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6279, Gregorius M.Moralia (ff. 188); Freising [Freising], saec.
Vlllex.
P. Pojawia się insularne ligatura 'cf i 'ff. Lit. CLA, IX, 1259; SSBK,1, s. 76; K. Bierbrauer,
Die Ornamentik, s. 14n, 116n, Taf. 7. 11-13.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6281, Priscianus: Institutio de nomine; Ars Asporii; Declinationes
nominum (ff 126); Freising [Freising], saec. IX (ok. 840).
K. (?) P. Kodeks jest dziełem 7 skrybów kopiujących z wzorca insularnego. Law sugeruje
anglosaskie wpływy. Tekst Prisciana jest bardzo bliski do Karlsruhe, Aug. 229 i Clmn. 6411
(Passalcqua). Lit. SSBK,1, s. 117; O. Meyer, Reginbertus subdiaconus, NA, 50(1935), s. 428-
36; C. H. Beeson, Paris, Lat 7530, s. 207n; B. Bischoff, MS,3, s. 211, 221; C. Jeudy, L'Ars de
nomine, s. 107n; V. Law, The Declinationes nominum in Cod. lat. monac. 6281, Diss.
Cambridge 19761976; taż, The Insular, s. 35, 38; M. Passalacqua, I codici, s. 173; taż,
Priscian's Institutio, s. 194; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6282, Opus imperfectum in Mattheum (ff. 134); Freising [Freising],
saec. Vlllex (za bpa Arbeo, przed 784).
P. Na f. Ir -uncjalny inicjał 'Q' wypełniony plecionką. Widoczne są insularne (ags. ) wpływy
na pismo, zapewne pod wpływem Peregrinusa. Omyłki zaznaczane przez 'h' z haczykiem.
Niewielkie wpływy insularne na inicjały (Holter). Inicjały są w stylu insularnym (Banning).
Wien, ÖNB, 1007 jest kopią tego kodeksu, z którego zaczerpnięte są również inicjały
(Bischoff). Oba kodeksy były na pocz. IX w. korygowane przez Baldo (Banning). Löwe (cyt.
za Höherem) widzi tekstualną zależność od kręgu salzburskiego. Lit. CLA, IX, 1260;
SSBK,1, s. 63, 77; SSBK,2, s. 59, 89; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 72; W. Neumüller, K.
Holter, Der Codex Millenarius, s. 161n, Abb. 60, 62(f. Ir, 89r); K. Holter, Der Buchschmuck,
s. 104, Abb. 68-9; tenże, Insular oder italienisch?, s. 188n; CCSL, 87B, ed. J. van Banning, s.
XXV; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 13n, 117, Taf. 6. 1-5; K. Bierbrauer, Die
Buchmalerei in Salzburg, s. 246nn, Abb. 67b(f. Ir), 68b(f. 89r); E. Kessler,
Auszeichnungsschriften, s. 93; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6283, Augustinus: Enchiridion (ff. 45); Fulda(?), Mainz(?) [Freising],
saec. IX, 1/2.
P. Napisany przez kilku skrybów w karolińskiej minuskule z wpływami insularnymi.
Pojawiają się insularne abrewiacje, również w korekturach. Lit. SSBK, 1, s. 140.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6286, Isidorus: Questiones in Vetus Testamentum (ff. 142); pld.
Niemcy, okolice Freising(?); [Freising], saec. VIII/IX.
K. W części napisany na vellum, a w części na zwykłym pergaminie. P. Kształt inicjału 'Q' na
f. 31-32v wskazuje na insularny wzorzec. Omyłki korygowane przez współczesnego

549
korektora są znakowane przez d-h. Insularne abrewiacje (Lowe). Lit. CLA, IX, 1261;
SSBK,1, s. 140.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6291, Johannes Chrysostomus in epistołom ad Hebraeos (ff. 246):
Freising [Freising], saec. IX,2/4.
K. (?) P. Trzeci skryba 'Madalfrid' używa run w swojej subskrypcji oraz jako znaków na
odnośniki do tekstu (por. Wien, ÖNB, 1224). Alfabet runiczny jest taki jak w Clm. 6250 i
6272. Do numeracji poszytów użyto cyfr rzymskich, liter greckich i run -w podobny sposób
oznaczano składki w Wien 1224. Lit. SSBK,1, s. llOn; K. Bierbrauer, 1990, s. 36; R.
Derolez, Runica, s. 402, 409; taż, Die hrabanische, s. 10.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6297, Gregorius M.: Moralia in lob (ff. 146)', Freising [Freising],
saec. VIIIex (za bpa Arbeo 764-84).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Dzieło głównie Peregrinusa (ags. min. ), przerywane rękoma starego stylu z
Freising. Na f. lv wpis: 'Lege feliciter et memento mei ora pro me'. Pojawiają się akcenty
ponad monosylabami. Inicjały jak i ornamentyka są typowo insularne. Insularne abrewiacje.
Wzorcem był anglosaski Clm. 6382 lub oba pochodzą ze wspólnego wzorca (Bischoff,
Kessler). Na f. 67r wpis ręką Peregrinusa (nie ręką Arbeo jak chce Baesecke): 'arbeo epis
miserere ds'. Lit. CLA, IX, 1263; SSBK,1, s. 74; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 72; G.
Baesecke, Der deutsche Abrogans, s. 97nn, 133, Taf. 1 l(f. 67r); K. Holter, Der Buchschmuck,
s. 104; tenże, Codex Millenarius, Abb. 16 (f. 82v); K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 10nn,
Taf. 2. 1, 4. 2, 3. 1, 3. 5, 3. 2, 3. 3, 4. 4, 2. 2, 2. 3; C. Wiener, Beobachtungen, s. 6n; E.
Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 64nn; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215. G.
Baesecke, Abrogans, Taf. 11; Silvestre, pl. 222

MÜNCHEN, BS, Clm. 6298, Caesarius Arelatensis: Homiliae [tzw. Homiliarz św.
Korbiniana] (ff. 114)', Mainz-Fulda (Bischoff); Würzburg(?) (Bierbrauer) [Freising], saec.
VIIIex; ok. 770 (Bischoff); Vlllmed (Schlecht).
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Napisany przez kilka rąk (3 skrybów- Schlecht, Weiner) anglosaskich z
charakterystycznymi długimi descendencjami; jedynie na f. 85r, w. 3-15 przerwa 1 ręki z
wpływami insularnymi, w/g Lowego jest to nieudana imitacja pisma anglosaskiego. Pierwsze
słowa niektórych homilii są w anglosaskiej majuskule. Część korektur i dodatków napisana
jest insularnie. Występuje konfuzja s-ss. Korektury, częściowo w insularnym piśmie,
wstawiane są za pomocą symboli d-h. Greckie litery w łacińskim słowie pojawiają się za
insularnym zwyczajem (Lowe). Wiele inicjałów jest czerwono opunktowany ch. Insularne
abrewiacje. Jeden ze skrybów podpisał się na f. 16v i 18v 'hartuuin'. Na f. 3r wpis imienia
'Almaricus' -diakon z Freising? (Bischoff). W kontynentalno-insulamych inicjałach widoczny
jest styl z Würzburga z końca VIII w. Ponieważ inicjały w ostatniej części rękopisu są
częściowo skopiowane z inicjałów z pierwszej części i to ze znacznym uszczerbkiem dla
jakości, to wydaje się, że mamy tu do czynienia ze relacją uczeń-nauczyciel (Weiner). Lit.
CLA, IX, 1264; SSBK,1, s. 141n; Bayerns Kirche im Mittelalter: Handschriften und
Urkunden, s. 7, Taf. 4; Illuminierte Handschriften der Agilolfingerzeit und frühen
Karolingerzeit. Ausstellungskataloge, hrsg. H. Dannheimer, München 1989; J. Schlecht, Das
angebliche Homiliar des hl. Korbinian, [w:] Wissenschaftliche Festgabe zum
zwölfhundertjährigen Jubiläum des hl. Korbinian, hrsg. J. Schlecht, München 1924, s. 177-
208, Abb. (f. 3v, 36v, 37v, 40v, 46v, 71v, 93v, 113r); G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s.
97nn, Taf. 14(f. 113r); G. Micheli, L’enluminure, s. 72, pl. 90(f. 3v); H. Spilling, Fuldaer
Skriptorium, s. 180; K. Bierbrauer, s. 110; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 146nn;
Freising: 1250 Jahre [A. Weiner], s. 240. G. Baesecke, Der althochdeutsche Abrogans, Taf.
14.

550
MÜNCHEN, BS, Clm. 6299, Hieronymus ad Heliodorum (ff. 164)', Freising [Freising], saec.
Vlllex.
P. Od f. 44r pojawia się anglosaska ręka Peregrinusa (minuskuła), który na f. 157r kończy
tekst 'finit' i w złej grece 'deo gratias'. Również w grece niezrozumiały tekst na f. 126v.
Zdobnictwo kodeksu powstało bez wpływu Peregrinusa. Tekst pochodzi prawdopodobnie z
tradycji iryjskiej (Bischoff). Tekst być może pochodzi z kręgu salzburskiego (Brunhólzl). Lit.
CLA, IX, 1265; SSBK,1, s. 76, Taf. 2d; SSBK,2, s. 212; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 104,
Abb. 72; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 14n, 121, Taf. 7. 1-3; F. Brunhólzl, Die
Freisinger, s. 66; K. Bierbrauer, 1990, s. 20; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 64nn, 78n,
93n; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6300, Gregorius M.: Moralia (ff. 158)', (?); pld. Niemcy(?),
Szwajcaria(?) (Bischoff -SSBK); pin. Włochy (Bischoff-Italienische); Monza(?) (Holter)
[Freising], saec. Vlllex.
P. Pojawiają się insularne abrewiacje; być może również insularna jest korekturą na f. 92 z IX
w. (Lowe). Insularny wpływ na ornamentykę (Holter). Rękopis zawiera ok 200 sgn. glos
rylcowych. Lit. CLA, IX, 1266; SSBK,1, s. 142; B. Bischoff, MS,3, s. 31; tenże, Italienische
Handschriften, s. 181; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 93; H. Mayer, Althochdeutsche, s.
74nn; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 80nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6303 (ff. 1-27, 136-163), Hieronymus in Danielem et prophetas
minores (ff. 55); Freising [Freising], saec. VIII/IX; Vlllex (Bischoff).
P. Napisany karolińską ręką z silnymi wpływami alemańskim i insularnymi w abrewiacjach -
ta sama pracowała przy St. Gallen 40 i Clm. 6305, prawdopodobnie przy 6309 i podobna jest
do St. Gallen 230 (Bischoff). Prawdopodonie ta sama ręka pracowała przy St. Gallen, 40 i
230; podobna do Clm. 6305 od f. 121r i 6309 (Lowe, Keesler). Lit. CLA, IX, 1268; SSBK,1,
s. 63, 85; K. Holter,, Der Buchschmuck, s. 104n; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 15, 121;
K. Bierbrauer, 1990, s. 22; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. llln.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6305, Hieronymus: Expositio super Mattheum (ff. 145f Freising
[Freising], saec. VIIEIX; Vlllex (Bischoff).
P. Napisany karolińską minuskułą (8 skrybów w/g Bischoffa) z wyraźnie insularnym 'g' i
insularnym duktem. Jedna z rąk jest podobna do Clm. 6303 (f. 1-27, 136-163). Jedna z rąk
należy do Leidrata, późniejszego biskupa Lyonu. Kodeks zawiera ok. 50 sgn. glos rylcowych
z VIII w. (Siewert, Mayer). Lit. CLA, IX, 1269; SSBK,1, s. 63, 83, Taf. 3a; K. Holter, Die
Buchschmuck, s. 105; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 15, 121n, Taf. 7. 4, 7. 7, 7. 9-10; K.
Bierbrauer, 1990, s. 23; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 108n; R. Bergmann, Die
althochdeutsche (1983), s. 21; K. Siewert, Glossenfunde, s. 84nn; G. Köbler, Ergänzungen, s.
798; H. Mayer, Althochdeutsche, s. 80n; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 483nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6307, Isidorus in libros regum; Origene in Cantica canticorum;
Beda in Tobiam (ff. 52); Freising [Freising], saec. VIII,2/2; Vlllex (Bischoff).
P. Rękopis w części z Będą jest kopią z insularnego wzorca. Tam też pojawiają się okazyjnie
litery w insularnym kształcie. Omyłki sygnowane są krzyżykami (Lowe). Lit. CLA, IX, 1270;
SSBK,1, s. 60, 72; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 110; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 9;
E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 52nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6309, Isidorus: Sentetiae (ff. 78); Freising [Freising], saec. VIII/IX;
Vlllex (Bischoff).

551
P. Pojawiają się insularne abrewiacje. Pismo jest identyczne z Clm. 6303 i 6309 Lit. CLA,
IX, 1272; SSBK,1, 85; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 15, 122, Taf. 6. 7-8; E. Kessler,
Auszeichnungsschriften, s. 112.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6310, Homiliae (ff. 113); okolice Freising [Freising], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. W kilku wtrętach (f. 25v, 26r) używa się insularnego 'g', ale w piśmie nie widać
insularnego duktu. W interpunkcji używa się potrójnych i poczwórnych grup kropek i
przecinków. Lit. SSBK,1, s. 143.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6312, Ps.-Augustinus: Questiones in Vetus et Novum Testamentum

(ff. 239); Freising [Freising], saec. Vlllex.
P. W kilku miejscach pojawiają się ręce o insularnych literach 'g, r'. Kessler nie widzi
insularnych wpływów. Kodeks był wzorcem dla Clm. 14537. Rękopis zawiera 15 sgn.
marginalnych glos rylcowych (Glaser). Lit. CLA, IX, 1273; SSBK,1, s. 78; B. Bischoff,
MS,3, s. 24; CSEL, 50, ed. A. Souter, Wien-Leipzig 1908, s. XIInn;R. Bergmann, Die
althochdeutsche (1983), s. 22; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 80n; H. Mayer,
Althochdeutsche, s. 82; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 588nn; G. D. Hobson, Some
Early Bindings, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6321, Augustinus: Enchiridion (ff. 97); Freising [Freising], saec.
IX, 1/2.
P. Insularne abrewiacje wskazują na insularny wzorzec. Napisany kilkoma rękoma, które
pracowały również przy Clm. 6247 nie wykazującym wpływów insularnych. Lit. SSBK,1, s.
110.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6330, Isidorus: Synonyma, starogórnoniemiecki 'Paternoster' etc. ff.
27); Alemania, górna Nadrenia [Freising], saec. tuż po 800.
P. Litera 'e' w ligaturach przypomina formy insularne. Pośród licznych abrewiacji pojawiają
się również iryjskie. Pokrewnym paleograficznie rękopisem jest Wien 515. Lit. SSBK,1, s.
145; Steinmeyer, Die kleineren althochdeutschen Sprachdenkmäler, s. 47; B. Bischoff, MS,3,
s. 89.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6333, Poenitentiale [palimpsest]', Francja, pozostała część

Benediktbeuern (Bischoff) [Benediktbeuern], saec. IXin.
P. Napisany minuskułą wykazującą wpływy insularne na litery 'f oraz 'g' (Preisendanz).
Niektóre inicjały (w górnym piśmie) są czerwono opunktowane. Pismo penitencjału (dolne
pismo) jest minuskułą z wpływami insularnymi i jest trochę podobne do Bruxelles 8654-72 z
St. Bertin (Bischoff). Lit. SSBK,1, 32nn; SSBK,2, s. 198; K. Preisendanz, Die Reichenauer,
s. 305.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6374, Boethius: pisma logiczne ff. 140)', Freising [Freising], saec.
IX,3/4.
K. (?) P. Insularne skróty zapożyczone zostały z insularnego wzorca. Lit. SSBK,1, s. 122.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6382, Eusebius: Historia ecclesiatica ff. 250); Benediktbeuern
[Freising], saec. IXin.
P. Napisany przez 3 ręce, które jako znaku interpunkcyjnego dla mocnej pausy używają
trójkątnej grupy kropek. Lit. SSBK,1, s. 36.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6382 (ff. 44-172), Gregorius M.: Moralia in lob; List bpa
Erchanbertusa z IX w.; Freising [Freising], saec. VIII,2. 2; Vlllex (Bischoff); VIII,3/4
(Bierbrauer).

552
P. Dzieło skryby pracującego również przy Clm. 6229. Występują insularne abrewiacje.
Wzorcem w/g Lowego był anglosaski egzemplarz, również dla siostrzanego Clm. 6297. Kilka
korektur (f. 47v, 54) zostało wpisane współczesną ręką insularną (nie Peregrinusa), taką samą
jaka pojawia się w korekturach w Clm. 17055. Rękopis albo służył za wzorzec dla Clm. 6297
lub oba pochodzą ze wzpólnego wzorca (Bischoff). Tekstualne podobieństwo do Clm. 6297 i
Würzburg, M. p. th. f. 149a (Wiener). Atrament jest czarny i brunatno-czarny. Pismo
wyróżniające jak i ornamentyka wykazują okazyjnie zapożyczenia z tradycji insularnej
(Kessler). Lit. CLA, IX, 1278; SSBK,1, s. 73; K. Bierbrauer, 1990, s. 18; C. Wiener,
Beobachtungen, s. 6n; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 52nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6383, Eusebius-Rufinus: Historia ecclesiastica (ff. 151); teren jeziora
Bodeńskiego [Freising], saec. VIII/IX.
P. W piśmie widoczne są niewielkie wpływy insularne oraz abrewiacja 'enim'. Lit. CLA, IX,
1279; SSBK,1, s. 147n; C. P. Hammond-Bammel, Das neue Rufinfragment, s. 502n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6389, Beda: De locis sanctis; różne dzieła teologiczne (ff 75);
Freising [Freising], saec. IX,3/4 (Bischoff); 850-60 (Bierbrauer).
K. (?) P. Małe czarne inicjały są czarno opunktowane i wykazują wpływy insularne -podobne
do Clm. 6268. Lit. SSBK,1, s. 120.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6393, Vitae patrum; Hieronymus: Vita S. Hilarionis, etc. (ff. 276);
Freising [Freising], saec. Vlllex.
P. Jedna z pięciu rąk używa insularnego 'g'. Lit. CLA, IX, 1280; SSBK,1, s. 82; K.
Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 15, 124n, Taf. 7. 5-6, 7. 8; E. Kessler,
Auszeichnungsschriften, s. 106nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6399, Beda: De schematibus (ff. 32); Francja [Freising], saec. IX,2/2
(Bischoff).
K. (?) P. Pojawia się kilka insularnych abrewiacji. Lit. SSBK,1, s. 148n; CCSL, 123A, ed. C.
B. Kendall s. 62; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6402, Iuvencus (ff. 63); Verona(?); Verona(?), Freising(?) (Bischoff)
[Freising], saec. VIII,3/4; VIII,4/4 (Bischoff, cyt. zaErtmerem).
K. W części napisany na vellum, a w części na zwykłym pergaminie. P. Pierwsza ręka
wykazuje podobieństwo do Berlin, Phillipps, 1676, f. 29v-147r. Druga ręka używa
insularnego 'g', trzecia również wykazuje cechy insularne. W SSBK,2 Bischoff
zidentyfikował ją jako pochodzącą z Freising, pozostałe wykazują wpływy z Werony. Nie da
się ustalić czy rękopis powstał w Weronie i jedynie został uzupełniony we Freising, czy
chodzi o werońskie wpływy we Freising. Glosy sgn. pochodzą z XI w. (Ertmer). Lit. CLA,
IX, 1281; SSBK,1, s. 149; SSBK,2, s. 213; B. Bischoff, MS,3, s. 30; E. Kessler, Die
Auszeichnungsschrift, s. Ill; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 527; D. Ertmer, Studien zur
althochdeutschen und altsächsischen Juvencusglossierung, Göttingen 1994, s. 290nn; G. D.
Hobson, Some Early Bindings, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6407, Alcuinus: De rethorica, De dialectica; Augustinus: Soliloqium

de trinitate, (ff. 119); Verona [Freising, tuż po napisaniu], saec. VIIEIX (za działalności
Pacifiusa 776-844); ok. 800, może jeszcze za Alkuina (Bischoff).
P. Litera 'g' ma różne formy, w tym i insularną. Interpunkcja jest różna u poszczególnych
skrybów. Lit. CLA, IX, 1282; SSBK,1, s. 149; B. Bischoff, MS,1, s. 275; MS,3, s. 30; tenże,
Italienische Handschriften, s. 182; F. L. Newton, Tibullus in Two Grammatical Florilegia of
the Middle Ages, Transactions of the American Philological Association, 93(1962), s. 253-86;
P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258.

553
MÜNCHEN, BS, Clm. 6413, Aldhelmus ad Aciricium; Alcuinus: De ortographia (ff. 24);
Freising [Freising], saec. IX,2/4.
P. W zestawie skrótów widać ślady insularnego wzorca. Lit. SSBK,1, s. 118; G. D. Hobson,
Some Early Bindings, s. 215; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 529.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6417Eutyches (ff. 31); Freising(?) [Freising], saec. IX/X.
P. Rękopis zawiera insularne abrewiacje. Lit. SSBK,1, s. 150.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6424, Lectionarium (Comes Alcuini) ff. 145); Freising [Freising],
saec. IX,2/4 (Bischoff); 820 (Gamber).
P. Na f. 4r znajduje się inicjał 'F' wykonany w stylu insularnym. Strona tytułowa została
skopiowana z Clm. 6242 (Freising saec. IX,1/3). Lit. SSBK,2, s. 215; CLLA, 1042; G. Morin,
Une redaction inedite de la preface au Supplement du Comes d'Alcuin, RB, 29(1912), s. 341-
48; K. Bierbrauer, Ornamentik, s. 21; N. Daniel, Handschriften, s. 65; Freising: 1250 Jahre
[A. Weiner], s. 241.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6433, Sententiae variaepatrum; Isidorus: Synonyma ff. 69); Freising
[Freising], saec. Vlllex.
P. Całość jest dziełem Peregrinusa (minuskułą). Małe, czerwono upunktowane inicjały. Od f.
56r nagłówki wpisane są w anglosaskiej półuncjale (majuskule-Lowe). Insularne abrewiacje.
Występują akcenty ponad monosylabami. Na f. 33v (f. 37v - Glaser) ręką Peregrinusa wpis
imienia '. . . erathuuar'. Ornamentyka jest anglosaska z wpływami iryjskimi. Tekst wykazuje
zależność od iryjskiego wzoru. Widoczne jest pewne tekstualne podobieństwo do Clm. 6302
(Lehner). Zawiera 10 glos rylcowych, z tego 3 są odcyfrowane (Glaser). Lit. CLA, IX, 1283;
SSBK,1, s. 61, 75; G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s. 97nn, Taf. 13(f. 52r); CCSL,
108D, 1987, ed. A. Lehner, s. Xlllnn, Abb. (f. lr, 12vc, 13r); R. E. Reynolds, Unity, s. 118;
K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 10n, Taf. 3. 6, 4. 3, 5. 4, 5. 6, 5. 3, 5. 2, 3. 4, 5. 5; E.
Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 64nn; G. D. Hobson, Some Early, s. 215; R. Bergmann,
Die althochdeutsche (1983), s. 22; H. Mayer, Althochdeutsche, s. 83; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 613nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6434 (ff. 1-40), Arnobius Iunior: Interpretatio evangeliorum;
Hieronymus ad nepotianum, ad Paulinum, ff. 40); Freising [Freising], saec. VIII,2/2
(Bischoff); Vlllex (Lowe, Bischoff-MS).
P. Pismo stylistycznie związane jest z Clm. 6312, 6299, 6279, 6282 jest jednak pod mocnym
wpływem, przynajmniej w części, iryjskiego wzorca - zwłaszcza w skrótach. Na początku
rękopisu brak śladów insularnych, które stopniowo narastają. Jako korektor (f. 18r, 21v, 26v)
pracował insularny (nie Peregrinus), zapewne anglosaski skryba (SSBK,1, s. 142 mówi o
iryjskiej ręce, a MS,3 i SSBK,2 o anglosaskiej). Na f. 30r i 31r skryba próbuje naśladować
insularną ligaturę 'tio' -również inne ligatury wydają się być niewolniczym naśladownictwem
wzorca. Na podstawie identyfikacji korektur jako iryjskich Bischoff brał pod uwagę możliwe
związki rękopisu z Virgilem i jego kręgiem. Lit. CLA, IX, 1284; SSBK,1, s. 62, 79; SSBK,2,
s. 55, B. Bischoff, MS,1, s. 221; MS,3, s. 40; tenże, Die Role von Einflüssen, s. 94; E.
Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 64n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6434 (ff. 41-112), Collectio canonum Hibernensis; Audax; Freising
[Freising], saec. Vlllex.
K. Kodeks został napisany na vellum. P. Według Kessler skryba nr 11, u którego widać
insularny wpływ na pismo, pracował razem z Peregrinusem. Ręka główna i ręka nr 10 są pod
wpływem insularnym. Insularne abrewiacje u pozostałych rąk są przejęte z insularnego

554
wzorca. Lit. CLA, IX, 1285; SSBK,1, s. 62, 80; R. McKitterick, Knowledge of Canon, s.
102n; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 81n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 7678 [oprawa], Lectionarium (ff. 2); Regensburg; skryptorium
książęce w Regensburgu (Gamber) [Indersdorf koło Freising], saec. VIII,2/2.
P. Występuje regularnie insularna forma 'g' w ręce, która współdziałała z anglosaską w Clm.
14080. Lit. CLA, IX, 1287; CLLA, 1211; SSBK,2, s. 235; K. Gamber, Eine ältere
Schwesterhandschrift des Tassilo-Sakramentars in Prag, RB, 80(1970), s. 157; tenże,
Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s. 11, pl. 3a.

MÜNCHEN, BS, Clm. 7980, Vitae patrum (ff. 93); Środkowa bądź płd. Francja [Kaisheim],
saec. IX.
P. Okazyjnie pojawia się insularne 'g' i używa się uncjalnego 'd'. Lit. SSBK,1, s. 54.

MÜNCHEN, BS, Clm. 8112, Bonifatius: Epistulae; Capitularia (ff. 128); Fulda (Bischoff,
Spilling); Mainz (Tangl) [Fulda; Mainz (Mordek)], saec. IX, 1/2 przed 840 (Spilling); IX, 1/4
(Stevens); IX, 1/3 (Mordek).
K. (?) P. Anglosaskie pismo z Fuldy podobne do Oxford, Laud. lat. 102. Tradycja tekstualna
rękopisu związana jest z Mainz. Być może kodeks został skopiowany z mogunckiego wzorca
(Bischoff). Akcenty są regularnie stawiane nad monosylabami. Pojawiają się insularne
abrewiacje, które wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca. Pismo podobne jest do Clm.
1086 (Tangl). Lit. LsK, s. 16n, 56; M. Tangl, Studien zur Neuausgabe, s. 63nn; R. Derolez,
Runica, s. 198; H. Spilling, Angelsächsische, s. 91; W. M. Stevens, Fulda Scribes, 314; H.
Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 333nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 8113, Ambrosius: De fide et de incarnatione (ff. 215f Fulda [Mainz],
saec. IX, 1/4, za Eigila (Weiner).
K. (?) P. Tekst należy do tradycji anglosaskiej (Faller). Inicjały są insularne, czerwono
opunktowane (Weiner). Lit. E. Baron, Mainzer Buchmalerei, s. 118; K. Bierbrauer 1990, s.
112; CSEL, 78, 1968, ed. O. Faller, s. 32n; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 29, 151, Tab.
12.

MÜNCHEN, BS, Clm. 8114, Epistulae Pauli (ff. 42); Fulda [Mainz (Coens)], saec. IX,2/4.
K. (?) P. Karolińska minuskułą z wpływami insularnymi. Inicjały są czerwono opunktowane.
Lit. W. M. Lindsay, P. Lehmann, The Early Mayence Scriptorium, s. 130; M. Coens,
Anciennes litanies des saints, AB, 54(1936), s. 19nn; H. Spilling, Fuldaer Script, s. 178; K.
Bierbrauer, 1990, s. 112; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 151.

MÜNCHEN, BS, Clm. 9515, Gregorius M.: Homiliae in evangelia (ff. 135); Regensburg
[Regensburg], saec. IX,2/10.
P. Napisany jedną ręką. Występują insularne inicjały, które są czerwono opunktowane.
Pojawiają się insularne abrewiacje u współczesnego korektora (Bischoff). Holter widzi
iryjskie wpływy na inicjały, które z kolei Bierbrauer określa jako insularno-kontynentalne.
Lit. SSBK,1, s. 198; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 108; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s.
27, Taf. 17. 7, 17. 9.

MÜNCHEN, BS, Clm. 9545 (f. 1-76), Epistulae Pauli et catholicae cum scholis;
skryptorium nadbodeńskie [Oberalteich], saec. IX/X.
P. Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. SSBK,2, s. 249.

MÜNCHEN, BS, Clm. 9638, Gregorius M.: Reguła pastoralis (ss. 328); płn. Włochy
[Ellwanger], saec. IX,2/2.

555
P. Napisany niekaligraficznymi rękoma. W inicjałach odzwierciedla się wpływ St. Amand i
Salzburga, niektóre z nich są czerwono opunktowane. Lit. SSBK,1, s. 265; SSBK,2, s. 207;
H. Hoffmann, Buchkunst, s. 481; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 59.

MÜNCHEN, BS, Clm. 9668, Libri Machabaeorum (ff. 102f, Francja(?) [Oberalteich], saec.
ok. 800.
P. Jedna z rąk używa regularnie insularnego 'g', pozostałe ręce jedynie sporadycznie. Niektóre
inicjały są czerwono lub czarno opunktowane. Lit. SSBK,1, s. 265.

MÜNCHEN, BS, Clm. 12632, Isidorus: De officis (ff 106f okolice Salzburga (Bischoff);
Mondsee (Kramer) [St. Florian, potem Ranshofen], saec. IXin.
P. Ortografia sugeruje insularny wzorzec (Beeson). Lit. SSBK,2, s. 11, 34n; C. H. Beeson,
Isidor-Studien, s. 50; CCSL, 113, 1989, ed. Ch. M. Lawson, s. 24; S. Kramer, Die Bibliothek
von Ranshoffen im frühen und hohen Mittelalter, [w:] The Role of Book,vol. 2, s. 56nn, il. (f.
106v).

MÜNCHEN, BS, Clm. 13038, Ps.-Hieronymus: Commentarius in epislolas Pauli (ff. 388f
Regensburg [Regensburg], saec. Vlllex; ok. 800 (Bischoff).
K. Kodeks został w części napisany na vellum. P. Insularne abrewiacje, które nie pochodzą z
insularnego wzorca. Omyłki wstawiane przy pomocy d-h i h-h. W korekturach również
pojawiają się insularne abrewiacje (Lowe). Insularne abrewiacje pochodzą z insularnego
wzorca (Souter). Mimo występowania okazyjnie insularnych abrewiacji wzorzec nie był w
piśmie insularnym, ale prawdopodobnie w uncjale. Kopią tego rękopisu jest Clm. 14388 z 1
poł. IX w. (Bischoff). Być może rękopis pochodzi z walijskiego wzorca z 1 poł. VIII w. Ze
wzorca skopiowano imię skryby: 'Merianus' (Frede). Lit. CLA, IX, 1288; SSBK,1, s. 188; A.
Souter, Pelagius's, 1, s. 29ln; K. Holter, Die Buchschmuck, s. 108; K. Bierbrauer, Die
Ornamentik, s. 24n, 125n, Taf. 16. 8; H. J. Frede, Eine neue Handschrift des
Pauluskommentars von Pelagius, RB, 73(1963), s. 307-11; J. Vezin, La travail, s. 212; B.
Bischoff, Kaligraphie, s. 12n, Taf. 2.

MÜNCHEN, BS, Clm. 13581, Anonymi commentarius in Apocalypsin (ff. 284f ok. Tours
[Regensburg], saec. IX, 1/2.
P. Napisany m. in. przez Isanberta. Abrewiacje wskazują na kopiowanie z insularnego
wzorca. Lit. SSBK,1, s. 230, 232.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14046, Hrabanus Maurus in libros Machabaeorum', niemiecko-

insularne skryptorium, Fulda(?) [Regensburg], saec. IXmed lub później.
K. (?) P. Napisany przez kilka rąk karolińskich, a wśród nich jedna (f. 23r) charakteryzuje się
wyraźnym duktem anglosaskim. Z tego samego kręgu pochodzi Regensburg, Bischöfliche
Zentralbibliothek, Fragm. S. N. Lit. SSBK,1, s. 226n; SSBK,2, s. 253; B. Bischoff, MS,3, s.
191; MS,2, s. 78; H. Reinelt, Hrabanus, s. 72, Abb. 6(f. 4r); O. Berggötz, Hrabanus Maurus, s.
24.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14077 + 14078 + GRAZ, UB, 1703/81, Cassiodorus: Commentarius
inpsalmos (ff. 302+286)', Regensburg [Regensburg], saec. IX,2/3.
K. (?) P. Korektury są wprowadzone insularną (celtycką) ręką. Lit. SSBK,1, s. 180, 217n;
SSBK,2, s. 240 B. Bischoff, Kalligraphie, s. 14, Taf. 4.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14078 [ zob. Clm. 14077]

MÜNCHEN, BS, Clm. 14080 (ff. 1-33, 37-112), Isaias et Hieremias', Regensburg
[Regensburg], saec. VIII,2/2 (przed 790); VIII,3/4 (Bischoff); VIII,3/3, Vlllex (Mütherich).

556
P. Napisany przez 1-2 ręce anglosaskie w półuncjale (jedna z nich pisała Clm. 14653 w/g
Bierbrauer) i kilka wtrętów rąk insularno-kontynentalnych -jedna z nich pojawia się w Clm.
7678 (oprawa). Pismo anglosaskie jest podobne do tego z rękopisu Berlin, 877 (Bischoff).
Anglosaski skryba wpisał: 'finem deo gratias ago deo meo'. Omyłki sygnowane przez d-h,
niektóre są anglosaskie np. f. 5r, 54r. Inicjały zasadniczo insularne, czerwono opunktowane,
ale też są i kontynentalne. Insularne abrewiacje. Rękopis jest kopią z anglosaskiego wzorca
(Bischoff). Widoczne są kontynentalne wpływy na pismo(np. w literze 'r' oraz w ligaturach) i
przypominają Clm. 15653. Pojawia się zupełnie niedoświadczona ręka, która kopiuje
insularny tekst. Foliały 90v-91v napisane pismem prekarolińskim z insularnym 'g' (Lowe,
Bischoff). Widoczne są kontynentalne wpływy w kształcie litery 'r' wewnątrz wyrazów
(Baesecke). Format jak i liczba wierszy zgadza się z Wien 1218, dla którego ten rękopis był
prawdopodobnie wzorcem (Fischer). Wien 1218 i Clm. 14080 stanowią jeden zbiór z
księgami proroków (Lowe). Jest to jeden z najstarszych rękopisów z Regensburga -wskazuje
on, że dość wcześnie pracowali obok siebie insularni i kontynentalni skrybowie. W/g Thiele
w Bamberg, Cod. Class. 3 (f. 1-93) występuje ten sam tekst. W/g Mütherich pismo należy do
anglosasko wyuczonego skryby, który przejął z insularnych wzorców ornamentykę
dołączając elementy kontynentalne. Lit. CLA, IX, 1289a; SSBK,1, s. 184, 187; SSBK,2, s.
235; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 73; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 23, 126, Taf. 14.
1-2; K. Bierbrauer, 1990, s. 56; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 21, Taf. 20(f. 29r, 91r); B.
Bischoff, MS,2, s. 144; B. Fischer, KdG,2, s. 207; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 108, Abb.
98; W. Thiele, Sapientia Salomonis, s. 28n; B. Bischoff, Kalligraphie, s. 12; Regensburger
Buchmalerei [K. Bierbrauer], s. 19, Taf. 8 l(f. 5r); G. Cames, Dix siecles d'enluminure, s. 25,
il. (f. 137v). G. Baesecke, Vocabularius, Taf. 20.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14082, Hieronymus in Danielem, Ioelem, Micheam, Naum,

Malachiam (ff. 189)\ Murbach [Regensburg, St. Emmeram], saec. VIII/IX; po 800 (Bischoff).
K. Kodeks został w części napisany na vellum. P. Kopia wzorca insularnego. Insularne
inicjały są czerwono opunktowane -insularne wpływy widoczne są zwłaszcza u pierwszej ręki
pracującej do f. 37v. W/g Gloria rękopis jest podobny do częściowo anglosaskiego Clm.
4597. Niektóre inicjały wykazują wpływy insularne (Bierbrauer). Lit. CLA, IX, 1290;
SSBK,1, s. 228; SSBK,2, s. 241; CCSL, 75A, ed. F. Gloria, s. 760; K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 75n; K. Bierbrauer, Katalog, s. 107; K. i V. Bierbrauer, Schuttem, s. 481;
CCSL, 75A, ed. F. Glorie, s. 760.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14096, Isidorus: Prooemia, Alegoricae; Testimonia divinae

scripturae (ff. 101); zach. Anglia(?), Walia(?), Kornwalia(?); Bretania(?) (Bischoff);
skryptorium kontynentalne (Lehner) [Regensburg], saec. IX, 1/2 (Bischoff); VIII (Lindsay).
P. Napisany insularnym pismem; zachowały się pojedyncze wizygockie abrewiacje (Beeson).
Pismo (8 rąk) jest efektem zetknięcia się celtyckiej i karolińskiej tradycji kaligraficznej.
Miejscami wyraźny jest wpływ minuskuły karolińskiej. Wzorzec był wizygocki. Pojawiają
się insularne abrewiacje (Bischoff). Pismo jest anglosaskie, a miejscami przechodzi w
karolińskie. Skryba używa okazyjnie również anglosaskiej majuskuły. Abrewiacje wskazują,
że rękopis powstał na kontynencie. W ortografii pojawiają się symptomy wizygockie. Lit.
SSBK,1, s. 229; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 21, Taf. 21(f. lr, 63r, 75r, 81r); B.
Bischoff, MS,1, s. 186n; MS,3, s. 40; W. M. Lindsay, Notae, s. 72, 468; C. H. Beeson, Isidor-
Studien, s. 31; CCSL, 108D, 1987, ed. A. Lehner, s. 46nn, Abb. (f. 89v, 90r). G. Baesecke,
Vocabularius, Taf. 21.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14101 (oprawa) + Clm. 29078 nr 27 + Clm. 29081 nr 10, 11,
Kalendarium (ff. 5)\ Regensburg [Regensburg], saec. IX,2/3 (Bischoff); IX,2/2 (Wollasch).
K. (?) P. Pismo jest bardzo podobne do Clm. 14077 + 14078 (Bischoff). Kalendarz został
skomponowany na podstawie anglosaskich wzorców (Wollasch). Lit. SSBK,1, s. 221; J.
Wollasch, Aus einem Regensburger Kalendar des 9. Jahrhunderts, [w:] Historiographia
557
mediaevalis. Studien zur Geschichtsschreibung und Quellenkunde des Mittelalters, Festschrift
für Franz Joseph Schmidle zum 65. Geburtstag, Darmstadt 1988, s. 60-76.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14166 (ff. 72-201), Isidorus in Peniaieuchum (Octateuchum-Lowe)

(ff. 201)', Regensburg [Regensburg, St. Emmeram], saec. VIIIex; ok. 800 (Bischoff).
P. Insularne abrewiacje. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane. Pojawia się grecka
'omega' zamiast łacińskiego 'o' oraz czasem całe sentencje są transkrybowane w grece.
Kodeks jest kopią insularnego, być może iryjskiego wzorca. Opuszczone 'm' zaznaczane jest
na sposób wizygocki. Zawiera 1 glosę (f. 73r) sgn. z 1 słowem. Lit. CLA, IX, 1291; SSBK,1,
s. 189; C. H. Beeson Isidorstudien, s. 108; P. Lehmann, B. Bischoff, Nachträge, s. 159; K.
Holter, Die Buchschmuck, s. 108, Abb. 97; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 25, 126n, Taf.
15. 1-3, 15. 6-7; Regensburger Buchmalerei [K. Bierbrauer], s. 19n, Taf. 83(f. 73r); R.
Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s. 22n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 743.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14171, Augustinus: Sermones de verbis Domini et apostoli (ff. 229)\
Soissons, St. Medard(?) [Regensburg], saec. tuż po IXmed.
P. Napisany przez ok. 10 rąk. Inicjał 'Q' na f. 72r jest czerwono opunktowany. Bardzo
podobne pismo występuje w Bamberg, HJ. IV. 5. Lit. SSBK,1, s. 234; SSBK,2, s. 242.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14179, Epistulae Pauli (ff. 127)\ Cambrai [Regensburg], saec. IXin
(Frede).
P. Niektóre znaki korekcyjne są runami, inne są przekształconymi notami tyrońskimi. Widać
paleograficzne podobieństwo do Cambrai 154 napisanego w 811/812 roku dla biskupa
Hildoarda. W inicjałach widoczny jest wpływ insularny (Bischoff, Frede). Lit. SSBK,1, 235;
R. Derolez, Runica, s. 402; H. J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, 59n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14197, Ezechiel, Daniel, prophetae minores (ff. 126), Regensburg
[Regensburg, St. Emmeram], saec. VIII,2/2 (Lowe, Bischoff); tuż przed lub tuż po 800
(Mütherich).
K. Kodeks został w części napisany na vellum. P. Kilka inicjałów nawiązuje do insularnych
wzorców; są czerwono opunktowane, ale występują też kontynentalne. Kodeks jest napisany
jedną ręką tego samego skryby, który pisał Clm. 14080 f. 34, 11 ln, 14166 f. 72n. Omyłki
wprowadzane za pomocą d-h. Jedno bifolio jest z vellum. Inskrypcja: Gratia tibi omnipotens
deus semper, fratres orate pro me ad dominum' i dalej 'Suioanmis'-kryptogram (Lowe).
Niektóre inicjały są podobne do Clm. 14166 (Bierbrauer). Lit. CLA, IX, 1292; SSBK,1, s.
189n; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 108; B. Bischoff, MS,3, s. 98; B. Fischer, KdG,2, s.
207; K. Holter, Die Buchschmuck, s. 108, Abb. 100; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 25,
127n, Taf. 16. 9, 17. 1-5; Regensburger Buchmalerei [K. Bierbrauer], s. 19, Taf. 82(f. lv).

MÜNCHEN, BS, Clm. 14210, Hrabanus Maurus: De institutione clericorum (ff. 127)', Fulda
[Regensburg], saec. IXin (Bischoff); IX,2/4 (Weiner).
K. (?) P. Napisany 1 ręką karolińską (f. 2r-2v) i 1 lub kilkoma bardzo podobnymi
anglosaskimi (od f. 3v) -porównywalne do anglosaskich Clm. 14748 i M. p. th. f. 65 i 72.
Nagłówki są w anglosaskiej minuskule (Bischoff, Spilling). Bardzo liczne inicjały o
uproszczonych formach insularnych (Weiner). Inicjały są opunktowane [DS], Lit. SSBK,1, s.
235; SSBK,2, s. 242; B. Bischoff, MS,2, s. 78; K. Bierbrauer, 1990, s. Ill; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 89; H. Reinelt, Hrabanus, s. 65, Abb. l(f. 71r); P. Hagele, Hrabanus, s.
89, 91, Abb. 14-5(f. 102r, 21v)O. Berggótz, Hrabanus Maurus, s. 11; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 37, 152n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14222, Evangeliarium (ff. 199), Regensburg [Regensburg], saec. ok.
820 (Holter).

558
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą. Widoczne są insularne wpływy na ornamentykę
(Holter). Lit. SSBK,1, s. 180, 210; Regensburger Buchmalerei [K. Bierbrauer], s. 21, Taf. (f.
12r); K. Holter, Die Buchschmuck, s. 108, Abb. 102; tenże, Insular oder italienisch?, s.
187nn, Abb. 6(f. 9r).

MÜNCHEN, BS, Clm. 14248, Augustinus in Psalmum CXVIII; Varia (ff. 176); Regensburg
[Regensburg], saec. IXin (Bischoff, Bierbrauer); IX,2/2 (Sims-Williams).
K. (?) P. Modlitewnik ten ściśle nawiązuje do anglosaskich modlitewników i może był
skompilowany pod bezpośrednim bądź pośrednim wpływem Anglosasów (Sims-Williams).
W/g Frosta modlitewnik nawiązuje do tradycji iryjskiej. Inicjały są czerwono opunktowane
(Bischoff). Takie same orationes znajdują się w Orleans 184 i w Księdze z Cerne (McNally).
Lit. SSBK,1, s. 193; M. Frost, A Prayer Book from St. Emmeram, Ratisbon, JTS, 30(1928-9),
s. 32-45; R. McNally, Der irische Liber de numeris, s. 189; W. Godel, Irisches Beten im
frühen Mittelalter, Zeitschrift für katholische Theologie, 85(1963), s. 279n; K. Bierbrauer,
Die Ornamentik, s. 27, 128, Taf. 16. 10-11; K. Bierbrauer, 1990, s. 59; P. Sims-Williams,
Thoughts on Ephrem, s. 211.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14252, Glossarium Abavus (ff. 197)', Regensburg [Regensburg], saec.
IX,2/10.
K. (?) P. Insularne wpływy na pismo. Tekst odzwierciedla insularne wpływy wynikające z
wpływów insularnego archetypu. Rękopis był wzorcem dla Clm. 14804, w którym np. nie
zrozumiano iryjskiego skrótu dla 'interpretatur' (Bischoff). Tekst kończy się insularną formułą
'finit' (Lindsay). Lit. SSBK,1, s. 193n, 216n; W. M. Lindsay, Collectanea, s. 6; K. Bierbrauer,
Die Ornamentik, s. 27, 128n, Taf. 17. 6, 17. 8, 18,1-3.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14286, Augustinus: Tractatus in evangelium S. lohannis (ff. 212)',
Regensburg [Regensburg, St. Emmeram], saec. VIII/IX.
K. Kodeks został w części napisany na vellum. P. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami
i czasem nad końcówkami -is. Inicjały są czerwono opunktowane i wzorowane na iryjskim
egzemplarzu. Używa się insularnego i karolińskiego 'g' (Lowe). Lit. CLA, IX, 1293; SSBK,1,
190; B. Bischoff, MS,1, s. 79; K. Holter, Die Buchschmuck, s. 108; K. Bierbrauer, Die
Ornamentik, s. 25n, 129n, Taf. 15. 4-5, 15. 8, 16,1-4.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14292, Beda super Marcum (ff. 133)', prawdopodobnie zach. Niemcy
[Regensburg], saec. IXmed.
P. Bezpośredni wzorzec był w piśmie insularnym. Lit. SSBK,1, s. 236.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14324 (f. 36-70), Boethius: De consolatione; Regensburg

[Regensburg], saec. IX,2/3.
P. Insularne abrewiacje wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca. Lit. SSBK,1, s. 220.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14325, Isidorus: Libri sententiarum; sermones (ff. 152)', płd. Francja
zwizygockimi koneksjami [Regensburg, St. Emmeram], saec. VIII,2/2; Vlllex.
P. Wpływ insularnego wzorca na insularne, czerwono opunktowane inicjały i insularne
stylizacje (Lowe). Zdaniem Bischoffa widać ślady wizygockiej tradycji tekstu. Lit. CLA, IX,
1295; SSBK,1, s. 237; SSBK,2, s. 242; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 48; B. Bischoff,
MS,1, s. 194; MS,3, s. 18.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14345, Epistulae Pauli (ff. 117)', środkowa Nadrenia (Bischoff);
Lorsch (Boeckler) [Regensburg], saec. IX,2/4 (Bischoff); IXmed lub tuż po (Bischoff -
SSBK).

559
K. (?) P. Pismo wykazuje wpływy insularne i przypomina nieco typ pisma z Mainz. Inicjały
wykazują wpływy insularne. Tekstualnie rękopis podobny jest do Vaticano, Pal. lat. 57 z 1
poł. IX w. z Lorsch (Bischoff). Boeckler widzi podobieństwa do miniatur z Vat. Reg. lat. 154.
W ornamentyce występują elementy anglosaskie (Micheli). Lit. SSBK,1, s. 239; SSBK,2, s.
242; A. Goldschmidt, Die deutsche Buchmalerei, s. 49; A. Boeckler, Der Codex
Wittekindeus, Leipzig 1938, s. 21; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 157, pl. 259-260(f. 88v,
58v); Kunst des frühen Mittelalters, nr 57; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 472.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14368, Homiliarium Alani (ff. 201); Regensburg [Regensburg], saec.
IX,2/4.
P. W ornamentyce odzwierciedlają się insularne wpływy. Lit. SSBK,1, s. 208n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14369, Hieronymus in psalmos (ff. 188); Regensburg [Regensburg],
saec. IX,4/10.
P. Napisany przez tę samą rękę co Clm. 14804, która nie została wykształcona w
Regensburgu. Rękopis został wiernie skopiowany z Clm. 14314, jedynie inicjałom dodano
opunktowanie. Na f. 188v wpis: 'Sigimarus / ora pro me frater Sigimarus'. Lit. SSBK,1, s.
215n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14379, Gregorius M.: Homiliae in evangelia (ff. 113)', Murbach
[Regensburg, St. Emmeram], saec. VIII/IX; po 800 (Bischoff).
K. Kodeks został częściowo napisany na vellum. P. Rękopis jest kopią insularnego wzorca
(Bischoff). Pojawiają się małe, czerwono opunktowane inicjały. Występują akcenty ponad
monosylabami. Kodeks podobny jest do Clm. 14082. Na f. 113v wpis: 'presens liber finem
habet premium eius non habet finem ideoque quicumque legerit in hoc codice orare eum pro
scriptore............. re desiderat per adiutorem. . . ti. . . ego omnipotens deus'. Ornamentyka
inicjałów nawiązuje do stylu insularnego (Cames). Niektóre inicjały wykazują wpływy
insularne (Bierbrauer). Kodeks zawiera liczne starogórnoniemieckie glosy rylcowe w
dialekcie bawarskim (Bischoff, Kóbler). Lit. CLA, IX, 1296; SSBK,1, s. 228; G. L. Micheli,
L'enluminure, s. 101; K. Holter, Der, Buchschmuck, s. 75; G. Cames, Dix siecles
d'enluminure, s. 25, il. 21 (f. 2v); B. Bischoff, Nachträge, s. 160; K. i V. Bierbrauer,
Schuttem, s. 481; G. Kóbler, Ergänzungen, s. 747; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 59.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14387 (f. 20-94), Ps.-Beda: De titulis psalmorum; Beda:
Explanationes; St. Amand [Regensburg], saec. VIIIex/IXin.
P. Abrewiacje wskazują bez wątpienia na kopiowanie z anglosaskiego wzorca. Z tego samego
wzorca skopiowano Reims, 118 i BN. lat. 2843 (Bischoff). Tekst pochodzi z tej samej szkoły
(Northumbria?, Irlandia?) co tekst komentarza w Vat. Pal. lat. 68 i BN, lat. 13159
(McNamara). Zawartość rękopisu zgadza się z BN, 12273 (Corbie, s. IX) (Fischer). Lit.
SSBK,2, s. 123; B. Bischoff, MS,1, s. 113nn; B. Fischer, Bedae de titulis psalmorum liber, s.
90nn; M. McNamara, Ireland and Northumbria, s. 283.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14391, Alcuini expositio in evangelium lohannis ff. 189); (?)
(Bischoff); Fulda(?) (Chroust) [Regensburg w poł. IX w. ], saec. IX, 1/2.
P. Napisany w dużej części przez Isanberta (f. lv-2v, 121v-189) i 4 innych skrybów, którzy
byli być może jego uczniami. Często jedna ręka pisze tylko jedną stronę. Wszystkie ręce
wykazują anglosaskie wpływy, które pochodzą ze wzorca lub z tradycji, w której wyrośli.
Pismo uncjalne wykazuje również wpływy anglosaskie. Użyto bogatego zestawu znaków
interpunkcyjnych, w tym i insularne. Korektury pochodzą z ręki Isanberta, który pozostawił
również parę not tyrońskich na marginesie (Chroust). Ręka pisząca na f. 28r-59v pochodzi od
ręki podobnej do kręgu salzburskiego. Pozostali skrybowie wykazują wpływy francuskie. Lit.
SSBK,1, s. 23ln. A. Chroust, ser. I, Lfg. III, Taf. l(f. 47v, 189r).

560
MÜNCHEN, BS, Clm. 14392, Ps.-Isidorus: De ortu et obitu prophetarum; Ps.-Isidorus:
Liber de numeris (ff. 117)', Freising(?) (Bischoff, SSBK,2) [Regensburg (od ok. 840-850)],
saec. IX, 1/2 (Bischoff); IX,l/4ex.
P. Pojawia się ślad insularnego archetypu dla teksu. Ręka korektora jest insularna (celtycka) -
ta sama pracowała przy Clm. 14666 z Regensburga. Błędny wpis w grece skopiowany został
ze wzorca. Tekst pseudo-Izydora należy do tej samej tradycji co w Orleans 184 i Kolmar 39
(Bischoff). Insularne korektury potwierdzają obecność rękopisu w Regensburgu ok. 840-850
(McNally). Lit. SSBK,1, s. 99, 220; SSBK,2, s. 215; B. Bischoff, MS,3, s. 101; R. McNally,
Der irische Liber de numeris, s. 13n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14405, Hrabanus Maurus: De institutione clericorum (ff. 100)',
Regensburg (skryba wyuczony w Fuldzie) [Regensburg], saec. IX,4/10.
K. (?) P. Całość dziełem jednej ręki (ta sama pracowała przy St. Gallen 286 z tym samym
tekstem oraz przy Clm. 14540), która odzwierciedla wpływy anglosaskie. Skryba wyuczony
był chyba w Fuldzie (Bierbrauer). Wpis dedykacji dla mnichów fuldajskich. Ornamentyka
rękopisu jest bez wpływów insularnych. Lit. SSBK,1, s. 214, Taf. 7b; K. Bierbrauer, s. 66; O.
Berggótz, Hrabanus Maurus, s. 11.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14420 (f. 21-36), Cruindmelus: de metrica ratione', płn. Francja
[Regensburg], saec. IX,2/2.
P. Widać insularny wpływ na pismo. Lit. SSBK,1, s. 242; B. Bischoff, Anecdota Carolina,
[w:] Studien zur lateinische Dichtung des Mittelalters. Ehrengabe für Karl Strecker, Dresden
1931, s. 10.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14421, Ieremias (ff. 79)', płd. Niemcy, Szwabia [Regensburg], saec.
IXin.
P. Napisany przez skrybę Nidkera pismem południowoniemieckim z wpływami alemańskimi.
Imię Nidkero jest częste w Reichenau. Na f. 29v, 46r, etc. insularna ręka wpisała korektury i
glosy. Lit. SSBK,1, s. 242; B. Bischoff, MS,3, s. 24.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14425, Hieronymus: Commentarius in Hieremiam (ff. 159)',

Regensburg [Regensburg], saec. Vlllex (Bischoff).
P. Rękopis został napisany przez 3 ręce wykazujące wpływy insularne. Wpisy na marginesie
dokonano ręką insularną. Omyłki zaznaczone są literami h-h. Występują akcenty ponad
monosylabami. Na f. 159 inskrypcja: 'DEO GRATIAS. AMEN. Arnice qui legis retro digitis
teneas ne subito litteras deleas quia qui nescit scribere nullum se putat habere laborem. Orate
pro scriptorem si deum habeatis in omnibus protectorem. MACChO' -'o' wpisane jest grecką
literą (Lowe). Pismo głównej ręki przypomina to z Clm. 14457 (f. 31-97). Pozostałe 3 ręce
wykazują wpływy insularne. Macho był świadkiem na dokumentach z lat 840-6 (Gamber), ale
zdaniem Bischoffa nie dotyczą tego skryby. Insularna (celtycka) ręka, która pracowała przy z
Clm. 14666 i Berlin lat. fol. 421, wpisała krytyczne uwagi na marginesie (Bischoff). Rękopis
zawiera ok. 50 glos, w tym 37 sgn., ale tylko 27 jest czytelnych (Mayer). Glosy
starogórnoniemieckie zostały napisane przez 4 ręce. Być może glosy rylcowe pochodzą od
ręki, która w tekście głównym pisała karoliną z wpływami Szkoły Pałacowej. Glosy
pochodzą z końca VIII w. (Siewert, Bischoff). Lit. CLA, IX, 1297; SSBK,1, s. 174, 190, 220;
SSBK,2, s. 236n; K. Bierbrauer, s. 59; K. Gamber, Beiträge zur Geschichte Regensburg,
12(1978), s. 87; R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s. 23; H. Mayer, Althochdeutsche,
s. 89n; K. Siewert, Glossenfunde, s. 89nn; G. Kóbler, Ergänzungen, s. 799; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 59.

561
MÜNCHEN, BS, Clm. 14426, Questiones super evangelia (ff. 154); Regensburg (skryba
wykształcony w Fuldzie) [Regensburg], saec. IX,4/10.
K. (?) P. Wzorzec był chyba insularny, a skryba został wykształcony w Fuldzie, skąd
pochodzą anglosaskie wpływy na jego pismo. Ten sam komentarz do ewangelii znajduje się
w Karlsruhe, Aug. 191 i Bruxelles 8654-72 (Bischoff). Na f. 3v-6r znajduje się tekst
iryjskiego komentarza (Kelly). Podobny komentarz znajduje się w BN, lat. 11561 i w Lyon
447 (McNally). Lit. SSBK,1, s. 179, 214; G. Baesecke, Die Karlische Renaissance, s. 443;
CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. 210; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 412.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14431, Ps.-Chrysostomus: Sermo de malis mulieribus (ff. 57); ok.
Passau [Regensburg], saec. IX,2/10.
P. Insularna interpunkcja, która wpisana jest na czerwono. Na próbce pisma u Bischoffa
widać, że po silnej pauzie ',. ' następuje 'littera notabilior', wypełniona prawdopodobnie
(reprodukcja jest czarno-biała) na czerwono. Lit. SSBK,2, s. 35.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14446 b, Ps.-Hieronymus: Expositio in IV evangelia etc. (ff. 80);
Regensburg [Regensburg, St. Emmeram], saec. IX,2/10 (Bischoff); VIII/IX (Griesser).
P. Insularne wpływy na inicjały i pismo, zwłaszcza w półuncjale w nagłówkach (Bischoff).
Ortografia jak i abrewiacje wskazują na słabo czytelny wzorzec insularny (Griesser). Lit.
SSBK,1, s. 195, Taf. 6c; B. Griesser, Die handschriftliche Überlieferung der Expositio IV
Evangeliorum des Ps.-Hieronymus, RB, 49(1937), s. 284n; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s.
27, 130n, Taf. 16. 5-7; K. Bierbrauer, Katalog, s. 60.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14456, Computus; Annales S. Emmerami maiores (ff. 86);
Regensburg (Bischoff); Salzburg(?) (Chroust) [Regensburg], saec. IX, 1/4, ok. 810 (Bischoff).
K. (?) P. Bischoff zauważa podobieństwo środkowej części kodeksu do fuldajskiego Basel F.
III. 15a. Schemat kosmologiczny podobny jest do Basel F. III 15a. Część główna kodeksu
powstała za Baturicha (Bierbrauer). Tekst komputu jest iryjskiej proweniencji (Krusch). Tekst
komputu został napisany w 718/19 r. w/g wzorca iryjskiego (Schäferdiek). Tekst został
skompilowany w 2 poł. VII w. Pojawia się 1 glosa staroiryjska, która została skopiowana z
iryjskiego wzorca z VII w. (O Cróinin). Starogórnoniemieckie glosy pochodząz tego samego
źródła co te, które znajdują się w młodszym Wolfenbüttel, Weiss. 50 (Butzmann). Lit.
SSBK,1, s. 195n; B. Krusch, Studien zur christlich-mittelalterlichen Chronologie,
Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften 1937/8, phil.-hist. Klasse, s.
58nn; B. Bischoff, MS,2, s. 193; K. Holter, Buchschmuck, s. 108; D. Ó Cróinin, An Old-Irish
Gloss in the Munich Computus, Eigse, 18(1980), s. 289-90; K. Schäferdiek, Der irische
Osterzyklus des sechsten und siebten Jahrhunderts, DA, 39(1983), s. 361nn; Regensburger
Buchmalerei [K. Bierbrauer], s. 20, Taf. 84(f. 74r, Abb. l(f. 73r); Steinmeyer-Sievers, Bd. 4,
s. 228nn, 326n; H. Butzmann, Althochdeutsche Priscian-Glossen aus Weissenburg,
PBB(Halle), 86(1964), s. 388. A. Chroust, ser. I, Lfg. II, Taf. l(f. 81v, 82r).

MÜNCHEN, BS, Clm. 14457 (ff. 31-97), Isidorus in libros regum, Esdrae, et
Machabaeorum; Origenes, Homiliae in Canticum canticorum; Regensburg [Regensburg, St.
Emmeram], saec. VIII/IX.
K. Rękopis został częściowo napisany na vellum. P. Małe insularne inicjały są czerwono
opunktowane. Omyłki zaznaczane przez d-h. Pismo jest podobne do głównej ręki z Clm.
14425 i do ręki od f. 34v z Clm. 14080. Lit. CLA, IX, 1299; SSBK,1, s. 174, 191, Taf. 6b.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14466, Quintilianus: Excerpta; @ [@], saec. @.

P. Skopiowany z insularnego wzorca. Lit. C. H. Beeson, Paris lat. 7530, s. 202nn.

562
MÜNCHEN, BS, Clm. 14469 (f. 1-66), Ps.-Hieronymus: Expositio in evangelia, (?), chyba
nie Regensburg [Regensburg], saec. IX, 1/2.
P. Skopiowany z Clm. 14470, z którego skopiowano anglosaskie abrewiacje. Lit. SSBK,1, s.
208, 245.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14470, Homiliae patrum; Iustus Urgellensis in Canticum Canticorum
(ff. 159); płd. Bawaria (Bischoff) [Regensburg], saec. VIII/IX; ok. 800 (Bischoff); IXin
(Bischoff, Boese).
K. (?) P. Występuje insularne 'autem' obok kontynentalnego (Lindsay). Lowe nie widzi cech
insularnych. Rękopis został napisany w skryptorium, z którego pochodzi Clm. 29158b.
Bezpośrednia kopią tego kodeksu jest Clm. 14469 (Lowe). Nie da się zlokalizować
macierzystego skryptorium (Bischoff). Rękopis zawiera glosy wywodzące się ze szkoły w
Canterbury (Bischoff-Lapidge). Lit. CLA, IX, 1300; SSBK,1, s. 246; W. M. Lindsay, Notae,
s. 21; B. Bischoff, MS,3, s. 26; H. Boese, Anonymi glosa psalmorum ex traditione seniorum,
t. 1, Freiburg 1992, s. 21*; B. Bischoff, M. Lapidge, Biblical Commentaries, s. 290.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14492, Orosii questiones et Augustini responsiones (ff. 142);
Regensburg [Regensburg], saec. IX, 1/2.
K. Kodeks został napisany na vellum. P. Pośród licznych rąk korektorskich występuje jedna
insularna (celtycka), która pracowała również przy Clm. 14666 i Berlin lat. fol. 421. Lit.
SSBK,1, s. 219; Taf. 7c.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14497, Excerpta ex Isidoro; Ps.-Isidorus, Liber de numeris (ff. 56);
płd. Niemcy [Regensburg, St. Emmeram], saec. ok. 800.
K. (?) P. Napisany przez jedną rękę będącą pod wpływem insularnym. Abrewiacje
zaczerpnięte zostały zapewne z iryjskiego wzorca (Bischoff). Kształty wielu liter i ortografia
wykazują insularne wpływy. Na kopiowanie z iryjskiego wzorca wskazuje duży udział
insularnych abrewiacji (McNally). Lit. SSBK,1, s. 247n; R. McNally, Der irische Liber de
numeris, s. 17n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14500 (f. 1-38), Questiones Orosii et responsiones Augustini;
Niederalteich(?) [Regensburg], saec. IX, 1/2.
P. Abrewiacje wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca. Lit. SSBK,1, s. 248; SSBK,2,
s. 7.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14510 (f. 76-186), Alcuin: De fide; 'Freisinger Paternoster'; okolice
Regensburga [Regensburg], saec. IX, 1/2.
P. Napisany przez 6 różnych rąk. Insularny wpływ na pismo i inicjały. Występuje konfuzja
ae-e np. aet. Inicjały nawiązują stylistycznie do insularnych (Bischoff). Rękopis zawiera 68
glos starobawarskich do tekstu Alkuina (Köbler). Lit. SSBK,1, s. 248n; B. Bischoff, MS,3, s.
99; K. Gamber, Das altbairische Petrus-Lied und das kulturelle Leben in Regensburg im 9.
Jh., [w:] tenże, Ecclesia Reginensia, Regensburg 1979, s. 148n, Abb. 30(f. 78); G. Köbler,
Ergänzungen, s. 753; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 59.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14517, Collectio canonum Dionysio-Hadriana (ff. 124); pld.-zach.
Niemcy; płd.-zach. Niemcy(?), Szwajcaria(?), pin. Wlochy(?) (Bischoff) [Regensburg, St.
Emmeram], saec. VIII/IX.
P. Napisany prekarolińską minuskułą z wpływami insularnymi przez 2 ręce: pierwszy skryba
używa uncjalnych liter 'R' i 'S', drugi początkowo konsekwentnie używa insularnego 'r', a
potem przechodzi gwałtownie na 'r' kontynentalne. Omyłki zaznaczane przez h-d (Lowe).
Według Steinmeyera kontynuacją rękopisu jest Clm. 14567. Lit. CLA, IX, 1303; SSBK,1, s.
250n; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 543.

563
MÜNCHEN, BS, Clm. 14537, Ps.-Augustinus: Questiones in Vetus et Novum Testamentum
(ff. 247); Regensburg [Regensburg, St. Emmeram], saec. VIII,2/2 (przed 790).
K. Kodeks został w części napisany na vellum. P. Pismo wydaje się być rezultatem
zmieszania rodzimego stylu z anglosaskim. Rękopis jest prawdopodobnie odpisem z Clm.
6312 z Freising. W piśmie pobocznej ręki (zwłaszcza na f. 147v) pojawia się insularne 'g', a
litery 's, r' zbliżone są do insularnej majuskuły. W ortografii zauważalne jest błędne użycie
litery 'h'. Ręka głównego skryby pracowała przy Wien 1218 (Lowe). Rękopis został
skopiowany z Clm. 6312 (Souter). Główna ręka karolińska pracowała na f. 113r-l 17r przy
Clm. 14653 i prawdopodobnie przy Wien 1218. Pismo rąk wykazujących wpływy insularne
przypomina nieco półuncjałę (Bischoff). Lit. CLA, IX, 1304; SSBK,1, s. 173, 186, Taf. 6a; B.
Bischoff, MS,3, s. 24; A. Souter, CSEL, 50, s. XXXI; B. Fischer, KdG,2, s. 207; K. Holter,
Der Buchschmuck, s. 108; K. Bierbrauer, s. 57.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14540 (f. 158-245), Iohannes Chrysostomus etc.; Regensburg (skryba
wyuczony w Fuldzie) [Regensburg], saec. IX,4/10.
K. (?) P. Rękopis jest dziełem jednej ręki (ta sama pojawia się w Clm. 14405 i St. Gallen
286) wykształconej prawdopodobnie w Fuldzie, która charakteryzuje się silnymi wpływami
anglosaskimi. Lit. SSBK,1, s. 179, 213; G. Baesecke, Die Karlische Renaissance, s. 443.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14540 (ff. 1-157), Leonispapae I epistulae', płn. Włochy, Verona(?);
Regensburg (Bischoff) [Regensburg], saec. VIII,2/2; VIII,3/3 (Bischoff); VIII, 1/2
(Engelbert).
P. Engelbert widzi insularne wpływy. Korektury są chyba włoskie i zaznaczane przez h-h
(Lowe). Bischoff sądzi, że rękopis albo nawet jego skryba był w Regensburgu ok 770/780,
gdzie przejęto pewne cechy stylu z Werony. Lit. CLA, IX, 1305; SSBK,1, s. 185n, 213; P.
Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258; B. Bischoff, Italienische Handschriften, s. 184.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14561, Hieronymus in psalmos (ff. 265); Szwabia (Bischoff);
Reichenau(?) (Swarzencki); płd. Niemcy (Lehmann) [Regensburg], saec. IX, 1/3.
P. Insularne abrewiacje pochodzące ze wzorca (Bischoff). Po wyczerpaniu liter alfabetu
łacińskiego do numeracji poszytów użyto znaków runicznych (Derolez). Lit. SSBK,1, s. 251;
B. Bischoff, MS,3, s. 24; R. Derolez, Runica, s. 402n; taż, Die hrabanische, s. 10.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14614, Candidus; Alcuinus: De fide catholica etc. (ff. 280); Francja
(Bischoff); okolice Tours (Berggótz) [Regensburg], saec. IX, 1/2 (Bischoff); IXmed
(Berggötz).
K. Kodeks został częściowo napisany na vellum. P. Kodeks składa się z 6 części. Inicjały w
części z Alkuinem (od. f. 15lr-243) opierają się na insularnych wzorcach. Młodszy dodatek
wpisany został ręką niemiecko-insularna z terenów nadmeńskich. W interpunkcji używa się
insularnych trójkątnych grup kropek (Bischoff). Część z Alkuinem opiera się na insularnym
wzorcu, być może z Tours -jedna ręka pochodzi z Tours (Ineichen-Eder). Lit. SSBK,1, s.
230nn; Ch. E. Ineichen-Eder, Candidus-Brun, s. 188; O. Berggótz, Hrabanus Maurus, s. 12.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14641 (ff. 1-31), Hieronymus: Ad Oceanum; Gregorius M.;
Epitaphium dla Karola Wielkiego; Fulda [Regensburg, St. Emmeram], saec. IX, 1/2 za
Hrabana (Bischoff).
P. Epitafium Karola Wielkiego napisane jest w anglosaskiej minuskułę z czasów Hrabana,
reszta w minuskułę karolińskiej (Bischoff). Lehmann widzi anglosaskie wpływy na
minuskułę karolińską i insularne korektury. Lit. SSBK,1, s. 252; CLA, IX, 1306; P. Lehmann,
Fuldaer Studien (1925), s. 28; P. Hagele, Hrabanus, s. 81, Abb. (f. lr).

564
MÜNCHEN, BS, Clm. 14641 (ff. 32-47), Tabulae paschale: Fulda [Regensburg, St.
Emmeram], saec. VIIIex, po 779; dodatki z IX,2/4; przed 779 (Prinz).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą z wtrętami w majuskule i
uncjale. Występuje anglosaski skrót dla '-tur'. Najstarszy wpis rocznikarski pochodzi z ręki,
która działała przy Annales Lindisfamenses (Münster, Stattsarchiv, Msc. I. 243) (Ostatni wpis
dotyczu śmierci Sturmiego w 779 r.-Bischoff). Wpisy rocznikarskie dokonane zostały rękoma
anglosaskimi i karolińskimi. Epitafium Karola Wielkiego dodane w w 2 ćwierci IX w.
anglosaską minuskułą -ta sama ręka działa przy Basel, F. III 15e łącznie z 2 karolińskimi.
Wraz z Kassel, astron. 2 pochodzi z tego samego anglosaskiego wzorca (Wattenbach-
Levison). Lehmann wydziela przynajmniej 6 rąk. Tablice paschalne skopiowane są z tego
samego anglosaskiego wzorca co Wien 460. Zapiski historyczne pochodzą z niezależnych
źródeł. Lit. CLA, IX, 1306; SSBK,1, s. 252; B. Bischoff, MS,3, s. 248; Die Ausstellung Karl
der Grosse, nr 342; R. Drögereit, Werden und Heliand, s. 27; G. Wattenbach-W. Levison,
Deutschlands Geschichtsquellen,, Bd,2, Weimar 1953, s. 192; P. Lehmann, Fuldaer Studien
(1925), s. 23, 28nn; H. Spilling, Angelsächsische, s. 86; J. Prinz, Die Corveyer Annalen, s. 2,
14; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 77.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14653, Augustinus: Tractatus in evangelium Iohannis, (ff. 183f
Regensburg [Regensburg, St. Emmeram], saec. VIII,2/2; VIII,3/3 (Bierbrauer).
P. Ręka główna używa smukłej anglosaskiej majuskuły, która jest identyczna z Clm. 14080
(Bischoff). Pozostałe, poboczne ręce są insularne i kontynentalne. Jedna z rąk z wpływami
insularnymi używa litery 'f na sposób wizygocki. Pojawiają się insularne abrewiacje. Inicjały
są zarówno kontynentalne jak i insularne, czerwono opunktowane. Omyłki zaznaczone
zostały znakami d-h. Zapiski z Berlin, lat. fol. 877 są podobne do pisma pojawiającego się w
Clm. 14080 i 14653. Widać wpływy insularnego wzorca na skrybę, który próbuje pisać
również minuskułą (Lowe). Jedna z rąk kontynentalnych (f. 56r-56v) odzwierciedla wpływy
burgundzkie i insularne (Bischoff); insularne i wizygockie (Lowe). Lit. CLA, IX, 1307;
SSBK,1, s. 173, 185, 271, Taf. 5d; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 21, Taf. 22(lr, 56r),
23(f. 164v, 183v); E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 146; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 108; K.
Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 23, 13ln, Taf. 18. 4-12; K. Bierbrauer, Katalog, s. 56;. G.
Baesecke, Vocabularius, Taf. 22

MÜNCHEN, BS, Clm. 14659 + ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsarchiv 29. 4. 9 +

REGENSBURG, Staatliche Bibliothek, S. N., De officiis ecclesiasticis (ff 5f Murbach(?)
[Regensburg], saec. IXin.
P. 2 strony (z części z Regensburga) napisane są w kaligraficznej minuskule anglosaskiej, a
pozostałe w karolińskiej minuskule. Lit. SSBK,1, s. 197n; SSBK,2, s. 237n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14666, Consentius: Ars grammatica (ff. 54f Regensburg(?)
[Regensburg], saec. IX,2/3.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie wykonane po
złożeniu składek. P. Pierwsza ręka jest południowoniemiecka. Od f. 9v przy rękopisie
pracował celtycki skryba znany z Berlin, lat. fol. 421, i który korygował Clm. 14077, 14492,
14392, 14425 i Wien 1234. Pochodził prawdopodobnie z Wielkiej Brytanii. Insularna
kodykologia skłania Bischoffa do poddania w wątpliwość powstanie rękopisu w
Regensburgu. Lit. SSBK,1, s. 220; B. Bischoff, MS,3, s. 40.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14674, Hieronymus: Epistulae ad Hedibiam et allios (ff. 131f płd.
Francja z wpływami wizygockimi [Regensburg], saec. VIIIex, (Lowe); VIII,2/2 (Bischoff).
P. Uncjalne 'D' na f. 103r wydaje się naśladować insularny wzorzec. Na f. 34v czerwono
opunktowany inicjał. Interpunkcja jest insularna, ale wydaje się, że skopiowana za wzorcem

565
(Bischoff). Pismo pierwszej ręki nosi cechy wizygockie, druga posiada cechy merowińskie
(Lowe). Lit. CLA, IX, 1308; SSBK,1, s. 238; SSBK,2, s. 242; B. Bischoff, MS,3, s. 18.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14704 (f. 74-120), Willibaldus: Vita S. Bonifatii; Vita S. Silvestn\
teren moguncko-fuldajski [Regensburg], saec. IX/X.
P. Pierwsza z trzech rąk (f. 74-10lr) pisze duktem insularnym, charakterystycznym dla terenu
fuldajsko-mogunckiego, pozostałe dwie mają już cechy charakterystyczne dla X w. Lit.
SSBK,1, s. 252; G. Baesecke, St. Emmeramer Studien, s. 56.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14715 (f. 1-56), Expositio psalterii; płd. Niemcy [Regensburg], saec.
IX,2/2.
P. Rękopis został skopiowany z insularnego wzorca. Tekst należy do tradycji iryjskiej. Ten
sam tekst zawiera St. Gallen 261. Lit. SSBK,1, s. 253; SSBK,2, s. 244; J. F. Kelly, A
Catalogue I, s. 566.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14716 (f. 105-118), Hrabanus Maurus: De institutione clericorum;
Fulda lub okolice [Regensburg], saec. IX,2/2.
K. (?) P. Rękopis został skopiowany z insularnego wzorca, jak wskazuje ortografia. Napisany
duktem wykazującym wpływy insularne (Bischoff). Uwagi Halpoma są błędne i wynikają z
niezrozumienie tekstu Bischoffa oraz dotyczą Clm. 14746, a nie 14716. Lit. SSBK,1, s. 253;
CCSL, 96, ed. J. W. Halporn, s. 528; O. Berggötz, Hrabanus Maurus, s. 11.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14716 (f. 59-104), Cassiodorus: De anima; Regensburg

[Regensburg], saec. IXmed.
P. Pomyłki w abrewiacjach i użycie insularnych ligatur wskazują na kopiowanie z
insularnego wzorca. Lit. SSBK,1, s. 221.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14725 (f. 17-166), Beda: De temporum ratione; płn.-wsch. Francja
(Bischoff); Regensburg(?) (Jones) [Regensburg], saec. IX, 1/2 (IXin?) (Bischoff).
P. Pojawiają się insularne abrewiacje, niektóre są korygowane na sposób kontynentalny.
Wzorzec był chyba napisany w 758 roku (Jones). Foliały lv-l lv napisane są w stylu Arno z
St. Amand, dalsze części kontynuowane są przez kilka rąk w piśmie północnofrancuskim.
Tekst Bedy skopiowany został z insularnego wzorca. Insularne abrewiacje były
rozwiązywane w XI w. (Bischoff). Lit. SSBK,1, s. 253; SSBK,2, s. 63; C. W. Jones, Bedae
Operae De Temporibus, s. 146n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14727 (ff. 139-170), Capitulare Theodulfi; niemieckie skryptorium
pod wpływem insularnym; Bawaria(?) (Mordek) [Regensburg, St. Emmeram], saec. VIII/IX;
IX, 1/3 (Bischoff); IXin (Mordek).
P. Napisany wczesną karoliną wykazującą cechy insularne. Tytuł na pierwszej stronie
napisany jest w uncjale zmieszanej z kapitałą i został czerwono opunktowane. Widać
insularny wpływ na pismo. Występują akcenty ponad monosylabami. Pismo podobne jest do
'Numeri' z Erlangen UB, 2112. 4 (Lowe). Rękopis zawiera 5 rylcowych glos sgn., w tym
tylko 3 są czytelne (Mayer). Lit. CLA, IX, 1309; SSBK,1, s. 253; SSBK,2, s. 244; H.
Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 345nn; H. Mayer, Althochdeutsche, s. 93; E. Glaser,
Frühe Griffelglossierung, s. 59.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14743, Alcuin: Epistulae; Carmina (ff. 184); Salzburg [Regensburg],
saec. IXmed (854-9).
P. Akcenty (częściowo akut, a w części circumflex) stawiane nad monosylabami. Lit.
SSBK,2, s. 160n.

566
MÜNCHEN, BS, Clm. 14748/8 + Clm. 29203 [olim Clm. 29164 I/lb, Nr 28] , Lectionarium
(2 frg. f Fulda (Bischoff, Thum); Würzburg(?) (Gamber) [Regensburg], saec. IX, 1/2
(Bischoff); IX,2/3 (Spilling).
K. (?) P. Rękopis został napisany anglosaską minuskułą taka jak w Clm. 14210 i M. p. th. f.
65 i 72 -fuldajskie z pocz. IX w. Tekst nie pochodzi z tradycji anglosasko-kampańskiej
(Gamber). Napisany anglosaską minuskułą typu fuldajski ego. Pismo podobne do Würzburg,
M. ch. f. 206 i S. N. oraz do Clm. 14210 (Bischoff) Lit. SSBK,1, s. 236; SSBK,2, s. 242;
CLLA, 1240e; K. Gamber, RB, 71(1961), s. 434n; O. Mazal, Die Salzburger, s. 54; H.
Spilling, Angelsächsische, s. 88.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14754 (f. 41-118), Hieronymus ad Paulam; Glossae', Reichenau(?)
[Regensburg], saec. IX,2/2.
P. Rękopis zawiera insularne abrewiacje, w tym i 'autem'. Lit. SSBK,1, s. 254.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14804, Abavus glossar (ff. 182)', Regensburg [Regensburg], saec.
IX, 1/2.
K. (?) P. Główna ręka, ta sama napisała Clm. 14369, odstająca od stylu pisarskiego z
Regensburga, wykazuje w abrewiacjach wpływ insularny. Kodeks jest kopią Clm. 14252.
Występujące glosy sgn. są młodsze od rękopisu (Steinmeyer). Lit. SSBK,1, s. 216n;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 553.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14830, Isidorus: Synonyma (ff. 65f płd. Niemcy, (Bischoff)
[Regensburg], saec. ok. 800.
K. (?) P. Insularny wpływ na pismo i abrewiacje, co sugeruje insularny wzorzec (Beeson).
Pismo podobne jest do St. Paul im Lavantal, Stiftsbibl., 9/1 (Bischoff). Lit. SSBK,1, s. 255;
SSBK,2, s. 245; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 56.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14854, iunilius; Questiones in Genesin et Evangelia (ff. 163f pld.
Bawaria [Regensburg], saec. IX, 1/2.
P. Niektóre nagłówki napisane w kapitale lub uncjale są czerwono opunktowane. Pojawia się
konfuzja s-ss. Tekst jest podobny do Clm. 14645, 19415. Lit. SSBK,1, s. 256.

MÜNCHEN, BS, Clm. 15818 (f. 1-96), Gennadius: De dogmatibus; Iohannes

Chrysostomus: Depoenitentia, Würzburg [Salzburg], saec. IXmed.
P. Napisany dwoma rękoma, z których jedna pojawia się w Laud. misc. 124, druga pracowała
również przy Clm. 3739. Występują liczne insularne abrewiacje. Być może rękopis został
skopiowany z iryjskiego wzorca. Lit. LsK, s. 41n; SSBK,2, s. 162; B. Bischoff, Anecdota
Carolina, [w:] Studien zur lateinische Dichtung des Mittelalters. Ehrengabe für Karl Strecker,
Dresden 1931, s. 5.

MÜNCHEN, BS, Clm. 16128, Isidorus: De natura, Sententiae, De officiis; Hieronymus:

Epistulae (ff. 175)\ Salzburg [Passau], saec. VIII/IX.
P. Pojawiają się insularne abrewiacje, które wskazują na insularny wzorzec (Beeson).
Insularne ligatura 'ti'. Tekstualnie rękopis jest ściśle związany z Clm. 14300 i Paris, BN,
6413, ale ten pierwszy nie był wzorcem (Bischoff). Część z Izydorem została skopiowana z
Clm. 14300. Pismo podobne jest do Clm. 5508 oraz Wien, lat. 313 i 366 (Lowe). Skopiowany
z tego samego wzorca co Clm. 14300. Ornamentyka nie wykazuje wpływów insularnych.
Jedynie postać w miniaturze na f. 15r przypomina anglosaski Wien 1224 (Holter). Jako
wzorzec służył Paris, BN, 6413 z Chelles (Bierbrauer, Forster) Lit. CLA, IX, 1313; SSBK,2,
s. 58, 91; B. Bischoff, MS,1, s. 185, 189; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 48; W. Neumüller,
K. Holter, Der Codex Millenarius, s. 157n, Abb. 54-3, 56(f. 15r, 75r); K. Forster, Die

567
Schreibschule von St. Peter, s. 184; O. Mazal, Die Salzburger, s. 52; K. Bierbrauer, Die
Buchmalerei in Salzburg, s. 246nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 17055, Gregorius M.: Homiliae in evangelia (ff. 2)', Freising
[Schäftlarn], saec. VIII,2/2, (Lowe); Vlllex (Bischoff).
P. Kilka korygowanych liter pochodzi z ręki anglosaskiej (nie Peregrinusa), por. Clm. 6382
(Bischoff). Lit. CLA, IX, 1314; SSBK,1, s. 73; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 65.

MÜNCHEN, BS, Clm. 17059, Augustinus (ff. 112)', płn. Włochy [Schäftlarn], saec. IXmed.
P. Rękopis powstał w tym samym skryptorium co Clm. 6214 i 6235. Na f. 93r znajduje się
czerwono opunktowany inicjał 'A. Lit. SSBK,1, s. 132n; B. Bischoff, Italienische
Handschriften, s. 182.

MÜNCHEN, BS, Clm. 17181 + Clm. 29164, I, la, Nr 31a/32, Sacramentarium

gregorianum (ff 6f Nadmeńskie lub heskie skryptorium z wpływami insularnymi
[Schäftlern], saec. IXin.
K. (?) P. Pismo jest pod silnym wpływem insularnym, a inicjały w większości są czerwono
opunktowane (Bischoff). Pośród abrewiacji pojawia się anglosaskie 'tur' (Lehmann). Gamber
sugeruje anglosaski wzorzec. Lit. SSBK,1, s. 152; SSBK,2, s. 225; CLLA, 712; P. Lehmann,
EdM,2, s. 37; K. Gamber, Sakramentartype, s. 86; tenże, Fragmenta liturgica V, Sacris
erudiri, 21(1972-3), s. 258nn; A. Dold, Bedeutsame Reste dreier gregorianischer
Sakramentare, EL, 50(1936), s. 365n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 18092, Homiliarium Alani (ff. 240)', Tegernsee [Tegernsee], saec.
Vlllex.
P. Dzieło jednego skryby Dominicusa. Inicjały są czerwono opunktowane (Bischoff).
Niewielki wpływ insularny na ornamentykę -inicjały i opunktowane litery (Holter). Insularne
wpływy pochodzą być może z włoskiego wzorca z 2 poł. VIII w. Bamberg, Stadtarchiv, Frag.
43 (Bischoff). Gamber sugeruje insularny wzorzec. Według McClendona wzorzec mógł
pochodzić z Farfy, z okresu wpływów anglosaskich za biskupa Wigberta. Dominicus nie jest
notowany w nekrologu z Tegernsee. Lit. CLA, IX, 1315; CLLA, 1567; SSBK,1, s. 155n;
SSBK,2, s. 226; S. Bachmann, Ein Bamberger Unzialfragment des sogennanten Alanus
Homiliars, Jahrbuch für fränkische Landesforschung, 23(1963), s. 17-44, zwł. 25nn; B.
Bischoff, MS,3, s. 25; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 107; tenże, Insular oder italienisch?, s.
182; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 38nn, 133nn, Taf; C. B. McClendon, An Early
Funerary Portrait from the Medieval Abbay at Farfa, Gesta, 22(1983), s. 13-26; H. Hoffmana,
Buchkunst, s. 67; B. Bischoff, Italienische Handschriften, s. 185; R. Gryson, Esaias, s. 888.
A. Chroust, ser. II, Lfg. I, Taf. 2-3.

MÜNCHEN, BS, Clm. 18375, Priscian: Institutiones, teksty do Mateusza, gramatyka,

metryka, poetae (ff. 273f zach. Niemcy [Tagernsee], saec. IX,2-3/4.
K. (?) P. Liczne inicjały w tekście Prisciana są czerwono opunktowane. Ornamentyka
odznacza się elementami północnofrancuskimi i reliktami insularnego zdobnictwa
(Bierbrauer). Lit. SSBK,1, s. 160n; SSBK,2, s. 227; B. Bischoff, MS,3, s. 192; M.
Passalacqua, I codici, s. 181; K. Bierbrauer, 1990, s. 122; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 563.

MÜNCHEN, BS, Clm. 18550 a, Gregorius M.: Reguła pastoralis (ff. 156)', Tegernsee
[Tegernsee], saec. Vlllex.
P. Akcenty pojawają się ponad monosylabami. Pismo podobne jest do ręki korektora z Clm.
18092, 29121b. Lit. CLA, IX, 1317; SSBK,1, s. 64; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s.
58.

568
MÜNCHEN, BS, Clm. 18897, Rudolf z Fuldy: Vita S. Leobae (ss. 88); Fulda [Tegernsee],
saec. IXex.
P. Napisany przez 2 ręce, z których druga (s. 33-84) wykazuje wpływy insularne widoczne
również w abrewiacjach. Lit. SSBK,1, s. 161; H. Hoffmann, Buchkunst, s. 166. MGH SS
15,1 Tab. 1

MÜNCHEN, BS, Clm. 18961 (f. 25-46), Excerpta et variae questiones theologicae;
Celtyckie skryptorium w Brytanii lub Bretania [Tegernsee], saec. IX,2/2 lub IXex.
K. (?) P. Insularny wpływ na pismo: uncjalne 'd', czasem uncjalne 'n' oraz insularne ligatury
obok kontynentalnych. Użyte skróty insularne są niespotykane na kontynencie. Występują
między wierszowe zgrupowania punktów służące jako wskazówki gramatyczne, tak jak w
iryjskich rękopisach. Rękopis jest podobny do New York, Public Library M. 115. Lit.
SSBK,1, s. 161n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 19410, Formularum collectio Pataviensis'; Carmen ad Deum (sgn.);
Alcuiniana (ff. 34); Passau [Tegernsee], saec. IXmed.
K. (?) P. Na f. 58 znajduje się alfabet runiczny z nazwami run; dalej 3 greckie alfabety
(Derolez). Rękopis zawiera też 'Hymn do Chrystusa' autorstwa Teodora z Canterbury
(Lapidge). Anglosaską proweniencję wiersza potwierdza też Baesecke. Lit. SSBK,1, s. 155,
Taf. 5c; SSBK,2, s. 2, 191; B. Bischoff, MS,3, s. 102; R. Derolez, Runica, s. 206nn; taż, Die
hrabanische, s. 6; G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s. 36; tenże, Das lateinisch­
althochdeutsche Reimgebet (Carmen ad Deum) und das Rätsel vom Vogel federlos, Berlin
1948, s. 9-24; P. Sims-Williams, Milred of Worcester, s. 37n; M. Lapidge, Theodore and
Anglo-Latin Octosyllabic Verse, [w:] Archbishop Theodore. Commemorative Studies on his
Life and Infleunce, Cambridge 1995, s. 227; E. Ulrich, Die althochdeutsche Glossen zu
Isidors Büchern über die Pflichten, Halle 1938; U. Schwab, Die Stemrune, s. 39; J. Frank,
Aus Glossenhandschriften des 8. Jhs. Quellen zur Geschichte einer Überlieferungsart,
Heidelberg 1984, s. 127, 155n; G. Köbler, 1986, s. 118.

MÜNCHEN, BS, Clm. 19415 (s. 1-220), Lex Baiuvariorum; Capitularia; Iunilius Africanus:
Instituta regularia; Frei sing [Tegernsee], saec. IX, 1/3.
K. (?) P. Wydaje się, że Iunilius (s. 138-221) skopiowany został z insularnego wzorca
(Bischoff). Lit. SSBK,1, s. 103; H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 352nn; Steinmeyer-
Sievers, Bd. 4, s. 569; H. Mayer, Althochdeutsche, s. 104.

MÜNCHEN, BS, Clm. 19439, Glossarium (ff. 95); pld. Niemcy(?), Wlochy(?) [Tegernsee],
saec. IXmed.
P. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane. Lit. SSBK,1, s. 164n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 19484, Servius Honoraus: de finalibus litteris, De littera etc.;
Maximius Victorinus: Commentarius de ratione; Lorsch [Tegernsee], saec. 810/820-850/860.
K. (?) P. Skopiowany z insularnego wzorca Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 49.

MÜNCHEN, BS, Clm. 22053, Praedicationes [Wessobrunner Codex]; Augsburg lub

okolice, Staffelsee(?), Benediktbeuern(?), Hasselohe(?) (Bischoff); Wörth koło Staffelsee
(Bauerreiss); Staffelsee (Fischer); Regensburg (Baesecke, Waldman); Fulda (Baesecke)
[Wessobrunn], saec. IX, 1/4 (Bischoff).
K. (?) P. Kilka razy pojawia się runa 'ga', ale skryba wydaje się nie rozumieć jej wartości
fonetycznej (Bischoff). Baesecke traktuje kodeks jako typ iryjskiego zeszytu szkolnego. U.
Schwab podkreśla wpływy iryjskie na rękopis pomniejszając wymowę symptomów
anglosaskich. Widzi też tekstualne podobieństwo do Izydora z Karlsruhe, Aug. 229. De Boor
widzi reńsko-frankijskie ślady językowe, co skłania go do przypuszczenia, że wzorzec być

569
może pochodził z Fuldy. Baesecke uważa, że tekst starogómoniemiecki pochodzi z Fuldy i
już chyba w VIII wieku był w Bawarii, ale jest naśladownictwem anglosaskiego wzorca.
Akcentowanie zaznaczane jest według zasad anglosaskich. Lit. SSBK,1, s. 18nn; SSBK,2, s.
197; B. Bischoff, MS,3, s. 91; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 575n; R. Bauerreiss, Das
frühmittelalterliche Bistum Neuburg im Stafelsee, SMGBO, 60(1946), s. 432; R. Derolez,
Runica, s. 389n; U. Schwab, Die Sternrune im Wessobrunner Gebet, Amsterdam 1973; taż,
Zum Wessobrunner Gebet: eine Vorstellung und neue Lesungen, Romanobarbarica, 10(1988-
9), s. 383-427; G. A. Waldman, The Scriptorium of the Wessobrunn Prayer Manuscript,
Scriptorium, 32(1978), s. 249n; G. Baesecke, [w:] Vor- und Frühgeschichte, s. 162; tenże, St.
Emmeramer Studien, s. 52, 81; tenże, Die Karlische Renaissance, s. 444; H. De Boor,
Geschichte der deutsche Literatur, Bd. 1, s. 52nn; E. Erb, Geschichte der deutsche Literatur, s.
319n; H. Mettke, Zum Kasseler Codex, s. 505nn; C. L. Gottzmann, Das Wessobrunner Gebet,
s. 637nn; J. A. Huisman, Das Wessobrunner Gebet, s. 625nn; C. Edwards, Tohuwabohu: The
Wessobrunner Gebet and its Analogues, Medium Aevum, 53(1984), s. 263-81; B. Kürbis,
Szkoła i katecheza według rękopisu z Wessobrunn (München Clm 22053, ok. 800), SŹ,
35(1994), s. 1-22. C. von Kraus, Die Handschrift des Wessobrunner Gebets, wstęp: A. von
Eckardt, Bd. 1-2, München 1922; H. Fischer, Schrifttafeln, Taf. 14.

MÜNCHEN, BS, Clm. 22501, Breviarium Alarici (ff. 332); płd. Francja (Lowe); Lyon(?)
(Vezin) [Freising(?); Würzburg], saec. VI; VI-VII (Vezin).
P. Litera 'O' na f. 118v i 'S' na f. 71v są czerwono opunktowane. Niektóre inicjały są
czerwono opunktowane. Na f. 1 dwie anglosaskie probationes pennae z Würzburga z pocz. IX
w. Lauer wiąże wpis insularny ze skryptorium w Lyonie. Notka marginalna wpisana ręką z
Freising Joseph eps' z VIII w.- być może chodzi o biskupa z Freising z lat 749-764. Jest
prawdopodobne, że rękopis był sprowadzony do Anglii w czasach Teodora z Canterbury,
gdyż tekst 'breviarium' był znany w Anglii w końcu VII w. (Dumville). Lit. CLA, IX, 1324;
SSBK,1, s. 59; LsK, s. 91n; E. H. Zimmermann, s. 162, Taf. 38(f. 71v, 254r); Ph. Lauer,
Observations, s. 386; J. Vezin, Deux manuscrits, s. 89; Thesaurus librorum. 425 Jahre
Bayerische Staatsbibliothek, Wiesbaden 1983, s. 24n; K. Bierbrauer, Katalog, s. 13; J. Brown,
The Oldest, s. 326; D. N. Dumville, The Importation, s. 116.

MÜNCHEN, BS, Clm. 23591 (f. 1-60, 69-136), Vitae patrum; Fulda [Schäftlern], saec.
IX, 1/2.
K. (?) P. Na f. 1-60 typowa dla Fuldy ręka z wpływami insularnymi. Na f. . 69-136 pismo
fransuskie (obcy pracujący w Fuldzie), a wśród skrótów jeden charakterystyczny dla
Echternach. 2 korektury wpisane zostały ręką anglosaską (Bischoff). Traube dopatruje się w
abrewiacjach śladów wizygockiego wzorca. Lit. SSBK,1, s. 152n; L. Traube, VuA,3, s. 226.

MÜNCHEN, BS, Clm. 23618, Amiales Einhardi; Fulda [@], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Napisany minuskułą z wpływami insularnymi. Na f. 19v dodatki wpisane zostały
ręką anglosaską z Fuldy. Lit. SSBK,2, s. 54.

MÜNCHEN, BS, Clm. 23631, Evangeliar (ff. 245); Augsburg(?) (Bischoff) [Augsburg],
saec. IXin, 809-815.
P. Przynajmniej 2 inicjały tego purpurowego kodeksu są opunktowane [DS], Koehler i
Bischoff porównują ornamentykę rękopisu do Bruxelles, Bibl. des Bollandistes 299. Lit.
SSBK,1, s. 8nn, Taf. la; SSBK,2, s. 193; K. Preisendanz, Die Reichenauer, s. 305; W.
Koehler, Die Denkmäler, s. 4; A. Boeckler, Bildvorlagen der Reichenau, Zeitschrift für
Kunstgeschichte, 12(1949), s. 22; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 456; D. H. Wright,
The Codex Millenarius, s. 42; K. Holter, Die Buchschmuck, s. 101, Abb. 58-60; tenże, Insular
oder italisch?, Abb. 3(fl6v); K. Bierbrauer, Der Katalog, Bd. 1, s. 54n; taż, Die Ornamentik,

570
s. 49nn, 140n, Taf. 64. 6-8, 65. 1-2, 66. 13; taż, [w:] Die Quedlinburger Evangeliar, s. 56n,
Taf. 22-25.

MÜNCHEN, BS, Clm. 27270 + PRAHA, Narodni Universitni Knihovna VI. D. 24,
Evangelia (ff. 64) [Ingolslädter Evangeliar]-, Bawaria; Mondsee (Bischoff, Wright,
Regensburg); okolice Salzburga (Mazał); Salzburg (Boeckler); Freising(?) (Holter)
[Ingolstadt], saec. VIII/IX; IXmed (Hauke).
P. Ornamentyka powstała pod insularnym wpływem (Lowe). Micheli widzi w ornamentyce
pewne inspiracje z ewangelii Cuthbrechta z domieszką wpływów celtyckich. Holter i
Boeckler widzą powiązania z ewangelia Cuthberchta, Wien 1224. Boeckler widzi silne
wpływy anglosaskie. Hauke datuje rękopis na połowę IX w. ze względu na wtręty z
Seduliusza Szkota na f. 18r-v i nie widzi cech insularnych. Wright zauważa anglosaski wpływ
na pismo wyróżniające. Lit. CLA, IX, 1325; H. Hauke, Katalog, s. 3n; SSBK,1, s. 57;
SSBK,2, s. 18n; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 71; W. Neumüller, K. Holter, Der Codex
Millenarius, s. 172nn, Abb. 71-5; A. Boeckler, Die Kanonenbogen, s. 18; K. Holter, Codex
Millenarius (1974), Abb. 8-12 (f. lir, 16r, 48r, 50v); tenże, Der Buchschmuck, s. 106, 109;
tenże, Das Alte, s. 446; tenże, Insular oder italienisch?, s. 181, 189; D. H. Wright, Some
Notes, s. 450; tenże, The Codex Millenarius, s. 37nn, 48n; K. Gamber, Das Bonifatius, s. 21n;
tenże, Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s. 32; O. Mazał, Die Salzburger, s. 48; E.
Condello, Una scrittura, s. 93.

MÜNCHEN, BS, Clm. 28135, Capitula de examinandis ecclesiasticis; Gregorius M.:

Reguła; Am z Salzburga: Instructiopastoralis (ff. 127); Freising [poł. Bawaria, Adldorf koło
Eichendorf], saec. IXin.
P. Napisany co najmniej przez 12 rąk (Mordek). Pojawia się insularne 'g' (Bischoff). Lit.
SSBK,1, s. 93; G. Morin, Un nouveau feuillet de 1'Itala de Freising, RB, 28(1911), s. 221-7;
K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 18nn, 142, Taf. 11. 6-7, 11. 10; H. Mordek, Bibliotheca
capitularium, s. 364nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 28561 [olim GOTHA, Mbr I, 21], Evangeliarium (ff. 169); Mainz
(Micheli, Fischer, Bierbrauer, Weiner); środkowa Nadrenia - nie zidentyfikowane
skryptorium (Bischoff, Mütherich, Kudorfer) [Mainz, katedra], saec. IX, 1/4; tuż po 800
(Kudorfer).
K. (?) P. Inicjały są czerwono opunktowane. Silne południowoangielskie wpływy na
ornamentykę zwierzęcą, być może za pośrednictwem Clm. 6298. Fischer widzi podobieństwa
do Valencienne 99, a Bischoff rozpoznaje wręcz rękę Otolda z tego rękopisu. Micheli widzi
silne związki z grupą Ada. Podkreśla powiązania elementów ornamentyki insularnej ze
stylem z Canterbury. Kudorfer nie widzi cech insularnych. Voege i Weiner sądzą, że część
ornamentyki została skopiowana z Trier, Stadtbibliothek, 22. Goldschmidt wskazuje, że
oprócz wzorów z grupy Ada (Trier 22) -tak też Voege- za wzorzec w postaciach 2
ewangelistów służył jakiś insularny wzorzec. Z tym zgadzają się Boeckler i Baron. Ten
ostatni precyzuje, że chodzi jego zdaniem o przeróbkę antycznych wzorców w stylu
południowoangielskim jak np. w Stokholm A. 135. Boeckler (1952) uważa, że wzorcem
bezpośrenim był rękopis antyczny, taki jaki służył za podstawę dla kodeksu sztokholmskiego.
Lit. D. Kudorfer, Katalog, s. 166n; A. Goldschmidt, Die deutsche Buchmalerei, Bd. 1, s.
11 ln; Bayerische Staatsbibliothek, Erwerbungen aus drei Jahrzehnter 1948-1978: Ausstellung
[E. Klemm], Wiesbaden 1978, s. 21, Abb. 1 (f. 125v); W. Vöge, Rec. z E. Braun, Beiträge zur
Geschichte der Trier Buchmalerei im frühen Mittelalter, Trier 1895, Repertorium für
Kunstwissenschaft, 19(1896), s. 127n; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 67n, pl. 88, 92(f. 81r,
126); A. Boeckler, Abendländische Miniaturen, s. 24; tenże, Die Evangelistenbilder, s. 122;
E. Baron, Mainzer Buchmalerei, s. 111; Karl der Grosse, Werk und Wirkung, nr 466; F.
Mütherich, Die Buchmalerei am Hofe, Karls des Grossen, s. 40; B. Fischer, KdG,2, s. 200; B.

571
Bischoff, MS,3, s. 8; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 78; K. Bierbrauer, 1990 s. 113; A.
Weiner, Das Initialomamentik, s. 20nn, 153n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29030, Iuvencus (ff. 10f Niemcy [Tegernsee], saec. IXmed-IX,2/2.
P. Male, proste inicjały są czerwono opunktowane. Lit. SSBK,1, s. 165n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29033, Sedulius: Carmen paschale (f. 7); Luxeuil [Regensburg],
saec. VIII, 1/2.
P. Cytaty z Modlitwy Pańskiej są wpisane czerwoną unciałą (Lowe). Pismo podobne jest do
kodeksu Ragyndrudis (Fulda, Cod. Bonif. 2). Stąd można ewentualnie wiązać ten rękopis z
kręgiem św. Bonifacego (Bischoff). Lit. CLA, IX, 1328; SSBK,1, s. 256n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29049, fo;; Würzburg (Siegmund); nie Würzburg (Bischoff)
[Benediktbeuem(?)], saec. IX, 1/3.
K. (?) P. Insularny wpływ na pismo (Siegmund). Rękopis nie jest notowany przez Bischoffa
w LsK. Lit. A. Siegmund, Die Überlieferung, s. 78.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29050 [teraz 29400/1] + MÜNCHEN, Clm. 19901 (frg. oprawy) +
MÜNCHEN, Clm. 19142 (frg. oprawy), Gregorius M.: Homiliae in evangelia (ff. 4f płd.-
wsch. Niemcy [Tegernsee], saec. VIIIex.
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Bischoff). P. Napisany wczesną minuskułą
karolińską z insularnymi abrewiacjami. Litera 'N' w kapitale pojawia się w formie insularnej.
Skopiowany z insularnego wzorca (Lowe). Jest to najprawdopodobniej kopia z insularnego
wzorca. Insularne abrewiacje i wpływ na pismo (Bischoff). Stoclet zauważa pewne
podobieństwo do rękopisów z Chelles. Lit. CLA, Supp. 1795, Add. I; SSBK,2, s. 228; A. J.
Stoclet, Gisele, Kisyla, s. 252.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29051 a [zob. Clm. 29410/1]

MÜNCHEN, BS, Clm. 29070, Sulpicius Severus: Vita S. Martini (frg. f Niemcy
[Regensburg], saec. IXmed.
P. Pismo wykazuje wpływy insularne. Lit. SSBK,1, s. 257.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29155 d [teraz 29270/9], Evangelia (1 frg. f Northumbria(?) [(?)],
saec. VIIIin.
K. Napisany na insularnym pergaminie, sposób liniowania nie jest możliwy do określenia. P.
Anglosaska minuskułą i majuskuła. Insularne abrewiacje. Małe inicjały są czerwono
opunktowane; występują 3-4 czerwone kropki wewnątrz liter zaczynających wiersz.
Pojawiająsię akcenty ponad monosylabami. Lit. CLA, IX, 1335.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29155 e [teraz 29270/2], Evangelia (f. 7); Anglia(?) [(?)], saec.
Vllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany
doskonałą uncjałą przez doświadczonego skrybę w Anglii sądząc po piśmie i użyciu vellum
(Lowe). Jest siostrzanym rękopisem do Vespasian Psalter (Engelbert, Wright). Lit. CLA, IX,
1336; B. Bischoff, MS,2, s. 332; D. H. Wright, Some Notes, s. 450; tenże, The Vespasian, s.
56; P. Engelbert, Paläographische Bemerkungen, s. 407.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29159 [teraz 29270/5] + NEW YORK, Pierpont Morgan Library,
Glazier G. 26 + STUTTGART, Landesbibil., Cod. Fragm. 64 + Incun. 9600 + WIEN,
ÖNB, s. n. 3201 + WÜRZBURG, Univ.-Bibl., Fragm. M. p. th. f. 190, Evangelia (ff. 16f
teren nadmeński w anglosaskim ośrodku [Würzburg], saec. VIII/IX.

572
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską (insularną - Mazal/Unterkircher)
minuskułą z długimi descendencjami oraz minuskułą karolińską. Insularne abrewiacje i
interpunkcja. Akcenty umiejscowione są ponad monosylabami (Lowe). Rękopis pochodzi ze
skryptorium z wpływami szkoły pałacowej Karola Wielkiego i z wpływami insularnymi
(Unterkircher). Lit. CLA, IX, 1339, Supp. 1796, Add. I; H. Thurn, 2. 2, s. 19; O. Mazał, F.
Unterkircher, Katalog, Bd. 2, s. 1; F. Unterkircher, Fragment eines Evangeliars aus der
Hofschule Karls der Grosse, [w:] Österreichische Zeitschrift für Kunst- und Denkmalpflege,
17(1963), s. 180-4; tenże, Abendländische Buchmalerei, s. 30nn, Taf. 3(f. lr); LsK; s. 8, 85;
B. Bischoff, MS,3, s. 6n; B. Fischer, KdG,2, s. 199.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29163 c (teraz 29303/2), Lectionarium (4 frg. )\ kontynentalne

skryptorium z wpływami anglosaskimi [Bawaria(?); Amberg-Beyharting (Bischoff)], saec.
VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła z długimi descendencjami
wytrawnego skryby; nagłówki w anglosaskiej majuskule. Współczesne korektury w
anglosaskiej minuskule oraz w karolinie z IX lub X w. Lit. CLA, Supp. 1798; SSBK,2, s.
233; K. Gamber, RB, 71(1961), s. 434n; K. Gamber, Liturgiebücher der Regensburger
Kirche, s. 36.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29163 d [teraz 29300/3], Liturgia paschalis (ff. 2)\ płd.-wsch.
Niemcy [Inersdorf (między Freising a Augsburgiem)], saec. Vlllex; VIII,2/2 (Bischoff,
Gamber).
K. Liniowanie wykonano w stylu insularnym, po złożeniu składek. P. Na fragmencie
reprodukowanym u Lowego widać insularny wpływy na pismo w użyciu uncjalnego 'd' [DS],
Lit. CLA, Supp. 1799; CLLA, Supp. 634; K. Gamber, Liturgiebücher der Regensburger
Kirche, s. 30, pl. 3d; tenże, Eine ältere Schwesterhandschrift des Tassilo-Sakramentars aus
Prag, RB, 80(1970), s. 156-62.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29164 Kasten I lb, Nr 28 [teraz 29203/8] [zob. Clm. 14748 (f. 1)]

MÜNCHEN, BS, Clm. 29166 a [teraz 29400/5], Gregorius M.: Regula pastoralis (ff. 2f
płd.-wsch. Niemcy [Tegernsee], saec. VIIEIX.
P. Napisany wczesną minuskułą karolińską przez wytrawnego skrybę, którego sposób pisania
zdradza niewielkie wpływy insularne, m. in. konfuzja s-ss (Lowe). Lit. CLA, IX, 1340;
SSBK,1, s. 166.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29203 [zob. MÜNCHEN, BS, Clm. 14748/8]

MÜNCHEN, BS, Clm. 29270/5 [zob. Clm. 29159]

MÜNCHEN, BS, Clm. 29300/1 [olim 28547, 29164b, 2°Inc. s. a. 813b], Sacramentarium
(ff. 5f płd. Niemcy(?) [Tegernsee], saec. VIII/IX; Vlllex (Bischoff); ok. 800 lub tuż po
(Bischoff, cyt. za Doldem).
P. Napisany karolińską minuskułą pod wpływem insularnym -insularne 'g' i ligatura 'st', ale
bez insularnego duktu (Bischoff). Wpływy insularne widoczne są w trójkątnych
zakończeniach liter 'b, 1' oraz w wyraźnie szerokiej belce poprzecznej w literach 't, r' (Dold).
Lit. CLA, IX, 1326; SSBK,1, s. 166; A. Dold, Stark auffällige, dem altgelasianum und dem
Pragense, nahe Sakramentartexte im Clm. 28547, EL, 66(1952), s. 321-51.

573
MÜNCHEN, BS, Clm. 29300/18 [olim 29163 h], Sacramentarium (10 frg. ); płd. Niemcy,
okolice Regensburga [Oberalteich], saec. IX,2/2.
K. (?) P. Insularne wpływy na pismo. Inicjały są czerwono opunktowane (Bischoff). Prawie
identyczne formuły liturgiczne znajdują się w napisanym w tym samym czasie w Weronie
rękopisie Oxford, Auct. F 4. 22 (Gamber). Lit. SSBK,2, s. 250; K. Gamber, Liturgiebücher
der Regensburger Kirche, s. 38.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29300/3 [zob. Clm. 29163d]

MÜNCHEN, BS, Clm. 29303/2 [zob. Clm. 29163c]

MÜNCHEN, BS, Clm. 29315/2 [olim 29164 I a 10], Psalterium (ff. 6); Freising [poł.
Niemcy], saec. IX,l/2-IXex.
K. (?) P. Inicjał jest czerwono opunktowany. Lit. SSBK,2, s. 219.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29396 [olim 29041], Eusebius: Historia Ecclesiastica interpretate
Rufino (ff. 20); Würzburg [Benediktbeuern], saec. IX, 1/3.
P. Napisany przez 2-3 ręce karolińskie i 1 insularną (anglosaska), być może jest to ta sama,
która pojawia się w Clm. 4597 (Bischoff). Hammond-Bammel zauważa zgodność w
wymiarach i liczbie wierszy do Wien, s. n. 3644. Lit. SSBK,1, s. 47; SSBK,2, s. 201; C. P.
Hammond-Bammel, Das neue Rufmfragment, s. 504n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29400/2, Gregorius M.: Homiliae in evangelia (frg); płd. Niemcy
[(?)], saec. VIII/IX.
K. (?) P. Litera 'N' w kapitale zdradza insularne wpływy. Lit. CLA, Add. I, 1845.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29410/1 [olim 29051a (oprawa)] + TRIER, Stadbibliothek, frag.
S. N., Isidorus: Etymologiae (ff. 1); nadreńskie skryptorium kontynentalne z wpływami
insularnymi [(?)], saec. VIII,2/2; VIII, 1/2 (Lowe -Supp. ).
K. Rękopis napisany został na vellum, nie da się ustalić metody liniowania. P. Anglosaska
majuskuła. Insularne abrewiacje. Występuje konfuzja ss-s (Lowe). Podobny do rękopisu
Brussel, Ms 2031-32 (f. 143) (Baesecke). Lit. CLA, IX, 1332; G. Baesecke, Vocabularius, s.
21, Taf. 24(frg. 2,); C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 16.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29482, Wigbod: Questiones in Heptateuchum (ff. 2); Fulda
[Deggingen], saec. IX,2/4.
P. Pojawiają się insularne inicjały, ale uproszczone -bez opunktowania (Weiner). Lit.
SSBK,2, s. 208; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 38, 155.

MÜNCHEN, UB, 2° 29 (Cim. 1), Evangelia (ff. 127); szkoła pałacowa Karola Wielkiego(?);
Mainz (Fischer) [Mainz(?)], saec. VIII/IX; przed 795 (Braunfels).
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Współczesny korektor używa insularnych abrewiacji. Występuję
konfuzja s-ss. Pojawiają się insularne wpływy na pismo na f. 96. Cytaty zaznaczane są na
insularny sposób. Inicjały otoczone kompozycjami z czerwonych kropek (Lowe). Jedna z rąk
z dodatków z IX w. wykazuje insularne wpływy o cechach moguncko-fuldajskich (Daniel et
al. ); Lowe identyfikuje je jako mogunckie. B. Fischer (cyt. za Höherem) lokalizuje rękopis w
Mainz. Lit. CLA, IX, 1343; N. Daniel, G. Kornrum, G. Schott, Die lateinische mittelalterliche
Handschriften, s. 42n; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 419, Abb. 60; F. Mütherich,
Die Buchmalerei, s. 25nn; W. Braunfels, Die Welt der Karolinger und ihre Kunst, Abb. 164;
K. Holter, Dagulf-Psalter, s. 33n i dalsza b. bogata literatura.

574
MÜNCHEN, UB, 4° 3 (f. 1), Sacramentarium Gregorianum., płd. Niemcy [Würzburg], saec.
VIII/IX.
K. Napisany na vellum, metoda liniowania nie jest możliwa do ustalenia. P. Karolińska
minuskuła z lekkimi insularnymi wpływami. Ten sam skryba pracował przy Praha, O.
LXXXIII (f. 131-47). Widać pewne podobieństwo do pisma z Freising (Lowe). Bischoff nic
nie wspomina o powiązaniach z Freising. Lit. CLA, IX, 1344; CLLA, 631; SSBK,2, s. 186;
K. Gamber, Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s. 30.

MÜNCHEN, UB, 8° 132 (Cim. 7), Lex Baiuvariorum (ff. 89)', płd. Bawaria, ok. Regensburga
[Regensburg], saec. IXin (Bischoff); IX, 1/4 (Daniel).
P. Napisany minuskułą karolińską przez jedną rękę. Pojawiają się akcenty ponad
monosylabami. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane. Lit. N. Daniel, Die lateinische
mittelalterlichen Handschriften der Univeritäts-Bibliothek München, Bd. 4, München 1989, s.
132; SSBK,1, s. 249; B. Bischoff, MS,3, s. 26, 99; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 61, 95,
Taf. 43. 5-6. K. Beyerle, Lex Baiuvariorum, München 1926.

MÜNSTER, Staatsarchiv, Msc. I. 243 (ff. 1, 2, 11, 12) + BÜCKEBURG,

Niedersächsisches Staatsarchiv, Depot 3 + BRAUNSCHWEIG, Stadtbibliothek, Fragm.
70, Dionysius Exiguus: Cyclus paschalis; Annales Lindisfarnenses; Beda: De ratione
temporum (frg. 8f Northumbria, Lindisfarne(?); Wearmouth-Jarrow (Parkes) [Fulda;
Werden], saec. VIII, 1/2.
K. Napisany na insularnym pergaminie, liniowanie jest specjalnego rodzaju, gdyż wykonane
dla specyficznego tekstu. P. Napisany w anglosaskiej uncjale typu northumbryj ski ego
(Lowe). Ręka, która pracowała przy annales Lindisfarnenses wpisała najstarszą warstwę
rocznikarską w Münster, Msc. I. 243 (Lowe). Tablice paschalne zostały napisane przez 2
ręce. Ręka A, uncjalna, napisała prawie wszystko, a druga B pisząca zwykłym pismem
anglosaskim dopisała resztę. Petersohn uważa, że ręka A pracowała w Anglii, a ręka B na
kontynencie. Rękopis dostał się do Werden z Anglii, być może za sprawą Liudgera. Lit.
CLA, IX, Supp. 1233, Add. II; P. Lehmann, EM,5, s. 103, 143; R. Drögereit, Werden und
Heliand, s. 26n; E. A. Lowe, English Uncial, pl. 18 a-c; B. Bischoff, MS,2, s. 337; F. Prinz,
Frühes, s. 517; J. Petersohn, Die Bückeburger Fragmente von Bedas De temporum ratione,
DA, 22(1966), s. 587-97; tenże, Neue Beda-Fragmente in northumbrischer Unziale saec. VIII,
Scriptorium, 20(1966), s. 215-47; J. Prinz, Die Corveyer Annalen, Münster 1982; M. B.
Parkes, The Scriptorium, s. 96 108n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 64.

MÜNSTER, Staatsarchiv, Msc. I. 243 (ff. 3-10), Dionysius Exiguus: Cyclus paschalis,
Fulda [Werden lub Münster w 1 poł. IX w.; Corvey od końca IX w. ], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum i nakłucia na obu marginesach. P. Anglosaska
minuskuła przerywana uncjałą; pismo bardzo podobne do cyklu paschalnego z Clm. 14641.
Zapiski rocznikarskie dotyczące Werden zostały wpisane insularnym pismem niewiele
później po napisaniu rękopisu. Lit. CLA, IX, 1234; P. Lehmann, EM,5, s. 103, 143; tenże,
Fuldaer, 1925, s. 37n; R. Drögerreit, Werden,s 26n; B. Bischoff, MS,3, s. 27; SSBK,1, s. 252;
J. Prinz, Die Corveyer Annalen, Münster 1982; C. B. Barker-Benfield, The Werden, s. 58.

MÜNSTER, UB, Fragmentenkaps. 1, N° 2, Gregorius M.: Dialogi (ff. 4)\ Anglia(?) [(?)],
saec. VIII,2/2.
K. (?) P. Napisany szeroką anglosaską minuskułą. Korektury są również anglosaskie.
Występuje akcent ponad monosylabami. Lit. CLA, Add. I, 1847.

MÜNSTER, UB, Fragmentenkaps. 1, N°3, Beda: Historia Ecclesiastica (f. lf Anglia

[Niemcy(?)], saec. VIII,2/2.

575
K. (?) P. Anglosaska majuskuła przechodząca w minuskułę. Sentencje zaczynaj a się
większymi literami. Insularne abrewiacje. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami. Lit.
CLA, Add. I, 1848.

MUNSTER, UB, Fragmentensammlung IV, 8, Sacramentarium Gelasianum mixtum (f. 1)\

Northumbria [Werden w XVI w. ], saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany pokaźną anglosaską majuskułą. Typowo insularne inicjały. Występują
akcenty ponad monosylabami. Porównywalnym rękopisem jest Köln, Historisches Archiv,
GB Kasten B (nr 24, 123, 124) (Gamber). Lit. CLA, Add. II, 1880; CLLA, Supp, s. 50.

MÜNSTER, UB, Paulinianus 271 (719) (zniszczony) [zob. DÜSSELDORF, Univ.-Bibl.,

Frag. K 19:Z 9/1]

MÜSTAIR IN GRAUBÜNDEN, Stiftsarchiv XX 48 N°1 + INNSBRUCK, Tiroler

Landesmuseum Ferdinandeum FB 32. 139, Lectionarium (ff. 19)\ Recja (Lowe); Chur(?)
(Bischoff, Gamber); Chur lub Münster (Euw, Müller) [Münster], saec. VIIEIX.
P. Inicjały są pod wpływem insularnym, czerwono opunktowane. Pismo podobne jest do St.
Gallen 348. Inicjały nie są skopiowane z wzorca (Bruckner). Rękopis powstał w tym samym
skryptorium co St. Gallen 348 i 350 (Gamber, Rehle). Müller przypuszcza, że rękopis został
napisany w Chur, ale przez skrybę pochodzącego z Müstair. Jego zdaniem bezpośrednie
wpływy insularne (iryjskie) na ornamentykę są ograniczone. Lit. CLA, VII, 889, Add. I; A.
Bruckner, Scriptoria, 1, s. 79; CLLA, 1124; K. Gamber, S. Rehle, Das Evangelistar aus
Müstair. Ein Fragment einer schweizerischen liturgischen Handschrift aus der Wende vom 8.
bis 9. Jahrhundert, Zeitschrift für schweizerische Kirchengeschichte, 67(1973), s. 258-69; I.
Müller, Die Initialen des Evangelistars von Müstair (um 800), Zeitschrift für schweizerische
Archäologie und Kunstgeschichte, 37(1975), s. 129-134, 10 Abb.; B. Bischoff, MS,3, s. 23;
B. Fischer, KdG,2, s. 206; A. von Euw, Liber, s. 102.

NAMUR, Archives de l'Etat, S. N., Psalterium gallicanum (f. 7); anglosaskie skryptorium
[Waulsort], saec. VIII; VIII,2/2 (Fischer).
P. Napisany imitacją uncjały z wpływami insularnymi. Okazyjnie korektor separował słowa
(Lowe). Napisany uncjałą insularną -northumbryjską. Rękopis był wzorcem dla powstałego w
1075 r. Clm. 13067 (Despy). Lit. CLA, X, 1560; G. Despy, Le scriptorium de fabbaye de
Waulsort au XIe siecle. La provenance du psautier-hymnaire Munich, BS, Clm. 13067, Le
Moyen Age, 59(1953), s. 87-115; tenże, Note sur un fragment de psautier insulaire du Vllle
siecle conserve aux Archives de l'Etat ä Namur, Scriptorium, 9(1955), s. 109-111; D. H.
Wright, Some Notes, s. 450; B. Fischer, KdG,2, s. 196; J. Bovesse, Le plus ancien document
du depot de Namur (Vllle siecle), [w:] A travers du histoire du Namurois, Bruxellesl971, s. 1
[nie dotarłem],

NAMUR, Bibliotheque Communale, 11 (f. 1-60), Beda: Historia ecclesiastica', @ [St.

Hubert w Ardenach (Lindsay); w Namur (Faider)], saec. IX (Colgrave, Lindsay); VIII
(Traube, Faider).
K. (?) P. Napisany w/g anglosaskiego wzorca. Występuje anglosaska abrewiacja 'h' z
haczykiem oraz inne insularne skróty (Traube, Lindsay). Lindsay określa wzorzec jako
prawdopodobnie northumbryjski. Tekst zgadza się z Wolfenbüttel, Weiss. 34, Würzburg, M.
p. th. f. 118 i St. Gallen 247 (Butzmann). Lit. P. Faider, Catalogue des manuscrits conserves ä
Namur, Gembloux 1934, s. 54nn; C. Plummer, Memoire sur un manuscrit de l'histoire
ecclesiastique du peuple anglais de Bede, dit le Venerable, appartenant ä la ville de Namur,
Annales de la Societe Archeologique de Namur, 19(1891), s. 393-400 [nie dotarłem]; L.

576
Traube, VuA,3, s. 227nn; W. M. Lindsay, Notae, s. 8, 38, 76, 99; B. Colgrave, R. A. B.
Mynors, Bede's Ecclesiastical History, s. XLV; H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 145.

NAMUR, Grand Seminaire, 42, Evangelium Mallhaei (ff. 2f Francja [Brogne w XV w. ],

saec. VII,2/2.
P. Liturgiczna zapiska (f. Ir) z VIII w. wpisana została w insularnej majuskule (Lowe). Być
może rękopis przebywał w Anglii (Dumville). Lit. CLA, X, 1561; D. N. Dumville, The
Importation, s. 117.

NAPOLI, Bibl. Naz. II. F. 17, Origenes (ff. 257f St. Denis [Bobbio], saec. IXin.
P. W piśmie uwidaczniją się niewielkie wpływy insularne. Rękopis był darem Dungala dla
Bobbio. Jedna z rąk pracowała przy Milano, Ambr. A. 135 inf. oraz przy C. 74 sup. (Vezin).
Lit. M. Ferrari, 'In Papia, s. 34; J. Vezin, Observations sur 1'origine, s. 129nn, 133.

NEW HAVEN, Yale University, Beinecke Library 516, Gregorius M: Moralia in lob (frg.
f Northumbria, Wearmouth(?) [Soest w Westfalii], saec. VIII, 1/2.
K (?) P. Anglosaska minuskułą typu northumbryjskiego. Lit. CLA, Add. I, 1849.

NEW HAVEN, Yale University, Beinecke Library S. N. [zob. HANNOVER, Kestner-

Museum, Cul. I. 71/72 (393/394)]

NEW HAVEN, Yale University, Beinecke Library, Spinelli Archive, filza 130, Epistulae
Pauli (f. If Nonantola [(?)], saec. IX,2/4.
P. Jedyny inicjał jest czerwono opunktowany i przypomina inicjały z Roma, Sess. 40 i
Bamberg, Patr. 20 oraz St. Gallen 567. Lit. R. G. Babcock, A Newly Discovered Leaf of a
Lost Ninth-Century Manuscript from Nonantola Abbey, Scrittura e civiltä, 13(1989), s. 535-
46, pl. 1-3.

NEW YORK, Academy of Medicine, MS Safe [olim Phillipps 275], Apicius: De re

coquinaria; Fulda (Bischoff) [Fulda (Bischoff); Fulda (?) (Gugel)], saec. IX, 1/2 (Pellegrin);
830-40 (Bischoff).
K. (?) P. Pismo jest w części karolińskie, w części anglosaskie. Brak paleograficznych
przesłanek do przypisania rękopisu do Fuldy bądź wykluczenia tej atrybucji. Pellegrin za
Bischoffem ustala fuldajską genezę rękopisu. Lit. E. Pellegrin, Manuscrits latin de la
Bodmeriana, s. 154; B. L. Ullmann, Ancient Writting and its Influence, London 1932, Pl. 9a;
Texts and Transmission, [L. D. Reynolds], s. 13n; E. A. Lowe, Die Haupt -Handschriften des
Apicius, Berliner Philologische Wochenschrift, 40(1920), nr 49, szp. 1144-6, 1174n; B.
Bischoff, Benediktinische Mönchtum, s. 180n; H. Spilling, Angelsächsische, s. 86; K. Gugel,
Welche erhaltenen, s. 52.

NEW YORK, Pierpont Morgan Library, 23, Quattuor Evangelia (ff. 144f pin. Anglia(?)
(Costa Greene); Trier (Lowe); okolice Tours (Rand); szkoła pałacowa (Köhler, cyt. za Costa
Greene) [Henryk VIII, król Anglii(?)], saec. IXin; X,2/2 (Lowe); X,4/4 (Hoffmann).
K. (?) P. Napisany imitacją uncjały przez 2-3 ręce, czasem używające insularnego 'U'. Lowe i
Rand odrzucają anglosaskie pochodzenie, a nawet wpływy. Lit. The Pierpont Morgan
Library. Exhibition of Illuminated Manuscripts held at The New York Public Library, (ed. )
B. da Costa Greene, M. P. Harrsen, New York 1934, s. 2; E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s.
204; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 398-416; H. Hoffmann, Buchkunst, s. 482.

NEW YORK, Pierpont Morgan Library, 559 + Columbia Univ. Libr. Plimpton 129,
Isidorus: Synonyma (ff. 2)\ anglosaskie centrum w Niemczech; Fulda(?) (Harrsen) [(?)], saec.
VIII/IX.

577
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła typu niemieckiego z długimi descendencjami.
Występują insularne abrewiacje. Lit. CLA, XI, 1655; M. Harrsen, Medieval and Renaissance
Manuscripts in the Pierpont Morgan Library. Central Europe, New York 1958, s. 3, Pl. 78.

NEW YORK, Pierpont Morgan Library, 826 [olim Phillipps 36275], Beda: Historia
ecclesaistica (f 1); Anglia; anglosaskie skryptorium w Niemczech (Bischoff, cyt. za
Wrightem) [(?); w średniowieczu rękopis nie opuszczał chyba Anglii], saec. Vlllex; VIIEIX
(Wright).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą doświadczonego skryby z
anglosaskimi skrótami. Występuje konfuzja s-ss. Litery kapitały otoczone są przez grupy
trzech kropek (Lowe). Napisany anglosaskim pismem podobnym do używanego na
kontynencie, ale z powodu niekaligraficznego pisma nie można przypisać go do konkretnego
skryptorium (Bischoff, cyt. za Wrightem). Lit. CLA, XI, 1662; B. Colgrave, R. A. B. Mynors,
Bede's Ecclesiastical History, s. xlvn; D. H. Wright, rec. P. H. Blair, The Moore Bede,
Copenhagen 1959, Anglia, 82(1964), s. 117. E. G. Millar, The Library of A. Chaster Beatty (.
. . ), London 1927, vol. 1, s. ln, pl. 1-2 (cyt. za Wrightem).

NEW YORK, Pierpont Morgan Library, Glazier 27, Sacramentarium, benedictionarium

(Gamber) (f. 7); Recja; Chur (Plummer) [(?); St. Galien (Plummer)], saec. Vlllex (Lowe); ok
800 (Euw).
P. Napisany pismem retyckim, nieco starszym niż to z St. Gallen 348 i 350 (Lowe).
Występują czerwono opunktowane inicjały (Plummer). Ornamentyka strony tytułowej
podobna jest do sztuki merowińskiej, zwłaszcza tej z Corbie. Widoczne są wpływy minuskuły
włoskiej np. w typie Vercelli CCII (Euw). Lit. CLA, XI, 1663; J. Plummer, Manuscripts from
the William S. Glazier Collection, New York 1959, s. 7, Pl. 7; CLLA, 282; A. von Euw,
Liber, s. 98nn; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 81.

NEW YORK, Pierpont Morgan Library, Glazier 28, Iuris Romani; Isidorus: Etymologiae
(3 frg.); Bretania [(?)], saec. X; IXex (Deuffic).
K. (?) P. Insularne abrewiacje i ornamentyka. Występują 3 bretońskie glosy. Lit. J. Plummer,
Manuscripts, s. 8; L. Fleuriot, Gloses inedit en vieux-breton, EC, 16(1979), s. 198n; J.-L.
Deuffic, La production manuscrit, s. 302.

NEW YORK, Pierpont Morgan Library, Glazier 33, Fulgentius; Athanasius; Vigilius
Tapsensis etc. (ff. 140); pin. Francja [(?)], saec. IXin.
K. (?) P. Insularne wpływy na pismo. Lit. J. Plummer, Manuscripts, s. 7n.

NEW YORK, Pierpont Morgan Library, Glazier G. 26 [zob. MÜNCHEN, BS, Clm.
29159]

NEW YORK, Pierpont Morgan Library, M. 564 [zob. NÜRNBERG, Germanisches

Nationalmuseum, 27932]

NEW YORK, Public Library, M. 115, Evangeliae [Harkness Gospels] (ff. 152); Bretania
[Landevenec, w X wieku w Anglii], saec. IX,2/2.
K. (?) P. Uwidaczniają się insularne (iryjskie ?) wpływy na pismo. Podobny jest do Clm.
18961 (Bischoff). Rand przypuszcza, że wzorcem był insularny kodeks z VIII w. Iryjskie
wpływy na ornamentykę (Micheli). Napisany minuskułą karolińską, w której pojawiają się
insularne abrewiacje. Na f. 94 cała strona została napisana pismem insularnym. Korekcje w
całym rękopisie wprowadzane są ręką insularną. Ornamentyka jest raczej iryjskiej

578
proweniencji niż franko-saksońskiej. Figura św. Marka nie występuje w tradycyjnej
prefiguracji jako lew, ale jako człowiek z głową konia. Prawdopodobnie chodzi o zbieżność
słowa 'Marc' z bretońskim Marc'h' - koń (Huglo). Widoczne są wpływy ornamentyki z Tours
(Lemoine cytowany przez Deuffica (1985)). Lit. C. R. Morey, C. H. Kraeling, E. K. Rand,
The Gospels-Book of Landevenec (The Harkness Gospels) in the New York Public Library,
Art Studies, 8(1931) nr 2, s. 223-86 [nie dotarłem]; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 97n;
SSBK,1, s. 161n; L. W. Jones, Pricking System, s. 91; K. D. Hartzell, The Early Provenance
of the Harkness Gospels, Bulletin of the New York Public Library, 84(1981), s. 85-97; M.
Huglo, Les Evangiles de Landevennec (New York, Public Library, De Ricci 115), [w:]
Landevennec et le monachisme breton dans le haut Moyen Age, Landevennec 1985, s. 245-
52; J.-L. Deuffic, Les manuscrits de Landevennec, s. 266n tenże, La production manuscrit, s.
303.

NOVARA, Biblioteca Capitolare, 2 (LXXXIV), Canones (ff. 82); pin. Włochy; Novara(?)
(Bischoff) [(?)], saec. VIII,2/2.
P. Napisany prekarolińską minuskułą i półuncjałą. Pojawiają się wizygockie abrewiacje
zapożyczone z wizygockiego wzorca (Lowe). Pismo wykazuje lekkie wpływy insularne w
kształtach liter (Schiaparelli). Bardzo podobna uncjała znajduje się w Vercelli CLXXXXIIII
(f. 107-111) (Bischoff). Lit. CLA, III, 406; E. H. Zimmermann, Vorkarolingische, Taf. 24; L.
Schiaparelli, Influenzę, s. 21; B. Bischoff, MS,3, s. 30, 32.

NOVARA, Biblioteca Capitolare, 82, Augustinus: Locutiones; @ [@], saec. IX.

K. (?) P. Konfuzje a-u i inne cechy wskazują na insularny wzorzec (Beeson). Lit. C. H.
Beeson, Insular Influence in the Questiones, s. 11.

NÜRNBERG, Germanisches Nationalmuseum, 27932 + NÜRNBERG, Stadtbibliothek,

Fragm. 1 + NEW YORK, Pierpont Morgan Library, M. 564, Evangelia (ff. 58); okolice
Salzburga i Mondsee (Lowe, Köhler); Mondsee (Wright) [Nürnberg od XVII w. ], saec.
VIII/IX.
P. Napisany staranną uncjałą. Wright widzi anglosaskie wpływy na pismo wyróżniające.
Pochodzi z tego samego skryptorium co Montpellier 409 i Kremsmünster, 1. Tekstualnie jest
związany z Wien, 1224 i Kremsmünster, 1 (Lowe). Uncjała jak i kapitała rustykalna wykazują
wpływy anglosaskie (Wright, Bischoff). Inicjał 'J' jest podobny do inicjału 'J' z
Kremsmünster, Cim. 1 (Holter). Tekstualnie bardzo podobny do Montpellier 409, Wien 1224
i Kremsmünster 1. Napisany przez 2 skrybów (Koehler). Lit. CLA, IX, 1347; W. Koehler,
The Fragment of an Eight-Century Gospel Book in the Morgan Library (M. 564), [w:] Studies
in Art and Literature for Belle da Costa Green, ed. D. Minerv, Princeton 1954, s. 238-265, il.
186-190; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 382; W. Neumüller, K. Holter, Der Codex
Millenarius, s. 139nn; D. H. Wright, Some Notes, s. 450; tenże, The Codex Millenarius, s.
37nn, 50n; K. Holter, Codex Millenarius, Abb. 2-4 (f. 4r, lOr, 17r); W. Neumüller, K. Holter,
(hrsg. ), Codex Millenarius. Faksimile, s. 33; K. Gamber, Das Bonifatius-Sakramentar, s. 22;
tenże, Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s. 32; SSBK,2, s. 19n; E. Condello, Una
scrittura, s. 93.

NÜRNBERG, Germanisches Nationalmuseum, Kupferstichkabinett Kapsel 536/SD 285,

Beda: De temporum ratione ff. 2); niemieckie skryptorium z wpływami anglosaskimi,
Nadmenia lub Hesja [(?)], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Anglosaska minuskułą z niezbyt długimi descendencjami (Lowe). Porównywalny z Giessen,
UB, N. F. 143a (McKitterick). Lit. CLA, Add. I, 1850; R. McKitterick, Anglo-Saxon
Missionaries, s. 311.

579
NÜRNBERG, Germanisches Nationalmuseum, Ms. 7152, Ephraem latinus: De
compunctione cordis; Homiliae (ff. 8); anglosaskie skryptorium w Niemczech (Lowe); tereny
nadmeńskie (Bischoff, cyt. za Hilg) [(?)], saec. VIIIex (Lowe); ok. 800 (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Anglosaska minuskułą dwóch skrybów, descedencje są często bardzo długie. Insularne
abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss. Omyłki sygnowane są przez znaki d-h (Lowe).
Napisany anglosaską minuskułą przez 1 ręką, współczesne korektury wpisane są inną ręką
(Hilg). Lit. CLA, IX, 1346; H. Hilg, Katalog des Germanischen Nationalmuseums Nürnberg,
Bd. 2,1, Wiesbaden, 1983, s. 91-2.

OBERKAUFUNGEN, Archiv des Ritterschaftlichen Stifts Kaufungen S. N. [zob.

MARBURG, Staatsarchiv Frag. S. N. ]

ORLEANS, BM, 17 (14), Libri Prophetarum (ss. 489); Fleury(?) (Lowe); Fleury (Bischoff,
Homburger) [Fleury], saec. VIII/IX.
P. Minuskułą karolińska kilku rąk używających insularnego 'g'. Inicjały inspirowane są
wzorcami insularnymi -w/g Micheli anglosaskimi- (Lowe). Ornamentyka na s. 6-265 jest w
stylu anglosaskim, a dalej w stylu kontynentalnym (CMEL). Lit. CLA, VI, 796; O.
Homburger, Die illustrierten, s. 35, 39; CMEL,7, s. 481; G. L. Micheli, s. 59n; Karl der
Grosse. Werk und Wirkung, nr 440, Abb. 68; B. Bischoff, MS,3, s. 17; B. Fischer, KdG,2, s.
183; J. Porcher, La peinture, s. 64, tab. 12; J. Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst
der Karolinger, s. 206, ryc. 186; F. Mostert, The Library, s. 11 ln.

ORLEANS, BM, 45 (42) + 46(43), Augustinus: Enerationes (ss. 398+594); Fleury(?)

[Fleury], saec. IX, 1/2 (Bischoff); X (Porcher).
K. (?) P. Całość napisana została 1 ręką. Ornamentyka jest częściowo pod wpływem
insularnym (CMEL). Ta sama ręka i ornamentyka pojawia się w Orleans 263 (Micheli) Lit.
CMEL,7, s. 482, 493; M. Mostert, The Library, s. 119; J. Porcher, Bibliotheque Nationale:
Les manuscrits ä peintures, nr 210; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 157.

ORLEANS, BM, 62 (59), Beda: Retractatio in Actus Apostolorum; De tabernaculo;

Commenatrius in Habbakuk (ff. 126); Fleury [Fleury], saec. ok. 825.
P. Błędnie rozwiązane abrewiacje wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca. Lit. M. L.
W. Laistner, Bedae Venerabilis expositio, s. XXXIII; M. Mostert, The Library, s. 123.

ORLEANS, BM, 65 (62), Liber questionum in evangeliis (anonim; Ps.-Hieronymus) (ss.

378); Fleury [Fleury], saec. IXmed (Bischoff); IX, 1/2 (Mss. dates); X (Griesser).
K. (?) P. Pismo insulare z licznymi skrótami insularnymi. Tekst tego iryjskiego komentarza
pochodzi z VIII w. i podobny jest do komentarza Frigulusa, być może czerpały z tegosamego
źródła (Kelly). Znane są inne kopie tego tekstu w piśmie anglosaskim. Lit. CMEL,7, s.
XXXVII; M. Mostert, The Library, s. 123; B. Griesser, Die handschriftliche Überlieferung
der Expositio IV Evangeliorum des Ps.-Hieronymus, RB, 49(1937), s. 287; E. A. Lowe, Pal.
Pap., s. 459; M. Lapidge, R. Sharpe, A Bibliography of Celtic -Latin, s. 206; B. Bischoff,
MS,1, s. 244; J. Rittmueller, The Gospel, s. 188-9; J. Kelly, Frigulus, s. 366; D. Ganz, Corbie,
s. 129; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 410n.

ORLEANS, BM, 184 (161), Ps.-Isidorus: De ortu et obitu patriarcharum; Liber de numeris;
modlitewnik 'altbayerische Beichte'; Mondsee(?), Salzburg(?) (Bischoff, Coens; płd. Niemcy;
Mondsee(?), Kremsmünster(?), Niederalteich(?), Metten(?), Mattsee(?) (Neumüller); okolice
Salzburga (McNally) [Fleury], saec. IXin (Bischoff); 820-830 (Bullough).
P. Na f. 1 znajduje się poemat wpisany ręką z wpływami anglosaskimi z przełomu IX i X w.
(Bischoff). Rękopis został napisany pod bezpośrednim bądź pośrednim wpływem

580
Anglosasów (Sims-Williams). Pojawia się niewiele abrewiacji insularnych, które nie
pozwalają przypuszczać, że rękopis został kopiowany z insularnego wzorca. Ps.-Isidorus
pochodzi z tradycji iryjskiej. Libellus precum jest iryjskiego pochodzenia i znajduje się
również w Clm. 14248 (McNally). Litanie są podobne do tych występujących w Köln 106 i
Freiburg 363. Libellus pochodzi z Salzburga (Coens). Tekst pseudo-Izydora należy do tej
samej tradycji co w Clm. 14392 i Kolmar 39. Zawiera długą litanię, w której pojawiają się
elementy rzymskie, frankijskie i iryjskie (Bischoff). Hymny są częściowo iryjskie
proweniencji (Gamber, Coens, Hennig). Lit. SSBK,2, s. 36, 215; M. Mostert, The Library, s.
146; CLLA, 1698a; R. McNally, Der irische Liber de numeris, s. 1 Inn; W. Neumüller, Codex
Millenarius, s. 30nn; D. A. Bullough, Alcuin and the Kingdom, s. 13n; B. Bischoff, MS,2, s.
280; MS,3, s. 26, 101; M. Coens, Les litanies bavaroises du 'Libellus precum' dit de Fleury,
AB, 77(1959), s. 377-81; J. Chazelas, Les livrets de prieres privees du IXe siede, Paris 1959;
J. Hennig, Scottorum gloria, s. 177n; P. Sims-Williams, Thoughts on Ephrem, s. 211; M. P.
Brown, The Book of Cerne, s. 14 ln; G. Köbler, 1986, s. 1.

ORLEANS, BM, 221 (193), Collectio canonum Hibernensis auctore Junobrus (ff. 217f
Bretania (Bischoff); Anglia (Davril) [Fleury], saec. IXin (Bischoff); VIII/IX (Bieler); IX, 1/2
(Deuffic).
K. (?) P. Insularne pismo jest typu bretońskiego (Bischoff). Inskrypcja skryby Iunobrusa na f.
212: Tunobrus scripsit haec sancta sinoda dicite animam eius in requiem erit et habitaret in
baradiso sine fine'. Ornamentyka jest w stylu anglosaskim (Huglo-Durand). Pismo jest na
poły insularne na poły kontynentalne. Rękopis zawiera 332 glosy bretońskie z poł. IX w.
(Fleuriot). Zawiera liczne glosy bretońskie oraz glosy iryjskie skopiowane z iryjskiego
wzorca (Lambert). Semi-insularne pismo. Abrewiacje są podobne do tych występujących w
BN, lat. 9525 (Lindsay). Według CMEL glosy marginalne i interlinearne są wpisane ręką
skryby. Pismo jest insularno-kontynentalne. Rękopis zawiera 332 glosy bretońskie (Deuffic).
Lit. CMEL,7, s. 492; M. Mostert, The Library, s. 155; W. M. Lindsay, Notae, s. 473; B.
Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 149; MS,1, s. 269; MS,3, s. 15, 40; A.
Davril, Les manuscrits de Fleury (Saint-Beniot-sur-Loire), Orleans 1982, nr 26 [nie
dotarłem]; M. Huglo, C. Durand, Catalogue de l;exposition des manuscrits notes de St. Benoit
sur Loire ä la bibliotheque, [w:] Les sources en musicologie, Paris 1981, s. 174; W. M.
Lindsay, Notae, s. 35, 101, 470; tenże, Breton Scriptoria, s. 265; L. Fleuriot, Dictionnaire, s.
4; M. Lapidge, R. Sharpe, A Bibliography of Celtic-Latin, s. 247; R. McNally, 'Dies
Dominica': Two Hiberno-Latin Texts, Medieval Studies, 22(1960), s. 355-61; CCSL, 108B,
1973, ed. R. McNally, s. 177; L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 12; H. Mordek,
Kirchenrecht, s,256; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 548; D. N. Dumville, On the Dating of the
Early Breton Lawcodes, EC, 21(1984), s. 213nn; J.-L. Deuffic, La production manuscrit, s.
304; P.-Y. Lambert, Gloses en vieux breton, EC, 27(1990), s. 342-59; L. Lemoine, Notes
paleographiques, s. 141, 146.

ORLEANS, BM, 261 (217) (s. 42-73), Wormonoco: Vita S. Pauli Aureliani (f. 42-134f St.
Guenove de Landevennec(?) (Mostert); Bretania(?) (Deuffic) [Fleury], saec. po 884; X i XII
(Straeten).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Pojawiają się cechy bretońskie w piśmie i insularne na ornamentykę. Autor vita S.
Pauli żył w Landevennec (Mostert). Napisany przez 1 skrybę. Pojawiają się celtyckie glosy
syntaktyczne (Lemoine, cyt. Kerlouegan). Lit. CMEL,7, s. 492; M. Mostert, The Library, s.
158; J. van der Straeten, Les manuscrits hagiographique d'Orleans, Tours, et Angers, Brussels
1982, s. 47; D. Plaine, AB, 1(1882), s. 211-57; J.-L. Deuffic, La production manuscrit, s. 304;
F. Kerlouegan, Le manuscrit Orleans 261(217) et la Vita Pauli Aureliani d'Uurmunuc, [w:]
Bretagne et pays celtiques: languages, histoire, civilisation. Melanges offerts ä la memoire de
Leon Fleuriot, ed. G. Le Menn, J.-Y. Le Moing, St. Brienc-Rennes 1992, s. 149-59.

581
ORLEANS, BM, 263 (219) (s. 1-36), Miscellanea patristica (ss. 146); Fleury [Fleury], saec.
IX, 1/2 (Bischoff cyt. Mostert); X (Pellegrin, cyt. za Guerreau-Jalabert).
K. (?) P. Ta sama ręka pracowała przy Orleans 45+46, gdzie część ornamentyki jest pod
wpływem insularnym (Micheli). Pismo wykazuje wpływy włoskie (CMEL)
benewentańskie(?) (Mostert). Lit. CMEL, 7, s. 493; Abbon de Fleury, Questiones, ed. A.
Guerreau-Jalabert, s. 190; M. Mostert, The Library, s. 159; G. L. Micheli, L'enluminure, s.
157.

ORLEANS, BM, 302 (255) (f. 1-82), Sedulius: Carmen paschale; Bretania (Bischoff);
Fleury(?) (Guerreau-Jalabert) [Fleury], saec. IXin (Bischoff); VIII (Micheli); IX, 1/2
(Fleuriot).
K. (?) P. Pismo jest insularne (Bischoff). Insularna półuncjała (Lindsay). 9 glos bretońskich
wpisanych zostało ręką tekstu głównego (Deuffic). Pismo jest typu iryjskiego (Pellegrin, cyt.
za Guerreau-Jalabert). Lit. M. Mostert, The Library, s. 171; W. M. Lindsay, Notae, s. 101,
470; tenże. Breton Scriptoria, s. 265; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s.
115; MS,3, s. 15; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 4; Abbon de Fleury, Questiones, ed. A.
Guerreau-Jalabert, s. 154nn, 168, 184; J.-L. Deuffic, La production manuscrit, s. 306.

OSLO/LONDON, Schryen Collection, MS. 78, Eugippius: Excerpta ex operibus S.

Augustini (f 1); Fulda [(?)], saec. IX,2/4 (Bischoff, cyt. za Heyne).
K. Nakłucia są na obu marginesach - 'a sure sign of insulare influence, supported by the
script. ' (McKitterick, cyt. za Gugel). P. Napisany karolińską minuskułą prawie bez
abrewiacji i ligatur. Nagłówki napisane sąw majuskule z elementami kapitały i uncjały. Lit.
K. Gugel, Aus fuldischen Handschriften. Ein bisher unbekanntes Fragment aus einer Fuldaer
Handschrift des frühen 9. Jahrhunderts, Fuldaer Geschichtsblätter, 67(1991), s. 65-79, Abb.;
Fuldische Handschriften aus Hessen, [S. Heyne], s. 60, il. (f. lv).

OXFORD, Bodleian Library, Auct. D. 2. 14, Evangelia; Włochy, Rzym(?) [Od VIII wieku
w Anglü], saec. Vllin (Bischoff).
LIT. O. Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 2, s. 1; E. A. Lowe, English Uncial, s. 17; B.
Bischoff, MS,2, s. 329; J. A. Harmon, Codicology, s. 206.

OXFORD, Bodleian Auct. F. 4. 32 (s. c. 2176), Część 1. Eustyches: Ars verbo (f. 1-9); 2.
Homiliae (f. 10-18); 3. Liber Commonei, Computus, liturgica (f. 19-36); 4. Ovidius: Ars
amatoria (f 37-47) [St. Dunstan's Classbook]; część 1. kontynent (Ker); 3-4 Walia (Watson,
Gneuss); Bretania (Lemoine) [Glastonbury], saec. Część 1. IX,med -IX,3/4 (Bischoff); IX,2/2
(Lemoin); część 2. XI,2/2; część 3. 817; 817-835 (Fischer); IXin (Breen) 4. IXex; IX,2/2
(Pacht-Alexander).
P. Kodeks składa się z 4 części, z których 1, 3 i 4 były razem oprawione. Napisany jest
zasadniczo ręką bretońską a pozostałe dwie to ręka karolińska i anglosaska. Występują
insularne abrewiacje obok kontynentalnych. Pojawia się konfuzja s-ss. Część tekstu wywodzi
się z tradycji insularnej. Logiczne glosy syntaktyczne odzwierciedlają iryjskie wpływy
(Lemoine). Foliały 2-9 zostały napisane w Bretani pismem karolińskim i zawierają bretońskie
glosy (Fleuriot). Foliałyl9-36 napisane są przez walijskiego skrybę. Występują konfuzje u-o,
e-i, i-e, ii-i, 1-11, ph-f, ch-c (Breen). Na f. 24-28 znajdują się lekcje liturgiczne w
barbarzyńskiej grece (Mango). Pojawiają się starowałijskie glosy na f. 19-36 (lectionarium).
według Hunta glosy zostały skopiowane ze wzorca. Rękopis zawiera ok. 60 glos
starobretońskich (Deuffic). Lit. T. H. Ohlgren, Insular, s. 62; W. M. Lindsay, Notae, s. 470;
N. R. Ker, Catalogue, nr 297; A. G. Watson, Catalogue of Dated, s. 10-11, tab. 3; E. Temple,
Anglo-Saxon Manuscripts, s. 41, il. 41; H. Gneuss, A Preliminary List, s. 35; tenże, Dunstan
und Hrabanus Maurus. Zur Bodleian Auct. F. 4 32, Anglia, 96(1978), s. 136-48; C. Mango,
La cultura grecque, s. 690; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 5; J.-L. Deuffic, La production

582
manuscrit, s. 307; L. Lemoine, Symptomes insulaires dans un manuscrit breton de l'Ars de
verbo d'Eustyches, EC, 26(1989), s. 145-54; tenże, Notes paleographiques, s. 147; A. Breen,
The Liturgical Materials im Manuscript Oxford, Bodleian Library Auct. F. 4/32, AfL, s.
34(1992), s. 121-53 [dotyczy f. 19-36]; B. Fischer, Genesis, s. 13* [dotyczy f. 24-36]; D. N.
Dumville, A Thesaurus Palaeoanglicus, s. 71nn. R. W. Hunt, Saint Dunstan's Classbook from
Glastonbury [Umbrae codicum occidentalium, 4], Amsterdam 1961.

OXFORD, Bodleian Canon, misc. 353, Hrabanus Maurus: Computus', Fulda [Fulda], saec.
IX,2/4, przed 836 (Stevens, Spilling); 827-828 (Berggötz); 820-829 (Gluger).
P. Częściowo napisany w późnej minuskule anglosaskiej z Fuldy (Spilling). Występują
insularne abrewiacje. Kodeks był używany przez Walahfrida Strabo do porównania tekstu z
własnego egzemplarza (St. Gallen 878) podczas jego pobytu w Fuldzie (Berggótz). Lit. W.
M. Stevens, Fulda Scribes at Work (Bodleian Library Manuscipt Canonici Miscellaneous
353), Bibliothek und Wissenschaft, 8(1972), s. 287-316; tenże, A Ninth Century Manuscript
from Fulda (Ms. Canonici Miscellaneous 353), The Bodleian Library Record, 9(1)(1973), s.
9-16; H. Spilling, Das Fuldaer, s. 168; P. Hagele, Hrabanus, s. 82, Abb. 5(f. 2r); O. Berggötz,
Hrabanus Maurus, s. 13; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 39.

OXFORD, Bodleian Canonici Patr. lat. 112 (19098), Ps.-Athanasius; De trinitate,

Potamius (ff. 112)', pin.-wsch. Francja [Corbie], saec. VIII/IX.
P. Napisany karolińską minuskułą. Marginalia i korektury wpisane są pismem 'ab' z
anglosaską abrewiacją dla 'tur'. Ornamentyka jest pod wpływem insularnym (DS za ilustracją
u Pächt-Alexander). Insularna interpunkcja. Lit. CLA, II, 236; O. Pacht, J. J. Alexander,
Illuminated, vol. 1, tab. 34; B. Bischoff, MS,3, s. 14;.

OXFORD, Bodleian Digby 63, C'ompustica, Nortumbria(?), raczej nie kontynentalne

skryptorium (Dumville); skryptorium kontynentalne (O Cróinin) [Winchester (Lindsay); St.
Bertin ok 889r. (Vyver)], saec. IX,2/2 (Dumville); ok. 850 (Lindsay).
K. (?) P. Daje się zauważyć podobieństwo rękopisu do S. Omer 267 ze skryptorium w St.
Bertin (Dumville). Pierwsza składka napisana jest ręką francuską, reszta w anglosaskiej
minuskule. Tekst wykazuje podobieństwo do Köln, 83 II (O Cróinin). Lit. W. M. Lindsay,
Notae, s. 470; A. Siegmund, Die Überlieferung, s. 64; A. van de Vyver, Hucbald de Saint
Amand, ecolatre, et l'invention du Nombre d'or, [w:] Melanges Auguste Pelzer, Louvain
1947, s. 68; D. N. Dumville, Motes and Beams, s. 251; D. Ó Cróinin, rec., Peritia, 1(1982), s.
407.

OXFORD, Bodleian Douce 140, Primasius in Apokalypsim ff. 149)', Anglia bądź
kontynentalne skryptorium z wpływami insularnymi; płd. Anglia (Brown, Bishop, Parkes,
Lapidge) [(?); nie ma śladów, aby rękopis opuszczał Anglię (Lapidge)], saec. VII/VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany imitacją frankijskiej półuncjały przechodzącej w
minuskułę przez skrybę nauczonego insularnego trzymania pióra. Występuje akcent ponad
monosylabami. Insularne inicjały. Marginalia wpisane zostały rękoma anglosaskimi z VIII i
IX w. Jedna z nich przypomina marginalia z Fulda, Bonif. I (tak widzi również Lindsay) i St.
Petersburg, Q. v. I. 15. Parkes identyfikuje anglosaską rękę z dodatków marginalnych z ręką
glosatora A z Fulda, Cod. Bonif. 1 uznawaną za rękę Bonifacego. Brown datuje marginalia na
schyłek VII w. a przynajmniej na okres angielski działalności św. Bonifacego (Lowe).
Napisany półuncjałą typu kontynentalnego (Bischoff). Cytaty są zaznaczane przez różnego
typu zniekształconą 'diple' (McGurk). Napisany przez hiberno-saksońskiego skrybę mającego
za wzorzec rękopis napisany w półmajuskule i pochodzący z kontynentalnego skryptorium.
Skopiowany przez anglosaskich pielgrzymów (5 rąk) podczas podróży do Rzymu, w którymś
ze skryptoriów na trasie pielgrzymek Anglosasów, będącego w posiadaniu kopii Primasiusa:

583
St. Riquier, St. Bertin lub St. Omer. Zdaniem Nicholsona dokonało się to podczas podróży
Ceolfrida w 716 r. (Nicholson). Adams uważa tezę Nicholsona za nieco ryzykowną, ale
znajduje przesłanki wspierające ją: rękopis był kopiowany strona po stronie, inicjały są
insularnego typu, insularne markowanie cytatów [%], glosy wpisane ręką z elementami
insularnymi. McKitterick skłonna jest uznać ten rękopis za dzieło frankijskiego skryby
działającego w Wessex. Kodeks nie nosi śladów pobytu poza Anglią. Ponieważ kodeks
zawiera glosy wpisane ręką Dunstana, Bishop i Wright nie sądzą, aby rękopis opuszczał
Anglię. Iluminacja na f. lv jest w typie kontynentalnym, włoskim; podobny do inicjałów
włoskich np. Bodleian Museo 102, saec. VI-VII i St. Petersburg, Q. v. 1. 6-10 saec. VI. Lit.
CLA, II, 237; A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian Library, vol. 4,
ed. F. Madan, H. H. E. Craster, N. Denholm-Young, Oxford 1897, s. 717nn [E. W. B.
Nicholson]; CCSL, 92, ed. A. W. Adams, s. Xlin; W. M. Lindsay, Notae, s. 470; P. McGurk,
Citation Marks, s. 12; T. A. M. Bishop, English Caroline, s. 2; T. J. Brown, The Irish
Element, s. 112; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 250; R. McKitterick,
The Diffusion, s. 421; M. B. Parkes, Handwriting, s. 167; tenże, Pause, s. 122nn; The Making
of England, s. 160, il. 124 (f. 59v); D. N. Dumville, The Importation, s. 101; M. Lapidge,
Autographs, s. 109.

OXFORD, Bodleian Hatton 42 (f. 8-142), Collectio canonum Hibernensis; Collectio

Ansegisi; skryptorium kontynentalne, Bretania [Canterbury (Gneuss, Ker); Worcester
(Mordek, Pacht-Alexander)], saec. IX,l/2-IXmed (Bischoff, Mordek); IX,2/2 (Bieler, Deuffic,
Pacht-Alexander); IX/X (Ker).
P. Napisany kontynentalną minuskułą karolińską. Późniejsza ręka należy do Wulfstana, bpa
Yorku (Mordek). Pierwsze 7 foliałów napisanych zostało anglosaską karoliną (Deuffic).
Zawiera 6 glos bretońskich (Fleuriot). na f. 49 znajduje się 1 glosa anglosaska z XI w.
(Vaciago). Lit. N. R. Ker, Medieval Libraries of Graet Britain, s. 209; O. Pacht, J. J.
Alexander, Illuminated, vol. 1, s. 32, il. 417; L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 13; R. E.
Reynolds, s. Unity, s. 107; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 5; J.-L. Deuffic, La production
manuscrit, s. 307; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 257; tenże, Bibliotheca
capitularium, s. 404nn; P. Vaciago, Old English Glosses, s. 29.

OXFORD, Bodleian Hatton 93, De officio missae; Primum in ordine (ff. 40); Anglia,
Mercja(?); skryptorium kontynentalnej) (McKitterick) [Worcester], saec. VIIEIX; IXin
(McKitterick).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny oraz kontynentalny pergamin, nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek, które tworzą quiniony. P. Napisany w Anglii,
prawdopodobnie w Mercji w tym samym ośrodku co Salisbury, Cathedral Library 117 (f.
163-4) (Lowe, Bischoff). McKitterick dopuszcza kontynentalną proweniencję. Primum in
ordine -komentarz do mszy św. jest karolińskiej proweniencji (Wilmart, Morrish). Napisany
prawdopodobnie tę samą ręką co Cambridge, UL, Ll. 1. 10. Lit. CLA, II, 241; A. Wilmart,
Un Traite sur la Messe copie en Angleterre vers fan 800, EL, 50(1936), s. 133-9; J. Morrish,
Dated and Datable, s. 513nn; B. Bischoff, Epinal, s. 23, 25; R. McKitterick, Anglo-Saxon
Missionaries, s. 316; M. P. Brown, The Book of Cerne, s. 179.

OXFORD, Bodleian Junius 25 (ff. 2-60), Aethicus: Cosmographia; niemieckie skryptorium

z wpływami insularnymi; Murbach (Lindsay, Holter, Mordek, Prinz, Pacht-Al exander)
[Murbachj) Murbach (Geith-Berschin)], saec. Vlllex.
P. Napisany prekaroliną z wpływami insularnymi - kształt liter 'g' i 'e' w ligaturach. Okazyjnie
pojawiają się akcenty ponad monosylabami. Dalsza część kodeksu napisana jest w Murbach
(Lowe). Występuje insularne 'autem' obok kontynentalnego (Lindsay). Inicjały nawiązują do
stylu insularnego (Cames). Lit. CLA, II, 242; O. Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 1, s.
1; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 76; B. Bischoff, MS,1, s. 105; W. M. Lindsay, Notae, s.

584
22, 99; H. Löwe, Ein literarischer Widersacher, nr 11; K.-E. Geith, W. Berschin, Die
Bibliothekskataloge des Klosters Murbach, s. 69; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s.
222; Die Kosmographie des Aethicus, hrsg. O. Prinz, München 1993, s. 56n; G. Cames, Dix
siecles d'enluminure, s. 25.

OXFORD, Bodleian Lat. Theol. d 3 [31383], Commentarius in Pentateuchum (ff. 182f pin.
Włochy (Lowe); okolice Verony (Bischoff) [Mediolan w XVII w. ], saec. VIII/IX.
P. Insularne abrewiacje. Kilka inicjałów zdradza wpływy insularne (Lowe). Występuje
wizygocka abrewiacja dla 'autem'. Rękopis napisany prawdopodobnie przez Wizygota
(Lindsay). Lit. CLA, II, 250; O. Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 2, s. 1, Pl. 1; B.
Bischoff, MS,3, s. 33; W. M. Lindsay, Notae, s. 25, 38, 64; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte,
s. 258; M. Gorman, The Commentary on the Pentateuch, s. 73n, 79n.

OXFORD, Bodleian Laud gr. 35 [1119], Actus Apostolorum (ff. 227) [latino-graecef
Sardynia [Northumbria, potem Hornbach i Würzburg(?)], saec. VI-VII.
P. Rękopis był chyba w rękach Bedy, potem w Hornbach (VIIEIX w. ) i być może jeszcze w
Würzburgu. Związany z kręgiem św. Bonifacego (Bischoff). Lit. CLA, II, 251; LsK, s. 90n,
160; M. L. Laistner, The Latin Versions of Acts Known to the Venerable Bede, Harvard
Theological Review, 30(1937), s. 37-50; Beda: Expositio Actum Apostolorum, Cambridge
(Mass. ) 1939, s. XXXIXnn; W. Berschin, Greek Elements, s. 93; B. Kaczynski, Greek, s. 76;
B. Fischer, KdG,2, s. 198; B. Bischoff, MS,1, s. 91; MS,2, s. 323; H. Schüling, Die
Handbibliothek des Bonifatius, k. 335; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 78n.

OXFORD, Bodleian Laud lat. 22, Libri Machabeorum (ff. 167)', Niemcy [Würzburg], saec.
IXin.
K. (?) P. Napisany niemiecką minuskułą karolińską. Insularne wpływy na inicjały. Lit. LsK,
s. 55, 112; O. Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 1, s. 1, Pl. 1 (f. lv); B. Fischer, KdG,2,
s. 199; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 592; J. Hofmann, Altenglische, s. 88n.

OXFORD, Bodleian Laud lat. 92, Deuteronomium: Iosue, Iudicum, Ruth (ff. 107)', Fulda
[Würzburg], saec. IX. 2/4; między latami 832-42 (Watson).
K. (?) P. Napisany przez kilka rąk anglosaskim pismem. Inicjały są czerwono opunktowane.
Rękopis zawiera 96 glos starogórnoniemieckich, które zostały wpisane w IX wieku przez 3
ręce karolińską minuskułą. Dialekt glos jest ribuarski i środkowofrankijski. Glosy pochodzą
prawdopodobnie z rękopisu powstałego nad Mozelą, w Echternach lub Trier (Bergmann). Lit.
LsK, s. 15, 26, 119; A. G. Watson, Catalogue of dated, s. 96, tab. 6; B. Fischer, KdG,2, s.
200; P. Helmstaed, Die Glossen des Cod. Laud lat. 92 der Oxforder Bodleiana, 1923 [nie
dotarłem]; R. Priebsch, Deutsche Handschriften, Bd. 1, s. 144; J. Hofmann, Altenglische, s.
105nn; R. Bergmann, Mittelfränkische, s. 291nn; G. Köbler, Ergänzungen, s. 658; E. Glaser,
Frühe Griffelglossierung, s. 60.

OXFORD, Bodleian Laud lat. 102, Quattuor Evangelia (ff. 210f Fulda [Würzburg], saec.
IX,l/3-2/3 (Bischoff); 820/840 (Fischer); IX,l/3-2/4 (Weiner).
K. (?) P. 2- 3 ręce anglosaskie (minuskułą i półuncjała dla nagłówków) i 2 karolińskie.
Pierwsza ręka anglosaska jest identyczna z pismem z Frankfurt, Barth. 32. Minuskułą
karolińska z f. 59v-170v pochodzi od skryby spoza Fuldy przejmującego niektóre cechy
insularnego pisma fuldajskiego. Druga ręka karolińska występuje również w Clm. 8112.
Jedna z rąk anglosaskich (f. 9r-38v) występuje również w Kassel, LB, theol. fol. 25 i
Frankfurt Barth. 32 (Fischer). Ornamentyka nawiązuje do stylistyki szkoły pałacowej Karola
Wielkiego (Hagele). Inicjały nawiązują do insularnych wzorów, ale nie są opunktowane
(Weiner). Glosy starogórnoniemieckie z 1 poł. IX w. (Köbler). Lit. LsK, s. 21, 55n, 116; O.
Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 1, s. 1, Pl. l-6ab (f. 4, 12); P. Lehmann, Mitteilungen,

585
2, s. 35; B. Fischer, KdG,2, s. 198; F. Mütherich, Fuldaer Buchmalerei, s. lOln; P. Hagele,
Hrabanus, s. lOlnn, Abb. 13-4; H. Spilling, Angelsächsische, s. 83n, 91; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 35, 155; J. Hofmann, Altenglische, s. 96n; tenże, Heiliges Franken, s. 81;
G. Köbler, Ergänzungen, s. 651.

OXFORD, Bodleian Laud lat. 108, Epistulae Pauli (ff. I17f Würzburg(?) (Bischoff)
[Würzburg], saec. IX, 1/4.
K. (?) P. Zdyscyplinowana minuskułą anglosaska (kilka rąk -Hofmann) podobna (identyczna
?) do Laud misc. 436. Bischoff widzi identyczną rękę w Frankfurt, Barth. 32. Liczne
insularne inicjały czerwono opunktowane. W/g Hofmanna widoczne jest podobieństwo do
Würzburg, M. p. th. f. 144. Fuldajskie ślady w anglosaskim piśmie mogą być świadectwem
pobytu fuldajskiego nauczyciela w Würzburgu. Rękopis jest odpisem z M. p. th. f. 69
(Fischer, Frede), pojawiają się 4 wschodniofrankońskie glosy z IX w. (Kóbler). Lit. LsK, s.
16, 56, 113; O. Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 3, pl. 1; The Epistles of St. Paul from
the Codex Laudianus, numbered Laud lat. 108 in the Bodleian Library at Oxford, now first
edited with an Introduction descriptive of the Manuscript and its Correctors, London 1914
[nie dotarłem]; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 244; P. Lehmann, Mitteilungen,2, s. 35; H. J. Frede,
Epistulae ad Thessalonicenses, s. 43n; tenże, Epistulae ad Ephesios, s. 17*; J. Hofmann,
Altenglische, s. 93n; B. Fischer, KdG,2, s. 199; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 158; G.
Köbler, Ergänzungen, s. 649.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 121, Augustinus: De doctrina Christiana (ff. 77f Würzburg
[Würzburg], saec. IXmed.
K. (?) P. Insularny wpływ na pismo (Lowe). Prosta minuskułą z insularnymi wpływami.
Tekst nawiązuje do Vatica, Pal. lat. 188 (Gorman). Bischoff nie widzi wpływów insularnych.
Lit. LsK, s. 39n; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 243; M. M. Gorman, The Diffusion of the
Manuscripts of St. Augustin, RB, 95(1985), s. 17.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 126, Epistula de litteris colendis (f. 1); Augustinus: De
Trinitate (ff. 260f Chelles [Biblioteka pałacowa Karola Wielkiego, później Würzburg], saec.
Vlllmed.
K. Foliały 10-72 napisane są na insularnym pergaminie, reszta na kontynentalnym (Lowe).
Część pergaminu jest z koziej skóry (di Majo). P. Na początku f. 1 znajduje się list Karola
Wielkiego do Baugulfa, a na końcu kodeksu wykaz ksiąg wypożyczonych do Fuldy -obie
rzeczy wpisane zostały anglosaską minuskułą. Lit. CLA, II, 252; E. H. Zimmermann, s. 218n,
Taf. 138-41; E. A. Lowe, An Eighth-Century, s. 288n; LsK, s. 142, tab. 14; E. Chatelain,
Uncialis, s. 92, 171, Tab. 52, 96 (f. 2r, 96v); O. Pacht, J. J. Alexander, Illumunated, vol. 1, s.
32, il. 409 (f. 2); P. Lehmann, Fuldaer Studien, SBAW(1927), nr 2, s. 4nn; B. Bischoff, MS,3,
s. 162; A. Di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine sulla pergamena, s. 136nn; R.
McKitterick, The Diffusion, s. 406n; taż, Frankish Uncial, s. 379n; H. Mordek, Bibliotheca
capitularium, s. 406nn.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 129, Sermones', skryptorium nadmeńskie (Bischoff);

skryptorium nad środkowym Renem (Pacht) [(?)], saec. IX, 1/2; IXin (Weiner).
K. (?) P. Napisany anglosaską i karolińską (f. 148v-149r) minuskułą. Pismo anglosaskie jest
porównywalne z Oxford, Laud. misc. 442 (Bischoff). Dużo inicjałów, ale tylko niektóre są
czerwono opunktowane (Weiner). Lit. LsK, s. 51, 62n; A. Weiner, Das Initialornamentik, s.
158. O. Pacht,3, tab. 1

OXFORD, Bodleian Laud misc. 130 (f. 207-298), Augustinus: De baptismo parvulorunr,
Lorsch(?), Arras(?) (Bischoff) [Eberbach], saec. IX, 1/2.

586
K. (?) P. Kodeks jest kopią z wizygockiego Escorial Camarin, S. N. [CLA, XI, 1629], Skryba
na wzór insularny wprowadza w kopii separację słów, ale oddaje punktację wzorca (Parkes).
Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 41; M. B. Parkes, Pause, s. 30n, pl. 48.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 148 (f. 1-220), Hieronymus super Prophetes; płd. Niemcy,
Weltenburg(?) [Weltenburg], saec. IX,2/4.
P. Na tablicy u Pächta widać insularny, opunktowany inicjał oraz pierwsze litery
powiększone i opunktowane. Również nagłówki są opunktowane. W/g Bischoffa jedna z rąk
pracowała przy Wien, 1234. Zawiera kolofon z motywem 'portus oportunus nauigantibus',
który znajduje się w rękopisach z wpływami iryjskimi i anglosaskimi, zob. VATICANO, Pal.
lat. 68. Lit. SSBK,2, s. 248n; O. Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 1, s. 1, Pl. 11-10 (f.
1).

OXFORD, Bodleian Laud misc. 252, Hieronymus: Episiolae (ff. 248); Würzburg
[Würzburg], saec. IX, 1/3.
K. (?) P. Insularne wpływy na główną rękę karolińską. Lit. LsK, s. 38, 119.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 256, Hieronymus in prophetas minores (ff 115); Würzburg
[Würzburg], saec. IX, 1/3.
P. Foliały 2r-54v napisane zostały prawie wyłącznie niemiecko-anglosaską minuskułą. W tym
rękopisie pojawia się pierwszy pewny przykład minuskuły karolińskiej z Würzburga. Lit.
LsK, s. 13n, 25.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 263 + WÜRZBURG, Univ.-Bibl. M. p. j. f. 7 (f. A) + M.

p. th. f. 28 (oprawa)+ M. p. th. f. 72 (oprawa), Gregorius M.: Reguła pastoralis ff 83);
Mainz [Mainz], saec. VIIIex (Lowe); VIII/IX (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą z długimi descendencjami i liczne
korektury wpisane ręką anglosaską z VIII/IX w. Pojawia się anglosaska majuskuła w
kolofonach i na początku niektórych rozdziałów. Wpis w anglosaskiej minuskule na f. 65v:
'Scriptori vita aeterna legenti pax perpetua. Tres quidem digiti scribunt tota membra laborant.
Uuillibaldus diaconus scripsit Amen'. Pierwsza część wpisu jest identyczna z początkami
kolofonów z Echternach: Trier, 61 i Paris, BN, 9382. Akcenty umiejscowione są ponad
niektórymi monosylabami. Insularne abrewiacje. Ornamentyka jest w anglosaskim stylu.
Występuje konfuzja i-ii oraz s-ss. Jest to jedyny ocalały rękopis z wczesnego zasobu Mainz
(Hofmann). Kilka zapisek dokonano rękoma z Mainz w IX w. Lit. CLA, IX, Supp. 1400;
LsK, s. 57, 104n; O. Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 3, pl. 1; B. Bischoff, MS,2, s.
250; MS,3, s. 28, 85; CCSL, 175, ed. R. Weber, s. 107; A. Weiner, Das Initialornamentik, s.
161; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 592n; J. Hofmann, Altenglische, s. 73; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 60.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 275, Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem ff. 118);
Würzburg(?) (Bischoff); skryptorium nadmeńskie (Weiner) [Würzburg], saec. IXin.
P. Widoczny jest anglosaski wpływ na pismo (DS). Korektury są wpisane ręką anglosaską i
kontynentalną z wpływami insularnymi z 1 poł. IX w., być może pochodzą z Würzburga.
Insularne wpływy na inicjały (Bischoff). Micheli widzi w majuskule podobieństwo do Paris,
BN, lat. 9525 z Echternach. Lit. LsK, s. 57; O. Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 1, pl.
l(f. 1,25); G. L. Micheli, L’enluminure, s. 69; A. Weiner, Das Initial Ornamentik, s. 161nn;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 593; J. Hofmann, Altenglische, s. 88n.

587
OXFORD, Bodleian Laud misc. 429, Gregorius M.: Homiliae in evangelia (ff. 94f
niemieckie skryptorium z wpływami insularnymi, Fulda(?) [Würzburg], saec. IX, 1/2
(Bischoff); IXmed (Lehmann).
K. (?) P. Anglosaskie wpływy, chyba w typie fuldajskim, na pismo o cechach frankijskich
(Bischoff). Pojawia się 7 glos wschodniofrankońskich z IX w. (Köbler). Lit. LsK, s. 58, 126;
P. Lehmann, Mitteilungen,2, s. 36; O. Pacht, J. J. Alexander, Illuminated, vol. 1, s. 1; J.
Hofmann, Altenglische, s. 114n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 669.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 433, Taio: Sententiae (ff. 187f okolice Lorsch
[Eberbach(?)], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Widoczne są insularne wpływy na niezwykłą dla Lorsch ornamentykę (Bischoff).
Na f. 93 znajduje się duży czarny inicjał wykazujący wpływy insularne (Lehmann). Lit. P.
Lehmann, Mitteilungen, 2, s. 34n; B. Bischoff, Die Abtei, s. 41; O. Pacht, J. J. Alexander,
Illuminated, vol. 1, s. 2.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 436, Cresconius: Concordia canonum etc. ff. 183f
Würzburg(?) [Würzburg], saec. IX, 1/4 (Bischoff); IX, 1/3 (Hofmann).
K. (?) P. Napisany niemiecko-anglosaskimi rękoma aż do f. 182v, jedna z nich znana jest z
Laud lat. 108 (Bischoff). Anglosaska i karolińska minuskułą kilku rąk (Hofmann).
Starogórnoniemieckie glosy z 1 poł. IX w. Lit. LsK, s. 13n, 24, 113; O. Pacht, J. J.
Alexander, Illuminated, vol. 1, s. 2; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 243; A. Weiner, Das
Initial Ornamentik, s. 163n; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 593; J. Hofmann, Altenglische, s.
95n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 650.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 442, Beda in epistoła canonicus ff. 167f nadmeńskie
skryptorium z wpływami anglosaskimi (Bischoff); Würzburg(?) (Pacht) [Würzburg], saec.
IXin (Bischoff); IX, 1/3 (Pacht).
K. (?) P. Napisany przez 2 ręce anglosaskie i 1 karolińską identyczną z Würzburg, M. p. th. f.
146. Pochodzi z tego samego skryptorium co M. p. th. f. 146, 175 i być może Kassel, theol. q.
1. Pismo anglosaskie podobne jest do Oxford, Laud misc. 129 (Bischoff). Do f. 117v
napisany jest w anglosaskiej minuskule (2 ręce). Karoliński skryba od f. 118r używa w
wyróżnikach anglosaskiej majuskuły bez anglosaskiego duktu (Pacht). Lit. LsK, s. 5ln; O.
Pacht, J. J. Alexander, Illumunated, vol. 1, s. 2.

OXFORD, Bodleian Laud misc. 452 (f. 1-191), Iohannes Chrysostomus: Homiliae', okolice
Lorsch (Bischoff) [Lorsch], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Foliały 1-191 są napisane w niemieckiej minuskule karolińskiej, częściowo
wykazującej wpływy insularne (Lehmann). Napisany przez 3 ręce (Bischoff). Lit. P.
Lehmann, Mitteilungen, 2, s. 35; B. Bischoff, Die Abtei, s. 112.

OXFORD, Bodleian Rawlison C. 697, Aldhelmus: Carmen de virginitate: kontynent [od

poł. X w. w Anglii], saec. IX/X.
P. Pojawiają się glosy syntaktyczne typu L i S w/g Korhammera. Lit. M. Korhammer,
Mittelalterlichen Konstruktionhilfen, s. 58.

OXFORD, Bodleian Rawlison D 893 (f. 135nn) [zob. LONDON, Brit. Mus. Harley 2767]

PARIS, Bibliotheque de 1'Arsenal, lat. 599, Evangelia ff. 179)', szkoła pałacowa Karola
Wielkiego [St. Martin-des-Champs w Paryżu], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami. Insularny
skrót dla 'enim'. Insularne cechy kodykologiczne. Interpunkcja jest insularna (Lowe).

588
Ornamentyka nawiązuje do northumbryjskich i iryjskich wzorów, podobnie jak w rękopisach
z Echternach czy w ewangelii z Maeysek (Micheli, Nordenfalk). Ornamentyka kanonów
nawiązuje do anglosaskiego ewangeliarza z Maeseyck (Mütherich). Znaki cytowań są w typie
anglosaskim - kropka(i) i przecinek (McGurk). Na f. 58 wpis 'ORA PRO ME' w kształcie
krzyża. Inicjały pełnostronicowe nawiązuję do sztuki insularnej i są dalszym rozwinięciem
tych z ewangelii Godescalca (Nordenfalk). Lit. CLA, V, 517; G. L. Micheli, L'enluminure, s.
111-5; B. Bischoff, MS,3, s. 6, 158, 177; W. Kohler, Die karolingischen, Bd. 2, s. 29nn; J.
Boussard, L'Evangelaire d'or, de la Bibliotheque de l'Arsenal, [w:] Melanges d’histoire du
livre offerts ä M. Frantz Calot, Paris 1960, s. 29-39; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr
412, Abb. 53; P. McGurk, Citation Marks, s. 8; F. Mütherich, Die Buchmalerei, s. 1 Inn; J. A.
Harmon, Codicology, s. 32; R. McKitterick, The Diffusion, s. 398.

PARIS, Bibliotheque Mazarine, 660, Cassiodorus: Institutiones', Nonantola [@], saec.

IX, 1/2.
K. (?) P. Inicjały są podobne do Roma, Sess. 40, którego inicjały wykazują insularne
wpływy. Lit. E. K. Rand, The New Cassiodorus, s. 442nn; G. Cavallo, Dalio 'scriptorium', s.
360; B. Bischoff, MS,3, s. 33.

PARIS, Bibliotheque Mazarine, 1645, Leo M.: Epistulae', Nonantola [Verona IXmed(?);
Udine], saec. IXin.
K. (?) P. Silny anglosaski wpływ na pismo. Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 34.

PARIS, Bibliotheque Ste. Genevieve, 55 (f. 2-149), Cassiodorus in psalmos', Corbie(?) [(?)],
saec. VIII,2/2.
P. Insularne abrewiacje. Pojawia się akcent ponad monosylabami (Lowe). Wzorzec był
northumbryj ski z VIII w. Halporn nie wyjaśnia czy chodzi o bezpośredni wzorzec. Lit. CLA,
V, 694; J. W. Halporn, Pandects, Pandecta and the Cassiodorian Commentars on the Psalms,
RB, 90(1980), s. 271; R. N. Bailey, Bede's text of Cassiodorus' Commentary on the Psalms,
JTS, 34(1983), s. 189n.

PARIS, Bibliotheque Ste. Genevieve, 63, Beda in Cantica canticorum (ff. 132)', Corbie [(?)],
saec. VIII,2/2.
P. Współczesny korektor używa insularnego skrótu dla 'autem'. Punktacja i znaki cytowań są
insularne (Lowe). Kodeks służył za wzorzec dla Düsseldorf, B. 3 (Ganz). Lit. CLA, V, 695;
B. Bischoff, MS,2, s. 326; D. Ganz, Corbie, s. 50, 53, 55.

PARIS, Bibliotheque Nationale, lat. 152 (f. 1-8), Ezechiel', Chelles (Bischoff); Chelles(?)
lub Jouarre(?) (McKitterick) [(?)], saec. VII/VIII (Lowe).
K. Insularne cechy kodykologiczne: liniowanie po złożeniu i nakłucia na obu marginesach
(McKitterick). P. Lowe nie widzi cech insularnych. Lit. CLA, V, 522; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 407, 410.

PARIS, BN, lat. 260, Evangelia (ff. 207)', Tours [Tours, potem St. Martial w Limoges], saec.
VIII/IX; IXin, za Alkuina (Rand).
P. Pojawia się okazyjnie akcent ponad monosylabami. Insularny skrót dla 'enim' używany jest
przez korektora. Czerwono opunktowany krzyż na f. 25. Interpunkcja jest insularna (Lowe).
Pojawiają się hibernizmy (Rand). Lit. CLA, V, 525; E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 11 ln;
tenże, A Preliminary Study, s. 327, 340n, 379nn; W. Kohler, Die karolingische, 1, s. 365n, 2,
s. 29nn; E. K. Rand, A Supplement on Dodaldus, s. 598; L'art roman ä Saint -Martial de
Limoges [J. Porcher], Paris 1950, s. 46; D. Gaborit-Chopin, La decoration, s. 39, 179nJ. A.
Harmon, Codicology, s. 207.

589
PARIS, BN, lat. 268, Quattuor evangeliae (ff. 156f Metz [@], saec. IX, 1-2/10 (Koehler).
K. (?) P. Pismo jak i ornamentyka wskazują, że rękopis powstał w Metz za Angilrama.
Widoczne są insularne wpływy na inicjały. Lit. W. Koehler, Die karolingischen, 3, s. 100,
114nn, Taf. 52(f. 14r, 15v, 24r, 79v, 118r).

PARIS, BN, lat. 281 + 298, Evangelia [Codex Bigotianus] (ff. 265); Anglia, płd. (?) (Lowe,
Bischoff); płn. Francja (Micheli); Anglia(?) lub kontynent(?) (Brown); płd. Anglia (Budny)
[Fecamp (Normandia)], saec. Vlllex; VIII, 1/2 (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, które tworzą quiniony. P. Anglosaska uncjała i ornamentalna
kapitała z insularną ornamentyką (Lowe). W ornamentyce występują anglosaskie elementy
przeplecione z poźnoantycznymi. Tekst należy do tradycji anglosaskiej (Micheli). Tekst
należy do tradycji iryjskiej. Rękopis jest przykładem działania insularnego skryby na
kontynencie (Glunz). Lit. CLA, V, 526; E. H. Zimmermann, s. 289, Taf. 285(f. 86r, 137r);
MEOInsulaire, s. 7; T. H. Ohlgren, Insular, s. 31n; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 50n; E. A.
Lowe,Pal. Pap., s. 287; H. Glunz, Britannien und Bibeltext, s. 13n; B. Bischoff, MS,2, s. 333,
338; M. Budny, [w:] Epinal, s. 28; The Making of England, Anglo-Saxon Art and Culture AD
600-900, ed. J. M. Backhouse, L. Webster, London 1991, s. 201n; M. P. Brown, Echoes: The
Book of Kells, s. 336; taż, The Book of Cerne, s. 120.

PARIS, BN, lat. 298 [zob. BN, lat. 281]

PARIS, BN, lat. 528, Theologica varia (ff. 180[ St. Denis (Bischoff) [Micy (Levison);
Bourges; Limoges (Lindsay, Bischoff, Wickersheimer)], saec. IXin.
K. (?) P. Występuje insularna abrewiacja dla 'eius' oraz dla 'ergo' na f. 105r (Lindsay). Na
marginesach f. 77vnn oraz f. 83vnn wpisany jest alfabet 'Aethicusa'. Rękopis zawiera
skromny podręcznik greki; być może napisany dla Hilduina przez jakiegoś Greka (Bischoff).
Lit. P. Lauer, Catalogue general, t. 1, s. 184nn; H. Omont, Grammaire grecque du IXe siecle,
Bibliotheque de l'Ecole des Chartes, 42(1881), s. 126n [nie dotarłem]; E. Dümmler, NA,
4(1879), s. 104 [nie dotarłem]; K. Neff, Die Gedichte Paulus Diaconus. Kritische und
erklärende Ausgabe, München 1908, s. IXin; M. Mostert, The Library, s. 199; B. Bischoff,
MS,2, s.; MS,3, s. 143; W. M. Lindsay, Notae, s. 38, 68, 126; E. Wickersheimer, Manuscrits
latin, s. 51; W. Berschin, Griechisch-lateinisches, s. 55; B. Kaczynski, Greek, s. 47.

PARIS, BN, lat. 1153 (f. 1-98), Alcuinus; Isidorus: Synonyma; Officias per ferias; St. Denis
[St. Denis], saec. IXmed; IXin (Lindsay).
K. (?) P. Napisany pod bezpośrednim bądź pośrednim wpływem Anglosasów. Zawiera oratio
nr 45 z Book of Cerne (Sims-Williams). Lit. P. Lauer, Catalogue general, t. 1, s. 420; W. M.
Lindsay, Notae, s. 471; P. Sims-Williams, Thoughts onEphrem, s. 211.

PARIS, BN, lat. 1451, Canones (ff. 108); Francja, okolice Tours [St. Maur koło Paryża],
saec. ok. 800-816.
P. Napisany minuskułą karolińską. Pojawiają się okazyjnie akcenty nad monosylabami.
Interpunkcja jest insularna. Rękopis skopiowany jest z powstałego w 800 r. Den Haag,
Museum Meermanno-Westreenianum 9. Lit. CLA, V, 528.

PARIS, BN, lat. 1572, Acta concilliorum (collectio Turonensis) (ff. 226); Tours, St. Martin
[Tours], saec. VIII,2/2 (Lowe); VIII,3/3in; (Bischoff, MS,1); Vlllex/IXin (Bischoff).
P. Występuje konfuzja ss-s. Występują insularne formy dla 'mi, ni' oraz insularne skróty dla
'autem' i 'enim'. Z wyjątkiem f. 80v i 82r wszystkie korektury z pewnością wpisane są jedną
ręką anglosaską w lekkim, wypracowanym dukcie - prawdopodobnie jest to ręka Alkuina.
Także znaki dla skryby kopiującego odpowiednie pasaże są wpisane anglosaską kursywą -

590
ręką Alkuina: 's' -scribe, 'd'-dimitte (Bischoff). Lapidge poddaje w wątpliwość identyfikację z
ręką Alkuina. McGurk zalicza znaki cytowań do typu anglosaskiego. Lit. CLA, V, 530; E. K.
Rand, A Survey of, s. 87n; P. McGurk, Citation Marks, s. 7; B. Bischoff, MS,1, s. 13; MS,2,
s. 17n, Taf. l(f. 79r); tenże, Die Rolle von Einflüssen, s. 95, Abb. 5(f. 79r); R. McKitterick,
Knowledge of Canon, s. 105; M. Lapidge, Autographs, s. 121.

PARIS, BN, lat. 1625, Origenes: Homiliae in Genesim (ff. 80); Francja(?), Wlochy(?) [(?)],
saec. VII.
P. Pojawia się konfuzja s-ss (w 'paradisso) oraz inne e-i, o-u, b-u, f-ph Lit. CLA, V, 532.

PARIS, BN, lat. 1718, Ambrosius: Hexameron (ff. 152): szkoła pałacowa(?) [St. Remi w
Reims], saec. VIII/IX.
P. Pierwszy skryba (f. l-16v, 151-152) używa insularnie ukształtowanych dolnych lasek
(down-strokes) (Lowe). Lit. CLA, V, 533; B. Bischoff, MS,3, s. 158.

PARIS, BN, lat. 1750 (f. 140-152), Excerpta ex Etymologiae Isidorus', pin. Francja
(Bischoff); St. Denis (Gorman) [Fleury(?)], saec. tuż po 800 (Bischoff); IX, 1/2 (Gorman);
IX/X (Mostert).
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą. Insularne abrewiacje wskazujące na insularny
wzorzec. Rękopis zawiera na f. 146v Zawiera 8 anglosaskich glos (Riehle). Lapidge widzi we
wzorcu rękopis w anglosaskiej minuskule, a glosy nie są wcześniejsze niż z ok. 700 r. i
pochodzą z Mercji. Lit. P. Lauer, BN. Catalogue general, t. 2, s. 154; M. Mostert, The
Library, s. 201; W. Riehle, Über einige neuentdeckte altenglische Glossen, Anglia, 84(1966),
s. 150-5; M. M. Gorman, The Manuscripts Traditiion of Eugippius, s. 23; M. Lapidge, An
Isidorian Epitome from Early Anglo-Saxon England, Romanobarbarica, 10(1988-9), s. 443-
83; tenże, Old English Glossography: The Latin Context, [w:] Anglo-Saxon Glossography,
ed. R. Derolez, Brussels 1992, s. 47nn; P. Vaciago, Old English Glosses, s. 31.

PARIS, BN, lat. 1771, Iohannes Chrysostomus: de compunctione cardis; Augustinus:

Sermones etc. (ff. 86); Fulda (Bischoff, cyt za Lauer, Spilling, Verbraken); Niemcy (Bischoff,
Die Abtei) [Corbie (od IX w.)], saec. IX,1/2 (Bischoff); IX,l/4-l/3 (Weiner); IX,1/4 (Gugel);
IXin (Lindsay).
K. (?) P. Pismo anglosaskie 2-3 (3 w/g Spilling) skrybów oraz minuskuła karolińska 1 ręki na
f. 51v-86. Napisany przez dwie główne ręce - aglosaską i karolińską - pracujące
symultanicznie, co widać w podwójnej numeracji foliałów (Verbraken). Insularne 'h' z
haczykiem dla 'autem' występuje tylko w części insularnej (Lindsay). Weiner widzi 3 ręce
anglosaskie i 1 karolińską. Zauważa w inicjałach podobieństwo w zestawie repertuaru form i
w kształtach głów zwierzęcych do Kassel, theol. fol. 25 i Basel N. I. 1 nr 3c z czym trudno się
zgodzić [DS], Jedna z rąk anglosaskich pokrewna jest ręce pojawiającej się w Capitula z
Basel, F. III 15g (tak też Weiner) i Wolfenbüttel, Novi 404. 1. frag. 1,1 (Spilling). Lit. P.
Lauer, Catalogue general, t. 2, s. 166n; MOinsulaire, s. 9; P. Verbraken, Les pieces inedites
du manuscrit latin 1771 de la Bibliotheque Nationale de Paris, RB, 80(1970), s. 51-63; tenże,
Le manuscrit lat. 1771 de la Bibl.-Nat. de Paris et ses sermones Augustiniens, RB, 78(1968),
s. 68-71, rec. Scriptorium, 25(1971), s. 239; W. M. Lindsay, Notae, s. 471; B. Bischoff, Die
Abtei, s. 39; H. Spilling, Angelsächsische, s. 72n, Abb. 17-18(f. 51v, 8r); A. Weiner, Das
Initial Ornamentik, s. 28n, 164n; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 45.

PARIS, BN, lat. 1784, Iohannes Chrysostomus: Homiliae in epistulam adHebraeos (ff. 122):
płn.-wsch. Francja lub zach. Niemcy [@], saec. Vlllex.
P. Dużo skrótów insularnych, proste inicjały wzorowane są na anglosaskich. Występuje
konfuzja s-ss. Lit. CLA, Supp. 1743; R. McKitterick, The Diffusion, s. 421.

591
PARIS, BN, lat. 1820, Hieronymus in Ieremiam (ff. 221f Tours(?) (Lowe); Tours (Bischoff)
[Micy, St. Mesmin], saec. VIII,2/2; Vlllmed (Bischoff); Vlllex (Rand).
P. Okazyjnie pojawiają się insularne 'mi, ni' (Lowe). McKitterick widzi również insularne
abrewiacje. Lit. CLA, V, 536; E. K. Rand, Studies, vol. 1, s. 204; B. Bischoff, MS,1, s. 11,
MS,2, s. 14; R. McKitterick, The Diffusion, s. 420.

PARIS, BN, lat. 1839, Hieronymus: Commentarii super Ionam, Naum, Sophoniam, Aggeum;
Phillippus: Expositio in lob (ff 200)', wsch. Francja [(?) St. Denis (Vezin)], saec. Vlllex.
P. Występuje konfuzja s-ss, obok wielu innych, które pojawiają się w rękopisie (Lowe).
Liczne korektury zostały wprowadzone przez skrybę z St. Denis (Bischoff, cyt. za Vezin).
Lit. CLA, V, 701; J. Vezin, Le point d'interrogation, un element de datation et de localisation
des manuscrits. L’exemple de Saint-Denis au IXe siecle, Scriptorium, 34(1980), s. 190.

PARIS, BN, lat. 1842, Hieronymus in evangelium secundum Matthaeum (ff 145f okolice St.
Martial w Limoges [Limoges], saec. IX.
P. Ornamentyka jest pod wpływem insularnym (franko-saksohskim?). Lit. D. Gaborit-
Chopin, La decoration, s. 38, 190.

PARIS, BN, lat. 1853, Pelagius in epistulas Pauli (ff 255)', Niderlandy (Lowe); płn.-wsch.
Francja (Bischoff); Murbach(?) (Boyer, Lindsay, Souter) [Paris(?)], saec. Vlllex.
P. Napisany pismem prekarolińskim i karolińskim. Insularne abrewiacje zostały zapewne
skopiowane z insularnego egzemplarza. Występuje konfuzja s-ss. Przy rękopisie pracowało
bardzo dużo skrybów. Interpunkcja jest insularna, ale różni się w obu częściach (Lowe).
Według Soutera wzorzec był -sadząc po abrewiacjach- raczej iryjski niż anglosaski, a
archetyp wizygocki. Z tego samego archetypu pochodzi chyba Epinal, 6. Zdaniem Bischoffa
pokrewny jest do Leiden BPL, 135. Lit. CLA, V, 537; A. Souter, Pelagius's, s. 294nn; W. M.
Lindsay, Notae, s. 99; B. B. Boyer, Traces of an Insular, s. 245; J. F. Frede, Eine neue
Handschrift des Pauluskommentars vov Pelagius, RB, 73(1963), s. 307-11; B. Bischoff,
MS,3, s. 13; R. McKitterick, The Diffusion, s. 421.

PARIS, BN, lat. 1951, Augustinus: Questionum in Heptateuchum (ff. 202)', (?) [(?)], saec. IX.
K. (?) P. W/g Zycha korektor na f. 56r i 72v posługuje się pismem insularnym (scriptura
scottica). Występują insularne abrewiacje. Rękopis prawdopodobnie został skopiowany z
insularnego wzorca (Beeson). Lit. P. Lauer, Catalogue general, t. 2, s. 257; C. H. Beeson,
Insular Influence in the Questiones, s. 11; CSEL, 28,1, 1885, ed. I. Zycha, s. XHIn.

PARIS, BN, lat. 1959, Augustinus: tractatus in evangelia lohannis (ff. 233)', pin. Francja
[(?)], saec. Vlllex.
P. Niektóre inicjały wykazują insularne wpływy w motywach i wykonaniu. Pojawiają się
insularne abrewiacje, ale tylko w korekturach wpisanych ręką anglosaską. McKitterick
przypisuje korektury Anglosasowi. Lit. CLA, V, 538; R. McKitterick, The Diffusion, s. 419.

PARIS, BN, lat. 2100, Augustinus: Contra Iulianunr, @ [@], saec. IX, 1/2.
P. Pojawiają się konfuzję r-s, a-u, s-ss. Abrewiacje są błędnie odczytane: insularne 'autem'
jako 'hic' lub 'hoc', podobnie skrót dla 'pro'. Wzorzec napisany był pismem insularnym. Lit.
CSEL, 85. 1, s. 1974, ed. M. Zelzer, s. XVnn.

PARIS, BN, lat. 2110, Eugippius: Excerpta ex operibus Augustini (ff. 401)', wsch. Francja z
anglosaskimi wpływami (Lowe); Jouarre(?) (McKitterick); Murbach(?) (Cames); Murbach
(Holter) [St. Gallen], saec. Vlllin.
P. Napisany specyficzną półuncjałą. Insularne abrewiacje zaczerpnięte zostały ze wzorca.
Omyłki sygnowane są przez h-h, h-d, h-+. Podobne przykłady półuncjały pochodząz BN. lat.

592
2706, 12207, Gotha,I. 75 (Lowe). Z tego samego skryptorium pochodzą Paris, BN, lat. 17654,
2110, 2706, Gotha, I. 75 (Bischoff). Pochodzi z tego samego skryptorium co BN, lat. 2706 i
był wzorcem dla St. Gallen, 176 ze skryptorium w St. Gallen (IXmed) (Gorman).
Ornamentyka jest bardzo podobna do Kolmar 82, co sugeruje pochodzenie rękopisu z
Murbach (Cames). Występuje insularne 'autem' (Lindsay). Lit. CLA, V, 541; E. H.
Zimmermann, s. 215n, Taf. 131-4; B. Bischoff, MS,1, s. 32; W. M. Lindsay, Notae, s. 18; K.
Holter, Der Buchschmuck, s. 76; R. McKitterick, The Diffusion, s. 410; M. M. Gorman, The
Manuscripts Tradition of Eugippius, s. 23, 25; G. Cames, Observations sur 1'illustartion d'un
exemplaire pre-carolingien d'Eugippius: Paris, BN, lat. 2110, Scriptorium, 47(1993), s. 44-8.
E. Chatelain, Uncialis, s. 169, tab. 105 (f. 154r).

PARIS, BN, lat. 2123, Liber Pontificalis; Canones Gregorii -penitencjał Theodora; Marculfi
formulae (ff. 156); Francja (Finsterwalder); Flavigny(?) (Micheli, Marilier); Flavigny
(Mordek) [Pithou], saec. IXin (Marilier); 814-816 (Mordek); po 816 (CMEL); IX,l/2-IXmed
(Finsterwalder); 795-816 (Lindsay); VIII (Micheli).
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą. Na f. 91 wpis 'Walefredus me fuif (Lauer). Na
końcu (f. 65 b) wpis 'Hatulfus'. Finsterwalder sądzi, że chodzi o Anglosasa Hatulfa. Wpisy
'Hathulfus' na f. 75 i 'episcoporum Hatulfus' na f. 65 (Lauer). Odpisany z tego samego wzorca,
który służył skopiowaniu Paris, BN, lat 3848 B. Micheli widzi wpływy insularne na
ornamentykę. Lit. P. Lauer, Catalogue general, t. 2, s. 329n; CMEL, 2, s. 472; P. W.
Finsterwalder, Die Canones, s. 23-5; W. M. Lindsay, Notae, s. 471; G. L. Micheli,
L'enluminure, s. 89; J. Marilier, Le scriptorium, s. 33; H. Mordek, Die historische Wirkung
der Collectio Herovalliana, ZKG, 81(1970), s. 222; tenże, Kirchenrecht und Reform, s. 111.

PARIS, BN, lat. 2172, Salvianus; Francja [St. Thierry, Reims(?)], saec. IXin.
P. Rękopis powstał w skryptorium kierowanym przez insularnego nauczyciela. Ornamentyka
jest podobna do stylu z Canterbury. Lit. G. L. Micheli, L'enluminure, s. 61.

PARIS, BN, lat. 2339, Aldhelm: De virginitate; @ [Limoges], saec. IX/X.

P. Pojawiają się glosy syntaktyczne typu L w/g Korhammera. Lit. M. Korhammer,
Mittelalterlichen Konstruktionhilfen, s. 56.

PARIS, BN, lat. 2362, Beda: Retractatio in Actus Apostolorum (ff 58); @ [@], saec. IXex.
P. Użycie 'finit' i 'explicit' i konfuzja między 'contra' a 'eius' wskazują na kopiowanie z
insularnego wzorca. Lit. M. L. W. Laistner, Bedae Venerabilis expositio, s. XXXIII.

PARIS, BN, lat. 2369, Beda: Homiliae; Gregorius M.: Homiliae (ff 221); St. Denis(?)
(Vezin) [(?)], saec. X (Lauer, Hurst); IX (Vezin).
K. (?) P. Insularne abrewiacje. Litery 'D' i 'N' występująw uncjale. Lit. P. Lauer, Catalogues
general, t. 2, s. 428; CCSL, 122, ed. D. Hurst, s. XVIII; J. Vezin, Le point d'interrogation, un
element de datation et de localisation des manuscrits. L’exemple de Saint-Denis au IXe siecle,
Scriptorium, 34(1980), s. 191.

PARIS, BN, lat. 2384, Anonymous: Commentarius in Mattheum; Beda in Actus; Alcuini in
Genesim; Gregorius M. in Cantica (ff 153) [ff 237 - Laistner]; St. Denis(?) (Vezin) [St.
Denis], saec. IXmed; Xin (Laistner).
K. (?) P. Użycie 'finit' i 'explicit' oraz inne cechy insularne wskazują na insularny wzorzec
(Laistner). Minuskułą karolińska z insularnymi abrewiacjami. Być może jest kopią Reims 118
(Vezin). Tekst anonimowego komentarza jest iryjskiej proweniencji i pochodzi z poł. VIII w.-
taki sam tekst w anglosaskim Dresden, R 32um i iryjskim BN, lat. 12292 (Kelly). Lit. P.
Lauer, Catalogues general, t. 2, s. 436n; M. L. W. Laistner, Bedae Venerabilis expositio, s.
XXXIV; J. Vezin, Reims et Saint-Denis, s. 315nn; tenże, Saint-Denis et Reims au temps

593
d'Hincmar, Bulletin de la Societe nationale des antiquaries de France, (1984) [druk: 1986], s.
29-31; J. F. Kelly, Catalogue II, s. 410.

PARIS, BN, lat. 2422, Hrabanus Maurus: De laudibus sanctae crucis. Fulda [St. Denis],
saec. IXmed.
P. Pojawiają się liczne abrewiacje insularne. Rękopis był najprawdopodobniej wzorcem dla
Paris, lat. 2421 i 11685. Lit. J. Vezin, Le scribe et son modele. Quelques examples de
melectures d'abreviations insulaires dans des manuscrits du Laudibus sanctae crucis, [w:] De
Terullien aux mozarabes, t. 2, s. 259-66.

PARIS, BN, lat. 2442, Hrabanus (ff. 29f Fulda(?), Mainz(?) [Fulda], saec. IX,2/3.
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą z Niemiec środkowych, która wykazuje wpływy
insularne. Abrewiacje nie sąw szczególny sposób insularne. Na f. lr u góry znajduje się wpis
dokonany w poł. IX w. ręką z wpływami insularnymi: 'Thiotmar corepiscopus adquisivit'.
Owego Thiotmara Lehmann identyfikuje z Thietmarem, chorbiskupem z Mainz, zm. w 857 r.
i któremu Hraban dedykował wyciąg ze swojego 'Institutio clericorum'. Lit. BN. Catalogue,
2, s. 457; P. Lehmann, Mitteilungen, 2, s. 37.

PARIS, BN, lat. 2685, Interpretationes Haebreorum nominum et Aebraicaru litteraru (ff.
70)', (?); środkowa Frankonia (Schreiber) [(?)], saec. IXin (Mettke); ok. 810 (Schreiber); IX
(Ker); X (BN. Catalogue).
K. (?) P. Kodeks składa się z dwóch części (f. lv-46v i 47r-70v) -druga jest zbiorem glos.
Napisany karoliną minuskułą przez 2 trudne do odróżnienia ręce. Nagłówki są w uncjale i
majuskule (Schreiber). Kodeks zawiera ok. 200 glos (44 ags., 5 sfr., 97 starosaskich, 70 sgn.
). Anglosaskie glosy z tego rękopisu pochodzą ze szkoły z Canterbury, dostały się w VIII w.
do płn. Francji, gdzie zostały odpisane i nieco rozszerzone o starofrancuską interpretacje. W
takiej postaci zostały na terenie saskim odpisane i częściowo przetłumaczone (Schreiber).
Klein datuje powstanie glosariusza na 2 poł. lub schyłek IX w. Obecność glos anglosaskich
potwierdza Klein tylko dla pierwszej części glosariusza (f. 47-58). Duża część lemmata
składa się z greckich liter, ale pisanych alfabetem łacińskim i łaciną objaśnianych. Rękopis
miał wspólny wzorzec z Leiden Voss. q. 69 (Schreiber). Glosy z f. 47r-58r wykazują duże
podobieństwo do Karlsruhe, Aug. 135 (Steinmeyer-Sievers). Lit. BN. Catalogue des
manuscrits, t. 2, s. 579; Steinmeyer-Sievers, Bd. 5, s. 108; G. Baesecke, Der Vocabularius, s.
93nn, 144; H. D. Meritt, 1945, s. XV, 43, 47n, 50; R. Schützeichel, Neue Funde zur
Lautverschiebung im Mittelfränkischen, ZDA, 93(1964), s. 27; N. R. Ker, Catalogue, s. 480;
R. Bergmann, Mittelfränkische, s. 280nn; H. Schreiber, Die Glossen des Codex Parisianus
2685 und ihre Verwandten, Jena 1961 (msp. dysertacji); T. Klein, Studien zur
Wechselbeziehung, s. 189-207; H. Mettke, Zum Kasseler Codex, s. 501nn; J. D. Pheifer, The
Canterbury Bible Glosses, s. 287nn.

PARIS, BN, lat. 2706, Augustinus: De genesi ad litteram (ff. 353f wsch. Francja z
wpływami anglosaskimi; Jouarre(?) (McKitterick); Murbach (Holter) [St. Denis], saec.
VIIIin.
K. Insularne cechy kodykologiczne: pergamin jest zbliżony do insularnego, nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. W piśmie pojawia się insularny skrót dla
'autem'. Korektury w anglosaskiej minuskule z VIII w. wprowadzane za pomocą znaków d-h,
d-d. Ręka kontynentalna używa symboli hd-hd. Podobne przykłady półuncjały pochodzą z
BN. lat. 2110, 12207 i Gotha, I. 75 (Lowe). Zawiera wiele antycznych abrewiacji, stąd
niekoniecznie insularne abrewiacje muszą odzwierciedlać insularne wpływy (Lindsay).
Pochodzi z tego samego skryptorium co podobne półuncjały z BN, lat. 17654, 2110 i Gotha,
I. 75 (Bischoff). Pochodzi z tego samego skryptorium co BN, lat. 2110 (Gorman). Lit. CLA,
V, 547; E. H. Zimmermann, Vorkarolingischen, s. 213n, Taf. 129-30; B. Bischoff, MS,1, s.

594
32; W. M. Lindsay, Notae, s. 113; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 76; M. M. Gorman, The
Manuscripts Tradition of Eugippius I, s. 23, 25; tenże, The Lorsch 'De genesi ad litteram. . .,
Scriptorium, 33(1979), s. 240; R. McKitterick, The Diffusion, s. 410. E. Chatelain, Uncialis,
s. 159, tab. 89 (f. 102r).

PARIS, BN, lat. 2709, Ps.-Augustinus: De questionibus Veteris et Novi Testamenti (ff. 206);
okolice Augsburga (Bischoff) [Füssen (Bischoff), St. Mang], saec. IXin.
K. (?) P. Zestaw skrótów wskazuje na insularny wzorzec. Pochodzi z tego samego
skryptorium co Augsburg, Ordinariatsbibi. 2 (Bischoff). Lindsay notuje insularne 'autem'
obok kontynentalnego. Lit. BN. Catalogue, t. 3, s. 16; SSBK,2, s. 203; W. M. Lindsay, Notae,
s. 18.

PARIS, BN, lat. 2769 (f. 1-23) + lat. 4808 (f. 53-65), Eucherius: Formulae spiritalis;
Inventio S. Crucis; Augustinus: Sermo Cx; iulius Honorius: Cosmographia (ff. 36); Włochy
[Anglia bądź anglosaskie centrum na kontynencie], saec. VImed.
P. Pojawiają się korektury wpisane w anglosaskiej minuskule z VIII/IX w. Lit. CLA, V, 550;
MEOitalienne, 1, s. 3, pl. 2(f. 355v); E. Condello, Una scrittura, s. 77n.

PARIS, BN, lat. 2826, Isidorus: De fide catholica; Julianus Pommerius: Prognosticon;
Alkuin: Epistulae (ff. 158); Francja; płd.-zach. Francja (Mordek) [S. Martialis, Limoges],
saec. IX,l/4-2/4 (Bischoff, cyt. za Hillgarth); IX,2/4-med (Mordek); IX/X (Beeson).
K. (?) P. Kilka inicjałów wykonanych jest według insularnych wzorów. Lit. BN. Catalogue,
t. 3, s. 120nn; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 39; CCSL, 115, ed. J. N. Hillgarth, s. XXXI; D.
Gaborit-Chopin, La decoration des Manuscrits ä Saint-Martial de Limoges et en Limousin du
IXe-au Xiie siede, Paris-Genf 1969, s. 200n; H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 432n.

PARIS, BN, lat. 3836, Canones (ff. 104); Corbie bądź w jego sąsiędztwie; Soissons (Bishop)
[(?)], saec. VIII,2/2.
P. Napisany pismem a-b. Litera 'y' jest kropkowana z prawym pałąkiem zagiętym na górze -
cecha insularna (Lowe). Collectio Sanblasiana pochodzi z tego samego wzorca co Köln 213
(Stüvner). Rękopis służył za wzorzec dla Berlin, Hamilton 132 (Ganz). Lit. CLA, V, 554; E.
H. Zimmermann, s. 195n, Taf. 102-4; C. H. Turner, Chapters in the History, s. 9n; W.
Stüvner, Die Quellen der Fides Konstantins im Constitutum Constantini, ZSR, kanonistische
Abteilung, 86(1969), s. 80; R. McKitterick, Knowledge of Canon, s. 108; taż, The Diffusion,
s. 417; D. Ganz, Corbie, s. 50; T. A. M. Bishop, The Script of Corbie, s. 535.

PARIS, BN, lat. 3848 B, Canones S. Gregorii; Gennadius: de Ecclesiasticis dogmatibus;

Canones [collectio Herovalliana] (ff. 201); Burgundia; Flavigny (Bischoff, Marilier)
[Flavigny], saec. VIII/IX (Lowe, Bischoff); Vlllex (Finsterwalder); IX (Marilier).
P. Proste inicjały są okazyjnie czerwono opunktowane (Lowe). Bischoff widzi insularne
wpływy na ornamentykę. Odpisany z tego samego wzorca, który służył skopiowaniu BN, lat.
2123. Lit. CLA, V, 555; G. D. W. Ommanney, Early History of the Athanasian Creed,
London-Oxford 1880, s. 92nn, 393nn [nie dotarłem]; P. W. Finsterwalder, Die Canones, s.
30n; B. Bischoff, MS,3, s. 19; J. Merilier, Le scriptorium, s. 31; H. Mordek, Kirchenrecht und
Reform, s. 111.

PARIS, BN, lat. 4333 B, Regulae monasticae (ff. 73); Tours lub Marmoutier (Rand); Tours,
St. Martin (Koehler) [Fleury], saec. VIII/IX (Rand, Koehler); IX (Bischoff).
K. (?) P. Napisany w stylu praktykowanym przed Alkuinem. Niektóre inicjały są czerwono
opunktowane. Lit. E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. lOOn; Tenże, A Preliminary Study, s. 327,
333; W. Koehler, Die karolingischen, 1, s. 43, 365, Taf. 3(f. 26v); M. Mostert, The Library, s.
206.

595
PARIS, BN, lat. 4404, Breviarium Alarici; Leges (ff. 234); Angers(?) (Koehler); okolice
Tours (Procher); Tours(?) (Bischoff, Mordek); tereny nad Loarą (Micheli) [Gallia
Narbonensis], saec. 804-814.
K. (?) P. Napisany przez Peregrinusa (f. 3r) i być może jeszcze przez innych skrybów
(Lindsay). Na f. (?) znajduje się wpis: 'Hos lege tu, lector, felix feliciter omnes et tu qui legeis
peregrini mei in bonis memento, dilectissimae frater' -Peregrinus nie jest imieniam skryby i
odnosi się do rękopisu puszczonego w obieg (Wallach). Na f. 211 znajduje się podpis skryby
Audgariusa. Napisany pismem raczej z poł. IX w. niż z jego początku. W części z Lex
Ribuaria pojawia się konfuzja r-s. Skryba był chyba romańskojęzyczny (Krusch). Insularny,
chyba bretoński wpływ na ornamentykę (Procher). Skryba inspirowany był w ornamentyce
rękopisami alkuiniańskimi. Miniatury nie są bezpośrednio zależne od wpływów turońskich
lub bretońskich i przypominają miniatury mozarabskie z X w. (Vieillard-Troiekouroff). Tekst
kapitularzy pokrewny jest do Leiden Voss. lat. qu. 119. Został napisany przez Audg(H)ariusa
w Tours (Mordek). Lit. E. K. Rand, A Survey, s.; W. Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s.
325; W. M. Lindsay, Notae, s. 472; B. Krusch, Neue Forschungen über die drei
Oberdeutschen Leges: Bajuvariorum, Alamannorum, Ribuariorum, Abhandlungen der
Geselschaft der Wissenschaften zu Göttingen, Phil.-hist. Kl. NF 20. 1, Berlin 1927, s. 180nn,
Abb. (f. 197); G. L. Micheli, L'enluminure, s. 95; R. Buchner, Textkritische, s. 60n; J.
Procher, La peinture, s. 63; L. Wallach, A Manuscript of Tours with an Alcuinian Incipit,
Harvard Theological Review, 51(1958), s. 255-61; B. Bischoff, MS,3, s. 16; A. Bühler,
Capitularia, s. 341; M. Vieillard-Troiekouroff, Les Bibles de Theodulfe et leur decor, s. 352;
H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 456nn; tenże, Frühmittelalterliche Gesetzgeber, s.
1026nn, taf. 20 (f. lv, 2r), 21 (f. 197v).

PARIS, BN, lat. 4629 (f. 51-56), Variae; @ [@], saec. IX/X.
P. Formuła na f. 56v, wpisana ręką z przełomu IX i X w., została spisana z anglosaskiego
wzorca (Buchner). Pierwsza część rękopisu pochodzi z Bourges z 1 ćwierci IX w. (Bischoff,
cyt. za Bühler). Lit. R. Buchner, Textkritische, s. 61n; A. Bühler, Capitularia, s. 342.

PARIS, BN, lat. 4808 (f. 53-65) [zob. BN, lat. 2769 (f. 1-23)]

PARIS, BN, lat. 4841 [kodeks składa się z 3 części], Isidorus: de situ orbis, De notis,
Differentiae; Beda: De ortographia, De metrica ratione (ff 101); Septymania, Gellone(?)
(Bischoff, cyt. za Boshofem) [St. Martial w Limoges (Wilmart, cyt. za Gautier Dalche)], saec.
IXmed (Bischoff); cz. 1: IX,3/10 (Bischoff, cyt. za Boshofem); IX, 1/3 (Wilmart, za Gautier
Dalche); IX/X (Beeson); cz. 2: IXex (Kendall);.
K. (?) P. Kendall notuje na f. 70-91 insularne abrewiacje, w tym i anglosaskie '-tur'. Według
Beesona kodeks wykazuje ogólne, nie określone wpływy anglosaskie. Kodeks pierwotnie
składał się z 3 lub 4 rękopisów. W części z Izydorem widoczne są symptomy wizygockie
obok insularnych, zwłaszcza w abrewiacjach. Gautier Dalche wydziela 3 części (f. 1-69, 70-
91, 92-101). Pismo, abrewiacje i ortografia części 1 (f. 1-69) wykazują wpływy wizygockie.
Lit. P.-F. Girard, Un second manuscrit des extraits alphabetiques de Probus (Paris, lat. 4841),
Revue historique de droit franęais et etranger, 34(1910), s479-520; L. Traube, VuA,3, s. 124;
C. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s. 78; B. Bischoff, MS,3, s. 142; E. Boshof,
Agobard, s. 321; CCSL, 123A, ed. C. B. Kendall, s. 61; CCSL, 130A, 1977, ed. C. B.
Kendall, M. H. King, s. 61; P. Gautier Dalche, Situs orbis vel regionum: un traite de
geographie inedit du haut Moyen Age (Paris BN, latin 4841), Revue d’histoire des textes, 12-
13(1982-1983), s. 149-79.

PARIS, BN, lat. 4871 (ff. 161-168), Isidorus: Etymologiae; Northumbria(?) [Moissac(?)],
saec. VIII/IX.

596
K. Napisany na insularnym pergaminie. Sposobu liniowania nie można określić. Składka była
pierwotnie quinionem. P. Napisany doskonałą minuskułą anglosaską typu northumbryjskiego.
Insularne abrewiacje. Pojawiają się akcenty ponad długimi 'i' końcowymi sylabami.
Występuję konfuzja s-ss i insularna punktacja. Lit. CLA, V, 559.

PARIS, BN, lat. 4884, Chronica (Barbarus Scaligeri); okolice Corbie [Amiens(?)j, saec.
VIII,2/2; Vlllex (Kuder).
P. Napisany uncjałą i półuncjałą. Jedyny niedokończony inicjał 'P' narysowany został tą samą
ręką, co inicjały w Amiens, BM, 18, których autorem był daniem Kudery, insularny
iluminator. Lit. CLA, V, 560; U. Kuder, Die Initialen des Amienspsalters, s. 41nn.

PARIS, BN, lat. 5018 (f. 78-93) + BN, lat. 7906 (f. 59-88), Vergiluis: Aeneis; Dares
Phrygius: Gesta Regum Francorum; Beda Chronicon (ff. 47); zach. Niemcy (okolice Lorsch),
(Bischoff) [(?)], saec. Vlllex; VIII/IX (Bischoff).
P. W części z Będą znajduje się typowo insularny zestaw form insularnych w ornamentyce -
inicjał 'Q', prawdopodobnie pochodzi z insularnego wzorca. Lit. CLA, Supp. 1744; B.
Bischoff, Die Abtei, s. 36.

PARIS, BN, lat. 5763, Caesar; De bellum Gallicum; Francja (Reeve) [Fleury], saec. IX, 1/4
(Reeve).
K. (?) P. Kodeks wykazuje liczne cechy insularne: abrewiacje pochodzące z insularnego
wzorca, akcenty ponad monosylabami i 2 inicjały czerwono opunktowane (f. 96v, 112r). Lit.
C. H. Beeson, The Text History of the Corpus Caesarianum, CP, 35(1940), s. 116, 121; Texts
and Transmission, [M. D. Reeve], s. 35; B. Bischoff, MS,3, s. 66; Abbon de Fleury,
Questiones, ed. A. Guerreau-Jalabert, s. 178.

PARIS, BN, lat. 6413 + KARLSRUHE, BLB, 339. 1, Isidorus: De natura rerum, Sententiae
(ff. 174+2); płn.-wsch. Francja; Chelles (Bischoff) [(?)], saec. Vlllmed; ok. 800 (Bischoff);
Vlllmed (Fontaine).
P. Napisany w uncjale. Tekst Isidora należy do tradycji insularnej ze śladami wizygockimi.
Wpływy wizygockie widoczne są również w ornamentyce Podobieństwo tekstualne do Clm.
14300 i 16128 (Bischoff). Stoclet przypuszcza, ten rękopis pochodzi wraz z tymi rękopisami
ze wspólnego archetypu wizygockiego. W/g Fontaine pochodzi z tego samego skryptorium co
Vaticano, Reg. 316. Napisany prawdopodobnie w tym samym skryptorium co Vaticano, Reg.
316 i BN, lat. 10399 (f. 4-5, 46) + 10400 (f. 27) (Lowe). Rękopis był wzorcem dla Clm.
16128 (Bierbrauer, Forster). Lit. CLA, V, 567; SSBK,2, s. 59; B. Bischoff, MS,1, s. 181, 185,
189; L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 19; J. Fontaine, Isidore de Seville, s. 23n; A. J.
Stoclet, Gisele, Kisyla, s. 262; K. Forster, Die Schreibschule von St. Peter, s. 184; K.
Bierbrauer, Die Buchmalerei in Salzburg, s. 246nn. E. Chatelain, Uncialis, s. 59, tab. 32 (f.
lOOr).

PARIS, BN, lat. 6862, Hippocrates epistoła medicinalis; Antonius Musa: De herbis;
Apuleius Platonicus: Herbarius [Droscorides]; @ [(?)], saec. IX,2/4 (Wickersheimer).
K. (?) P. Iluminacje w Apulejuszu odzwierciedlają wpływy anglosaskie i środkowołoskie. U
Wickersheimera na pl. 3 reprodukcja not marginalnych, których pismo wykazuje wpływy
insularne [DS], Lit. C. Singer, The Herbal in Antiquity and its transmission to Later Ages,
Journal of Hellenic Studies, 47(1927), s. 35n, 2 fig.; E. Wickersheimer, Manuscrits latin, s.
67nn, pl. 3-4(f. 18v, 22r).

PARIS, BN, lat. 7193 (f. 41-56) [zob. VATICAN, Reg. lat. 316]

PARIS, BN, lat. 7296, Beda: De temporum ratione; @ [@], saec. IX, 1/2.

597
K. (?) P. Napisany przez 2 skrybów. Insularne abrewiacje wskazują na insularny wzorzec.
Anglosaskie nazwy miesięcy zostały celowo usunięte w kopiowanym tekście. Korektor z 2
poł. IX w. rozwijał skrót dla 'quod'. Lit. C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 147.

PARIS, BN, lat. 7491, @; @ [@], saec. @.

P. Rękopis wykazuje insularne symptomy. Lit. C. H. Beeson, Paris, Lat 7530, s. 207.

PARIS, BN, lat. 7502, Grammatici: Priscian: Ars grammatica [palimpsest] (ff. 206); Tours
[(?)], saec. IX, 1/4 (Rand); IX, 1/2 (Jeudy).
K. (?) P. Insularne abrewiacje. Część z Priscianem skopiowana skopiowana została chyba z
insularnego wzorca. Lit. E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 120n, 130; M. Passalacqua, I codici,
s. 223; C. Jeudy, Nouveaux fragments, s. 133.

PARIS, BN, lat. 7530, Priscianus: Institutio; grammatica varia (Tayminus, Bonifatius) ;
Kalendarium; Tabulae paschales (ff 204); Monte Cassino [Monte Cassino, Benevent do XV
w. ], saec. 778-797 (za opata Theodemra).
P. Przynajmniej w części (gł. Beda) wzorzec był anglosaski (Bischoff). Archetyp dla kodeksu
pochodził z Fuldy (Beeson, Lehmann). Priscian wykazuje wpływy insularne (Jeudy).
Występuje konfuzja s-ss. Napisany południowo-włoską lub benewentańską minuskułą przez
jedną ręką. Lindsay wyklucza wpływy insularne i przypisuje insularną abrewiację 'et' również
włoskim zwyczajom, choć dalej notuje inne skróty insularne. Pojawia się 1 glosa sgn.
'forbotan' wpisana w piśmie beneventahskim. Zawartość kodeksu została skomponowana w
Monte Cassino, z różnych elementów zapośredniczonych z tradycji insularnej jak i z samych
Włoszech (Holtz). Kompilacja tekstów powstała w ośrodku insularnym (Beeson). Lit. CLA,
V, 569; F. Avril, Y. Załuska, Manuscrits enlumines, s. 13n, pl. 5(f. 154r, 147r); E. A. Lowe
[Loew], Die ältesten Kalendarien aus Monte Cassino, München 1908, s. 4nn, Taf. 2; CCSL,
130, s. VIII; CCSL, 133B, ed. Ch. W. Jones, s. 105; W. M. Lindsay, Notae, s. 76n; E. A.
Lowe, Pal. Pap., s. 315-25; L. Holtz, Le Parisinus, s. 97-152; C. H. Beeson, Paris 7530: A
Study in Insular Symptoms, Raccoltä di scritti in onore di Felice Ramorino, Milano 1927, s.
199-211; tenże, The Manuscripts ofBede, s. 76; B. Bischoff, MS,2, s. 320; MS,3, s. 37, 220;
P. Lehmann, Mitteilungen, 1, s. 26; tenże, EdM,2, s. 3n; H. Spilling, Angelsächsische, s. 51;
E. A. Lowe, The Beneventan, p. 2, s. 114n [tam dalsza bogata literatura do 1980 r. ]; F.
Brunhólzl, Zum Problem der Casineser Klassiküberlieferung, Abhandlungen der Marburger
Gelehrten Gesellschaft, 1971, nr 3, s. 114; C. Jeudy, L'Institutio, s. 123; taż, L'Ars de nomine,
s. 127; V. Law, The Insular, s. 101; H. Gneuss, A Grammarian's, s. 63; L. Holtz, Tradition et
diffusion, s. 54; L. Munzi, Spigolature, s. 119; B. Bischoff, Nachträge, s. 169; R. Bergmann,
Die althochdeutsche (1983), s. 24; G. Köbler, Ergänzungen, s. 768. F. Steffens, Lateinische,
Taf. 42.

PARIS, BN, lat. 7536, Donatus: Ars grammatica; Benevent [@], saec. IXmed (Boyer).
K. (?) P. Napisany pismem benewentańskim. Pojawiają się insularne abrewiacje i ligatura 'si'
podobna do insularnej. Występuje konfuzja s-ss i inne. Litera 'h' jest albo dodana w
niewłaściwym miejscu lub pominięta. Ornamentyka wykazuje insularne (celtyckie) wpływy.
Skopiowany z insularnego wzorca. Lit. E. A. Lowe, The Beneventan, s. 136; B. B. Boyer, An
Early Beneventan Codex of Donatus, Studi Medievali, 7(1934), s. 189-203.

PARIS, BN, lat. 7540, Aldhelmus: Aenigmata; Declinationes nominum; okolice Lyon-
Vienne (Law) [@], saec. IXex (Law); X (Boyer).
K. (?) P. Kodeks jest kopią anglosaskiego wzorca (Boyer). Declinationes nominum jest
karolińską kompilacją opartą na anglosaskich podręcznikach gramatyki (Law). Lit. A.
Maleyn, De aenigmatibus Aldhelmi, St. Petersburg 1905, s. 97nn [nie dotarłem]; B. B. Boyer,
Insular, s. 219; V. Law, A French Metamorphosis, s. 19n.

598
PARIS, BN, lat. 7560, Charisius: Ars grammatica; Tatuinus: ars grammatica; Priscianus;
Servius: De finalibus; Francja, skryptorium z ins. wpływami, okolice Meaux(?) (Bischoff);
płd. Francja lub Katalonia (Bischoff cyt. Passalacqua) [@], saec. IX,3/4-IXex (Bischoff);
IX,2/2 (Lehmann); IX,3/4 (Rouse, Passalacqua).
K. (?) P. Kodeks jest dziełem zakonnicy Eugenii - jej subskrypcja na f. 54 (94r -Lehmann)
wpisana jest greckimi literami: 'Eugenia scripsit Pater qui regnas cum filio adiva me dio
paranympho tuo in vita perpetua; memento filie tue captive Eugenie. Quia, si dimiseris earn,
anima tua pro anima eius erit et pro ipsa reddes rationem Deo' (Jeudy) - nieco odmienne
lekcje u Lehmanna. Pewne (?) insularne wpływy (Lehmann). Liczne insularne abrewiacje w
części z Serviusem sugerują zdaniem McKitterick pochodzenie rękopisu z insularnego
wzorca. Wzorcem -przynajmniej w części z Tatwinem [DS]- był Karlsruhe, Aug. fragm. 127
(Law). W części z Tatwinem znajdują się ślady anglosaskich glos, które znajdują się również
w Vaticano, Pal. lat. 1746 Lit. H. Omont, Note sur un recueil de grammariens latins copie par
une femme au Xe siecle, Comptes rendus des seances de 1'Academie des Inscriptions et Belle-
Lettres, Paris 1905, s. 15-19 [nie dotarłem]; P. Lehmann, Mitteilungen,!, s. 19n; C. H.
Beeson, Paris, Lat 7530, s. 204; B. Bischoff, MS,1, s. 34, MS,2, s. 255; CCSL, 133, ed. M. De
Marco, s. VI, p. do wierszy 814, 817, 819, 823, 825, 955, 979n, 982, 1042, 1110, 1232, 1234,
1244, 1306; Texts and Transmission, [Rouse], s. 52; G. Jeudy, L'Ars de nomine, s. 129n; taż,
LTnstitutio de nomine, s. 123; V. Law, The Insular, s. 19, 70; A French Metamorphosis, s. 22;
R. McKitterick, The Diffusion, s. 401; M. Passalacqua, I codici, s. 228; taż, Priscian's
Institutio, s. 195; P. Vaciago, Old English Glosses, s. 31n.

PARIS, BN, lat. 7584, @; Auxerre, St Etienne [Auxerre(?)], saec. IX (za archidiakona
Heliseusa).
K. (?) P. Występują liczne abrewiacje, w tym również insularne. Lit. C. Coupry, Le groupe
de manuscrits d'Heliseus. Etude paleographique, [w:] L'ecole carolingienne d'Auxerre, s. 78n.

PARIS, BN, lat. 7585, Hegesippus; Isidorus: Etymologiae; pin. Francja (Micheli); Francja
(Gneuss) [Canterbury(?) (Gneuss)], saec. IX, 1/2 (Gneuss); X (Micheli).
K. (?) P. Na f. 48 znajduje się anglosaska glosa (Meritt). Rękopis zawiera 5 glos anglosaskich
(Vaciago). Lit. H. D. Meritt, Old Englisch Glosses, American Philosophical Society, 1959, s.
544; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 154, 159; H. Gneuss, A Preliminary List, s. 56; P.
Vaciago, Old English Glosses, s. 32.

PARIS, BN, lat. 7640, Glossaria: Abavus maior, Abrogans (ff. 133); (?) (Bischoff),
Murbach(?) (Baesecke) [Murbach(?)], saec. IXin (Baesecke).
K. (?) P. Pismo pokrewne jest do stylu z Regensburga z czasów Baturicha, bliskie zwłaszcza
do ręki Engyldeo. Wien 162 i ten rękopis miały wspólnego czytelnika. Widoczne są pewne
wpływy insularne na pismo. Konfuzja s-r wskazuje na insularny wzorzec (Bischoff). Lit.
SSBK,2, s.,s 187; B. Bischoff, MS,3, s. 96; G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s. 1-11, 97.

PARIS, BN, lat. 7899, Terentius; @ [@], saec. IXex, IX/X.

P. Pojawiają się glosy typu L w/g Korhammera. Lit. M. Korhammer, Mittelalterlichen
Konstruktionhilfen, s. 56.

PARIS, BN, lat. 7906 (f. 59-88) [zob. BN, lat. 5018 (f. 78-93)]

PARIS, BN, lat. 7928, Vergilius; @ [@], saec. IXex-X.

K. (?) P. Występują insularne glosy syntaktyczne typu S w/g Korhammera. Lit. M.
Korhammer, Mittelalterliche Konstruktionshilfen, s. 57.

599
PARIS, BN, lat. 7959, Servius: Commentarius in Vergilius', Tours [Tours], saec. IX,2/4
(Rand); IX, 1/2 (Edden); IXmed (Marshall).
K. (?) P. Według Lowego (cyt. za Randem) rękopis był skopiowany z insularnego wzorca.
Występują insularne abrewiacje i ortografia (Beeson). Kopią tego rękopisu jest
prawdopodobnie Paris, BN, lat. 7961 (Edden). Lit. E. K. Rand, A Survey of the Manuscript,
vol. 1, s. 141n; tenże, How many Leaves at a Time, s. 68n; C. H. Beeson, Insular Symptoms,
s. 93; V. Edden, Early Manuscripts of Virgiliana, s. 21; C. Murgia, Prolegomena to Servius 5:
the Manuscripts, University of California Publications: Classical Studies, 11(1975), pl. 8, cyt.
zaP. K. Marshall; Texts and Transmission, [P. K. Marshall], s. 388.

PARIS, BN, lat. 8051, Statius: Thebaid (ff. 65)\ Corbie [Corbie], saec. IX,2/4; IXex-Xin
(Klinnert).
K. (?) P. Błędy kopisty wskazują, że któryś z poprzednich rękopisów napisany był w
insularnej minuskułę (Reeve). Skopiowany z insularnego wzorca (Dilke). Lit. P. Papini Stati
Achilleis, hrsg. A. Klotz, Leipzig 1902, vol. 2. 1, s. V-XX; P. Papini Stati Thebais, hrsg. A.
Klotz, cur. T. C. Klinnert, Leipzig 1973, s. IXn; Statius, Achilleid, ed. O. W. Dilke,
Cambridge 1957; B. Bischoff, MS,1, s. 55, 59; Texts and Transmission, [M. D. Reeve], s.
394; D. Ganz, Corbie, s. 60.

PARIS, BN, lat. 8318, Arator; Prudentius; Aldhelm: Carmina, @ [@], saec. IX.
P. Skopiowany z insularnego wzorca. Służył za wzorzec dla Vaticano, Reg. lat. 251. Lit. R.
Ehwald, MGH AA 15, s. 9n; R. Stettiner, Die illustrierte Prudentiushandschriften, Berlin
1905, s. 20nn; B. Bischoff, MS,3, s. 293; Taf. 26(f. 64v).

PARIS, BN, lat. 8850, Quattuor Evangelia (ff. 239)', szkoła pałacowa Karola Wielkiego [St.
Medard, Soissons], saec. IXin; ok. 807 (Bischoff cyt. CMEL).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek (McKitterick). P. Ornamentyka nawiązuje do wzorów południowoangielskich
(Porcher). Występuje insularny system punktacji (Parkes). Kodeks został podarowany w roku
827 opactwu St. Medard przez Ludwika Pobożnego i jego małżonkę. Lit. E. Fleury, Les
manuscrits ä miniatures de la Bibliotheque de Soissons etudies au point de vue de leur
illustration, Paris 1865, s. 5nn [nie dotarłem]; J. Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst
der Karolinger, s. 88; W. Koehler, Die karolingische Miniaturem, 2, s. 70nn, 3, s. 33nn; tenże,
An Illustrated Evangelistary, s. 65n; B. Bischoff, MS,3, s. 158, 173n, 176n; F. Wormald, The
'Winchester School', s. 81; P. McGurk, Latin Gospel, s. 17; Karl der Grosse. Werk und
Wirkung, nr 417, Abb. 56; J. A. Harmon, Codicology, s. 35, 196; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 398; M. B. Parkes, Pause, s. 33, 127. F. Steffens, Lateinische, Taf. 53(s. 223).

PARIS, BN, lat. 9377 (f. 3), Epistula Pauli ad Corinthos (ff. If Northumbria [Od VIII w. we
Francji w ośrodku z wpływami z Luxeuil (McKitterick)], saec. VIII, 1/2.
K. (?) P. Anglosaska majuskuła. Konfuzje s-ss. Pojawiają się noty liturgiczne w piśmie z
Luxeuil i w merowińskiej kursywie (McKitterick). Lit. CLA, Supp. 1746; R. McKitterick,
The Diffusion, s. 416.

PARIS, BN, lat. 9380, Biblia Theodulfa [Codex Mesmianus] ff 349f Orleans lub Fleury;
Orleans (Bischoff, Vieillard-Troiekouroff) [Orleans], saec. Vlllex; 801-818 (CMEL); 800-
805 (Thiele).
P. Regularnie występuje wizygocką ortografia zapożyczona ze wzorca. Również znaki
korekcyjne są wizygockie (Lowe). Dodatkowe luki w tablicy kanonów są skopiowane z
insularnego wzorca (Nordenfalk). Kodeks jest siostrzany do Le Puy, Tresor Cathedral. Tekst
należy do redakcji Alkuina (Rand). Lit. CLA, V, 576, s. XX; E. K. Rand, A Preliminary
Study, s. 337n; CMEL,3, s. 107, pl. 6(f. 4v); E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 377; B. Bischoff, MS,3,

600
s. 16; M. Mostert, The Library, s. 227; J. Porcher, Bibliotheque Nationale: Les manuscrits ä
peintures, nr 81; C. Nordenfalk, Die spätantiken Kanonentafeln, Goteborg 1938, s. 180; M.
Vieillard-Troiekouroff, Table de canons et stucs carolingiens, [w:] Atti dell'ottavo Congresso
di Studi sull'arte dell'alto medioevo, vol. 1, Milano 1962, s. 154nn; tenże, Karl der Grosse.
Werk und Wirkung, nr 424; tenże, Les Bibles de Theodulfe et leur decor, s. 345-60; J. Vezin,
La realisation materielle, s. 27, pl. 3(f263v); W. Thiele, Sapientia Salomonis, s. 67n.

PARIS, BN, lat. 9382, Prophetae (Hieremias, Malachias etc. ) (ff. 124f Echternach
[Echternach], saec. Vlllin.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, z których część jest quinionami. P. Napisany m. in. przez
Vergiliusa (f. 45r) w anglosaskiej majuskule i przez kilka podobnych rąk. To samo imię
skryby pojawia się na dokumencie z 709 roku wystawionym dla Willibrorda. Insularne
abrewiacje. Omyłki sygnowane przez d-h. pojawiają się akcenty ponad monsylabami.
Występuję konfuzja s-ss. Inicjały są czerwono opunktowane. Współczesne korektury wpisane
są rękoma anglosaskimi i kontynentalnymi. Probationes pennae z IX w. w anglosaskiej
minuskule. O Cróinin sugeruje iryjskie pochodzenie Vergiliusa. Na f. 91v wpis: '. . . ora pro
me. . . ' - taki sam znajduje się w Trier, 61, f. Ir (Netzer). McKitterick uważa Vergiliusa za
Iroszkota. Lit. CLA, V, 577; BN. Catalogue, t. 3, s. 627; MEOInsulaire, s. 3n; C. Nordenfalk,
On the Age of the Earliest Echternach Manuscripts, s. 61; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 66;
Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis [T. J. Brown], s. 91nn; K. Holter, Das Alte, s.
418; B. Fischer, KdG,2, s. 196; J. C. Muller, Bisher unbekannte, s. 71; D. Ó Cróinin, Pride, s.
360; R. McKitterick, The Diffusion, s. 427; N. Netzer, Cultural, s. 5, 25; M. C. Ferrari, Sancti
Willibrordi, s. 11, Abb. (f. 45v).

PARIS, BN, lat. 9386, Evangelia [Ewangeliarz z Chartres] (ff 189)', płn. Francja (Davezac);
Chyba nie w Tours (Rand); nie Tours (Koehler) [Chartres], saec. IX,2/2 (Davezac); IXmed
(Rand).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Dzieło Iroszkota inspirowanego stylem z Tours. Inicjały w różnych stylach:
iryjskie, turońskie i franko-saksońskie, niektóre są czerwonmo opunktowane. Liniowanie w
stylu insularnym (Rand). Pismo jak i ornamentyka jest prowincjonalną kopią stylu
turońskiego (Koehler). Nagłówki napisane w kapitale, uncjale i półuncjale. Tekst zasadniczy
został napisany przez 2 ręce w minuskule karolińskiej typu turońskiego, przy tym pierwsza
ręka posiada jeszcze cechy charakterystyczne dla czasów Alkuina, ale odpowiada stylowi z 1
poł. IX w. Ornamentyka niektórych inicjałów jest insularne: czerwono opunktowany inicjał
'N' (f. 2r) oraz T (f/147v). Wstępy do ewangelii pochodząz tradycji insularnej, podobnie jak
BN, lat. 9380, Tours, 22, London, Egerton 609 i Roma, Vallicelliana B. VI. Kodeks jest
bardzo 'archaizowany' i raczej powstał w 2 niż w 1 poł. IX w. (Davezac). Lit. E. K. Rand, A
Survey, vol. 1, s. 168n; tenże, How many leaves, s. 73; W. Koehler, rec. E. K. Rand, A
Survey, s. 326; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 96; B. Davezac, L'evangeliaire de Chartres
BN. lat. 9386. Contribution ä l'etude de la peinture monastique carolingienne, Cahiers
archeologiques, 27(1978), s. 39-60, fig. 1-5, 1 l-20(f. 2r, 17v, 67v-68r, lOOr, 147v, 5r, 8r, 13v-
14, 64v, 146r, 14v, 64r96r, 146v).

PARIS, BN, lat. 9389, Evangelia [Codex Epternacensis] (ff. 223f Northumbria(?),
Echternach(?); Lindisfarne (T. J. Brown); Echternach (mniej prawdopodobne); Irlandia
(Grabar-Nordenfalk); Irlandia, Rath Maelsigi(?) (Ó Cróinin) [Echternach], saec. VIEVIII
(Lowe); Vlllin (Backhouse, Alexander); Vllex (Brown).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek, z których część jest quinionami. Pergamin nie jest w typie insularnym (Lowe).
Pergamin jest ze skór kozich (di Majo). P. Napisany wzorcową majuskułą i minuskułą

601
anglosaską. Insularne abrewiacje. Pojawia się akcent nad monosylabami i nad 'i' w
końcowych sylabach. Występuje konfuzja s-ss. Ornamentyka jest 'celtycka'. Omyłki
zaznaczane są przez d-h. Pismo podobne do Durham A. II. 17 - w/g Brown oba rękopisy są
dziełem tego samego skryby. Higgitt zauważa zbieżności w systemie używania kapitały w
piśmie wyróżniającym jaki występuje w Księdze z Kells. Tekst jest mieszanką wszelkich
możliwych typów (Fischer). Tekst jest taki sam jak w celtyckim Paris, BN, nouv. acq. lat.
1587. 'Imago hominis' na f. 18v zaczerpnięty jest ze wzorów wizygockich (Fischer za
Werckmeisterem). Tekst jest mieszanego typu, ale z kręgu anglosaskiego. Kolofon wyjaśnia,
że tekst był korygowany według 'bibliotheca Eugipi praespiteri'. Lekcje marginalne są iryjskie
(Glunz). Jedna z miniatur była wzorcem dla f. 1 z Trier 61 (Zimmermann). Kodeks został
skopiowany z rękopisu pochodzącego z Neapolu lub okolic, jak wskazuje zapiska na f. 222v
(Gamber). Pośród licznych glos anglosaskich jest 1 starogórnoniemiecka (f. 194r) wpisana
insularną półuncjałą z 1 poł. VIII w. z wpływami anglosaskimi (Bergmann). Glosy rylcowe
(sgn. i ags. ) wpisane insularną minuskułą (Fischer, Muller). Lit. CLA, V, 578; CLLA, Supp.,
s. 49; E. H. Zimmeramann, Vorkarolingische, s. 281nn, Taf. 255-8, 260-1; MEOinsulaire, s.
2n; J. J. G. Alexander, Insular, s. 52; T. H. Ohlgren, Insular, s. lin; Karl der Grosse. Werk
und Wirkung, nr 395, Abb. 41; Les plus beaux manuscrits, tab. l-3(f. 18v, 20r, 75v); B.
Bischoff, MS,2, s. 332; Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis [T. J. Brown], s. 89nn,
96nn, [R. L. S. Bruce-Midford], s. 246nn, PL; The Durham Gospels, ed. C. D. Verey, T. J.
Julian, E. Coatsworth, Copenhagen 1980; T. J. Brown, The Irish Elements, s. 109; A. Grabar,
C. Nordenfalk, Early Medieval Painting, s. 124; H. Glunz, Britannien und Bibeltext, s. 15; B.
Fischer, KdG,2, s. 196; J. A. Harmon, Codicology, s. 197; D. Ó Cróinin, Pride, s. 358nn; Ch.
D. Verey, The Gospel Teksts, s. 148nn; M. McNamara, Studies on Texts, s. 35nn; J.
Backhouse, Birds, Beasts and Initials, s. 172n; R. Bruce-Mitford, The Durham -Echternach, s.
175nn; M. McNamara, The Echternach and Mac Durnam Gospels: Some Common Readings
and Their Sigificance, Peritia, 6-7(1987-88), s. 217-222; R. McKitterick, The Diffusion, s.
423nn; N. Netzer, Willibrord’s Scriptorium, s. 204nn; J. Higgitt, The Display Script, s. 221;
M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 11; R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s. 18; J. C.
Muller, Linguistisches, s. 38Inn; tenże, Bisher unbekannte, s. 65nn; M. P. Brown, The Book
of Cerne, s. 89n; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 61.

PARIS, BN, lat. 9427, Lectionarium (ff. 246)', Luxeuil(?); Luxeuil (Thiele) [Luxeuil], saec.
VII/VIII.
P. Insularne wpływy na uncjałę i półuncjałę (Lowe). Na f. 143 znajduje się wizygocki znak
dla liczby 'XL' (Steffens). Napisany dla katedry w Langres. Tekst jest podobny do Düsseldorf
A. 14 (Thiele). Lit. CLA, V, 579; CLLA, 255; E. H. Zimmermann, s. 171n, Taf. 51-7, 62; P.
Salmon, Le lectionnaire de Luxeuil. Ses origines et 1'eglise de Langres, RB, 53(1941), s. 89-
107; tenże, Le lectionnaire de Luxeuil (Paris, BN, lat. 9427), II, Etude paleographique et
liturgique suivie d'un choix de planches, Vaticano 1953; W. Thiele, Epistulae Catholicae, s.
18*. F. Steffens, Lateinische, Taf. 25(f. 143).

PARIS, BN, lat. 9451, Liber comitis (ff. 204f płn. Włochy; Monza(?) (Bischoff) [(?)], saec.
VIII/IX.
P. W korekturach pochodzących od skryby pojawiają się insularne abrewiacje. Rękopis został
napisany w tym samym skryptorium co BN, lat. 653 i Wolfenbüttel, Helmstedt 513 (Lowe).
Na foliałach 2 i 51v znajdują się opunktowane inicjały (DS). Lit. CLA, V, 580; F. Avril, Y.
Załuska, Manuscrits enlumines, s. 9, pl. 4(f. 2, 51v); R. Amiet, Un 'comes' carolingien inedit
de la Haute-Italie, EL, 73(1959), s. 335-67; B. Bischoff, MS,3, s. 31; MS,2, s. 320; tenże,
Frühkarolingische, s. 311; K. Holter, Die Buchschmuck, s. 93.

PARIS, BN, lat. 9488 (f. 3-4), Sacramentarium gelasianum mixtum (fig. f Irlandia bądź płn.
Anglia (Lowe); Irlandia (MEOinsulaire); płn. Anglia (Gamber) [Niemcy(?); Niemcy(?),
Francja(?) (Huglo)], saec. VIII (Lowe); Vlllin (Bannister); Vlllex (MEOI).
602
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Insularna minuskuła. Liczne konfuzje ci-ti niezwykłe w
insularnych rękopisach. Insularne inicjały. Litery 'd, n, r, s' mają uncjalne i minuskulne
kształty (Lowe). Pismo jest podobne do martyrologium Willibrorda, Paris, BN, lat. 18037
(Bannister). Lit. CLA, V, 581; CLLA, 803, Supp.; MEOIns., s. 6; K. Gamber, Das
Regensburger, s. 299n; H. M. Bannister, Liturgical Fragments. Anglo-Saxon Sacramentaries,
Al, JTS, 9(1908), s. 398-405; M. Huglo, Les fragments d'Echtemach, s. 144.

PARIS, BN, lat. 9488 (f. 5), Sacramentarium (frg. )\ kontynentalne centrum z iryjskimi
wpływami; Echternach(?) (Hen) [Niemcy(?)j, saec. Vlllex.
K. Użyto insularnego pergaminu, ale rękopisu nie liniowano. P. Napisany w iryjskiej
półuncjale (minuskule- Lowe). Akcenty umiejscowione są ponad monosylabami i 'is' w
końcowych sylabach. Występuje konfuzja s-ss. Tekst wywodzi się z liturgii kampańsko-
anglosaskiej. Gamber zauważa również podobieństwo tekstualne z sakramentarzem w Basel,
Fragmentenmappe N I 1 (3a, 3b). Lit. CLA, V, 582; MEOInsulaire, s. 6; CLLA, 416; P.
Gasnault, Deux chartes de l'abbaye d'Echtemach retrouvees ä la Bibliotheque Nationale de
Paris, RB, 73(1963), s. 48-56; M. Huglo, Les fragments d'Echtemach, s. 145; CLLA, nr 417;
K. Gamber, Das Basler Fragment. Eine weitere Studie zum altkampanisehen Sakramentar und
zu dessen Präfationen, RB, 81(1971), s. 14-29; Y. Hen, The Liturgy of St. Willibrord, ASE,
26(1997), s. 56nn.

PARIS, BN, lat. 9525, Pelagius: Expositio in epistulas Pauli (ff. 222)\ Echternach
[Echternach], saec. IXin (Bischoff); IX, 1/2 (Frede); 798-817 (Lindsay).
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą w typie northumbryj skim (Bischoff). Tekst
komentarza pochodzi z tradycji anglosaskiej (Frede). Według Soutera skopiowany został z
wzorca pochodzącego z 1 lub z poł. VIII w., jak wskazuje zapiska o śmierci walijskich
królów. Pismo jest anglosaskie, a nie iryjskie, gdyż pojawia się anglosaskie 'tur'. Wydziela
przynajmniej 5 skrybów, ale może ich być do 18. Zauważa rękę angielską z XIII w.
Abrewiacje zgadzają się w większości z bretońskim Orleans 221 (193). Lit. E. H.
Zimmermann, s. 281, Taf. 262; A. Souter, Pelagius's, s. 272nn; B. Bischoff, Paläographie des
römischen Altertums, s. 119; H. J. Frede, Eine neue Handschrift, s. 307-11; W. M. Lindsay,
Notae, s. 473.

PARIS, BN, lat. 9526 [olim 9527], Hieronymus in Isaiam (ff. 200f Anglia bądź
kontynentalny ośrodek anglosaski -Echternach(?) (Lowe); Irlandia (O Cróinin, Gryson)
[Echternach], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, z których część jest quinionami. P. Doskonała minuskuła
anglosaska dwóch rąk, takich jak w BN, lat. 9538. Czarne inicjały są czerwono opunktowane.
Omyłki zaznaczane przez znaki d-h. Insularne abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss.
Pojawiają się akcenty nad monosylabami i 'is' w końcowych sylabach (Lowe). W/g Netzer
jeden ze skrybów jest identyczny z Paris, BN, lat. 9538. Gryson uważa kodeks za dzieło
iryjskie. Tekst należy do tradycji insularnej. Według Browna kursywa z Vaticano, Pal. lat.
235 (f. 4-29) jest bardzo podobna do tego rękopisu. Lit. CLA, V, 584; MEOinsulaire, s. 5; E.
H. Zimmermann, Taf. 262(f. 3v); J. T. Brown, The Irish Element, s. 11 ln; R. Gryson, La
tradition, s. 206n; R. Gryson, P.-A. Deproost, Commentaires de Jerome sur le Prophetae Isaie,
Freiburg 1993, s. 23, 38n; N. Netzer, Cultural, s. 6.

PARIS, BN, lat. 9527 (f. 201) [olim 9528] + BN, lat. 10399 (f. 35-36), Dionysius: Tabula
paschalis; Anatolius: Canon paschalis (ff. 3); Anglia bądź Echternach [Echternach], saec.
VIII.

603
K. W rękopisie użyto insularnego pergaminu. P. Napisany anglosaską majuskułą
przechodzącą w minuskułę. Insularne abrewiacje. Występują liczne barbaryzmy w ortografii.
Pojawia się akcent nad monosylabami i 'is' w końcowych sylabach (Lowe). Występuje
typowo iryjski skrót dla 'secundum'. Tekst Ps.-Anataliusa należy prawie wyłącznie do tradycji
iryjskiej. Bischoff za równoprawdopodobne uważa przypuszczenie, że skryba był Irem (cyt.
za Ó Cróinin). O Cróinin traktuje obie części jako osobne ze względu na zbyt duże
rozbieżności w pierwotych wymiarach do czego przychyla się Netzer. W części z BN, lat.
10399 znajdują się staroiryjskie glosy -ślad pobytu Iroszkota w Echternach (Ó Cróinin,
Netzer). Lit. CLA, V, 585; MEOinsulaire, t. 1, s. 11; D. Ó Cróinin, Pride, s. 360; tenże, A
Seventh Century Irish Computus from the Circle of Cummianus, PRIA, (C), 82(1982), s. 405-
30; tenże, Rath Melsigi, s. 26nn; tenże, Early Echternach Manuscript Fragments with Old
Irish Glosses, [w:] Willibrord. Apostel, s. 135-43; N. Netzer, Cultural, s. 7, 9, 212.

PARIS, BN, lat. 9527 [olim 9528], Hieronymus in Hieremiam (ff. 200f diecezja Salzburg
lub Passau (Bischoff); Włochy(?) (Załuska) [Echternach], saec. IX,l/4-2/4 (Bischoff); IX, 1/2
(Załuska).
K. (?) P. Pojawiają się insularne abrewiacje dla 'esf. Rękopis został skopiowany z
pochodzącego z St. Amand, Salzburg a X 3. Pochodzi z tego samego skryptorium co
Kremsmünster 1/11. Na f. 70r znajduje się opunktowany inicjał typu insularnego. Lit.
SSBK,2, s. 53, 187n, Taf3a; F. Avril, Y. Załuska, Manuscrits enlumines, s. 11, pl. 5(f. lv,
70r); B. Bischoff, MS,3, s. 26;.

PARIS, BN, lat. 9528 (ff. 1-2) [olim BN, lat. 9529], Pauli epistula ad Hebraeos', Anglia
bądź ośrodek kontynentalny -Echternach(?) [Echternach], saec. VIII,1/2.
K. (?) P. Napisany anglosaską majuskułą. Zawiera insularne abrewiacje. Lit. CLA, V, 586; B.
Fischer, Bibeltext, s. 197.

PARIS, BN, lat. 9529 [olim 9530], Hieronymus in Mattheum', Echternach(?) (Bischoff);
Echternach (Netzer) [Echternach], saec. IXin.
K. (?) P. Anglosaskie zapiski liturgiczne. Całość napisana we wczesnokarolińskiej
minuskule. W/g Netzer napisany zarówno w insularnej jak i karolińskiej minuskule; tak też
Ferrari. Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 7; N. Netzer, Cultural, s. 7; M. C. Ferrari, Sancti
Willibrordi, s. 18.

PARIS, BN, lat. 9530, Hieronymus in epistula Pauli', Echternach (Bischoff) [Echternach],
saec. IXin (za opata Adona 798-817) (Bischoff, Dumville); tuż przed 800 (Brown).
K. (?) P. Napisany w anglosaskim piśmie. Dumville sądzi, że został skopiowany również z
anglosaskiego wzorca. Northumbryj skie wpływy na ornamentykę (Micheli). Zawiera
inskrypcje z listą kodeksów 'Liber Adonis abbati'. Na f. 57v grecki wpis łacińskimi literami:
'Biblion Agiou Willibrordi' (Muller). Kodeks jest bardzo podobny do Gent, Bibl. de l'Univ.
310 (Netzer). Anglosaska minuskułą jest podobna do 9565, 10443, 10440 i Vat. Reg. 1209
(Ferrari). Lit. BN. Catalogue, t. 3, s. 631; CMEL, 3, s. 631; G. L. Micheli, L'enluminure, s.
66; A. Souter, Pelagius's, s. 278; B. Bischoff, MS,3, s. 7; J. C. Muller, Linguistisches, s. 394n;
D. Dumville, Late Seventh- or Eighth-Century Evidence for the British Transmission of
Pelagius, Cambridge Medieval Celtic Studies, 10(1985), s. 40nn; L. Fleuriot, Les rois
Heliseus et Salamon et le role de la Bretagne armoricaine dans la transmission du texte de
Pelage, EC, 24(1987), s. 279-83; N. Netzer, Cultural, s. 7; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s.
18, Abb. 4; Les plus beaux manuscrits, tab. 25(f. 3v). New Pal. Society I,Ser. 1, Pl. 184

PARIS, BN, lat. 9532, Hieronymus: Epistulae (ff. 212f Echternach [Echternach], saec.
IX, 1/4.

604
K. (?) P. Napisany przez kilku skrybów minuskułą karolińską podobną do Luxembourg 44 z
wpływami insularnymi. Inicjały są w typie iryjskim. Insularne abrewicje.
Starogórnoniemieckie glosy wpisane są rękoma z IX do XI w. Te z przedziału IX-X w. są w
dialekcie środkowofrankońskim, młodsze są górnoniemieckie. Od f. 122 pojawiają się
łacińskie glosy wpisane anglosaskim pismem. Insularne abrewiacje (Steffen, Bruch). Rękopis
zawiera insularne skróty, interpunkcję i inicjały. W glosach pojawia się pisownia 'd' zamiast
'th' oraz 's' zamiast 'z' (Bergmann). Pojawiają się 54 glosy różnych rąk od IX do XI w.
(Köbler). Lit. A. Steffen, Glossenhandschriften, s. 427nn, 447nn; R. Bruch, Glossarium
Epternacense, s. 47n; R. Bergmann, Mittelfränkische, s. lOOnn; G. Köbler, Ergänzungen, s.
902.

PARIS, BN, lat. 9533, Augustinus in Psalmos', Hiszpania(?) [(?); Echternach(?) (Ferrari)],
saec. VI.
P. Rękopis został w VIII w. opatrzony łacińskimi glosami wpisanymi pismem insularnym,
być może w Echternach (Ferrari). Lit. CLA, V, 587; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 11,
Abb. 1 (f. 25v).

PARIS, BN, lat. 9538, Augustinus: De trinitate (ff. 55f Anglia bądź Echternach
[Echternach], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Doskonała minuskuła anglosaska podobna do lat. 9526
(w/g Netzer ten sam skryba). Insularne abrewiacje. Pierwsze słowa w akapitach zaczynają się
w majuskule. Omyłki zaznaczane przez d-h. Umieszczono akcenty nad monosylabami.
Występuje konfuzja s-ss (Lowe). Według Browna kursywa z Vaticano, Pal. lat. 235 (f. 4-29)
jest bardzo podobna do tego rękopisu. Lit. CLA, V, 588; MEOinsulaire, s. 5; J. T. Brown,
The Irish Element, s. 11 ln; N. Netzer, Cultural, s. 6.

PARIS, BN, lat. 9555 (f. 1), Opus incertunr, Anglia(?) [Echternach], saec. VIII.
K. Użyto prawdopodobnie vellum, liniowanie nie jest możliwe do określenia. P. Napisany
anglosaską majuskułą (palimpsest). Lit. CLA, Supp. 1747; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 506.

PARIS, BN, lat. 9561, Isidorus: de ordine creaturarum; Gregorius M.: Reguła pastoralis (ff.
81f Anglia bądź anglosaski kopista na kontynencie -St. Bertin(?) [St. Bertin], saec. VIII;
przed poł. VIII (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Rękopis napisany przez niezbyt doświadczonego skrybę,
Anglosasa, w anglosaskiej uncjale z wpływami kontynentalnymi. Dwa słowa na f. 14v
napisane zostały w anglosaskiej minuskule. Inicjały i abrewiacje również są anglosaskie.
Nagłówki są czerwono opunktowane. W środku tekstu niektóre litery z początku wyrazu są
większe i opunktowane (DS za tablicą u Chatelain'a). Występuje konfuzja s-ss. Zawiera glosy
anglosaskie (ok. 109) z X w. (f. 33v-42) (Lowe, Ker). Meritt znajduje dodatkowe glosy
rylcowe i datuje je też na X w. Morrison poddaje w wątpliwość tę datację nie proponując
swojej. Lit. CLA, V, 590; MEOinsulaire, s. 6; E. A. Lowe, English Uncial, s. 23; tenże, Pal.
Pap., s. 287; N. R. Ker, Catalogue, s. 441; B. Bischoff, MS,2, s. 333; H. D. Meritt, Old
English Glosses to Gregory, Ambrosius and Prudentius, JEGPh, 56(1957), s. 65; S. Morrison,
On Some Noticed and Unnoticed Old English Scratched Glosses, English Studies, 68(1987),
s. 209-13; P. Vaciago, Old English Glosses, s. 32. E. Chatelain, Uncialis, s. 85, tab. 47 (f. 7r).

PARIS, BN, lat. 9565, Katalog bibilioteki w Echternach (f 1); Taius Samuel: Sententiae;
Alcuinus: Vita Willibrordi (vers) (ff. 180)', Echternach (Bischoff) [Echternach], saec. IXin
(Bischoff); VUIex/IXin (Bergmann); VIII (Lindsay).

605
K. (?) P. Napisany anglosaskim pismem zdradzającym wpływy northumbryjskie (Bischoff).
Napisany insularnym pismem przez kilka rąk. Licznie pojawiają się insularne abrewiacje.
Ornamentyka jest iryjsko-anglosaska. Głowa Chrystusa na f. lr podobna jest do głowy
Chrystusa z Księgi z Kells (Steffen). Napisany w 2 kolumnach pismem iryjskim. Inicjały i
pozostała ornamentyka jest iryjsko-anglosaska. Na f. lr znajduje się szkic w stylu iryskiego
iluminatorstwa (z XII w. ) (Bruch). Insularne wpływy na ornamentykę (Micheli). Późniejszy
korektor próbował rozwiązywać insularne abrewiacje, ale często błędnie (Lindsay).
Występuje 1 glosa starogórnoniemiecką na f. lr -środkowofrankońska (Kóbler). Anglosaska
minuskułą jest podobna do 9530, 10443, 10440 i Vat. Reg. 1209 (Ferrari). Lit. A. Steffen,
Glossenhandschriften, s. 441n, 450; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s.
119; MS,3, s. 7; N. Netzer, Cultural, s. 7, 54; W. M. Lindsay, Notae, s. 473; R. Bergmann,
Mittelfränkische, s. 92; J. Schroeder, Zu den Beziehungen zwischen Echternach und
England/Irland im Frühmittelalter, Hemecht, 31(1979), s. 379, il. (f. lv); G. Köbler,
Ergänzungen, s. 908; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 18.

PARIS, BN, lat. 9665, Orosius: Historia adversuspaganos (ff. 212f Burgundia, skryptorium
z wpływami Luxeuil; Luxeuil (Bischoff) [Cluny], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: składki zawierają 8-12 foliałów oraz użyto pergaminu w
typie insularnym i kontynentalnym (Lowe). Pergamin jest ze skór owczych i kozich, ale w
typie insularnym (di Majo). P. Poszczególne wyrazy są dobrze oddzielone. Lit. CLA, V, 702;
B. Bischoff, MS,3, s. 19; A. Di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine sulla pergamena, s.
136, 138.

PARIS, BN, lat. 10291, Isidorus: Ethymologiac, Francja [(?)], saec. IX.
P. Występują konfuzje liter p-f, n-u, e-i, u-o. Raz pojawia się insularna abrewiacja dla 'eius'
wpisana ponad linią. Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 6n.

PARIS, BN, lat. 10399 (f. 35-36) [zob. BN, lat. 9527 (f. 201)]

PARIS, BN, lat. 10399 (f. 50), Gregorius M.: Moralia in lob, anglosaski ośrodek na
kontynencie [(?)], saec. VIII,2/2.
K. Napisany na insularnym pergaminie, liniowanie nie jest możliwe do określenia. P.
Anglosaska minuskułą kaligraficzna. Występuję konfuzja s-ss. Zaznacza się akcenty ponad
monosylabami. Pismo jest podobne do Wien s. n. 3644 (Lowe). Lit. CLA, V, 596.

PARIS, BN, lat. 10399 (ff. 42-43), Augustinus in evangelium lohannis (abbreviation Anglia
bądź ośrodek kontynentalny, Echternach(?) [Echternach], saec. VIII.
K. Liniowanie nie jest możliwe do określenia. P. Rękopis został napisany przez
doświadczonego skrybę anglosaską minuskułą. Insularne abrewiacje. Zaznacza się akcenty
nad monosylabami z długim 'i' oraz nad 'i' w końcowych sylabach. Występuje konfuzja s-ss
(Lowe). Tekst jest iryjskiej proweniencji z VII w. (McNamara). Lit. CLA, V, 595; M.
McNamara, Early Irish Exegesis, s. 93, p. 72; N. Netzer, Cultural, s. 7.

PARIS, BN, lat. 10400 (ff. 107-108), Beda in Apocalypsim', Anglia bądź anglosaskie centrum
na kontynencie -Echternach(?) [Echternach], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Anglosaska minuskułą z długimi descendencjami przypominająca dokumenty z Mercji.
Insularne abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss. Lit. CLA, V, 598; P. Gasnault, Deux chartes,
s. 48-54; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 18.

PARIS, BN, lat. 10403 (f. 1), Isidorus: Etymologiae', (?) [(?)], saec. IX.

606
K. (?) P. Insularne pismo i abrewiacje (Beeson). Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 89; J.
Endt, Der Parisinus latinus 10403 und die Adnotationes super Lucanum, Wiener Studien,
31(1909), s. 78nn; M. Passalacqua, I codici, s. 244.

PARIS, BN, lat. 10440, Epistulae Pauli., Echternach [Echternach], saec. IX, 1/4.
K. (?) P. Napisany insularnym pismem (Netzer). W 2 poł. IX wieku mnich z Bobbio wpisał
wiersz żałobny o Karolu Wielkim (Bischoff). Anglosaska minuskułą jest podobna do 9530,
10443, 9565 i Vat. Reg. 1209 (Ferrari). Lit. N. Netzer, Cultural, s. 7, 9; B. Bischoff, MS,2, s.
28; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 18.

PARIS, BN, lat. 10443, liber interpretations Hebraicorum nominum; Echternach

[Echternach], saec. IX, 1/4 (Netzer).
K. (?) P. Napisany w insularnej minuskule (Netzer). Zawiera 4 anglosaskie glosy z IX w.
(Meritt). Napisany anglosaską minuskułą podobną do Paris, BN, lat. 9530, 9565, 10440 i Vat.
Reg. 1209 (Ferrari). Lit. N. R. Ker, A Supplement, s. 130; H. D. Meritt, Old English Glosses,
JEGPh, 60(1961) s. 448; N. Netzer, Cultural, s. 7; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 18.

PARIS, BN, lat. 10616 [zob. BN, lat. 10457]

PARIS, BN, lat. 10756 (f. 62-69) [zob. BERN, BB, 611 (f. 42-93)]

PARIS, BN, lat. 10837 (ff. 2-33), Martyrologium Hieronymianum; List Honoriusa I do króla
Eadwina (+633) i Honoriusza z Canterbury; Echternach [Echternach], saec. VIIIin.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Pergamin wydaje się być w typie kontynentalnym. P. Napisany anglosaską
minuskułą. Akcenty umieszczone są nad 'i' oraz 'is' w końcowych sylabach. Występuje
konfuzja s-ss. Wpis skryby na f. 32v: 'O lector uiue, lege et pro me ora. Tuorum, Domine,
quorum nomina scrisi sanctorum, eorum, queso, suffragiis miserum leua Laurentium. Tuque
idem lector ora'. Paleograficznie ściśle łączy się z kalendarzem Willibrorda (BN, lat. 10837 f.
34-41, 44). List Honoriusza napisany anglosaską minuskułą dołączony został jeszcze w VIII
w. (Lowe). Nekrologiczne jak i historyczne wpisy dokonane zostały rylcem (Levison,
Bischoff). Lit. CLA, V, 605; CLLA, 414; MEOInsulaire, 4n; CMEL, 3, s. 640, pl. l(f. 32r);
C. Nordenfalk, On the Age, s. 59n; Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis [T. J.
Brown], s. 91nn; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 10, Abb. 2 (f. 32v).

PARIS, BN, lat. 10837 (ff. 34-41, 44), Kalendarium Willibrordi; Tabulae paschales;
Echternach (Lowe); Irlandia (O Cróinin) [Echternach], saec. VIIIin (przed 728) (Lowe); ok
690 (Ó Cróinin).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Kalendarz napisany został w anglosaskiej majuskule pokrewnej ewangeliarzowi z
Maihingen. Dopiski z VIII i IX w. sąw insularnej minuskule i wschodniofrankijskiej uncjale
(w/g Bischoffa dopiski insularne podobne są do ręki Peregrinusa z Freising). Występuje
konfuzja s-ss. Autograf Willibrorda znajduje się na f. 39v. Pojawiają się wpisy imion
Anglosasów (Lowe). Rylcowe zapiski nekrologiczne i historyczne (Levison, Bischoff). Na f.
42-3 nagłówki wpisane są małą uncjałą northumbryj ską (McKitterick). Lit. CLA, V, 606a;
CLLA, 414; MEOinsulaire, s. 4n; J. J. G. Alexander, Insular, s. 51-52; W. Levison, England,
s. 3nn; Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis [T. J. Brown], s. 90nn; B. Bischoff,
MS,1, s. 92; SSBK,1, s. 62; D. Ó Cróinin, Pride, s. 360; J. Gerchow, Die
Gedanküberlieferung, s. 199-212; R. McKitterick, Frankish Uncial, s. 374.

PARIS, BN, lat. 10837 (ff. 42-43), Horologium; Orationes; Tabulae paschales (A. D. 760-
797); Echternach [Echternach], saec. po roku 760.

607
K. Napisany na vellum. P. Anglosaska minuskułą i majuskuła oraz uncjała typu
northumbryjskiego -przypomina codex Amiatinus. Litery w tablicach paschalnych
dekorowane są różowymi punktami (Lowe). Tekst orationes podobny jest do tekstu
sakramentarza, którym posługiwał się św. Bonifacy (Frank). Msza, która została napisana w
Echternach, jest najstarszą znaną anglosaska mszą (Eizenhófer). Lit. CLA, V, 606b; E. A.
Lowe, English Uncial, s. 23; H. Frank, Die Briefe des heiligen Bonifatius, s. 76; L.
Eizenhófer, Zu Bannisters Echtemacher Messformular für die Vigil von Christ Himmelfahrt,
[w:] Colligere fragmenta, Festschrift Alban Dold (...), hrsg. B. Fischer, V. Fiala, Beuron
1952, s. 166-72; dalsza Lit. przy poprzednim rękopisie.

PARIS, BN, lat. 10861, Vitae sanctorum (ff. 123f Anglia, Canterbury(?), Mercja(?) (MEOI);
kontynent (Micheli); Anglia(?) lub kontynent(?) (Brown) [St. Pierre, Beauvais w XII w. ],
saec. IX,2-3/10 (Brown); 805-825 (MEOI); Vlllex (Lindsay, Micheli); IX, 1/2 (Morrish).
K. Kodykologią wykazuje mieszankę cech kontynentalnych i insularnych -pergamin jest
przygotowany w stylu kontynentalnym (Brown). P. Kodeks jest dziełem jednego skryby
piszącego minuskułą południowoangielską. Korektury z X lub XI w. wpisane są karoliną,
która być może pochodzi z ręki anglosaskiej jak sugerują kształty liter 'd' i 'a'. Ornamentyka
jest w stylu Canterbury (Brown). Kodeks jest napisany duktem anglosaskim (anglosaska
minuskułą -Lindsay). Insularne inicjały przypominające szkołę z Canterbury (Micheli). Lit.
MEOinsulaire, s. 9-10; T. H. Ohlgren, Insular, s. 59; W. M. Lindsay, Notae, s. 474; G. L.
Micheli, s. 51; J. E. Cross, Saints' Lives, s. 53; M. P. Brown, Paris, Bibliotheque Nationale,
lat. 10861 and the Scriptorium of Christ Church, Canterbury, ASE, 15(1987), s. 119-37; M. P.
Brown, The Book of Ceme, s. 42n, 62J. Morrish, Dated and Datable, s. 538.

PARIS, BN, lat. 10863, Lectionariunr, Francja(?) [(?)], saec. VII.

K. Nakłucia występują na obu marginesach. Pergamin jest prawdopodobnie insularny. Lit.
CLA, V, 607.

PARIS, BN, lat. 10910, Ps.-Fredegarius: Chronicon (ff. 187)', Francja, Burgundia(?) [(?)],
saec. VIII,1/4 (A. D. 715.
K. Niektóre składki były liniowane po złożeniu (Lowe). Trudno ocenić rodzaj pergaminu.
Lit. CLA, V, 608; E. H. Zimmermann, s. 178n, Taf. 73-4; L. Nees, The Gundohinus, s. 173,
fig. 62(f. 75v).

PARIS, BN, lat. 11411 (f. 101,102), Variae', Echtemach(?) [Echternach], saec. IX (Deuffic).
K. (?) P. Pismo jest kontynentalne z insularnymi abrewiacjami. Loth dolicza do rękopisu
jeszcze f. 100. 8 glos bretońskich (Deuffic). Lit. E. Wickersheimer, Manuscrits latin, s. 123n;
J. Loth, Gloses iriandaises et bretonnes inedites, Revue celtique, 5(1883-5), s. 46nn; M.
Lapidge, [w:] Cambridge Medieval Celtic Studies, 10(1985), s. 1-24; L. Fleuriot,
Dictionnaire, s. 5; J.-L. Deuffic, La production manuscrite, s. 311; P.-Y. Lambert, Gloses en
vieux breton, EC, 26(1989), s. 84nn.

PARIS, BN, lat. 11411 (f. 123), Excerpta ex Arte consentir, Irlandia(?); płd. Anglia(?)
(Brown); Irlandia(?) lub kontynent(?) (Reynolds) [(?)], saec. VIII,2/2.
K. Napisany na insularnym pergaminie; sposobu liniowania nie można określić. P. Insularna
minuskułą i majuskuła. Insularne abrewiacje. Zaznaczane akcenty ponad monosylabami
(Lowe). Na podstawie analizy pisma Brown dopuszcza możliwość południowoangielskiej
proweniencji. Loth widzi pismo iryjskie z IX w. W pozostałej części pojawiają się iryjskie
glosy. Lit. CLA, V, 610; J. Loth, Gloses iriandaises et bretonnes inedites, Revue celtique,
5(1883-5), s. 46nn; V. Law, The Insular, s. 17; Text und Überlieferung [L. D. Reynolds], s.
XX; T. J. Brown, The Irish Element, s. 117.

608
PARIS, BN, lat. 11529 + BN, lat. 11530, Glossarium Ansileubi (ff. 115 + 246[ Corbie
[Fleury, potem Clermont-Ferrand], saec. Vlllex.
P. Insularne abrewiacje, w tym anglosaskie 'tur'. Część z Izydorem objawia wizygockie
symptomy w ortografii. Rękopis był wzorcem dla napisanego w piśmie typu 'ab' Cambrai
633. Lit. CLA, V, 611; L. Traube, VuA,3, s. 163; M. Mostert, The Library, s. 228; T. A. M.
Bishop, The Prototype of Liber Glossarum, [w:] Medieval Sribes, Manuscripts and Libraries.
Essays Presented to N. R. Ker, ed. M. B. Parkes, A. G. Watson, London 1978, s. 69-86; D.
Ganz, Corbie, s. 143.

PARIS, BN, lat. 11627, Hieronymus inEsaiam (ff. 340)\ Corbie [Corbie], saec. VIII,2/2.
P. Insularny skrót dla 'autem' we współczesnych korekturach, które markowane są przez h-h
(Lowe). W merowińskiej ornamentyce uwidaczniają się wpływy insularne (Guilmain).
Widoczny jest insularny wpływ na ornamentykę np. na f. 2r, 54r, 3r [DS], Lit. CLA, V, 612;
E. H. Zimmermann, s. 198n, Taf. 109-10(f. lv, 2r, 54r, 180r, 3r); F. Gasparri, Le scriptorium,
s. 267; J. Guilmain, Interlace Decoration, s. 215; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 435;
D. Ganz, Corbie, s. 142.

PARIS, BN, lat. 11641 + GENEVE, m. I. 16 (97) + ST. PETERSBURG, F. v. I. 1,

Augustinus: Epistulae, sermones, excerpta (ff. 117)', okolice Luxeuil lub Luxeuil [Fleury?
(Mostert) potem Lyon], saec. VII/VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Kodeks jest w części napisany na papirusie. P. Insularne wpływy na półuncjałę.
Napisany taką samą uncjałą jak Verona, XL i Vaticano, Reg. lat. 317. Insularne wpływy z
Luxeuil. Napisany częściowo na papirusie (Lowe). Początkowe fragmenty tekstu napisane
zostały zmniejszającym się stopniowo pismem (McKitterick). Lit. CLA, V, 614; E. H.
Zimmermann, s. 167n, Taf. 44-5; M. Mostert, The Library, s. 228n; M. C. J. Putnam,
Evidence, s. 261nn; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 396; J. Vezin, La realisation materielle, s. 18, pl.
2(f. 9); R. McKitterick, The Scriptoria of Merovingian, s, 187. E. Chatelain, Uncialis, s. 160,
tab. 90 (f. 8r).

PARIS, BN, lat. 11681 (f. 4-196), Beda in Lucam', Corbie [Corbie], saec. VIII,2/2; Vlllex
(CMEL).
P. Zawiera insularne abrewiacje (Lowe). Skopiowany z insularnego wzorca z zachowaniem
oznaczeń cytowań używanych przez Będę (Ganz). Lit. CLA, V, 615; CMEL, 3, s. 642; E. H.
Zimmermann, s. 197, Taf. 106; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 81, pl. 110(f. 6v); F. Gasparri,
La scriptorium, s. 260; B. Bischoff, MS,2, s. 326; D. Ganz, Corbie, s. 52, 142.

PARIS, BN, lat. 11699, Homiliae', płn.-wsch. Francja (Bischoff); Corbie (Ganz) [Corbie],
saec. IXin.
K. (?) P. Rękopis jest odpisany z insularnego wzorca (Bischoff). Lit. B. Bischoff, MS,3, s.
14; D. Ganz, Corbie, s. 156.

PARIS, BN, lat. 12048, Sacramentarium gelasianum mixtum [Sakramentarz z Gellone] (ff.
259)', Meaux (Lowe, Bischoff, Gamber, Baldwin); Flavigny (Leroquais, Porcher); Cambrai
(Wilmart, Deshusses); Rebais (Lindsay); płd. Francja (Micheli) [Gellone; Cambrai
(Deshusses)], saec. Vlllex; VIII,2/2 (Bischoff).
P. Widoczne są insularne wpływy na ornamentykę. Napisany przez skrybę Davida pismem
podobnym do Cambrai 300. W abrewiacjach widoczne są niewielkie wpływy wizygockie
(Lowe). Micheli widzi bezpośrednie wpływy iryjskie na ornamentykę. Rękopis wykazuje
wizygockie symptomy (Traube-Lindsay). Sakramentarium zostało wykonane dla katedry w
Cambrai. Ornamentyka jest chyba pod wpływem wizygockim (Wilmart). Elementy
sasanidzkie w ornamentyce pochodzą z sasanidzkich tekstyliów dostępnych w imperium

609
karolińskim (Baldwin). Lit. CLA, V, 618; E. H. Zimmermann, s. 228nn, Taf. 153-9;
CCSL,159, (1981), ed. A. Dumas, s. VII; B. Teyssedre, Le sacramentaire de Gellone et la
figure humaine dans les manuscrits du Ville siecle, Toulouse 1959; W. M. Lindsay, Notae, s.
475; A. Wilmart, Le copiste du sacramentaire de Gellone au service du chapitre de Cambrai,
RB, 42(1930), s. 210-22; V. Leroquais, Le sacramentaire de Gellone, rękopis w Cabinet de
manuscrits de la BN [cyt. za Teyssedre]; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 78nn; F. Massai,
Essai, tab. 45; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 261n; MS,1, s. 33;
MS,3, s. 10, 127; J. Porcher, La peinture, s. 56n; J. Deshusses, Le sacramentaire de Gellone
dans son context historique, EL, 75(1961), s. 193-202; C. R. Baldwin, Studies in the
Sacramentary of Gellone, Diss. Columbia University 1968 (nie dotarliśmy); tenże, Sassanian
Ducks in the Western Manuscripts, Gesta, 9(1970), s. 3-10, fig. 1-3 (f. 99v, lOOv, 101).

PARIS, BN, lat. 12097 (f. 225-232), Canones [collectio corbeiensis]; Francja, Lyon(?)
[Corbie od 1 poł. VIII w. ], saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Rękopis wykazuje wizygockie symptomy w abrewiacjach. Lit. CLA, V, 620; E.
H. Zimmermann, s. 185, Taf. 85; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 90nn; D. Ganz,
Bureaucratic Shorthand, s. 60nn.

PARIS, BN, lat. 12124, Origenes: Homiliae; płn.-wsch. Francja [(?); Corbie (Hammond-
Bammel)], saec. IXin.
K. (?) P. Rękopis skopiowany jest z insularnego wzorca łącznie z typowo insularną ortografią
np. konfuzja s-ss i inne. Pismo jest takie same jak w BN, lat. 13386 (Hamond-Bammel).
Według Bischoffa skopiowany został z rękopisu, dla którego wzorcem był napisanego we
Włoszech w V-VI w. Lyon, 483, który nie wykazuje cech insularnych (Bischoff). Wzorzec
ten znajdował się później w Weronie, a przynajmniej od IX wieku w Lyonie (Lowe). Lit. B.
Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 257; CLA, VI, 779; Karl der Grosse.
Werk und Wirkung, nr 374b; C. Bammel, Insular Manuscripts of Origen, s. 14n; C. P.
Hammond-Bammel, Der Römerbriefkommentar des Origenes, s. 8; taż, der Römerbrieftext
des Rufin, s. 129n.

PARIS, BN, lat. 12134, Basilius: Hexameron; Gregorius Nyssenus: De Hominis opificio (ff.
214)', Corbie [Corbie], saec. VIII,2/2.
P. Pojawia się anglosaski skrót dla '-tur' (Lowe). Rękopis był chyba pierwotnie częścią Paris,
lat. 12217. Rękopis służył za wzorzec dla BN, lat. 13369 (Ganz). Lit. CLA, V, 621; A.
Siegmund, Überlieferung, s. 53, 85; A. de Mendieta, E. Rudberg, Ancienne version latine des
neuf Homilies sur l'Hexameron de Basile de Cesaree, Berlin 1958; D. Ganz, Corbie, s. 99,
143.

PARIS, BN, lat. 12135, Ambrosius: Hexameron (ff. 155)', Corbie [Corbie], saec. VIII,2/2.
P. Insularne abrewiacje (Lowe). Lit. CLA, V, 622; E. H. Zimmermann, s. 196n, Taf. 105; D.
Ganz, Corbie, s. 143. J. Kirchner, Scriptura, s. 37, tab. 33; O. Pacht, Buchmalerei, Taf. 53.

PARIS, BN, lat. 12148, Iuliani Aeclanensis: Expositio in lob etc. (ff. 119); (?) [Corbie], saec.
IX,2/2.
K. (?) P. Kodeks był kopiowany przez wielu skrybów. Widoczny jest niewielki wpływ
insularny na abrewiacje za pośrednictwem wzorca. W tradycji rękopiśmiennej musiał
znajdować się insularny egzemplarz. Lit. CCSL, 88, ed. L. de Coninck, s. XIXnn.

PARIS, BN, lat. 12150, Hieronymus in Psalmos; płn. wsch. Francja [Corbie], saec. IXin.
K. (?) P. Rękopis jest kopią insularnego wzorca. Por BN, lat. 12151. Lit. B. Bischoff, MS,3,
s. 14.

610
PARIS, BN, lat. 12151, Hieronymus in Psalmos; Pikardia(?) [Corbie], saec. IXin.
K. (?) P. Podobnie jak BN, lat. 12150 jest kopią prawdopodobnie tego samego insularnego
wzorca. Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 14.

PARIS, BN, lat. 12155, Hieronymus in Ezechielem (ff. 292); Corbie [Corbie], saec. VIII,2/2.
P. Insularne abrewiacje (Lowe). Lit. CLA, V, 623; E. H. Zimmermann, s. 197n, Taf. 104,
106-8; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215; J. Vezin, Les reliures, s. 99n; D. Ganz,
Corbie, s. 142.

PARIS, BN, lat. 12168, Augustinus: Questiones in Heptateuchum (ff. A-C + 168f okolice
Laon(?); Laon (Mütherich, Ganz, Martinet) [Corbie od IX w. ], saec. Vlllmed.
P. Insularne abrewiacje. Omyłki zaznaczane przez h-h. Rękopis należy do tej samej grupy co
Laon 137, 423, Kolmar 45 + Bem 380, Cambridge, CCC 334, London, Add. 31031; Paris,
BN, lat. 2024, Basel N I 4A + Freiburg im Breisgau 483,12 (Lowe). Insularne wpływy na
ornamentykę: 'eiusdem' na f. 97v jest opunktowane jak i małe inicjały, a czasem wyróżnione
litery w tekście [DS], Ornamentyka jest pod wpływem insularnym (Micheli, Mütherich).
Inicjał na f. lr powstał przez korzystanie z tego samego źródła inspiracji, do jakich
nawiązywały rękopisy insularne i stąd też podobieństwo (Werner). Niektóre pierwsze litery
wyrazów są opunktowane. W/g Beesona wzorzec był insularny o czym świadczą konfuzję s-r
i u-a. Konfuzja a-u nie jest insularna i pochodzi z tradycji przekazu tekstu sięgając aż do
egzemplarza z V w. (Hammond-Bammel). Martinet widzi podobieństwo w ornamentyce do
Laon 423. W iluminacjach widoczne są wpływy późnoantyczne (O'Reilly). Lit. CLA, V, 630;
E. H. Zimmermann, s. 224n, Taf. 146, 148-9; C. H. Beeson, Insular Influences in the
Questiones, s. 9n; CCSL, 33, ed. I. Fraipont, s. VI; F. Juraschek 'Januter vitae', das Titelblatt
einer frühen Augustinus-Handschrift, Österreichische Zeitschrift für Kunst und
Denkmalpflege, 12(1958), s. 61-70; M. Werner, The Four Evangelist, s. 13; M. Gorman,
Eugippius and the Origins of the Manuscripts Tradition of St. Augustine's de genesi ad
litteram, RB, 93(1983), s. 7-30; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 83n; F. Mütherich, Les
manuscrits enlumines, s. 324; C. Hammond-Bammel, Products of the Fifth Century, s. 364;
D. Ganz, Corbie, s. 128; S. Martinet, Les manuscrits de Sainte-Marie, s. 267n; J. O'Reilly,
The Book of Kells, s. 221. O. Pacht, Buchmalerei, tab. 59; La Neustrie [katalog] nr 96, s.
261n

PARIS, BN, lat. 12205, Augustinus: Opera; Instituta Nili monachi; Regula Patrum; Regula
magistri (ff. 156); (?), Wlochy(?) [Corbie od ok. 700 r. ], saec. VI-VII.
P. Rękopis został napisany przez 2 skrybów w uncjale. Liniowania i nakłucia (nie insularne)
wskazują, że skrybowie nie współpracowali ze sobą (Vanderhoven et al. ). Na f. 34v znajdują
się dwa słowa wpisane anglosaską minuskułą z IX w. Liczne krzyże na marginesach. Na
niektórych foliałach znajdują się wpisy w minuskule z Luxeuil. Lit. CLA, V, 633; F. Avril,
Y. Załuska, Manuscrits enlumines, s. 4, pl. 2(f. 40); A. Siegmund, Überlieferung, s. 110; H.
Vanderhoven, F. Masai, P. B. Corbett, Regula Magistri, Brussels-Paris, 1953, s. 13-26, zw. s.
17; L. W. Jones, The Scriptorium at Corbie,II, s. 381; J. Laporte, Grimo, abbe de Corbie et
premier archeveque de Rouen, [w:] Corbie, abbaye royale, Lille 1963, s. 51; A. de Vogüe, Un
nouvele instrument pour l'etude de la 'Regula Magistrii', RB, 73(1963), s. 311-4; A. Petrucci,
L'onciale, s. 127; D. Ganz, Corbie, s. 126n. E. Chatelain, Uncialis, s. 68, tab. 38(f. 29r).

PARIS, BN, lat. 12207 (ff. A,B, 145,146) + BN, lat. 12238 (f. 128) + BN, lat. 12243 (f.
A,B), Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem; wsch. Francja z anglosaskimi wpływami;
Jouarre(?) (McKitterick) [St. Germain des Pres], saec. Vlllin.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany w półuncjale. Podobnymi rękopisami są BN, lat.

611
2706, 2110, i Gotha I. 75 (Lowe). Lit. CLA, V, 634; R. McKitterick, The Diffusion, s. 407,
410.

PARIS, BN, lat. 12217, Augustinus: Solutiones diversarum questionum, Liber contra
Adamantium haereticum, Breviarium contra Arianos (ff. 210f Corbie [Corbie], saec. VIII,2/2.
P. Insularne abrewiacje, w tym anglosaskie '-tur'. Rękopis pierwotnie był chyba w jednym
tomie z Paris, lat. 12134 (Ganz). Lit. CLA, V, 636; B. Fischer, Der Bibeltext in den Pseudo-
Augustinisehen 'Solutiones diversarum' quaestionum ab haereticis obiectarum im Codex Paris
BN, lat. 12217, Biblica, 23(1942), s. 139-164, 241-267; B. Schwank, Zur Neuausgabe von
'contra Varimadum' nach dem Codex Paris BN lat. 12217 in Corpus Christianorum series
latina XC; Sacris Erudiri, 12(1961), s. 112-196, zw. s. 114nn; D. Ganz, Corbie, s. 54, 142.

PARIS, BN, lat. 12239, Cassiodorus in psalmos ff. 240f Francja, północna(?) [Corbie],
saec. VIII,2/2.
K. Większa część rękopisu napisana została na insularnym pergaminie, reszta (4 składki) na
kontynentalnym (Lowe). Część pergaminu jest z koziej skóry (di Majo). P. Ręka główna
używa pisma przypominającego półuncjałę z elementami kursywy i z wpływami insularnymi
(Ganz nie widzi cech insularnych). Druga ręka (f. 53v-74) pochodzi od niedoświadczonego
skryby piszącego minuskułą wczesnokarolińską z wpływami insularnymi. Wpisy imion,
najprawdopodobniej skrybów: f. 76v -Giselfridus; f. 76v, 100v -Landrieus. Lit. CLA, V, 638;
B. Bischoff, MS,2, s. 287; L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 19; G. D. Hobson, Some Early
Bindings, s. 215; J. Vezin, Les reliures, s. lOOn; D. Ganz, Corbie, s. 132; A. Di Majo, C.
Federici, M. Palma, Indagine sulla pergamena, s. 136, 138.

PARIS, BN, lat. 12246, Ovidius: Metamorphoses frg. )\ Francja (Tarrant) [@], saec. IX, 1/2
(Korhammer); IX,2/2 (Tarrant).
K. (?) P. Występują glosy syntaktyczne grupy L w/g Korhammera. Lit. Texts and
Transmission, [R. J. Tarrant], s. 277; M. Korhammer, Mittelalterliche Konstruktionshilfen, s.
56.

PARIS, BN, lat. 12269, (cf ff. 119f (?); Corbie (Steinmeyer) [Corbie], saec. IX.
K. (?) P. Zawiera glosy wpisane w Corbie - nie wszystkie należą do tego samego dialektu -
głównie górnoniemieckie i chyba frankijskie. Podstawą dla glos było kilka wzorców. Język
glos odpowiada stanowi z pocz. IX w. 3 glosy wykazują wpływy anglosaskie (Blech). Nazwy
ptaków wykazują wpływy anglosaskie (Klein). Lit. Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 597; H.
Michiels, Über englische Bestandteile, 77n; T. Klein, Studien zur Wechselbeziehung, s. 149;
U. Blech, Germanische Glossenstudien, s. 243nn.

PARIS, BN, lat. 12271, Beda in Genesim', Corbie (Laistner) [Corbie], saec. IX,1/2.
K. (?) P. Rękopis został prawdopodobnie skopiowany z insularnego wzorca na co wskazują
insularne abrewiacje i konfuzja p-r (Laistner). Rękopis niejest notowany przez D. Ganza. Lit.
M. L. W. Laistner, A Hand List, s. 42.

PARIS, BN, lat. 12274, Beda: De templo Salamonis; De trginta Questionibus; Expositio
Abacuc ff. 99f Corbie [Corbie], saec. IXin.
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje. Lit. D. Ganz, Corbie, s. 140.

PARIS, BN, lat. 12275 (f. 2-129), Beda in parabolas Salamonem', Corbie [Corbie], saec.
IXin.
K. (?) P. Pojawiają się insularne formy dla liter 'N' i T. Parkes zauważa zachowanie
typografii charakterystycznej dla dzieł egzegetycznych Bedy, co sugeruje anglosaski

612
wzorzec; podobnie jak w Paris, BN, lat. 12276. Lit. D. Ganz, Corbie, s. 140; M. B. Parkes,
The Scriptorium, s. 113.

PARIS, BN, lat. 12276, Beda: Cantica Canticorum (ff. 230); Corbie [Corbie], saec. IXin.
P. Zachowanie typografii charakterystycznej dla dzieł egzegetycznych Bedy sugeruje
kopiowanie z anglosaskiego wzorca; podobnie jak w Paris, BN, lat. 12275 (Parkes). Lit. D.
Ganz, Corbie, s. 140; M. B. Parkes, The Scriptorium, s. 113.

PARIS, BN, lat. 12279, Beda: Commentarius in Tobias etc.; Corbie [Corbie], saec. IXmed,
tuż przed 850.
K. (?) P. Rękopis wykazuje ślady insularnego wzorca. Lit. M. L. W. Laistner, A Hand List, s.
81.

PARIS, BN, lat. 12281, Beda in Lucam (ff. 163); pin. Francja (Parkes); Bretania(?) (Lindsay,
Deuffic) [@], saec. IXin (Lindsay); IX (Parkes); X (Deuffic).
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje (Lindsay). Kodeks jest chyba skopiowany z
insularnego wzorca jak można wnioskować po układzie treści i systemie zaznaczania cytatów
stosowanym przez Będę (Parkes). Wzorcem był bezpośrednio lub pośrednio Oxford, Bodley,
819 z Wearmouth-Jarrow. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 136, 475; M. L. W. Laistner, A Hand
List, s. 48; M. B. Parkes, The Scriptorium, s. 113, il. 21(f. 25v); J.-L. Deuffic, La production
manuscrite, s. 312.

PARIS, BN, lat. 12598 (f. 47-53), Vita S. Servatii; Vita S. Landeberti -Passionarium
(Gamber); Niderlandy, okolice Utrechtu lub Maastricht; płn.-wsch. Francja (Bischoff)
[Corbie], saec. VIII,2/2.
P. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane (Lowe). Pokrewny do Leiden BPL, 135
(Bischoff). Insularne abrewiacje sugerują insularny wzorzec (McKitterick). Lit. CLA, V,
644a; CLLA, 279; B. Bischoff, MS,3, s. 13; R. McKitterick, The Diffusion, s. 400.

PARIS, BN, lat. 12947, Augustinus: Dialectica; Aristoteles: Categoriae, periermeneiae;

computus; Boethius:; Auxerre(?) [(?)], saec. IXex/X.
K. (?) P. Występują iryjskie i anglosaskie abrewiacje. Został przynajmniej w części
skopiowany z insularnego, chyba iryjskiego wzorca (Beeson). Lit. C. H. Beeson, The
Authorship of 'Quid sit ceroma', [w:] Classical and Mediaeval Studies in Honour of Edward
Kennard Rand, ed. L. W. Jones, New York 1938, s. 1-7.

PARIS, BN, lat. 12949, computus; Auxerre(?) (Contreni) [Laon], saec. IX,2/2.
P. Rękopis zawiera insularne abrewiacje dla 'autem' obok kontynentalnych (Traube). Na f. 42r
wpis: 'frater iohannis scotti aldelmus fecit istam paginam'. Lit. L. Traube, VuA,3, s. 228; J. J.
Contreni, The Irish 'Colony' at Laon, s. 61.

PARIS, BN, lat. 13025, Donatus: Ars minor; Asper Minor; Beda: De arte metrica etc. (ff.
78); Corbie [Corbie], saec. IXin (Bischoff); VIIEIX (Kuder); VIII,2/2, za Maudramnusa
(Koehler).
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje, szczególnie licznie w części z Będą (Beeson).
Część z Będą służyła za wzorzec dla BN, lat. 14088 i 7569. W typografii i abrewiacjach
widoczny jest ślad insularnego wzorca (Ganz). Porcher przypisuje autorstwo inicjałów tej
samej ręce, która wykonała Amiens 18. Kuder przypisuje niektóre inicjały illuminatorowi z
Amiens 18. Bischoff Mütherich widzą podobieństwo w inicjałach do Amiens, 18. Vezin
przypuszcza, że przy pracy nad kodeksem (jak i przy BN, lat. 14087) brał udział skryba z St.
Denis, który wykonał ostatnią część wraz z typowymi dla St. Denis inicjałami. Tekst w części
z Asper Minor jest pokrewny do Angers 493, z 1 poł. IX w. z Tours; być może są to

613
siostrzane rękopisy (Löfstedt). Lit. C. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s. 82; Karl der
Große, Werk und Wirkung, nr 436; J. Porcher, La peinture provinciale, s. 59; W. Koehler,
Buchmalerei, s. 97; B. Bischoff, MS,1, s. 60, 62; MS,3, s. 167, 215; B. Löfstedt, Zur
Grammatik des Asper Minor, [w:] Festschrift für Ludwig Bieler, s. 134n; U. Kuder, Die
Initialen, s. 37, 45nn; J. Vezin, Les manuscrits copies, s. 278; tenże, Observations sur
l'origine, s. 126; tenże, Les relations entre Saint-Denis, s. 21n; V. Law, The Insular, s. 38, 56,
58D. Ganz, Corbie, s. 44, 48, 134; L. Holtz, Tradition et diffusion, s. 55 -dotyczy f. 75-168.

PARIS, BN, lat. 13026, Virgilius Maro: Epiiomae; Irlandzkie traktaty gramatyczne: Ars
Malsachani [Congregatio Salcani filii de verbofi, okolice Paryża (Vezin); St. Denis(?)
(Ferrari, Law) [St. Germain (Reeve)], saec. IX, 1/4 (Bischoff, cyt. Löfstedt); IXin (Lindsay);
IX, 1/3 (Ferrari, Law); IX, 1/2 (Vesin).
K. (?) P. Anglosaskie marginalia (Jones). Występują insularne abrewiacje (Lindsay). Zawiera
tekst gramatyczny napisany przez Iroszkota (Jones). Skopiwany z tego samego insularnego
wzorca co Napoli IV A 34 (Löfstedt). Rękopis powstał w otoczeniu Dungala (Ferrari).
Pojawia się 1 glosa staroiryjska skopiowana z wzorca (Law). Lit. L. W. Jones, The
Scriptorium at Corbie, I, s. 200; II, s. 386; W. M. Lindsay, Notae, s. 126, 476; B. Bischoff,
MS,1, s. 217; MS,3, s. 219; B. Löfstedt, Der hibernolateinische, s. 22, 30nn; M. Ferrari, Note
sui codice, s. XXXVI; V. Law, The Insular, s. 50nn, 90; C. Jeudy, Nouveaux fragments de
textes grammaticaux, RHT, 14-15(1984-5), s. 131-41, pl. 2,(f. lr); M. Ferrari, In Papia, s. 38;
Texts and Transmission, [M. D. Reeve], s. 30; V. Law, Notes on the Dating, s. 252; J. Vezin,
Observations surl’origine, s. 144.

PARIS, BN, lat. 13046 (ff. A i 118), Bonifatius: Aenigmata, pin. Francja (Lowe); Corbie
(Bischoff); Corbie lub okolice (McKitterick); Fulda(?), Corbie(?) (Traube) [Corbie], saec.
Vlllex.
P. Napisany przez 3 ręce, w tym 2 insularne (anglosaskie) w minuskule i uncjale oraz pojawia
się 1 ręka kontynentalna z wpływami insularnymi (Lowe). Rękopis jest najprawdopodobniej
kopią z insularnego wzorca, napisaną przez uczniów Bonifacego (Traube). W/g Ganza w
rękopisie są 2 ręce kontynentalne i 1 anglosaska; (w The Merovingian) twierdzi odwrotnie.
Lit. CLA, V, 648; L. Traube, VuA,3, s. 164nn; B. Bischoff, MS,2, s. 326; D. Ganz, The
Merovingian, s. 164; tenże, Corbie, s. 130, tab. 64; R. McKitterick, The Diffusion, s. 413.

PARIS, BN, lat. 13047, Carmina vetera Christiana et opusculapatrum (ff. 167)', płn. Francja
(Lowe); Tours (Ganz) [Corbie], saec. VIII,2/2.
P. Insularne abrewiacje. Marginalia na f. 161rv wpisane anglosaską (insularną -Ganz)
minuskułą z IX w. Pojawiają się anglosaskie znaki cytowań. Według McKitterick wpis
pochodzi z końca VIII lub pocz. IX w. Na f. 105-115r występuje wspaniała uncjała. Lit.
CLA, V, 649; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215; J. Vezin, Les reliures, s. 105n; B.
Bischoff, MS,2, s. 287; R. McKitterick, The Diffusion, s. 420; D. Ganz, Corbie, s. 128. E.
Chatelain, Uncialis, s. 98, tab. 56(f. 112v).

PARIS, BN, lat. 13048, Adamnanus: De locis sanctis', @ [Corbie], saec. IX.
K. (?) P. Niektóre nagłówki odzwierciedlają insularny wzorzec np. f. lr, 15r, 23v. Lit.
Adamnan's De locis sanctis, ed. D. Meehan, część paleograficzna L. Bieler, [SHL, 3] Dublin
1958, s. 30.

PARIS, BN, lat. 13089 (ff. 49-76), Gregorius M.: Regulapastoralis', Anglia(?); skryptorium
kontynentalnej) (McKitterick) [St. Germain-des-Pres], saec. VIIEIX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, z których część jest quinionami. P. Napisany anglosaską
minuskułą. Marginalia są w insularnej minuskule. Insularne abrewiacje. Występuje konfuzja

614
s-ss. Omyłki zaznaczone przez d-h. Pojawiają się akcenty nad monosylabami. Inicjały są
czerwono opunktowane. Lit. CLA, V, 651; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s.
315.

PARIS, BN, lat. 13159, Psalterium gallicanum, orationes et tonarium [Psałterz Karola
Wielkiego] (ff. 168); płn.-wsch. Francja z wpływami insularnymi; skryptorium z wpływami
iryjskimi (McNamara); nie Corbie ani St. Riqueir, teren reńsko-mozelski (Fischer) [St.
Riquier], saec. Vlllex (795-800).
K. Niektóre składki są quinionami oraz część była liniowana po ich złożeniu. Pergamin
przypomina typ insularny. P. Napisany w małej uncjale. Inicjały skopiowane zostały z
insularnego wzorca. Występuje konfuzja s-ss (Lowe). Kodeks był napisany pospiesznie na
kontynencie około lat 795-800. Wpływy iryjskie widoczne sąw ornamentyce i we wpisach
imion świętych iryjskich. Pewne zbieżności z Pal. lat. 68 nie wynikają z pochodzenia ze
wspólnego wzorca, ale ze wspólnej tradycji interpretacyjnej (McNamara). Liczne inicjały w
rękopisie wykazują kontynentalne opracowanie insularnych motywów (Holter). Tekst jest
typu mieszanego, w tym i wpływy iryjskie (Fischer). Gamber nie wspomina o wpływach
iryjskich. Psałterz był napisany dla St. Riquier (Gamber). Bierbrauer widzi podobieństwa do
będącej pod wpływem insularnym ornamentyki z Reims. Lit. CLA, V, 652; CMEL, 3, s. 317,
pl. 4(f. 42r, 163v); K. Gamber, CLLA, 1367; F. Masai, Observations sur le Psautier dit de
Charlemagne (Paris lat. 13159), Scriptorium, 6(1952), s. 299-303; M. Huglo, Un tonaire du
graduel de la fin du Vllle siecle, Revue gregorienne, 31(1952), s. 176-86; Karl der Grosse.
Werk und Wirkung, nr 437; B. Bischoff, MS,3, s. 4,14; K. Holter, Das Alte und Neue, s. 431;
B. Fischer, KdG,2, 195; tenże, Bedae de titulis psalmorum liber, [w:] Festschrift Bernhard
Bischoff, hrsg. J. Autenrieth, F. Brunhölzl, Stuttgart 1971, s. 96; M. Vieillard-Troiekouroff,
Sirenes-poissons carolingiennes, Cahiers archeologiques, 19(1969), s. 70nn, fig. 3(f. 13v); M.
McNamara, Ireland and Northumbria, s. 283nn; tenże, The Text of the Latin, s. 54; K. i V.
Bierbrauer, Reims vor Ebo, s. 4L

PARIS, BN, lat. 13174 [zob. AMIENS, BM, 6]

PARIS, BN, lat. 13373, Beda in Genesim; Orosius; Alcuinus; Augustinus; Corbie [Corbie],
saec. 817-835 (Jones); przed 820(?) (Ganz).
K. (?) P. Rękopis został skopiowany z insularnego wzorca (Jones). Błędy -posterum zamiast
post esum i haec zamiast 'autem'- wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca (Laistner).
Lit. CCSL, 118A, ed. Ch. W. Jones, s. lin; W. M. Lindsay, Notae, s. 476; M. L. W. Laistner,
A Hand List, s. 42; D. Ganz, Corbie, s. 45, 50, 137.

PARIS, BN, lat. 13375, Augustinus: Liber de arte musica (ff. 109); Corbie [Corbie], saec.
IXin.
K. (?) P. Napisany minuskułą z silnymi wpływami insularnymi i systemem insularnych
abrewiacji (Huglo). Lit. D. Ganz, Corbie, s. 139n; P. Le Beuf, La tradition manuscrite du De
musica de St. Augustin et son influence sur le pensee et l'estetique medievales. Position des
theses soutenues par les eleves de la promotion de 1986, Paris 1986 [nie dotarłem]; N.
Phillips, M. Huglo, Le de musica de St. Augustin et l'organisation de la duree musicale du
IXe au Xlle siecle, Recherches augustiniennes, 20(1985), s. 122; M. Huglo, La theorie
musicale dans les manuscrits, s. 175.

PARIS, BN, lat. 13377, Beda: De arte metrica, De schematibus; St. Germain(?) [@], saec.
IX.
K. (?) P. Pojawiają się pojedyncze abrewiacje insularne i bretońskie. Lit. CCSL, 123A, ed. C.
B. Kendall, s. 64.

615
PARIS, BN, lat. 13386 (ff. 1-102), Vincentius Lirinensis contra haereticos; płn. Francja;
płn.-wsch Francja (Bischoff) [Corbie], saec. VIII/IX.
P. Insularne abrewiacje skopiowane zostały zapewne z anglosaskiego wzorca (Lowe). Takie
samo pismo pojawia się w BN, lat. 12124 (Hammond-Bammel). Lit. CLA, V, 660; A.
Siegmund, Überlieferung, s. 71, 80n, 135; B. Bischoff, MS,3, s. 14, 156, 232; R. McKitterick,
The Diffusion, s. 400, 417; D. Ganz, Corbie, s. 156; C. P. Hammond-Bammel, Der
Römerbriefkommentar des Origenes, s. 8; taż, der Römerbrieftext des Rufin, s. 129n.

PARIS, BN, lat. 13390, Primasius in Apocalypsin (ff. 150f Corbie [Corbie], saec. IXin;
VIII/IX (Ganz).
K. (?) P. Pojawiająsię insularne abrewiacje. Lit. D. Ganz, Corbie, s. 135.

PARIS, BN, lat. 13396, Isidorus contra Iudaeos; Sermones (ff 108); Niderlandy(?) lub płn.-
wsch. Francja(?); płn.-wsch. Francja (Nordenfalk) [Corbie], saec. VIII/IX.
P. Niektóre inicjały są czerwono lub zielono opunktowane (Lowe). Eggenberger porównuje
miniaturę przedstawiającą Izydora i jego siostrę Florentinę do insularnych postaci z Pal. lat.
67, f. 5r, ale wpływy insularne nie są bezpośrednie. Lit. CLA, V, 661; L. W. Jones, Ancient
Prickings, s. 17; J. Porcher, Bibliotheque Nationale: les manuscrits ä peintures, nr 19; J.
Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, Abb. 184; Karl der Grosse.
Werk und Wirkung, nr 408, Abb. 52; W. Koehler, Buchmalerei des frühen Mittelalters, s. 94,
102n, llOn, 118; B. Bischoff, MS,1, s. 192; C. Eggenberger, Eine frühkarolingische
Dedicatio, s. 28.

PARIS, BN, lat. 13440, Excerpta ex patribus; Epistula Columbani (ff 122); Corbie lub
okolica [Corbie], saec. VIII,2/2.
P. Insularne abrewiacje, w tym anglosaskie '-tur'. Lit. CLA, V, 662.

PARIS, BN, lat. 13756 (ff. 1-118), Vitae patrum', pin. lub płn.-zach. Francja [St. Pierre-des-
Fosses], saec. VIIIex.
P. Insularny symbol dla 'enim' był używany przez korektora. Widoczne jest podobieństwo do
London, Harley 5041 (f. 1-78). Lit. CLA, V, 663; R. McKitterick, The Diffusion, s. 420.

PARIS, BN, lat. 13908, Boethius', środowisko Jana Szkota [Corbie], saec. ok. 830.
K. (?) P. Glosy są wpisane ręką insularną (Huglo). Glosy pochodzą z kręgu Jana szkota
(Jeauneau). Te glosy były kopiowane w BN, lat. 14080 i 13020 (Ganz). Lit. M. Huglo, La
theorie musicale dans les monasteres de Picardie, s. 176; E. Jeauneau, Commentaire sur
l'Evangile de Jean, Sources Chretiennes, 180, Paris 1972, s. 76, 222; T. A. M. Bishop,
Autographa of John the Scot, s. 91; D. Ganz, Corbie, s. 74.

PARIS, BN, lat. 14086, Martyrologium 'Luxoviense'; Isidorus; Excerpta patrum (ff 209);
Moutiers-Saint Jean koło Langres; Langres(?) (Bischoff) [Corbie], saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: na f. 51-58 został zastosowany insularny pergamin,
nakłucia są na obu marginesach oraz liniowanie wykonano po złożeniu składek. P. Rękopis
wykazuje ogólne wpływy z Luxeuil (Lowe -Pal. Pap. ). Napisany pismem z Luxeuil.
Martyrologium jest skomponowane dla klasztoru Moutiers-Saint-Jean, którego fundatorem
był Opat Luxeuil Waldebert (Salmon). Lit. CLA, V, 664; CLLA, 1060; E. H. Zimmermann, s.
178, Taf. 85; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 396; B. Bischoff, MS,1, s. 178; P. Salmon, Le
martyrologe-calendrier conserve dans le Ms. L. 14086 de Paris et ses origines, RB, 56(1945-
6), s. 42-57; R. McKitterick, The Diffusion, s. 416. E. Chatelain, Uncialis, s. 174, tab. 98(f.
191v).

616
PARIS, BN, lat. 14088, Augustinus: Enchiridion; Beda: De arte metrica, De schematibus
compustica (ff. 119); Francja(?); St. Germain(?) (Kendall) [Corbie, potem St. Germain], saec.
IXin-IX,l/2 (Kendall); IXin (Ganz); IX, 1/4 (Gryson); IX (Beeson).
K. (?) P. Foliały 23-25 (De anglorum mensibus) napisane są pismem insularnym. Pismo
podobne jest do Bern 207. Na f. 23-25 pojawia się anglosaska litera dla 'eth' (Beeson). Za
wzorzec służył Paris, lat. 13025 z Corbie (Holtz, Ganz). Kendall nie widzi pisma insularnego,
jedynie abrewiacje insularne. Kodeks składa się z 3 części (I. f. 1-61+80-98, II. 99-119, III.
62-79) połączonych w jedną całość w Corbie (Gryson). Część I powstała w Corbie i zawiera
hymny używane w Anglii oraz teksty gramatyczne (Jeudy).
Podział kodeksu nie jest jednoznacznie ustalony w literaturze, por. Bern 207 i St. Petersburg,
O. v. XVI. 1. Lit. M. Mostert, The Library, s. 235; C. H. Beeson, Isidor -Studien, s. 98; tenże,
The Manuscripts of Bede, s. 78nn; B. B. Boyer, Insular, s. 32n; CCSL, 123 A, ed. W. H. King,
s. 65; L. Holtz, Donat, s. 436nn; C. Jeudy, Nouveau complement ä un catalogue recent des
manuscrits de Priscien, Scriptorium, 33(1984), s. 140-50, zwł. 148; D. Ganz, Corbie, s. 44,
48, 140n; R. Gryson, Esaias, s. 862n.

PARIS, BN, lat. 14088 (f. 23-25) [zob. BERN, BB, 207]

PARIS, BN, lat. 16668, Beda: De arte metrica; Aldhelmus: Carmen de virginitate;
Themistus: Dialectica; (ff. 62); Lorsch [Odenwald koło Lorsch], saec. Vlllex; VIIEIX
(Bischoff); IX, 1/2 (Kendall).
K. W części rękopisu występują insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. Napisany na vellum. P. Foliały 1-40 zostały
napisane w karolinie. Na f. 23 wstęp do Aldhelma 'De virginitate' jest napisany w insularnej
półuncjale. W całości kodeksu używa się anglosaskiej półuncjały dla nagłówków. Na f. 41-58
1-2 ręce niemiecko-anglosaskie używające minuskuły i majuskuły. Inicjały są czerwono
opunktowane. W części anglosaskiej interpunkcja różni się nieco od reszty (Lowe). Kendall
widzi kontynentalną minuskułę z insularnym podkładem. Kilku kopistów pracowało również
przy Pal. lat. 1753; na f. 34 wpis: 'Feliciter utere Stephane scriptor et lector' (Pellegrin).
Zawiera 30 glos starogórnoniemieckich (Mettke). Lit. CLA, Supp. 1749; B. Bischoff, Die
Abtei, s. 33; E. Pellegrin, Manuscrits classique, vol. 2,2, s. 400; R. Ehwald, MGH AA 15, s.
339n; B. B. Boyer, Insular, s. 215nn; Ch. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s. 81; CCSL,
123A, ed. C. B. Kendall, s. 63n; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 599; H. Mettke, Die
althochdeutsche Aldhelmglossen, s. 15nn.

PARIS, BN, lat. 16700, Aldhelm: De virginitate; kontynent [@], saec. IX,2/2 (Korhammer);
IX/X (Boyer).
K. (?) P. Skopiowany z tego samego wzorca co BN, lat. 8440 i 2339 (Boyer). Występują
glosy syntaktyczne grupy L w/g Korhammera. Lit. B. B. Boyer, Insular, s. 219; M.
Korhammer, Mittelalterliche Konstruktionshilfen, s. 56.

PARIS, BN, lat. 17177 (f. 5-12) + VATICAN, lat. 340 (luźna karta), Theodorus
Mopsuestenus in epistulas Pauli; kontynentalny ośrodek z wpływami anglosaskimi; Corbie(?)
(Jones) [Corbie], saec. VIIEIX.
K. Rękopis został częściowo napisany na insularnym pergaminie. P. Napisany kontynentalną
minuskułą anglosaską, w której używa się uncjalnego 'D'. Insularne abrewiacje i typowe
konfuzje s-ss. Inicjały są zarówno insularne, czerwono opunktowane jak i kontynentalne.
Skryba często myli litery 's' i 'n'. Pismo wykazuje pewne podobieństwo do Köln, S. N. z
Izydorem (Lowe). Na f. 8r znajduje się czerwono opunktowany inicjał 'A'. Inicjały 'D' na f. 5r
i T na f. 6v przypominają anglosaski Oxford, Hatton 48 (Jones). Lit. CLA, I, 4; V, **4; L. W.
Jones, The Scriptorium,II, s. 393; D. H. Farmer, The Rule, s. 13; P. Sims-Williams, An
Unpublished, s. 3; R. McKitterick, The Diffusion, s. 404, 417; D. Ganz, Corbie, s. 129.

617
PARIS, BN, lat. 17451 + PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1628 + BORDEAUX, BM, 28,
Augustinus: Enarrationes in Psalmos (ff. 12)\ Corbie [Compiegne, St. Corneille], saec.
VIII,2/2.
P. Pojawiają się insularne znaki interpunkcyjne. Lit. CLA, V, 669.

PARIS, BN, lat. 17654, Gregorius Turonensis: Historia Francorum (ff. 109), wsch. Francja
[Beauvais, St. Pierre], saec. Vlllin.
K. W części rękopisu występują insularne cechy kodykologiczne jak nakłucia na obu
marginesach, ale również i na zewnętrznym oraz przez środek tekstu. P. Powstał w tym
samym skryptorium co BN, lat. 152 (f. 1-8) oraz Paris, BN, lat. 2110, 2706 i Gotha, I. 75
(Lowe, Bischoff). Lit. CLA, V, 670; E. H. Zimmermann, s. 212n, Taf. 127-30; L. Traube,
VuA,3, s. 227; L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 17; B. Bischoff, MS,1, s. 32.

PARIS, BN, lat. 17655, Gregorius Turonensis: Historia Francorum (ff. 96)', płn.-wsch.
Francja, ośrodek z wpływami z Luxeuil, Corbie(?) [Corbie], saec. VIlex; Vlllin (Bischoff).
P. Na f. 92 pojawia się insularny skrót dla 'autem' (Lowe). Kodeks jest dziełem skryby z
Corbie wykształconego w Luxeuil (Bischoff). Lit. CLA, V, 671; E. H. Zimmermann, s. 187n,
Taf. 89-91; E. A. Lowe, A Note on the Codex Corbeiensis of the 'Historia Francorum',
Scriptorium, 6(1952), s. 284-6, Pl. 17 (f. 3, 92); przedruk [w:] tenże, Pal. Pap., s. 381-4; L.
Traube, VuA,3, s. 227; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 33; B. Bischoff, MS,2, s. 325; R.
McKitterick, The Diffusion, s. 420; D. Danz, Corbie, s. 38n, 124.

PARIS, BN, lat. 17959 (f. 34-86), Epistoła ad Sigebertum; Ars Bonifacii; Ars Tatuini; płn.
Francja, skryptorium z wpływami anglosaskimi, Corbie(?); Corbie (Bischoff); Corbie lub
okolice (McKitterick); St. Riquier (Law) [St. Riquier(?)], saec. VIII/IX.
P. Karolińska minuskułą wykazująca wpływy insularne. Pojawia się insularny skrót dla
'autem' oraz inne insularne abrewiacje. Akcenty ponad monosylabami. Występuje konfuzja s-
ss. Razury zaznaczone są na sposób insularny przez 3 kropki w trójkącie. Niektóre nagłówki
napisane zostały greckimi literami, ale przepisane zostały bez zrozumienia. 3 Glosy
anglosaskie są włączone do tekstu (Law). W Tatwinie znajdują się ślady anglosaskich glos,
które są podobne do Vaticano, Pal. lat. 1746 (Vaciago). Lit. CLA, V, 672; N. R. Ker,
Catalogue, Suppl., s. 131; P. Lehmann, Mitteilungen,!, s. 20; W. A. Eckhardt, Das
Kaufunger, s. 281n; B. Bischoff, MS,2, s. 326; MS,3, s. 11, 219; CCSL, 133B, s. VI; CCSL,
133, ed. M. De Marco, s. VII, p. do wierszy 814, 982, 1043-n; V. Law, The Transmission, s.
281; taż, The Insular, s. 66, 79; taż, Anonymous Latin, s. 257; taż, The Latin, s77nn; R.
McKitterick, The Diffusion, s. 403, 413; P. Vaciago, Old English Glosses, s. 32.

PARIS, BN, lat. 18315, V. S. Wandregisili (ff. 31); pin. Francja(?) [Corbie], saec. Vlllmed.
P. Niektóre inicjały są z plecionką i czerwono lub żółto opunktowane. Pojawia się insularna
punktacja. Inkaust jest czarny. Lit. CLA, V, 675.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 602 [zob. LYON, Bibliotheque de la ville, 468 (397)]

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1132, Avianus: Fabulae; Apocalypse (ff. 40); płn. Francja
(Bruckner cyt. za Goldschmidt) [Vienne], saec. IXin; VIII/IX (Goldschmidt); IX/X (Reeve).
K. (?) P. Napisany w karolinie przez 1 rękę. Część z Apokalipsą, ze względu na inicjały w
stylu franko-saksońskim i bliżej nieokreślone [DS] 'anglicyzmy' w piśmie, powstała w
północnej Francji. Iluminacje mocno nawiązują do ornamentyki anglosaskiej. Styl podobny
jest do Valenciennes 99. Wzorzec był młodszy niż ten dla Valenciennes 99 i bardziej
'zanglicyzowany' (Goldschmidt). Rękopis zawiera starogórnoniemieckie (alemański?) glosy
do Avianusa niemal równoczesne z tekstem głównym lub nawet pochodzące z ręki skryby

618
(Vendryes). Datowanie Reeve musi być nieporozumieniem. Rękopis nie jest notowany w
CLA. Lit. A. Goldschmidt, An Early Manuscript of the Aesop Fables of Avianus and Related
Manuscripts, Princeton 1947, zwł. s. 4n; J. Vendryes, Glosses en vieux Haut Allemand dans
un manuscrit d'Avianus, Memoire de la Societe de Linguistique de Paris, 22(1920), s. 273;
Texts and Transmission, [M. D. Reeve], s. 30n.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1203, Evangelistarium; Kalendarium; Tabula paschalis (ff. 127);
szkoła pałacowa Karola Wielkiego; Mainz(?) (Micheli) [Toulouse, St. Semin], saec. 781-783.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Pojawia się konfuzja s-ss. Główne inicjały naśladują
insularne wzorce. Stosuje się insularną punktację. Grupy kropek zakończonych przecinkiem
bądź zygzaki kończące puste końcówki wierszy - cecha northumbryj ska (Lowe). Iluminacje
pochodzą z ręki insularnego twórcy lub zapożyczone zostały przez odwoływanie się do
insularnych wzorów artystycznych. Występują liczne motywy insularne m. in. duże iryjskie
inicjały (Porcher). Bischoff widzi w ornementyce wpływy anglosaskie. Znaki cytowań są w
stylu anglosaskim -kropka(i) i przecinek (McGurk). Kodeks został napisany na zamówienie
Karola Wielkiego i jego małżonki Hildegardy przez skrybę Godescalca. Lit. CLA, V, 681; G.
L. Micheli, L’enluminure, s. Ill; P. McGurk, Citation Marks, s. 8; B. Bischoff, Paläographie
des römischen Altertums, s. 262n; tenże, MS,3, s. 158; W. Köhler, Die karolingischen, 2, s.
22nn; J. Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, s. 75nn; C. Nordenfalk,
Die Buchmalerei im Mittelalter, s. 55; L. Nees, The Gundohinus, s. 142, 136, fig. 48(f. 3r); R.
McKitterick, The Diffusion, s. 398; M. B. Parkes, Pause, s. 33. Steffens, Lateinische, Taf. 45.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1575, Eugippius: Excerpta ex operibus sancti Augustini (ff. 138);
Tours [Tours], saec. VIII, 1/2; VIII,2/4 (Rand).
P. Kodeks jest kopią z insularnego wzorca, co widać w abrewiacjach. Korektury wpisane są
współczesną ręką z insularnymi abrewiacjami (Rand). Jones widzi wyraźne ślady kopiowania
z wizygockiego egzemplarza napisanego w uncjale. Lowe nie widzi cech insularnych ani
wizygockich. Znaki cytowań są w typie anglosaskim - 2 kropki i przecinek (McGurk).
Napisany pismem imitującym prekarolinę z Bobbio (Natale, cyt. za Petrucci). Na f. 15v i 96r i
innych widać lekki insularny wpływ na pismo w kształcie liter jak i w dukcie (DS). Lit. CLA,
V, 682; E. K. Rand, The Earliest, s. 3-81, zwłaszcza s. 47, 52; A. R. Natale, Il codice di
Eugippius (Paris, BN, N. A. lat. 1575) e 1'influenza italiana nello scriptorium di Tours durante
la prima meta del secolo VIII, Milano 1950 [nie dotarłem]; L. W. Jones, Spanish Symptoms
at Tours, CP, 22(1927), s. 280-90; P. McGurk, Citation Marks, s. 8; A. Petrucci, L'onciale, s.
128; B. Bischoff, MS,1, s. 8, MS,2, s. 13.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1586, Prophetae maiores (ff. A+209); Tours [Marmoutiers],
saec. VIII,2/2; VIII,4/4 (Bischoff).
K. W części rękopisu występują insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. Lit. CLA, V, 683; B. Bischoff, MS,2, s. 13. E.
Chatelain, Uncialis, s. 101, tab. 58 (f. 160v).

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1587, Evangeliar (ff. 109); Bretania, Anglia (Kornwalia lub
podobne ośrodki celtyckie); Bretania (Bischoff); Tours(?) (Rand) [Tours (St. Gatien)], saec.
VIII/IX; IXin (Deuffic).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek (Lowe). Większość składek to quiniony (Rand). P. Napisany
celtycką majuskułą. Ornamentyka jest w stylu celtyckim. Insularne abrewiacje, w tym 'autem'.
Występuję konfuzja s-ss. Pojawia się akcent ponad monosylabami. Składany w 'quinion' z
insularną numeracją, opunktowaną czerwonymi i zielonymi kropkami (Lowe). W/g Randa
przy rękopisie pracowały 3 ręce insularne (iryjskie -[w:] How many leaves) z kontynentu.

619
Występuje inwokacja charakterystyczna dla iryjskich rękopisów (Spilling). Tekst jest taki
sam jak w pochodzącym z Echternach Paris, BN, lat. 9389 (Mellon). Zdaniem Micheli
ornamentyka jest typu anglosaskiego skopiowana z insularnego wzorca. Higgitt zauważa
zbieżności w systemie używania kapitały w piśmie wyróżniającym jaki występuje w Księdze
z Kells. Lindsay widzi imitację insularnej półuncjały. McKitterick uważa rękopis za dzieło
insularnego skryby. Imię kopisty na f. 109: 'Ego Holcundus. Mihi Trinitas misserator. Amen'.
Rand uważa, że inskrypcja została skopiowana ze wzorca. Tekst należy do tradycji iryjskiej.
McGurck porównuje ten kolofon z podobnym z British Lib. Egerton 609 pochodzącym z
Bretanii a znajdującym się w Tours; pismo określa jako insularną półuncjałę. Nees zauważa
zbieżność w kobiercowym foliale z iryjskim St. Gallen, 1395, s. 426. Lit. CLA, V, 684; E. H.
Zimmermann, s. 257, Taf. 217-9; E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 92n; tenże, How many
leaves, s. 57; E. H. Zimmermann, Taf. 217-9(f. lv, 52v, 32v, 85v, 2v); Catalogue des
manuscrits en ecriture latine, 6, s. 371; W. Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 324; H.
Glunz, Britannien und Bibeltext, s. 14; MEOInsulaire, s. 7; T. H. Ohlgren, Insular, s. 54n; W.
M. Lindsay, Notae, s. 16; G. L. Micheli, Recherches, s. 222; taż, L'enluminure, s. 60n; B.
Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 115; MS,2, s. 321; MS,3, s. 15; B.
Fischer, KdG,2, s. 175; J. J. G. Alexander, Insular, s. 78n; H. Spilling, Irische, s. 899; J. A.
Harmon, Codicology, s. 200; P. McGurk, The Gospel Book in Celtic Lands, s. 176; J.-L.
Deuffic, La production manuscrite, s. 313; N. Netzer, Cultural, s. 53; J. Higgitt, The Display
Script, s. 222; L. Nees, The Irish Manuscripts at St. Gall, s. 112.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1588 (f. 1-14) [zob. AUTUN, BM, 4 (f. 25-247)]

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1597, Paterii expositio Veteris ac Novi Testamenti (ff. 181);
Fleury [Fleury], saec. VIII/IX; 772-780 (Gremont).
P. Pojawia się insularna abrewiacja dla 'enim' (Lowe). Widoczne są wpływy środowiska
iryjskiego lub insularnego na skrybę Dodo (Gremont). Punktacja składa się z kropek,
podobnie jak w systemie insularnym. Na f. 2 litera 'A' w kapitale przypominającej insularną
(DS). Lit. CLA, V, 687; M. Mostert, The Library, s. 240; B. Teyssedre, Le sacramentaire de
Gellone, s. 9; D. B. Gremont, J. Hourlier, La plus ancienne, s. 258. E. Chatelain, Uncialis, s.
176, tab. 100 (f. 2r).

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1603, Cassiodorus: Historia Tripartita (ff. 230); Tours [Tours,
St. Gatian], saec. IX,3/4 (Rand).
P. Występuje anglosaska abrewiacja dla '-tur'. Lit. E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 180n;
tenże, How many Leaves, s. 75.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1615, Beda: De natura rerum; Kalendarium Floriacense ff.
193); Auxerre (Traube, Jones); Fleury (Beeson) [Anglia (IRHT); Fleury (Mostert)], saec. IX;
ok. 830 (Jones).
K. (?) P. Noty na f. 12r-18v dotyczące Canterbury wskazują raczej na anglosaski wzorzec,
niż na pobyt rękopisu w Anglii. Dodatki do kalendarza dotyczą Auxerre i
najprawdopodobniej są wpisane ręką skryby (Mostert). Lit. M. Mostert, The Library, s. 243;
CMEL,4. 1, s. 372; L. Traube, VuA,3, s. 12, 141n; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 60n; C.
W. Jones, Bedae pseudepigrapha, New York 1939, s. 3 Inn, 54n; CCSL, 123, ed. C. W. Jones,
s. 180.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1619, Oribasius (ff. 207); płn. Francja, okolice Corbie [St. Denis
od pocz. IX w. ], saec. VIII.
P. Napisany półuncjałą -pojawia się raz insularny skrót dla 'autem' (Lowe)-w/g Lindsaya
parokrotnie. Słowa oddzielane są od siebie kropkami (Lindsay). Lit. CLA, V, 688; E. H.
Zimmermann, s. 202, Taf. 115; E. Wickersheimer, Manuscrits latin, s. 142nn; M. Mostert,

620
The Library, s. 244; W. M. Lindsay, Notae, s. 20; tenże, Collectanea, s. 16; R. McKitterick,
The Diffusion, s. 420.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1628 (f. 17-18) [zob. AUTUN, 27 (f. 63-76)]

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1632 (f. 1-67), Beda: De natura rerum, De temporum ratione,
Fleury(?) (Mostert); okolice Tours(?) lub Auxerre(?) (Jones) [Fleury], saec. IX; IX,2/2
(Jones).
K. (?) P. Napisany w karolińskiej minuskule prawdopodobnie przez anglosaskiego bądź
iryjskiego skrybę. Na f. llv wpisany jest grecki alfabet. Lit. M. Mostert, The Library, s. 247;
B. B. Boyer, Insular, s. 32; C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 148; CCSL, 123A,
ed. C. W. Jones, s. 180.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1982, Acta concilliarum; Beauvais(?) [Beauvais], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Na f. 94v znajduje się inskrypcja w anglosaskim piśmie 'Sei Petrj Beluacensis'.
Kodeks był skopiowany z tego samego wzorca co Wien 418 z St. Amand saec. VIII/IX. Lit.
R. Riedinger, Der Codex Vindobonensis 418. Seine Vorlage und seine Schreiber, Steenbrugis
1989, s. 15, 69n, Abb. 70n (f. 95r, 94v).

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 2061, Gregorius M: Moralia in lob (ff. 9-1), płn.-wsch. Francja
(Lowe); płn. Francja, ośrodek z wpływami insularnymi (McKitterick) [Corbie od VIII w. ],
saec. VII/VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany w półuncjale z elementami insularnymi: 'y' posiada ramiona przegięte
na prawo. Lit. CLA, V, 692; R. McKitterick, The Scriptoria of Merovingian, s. 196, 207.

PARIS, BN, nouv. acq. lat. 2334 (f. 3, 4, 8, 37-8, 60-4, 122, 129), Pentateuchus (ff. 129)\
wsch. Francja [Tours w IX w. ], saec. Vlllmed; VII (Battelli).
P. McKitterick widzi insularne wpływy na frankijską uncjałę. Kodeks był rekonstruowany w
poł VIII w. w tym samym skryptorium, z którego pochodzi Vaticano, Pal. lat. 493. Inicjały są
podobne do BN, lat. 1598, 1599 i Laon 137 (Koehler). Napisany wizygocką uncjałą. Lowe
nie widzi wpływów insularnych. Według Battelliego rękopis został skopiowany z
wizygockiego wzorca, również Jones widzi wizygockie symptomy. Lit. CLA, V, 693b;
SSBK,2, s. 103n; B. Bischoff, MS,1, s. 6, 8; L. W. Jones, Spanish Symptoms at Tours, CP,
22(1927), s. 289n; E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 82nn; W. Koehler, rec. E. K. Rand, A
Survey, s. 323; C. Bertelli, Miniatura medievale, [w:] I maestri del colore, fase. 202, tav. 16;
G. Battelli, Motivi figurativi, s. 521; B. Fischer, Bibeltext, s. 174; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 408.

POITIERS, BM, 17 (65), Evangelia (ff. 21-ff Amiens(?); okolice Tours (Minard) [Poitiers,
St. Croix], saec. Vlllex; ok. 800 (Bischoff); IX, 1/2 (Minard).
P. Napisany specyficzną uncjałą (1 ręka -Minard) z wpływami anglosaskimi, ta sama pojawia
się w Leiden, Voss. lat. fol. 26 (Bischoff). Lowe widzi podobna uncjałę w Bamberg, Patr. 86
(B. V. 13), Voss. lat. fol. 26 i Cambridge, Magdalene College Pepysian, 2981. Minard widzi
wpływy przede wszystkim iryjskie, być może anglosaskie i wizygockie. Lista imion
hebrajskich jest cechą insularnych Evangelii. Anglosaski wpływ na ornamentykę (Porcher).
Rękopis zawiera poemat o kanonach ewangelii autorstwa Iroszkota Ailerana i ogólnie
odzwierciedla wpływy iryjskie (Netzer). Lit. CLA, VI, 821; P. Minard, Temoins inedits de la
vieille version latine des evangiles. Les canons ä initia des evangeliaires de Sainte-Croix de
Poitiers et de la Trinite de Vendome, RB, 56(1945-6), s. 58-92; tenże, L'evangeliaire onciale
de l'Abbaye Sainte-Croix de Poitiers, Revue Mabillon, 33(1943), s. 1-22; tenże, Le capitulare
evangeliorum de l'Evangeliaire oncial de Sainte-Croix de poitiers, EL, 61(1947), s. 211-28; J.

621
Porcher, La peinture, s. 61, tab. 25; B. Bischoff, MS,2, s. 337; MS,3, s. 11; M. Werner, The
Four Evangelist, s. 7; J. A. Harmon, Codicology, s. 201; N. Netzer, Cultural, s. 22.

PRAHA, Knihovna Metropolitni Kapituli, O. LXXXIII (f. 131-147), Poenitentiale

Theodori; Canones Gregorii; płd.-wsch. Bawaria; Włochy(?) (Bischoff); Regensburg, kapela
książęca(?) (Gamber) [(?)], saec. VIII/IX; Vlllex (Bischoff).
K. Użyto insularnego pergaminu. P. Napisany minuskułą karolińska z wpływami insularnymi
przez skrybę pracującego również przy München, UB, 4°3 (Lowe). Pojawiają się insularne
abrewiacje. Lit. CLA, X, 1564; SSBK,2 s. 258nn; B. Bischoff, MS,3, s. 25; K. Gamber, Das
Bonifatius-Sakramentar, Regensburg 1975, s. 17nn.

PRAHA, Knihovna Metropolitni Kapituli, O. LXXXIII (f. A-130), Sacramentarium

Gelasianum (ff. 133); płd.-wsch. Bawaria; Salzburg(?) (Holter); (?), skryptorium z wpływami
z Werony (Bischoff); Regensburg, dwór książęcy(?) (Gamber) [Regensburg, potem Praga
(Gamber)], saec. Vlllex, przed 794; przed 788 (Gamber).
P. Insularne abrewiacje. Ornamentyka pod silnym wpływem insularnym; małe insularne
inicjały są czerwono opunktowane. Insularne abrewiacje (Lowe). Istnieje pewna zależność
tekstualna od regensburskiego fragmentu anglosaskiego sakramentarza Berlin, Deutsche
Staatsbibliothek, Lat. fol. 877 (Gamber). Pismo nawiązuje do północnowłoskiego, w typie
werońskim (Bischoff). Rękopis zawiera 22 glosy z 40 słowami w dialekcie bawarskim
(Bergmann). Glosy pochodzą najpóźniej z końca VIII w. (Kóbler). Lit. CLA, X, 1563;
CLLA, 630; SSBK,2, s. 258-61; B. Bischoff, MS,3, s. 25; A. Dold, L. Eizenhöfer, Das Prager
Sakramentar, Bd. 2, Beuron 1949; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 109; K. Gamber, Das
Regensburger, s. 28ln; tenże, Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s. 27nn; tenże,
Ecclesia Reginensis, Regensburg 1979, s. 67-127; tenże, Das Sakramentar von Salzburg ais
Quelle für das Pragense, Studia Patristica VIII, s. 209-13; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 602n;
R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s. 25; G. Kóbler, Ergänzungen, s. 274; E. Glaser,
Frühe Griffelglossierung, s. 61. A. Dold, Das Prager Sakramentar, Bd. 1, Beuron 1944.

PRAHA, Narodni Knihovna Ceske Republiky, [olim Univ.-Knih. ] Rudnice VI. Fe. 50,
Evangelia (ff. 2); płd. Anglia [Niemcy w X w. ], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska majuskuła przechodząca w minuskułę.
Insularne inicjały czerwono opunktowane. Występuje konfuzja s-ss i akcenty ponad
monosylabami. Lit. CLA, X, 1567.

PRAHA, Narodni Knihovna Ceske Republiky, [olim Univ.-Knih. ] VI. D. 24 [zob.

MÜNCHEN, BS, Clm. 27270]

PRAHA, Narodni Knihovna Ceske Republiky, [olim Univ.-Knih. ] XXIII F. 127 (Lobk.
489) (ff. 1-37, 55-56), Lectionarium; kontynentalne skryptorium pod wpływem insularnym;
Würzburg(?) (Gamber) [Weissenau], saec. VIIEIX; ok 800 (Gamber).
P. Napisany karolińską minuskułą z wpływami insularnymi. Anglosaskie inicjały czerwono
opunktowane (Lowe). Na f. 56v i 57r znajdują się starogórnoniemieckie glosy wpisane ręką
skryby. Lit. CLA, X, 1566; CLLA, 1223; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 604n.

PRAHA, Narodni Knihovna Ceske Republiky, III. F. 22 (M. S. 2), Psalmi (ff. 2);
Regensburg [Praga], saec. Vlllex.
P. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane. Insularna interpunkcja. Lit. CLA, X, 1565;
SSBK,2, s. 236; K. Bierbrauer, Ornamentik, s. 147, Taf. 14.

QUEDLINBURG, Dom, S. N., Evangelia (ff. 191); Augsburg(?) [Quedlinburg], saec. IX,2/4.

622
K. Napisany na vellum. Użyto podwójnych linii przy liniowaniu pergaminu. Pierwsze takie
podwójne liniowanie znane jest z anglosaskich rękopisów Stockholm, Kungligabiblioteket, A
135 i Abbeville 4 oraz ze Szkoły Karola Wielkiego: Harley 2788 i Abbeville, BM, 4, Wien,
Hofburg, Geistliche Schatzkammer S. N. (Bischoff). P. Inicjały sąw typie karolińskim, a ich
czerwone opunktowanie jest insularną reminiscencją. Inicjały wykazują podobieństwo do
ornamentyki z Bruxelles, Bollandisten 299 (Mütherich). Napisany przez Samuhela 'In nomine
dei ego Samuhel indignus vocatus presbiter srips istum evangelium' -tenże sam pracował przy
Bruxelles, Bollandisten 299 (Bischoff). Lit. F. Mütherich, Der Schmuck des Quedlinburger
Evangeliars, [w], das Quedlinburger Evangeliar. Das Samuhel-Evangeliar aus Quedlinburger
Dom, München 1991, s. 23-8; B. Bischoff, Die Schrift des Quedlinburger Evangeliar, [w:]
tamże, s. 29-34.

REGENSBURG, Bischöfliche Zentralbibliothek, Fragm. S. N., Hrabanus Maurus in I

Paralipomenon (ff. 2); insularne skryptorium w Niemczech, Fulda (?) 1(5)4, saec. IXmed
(Bischoff); IX,2/4 (Berggótz).
K. (?) P. Pismo jest pod wpływem anglosaskim (Berggótz). Rękopis pochodzi z kręgu Clm.
14046 (Bischoff). Lit. SSBK,2, s. 252n; B. Bischoff, MS,3, s. 191; O. Berggótz, Hrabanus
Maurus, s. 23.

REGENSBURG, Bischöfliche Zentralbibliothek, Pfarrarchiv St. Emmeram, Nr 8,

Kalendarium(f. 1); Anglia(?) [(?)], saec. ok. 800 (Bischoff); VIII,2/2-ex (Gamber).
P. Napisany przedkarolińskim pismem (Bischoff). Anglosaskie pismo (Gamber) Lit. CLLA,
412; SSBK,2, s. 248; K. Gamber, Ein Regensburger Kalendarfragment aus der Zeit Herzogs
Tassilo III, SMGBO, 80(1969), s. 222-4.

REGENSBURG, Staatliche Bibliothek, S. N. [zob. MÜNCHEN, BS, Clm. 14659]

REIMS, BM, 118, Ps.-Beda: De titulis Psalmorum; Beda Explanationes; Alkuinus;

Gregorius M. (ff. 140); Reims [Reims, katedra], saec. IX,2/2 (za czasów Hincmara).
K. (?) P. Kopia anglosaskiego wzorca, z którego pochodzi również Clm. 14387 i BN, lat.
2843. Lit. F. M. Carey, The Scriptorium of Reims, s. 52n; SSBK,2, s. 123; B. Bischoff, MS,1,
s. 113; J. Vezin, Reims et Saint-Denis au IX siecle, RB, 94(1984), s. 315-25; tenże, Saint-
Denis et Reims au temps d'Hincmar, Bulletin de la Societe Nationale des Antiquaires de
France, (1984) [druk: 1986], s. 29-31.

REIMS, BM, 426 [E 335] (f. 1-117), Isidorus: Etymologiae; Alcuin: Versus de patribus
regibus; Reims (Bischoff, Carey); Francja(?) (Beeson) [Reims, St. Thierry], saec. IXin
(Bischoff).
K. (?) P. Insularne pismo, takież inicjały i abrewiacje (Beeson). Ornamentyka odzwierciedla
wpłwy insularne (Bischoff, Bierbrauer). Na f. 51v widać słowo 'uf, którego ornament jest
insularny. Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 8; F. M. Carey, The Scriptorium of Reims, s.
57; B. Bischoff, MS,3, s. 13, 245; Tresors de la Bibliotheque Municipale de Reims, ed. M.
Lemps, R. Laslier, Reims 1978, nr 4; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 373; P.
Godman, Alcuin. The Bishops, Kings and Saints of York, Oxford 1982, s. CXXnn; K. i. V.
Bierbrauer, Reims vor Ebo, s. 39.

REIMS, BM, 435, Defensor: Liber scintillarum (ff 125); St. Denis [Reims, St. Thierry],
saec. VIII/IX.
P. Napisany wczesną minuskułą karolińską z uncjalnym 'D'. Interpunkcja jest insularna -
trójkąt z trzech kropek. Niektóre znaki interpunkcyjne i akcenty zostały dodane później. Lit.
CLA, VI, 824.

623
REIMS, BM, 761, Dionisii Exigui collectio canonum (ff. 198), Reims [Reims, St. Remi],
saec. IXin.
K. (?) P. Według Micheli inicjały pochodzą z tej samej ręki co w Harley 1772. Bierbrauer nie
potwierdza ani nie zaprzecza identyfikacji skrybów, ale również zauważa podobieństwa w
ornamentyce do Harley 1772. jako motywu zdobniczego używa się m. in. grup potrójnych
kropek (Bierbrauer). Lit. G. L. Micheli, L'enluminure, s. 89; Karl der Grosse. Ausstellung, nr
432; M. Lemps, R. Laslier, Tresor de la Bibliotheque Municipale de Reims, Reims 1978, nr 6
[nie dotarłem]; K. i V. Bierbrauer, Reims vor Ebo, s. 40.

ROMA, Biblioteca Nazionale Sessoriano, 11 (1571), Beda in Marcus', Nie z Monte

Cassiono (Lowe) [Nonantola (Lindsay)], saec. IX.
K. (?) P. Zdaniem Lowego (cyt. za Beesonem) wzorzec był anglosaski. Występują również
symptomy wizygockie. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 483; M. L. W. Laistner, A Hand List, s.
54; Ch. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s. 81.

ROMA, Bibl. Naz. Sessoriano, 23, Augustinus: Locutiones', Nonantola [@], saec. IX.
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje. Pojawiają się inicjały czerwono opunktowane.
Kilkakrotnie pierwsze litery sentencji są napisane zwyczajem insularnym kapitałami. Beeson
sugeruje insularny wzorzec. Lit. C. H. Beeson, Insular influence in the Questiones, s. 1 Inn.

ROMA, Bibl. Naz. Sessoriano, 40, Gregorius M.: Dialogi', Nonantola [@], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Na f. 31v widać duży insularny inicjał 'F'[uit] czerwono opunktowany (Cavallo).
Wiele inicjałów jest czerwono opunktowanych (Bischoff). Lit. G. L. Michelli, L'enluminure,
s. 105; G. Cavallo, Dalio scriptorium, rye. 150; B. Bischoff, Manoscritti Nonantolani, s.
105nn.

ROMA, Bibl. Naz. Sessoriano, 128 (2109), Hieronymus adversus Iovinianum (164)', pin.
Włochy, Verona(?), Bobbio(?); Nonatola(?) (Bischoff) [Rzym, Santa Croce], saec. Vlllex.
P. Insularny symbol dla 'autem'. Zdaniem Bischoffa kodeks mógł być kopiowany przez
mnichów z Bobbio w Nonantoli lub ze wzorca z Bobbio. Lit. CLA, IV, 426; B. Bischoff,
MS,3, s. 29; tenże, Manoscritti Nonatolani, s. 103n; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258.
E. Chatelain, Uncialis, s. 88, tab. 49(f. 48v).

ROMA, Biblioteca Vallicelliana, A. 14, Augustinus: Tractatus in evangelium S. lohannis (ff.

358)', Włochy, płd. (?) [(?)], saec. VIII/IX.
P. Niektóre inicjały przypominają insularne. Lit. CLA, IV, 429; G. Löw, II codice
manoscritto A 14 della Bibl. Vallicelliana (del sec. IX) e il suo contributo alia liturgia
romana, [w:] Miscellanea liturgica in honorem L. C. Mohlberg, vol. 2, Roma 1949, s. 245-66;
E. Condello, Una scrittura, s. 10Inn.

ROMA, Bibl. Vallicelliana, B. 25, Actus Apostolorum; Epistulae catholicae; Apocalypsis;

Beda: Expositio Apocalypsis (ff. 101)', Rzym lub Tivoli [Benevent], saec. VIII/IX; IXin
(Bischoff, Mütherich, Osborne).
P. Napisany uncjałą. Niektóre inicjały są czarno lub czerwono opunktowane. W interpunkcji
pojawiają się trójkątne grupy kropek (Lowe). Duże inicjały z ludzkimi figurami, motywami
zwierzęcymi i plecionką są czarno i czerwono opunktowane. W miniaturach widać
nawiązania do Szkoły Pałacowej. Messerer widzi w rękopisie dzieło zarówno czysto
rzymskie jak i karolińskie. Inicjały tego kodeksu wymagają osobnych badań. Czerwone
opunktowanie pochodzi z wpływów Schola Saxonum (Bischoff, cyt. za Messerer). Osbome
widzi w inicjałach ornamentykę hiberno-saksońską. Niektóre inicjały są podobne do
Vaticano, lat. 3836, np. z f. 5. Lit. CLA, IV, 430; W. Messerer, Zum Juvenianus-Codex der
Biblioteca Vallicelliana, [w:] Miscellanea Bibliothecae Hertzianae, München 1961, s. 58-68;

624
Tresors des Bibliotheques d'Italie, Paris 1950, nr 9 [nie dotarłem]; Catalogo della mostra
storica nazionale della Miniatura, Firenze 1954, nr 48 [nie dotarłem]; Karl der Grosse. Werk
und Wirkung, nr 461; B. Bischoff, MS,3, s. 36; K. Holter, KdG,2, s. 215; A. Petrucci,
L'onciale, s. 120n, tav. 19-20(f. 1 lr, 41v); F. Mütherich, Manoscritti romani, s. 80nn, fig. 55-
6(f. 67v, 67r); J. Osborne, The Use of Painted, s. 82, il. (f. 2, 5r, 5 lr, 87v).

ROMA, Bibl. Vallicelliana, C. 9 (f. 152-166), Priscianus: Institutiones-, Benevent(?) [(?)],

saec. IX.
K. (?) P. Napisany pismem beneventahskim. Na f. 158r inicjał T oraz jego przebitka na f.
158v - inicjał w stylu insularnym lub franko-saksońskim [DS], Lit. M. de Nonno, Contributo
alia tradizione di Prisciano in area Beneventano-Cassinese: il Vallicell. C. 9, Revue d’histoire
des textes, 9(1979), s. 123-39, tav. l-2(f. 153v, 158vr); E. A. Lowe, Beneventan Script, s.
359.

ROMA, Bibl. Vallicelliana, E. 26, Beda: De ratione temporunr, Lyon [(?)], saec. VIIEIX, 1/2
(Tafel); brak w CLA.
K. (?) P. Napisany kilkoma rękoma. Pojawiają się insularne abrewiacje, być może za sprawą
insularnego wzorca. Marginalne zapiski w wizygockiej minuskule pochodząz ręki Agobarda
(Lowe). Lit. I. Giorgi, Di due codici della Biblioteca Vallicelliana recentemente ricuperati,
[w:] Rendiconti Accademia Lincei, 1917, fasc. 6; S. Tafel, The Lyons Scriptorium, s. 57nn; E.
A. Lowe, Pal. Pap., s. 323.

ROMA, Biblioteca Angelica, F. A. 1408 (olim T. 6. 22), Sacramentarium gelasianum

mixtum [palimpsest] (ff. 55); Włochy, Monte Cassino(?); Nonantola (Bischoff-Gamber) [(?);
Salerno], saec. VIIEIX.
P. Inicjał 'D' na f. 52 jest czerwono opunktowany. Lit. CLA, IV, 415; CLLA, 833.

ROMA, Casa Mądre dei Padri Maristi, S. N., Porphyrius: Isagoge; Aristoteles:
Categoriae; Apuleius; Boethius; Symbola (ff 114); Lyon(?) [(?)], saec. VIII/IX przed 814.
P. Występują insularne abrewiacje i ligatury mi, ni. Korektury wpisane są ręką Leidrata jak w
Clm. 6305 z Freising. Lit. CLA, IV, 417; SSBK,1, s. 85; B. Bischoff, MS,3, s. 157; Karl der
Grosse, Werk und Wirkung nr 363.

ROUEN, BM, 26 (A. 292), Biblica, compustica, patristica; Primum in ordine (ff 204); płn.
Francja (Lowe, Wickersheimer); Jumieges (Gamber); Jumieges(?) (Nortier) [Anglia IX/X w.,
potem restauracja w Jumieges], saec. IXmed (Hartzell); IX (Gamber); IX, 1/2
(Wickersheimer).
K. (?) P. Napisany karoliną (nie pismo insularne), ale w części ornamentyka jest anglosaska.
Rękopis był w Anglii. Dawniej uważany był za palimpsest z płd. Anglii (Hartzell). Tekst
'Expositio missae' pochodzi z tradycji anglosaskiej (Wilmart). Lit. R.-J. Hesbert, Un curieux
antiphonaire palimpseste de Office, Rouen A. 292 (IXs. ), RB, 64(1954), s. 28-45; E.
Wickersheimer, Manuscrits latin, s. 157; A. Wilmart, Un traite sur la messe, s. 137; K. D.
Hartzell, An English Antiphoner of the Ninth Century ?, RB, 90(1980), s. 234-48; CLLA,
1305; G. Nortier, Les bibliotheques, s. 145.

ROUEN, BM, 524 (I. 49), Isidorus: Etymologiae; Beda: De temporum ratione (ff 197);
Normandia (Bischoff); St. Fontenelle (Laporte); pin. Francja (Lawson) [Fecamp], saec. po
814 (Bischoff); IXmed (Laporte); IX,l/4-2/4 (Lawson).
K. (?) P. Na f. 95 (w części z Będą) anglosaska zapiska (Beeson) - 'Quisquis legerit, obsecro
ut recordetur in suis orationibus HARDINI INDIGNI DIACONI qui scripsit summo cum
labore librum hunc. . . '. W tekście z Będą widać ślady wpływów anglosaskich na pismo i
abrewiacje (Laporte), uwidacznia się wpływ wizygockiej ortografii. Litery 'n' oraz 'r' są często

625
mylone. Prawdopodobnie kopiowany z insularnego wzorca (Beeson). Według Lawsona wpis
w języku staroangielskim na f. 95v pochodzi z XII w. i był wprowadzony anglosaską ręką.
Jones przypuszcza, że rękopis został napisany przez insularnego (anglosaskiego) skrybę.
Uważa się (cyt za Nortier), że Hardinus był Anglosasem, za czym ma przemawiać zapiska
chronologiczna w języku staroangielskim. Nie można rozstrzygnąć czy kodeks powstał w
Fecamp. Lit. E. Leśne, Histoire de la propriete, t. IV, s. 200; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s.
8; C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 156; CCSL, 113, ed. Ch. M. Lawson, s. 30*;
N. R. Ker, Catalogue, s. 448; J. Laporte, Un manuscrit de Fecamp du IXe siecle ecrit ä Saint
Wandrille?, Revue Mabillon, 53(1963), s. 31-8,il. (f. 78v, 79r, 170v, 171r); B. Bischoff,
MS,3, s. 11; G. Nortier, Les bibliotheques, s. 123.

SALZBURG, Museum Carolino-Augusteum, [zaginiony], Liturgica; Beda: De temporum

ratione, (?) [(?)], saec. IXin.
P. W dwóch sentencjach pojawiają się 2 anglosaskie słowa. Lit. N. R. Ker, Catalogue, s. 482.

SALZBURG, Museum Carolino-Augusteum, [zaginiony] (f. 8-13), Beda; De temporum

rationed @ [@], saec. IXin.
K. (?) P. W dwóch zdaniach zamieszczonych pośród glos i innych drobnostkach włączone
zostały anglosaskie słowa -'Essentia in nostra linguadicitur auuesnis id est quod semper est
hoc nomine significatur. Substantia dicitur spoed quod significat diuitias siue stondnis. ' Lit.
W. Hauthaler, Ein Miscellancodex des neunten Jahrhunderts, Zentralblatt für
Bibliothekswesen, 10(1893), s. 71; H. D. Meritt, Old English Glosses (A Collection), nr 72;
N. R. Ker, Catalogue, s. 482.

SALZBURG, St. Peter Stiftsarchiv, A 1 (olim M-a XI 13), Librii confraterni; Salzburg
[Salzburg], saec. VIIEIX (za Virgila).
P. Pojawia się nieforemna insularna ręka (H9), prawdopodobnie anglosaska, z ok. 800 roku
pośród innych 22 rąk z przedziału między późnym VIII a końcem IX w. Niektóre wpisy są
rylcowe niewidoczne w wydaniach faksymilijnych. Najstarsze wpisy dokonane zostały (s. 5-
28) przed 784 r. (Bischoff, Forstner). Kodeks nie jest notowany w CLA. Lit. SSBK,2,s. 83n.
K. Forstner, Das Verbrüderungsbuch von St. Peter in Salzburg. Vollständige Faksimile-
Ausgabe im Originalformat der Handschrift A 1 aus dem Archiv von St. Peter in Salzburg
[Codices selecti, 51), Graz 1974

SALZBURG, Stiftsbibl. a. IX. 16, Libri Salomonis (ff. 174); Salzburg [Salzburg], saec.
Vlllex (ok. 784-798) (Bischoff).
P. Ligatura 'ti' ma insularną formę. Pojawia się akcent ponad monosylabami i insularne
abrewiacje (Lowe). Insularne wpływy na pismo są widoczne w kształcie niektórych liter jak
'e', 'g'. Na f. 173r podpis skryby 'Johannis' -być może ten sam, który występuje w librii
confratemis jako Tohannis scribe monachus' (Forstner). Wpis Johannes scrib(a) -lub
scrib(tor)- monachus (Bischoff). Lit. CLA, X, 1462; SSBK,2, s. 85n; D. De Bruyne, Les
anciennes versions latines du cantique des cantiques, RB, 38(1926), s. 97-109; K. Forstner,
Das Salzburger Skriptorium, s. 138n; W. Thiele, Sapientia Salomonis, s. 44n.

SALZBURG, Stiftsbibl. a. VII. 2, Hieronymus: Commentarius super evangelium (ff. 228)

Matthei; Salzburg [Salzburg], saec. Vlllex.
P. Występują insularne abrewiacje. Korektury zaznaczane przez h-d. Niektóre ligatury mają
insularne formy. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami (Lowe). W ornamentyce
inicjałów przejawiają się insularne wzory (Bierbrauer). Kodeks napisany został przez 2 ręce;
pierwsza w stylu I, druga w stylu II. Pierwsza ręka używa insularnych ligatur 'er, rn, ti, unf
oraz otwarte 'a' w kształcie 'cc'. Druga ręka wykazuje wpływy francuskie i jest podobna do
Wien 366 (Mayer, Bischoff). Glosy rylcowe są słabo widoczne, nie można określić ilości rąk,

626
ale paleograficznie należą do stylu I i II z Salzburga (saec. IXin). Błędy w glosach świadczą,
że przynajmniej część z nich została odpisana, być może z wzorca, który nie był bawarski.
Glosy są w dialekcie bawarskim ewentualnie alemańskim (Mayer, Forstner). Lit. CLA, X,
1460; SSBK,2, s. 87; K. F. Forstner, Die karolingische Handschriften, s. 3Inn; K. Holter,
Insular oder italienisch?, s. 188; O. Mazal, Die Salzburger, s. 50; K. Bierbrauer, Die
Buchmalerei in Salzburg, s. 246nn, Abb. 69(f. lr); H. Mayer, Die althochdeutsche
Grifelglossen der Handschrift Salzburg, St. Peter a VII 2, Göttingen 1994; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 61.

SALZBURG, Stiftsbibl. a. VII. 3, Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem (ff. 271)', płd.-
wsch. Niemcy; ok. Salzburga(?) (Bischoff) [Salzburg], saec. VIIEIX.
P. Występują insularne abrewiacje. Lit. CLA, X, 1461; SSBK,2, s. 163; K. Forstner, Die
karolingischen Handschriften, s. 22, 32, Abb. 19(f. 19r); O. Mazal, Die Salzburger, s. 50.

SALZBURG, Stiftsbibl. a. VII. 5 (f. 19-119), Hieronymus: Epistulae', Freising(?) (Bischoff)

[Salzburg w 1 poł. IX w. ], saec. IX, 1/3.
K. Nakłucia występują na obu marginesach. Liniowanie wykonano po złożeniu składek. P.
Napisany prawie w całości jedną ręką. Lit. SSBK,2, s. 163.

SALZBURG, Stiftsbibl. a. X. 23, Hieronymus: Explanatio in Hieremiam prophetam (ff.

118)', Salzburg(?); St. Amand (Bischoff) [Salzburg], saec. VIIEIX.
P. Rękopis napisany został najprawdopodobniej przez skrybę z St. Amand. Występują
akcenty ponad monosylabami i długimi sylabami (Lowe) Napisany wieloma rękoma, które
pracowały również przy Clm. 208 i Troyes 581. Rękopis służył za wzorzec dla BN, lat. 9527
(Bischoff). Lit. CLA, X, 1463; SSBK,2, s. 108; K. Forstner, Die karolingischen
Handschriften, s. 48n, Abb. 1; O. Mazal, Die Salzburger, s. 50.

SALZBURG, Stiftsbibl. Fragm. a. XII. 25/1 + SALZBURG, Landesarchiv, Flas 1,

Isidorus, Etymologiae (ff. 3); Salzburg [Salzburg], saec. Vlllex.
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Lowe) - (prawdopodobnie po złożeniu
(Bischoff). Lit. CLA, X, 1465, Add. I; SSBK,2,s. 90; O. Weber, Ein karolingisches
Pergamentfragment im Salzburger Landesarchiv, Mitteilungen der Gesellschaft für
Salzburger Landeskunde, 120-121(1980-1981), s. 39-77.

SALZBURG, Stiftsbibl. M. I. 478, Cassiodorus in Psalmos (f. Pf kontynentalne

skryptorium z wpływami anglosaskimi (Lowe); Murbach (Bischoff) [(?)], saec. VIIEIX.
P. Lemmata są napisane w anglosaskiej majuskule, reszta w karolińskiej minuskułę z
wpływami anglosaskimi (Lowe). Pismo jest identyczne z Manchester, John Rylands Library
15 (Bischoff) Lit. CLA, X, 1466; SSBK,2, s. 165.

SALZBURG, Stiftsbibl. M. III. 18, Hieronymus: Commentarius in Psalmos ff. 141f

Salzburg [Salzburg], saec. VIIEIX.
P. Napisany w karolińskiej minuskułę; jedna z rąk używa insularnej ligatury 'ti'. Występują
insularne abrewiacje. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami. Lit. CLA, X, 1468;
SSBK,2, s. 92; W. Neumüller, K. Holter, Der Codex Millenarius, s. 153, 158, 163n, Abb. 57,
65; K. Bierbrauer, Die Buchmalerei in Salzburg, s. 251, Taf. 19(f. 90r, 127v, 118r, 68r).

SAN MARINO (Kalifornia), Henry E. Huntington Lib. RB 99513 (PR 1188 F) [zob.
DÜSSELDORF, LS, B. 210]

SARNEN, Bibliotheks des Kollegiums S. N., Gregorius M.: Moralia ff. 4f Alemania [St.
Gallen], saec. VIIEIX.

627
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Lit. CLA, VII, 1022.

SCHAFFHAUSEN, Stadtbibliothek, Min. 25 &,Fragmentum argumenti incerti', Irlandia(?),

Anglia(?) [Allerheiligen koło Schaffhausen], saec. VIIex.
K. Użyto insularnego pergaminu. P. Napisany w insularnej minuskule, raczej w iryjskiej niż
anglosaskiej (Lowe). Lit. CLA, VII, 999.

SCHAFFHAUSEN, Stadtbibl., Min. 45, Evangelia (ff. 20) [palimpsest]', iryjskie

skryptorium; anglosaskie skryptorium(?) (Harmon) [Allerheiligen koło Schaffhausen], saec.
VIII.
K. Użyto insularnego pergaminu. P. Napisany iryjską minuskułą najprawdopodobniej ręką
Iroszkota (Lowe). Harmon określa pochodzenie rękopisu jako anglosaskie -bez bliższego
uzasadnienia. Lit. CLA, VII, 1000; J. A. Harmon, Codicology, s. 195.

SCHAFFHAUSEN, Stadtbibl., Min. 45 (f. 44, 45, 48, 49), Texins incerti.
Najprawdopodobniej Irlandia(?) [Allerheiligen koło Schaffhausen], saec. VIII.
K. Napisany na vellum. P. Insularna minuskułą, chyba iryjska. Pojawiają się anglosaskie
znaki cytowań (Lowe). Lit. CLA, VII, 1001.

SCHWEINFURT, Stadtarchiv Cod. Fragm. 3, Evangelia (frg. )\ niemieckie skryptorium z

wpływami anglosaskimi [Wittenberga w XVI w. ], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany w doskonałej minuskule anglosaskiej z długimi
descendencjami. Występują akcenty ponad monosylabami. Sentencje zaczynają się
większymi literami. Korektury wpisane zostały w anglosaskiej minuskule. Lit. CLA, Add. I,
1861.

SELESTAT, BM, 1 (1093), Lectionarium; Chronica sancti Gironimi; Ioca monachorum (ff.
78f Włochy(?) [(?)], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nacięcia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Małe czerwone inicjały wypełnione są czarnymi kropkami (Lowe). W ortografia
widać ślady insularne np.: 'falle' za 'valle' (Baesecke). Napisany przez niewprawnych
skrybów (Salmon). Lit. CLA, VI, 829; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 12, 28nn; P.
Salmon, Le texte biblique, s. 497; B. Fischer, KdG,2, s. 211; P. Engelbert, Zur
Frühgeschichte, s. 258; R. Gryson, Esaias, s. 810.

SELESTAT, BM, 1 (B), Epistolarum (ff. 8f Włochy(?) [(?)], saec. VII/VIII; VIII,2/2 (Frede,
być może i Bischoff).
K. Liniowanie zostało wykonane po złożeniu składek. P. Niektóre inicjały są czerwono
opunktowane (Lowe). Tekst jest pochodzenia północnowłoskiego (Frede). Lit. CLA, VI, 831;
B. Bischoff, MS,3, s. 29; P. Adam, L'humanisme ä Selestat, Selestat 1962, s. lOOn, pl. 3 [nie
dotarłem]; H. J. Frede, Epistulae ad Ephesios, s. 14*. Annuaire de la Societe des Amis de la
Bibliotheque de Selestat, 1956(6), pl. 3 [nie dotarłem],

SELESTAT, BM, 443, @; @ [@], saec. IX.

P. Na f. I znajują się korektury wpisane ręką angloską. Lit. B. Bischoff, MS, 3, s40.

SENS, Tresor de la Cathedrale, etykietka relikwf @ [Sens, Tresor de la Cathedrale], saec.

VIII/IX.
P. Etykietka została napisana insularną minuskułą. Częściowo napis jest anglosaski: 'Uingu
misit hominib(us) ad sunnu husl and raecisl and oeli and d[. ]et quirdisl in daem [bin]d[ '. W

628
tłumaczeniu Ganza-Goffarta: 'Virgu sent to the men at S [chyba Sens] the Eucharist and
incense chains and oil and girdle in the bundle'. Lit. ChLA, XIX, 682 nr XCIII; N. R. Ker,
Catalogue, s. 455; D. Ganz, W. Goffart, Charters, s. 928n.

SENS, Tresor de la Cathedrale, etykietka relikwią (?); Sens (Ganz, Goffart) [Sens, Tresor de
la Cathedrale], saec. VIIEIX.
P. Etykietka z napisem 'Torhtburg, Torhtburg' w minuskule insularnej (Atsma, Vezin). D.
Ganz i W. Goffart identyfikują jako tekst anglosaski wpisany 'apparently' przez skrybę z Sens,
który napisał również etykietki dla relikwii Piotra i Pawła. Lit. ChLA, XIX, 682 nr XCIV; D.
Ganz, W. Goffart, Charters, s. 928n.

SENS, Tresor de la Cathedrale, etykietka relikwią @ [Sens, Tresor de la Cathedrale], saec.

VIII/IX.
P. Etykietka relikwi 'Et de petra ubi orauit sanctus Petrus' napisana została insularną
minuskułą. D. Ganz i W. Goffart identyfikują skrybę z etykietką z napisem 'Torhtburg' i 'De
loco ubi. . . '. Lit. ChLA, XIX, 682 nr LXXI; D. Ganz, W. Goffart, Charters, s. 928n.

SENS, Tresor de la Cathedrale, etykietka relikwią @ [Sens, Tresor de la Cathedrale], saec.

VIII/IX.
P. Etykietka relikwi 'De loco ubi caput Pauli' napisana została insularną minuskułą. D. Ganz i
W. Goffart identyfikują skrybę z etykietką z napisem 'Torhtburg' i 'Et de petra. . . '. Lit.
ChLA, XIX, 682 nrLXV; D. Ganz, W. Goffart, Charters, s. 928n.

SPANGENBERG, Pfarrbibliothek, S. N. [teraz, MARBURG, Staatsarchiv 319 Pfarrei

Spangenberg Hr 1], Servius: Commentarius in Vergilli Aeneida (ff. 1); płd.-zach. Anglia
[Fulda(?)], saec. VIII, 1/2.
K. Rękopis wykonano na nie liniowanym vellum. P. Napisany anglosaską kursywą w typie
tej występującej w bonifacjańskich marginaliach z kodeksu fuldajskiego, Landesbibl. Cod.
Bonif. 1. Insularne abrewiacje. Słowo 'talaria' posiada anglosaską glosę 'fetherhaman' a ponad
wpis 'sax[onice]'. Lit. CLA, Supp, 1806; N. R. Ker, A Supplement, s. 130; Text and
Transmission [P. K. Marshall], s. 385; B. Bischoff, MS,3, s. 57, 224; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 49; T. J. Brown, The Irish Element, s. 112; P. Vaciago, Old English
Glosses, s. 34.

SPEYER, Dombibl. (zaginiony), Dicuil: Liber de mensura orbis terrae etc.; okolice
Speyer(?) (Lehmann) [Speyer], saec. IX/X (Lehmann); IX (Schnabel).
K. (?) P. Kodeks składał się z kilku części, z tego 'Notitia urbis Romae', 'Notitia urbis
Constantinopolis' oraz 'Notitia dignitatum' napisane zostały anglosaskim pismem z IX w.
(Schnabel). Ta część została skopiowana z insularnego wzorca prawdopodobnie karolińską
minuskułą z przełomu IX i X w. Rękopis w części z Dicuilem został skopiowany z tego
samego wzorca co Paris, BN, lat. 4806 i Dresden, Dc 182. Wzorzec był napisany iryjską ręką
lub kontynentalną z iryjskimi symptomami. Pojawia się konfuzja s-ss i r-s (Bischoff, cyt. za
Bielerem). Lit. P. Schnabel, Der verlorene Speirer Codex des Itinerarium Antonini, der
Notitia dignitatum und anderer Schriften, [w:] Sitzungsberichte der Preussischen Akademie
der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse, Berlin 1926, s. 242-57; J. J. Tierney [część
paleograficzna L. Bieler], Dicuili liber de mensura orbis terrae [SLH, 6], Dublin 1967, s.
37nn; L. Bieler, The Text Tradition of Dicuil's liber de mensura orbis terrae, Proceedings of
the Royal Irish Academy 64 C 1, Dublin 1965; P. Lehmann, EdM,2, s. 196, 199.

ST. FLORIAN, Stiftsbibl. XI. 124 [zob. KREMSMÜNSTER, Stiftsbibl. fragm. 1/1]

629
ST. GALLEN, Cod. Fab. XXX, Lex Romana Curiensis (ff. 76); Pfäfers (Euw) [Pfäfers],
saec. ok. 850 (Euw, Mordek).
P. Rękopis został napisany przez skrybę Orsicinusa, którego imię pojawia się w dokumencie
retyckim z 852 roku i który jest wykazywany jako członek konwentu od 840 r. Inicjały są
okazyjnie czerwono opunktowane np. (f. 6v) (Euw). Na f. 76v znajduje się inskrypcja skryby:
'(...) Ego Orsicinus subdiaconus hunc [!] legem scrips[i], (dalsza część jest kryptograficzna)
Qui legis ora pro scriptore sie deum habeas redemptorem' (Scarpatetti). Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, I, s. 23nn, 85n, Taf. 21; B. Scarpatetti, Katalog, Bd. 3, s. 241, Abb. 728(f. 76v); A.
von Euw, Liber viventium, s. 67n; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 157.

ST. GALLEN, Stadtbibl. 292, Psalterium (ff. 180)- St. Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2
(Bruckner); X (Steinmeyer-Sievers).
P. Rękopis został napisany jedną ręką z 2 poł. IX w. aż do f. 166, reszta jest napisana
młodszymi rękoma. Na f. 2r jest inicjał w stylu franko-saksońskim. Kodeks zawiera
anglosaskie glosy (Meritt). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 52, Taf. 4(f. 2r); A. Merton,
Die Buchmalerei, Taf. 7; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 60; K. Holter, Das
Alte, s. 436; H. D. Meritt, Old English Glosses (A Collection), s,24, 49, 5ln; Steinmeyer-
Sievers, Bd. 4, s. 447n; U. Thies, Die volkssprachige Glossierung der Vita Martini des
Sulpicius Severus, Göttingen 1994, s. 336nn.

ST. GALLEN, Stiftsarchiv 137, dyplom (a. 768); St. Gallen [St. Gallen], saec. VIII,3/4.
P. Dyplom został napisany indywidualną minuskułą z wpływami insularnymi. Lit. ChLA, I,
66.

ST. GALLEN, Stiftsarchiv, Cod. Class. I Cist. C. 3. B. 56, Liber promissionu (ss. 23); St.
Gallen [St. Gallen], saec. IXin (Bruckner); VIII/IX (Krieg).
P. Napisany ręką alemańską (Bruckner). Pojawiają się iryjskie abrewiacje dla 'eius'. Kilka
wpisów dokonano pismem wyjątkowo spiczastym, że można je przypisać iryjskiej ręce.
Dotyczy to wpisów 'Fridurih', s. 5, w. 19, gdzie iryjska jest końcowa część wpisu oraz grupie
wpisów Pleonunc - Nordbertus, s. 9, w. 19-23 i 'Peros', s. 20, w. 12. Pojawia się raz iryjska
abrewiacja we wpisie 'Liut[p]tus', s. 6, w. 26 jak i sporadycznie inne insularne abrewiacje
(Krieg). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 53. P. M. Krieg, Das Professbuch der Abtei St.
Gallen. St. Gallen Stiftsarchiv Cod. Class. I Cist. C. 3. B. 56, Augsburg 1931.

ST. GALLEN, Stiftsarchiv, Fonds Pfäfers, 1, Liber viventium; evangeliarium (ff. 89); Recja
[Pfäfers], saec. IXin; (Bischoff); 820-830 (Euw).
K. (?) P. Widać insularne elementy w ornamentyce (Bruckner). Ornamentyka jest adaptacją
motywów insularnych (Micheli). Insularny wpływ na ornamentykę jest silnie przekształcony
(Holter). Pojawiające się elementy ornamentyki podobne do stosowanych w anglosaskich
rękopisach nie muszą pochodzić z anglosaskich wzorców. Te same elementy były już
dostępne w Recji (Eggenberger). Postacie ewangelistów są iryjskie (Bruckner). Inicjały są
podobne do tych z St. Gallen 348 i nie są skopiowane z wzorca. Czy tekst należy do tradycji
iryjskiej jest sprawą otwartą. Wzorzec pochodził z VI-VII w. (Euw). Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, I, s. 86; A. Von Euw, Liber viventium Faberiensis. Das karolingische
Memorialbuch von Pfäfers in seiner liturgie- und kunstgeschichtliche Bedeutung, Stuttgart
1989; G. L. Micheli, Recherches, s. 64n; taż, L’enluminure, s. 103n; B. Bischoff, Panorama, s.
243; K. Holter, KdG,3 s. 95n; C. Eggenberger, Die 'imago hominis' im Liber Viventium von
Pfäfers, ZSAK, 33(1976), s. 102-111; B. Davezac, L'evangeliaire de Chartres, 48; J.
Autenrieth, Insulare, s. 154; K. i V. Bierbrauer, Schuttern, s. 482n. Liber Viventium
Fabariensis, Stiftsarchiv St. Gallen, Fonds Pfäfers Codex 1, hrsg. A. Bruckner, R. Sennhauser,
F. Perret, Basel 1973.

630
ST. GALLEN, Stiftsarchiv, 115, dyplomy St. Gallen [St. Gallen], saec. Vlllmed.
P. Dyplom został napisany przez Marcusa (presbiter), mnicha z St. Gallen, znanego z innych
dokumentów z St. Gallen: napisał dokument z 752 roku, był świadkiem w latach 761, 766
(prepositus). Jego pismo jest indywidualną minuskułą z wpływami insularnymi; wykazuje
pewne podobieństwo do ręki Winithara. Lit. ChLA, I, 50.

ST. GALLEN, Stiftsarchiv, 1.15, dyplom, St. Gallen [St. Gallen], saec. Vlllmed.
P. Napisany przez Marcusa wczesną, indywidualną minuskułą z wpływami insularnymi.
Podobna do minuskuły Winithara. Marcus znany jest z paru innych dyplomów od 752 do 766.
Lit. ChLA, p. I. nr. 50, s. 50.

ST. GALLEN, Stiftsarchiv, I. 62, dyplom, St. Gallen [St. Gallen], saec. 775.
P. Napisany przez Lantariusa szorstką minuskułą z wpływami insularnymi. Tenże skryba
pisał również pierwsze 2 wiersze w St. Gallen, Stiftsarchiv, I. 41. Lit. ChLA, p. I, nr. 84, s.
101; A. Bruckner, Scriptoria, II, Taf. 2.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 2 (s. 301-568), Actus apostolorum, apocalypsis; PassioS.

Clementis (ff. 134); St. Gallen [St. Gallen], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek (Lowe). Bruckner widzi liniowanie przed jak i po złożeniu składek. P. Napisany w
prekarolinie ręką Winithara. Insularne abrewiacje (Lowe). Lit. CLA, VII, 894; A. Bruckner,
Scriptoria, II, s. 53, Taf. 5(s. 216, 297). F. Steffens, Lateinische, Taf. 43(s. 562).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 9, Liber Tobiae Iudith, Ester, Canticum; glossae Biblicae (s. 264-
319); St. Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2.
K. (?) P. Napisany wieloma rękoma karolińskimi, niektóre z wpływami insularnymi
(Bruckner). W sgn. glosach pojawiają się anglosaskie elementy. Zbiór glos łacińsko-
starogórnoniemieckich do ksiąg Starego Testamentu, niektóre z nich są w interpretacji
anglosaskiej (Ker). Na s. 279 słowo 'stigma' objaśniono jako 'signa pictura in corpore quales
scotti pingut in palperbis' (Duft). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 56; N. R. Ker, Catalogue,
s. 480; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 30; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 441;
W. Stach, Aus neuen Glossenfunde I, PBB(Halle), 73(1951), s. 272; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 56.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 11, Excerpta ex Vetero et Novo Testamento; Gregorius M.:
Homiliae super Ezechielem (ff. 268); St. Gallen [St. Gallen], saec. VIII,2/2 przed 781.
P. Pośród skrybów tylko Winithar używa jednego symbolu insularnego w skrótach. Proste
inicjały, niektóre są czerwono opunktowane (Lowe). Zdaniem Brucknera pierwsza ręka z St.
Gallen 225 jest identyczna z ręką pojawiającą się w tym rękopisie. Lit. CLA, VII, 896; A.
Bruckner, Scriptoria, II, s. 54, Taf. 4, (s. 113), 8(s. 217), 17(s. 7), 20(s. 524, 418), II, s. 71; K.
Löffler, Die Sankt Galler, s. 26n, 58, Taf. 3(s. 57); B. Bischoff, MS,3, s. 21; W. Thiele,
Sapientia Salomonis, s. 53n. I. Kirchner, s. 39, tab. 36b.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 15, Psalterium (ss. 286); nie St. Gallen (Bischoff, cyt. za Duftem);
St. Gallen (Bruckner); płn. Francja(?) (Micheli) [St. Gallen], saec. IX,2/2 (Bruckner).
K. Pergament został przygotowany chyba na sposób insularny (Bruckner). P. Ornamentyka
jest bliska stylowi franko-saksońskiemu i opiera się na insularnych wzorcach (Micheli). Lit.
A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 57; G. L. Micheli, Recherches, s. 63; taż, L'enluminure, s. 134;
J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 45; K. Holter, Das Alte, s. 433.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 20, Psalterium (ss. 362); St. Gallen [St. Gallen], saec. IXin
(Bruckner).

631
P. Inicjał do psalmu 51 obejmuje prawie całą stronę i jest czerwono opunktowany. Każdy
psalm zaczyna się od nowego wiersza i początek jest obwiedziony na czerwono (Bruckner).
Text wywodzi się z tradycji iryjskiej i ze Szkoły Pałacowej (Kuder). Na s. 111 również
znajduje się inicjał w stylu insularnym (DS). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 55n, Taf. 30(s.
Ill); A. Merton, Die Buchmalerei des 9. Jh., s. 7; K. Holter, Das Alte, s. 437; U. Kuder, Die
Initialen, s. 15.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 40 (s. 1-167), Isaias; Hieremias (ff. 84); St. Gallen [St. Gallen],
saec. VIII,2/2.
K. Dolne narożniki są zaokrąglone. P. Interpunkcja składa się z grup kropek. Lit. CLA, VII,
898.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 41, Iesais, Oseas, Zacharias, Daniel (ss. 394); St. Gallen [St.
Gallen], saec. IX,2/2.
P. Tekst napisany jest przez 1 rękę. Komentarz, który został dodany na obu marginesach
teksy wpisany został przez inne ręce wykazujące wpływy insularne. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 59.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 44 (s. 1-184), Prophetae maiores et minores; medicinalia; St.
Gallen [St. Gallen], saec. VIII,2/2, 760-781 (Bruckner, Bischoff).
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Bruckner). Lowe nie widzi insularnej
kodykologii. P. Napisany wspaniałym kaligraficznym pismem. Siostrzanym rękopisem jest
St. Gallen 40(1), który stanowi pierwszy tom zbioru proroków (Bruckner). Lit. CLA, VII,
899; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 58, Taf. l(s. 26); K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 27; B.
Bischoff, MS,3, s. 21. A. Chroust, ser. I, Lfg. XIV, Taf. 3(s. 6,7).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 50, Quattuor evangelia (ss. 534); St. Gallen [St. Gallen], saec.
IX,2/2.
P. Napisany przez wiele rąk, z tego kilka jest pod wpływem insularnym. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 61, Taf. 18(s. 255); B. Bischoff, MS,1, s. 103.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 56 (s. 25-342), Tatian (starogórnoniemiecki); Fulda (Bischoff) [St.
Gallen ? (Bischoff)], saec. IX,2/4 (Baesecke, Bischoff); IX,2/4 -IXmed.
K. (?) P. Napisany 4 rękoma karolińskimi wykazującymi wpływy anglosaskie typowe dla
Fuldy i 2 rękoma wykształconymi w innym ośrodku, ale uległym wpływom fuldajskim.
pierwsze 12 foliałów -wstęp Victora z Capui- napisane są ręką z Mainz, niekoniecznie w
samym Mainz (Bischoff). Wzorcem był tekst z Fuldy, Victor-Codex (Rathofer). Anglosaskie
abrewiacje. Jedną z rąk Baesecke identyfikuje z Walahfridem, a inną z Hrabanem Maurem
czemu Bischoff zaprzecza. Lit. Tatian. Lateinisch und althochdeutsch mit ausführlichem
Glossar, hrsg. E. Sievers, Paderborn 1892, rep. 1966; G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s.
10, Taf. 8-9(s. 124, 170); tenże, Die Überlieferung des althochdeutschen Tatian, Halle 1948;
tenże, Hrabans Isidorglossierung Walahfrid Strabos und das althochdeutsche Schriftum,
ZDA, 58(1921), s. 25 ln, 273n; W. G. Moulton, Scribe 'gama' of the Old High German Tatian
Translation, PMLA, 59(1944), s. 307-334; B. Bischoff, MS,2, s. 49; MS,3, s. 78, 110; R.
Lühr, Studien, s. 8n; J. Rathofer, Zur Heimatfrage des althochdeutschen Tatian. Das Votum
der Handschriften, Annali, (Napoli 1971), s. 1-98 [nie dotarłem]; D. Geuenich, Zur
althochdeutschen Literatur, s. 109n; H. Spilling, Angelsächsische, s. 92; P. Hagele, Hrabanus,
s. 85, Abb. 8(s. 303); K. Freydank, Das Kloster, s. 127, Abb. 1; A. Masser, Die lateinisch­
althochdeutsche Tatianbilingue des Cod. Sang. 56, Göttingen 1991. H. Fischer, Schrifttafeln,
Taf. 9

632
ST. GALLEN, Stiftsbibl. 64, Epistulae Pauli; Dialectica Albini; Rethorica Albini (ss. 414);
@ [@], saec. IX.
K. (?) P. Napisany pięknymi rękoma kilku skrybów z czasów opata Hartmuta. Pojedyncze
ręce są pod wpływem insularnym. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 62.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 70, Epistulae Pauli [versus Winitharis] (ss. 258); St. Gallen [St.
Gallen], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Pojawia się ulubiony przez Winithara insularny skrót dla 'eon' (Lowe). Pojawia się
ok. 50 trudnych do odczytania glos alemańskich saec. VIII,2/2 lub Vlllex (Voetz).
Skopiowany z wzorca środkowowłoskiego (Condello). Lit. CLA, VII, 903; A. Bruckner,
Scriptoria, I, s. Inn, II, s. 58n, Taf. 2(s. 15); B. Scarpatetti, Katalog, Bd. 3, s. 242, Abb. 715(s.
250); K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 57; G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s. 8nn, Tafl(s.
97); B. Fischer, Bibelausgaben, s. 553; B. Bischoff, MS,3, s. 75; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s.
442; L. Voetz, Neuedition der althochdeutschen Glossen des Codex Sangalensis 70, [w:]
Althochdeutsch,I, s. 467-99; G. Köbler, Ergänzungen, s. 23. A. Chroust, ser. I, Lfg. XIV, Taf.
l(s. 4, 250).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 73, Pelagius: Expositio super epistoła Pauli; Ps-Hieronymus in
Hebraeos (ss. 262); St. Gallen(?) [St. Gallen], saec. IXin.
K. (?) P. Kodeks został napisany przez więcej niż 1 skrybę kontynentalnego. Ortografia
(błędy n-r, r-n), konfuzje (np. typowo iryjskie b-p, s-ss, d-t) i abrewiacje wskazują na
insularny symptom, np. skrót 'h' - autem jest bardzo rzadki i tylko w dodatkach ponad
wierszem -widoczna jest tendencja do unikania insularnych skrótów dla 'autem' i 'enim'.
Archetyp wzorca był kodeksem wizygockim (Souter). Imitacje ornamentyki zaczerpnięte są z
insularnego wzorca (Autenrieth). Komentarz do listu do Hebrajczyków jest proweniencji
iryjskiej i związany z Seduliszem Szkotem (Bischoff). Rękopis jest podobny do St. Gallen
248 (Bruckner). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 59, Taf. 43(s. 228); A. Souter, Pelagius’s, s.
207-211, 232nn; B. Bischoff, MS,1, s. 265; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 58;
J. Autenrieth, Insulare, s. 153; J. F. Frede, Eine neue Handschrift des Pauluskommentars von
Pelagius, RB, 73(1963), s. 307-11; D. Ganz, The Precoditions, s. 39; M. Lapidge, R. Sharpe,
A Bibliography of Celtic-Latin, s. 205; H. van Thiel, Mittelalteinische Texte. Ein Lesebuch,
Göttingen 1972, Abb. 3(s. 261); P. G. Schmidt, Karolingische Autographen, s. 146n.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 75, Biblia (ff. 418); Tours [St. Gallen], saec. VIII/IX.
P. Napisany przez kilku skrybów. Pojawia się akcent nad monosylabami i długimi sylabami
(Lowe). W ornamentyce widoczne są elementy insularne (Koehler). Lit. CLA, VII, 904; W.
Koehler, Die karolingischen, 1, s. 41nn, 364, Taf. 1-3; B. Bischoff, MS,1, s. 29.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 85, Beda in Lucam (ss. 472); St. Gallen [St. Gallen], saec. IXin
(Bruckner); X (Parkes).
K. (?) P. Rękopis został napisany najprawdopodobniej przez Wolfcoza (Bruckner). Układ
typograficzny, system cytowań jest taki jaki używał Beda i odnoszą się do wzorca, którym
był (bezpośrednio lub pośrednio) Oxford, Bodley, 819 z Wearmouth-Jarrow (Parkes) Lit. A.
Bruckner, Scriptoria, II, s. 59; M. B. Parkes, The Scriptorium, s. 113, il23(s. 176).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 89, Cyprianus: De dominica oratione, De mortalite (ss. 217); St.
Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2.
P. Napisany przez 1 rękę, która początkowo pisze w zgrabnej i drobnej minuskule
wykazującej wpływy insularne, później w szerszej i silniejszej. Lit. A. Bruckner, Scriptoria,
III, s. 66; B. B. Boyer, Insular, s. 211; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 61.

633
ST. GALLEN, Stiftsbibl. 92, Libri IVEfrem diaconi de judicio, etc. (ss. 184); St. Gallen [St.
Gallen], saec. IX.
P. Napisany kilkoma rękoma, z których część wykazuje insularne wpływy. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 67.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 93, Efrem diaconi opuscula (ss. 112); St. Gallen [St. Gallen], saec.
IX.
P. Napisany 1 ręką z wpływami insularnymi. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, 67.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 97, Psalterium; Ambrosius: De officium (ss. 285); St. Gallen(?)
[St. Gallen], saec. IX,2/2.
K. W części rękopisu liniowanie jest insularne. P. Napisany kilkoma rękoma. Lit. A.
Bruckner, Scriptoria, III, s. 67n.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 98, Ambrosius: De spiritu sancto (ss. 238); St. Gallen (Bruckner);
płn. Francja(?) (Vezin) [St. Gallen], saec. IX (Bruckner); przed 876 (Vezin).
P. Napisany 1 ręką z wpływami insularnymi. Za pochodzeniem z płn. Francji może
przemawaić oprawa, która zdaniem Hobsona przypomina te z Corbie. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 68; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215; J. Vezin, Les plus anciennes
reliures, s. 404.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 100, Ps.-Ambrosius: Commentarius in epistolas Pauli (ss. 324); St.
Gallen [St. Galien], saec. IXmed.
P. Napisany zasadniczo przez 2 ręce, które są pod wpływem insularnym. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 68.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 109, Hieronymus in Psalmos (ff 261); St. Gallen; Recja(?)
(Löffler) [St. Gallen], saec. VIII,2/2.
K. W części rękopisu występują insularne cechy kodykologiczne: liniowanie po złożeniu
składek i nakłucia na obu marginesach. P. Napisany przez Winithara i innych, pojawia się
insularna abrewiacja 'eon' (Lowe). Tekst należy do tradycji iryjskiej (G. Morin, cyt. za
Lófflerem). Lit. CLA, VII, 906; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 60, Taf. 7(s. 34, 50, 514), 18(s.
311); K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 25n, 57n.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 110 (s. 275-558), Breviarium apostolorum; Hieronymus:

Explanatio in Libro Psalmorum; Verona (Lowe, Bischoff); St. Gallen (Bruckner) [St. Gallen],
saec. Vlllex.
P. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami. Inkaust jest ciemno brązowy lub czarny
(Lowe). Napisany 1 ręką, która jest pod wpływem insularnym (Bruckner). Lit. CLA, VII,
907; A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 69, Taf. 15(s. 524); B. Bischoff, Rec. A. Bruckner, HJb,
59(1939), s. 248n; MS,3, s. 30; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 45, 66.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 123, Hieronymus super prophetae minores, (ff 302); St. Galien
[St. Galien], saec. IXin (Bruckner); IX, 1/3 (Duval).
K. (?) P. napisany przez Cozprehta. Jako ornement stosuje się opunktowanie (Bruckner).
Skopiowany bezpośrednio z Karlsruhe, Aug. 74 (Duval, cyt. za Vezin). Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, II, s. 63, Taf. 42(s. 301); J. Vezin, Les relations entre Saint-Denis, s. 27; Y. M.
Duval, Une triple, s. 22-3.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 124, C'ommentarium in Evangelia; Ps.-Hieronymus in IV

evangelia; Liber scintillarum; Annales sangallenses (ss. 358); St. Bertin(?) (Bischoff); St.
Amand (Euw) [St. Gallen], saec. IXin (Bischoff, Platelle, Nees); tuż po 816 (Bruckner).

634
K. (?) P. Ornamentyka jest w stylu insularnym. Griesser uznaje tekst za czysto iryjski, ale
sugeruje włoską proweniencję i to z poł. VIII w. Micheli widzi w ornamentyce wpływy
celtyckie. Duft uważa, że widzenie insularnych wpływów na postacie ewangelistów jest
bezpodstawne. W ornamentyce są pewne podobieństwa do Kraków, 43. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, II, s. 63, Taf. 23(s. 8, 7), 24(s. 66, 100); IV, Taf. 3(s. 358); B. Bischoff, rec. A.
Bruckner, HJb, 57(1937), s. 695; B. Griesser, Die handschriftliche Überlieferung der
Expositio IV Evangeliorum des Ps.-Hieronymus, RB, 49(1937), s. 319nn; G. L. Micheli,
L’enluminure, s. 65, pl. 36(s. 7); J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 46; SSBK,2, s.
64; E. McNally, The Evangelists in the Hiberno-Latin Tradition, s. 11 Inn; J. Duft, Die Bibel
in der Stiftsbibliothek, St. Gallen 1981, s. 48; H. Platelle, L’abbaye de Saint Amand au IXe
siecle, [w:] La cantilene de sainte Eulalie, s. 26; A. von Euw, Liber viventium, s. 238nn; L.
Nees, The Irish Manuscripts at St. Gall, s. 120nn.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 125, Isidorus, Ps.-Hieronymus, Augustinus, Patres (ss. 276)', St.
Gallen; St. Gallen ? (Beeson) [St. Gallen], saec. Vlllex.
P. Występują insularne abrewiacje w części z Izydorem (Beeson). Lowe nie widzi cech
insularnych. Ten sam skryba przepisywał St. Gallen, 916, 99, Stuttgart, HB VII. 9 i Zürich,
Zentralbibl. C. 14 (Knodt). Ogilvy stwierdza anglosaskie koneksje w tekście Ps.-Hieronima.
Lit. CLA, VII, 909; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 63n, Taf. 8(s. 3), 1 l(s. 109), 13(s. 272),
22(s. 175, 185, 261); C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 103; J. D. A. Ogilvy, Books Known to
English, s. 183; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. lOOn; R. Knodt, Die
Hauptschreiber des Codex St. Galien 916 ('Althochdeutsche Benediktinerregel'), Scriptorium,
47(1993), s. 37-42, pl. 13b(s. 171).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 126, Hieronymus:Commentarius in Mattheum (ff. 198)', St. Galien;
Chur(?) (Löffler) [St. Galien], saec. Vlllex; VIII,2/2 (Bruckner).
P. Pismo anglosaskiego skryby (s. 244-305, 345-396) wykazuje wpływy kontynentalne.
Tylko w tej części pojawia sie interpunkcja, która składa się z średnika lub przecinka. Skryba,
prawdopodobnie Anglosas, współpracował ze skrybą alemańskim. Proste inicjały, niektóre są
pod wpływem insularnym. Abrewiacje w części alemański ej i anglosaskiej prawie się nie
różnią. Cytaty oznaczone są na sposób insularny. Na stronie 279 staroniemiecka glosa 'stało'
nad 'armariolum' (Lowe). Napisany kilkoma rękoma z kręgu Waldo. Część w insularnej
minuskule, a inne ręce w kontynentalno-insularnej minuskule (Bruckner). Anglosas naśladuje
alemańską kapitałę (Autenrieth). Skryba anglosaski naśladuje kontynentalny sposób używania
pisma wyróżniającego (Kessler). Lit. CLA, VII, 910; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 64, Taf.
15(s. 108, 271); K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 18nn, 23, Taf. l(s. 244); J. Duft, P. Meyer,
Die irischen Miniaturen, s. 27, 66; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 97; B. Bischoff, Die Rolle
von Einflüssen, s. 95; J. Autenrieth, Insulare, s. 149; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s.
65.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 127, Hieronymus in Mathaeum et Marcum (ss. 468) ', St. Gallen [St.
Gallen], saec. ok. 800.
K. (?) P. Rękopis napisany jest przez 2 ręce główne i kilka pobocznych. Na s. 376 znajdują
się runiczny wpis, chyba imię 'Ratger'. Taki sam wpis zanjduje się w Stuttgart, WLB, HB.
VII. 9 (Bruckner). Derolez odczytuje imię jako 'Ratgar'. Imię Ratgarius znane jest z
dyplomów z St. Gallen z początku IX w. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 64, Taf. 28(s.
379); Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 443; R. Derolez, Runica, s. 41 ln, pl. 8b(s. 411).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 133, Eusebius: Liber locorum; Virgilius: Aethicus Ister:
Cosmographia; liber generationum (ff. 327)', St. Gallen(?) [St. Gallen], saec. VIII/IX (Lowe);
VIII, 2/2 (Bruckner).

635
P. Napisany wieloma rękoma. W części z 'Liber locorum' sposób użycia uncjały wskazuje na
insularny wzorzec (Lowe). Lit. CLA, VII, 911; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 68, Taf. 19(s.
268, 362); CCSL, 175, ed. P. Geyer, s. 460; J. J. Contreni, The Cathedral School, s. 133; O.
Prinz, Die Kosmographie des Aethicus, München 1993, s. 57.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 159, ( dssiodorus: De anima; Hieronymus: Epistulae; Augustinus:

Epistulae (ss. 384); St. Gallen [St. Gallen], saec. IXmed-3/4 (Halpom).
K. (?) P. Napisany przez kilku skrybów chyba z insularnego wzorca (Halporn). Skrybowie
(podpisani) pracowali symultanicznie (Vezin). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 75; CCSL,
96, ed. J. W. Halporn, s. 528n, 532; J,Vezin, Le travail, s. 216; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s.
443.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 169, Augustinus: Sermones (ss. 380); St. Gallen [St. Gallen], saec.
IXmed, za Grimalta (Bruckner.
P. Napisany różnymi rękoma, w tym część jest pod insularnym wpływem. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 77.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 171, Augustinus: De baptismo contra Donatistes (ss. 402); nie St.
Gallen (Bischoff, cyt. za Duftem); St. Gallen (Bruckner) [St. Gallen], saec. IXmed za
Grimalta.
P. Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 77n, Taf. 7(s. 363);
J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 45.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 184 (s. 1-188), Prosper in psalmos; St. Gallen [St. Gallen], saec.
IX,2/2.
P. Napisany wieloma podobnymi rękoma, w tym część jest pod wpływem insularnym. Lit. A.
Bruckner, Scriptoria, III, s. 79.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 184 (s. 189-266), Valerianus: De bono disciplinae; St. Gallen [St.
Gallen], saec. IXmed-IX,3/4 (Kottje); IXex.
P. Napisany drobną minuskułą wykazującą wpływy insularne oraz z insularnymi
abrewiacjami. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 79n; R. Kottje, Kirchenrechtliche
Interessen, s. 35; B. Bischoff, MS,3, s. 204; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 444.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 187 (s. 164-320), Prosper; St. Gallen [St. Gallen], saec. IX, 1/2
(Bruckner); za Grimalta (Bischoff).
P. Niektóre ręce są pod wpływem insularnym. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 81, Taf. 7(s.
483); B. Bischoff, MS,3, s. 209.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 193, Homiliae Caesarii Arelatensis [częściowy palimpsest] (ss.
304); Recja lub Alemania; Chur(?) (Euw) [St. Gallen], saec. VIII/IX.
P. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane. Te same ręce pracowały przy St. Gallen 567
(Lowe). Kodeks jest dziełem wspólnej pracy skryby alemański ego z retyckim (Bischoff).
Euw widzi na s. Inn rękę, która pracowała przy St. Gallen 348 lub bardzo podobną. Lit.
CLA, VII, 915; A. Bruckner, Scriptoria, I, s. 88n; K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 39n; K.
Mohlberg, Fränkische Sakramentarium, s. XCII; J. Hofmann, Regula Magistri XLVII und
XLVIII in St. Galler und Würzburger Caesarius-Handschriften, RB,61(1951) s. 141-166; B.
Bischoff, MS,3, s. 23; A. von Euw, Liber, s. 100. Codex Sangallensis 193 continens
fragmenta plurium prophetarum secundum translationem S. Hieronymi [Spicilegium
palimpsestorum, 1], Beuron 1913 (lustrzane odbicie).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 194, Biblica (ss. 233); St. Gallen(?) [St. Gallen], saec. Vlllmed.

636
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Bruckner). P. Napisany na tekście z VII/VIII
wieku (Lowe). Lit. CLA, 917; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 69, Taf. 3(s. 57).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 200 + 202, Cassiodorus: Expositio in psalmos (ss. 504); St. Gallen
[St. Gallen], saec. IXmed-IX,2/2.
P. Napisany wieloma rękoma, część z nich jest pod wpływem insularnym. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 81n, Taf. 7(s. 483).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 202 [zob. St. Gallen, Stiftsbibl. 200

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 212, Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem (ff. 164); St. Gallen
[St. Gallen], saec. VIII/IX.
P. Incipity w uncjale i kapitale są czerwono opunktowane lub wypełnione punktami. Cytaty z
Biblii wpisane są uncjałą. Lit. CLA, VII, 921; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 70, Taf. 6(s.
228).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 213, Gregorius M.: Dialogi; Ps-Augustinus: sermones (ff 87); St.
Gallen [St. Gallen], saec. Vlllmed.
P. Pismo na str. 173 jest imitacją insularnej majuskuły. Pojawia się konfuzja s-ss (Lowe).
Napisany przez Liutfrita, znanego z pisania dokumentów. Bruckner nie widzi cech
insularnych. Słowa są oddzielane od siebie kropkami (Lindsay). Lit. CLA, VII, 922; A.
Bruckner, Scriptoria, II, s. 70; K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 48; W. M. Lindsay,
Collectanea, s. 16; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 96.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 217 (s. 251-342), Ars medicinae; Włochy (Bischoff); St. Gallen(?)
(Bruckner) [St. Galien], saec. IXin (Bischoff); VIII/IX (Bruckner).
P. Napisany w prekarolinie. Na f. 1 historyzujący inicjał T, który zawiera elementy
opunktowania (Bruckner). Rękopis jest proweniencji włoskiej lub powstał w skryptorium z
silnymi wpływami włoskimi (Bischoff). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 71, Taf. 17(s. 288),
21(s. 252); A. Beccaria, I codici, s. 369nn; B. Bischoff, rec. A. Bruckner, HJb, 57(1937), s.
695; MS,1, s. 99; A. R. Natale, Esercizi, s. 64n.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 221, Gregorius M.: Homiliae etc. (ff. 200); Szwajcarskie
skryptorium pod burgundzkim i insularnym wpływem (Lowe); Burgundia(?) (Bischoff);
wsch. Francja(?) (Duft) [St. Gallen], saec. VIII,2/2.
P. Insularne abrewiacje. Proste inicjały, niektóre insularne, czerwono i czarno opunktowane.
Kodeks jest kopią insularnego wzorca (Lowe). Ornamentyka jest bezpośrednio zapożyczona z
iryjskiego wzorca (Micheli). Ornamentyka jest kontynentalnym opracowaniem insularnych
wzorów (Duft). Lit. CLA, VII, 927; G. L. Micheli, Recherches, s. 58n, fig. 6(oprawa); taż,
L'enluminure, s. 64; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 46, 82; B. Bischoff, MS,2,
s. 290n; MS,3, s. 19.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 225, Isidorus: Differentiae, Allegoriae; Computus; Eucherius:

Instructiones (ff. 241); St. Gallen [St. Gallen], saec. Vlllex (760-797).
P. Nieliczne insularne abrewiacje. Okazyjnie występuje majuskuła czerwono opunktowana
(Lowe). W abrewiacjach uwidaczniają się wpływy insularne (Löffler). Insularne inicjały
(Beeson). Pierwsza ręka jest chyba identyczna z St. Gallen 11. Pismo od s. 461 należy do
kręgu Waldo (Bruckner). Lit. CLA, VII, 928; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 71, Taf. 7(s. 46,
63, 251), 15(s. 463, 468), 20(s. 118); K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 33, 65; C. H. Beeson,
Isidor-Studien, s. 29.

637
ST. GALLEN, Stiftsbibl. 228, Isidorus: sententiae (ff. 132); St. Gallen [St. Gallen], saec.
Vlllex.
P. Pojawia się jeden symbol insularny w abrewiacjach dla 'eius' i 'quod'. Lit. CLA, VII, 931;
A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 72, Taf. 5(s. 111, 124), 15(s. 216); K. Löffler, Die Sankt Galler,
s. 29.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 230, Isidorus: De differentiae etc.; St. Gallen(?) [St. Gallen], saec.
IX.
P. Często występują insularne abrewiacje. Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studi en, s. 25.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 233, Isidorus; Etymologiae (ss. 220); St. Gallen (Bischoff) [St.
Gallen], saec. ok. 800 lub tuż po (Bischoff); IX, 1/3 (Bruckner).
P. Napisany przez kilka rąk, w tym ręka na s. 35-48 wykazuje chyba wpływy insularne.
Majuskuła jest częściowo czerwono opunktowana (Bruckner). Skopiowany z
północnowłoskiego wzorca (Bischoff). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 72n; C. H. Beeson,
Isidor-Studien, s. 14; B. Bischoff, MS,1, s. 191.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 237, Isidorus: Etymologiae (ss. 328); St. Gallen [St. Gallen], saec.
IX, 1/2 (Bischoff); ok. 830 (Bruckner).
P. Pojawiają się insularne abrewiacje u jednej z rąk (Beeson). Na s. 326 znajduje się
glasariusz terminów greckich. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 85; C. H. Beeson, Isidor-
Studien, s. 14; B. Bischoff, MS,1, s. 192; B. M. Kaczynski, Greek, s. 34nn, 123.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 238, Liber collectaneus Winitharii: glossae; Excerpta ex

Hieronymo (ff. 240); St. Gallen [St. Gallen], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Abrewiacje zawierają insularne formy używane przez Winithara również w
innych rękopisach (Lowe). Na s. 181 wpis Winithara: '(...) omnis enim qui legerit. oret pro.
eo. qui scripsit. si deum habeat (Scarpatetti). Tekstualnie należy do tradycji anglosaskiej
(Bischoff). Lit. CLA, VII, 934; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 73, Taf. 3(s. 325); B.
Scarpatetti, Katalog, Bd. 3, s. 242, Abb. 716(s. 181); K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 59n; B.
Bischoff, MS,1, s. 185; J. Fontaine, Isidore, s. 32n.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 243, Collectio canonum Hibernensis (ss. 254); St. Gallen; St.
Gallen(?) (Duft) [St. Gallen], saec. IXin (Bruckner); IX,1-2/4 (Bischoff, cyt. Kottje); IX,1/2
(Autenrieth).
K. W części kodeksu użyto insularnego pergaminu (Autenrieth, Di Majo). P. Napisany
dwoma alemańskimi rękoma. Wpis anglosaskiego imienia 'Ego Eadberct hunc librum de
veteris et novi instrumenti testimoniis coaptatum et de sanctorum exemplis patrum collectum
multisque scripturarum floribus ornatum non sine corporis labore depingens opitulante Deo
ad finem usque perduxi'. Imię zostało przepisane ze wzorca (Autenrieth, Duft). Według
Clarka Eadberct przepisał ten rękopis, czemu sprzeciwia się Duft. Większe początkowe litery
są czerwono opunktowane. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 74, Taf. 43(s. 6); J. M. Clark,
The Abbey, s. 62n; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 58; R. Kottje,
Kirchenrechtliche Interessen, s. 30; J. Autenrieth, Insulare, s. 149; A. Di Majo, C. Federici,
M. Palma, Indagine sulla pergamena, s. 136.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 247, Beda: Historia ecclesiastica (ss. 302); St. Gallen [St. Gallen],
saec. IXmed (Bruckner).
K. (?) P. Kopia anglosaskiego wzorca (Clark). Rękopis został skopiowany chyba z
Wolfenbüttel, Weiss. 34 (Colgrave-Mynors, Hunter Blair). Tekst zgadza się z Namur 11,
Wolfenbüttel, Weiss. 34 i Würzburg, M. p. th. f. 118 (Butzmann). Lit. A. Bruckner,

638
Scriptoria, III, s. 86; J. M. Clark, The Abbey, s. 66; Bede's Ecclesiastical History, ed. B.
Colgrave, R. A. B. Mynors, s. XLIV, LXV; R. A. B. Mynors, P. Hunter Blair, The Moore
Bede, s. s. 33; H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 145.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 248, Boethius: De arithmetica; Beda: De natura rerum (ss. 228);
St. Denis -Reichenau (Bischoff); St. Galien (Clark) [St. Galien], saec. IXmed; IX, 1/3
(Bruckner).
K. (?) P. Kopia anglosaskiego wzorca (Micheli). Pojawiają się drobne korektury w iryjskim
piśmie. Kodeks odzwierciedla stosunki między St. Denis a Reichenau (Duft). Kodeks jest
skopiowany z iryjskiego wzorca pismem francuskim. Iryjskie korektury nie pochodzą chyba z
Reichenau (Bischoff). Rękopis był częściowo (Beda) skopiowany z iryjskiego Karlsruhe Aug.
167. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 74, Taf. 27(s. 26); J. M. Clark, The Abbey of St. Gall,
s. 66; A. Cordoliani, Les manuscrits de comput, s. 168nn; CCCM, ed. W. M. Stevens, s. 167;
B. Bischoff, MS,3, s. 47, 53; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 926.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 254, Iosephus Scottus: Abrevaitio commentarii Hieronymi in

Isaiam; List Cuthberta o śmierci Bedy (ss. 256)', St. Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2
(Bruckner).
K. (?) P. Kodeks jest kopią wzorca anglosaskiego. W części z Cuthbertem skryba pisze 'th'
dla anglosaskiego 't i d' i 'uu' dla 'p'. Pieśń o śmierci Bedy w staroangielskim skopiowana
została bez rozumienia, co widać po podziale wyrazów (Baesecke). Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 87; M. Esposito, Latin Learning, II, s. 360; G. L. Micheli, L'enluminure, s.
65; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 31; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 41,
60; N. R. Ker, Catalogue, s. 480; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 560; Haubrichs, Die
Angelsachsen und die germanische Stämme, s.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 256, Beda in Marcum (ss. 342)', St. Gallen [St. Gallen], saec.
IX,2/2.
P. Napisany wieloma podobnymi rękoma, których część jest pod insularnym wpływem. Lit.
A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 87.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 260, Beda in Actus Apostolorum et in Apocalypsin (ss. 392)', St.
Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2.
P. Napisany piękną minuskułą z wpływami insularnymi. Na s. 390 jest opunktowany inicjał.
Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 88, Taf. 16(s. 390).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 261, Beda in epistulas Pauli; Hieronymus: Epistulae; Anonymous:
Eclogae tractatorum in psalterium (ss. 276); St. Gallen [St. Gallen], saec. IXin (Bischoff, cyt.
za Kelly); IXmed (Bruckner).
K. (?) P. Kodeks składa się z 2 części s. 1-134 i 135-276. Strony 1-134 napisane są ręką z
wpływami insularnymi z poł IX w. Na s. 140 znajduje się insularny wpis z ok. 820 r.
(Bruckner). Iryjski wpływ na pismo -opis Bischoffa dotyczy s. 146-274 z anonimowym
komentarzem. Taki sam tekst anonimowego komentarza do psałterza znajduje się w Clm.
14715 (Bischoff). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 88; SSBK,2, s. 244; B. Bischoff, MS,1,
s. 238; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 566.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 262, Beda in epistulas canonicas (ss. 328); St. Gallen [St. Gallen],
saec. IXex.
P. Od s. 85 skryba zaczyna wykazywać insularny wpływ w piśmie. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 88n.

639
ST. GALLEN, Stiftsbibl. 265, Epistoła Ermenrici ad Grimaldum; Beda: Carmen de
virtutibus S. Cuthberti; St. Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2.
P. Napisany piękną minuskułą z wpływami insularnymi. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s.
89.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 270, Alcuinus: Dialectica; Cassiodorus; Glossae (ss. 70); St.
Gallen (Bruckner); nie St. Gallen (Bischoff, cyt. za Derolez) [St. Gallen], saec. IXmed
(Bischoff, cyt. za Derolez); IX,2/2 (Bruckner).
K. (?) P. Napisany drobną spiczastą minuskułą z wpływami insularnymi (Bruckner).
Insularne wpływy na abrewiacje -'h' z haczykiem dla 'autem'. Na s. 52 wpisany został futhorc,
alfabet runiczny i isruna. Na s. 55-68 znajdują się grecko-łacińskie i greckie glosariusze. Lit.
A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 90, Taf. 26(s. 52, 63); Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 446n; R.
Derolez, Runica, s. 90nn, 217n; M. L. Rotsaert, Theodisca I, s. 70; U. Schwab, Die Sternrune,
s. 35. F. Steffens, Lateinische, Taf. 53(s. 52).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 273 (I), Poetae scholastici; Versus Columbani ad Hunaldum etc.
(ss. 239); St. Gallen(?) (Bischoff); St. Gallen (Bruckner) [St. Gallen], saec. IX,2/2 (Bruckner);
IX,2/4 (Hall); IX, 1/2 (Marshall).
P. Napisany rękoma z wpływami insularnymi i z insularnymi abrewiacjami. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 90, Taf. 13(s. 74); J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 45; Texts
and Transmission, [J. B. Hall], s. 143, [P. K. Marshall], s. 195.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 273 (II), Cathegoriae Aristotelis ab Augustino translatae (ss. 66);
St. Gallen [St. Galien], saec. IXmed.
P. Napisany przez 1 rękę, która wykazuje w piśmie i w abrewiacjach wpływy insularne. Lit.
A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 90, Taf. 17(s. 32).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 277, Poenitentiale Halitgari (ss. 244); Weissenburg(?) (Kottje);
płd.-zach. Niemcy, Weissenburg(?) (Bischoff); St. Gallen (Bruckner) [St. Gallen], saec.
IX,2/4 (Bischoff, Kottje); IXmed (Bruckner).
P. Ręka pisząca na s. 188-244 wykazuje insularne wpływy w kształcie liter jak i w dukcie
(Bruckner). Wierną kopią tego rękopisu jest St. Gallen 570, napisany w Lotaryngii lub
zachodniej Francji, lub w St. Gallen przez obcego skrybę (Kottje). Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 91, Taf. 2(s. 34, 189); B. B. Boyer, Insular, s. 21 ln; J. Duft, P. Meyer, Die
irischen Miniaturen, s. 61; B. Bischoff, MS,3, s. 196; R. Kottje, Kirchenrechtliche Interessen,
s. 34n.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 280, Flori diaconi collectaneum ex Augustino in epistolas Pauli
(ss. 434); St. Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2.
P. Strony 389-392 są napisane przez rękę z wpływami insularnymi. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 91, Taf. 27(s. 257)1.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 283, Ptrabanus Maurus in Pentateuch; St. Gallen [St. Gallen],
saec. IX,2/2 (Bruckner, Ker).
K. (?) P. Napisany ręką Walahfrida (Lehmann, Bischoffem). Zawiera starogórnoniemieckie
glosy, a wśród nich kilka wzorujących się na glosach anglosaskich; nad trzema z nich litera 's'
(Ker). W/g Meritta pojawia się 1 anglosaska glosa 'halana'. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s.
92, Taf. 30(s. 12); P. Lehmann, ZfB 45(1928), s. llónn; B. Bischoff, MS,2, s. 49; N. R. Ker,
Catalogue, s. 481; H. D. Meritt, Old English Glosses (A Collection), s. XVI, 45; W. Schröder,
Kritisches, s. 167nn.

640
ST. GALLEN, Stiftsbibl. 286, Hrabanus Maurus: De institutione clericorum, (ss. 270f
Regensburg (skryba wyuczony w Fuldzie) [Grimald, opat St. Gallen i Weissenburga], saec.
IX,4/10.
P. Ręka skryby wykazuje cechy anglosaskie. Ten sam skryba pracował również przy Clm.
14405 oraz 14540. Krótki zapis z Freising odzwierciedla dzieje rękopisu (Bischoff). Bruckner
nie widzi cech insularnych. Rękopis zawiera 3 glosy starogórnoniemieckie. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 93, Taf. 2(s. 11), 15(s. 3); SSBK,1, s. 214; B. Bischoff, MS,3, s. 196, 212; J.
Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 45; O. Berggótz, Hrabanus Maurus, s. 11;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 447.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 295, Glossarium', St. Gallen [St. Gallen], saec. IX/X.
K. (?) P. Anglosaski wpływ na glosy (Ker). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 93n; N. R.
Ker, Catalogue, s. 481.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 296 (s. 33-190), Glossae', St. Gallen [St. Gallen], saec. IXmed.
P. Napisany drobną minuskułą z licznymi insularnymi abrewiacjami. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 94.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 299, Glossarium (ss. 336)', St. Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2-
IXex (Bruckner); IX/X (Steinmeyer-Sievers, Wesle).
K. (?) P. Napisany wieloma rękoma, z których część wykazuje insularne wpływy (Bruckner).
Skryba był raczej Niemcem niż Anglosasem (Schröder). Pojawiają się anglosaskie glosy
podobne do glosariusza z Leiden. Niektóre z nich są zanaczone litera 's' (Schlutter, Meritt).
Anglosaskie glosy są takie jak w rękopisie z Selestat [nie podano sygnatury] z XII w.
Wszystkie one znajdują się również w Leiden Voss. qu. 69. Glosy do Dialogów Kasiana
opierają się na tym samym anglosaskim wzorcu, na którym opiera się glosariusz z Leiden,
Voss. qu. 69 (Wesle). Pojawiają się glosariusze greckie. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s.
94; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 449; N. R. Ker, Catalogue, s. 481; O. Schlutter, Weitere
Nachträge zu den althochdeutschen Glossen, JEGPh, 20(1921), s. 385nn; W. Stüben,
Nachträge zu den althochdeutschen Glossen, PBB, 63(1936), s. 454; H. D. Meritt, Old
English Glosses (A Collection), s. 49; C. Wesle, Die althochdeutschen Glossen des
Schlettstadter Codex zu kirchlichen Schriften und ihre Verwandten, Strassbourg 1913, s.
94nn; W. Schröder, Kritisches zu neuen, s. 200; G. Köbler, Ergänzungen, s. 408n; B. M.
Kaczynski, Greek, s. 124.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 317, Augustinus in psalmos (ss. 264) ', St. Gallen [St. Gallen], saec.
IXmed.
P. Napisany pismem z wpływami insularnymi (Bruckner). Strony 56-68 z Visio Pauli
Bischoff datuje na pocz. X w. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 95; B. Bischoff, MS,1, s. 99.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 348, Sacramentarium gelasianum mixtum (ff. 178)', Recja, Chur(?)
(Lowe, Euw); Chur (Gamber) [St. Gallen], saec. ok. 800.
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Euw). P. Inicjały pod wpływem insularnym,
czerwono opunktowane (Lowe). Ornamentyka stylistycznie należy do kręgu iluminacji
anglosaskiej (Zimmermann). Pismo jest podobne do St. Gallen 722 z Chur. Inicjały są w
iryjskim stylu (Chroust). Podobny w piśmie i ornamentyce do St. Gallen, 350. Plecionka w
ornamentyce nawiązuje do Włoch (Bruckner). Ornamentyka podobna do Bern, 207 (Holter).
Inicjały są podobne Müstair, Stiftsarchiv XX 48 N°l(Müller). Niektóre inicjały jak i kolofony
są opunktowane (Euw). Wright widzi elementy południowoangielskiego stylu w
ornamentyce, zwanego przezeń za rękopisem Cotton Tiberius C. II 'Tiberiusstil'. W inicjałach
pojawia się 'styl panelowy' jaki występuje w Vespasian Psalter i w Stockholm A 135.
Skryptorium, w którym powstał rękopis pozostawało pod bezpośrednim wpływem tego

641
anglosaskiego stylu ornamentalnego (Wright). Lit. CLA, VII, 936; A. Bruckner, Scriptoria, I,
s. 89; B. Bischoff, rec. A. Bruckner, HJb, 56(1936), s. 294; tenże, MS,3, s. 23; CLLA, 830; K.
Löffler, Die Sankt Galler, s. 35nn; K. Mohlberg, Das fränkische Sakramentarium Gellasianum
in alamannischen Überlieferung (codex Sangalensis 348), Münster 1918; J. Duft, P. Meyer,
Die irischen Miniaturen, s. 46; K. Gamber, Heimat und Ausbildung der Gelasiana saec. VIII
(Junggelasiana), Sacris erudiri, 14(1963), s. 122; D. H. Wright, The Vespasian Psalter, s.
linn; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 95; I. Müller, Die Initialen des Evangekistars von
Müstair, s. 129nn; A. von Euw, Liber, s. 60n, 78, 81, 83, 88, 100. A. Chroust, ser. I, Lfg.
XVII, Taf. 7(s. 32, 33).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 349 (s. 37-120), Ordo monastico-romanus', St. Gall(?); kontynent
(Duft) [St. Gallen], saec. VIII,2/2; VIIIex (Duft).
K. (?) P. Pismo zbliżone jest do karolińskiego, ale jego cech wskazują na kopiowanie z
insularnego wzorca, prawdopodobnie anglosaskiej proweniencji. Duft identyfikuje ten
rękopis z jednym z wpisów w 'Liber scottice', a skrybę uważa bezpodstawnie za Anglosasa
Lit. CLA, VII, 938; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 43.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 350, Sacramentarium gelasianum mixtum (ff. 58)\ Recja, Chur(?);
Chur (Gamber) [St. Gallen], saec. VIIEIX.
P. Inicjały są pod wpływem insularnym, niektóre czerwono opunktowane. Podobny w piśmie
i ornamentyce do St. Gallen, 348 (Bruckner, Holter). Inicjały są podobne do Einsiedeln 126
(Holter, cyt. zaMüllerem). Lit. CLA, VII, 939; A. Bruckner, Scriptoria, I, s. 90n; CLLA, 831;
K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 38; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 84, Abb. 31-5; I. Müller,
Disentiser Initialkunst, s. 107n; M. L. Rotsaert, Theodisca I, s. 45n; A. von Euw, Liber, s.
lOln (s. 3, 110). A. Chroust, ser. I, Lfg. XVII, Taf. b(s. 8, 9); I. Kirchner, Scriptura, s. 39, tab.
36a.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 451, Beda: martyrologium (ss. 50): Fulda(?), Mainz(?) (Bischoff);
anglosaskie skryptorium w Niemczech (Autenrieth); St. Gallen (Bruckner) [St. Gallen], saec.
IX (Boyer, Gugel); IXmed (Bruckner); VIII (Lindsay).
K. Liniowanie zostało wykonane po złożeniu składek. P. Napisany w anglosaskiej minuskule
(Autenrieth); majuskule (Boyer). Lindsay widzi anglosaską półuncjalę i dużą minuskułę.
Według Lehmanna rękopis został napisany przepiękną kaligrafia anglosaską z Fuldy.
Bruckner określa pismo jako piękne spiczaste pismo iryjskie, a inicjały jako anglosaskie. Lit.
A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 105, Taf. XIII(s. 14); B. Bischoff, Rec. A. Bruckner, HJb,
1939, s. 248; W. M. Lindsay, Notae, s. 484; K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 15n; P. Lehmann,
EdM,l, s. 225; B. B. Boyer, Insular, s. 32; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 66; J.
Autenrieth, Insulare, s. 156; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 79.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 454, Martyrologium Adonis (ss. 368)', St. Gallen [St. Gallen], saec.
IX,2/2.
P. Napisany kilkoma rękoma, z korych część jest pod wpływem insularnym. Pojawiają się
liczne marginalia, niektóre z nich są chyba insularne. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 106;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 452.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 457, Hraban Maurus: Martyrologium', Fulda lub Mainz (Gugel);
Fulda (Vezin) [St. Gallen w IX w. ], saec. IXmed.
K. (?) P. W piśmie widoczny jest niewielki wpływ insularny na kształt niektórych liter
(Chroust). Jest to rękopis wysłany przez Hrabana do Grimalda z St. Gallen. Nie ma cech
anglosaskich (Gugel). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 36n; CCCM, 44, ed. J. McCulloh, s.
XLn; B. Bischoff, MS,3, s. 195; G. D. Hobson, Some Early, s. 215; J. Vezin, Les plus

642
anciennes reliures, s. 405; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 80. A. Chroust, ser. I, Lfg. XVII,
Taf. 8(s. 109, 110).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 567 (s. 1-74), Vita S. Silvestri; Nonantola (Bischoff); St. Gallen
(Bruckner) [St. Gallen], saec. IXin Bischoff w HJb); IXmed (Bischoff); ok. 800 (Bruckner).
K. (?) P. Inicjały są czerwono opunktowane. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 78, Taf. 13(s.
174); B. Bischoff, rec. A. Bruckner, HJb, 57(1937), s. 695; tenże, Manoscritti Nonantolani, s.
114n; K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 40n; B. Colgrave, The Earliest Life of Gregory the
Great, Cambridge 1985, s. 65nn.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 574, Johannes Cassianus: Collationespatrum (ss. 254); St. Galien
[St. Gallen], saec. IX.
K. (?) P. Starannie napisany kilkoma rękoma, z których część jest pod wpływem insularnym
np. od s. 58 (Bruckner). Ornamentyka opiera się na iryjskich, ewentualnie insularnych
wzorcach (Duft). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 112; J. Duft, P. Meyer, Die irischen
Miniaturen, s. 45.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 614 (s. 231-270), De ordine romano; Hieronymus: De nominibus
apostolorum etc.; chyba nie St. Gallen [St. Gallen], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Napisany wieloma rękoma. Ostatnia ręka jest pod wpływem insularnym. Na s. 232
znajduje się współczesny tekstowi głównemu wpis dokonany czarnym atramentem: 'Haec
Amalhere abbas aedidif. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 114.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 722 (sl-16, 19-256), Lex Romana Curiensis (ff. 135); Chur [St.
Gallen], saec. VIII/IX.
K. (?) P. Pismo jest podobne do St. Gallen 348 (Chroust). Napisany retycką minuskułą.
Niektóre inicjały są opunktowane (Mordek). Pismo podobne jest do Stuttgart, WLB, HB. VI.
113 (Speeten). Lit. CLA, VII, 946; A. Bruckner, Scriptoria, I, s. 91nn; K. Löffler, Die Sankt
Galler, s. 38n; B. Bischoff, MS,3, s. 23; J. van der Speeten, Quelques remarques sur la
collection canonique de Weingarten, Sacris erudiri, 29(1986), s. 28; H. Mordek, Bibliotheca
capitularium, s. 660nn. A. Chroust, ser. I, Lfg. XVII, Taf. 7(s. 32, 33).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 728, katalog biblioteki; Lex Salica; Lex Ribuaria; (?) [St. Gallen],
saec. IX,2/2.
K. (?) P. Napisany 1 ręką z wpływami insularnymi. Pojawiają się wtrącenia innej ręki
(Bruckner). Lex Ribuaria skopiowane zostało w X w. (Buchner). Lit. A. Bruckner, Scriptoria,
III, s. 116; XIV, Taf. 14(s. 5); R. Buchner, Textkritische, s. 83, J. Duft, P. Meyer, Die irischen
Miniaturen, s. 82n, Taf. 42(s. 4).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 731, Leges romana Visigothorum, Salica, Alamannorum (ff. 171);
zach. Szwajcaria; Burgundia ew. zach. Szwajcaria (Bischoff); Włochy, Lombardia(?)
(Chroust) [St. Gallen], saec. 793.
P. Napisany prekaroliną typu burgundzkiego przez skrybę Wandalgariusa (Lowe). Unciała w
nagłówkach wykazuje insularne reminiscencje. W piśmie majuskulnym mieszają się elementy
minuskulne. Na s. 342 wpis skryby: 'Deus domine, tu ho[mo?] qui legis hunc librum istum vel
hanc pagina: ora in pro uandalgario scriptore quia nimium peccabilis sum' (Chroust). Lit.
CLA, VII, 950; E. H. Zimmermann, s. 227n, Taf. 150-2; K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 41n.
A. Chroust, ser. I, Lfg. XVII,Taf. 6.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 759, Liber medicinalis; Bretania [(?)], saec. IXin (Bischoff);
VIII/IX (Lindsay).

643
K. (?) P. Napisany kilkoma rękoma. W części końcowej jedna z rąk wykazuje wpływy
insularne oraz insularne abrewiacje. Napisany insularną, zapewne celtycką minuskułą z
wpływami kontynentalnymi (Bischoff). Pismo wskazuje na kontynentalną proweniencję
rękopisu (Beccaria). Lit. K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 16; W. M. Lindsay, Notae, s. 115,
485; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 66; B. Bischoff, MS,2, s. 281; MS,3, 15,
40; A. Beccaria, I codici di medicina, s. 384.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 761, leksty medyczne; Hippocrates; Oribasius (ss. 288);
anglosaskie skryptorium w Niemczech (Autenrieth); Fulda (Duft) [St. Gallen], saec. IX, 1/2
(Autenrieth); IX (Lindsay).
K. (?) P. Napisany w anglosaskiej minuskule (Lindsay, Autenrieth). Lit. W. M. Lindsay,
Notae, s. 485; K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 16; G. Baesecke, Der Vocabularius, Taf. 7(s.
3); J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 39, 66; A. Beccaria, I codici di medicina, s.
386n; J. Autenrieth, Insulare, s. 156.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 825 (s. 339-342), Glossarium; St. Gallen [St. Gallen], saec.
IXmed.
K. (?) P. Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 118.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 862, Servi explanationes (ss. 368); St. Gallen [St. Gallen], saec.
IXmed, za Hartmuta.
K. (?) P. Napisany rękoma z insularnymi wpływami i abrewiacjami. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 119; C. H. Beeson, Insular Symptoms, s. 92; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s.
454.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 869, Aldhelm: De aris; Walahfrid: Carmina; St. Gallen [St.
Gallen], saec. IX,2/2 (Bruckner); IXex (Boyer, Korhammer).
K. (?) P. Występują glosy syntaktyczne grupy L w/g Korhammera. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 120; R. Ehwald, MGH AA 15, s. 10; B. B. Boyer, Insular, s. 215; M.
Korhammer, Mittelalterliche Konstruktionshilfen, s. 56.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 870, Iuvenius (ss. 328); St. Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2
(Bruckner); IX,4/4-Xin (Tarrant).
K. (?) P. Rękopis skopiowany został przez insularnego skrybę. Bezpośredni wzorzec był
napisany w karolińskiej minuskule. Tekst pochodzi z tradycji insularnej (Boyer). Bruckner
nie widzi cech insularnych. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 120n; B. B. Boyer, Traces of
an Insular, s. 240nn; Texts and Transmission, [R. J. Tarrant], s. 263.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 876, Grammatici latini: Ars Asporii; Declinationes nominum;
Servius Donatus Mailus; Beda: De arte metrica (ss. 526); St. Gallen(?) [St. Gallen], saec. IX
(Bischoff); VIII/IX (Beeson, Holtz, Bruckner).
P. Rękopis wykazuje wpływy insularne. Tekst Aspera należy do tradycji insularnej. Wzorzec,
być może nie bezpośredni, był insularny (Law). Obok alfabetu hebrajskiego, łacińskiego,
'scytyjskiego' i Aethicusa pojawiają się anglosaskie runy - w tekście 'De inventione'. Donat
był głosowany w starogórnoniemieckim. Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 80, Taf. 16(s. 143,
195), 17(s. 7, 208), 19(s. 34), 26(s. 155); K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 30n; W. M. Lindsay,
Notae, s. 100; C. H. Beeson, Isidor-Studi en, s. 87; tenże, Paris, Lat 7530, s. 207; CCSL,
123A, ed. W. H. King, s. 61; R. Derolez, Runica, s. 290nn, 377; B. Bischoff, MS,1, s. 86; L.
Holtz, Donat et la tradition, s. 365; V. Law, The Insular, s. 37n, 57n, 100; B. M. Kaczynski,
Greek, s. 89; Bede Libri II De arie metrica et De schematibus et tropis: The Art of Poetry and
Rhetoric, ed. C. B. Kendall, Saarbrücken 1991, s. 29nn, 210n; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s.
454; L. Holtz, Tradition et diffusion, s. 55.

644
ST. GALLEN, Stiftsbibl. 877, Victorinus; Donatus (grammaticalia); Ars Ambianensis;
Sedulius: Carmina; Bonifatius: Ars metrica (ss. 372); okolice Bodensee (Bischoff); płn.
Francja (Bischoff [w:] HJb); St. Gallen (Bruckner) [St. Galien], saec. VIII/IX (Bischoff);
IX, 1/2 (Bischoff, HJb); IX,l/3-IX,l/3 (Bruckner); IX (Holtz).
P. Inicjały są czerwono otoczone. Pośród licznych rąk na s. 117-132 i 201-203 pojawia się 1
ręka insularna (Bruckner). W/g Law występują nieliczne symptomy insularne. Przynajmniej
niektóre teksty gramatyczne wywodzą się z tradycji insularnej. Pojawiają się greckie
liczebniki i alfabet. Występują starogórnoniemieckie glosy marginalne do Donata. Lit. A.
Bruckner, Scriptoria, II, s. 81; B. Bischoff, rec. A. Bruckner, HJb, 57(1937), s. 695; tenże,
MS,2, s. 261; MS,3, s. 81; CCSL, 133B, s. 105; L. Holtz, Donat et la tradition, s. 374; V.
Law, The Insular, s. 40, 56, 67nn; B. M. Kaczynski, Greek, s. 119; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4,
s. 454.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 878, Beda; Priscianus; Donat; Alcuin (grammaticalia) (ss. 394);
St. Gallen i Reichenau; Reichenau(?) (Kendall) [St. Gallen, Chur w XV w. (Lehmann)], saec.
IXmed; IX,2/4 (Bischoff, Law); 829-849 (Kendall); ok. 840 lub wcześniej (Reynolds).
P. Lekki insularny wpływ na pismo Walahfrida w Vademecum -Walahfrid przebywał w
Fuldzie. Kodeks służył Walahfridowi jako zbiór wypisów i notatek, w tym i różne alfabety:
hebrajski, grecki oraz runiczny z tradycji anglosaskiej (Bruckner). W części z kalendarzem i
w Recepcie pojawiają się insularne abrewiacje, pochodzące z wzorca anglosaskiego lub
dolnoreńskiego (Munding). Według Bischoffa kalendarz jest fuldajski. Norweskie runy (z 16
znakowego futharku) są w części 'głosowane' według interpretacji anglosaskiej (Derolez,
Runica). Runy są z IX w. w typie duńskim. Niektóre nazwy run nawiązują do
staronorweskiego oryginału (Derolez, Scandinavian). W Abecedarium występują pewne
elementy anglosaskie, które równie dobrze mogąbyć interpretowane jako starosaskie (Klein).
Lit. A. Bruckner, Scriptoria I, s. 93n; K. Preisendanz, Die Reichenauer, s. 297; E. Munding,
Die Kalendarien von St. Gallen aus 21 Handschriften IX-XI Jahrhundert, Texte [Texte und
Arbeiten, 36], Beuron 1948, s. 19n; tenże, op. cit., Untersuchungen [Texte und Arbeiten, 37],
Beuron 1951, s. 170; P. Lehmann, Ein Bücherverzeichnis der Dombibliothek von Chur aus
den Jahre 1457, SBAW, phil.-philol. Kl., München 1920, nr 4, s. 15; s. R. Derolez, Runica, s.
73nn,; tenże, Runic Literacy, s. 425n; tenże, Scandinavian Runes, s. 878; B. Bischoff, MS,2,
s. 34-51, Taf. 2-3(s. 212, 24, 335, 291); MS,3, s. 86, 221; L. D. Reynolds, The Medieval
Tradition of Seneca Letters, Oxford 1965, s. 92nn Taf. 1; CCSL, 123A, ed. C. B. Kendall, s.
62 oraz tamże, ed. Ch. W. Jones, s. 181; C. Jeudy, L'Institutio de nomine, s. 130n; V. Law,
The Insular, s. 40, 67nn, 104; W. Haubrichs, Error inextricabilis. Form und Funktion der
Labyrinthabbildung in mittelalterlichen Handschriften, [w:] Text und Bild: Aspekte des
Zusammenwirkens zweier Künste in Mittelalter und früher Neuzeit, hrsg. C. Meier, U.
Ruberg, Wiesbaden 1980, s. 69n; B. M. Kaczynski, Greek, s. 119; O. Berggötz, Hrabanus
Maurus, s. 13; M. Passalacqua, Priscian's Institutio, s. 194; taż, I codici, s. 278; G. Schmidt,
Karolingische Autographen, s. 139nn; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 455; T. Klein, Studien
zur Wechselbeziehung, s. 309nn.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 902, Hrabanus: De computo; Nie St. Gallen [St. Gallen], saec.
IX,2/2.
P. Napisany 1 ręką, która jest chyba pod wpływem insularnym. Lit. A. Bruckner, Scriptoria,
III, s. 122; B. Bischoff, MS,3, s. 194.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 903, Priscianus: Institutio grammatica (ff. 175); płn. Włochy,
Verona(?); Verona (Bischoff) [(?)], saec. VIIEIX.

645
P. Insularne abrewiacje. Kodeks jest najprawdopodobniej kopią insularnego wzorca (Lowe,
Law) Lit. CLA, VII, 951; B. Bischoff, MS,3, s. 30; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 79; P.
Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258; V. Law, The Insular, s. 21.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 907, Winitharii glossarium (ff. 158); St. Gallen [St. Galien], saec.
VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek, które tworzą quiniony. P. Kodeks w całości został napisany przez Winithara.
Insularne abrewiacje z zestawu używanego przez Winithara (Lowe). Fischer przypuszcza, że
rękopis był kopiowany z włoskiego wzorca. Lit. CLA, VII, 952; A. Bruckner, Scriptoria, II, s.
81; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 97; B. Fischer, KdG,2, s. 204; V. Law, The Insular, s.
37n.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 908, Iunilius de Partibus divinae legis; Eucherius: Formulae
[palimpsest] (ff 8); płn. Włochy, najprawdopodobniej Bobbio [pół. Włochy lub Szwajcaria],
saec. VIEVIII.
P. Napisany północnowłoską minuskułą prekarolińską. Insularne abrewiacje (Lowe).
Komentarz należy do iryjskiej tradycji. Inne teksty w rękopisie zawierają materiał
apokryficzny znany w Iroszkotom i Anglosasom (Wright). Traube określa użytą w rękopisie
półuncjałę jako iryjską. Lit. CLA, VII, 965; L. Traube, Nomina Sacra, s. 217; J. Duft, P.
Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 66; C. D. Wright, Apocryphal Lore and Insular Tradition
in St. Gall, Stiftsbibliothek MS 908, [w:] Irland und die Christenheit, s. 124-45; tenże,
Sources of Anglo-Saxon, s. 95; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 555n; B. Bischoff, Italienische
Handschriften, s. 180. E. Chatelain, Uncialis, s. 55, tab. 3l(s. 217).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 908 + ZÜRICH, Zentralbibliothek, C 79b (f. 16-19), Anonymous
commentaris in Genesim (ff. 210); pin. Włochy(?), Szwajcaria(?); płn. Włochy, okolice
Mediolanu lub Recja (Bischoff) [pół. Włochy lub Szwajcaria], saec. VIII/IX.
P. Napisany ręką podobną do ręki pierwszego skryby z Einsiedeln 27 i do pisma z Vaticano,
Pal. lat. 1547 (Bischoff). Pojawiają się insularne abrewiacje, które być może pochodzą z
insularnego wzorca (Wright). Lit. CLA, VII, 953; SSBK,1, s. 44; B. Bischoff, MS,3, s. 32n;
C. D. Wright, Apocryphal Lore and Insular Tradition in St. Gall, Stiftsbibliothek MS 908,
[w:] Irlandund die Christenheit, s. 124-45.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 911, 'Abrogans'; Gennadius: De ecclesiasticis dogmatibus (ff

160); płd.-zach. Niemcy [nie St. Gallen ani Murbach]; wsch. Francja, skryptorium z
wpływami insularnymi (Bischoff); St. Gallen (Baesecke) [St. Gallen od 1 poł. IX w. ], saec.
Vlllex; VIII,2/2 (Bischoff).
P. Napisany zasadniczo jednorodnym pismem, ale pojawiają się inne wtręty. Ręce, ok. 20, są
trudne do rozdzielenia. Występuje bardzo charakterystyczny kształt litery 'a', który znajduje
się jeszcze w kontynentalno-anglosaskim Clm. 21051 i oraz w powstałych we Włoszech pod
wpływem insularnym Köln, Schnütgen-Museum, Sammlung Ludwig, XIV 1 [obecnie Malibu,
J. Paul Getty Museum], Pewne cechy paleograficze pochodzą z insularnego wzorca lub
wcześniejszych poprzedników. Pojawia się konfuzja s-ss, insularny inicjał 'N', insularna
abrewiacja dla 'per', szczególna forma litery 'a' (cc). Tuż po powstaniu wpisano probatio
pennae 'omnium inimicorum'. Sprawą otwartą jest czy wpływy są iryjskie, czy anglosaskie.
Pojawiają się 2 grupy run (Bischoff). Według Baesecke rękopis skopiowany został z
pochodzącego z Murbach insularnego wzorca. Występują insularne abrewiacje (Lowe).
Inicjały naśladujące insularne wzory (Fischer). Często początkowe litery są wyróżnione albo
wielkością, albo są czerwono opunktowane lub czerwono wypełnione -ma to służyć
zaznaczeniu nowego wyrazu (DS). Na s. 320-2 znajduje się staroniemieckie (alemańskie)
tłumaczenie Pater noster i Credo (Köbler). Lit. CLA, VII, 966; K. Löffler, Die Sankt Galler,

646
s. 44nn; G. Baesecke, der deutsche Abrogans, s. 11-5, Taf. 11; B. Bischoff, Anlage, Schrift
und Ausstattung der St. Galler 'Abrogans'-Handschrift, [w:] Das älteste deutsche Buch, s. 1-
82; MS,3, s. 95; J. Splett, Der Abrogans und das Einsetzen althochdeutscher, s. 235nn; tenże,
Rec. z Das älteste deutsche Buch, Die 'Abrogans', PBB(Tübingen, 100(1978), s. 473-82; R.
Derolez, Runica, s. 422; G. Köbler, Ergänzungen, s. 439. Das älteste deutsche Buch, Die
'Abrogans'-Handschrift der Stiftsbibliothek St. Gallen, hrsg. B. Bischoff, J. Duft, S.
Sonderegger, St. Gallen 1977; H. Fischer, Schrifttafeln, Taf. Ia, II; F. Steffens, Lateinische,
Taf. 43(s. 52).

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 912 (s. 189/190, 225/226), Glossarium 'Abba, Abavus' (ff. 2);
Szwajcaria [(?)], saec. VIII/IX.
K. Kodeks napisany jest na vellum. P. Pochodzi z tego samego skryptorium co St. Gallen
229. Baesecke zauważa konfuzję n-r, która jest śladem insularnego wzorca - nie zaznacza
dokładnie, o którą część rękopisu St. Gallen, 912 mu chodzi, ale zawierająca 'Abavus'. Lit.
CLA, 967b; G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s. 136n.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 913, Hieronymus: Epistoła ad Paulinum; Vocabularius S. Galii;

Excerpta varia ff. 102); niemieckie skryptorium z anglosaską tradycją (Lowe, Bischoff);
Murbach (Baesecke); Echternach(?) (Mettke) [St. Gallen], saec. VIII,2/2; ok. 790 (Baesecke).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany jest w niedoświadczonej majuskule anglosaskiej
ręką kontynentalną. Inicjały próbują naśladować insularne formy (Lowe, Bischoff). Wpis na
f. 8 z anglosaskimi wtrętami z VIII w.: 'Te kanit adcelebratque polus, rex gazifer, hymnisj
trans Zephyrique globum scandunt tua facta per axem'. Pojawia się konfuzja s-ss i akcenty
ponad monosylabami. Liczne insularne abrewiacje (Lowe). Fischer mówi o anglosaskiej
półuncjale typu kontynentalnego. Na s. 139-144 występują anglosaskie glosy. Strona 140:
ags. glosa 'auis q: sonitu facit in aqua' po niej 'porphirionem. non fit in brittania' (Merit, Ker,
Baesecke). W części opiera się na tym samym wzorcu co BN, lat. 2685, ale nie bezpośrednio
(Schreiber). Zawiera również glosy biblijne wywodzące się ze szkoły w Canterbury
(Bischoff-Lapidge). Lit. CLA, VII, 976; K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 17; G. Baesecke, Der
Vocabularius Sti. Galii in der angelsächsischen Mission, Halle a/S 1933; H. D. Meritt, Old
English Glosses (A Collection),, s. XV-XVI, 44, 48; B. Bischoff, MS,1 s. 80, MS,3, s. 94; N.
R. Ker, Catalogue, s. 481; J. Autenrieth, Insulare, s. 156; H. Schreiber, Die Glossen, s. 8Inn;
H. Mettke, Zum Kasseler Codex, s. 501nn; B. Bischoff, M. Lapidge, Biblical Commentaries,
s. 287n. H. Fischer, Schrifttafeln, Taf. Ib

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1394 (s. 105-106), Responsa theologica; Francja [St. Galien], saec.
VIII/IX.
P. Jedna omyłka zaznaczona jest symbolami d-h. Lit. CLA, VII, 981.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1394 (s. 121-122, 125-128) + ZOFINGEN, Stadtbibliothek, P.

32, Aldhelmus: De metris ff. -f); anglosaskie skryptorium w Niemczech; Alemania (Bischoff)
[St. Gallen], saec. Vlllex (Lowe); IXin (Boyer, Bruckner, Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Pismo przypomina południowoangielską minuskułę.
Inkaust jest czarny. Abrewiacje zawierają insularne symbole. Współczesne korektury wpisane
są w anglosaskiej minuskule (Lowe). Rękopis był wzorcem dla Einsiedeln 167. Zawiera na f.
127 trudne do odczytania glosy rylcowe (2 anglosaskie -Meritt) do Aldhelma 'Aenigmata'.
Lit. CLA, VII, 982; A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 81, 106; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s.
15; B. Bischoff, Rec. A. Bruckner, HJb, 57(1937), s. 694nn, HJb, 59(1939), s. 248n; R.
Ehwald, MGH AA 15, s. 37; B. B. Boyer, Insular, s. 214n; J. Duft, P. Meyer, Die irischen
Miniaturen, s. 45, 66; B. Bischoff, MS,3, s. 223; J. Autenrieth, Insulare, s. 156; N. R. Ker,

647
Supplement, s. 130; H. D. Meritt, Old English Glosses, American Philosophical Society,
1959, s. 542; tenże, Old English Glosses, Mostly Dry Point, JEGF 60(1961), s. 441.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1394 (s. 123/124), Isidorus: Ethymologiae; niemieckie

skryptorium z anglosaską tradycją [(?)], saec. VIII/IX.
K. Użyto insularnego pergaminu, liniowanie nie jest możliwe do określenia. P. Napisany w
anglosaskiej minuskułę. Pojawia się konfuzja s-ss. Lit. CLA, VII, 983; J. Autenrieth,
Insulare, s. 156.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395 (s. 412-415), Augustinus: Sermones (ff. 2)\ płn. Włochy,
skryptorium z insularnymi wpływami [St. Gallen], saec. VII.
K. Liniowanie wykonano na miazdze, najprawdopodobniej po złożeniu składek, jak wskazują
nakłucia na obu marginesach. P. Napisany w skryptorium z wpływami insularnymi. Lit.
CLA, VII, 987; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258; J. Autenrieth, Insulare, s. 156.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395 (s. 440/441), Epistolarium (frg. f Irlandia lub iryjska kolonia
na kontynencie (Duft) [St. Gallen], saec. IXin (Spilling); IXmed (Duft).
K. (?) P. Napisany dwiema rękoma w iryjskiej minuskułę. Jedna z nich jest pokrewna ręce z
St. Gallen, 904 (Duft). Glosy wpisane zostały ręką anglosaską podobną do ręki glos z
Würzburg, UB, M. p th. f. 3 f. lv, 66v (Spilling). Lit. J. Duft, P. Meyer, Die irischen
Miniaturen, s. 43, 66; H. Spilling, Angelsächsische, s. 76; J. Duft, Irische
Handschriftenüberlieferung, s. 931.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1396 II (s. 1-12), Anonymi commentum in Donatum: Francja,
najprawdopodobniej Tours; Tours (Bischoff) [W Szwajcarii od IX wieku], saec. VIII; VIII
przed Alkuinem (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: pergamin jest być może insularny, nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany w minuskułę prekarolińskiej.
Pojawia się konfuzja s-ss. Ręka Alemańska z IX wieku wpisała na s. 9 i 10 gramatyczne
'Questiones'. Lit. CLA, VII, 992; B. Bischoff, MS,2, s. 13; R. McKitterick, The Diffusion, s.
405.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1396 V (s. 3-6), Verba seniorum; płn. Włochy lub Francja(?) [St.
Gallen], saec. VII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Lit. CLA, VII, 993.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1399 a 2, Antiphonarium (frg. 2); St. Gallen [St. Gallen], saec.
VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nacięcia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany przez Winithara. Rękopis zawiera zespół insularnych skrótów
używanych przez Winithara. Lit. CLA, VII, 996; CLLA, 1301; K. Holter, Der Buchschmuck,
s. 97.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1399 a. 3, Hieronymus: Epistulae (f. 1); Szwajcaria(?); Włochy,
Aosta(?) (Bischoff) [St. Gallen], saec. VIII/IX.
K. Nakłucia są najprawdopodobniej na obu marginesach, rodzaju pergaminu nie da się
określić. Lit. CLA, VII, 997; B. Bischoff, MS,3, s. 32.

ST. MAURICE, Archives de l'abbaye, S. N., etykietka relikwi; (?) [St. Maurice], saec. VII.
P. Pismo na etykietce 'Sancto Neceta'jest pod lekkim wpływem insularnym. Lit. ChLA, I, 26.

648
ST. OMER, BM, 15, Hieronymus in Psalmos (ff. 231); płn.-wsch. Francja(?), St. Amand(?)
(Bischoff) [St. Bertin], saec. VIII/IX (Bischoff); VIII (CGD); IXin (Lindsay).
K. (?) P. Jeden ze skrybów często używa insularnego skrótu dla 'ecce'. Lit. CGD, 3, s. 18; W.
M. Lindsay, Notae, s. 64; B. Bischoff, MS,3, s. 13.

ST. OMER, BM, 81, Beda: Collectione in epistolas Pauli; Francja [@], saec. IXmed
(Bischoff); IX, 1/2 (Wilmart).
P. Napisany przez 10 skrybów karolińskich, którzy pochodzili z różnych szkół, m. in. z jeden
z Würzburga, inny ze szkoły frankosaksońskiej, dwaj kolejni wykazują wpływy insularne.
Korektorem w obrębie jednej ręki był Iryjczyk, który prawdopodobnie był nauczycielem
(Bischoff). Napisany przez kilku skrybów, z których część wykazuje wpływy insularne
wynikające z ich pochodzenia. Foliały 1-16 wykonał skryba piszącypismem z wpływami
insularnymi oraz stosujący insularne inicjały. Korygowany był specyficzną ręką insularną.
Wzorzec nie był anglosaski. Lit. A. Wilmart, La collection de Bede le Venerable sur 1'Apotre,
RB, 38(1928), s. 16-52, zwł. s. 38; B. Bischoff, MS,3, s. 53.

ST. OMER, BM, 91, Beda: Commentarius in epistulae Pauli', (?); Francja (Wilmart) [St.
Bertin], saec. IXmed (Bischoff); IX, 1/2 (Wilmart); IXin Laistner).
K. (?) P. Kodeks jest dziełem 10 rąk piszący ch karolińską minuskułą w stylu insularnym
(Boyer). Rękopis został napisany przez kilku skrybów, z których część wykazuje wpływy
insularne wynikające z ich pochodzenia. Skrybowie Anglosasi adoptowali styl kontynentalny,
ale zachowując cechy insularne, głównie w abrewiacjach. Korektury wpisane zostały
specyficzną ręką insularną. Wzorzec nie był anglosaski (Wilmart). McKitterick mówi o
podobnych warunkach powstania rękopisu jak Köln, 106, czyli skrybowie pochodzący z
różnych ośrodków pracujący razem nad jednym kodeksem, w tym i anglosascy. Bischoff
widzi przynajmniej 10 rąk karolińskich, które pochodzą z kilku szkół: z Würzburga,
zachodni oni emiecka, frankosaksońska. Pośród nich 2 ręce wykazują wpływy insularne. W
obrębie jednej z rąk widać ślady pracy iryjskiego korektora, zapewne nauczyciela (Bischoff).
Lit. CGD, 3, s. 54; A. Wilmart, La collection de Bede le Venerable sur 1'Apótre, RB,
38(1928), s. 16-52, zwł. s. 38; M. L. W. Laistner, A Hand List, s. 38; B. B. Boyer, Insular, s.
32; B. Bischoff, MS,3, s. 7, 53; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 323.

ST. OMER, BM, 257 (f. 1-7), Evangelia', Northumbria(?) [St. Omer], saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską majuskułą. Lit. CLA, VI, 826; J. A.
Harmon, Codicology, s. 201; R. McKitterick, The Diffusion, s. 419.

ST. OMER, BM, 267, Vita S. Cuthberti; Augustinus: Soliloquia; Hieronymus: Epistulae;
Cyprian (ff. 83); St. Bertin(?) [St. Bertin], saec. IX,3/3 (Dumville); IX/X (Colgrave,
McKitterick).
K. (?) P. Napisany w insularnej minuskule przez więcej niż jednego skrybę. Istnieje
podobieństwo do Oxford, Bodleian Digby 63 (Dumville). Boyer stwierdza, że pismo niejest
insularne. Pojawia się konfuzja s-ss (Colgrave). Lit. CGD, 3, s. 135; J. F. Kenney, Sources, s.
281; B. Colgrave, Two Lives of Saint Cuthbert, Cambridge 1940, s. 17; B. B. Boyer, Insular,
s. 211; D. N. Dumville, Motes and Beams, s. 251; R. McKitterick, The Diffusion, s. 402.

ST. OMER, BM, 279 (ff. 1-2), Isidorus: Differentiae; Anglia lub kontynentalne centrum z
wpływami insularnymi [St. Bertin], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Insularna majuskuła niewprawnego skryby. Insularne abrewiacje. Inicjały insularne czerwono
opunktowane. Występuje konfuzja s-ss. Lit. CLA, VI, 827; R. McKitterick, The Diffusion, s.
419.

649
ST. OMER, BM, 342 bis (f. B), Glossae super Amos (ff. 1)\ Irlandia bądź Walia [St. Bertin],
saec. VIEVIII; VIIIex (Bischoff); VIII/IX (Boyer).
K. Napisany na nie liniowanym, insularnym pergaminie. P. Anglosaskie imiona wpisane na f.
104 ręką z X w. W/g Boyer rękopis napisany jest anglosaskim pismem. Insularna majuskuła i
minuskułą. Insularne abrewiacje. Akcenty umiejscowione ponad monosylabami i
końcówkami -is. Występuje konfuzja s-ss. Kilka glos celtyckich (Lowe). Parkes zauważa
typowo iryjski sposób punktacji. Glosy są raczej iryjskie niż celtyckie (Dumville cyt.
McKitterick). Celtyckie - iryjskie bądź bretońskie pismo (Bischoff). McKitterick wiąże
rękopis z obecnością Iryjczyków w St. Bertin. Lit. CLA, VI, 828; B. Bischoff, MS,1, s. 240;
tenże, Epinal, s. 14; B. B. Boyer, Traces of an Insular Tradition, s. 245; A. Boutemy, Un
monument capital de l’enluminure anglo-saxonne, s. 179; T. J. Brown, The Irish Element, s.
116; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 560; M. B. Parkes, The Contributions, s. 22; tenże, Pause, s.
25, pl. 9; R. McKitterick, The Diffusion, s. 419.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsarchiv 29. 4. 9 [zob. MÜNCHEN, BS, Clm. 14659]

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. XXV/4. 8 [olim XXV. a. 4], Capitularia; Leges
(ff. 184); pin. Włochy [St. Blasien], saec. 817-823 (Eisler), przed 818/819 (Buchner).
P. Insularny wpływ na ornamentykę (Eisler). Pojawia się konfuzja r-s (Buchner). Lit. R.
Eisler, Die Illuminierten, s. lOOnn, Fig. 54-7(f. lv, 2r, 95v, 116v); R. Buchner, Textkritische,
s. 74nn; A. Bühl er, Capitularia, s. 343.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 2/1 (f. 21-42) (olim 25. 2. 16), Anonimi Scotti
commentarius in Donatum; Anglia; Northumbria(?) (Löfstedt) [Murbach od ok. 800], saec.
VIII; VIII, 1/2 (Bischoff, Löfstedt).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą z elementami kursywy
przez więcej niż jednego skrybę. Późniejsze wpisy dokonane zostały karolińską minuskułą z
wpływami anglosaskimi z VIIEIX w. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami i
końcowymi 'is' oraz konfuzje s-ss. Proste inicjały czerwono opunktowane. Omyłki
zaznaczane są przez h-d. Na f. 21r dwukrotny wpis ręką karolińską z wpływami insularnymi:
'thiot' (Lowe). Rękopis jest dziełem 3 skrybów używających minuskuły w typie
northumbryjskim. Prawie wszystkie korektury pochodzą od ręki anglosaskiej, częściowo są
rylcowe i są niewiele późniejsze od tekstu. 2 anglosaskie glosy rylcowe. Występują
pojedyncze korektury wprowadzone ręką z Murbach. Występuje kilka glos rylcowych
wprowadzonych pismem anglosaskim z VIII w. Wiersz pochwalny, który został wpisany
jeszcze w Anglii w drugiej tercji VIII w. Kodeks wykazuje ślady złożenia go w sposób
umożliwiający jego transport (Löfstedt). Według Bischoffa rękopis służył jako szkolny
podręcznik. Tekst komentarza powstałna przełomie VII/VIII w. Zdaniem Law autor pracował
w środowisku iryjskim, być może w Northumbrii, lub sam był Iroszkotem. Lit. CLA, X,
1452; CCSL, 133D, ed. B. Löfstedt, s. 45; B. Bischoff, MS,1, s. 97, 181, 282; MS,3, s. 218;
V. Law, The Insular, s. 87n.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 2/1 (f. 1-20) (olim 25. 2. 16), Pompeius:
Commentum in artem Donati: płn. Anglia [Murbach], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Anglosaska minuskułą z elementami kursywy. Insularne abrewiacje i konfuzje s-ss. Omyłki
wprowadzane są za pomocą znaków h-d. Występują akcenty ponad monosylabami. Na f. 1
pojawia się w zapisakch liturgicznych insularna minuskułą z VIII w. z długimi
descendencjami. Probationes pennae z VIIEIX w. wpisane w anglosaskiej uncjale. Wpisy:

650
'oxnalip' w anglosaskiej majuskule i 'thitker' w karolińskiej minuskule. Lit. CLA, X, 1451; B.
Bischoff, MS,3, s. 218; L. Holtz, Tradition et diffusion, s. 53.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 2/1 (f. 43-75) (olim 25. 2. 16), 'Sergius':
Explanationes in artem Donati; płn. Anglia [Murbach], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany insularną, najprawdopodobniej anglosaską
minuskułą, nagłówki w insularnej majuskule. Insularne abrewiacje. Występują akcenty ponad
monosylabami. Insularne inicjały są czerwono opunktowane lub z czerwonymi kropkami
wewnątrz. Na f. 68 wpis karolińską ręką z Murbach. Lit. CLA, X, 1453; B. Bischoff, MS,3, s.
218.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 4/1 [olim 25. 4. 8] [olim XXV. a. 4], Capitularia;
Leges (ff. 184); płn.-wsch. Włochy, Aquileja(?) (Bischoff) [Wien (Mordek); Reichenau(?)
(Preisendanz)], saec. IXin (Bischoff); IX,1/3, tuż po 816 (Mordek); 817-823 (Holter, Stamm).
K. (?) P. Insularny (anglosaski) wpływy na pismo (Bischoff). Silny insularny wpływ na
ornamentykę. Zawiera ok. 70 inicjałów. Powstał w tym samym skryptorium co Vaticano
Barberini lat. 679 i młodszy Graz, UB, 412. Napisany kilkoma rękoma (Bischoff, Mordek).
Lit. K. Preisendanz, Die Reichenauer, s. 131; R. Eisler, Die illuminierten, s. lOOnn, Fig. 54-
7(f. lv, 2r, 95v, 116v); K. Holter, Die Bibliothek, Handschriften, s. 360, Abb. 506-11 (f. lv,
2r, 57v, 72v, 61v, 8lr); Das tausendjährige St. Blasien; Ausstellung im Kolleg St. Blasien [G.
Stamm], Karlsruhe, Bd. 1, Katalog, 1983, s. 128, Abb. (f. 122r, lv); B. Bischoff, Die Rolle
von Einflüssen, s. 98; O. Homburger, Ein vernichtetes Denkmal, s. 192n; Karl der Grosse.
Werk und Wirkung, nr 464; SSBK,2, s. 175; B. Bischoff, MS,3, s. 34; H. Mordek, Ein Bildnis
König Bernhards von Italien? Zum Frontispiz in Cod. St. Paul (Kärnten) Stiftsbibliothek 4/1,
[w:] Societä, istituzioni, spiritualitä. Studi in onore di Cinzio Violante, vol. 2, Spoleto 1994, s.
547-55, Tav. IV(f. 117v, lOv, 136r); tenże, Bibliotheca capitularium, s. 685nn, 751; tenże,
Frühmittelalterliche Gesetzgeber, s. 1005nn. B. Krusch, Neue Forschungen zu den drei
oberdeutschen Leges, [Abhandlungen der Göttinger Gesellschaft der Wissenschaften, NF,
20(1927), Taf. 1-6.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 5/1 (f. 3-6, 9-56) [olim 25. 2. 35] [olim XXV. a.
5], Isidorus: De ojficiis; płn. Włochy (Bischoff); teren nadbodeński (Holter) [Reichenau od 1
poł. IX w. ], saec. IXin (Bischoff); IX, 1/3 (Mordek).
K. (?) P. Insularny (anglosaski) wpływ na pismo i inicjały (Bischoff). Napisany przez kilka
rąk pismem wykazującym wpływy insularne (Mordek). Rękopis był korygowany przez
Reginberta. Na f. 3r znajduje się inicjał naśladujący insularne wzory (Holter). Lit. K.
Preisendanz, Die Reichenauer, s. 112nn, Taf. 3(f. 74v, 75r); K. Holter, Die Bibliothek,
Handschriften, s. 360, Abb. 496 (f. lv), 497 (f. 3v); CCSL, 113, 1989, ed. C. M. Lawson, s.
31*n; P. H. Pascher, [w:] Schatzhaus Kärntens. 900 Jahre Benediktinerstift, 1, Katalog,
Klagenfurt 1991, s. 155n, Abb. 9. 6 (f. 3r); B. Bischoff, MS,3, s. 34; H. Mordek, Bibliotheca
capitularium, s. 695nn.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 7/1 [olim 29. Kassette, 1], Statuta conciliorum et
decretapontificum (ff. 195); Włochy; płn. Włochy (Holter) [Reichenau], saec. VIII/IX.
P. Rękopis zawiera 12 inicjałów, niektóre są opunktowane i częściowo pod wpływem
insularnym (f. 135r) (Holter). Lit. CLA, X, 1457; K. Preisendanz, Die Reichenauer, s. 121nn,
Taf. 8(141v); G. Baesecke, Frühgeschichte, 2 (1953), s. 191; K. Holter, Die Bibliothek,
Handschriften, s. 360, Abb. 499 (f. 20r), 500 (f. 44r).

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 9/1 (olim 25. 1. 35, olim XXV. a. 9), Isidorus:
Liber Prooemiorum ff. 79); Szwajcaria bądź płd. Niemcy [Reichenau], saec. VIII/IX.

651
P. Występują insularne abrewiacje. Małe kapitały na początkach sentencji są otoczone
czerwoną linią (Lowe). Pismo jest podobne do Clm. 14830 (Bischoff). Lit. CLA, X, 1458; K.
Preisendanz, Die Reichenauer, s. HOn, Taf. l(f. 54v); K. Holter, Die Bibliothek,
Handschriften, s. 361, Abb. 502 (f. 26v); SSBK,2, s. 245.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 979 (f. 4) [obecnie syg. 1218], Sacramentarium',
Anglia(?) [(?)], saec. VIII/IX.
K. Użyto insularnego pergaminu, metody liniowania nie można ustalić. P. Napisany zwartą
anglosaską majuskułą (Lowe). Tekst należy do tradycji anglosasko-kampańskiej (Gamber).
Lit. CLA, X, 1459; L. Einzenhöfer, Zu dem angelsächsischen Sakramentarfragment von St.
Paul in Kärnten (Stiftsbib. Cod. 979, f. 4), RB, 80(1970), s. 291-3; K. Gamber, Das
altkampanische Sakramentar. Neue Fragmente in angelsächsischer Überlieferung, RB,
79(1969), s. 332n; tenże, Das Regensburger, s. 290nn; Katalog der Ausstellung, s. 39nn.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 979 (f. 5, 6) [zob. Karlsruhe, BLB, Aug. fragm.
119]

ST. PETERSBURG, Publicznaja Biblioteka im. M. E. Sałtykowa Szczedrina, F. v. I. 2,

Regula S. Basilii (ff. 55)', Corbie(?); Corbie (Ganz) [Corbie], saec. VII/VIII.
K. W części rękopisu pojawiają się insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Wykazuje wiele podobieństw do St.
Petersburg Q. v. I. 13 i został z pewnością napisany w tym samym skryptorium (Lowe).
Ornamentyka silnie nawiązuje do stylu z Luxeuil (Micheli). Lit. CLA, XI, 1598; A. Staerk,
Les manuscrits latins, s. 12, vol. 2, tab. 16; E. H. Zimmermann, s. 186, Taf. 86-7; G. L.
Micheli, L’enluminure, s. 80; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 406; R. McKitterick,
The Diffusion, s. 416; D. Ganz, Corbie, s. 125.

ST. PETERSBURG, F. v. I. 3 A (f. 1-38), Phillipus presbyter in lob (ff. 38p, Northumbria
lub kontynent; Northumbria (Lowe, Fischer); Corbie(?) (Dobiaś, Jones); skryptorium
kontynentalne (McKitterick); nie Corbie (Ganz) [Corbie], saec. VIII,2/2; VIII/IX (Dobiaś).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Dzieło Northumbryjczyka, być może pracującego na
kontynencie. Pierwsze litery wiersza są zwykle większe i czasem czerwono opunktowane.
Występują insularne abrewiacje i konfuzję s-ss. Atrament jest czarny. Rękopis powstał w tym
samym skryptorium co dalsza część kodeksu. Glosy interlineame wpisane są pismem
insularnym współczesnym tekstowi (Lowe). Napisany uncjałą przez 1 skrybę, być może z
Corbie. Ornamentyka w całości insularna (Dobiaś). Napisany prawdopodobnie przez skrybę
imieniem Peregrinus, które pasowałoby do jego anglosaskiego pochodzenia i pobytu na
kontynencie (McKitterick). Lit. CLA, XI, 1599; A. Staerk, Les manuscrits latins, s. 35, vol. 2,
tab. 28; O. Dobiaś-Rożdestvenskaja, Un codex insulaire des VII-IX siecles ä Corbie
(Leninopolitanus F. v. I 3), Bulletin de 1'Academie des Sciences de 1'URSS, Classe des
Humanites, 1930, s. 183-93; taż, Codices, s. 121n, 131n; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 81;
E. A. Lowe, English Uncial, s. 23; L. W. Jones, The Scriptorium,II, s. 387; B. Bischoff, MS,2,
s. 333; B. Fischer, KdG,2, s. 186; R. McKitterick, The Diffusion, s. 401, 416; D. Ganz,
Corbie, s. 129n.

ST. PETERSBURG, F. v. I. 3 B (f. 39-108), Hieronymus in Isaiah, Northumbria lub

kontynent (Lowe, McKitterick); Corbie (Dobiaś) [Corbie], saec. VIII,2/2; VII/VIII (Dobiaś).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Dzieło kilku rąk northumbryjskich skrybów, którzy być
może pracowali na kontynencie. Występują insularne abrewiacje i konfuzję s-ss. Kapitały na
początku sentencji są czerwono opunktowane. Inkaust jest w stylu insularnym, bardzo czarny.

652
Puste końce wierszy wypełnione są przecinkami (Lowe). Napisany anglosaską kursywą.
Dzieło 4 rąk (Dobiaś). Lit. CLA, XI, 1600; A. Staerk, Les manuscrits latins, s. 34; O. Dobiaś-
Rozdestvienskaja, Un codex insulaire, [w:] Bulletin de 1'Academie des Science de, s. 183-93,
tab. 1-4; taż, Codices, s. 129-31; L. W. Jones, The Scriptorium,II, s. 387; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 401; D. Ganz, Corbie, s. 130; R. Gryson, P.-A. Deproost, Commentaire de
Jerome sur le prophete Isaie, Freiburg 1993, s. 37n.

ST. PETERSBURG, F. v. I. 4 + LONDON, Brit. Mus. Burney 340, Origenes: Homiliae de

visionibus Balaam (ff. 104f Corbie lub okolice; Corbie (Ganz) [Corbie], saec. VII.
K. Częściowo kodeks był liniowany po złożeniu składek. P. Napisany frankijską uncjałą.
Cytaty zaznaczane są na sposób insularny przez przecinki na marginesie. Lit. CLA, II, 182;
XI, **182; A. Staerk, Les manuscrits latins, s. 23; D. Ganz, Corbie, s. 126.

ST. PETERSBURG, F. v. I. 5, Hieronymi Psalterium triplex cum canticum (ff. 109)', Corbie
[Corbie], saec. VIIImed-VIII,2/2; Vlllmed (Dobiaś).
P. Litera 'y' jest insularnego kształtu i kropkowana (Lowe). Insularny wpływ na pismo
(Dobiaś). Podbne pismo pojawia się w F. v. I. 6 (Ganz). Lit. CLA, XI, 1601; CLLA, 1608; A.
Staerk, Les manuscrits latins, s. 24; O. Dobiaś, Codices, s. 140n; D. Ganz, Corbie, s. 43, 131;
R. Gryson, Esaias, s. 829.

ST. PETERSBURG, F. v. I. 7 (f. 1-40), Gregorius M.: Epistulae', płn. Włochy (Lowe,
Bischoff); Friulia (Dobias) [Corbie], saec. Vlllex ok. 787.
P. Kodeks zawiera insularne abrewiacje. Napisany karolińskim pismem w typie włoskim
przez kilka rąk. Rękopis był darem Pawła Diakona dla Adalharda, opata Corbie (Lowe). Być
może zawiera autograf Pawła Diakona (Ganz). Lit. CLA, XI, 1603; A. Staerk, Les manuscrits
latins, s. 27, tab. 10; O. Dobiaś-Rozdestvenskaja, La main de Paul Diacre sur un codex du
Ville siecle envoye ä Adalhard, Memorie storiche Forogiuliesi, 25(1929), s. 129-43; B.
Bischoff, MS,3, s. 30; Karl der Grosse, Werk und Wirkung nr 360a; P. Engelbert, Zur
Frühgeschichte, s. 258; D. Ganz, Corbie, s. 155.

ST. PETERSBURG, F. v. I. 8, Evangelia cum prologis (ff. 215p Anglia; kontynentalne

skryptorium z wpływami anglosaskimi(?) (McKitterick); płd. Anglia (Zimmermann,
Nordenfalk) [St. Maur-des-Fosses, potem St. Germain-des-Pres], saec. VIII,2/2; ok. 800
(Nordenfalk); VIII (Zimmermann).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską majuskułą i minuskułą kilkoma
rękoma bardzo czarnym inkaustem. Występują insularne abrewiacje. Ornamentyka jest
insularna np. tablice kanonów. Tekst należy do tradycji northumbryjski ej (Lowe).
Ornamentyka rękopisu jest południowoangielska (Zimmermann). Higgitt zauważa zbieżności
w systemie używania kapitały w piśmie wyróżniającym z tym jaki występuje w Księdze z
Kells. Pojawia się inskrypcja runiczna na f. 213 (Parsons). Na f. 177 McKitterick widzi
uncjałę z wpływami kontynentalnymi. Brown uważa kodeks za dzieło kilku skrybów i 3
iluminatorów. Lit. CLA, XI, 1605; A. Staerk, Les manuscrits latins, s. 25, vol. 2, tab. 21-3;
Latinskie rukopisy, cz. 1, 1983, s. 19; E. H. Zimmermann, s. 304n, Taf. 321-6; G. L. Micheli,
L'enluminure, s. 28nn, pl. 13, 50, 77(f. 16r, 78, 18); Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr
398, Abb. 46n; B. Bischoff, MS,1, s. 26; T. H. Ohlgren, Insular, s. 36n; H. Schröder, Das
Leningrader Evangeliar F. v. I. 8. Eine insulare Handschrift des 8. Jahrhunderts, Diss.
München 1974 [nie dotarłem]; M. P. Brown, The Lindisfarne Scriptorium, s. 155; J. A.
Harmon, Codicology, s. 197; R. McKitterick, The Diffusion, s. 420; D. Parsons, Anglo-Saxon
Runes, s. 208; J. Higgitt, The Display Script, s. 222.

653
ST. PETERSBURG, F. v. I. 11 A (f. 1-249), Cassiodorus: Historia tripartita, Noirmoutier
(Corbie) [Corbie], saec. Vlllex; 814-821 (Dobiaś).
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Dobiaś), przeciwnego zdania jest Lowe. P.
Występują insularne abrewiacje. W/g Lindsaya każdy quaternion napisany został przez
innego skrybę. Rękopis napisany podczas wygnania Adalharda w Noirmoutier (Lowe). Lit.
CLA, XI, 1606; A. Staerk, Les manuscrits latins, s. 44, vol. 2, tab44n; O. Dobiaś, Codices, s.
156n; E. H. Zimmermann, s. 193n, Taf. 102(f. 249r); W. M. Lindsay, Notae, s. 486; D. Ganz,
Corbie, s. 143.

ST. PETERSBURG, F. v. I. 13, Ps.-Cirilli in Leviticum (ff. 114); Corbie [Laon, Corbie],
saec. IXin.
K. (?) P. Występują ligatury anglosaskie 'mi, ni' (Dobiaś). Występują insularne abrewiacje
(Lindsay). Na podstawie tego rękopisu korygowano Laon, 11 (Siegmund, Contreni). Lit. A.
Staerk, Les manuscrits latins, s. 45, vol. 2, tab. 46; O. Dobiaś, Codices, s. 144nn; W. M.
Lindsay, Notae, s. 64; A. Siegmund, Die Überlieferung, s. 116; J. J. Contreni, The Cathedral
School, s. 43; D. Ganz, Corbie, s. 137.

ST. PETERSBURG, F. v. I. 16, Ambrosii super Lucam (ff. 212+2); @ ['ex museo Załuski'],
saec. @.
P. Napisany półuncjałą i minuskułą, w których widać insularne wpływy (Dobiaś). Lit. A.
Staerk, Les manuscrits latins, s. 233; O. Dobiaś, Codices, s. 139n.

ST. PETERSBURG, F. v. II. 3 [zob. BERLIN, Deutsche Staatsbibl., Phillipps 1745]

ST. PETERSBURG, F. v. VI. 3, Tractatus de morbis mulierum (ff. 44); Corbie [St.
Germain-des-Pres], saec. VIII/IX; IXin (Bischoff).
P. Zawiera insularne abrewiacje. Puste końce wierszy wypełnione są czerwonym
ornamentem. Lit. CLA, XI, 1611; A. Staerk, Les manuscrits latins, s. 42, tab. 11; B. Bischoff,
MS,2, s. 262, 264.

ST. PETERSBURG, F. v. XIV. 1 + PARIS, BN, lat. 7701 (f. 129-40), Carmen de Iohanne;
Venantius Fortunatus; Aldhelmus; Symposius; Probae Cento (ff. 157); Corbie [Corbie], saec.
VIII/IX.
P. Steffens widzi insularny wpływ na merowińskie pism (Steffens). Rękopis zawiera wiersz
'Iohannis celsi rimans'. Wiersz ten jest wpisany ręką glosatora A (identyfikowana z
Bonifacym i może też jego autorstwa) z Fulda Cod. Bonif. 1 w St. Petersburg, Q. v. I. 15 oraz
znajduje się również w Zürich, C. 68 z St. Gallen z ok. 900 r. (Lapidge). Lit. CLA, V, 570,
XI, **570; R. Ehwald, MGH AA 15, s. 330n; B. B. Boyer, Insular, s. 220; O. Dobiache-
Rojdestvenskaia, Questions, s. 22nn, pl. l(f. 1); M. Lapidge, Autographs, s. 111. F. Steffens,
Lateinische, Taf. 49.

ST. PETERSBURG, F. v. I. 1 [zob. PARIS, BN, lat. 11641]

ST. PETERSBURG, O. v. I. 1 [zob. AVRANCHES, BM, 48 (F. I-II)]

ST. PETERSBURG, O. v. I. 3, Evangelium Matthei (ff. 78); Corbie [Corbie], saec. VIII, 1/2;
Vlllin (Mutzenbecher).
P. Pismo pierwszej ręki przypomina kursywę minuskulną z BN, lat. 17655. Oba rękopisy
pochodzą z tego samego skryptorium. Lowe nie widzi cech insularnych. Glosy łacińskie
wpisane zostały ręką z wpływami insularnymi z poł. VIII w. Wpis: 'lege et ora pro me
peccatore' (Mutzenbecher). Lit. CLA, XI, 1624; A. Mutzenbecher, Codex Leningrad Q. v. I.
3, s. 411; O. Dobiaś, Codices, s. 122nn, 137n; D. Ganz, 39nn, 125.

654
ST. PETERSBURG, O. v. I. 4, Cassianus: Collationes patrum (ff. 121)', Corbie(?); Corbie
(Dobiaś) [Corbie], saec. VIII, 1/2; Vlllex (Dobiaś).
P. Napisany pismem 'eN'. Litery 'g' i 'r' mają anglosaskie formy (Dobiaś). Litery 'y' i V mają
insularne kształty. Pojawia się konfuzja s-ss. Pojawiają się anglosaskie zanki cytowań
(Lowe). Lit. CLA, XI, 1625; A. Staerk, Les manuscrits latins, s. 38; O. Dobiaś, Codices, s.
134nn; L. W. Jones, Ancient Prickings, s. 18; D. Ganz, Corbie, s. 131.

ST. PETERSBURG, plut. I nr 10, C dssiodori-Epiphanii Historia ecclesiastica tripartita (ff.

250); Corbie [Corbie], saec. IXin.
P. Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. CSEL, 71, 1952, ed. W. Jacob, R. Hanslik, s.
XVIIn.

ST. PETERSBURG, Q. v. I. 13, Gennadius: De dogmatibus; Hieronymus: Epistolae ff. 42);

Corbie(?); okolice Corbie lub bardziej na wschód (McKitterick) [Corbie], saec. VII/VIII.
K. Liniowanie pierwszej składki wykonano w/g systemu insularnego, pozostałe stylem
kontynentalnym. Pergamin jest prawdopodobnie insularny. P. Pismo przypomina St.
Petersburg F. v. I. 2, z pewnością został napisany w tym samym skryptorium. Słowa są
rozdzielane w sposób ledwie zauważalny (Lowe). Inicjały wykazują silne powiązania z
ornamentyką z Luxeuil (Nordenfalk). Lit. CLA, XI, 1616; O. Dobiaś-Rożdestvenskaia,
Histoire, s. 115n; E. H. Zimmermann, s. 187, Taf. 88(f. 16v, 3v); Karl der Grosse. Werk und
Wirkung, nr 405; D. Ganz, Corbie, s. 39-41, 125; R. McKitterick, The Diffusion, s. 417.

ST. PETERSBURG, Q. v. I. 14, Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem ff. 158)', Luxeuil(?)
[Corbie od VIII w. ], saec. VIEVIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany minuskułą z Luxeuil kilkoma rękoma. Początki sekcji zaczynaja się
dużymi, stopniowo zmniejszającymi się literami. Lit. CLA, XI, 1617; E. H. Zimmermann, s.
174, Taf. 62-7; L. W. Jones, The Scriptorium,II, s. 392-3; O. Dobiaś-Rozdestvenskaja,
Codices, s. 125n; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 402; B. Bischoff, MS,2, s. 287,
301; R. McKitterick, The Scriptoria of Merovingian, s. 187; D. Ganz, Corbie, s. 124n.

ST. PETERSBURG, Q. v. I. 15, Isidorus: Prooemium, etc; Aldhelm; Hieronymus ff. 79);
płd.-zach Anglia (Lowe, Bischoff, Wright); Anglia(?) (Lapidge); kontynent (Boyer); Peronne
(Traube); Corbie (Dobiaś); Peronne lub Corbie (Lindsay) [Corbie w VIII w. ], saec. VIII,2/2;
VIII (Bischoff); VIII/IX (Dobiaś).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Rękopis pochodzi z kręgu św. Bonifacego i być może
zawiera jego odręczne notatki. Napisany został bardzo czarnym inkaustem. Pojawia się
konfuzja s-ss (Lowe). W/g Dobiaś występują 4 ręce anglosaskie i 2 kontynentalne z
wpływami anglosaskimi. Traube określał pismo jako iryjskie. Lindsay również widzi
fragmenty napisane pismem kontynentalnym, ale dopuszcza możliwość, że nie wszystko
zostało napisane jednocześnie lub kodeks składał się pierwotnie różnych rękopisów. Lindsay
uważa rękopis za dzieło Anglosasa. Na f. 7lr tekst jest kontynuowany w piśmie 'eN' z Corbie
-w/g opisu Ganza (The Merovingian) kontynuacja dotyczy tylko 2 kolumn na f. 71.
McKitterick uznaje ten fakt za ślad kontaktów Bonifacego z Corbie. Na f. 63v znajduje się
wiersz 'lohannis celsi rimans' wpisany ręką glosatora A z Fulda Cod. Bonif. 1. Wiersz ten był
kopiowany w St. Petersburg, F. v. XIV. 1 i Zürich, C. 68 i jego autorem był
najprawdopodobniej Bonifacy. Lit. CLA, XI, 1618; L. Traube, VuA, [Peronna]; O. Dobiache-
Rojdestvenskaia, Questions, s. 24nn, pl. l-2(f. 70-71); W. M. Lindsay, Notae, s. 67, 487; O.
Dobiaś, Codices, s. 55, 132nn; B. B. Boyer, Insular, s. 214; B. Bischoff, MS,1, s. 183, 186;
MS,3, s. 41; M. B. Parkers, The Handwriting, s. 122nn; H. Spilling, Angelsächsische, s. 49;

655
D. Ganz, The Merovingian Library, s. 163; tenże, Corbie, s. 20, 42, 130; CCSL, 113, ed. Ch.
M. Lawson, s. 26n; R. Sharpe, An Irish Textual Critic and the Carmen paschale of Sedulius:
Colman's Letter Feradach, The Journal of Medieval Latin, 2(1992), s. 53; M. Lapidge,
Autographs, s. 109nn, Tav. l(f. 63v).

ST. PETERSBURG, Q. v. I. 16, Hieronymi liber comitis redactio Gregoriana (ff. 169);
Corbie [Corbie], saec. VIII/IX; VIII,2/2 (Gamber).
P. Ornamentyka jest pod wpływem insularnym (Dobiaś). Lowe nie widzi wpływów
insularnych. Lit. CLA, XI, 1619; CLLA, 1005; O. Dobiaś, Codices, s,142n; W. Thiele,
Sapientia Salomonis, s. 108.

ST. PETERSBURG, Q. v. I. 17, Augustinus: Retractiones (ff 66); Corbie [Corbie], saec.
Vlllex.
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Dobiaś), Lowe jest odmiennego zdania. P.
Napisany czarnym atramentem (Lowe). Pojawiają się insularne abrewiacje w glosach.
Archaizmy w abrewiacjach i punktacji wskazują na bardzo stary wzorzec (Mutzenbacher).
Lit. CLA, XI, 1620; O. Dobiaś, Codices, s. 159n; CCSL, 57, ed. A. Mutzenbecher, s.
XXXVII; D. Ganz, Corbie, s. 142n.

ST. PETERSBURG, Q. v. I. 18, Beda: Historia ecclesiastica (ff 162); Wearmouth-Jarrow

(Lowe, Parkes); Anglia (Arngart); Echternach(?) (Boyer) [(?)], saec. VIII, 1/2; VIII,3/4
(Dumville, cyt. Lapidge); nie później niż 747 r. (Colgrave-Mynors).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą w Northumbrii, jak
sugeruje ornamentyka. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami i insularne abrewiacje.
Konfuzje s-ss. Uncjała jest w typie Amiatinusa. Inkaust jest czarny. Probationes pennae na f.
161 z IX w. wykazują karolińskie formy w literach 'a, b, c' (Lowe). Kodeks powstał na
zamówienie, być może z kontynentu. Służył za wzorzec dla London, BL, Cotton Tiberius A
XIV (Parkes). Rękopis powstawał w 2 fazach w latach 731-46 (Lapidge). Być może
skopiowany został z autorskiego egzemplarza Bedy (Colgrave-Mynors). Lit. CLA, XI, 1621;
O. Dobiaś-Rożdestvenskaja, Un manuscrit de Bede ä Leningrad, Speculum, 3(1928), s. 314-
21; E. A. Lowe, English Uncial, s. 23; tenże, A Key to Bede's Scriptorium: Some
Observations on the Leningrad Manuscript of the 'Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum',
Scriptorium, 12(1958), s. 182-90; B. B. Boyer, Insular, s. 31; E. Okasha, The Leningrad Bede,
Scriptorium, 12(1958), s. 35n; M. Schapiro, The Decoration of the Leningrad Manuscript of
Bede, Scriptorium, 12(1958),s. 191-207; D. H. Wright, The Date of the Leningrad Bede, RB,
71(1961), s. 274-86; M. Bevenot, Towards the Dating of the Leningrad Bede, Scriptorium,
16(1962), s. 365-9; T. J. M. van Els, The Kassel, s. XXVIIIn; M. B. Parkes, The Scriptorium,
s. 97, 11 ln; tenże, Pause, s. 27; Bede's Ecclesiastical History of the English People, ed. B.
Colgrave, R. A. B. Mynors, Oxford 1991, s. XLIV; M. Lapidge, Autographs, s. 116nn, tav.
2(f. 86v); M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 19. The Leningrad Bede. An 8th-Century
Manuscript of the Venerable Bede's Historia ecclesiastica gentis Anglorum in the Public
Library, ed. O. Arngart, [EEMF, 2], Kobenhavn 1952.

ST. PETERSBURG, Q. v. I. 19, Rufini in symbolum (ff. 34); Corbie [Corbie], saec. IX
(Lindsay); Vlllex (Dobiaś).
K. (?) P. Niewielkie wpływy insularne na pismo. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 487; O.
Dobiaś, Codices, s. 153nn; D. Ganz, Corbie, s. 137.

ST. PETERSBURG, Q. v. XIV. 1, Paulinus Nolanus: Carmina de sancto Felice (ff. 22);
Anglia, tam gdzie London, Cotton Nero D. IV; Northumbria (Ganz) [Corbie], saec. VIII,2/2.

656
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Lowe nie określa rodzaju pergaminu. P. Napisany anglosaską minuskułą przez chyba
więcej niż jedną rękę. Czarne inicjały są czerwono opunktowane. Pojawia się konfuzja s-ss.
Powstał w tym samym skryptorium co Pal. lat. 236 (f. 4-29) jak wskazują wspólne cechy
paleograficzne (Lowe). Na f. 1 insularne rysunki o namaszczeniu Dawida i zwycięstwie nad
Goliatem. Rękopis jest dubletem Vat. Pal. lat. 235 (McKitterick, Ganz). Lit. CLA, XI, 1622;
E. H. Zimmermann, s. 310, Taf. 332; J. J. Alexander, Insular Manuscripts, s. 65n; T. H.
Ohlgren, Insular, s. 39; B. Bischoff, MS,1, s. 78; R. McKitterick, The Diffusion, s. 401; D.
Ganz, Corbie, s. 41, 130.

STRASBOURG, S. N. [zagubiony], C'anonum collectio Hispana [Codex Rachionis] (ff.

279)\ Strasbourg [Strasbourg], saec. 788.
K. (9) P. Małe inicjały są czerwono opunktowane (Lowe). Homburger widzi insularne
wpływy na ornamentykę, które uwidaczniają się w czerwonym opunktowaniu inicjałów. Lit.
CLA, VI, 835; O. Homburger, Ein vernichtetes Denkmal merowingischer Buchkunst aus
frühkarolingischer Zeit, der 'Rachio-Kodex' der Bongarsiana, [w:] Festschrift Hans R.
Hahnloser, Stuttgart 1961, s. 185-206; B. Bischoff, MS,3, s. 20; E. Kessler,
Auszeichnungsschriften, s. 57; G. Cames, Dix siecles d'enluminure, s. 27, il. 24n.

STUTTGART, Hauptstaatsarchiv, Fonds Klosterarchiv Rot., Lex Romana visigothorum

(ff. 2)\ Recja [Rot], saec. VIII/IX.
P. Niektóre grupy liter są czerwono opunktowane. Pojawia się raz konfuzja s-ss jak i
pojedynczy akcent nad 'äctibus'. Lit. CLA, IX, 1362.

STUTTGART, WLB, Cod. Bibl. 2° 12, Psalterium Romanum (ff. 93f Anglosaskie centrum
na kontynencie (Lowe, Gamber); Echternach (Netzer); Echternach(?) (Backhouse, Irtenkauf);
Anglia(?) (Irtenkauf) [Echternach od pocz. IX w. ], saec. VIII; Vlllmed (Gamber); VIII, 1/2
(Bischoff, Irtenkauf).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Napisany w uncjale (anglosaskiej-Netzer). McKitterick mówi o uncjale typowo frankijskiej.
Korektury są w insularnej, niekaligraficznej minuskule. Występuje konfuzja s-ss. Razury
zaznaczone są na sposób insularny przez 3 kropki w trójkącie. Iluminacje są dziełem
Anglosasa działającego na kontynencie, który twórczo wykorzystuje motywy i język
merowińskiego iluminatorstwa (Alexander). Małe inicjały są anglosaskie, duże sugerują
kontynentalne pochodzenie (Lowe, Irtenkauf). Holter wyróżnia dwóch twórców inicjałów,
drugi pracował od f. 87. Psałterz ten odzwierciedla treść Hieronimowego Psalterium
Romanum. Archetypem był zapewne rękopis przywieziony do Anglii przez bpa Hadriana z
Kampanii (Gamber). Rękopis tekstualnie jest bliski psałterzowi z Montpellier, 409; oba
pochodzą z tego samego, kontynentalnego wzorca (Holter). Lit. CLA, IX, 1353; CLLA,
1610; Stuttgarter Zimelien: Würtembergische Landesbibliothek. Aus Schätzen ihrer
Handschriftensammlung [W. Irtenkauf], Stuttgart 1985, s. 16, Abb(f. 63r); E. A. Lowe,
English Uncial, s. 23; B. Bischoff, MS,2, s. 333, 338; K. Holter, Das Alte, s. 435; B. Davesac,
The Stuttgart Psalter. Its pre-Carolingian Sources and its Place in Carolingian Art, Columbia
University 1972 [mikrofilm w UB Heidelberg] [nie dotarłem]; J. J. G. Alexander, Insular, s.
54n; T. H. Ohlgren, Insular, s. 28;K. Holter, Das Alte, s. 429n; tenże, Insular oder
italienisch?, s. 190; R. McKitterick, Frankish Uncial, s. 380; N. Netzer Cultural, s. 7; The
Making of England [Backhouse], s. 162, il. 128a-c (f. 1, 32, 63). E. T. Dewald, The Stuttgart
Psalter, Priceton 1930; A. Dold, Lichtbild-Ausgabe des Stuttgaerter altlateinischen Unzial-
Psalters, Beuron 1936;

STUTTGART, WLB, Cod. Frag. 100 [zob. DARMSTADT, Hessische LHB, 895 (luźna
karta)]

657
STUTTGART, WLB, Cod. Fragm. 64 [zob. MÜNCHEN, BS, Clm. 29159]

STUTTGART, WLB, HB. VI. 113, Collectio canonum Andegavensis (ff. 222); Recja,
Chur(?); Chur (Bischoff) [Weingarten], saec. Vlllex.
P. Napisany 1 ręką retycką. Insularne abrewiacje. Inicjały pod wpływem insularnym są
czerwono opunktowane. Występują akcenty ponad monosylabami (Lowe). Pismo jest
podobne do St. Gallen 722 (Speeten). Według Micheli ornamentyka nawiązuje do stylu z
Canterbury. Lit. CLA, IX, 1360; J. Autenrieth, Die Handschriften der Würtembergischen LB
Stuttgart, Bd. 3, s. 113-6; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 101; Karl der Grosse. Werk und
Wirkung, nr 379; B. Bischoff, MS,1, s. 79; MS,3, s. 23; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 95;
H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 294n; J. van der Speeten, Quelques remarques sur la
collection canonique de Weingarten, Sacris Erudiri, 29(1986), s. 25-118; J. Autenrieth,
Insulare, s. 154; taż, Die kanonistische Handschriften, s. lOn.

STUTTGART, WLB, HB. VII 9, (f. 1); St. Gallen [@], saec. IXin (nie notowany przez
Lowego); VIII (Lindsay).
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje (Lindsay). Ten sam skryba przepisywał St. Gallen
99, 125, 916, Zürich, Zentralbibl., C. 14 (Knodt). Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 76; R. Knodt,
Die Hauptschreiber des Codex St. Gallen, Stiftsbibliothek 916, Scriptorium, 47(1993), s. 37-
42.

STUTTGART, WLB, HB. VII. 9, Hieronymus; Ps.-Hieronymus (ff. 171); St. Gallen(?)
[Konstanz, potem Weingarten], saec. ok. 800.
K. (?) P. Rękopis napisany jest minuskułą alemańską przez 2 bardzo podobne ręce. Na f. 139r
po pierwszej części tekstu pojawia się imię 'Radgar' wpisane runami. Imię to pojawia się w
dokumuntach z St. Gallen. Taki sam wpis znajduje się w St. Gallen 127 (Autenrieth). Lit. J.
Autenrieth, Codices iuridici, s. 151; taż, Die Domschule, s. 38n; K. Preisendanz, Die
Reichenauer, s. 132nn; K. Löffler, Zur Frage, s. 10n, 15nn, pl. 2; R. Derolez, Runica, s. 426;
R. Knodt, Die Hauptschreiber, s. 39, pl. 13c(f. 56v).

STUTTGART, WLB, HB. VII. 41, Beda: Explanatio Apocalypsis, super Acta Apostolorum
(ff. 148); skryptorium nadbodeńskie (Autenrieth); Konstanz (Löffler) [Weingarten], saec.
IX, 1/3-2/3.
K. (?) P. Raz pojawia się insularny skrót dla 'enim'. Występuje konfuzja s-ss (Laistner). W
lustrze przedniej okładki pojawiają się liczne probationes pennae, w tym anglosaski alfabet
do litery 'm'. Na lustrze tylnej okładki również probationes pennae (IX-XI w. ), a pośród nich
3 linijki napisane ledwo czytelnym duktem anglosaskim (Autenrieth). Pismo jest podobne do
Würzburg, M. p. th. f. 24 (Hofmann). Lit. J. Autenrieth, Codices iuridici, s. 185n; K. Löffler,
Zur Frage, s. 12, 18n; M. L. W. Laistner, Bedae Venerabilis expositio, s. XIX; J. Hofmann,
Regula Magistri, s. 143n.

STUTTGART, WLB, HB. XIV. 1, Alcuinus: Vita Willibrordi (ff. 41); Echternach
[Echternach, Konstanz], saec. IXin.
K. (?) P. Napisany anglosaskim pismem w mieszanym stylu. W/g Kurras rękopis napisany
został minuskułą i majuskułą z wpływami insularnymi. Insularna ornamentyka. Netzer uważa,
że rękopis jest napisany zarówno pismem insularnym jak i karolińskim. Lindsay notuje
insularne abrewiacje. Według McKitterick rękopis jest napisany różnymi stylami pisma z
wyraźnymi elementami insularnymi pochodzącymi z Echternach. Lit. M. S. Buhl, L. Kurras,
Die Handschriften der Würtembergischen LB Stuttgart, Bd. 4,2, s. 95; K. Löffler, Zur Frage,
s. 8; W. M. Lindsay, Notae, s. 76, 488; C. Nordenfalk, Ein karolingisches Sakramentar, s.
230n; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 447; B. Bischoff, MS,3, s. 7; R. McKitterick,

658
The Diffusion, s. 429; N. Netzer, Cultural, s. 7; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 18, Taf. II
(f. 4r). K. Löffler, Romanische Zierbuchstaben und ihre Vorläufer, Stuttgart 1927, Taf. 6 [nie
dotarłem],

STUTTGART, WLB, Theol. et Philos. qu. 628, Gregorius M.: Dialogi (ff. 4); insularny
ośrodek na kontynencie(?); Anglia(?) (Bischoff) [(?)], saec. VII/VIII.
P. Napisany uncjałą. Abrewiacje są w formie charakterystycznej dla insularnej uncjały.
Występuje konfuzja s-ss. Lit. CLA, IX, 1356; B. Bischoff, MS,2, s. 339.

STUTTGART, WLB, Theol. fol. 208, Hieronymus: Commentarius in Mattheum (ff. 157):
St. Amand [Salzburg], saec. Vlllex.
P. W kolofonie na f. 157r pojawiają się runy i greckie litery Lit. CLA, IX, 1354; SSBK,2, s.
104; K. Holter, Insular, s. 193.

TORINO, Bibl. Naz. D. III. 5, Leo M.: Epistulae (ff. 5); płn. Włochy [Turyn, S. Maria de
Stafarada], saec. VIII.
P. Inicjały sąw typie anglosaskim. Słowa są dobrze oddzielane. Całkowity brak insularnych
symptomów w piśmie. Lit. CLA, Supp, 1764.

TOURS, BM, 10, Octateuch (ff. 351); Tours(?); Tours (Rand) [Tours potem Fleury w X/XI
w. ], saec. VIII/IX.
P. W zestawie abrewiacji znajdują się również insularne. Lowe nie widzi żadnych
symptomów insularnych. Lit. CLA, VI, 837; E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 98n; tenże, On
the Symbols, s. 61nn; M. Mostert, The Library, s. 250.

TOURS, BM, 22, Evangeliae (ff. 279); Francja (Bischoff); Fleury(?) (Koehler, Nordenfalk,
Porcher); Tours (Rand, McKitterick) [Fleury, potem Tours], saec. po 814, IX,2/4 (Bischoff);
IXin za Alkuina lub tuż po jego śmierci (Rand, Koehler, Nordenfalk).
K. (?) P. Napisany złotą uncjałą iryjską z wpływami kontynentalnymi, zapewne nie przez
Iroszkotów. Insularne abrewiacje (Rand). Tablice kanonów są bardzo podobne do tych z Bem
348, ze skryptorium we Fleury (Koehler). Podział tablic kanonów jest podobny do
turońskiego BN, lat. 260 (Nordenfalk). Bischoff nic nie mówi o insularnym charakterze
rękopisu. McKitterick widzi w tym rękopisie prawdopodobny ślad działalności Anglosasów
w Tours. Lit. E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 102; tenże, A Preliminary Study, s. 386; W.
Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 324; C. Nordenfalk, Beiträge zur Geschichte der
turonischen Buchmalerei, s. 301, Abb. 14-15(f. 12rv); O. Homburger, Eine unveröffentliche
Evangelienhandschrift aus der Zeit Karls des Grossen, ZSAK, 5(1943), s. 149nn; Karl der
Grosse. Werk und Wirkung, nr 425, Abb. 62; M. Mostert, The Library, s. 250; J. Porcher,
Bibliotheque Nationale: Les manuscrits ä peinture, s. 37; B. Bischoff, MS,3, s. 17; A.
Petrucci, L'onciale, s. 131; R. McKitterick, The Diffusion, s. 405.

TOURS, BM, 286, Augustinus: De musica (ff. 115); Tours [Tours], saec. IXin.
P. Napisany przez dwóch skrybów, których Rand identyfikuje z Fredegidusem i z
AldoWystępują insularne abrewiacje. Lit. E. K. Rand, A Nest of Ancient Notae, Speculum,
2(1927), s. 160-76.

TRIER, Bibliothek des Priesterseminars, 100 [R. VI. 3], Beda: De arte metrica, De
schematibus; Isidorus: Etymologiae; (?) [Trier, St. Eucharius -St. Matthias], saec. IX/X
(Kendall).
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje (Kendall). Lit. J. Marx, handschriftenverzeichnis
der Seminarbibliothek zu Trier, Trier 1912, s. 77; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 16; CCSL,

659
123A, ed. C. B. Kendall, s. 63; Stadtbibliothek Trier. Karolingische Beda-Handschrift aus St.
Maximin, hrsg. G. Franz, U. Lehnart, Trier 1990, s. 58n.

TRIER, Dombibliothek, 61 (134), Evangelia (ff. 207f Echternach(?); Echternach (Netzer)

[Echternach (Bischoff)], saec. VIII; VIII, 1/2 (Bischoff, Netzer); VIII,2/4 (Alexander,
Mütherich); ok. 730 (Nordenfalk).
K. W części kodeksu występują insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin,
nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany zasadniczo we
frankijski ej uncjale; a foliały 5v-9r, 10-14, 19-20r, 141-144v w doskonałej majuskule
anglosaskiej -obaj skrybowie pracowali jednocześnie. Kapitała w części kontynentalnej ma
cechy insularne. W części insularnej pojawiają się akcenty umiejscowione ponad
monosylabami, anglosaskie abrewiacja dla 'autem' oraz grecka litera 'psi' dla 'ps'.
Ornamentyka jest mieszanką elementów insularnych i rzymskich (Lowe). Postacie
ewangelistów wykonane zostały w insularnym stylu i są zapewne kopiami z innego rękopisu.
Inicjały są przeważnie merowińskie, część imituje wzorce anglosaskie, jeszcze inne są czysto
anglosaskie (Alexander). Ten sam skryba jest prawdopodobnie autorem dwóch nagłówków i
kilku inicjałów w Augsburg, UB, 1. 2. 4°2 (Ó Cróinin). 2 Higgitt zauważa zbieżności w
systemie używania kapitały w piśmie wyróżniającym jaki występuje w Księdze z Kells.
Insularny skryba wpisał się na f. 5v i 125v 'Thomas scribsif i na f. 11 'Thomas'. McKitterick
uznaje tego skrybę za Anglosasa. Rękopis zawiera liczne wpisy liturgiczne dokonane
kursywą z wpływami z Luxeuil. Kilka symptomów wskazuje na insularne wpływy na tekst.
Bischoff widzi wpływy burgundzkie. W/g Fischera widać wpływy Echternach i Luxeuil. Noty
marginalne zgadzają się z tymi z St. Gallen 1395 [CLA 984], W/g Zimmermanna dla f. lv
wzorcem była jedna z iluminacji z ewangeliarza Willibrorda (Paris, BN, lat. 9389). W/g
Netzer tekst był korygowany na podstawie tekstu z kodeksu z Harburg, Schloss Harburg,
Fürstlich Öttingen-Wallersteinsche Bibl. Cod. I. 2. 4°. 2. Na f. Ir wpis: 'scriptori vita aeterna
legenti pax perpetua videnti felicitas perenni habenti possetio cum salute amen deo gratias ora
pro me deus tecum' -taki sam znajduje się w BN, lat. 9382, f. 91v, a podobny w Oxford, Laud,
misc. 263. Uważa ona też, na podstawie pisma podobnego do Roma, Vallicelliana B. 62 (z
Trieru), że frankijski skryba pochodził z Trieru. W części frankijski ej skryba twórczo
wykorzystywał insularną stylistykę do rodzimych motywów. Lit. CLA, IX, 1364; N. Netzer,
Cultural Interplay in the Eight Century. The Trier Gospels and the Making of a Scriptorium at
Echternach, Cambridge 1994; E. H. Zimmeramann, Vorkarolingische, s. 281-5, Taf. 267-79;
J. J. Alexander, Insular, s. 52-4; T. H. Ohlgren, Insular, s. 21nn; C. Nordenfalk, Insulare, s.
88; tenże, The Apostolic Canon Tables, Gazette des Beaux Arts, 1963, s. 179nn; K. Holter,
Das Alte, s. 445n; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 401, Abb. 48; B. Bischoff, MS,1,
s. 104; LsK, s. 57; P. Siffrin, Zur Geschichte der Pontinusmesse im alten Thomas-Evangeliar
der Trierer Dombibliothek, AfmRKG, 12(1960), s. 275-9; Fischer, KdG,2, s. 196n; D. H.
Wright, Some Notes, s. 447n; P. Salmon, Le lectionnaire de Luxeuil, s. 18; A. Kurzeja, Der
älteste liber Ordinarius der Trierer Domkirche, [=LQF, 52], Münster 1970, s. 8nn; F.
Mütherich, Les manuscrits enlumines, s. 320; J. A. Harmon, Codicology, s. 200; D. O
Cróinin, Evangeliarium Eptemacense, s. 27; R. McKitterick, The Diffusion, s. 428; Frankish
Uncial, s. 374n; J. Higgitt, The Display Script, s. 222.

TRIER, Stadtbibliothek, 22, Evangelia [Ada Codex] (ff. 172)', szkoła pałacowa Karola
Wielkiego; skryptorium nad dolnym Renem (Bischoff, Parkes) [Trier], saec. VIII/IX; IXin
(Foerster).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i w części kodeksu nakłucia na obu
marginesach oraz liniowanie po złożeniu składek. P. Insularne wpływy na ornamentykę
(Mütherich). Wright widzi anglosaskie wpływy na pismo wyróżniające. Parkes zauważa
stosowanie insularnej punktacji. Na f. 172 znajduje się wpis: 'Hic liber vitae paradisi et
quathuor omnes clara salutiferi pandens miracula xpi que pius ob nostram voluit fecisse
salutem quern devota iussit perscribere mater Ada ancilla dei pulchrique omare metallis pro
660
qua quisque legas versus orare memento'. Lit. CLA, IX, 1366; CLLA, 1102; F. Mütherich,
Die Buchmalerei, s. 15nn; W. Köhler, Die karolingischen, Bd. 2, s. 34nn, 83nn; tenże,
Buchmalerei des Frühen Mittelalters, s. 122n, 126, 13 ln; Karl der Grosse. Werk und
Wirkung, nr 416; Kostbare Bücher und Dokumente aus Mittelalter und Neuzeit. Katalog der
Ausstellung der Stadtbibliothek und des Stadtarchivs [F. Ronig], Trier 1984, s. 9n;
Schatzkunst Trier, Trier 1984, nr 15; J. A. Harmon, Codicology, s. 195; D. H. Wright, Some
Notes, s. 450; Colophons latin, t. 1, s. 8; M. B. Parkes, Pause, s. 33; Die Trier Ada-
Handschrift, hrsg., K. Menzel, P. Corssen, H. Janitschek et. al., Leipzig 1889; F. Steffens,
Lateinische, Taf. 45(s. 17); H. Foerster, s. 20n, tab. 9; b. bogata Lit., por. CLA.

TRIER, Stadtbibliothek, 23/122a + 23/122b, Evangelistarium (ff. 112 + 121)\ Trier(?)

(Bischoff, Goldschmidt, Nordenfalk, Micheli); Echternach(?), Trier(?) lub inne frankijskie
skryptorium (Franz-Lehnart) [Trier, St. Maria ad Martyres], saec. po 814 (Bischoff); po 800
(Franz-Lehnart).
K. (?) P. Napisany jest czystą minuskułą karolińską (jedynie maczugowate pałeczki mogą
być reminiscencją insularną -DS). Kodeks był prawdopodobnie podarunkiem dla Karola
Wielkiego, gdyż utożsamia się ten rękopis z wzmiankowanym w wierszu Alkuina -[MGH
Poet. 1, s. 294], Widoczne jest podobieństwo paleograficzne do Berlin, Phil. 1869, a pod
względem ornamentyki do Manchester, 116 (Laufner). Ornamentyka jest pod silnym
wpływem insularnym (Franz-Lehnart). Ornamentyka należy do wczesnej fazy stylu franko-
saksońskiego (Trierer und Echternacher). Lit. A. Goldschmidt, Die karolingische
Buchmalerei, s. 32, Taf. 9n; C. Nordenfalk, Ein karolingisches Sakramentar von Echternach,
s. 207nn; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 133; B. Bischoff, MS,3, s. 9; Karl der Grosse. Werk
und Wirkung, nr 441; R. Laufner, Zur Herkunft des karolingischen Evangeliars aus dem
Benediktinerkloster St. Maria ad Martyres in Trier, Kurtrierisches, Jahrbuch, 14(1974), s. 46-
60; Trierer und Echtemacher Handschriften; Katalog einer Ausstellung, Trier 1987, s. 29;
Stadtbibliothek Trier. Karolingische Beda-Handschrift aus St. Maximin, hrsg. G. Franz, U.
Lehnart, Trier 1990, s. 54.

TRIER, Stadtbibliothek, 31, Apokalypse (ff. 74)\ Tours (Bischoff); Francja, Trier(?),
Tours(?) (Nordenfalk); Trier(?) (Koehler); Francja (Mütherich) [Trier, St. Eucharius-St.
Matthias], saec. IXin (Bischoff); IX, 1/4 (Mütherich).
K. (?) P. Kunsztowna półuncjała wskazuje na powstanie rękopisu w skryptorium z wpływami
z Tours. Kopią tego rękopisu jest Cambrai 386 (Mütherich). W tekście jak i w cyklu
iluminacji rękopis jest związany z Apokalipsą z Cambrai 286, który był w posiadaniu
Anglosasów. W iluminacjach widoczne są pewne paralele do Psałterza stuttgarckiego. Lit. E.
K. Rand, A Survey, s.; W. Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 327; B. Bischoff, MS,3, s.
15; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 492, F. Mütherich, J. E. Gaehde, Karolingische
Buchmalerei, s. 304, Abb. 6(f. 38r); Y. Christe, Les cycles apocalyptiques du haut Moyen
Age: ä propos de trois ouvrages recentes, Journal des Savants, 1976, s. 225nn; Trierer und
Echtemacher Handschriften; Katalog einer Ausstellung, Trier 1987, s. 24n. Triere
Apokalypse. Vollständige Faksimileausgabe des Codex 31 der Stadtbibliothek Trier, Graz
1975.

TRIER, Stadtbibliothek, 564/806 (f. 61-70), Isiorus: Allegoriae', Trier(?), St. Matthias(?)
[Trier, St. Eucharius-Matthias], saec. IXin; VIII/IX (Laufner).
K. (?) P. Napisany przez 2 ręce karolińską minuskułą będące pod wpływem insularnym.
Używa się iryjskich abrewiacji. Na f 65v znajduje się zaszyfrowany wpis, którego paleografia
zdradza lekkie wpływy insularne. Jungandreas datuje wpis na 2 poł. IX w. Lit. R. Laufner,
Entschlüsselung einer karolingischen Geheimschrift, Kurtrierisches Jahrbuch, 5(1965), s. 5-9,
Taf. I, (f. 65v); W. Jungandreas, Zur sprachlichen Einordnung des entschlüsselten Textes der
karolingischen Geheimschrift, Kurtrierisches Jahrbuch, 5(1965), s. 9-11.

661
TRIER, Stadtbibliothek, 1104, Bonifatius, Ars grammatica (frg. ) (f 91r-93rf @ [Trier],
saec. IX.
K. (?) P. Fickerman widzi 'insularne symptomy', ale ich nie konkretyzuje. Lit. P. Lehamnn,
Mitteilungen,!, s. 15n, 20; N. Fickermann, Der Widmungsbrief des hl. Bonifatius, NA,
50(1935), s. 212n; H. Schilling, Die Handbibliothek des Bonifatius, k. 293.

TRIER, Stadtbibliothek, Ahd. und mhd Fragmente, Mappe 4 (olim Mappe X, Nr. 1), Lex
Salica (wersja starogórnoniemiecką) (ff 4); Mainz (Bischoff); Fulda (Sonderegger) [Trier, St.
Maximin], saec. IX,2/4 (Bischoff).
K. (?) P. Pismo jest podobne do St. Gallen 56 (s. 1-24) z Mainz, który został napisany w
piśmie z wpływami anglosaskimi. Pokrewne pismo wykazuje ewangeliarz z Clm. 4451
(Bischoff). Fuldajską proweniencję domniemuje Sonderegger na podstawie cech języka, który
wykazuje charakterystyczną dla fuldy mieszankę frankijsko-bawarską. Na podstawie analizy
języka Lühr sądzi, że wzorzec pochodził z Fuldy. Obserwuje też używanie anglosaskiej grafii
dla litery 'd'. Występuje rzadka na kontynencie runa 'wen'. Steinmeyer określa dialekt jako
wschodniofrankoński Lit. E. Steinmeyer, Die kleinere Sprachdenkmäler, s. 55; Kostbare
Bücher und Dokumente aus Mittelalter und Neuzeit. Katalog der Ausstellung der
Stadtbibliothek und des Stadtarchivs Triers, Trier 1984; Die Ausstellungskatalog Karl der
Grosse, Abb. 34; R. Lühr, Studien, s. lOn, 35; S. Sonderegger, Die althochdeutsche Lex-
Salica-Übersetzung, [w:] Festgabe für W. Jungandreas zum 70. Geburtstag, 1964, Trier 1964,
s. 113-22; Die Ausstellungskatalog Karl der Grosse, nr 352; B. Bischoff, MS,3, s. 79; D.
Geuenich, Zur althochdeutschen Literatur, s. 117n.

TRIER, Stadtbibliothek, Frag. S. N. [zob. MÜNCHEN, BS, Clm. 29410/1]

TROYES, BM, 581, Cyprianus: Tractatus et epistulae (ff. 265): St. Amand [Troyes od X w.
], saec. VIIEIX.
P. Napisany karolińską minuskułą. Nagłówki pisane są na modłę spotykaną w rękopisach z
Tours. Na f. 161 r wpis imienia 'Fridegaudus', na tym samym foliale zmiana rąk. Pojawiają się
akcenty ponad monosylabami. Składki numerowane są cyframi ujętymi między dwie kropki
(Lowe). Siostrzanym rękopisem jest Clm. 208. Jedna z rąk pracowała przy Salzburg a X 23.
Wpis imienia 'Fridegaud' na f. 161r ręką z IX w. Ten sam w księdze kommemoratywnej z
Salzburga jako Fridagoz. Jego kopią z poł. IX w. jest BN, lat. 17349, napisany w Corbie. Lit.
CLA, VI, 839; SSBK,2, s. 105.

TROYES, BM, 657 [zob. AUTUN, BM, 20]

TROYES, BM, 853, Homiliarium Alani (ff. 154f płn. Włochy [Ravenna], saec. Vlllex.
P. Napisany wczesną minuskułą przez 3 ręce. W rękopisie pojawiają się akcenty ponad
monosylabami i insularna interpunkcja. Lit. CLA, VI, 840.

TROYES, BM, 1742 (f. 52-80), Alcuin: Liber de virtutibus et vitiis; Iryjskie hymny (ff. 93);
Tours (Bischoff) [Clairvaux], saec. po 799, za Alkuina (Bischoff, Rand); IXin (Koehler).
K. (?) P. Napisny przez 2 ręce. Zwierzęce motywy w inicjałach są zaczerpnięte z insularnych
wzorców, natomiast motywy zwierzęce odwzorowują wzorce antyczne. Ornamentyka
odpowiada fazie reprezentowanej w rękopisie Leiden, Voss. lat. F. 73 (Bischoff). Lit. E. K.
Rand, A Survey, vol. 1, s. 113n; tenże, A Preliminary Study, s. 327; CLLA, 1698b; W.
Koehler, Die karolingischen, 1, s. 69nn; 367, Taf. 7; tenże, Turonische Handschriften aus der
Zeit Alkuins, [w:] Mittelalterliche Handschriften. Paläographische, kunsthistorische,
literarische und bibliotheksgeschichtliche Untersuchungen. Festgabe zum 60. Geburtstag von
Hermann Degering, Leipzig 1926, s. 172-80, pl. 1 l-12(f. 5r, 52v, 81r); A. Wilmart, Precum

662
libelli quattuor aevi Karolini, Roma 1940, s. 5, ed. s. 7-30; D. H. Turner, The Prayer-Book of
Archbishop Amulph II of Milan, RB, 70(1960), s. 360-92; B. Bischoff, MS,3, s. 15; Die
Ausstellungskatalog Karl der Grosse, nr 359; P. E. Szarmach, The Latin Tradition of Alcuin's
Liber de virtutibus et vitiis, cap. xxvii-xxxv with Special reference to Vercelli Homily xx,
Mediaevalia, 12(1989 [za 1986], s. 16nn.

UTRECHT, Museum Catharijneconvent, ABM h. 1, Evangeliarium (ff. 151f płn.-wsch.

Francja [Deventer, kościół św. Lebuina], saec. IX,2/4.
K. (?) P. Napisany w karolińskiej minuskule. Ornamentyka jest w pięknym stylu franko-
sakońskim. Pojawiają się korekcje wpisane pismem anglosaskim (np. f. lir). Korekcje są
wprowadzane - jak widać na f. lir- za pomocą znaków h-d. Lit. W. C. M. Wüstefeld,
Middeleeuwse boeken van het Catharijneconvent, Utrecht 1993, nr 4, s. 14, 23nn, il. (f. lir,
45r, 68v-69r, llOr); M. van Vlierden, Willibrord, nr 99, il.

UTRECHT, Universiteitsbibliotheek, 32 (Eccl. 484) (f. 1-92), Psalterium gallicanum

[Psałterz Ulrechckif Hautvilles (koło Reims) [Anglia w XI w. (Grierson)], saec. IXmed;
IX, 1/3 (Wormald).
K. Pergamin jest bardzo dobrej jakości w typie insularnym. P. Napisany przez 8 skrybów w
rustykalnej kapitale, którzy w swoich partiach wykonywali również rysunki. Tekst psałterza
należy do kręgu związanego ze szkołą pałacową. Rękopis był przeznaczony do celów
liturgicznych. London, Harley 603 z ok. lOOOr. jest kopią tego rękopisu (Horst-Engelbregt).
Inicjał 'B' na początku psałterza jest w typie insularnym (Wormald). Iluminacje są w stylu
anglosaskim (Brownrigg). Rękopis zawędrował do Anglii gdzie zainspirował tamtejszych
skrybów, którzy stworzyli specyficzny styl iluminatorski (Grierson, Gamber). Lit. P. Durrieu,
L'origine du psautier celebre dit Psautier d'Utrecht, [w:] Melanges Juliet Havet, Paris 1895, s.
649-57; A. Goldschmidt, der Utrechtpsalter, Repertorium für Kunstwissenschaft, 15(1892), s.
156-69; L. Traube, VuA,3, s. 237-9; CLLA, s. 585; D. Tselos, The Sources of the Utrecht
Psalter Miniature, 2nd edition, Minneapolis 1960 [maszynopis powielany]; P. Grierson,
Grimbald, s. 552; F. Wormald, The Utrecht Psalter, s. 37nn; K. Holter, Das Alte, s. 434n; A.
Petrucci, L’onciale, s. 126; H. Gneuss, A Preliminary List, s. 59; L. L. Brownrigg,
Manuscripts Containing, s. 247. Utrecht-Psalter. Vollständige Faksimile-Ausgabe im
Originalformat der Handschrift 32 aus dem Besitz der Bibliotheek der Rijksuniversiteit te
Utrecht, hrsg. K. van der Horst, J. H. A. Engelbregt, Bd. 1-2, Graz 1984.

UTRECHT, Universiteitsbibliotheek, 1003, GregoriusM.: Dialogi (frgf płn.-wsch Francja

[Oostbroek, St. Laurentius], saec. VIII.
P. Napisany minuskułą prekarolińską. Akcenty i częściowo interpunkcja zostały dodane
później. Lit. CLA, X, 1588.

VALENCIENNES, BM, 59 (52), Hieronymus in Ieremias, Ad Paulinum de studio

Scripturarum (ff 182f Fleury(?) (Bischoff); St. Amand (Homburger, Huglo) [St. Amand],
saec. 806.
K. (?) P. Skryba pochodził z Fleury (Bischoff). Rękopis zawiera autograf runiczny skryby
Agambertusa (Derolez). Na f. 181v znajduje się opunktowany grupami potrójnych kropek
inicjał (Dion). Na f. 2r jest wpisany alfabet runiczny (Mostert). Lit. B. M. Scarpatetti,
Katalog, Bd. 2, s. 215; M. Mostert, The Library, s. 251; O. Homburger, Die illustrierten, s.
43; R. Derolez, Runica, s. 406n; tenże, Die hrabanischen, s. 3, 10; tenże, Vit de Geschiedenis
van de Runen: van Agambertus tot Mandeville, Handelingen V der Zuidnederlandse Maatsch.
voor Taal en Letterkunde en Geschiedenis, 1951, s. 45; Karl der Grosse. Werk und Wirkung,
nr 371; M. Huglo, Origine epigraphique d'une note de copiste, Hispania sacra, 14(1961), s.
447; SSBK,2, s. 62; B. Bischoff, MS,3, s. 17, 128n; R. McKitterick, Manuscripts and
Scriptoria, s. 227; M.-P. Dion, Le scriptorium, s. 38 (f. 181 v).

663
VALENCIENNES, BM, 69 (62), Evangelia (ff. 149f Arras, St. Vaast(?) (Bischoff,
McKitterick); St. Amand (Koehler, Dion) [St. Amand], saec. IX, 1/2 (Bischoff, McKitterick);
IXmed (Dion); X,2/2 (Koehler); XI (Boutemy).
K. (?) P. Anglosaskie, w stylu Winchester, wpływy na ornamentykę (Boutemy). Rękopis jest
podobny do Bruxelles 974. Został skopiowany z Leiden Burm. Cod. Q 3, który pochodzi (ale
nie napisany) z Egmond i był również wzorcem dla iryjskiego Valenciennes 412 (393 bis)
(Koehler). Pismo jest pod wpływem mozańskim (Dion). Abrewiacje są insularne (Traube).
Lit. L. Traube, VuA,3, s. 227; A. Boutemy, Notes de voyages, s. 128; W. Koehler, Die
Denkmäler, s. 6; B. Bischoff, Die Abtei, s. 42, 114; M.-P. Dion, Le scriptorium, s. 41; R.
McKitterick, Manuscripts and Scriptoria, s. 227; La Cantilene de sainte Eulalie, s. 14 (f.
138v).

VALENCIENNES, BM, 81 (74), Alcuinus: Commentarius in Iohannis; Reims lub okolica

(Bischoff, cyt. za Cantelli Berarducci); pin. Francja(?), St. Amand(?) (Dion) [St. Amand],
saec. IX,3/4 (Bischoff).
K. (?) P. Widoczne są anglosaskie wpływy na ornamentykę (Dion). Lit. M.-P. Dion, Le
scriptorium, s. 37, 42 (f. 5); B. Kaczynski, Greek, s. 67; S. Cantelli Berarducci, La genesi, s.
28.

VALENCIENNES, BM, 99 (92), Apocalypsis (ff 40); środkowa Nadrenia -nie

zidentyfikowane skryptorium (Bischoff); płn.-zach. Francja; Salzburg (Holter) [St. Amand],
saec. IXin.
K. (?) P. Prawdopodobnie jest to kontynentalna kopia insularnego rękopisu, zdaje się, że
wzór pochodził z Northumbrii. Na f. 3v-40v znajduje się 38 pełnostronicowy ch ilustracji do
apokalipsy. Pewne podobieństwo do Paris, BN, nouv. acq. lat. 1132. Z relacji Bedy wiemy, że
Benedykt Biskup wziął w drodze powrotnej z Rzymu obraz 'Objawienie św. Jana" i kazał
wymalować go na północnej ścianie jego kościoła w Monkwearmouth. Koehler widzi
podobieństwo w ornamentyce do Antwerpen 17. 4. Podpis skryby -'Ego Otoldus indignus
presbiter scripsi' (f. 39v). On również pracował przy ewangeliach z klasztoru St. Martin w
Mainz, Clm. 28561 (Bischoff). Lit. A. Boutemy, Manuscrits enlumines, Paris 1949, s. 114; F.
Juraschek, Die Apokalypsevon Valenciennes, Linz 1952; W. Koehler, Die Denkmäler der
karolingischer Kunst in Belgien, s. 7; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 444; K. Holter,
W. Neumüller, Codex Millenarius, s. 169; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 77n; D. H. Wright,
The Codex Millenarius, s. 48; SSBK,2, s. 54, 62; B. Bischoff, MS,3, s. 8; B. Fischer, KdG,2,
s. 200; J. Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, s. 188; J. J. G.
Alexander, Insular, s. 5; T. H. Ohlgren, Insular, s. 58; Y. Christe, Les cycles apocalyptiques
du haut Moyen Age, Journal des savantes, 1977, s. 224-45; R. K. Emmerson, S. Lewis,
Census and Bibliography of Medieval Manuscripts Containing Apocalypse Illustrations, ca
800-1500, Traditio, 40(1984), s. 366n; La cantilene de sainte Eulalie, s. 13 (f. 23).

VALENCIENNES, BM, 100 (93), Claves Scripturarum; pin. Francja(?), St. Amand(?) [St.
Amand], saec. IXin.
K. (?) P. Widoczne są wpływy anglosaskie na ornamentykę. Kodeks nie był w katalogu z St.
Amand w XII w. Lit. M.-P. Dion, Le scriptorium, s. 37, 40, 44 (f. 90v).

VALENCIENNES, BM, 195 (187), Alcuin: De fide; Anglia [St. Amand], saec. IX (Mynors,
McKitterick); IX/X (Lindsay).
K. (?) P. Insularne (anglosaskie -Lindsay) pismo (McKitterick). Lit. W. M. Lindsay, Notae,
suppl., s. 69; Cassiodori senatoris Institutiones, ed. R. A. B. Mynors, Oxford 1937, s. XXXIV;
R. McKitterick, Manuscripts and Scriptoria, s. 227; taż, Carolingian Book, s. 28.

664
VALENCIENNES, BM, 288 (278), Regulcte patrum; Regula Isidori: Regula monachorum;
Francja (Beeson), St. Amand(?) (Diaz y Diaz) [St. Amand], saec. IX.
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje (Beeson). Diaz y Diaz odnosi pojawienie się
insularny abrewiacji do insularnej tradycji tekstu. Prawdopodobnie jest to gałąź anglosaska,
gdyż Egbert z Yorku znał regułę Izydora. Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 59; M. C. Diaz
y Diaz, Aspectos de la tradición de la Regula Isidori, Studia Monastica V, Montserrat 1963, s.
40.

VALENCIENNES, BM, 378, Aldhelm: Epistula ad Acircium; płn. Francja [St. Amand],
saec. IX, 1/2 (Bischoff); IX/X (Boyer, Ehwald).
P. Napisany minuskułą karolińską. Abrewiacje i ortografia wskazują na insularny wzorzec
lub archetyp (Boyer). Napisany podobną ręką do Valenciennes 376 (Ehwald). Lit. R. Ehwald,
MGH AA 15, s. 38n; B. B. Boyer, Insular, s. 217n; B. Bischoff, MS,3, s. 223.

VALENCIENNES, BM, 399 (382), Isidorus: Etymologiae; płn. lub płn.-wsch. Francja
(Bischoff); Francja (Beeson) [St. Amand], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Insularne abrewiacje jak i mylenie liter 'n' i 'r' wskazują na insularny wzorzec
(Beeson). Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 8n; SSBK,2, s. 62.

VALENCIENNES, BM, 414 (395), Beda: De arte metrica; St. Amand [@], saec. IX (King);
X (Lowe).
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje. Lit. CCSL, 123A, ed. C. B. Kendall, s. 63n; CLA,
Supp., 1765.

VALENCIENNES, BM, 495 (455), Eusebius-Hieronymus: Chronica (ff. 167); Luxeuil lub
okolica; (?) (McKitterick) [Corbie (Bischoff), potem St. Amand], saec. VII/VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Lit. CLA, VI, 841; E. H. Zimmermann, s. 174n, Taf. 63(f. Iv); E. A. Lowe, Pal. Pap.,
s. 396; B. Bischoff, MS,2, s. 326; R. McKitterick, The Scriptoria of Merovingian, s. 196, 206;
D. Ganz, Bureaucratic Shorthand, s. 71. E. Chatelain, Uncialis, s. 79, tab. 44(f. 8v, 137v).

VATICANO, BAV, Barberini lat. 570, Evangelia (ff. 153); Anglia(?); Mercja (Brown);
środkowa Anglia (Alexander) [(?)], saec. VIII; VIII,2/2 (Kirchner, Alexander).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany przez kilku skrybów o różnym stopniu
doświadczenia -w tym również przez Wigbalda (wpis na f. 153: ora pro uuigibaldo)- w
anglosaskiej majuskule i minuskule. Ludzkie figury w ornamentyce są typowo anglosaskie.
Omyłki wstawiane są za pomocą symboli d-h. Wszystkie korektury są w insularnej
minuskule. Insularne abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss. Akcenty pojawiają się nad
monosylabami. Rękopis zawiera sporą liczbę zapisek w insularnej minuskule z VIII/IX w.-
Gamber mówi o literackim charakterze tych zapisek. Rękopis wykorzystywany był jako
lekcjonarz. Brown wydziela 4 skrybów pracujących pod opieką northumbryj ski ego
nauczyciela i 3 iluminatorów. Według Netzer tekst jest zbieżny z ewangeliami z Augsburg,
UB, 1. 2. 4°. 2 i Maeseyck, Eglise Sainte Catherine, tresor S. N. Miniatury są kopiowane z
dość wczesnego włoskiego wzorca (Boeckler). Lit. CLA, I, 63; E. H. Zimmermann, s. 300nn,
Taf. 313-7; CLLA, Supp., 408; B. Bischoff, MS,2, s. 338; W. M. Lindsay, Notae, s. 479; A.
Boeckler, Die Evangelisterbilder der Adagruppe, Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst, 3,
Folge III/IV(1952-3), s. 125n; J. J. G. Alexander, Insular, 70n (f. llv, 18r, 50v, 51r); T. H.
Ohlgren, Insular, s. 32; K. Holter, Das Alte, s. 446; F. Mütherich, Die Buchmalerei, s. 33n; P.
McGurk, The Ghent, s. 169nn; J. A. Harmon, Codicology, s. 199; M. P. Brown, The
Lindisfarne Scriptorium, s. 156, 161; taż, Echoes: The Book of Kells, s. 337; N. Netzer, The

665
Origin of the Beast, s. 329; M. P. Brown, The Book of Cerne, s. 93n. I. Kirchner, Scriptura, s.
23n, tab. 18; Ehrle-Liebaert, Specimina, s. XX, Taf. 21 (f. 153).

VATICANO, BAV, Barberini lat. 671, Isidorus:De fide catholica; Homdiae; Ephrem (ff.
174); Włochy; Toskania (Bischoff) [Settimo koło Florencji], saec. VIII,2/2.
P. Kodeks wykazuje wizygockie symptomy. Inicjały są czerwono opunktowane. Lit. CLA, I,
64; C. Nordenfalk, Die spätantiken Kanonentafeln, s. 175; B. Bischoff, MS,3, s. 29; W.
Thiele, Sapientia Salomonis, s. 122.

VATICANO, BAV, Barberini lat. 679, Cresconius, Codectio canonum (ff298); Środkowe
Włochy; płn. Włochy, Akwilea(?) (Bischoff, Mordek) [Monte Amiata koło Sieny], saec.
VIII/IX.
P. Część napisana minuskułą wykazuje insularne wpływy na pismo: uncjale 'R', litery 'b, d, h,
1,' mają klinowate kształty. Inicjały są czerwono opunktowane (Lowe). Rękopis został
napisany uncjałą i minuskułą karolińską z silnymi wpływami anglosaskimi. Powstał w tym
samym skryptorium co St. Paul im Lavanttal 4/1 i Graz, UB, 412 (Bischoff, Mordek). Lit.
CLA, I, 65; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 21; SSBK,2, s. 175; B. Bischoff, Die Rolle von
Einflüssen, s. 97n, 104, Taf. 7, Abb. 9 (f. 24r); MS,3, s. 34; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte,
s. 258; G. Billanovich, Treviso e Ceneda, Italia medioevale e umanistica, 27(1984), s. 25; E.
Condello, Una scrittura, s. 104; H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 75 Inn.

VATICANO, BAV, lat. 41, Quattuor Evangelia ff. 177); Fulda (Bischoff, Spilling) [Fulda,
nie był w księgozbiorze biblioteki (Gugel)], saec. IX, 1/4 (Weiner); IX,2/4 (Gugel).
K. (?) P. Ornamentyka jest pod wpływem insularnym, ale wykazuje domieszkę kontynentalną
(Weiner). Lit. Codices Vaticani latini, t. 1, ed. M. Vattasso, P. F. de Cavalieri, Roma 1902, s.
51n; H. Spiiling, Das Fuldaer, s. 177; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 31n, 170n; K.
Gugel, Welche erhaltenen, s. 72.

VATICANO, BAV, lat. 491 (ff. 1-33), Augustinus in epistulas Pauli ad Romanos et ad
Galatas; płn. Włochy z wpływami insularnymi [(?)], saec. VIII.
K. W części rękopisu liniowanie wykonano w stylu insularnym. P. Insularna minuskułą z
wpływami kontynentalnymi. Insularne abrewiacje. W/g Engelberta napisany iryjską
minuskułą. Pismo pierwszej składki pochodzi z ręki niedoświadczonego skryby. Lit. CLA, I,
5a; H. Foerster, Die Abkürzungen, s. 84; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258; A.
Petrucci, Alfabetismo ed educazione, s. 115, ill. (f. lv), 118.

VATICANO, BAV, lat. 553, Eucherius: Formulae spiritalis intellegentiae ff 45); Niemcy
[(?)], saec. VIII/IX.
K. Pergamin został przygotowany na sposób insularny. P. Niektóre inicjały są czerwono
opunktowane. Lit. CLA, I, 6.

VATICANO, BAV, lat. 990, Ionas: De institutione laicali (ff. 146); Corbie [Corbie w XII w.
], saec. IX, przed 841 (Schröder).
K. (?) P. Na f. lv insularny skrót dla 'enim' oraz ligatury 'ri', 'rri, 'hi'. Kodeks został
ofiarowany Karolowi Łysemu w 841 roku (Schröder). Lit. Codices Vaticani latini, t. 2, cz. 1,
ed. A. Pelzer, Vaticano 1931, s. 466; I. Schröder, Zur Überlieferung von De institutione
laicali des Jonas von Orleans, DA, 44(1988), s. 83-97, zwł. 87; D. Ganz, Corbie, s. 157.

VATICANO, BAV, lat. 1511, Servius in Virgilius; @ [@], saec. IX.

P. Napisany minuskułą karolińską (Edden). Insularne abrewiacje kopiowane były bez
zrozumienia (Beeson). Lit. C. H. Beeson, Insular Symptoms, s. 93n; V. Edden, Early
Manuscripts of Virgiliana, s. 22.

666
VATICANO, BAV, lat. 1512, Tiberius Claudius Donatus: Interpretationes Vergilianae (ff.
236f Francja; Luxeuil (Bischoff); Tours (Rand) [Cluny], saec. VIII/IX.
P. Karolińska minuskułą z wpływami insularnymi. Występuje insularna ligatura 'ni', insularna
interpunkcja oraz kapitały w nagłówkach są czerwono opunktowane (Lowe). W/g Randa 2-3
napisany przez skrybów iryjskich piszących pod wpływem pisma kontynentalnego. Niektóre
inicjały są czerwono opunktowane, widać wpływy insularne na ornamentykę. Rękopis był
wzorcem dla London, Egerton, 2831 (Bischoff). Z tego samego insularnego archetypu
pochodzą Firenze, Laur., 45. 15, Vaticano, lat. 1512 i Reg. 1484 (Beeson). Lit. CLA, I, 10; E.
K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 91n; W. Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 324; C. H.
Beeson, Insular Symptoms, s. 81; E. Pellegrin, Manuscrits classique, vol. 3,1, s. 91n; B.
Bischoff, MS,2, s. 14; MS,3, s. 19.

VATICANO, BAV, lat. 1873, Ammianus Marcellinus: Res gestae (ff. 193). Fulda [Fulda;
Fulda(?) (Gugel)], saec. IX, 1/2; IX,2/4 (Bischoff, cyt. Reynolds); IXex (Nogara); IX/X
(Traube).
K. (?) P. Rękopis został skopiowany z insularnego wzorca jak wskazują błędnie odczytane
litery insularnej minuskuły i insularne abrewiacje, również błędnie rozumiane. Rękopis
napisany kontynentalnym pismem. Tu i ówdzie skryba próbował starannie naśladować
insularny kształt liter. Bliźniaczą kopią - w/g Robinsona został z niego skopiowany- jest
Kassel, phil. fol. 27 (Traube). Lit. Codices Vaticani latini, t. 3, ed. B. Nogara, Roma 1912, s.
313n; L. Traube, VuA,3, s. 33nn, 228; C. U. Clark, The Text Tradition of Ammianus
Marcellinus, New Haven 1904 [nie dotarłem]; R. P. Robinson, The Hersfeldensis and
Fuldensis of Ammianus Marcelinus, The University of Missouri Studies, 11(1936), s. 118-40;
W. Levison, England, s. 144; W. Seyfarth, Der Codex Fuldensis und der Codex E des
Ammianus Marcellinus, ADAW, Jg. (1962), nr 2, s. 7nn; Texts and Transmission, [L. D.
Reynolds], s. 6nn; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 47. H. Foerster, Mittelalterliche, s. 30n,
tab. 15.

VATICANO, BAV, lat. 3225, Vergilius (ff. 75f Włochy, dopiski z Tours [Tours], saec. V,
dopiski IX,2/4 (Wright).
P. Kodeks jest niepeły i był korygowany w Tours przez 3 skrybów według znormalizowanego
tekstu karolińskiego. Pierwszy korektor, który uzupełnił wytartą część na f. 34v, wykazuje w
piśmie dalekie oddziaływania minuskuły insularnej (Wright). Lit. CLA, I, 11; D. H. Wright,
When the Vatican Vergil was in Tours, [w:] Studien zur mittelalterlichen Kunst 800-1250.
Festschrift für Florentine Mütherich, hrsg. K. Bierbrauer, P. K. Klein, W. Saueländer,
München 1985, s. 53-66, Abb. A, C-D(f. 45v, 34v, 44v, 3lr, lOr, 63r, 4r). D. H. Wright,
Vergilius Vaticanus [Codices selecti, 71], Graz 1980.

VATICANO, BAV, lat. 3277, Valerius Flacus: Argonauticon (ff. 140f Fulda [Fulda], saec.
IX,2/4 (Bischoff, cyt. za Courtney).
K. (?) P. Pismo wykazuje insularne wpływy w dukcie, abrewiacjach jak i w kształcie
niektórych liter. Na f. 140r znajduje się wpis anglosaskiego imienia 'uul. fered' - może chodzi
o anglosaskiego pielgrzyma (Bischoff cyt. za Courtney). Lehmann jest bardziej sceptyczny co
do atrybucji imienia. Inicjał 'T' jest w stylu insularnym. Pojawiają się insularne abrewiacje i
anglosaskie '-tur'. Lit. P. Lehmann, Aus Fuldas Geistesleben, s. 19; tenże, EdM,3, s. 180; C.
Valerius Flacus Argonauticon, ed. E. Courtney, Leipzig 1970, s. X-XIV; W. W. Ehlers,
Untersuchungen zur handschriftlichen Überlieferung der Argonautica des C. Valerius
Flaccus, München 1970 [nie dotarłem]; Texts and Transmission, [M. D. Reeve], s. 426.

667
VATICANO, BAV, lat. 3363, Boethius: De consolatione Philosophiae; tereny nad Loarą
(Bischoff, Parkes, Gneuss); Fleury(?) (Bolton); zach. Francja (Parkes); Walia (IRHT) [Tereny
nad Loarą], saec. IXin (Bischoff); IX,1/2 (Gneuss); IXmed, wpis IXex (Parkes).
K. (?) P. Pismo jest bardzo podobne do powstałego we Fleury Orleans, BM, 270
(Weinberger). Rękopis zawiera celtyckie glosy, które pojawiają się też w pochodzącym z tego
samego skryptorium Vaticano, Ottobon. lat. 35 (Bischoff). Niektóre z glos zostały wpisane na
przełomie IX i X w. w Walii lub Kornwalii i są być może dziełem Assera lub jego mnichów.
Być może rękopis był w posiadaniu Grimbalda z St. Bertin i Remigiusza z Auxerre (Bolton).
Kodeks był w IX w. w Anglii jak wskazują glosy wpisane insularną ręką z końca IX w., które
pochodzącą z Walii lub płd.-zach. Anglii, ewentualnie z Kornawalii. W X w. wpisano
korektury i glosy łacińskie, których część pochodzi z ręki Dunstana (Parkes). Lit. W. M.
Lindsay, Early Welsh Script, s. 10, 18, 26, pl. 58; M. Mostert, The Library, s. 252; G.
Weinberger, Boethius, De consolatione philosophiae, Wien-Leipzig 1934, s. XXI [CSEL, 67];
B. Bischoff, MS,3, s. 40; D. K. Bolton, The Study of the Consolation of Philosophy in Anglo-
Saxon England, Archives d’histoire doctrinale et litteraire du Moyen Age, 44(1977), s. 35nn;
M. B. Parkes, A Note on MS Vatican, Bibl. Apost. lat. 3363, [w:] Boethius, his Life, Thought
and Influence, ed. M. Gibson, Oxford 1981, s. 425-7, przedruk [w:], tenże Scribes, s. 259-62;
tenże, Pause, pl. 291; H. Gneuss, A Preliminary List, s. 57; J. S. Wittig, King Alfred's
Boethius and its Latin Sources: A Reconsideration, ASE, 11(1982), s. 160-2.

VATICANO, BAV, lat. 3835 + 3836, Homiliarium (ff. 330+26-t); Włochy, Rzym(?); Rzym
(Zimmermann) [Rzym], saec. VIII; Vlllmed (Zimmermann).
P. Rękopis został napisany przez Agimunda -wpis na f. 329: 'qui legis obsecro ut oris pro
scriptore ut per apostolorum principum saluatur uincula Agimundi prb peccatori sicut inutili
scriptori deo caeli grates. Basilica apostolorum philippi et iacobi' (Lowe). Inicjały w stylu
franko-saksońskim z rękopisu Roma, Vail. B. 25, powstałe prawdopodobnie pod wpływem
anglosaskim, są podobne do inicjałów tego rękopisu (Osborne). Lit. CLA, I, 18a; E. H.
Zimmermann, s. 158n, Taf. 33(f. 102r, 120r, 152r, 219r; J. Osborne, The Use of Painted
Initials, zw. 82.

VATICANO, BAV, lat. 3861 [zob. LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 61]

VATICANO, BAV, lat. 3867, Vergilius: Opera [Vergilius Romanns] (ff. 309); (?);
Anglia(?), środowisko post-rzymskie (Dark, Henig); Gallia (Weitzman, Toynbee) [St. Denis
od IX w. ], saec. V-VI.
P. Lowe zauważa paleograficzne podobieństwo do Vaticano Pal. lat. 1631. Istnieją
podejrzenia, że rękopis jest być może wytworem postrzymskiego skryptorium w Anglii. W IX
w. rękopis był dostępny Heiricowi z Auxerre. Lit. CLA, I, 19; E. Rosenthal, The
Illuminations of the Vergilius Romanus Cod. Vat. Lat. 3867. A Stylistic and Iconographic
Analysis, Zürich 1972; M. Henig, Late Antique Book Illustration and the Gallic Prefecture,
[w:] De Rebus Bellicis, ed. M. W. C. Hassal, R. I. Ireland, s. 19, 23, 38; K. R. Dark, Civitas to
Kingdom. British Political Continuity 300-800, Leicester 1994, s. 185nn; D. N. Dumville,
The Importation, s. 113n. F. Ehrle, Picturae Omamenta Complura Scripturae Specimina
Codicis Vaticani 3867, Roma 1902.

VATICANO, BAV, lat. 3868, Terentius; Corvey [@], saec. IX.

P. Pojawiają się glosy syntaktyczne typu L w/g Korhammera. Lit. M. Korhammer,
Mittelalterlichen Konstruktionhilfen, s. 56. Terentius. Codex Vaticanus Latinus 3868 (. . . )
phototypice editus, ed. G. Jachmann, Leipzig 1929. [nie dotarłem]

VATICANO, BAV, lat. 5465 (f. 1-170), Evangelia; Włochy(?); Włochy, Rzym(?) [(?)],
saec. VIII/IX.

668
P. Napisany uncjałą. Plecionka w inicjałach jest insularnego typu (Nordenfalk, Guilmain).
Lit. CLA, I, 24a; C. Nordenfalk, Die spätantiken Kanonentafeln, Göteborg 1938, s. 175; J.
Guilmain, Interlace Decoration, s. 215.

VATICANO, BAV, lat. 5757, Augustinus in psalmos [palimpsest]', Bobbio [Bobbio], saec.
VII.
P. Napisany uncjałą. Występują korektury wprowadzone ręką insularną (Lowe). Mercati nie
widzi insularnych korektur. Pismo wykazuje wpływy insularne (Schiaparelli). Lit. CLA, I,
34; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 65; A. Themelly, Nota sulla decorazione, s. 11 Inn. M. Tulli
Ciceronis de re publica libri e codice rescripto Vat. lat. 5757 phototypice expressi.
Prolegomena de fatis bibliotheca monasteri S. Columbani bobiensis et de codice ipso Vat. lat.
5757, ed. G. Mercati, Vaticano 1934.

VATICANO, BAV, lat. 5763 (ff. 3-80), Isidorus: Etymologiae', płn. Włochy; Bobbio(?)
(Bischoff) [Bobbio], saec. Vlllmed.
P. Pośród inicjałów wykazujących wpływy frankijskie znajduje się jeden w typie insularnym.
Bliźniaczym rękopisem jest Wolfenbüttel, Weissenburg, 64 (Lowe). Bischoff widzi
podobieństwo w piśmie do Clm. 29022 + Clm. 6315 + Clm. 29022e. Ekscerpty z Izydora są
tekstualnie bliskie do Paris 7530. Na f. 56 znajduje się zapisaka iryjska (Beeson). Lit. CLA, I,
39; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 33n; A. R. Natale, Influenzę merovingiche, s. 43n; C. H.
Beeson, Paris, Lat 7530, s. 208; SSBK,1, s. 151.

VATICANO, BAV, lat. 5765, Isidorus: De officiis (ff 36)', Bobbio(?) [Bobbio], saec. Vlllin;
VII/VIII (Themelly).
K. (?) P. Na f. lr znajdują się jedyne w swoim rodzaju inicjały, które nawiązują do form
insularnych (Themelly). Lowe nie widzi cech insularnych. Lit. CLA, I, 43; A. Themelly, Note
sulla decorazione, s. llln; CCSL, 113, 1989, ed. C. M. Lawson, s. 23n.

VATICANO, BAV, lat. 6018, Glossarium', Środkowe Włochy (Bischoff) [(?)], saec. IX, 1/2
(Bischoff).
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje (Lindsay). Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 12; B.
Bischoff, MS,2, s. 291.

VATICANO, BAV, lat. 7207, Libri Caroline, na północ od Alp [Altencamp (Niemcy)], saec.
Vlllex.
P. Napisany karolińską minuskułą. Na ilustraji w CLA widać inicjał,L, w stylu insularnym.
Lit. CLA, I, 52.

VATICANO, BAV, lat. 7809, Gregorius M.: Moralia (ff. 162f Włochy [Benevent(?)], saec.
Vlllex.
P. Napisany we Włoszech przez diakona Anselmusa, por. kolofon na f. 162: 'Omnis qui
legitis hunc codicem orate pro anselmi quamquam indignus subdiaconus si deum habeatis
protectorem amen'. Wyrazy są często rozdzielane kropką (Lowe). W plecionce inicjałów
widać wpływy insularne (Nordenfalk). Lit. CLA, I, 55; C. Nordenfalk, Die spätantiken
Kanonentafeln, Göteborg 1938, s. 175.

VATICANO, BAV, Ottobonianus lat. 35 (f. 1-35), Sedeulis: Carmen paschale', Fleury(?)
(Mostert); skryptorium nad Loarą (Bischoff) [St. Denis], saec. IXin (Mostert); IX, 1/2
(Bischoff).
K. (?) P. Rękopis zawiera glosy, które są wpisane drobna celtycką minuskułą, ta sama ręka
pojawia się w glosach w pochodzącym z tego samego skryptorium Vaticano, lat. 3363
(Bischoff). Lit. M. Mostert, The Library, s. 254; B. Bischoff, MS,3, s. 40.

669
VATICANO, BAV, Ottobonianus lat. 66, Octateuchus [Codex Cervinianus] (ff. 296f płn.
Włochy, skryptorium z insularnymi wpływami [(?)], saec. VII/VIII.
P. Korektor używa insularnego symbolu dla 'autem'. Niektóre elementy ornamentyki są w
stylu insularnym. Kapitały jak i nagłówki są często czerwono opunktowane (Lowe). Micheli
widzi iryjskie wpływy na ornamentykę, np. f. 196r. Wzorzec był napisany w scriptura
continua (Fischer). Skryba Dominicus wpisał na f. 112v 'ORATE PRO ME DOMINICO
PRBITERO SCRIPTORE' Lit. CLA, I, 66; G. L. Micheli, Recherches, s. 57; P. Engelbert,
Zur Frühgeschichte, s. 258; B. Fischer, Genesis, s. 10*; R. Raffaelli, La pagina e il testo, tav.
5(259r).

VATICANO, BAV, Pal. lat. 50 + BUCURESTI, Biblioteca Academiei Republicii, Codex

Aureus, Evangeliarium (ss. 222)\ szkoła pałacowa Karola Wielkiego [(?)], saec. ok. 810.
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Vezin). P. Kodeks napisany został w uncjale.
W inicjałach odznaczają się wpływy bizantyjskie; artysta opierał się na insularnych wzorach
(Kaiser-Minn). Lit. W. Koehler, Die karolingischen, 2, s. 88nn; A. Boeckler,
Formgeschichtliche Studien, s. 13nn; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 418, Abb. 58n;
H. Kaiser-Minn [w:] Bibliotheca Palatina, s. 119n; Biblioteca Apostolica Vaticana, [U.
Surmann], s. 74nn (f. lv, 7v, 8r, 67v, 71r); J. Vezin, La realisation materielle, s. 32; P.
Harbison, Earlier Carolingian Narrative Iconography: Ivories, Manuscripts, Frescoes and Irish
High Crosses, Jahrbuch des römisch-germanischen Zentralmuseum, 31(1984), s. 445nn, Taf.
74.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 67, Psalmi aliquot cum commentarii (ff. 101f kontynentalny
ośrodek z tradycjami insularnymi, Weissenburg(?); Worms (Bischoff, Walz) [Heidelberg],
saec. VIII,2/2, przed 793; VIII,3/3 (Bischoff, cyt. za Walz).
P. Pismo dwóch rąk -ewidentnie nieumiejętna imitacja anglosaskiej majuskuły. Inicjały są
opunktowane (Lowe). Tekst na f. lv—4v napisany jest ręką z pocz. IX w. podobną do stylu z
Lorsch lub Weissenburga. Na f. 5r, z pełnostronicową iluminacją ze św. Marcinem i
Erembertusem, znajduje się inskrypcja dedykacyjna dla Erembertusa, opata Weissenburga i
biskupa Worms. Rękopis napisany był dla kościoła pod wezwaniem św. Marcina. Miniatura
na f. 5r jest w stylu Lindisfarne (Eggenberger). Napisany anglosaską półuncjałą. Jedynie
foliały 2-5 napisane są w karolińskiej minuskule saec. VIIEIX (Bischoff). Micheli stwierdza
anglosaskie wpływy na ornamentykę. Różne teksty zostały dopisane na f. 1-4 karolińską
minuskułą z pocz. IX w., przypominającą tę z Lorsch i Weissenburga. Błędy w tekście
zaznaczane przez h-h. Według Walz ręka pracująca przy psalmach pokazuje, że wzorzec
napisany był pismem insularnym, który skryba próbuje imitować, ale cechy minuskuły
karolińskiej wyraźnie się zachowały. Litery nie są zaokrąglone lecz 'in die Vertikale
gestrechf. W komentarzach do psalmów anglosaski charakter pismo bardziej się uwidacznia
w okrągłych, (gestauchten) formach i w klinowatościach. Inicjały są typowo insularne,
czerwono opunktowane. Lit. CLA, Supp. 1768; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 105; W.
Koehler, Buchmalerei des frühen Mittelalters, s. 103n; B. Bischoff, Die Abtei, s. 86n; D.
Walz, Biblioteca Palatina, s. 129, Abb. C. 6. 6 (f. 5r); C. Eggenberger, Eine frühkarolingische
Dedicatio in der Lindisfarne-Tradition, [w:] Diversarum artium studia. Beiträge zu
Kunstwissenschaft, Kunsttechnologie und ihren Randgebieten; Festschrift für Heinz Roosen-
Runge (...), hrsg. H. Engelhart, G. Kempter, Wiesbaden 1982, s. 19-32, Abb. 21-3, (f. 5r, 6r,
23r).

VATICANO, BAV, Pal. lat. 68, Glossa in Psalmos (ff. 64f Northumbria, skryptorium z
iryjskimi wpływami [Lorsch(?)], saec. VIII; VIII,l/2(?) (McNamara).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, z których część jest quinionami. P. Napisany doskonałą

670
anglosaską minuskułą z ręki Edilbericta, syna Berictfrida (f. 46). Insularne abrewiacje, w tym
anglosaskie '-tur'. W/g Lowego pismo i ornamentyka zbliżone są do iryjskich wzorów.
Występuje konfuzja s-ss. Akcenty umieszczone są ponad monosylabami. Na f. 46v probatio
pennae 'CUNIBRAHT'. W/g Lindsaya rękopis został napisany w iryjskim klasztorze w
Northumbrii. W/g Bischoffa skryba był Anglosasem pracującym w iryjskim klasztorze w
Northumbrii, który podpisał się zgodnie z iryjskim zwyczajem: 'Edilberict filius Berictfridi
scripsit hanc glosam'. Występuje ten sam system zaznaczania cytowań jaki używał Beda
(Parkes). Rękopis zawiera anglosaskie (northumbryjskie -Parkes) glosy. McNamara widzi 25
glos staroiryjskich i glosy syntaktyczne podobne do tych z Milano C. 301 inf., który zawiera
ten sam tekst. Kolofon: '. . . per. xl. dies prouocabat nos ad bellum. Finit liber psalmorum in
Christo Ihesu Domino j nostro, lege in pace. Sicut portus oportunus nauigantibus ita uorsus j
nouissimus scribentibus. Edilberict filius Berictfridi scripsit hanc glosam. j Quicumque hoc
legat oret pro scriptore; Et ipse similiter omnibus populis | et tribus rt linguis et uniuerso
generi humano aetemam salutem optat j in Christo. Amen. Amen. Amen. ' Podobne kolofony
z motywem 'portus oportunas nauigantibus' znajduj a się w Cambridge, Trinity Coll. B. 10. 5 +
Cotton Vitellius C. VIII; Würzburg, M. p. th. f. 68; Milano; Amb. I 99 sup.; Vaticano, Reg.
lat. 316; Oxford, Laud. misc. 148; BN, lat. 6842 (McNamara). Lit. CLA, I, 78; Lindsay, Early
Irish, s. 67; N. R. Ker, Catalogue, s. 457; B. Bischoff, Die Abtei, s. 86; MS,1, s. 238; M.
McNamara, Ireland and Northumbria as Illustrated by a Vatican Manuscript, Thought,
54(1979), s. 274-90; tenże, Glossa in Psalmos: The Hiberno-Latin Glosses on the Psalms of
the Codex Vaticanus Palatinus Latinus 68, [Studi e Testi, 310], Vaticano 1986; P. O'Neill,
The Vernacular Glosses of Manuscript Vat. Pal. 68 - Evidence for Cultural Links between
Ireland and Northumberland in the Early Eighth Century, Old English Newsletter, 14(1981),
s. 47n; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 565; M. B. Parkes, The Scriptorium, s. 104, 113; D. N.
Dumville, A Thesaurus Palaeoanglicus, s. 68; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. 96;
P. Vaciago, Old English Glosses, s. 34.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 160, Arnobius super Psalmos (ff. 143)', Lorsch [Frankenthal],
saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Kilka inicjałów wykazuje się insularnymi formami. Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s.
39.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 170 + DARMSTADT, Landes- und Hochschulbibl. 3316,
Hegesippus sive de bello Iudaico (ff. 84)', Lorsch [Lorsch], saec. Vlllex, IXin; IX/X (Vsani,
Mars).
P. Rękopis został napisany kilkoma rękoma; jedna z nich jest anglosaska i identyczna z
Vaticano, Pal. lat. 195 i 829 (Bischoff). Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 31, 33n; CSEL, 66,
(1960), ed. V. Vssani, C. Mars, s. XVIIn.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 177, Hieronymus in Matthaeum (ff. 123)', Lorsch [Lorsch], saec.
VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Pismo jest bardzo podobne do anglosaskiej
półuncjały (majuskuła -Lowe). Rękopis napisany został chyba przez więcej niż jednę rękę.
Występują insularne abrewiacje, w tym anglosaski symbol dla '-tur'. Pojawia się konfuzja s-
ss. Akcenty są nad monosylabami (Lowe). Ornamentyka jest dziełem skryby anglosaskiego i
kontynentalnego (Micheli). Według Berschina występowanie konfuzji s-ss ma świadczyć o
tym, że rękopis został napisany przez Anglosasa, a nie przez niemieckiego ucznia
Anglosasów. Hierarchia pisma i inicjały wskazują, że skryba kodeksu, korzystał z
kontynentalnych wzorców, poniewż obok inicjałów używa chętnie długiej i wąskiej kapitały
rustykalnej (Berschin). Lit. CLA, I, 79; B. Bischoff, Die Abtei, s. 33, 35; CCSL, 77, ed. M.
Adriaen, D. Hurst, s. XI; W. Berschin, [w:] Bibliotheca Palatina, s. 124, Abb. C. 5. 3/1-3 (f.
lr, 3v, 4r).

671
VATICANO, BAV, Pal. lat. 187 (ff. 8-66), Alphabetum Galem ad Paternum', płn.
Włochy(?); płn. Włochy (Bischoff) [Lorsch], saec. VIII,2/2 (Bischoff).
P. Występują insularne abrewiacje. Lit. CLA, I, 81; B. Bischoff, Die Abtei, s. 60; W. M.
Lindsay, Notae, s. 22; A. Petrucci, Alfabetismo ed educazione, s. 117n, ill. (f. 54r).

VATICANO, BAV, Pal. lat. 188, Augustus; De doctrina Christiana (ff. 81f Lorsch [Lorsch],
saec. VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Skryba piszący w karolińskiej minuskule używa
anglosaskiej majuskuły (półuncjały -Bischoff) jako pisma wyróżniającego. Pojawiają się
insularne inicjały na początku kodeksu. Insularne abrewiacje. Tekst nawiązuje do Bodleian
Laud misc. 121 z Lorsch (Gorman). Lit. CLA, I, 82; B. Bischoff, Die Abtei, s. 31, 35; M. M.
Gorman, The Diffusion of the Manuscripts of St. Augustin, RB, 95(1985), s. 17.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 195, Augustinus: De consensu evangelistarum (ff. 106f Lorsch
[Lorsch], saec. VIII/IX.
K. (?) P. Foliały 53v-106r są napisane anglosaskim pismem przez Jakuba, który na końcu się
podpisał anglosaską półuncjałą: 'Iacob scripsit'. Najprawdopodobniej ta sama ręka pracowała
przy Vaticano, Pal. lat. 170 i 829 (Bischoff). Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 31, 32; W. M.
Lindsay, Notae, s. 121.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 202, Augustinus: De trinitate (ff. 182f anglosaskie centrum w
Niemczech [Lorsch od przełomu VIII/IX w. ], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Kodeks wcześnie trafił do Lorsch, ponieważ na f. 23r
anglosaski korektor używa symboli hd-hl do zaznaczenia omyłek. Pojawiają się akcenty nad
monosylabami. Insularne abrewiacje, w tym anglosaskie dla '-tur'. Razury zaznaczone są na
sposób insularny przez 3 kropki w trójkącie. Insularne inicjały (Lowe, Bischoff). Napisany
przez 'angelsächsisch geschulten Schreibern'. Wiele cech przypomina Vaticano, Pal. lat. 177
(Berschin). Lit. CLA, I, 83; B. Bischoff, Die Abtei, s. 57; W. Berschin, [w:] Bibliotheca
Palatina, s. 124, Abb. C. 5. 4 (f. 107v).

VATICANO, BAV, Pal. lat. 207, Augustinus: Tractatus in evangelia lohannis (ff. 127f
Lorsch [Lorsch], saec. Vlllex; VIII/IX (Bischoff).
K. Napisany na vellum. P. Napisany we wczesnej minuskule karolińskiej. Tytuł na f. lv
napisany jest w kapitale o cechach insularnych; inne nagłówki w insularnej majuskule.
Pojawiają się anglosaskie abrewiacje. Ornamentyka jest anglosaska, ale jest dziełem
lokalnego skryby imitującego styl anglosaski (Lowe). Kodeks został w całości napisany w
karolińskiej minuskule. Niektóre początkowe wiersze napisane sąw dużej insularnej kapitale,
inne w insularnej majuskule. Wspaniałe inicjały i nagłówki sąw typowo anglosaskim stylu.
Podobny do Wolfenbüttel, Weiss. 34 (Bischoff). Lit. CLA, Supp. 1769; B. Bischoff, Die
Abtei, s. 31, 33, 35.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 210, Augustinus: Opuscula (ff. 270)', Włochy; Rzym(?)
(Petrucci) [biblioteka Karola Wlk., potem Ludwika Pobożnego, Lorsch od 860], saec. VI-VII.
P. Na f. lr znajduje się lista ksiąg wpisana ręką iryjską z IX w. Na f. 147v pojawiają się litery
w majuskule iryjskiej (Lowe). Lehmann datuje listę ksiąg na pocz. VIII w. i pismo określa
jako insularne, ale spis przypisuje środowisku anglosaskiemu w Niderlandach. Spis ksiąg
wprowadzony jest anglosaską ręką (majuskuła -Berschin) z VIII w. (poł. VIII w.-Berschin).
Nie wiadomo jakiego zbioru dotyczy ten spis (wpisany anglosaską półuncjałą). Kodeks ten
służył jako wzorzec dla napisanego na dworze Ludwika Pobożnego BN, nouv. acq. lat. 1448
(Bischoff). Lit. CLA, I, 84; P. Lehmann, Das älteste Bücherverzeichnis der Niederlande, Het
Boek, 12(1923), s. 212; tenże, EdM,l, s. 211; W. Berschin, [w:] Bibliotheca Palatina, s. 131,

672
Abb. C. 7. 2/1-2 (f. lr, 3r); A. Petrucci, L'onciale, s. 96n, tav. 8(f. 236v); B. Bischoff, Die
Abtei, s. 19, 86; tenże, Paläographie des römischen Altertums, s. 257; tenże, MS,3, s. 167,
216; D. N. Dumville, The Importation, s. 113n.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 212, Homiliae et patristica varia (ff. 72); Niemcy; skryptorium
nadbodeńskie lub gómoreńskie (Bischoff) [(?)], saec. Vlllex; IXin (Bischoff).
P. Pojawiają się pojedyncze abrewiacje insularne (Lowe). Być może był wzorcem dla
Karlsruhe 172. Z tego samego skryptorium pochodzą Wien 515 (f. 1-8), Karlsruhe 191 oraz
Clm. 6330 (Bischoff). Lit. CLA, I, 85; B. Bischoff, Die Abtei, s. 87; MS,1, s. 155. Ehrle-
Liebaert, Specimina, s. XX, Taf. 27(f. 30r).

VATICANO, BAV, Pal. lat. 213 (ff. 1-20), Augustinus: Sermones, Epistulae Iacobi, Petri;
Lorsch [Lorsch], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Rękopis zawiera liczne insularne abrewiacje, zapewne pochodzące z anglosaskiego
wzorca. Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 39.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 216 (f. 1-19), Augustinus: De genesi contra Manichaeos;
Środkowe lub płd. Niemcy (Bischoff) [Lorsch(?)], saec. IX, 1/2 (Bischoff); VIIEIX (Lindsay).
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Użyta kapitała jest typu insularnego (Lowe).
Micheli widzi insularne wpływy na ornamentykę. Lindsay określa pismo jako insularną
minuskułę. Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 58; W. M. Lindsay, Notae, s. 480; CLA, I, 86; G. L.
Micheli, L’enluminure, s. 89.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 216 (f. 20-133), Homiliae; Vita s. Landiberti, etc.; płn.-wsch.
Francja, ok. Corbie lub Liege; Reims (Bischoff, Bierbrauer) [Lorsch od XVI w. ], saec.
VIII/IX (Lowe, Bischoff); IXin (Bierbrauer).
P. Inicjał 'P' na f. 21r jest bardzo podobny do tych wzorowanych insularnie z Harley 1772
(Bierbrauer). Lowe nie widzi cech insularnych. Lit. CLA, I, 86; B. Bischoff, Die Abtei, s. 59,
120; K. i V. Bierbrauer, Reims vor Ebo, s. 39, Abb. 10.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 218, Augustinus: De epistula lohannis ad Parthos; excerpta
varia (ff. 93); Lorsch [Lorsch], saec. VIII/IX.
K. Kodeks został w części napisany na insularnym pergaminie (Lowe). Pergamin jest ze skór
owczych i kozich, ale przygotowany na sposób insularny (di Majo). P. Insularne abrewiacje
(Lowe). Wzorzec był pochodzenia alemańskiego (Bischoff). Lit. CLA, Supp. 1770; B.
Bischoff, Die Abtei, s. 31; A. Di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine sulla pergamena, s.
136, 138.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 220, Ps-Augustinus: Homiliae, Sermones, Visio S. Pauli, etc.
'Lorscher Bienensegen' (ff. 71); skryptorium środkoworeńskie bądź górnoreńskie [od pocz. X
w. w Lorsch], saec. IXin (Bischoff).
K. (?) P. Anglosaskie pismo i iluminacje, tylko f. 30v i 30r napisane są ręką z Nadrenii.
Insularne abrewiacje, w tym insularne 'autem'. Teksty nawiązują do tradycji iryjskiej
(Bischoff). Visio Pauli zostało napisane przez iroszkockiego mnicha, a raczej mniszkę na
kontynencie (Wright). Anonimowy tekst 'Dies Dominica' należy do tradycji iryjskiej (Kelly).
Napisany przez skrybę iryjskiego na kontynencie (Salmon). Eggenberger uważa, że miniatura
z Chrystusem (f. Av) zdradza swoje powstanie w anglosaskim ośrodku. Ornamentyka na f. lv
jest raczej celtycka [DS], Glosy starogórnoniemieckie zostały wpisane insularną minuskułą
(Thoma). Siewert notuje 27 glos starogórnoniemieckich oraz inne, nieodcyfrowane. Glosy, z
których większość dotyczy tekstu sancti Faustini dicta, zostały wpisane dopiero w Lorsch w
końcu IX lub w X w. Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 57; MS,1, s. 269; MS,3, s. 220; W. M.
Lindsay, Notae, s. 480; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 69n; B. Brenk, Tradition und

673
Neuerung in der christlichen Kunst des ersten Jahrteusend. Studien zur Geschichte des
Weltgerichtsbildes, Wien 1966, Abb. 83(f. lv); P. Salmon, Les manuscrits, **4(1971), s. 22;
CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. 177; C. Eggenberger, Eine frühkarolingische
Dedicatio, s. 29; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 548; M. E. Dweyer, An Unstudied Redaction of
the 'Visio Pauli', Manuscripta, 32(1988), s. 121-38; Ch. D. Wright, Some Evidence for an
Irish Origin of Redaction XI of the 'Visio Pauli', Manuscripta, 34(1990), s. 34-44; C. D.
Wright, [w:] Sources of Anglo-Saxon, s. 92n; H. Thoma, Altdeutsches aus Vatikanischen, s.
245; K. Siewert, Glossenfunde, s. 146nn; G. Köbler, 1986, s. 262; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 61. Ehrl e-Li ebaert, Specimina, s. XX, Taf. 20.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 235 (ff. 4-29), Paulinus Nolanus: Carmina, Irlandia lub
Northumbria; Northumbria (Bischoff, Brown, Brown-Mackay) [Lorsch(?) (Bischoff); Fulda
(Brown, Mackay) Huisborch (Saksonia) od X w. ], saec. Vlllex (Lowe); VIII (Bischoff);
VII/VIII(?) (Brown).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Northumbryj ska majuskuła i minuskułą. Występuje
konfuzja s-ss. Insularne abrewiacje i akcenty umieszczone są ponad monosylabami. Powstał
w tym samym skryptorium co St. Petersburg Q. v. XIV. 1 jak wskazują wspólne cechy
paleograficzne (Lowe). Lowe i Bieler mówią o piśmie iryjskim bądź anglosaskim. Pismo
kilku rąk przypomina rękę anglosaską powstałego w Tours London, Brit. Lib. Egerton 2831.
Parkes widzi iryjskie wpływy na kaligrafię. McKitterick stwierdza bliżej nieokreślone
koneksje z Echternach. Brown (1982) stwierdza, że większość rękopisu napisała ta sama ręka,
która pracowała przy Köln, 213. Kursywa jest bardzo podobna do Paris, BN, lat. 9526 i 9538.
Rękopis jest dubletem St. Petersburg Q. v. XIV. 1 (McKitterick, Ganz). Lit. CLA, I, 87; B.
Bischoff, Die Abtei, s. 86; L. Bieler, Transmission des Peres, s. 82; J. T. Brown, A
Northumbrian Schoolbook: Paulinus of Nola in Vat. Pal. lat. 235, [ streszczenie wykładu],
Scriptorium, 40(1986), s. 130; J. T. Brown, The Irish Element, s. llln; M. B. Parkes, The
Scriptorium, s. 104; R. McKitterick, The Diffusion, s. 401; D. Ganz, Corbie, s. 41, 130; The
Making of England, s. 119nn, il. 84-5 (f. 14v-15r, 7v-8r); M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s.
12. T. J. Brown, T. W. Mackay, Codex Vaticanus Palatinus Latinus 235: An Early Insular
Manuscript of Paulinus of Nola Carmina, Turnhout 1988.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 237, Prosper Aquitanus: Liber promissiomurr, Mainz(?)
(Lindsay); Fulda(?) (Gugel) [Fulda(?) (Gugel)], saec. IXin (Lindsay); IX, 1/2 (Bischoff,
Gugel).
K. (?) P. Kodeks napisany został pismem karolińskim, a na f. 46-58 anglosaskim. W części
anglosaskiej występują insularne inicjały (Lindsay). Pismo karolińskie sugeruje proweniencję
z Mainz. Foliały w części anglosaskiej zaczynają się znakiem krzyża. Lit. W. M. Lindsay,
Notae, s. 480; tenże, Collectanea, s. 26; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 57.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 238 (f. 3-74), Iulianus Pomerius: De vita contemplativa, Lorsch
[Lorsch], saec. VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Pierwszy wiersz każdej części napisany jest w
insularnej majuskule (Lowe). Małe inicjały insularne są dziełem Anglosasa (Bischoff). Lit.
CLA, I, 88; B. Bischoff, Die Abtei, s. 31, 35, Taf. (f. 44v).

VATICANO, BAV, Pal. lat. 248, Gregorius M.: Moralia (ff. 146)', okolice Eichstätt(?) [(?)],
saec.IX, 1/4.
P. Pismo -karolińska minuskułą bez szpicowatego duktu- i inicjały są podobne do Clm. 1086.
Omyłki zaznaczane są znakami hr-hd, podobnie jak w Clm. 1086. Podobny system hd-hr
znany jest tylko z kodeksu Amiatinusa. Inicjały sąfrankijskie. Insularne wpływy widoczne są

674
w wielu literach w kapitale oraz w abrewiacjach (Bischoff). Lit. SSBK,2, s. 209n; K.
Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 61; B. Bischoff, MS,3, s. 27.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 259, Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem (ff. 97);
anglosaskie centrum na kontynencie [Würzburg (?)], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Napisany przez wielu skrybów, którzy głównie używali anglosaskiej majuskuły. Na f. 16-18
skryba imituje anglosaskie litery. Korektury wprowadzone są we współczesnej minuskule
anglosaskiej. Na f. 97v wpis anglosaską ręką z VIII/IX w.: 'omnium inimicorum suorum
dominabitur' i insularny alfabet. Występuje konfuzja s-ss. Omyłki sygnowane przez h-d.
Pojawiają się akcenty nad monosylabami (Lowe). Inicjały są czerwono opunktowane
(Weiner). Lit. CLA, I, 90; LsK, s. 73; A. R. Natale, Eserzisi, s. 69nn, fasc. 5(f. 97v); A.
Weiner, Das Initialomamentik, s. 165. H. Foerster, Mittelalterliche, s. 18-n, tab, 8.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 266, Gregorius M.: Dialogi; Środkowo- bądź południowo-
niemieckie skryptorium [Lorsch], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Istnieje pewne podobieństwo między alfabetem na f. lr a kryptogramem św.
Bonifacego z Wien 751. Lit. R. Derolez, Runica, s. 202; B. Bischoff, Die Abtei, s. 57; J. H.
Gallee, Altsächsische Sprachdenkmäler, 2 vols, Leiden 1894-95, s. 256, pl. 11.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 273, Liber promissionum (ff 91); Fulda [@], saec. IX,2/4
(Bischoff, cyt. za Braun).
K. (?) P. Kodeks jest w części napisany anglosaskimi rękoma. Lit. A. Reitforscheid,
Bibliotheca patrum Latinorum, Wien 1870, s. 310, Taf. I [nie dotarłem]; CCSL, 60, ed. R.
Braun, s. IX.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 276, Isidorus: In libros regum; Beda: Questiones in Regum;
Weissenburg (Bischoff) [@], saec. IX, 1/2.
P. Kodeks został skopiowany z anglosaskiego wzorca. Lit. W. M. Lindsay, Palaeographia
latina, 3, s. 16; B. Bischoff, Die Abtei, s. 58.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 277 (f. 1-93), Isidorus: Prooemia, De ortu et obitu; Laterculus
Malalianus Chronicon Palatinum; Computus; płn. Włochy(?), Rzym(?) (Bischoff) [Lorsch],
saec. Vlllmed lub później (Bischoff); VIIIin(?) (Stevenson).
P. Napisany pismem przypominającym insularne. Ręka insularna korygowała tekst (Beeson).
Zawartość kodeksu wskazuje na jego pochodzenie z antyiryjskiego ośrodka we Włoszech,
być może z Rzymu. Interpunkcjąjest insularna (Lowe). Napisany przez 2 ręce; pierwsza pisze
małą uncjałą, chytba rzymską, a druga minuskułą przypominającą Lorsch. Computus jest
północnoafrykański, ale ta wersja znana była Iroszkotom. Tekstualnie nie możemy przypisać
rękopisu jakiemuś anglosaskiemu, frankijskiemu lub wizygocki emu kręgowi literackiemu.
Należy odrzucić osąd Lowego, że rękopis powstał w ośrodku antyiryjskim (McNally). Tekst
Izydora należy do tradycji iryjskiej (Bischoff). Dziwna mieszanka tekstów wskazuje na
możliwość, że kompilator należał do tych southumbryjczyków, którzy pobierali nauki
zarówno w Canterbury jak i w Irlandii lub należał do środowiska anglosasko-iryjskiego na
kontynencie - Bischoff nie podaje usasadnienia [DS], Inicjały są północnowłoskie (Cavallo).
J. B. Stevenson w datacji Pal. lat. 277 nie opiera się na Bischoffie, czy Kellym, a tego
ostatniego nawet nie cytuje. Konfuzja r-s wskazuje, że rękopis był skopiowany z insularnego
wzorca. Przypuszczalnie autorem Laterculusa był abp Teodor z Canterbury (Stevenson). Lit.
CLA, I, 91; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 33; L. Traube, VuA,l, s. 235; 3, s. 202; B.
Bischoff, MS,3, s. 29; R. McNally, The Pseudo-Isidorian 'De vetere et novo testamento
questiones', Traditio, 19(1963), s. 37-50; CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. 189nn; J. F.
Kelly, A Catalogue I, s. 546n; G. Cavallo, Interazione tra scrittura greca e scrittura latina, s.

675
28n; J. B. Stevenson, Theodore and the Laterculus Malalianus, [w:] Archbishop Theodore.
Commemorative Studies on his Life and Influence, ed. M. Lapidge, Cambridge 1995, s. 204-
21. E. Chatelain, Uncialis, s. 76, tab. 42(f. 56r).

VATICANO, BAV, Pal. lat. 277 (f. 94-114), Isidorus: Allegoriae', Lorsch(?) [Lorsch], saec.
IX, 1/2 (Bischoff); IX/X (Beeson).
K. (?) P. Pismo jest pod wpływem insularnym (Beeson). Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 51; C.
H. Beeson, Isidor-Studien, s. 33.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 281, Isidorus: Etymologiae (ff. 308); Lorsch(?) [Lorsch od IX
w. ], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Wśród inicjałów pojawia się insularne 'A (f. 256r) (Bischoff). Lit. C. H. Beeson,
Isidor-Studien, s. 11; B. Bischoff, Die Abtei, s. 39n, 82; E. Pellegrin, Manuscrits classique,
vol. 2,2, s. 32n; K. Siewert, Glossenfunde, s. 159.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 284, Beda in Proverbia Salomonis, in Tobiam, (ff 77f Lorsch
[Lorsch], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Pojedynczy (f. 48v) skrót dla 'enim' na końcu wiersza wskazuje na anglosaski
wzorzec. Rękopis został napisany prawie bez abrewiacji. Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 40.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 289, Alcuin: Commentarius in Genesin; Capitularia (ff 64);
Mainz [(?)], saec. IX,3/10.
K. (?) P. Napisany kilkoma rękoma. Ostatnia ręka (f. 58r-64v) wykazuje
południowoanglosaskie wpływy. Korektury są wprowadzane za pomocą symboli d-h.
Występują opunktowane inicjały. Żaden pojedynczy motyw ornamentyki nie sugeruje
przypisania kodeksu do skryptorium w Mainz, ale jej wykonanie można określić jako typowo
mogunckie. Podobne motywy są w Freiburg 70, Aug. 107 i Gotha Memb. I 45 (Hanselmann).
Tekst kapitularza wykazuje podobieństwo do Kassel, LB, theol. q. l(Mordek). Lit. J. F.
Hanselmann, Der Codex Vat. Pal. lat. 289. Ein Beitrag zum Mainzer Skriptorium im 9.
Jahrhundert, Scriptorium, 42(1988), s. 78-86; tenże, [w:] Bibliotheca Palatina, Abb. C. 6. 2 (f.
2v); H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 190, 769nn.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 485, Expositio missae (ff 135); Lorsch [Lorsch], saec. IX,3/4
(Bischoff); ok. 850 (Wilmart).
P. Napisany licznymi rękoma. Okazyjnie pojawia się insularne 'enim'. 'Lorscher Beichte' i
łacińskie Confessio zostały wpisane tą samą ręką w ostatniej ćwierci IX w. (Bischoff). Tekst
expositio missae należy do tradycji anglosaskiej (Wilmart). Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 55,
124; tenże MS,3, s. 88, A. Wilmart, Un traite sur la messe, s. 137.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 493 (f. 19-99), Sacramentarium 'Missale gallicanum vetus;
Francja [Lorsch w X w. ], saec. VIII,2/2.
P. McKitterick zauważa insularne wpływy na frankijską uncjałę. Bischoff widzi anglosaskie
wpływy na pismo. Lowe nie widzi cech insularnych. Kodeks powstał w tym samym
skryptorium co Paris, BN, nouv. acq. 2334. Interpunkcja jest insularna. Lit. CLA, I, 93; E. H.
Zimmermann, s. 192n, Taf. 101; M. Mostert, The Library, s. 256; MS,1, s. 24; B. Bischoff,
Paläographie des römischen Altertums, s. 246; tenże, MS,2, s. 326; W. Berschin, [w:]
Bibliotheca Palatina, s. 124, Abb. C. 5. 5/1-2 (f. 14r, 78r); K. Bierbrauer, [w:] Biblioteca
Apostolica Vaticana, s. 68n, (f. 81v, 78r); R. McKitterick, The Diffusion, s. 408; G. Cames,
Dix siecles d'enluminure, s. 24. H. Degering, Die Schrift, Taf. 38.

676
VATICANO, BAV, Pal. lat. 554 (ff. 5-13), Egbertus; Poenitentiale', anglosaskie centrum na
kontynencie(?); tamże lub Anglia(?) (Bischoff, McKitterick); Mainz?, Fulda(?)
(Finsterwalder) [Lorsch w 1 poł. IX w. ], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i był
liniowany prawdopodobnie po złożeniu składek. P. Napisany w kanciastej minuskule
anglosaskiej. Insularne abrewiacje, w tym anglosaskie -'tur'. Występuje konfuzja s-ss (Lowe).
Anglosaska minuskułą (1 ręka -Bouhot). Część korektur na f. 12 jest w karolińskiej
minuskule z anglosaskimi abrewiacjami (Finsterwalder). 'Table de commutations' występuje
pod tytułem 'edit sanctus Bonifacius archiepiscopus'. Lit. CLA, I, 95; B. Bischoff, Die Abtei,
s. 57, 86; P. W. Finsterwalder, Die Canones, s. 118-21; R. Kottje, Die Büssbücher Halitgars
von Cambrai und des Hrabanus Maurus, Berlin-New York 1980, s. 101; J. P. Bouhot, Les
penitentiels attribues ä Beda le Vebnerable et ä Egbert d'York, Revue d’histoire des textes,
16(1986), s. 157n; R. Haggenmüller, Die Überlieferung, s. 108n; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 403.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 556, Basilius: Admonitio; etc. (ff. 47); anglosaski ośrodek w
Niemczech [Lorsch], saec. IXin; IX, 1/4 (Weiner).
K. (?) P. Anglosaska minuskułą wielu rąk -jedna z nich jest, zdaniem Spilling, ręką
Candidusa. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane (Weiner). Lit. H. Spilling, Das
Fuldaer, s. 170; B. Bischoff, Die Abtei, s. 57; P. Lehmann, EM,5, s. 203, 215; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 27, 165n.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 560, Cassianus: Collationes (ff. 97); Lorsch [Lorsch], saec.
Vlllex.
K. Napisany na vellum. P. Insularne inicjały, początki i nagłówki są w czarnej i mieszanej
uncjale oraz w dużej minuskule zdradzające wpływy insularne. Lit. CLA, Supp. 1772; B.
Bischoff, Die Abtei, s. 32.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 574 [olim VATICANO lat. 6474], Canones conciliorum
Galliae (ff. 165); płn.-wsch. Francja(?), Kóln(?) (Lowe); górna Nadrenia (Bischoff) [Lorsch],
saec. VIII/IX.
P. Występują insularne symptomy: skróty dla 'eius' i est', ligatury 'mi' oraz 'ni', insularne
formy 'y' i kapitała jest czerwono opunktowana. Tekstualnie rękopis zgadza się z Gotha
Memb. I 85. Interpunkcja jest insularna (Lowe). Napisany we wczesnej minuskule
karolińskiej przez kilku skrybów -kilka z rąk wykazuje wpływy insularne (Mordek). Lit.
CLA, I, 96; B. Bischoff, Panorama, s. 243; tenże, MS,2, s. 290; tenże, Die Abtei, s. 58; K.
Holter, Der Buchschmuck, s. 76; P. Salmon, Les manuscrits, t. 3, s. 5; H. Mordek, Bibliotheca
capitularium, s. 77Inn; G. Carnes, Dix siecles d’enluminure, s. 24; R. E. Reynolds, Image and
Text: a Carolingian Illustration of Modifications in the Early Roman Eucharistic 'Ordines',
Viator, 14(1983), s. 69.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 577, Canones Dionysii Exigui; akta synodu z Attigny i
Dingolfingen (ff. 74)', anglosaskie centrum na kontynencie (Lowe); Mainz/Fulda (Bischoff);
Mainz, św. Marcin (Gerchow); Hersfeld (Weiner); Fulda/Hersfeld (Gugel) [Mainz], saec.
Vlllex (Lowe, Bischoff); IXin (Foerste); przed 768 (Machielson).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą typu kontynentalnego
(przez kilka rąk-Lindsay). Napisany albo tylko liniowany przez Herimundusa (f. 31v).
Pojawia się akcent nad monosylabami i występują insularne abrewiacje oraz konfuzja s-ss.
Inicjały czerwono opunktowane (Lowe). Rękopis został napisany przez 1 anglosaskiego
skrybę piszącego 'spiczastą' minuskułą insularną (Gerchow). Pismo jest niemiecko-
anglosaska minuskułą jednego skryby. Paleograficznie nie da się określić pochodzenia

677
rękopisu z Fuldy czy z Mainz (Bischoff). Tekst Dionizjusza wykazuje podobieństwa do
Kassel, LB, theol. qu. 1 (Bischoff, Mordek). Zdaniem Machielsona Herimundus pracował
chyba również przy Kassel, hist qu. 72c, Lausanne, 398, Heidelberg, UB, Pal. lat. 921, a ten
rękopis skopiowany został z anglosaskiego wzorca. Rękopis Berlin, Grimm 132,
prawdopodobnie import z Anglii, kończy się podobnym wpisem w majuskule: 'Scriptori vita
aeterna. Legenti pax perpetua in Domino'. Rękopis był używany w celach misyjnych o czym
świadczy formuła wyrzeczenia się diabła (McKitterick). Tekst jest podobny do tych z pocz.
IX w. z Salzburga (Reynolds). W Indiculus superstitionum pojawia się kilka wyrazów
starogórnoniemieckich, których nie można przypisać żadnemu konkretnemu dialektowi, ale
wykazują one wpływy insularnego piśmiennictwa na tyle, że można je przypisać
Anglosaskiemu skrybie (Schmidt-Wiegand). Köbler widzi anglosaski wpływ na glosy.
Kodeks zawiera imiona biskupów i opatów z synodu Attigny z 765 r. Lit. CLA, I, 97; J. F.
Hanselmann, [w:] Bibliotheka Palatina, Abb. C. 6. 1 (f. 26v); W. Lindsay, P. Lehmann, The
Early Mayence, s. 17-9, Pl. 6(f. 73v); E. Baron, Mainzer Buchmalerei, s. 177n; B. Bischoff,
MS,3, s. 28, 83; A. Lasch, Das altsächsische Taufgelöbnis, Neuphilologische Mitteilungen,
36(1935), s. 92-133; W. Foerste, Untersuchungen zur westfälischen Sprache des IX. Jhs,
Marburg 1950, s. 93; J. Gerchow, Die Gedankübelieferung, s. 12; L. Machielsen, Fragments
patristiques nonidentifies du manuscrit Vat. Pal. lat. 577, Sacris Erudiri, 12(1961), s. 488-539;
tenże, De Angelsaksisehe herkomst van de zogenaamde Oudsaksische doopbelofte, Leuvense
Bijdragen, 50(1961), s. 97-124; tenże, De indiculus superstitionum et paganiarum (742-754),
Leuvense Bijdragen, 51(1962), s. 129-49; A. Siegmund, Überliferung, s. 145; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 61; R. McKitterick, Knowledge of Canon, s. 115; R. E. Reynolds, Canon
Law Collection, s. 23; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 167nn; M. van Vlierden,
Willibrord en het begin, s. 91, il.; G. Baesecke, Vor- und Frühgeschichte, Bd. 2, 1950, s. 69;
W. Haubrichs, Die Angelsachsen und die germanische Stämme, s. 392n; R. Schmidt-
Wiegend, Stammesrecht und Volkssprache, s. 183nn; K. Haderlein, Celtic Roots: Vernacular
Terminology and Pagan Ritual in Carlomann's Draft Capitulary of A. D. 743, Codex Vat. Pal.
lat 577, Canadian Journal of Irish Studies, 18:2(1992), s. 1-30; T. Klein, Studien zur
Wechselbeziehung, s. 471-8; G. Köbler, Ergänzungen, s. 118n; K. Gugel, Welche erhaltenen,
s. 65; H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 190, 774nn. H. Foerster, Mittelalterliche, s. 13-
5, tab. 5.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 814, Iosephus: Antiquitates Iudaice, lib. I-XII (ff. 145j\ Lorsch
[Lorsch], saec. Vlllex.
K. Napisany na vellum. P. Na f. 81 początek rozdziału napisany jest w anglosaskiej
majuskule. Dużo skrótów insularnych, proste inicjały, niektóre są pod wpływem insularnym.
Lit. CLA, Supp. 1773; B. Bischoff, Die Abtei, s. 32; H. Hoffmann, Buchkunst, s. 180.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 822, Eusebius Rufinus: Historia Ecclesiastica (ff. 175); Lorsch
[Lorsch], saec. VIII/IX.
K. Napisany na vellum. P. Rękopis jest dziełem kilku rąk piszących wczesnokarolińską
minuskułą z Lorsch. Użyta w piśmie uncjalna forma 'd' jest typowa dla anglosaskiego
skryptorium. Początki rozdziałów napisane są w rustyce i uncjale oraz w insularnej
majuskule, a nawet w kursywie dyplomatycznej. Liczne abrewiacje insularne; proste inicjały,
głównie insularne, które otoczone są podwójnym rzędem kropek (Lowe). Kilku kopistów
pracowało również przy Vat. Pal. lat. 1753. Insularne cechy: vellum, pierwsze wiersze
nowych rozdziałów są napisane w insularnej majuskule i używanie uncjalnego 'D' w
karolińskiej minuskule co wskazywałoby na anglosaskie symptomy (Pellegrin). Według
Hammnod-Bammel insularne cechy nie muszą pochodzić z anglosaskiego czy insularnego
wzorca. Lit. CLA, Supp. 1774; B. Bischoff, Die Abtei, s. 32; E. Pellegrin, Manuscrits
classique, vol. 2,2, s. 403; C. P. Hammond-Bammel, Das neue Rufmfragment, s. 499n.

678
VATICANO, BAV, Pal. lat. 829, Orosius: Historia adversus paganos (ff. 175); Lorsch
[Lorsch], saec. VIII/IX.
K. (?) P. Foliały 1-44 napisane są w minuskule kontynentalnej, a f. 45-115 w minuskule
anglosaskiej (Lindsay). Anglosaskie pismo Jakuba (Bischoff), takie jak w Pal. lat. 170 i 195.
Insularne skróty. Być może wraz z Wrocławskim Rehdiger R 108 pochodzi od wspólnego
wzorca, gdyż w obu występuje ten sam skrót dla 'autem'=at (DS). Lit. L. Traube, VuA,3, s.
224; W. M. Lindsay, Notae, s. 480; B. Bischoff, Die Abtei, s. 32; Orose, Histoire contrę des
paiens, ed. M.-P. Arnaud-Lindet, Paris 1990, s. LXXVI.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 834 (f. 1-46), Beda: Martyrologium', Śród, lub płd.-zach.
Niemcy [Lorsch X/XI w. ], saec. IX, 1/2 (Bischoff); ok. 834 (Lindsay).
K. (?) P. Występują insularne abrewiacje (Lindsay). Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 58, 126;
W. M. Lindsay, Notae, s. 34.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 845, Sulpicius Severus; Paulinus z Perigueux (ff. 194); Mainz
[Mainz (Lindsay)], saec. IXin (Bischoff); IX (Lindsay).
K. (?) P. Pierwsza ręka wykazuje stopniowe przechodzenie od anglosaskiej do karolińskiej
minuskuły. Warte zauważenia są rozwoje poszczególnych rąk w trakcie pisania np. f. 23nn i
53r - gdzie insularne cechy duktu i używanie insularnych kształtów liter stopniowo ulega
ograniczeniu (Hanselmann). Część napisana anglosaską minuskułą, a część karolińską.
Insularne abrewiacje (Lindsay). Pojawia się 1 glosa starogórnoniemiecka do Paulinusa
(Steinmeyer-Sievers). Lit. B. Bischoff, MS,1, s. 46; W. M. Lindsay, Notae, s. 72, 481; W. M.
Lindsay, P. Lehmann, The (Early) Mayance Scriptorium, s. 19n, Pl. 4-5(f. lr, 115v); E.
Baron, Mainzer Buchmalerei, s. 119n; P. Lehmann, EdM,l, s. 8; J. F. Hanselmann, [w:]
Bibliotheka Palatina, Abb. C. 6. 3 (f. 4r); A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 169n;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 608.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 899, Scriptores historiae Augusta; płn. Włochy [Verona, w
posiadaniu Petrarki], saec. IX, 1-2/4 (Bischoff).
K. (?) P. Wzorcem, być może nie bezpośrednim, był insularny kodeks. Bezpośrednią kopią
tego rękopisu jest Bamberg, Cod. Class. 54 (Boyer), a w/g Josephsona i Marshalla był
wzorcem dla Pal. lat. 899. Seduliusz używał w Liege rękopisu z tej samej rodziny (Callu et al.
). Lit. B. B. Boyer, Insular, s. 33nn; B. Bischoff, Die Abtei, s. 75; tenże, MS,3, s. 61; A.
Josephson, Die Columella-Handschriften, s. 21; Historia Augusta, ed. E. Hohl, W. Seyfarth,
C. Samberger, Leipzig 1965; L. Banti, Annotatori del manoscrito Vaticano Palatino latino
899 della Historia Augusta, [w:] Studi in onore di O. E. Paoli, Firenze 1956, s. 59-70, tav. I-
III; Texts and Transmission, [P. K. Marshall], s. 354nn; J. P. Callu, O. Desbordes, C.
Bertrand, L'histoire, s. 99.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 966, Gregorius Turonensis: Historia Francorum; Annales
Nazariani (ff. 59); Lorsch(?); Murbach(?) (Bischoff) [Lorsch(?) (Bischoff)], saec. VIIIex, po
789; VIII/IX (Bischoff).
K. Kodeks był w części liniowany po złożeniu składek. P. Pismo podobne jest do
Manchester, Rylands Library, 15 i Kolmar, Frag. 7 -oba z Murbach (Bischoff). Lit. CLA, I,
98; B. Bischoff, Die Abtei, s. 58. Ehrl e-Li ebaert, Specimina, s. XX, Taf. 28.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 1447, Dionysius Exiguus: De ratione paschae; Beda: De
temporibus; Genesis (wersja starosaska); Mainz [Mainz, St. Alban], saec. przed 813;
(Lindsay); 810-813 (Hanselmann).
K. (?) P. Okazyjnie pojawia się anglosaska abrewiacja dla 'autem'. Występują również inne
insularne abrewiacje (Lindsay). Foliały 1-44 napisane zostały w Trewirze (Rand). Jako
wzorca użyto Pal. lat. 1448, którego pierwsza część powstała w 810 roku w Trier

679
(Hanselmann). Bischoff przypisuje Pal. lat 1448 szkole pałacowej Ludwika Pobożnego
(Schwab -1991). Napisny zasadniczo przez 2 ręce główne. Starosaska wersja Genesis została
wpisana w 3 ćwierci IX w. przez 3 skrybów, którzy nie wywodzili się z jakiegokolwiek
skryptorium monastycznego w Mainz. Być może pochodzili z otoczenia arcybiskupa lub
wpisy dokonano poza Mainz (Bischoff). Lit. W. M. Lindsay, P. Lehmann, The (Early)
Mayance Scriptorium, s. 20nn; W. M. Lindsay, Notae, s. 21, 76, 99, 481; E. K. Rand, On the
Symbols, s. 53nn; B. Bischoff, MS,3, s. 86, 104n; J. F. Hanselmann, [w:] Bibliotheca
Palatina, s. 128, Abb. C. 6. 4/1-2 (f. lir, 32v); O. Behagel (Hrsg. ), Heliand und Genesis,
bearb. B. Taeger, Tübingen 1984, s. XVIInn; H. Hoffmann, Buchkunst, s. 260; U. Schwab,
Ansätze zu einer Interpretation der altsächsischen Genesisidichtung, [w:] Annali - Filologia
Germanica, Instituto Universitario Orientale Napoli, 1974-7, s. 87nn; taż, Einige
Beziehungen, s. 13n, 217nn, Taf. l(f. lr); taż, Die Bruchstücke der altsächsischen Genesis
und ihrer altenglischen Übertragung. Einführung, Textwiedergaben und Übersetzenungen,
Abbildung der gesamten Überlieferung, Göppingen 1991; A. N. Doane, The Saxon Genesis,
Madison 1991, s. 9nn, pl. 4-7(f. lr, 2rv, lOv. K. Zangemeister, W. Braune, Bruchstücke der
altsähsischen Bibeldichtung aus der Bibliotheca Palatina, Neue Heidelberger Jahrbücher,
4(1894), s. 205-94.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 1547, Seneca: De beneficiis, De dementia etc.; płn. Włochy
(Bischoff); okolice Mediolanu (Petrucci) [Lorsch], saec. IXin.
P. Pismo podobne do ręki, która pisze pismem z wpływami insularnymi, zob St. Gallen 908
(Bischoff). Napisany przez ok. 10 skrybów (Petrucci). Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 30;
tenże, Italienische Handschriften, s. 180; G. Mazzoli, Ricerche sulla tradizione medievale del
'De beneficiis' e del 'De dementia' di Seneca, III, Storia della tradizione manoscritta,
Bolletino dei Classici, 3(1982), s. 166nn; M. Morelli, M. Palma, Indagine su alcuni, s. 31; M.
Ferrari, Libri liturgici e diffusione, s. 277; A. Petrucci, Alfabetismo ed educazione, s. 122,
125, ill. (f. 115v), 127, ill. (f. 80r).

VATICANO, BAV, Pal. lat. 1631, Vergilnis: Opera (ff. 256); Włochy [Biblioteka Ludwika
Pobożnego(?), Lorsch(?) (Bischoff); Lyon potem Lorsch (McCormick)], saec. IV-V (Lowe);
V/VI (Bischoff).
P. Pojawia się często konfuzja s-ss. Uzupełnienia -dodane w IX w.- zaznaczano symbolami h-
d i h-h. Marginalia i dopiski wpisane są w minuskule z wpływami insularnymi z IX w.
Istnieje paleograficzne podobieństwo do Vaticano, lat. 3867 (Lowe). Marginalia wskazują
(jak można sądzić po formach imion), że rękopis był głosowany w Lyon w 1 poł. IX w. W
glosach pojawiają się insularne abrewiacje dla 'est' i 'id est'. Ręka glosatora nie pochodzi z
Lorsch i Bischoff nie potrafi jej przypisać do konkretnego skryptorium. Cechy pisma glos
wskazują na ośrodek z wpływami insularnymi. Glosy powstały w połowie lub w 2 poł. IX
wieku w ośrodku, w którym używano łaciny preromańskiej i języka starogórnoniemieckiego,
może chodzi o środowisko związane z Lyonem. Wiele wskazuje na to, że glosy zostały
skopiowane z wzorca, w którym użyto insularnych abrewiacji nie zawsze zrozumiałych dla
kopisty. Na f. 129r wpisy 2 imion: 'Mudinus' lub 'Modinus' oraz 'Framiarius' -
najprawdopodobniej byli to autorzy (kopiści czy autorzy? -DS) glos. Modinusa można
identyfikować z biskupem Autun Moduinem (815-po 840) lub Motuinem, opatem St.
Georgen, obaj byli związani z Lyonem. Pojawiają się noty tyrońskie i 16 glos
starogórnoniemieckich (McCormick). Lit. CLA, I, 99; E. Pellegrin, Manuscrits classique, vol.
2,2, s. 277nn; B. Bischoff, Die Abtei, s. 57, 65; tenże, MS,2, s. 316; MS,3, s. 167, 173; M.
McCormick, Five Hundred Unknown Glosses from The Palatina Virgil, [Studi e Testi, 343],
Vaticano 1992; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 61. Codex Vergilianus, qui Palatinus
appellatur, quam simillime expressus (...), wstęp, R. Sabbadini [Codices e Vaticanis selecti,
ser. maior, 14], Paris, 1929

680
VATICANO, BAV, Pal. lat. 1719 (ff. 1-34), Aldhelmus: Aenigmata; Symphosius; Lorsch
[Lorsch], saec. IXin, przed 820.
K. (?) P. Występują insularne litery 's' i 'r' (Lagorio). Bischoff nie widzi cech insularnych.
Tekstualnie jest pokrewny do Vaticano, lat. 1753, ale oba nie są od siebie bezpośrednio
zależne (Lehmann). Lit. P. Lehmann, Mitteilungen,!, s. 26n; B. Bischoff, Dia Abtei, s. 40;
Ch. E. Finch, Symphosius in Codices, s. 6; V. M. Lagorio, Aldhelm’s 'Aenigmata' in Codex
Vaticanus Pal. lat. 1719, Manuscripta, 15(1971), s. 23-7; M. Spallone, Tradizioni insulari e
letteratura scolastica: il manoscritto Angelicanus 1515 e gli 'Aenigmata' di Simposio, Studi
classici e orientali, 35(1985), s. 184-228.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 1746 (f. 1-10, 72-126), Grammatici: Augustinus; Julianus
Toletanus; Ars Tatuini: Ars Tatwini; Bonifatius: Ars Asporii; Ars grammatica -reszta
rękopisu to dzieła gramatyczne dodane w 1 pol. IX w. (ff. 184); Lorsch [Lorsch], saec. Vlllex
(Bischoff); VIII/IX (De Marco).
K. Napisany na vellum. P. Anglosaskie symptomy występują tylko w części z gramatyką
Tatwina. Nagłówki sąw anglosaskiej majuskule, rustycznej kapitale bądź uncjale; litera 'd' w
tekście jest uncjalna - anglosaska. Abrewiacje są w części insularne i występują w dużej
ilości. Pojawiają się proste, niekolorowane inicjały insularne. Bischoff sugeruje anglosaski
wzorzec przynajmniej w części z Tatwinem. W części z Tatwinem, w nagłówkach z kapitałą,
używa się insularnej greki ornamentalnej (Berschin). Podobne użycie greki znajduje się w/g
Lowego w BN, lat. 17959 (f. 34-86) i w Karlsruhe, Aug. 119 etc. . W części z autorami
hiszpańskimi widać wizygockie symptomy (Lowe). Julian z Toledo został skopiowany z tego
samego wzorca co Gotha, II, 193 (Beeson). Rękopis zawiera interlineame glosy anglosaskie
(ok. 70) w 'Ars Tatuini' w części 'De nomine'. Zdaniem Vaciago podobne znajdują się w
Karlsruhe, Aug. fragm. 127 oraz w Paris, BN, lat. 7560. Lit. CLA, Supp. 1775; C. H. Beeson,
The Ars Grammatica, s. 51n, 59; B. Bischoff, Die Abtei, s. 32, 97; E. Pellegrin, Manuscrits
classique, vol. 2,2, s. 392nn; W. Berschin, [w:] Bibliotheca Palatina, s. 123, ABB. C. 5,1 (f.
60r-v); tenże, griechisch-lateinisch Mittelalter, s. 122; W. A. Eckhardt, Das Kaufunger
Fragment, s. 280-5; N. R. Ker, Supplement, s. 131; Y.-F. Riou, C. Jeudy, Tradition textuelle,
s. 213n; CCSL, 130, ed. M. De Marco, s. VII; CCSL, 133B, 1980, ed. G. J. Gebauer, B.
Lófstedt, s. VIn; CCSL, 133, ed. M. De Marco, s. 214nn, p. do wierszy 814, 817, 819, 823,
825, 955, 959, 979n, 982, 1042nn, 1110, 1232, 1234, 1244, 1267, 1306; B. Bischoff, MS,1, s.
296; MS,3, s. 219; V. Law, The Insular, s. 25, 35, 38n, 57, 66; taż, Anonymous Latin, s. 257;
taż, The Latin and Old English Glosses in the Ars Tatuini, ASE, 6(1977), s. 77-89; taż, The
Transmission of Ars Bonifatii, s. 281nn; P. Vaciago, Old English Glosses, s. 12, 34.

VATICANO, BAV, Pal. lat. 1753, Marius Victorinus: Ars grammatica; Probae Cento;
Aldhelmus: Ars metrica; Symphosius (ff. 118); Lorsch [Lorsch], saec. Vlllex (Lowe); Vlllex -
IXin (Bischoff).
K. Napisany na vellum. W części kodeksu liniowanie wykonano po złożeniu składek. P.
Nagłówki napisane zostały w insularnej majuskule. Współczesne korektury wprowadzone są
ręką anglosaską (f. 81v, 82v etc. ). Nagłówki i początki są napisane w czarnej uncjale,
rustykalnej kapitale i insularnej majuskule. Insularne abrewiacje. Inicjały są głównie
insularne (Lowe). Kodeks jest dziełem kilku rąk wczesnokarolińskich, późniejsze dodatki
zostały wpisane rękoma z Lorsch z IXin-IX,l/2. Bergmann datuje te dodatki na przełom VIII
i IX w. W/g Pellegrin kilku kopistów pracowało przy Pal. lat. 822 i przy BN, lat. 16668.
Tekstualnie jest pokrewny Vat. lat. 1719, ale nie są od siebie zależne (Lehmann). Tekst
Aldhelma pochodzi z tego samego wzorca, z którego skopiowany został Valenciennes 378 i
376 (Ehwald, Boyer). Lit. CLA, Supp. 1776; R. Ehwald, MGH AA 15, s. 37; P. Lehmann,
Mitteilungen,!, s. 27; B. B. Boyer, Insular, s. 216; E. Pellegrin, Manuscrits classique, vol. 2,2,
s. 400nn; CCSL, 133B, ed. G. J. Gebauer, B. Lófstedt, s. 105; E. Ch. Finch, Symphosius in
Codices, s. 6-8; B. Bischoff, Die Abtei, s. 32; R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s.
25; Y.-F. Riou, C. Jeudy, Tradition textuelle, s. 214n; L. Holtz, Tradition et diffusion, s. 54n.
681
VATICANO, BAV, Pal. lat. 1877 (ff. 35-43), De cella Paugolfi [katalog biblioteki w
Fuldzie]-, Fulda (Spilling) [Lorsch], saec. IX,1/2 (Bischoff); 840-850 (Lehmann); 815-836
(Stevens).
K. (?) P. Jedna z 4 rąk anglosaskich w trakcie pisania przechodzi z duktu anglosaskiego na
karoliński. Na f. 35v znajdują się 4 wykazy ksiąg z Fuldy: pierwszy wykaz ksiąg (de cella
Paugolfi) napisany jest mieszanką pisma anglosaskiego i karolińskiego, drugi spis napisany
jest anglosaską minuskułą, trzeci, mieszanką karolińko-anglosaską, czwarty, karolińską
minuskułą. Lit. P. Lehmann, Quot et quorum libri fuerit, s. 47-57; W. M. Stevens, Fulda
Scribes, s. 314, Fig. l-2(f. 35v, 36r); H. Spilling, Angelsächsische, s. 90n; taż, Das Fuldaer, s.
175; W. Berschin, J. H. Hanselmann, Bibliotheca Palatina, s. 123, Abb. 5. 2/1 (f. lr,35v);
Mittelalterliche Bücherverzeichnisse des Klosters Fulda [G. Schrimpf], s. 14nn, Abb. 4-5(f.
35v, 36r); E. Palazzo, Les sacramentaires, s. 14nn.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 11, Psalterium duplum; Cantica; Hymni (ff. 236); Francja;
płn.-wsch. Francja (Bischoff); okolice Liege (Wilmart) [Friulia w IX w., potem Fleury(?)],
saec. VIII,2/2.
K. Taki sam układ bifoliałów jaki w Vaticano Reg. lat. 257 (Lowe). P. McKitterick widzi
insularne wpływy na uncjałę frankijską. Kodeks pochodzi z tego samego skryptorium jak Vat.
Reg. lat. 257 i London, Harley 5041. Bischoff ogólnie wspomina o anglosaskich wpływach na
pismo. Lowe nie widzi cech insularnych. Na f. 82v są glosy wpisane chyba pismem z Corbie
(Wilmart). Lit. CLA, I, 101; A. Wilmart, Codices Reginenses, 1, s. 26nn; tenże, Le Psautier
de la Reine N. XL sa provenance et sa date, RB, 28(1911), s. 341-76; M. Mostert, The
Library, s. 256; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 246; B. Bischoff,
MS,2, s. 326; J. Autenrieth, 'Litterae Virgilianae, s. 15nn, Abb. 5-6 (f. 21v, 22r); R.
McKitterick, The Diffusion, s. 408; R. Gryson, Esaias, s. 829n.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 74, Lectionarium [palimpsest]; Francja(?) [(?)], saec. Vlllex.
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek. P. Interpunkcja jest insularna. Lit. CLA, I,
102; A. Wilmart, Codices Reginenses, 1, s. 167n.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 81 (f. 1-18), Anonymi Hispanica carmina; Hisperica Famina;
St.-Germain-des-Pres lub Fleury (IRHT); Fleury(?) (Wilmart); St. Germain-des-Pres
(Mütherich); Bretania(?) (Deuffic) [Fleury(?)], saec. IX/X; IXmed (Mütherich).
K. (?) P. Napisany przez 'Lios monocus' z Bretonii (Mütherich). Insularny skryba pisał
karolińską minuskułą. Wątpliwe, aby skryba był Iroszkotem (Wilmart). Pismo jest bardzo
podobne do Reg. lat. 1260 (f. 1-16) i Bern 107 (Wilmart, Carey). Skopiowany z iryjskiego
wzorca co widać po abrewiacjach i pomyłkach kopisty. Pojawia się konfuzja s-ss (Herren).
Lit. A. Wilmart, Codices Reginenses, 1, s. 179nn; P. Grosjean, Confusa caligo. Remarques
sur les Hisperica famina, Celtica, 3(1956), s. 35-85; M. Mostert, The Library, s. 257; F.
Mütherich, Le scriptorium de Saint-Germain-des-Pres, s. 211; M. W. Herren Hisperica
Famina I: The A- Text, Toronto 1974; J.-L. Deuffic, La production manuscrite, s. 317.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 124, Hraban Maurus: De laudibus s. crucis (ff 61); Fulda;
Fulda-Mainz (Lehmann) [Fulda], saec. przed 847 (Lindsay); 831-844 (Wilmart); IXmed
(Lehmann); IX, 1/3 (Mütherich); IX, 1/4 i po 831 (Weiner); 826 (Gugel, Broszinski).
K. (?) P. Foliały lv-5, 36v-43 napisane są chyba pismem turońskim; f. 6-36, 43-61 pismem z
wpływami anglosaskimi (Wilmart). Inicjał 'H na f. 6r jest w stylu insularnym - opunktowany
obwód (Mütherich). Rzadko występuje insularne 'autem' (Lindsay). Pojawia się (f. 16r) 1
glosa starogórnoniemiecką (Lehmann). Kodeks należy do grupy rękopisów, do której zalicza
się Wien 652, Paris, BN, lat. 2423, Amiens 223 (CMEL). Lit. A. Wilmart, Codices
Reginensis,!, s. 293; W. M. Lindsay, Notae, s. 21, 113, 481; P. Lehmann, Nachträge, s. 169;

682
CMEL, 2, s. 117; F. Mütherich, Die Fuldaer, s. 98, Abb. 7-9(f. 44r, 6r); A. Weiner, Das
Initialomamentik, s. 169; H. Butzmann, Einige Fragen zur Überlieferung und den Bildern der
Laudes Sanctae Crucis des Hrabanus Maurus, CM, 4(1978), s. 65-74; H. Spilling, Opus
Magnenti Hrabani Mauri in honorem sanctae crucis conditum, Frankfurt 1992, s. 70-8;
Fuldische Handschriften aus Hessen, [H. Broszinski], s. 62, il. (f. 35v); E. Palazzo, Les
sacramentaires, s. 3; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 40n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 770. H.
G. Müller, Hrabanus Maurus - Delaudibus sanctae crucis - Studien zur Überlieferung und
Geistesgeschichte mit dem Faksimile Textabdruck aus Cod. Reg. lat. 124 der vatikanischen
Bibliothek [Mittellateinisches Jahrbuch, Beiheft 11], Ratingen-Düsseldorf-Kastellaun 1973.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 257, Missale Francorum (ff. 150), skryptorium w trójkącie
Corbie, Soissons, Paris (Bischoff); Poitiers, Lobbes, Lieges (Lüttich) (Fischer) [St. Denis],
saec. VIII, 1/2; Vlllmed (Bischoff); Vlllin (Salmon).
K. Taki sam układ bifoliałów jaki w Vaticano Reg. lat. 11 (Lowe). P. Uncjała jest podobna do
Vaticano Reg. lat. 11 (Wilmart). Tekst wykazuje znaczną zależność od sakramentarzy
anglosaskich (Gamber). Widoczny jest pewien insularny wpływ na kształt liter uncjalnych.
Pochodzi z tego samego skryptorium co Vaticano, Reg. lat 11 i London, Harley 5041
(McKitterick). Bischoff widzi wpływy anglosaskie na pismo. Lit. CLA, I, 103; A. Wilmart,
Codices Reginenses, 2, s. 22nn; E. H. Zimmermann, s. 191n, Taf. 99-101; M. Mostert, The
Library, s. 260; CLLA, 410; P. Salmon, Les manuscrits, t. 2, s. 19; P. Siffrin, Das
walderdorfer Kalendarfragment saec. VIII und die Berliner Blätter eines Sakramentars aus
Regensburg, EL, 47(7)(1933), s. 222nn; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums,
s. 246; MS,2, s. 326; B. Fischer, KdG,2, s. 165; R. McKitterick, The Diffusion, s. 408. E.
Chatelain, Uncialis, s. 78, tab. 43(f. 6v).

VATICANO, BAV, Reg. lat. 296, Orosius: Historia adversus paganos (ff. 108)', Bretania
(Fleury, Vidier) [St. Denis(?); Fleury(?) w XI w. ], saec. IX, 1/2 (Wilmart); IXin, przed poł. IX
(Arnaud-Lindet).
K. (?) P. Napisany przez skrybę insularnego, który się podpisał na f. 108: 'Lios Monocus
iussit pingi diaconus'. Ten sam skryba pracował przy Vat. Reg. 1260. Rękopis zawiera 25
glos bretońskich (Fleuriot, Deuffic). Vaticano, Reg. lat. 81 (f. 1-18) jest również napisany
przez 'Lios monocus' z Bretanii (Mütherich). Inicjały nawiązują do stylu z Tours (Wilmart).
Napisany przez więcej niż jednego skrybę. W piśmie używa się insularnego 'g' (Lindsay).
Bardzo podobnym rękopisem jest Venezia, Bibl. Marciana Zanetti lat. 349 - oba skopiowane
są z iryjskiego wzorca (Lemoine). Podobne glosy łacińskie znajdują się w Vaticano, Reg. lat.
1650 (Szerwiniack). Lit. A. Wilmart, Codices Reginenses, 2, s. 130nn; W. M. Lindsay,
Breton Scriptoria, s. 265nn; tenże, The Abbreviations-Symbols, s. 56nn; A. Vidier,
L'historiographie ä Saint-Benoit-sur-Loire et les miracles de saint Benoit, Paris 1965, s. 67; F.
Mütherich, Le scriptorium de Saint-Germain-des-Pres, s. 211; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 5;
J.-L. Deuffic, La production manuscrite, s. 318; M. Mostert, The Library, s. 262; Orose, ed.
M. P. Arnaud-Lindet, t. 1, s. LXXIV, LXIX; L. Lemoine, Notes paleographiques, s. 146n; O.
Szerwiniack, Un commentaire hiberno-latin, s. 20n.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 316 + PARIS, BN, lat. 7193 (f. 41-56), Sacramentarium
Gelasianum (ff. 261)', płn.-wsch. Francja; Chelles(?) (Bischoff); Chelles (Ziegler) [(?); St.
Denis (Gamber)], saec. Vlllmed.
P. Być może rękopis został napisany przez zakonnice. Widoczne są anglosaskie wpływy na
pismo. Pochodzi z tego samego skryptorium co Paris, BN, 2110, 2706, 17654 i Gotha, I. 75
(Bischoff). Występuje pewna zależność od anglosaskich wzorców (Nordenfalk, Bischoff).
Micheli widzi południowoangielskie wpływy na ornamentykę. W ornamentyce używa się
opnktowania np. krzyż na f. 173r. Gamber widzi podobny podział na 3 księgi jaki występuje
w sakramentarzu z Echternach, BN, lat. 9433 z końca IX w. Wg Fontaine pochodzi z tego
samego skryptorium co BN, lat. 6413 - Lowe dodaje jeszcze BN, lat 10399+10400.
683
Eizenhöfer w obszernym opisie paleograficznym nie wspomina cech insularnych. Zawiera
kolofon z motywem 'portus oportunus nauigantibus', który znajduje się w rękopisach z
wpływami iryjskimi i anglosaskimi, zob. VATICANO, Pal. lat. 68. Lit. CLA, I, V, 105; A.
Wilmart, Codices Reginenses, 2, s. 200nn; E. H. Zimmermann, s. 217n, Taf. 135-8; CLLA,
610; B. Bischoff, MS,1, s. 3Inn; MS,2, s. 326; U. Ziegler, Das Sakramentar Gelasianum,
Bibl. Vat. Reg. lat. 316 und die Schule von Chelles, Archiv für Geschichte des Buchwesens,
16(1976), kol. 1-142; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 83; C. Nordenfalk, A Note on the
Stockholm Codex Aureus, s. 147nn; C. Vogel, Les Echanges liturgiques, s. 204nn; F.
Juraschek, 'Januta vitae' das Titelblatt einer frühen Augustinus Handschrift, Österreichische
Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege, 12(1958), s. 61-70; J. Fontaine, Isidore de Seville,
s. 23; L. Eizenhöfer, Paläographisch-kodykologische Beobachtungen am Vatikanischen
Facsimile des Alten Gelasianum, AfL, 23(1981), s. 176-80; R. McKitterick, The Diffusion, s.
406n. Sacramentarium Gelasianum e codice Vaticano Reginensio latino 316 phototypice
editum [Codices Vaticani selecti, 38], Roma 1975.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 317, Missale Gothicum (ff. 264f Burgundia, skryptorium z
wpływami z Luxeuil; Luxeuil (Bischoff) [Autun(?)], saec. Vlllin; VII/VIII (Wilmart,
Salmon).
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Mohlberg). Lowe nie widzi insularnych cech
kodykologicznych. P. Nagłówki napisane są w kapitale charakterystycznej dla Luxeuil.
Początki sekcji zaczynają się dużymi, stopniowo zmniejszającymi się literami. Całość
napisana uncjałą. Kodeks został sporządzony dla katedry w Autun (Lowe). Lit. CLA, I, 106;
A. Wilmart, Codices Reginenses, 2, s. 204nn; E. H. Zimmermann, s. 168n, Taf. 44-7; CLLA,
210; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 243; M. Mostert, The Library, s.
263; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 396; P. Salmon, Les manuscrits, t. 2, s. 20; R. McKitterick, The
Scriptoria of Merovingian, s. 187. Missale Gothicum. Das gallikanische Sakramentar (Cod.
Vat. Reg. lat.) des VII/VIII Jahrhunderts [Codices liturgici et Vaticanis praesertim delecti, 1],
ed. C. Mohlberg, Augsburg 1929; I. Kirchner, Scriptura, s. 16, tab. 8 (f. 165r).

VATICANO, BAV, Reg. lat. 713 (f. 1-62) + LEIDEN, Voss. lat. qu. 5, Fredegarius:
Chronicotr, okolice St. Gallen i Reichenau [Reichenau(?)], saec. VIII/IX.
P. Niektóre inicjały nawiązują do stylu insularnego. Kopią tego rękopisu jest Wien, 482 z IX
w. Pojawiają się współczesne glosy (Köbler). Lit. CLA, I, 108; G. Köbler, Ergänzungen, s.
86.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 886, Codex Theodosianus (ff. 448f Lyon(?) (Lowe, Bischoff)
[Fleury], saec. VI.
P. Zawiera insularne abrewiacje w notach marginalnych jak również 'ancient notae' i 'notae
iuris' (Lindsay). Lowe datuje noty marginalne wpisane francuską ręką na VIII w. Pionowymi
kreskami oddzielono od siebie poszczególne wyrazy - czy pochodzą z ręki not marginalnych?
(DS). Lit. CLA, I, 110; M. Mostert, The Library, s. 277; W. M. Lindsay, Notae, s. 77; B.
Bischoff, MS,1, s. 125. Ehrle-Liebaert, Specimina, s. 14, Taf. 6b.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 991, Leges (f. 171f Francja(?) lub Lotaryngia(?) (Mordek)
[(?)], saec. IX,2/4 (Mordek).
K. (?) P. Napisany w karolińskiej minuskule. Na f. 19v-20v, 50r-51v, 72v, 105v-107r
znajdują się dodatki z wpływami insularnymi (Mordek). Rękopis pochodzi ze środowiska
bliskiego dworowi. Lit. R. Buchner, textkritische Untersuchungen zur Lex Ribuaria, Leipzig
1940, s. 60; H. Mordek, Frühmittelalterliche Gesetzgeber, s. 1035, Taf. 27 (f. 69r); R.
McKitterick, Zur Herstellung von Kapitularien, s. 1 Inn.

684
VATICANO, BAV, Reg. lat. 1143, Hippocrates; Theodorus; Priscianus; Eupoustos (ff.
202); okolice Mainz [(?)], saec. IX, 1/2 (Thoma); IX (Beccaria).
K. (?) P. W starogórnoniemieckich glosach litery 'r, f, g' mają insularne formy (Thoma).
Köbler datuje 'probationes pennae' z f. 1 na IX w. i są one chyba z Fuldy. Dialekt glos jest
prawdopodobnie wschodniofrankoński. Lit. E. Pellegrin, Manuscrits classique, vol. 2,1, s.
149n; H. Thoma, Aus Vatikanischen, s. 245n; A. Beccaria, I codici di medicina, s. 319nn; G.
Köbler, 1986, s. 138.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 1209, Alcuinus: De dialectica, De rethorica (ff. 92);
Echternach (Bischoff) [Echternach], saec. IXin.
K. (?) P. Napisany anglosaskim pismem (Bischoff) -anglosaską minuskułą dwóch skrybów z
anglosaskimi abrewiacjami (Lindsay). Napisany anglosaską minuskułą podobną do Paris, BN,
lat. 9530, 9565, 10440, 10443 (Netzer). Prawdopodobnie rękopis był związany z Alkuinem -
Ferrari nie podaje szczegółów. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 18, 482; B. Bischoff, MS,3, s. 7;
N. Netzer, Cultural, s. 7; M. C. Ferrari, Sancti Willibrordi, s. 18.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 1260 (f. 1-124), Aethicus Ister; Bretania (Bischoff, cyt. za
Prinzem); Francja (Pellegrin); Fleury (Carey, Jones); [Fleury], saec. IX; X (Bischoff, cyt. za
Prinzem).
K. (?) P. Widać insularne wpływy na pismo (Pellegrin). Pismo jest podobne do Reg. lat. 81,
który został napisany przez insularnego skrybę 'lios Monocos' (Wilmart). Rękopis składa się z
5 części, z których tylko f. 1-16 wykazują insularne wpływy na pismo (Mostert). Wzorcem
lub archetypem był Leiden Scalig. 69 (Lapidge). Lit. A. Wilmart, Bibliothecae, vol. 1, s. 179;
E. Pellegrin, Les manuscrits classiques, vol. 2. 1, s. 155nn; O. Prinz, Untersuchungen zur
Überlieferung, s. 479; M. Mostert, The Library, s. 257, 279; C. W. Jones, Bedae
pseudepigrapha, New York 1936, s. 72nn; M. Lapidge, Anglo-Latin, s. 57n.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 1586, Iulianus Toletanus: Ars Grammatica; Francja, Fleury(?)
(Beeson) [@], saec. IX.
K. (?) P. Insularne abrewiacje wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca. Lit. C. H.
Beeson, The Ars Grammatica, s. 69.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 1650, Ausonius; Commentarius in Orosius; Reims [Reims],
saec. IX,2/2.
P. Skopiowany prawdopodobnie z insularnego wzorca. Insularne symptomy występują
szczególnie licznie w części z Orozjuszem: insularne abrewiacje i konfuzja s-ss oraz
hibernizmy w ortografii. Lit. P. Lehmann, EdM,2, s. 30nn; O. Szerwiniack, Un commentaire
hibemo-latin des deux premiers livres d'Orose, Histoires contrę les paiens, Archivum
Latinitatis Medii Aevi, 51(1992-3), s. 5-45.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 1997, Collectio canonum ff. 160); Włochy, Chieti w Abruzji
[(?)], saec. VIII/IX; IX (Traube); IX, 1/2 (Turner); IXmed (Supino Martini); VIII/IX, ew.
IX, 1/2 (Tiefenbach).
P. Liczne inicjały są czerwono i złoto opunktowane. Skopiowany z egzemplarza napisanego
dla bpa Metzu Ingilrama (768-791). Explicit i feliciter wpisane zostały greckimi literami
(Lowe). Pismo jest typu benewentańskiego (Bischoff). Micheli widzi wpływy stylu z
Canterbury na ornamentykę. Kolofon skryby Sciperta na f. 153v: 'Scipertus humillimus
Christi hunc opusculum opere explicavi, domno beatissimo praetipienti fieri Ingilramo'.
Turner widzi w skrybie raczej Franka niż Longobarda, a Ingilrama identyfikuje z biskupem
Chieti. Łacina Sciperta jest daleka od klasycznych wzorców. Na końcu rękopisu znajdują się
dopisane późniejszą ręką modlitwy do świętych, którzy byli czczeni we Francji. Tiefenbach
identyfikuje Sciperta, którego inskrypcję traktuje jako spisaną ze wzorca pochodzącego z

685
Metz, ze skrybą z Köln 213 Sigibertem. Lit. CLA, I, 113; E. Carusi, Notize su codoci della
Biblioteca Capitolare di Chieti e sulla collezione canonicaTeatina del cod. Vat. Reg. 1997,
[w:] Bulletino della R. deputazione Abruzzese di Storia Patria, ser. 3, 4(1913), s. 22nn [nie
dotarłem]; L. Traube, Peronne, s. 521; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 59; C. H. Turner,
Chapters of the History of Latin Manuscripts of Canons, JTS, 31(1929-30), s. 9-20; C.
Nordenfalk, Die spätantiken Kanonentafeln, s. 175; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 105n; B.
Bischoff, MS,3, s. 36; K. Holter, KdG,3, s. 77, tab. 20-2; A. Siegmund, Überlieferung, s. 145;
P. Supino Martini, Per lo studio delle scritture altomedievali italiane: la collezione canonica
chietina (Vat. Reg. lat. 1997, Scrittura e civilta, 1(1977), s. 133nn, tav. 1-3; G. Cames, Dix
siecles d'enluminure, s. 24; M. Morelli, M. Palma, Indagine su alcuni, s. 31; H. Tiefenbach,
Xanten, s. 305nn.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 2077, Hieronymu:•,-Gennadius: De viris illustribus; Ratio

paschae; Epitoma chronicon prosperianorum; Vegetius (ff. 101); Włochy [Rzym w XVI w. ],
saec. VII.
P. Rękopis zawiera małe, opunktowane inicjały. Jeden ze skrybów używa grupy kropek jako
znaku interpunkcyjnego. Lit. CLA, I, 114; E. Pellegrin, Manuscrits classique, vol. 2,1, s. 499.

VENEZIA, Marc. CCLXX, 22, 4 (1573), Seneca: Epistulae; okolice Fuldy (Traube); płn.-
wsch. Francja (Reynolds) [Reims], saec. tuż po IXmed (Reynolds).
K. (?) P. Często występują insularne skróty 'h' z haczykiem. Lit. L. Traube, VuA,3, s. 229;
W. Stach, Aus neuen Glossenfunden II, PBB, 73(1951), s. 350n; Texts and Transmission, [M.
D. Reynolds], s. 371.

VERCELLI, Archivio Capitolare, LXII, Vitae sanctorum; Psalterium, Antiphonarium (ff.

285); płd. Włochy (Bischoff); Verona(?) (Venturini) [Verona], saec. po IXmed (Bischoff);
IXmed-IX,2/2 (Unterkircher).
K. (?) P. Napisany jedną ręką od f. 4 do 99. Pismo jest włoską minuskułą przedkarolińską z
silnymi wpływami anglosaskimi, które uwidaczniają się głównie w spiczastości liter
(Venturini). Napisany niewyróżniającą się karoliną. W glosach do psalmów pojawiają się
insularne abrewiacje oraz konfuzja p-r na f. 77r (Unterkircher). Lit. T. Venturini, Ricerche, s.
47nn; F. Unterkircher, Die Glossen des Psalters von Mondsee, Freiburg 1974, s. 13nn, 28nn;
SSBK,2, s. 59.

VERCELLI, Bibl. Capitolare, CCII (29), Isidor: Etymologiae (ff. 127); płn. Włochy [(?)],
saec. IX, 1/4 (Bischoff); IXin (Lowe).
K. (?) P. W ornamentyce rękopis wykazuje nawiązanie do insularnych form, jednakże na
kartach tytułowych widoczne są wzory rzymskie, a w arkadach (f. 65v) wpływy bizantyjskie.
Rękopis jest ściśle pokrewny do Milano, Ambros. D. 30 inf (Bischoff). Znaki korekcyjne są
prawdopodobnie wizygockie (Lowe). Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 12; P. D'Ancona,
La miniature italienne du Xe au XVIe siecle, Paris 1925, s. 14 [nie dotarłem]; A. Brizio,
Catalogo delle cose d'arte e di antichitä d'Italia, Roma 1935, s. 95nn; N. Gabrielli, Le
miniature delle Omelie di San Gregorio, [w:] Arte del primo millennio, s. 302nn [nie
dotarłem]; Mostra storica nazionale della miniatura, Roma, Catalogo, Firenze 1954, nr 50; E.
A. Lowe, Pal. Pap., s. 377; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 463; B. Bischoff, MS,3, s.
32. Ehrle-Liebaert, Specimina, s. 16, Tab. 10.

VERCELLI, Bibl. Capitolare, CLXXV, Collectio Herovalliana (f. 87); Francja(?)

(Bischoff); płd.-zach. Niemcy (Schaab) [Włochy w X w. ], saec. IX, 1/4 (Bischoff).
K. (?) P. W ornamentyce pojawia się opunktowanie liter. Lit. H. Mordek, Bibliotheca
capitularium, s. 893n.

686
VERCELLI, Bibl. Capitolare, CXLIV, @; @ [@], saec IX,2/2
P. Rękopis wykazuje wpływy insularne i wizygockie -te ostatnie pochodzą z wzorca. Lit. L.
Schiaparelli, Influenzę, s. 65.

VERCELLI, Bibl. Capitolare, CXLVIII, Gregorius M.: Homiliae (ff. 272); Nonantola [(?)],
saec. IX, 1/2 (Bischoff-Manoscritti), VIII/IX (Bischoff-MS); IXin (Micheli).
K. (?) P. Inicjały wyraźnie nawiązują do wzorów iryjskich i anglosaskich (Micheli, Bischoff,
Wright). W ornamentyce obok cech lokalnych uwidaczniają się wpływy frankijskie i
merowińskie. Lit. A. Brizio, Catalogo delle cose d'arte e di antichitä d'Italia, Roma 1935, s.
99n; L. Schiaparelli, Influenzę, tav. 4(f. 25); G. L. Micheli, L'enluminure, s. 105; N. Gabrielli,
Le miniature delle Omelie di San Gregorio, [w:] Arte del primo millennio, s. 30Inn [nie
dotarłem]; Mostra storica nazionale della miniatura, Roma, Catalogo, Firenze 1954, s. 35, nr
49 [nie dotarłem]; W. Neumüller, K. Holter, Codex Millenarius, s. 148n, Abb. 48; D. H.
Wright, The Codex Millenarius, s. 51; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 462; J. Hubert,
J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, Abb. 121; B. Bischoff, Manoscritti
Nonantolani, s. 120nn; MS,2, s. 297; MS,3, s. 33; A. Themelly, In codice bobbiese, fig. 19-20
(f. 180r, 213v).

VERONA, Bibl. Capitolare, CI, Evangelistarium (ff237); Verona [Verona], saec. IXin.
K. (?) P. W piśmie uwidaczniają się duże wpływy insularne. Występują insularne abrewiacje
(Venturini). Luksusowy kodeks napisany dużą minuskułą z wpływami insularnymi
podobnymi do Verona, LXVII, XCI i XCII (Gamber). Lit. T. Venturini, Ricerche, s. 126,
140; CLLA, 1131; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 20; SSBK,2, s. 59n.

VERONA, Bibl. Capitolare, LII (50), Homiliae; Regula S. Benedicti; Epitome Libri
Pontificalis (ff. 277); Burgundia; Flavigny (Gamber, Frede) [Verona od pol IX w. (Frede)],
saec. VIII/IX.
P. W części z Liber Pontificalis inicjały oraz użycie uncjalnych liter 'D, N, R, S' w minuskule
wskazują na insularny wzorzec. Interpunkcja jest insularna (Lowe). W piśmie uwidaczniają
się pewne elementy insularne (Venturini). Bischoff zauważa, że jedna z rąk pochodzi z
Flavigny, ale pochodzenie rękopisu nie jest ustalone. Lit. CLA, IV, 505; CLLA, 1653; T.
Venturini, Ricerche, s. 47n; R. Etaix, Un homiliaire ancienne dans le manuscrit LII de la
Bibliotheque Capitulaire de Verona, RB, 73(1963), s. 289-306; B. Bischoff, MS,3, s. 19; J. H.
Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 81; R. McKitterick, The Diffusion, s. 400.
Millennium scriptorii Veronensis dal IV al XV secolo, ed. G. Turrini, Verona 1967, tav. 13(f.
154v, 155r).

VERONA, Bibl. Capitolare, LV (53), Isidorus: Sententiae (ff. 99); Verona(?); Verona
(Bischoff) [Verona], saec. VIII,2/2.
P. Napisany niekaligraficznymi rękoma. Skopiowany prawdopodobnie z wizygockiego
wzorca. Zawiera kolofon: 'qui legitis in mentem habete scriptores si habeates deo adiutori'
(Lowe). Napisany prekaroliną z wpływami merowińskimi oraz z uwidaczniającymi się
również pewnymi wpływami insularnymi (Venturini). Inicjały wzorują się na ornamentyce z
Luxeuil (Zimmermann). Lit. CLA, IV, 507; T. Venturini, Ricerche, s. 45n, 48nn, 58; E. H.
Zimmermann, s. 159, Taf. 34(f. 52v); L. Schiaparelli, Influenzę, s. 27n, 66, tav. 4(f. 22v); B.
Bischoff, MS,1, s. 179.

VERONA, Bibl. Capitolare, LXI (59), Collectio canonum -Epitome Hispana (ff. 76); płn.
Włochy, Verona(?) [Verona], saec. VII/VIII.
P. Napisany w uncjale, której kanciaste litery przypominają kaligrafię insularną. Kodeks
skopiowany jest z wizygockiego wzorca. Lit. CLA, IV, 511.

687
VERONA, Bibl. Capitolare, LXII (60), Cresconius: Concordia canonum (ff. 95f Verona(?)
[Verona], saec. VIII.
P. Inicjały i kształt liter 'b, 1' wskazują na insularne wpływy (Lowe). Napisany werońską
minuskułą z wpływami z Luxeuil oraz karolińskimi. Podobne wpływy objawiają się w
inicjałach (Zimmermann). Wyrazy są oddzielane od siebie kropkami (Lindsay). Lit. CLA, IV,
512; T. Venturini, Ricerche, s. 140, tav. IV(f. 99); L. Schiaparelli, Influenzę, s. 17n, 28 Tav.
2(f. 82v); E. H. Zimmermann, s. 159n, Taf. 34; W. M. Lindsay, Collectanea, s. 16; K. Holter,
KdG,3, s. 79; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258.

VERONA, Bibl. Capitolare, LXIX, (ff. 65f Verona [Verona], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Napisany przez Pacifiusa. Pojawiają się abrewiacje insularne. Lit. T. Venturini,
Ricerche, s. 113n, tav. II(f. 53v).

VERONA, Bibl. Capitolare, LXVII (64), Lorica eon commentarius etc. (ff. 89); Verona
(Venturini); płn. Włochy, Bobbio(?) (Bischoff, cyt. za Kelly) [Verona], saec. IXin (Bischoff
cyt. za Herren); VIII/IX (Bischoff w MS); IX, 1/2 (Venturini).
K. (?) P. Tekst Lorici należy anglosaskiej tradycji, podobnie jak Köln 106. Komentarz do
Lorici wykazuje insularne symptomy (Herren). Homilie z f. 33r-81v są iryjskiej proweniencji
(Bischoff, Kelly). Pojawiają się insularne wpływy na kształt liter jak i w abrewiacjach
(Venturini). Lit. T. Venturini, Ricerche, s. 140; M. Esposito, Bacharius, Arator, Lathcen, JTS,
30(1929), s. 289-91; CCSL, 108C, 1974, ed. J. F. Kelly, s. XIII; M. Herren, The Hisperica
Famina, 1987, s. 4, 10; B. Bischoff, MS,1, s. 229.

VERONA, Bibl. Capitolare, VII (7), Lectiones ex evangelio (ff. 24f Verona [Verona], saec.
VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Końce czytań zaznaczane są krzyżem. Na f. 25 kolofon skryby poprzedzony
krzyżem: 'qui legis ora pro me infirmo scriptore si cum dno regnes saluatorem' (Lowe).
Napisany tą samą ręką co Verona, XLVI (Vogels). Lit. CLA, IV, 482; T. Venturini, Ricerche,
s. 35; H. Vogels, Codex VII der Cathedralbibliothek von Verona, [w:] Colligere Fragmenta.
Festschrift für Alban Dold zum 70. Geburtstag, hrsg. B. Fischer, V. Fiala, Beuron 1952, s. 1-
12; B. Fischer, KdG,2, s. 214.

VERONA, Bibl. Capitolare, XCI, Verona [Verona], saec. @.

P. W piśmie uwidaczniają się wpływy insularne. Lit. T. Venturini, Ricerche, s. 114.

VERONA, Bibl. Capitolare, XL (38), GregoriusM.: Moralia (ff. 340j\ Francja, skryptorium
z wpływami z Luxeuil [Verona od IX w. ], saec. VIII, 1/2.
P. Napisany taką samą uncjałą jak BN, lat. 11641 i Vaticano, Reg. lat. 317 (Lowe). Napisany
minuskułąz Luxeuil. Początki sekcji zaczynają się dużymi, stopniowo zmniejszającymi się
literami (Bischoff, McKitterick). Lit. CLA, IV, 497; V, 614; E. H. Zimmermann, s. 172, Taf.
34; E. A. Lowe, Pal. Pap., s. 396; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 136;
MS,2, s. 325; R. McKitterick, The Scriptoria of Merovingian, s. 187. I. Kirchner, Scriptura, s.
30, tab. 25

VERONA, Bibl. Capitolare, XLII (40), Gregorius M.: De cura pastoralis (ff. 154f
Verona(?) [Verona], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: pergamin jest prawdopodobnie insularny, nakłucia na
obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany półuncjałą przechodzącą w
minuskułę. Interpunkcja zaznaczana przez kropkę lub ułożone wertykalnie trzy kropki.
Rękopis pochodzi z tego samego skryptorium co Verona, VII (7) i XLVI (44). Venturini
widzi niewielkie wpływy wizygockie. Lit. CLA, IV, 502; T. Venturini, Ricerche, s. 36.

688
VERONA, Bibl. Capitolare, XLVI (44), Gregorius M.: Dialogi (ff. 150)', Verona(?)
[Verona], saec. VIII, 1/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Niektóre strony są złożone z kilku kawałków -objaw ubóstwa nawiązujący do
zwyczajów iryjskich. P. Kodeks pochodzi z tego samego skryptorium co Verona VII (7) i
XLII (40) (Lowe). Napisany tą samą ręką co Verona, VII (Vogels). Lit. CLA, IV, 503; H.
Vogels, Codex VII der Cathedralbibliothek von Verona, [w:] Colligere Fragmenta. Festschrift
für Alban Dold zum 70. Geburtstag, hrsg. B. Fischer, V. Fiala, Beuron 1952, s. 1.

VERONA, Bibl. Capitolare, XXXIII (31), Augustinus: De Agone christiano; De fide (ff
70)', Verona [Verona], saec. Vllex; przed VIII,2/2 (Venturini).
P. Napisany półuncjałą przechodzącą w minuskułę. Części przechodzące w kursywę są
imitacją pisma z Luxeuil (Lowe). Napisany w całości jedną ręką. W piśmie uwidaczniają się
pewne wpływy insularne (Venturini). Lit. CLA, IV, 492; T. Venturini, Ricerche, s. 42nn,
48nn, 58; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 25n, Tav. 3(f. lv, 2v).

WEIMAR, LB, fol. 414 a, Isidorus: De natura rerum (ff lf, Anglia(?); nie z Fuldy
(Bischoff); Fulda(?) (Laistner) [(?)], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: napisany na vellum i liniowanie po złożeniu składek. P.
Dobrze wykształcona minuskułą anglosaska z elementami majuskuły. Litery napisane w
kapitale są czerwono opunktowane. Występuję konfuzja s-ss. Insularne abrewiacje (Lowe).
Tekst jest w tej samej wersji jak w fuldajskim Basel F III 15a (Bischoff). Foliał był użyty do
oprawy rękopisu z Aulusem Gelliusem Lit. CLA, IX, 1369; M. L. W. Laistner, A Fragment
of an Insular Manuscript of Isidore, Medievalia et Humanistica, 2(1944), s. 28-31; B.
Bischoff, MS,1, s. 185; J. Fontaine, Isidore, s. 34.

WEIMAR, Staatsarchiv, Sammlung des Freiherrn Carl von Hardenberg, Nr 1, leremias

(f lf Francuskie centrum z anglosaskimi kontaktami [(?)], saec. VIII.
P. Napisany w przedkarolińskiej minuskułę, która odzwierciedla anglosaskie wpływy.
Zdaniem McKitterick rękopis był napisany przez insularnego skrybę. Lit. CLA, Supp, 1811;
R. McKitterick, The Diffusion, s. 420.

WEINHEIM, E. Fischer Sammlung (S. N. ) [zagubiony] + LONDON, Brit. Lib., Harley,

5915 (f. 10), lustinus: Epitome historiarum philippicarum (1 frg. fi Northumbria(?) (Lowe,
Bischoff, Crick); Fulda(?) (Brandt, Lehmann) [(?); Fulda(?); bilioteka Ludwika Pobożnego(?)
(Bischoff)], saec. Vlllmed.
K. Napisany na insularnym pergaminie, metody liniowania nie można określić. P. Doskonała
anglosaska minuskułą podobna do Bedy z St. Petersburga, Q. v. I. 18. Lit. CLA, IX, 1370,
Add. II; S. Brandt, Über ein Fragment einer Handschrift des Justinus aus der Sammlung E.
Fischer in Weinheim, Neue Heidelberger Jahrbücher, 16(1910), s. 109-14; P. Lehmann,
EdM,3, s. 161; B. Bischoff, MS,2, s. 324; tenże, Die Abtei, s. 65; L. D. Reynolds, Scribes, s.
81; J. Circk, An Anglo-Saxon Fragment of Justinus’s Epitome, ASE, 16(1987), s. 181-96.

WERTHEIM, Fürstlich Löwenstein-Wertheim-Rosenbergsches Archiv Fragm. 1 +

MÜNCHEN, BS, Clm. 29300/4 (olim 29163b) + ST. PETERSBURG, Biblioteka
Rossiiskoi Akademii Nauk, 3/625 + WÜRZBURG, Univ.-Bibl. M. p. th. 176,
Sacramentarium gelasianum mixtum (ff 4)', anglosakie skryptorium w Niemczech(?)
[Würzburg(?), Neustadt a/M(?)], saec. VIII/IX (Lowe, Bischoff); Vlllex (Thurn); 770-780
(Lehmann); IXin (Weiner).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia i nacięcia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany przez dwóch (lub więcej) skrybów

689
w anglosaskiej minuskule z długimi descendencjami. Uncjała w nagłówkach niejest typowo
anglosaska. Insularne abrewiacje. Wzorzec był zachodniofrankijski (Lowe). Merowińskie
inwersje w pisowni pozwalają domniemywać, że wzorzec był francuski; również skryba mógł
być francuskiego pochodzenia (Thurn). Lit. CLA, IX, XI, 1372, Add. II; H. Thurn, 4, s. 199n;
CLLA, 851; LsK, s. 8, 83, 103; P. Lehmann, Fragmente, ABAW, 23(1944), s. lOnn, Taf. 1-2;
J. Hofmann, Verstreute Blätter eines deutsch insularen Sakramentars aus Neustadt am Main
(Würzburg, Wertheim, Leningrad), Mainfränkische Jahrbuch für Geschichte und Kunst,
9(1957), s. 133-41; H. Spilling, Angelsächsische, s. 88; K. Bierbrauer, 1990, s. 110; A.
Weiner, Das Initialomamentik, s. 194.

WERTHEIM, Staatsarchiv, Fragm. 2, Augustinus in evangelia Iohannis (ff. 2f Fulda [@],

saec. IX,2/4 (Bischoff).
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą. Lit. LSK, s. 55; P. Lehmann, Fragmente, ABAW,
23(1944), s. 22nn, Taf. 3 H. Spilling, Angelsächsische, s. 88.

WIEN, Hofburg, Geistliche Schatzkammer S. N., Evangelia (ff 236f szkoła pałacowa
Karola Wielkiego(?) [Aachen], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Cały pergamin jest ufarbowany purpurą. P. Napisany w uncjale. Jako jedyny z całej
grupy (Aachen, Schatzkammer, Brescia, Bibl. Civica Queriniana Cod. E. II. 9 i Bruxelles,
Bibl. Roy. 18723 wykazuje insularne cechy kodykologiczne (Koehler). Lit. CLA, X, 1469;
W. Koehler, Karolingische, 3, s. 57nn; B. Bischoff, MS,3, s. 171nn; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 398.

WIEN, Österreichische Nationalbibliothek, 15, Livius: Ab urbe condita (ff. 193f Włochy
[Lorsch], saec. V; V,l/2 (Zelzer).
P. Rękopis należał do anglosaskiego biskupa: na f. 193v wpis ręką nieinsularną 'Theatbertus
(ew. Theutberti -Zelzer) episcopus de Dorostaf. Lowe identyfikuje z biskupem Utrechtu
Thiaterdem z ok 784. Na f. 20 i 24v znajdują się wpisy dokonane anglosaską minuskułą. Lit.
CLA, X, 1472; Analecta Liviana, ed. T. Mommsen, G. Studemund, Leipzig 1873, s. 3nn, Taf.
IV (wpis Theatbertus); W. Levison, Bischof Theutbert von Wijk bij Duurstede, NA, 33(1907-
8), s. 517-25, tenże, England, s. 62; P. Lehmann, Das älteste Bücherverzeichnis der
Niederlande, Het Boek, 12(1923), s. 210n; EM,3, s. 155; B. Bischoff, MS,1, s. 123; M.
Zelzer, Palaeographisehe Bemerkungen zur Vorlage der Wiener Liviushandschrift, [w:]
Antidosis, Festschrift für Walther Kraus, Wien-Graz-Köln 1972, s. 487-501; J. Crick, An
Anglo-Saxon, s. 190nn; D. N. Dumville, The Importation, s. Ill; M. van Vlierden,
Willibrord, s. 36, il. 36 (wpis Theatbertusa).

WIEN, ÖNB, 89, Rufius Festus: Glossae (ff. 191f Salzburg [Salzburg], saec. IXin
(Bischoff).
P. Napisany w stylu Arno. Wpis 'Sigihar' na f. lr nie pochodzi od skryby (Bischoff). Hermann
widzi insularne wpływy na pismo. Jones widzi wpływy z Tours w abrewiacjach. Lit. SSBK,2,
s. 112n; J. Hermann, Die frühkarolingischen, s. 152, Fig. 105(f. 10); F. Unterkircher, Katalog
der datierten, Bd. 1, s. 17, Abb. 16(lr); O. Mazał, Die Salzburger, s. 49; L. W. Jones, Two
Salzburger Manuscripts and the Influence of Tours, Speculum, 10(1935), s. 289nn, pl. l(f.
lOv, 175v).

WIEN, ÖNB, 107, Iuvenalius; Avienius: Fulda (Woestijne) [@], saec. IX, 1/2 (Boyer); IXex
(Tarrant, Dumville); X (Woestijne).
K. (?) P. Występujące konfuzje i ortografia wskazują chyba na insularny wzorzec (Boyer).
Woestijne mówi o wzorcu napisanym w anglosaskiej minuskule. Lit. M. Manitius,
Geschichte lateinische Literatur des Mittelalters, s. 251; B. B. Boyer, Traces of an Insular, s.

690
250; P. van de Woestijne, 'L'Ambrosianus' de la 'Descriptio orbis terrae' d'Avienus,
L'Antiqiute Classique, 27(1958), s. 376n; Texts and Transmission, [R. J. Tarrant], s. 201; D.
N. Dumville, The Early Mediaeval, s. 226.

WIEN, ONB, 162 (f. 1-9), Notitia dignitatum [Notitia urbis Romae et Constantinopolitanae/;
Fulda [Regensburg], saec. IX,2/4 (Bischoff).
P. Napisany przez 2 ręce fuldajskie, pierwsza pracowała również przy Leeuwarden, Bibl.
Prov. de Frise, B. A. Fr. 55, a druga przy kartularzu z Marburg, Staatsarchiv, Cop. 424.
Rękopis został skopiowany z anglosaskiego egzemplarza. Korektury na f. lr, 5r, 7v są
wpisane przez 2 ręce anglosaskie. Ręka korektury z f. lr jest chyba identyczna z ręką skryby
piszącego od f. 2 z Würzburg, Klasztor franciszkanów (Bischoff). Akcenty w części z
glosariuszem (f. 10-43) wstawiane są według anglosaskich zasad (Baesecke). Lit. SSBK,1, s.
209; Texts and Transmission, [M. D. Reeve], s. 256; G. Baesecke, St. Emmeramer Studien, s.
81; P. Schnabel, [w:] Sitzungsberichte der Preuss. Ak.,1926,s. 253-5; P. Lehmann, SBAW,
1934, s. 19-20; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 628n. F. Unterkircher, Notitiae Regionum Urbis
Romae et Urbis Constantinopolitanae, Glossarium Latino-Theotiscum [Umbrae codicum
occidentalium, 2], Amsterdam 1960.

WIEN, ONB, 277 (f. 55-73), Eucheriae Carmen; Ovidii Halieutica; Gratti Cynegetica;
Martialis; Francja(?), zach. Niemcy [Francja], saec. VIII/IX.
P. Pismo na f. 55-70v jest karolińskie z elementami insularnymi (Lowe). Bezpośrednią kopią
części rękopisu jest BN, lat. 8071, s. IX, ze środkowej Francji (Reynolds). Lit. CLA, X, 1474;
H. Schenkl, Zur Kritik und Überlieferungsgeschichte des Grattius und anderer lateinischer
Dichter, Jahrbuch für classische Philologie, Supp. 24(1898), s. 383-480, cyt za Reynoldsem;
Texts and Transmission, [L. D. Reynolds, R. J. Tarrant, M. D. Reeve], s. lOn, 45, 240n.

WIEN, ÖNB, 366, Orosius: Historia adversus paganos (ff. 208); Salzburg [Salzburg], saec.
VIII/IX.
K. Napisany w części na vellum, a reszta na zwykłym pergaminie. P. Ligatury 'ti' posiadają
insularne formy. Insularne abrewiacje. Inicjały są czerwono opunktowane. Ortografia jest
iryjska -ślad iryjskiego wzorca. Pojawia się akcent ponad monosylabami i końcowymi 'is'.
Omyłki zaznaczane przez znaki d-d. Pismo podobne jest do Clm. 5508 i 16128 oraz Wien, lat.
313 (Lowe). Pisownia -is zamiast -iis, wiele abrewiacji insularnych, podobna do 'z' forma 'g'
wskazują na kopiowanie z insularnego wzorca. Główna ręka używa insularnych ligatur m. in.
'nf i 'ti'. Inicjał na f. 108r jest czarno opunktowany. Pismo jest podobne do drugiej ręki z
Salzburg, Stiftsbibl. a VII 2, Wien 1007 i 1332, Salzburg M I 477. Ręka pisząca od f. 146, w.
4nn pracowała również przy Clm. 5447 (Bischoff). Pismo jest identyczne z Wien 1007
(Banning). Ornamentyka jest w części insularna (Holter). Lit. CLA, X, 1476; B. Bischoff,
MS,2, s. 322; SSBK,2, s. 86; CCSL, 87B, ed. J. van Banning, s. XXVn; W. Neumüller, K.
Holter, Der Codex Millenarius, s. 164nn; K. Holter, Über einige Salzburger Handschriften des
9. Jahrhunderts in der Österreichischen Nationalbibliothek, Wien, [w:] Beiträge zur
Kunstgeschichte und Archäologie des Frühmittelalters, hrsg. H. Fillitz, Köln-Graz 1962, s.
209, 214; J. Hollnsteiner, Das älteste Bibelfragment Österreichs, Mitteilungen des
Oberösterreichischen Landesmuseum, 4(1955), s. 204-33; O. Mazal, Die Salzburger, s. 54; H.
Mayer, Die althochdeutsche Grifelglossen der Handschrift Salzburg, St. Peter a VII 2,
Göttingen 1994, s. 19.

WIEN, ÖNB, 367, Eusebius Caesariensis: Historia ecclesiastica ff. 160); płd. Niemcy, St.
Gallen(?) (Hermann) [Mainz w XV w. ], saec. IXmed.
K. (?) P. Inicjał 'P' (bardzo wyblakły) na f. II jest insularny [DS]. Lit. J. Hermann, Die
frühmittelalterlichen, s. 117nn, Fig. 82(f. II).

691
WIEN, ÖNB, 411, Collectio canonum (ff. 315)', wsch. Francja, Nadrenia (Lowe); wsch. Galia
(Zelzer) [(?)], saec. VIII/IX.
P. Napisany kilkoma rękoma podobnymi do pisma używanego w Metz i Weissenburgu.
Niektóre ręce wykazują wpływy insularne i przedkarolińskie, inne są karolińskie. Litera 's'
jest w typie iryjskim. Inicjały na f. 136v i 143r nawiązują do insularnych wzorów. Na f. 132v
pojawia się diminuendo. Pojawiają się greckie słowa skopiowane z wzorca. Rękopisem
siostrzanym był zagubiony Rachio-Codex, Strassburg (Mazał). 2 inicjały sporządzone w/g
wzorów insularnych (Lowe). Lit. CLA, X, 1477; CSEL, 82, 1982, ed. M. Zelzer, s. CXC. O.
Mazał, Wiener Hispana-Handschrift, Vollständige Faksimile-Ausgabe im Originalformat des
Codex Vinobonensis 411 [Codices selecti, 41], Graz 1974.

WIEN, ÖNB, 430, Annales Lauresheimenses (ff. 8f płd. Niemcy (Unterkircher); Fulda
(Lindsay); Fulda(?) (Chroust, Spilling) [Reichenau(?)], saec. ok. 818.
K. (?) P. Napisany 1 ręką insularnym pismem z wpływami karolińskimi (Unterkircher).
Możliwe, że ta sama ręka pojawia się w Bem 234 (Spilling). Napisany anglosaską minuskułą
z Fuldy (Lindsay). Napisany przez 2 ręce w piśmie insularnym z wpływami karolińskimi.
Insularne abrewiacje i ligatury. Lit. F. Unterkircher, Katalog der datierten Handschriften, Bd.
1, s. 23n, Abb. 9(f. 8r); W. M. Lindsay, Notae, s. 491; H. Spilling, Angelsächsische, s. 70nn;.
A. Chroust, ser. I, Lfg. XI, Taf. 8(f. 6r, 8v).

WIEN, ÖNB, 449, Codex epistolaris carolinus', okolice Köln [Köln], saec. IXmed-2/2.
P. U trzeciej ręki pojawia się insularne 'est'. Abrewiacje są z końca VIII w. Podwójne
konsonanty występują pojedynczo. Występują braki litery 'h' na początku wyrazu lub jest tam
gdzie jej być nie powinno. Kodeks wykazuje pewne podobieństwo do Köln 137. Lit. . Codex
epistolaris Carolinus, ÖNB, Codex 449, hrsg. F. Unterkircher, [Codices selecti, 3], Graz 1962.

WIEN, ÖNB, 458, Adamnanus: De locis sanctis; Alcuinus: Disputatio puerorum (ff 192)',
Salzburg [Salzburg], saec. IX,l/3-med (Bischoff); IXmed (Bieler, Mazał); 836-59
(Unterkircher).
K. (?) P. Część z Adamnanem jest nieco starsza od reszty i pochodzi z czasów Adalrama i
powstała na zamówienie Baida (Bischoff). W piśmie (odnosi się do Adamnana) pojawiają się
insularne ligatury 'mi, ni, li' oraz abrewiacje. Napisany został przez Baldo -'Hunc humilis
librum fecit perscribere Baldo'-, który był nauczycielem w Salzburgu i utrzymywał kontakty z
Iryjczykami (Bieler). Lit. SSBK,2, s. 155n; J. Hermann, Die frühkarolingischen, s. 167nn,
Fig. 116-7(f. 2r, 4v); F. Unterkircher, Katalog der datierten, Bd. 1, s. 25, Abb. (f. lv); O.
Mazał, Die Salzburger, s. 57; Adamnan's De locis sanctis, ed. D. Meehan, [część
paleograficzna L. Bieler], [SLH, 3], Dublin 1958, s. 30; G. D. Hobson, Some Early, s. 215; J.
Vezin, Les plus anciennes reliures, s. 406; M. Werner, The Book of Durrow and the Question
of Programme, ASE, 26(1997), s. 33, pl. V.

WIEN, ÖNB, 482, Fredegarii Chronica (ff 87)', Reichenau(?) (Lowe); Reichenau (Bischoff)
[Hersfeld, Hildesheim; Reichenau], saec. VIIEIX; IXin (Gugel).
K. Napisany w części na vellum. P. Kodeks został skopiowany z Vaticano Reg. lat. 713 (f. 1-
62) etc. Na f. 87r znajduje się początek zbioru glos 'samanunga' wpisany tą samą ręką, co
tekst główny (Splett). Nagłówki w uncjale na f. 4, 41 wpisane są ręką wizygocką, które są
śladem pobytu obcego mnicha (Krusch). Lit. CLA, X, 1480; J. Hermann, Die
frühmittelalterlichen, s. 106nn, Fig. 74-5(f. lr, 34r); F. Unterkircher, Katalog der datierten, s.
24; B. Bischoff, MS,3, s. 22, 80; B. Krusch, Die Chronicae des sogenannten Fredegar, NA,
7(1882), s. 276; E. Freise, Die Anfänge der Geschichtsschreibung im Kloster Fulda, Diss.
Münster 1979, s. 108; B. Bischoff, MS,3, s. 20, 80; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 66;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 635; J. Splett, Samanunga Studien, s. 7, 16n, 311, Abb. (f. 87r).

692
WIEN, ÖNB, 483, Vita S. Germani; Translatio corporis S. Germani (ff. 86); St. Germain-
des-Pres (Bischoff); płn. Francja, Paris(?) St. Germain-des-Pres(?) (Hermann) [Salzburg],
saec. IX,3/4 (Bischoff); IXmed (Hermann).
K. (?) P. Kapital i uncjała przypominają styl z Tours. Ornamentyka inicjałów (2) wykazuje
silną zależność od insularnych wzorów, np. inicjał 'B' na f. lv (Hermann). Lit. SSBK,2, s.
165n; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 77n, Fig. 55(f. lv); Der Stuttgarter
Bilderpsalter, [B. Bischoff], s. 23, 28.

WIEN, ÖNB, 489, Acta concilii Ephesini (ff. 194); St. Amand (Bischoff); Salzburg
(Reynolds, Vezin) [Salzburg], saec. Vlllex, za Amo; IXin (Unterkircher).
K. (?) P. Kodeks został skopiowany z insularnego wzorca co widać po abrewiacjach
insularnych, które były rozwijane później przez Baldo (Reynolds). Pismo podobne jest do
Wien 961 i 1080 (Bischoff). Lit. SSBK,2, s. 128n; K. Holter, Der Codex Millenarius, s. 152;
H. Mordek, Kirchenrecht, s. 43; F. Unterkircher, Die karolingischen Salzburger, s. 67; O.
Mazał, Die Salzburger, s. 53; R. E. Reynolds, Canon Law Collection, s. 25; G. D. Hobson,
Some Early, s. 215; J. Vezin, Les plus anciennes reliures, s. 407.

WIEN, ÖNB, 515 (f. 1-8), Annales Lauresheimenses; Lorsch (Unterkircher); górna Nadrenia,
Alemania (Bischoff) [Reichenau], saec. 794-803.
P. Rękopis dzieli się na 2 części f. 1-5, 6-8, które powstały w tym samym skryptorium. Z tego
samego skryptorium pochodzą Karlsruhe 191 i Clm. 6330 na co wskazuje m. in. ten sam błąd
w traktowaniu skrótu 'per'jako 'post'. Kopią tego rękopisu jest St. Paul im Lavanttal, 8/1 [25.
a. 8] (Lowe). Napisany przez 2 ręce: pierwsza (f. lv) pisze w spiczastej zachodniofrankijskiej
minuskule. Początkowe litery 'C, D, T,' przypominają insularne formy. Skryba używa
insularnego skrótu 'per' dla 'post'. Widoczne są pojedyncze wpływy insularne na pismo
(Unterkircher). Z tego samego skryptorium pochodzą Pal. lat. 212, Karlsruhe 191 oraz Clm.
6330 ze stargórnoniemieckim 'Pater noster' (Bischoff). Lit. CLA, X, 1482-3; F. Unterkircher,
Katalog der datierten, Bd. 1, s. 25, Abb. 3(f. 4r); B. Bischoff, MS,3, s. 89; tenże, Die Abtei, s.
61; H. Hoffmann, Buchkunst, s. 354.

WIEN, ÖNB, 657, Beda: Expositio evangelii sancti Luce (ff. 188); płn. Francja [@], saec.
IXin.
K. (?) P. Nagłówki w czerwonej i czarnej kapitale quadrata zdradzają wpływy insularne.
Ozdobna kapitała w prologu z częściowo insularnymi kształtami liter. Na f. 2v 'Discipulus
umbrensium' poprawione na 'inbrensium' co według Du Cange 'vox Anglo-saxonica, quae
jejuniumquattuor temporum significaf (Hermann). Lit. J. Hermann, Die frühmittelalterlichen,
s. 72nn, Fig. 49-5l(f. lr, 106v, 146v).

WIEN, ÖNB, 732 (f. 64-178), Epistulae Pauli; Homiliae; płd.-wsch. Niemcy, Mondsee(?);
Mondsee (Bischoff) [Mondsee], saec. VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami
(Lowe). Insularny wpływ na ornamentykę. Napisany został przez tego samego skrybę, który
pracował przy Montpelliere, 409; oba posiadają tę samą ornementykę (Holter). Tekstualnie
zależny jest od niewiele starszego Wien, s. n. 2065 (Frede). Lit. CLA, X, 1487; SSBK,2, s.
20n; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 112; tenże, Insular oder italienisch?, s. 190; W.
Neumüller, K. Holter, Der Codex Millenarius, s. 143nn; D. H. Wright, The Codex
Millenarius, s. 39nn; J. H. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 96.

WIEN, ÖNB, 743, Amrosius in Epistulam Pauli ad Romanos (ff. 78); zach, lub płd.-zach.
Niemcy [(?)], saec. przed 800.
P. Napisany przez kilku skrybów we wczesnej minuskule karolińskiej. Pojawiają się insularne
abrewiacje i konfuzja s-ss. Lemmata zaznaczone są floresami lub napisane w uncjale (Lowe).

693
Na f. 78v znajduje się wpis dokonany ręką insularną: . Et orate pro scriptore si habeatis
deum adiutorem in die iudicii. Sic fiat fiat fiat. Amen. amen, amnen. ' (Unterkircher). Skryba
źle rozwinął abrewicję 'is' na 'enim' traktując ją jako insularną (Hammond Bammel). Lit.
CLA, X, 1488; F. Unterkircher, Katalog der datierten Handschriften, Bd. 1, s. 29, Abb. 5; B.
Bischoff, MS,3, s. 154; C. P. Hammond-Bammel, Products of Fifth-Century Scriptoria, s.
371.

WIEN, ÖNB, 751 (f. 1-77), Korespondencja i poezje Aldhelma; listy św. Bonifacego; Mainz
[Köln od końca IX w. ], saec. IX, 1/2 (Bischoff); IXmed (Hermann, Derolez, Unterkircher).
K. (?) P. Napisany staranną minuskułą karolińską przez 1 skrybę, poza f. 76v-77r, które
napisała inna, współczesna ręka. Forma liter, abrewiacje i ortografia (np. konfuzja s-ss)
nawiązują do insularnych zwyczajów, ale pochodzą głównie z wzorca, któremu skryba był
wiemy. Korektury pochodzą z 3 rąk, jedna z nich używa insularnych abrewiacji. Inicjał na f.
47r wykonany został na wzór insularny. Prawdopodobnie cała ornamentyka pochodzi z
wzorca. Na f. 34v zachował się fragment w staroangielskim: 'Memento saxonicum verbum:
oft daedlata dome foreldit sigi sitha gahuem suuyltit thiana' (Unterkircher). Rękopis został
prawdopodobnie skopiowany z anglosaskiego wzorca, który był skompilowany przez Lulla.
Pojawiają się elementy runiczne w piśmie; grecki alfabet i elementy innych alfabetów. W
runach odzwierciedlają się wpływy starogórnoniemieckie (Derolez). Kodeks zawiera 9
dużych i 171 małych, kaligraficznych inicjałów, z których wiele jest pod insularnym
wpływem (Hermann). Na f. 188v znajduje się starosaska modlitwa przeciw robactwu
(Masser). Reszta rękopisu pochodzi z nieokreślonego skryptorium w zachodnich Niemczech
(Hermann). Lit. J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 122nn, Fig. 87-8(f. 119r, 173v); F.
Unterkircher, Inventar der illuminierten Handschriften, Inkunabuln und Frühdrucke der
Östrereichischen Nationalbibliothek, Bd. 1, s. 25; W. Diekamp, Die Wiener Handschrift der
Bonifatius Briefe, NA, 9(1884), s. 7-28; M. Tangl, Studien zur Neuausgabe, s. 68nn; B. B.
Boyer, Insular, s. 222; N. R. Ker, Catalogue, s. 483; B. Bischoff, MS,3, s. 107, 131; R.
Derolez, Runica, s. 197nn, 201; M. Lapidge, M. Herrn, Aldhelm, The Prose, s. 16-8; H.
Schüling, Die Handbibliothek des Bonifatius, k. 340; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 636; N.
Kruse, Die Kölner volkssprachige Überlieferung des 9 Jahrhunderts, Bonn 1976, s. 179nn,
290nn; A. Masser, Zum Merseburger Zauberspruch, PBB(Tübingen), 94(1972), s. 19-25; R.
Bergmann, Mittelafränkische, s. 195nn; G. Köbler, 1986, s. 544; G. Köbler, Ergänzungen, s.
916;. F. Unterkircher, Sancti Bonifatii epistolae. Codex Vindobonensis 751 der
Österreichischen Nationalbibliothek, [Codices selecti, 24] Graz 1971.

WIEN, ÖNB, 767, Beda super Marcum (ff. 197); Salzburg bądź płd. Niemcy (Bischoff);
Salzburg (Mazal) [Salzburg], saec. IX, 1/4 (Arno styl).
P. Pierwsza ręka przejęła z anglosaskiego wzorca insularne inicjały, druga kopiowała z
wzorca abrewiacje (Bischoff). Lit. SSBK,2,s. 121; J. Hermann, Die frühkarolingischen, s.
155; G. Swarzenski, Salzburger, s. 11; O. Mazal, Die Salzburge, s. 49.

WIEN, ÖNB, 795, Alcuin: Epistolae, De ortographia; pisma egzegetyczne; topografia

kościelna Rzymu (ff. 204); St. Amand(?), zach. Francja; St. Amand (Bischoff) [Salzburg],
saec. IXin (Arno styl) (w/g Bischoffa); 799(?) (Unterkircher); tuż po 798 (Lindsay); tuż przed
800 (Bergmann).
K. Pergamin jest z koźlej skóry (Unterkircher). P. Napisany karolińską minuskułą przez
liczne rozróżnialne ręce, ale określenie ilości skrybów jest niemożliwe. Foliał 5r-20r napisany
karolińską minuskułą z wpływami insularnymi. Ta ręka wpisała alfabety na f. 19rv i runy oraz
kryptogram na f. 20r, ale notatki gockie pochodzą od innej ręki. Jedna z rąk głównych
pracowała również jako korektor i nie jest to najprawdopodobniej Baldo (jak chce Lowe).
Insularne abrewiacje pojawiają się tylko w jednej partii tekstu. Inicjał 'S' na f. 143r
przypomina insularną ornamentykę z Wien 1224. Kodeks powstawał stopniowo przez
dodawanie składek (Unterkircher). Większość rąk jest niedoświadczonych. Skrybowie mieli
694
wiele kłopotów z abrewiacjami w insularnych wzorcach -iryjskim i anglosaskim (Bischoff).
Skopiowany z anglosaskiego wzorca przez ok. 30 skrybów. Insularne abrewiacje i czerwono
opunktowane inicjały. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami. Insularny skrót dla 'cum'
obok kontynentalnego występuje tylko u drugiej ręki (Lindsay). Chroust identyfikuje jedną z
rąk z ręką Arno. Na f. 19r-20v znajdują się wpisane przez Baldo alfabety: gocki, grecki,
kryptograficzny i runiczny (Bischoff). Ten zestaw run należy do tradycji alkuinowskiej i
zachowuje oryginalne wartości fonetyczne. Mimo że wszystkie runy są potwierdzone w
tradycji northumbryjski ej, to ich dialekt jest mercjański (Rotsaert, s. 60, 64). Runy na f. 20r są
skopiowane ze wzorca i należą do tradycji northumbryjski ej. Lingwistycznie pochodząz VIII
w. (Derolez). Futork pochodzi z X w. Kodeks przeznaczony był do ososbistego użytku prze
Arno i został napisany podczas jego podróży do Rzymu albo tuż po niej (Unterkircher). Lit.
CLA, X, 1490; SSBK,2, s. 115nn; F. Unterkircher, Katalog der datierten, Bd. 1, s. 31n, Abb.
4-4a(f. 4r, 175r); W. M. Lindsay, Notae, s. 42, 491; SSBK,2, s. 117; G. Baesecke, Die
Karlische Renaissance, s. 410n; F. Mosse, Bibliographia Gotica, Medieval Studies, 12(1950),
s. 268; Die Ausstellungskatalog Karl der Grosse, nr 357; W. Berschin, Greek Elements, s.
88n, pl. 2(f. 19r); M.-L. Rotsaert, Theodisca Elnonensia I, Cod. Vindob. 795, f. 20v, [w:]
Annali della facolta di magisterio dell'universitä di Cagliari, n. s. 7(1983), nr 1, s. 37-87; R.
Bergmann, Die althochdeutsche, (1983), s. 26; R. Derolez, Runica, s. 52n; tenże,
Epigraphical, s. 89; S. Bruni, Il 'De ortographia' di Alcuino: il codex Vindobonensis 795 e
l'edizione Forster, Studi Medievali, 32(1991), s. 93-127; N. Wagner, Zu den Gotica der
Salzburg-Wiener Alcuin-Handschrift, Historische Sprachforschung, 107(1994), s. 262-83.
Alkuin Briefe und andere Traktate. Im Auftrag des Salzburger Erzbischoff Arn (um 799, zu
einem Sammelband vereinigt. Codex Vindobonensis 795, hrsg. F. Unterkircher, [Codices
selecti, 20], Graz 1969; A. Chroust, ser. I, Lfg. VII, Taf3(f. 29r, 163r, 200r).

WIEN, ÖNB, 911, Hrabanus Maurus: De laudibus sanctae crucis (ff. 55f płd. Niemcy
[Salzburg], saec. IX, 1/3.
P. Napisany pismem z fuldajskimi reminiscencjami, w którym występuje insularne 'g' i
iryjską abrewiacja dla 'supra'. Lit. SSBK,2, s. 166n.

WIEN, ÖNB, 934, Beda: Expositio Actuum Apostolorum etc. (ff. 199), płd. Niemcy lub
Szwajcaria [@], saec. IX, 1/4.
K. (?) P. Przynajmniej w części z Będą pojawiają się nieliczne abrewiacje insularne. Lit. M.
L. W. Laistner, Bedae Venerabilis expositio, s. XXII.

WIEN, ÖNB, 958, Sacramentarium (ff. 8f płn. Francja, ok. Liege (Unterkircher); St.
Vaast(?) (Hermann) [Bobbio od IX w. ], saec. ok. 860.
P. Napisany karolińską minuskułą. W łacińskich glosach z IX/X w., które prawdopodobnie
wpisane zostały w Bobbio, pojawiają się insularne abrewiacje. Torino, Bibl. Naz. F. II. 20 jest
kopią wykonaną w X w. w Bobbio. Bardzo dokładnie skopiowano ornamentykę inicjału
(Unterkircher). Ornamentyka wykazuje iryjsko-anglosaskie wpływy. Pojawiają się insularne
abrewiacje (Hermann). Lit. J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 78nn, Taf. 23-6(f. 2v, 4r,
4v, 5v); F. Unterkircher, Interpretatio Canonis missae in Codice Vindobonensis 958, EL,
91(1977), s. 32-50. Karolingisches Sakramentar (Fragment): Codex Vindobonensis 958 der
Österreichischen Nationalbibliothek Faksimile-Ausgabe, hrsg. E. Unterkircher, [Codices
selecti, 25], Graz 1971; A. Chroust, ser. I, Lfg. XI, Taf. 9-10.

WIEN, ÖNB, 961, Iohannes Chrysostomus: in epistulam ad Hebraeos (ff. 20 Ip Salzburg

[Salzburg], saec. IXin.
P. Inicjały wykazują insularne wpływy, niektóre są czerwono opunktowane, zapośredniczone
z zachodniofrankijskich rękopisów (Hermann). Insularne inicjały (Micheli). Lit. SSBK,2, s.

695
129n; J. Hermann, Die frühkarolingischen, s. 159n, Fig. 110(f. lr); G. Swarzenski,
Salzburger, s. 21; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 70; O. Mazal, Die Salzburger, s. 49.

WIEN, ÖNB, 964, Hieronymus in Ezechielem (ff. 207)', St. Amand [Salzburg], saec.
VHIex/IXin (Arno styl).
P. Napisany przez kilku skrybów. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami. Puste końce
wierszy są wypełnione floresami (Lowe). Pojawia się kapitała monumentalna wzorująca się
na ozdobnej kapitale northumbryjskiej zapożyczonej z wzorca (Bischoff). Pismo i inicjały
wykazują zależność od wzorów północnofrankijskich rękopisów z insularnymi wpływami.
Podobny jest do Wien 418. Na f. lr 'incipit liber' w kapitale quadrata z czego ostatni wiersz w
anglosaskiej minuskułę (Hermann). Micheli widzi insularne inicjały. W wielu miejscach
zostały użyte litery greckie do zapisu słów łacińskich. Lit. CLA, X, 1494; SSBK,2, s. 72,
113n; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 160nn, Fig. lll-3(f. 8v, 82r, 145r); G. L.
Micheli, L'enluminure, s. 70; O. Mazal, Die Salzburger, s. 49.

WIEN, ÖNB, 968, Iulianus Pomerius: De vita contemplativa, Würzburg [Würzburg], saec.
IX,2/4.
P. Inicjały odzwierciedlają insularny styl (Hofmann). Inicjały są czarno opunktowane. Jeden
nagłówek napisany został kapitałą monumentalną (Bischoff). Lit. LsK, s. 30, 123; SSBK,1, s.
70; SSBK,2, s. 43; J. Hofmann, Altenglische, s. 109nn.

WIEN, ÖNB, 969, Aldhelmus: De laude virginitatis; Seneca: Proverbia etc. (ff. 73); Mainz
(Boyer, Bischoff, cyt za Reeve); Mainz(?) (Hermann); płd. Niemcy lub Nadrenia (Hermann,
Micheli) [Mainz, St. Alban], saec. IX,2/3 (Bischoff, cyt za Reeve); IX (Micheli); X
(Steinmeyer-Sievers, Boyer).
K. (?) P. Napisany pod insularnym wpływem, Insularne inicjały. Pokrewny dziełom z St.
Gallen (Hermann). Skopiowany z insularnego wzorca. Pochodzi z tego samego archetypu co
St. Gallen 242 (Boyer). Występują anglosaskie inicjały. W ornamentyce podobny do Kassel,
theol. fol. 32 (Micheli). Rękopis zawiera starogórnoniemieckie glosy do Aldhelma. Lit. J.
Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 120nn, Fig. 84-6(f. lr, 2v, 3v); R. Ehwald, MGH AA
15, s. 342n; B. B. Boyer, Insular, s. 222; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 67; Texts and
Transmission, [M. D. Reeve], s. 327; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 640; H. Mettke, Die
althochdeutsche Aldhelmglossen, s. 24n; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 62.

WIEN, ÖNB, 997, Anonymous: Commentarius in Lucam et Johannis', Salzburg (Bischoff);

płd. Niemcy (Hermann) [Salzburg], saec. IX, 1/4 (Bischoff); 790-800 (Kelly); IXmed
(Hermann).
K. (?) P. Ornamentyka wykazuje insularne wpływy zachodniofrankijskie zależne od
insularnego wzorca (Hermann). Insularne wpływy na ornamentykę (Micheli). Tekst jest
iryjskiego pochodzenia, najprawdopodobniej z kręgu Virgila. Pojawiają się insularne
abrewiacje i hibernizmy w łacinie (Kelly). Tekst jest podobny do komentarza do ewangelii
Jana z Angers 275, być może pochodzą z tego samego źródła (Brearley). Lit. J. Hermann, Die
frühmittelalterlichen, s. 139n, Fig. 97(f. I); G. Swarzenski, Salzburger Buchmalerei, s. 21; G.
L. Micheli, L'enluminure, s. 145; B. Bischoff, MS,1, s. 261nn; J. F. Kelly, A Catalogue, II, s.
418, 421n; CCSL, 108C, 1974, ed. J. F. Kelly, s. Vllnn; G. D. Hobson, Some Early, s. 215; F.
Unterkircher, Die karolingische Salzburger, s. 68n; D. Brearley, The Irish Influences in the
Expositio lohannis iuxta Hieronimum in Angers BM 275, Proceedings of the Irish Biblical
Association, 10(1986), s. 72nn.

WIEN, ÖNB, 1002, Hieronymus et Ps.-Hieronymus in Epistulas Pauli (ff. 20If Salzburg,
przy udziale skryby z St. Amand (Lowe); St. Amand (przy udziale skryby z Salzburga)
(Bischoff) [Salzburg], saec. Vlllex (Bischoff); ok. 800 (Mazal).

696
K. Napisany częściowo na vellum. P. Insularne abrewiacje. Pojawiają się akcenty ponad
monosylabami (Lowe). Insularne abrewiacje wskazują na anglosaski wzorzec (Bischoff). Lit.
CLA, X, 1496; SSBK,2, s. 72, 133; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 165n; O. Mazał,
Die Salzburger, s. 50.

WIEN, ÖNB, 1007, Ps.-Johamies; Chrysostomus: Opus imperfectum in Mattheum, (ff. 246);
Salzburg [Salzburg], saec. Vlllex; IXin (Hermann, Porcher).
P. We współczesnych korekturach występują insularne abrewiacje. Występują akcenty ponad
monosylabami. Małe inicjały są czerwono opunktowane. Pojawia się konfuzja s-ss (Lowe).
Inicjały są pod wpływem insularnym. Postać Jana Chryzostoma również wykazuje insularne
wpływy i podobna jest do stylistyki Millenariusa (Kremsmünster, 1) (Hermann). Swarzenski
widzi w rękopisie iryjskie reminiscencje. Rękopis jest kopią z Clm 6282 (skryptorium
Freising) i częściowo zachowuje anglosaskie cechy obecne we wzorcu (Bischoff). W
ornamentyce widać wpływ kręgu Peregrinusa z Freising, choć niekoniecznie bezpośrednie
(Holter). Pismo jest identyczne z Wien 366. Korektury z pocz. IX w. wprowadzone przez
Baldo, który również korygował Clm. 6282 (Banning). Postać Jana Chrysostoma na f. lr jest
dziełem insularnego iluminatora (Porcher). Ornamentyka opiera się na insularnych formach
(Bierbrauer). Z powodu ariańskiej proweniencji tekstu Holter wyklucza insularny wzorzec dla
tego kodeksu. Lit. CLA, X, 1497; SSBK,2, s. 89; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s.
141nn, Fig. 98-9(f. 2r, 66v), Taf. 32(f. 6v); G. Swarzenski, Die Regensburger, s. 98; W.
Neumüller, K. Holter, Der Codex Millenarius, s. 114, 159, Abb. 59, 61, 63(f. 2r, 167r; J.
Hubert, J. Porcher, W. F. Volbach, Die Kunst der Karolinger, s. 185; K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 110; tenże, Insular oder italienisch?, s. 187; O. Mazał, Die Salzburger, s. 50;
CCSL, 97B, ed. J. van Banning, s. XXVn; K. Bierbrauer, Die Buchmalerei in Salzburg, s.
246, Taf. 18(f. lv), Abb. 67a(f. 2r), 68a(f. 167r).

WIEN, ÖNB, 1008 (f. 140-191), Concordia testimoniarum S. Gregorii, et. al.; Salzburg
[Salzburg], saec. IXin.
P. W częścizostał skopiowany z insularnego wzorca. Lit. SSBK,2, s. 94, 119.

WIEN, ÖNB, 1080, Philastrius: De omnibus Haeresibus; Ambrosius: De Josephu, De

benedictionibuspatriarcharum (ff. 133); St. Amand [Salzburg], saec. IXin.
P. Napisany przez kilka rąk karolińską minuskułą podobną do Wien 489. Ornamentyka
podobna jest do Köln 75 (Bischoff). Ornamentyka zależna jest od insularnych wzorców
(Hermann). Lit. SSBK,2, s. 106n, 130; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 76n, Fig. 53-
4(f. lv, 2v); W. Neumüller, K. Holter, Der Codex Millenarius, s. 153.

WIEN, ÖNB, 1190, Biblia (ff. 292); płn. Francja (Bischoff); St. Vaast(?) (Hermann)
[Corbie(?)], saec. IX,2/3 (Bischoff).
P. Kodeks zawiera 8 dużych i 48 małych inicjałów, które wykazują zależność od insularnych
wzorów (Hermann). Kodeks nie powstał na zamówienie opata St. Vaast, Rado (795-815) jak
przypuszcza Hermann (Bischoff). Lit. SSBK,2, s. 262; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen,
s. 66nn, Fig. 43-8(f. 18r, 179r, 237r, 246r, 238v, 250r).

WIEN, ÖNB, 1218, Ezechiel; Daniel; Prophetae minores, (ff. 70); Regensburg [(?)], saec.
VIII,2/2, przed 790.
P. Napisany karolińską minuskułą przez głównego skrybę, który pracował przy Clm. 14537.
Proste inicjały są czerwono opunktowane. (Lowe). Na f. 59 powtórzony wpis słowa 'propheta'
ręką z wpływami insularnymi. Rękopis jest kontynuacją Clm 14080 (Lowe). Format jak i
liczba wierszy na karcie zgadza się z kontynentalno-anglosaskim Clm 14080 (skr.
Regensburg) i tenże był najprawdopodobniej wzorcem; proste inicjały niektóre są czerwono
opunktowane. Pismo jest bardzo podobne do głównej, kontynentalnej ręki z kont.-ags. Clm

697
14537 (skr. Regensburg) (Fischer). Starogórnoniemieckie glosy pochodząz XII w. Lit. CLA,
X, 1499; SSBK,1, s. 187; B. Fischer, KdG,2, s. 207; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 641.

WIEN, ÖNB, 1224, Capitularae; Quattor Evangelia [Cutbercht-Codex] (ff. 209)', Salzburg;
Salzburg(?) (Forstner) [Salzburg], saec. VIIIex; VIII,3/4 za Virgila bądź wczesny Amo
(Förstner); przed 785 (Daum Tholl).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin - ale tylko w części rękopisu,
nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Kodeks jest dziełem 1
skryby, Cutberchta, który używa majuskuły i minuskuły, a czasem przechodzi w kursywę.
Pojawiają się insularne abrewiacje i czerwono opunktowane inicjały. Krzyż na f. 198
umiejscowiony jest - zgodnie ze zwyczajem insularnym - w lewym górnym narożniku
(Lowe). Pismo przechodzi od pełnej półuncjały insularnej do ags. minuskuły, czasami
widoczne są ślady kursywy. Na f. 4v znajduje się wpis dokonany anglosaskim duktem:
'Cutbercht scripsit ista IIII evangelia. praecat nos omnia oramus pro anima tua' (Bischoff).
Brown zalicza rękopis stylistycznie do południowoangielaskiej grupy 'Tiberius' - tak też
Bierbrauer. Micheli widzi w ornamentyce mieszankę wpływów iryjskich, anglosaskich i
merowińskich. Ornamentyka jest mieszanką tradycji anglosaskiej i północnoalpejskiej.
Anglosaski iluminator korzystał z tego samego wzorca, prawdopodobnie północno-
włoskiego, co miniaturzysta z Kremsmünster, 1 (Holter). Pierwsza runa futhorku użyta jest do
numeracji foliałów. Tekst ewangelii raczej nie pochodzi z tradycji northumbryjskiej (Fischer).
Netzer zauważa tekstualne (oraz w tablicy kanonów) nawiązania do wersji używanej w
Echternach. Holter mówi o południowo wschodnioniemieckim wariancie tekstu. Lit. CLA, X,
1500; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 50nn, liczne if; F. Unterkircher, Katalog der
datierten Handschriften, Bd. 1, s. 37, Abb. 2(f. 4r); tenże, Abendländische Buchmalerei, s.
22n,Taf. 1; SSBK,2, s. 95n, Taf. 4a; E. H. Zimmermann, s. 297nn, Taf. 297-312; T. H.
Ohlgren, Insular, s. 34n; K. Holter, Zur Ornamentik des Cuthbert-Codex (Wien, Cod. 1224),
[w:] Stucci e mosaici alto mediaevali, vol. 1, Milano 1962, s. 301-32; tenże, Der
Buchschmuck, s. 110; tenże, Insular oder italienisch?, s. 181nn; tenże, Das Problem der
Salzburger, s. 161-74; W. Neumüller, K. Holter, Der Codex Millenarius, s. 32nn, 103nn,
114nn, 153nn, Abb.; D. H. Wright, The Codex Millenarius, s. 49nn; G. L. Micheli,
L’enluminure, s. 55nn; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 452; B. Fischer, KdG,2, s.
209; J. J. G. Alexander, Insular, s. 62-3; J. G. Cincik, Anglo-Saxon and Slovak-Avar Patterns
of Cuthbert's Gospel. A Study in Slovak art of the Early Carolingian Era, Roma 1958, rec. G.
Labuda, St. Źr. 6(1961); R. Derolez, Runica, s. 403; K. Förstner, Die Datierung, s. 776-801;
tenże, Das Salzburger Skriptorium, s. 139; K. Bierbrauer, Die Buchmalerei in Salzburg, s.
251, Taf. 20(f. 17r, 71v); S. Daum Tholl, The Vienna Cutbercht Gospels (Österreichische
Nationalbibliothek Codex 1224, dysertacja, Columbia University 1985 [nie dotarłem]; taż,
Das Wiener Cutbercht-Evangeliar. Innere Gründe für eine Datierung, Mitteilungen der
Gesellschaft für Salzburger Landeskunde, 133(1993), s. 7-25; N. Netzer, Cultural, s. 20nn,
58; M. P. Brown, Echoes: The Book of Keils, s. 338; M. P. Brown, The Book of Cerne, s. 96.
A. Chroust, ser. I, Lfg. VII, Taf. l(f. 22r, 35v(, Taf. 2(f. 72r, 11 lr).

WIEN, ÖNB, 1332, Liber de diversis sententiis; Hieronymus: De passione domini (ff. 226):
Salzburg [Salzburg], saec. VIIIex.
P. Występują insularne abrewiacje i konfuzje s-ss. Akcenty są umiejscowione ponad
monosylabami (Lowe). Pismo, ornamentyka i miniatury wykazują zależność od insularnych
wzorców. Miniatura św. Hieronima podobna jest do Millenariusa (Kremsmünster 1)
(Hermann). Pojawiają się wtręty pochodzące od ręki francuskiej (Bischoff). Insularny wpływ
na ornamentykę, która zasadniczo opiera się na antycznych wzorach (Holter). Bierbrauer
widzi w ornamentyce opieranie się na insularnych wzorach, podobnych do Autun, BM, 3. Lit.
CLA, X, 1501; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 143nn, Fig. 100(f. 2r), Taf. 33(f. lv);
SSBK,2, s. 90; G. Swarzenski, Die Regensburger, s. 98; W. Neumüller, K. Holter, Der Codex
Millenarius, s. 112, 158n, Abb. 58; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 110; tenże, Insular oder
698
italienisch?, s. 188; D. H. Wright, The Codex Millenarius, s. 47; F. Unterkircher, Die
karolingischen Salzburger, s. 70; O. Mazal, Die Salzburger, s. 52; K. Bierbrauer, Die
Buchmalerei in Salzburg, s. 246, Taf. 18(f. lv).

WIEN, ÖNB, 1556, Homiliae et vitae sanctorum (ff. 177)\ zach, bądź płd.-zach. Niemcy;
Nadrenia, Lorsch(?) (Bischoff); diecezja Augsburska (Hermann) [(?)], saec. VIII/IX; IX, 1/2
Hermann).
K. Napisany na vellum. P. Występują insularne abrewiacje i akcenty ponad monosylabami
(Lowe). Pochodzi z tego samego skryptorium co Wien 2141 i 2147 (Bischoff). Napisany
karolińską minuskułą z insularnymi reminiscencjami (Hermann). Lit. CLA, X, 1502; J.
Hermann, Die frühkarolingischen, s. 133, Fig. 92(f. 2v); K. Holter, Der Buchschmuck, s. 77;
SSBK,2, s. 193; B. Bischoff, Die Abtei, s. 35n, 39, 134.

WIEN, ÖNB, 1616, Sermones (ff. 185)\ zach. Szwajcaria bądź płn. Włochy; płn. Włochy,
okolice Monzy(?) (Bischoff); Novalese(?), Agaune(?) (Braun); Novalese (Gregoire)
[Salzburg], saec. Vlllex.
P. Insularny skrót dla 'est'. Na kilku foliałach, w lewym górnym narożniku, znajduje się krzyż
(Lowe). Rękopis porównywalny jest z Paris, BN, lat. 653 i Karlsruhe, Aug. 261 Lit. CLA, X,
1503; SSBK,2, s. 168; C. Lambot, Sermon inedit de Saint Augustin pour une fete des martyrs
dans un homiliaire de typ ancien, RB, 68(1958), s. 187-99; R. Gregoire, Les homeliaires du
Moyen Age. Inventaire et analyse des manuscrits, Roma 1906, s. 132nn; CLLA, 1654; F.
Avril, Y. Załuska, Manuscrits enlumines, s. 8n; O. Mazal, Die Salzburger, s. 52; CCSL, 60,
ed. R. Braun, s. XLIII; B. Bischoff, MS,3, s. 31; tenże, Italienische Handschriften, s. 173.

WIEN, ÖNB, 1861, Psalterium Karoli Magni [Psałterz Dagulfa] (ff. 161f szkoła pałacowa
Karola Wielkiego [Speyer(?), potem Bremen (Lehmann)], saec. Vlllex przed 795 (Lowe); ok.
785-ok. 795 (Holter); 794-5 (Ness).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany karolińską minuskułą w zlocie przez Dagulfa i
innych skrybów. Insularne abrewiacje i cechy kodykologiczne (Lowe). Napisany prawie w
całości 1 ręką (f. 4r-145v) przez Dagulfa, który jest być może identyczny z korespondentem
Alkuina (scriniarius Dogwulfus) z listu datowanego na lata 789-796. Pismo Daugulfa niejest
znane z innych rękopisów, ale istnieje możliwość, że 'capitalis artificiosa', która znajduje się
w ewangeliarzu z Lorsch jest skopiowana z tego rękopisu, albo Daugulf pracował również
przy tym ewangeliarzu. Anglosaskie abrewiacje - skopiowane chyba z anglosaskiego wzorca
- pojawiają się tylko w przedmowie do psałterza, która składa się z wyznania wiary,
wprowadzenia do psałterza i z listów św. Hieronima i papieża Damasusa. Inicjały na f. 120v,
125v, Mór są bliskie anglosaskim wzorcom. Holter uważa również, że rękopis został
napisany w dwóch etapach oddzielonych kilkuletnią przerwą w dwóch różnych skryptoriach.
Sprzeciwiają się temu Bischoff, Bullough i Nees. Inicjał 'C z f. Mór jest podobny do inicjału
'C z Clm. 5255, f. 152v. W części rękopis był skopiowany z anglosaskiego wzorca na co
wskazuje częstsze używanie anglosaskich abrewiacji w początkach kodeksu (Bischoff). Ness
widzi ślady pracy bizantyjskiego iluminatora. Tekst należy do tradycji anglosaskiej. Fischer
widzi ślady iryjskiego wpływu na tekst psałterza (cyt. za Höherem). Parkes zauważa
stosowanie insularnego systemu punktacji składającego się z wielokrotnych kropek -
punktacja została wpisana podczas korekcji tekstu. Lit. CLA, X, 1504; J. Hermann, Die
frühmittelalterlichen, s. 57nn; CLLA, 1618; F. Unterkircher, Die datierten Handschriften, Bd.
1, s. 44, Abb. l(f. 4r); tenże, Abendländische Buchmalerei, s. 26nn, Taf. 2; W. Koehler, Die
karolingischen, 2, s. 42nn; P. Lehmann, EdM,2, s. 188; B. Bischoff, MS,3, s. 7, 158; tenże,
Epinal, s. 19; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 517; W. Koehler, Die karolingische
Miniaturen, Bd. 3, Die Gruppe des Wiener Krönungs-Evangeliars. Metzer Handschriften,
Berlin 1960, s. 22nn, 26nn, 50, 104; F. Mütherich, Die Buchmalerei, s. 15nn; D. Bullough,
'Imagines Regum' and Their Significance in the Early Medieval West, [w:] Studies in
699
Memory of David Talbot Rice, Edinburgh 1975, s. 242; tenże, Alcuin and the Kingdom of
Heaven: Liturgy, Theology and the Carolingian Age, [w:] Carolingian Essays: Andrew
Mellon Lectures in Early Christian Studies, ed. U.-R. Blumenthal, Washington 1983, s. 1-67,
zwl. s. 47; L. Ness, Recenzja z: Der goldene Psalter, hrsg. K. Holter, The Art Bulletin,
67(1985), s. 681-90; R. McKitterick, The Diffusion, s. 398; M. B. Parkes, Pause, s. 33. K.
Holter, Der goldene Psalter Dagulf-Psalter'. Vollständige Faksimile-Ausgabe im
Originalformat von Codex 1861 der ÖNB, Graz 1980; A. Chroust, ser. I, Lfg. XI, Taf. 4(f.
24r, 25r, 67v, 68v).

WIEN, ÖNB, 2141, Quesneliana (ff. 171); skryptorium nadreńskie, Lorsch(?) (Bischoff); płd.
Niemcy (Hermann) [(?)], saec. VIIEIX; ok. 780 (Bischoff, Mordek); IXin (Hermann).
K. Napisany na vellum. P. Napisany karolińską minuskułą przez liczne ręce. Jedna z rąk
pracowała przy Wien 2147, z tego samego skryptorium pochodzi Wien 1556 (Bischoff).
Napisany różnymi rękoma wykazującymi insularne wpływy, w części pojawia się turońska
półuncjała. Inicjał 'IN' odwołuje się do insularnych wzorów i jest bardzo podobny do Wien
2147 (Hermann). Lit. CLA, X, 1505; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 101; W.
Kohler, Die karolingischen, Bd. 2, s. 42nn; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 77; B. Bischoff,
Die Abtei, s 35; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 240.

WIEN, ÖNB, 2147, Canones conciliorum [Quesneliana] (ff. 229); skryptorium nadreńskie,
Lorsch(?) (Bischoff); płd. Niemcy (Hermann) [(?)], saec. VIII/IX; ok. 780 (Bischoff,
Mordek); IXin (Hermann).
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Pismo jest pod wpływem insularnym. Inicjały
odzwierciedlają insularne wzory (Lowe). Występują również inicjały w/g wzorów
kontynentalnych (Holter). Ta sama ręka pracowała przy Wien 2141; pochodzi z tego samego
skryptorium co Wien 1556 (Bischoff). Pismo i ornamentyka są pod insularnym wpływem.
Inicjał 'IN' jest bardzo podobny do inicjału z Wien 2141 (Hermann). Lit. CLA, X, 1506; J.
Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 10ln, Fig. 69-71(22v, 29r, 222r); K. Holter, Der
Buchschmuck, s. 77; B. Bischoff, Die Abtei, s. 36, 39; MS,3, s. 8; H. Mordek, Kirchenrecht
und Reform, s. 240; R. McKitterick, Knowledge of Canon, s. 116.

WIEN, ÖNB, 2171, Capitula excarpsum de libris canonum; @ [@], saec. IX.
P. Pojawiają się glosy syntaktyczne typu L w/g Korhammera. Lit. M. Korhammer,
Mittelalterlichen Konstruktionhilfen, s. 56.

WIEN, ONB, 2195 (f. 2-46), Poenitentiale 'Discipulum Umbrensium'; Salzburg [Salzburg],
saec. Vlllex; VIII,2/2 (za Virgila -Bischoff); IXin (Finsterwalder, Lehmann).
P. Pojawiają się insularne abrewiacje i insularna forma ligatury 'ti'. Akcenty umiejscowione
są ponad monosylabami. Ręka korektora przypomina rękę Meginfrita z Bamberg Class. 3
(Lowe). Napisany karolińską minuskułą z insularnymi wpływami. Ornamentyka zależna jest
od insularnych wzorców: insularny inicjał 'D' na f. 2v oraz obramowanie tekstu na f. 2v w
stylu insularnym (Hermann). Korektury z końca VIII w. wpisane są ręką karolińską, która
pracowała przy Metz 76 i która podobna jest do ręki Meginfritha z bamberskim Class. 3
(Bischoff). Skopiowany z anglosaskiego wzorca (Finsterwalder). Ornamentyka strony
tytułowej należy stylistycznie do kręgu Kremsmünster 1 (Holter). Ornamentyka naśladuje
insularny wzorzec (Bierbrauer). Lit. CLA, X, 1508; SSBK,2, s. 84n; J. Hermann, Die
frühmittelalterlichen, s. 75nn, Fig. 52(f. 2v); W. Koehler, Die karolingischen, 3, s. 26; P. W.
Finsterwalder, Die Canones, s. 88-96; P. Lehmann, rec. z Finsterwalder, Die Canones
Theodorii, HJb, 51(1931), s. 544; O. Mazal, Die Salzburger, s. 53; K. Bierbrauer, Die
Buchmalerei in Salzburg, s. 244n, Abb. 65(f. 2v).

700
WIEN, ÖNB, 2223, Poenitentiale 'Discipulum Umbrensium’; Poenitentiale Bedae et. (ff. 90);
skryptorium nadmeńskie, 'ad lapidum fluminis' (Bischoff); Fulda(?) lub tereny nadmeńskie
(Finsterwalder) [(?); Lorsch (Finsterwalder, Bischoff nie notuje tego rękopisu w Die Abtei,)],
saec. IXin (Bischoff); VIII/IX (Haggenmüller).
K. (?) P. Napisany drobną staranną minuskułą anglosaską oraz przez skrybów będących pod
wpływem insularnym. Liczne inicjały. Na karcie ochronnej znajduje się probatio pennae
'omnium inimicorum suorum dominabitur' (Hermann). W większej części napisany minuskułą
niemiecko-insularną (anglosaską). Kilka rąk kontynentalnych wykazuje się wpływami
insularnymi. Proste inicjały insularne. Pewne podobieństwo do Karlsruhe 340, a w/g
Bischoffa pochodzą z tego samego skryptorium. Pierwsza ręka jest insularna. Ręka 2 -
podobna do Köln, 106, np. f. 58 - okazyjnie przechodzi w karolińską minuskułę, a w dukcie
insularnym rozróżnia 's' od 'r' przez dodanie akcentu. Na f. 1 jest alfabet w anglosaskiej
minuskule, w którym wiele liter ma podwójną formę np. 'a' - karolińskie i w formie 'cc', 1, m,
n, r, s, (Finsterwalder). Napisany anglosaską minuskułą przez kilka rąk (Lindsay). Na f. 89r
wpis 'uuolafrido episcopus' z pocz. IX w.-niekoniecznie związany z Walahfridem Strabo
(Bischoff). Lit. J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 104nn, Fig. 72-3(f. 16r, 23v); P. W.
Finsterwalder, Die Canones, s. 103-110; LsK, s. 53; B. Bischoff, MS,2, s. 322; MS,3, s. 27;
W. M. Lindsay, Notae, s. 493; J. P. Bouhot, Les penitentiels attribues ä Beda le Vebnerable et
ä Egbert d'York, Revue d’histoire des textes, 16(1986), s. 151n; H. Mordek, Kirchenrecht und
Reform, s. 222; R. Haggenmüller, Die Überlieferung, s. 114n; A. Weiner, Das
Initial Ornamentik, s. 171nn.

WIEN, ÖNB, 2232 (f. 2-102), Regula S. Benedicti; Capitularia; płd.-wsch. Bawaria
(Bischoff); St. Gallen(?); Reichenau(?) (Hermann) [Niederalteich], saec. IXin (Bischoff).
P. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane (Bischoff). Inicjał 'O' na f. 2v naśladuje
insularny wzorzec i jest czerwono opunktowany; reszta inicjałów (ok. 70) jest nieinsularna
(Hermann). Lit. SSBK,2, s. 190n; J. Hermann, Die frühmittelalterlichen, s. 108nn, Fig. 76; A.
Breen, The date, Provenance and Authorship of the Pseudo-Patrician Canonical Materials,
ZSR, Kan. Abt., 112(1995), s. 83-129.

WIEN, ÖNB, s. n. 3642, Vita S. Patricii (ff. 2); anglosaskie skryptorium na kontynencie
[Innsbruck w XVI w. ], saec. VIII/IX; VIII (Mazał, Unterkircher).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularne vellum i liniowanie wykonano po złożeniu
składek. P. Napisany anglosaską minuskułą z długimi descendencjami. Został skopiowany z
iryjskiego wzorca. Krzyż, umiejscowiony w lewym górnym rogu, pojawia się na każdym
foliale. Insularne abrewiacje i akcenty ponad monosylabami. Występuje konfuzja s-ss
(Lowe). Napisany staranną iryjsko-anglosaską minuskułą; późniejsze korektury wpisane są
ręką karolińską (Mazał-Unterkircher). Pojawia się typowa iryjska ortografia jak 'ollim' i
'misus'. Na f. 2v pojawia się iryjski wyraz, niezależnie od iryjskich imion własnych
występujących w żywocie (Unterkircher). Lit. CLA, X, 1514; O. Mazał, F. Unterkircher,
Katalog, Bd. 3, s. 231-2; F. Unterkircher, Drei Fragmente, s. 27nn, Abb. l-2(f. lr, 2v); L.
Bieler, Four Latin Lives of St. Patrick, [SLH, 8], Dublin 1971, s. 42.

WIEN, ÖNB, s. n. 3643 + INNSBRUCK, UB, Frag. 72, Hegesippus: De bello iudaico (ff.
6); anglosaskie skryptorium na kontynencie, Niemcy(?) [(?)], saec. ok. 800.
K. Napisany na insularnym pergaminie, metody liniowania nie da się ustalić. P. Napisany w
anglosaskiej minuskule z długimi descendencjami. Insularne abrewiacje. Lit. CLA, X, 1443;
O. Mazał, F. Unterkircher, Katalog, Bd. 3, s. 232n; F. Unterkircher, Drei Fragmente, s. 34nn,
Abb. 3(lv); CSEL, 66, 1960, ed. V. Usaani, C. Mras, s. XIX.

WIEN, ÖNB, s. n. 3644, Eusebius-Rufinus: Historia Eccl. (f. 1); płn. Anglia(?) bądź
anglosaskie skryptorium na kontynencie(?) [(?)], saec. VIII.

701
K. Napisany na insularnym vellum, metody liniowania nie da się ustalić. P. Napisany
anglosaską minuskułą, która wielokrotnie przechodzi w kursywę. Pismo jest podobne do
Paris, BN, lat. 10399 (f. 50). Inkaust jest ciemno brązowy (Lowe). Napisany iryjsko-
anglosaską minuskułą (Unterkircher). Hammond-Bammel zauważa zgodność w liczbie
wierszy i w wymiarach do Euzebiusza z Clm. 29396. Lit. CLA, X, 1515; O. Mazał, F.
Unterkircher, Katalog, Bd. 3, s. 233; F. Unterkircher, Drei Fragmente, s. 36nn, Abb. 4(f. lr);
C. P. Hammond-Bammel, Das neue Rufinfragment, s. 503nn.

WIEN, ÖNB, s. n. 3755, Patristica (ff. 6)\ St. Amand [Salzburg], saec. IXin.
P. Pismo jest prawdopodobnie identyczne z jednąz rąk z Wien 975. Rękopis był korygowany
przez Baldo. Skopiowany z insularnego wzorca. Lit. SSBK,2, s. 117, 120.

WILLIAMSTOWN (Mass), Williams College Chapin Library, Ms. 7, Evangelistarium

(ff. 119)\ Tours [(?); Anglia], saec. VIIEIX.
P. Napisany karolińską minuskułą, w której używa się uncjalnych D' i 'N'. Większość wierszy
zaczyna się od dużej uncjały. Nad monosylbami pojawiają się akcenty. Lit. CLA, XI, 1668.

WINDSHEIM, Stadtbibl. Fragm. 1 [olim S. N. ], Ps.-Ambrosius: Acta S. Sebastiani (ff. 2)\

anglosaskie skryptorium w Niemczech (Hesja, tereny nadmeńskie) [(?)], saec. VIIEIX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą z długimi descendencjami.
Pojawiająsię akcenty ponad monosylabami. Lit. CLA, IX, 1373.

WOLFENBÜTTEL, Herzog August Bibliothek, Aug. 2°. 4L 1, Psalterium Romanum (ff.

2)', anglosaskie skryptorium w Niemczech; Murbach(?) (Fischer) [Murbach], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Napisany anglosaską majuskułą. Występuje konfuzja s-ss. Insularne inicjały są
czerwono opunktowane. Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. CLA, IX, 1375; B. Fischer,
KdG,2, s. 195; B. Bischoff, MS,3, s. 305.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Gaud. 132 [4436], Faventius: Epitome de architectural

Corvey (Bischoff) [@], saec. IXmed-IXex (Bischoff); X (Rose).
K. (?) P. Wzorcem był anglosaski rękopis z VIII w. jak widać po błędach i nierozumieniu
przez skrybów skrótu dla 'autem'. Lit. V. Rose, Vitruvi de architectura libri decem, Leipzig
1867, s. VI, XI; C. Leonardi, Aevum, 34(1960), s. 493, cyt. za Weiskittel-Reynolds; Texts
and Transmission, [S. F. Weiskittel, L. D. Reynolds], s. 442,445.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Guelf. 81. 17 (Augusteus 2), Psalterium (ff. 98)\ St Omer
[@], saec. IX,2/4 (Milde); IX/X (Heinemann).
K. (?) P. Ornamentyka oparta jest na anglosaskich motywach. 1 Inicjał w stylu franko-
saksońskim (DS). Lit. O. von Heinemann, Die Augustinische Handschriften, Wolfenbüttel
1900, Bd. 4, s. 32n; W. Milde, Mittelalterliche Handschriften, s. 34, Abb. (f. 52r).

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Heimst. 496 a, Capitulare A. D. 789 [Admonitio

generalis] (ff. 26)\ anglosaskie centrum w Niemczech, Fulda(?); Fulda (Bischoff) [Fulda],
saec. VIIEIX, za Baugulfa; po 789 (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą kilku rąk (1 ręka-Heinemann) z
długimi descendencjami. Omyłki zaznaczane d-h. Insularne abrewiacje. Pojawiają się akcenty
ponad monosylabami. Starogórnoniemieckie glosy i marginalia wpisane są współczesną
insularną minuskułą. Lit. CLA, IX, 1381; O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften,
Bd. 1, s. 377; W. Milde, Mittelalterliche Handschriften, s. 22, Abb. (f. lr); H. Hornung, Ein

702
Fragment, s. 344n; B. Bischoff, MS,3, s. 27, 85; P. Lehmann, Fuldaer, 1925, s. 17; H.
Spilling, Angelsächsische, s. 53-8; Ch. E. Ineichen-Eder, Candidus, s. 180; P. Hagele,
Hrabanus, s. 86, Abb. 10(f. lr); R. Kottje, Zu Hrabans, s. 156, Abb. l(f. 4r); A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 25, 177; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 42; H. Mordek, Bibliotheca
capitularium, s. 949nn.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Heimst. 532, Defensor: Liber scintilarum; Alcuin;

Isidorus (ff. 173); Salzburg (Bischoff) [(?); Weissenburg(?)], saec. ok. 820 (Bischoff).
K. (?) P. Okazyjnie pojawiają się iryjskie abrewiacje. Na f. 54r kolofon skryby: 'secundus
caluus scripsif. Imię Secundus występuje w księdze konfrateryjnej z Salzburga i może być
odpowiednikiem iryjskiego imienia 'maef. W piśmie nie ma żadnych symptomów iryjskich.
Pismo tego skryby pojawia się też w Klosterneuburg, Stiftsbibl. 848 (Bischoff). Na f. 116r, w
części zawierającej explicatio vocabulorum biblicorum, zapis nad glosą'sudes-preas': 'non est
in britannia' - ślad anglosaskiego archetypu. Lit. O. von Heinemann, Die Helmstedter
Handschriften, Bd. 2, s. 20nn; SSBK,2, s. 148n; B. Bischoff, MS,3, s. 252; C. Beeson, Isidor-
Studien, s. 3 Inn, 77, 123,pl. I, 125; H. D. Meritt, Old English Glosses (A Collection), s. 45;
H. Michiels, Über englische Bestandteile, s. 71; R. E. Reynolds, Canon Law Collectios, s. 27.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 3, Collectio Dionysio-Hadriana (ff. 174);

Weissenburg [Weissenburg], saec. IX, 1/2.
P. Pismo jest pod wpływem insularnym (Lehmann). Napisany przez kilka rąk w karolińskiej
minuskułę (Butzmann). Lit. H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 88nn; P. Lehmann,
Mitteilungen, 4, 1933, s. 77.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 14 + 24, Cassiodor: Expositio psalmorum pars III
(ff 247); Weissenburg [Weissenburg], saec. VIII/IX; IXin (Lehmann, Bischoff); Vlllex
(Bischoff, MS,3).
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Napisany karolińską minuskułą. Korektury kilku
rąk, jedna wykazuje anglosaskie wpływy (por. Gotha Mbr. I. 85). pojawiają się akcenty ponad
monosylabami. Spora liczba czerwono opunktowany ch inicjałów insularnych przejętych z
insularnego wzorca. Lemmata są wpisane uncjałą (Lowe). Butzmann nie widzi korektur.
Pojawia się wpis imienia skryby 'Adallandus' -kopisty pierwszych 40 foliałów, który
uchwytny jest w dyplomach z lat 782-790. Pozostałe części Kasjodora (Weiss. 4) nie
wykazują cech insularnych. Lit. CLA, IX, 1384; H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 98,
116, 133; P. Lehmann, Mitteilungen, 4, s. 77; B. Bischoff, MS,2, s. 257; MS,3, s. 130; K.
Holter, Der Buchschmuck, s. 77.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 17, Ps.-Hieronymus: Breviarium in Psalmos (ff.

324); Weissenburg [Weissenburg], saec. IX, 1/2.
P. Na f. 324 dwa wiersze napisane są majuskułą, która jest czerwono opunktowana. Główne
ręce pochadzą ze szkoły Adallandusa -por. Wolfenbüttel, Weiss. 10, 14, 18, 24, 43, 81
(Butzmann). Na f. lr wpisano runami psalm, a inny skryba wykazuje znajomość greckich liter
(Bischoff). Lit. H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 126n; B. Bischoff, MS,1, s. 91.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 24 [zob. Cod. Weiss. 14]

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 34, Beda: Historia ecclesiastica (ff. 170); Metz(?);
nie z Metz, Lorsch (Bischoff); Lotaryngia (Butzmann); Murbach(?) (Holter, Cames)
[Weissenburg], saec. VIII/IX (Lowe, Bischoff); IX, 1/2 (Lehmann).
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Skopiowany z anglosaskiego (insularnego -
Butzmann) wzorca we wczesnej minuskułę karolińskiej. Widoczne są insularne wpływy na
rękę korektora na f. 29. Cytaty zaznaczane na sposób insularny. Akcenty umiejscowione

703
ponad monosylabami. Abrewiacje insularne, które późniejsza ręka z IX w. rozwiązuje.
Niektóre inicjały są insularne, czerwono opunktowane. Występuje konfuzja s-ss i insularna
ligatura -tio. Omyłki sygnowane są przez h-d. Na f. 130v wpis w postaci krzyża: 'ora pro me'.
Rękopis jest podobny do Metz 134 (Lowe). Napisany minuskułą karolińską podobna do
grupy Ada. Kolofony wpisane są w uncjale, która nie jest specjalnie anglosaska. Inicjały
zależne są od wzorów insularnych, głównie northumbtyjskich (Wright). Podobny do Metz
134, Trier, Stadtbib. 22. Tekst zgadza się w/g edycji Plummera z Namur 11, St. Gallen 247,
Würzburg, M. p. th. f. 118 (Butzmann). Podobny do pisma występującego w Vaticano, lat.
207 od f. 2 (Bischoff). Kodeks służył za wzorzec, chyba bezpośredni dla St. Gallen, 247 z IX
w. (Colgrave-Mynors). Lit. CLA, IX, 1385, Supp. 1769; CLA, VI, 788; H. Butzmann,
Weissenburger, s. 145; P. Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933, s. 77; K. Holter, der
Buchschmuck, s. 77; B. Bischoff, Die Abtei, s. 33; MS,3, s. 8; D. H. Wright, Rec. P. Hunter
Blair, The Moore Bede, Copenhagen 1959, Anglia, 82(1964), s. 116; A. Bruckner, Scriptoria,
III, s. 86; B. Colgrave, R. A. B. Mynors, Bede's Ecclesiastical History, s. xliv, lxv; G. Cames,
Dix siecles d'enluminure, s. 25, il. 26 (f. 64).

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 39, Hrabanus Maurus: Enarrationes in epistulas

Pauli; Mainz(?) [Weissenburg], saec. IXmed.
K. (?) P. Abrewiacje wskazują na insularny wzorzec. Lit. H. Butzmann, Die Weissenburger,
s. 159; O. Berggötz, Hrabanus Maurus, s. 25.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 43 A, Gregorius M.: Homiliae in evangelia (f. 1-

81); Weissenburg [Weissenburg], saec. IX, 1/2 (Butzmann); IXmed (Lehmann).
K. (?) P. Większość inicjałów jest czerwono opunktowana. Lit. H. Butzmann, Die
Weissenburger, s. 160-8; P. Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933, s. 77.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 47, Epistulae Pauli (ff. 223); Weissenburg
[Weissenburg], saec. IXmed.
K. (?) P. Ręka główna (z sgn. glosami) odznacza się insularnymi skrótami. Czarne inicjały,
początkowo wypełnione są czerwonymi punktami. Lit. H. Butzmann, Die Weissenburger, s.
177; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 664.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 61, Quattuor evangelia (ff. 209); Lotaryngia(?)
[Weissenburg], saec. IX, 1/2 (Butzmann); IX,2/2 (Lehmann).
K. (?) P. Występują insularne inicjały z tradycji iryjskiej - służyły jako wzór dla
Wolfenbüttel, Weiss. 48 (Butzmann). Niektóre z tych inicjałów były naśladowane przez
kopistę Pal. lat. 52. Micheli widzi w ornamentyce wpływy anglo-iryjskie. Lit. H. Butzmann,
Die Weissenburger, s. 200-2; W. Milde, Mittelalterliche, s. 28nn, Abb. (f. llv, 63r, 98r); P.
Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933, s. 77; G. L. Micheli, L’enluminure, s. 132.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 67, Homiliae in evangelia (ff. 112); Weissenburg(?)
[Weissenburg], saec. VIII/IX; IXmed (Lehmann).
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Napisany karolińską minuskułą z elementami
anglosaskimi. Insularne abrewiacje dla 'est' i 'enim'. Występują akcenty ponad monosylabami.
Butzmann nie widzi insularnych wpływów. Lit. CLA, IX, 1389; H. Butzmann, Die
Weissenburger, s. 213; P. Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933, s. 77.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 72, Hieronymus: Epistolae (ff. 98); płd. Niemcy(?);
płn. Włochy(?) [Weissenburg], saec. IXin (Butzmann); IXmed (Lehmann).
K. (?) P. Napisany przez rękę karolińską z dużą ilością skrótów insularnych. Inicjały
wykonane zostały według insularnego wzoru. Lit. H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 22ln;
P. Lehmann, Mitteilungen, 4, 1933, s. 77; R. Kottje, Zu Hrabans, s. 162n, Abb. 6(f. 3r, 13v).

704
WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 73, Augustinus: Epistulae etc. (ff. 95); Fulda
[Weissenburg], saec. IXmed.
K. (?) P. Napisany przez anglosaską rękę, która pojawia się również w Weiss. 84 i 92. Na f.
72v insularny inisjał 'D'. Lit. H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 224; tenże, Der Ezechiel-
Kommentar, s. 22; P. Lehmann, Mitteilungen, 4, s. 77.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 74 + BERLIN, Deutsche Staatbibl. lat. oct. 304,
Origenes: Homiliae in Episulam Pauli ad Romanos Rufino interprete (ff. 155). Weissenburg
(Lowe); Weissenburg(?) (Butzmann) [Weissenburg], saec. VIIEIX.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Inicjały wykonane zostały na podstawie różnych
wzorów, w tym i insularnych; są czerwono opunktowane. Lit. CLA, IX, 1390, Supp.; H.
Butzmann, Die Weissenburger, s. 226.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 81, Martyrologium Hieronymianum; Annales

weissenburskie* (ff. 102); Weissenburg [Weissenburg], saec. VIII,2/2.
P. Inicjały odzwierciedlają insularny wzorzec. Na podstawie tekstu można sądzić, że wzorzec
musiał pochodzić z St. Wandrille (Lowe). Pierwsze wiersze mają czerwono opunktowane
litery. Insularny inicjał. Widoczne jest pokrewieństwo ze stylem inicjałów z Weiss. 14, 24 i
pojawia się insularny wpływ na pismo (Butzmann). Lit. CLA, IX, 1393; H. Butzmann, Die
Weissenburger, s. 54n, 243; CLLA, 1062; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 77.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 84 + 92, Hrabanus Maurus in Ezechielem (ff. 172);
Fulda [(?)], saec. IXmed, ok. 842 (Spilling).
K. (?) P. Anglosaska i karolińska minuskuła ok. 15-16 rąk. Ręka 'k' pojawia się również w
Weiss. 73, a ręka 'x' być może jest Hrabana (Butzmann). Ręka korektora, która wykazuje
wpływy insularne jest być może ręką Hrabana (Bischoff). Ścisły związek z Weiss. 92,
zdaniem Spilling, przy obu pracowała sama ręka anglosaska. Jest to najmłodszy przykład
minuskuły anglosaskiej z Fuldy (Spilling). Lit. H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 246;
tenże, Das Ezechiel-Kommentar, s. 1-22; B. Bischoff, MS,3, s. 79; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 87; taż, Das fuldaer, s. 168n.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 92, Hrabanus Maurus in Ezechielem; Fulda

[Fulda], saec. IXmed, ok. 842 (Spilling).
K. (?) P. Anglosaska minuskuła f. 75v-103r i karolińska minuskuła ok. 15-16 rąk. Jedna z rą
pojawia się w Weiss. 73 i 84. Być może jedna z rąk jest Hrabana Maura. Rękopis jest
najmłodszym przykładem pisma anglosaskiego z Fuldy (Spilling). Lit. H. Butzmann, Die
Weissenburger, s. 268; tenże, Der Ezechiel-Kommentar, s. 1-22; B. Bischoff, Paläographie
des römischen Altertums, s. 121; H. Spilling, Angelsächsische, s. 87; taż, Das Fuldaer, s.
168n; H. Reinelt, Hrabanus, s. 71, Abb. 5(f. 12r); P. Hagele, Hrabanus, s. 79, Abb. (f. 3r).

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 97, Lex Salica; Summa Breviarii Alarici (ff. 86);
Burgundia; płn.-wsch. Francja (Bischoff); Fleury (IRHT) [Weissenburg(?)], saec. ok. 770
(Bischoff).
P. Pewne insularne wpływy na pismo. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane. Wpis
głównego skryby Na f. 87v wpis: 'Quisquis nescit scribere nullum potest bibere. Labore tris
digiti. . . E:. . . ora pro Agamberto. . . '; być może ten sam Agambert co w Bem 118 z Fleury z
IX w. (Butzmann). Lit. CLA, IX, 1395; H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 278-9; M.
Mostert, The Library, s. 289; H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 958nn.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Novi, 404,1 Frag. I. 1, Eucherius: Passio Acaunensium

martyrum; Niemcy, Fulda(?) [(?)], saec. IX,2/2 (lehmann).

705
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą podobną do tej z Paris, lat. 1771 (Spilling) oraz
chyba do Basel, F. III. 15 g. Lehmann uważa tekst za Martyrologium Adona, które datuje na
ok. 850-860 i traktuje ten fragment jako przykład długiego przeżywania się anglosaskiej
minuskuły w Niemczech. Lit. H. Butzmann, Extravagantes, s. 190n; P. Lehmann,
Mitteilungen, 4, s. 76n; H. Spilling, Angelsächsische, s. 73.

WROCŁAW, Biblioteka Uniwersytecka, Akc. 1955/2 + 1969/430, Gregorius M.: Dialogi

(ff. 7); Anglia(?), Northumbria(?) [przynajmniej od X w. na kontynencie], saec. VII/VIII.
K. (?) P. Napisany anglosaską uncjałą, która podobna jest do New York, Pierpont Morgan
Library, Glazier 30. Pojawiają się hebrajskie litery (Lowe). Kopią tego rękopisu jest
Würzburg, M. p. th. f. 19 (Yerkes). Lit. CLA, XI, 1595; J. Worończak, Rękopisy uncjalne
Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa
Naukowego, 14(1960) [druk: 1962], s. 23-5; W. Milde, Paläographische Bemerkungen zu den
Breslauer Unzialfragmenten der Dialoge Gregors des Grossen, [w:] Probleme der Bearbeitung
mittelalterlicher Handschriften, hrsg. H. Härtel, W. Milde, J. Pirożyński, M. Zwiercan,
Wiesbaden 1986, s. 145-65; B. Bischoff, MS,2, s. 339; D. Yerkes, Two Early Manuscripts of
Gregory's 'Dialogues', Manuscripta, 19(1975), s. 171nn.

WROCŁAW, Biblioteka Uniwersytecka, I Fol. 120 d, Hieronymus: Chronicon (ff. 2)\

Włochy [(?)], saec. V.
P. Korektury wpisane zostały w insularnej, najprawdopodobniej iryjskiej minuskule z VIII
wieku. Lit. CLA, VIII, 1075; D. N. Dumville, The Importation, s. 115.

WROCŁAW, Biblioteka Uniwersytecka, III F 19, Ps.-Apuleius', płd. Austrazja, Metz(?)

[Henryków (Gober, Beccaria)], saec. IXin.
K. (?) P. W piśmie regularnie używa się insularnego 'g'. Lit. B. Bischoff, MS,2, s. 254; MS,3,
s. 8; A. Beccaria, I codici di medicina, s. 341.

WROCŁAW, Biblioteka Uniwersytecka, Rehdiger, 108, Paulus Orosius: Historiach

Halberstadt(?) (Micheli) [Halberstadt], saec. IX,2/4, 827-840 (Micheli); IX/X (Amaud-
Lindet).
K. (?) P. Rękopis wykazuje insularne cechy (Traube nie podaje jakie). Insularny wpływ na
ornamentykę (Micheli). Według Zieglera rękopis został skopiowany ze wzorca powstałego za
życia biskupa Halbersztackiego Theodgrima (827-840). Lit. K. Ziegler, Catalogus codicum
latinorum, s. *67; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 131, pl. 185; L. Traube, VuA,3, s. 224;
Orose, ed. M. P. Amaud-Lindet, t. 1, s. LXXVIn.

WROCŁAW, Biblioteka Uniwersytecka, Rehdiger, 169 [obecnie BERLIN, Staatsbibl.,

Dep. Breslau 5\, Evangelia (ff. 296f płn. Włochy [Akwilea, potem Verona], saec. VIII,1/2.
K. Kodeks był w części liniowany po złożeniu składek. P. Na f. 120v pojawiają się małe
korekcje, które zostały wpisane chyba ręką insularną (Lowe). Vogels nie widzi insularnych
cech ręki korektora, ale atrament, którym zostały wpisane jest czarny. Korektor wprowadzał
również znaki interpunkcyjne w postaci potrójnych kropek. Przy ich pomocy zaznaczał też
razury. Kodeks jest dokładną kopią - zachowuje typografię wzorca. Według McGurka tekst
może pochodzić z tradycji insularnej. Lit. CLA, VIII, 1073; CLLA, 245, Supp.; H. J. Vogels,
Codex Rehdigeranus: Die vier Evangelien nach der lateinischen Handschrift R 139 der
Stadtbibliothek Breslau, Roma 1913, Abb. (f92v, 156r, 273v); E. H. Zimmermann, Die
karolingische, s. 157n, Taf. 31; E. A. Lowe, The Date of Codex Rehdigeranus, [w:] tenże,
Palaeographical Papers, s. 68n; K. Gamber, Die älteste abendländische Evangelien-
Perikopenliste, vermutlich von Bischof Fortunantius von Aquileja, Münchener Theologischer
Zeitschrift, 13(1962), s. 181-201; H. J. Frede, Epistulae ad Philippnenses, s. 17; P. McGurk,
The Gospel Book in Celtic Lands, 176; J. A. Harmon, Codicology, s. 205.

706
WÜRZBURG, Franziskanerkloster, [zniszczony], Hrabanus Maurus in Genesim., Fulda
[Würzburg], saec. IX,2/4.
K. (?) P. Napisany anglosaskim pismem z Fuldy. Korektura na f. lr w Wien, 162 pochodzi
chyba od tej ręki (Bischoff za Unterkircherem). Zdaniem Spilling do tego rękopisu przynależą
fragmenty tego samego dzieła Darmstadt, Hessische LHB, 3144 i Leipzig, UB, S. N. Lit. P.
Lehmann, Mitteilungen, 1929, s. 55; LsK, s. 15; H. Spilling, Angelsächsische, s. 78; F.
Unterkircher, Notitia Regionum, s. 3.

WÜRZBURG, Franziskanerkloster, I. 9 [fragmenty w oprawie], (?); Fulda [(?)], saec.

IX, 1/2.
K. (?) P. Napisany insularnym pismem z Fuldy. Lit. P. Lehmann, Mitteilungen,!, s. 55.

WÜRZBURG, UB, Fragm. M. p. th. f. 190 [zob. MÜNCHEN, BS, Clm. 29159]

WÜRZBURG, UB, M. ch. f. 2 (oprawa), Iudicum (ff. 4); Mainz [Würzburg], saec. IX, 1/2.
K. Nakłucia są na obu marginesach. Lit. LsK, s. 46.

WÜRZBURG, UB, M. ch. f. 36, Argumenti exegetici, (2 frg. ); anglosaskie sktyptorium w

Niemczech, Fulda(?) [Erfurt], saec. VIII/IX.
K. (?) P. Napisany anglosaskią minuskułą z długimi descendencjami charakterystyczną dla
Hesji i terenów nadmeńskich. Insularne abrewiacje. Pojawia się konfuzja s-ss. Akcenty
umiejscowione są ponad niektórymi monosylabami. Interpunkcja dodana była chyba przez
korektora. Lit. CLA, IX, 1397; LsK, s. 82, 85; H. Thurn, 3. 1, s. 17n.

WÜRZBURG, UB, M. p. misc. f. 2, Auctor ad Herennium; Sylloge Wirceburgensis

inscriptionum urbis Romae ex allis syllogis excerpta (ff. 77); Würzburg [Würzburg], saec.
IX,2/3.
P. Niektóre inicjały są pod wpływem insularnym. Lit. H. Thurn, 3. 1, s. 119; LsK, 43, 133n;
P. Sims-Williams, Milred of Worcester's Collection of Latin Epigrams, ASE, 10(1982), s. 35.

WÜRZBURG, UB, M. p. misc. f. 3 (frg. ) + 5a + M. p. th. f. 5 + 13 + 37 + 38 + 60 + M. p.

th. q. 2 (z opraw), Collectio canonum Dionysiana (ff. 1); anglosaskie centrum na
kontynencie(?) [Würzburg], saec. VIII/IX.
K. Być może nakłucia są na obu marginesach. P. Napisany anglosaską minuskułą raczej
niemieckiego typu podobną do northumbryjskiej. Kapitała na początku rozdziałów jest
czerwono opunktowana (Lowe). Anglosaska minuskułą z terenu niemieckiego z cechami
northumbryj skimi (Bischoff). Lit. CLA, IX, 1401; LsK, s. 45n; R. McKitterick, Knowledge
of Canon, s. 115n.

WÜRZBURG, UB, M. p. misc. f. 5 a, Casiodorus; Institutiones litterarum saecularium;

Computus paschalis anni 562; Severianus [inaczej u Thurna i u Lowego] Beothius (ff. 40);
Niemcy, skryptorium z wpływami anglosaskim; płd.-zach. Niemcy lub zach. Niemcy
(Bischoff) [Würzburg], saec. VIIEIX.
K. W części kodeksu pojawiają się insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin,
nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Na f. 18v skryba próbuje
naśladować anglosaskie 'rożki' w literach 'd' oraz 'q'. Korektury wpisane są w anglosaskiej i
karolińskiej minuskule z IX w. Na f. 40v znajduje się insularny dodatek z Confessiones
Augustyna. Na f. lv został wpisany alfabet anglosaską ręką (Mordek). Na f. 8r wpis 'abcdef
Sigimar' z VIIEIX w., a na f. 40r kryptograficzny wpis skryby w grecyzującej kapitale
anglosaskiej: 'omnis labor, finem. habet, premium eius. non. ha. bet. finem' (Thurn). Lit.

707
CLA, IX, 1402; H. Thurn,3. 1, s. 121n; LsK, s. 11, 105; P. Lehmann, EdM,2, s. 48nn; H.
Thurn Handschriftenstudien zu Cassiodors Institutiones, CM, 12(1986), s. 142n.

WÜRZBURG, UB, M. p. misc. f. 22, Curtius Rufus (frg. ); Fulda (Bischoff) [(?)], saec.
IX,3/10 (Thurn).
K. (?) P. Napisany anglosasko-kontynentalnym pismem (Thurn). Lit. H. Thurn, 4, s. 242;
LsK, s. 85; B. Munk-Olsen, L'etude, s. 1, 361; B. Bischoff, Das benediktinische Mönchtum, s.
181, p. 78;.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 3, Decreta pontificum; Canones apostolorum et conciliorum

(ff. 66); teren działalności św. Bonifacego (Lowe); Fulda (Weiner) [Würzburg], saec. IXin.
K. (?) P. Napisany Insularną (anglosaską -Spilling) majuskułą, kapitałą i uncjałą. Na f. 2v-
16v ags. ręka nr 1, 17r-25r ags ręka nr 2 i dalej częste zmiany obydwu; Na f. 36v, wiersze 1-
6, pojawia się trzecia ręka anglosaska. Glosy łacińskie i starogórnoniemieckie (z pocz. i
połowy IX w. ) zostały wpisane rękoma niemiecko-anglosaskimi i karolińskimi. Występują
insularne abrewiacje. Proste inicjały insularne. Łacińskie i sgn. glosy z pocz. i poł. IX w.
wpisane zostały rękoma niemiecko-anglosaskimi i karolińskimi. W/g Spilling na f. lv, 66v
pojawiają się glosy wpisane ręką anglosaską, taką samą chyba, która pojawia się w St. Gallen,
1395 (list do Kolosan). Weiner określa rękę (saec. IX, 1/3) glosatora jako fuldajską. Na f. lr
pojawia się anglosaskie probatio pennae -alfabet (Thurn). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 4; LsK, s. 45;
Würzburger Domstift. Ausstellungskatalog, nr 12; E. Lowe, Pal. Pap., s. 243; J. Hofmann,
Altenglische, s. 78n; I. Frank, Aus Glossenhandschriften des 8. bis 14 Jhs., Heidelberg 1984,
s. 17nn, 139; H. Spilling, Angelsächsische, s. 76; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s.
244, 515; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 28, 177n; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 665n;
G. Köbler, Ergänzungen, s. 633n; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 62.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 4 (frg.) + M. p. th. f. 17 (frg. ) + M. p. th. f. 58 (frg. ) + M.

p. th. q. 22 (odcisk w oprawie), Varia theologica; skryptorium niemiecko-insularne,
Würzburg(?) [Würzburg], saec. IX, 1/2.
K. (?) P. Napisany w anglosaskiej minuskule przez dwie ręce. Lit. LsK, s. 45.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 6 (f. 1-114), Gregorius M.: Homiliae super Ezechielem;
Würzburg [Würzburg], saec. IX, 1/3.
K. Nakłucia są na obu marginesach. P. Napisany niemiecko-anglosaskim pismem. Nagłówki
sąwykonane w nieklasycznej kapitale. Inicjały są częściowo zależne od insularnych wzorców
(Bischoff). Pismo podobne jest do Oxford, Laud. misc. 256, np. f. 29v -Thurn; tenże nie widzi
anglosaskiego pisma. Lit. H. Thurn,3. 1, s. 7; LsK, s. 13n, 25; Würzburger Domstift.
Ausstellungskatalog, nr 50; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 178.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 13, Defensor Locogiacensis; Liber Scintillarum, (ff. 58);
niemieckie skryptorium z anglosaskimi wpływami; okolice Würzburga (?) (Thurn); Würzburg
(Weiner) [Würzburg], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia oraz nacięcia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską majuskułą identyczną
chyba (Lowe) z M. p. th. f. 78, pojawia się również anglosaska minuskułą oraz niezdarna
minuskułą podobna do M. p. th. f. 17. Ręka pisząca majuskułą przypomina tę, która
naśladowała anglosaską majuskułę w Kassel, theol. fol. 24. Inicjały insularne, niektóre są
czarno opunktowane. Insularne abrewiacje. Omyłki sygnowane są przez h-d i %h-%h.
Występuje konfuzja s-ss i akcenty ponad monosylabami (Lowe). Współczesny kolofon na f.
57v: 'Lege felix feliciter et memento mei deo gratias' (Bischoff, Thurn). Ortografia może
sugerować kopiowanie z iryjskiego wzorca (Bischoff). Ze względu na inicjały kodeks dzieli
się na 2 części. Można wyróżnić 3 ręce główne. Współczesna ręka wpisała imię 'gunza'

708
(Weiner). Pojawiaj się 5 glos z 5 słowami sgn. (wschodniofrankijskie) wpisane kursywą i
minuskułą anglosaską i ślady 6 dalszych glos (Lowe, Hofmann). Lit. CLA, IX, 1404; H.
Thurn,3. 1, s. 10; LsK, s. 7n, 11, lOOn; Würzburger Domstift. Ausstellungskatalog, nr 13; G.
Baesecke, Vocabularius, s. 22, 92, lOOn, Taf. 25(f. 16r, 53r), 29(49r); H. M. Rochais, Les
manuscrits du Liber scintillarum, Scriptorium 4(1950), s. 305nn; tenże, Defensoriana, Sacris
erudiri, 9(1957), s. 245; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 41, 178; J. Hofmann,
Altenglische, s. 68n; R. Bergmann, 1983, s. 27; G. Köbler, Ergänzungen, s. 623; E. Glaser,
Frühe Griffelglossierung, s. 62.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 14, Paralipomenon (ff. 70); Würzburg(?), Fulda(?)

[Würzburg], saec. IX,4/10.
P. Napisany anglosasko-karolińskim pismem. Niektóre inicjały są czerwono opunktowane.
Lit. LsK, s. 15nn, 26, 119. A. Chroust, ser. I, Lfg. V, Taf. 8(f. 16v, 17v).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 17, Augustinus: Enerrationes in Psalmos 119-130 (ff. 45);
anglosaskie skryptorium na kontynencie, okolice Würzburga (?); Würzburg (Weiner)
[Würzburg], saec. VIII,2/2; VIII,4/4 (Weiner).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin w części rękopisu, nacięcia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany przez kilka rąk anglosaską
majuskułą przechodzącą w minuskułę. Insularne abrewiacje. Omyłki sygnowane są przez d-h.
Akcenty umiejscowione są ponad monosylabami. Czarne inicjały są czerwono opunktowane
lub wypełnione czerwonymi punktami. Czasem i sąsiadujące z inicjałami litery są też
opunktowane. Słowa greckie zostały transkrybowane alfabetem łacińskim. Jedna z rąk
podobna jest do M. p. th. f. 13 (Lowe, Hofmann). Na f. 42v pojawia się współczesna glosa
starogórnoniemiecką (wschodniofrankijska), która została wpisana przez Anglosasa (Thurn).
Współczesne glosy sgn. wpisane są anglosaską minuskułą (Hofmann). Kodeks ten związany
jest z Würzburg, M. p. th. f 28a (Weiner). Lit. CLA, IX, 1405; H. Thurn,3. 1, s. 12;
Würzburger Domstift. Ausstellunkatalog, nr 16; LsK, s. 101; G. Baesecke, Der Vocabularius,
s. 22, 34, Taf. 34(f. 8r, 14v), 35(f. 38r); A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 42n, 180; J.
Hofmann, Altenglische, s. 70; R. Bergmann, Die althochdeutsche, (1983), s. 27; G. Kóbler,
Ergänzungen, s. 624; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 63.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 19, Gregorius M.: Dialogi (ff. 97); zach. Niemcy,
skryptorium z wpływami anglosaskimi, okolice Lorsch(?) [Würzburg], saec. VIII/IX.
K. W części rękopisu występują insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Od f. 14v napisany anglosaską minuskułą i
majuskułą kilku rąk z wpływami kontynentalnymi. Inicjały nieumiejętnie imitują insularny
styl i są czerwono opunktowane. Insularne abrewiacje. Występują akcenty ponad
monosylabami (Lowe). Według Micheli ornamentyka jest w stylu anglosasko-niemieckim.
Omyłki zaznaczane są przez hd-hl lub h-hd. Insularna interpunkcja. Na f. 67v wpis: 'ora pro
me' w kształcie krzyża (Bischoff). Napisany głównie minuskułą, ale pojawia się też
majuskuła, w której okazyjnie przeplatają się greckie litery. Glosy starogórnoniemieckie
pochodzą z IX w. i są w dialekcie reńsko-frankijskim i wschodniofrankij skim (Schulte).
Foliały lv-14v napisane zostały zach.-niemiecką minuskułą karolińską. Na f. 94v znajduje się
alfabet łaciński, na f. 97r alfabet grecki, okazyjnie pojawiają się greckie litery w tekście
(Bischoff). Kodeks jest kopią z wrocławskich 'Dialogów', Bibl. Uniw., Akc. 1955/2 +
1969/430 (Yerkes). Lit. CLA, IX, 1406; H. Thurn,3. 1, s. 13; LsK, s. 10, 105; B. Bischoff,
Die Abtei, s. 134; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 22, Taf. 35(f. 14v); G. L. Micheli,
L'enluminure, s. 69; E. Lowe, Pal. Pap., s. 242; D. Yerkes, Two Early Manuscripts of
Gregory's 'Dialogues', Manuscripta, 19(1975), s. 171-3; H. D. Meritt, Old High German
Scratched Glosses, AJPh, 55(1934), s. 233; J. Hofmann, Altenglische, s. 73n; R. Bergmann,

709
Glossenüberliefrung, (1983), s. 9; W. Schulte, Die althochdeutsche Glossierung, s. 263, 271;
G. Köbler, Ergänzungen, s. 628;.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 20, Isaias, Daniel (ff. 56); skryptorium nadmeńskie
[Würzburg], saec. IX, 1/3 (Thurn); IXin (Hofmann).
K. (?) P. F. Ir napisany został w anglosaskiej (niemiecko-anglosaskiej -Hofmann) minuskule,
reszta we wczesnokarolińskiej minuskule kilku rąk z wpływani insularnymi (Thurn).
Występują insularne abrewiacje oraz liczne akcenty ponad monosylabami. Inicjały są pod
wpływem insularnym. Pojawiają się licznie glosy starogórnoniemieckie różnych rąk z IX i X
w. (Hofmann, Köbler). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 14; LsK, s. 46; B. Fischer, KdG,2, s. 199;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 666; J. Hofmann, Altenglische, s. 89; G. Köbler, Ergänzungen,
s. 644.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 21, Aldhelm: De laudibus virginitatis; Prudentius: Hymnus

in honorem Passinis Eulaliae (ff. 50); Würzburg (Thurn); Fulda(?) (Bischoff); Würzburg(?)
(Chroust) [Würzburg], saec. IX,4/10 (Bischoff); 842-855 (w czasach bpa Gozbalda -Lowe);
833-842 (Thurn).
K. Nakłucia występują na obu marginesach. P. Foliały 2r-25r napisane zostały karolińską
ręką, od f. 25r pojawia się szereg duktów przejściowych do kontynentalno-insulamego,
fuldajskiego (Thurn). W rękopisie widać wyraźne ślady przechodzenia w czasie pisania tą
samą ręką od duktu karolińskiego do anglosaskiego. Liczne insularne abrewiacje (Bischoff).
W rękopisie widoczne są różne formy pisma, zwłaszcza w dukcie, które wynikają być może
w części z niepewności skryby przyzwyczajonego do insularnego duktu, ale próbującego
stylu karolińskiego (Chroust). Rękopis został skopiowany z anglosaskiego oryginału (Lowe).
Na f. 50v jeden ze skrybów się podpisał: althei [=Althelmi?] Lantpraht (Hofmann). W/g
Boyer skopiowany z insularnego (fuldajskiego?) wzorca. Inicjały są pod wpływem
insularnym. Na końcu (f. 50v) półgrecki wpis 'AMHN'. Służył za wzorzec dla Wolfenbüttel,
Cod. Helmst. 365. Kodeks zawiera łacińskie i 32 sgn. glosy do Aldhelma wpisane ręką z
wpływami insularnymi, ta sama ręka działa również jako korektor. Pojedyncze glosy zostały
skopiowane z anglosaskiego wzorca (Hofmann). Glosy z tego rękopisu zostały skopiowane w
Wolfenbüttel, Cod. Helmst. 365 (Steinmeyer-Sievers). Być może kodeks został skopiowany z
egzemplarza przysłanego Lullowi przez Anglosasa Dealwine. Lit. H. Thurn,3. 1, s. 15; R.
Ehwald, MGH AA 15, s. 21 ln, Taf. (42v); E. Lowe, Pal. Pap., s. 244; B. B. Boyer, Insular, s.
215, 220; B. Bischoff, MS,1, s. 46; LsK, s. 17, 31n, 127; J. Hofmann, Altenglische, s. 96n; I
Frank, Aus Glossenhandschriften, s. 98nn, 144n; M. Lapidge, M. Herren, Aldhelm. The Prose
Works, s. 2; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 662; H. Mettke, Die althochdeutsche
Aldhelmglosse, s. 5nn; G. Köbler, Ergänzungen, s. 652n. A. Chroust, ser. I, Lfg. V, Taf. 9(f.
39v, 40r).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 24, Caesarius: Homiliae ff. 49); Konstanz [Würzburg], saec.
tuż po IXmed (Bischoff).
P. Napisany przez 1 rękę karolińską minuskułą z wpływami insularnymi. Pismo jest podobne
do przypisanego przez Löffiera do Konstancy Stuttgart, HB VII, 41. Tekstualnie bardzo
podobny do St. Gallen 193 i jest być może jego bezpośrednią kopią. Na f. 1 wpisana w
Würzburgu formuła chrzcielna (Hofmann). Ta sama ręka pracowała również przy M. p. misc.
3 (Bischoff). Lit. LsK, s. 43n, 134, 156; K. Löffler, Zur Frage einer Konstanzer
Schreibschule, s. 18, Taf. 3; J. Hofmann, Regula Magistri XLVII und XLVIII in St. Galler
und Würzburger Caesarius-Handschriften, RB,61(1951) s. 141-166, zwł. 143n.

WURZBURG, UB, M. p. th. f. 27, Origenes: Homiliae 1-28 in Numeros interprete Rufino,
ff. 92); anglosaskie skryptorium na kontynencie, Niemcy(?) (nie Würzburg); Würzburg
(Weiner) [Würzburg], saec. VIII,2/2; VIII,4/4 (Weiner).

710
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny oraz kontynentalny pergamin, nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła i majuskuła kilku
rąk. Insularne abrewiacje. Proste inicjały są czerwono opunktowane. Omyłki zaznaczano
przez d-h (Lowe). Rękopis był skopiowany z insularnego wzorca pochodzącego chyba z
Fuldy (Bammel). Siegmund sugeruje iryjski wzorzec. Na f. 1 znajduje się wpis z ostatniej
ćwierci VIII w.; 'omnium inimicorum suorum dominabitur' a na f. 90 wpisy początkującego
skryby w piśmie insularnym z IX w.: 'omnium inicorum suorum tominpitur, abidefg' oraz
'omnium nicorum suourum tominapcj'. Rożnorodność form litery 'r' wskazuje na niezdarną
imitację insularnego 'r' (Bischoff). Lit. CLA, IX, 1407; H. Thurn,3. 1, s. 18n; LsK, s. 10, 74,
lOln; Würzburger Domstift, Ausstellungskatalog, nr 14; G. Baesecke, Vocabularius, s. 22,
Taf. 27(2v), 30(f. 25r), 31(f. 68r), 32(f. 9r); A. Siegmund, Die Überlieferung, s. 117; C.
Bammel, Insular Manuscripts of Origen, s. 8nn; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 180.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 28, Caesarius Arelatensis: Homiliae [tzw. Homiliarz św.
Burgharda] (ff. 99); płd. Bawaria w skryptorium z wpływami anglosaskimi, nie Regensburg,
Würzburg(?) (Bischoff) [Würzburg], saec. VIII,2/2 (Lowe); VIII,4/4 (Bischoff, Thurn).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nacięcia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Trudno określić rodzaj pergaminu. P. Napisany prekarolińską minuskułą z
wpływami insularnymi przez kilka rąk. Insularne inicjały są czerwono, czarno i żółto
opunktowane. Na f. 1 tekst w kapitale został czerwono opunktowany (Lowe). Przynajmniej
jedna z rąk wykazuje insularne wpływy. Na f. 3r i 46r wpisane imię 'godinos', 'godinus'
(Bischoff). Morin uważa, że rękopis jest własną kompilacją Burcharda. Tę ewentualność
dopuszcza McKitterick, ze względu na ponadregionalny charakter Würzburga, w którym
mógł znaleźć się skryba z zupełnie odmiennej prowincji rękopiśmiennej. Kazania Cesarego z
Arels były znane w Fuldzie w IX w. Bonifacy cytuje je też w liście do Zachariasza
(Schróbler). Rękopis zawiera 41 glos sgn. z 49 słowami; część bawarskich, część
wschodniofrankijskich. Lit. CLA, IX, 1408; H. Thurn,3. 1, s. 19; LsK, s. 10, 100; G. Morin,
L'Homeliaire de Burchard de Würzburg, RB, 13(1896), s. 97-111; G. Baesecke, Der
Vocabularius, s. 22, Taf. 27(f. 41r, 3r); SSBK,2, s. 184; B. Bischoff, MS,3, s. 26; K. Holter,
Der Buchschmuck, s. 109; K. Bierbrauer, Die Ornamentik, s. 61n, 146, Taf. 63. 1-8; R.
McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 302; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 666n; I.
Schróbler, Ahd. Glossen zu Caesarius von Arles, PBB, 63(1939), s. 287-94; J. Hofmann,
Altenglische, s. 117n; R. Bergmann, (1983), s. 28; I. Frank, Aus Glossenhandschriften, s.
54nn, 141n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 654.

WURZBURG, UB, M. p. th. f. 29 (f. 1-44), Cassiodorus; Ps.-Augustinus; Bonifatius; Mainz

[Würzburg], saec. IX, 1/2 bądź IXmed.
P. Kodeks był kopiowany z anglosaskiego wzorca napisanego w półuncjale lub minuskule.
Napisany karolińską minuskułą kilku mogunckich skrybów. Pojawiają się würzburskie
zapiski. Anglosaskie korektury wpisane zostały ręką Anglosasa bardzo dobrze znającego
łacinę (Thurn). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 21; tenże, Handschriftenstudien zu Cassiodorus
Institutiones, CM, 12(1986), s. 142-4; LsK, s. 46; Aus der Schatzkammer der UB Würzburg,
s. 21 (f. 32r); CCSL, 133B, 1980, ed. G. J. Gebauer, B. Löfstedt, Pl. (f. 44r).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 37, Hieronymus: Commentariorum in epistolam ad Ephesios,

lib. III (ff. 83); Würzburg [Würzburg], saec. 842-855 (za bpa Gozbalda).
P. Napisany przez kilka rąk karolińskich, których część jest pod wpływem insularnym. Na f.
lr znajduje się czerwono opunktowany inicjał. Lit. H. Thurn,3. 1, s. 27; LsK, s. 37.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 38, Augustinus: De sermone domini; glossy do Ewangelii (ff.
124); Würzburg (Thurn); Niederalteich (Mutzenbecher) [Würzburg], saec. IX,2/3 (Thurn); IX
(Mutzenbacher).

711
P. Na f. 123v wpis: 'Hec Theodorus tradedit' -odzwierciedlający znajomość zespołu glos do
ewangelii z Canterbury (Mutzenbacher, Bischoff -Lapidge). Bischoff widzi wpływ
insularnego wzorca. Lit. H. Thurn,3,l, s. 28n; LsK, s. 36n, 129n; B. Bischoff, MS,1, s. 208;
SSBK,2, s. 6; CCSL, 35, ed. A. Mutzenbecher, s. XXVIII; B. Bischoff, M. Lapidge, Biblical
Commentaries, s. 289n.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 42 (f. 103), Sacramentarium gelasianum mixtum., anglosaski

ośrodek w Niemczech, Würzburg(?) [Würzburg], saec. Vlllex.
K. Napisany na vellum. P. Napisany anglosaską minuskułą z bardzo długimi descendencjami.
Pojawia się anglosaski skrót dla '-tur'. Inicjały są w typie insularnym, czerwono opunktowane.
Lit. CLA, IX, 1409; H. Thurn,3. 1, s. 30; P. Lehmann, Fragmente, ABAW, KI. phil-hist.,
23(1944), s. 12; CLLA, 804; E. Lowe, Pal. Pap. s. 242; A. Weiner, Das Initialornamentik, s.
181.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 43 (f. 18-40), Gregorius M.: Homiliae in Ezechielem', Anglia
(Thurn) lub anglosaskie centrum na kontynencie (Lowe) [Würzburg], saec. VIII (Lowe);
Vlllmed (Thurn).
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum oraz zwykły pergamin, nacięcia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła czasem
przechodząca w kursywę -ta sama ręka współdziała w kodeksie z St. Petersburga, Q. v. I. 15 i
z fragmentu ze Spangenbergu. Napisany w czystym stylu anglosaskim prawdopodobnie przez
Anglosasa (Spilling). Insularne abrewiacje. Cytaty znakowane są przez znaki '.,' po lewej
stronie każdego wiersza. Rękopis prawdopodobnie pochodzi z tego samego skryptorium co
pozostałe foliały tego kodeksu (Thurn). Lit. CLA, IX, 1411, H. Thurn, 3. 1, s. 31-2; G.
Baesecke, Der Vocabularius, s. 22, Taf. 33(f. 22r); H. Spilling, Angelsächsische, s. 50.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 43 (ff. 1-17, 41-53), Augustinus: Enarrationes in Psalmos',

Anglia(?) bądź anglosakie centrum na kontynencie(?); Anglia (Thurn); raczej anglosaskie
skryptorium na kontynencie (Bischoff) [Würzburg], saec. VIII (Lowe); Vlllmed (Thurn).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany licznymi rękoma w anglosaskiej majuskule z
tendencją do przechodzenia w minuskułę. Korektury wpisano w macierzystym skryptorium w
anglosaskim piśmie zaznaczając je za pomocą znaków h-d lub d-h. Wpis 'alleluia' na f. 52v w
merowińskiej minuskule dokonany został prawdopodobnie przez anglosaskiego skrybę
(Thurn). Rękopis prawdopodobnie pochodzi z tego samego skryptorium co Grzegorz Wielki z
pozostałej części kodeksu, która również zawiera anglosaskie korektury. Według Bischoffa
rękopis został napisany przez Anglosasów, gdyż jakość pisma niedopuszcza możliwości
wykonania rękopisu przez niemieckich uczniów Anglosasów. Lit. CLA, IX, 1410; H. Thurn,
3. 1, s. 31-2; LsK, s. 6, 96n; G. Baesecke, Vocabularius, s. 22, 100, Taf. 28(f. 5r, 43r),
29(47v), 32(14v); E. Lowe, Pal. Pap, s. 244.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 45, Gregorius M.: Homiliae (ff. 73)', anglosaski klasztor
żeński (Thurn, Hofmann), koło Würzburga(?) [Würzburg], saec. VIII,2/2; Vlllex (Weiner).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła kilku rąk. Ostatnia kopistka się
podpisała: 'abirhilf (f. 71v). Anglosaska ręka na f. 73r z VIII/IX w. dodała notatkę o
mistycznych kamieniach szlachetnch, w/g Thurna jest to wyliczenie kolorów 6 kamieni:
'laspis nigrum et viridem habet colorem. ciprasus viridem habet colorem et est porpur et
Stellas aureas habet'. Insularne inicjały wykazują kontynentalne wpływy. Duże litery po
inicjałach na f. 2 są otoczone wstęgową bordiurą. Omyłki zanaczane są znakami h-d. Pojawia
się konfuzja s-ss. Insularne wpisy (karolińska ręka z insularnymi wpływami -Lowe) na f. 73r
- wymienia biskupów synodu Rzymskiego z lat 595(7) - (Bischoff) lub 600(?), lub 601(7) z

712
VIII/IX w. (Hofmann). Wpis 'Gunderi, Engizo scripsif pochodzi z X w. (Thurn). Według
Micheli ornamentyka należ do stylistyki anglosasko-niemieckiej. Starogórnoniemieckie glosy
rylcowe wpisane są niemiecko-anglosaskimi rękoma z IX w. (Hofmann). Lit. CLA, IX, 1412;
H. Thum,3. 1, s. 32; LsK, s. 59, 102, 147; Würzburger Domstift. Ausstellungskatalog, nr 15;
Kilian: Mönch aus Irland, s. 244, Abb. (f. 52r); G. Baesecke, Vocabularius, s. 98-9; G. L.
Micheli, L'enluminure, s. 69; E. Lowe, Pal. Pap., s. 244f; J. Hofmann, Altenglische, s. 71n; R.
Bergmann, Glossenüberlieferung, s. 9; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 63A. Weiner,
Das Initialornamentik, s. 44n, 181.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 46, Beda: De temporum ratione etc. (ff. 149), St. Amand
(Chroust) [Salzburg], saec. ok. 800.
P. Napisany przez 3 ręce karolińskie. Pismo podobne jest do BN, lat. 1451 i do Montpellier
409, Wien 795, 1861, oraz Trier 22. Ręka A, pisząca cykl paschalny i inne dzieła
kompustyczne do f. 58v, wykazuje insularne wpływy, zwłaszcza w majuskulnych
nagłówkach, inicjałach kaligraficznych i w abrewiacjach. Za wzorzec służył
najprawdopodobniej północnofrancuski rękopis z zapiskami pochodzącymi z Anglii oraz
tablice paschalne ułożone prawdopodobnie przez Alkuina. Pojawia się anglosaski wyraz
'munath' (Chroust). Lit. SSBK,2, s. 116, 133n; LsK, s. 109, 120. A. Chroust, ser. I, Lfg. V,
Taf. 5(f. 88v, 89r).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 47, Gregorius M.: Homiliae (ff. 73f anglosaskie skryptorium
w Niemczech(?) lub Anglia(?) (Kent) [Würzburg], saec. Vlllex; IXin (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą (skryby Erkanfrita?) podobna do
Düsseldorf E. 32. Imię 'Erkanfrit' wpisane zostało runami na f. 71v. To imię McKitterick
uznaje raczej za niemieckie niż zniemczałe anglosaskie, choć gdzie indziej (s. 311) uznaje je
za kentyjskie. Bischoff mówi o niemieckim imieniu. Insularne abrewiacje. Omyłki
sygnowane są przez h-d. Cytaty są zaznaczane na sposób insularny (Lowe). Pismo Erkanfrita
jest bardzo podobne do Düsseldorf, E. 32 (Bischoff). Ornamentyka jest południowoangielska
(Micheli). Kodeks zawiera 4 warstwy glos sgn. w dwóch szpaltach. Są one głównie przy
wyjaśnianiu greckich słów (Thurn). Na f. 37r znajduje się jedyna glosa sgn. pochodząca z
VIII w. (Mayer). Rękopis zawiera glosy biblijne pochodzące ze szkoły w Canterbury
(Bischoff-Lapidge). Lit. CLA, IX, 1414; H. Thurn,3. 1, s. 36; Illuminierte Handschriften der
Agilolfmger- und frühen Karolingerzeit, nr 31; R. Bergmann, Die althochdeutsche (1983), s.
28; LsK, s. 10, 103; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 68; G. Baesecke, Vocabularius, s. 98-9;
E. Lowe, Pal. Pap., s. 244; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 301, 311; A.
Weiner, Das Initialornamentik, s. 183n; B. Bischoff, M. Lapidge, Biblical Commentaries, s.
290; H. Mayer, Althochdeutsche, s. 148.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 48, Defensor Locogiacensis (f. lr-22v, 25r-62r); Ps.-
Caesarius Arelatensis: de penitanciae observantia (f. 23r-24v); Ps.-Basilius (f. 62f płd. lub
zachodnioniemieckie skryptorium pod insularnym wpływem [Würzburg], saec. IX, 1/3.
P. Thum nie podaje konkretnych cech insularnych. Lit. H. Thurn,3. 1, s. 37.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 50, Beda: Martyrologium (ff. 32); okolice Mainz
[Würzburg], saec. IXmed.
K. W części rękopisu liniowanie wykonano po złożeniu składek. P. Napisany przez kilka
karolińską minuskułą z insularnymi reminiscencjami. Abrewiacje wykazują wpływy
insularne. Lit. H. Thurn,3. 1, s. 39; LsK, s. 47.

713
WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 57, Quodvultdeus; Adversus quinque haereses; zapiski nadań
z Würzburga i wykaz skarbca katedralnego (ff. 24): Fulda i Würzbure [Würzburg], saec.
IX, 1/2 (Thurn); IX, 1/3 (Bischoff).
P. Pojawiają się okazyjne insularne wpływy w czerwonych nagłówkach w uncjale i
minuskule. Quodvultdeus napisany został ręką fuldajską, dodatki są würzburskie. Lit. H.
Thurn,3. 1, s. 42; LsK, s. 24, 120n.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 58, Alcuinus: De fide sanctae Trinitatis (ff 46): niemieckie
skryptorium z wpływami insularnymi [Würzburg], saec. IX,2/4 (Thurn); 830-40 (Bischoff).
K. Napisany na vellum, nakłucia występują na obu marginesach. P. Styl pisma i cechy
kodykologiczne wskazują na powstanie rękopisu w niemieckim skryptorium z wpływami
insularnymi. Jedna z rąk jest chyba obecna w Clm. 3833 (Bischoff). Thurn nie uszczegóławia
cech insularnych. Lit. H. Thurn,3. 1, s. 43; LsK, s. 47n, 136.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 59 (f. 1-8), Gregorius M.: Homiliae in Evangelia [cz. II
zawiera Bedefi Würzburg (Thurn); niemieckie skryptorium anglosaskie, Würzburg(?)
(Bischoff) [Würzburg], saec. IX,l/3-2/3 (Thurn); IX, 1/2 (Bischoff); IX,l/3-2/3 (Hofmann).
P. Napisany anglosaską minuskułą w dwóch rodzajach, nagłówki są w czerwonej uncjale
(Thurn). Inicjały przypominają insularne (Bischoff). W/g Beesona f. 1-8 są napisane w
anglosaskim piśmie, a reszta w karolinie. W całym kodeksie występują insularne abrewiacje.
Uzupełnienia i korektury w karolińskiej minuskule (Thurn). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 43; LsK, s.
48; Ch. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s. 81; A. Weiner, Das Initial Ornamentik, s. 185.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 59 (f. 9-100), Beda: De tabernaculo; Würzburg [Würzburg],

saec. IX,2/4.
P. Często pojawiają się insularne abrewiacje, które pochodzą ze wzorca. Lit. LsK, s. 29.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 60, Hrabanus Maurus: Expositio in Genesim (ff. 38); Fulda
[Würzburg], saec. IXmed-IX,2/2 (Bischoff); IXmed-2/2 (Thurn).
K. Nakłucia występują na obu marginesach. P. Napisany karolińską minuskułą z licznymi
insularnymi abrewiacjami. Nakłucia na obu marginesach pojawiają się na na zewnętrznym
binionie (Bischoff). Lit. LsK, 48, 136n; H. Thurn, 3. 1, s. 44; H. Reinelt, Hrabanus, s. 69,
Abb. 3(f. 8r).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 62, Capitulare lectionum; rzymski kalendarz świąt (f lr-2v);
insularne skryptorium, Rzym(?); Anglia lub Rzym (Thurn) [Würzburg], saec. Vlllmed
(Bischoff); ok. 730 (Wilmart); ok. 700 (Morin, Kunze).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska (insularna -Lowe) minuskułą dwóch rąk
(Thurn), anglosaska półkursywa jednej wyćwiczonej ręki (Thurn w Comes Romanus), 'dzieło
1 mnicha z Anglii' (Gamber). Insularne abrewiacje. Inicjały są czerwono opunktowane.
Występuje konfuzja s-ss. Liczne ligatury. W/g Bischoffa rękopis został napisany przez
Anglosasa, być może w Rzymie. Tekst reprezentuje najstarszy, czysto rzymski typ księgi
liturgicznej datowanej przez Kunze na poł. VI w. Porównaj Paris, BN lat. 9452 (Gamber,
Frede). Według W. Milde (w rec. z Codex Romanus, Scriptorium, 25(1971), s. 326n) - być
może napisany przez towarzyszy Burgharda w podróży do Rzymu w latach 748, 750-1. Lit.
CLA, IX, 1417; H. Thurn,3. 1, s. 45-6; K. Gamber, CLLA, s. 193; LsK, s. 6, 96; G. Morin, Le
plus anciene comes ou lectionaire de l'eglise Romaine, RB, 27(1910), s. 41-74; tenże, Liturgie
et basilique de Rome au milieu du Vile siecle d'apres les listes d'evangiles de Würzburg,
RB,28(1911), s. 296-330; G. Baesecke, Vocabularius, s. 89; A. Wilmart, Le lectionnaire
d'Alcuin, EL, 51(1937), s. 136-97; G. Kunze, Das Rätsel der Würzburger Epistelliste, [w:]
Colligere Fragmenta. Festschrift für Alban Dold, s. 191-204; W. G. Rusch, A Possible

714
Explanation of the Calendar in the Würzburg Lecionary, JTS, 21(1970), s. 105-111; H. J.
Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 83n; H. Spilling, Angelsächsische, s. 50; A.
Chavasse, L'epistolier romain du codex de Wurtzbourg, RB, 91(1981), s. 280-331. Codex
Romanus Wirziburgensis. Facsimileausgabe des Codex M. p. th. f. 62 der Univ.-Bibl.
Würzburg, hrsg. H. Thurn, [Codices selecti, vol. 17] Graz 1968.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 64, Augustinus: Enarrationes in Psalmos (ff. 94); anglosaskie
skryptorium na kontynencie, Würzburg(?) [Würzburg], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Niemiecko-anglosaska minuskułą, a miejscami majuskuła;
od f. 41r pojawiaj się ręka niejakiego Gundheri, który zostawił po sobie kolofon -' qui nescit
scribere, nullum laborem esse putat, tum tres digiti scribunt, et to <tum> corpus laborat.
quicumque legerit hunc librum, ego iuro per dominum verum, ut orat eum, qui hoc librum
scripsit. Gundheri'. Proste inicjały anglosaskie. Insularne abrewiacje. Omyłki zaznaczane
symbolami d-d i d-h. Cytaty znakowane są po lewej stronie '. -na sposób insularny (Lowe).
Napisany przez 2 ręce niemiecko-insulame. Dodatki na marginesie pochodzą od trzeciej ręki,
korektury są dziełem Gundheri. Imię Gunderi pojawia się jako probatio pennae w M. p. th. f.
45 na f. lv (Chroust). Na f. 21 i 24 znajduje się taki sam tekst jak w iryjskim sakramentarzu z
Clm. 14429 (Gamber). Lit. CLA, IX, 1418; H. Thurn,3. 1, s. 47; LsK, s. 9, 59, 105; K.
Gamber, Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s. 23n; A. Weiner, Das Initialomamentik,
s. 185n. A. Chroust, ser. I, Lfg. VI, Taf. 3(f. 6r, 76r).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 64 a (f. 17-46, 49-50, 67-82, 97-316, częściowy palimpsest),
Augustinus: Encirrationes in Psalmos (ff 158); Luxeuil [Würzburg od VIII w. ], saec.
VII/VIII.
K. Nakłucia pojawiają się na obu marginesach (Chroust), ale Lowe ich nie zauważa, ani nie
wypowiada się o rodzaju pergaminu. P. Napisany minuskułą z Luxeuil. 'Beatus vir, qui non
abif i inne insularne próby z końca VIII w. (Thurn). Omyłki są zaznaczane przez znaki krzyża
w tekście i na marginesie (Lowe). Iryjsko-anglosaski wpływ na pismo, insularne abrewiacje
(Chroust). Lit. CLA, IX, 1419; H. Thurn,3. 1, s. 49; LsK, s. 94n; E. H. Zimmermann, s. 173n,
Taf. 57(s. 2); E. Lowe, Codices Rescripti, s. 517; D. N. Dumville, The Importation, s. 116. A.
Chroust, ser. I, Lfg. V, Taf. 4(s. 202, 203).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 65, Quattor Evangelia; Capitulare evangeliorum anni

circuli, (ff 182); Fulda [Würzburg], saec. IX,2/3in.
P. Anglosaska minuskułą z Fuldy. Kunsztowna ornamentyka Inicjałów. Na f. 57r würzburski
dodatek w mieszanej uncjale i majuskule (Thurn). Ornamentyka jest podobna do M. p. th. f.
66. Na f. 13 znajduje się typowo insularny inicjał na purpurowym tle (Das erste Jahrtausend).
Wschodni ofrankijskie glosy wpisane zostały ręką karolińską. Tekst nie należy do tradycji
anglosaskiej (Hofmann). Ornamentyka wykazuje wpływy szkoły pałacowej Karola Wielkiego
podobnie jak w fuldajskich M. p. th. f. 66 i Erlangen 9 (Mütherich). Pismo jest podobne do
Clm. 14210 i M. p. th. f. 72 (Bischoff). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 49n; LsK, s. 14, 48, 117n;
Bayerns Kirche im Mittelalter: Handschriften und Urkunden, nr 186; Würzburger Domstift.
Ausstellungskatalog, nr 40; Das erste Jahrtausend, Tafelband, nr 250-2 (f. 13, 182v); SSBK,1,
s. 236; E. H. Zimmermann, Die Fuldaer Buchmalerei, s. 78nn; F. Mütherich, Fuldaer
Buchmalerei, s. 102nn, Abb 19, 22(f. 13r, 87r); H. Spilling, Angelsächsische, s. 88; taż, Das
Fuldaer, s. 176; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 36n, 186n; J. Hofmann, Altenglische, s.
103n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 657, 679; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 63.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 66, Quattor evangelia (ff 208); Fulda [Würzburg], saec.
IX,2/4.

715
P. Anglosaska minuskułą z Fuldy i anglosaskie abrewiacje. Iluminacje nawiązują do wzorów
szkoły pałacowej Karola Wielkiego (Thurn). Rękopis jest pokrewny do Erlangen UB, 141
(Zimmermann). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 51; LsK, s. 17, 48, 118; Würzburger Domstift.
Austeilungskatalog, nr 41; Aus der Schatzkammer der UB Würzburg, s. 35nn; L. Traube,
VuA,3, s. 225; E. Zimmermann, Die Fuldaer Buchmalerei, s. 72-9; Das erste Jahrtausend,
Tafelband, nr 248n; F. Mütherich, Die Fuldaer Buchmalerei, s. 102nn; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 88; taż, Das Fuldaer, s. 176; A. Weiner, Das Initialornamentik, s. 187n;
G. Köbler, 1986, s. 589; K. Gugel, Welche erhaltenen, s. 82. A. Chroust, ser. I, Lfg. V, Taf.
10(f. 208v).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 67, Quattor Evangelia (ff. 192); Bretania(?) (Lowe,
Bischoff); konserwatywne anglosaskie skryptorium na kontynencie (Bischoff, Thurn)
[Würzburg], saec. VIII/IX; VIII/IX lub IXin (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny oraz kontynentalny pergamin, nakłucia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Widoczne są insularne wpływy na
wspaniałą uncjałę. Insularne i kontynentalne wpisy (m. in. poemat Aldhelma 'Metrica drones')
w minuskułę z IX w. Korektury wprowadzone zostały ręką anglosaską z VIIEIX w. Inicjały
insularne (celtyckie -Micheli, Hofmann), a na f. 67 inicja 'M' w typie bretońskim. Pojawia się
konfuzja s-ss (Lowe). Na f. 2v całostronicowa ornamentyka z elementami celtyckimi i
germańskimi. Pojawia się wpis dokonany ręką alemańską. Na f. 138v wpis: 'Vvarivit scripsif
z X w. (Thurn). Na f. 138r występują sgn. glosy, które zostały wpisane czerwoną kredą we
wschodniej Frankonii, w skryptorium z wpływami insularnymi (Lowe). Liczne ręce z IX w. z
wpływami insularnymi wpisały 27 glosy sgn.-wschodniofrankij skie (Hofmann). Kodeks
dostał się Würzburga przez Alemanię (Fischer). Lit. CLA, IX, 1422; H. Thurn,3. 1, s. 52;
LsK, s. 12, 109; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 449; Bayerns Kirche im Mittelalter:
Handschriften und Urkunden, nr 174; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 69; B. Fischer, KdG,2,
s. 175; P. McGurk, The Gospel Book in Celtic Lands, s. 176; J. Hofmann, Altenglische, s.
74n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 629.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 68 (f. 1-21, 95-96), Evangelia S. Burchardi (prologi i

kanony) (ff. 23); anglosaskie centrum na kontynencie(?); northumbryjski ośrodek misyjny na
kontynencie (Wright, Netzer) [Northumbrian), Würzburg], saec. Vllex i VIII, 1/2.
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek. Pergamin w uzupełnieniach jest gruby, i
zdaniem M. Brown, w części kontynentalny. P. Jest to uzupełniona część kodeksu włoskiego
z VI w. Anglosaska uncjała jest w typie Jarrow/Wearmouth. Korektury są w insularnej
minuskułę z VIII w. Ornamentyka kanonów (ff. 1-9 z 1 poł. VIII w. ) nawiązuje do Luxeuil
(Lowe). Netzer widzi ornamentykę frankijską. Wright uważa, ze obie części dodatków
napisane zostały równocześnie; kontynentalny iluminator pracował jako pierwszy, a po nim
Anglosaski skryba. Bischoff również widzi współpracę frankijskiego iluminatora z
anglosaskim skrybą. Na f. 170v wpis w małej kapitale rustykalnej: 'sicut navigantibus
proximus est portus. sic et scriptori novissimus versus, tris digiti. scribunt. et totum corpus
laborat hora, pro me scriptore sic dm habeas protectorem'. Bischoff zauważa w tej inskrypcji
romanizmy, które wskazują na jej włoską proweniencję. Obok wpis dużą kapitałą w kształcie
krzyża 'ora pro me '. Kolofony z motywem 'portus oportunus nauigantibus', znajdują się w
rękopisach z wpływami iryjskimi i anglosaskimi, zob. Vaticano, Pal. lat. 68. Lit. CLA, IX,
1423b; LsK, s. 6, 93; E. H. Zimmermann, s. 177, Taf. 71-2(f. 2r, 2v, 3r, 4r, 6v); D. H. Wright,
Some Notes, s. 446nn; A. Petrucci, L’onciale, s. lin, 124; G. Mälzer, Das Evangeliar des
heiligen Burkhard, Imprimatur, 14(1991), s. 35-55; N. Netzer, Cultural, s. 16;. A. Chroust,
ser. I, Lfg. VI, Taf. 2(f. 95r, 138r).

716
WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 68 (f. 22-94, 97-170), Evangelia S. Burchardi; kampańska
Evangelienliste (ff. 170f Włochy, Kampania (Thurn) [Northumbria od VII w. (?), kontynent
od VIII w. ], saec. VI (Lowe); VI,2/2 (Thurn).
P. Korektury w anglosaskiej minuskule z 2 poł. VIII w. Początki czytań liturgicznych
zaznaczone zostały, albo przez oryginalnego skrybę, bądź w końcu VII w. northumbryj skim
zwyczajem przez krzyż składający się z 4-5 punkcików. Tablice kanonów uzupełnione były
na kontynencie w 2 poł. VIII w. (Fischer), chyba w anglosaskim skryptorium kontynentalnym
z frankijskimi z wpływami z Luxeuil (Bischoff). Bischoff widzi uzupełnienia w
northmbrujskiej uncjale z przełomu VII i VIII w. Na f. 170v wpis kapitałą w kształcie krzyża
'ora pro me' -Bischoff nie wyjaśnia czy pochodzi z ręki skryby czy też jest późniejszym
dodatkiem. Wright uważa, że przy tablicach kanonów pracował skryba wykształcony w stylu
northumbryj skim obok kontynentalnego iluminatora w jakimś ośrodku kontynentalnym w
pierwszej tercji VIII w. Lit. CLA, IX, 1423a; H. Thurn,3. 1, s. 54-6; J. Hofmann,
Angelsächsische Handschriften, s. 172-6; LsK, s. 93n; CLLA, 407; D. H. Wrigth, Some
Notes, s. 448; B. Fischer, KdG,2, s. 198n; J. A. Harmon, Codicology, s. 202; W. Böhne,
Bischof Burchard von Würzburg und die von ihm benutzten liturgischen Bücher, WDG,
50(1988), s. 43-56.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 69, Epistulae Pauli (ff 62f anglosaskie skryptorium w
Niemczech, okolice Würzburga(?); Würzburg (Fischer, Weiner); żeński konwent(?) (Frede)
[Würzburg], saec. VIII,2/2 (Lowe); Vlllex (Bischoff, Thurn).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą z długimi desendencjami.
Ornamentyka jest mieszanką elementów anglosaskich i kontynentalnych, podobna do M. p.
th. f. 45. Omyłki zaznaczane przez h-d. W monogramach Chrystusa używa się greckich liter
(Lowe). Na f. 6v wpis z IX w.; 'omnium inimicorum suorum dominabitur' (Thurn). W
nagłówkach używa się anglosaskiej kapitały z elementami greckimi. Iluminacja z
ukrzyżowaniem Chrystusa, skrót dla Christ: Chi, Pi Iota i inne greckie elementy wskazują, że
bezpośredni wzorzec był iryjski (Bischoff). Według Alexandra i Spilling stylizacja
ornamentyki odwołuje się do iryjskiego iluminatorstwa, być może skutkiem opierania się na
iryjskim wzorcu. Roosen-Runge odrzuca tezę o zapożyczeniach ornamentyki od iryjskiego
wzorca. Tekst należy do tradycji anglosaskiej i pokrewny jest Cambridge, Trinity, B. 10. 5
(Fischer). Pismo wykazuje podobieństwa do M. p. th. f. 45. Tekst należy do tradycji
południowoangielskie i pochodzi być może z kręgu Bonifacego (Frede). Rękopis był
wzorcem dla Oxford, Bodl. Laud. 108 (Fischer, Frede). Lit. CLA, IX, 1424; H. Thurn,3. 1, s.
56-7; J. J. G. Alexander, Insular, s. 55, 78; E. H. Zimmermann, s. 257, Taf. 219-220; T. H.
Ohlgren, Insular, s. 54; Würzburger Domstift. Ausstellungskatalog, s. 19, 72, nr 17; Aus der
Schatzkammer der UB Würzburg, s. 19 (f. 7a); LsK, s. 8n, 11, 102; G. Baesecke,
Vocabularius, s. 98; E. Lowe, Pal. Pap., s. 244; M. Draak, Construe Marks, s. 262nn; B.
Fischer, KdG,2, s. 199; H. J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 47; tenże, Epistulae ad
Ephesios, s. 18*; H. Roosen-Runge, Kunstwerke der Frühzeit, [w:] Karolingisches Franken,
Würzburg 1973, s. 229n; H. Spilling, Irische, s. 900; Bayerns Kirche im Mittelalter:
Handschriften und Urkunden, s. 36, Taf. 3; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 43n, 188n.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 72, Dionysio-Hadriana (Canones apostolorum et

conciliorum) (ff 71. f Fulda (Bischoff, Thurn, Spilling); Fulda-Würzburg (Chroust, Lowe)
[Würzburg], saec. IX,2/4 (Bischoff, Weiner); IX,2/3 (Thurn).
P. Napisany przez 2 karolińskie ręce i 1 anglosaską (f. 9r-24v, 32r-71v) (Thurn). Pismo jest
podobne do Clm. 14210 i M. p. th. f. 65 i 66. Ręce karolińskie uległy insularnym wpływom w
kształcie jak i w abrewiacjach (Bischoff). Małe inicjały w części karolińskiej są wykonane w
kapitale, a w części insularnej zachowują insularny styl (Weiner). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 60-1;
LsK, s. 17, 49, 118n; E. Lowe, Pal. Pap., s. 243; SSBK,1, s. 236; H. Spilling,

717
Angelsächsische, s. 88; H. Mordek, Recht und Kirchenrecht, s. 246; A. Weiner, Das
Initialornamentik, s. 38, 191. A. Chroust, ser. I, Lfg. V, Taf. 6(f. 24v, 25r).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 77, Ezechiel (ff. 34); Würzburg [Würzburg], saec. IXmed.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek (Bischoff). P. Pojawiają się wschodniofrankońskie glosy z IX i X w. Lit. LsK, s. 34;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 667; J. Hofmann, Altenglische, s. 112n; G. Köbler,
Ergänzungen, s. 667.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 78, Passiones Apostolorum (ff. 35); anglosaskie skryptorium
w Niemczech, okolice Würzburga(?) [Würzburg], saec. VIII,2/2; VIII,3/3 (Weiner).
K. Insularne cechy kodykologiczne: nacięcia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Anglosaska majuskuła i minuskuła podobna do M. p. th. f. 13. Insularne
abrewiacje. Inicjały są czarno opunktowane. Pojawia się konfuzja s-ss. Omyłki zaznaczane są
za pomocą h-d i d-h (Lowe). Lit. CLA, IX, 1425; H. Thurn,3. 1, s. 65; LsK, s. 101;
Illuminierte Handschriften der Agilolfmger, nr 29; G. Baesecke, Vocabularius, s. 22, Taf.
26(20v), 33(3r); A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 41n, 191n.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 79, Isidorus: Synonyma (ff. 28); płd. Anglia bądź Mercja
(Lowe, Bischoff), ewentualnie Würzburg(?) (McKitterick) [Würzburg], saec. VIII (Lowe);
przed poł. VIII (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Foliały lr-8v, wiersz 10 napisane zostały anglosaską ręką
z uncjałą zdradzającą wpływy frankijskie, na f. 8v, w. ll-28v pojawia się kilka rąk
anglosaskich w minuskule z elementami majuskuły oraz anglosaska minuskuła kursywną na
końcach wierszy. Liczne korektury w anglosaskiej uncjale, minuskule i majuskule. Występuje
konfuzja s-ss orz i-ii. Insularne abrewiacje. Omyłki sygnowane są znakami d-h. Baesecke
określa uncjalę rękopisu jako będącą pod wpływem insularnym. Rękopis zawiera 150 glos
ags. i sgn.-częściowo rylcowe, które są częściowo młodsze od tekstu głównego. Glosy ags. są
w dialekcie mercjańsko-kentyjskim, wpisane kilkoma rękoma w VIII wieku w
południowoangielskim skryptorium. Bischoff zauważa w ags. glosach runy 'thorn' i 'wen'. Są
to jedyne staroangielskie glosy z Würzburga. Glosy wschodniofrankońskie wpisane zostały
niemiecko-insularną minuskułą w pobonifacjańskim skryptorium (reńsko-nadmeńskim) na
pocz. IX w. Rękopis dotarł do Würzburga chyba przez Mainz. McKitterick dopuszcza
możliwość, że rękopis powstał w Würzburgu. Lit. CLA, IX, 1426; H. Thurn,3. 1, s. 66; LsK,
s. 95n; Kilian; Mönch aus Irland, s. 244, Abb. (f. lv); G. Baesecke, Vocabularius, s. 22, 108,
Taf. 37(f. 26r); N. R. Ker, Catalogue, s. 467; J. Hofmann, Altenglische, s. 57-65; B. Bischoff,
MS,1, s. 183; MS,2, s. 333; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 299; G. Köbler,
Ergänzungen, s. 615; P. Vaciago, Old English Glosses, s. 35; E. Glaser, Frühe
Griffelglossierung, s. 63.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 118, Beda: Historia ecclesiastica (ff. 114); Würzburg
[Ebrach], saec. IX,2/4.
P. Insularne inicjały jak i abrewiacje pochodzą chyba z bezpośredniego wzorca. Na f. 114v
wpis: 'lege feliciter et memento mei siquis legerit hos libros obsecro ut recordetur' (Bischoff).
Tekst zgadza się z Namur 11 i St. Gallen 247 (Butzmann). Lit. LsK, s. 30, 123; H. Thurn, 1,
s. 40n; B. Colgrave, R. A. B. Mynors, Bede's Ecclesiastical History, s. LXV; H. Butzmann,
Die Weissenburger, s. 145.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 143, Isidorus: Etymologiae (ff. 74); Würzburg [Würzburg],
saec. IXmed.

718
P. Rękopis został prawdopodobnie skopiowany z anglosaskiego wzorca, który sam pochodził
z wizygockiego egzemplarza (Bischoff). Lit. C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 18n; LsK, s.
40n; H. Thurn, 3. 1, s. 69n.

WURZBURG, UB, M. p. th. f. 144, Isidorus: De fide catholica; Eucherius Lugdunensis:

Formulae spiritalis inteligentiae; Anonymae Homiliae in Mi. 11. 3 (ff. 81); Würzburg
[Würzburg], saec. IX, 1/3 (Thurn); IXin (Weiner).
K. Nakłucia wykonane są na obu marginesach. P. Teksty Izydora i Eucheriusza napisane
zostały w niemiecko-anglosaskiej minuskule. Pismo przypomina zdaniem McKitterick
anglosaską minuskułę czworoboczną z X w. Inicjały są w stylu anglosasko-niemieckim
(Micheli). Korektor używa anglosaskiej abrewiacji 'autem'. Ostania karta jest napisana ręką z
grupy Hunberta. Lit. H. Thurn,3. 1, s. 70; LsK, s. 24, 112; Würzburger Domstift.
Ausstekkungskatalog nr 22; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 69; R. McKitterick, Anglo-Saxon
Missionaries, s. 314; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 192nn.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 145, Cyprianus: Opera (ff. 136)', Würzburg (częściowo)
[Würzburg], saec. IXmed.
P. Bischoff (w SSBK) omyłkowo określa rękopis jako insularny. Kodeks został chyba
skopiowany z insularnego wzorca podobnie jak siostrzany anglosaski Clm. 4597. Oba
rękopisy pochodzą z tego samego skryptorium (Bischoff). W/g Hartla był wzorcem dla Clm.
4597 - co jest niemożliwe [DS], Lit. SSBK,1, s. 46n; SSBK,2, s. 201; LsK, s. 33; H. Thurn, 3.
1, s. 70n; CSEL, vol. III, P. 3, ed. Hartei, s. XX;.

WURZBURG, UB, M. p. th. f. 146, C’anones Apostolorum et conciliorum; Dionysiana 2 +

Isidoriana antiqua; Niceanum: Versio Caecilina (ff. 114); skryptorium nadmeńskie, nie
Würzburg (Bischoff) [Würzburg], saec. IXin (Lowe, Hofmann); IX, 1/3 (Thum, Weiner).
P. Napisany brzydką minuskułą z wpływami anglosaskimi (Lowe), a w/g Thurna minuskułą z
recesywnymi wpływami anglosaskimi. Inicjały wykazują lekki wpływ insularny, są czerwono
opunktowane. Glosy sgn. w dialekcie wschodniofrankońskim (Hofmann). Z tego samego
skryptorium pochodzą Würzburg, M. p. th. f. 175, Oxford, Laud. misc. 442 i być może
Kassel, theol. q. 1 (Bischoff). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 72; LsK, s. 14, 50nn, 11 In; Würzburger
Domstift. Ausstellungskatalog nr 22; E. Lowe, Pal. Pap., s. 243; A. Weiner, Das
Initialomamentik, s. 194; G. D. Hobson, Some Early, s. 215; J. Vezin, Les plus anciennes
reliures, s. 407; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 667; J. Hofmann, Altenglische, s. 83-8; G.
Köbler, Ergänzungen, s. 637.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 149 a, Gregorius M.: Moralia 32-35 (ff. 54); anglosaskie
skryptorium na kontynencie (Lowe, McKitterick); płd. Mercja (Thurn); kontynentalne
skryptorium z tradycjami northumbryjskimi (Hofmann) [Würzburg], saec. VIII,2/2.
K. W części rękopisu pojawiają się insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin,
nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła z
northumbryjską tradycją, a w nagłówkach kapitała. Na f. lr występują nieuporządkowane
zapiski kalendarzowe i inne (np. 'Omnium inimicorum. Munera enim execant oculos
sapientium et evertunt verba iustorum' oraz 'ora pro me' w kształcie krzyża) wpisane duktem
anglosaskim i karolińskim, częściowo pismem dyplomatycznym. Uncjalne lemmata
przypominają typ northumbryj ski. Insularne abrewiacje. Insularne inicjały, które są czerwono
opunktowane. Akcenty umiejscowione są ponad monosylabami. Grecka litera 'psi' zastępuje
okazyjnie łacińskie 'ps'. Za kontynentalną proweniencją przemawia użycie również
kontynentalnego, obok insularnego, pergaminu i kontynentalnego i insularnego liniowania.
Bischoff uważa rękopis za dzieło Anglosasa. 3 glosy wschodniofrankońskie, w tym 1
współczesna i 2 z przełomu VIIEIX w., które wpisane zostały niemiecko-insularnymi rękoma.
Tekstualnie Moralia nawiązują do Clm. 6382, 6297, oba z Freising (Wiener). Lit. CLA, IX,

719
1427; H. Thurn,3. 1, s. 75n; LsK, s. 6n, 98; E. A. Lowe, English Uncial, s. 25; R. Bergmann,
Die althochdeutsche (1983), s. 29; G. Baesecke, Vocabularius, s. 98; E. Lowe, Pal. Pap., s.
244; C. Wiener, Beobachtungen, s. 5n; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 296,
322; J. Hofmann, Altenglische, s. 67n; G. Köbler, Ergänzungen, s. 621.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 150, Gregorius M: Moralia in lob (ff. 60f Burgundia (Lowe,
Thurn); wsch. Francja (Bischoff); Flavigny(?) (Marilier) [Würzburg], saec. VIII,2/2.
P. Dodatek: Corpus antiphonalium afficii oraz probatio pennae 'omnium inimicorum' na f.
59v są wpisane ręką insularną (anglosaską -Lowe) z VIII/IX w. W górnym prawym rogu
niektórych kart (recto) znajduje się krzyż. Bischoff datuje anglosaski wpis na pocz. IX w.
oraz dwa inne wpisy insularne 'omnium (inimicorum)' na IX w. Na wschodniofrankońskie
związki wskazuje ortografia insularnego wpisu z f. 59v 'atpropinquaref. Lit. CLA, IX, 1428;
H. Thurn,3. 1, s. 76; LsK, s. 11, 22, 103; G. Baesecke, Vocabularius, s. 98; E. Lowe, Pal.
Pap., s. 244; J. Marilier, Le scriptorium, s. 31.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 175, Alcuinus: De virtutibus et vitiis (ff. 8f skryptorium

nadmeńskie [Würzburg], saec. IX, 1/3.
P. Napisany wczesnokarolińską oraz anglosaską minuskułą i majuskułą przez 3 ręce. Wiele
insularnych skrótów (Thurn). Anglosaska ręka przypomina London, BL, Arundel 213.
Pochodzi z tego samego skryptorium co Würzburg, M. p. th. f. 146, Oxford, Laud. misc. 442 i
być może Kassel, theol. q. 1. Pismo anglosaskie podobne do Karlsruhe, Aug. 340 i Wien,
2223 (Bischoff). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 81; LsK, s. 14, 50nn, 111.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 180, Iuvencus: Evangeliorum libri IV (f. If Fulda

[Würzburg], saec. IXin.
P. Anglosaska majuskuła w nagłówkach i minuskułą (Thurn). Pismo jest podobne do Oxford,
Laud. lat. 102, f. 9r-38v (Bischoff). Współczesne łacińskie glosy wpisane są ręką anglosaską.
Lit. H. Thurn,3. 1, s. 81; LsK, s. 55.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 181 (olim UB, Fragm. S. N. ), Beda: super actus
apostolorum expositio (ff. 2f Fulda [Würzburg], saec. IX, 1-2/3.
P. Napisany kaligraficzną minuskułą anglosaską, ta sama ręka pojawia się w M. p. th. f. 184.
Lit. H. Thurn,3. 1, s. 82; LsK, s. 55.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 184, Beda: explanatio Apocalypsis (ff. lf Fulda [Würzburg],
saec. IX, 1/3.
K. (?) P. Anglosaska minuskułą kaligraficzna, ta sama pojawia się w M. p. th. f. 181 Lit. H.
Thurn,3. 1, s. 83; LsK, s. 17, 55, 117.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 185, Cicero: De inventione (ff. 2f Francja [Würzburg], saec.
IX,2/2.
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą. Występuje insularny skrót dla 'autem' (Thurn). Lit.
LsK, s. 46; H. Thurn,3. 1, s. 83; tenże, M. p. th. f. 185 der Universitäts-Bibliothek Würzburg,
Würzburger Jahrbücher für die Altertumswissenschaft, NF 3(1977), s. 227-30.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 186 (dalsze fragmenty w M. p. misc. 3, 50 + M. p. th. f. 5,

13, 37, 60 + M. p. th. q. 2), Collectio canonum Dionysio-Hadriana (f. lf anglosaskie
centrum na kontynencie [Würzburg], saec. VTTT/TX
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą. Inicjały są czerwono opunktowane. Lit. H.
Thurn,3. 1, s. 84; H. Mordek, Recht, s. 246.

720
WÜRZBURG, UB, M. p. th. o. 1, Caesarius Arelatensis: Reguła magistri (ff. 40f Murbach i
anglosaski ośrodek w schodni ofrankoński; Murbach(?) (McKitterick); górna Nadrenia
(Bischoff); St. Gallen lub ewentualnie Reichenau (Bischoff cyt. Hofmann) [Würzburg], saec.
VIII/IX.
P. Początek napisany został w alemańskiej minuskule. Pismo od f. 37v jest anglosaską
minuskułą z długimi descendencjami i w tej części występuje konfuzja s-ss oraz insularne
abrewiacje. Omyłki zaznaczone są przez d-h (Lowe). Na f. 37v-40r znajdują się korektury
anglosaskie, znakowane h-d, naniesione we wschodniej Frankonii (Thurn). W/g Hofmanna
wpis pochodzi z pocz. IX w. ze skryptorium nadmeńskiego. Na foliale 37v inicjał 'IN' jest w
typie insularym. Prekarolina z Murbach podobna jest do Clm. 14082, 14379. Lit. CLA, IX,
1442; H. Thurn,3. 1, s. 109; J. Hofmann, Regula Magistri, s. 141n; LSK, s. 10, 106; K. Holter,
Der Buchschmuck, s. 76; R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 321.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 1, Evangelia (ff 194)', niemieckie skryptorium insularne,

Würzburg(?) (Bischoff) [Würzburg], saec. IX,2/2.
P. Napisany późnokarolińską minuskułą z insularnymi abrewiacjami. Tablice kanonów
opierają się na wzorach z Metz. Ornamentyka jest franko-saksońska (Bischoff). Tekst wydaje
się być z anglosaskiej tradycji (Glunz). Kodeks jest prawdopodobnie kopią wzorca
sprowadzonego przez Gozbalda z Niederalteich (Thurn). Lit. LsK, s. 54; H. Thurn, 2. 2, s.
20nn; G. Swarzenski, Die Regensburger, s. 92; H. Glunz, Britannien und Bibeltext, s. 15.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 1 a, Evangelia S. Kiliani (ss. 304f płn. Francja [Anglosaskie
skryptorium w końcu VIII w.-Würzburg w XI w. ], saec. ok. 600.
P. W 2 pol. VIII w. zastąpiono gdzieniegdzie wytarty tekst wstawkami w anglosaskiej
minuskule. Anglosaski alfabet wpisany na górnym marginesie na s. 219 (Lowe). Nie da się
wykluczyć, że reperacji kodeksu dokonano w Anglii (Dumville). Lit. CLA, IX, 1429; H.
Thurn,3. 1, s. 85n; LsK, s. 11, 92; B. Fischer, KdG,2, s. 199; J. A. Harmon, Codicology, s.
211; D. N. Dumville, The Importation, s. 116.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 2, Hieronymus in Ecclesiasten (ff. 114f Włochy [Anglia od

VII w., Würzburg od VIII w. ], saec. V.
P. W VII w. uzupełniono w Anglii brakujące karty w uncjale imitującej antyczny wzór na
sposob anglosaski. Na f. lr - anglosaską majuskułą z ok. 700: 'Cuthsuvithae. boec. thaerae
abbatissan'. Na f. lr 'omnium omnicorum suorum dominabitur' wpisany w VIII w. i f. 113v '. .
. omnium inimicorum. . . ' w ags. uncjale z VIII w. F. 114v 'bater (!) noster noster qui es in
celis' w insularnym piśmie z VIII/IX w. Ominięte 'n' zaznaczane jest na sposób insularny
przez późniejszego skrybę (Lowe). Pismo ręki A podobne jest do pisma z Bobbio, zwłaszcza
do Torino G. VII. 15 i Milano, E. 147sup.; istnieje również podobieństwo do St. Gallen 1394.
Rękopis był w posiadaniu Burgharda, biskupa Würzburga (Chroust). Engelbert przypuszcza,
że kodeks opuścił Anglię nie wcześniej niż w 2 poł. VIII w. Lit. CLA, IX, 1430a-b; H.
Thurn,3. 1, s. 86n; LsK, s. 72n, 88n; G. Baesecke, Vocabularius, s. 89, 98; B. Bischoff, MS,1,
s. 78, MS,2, s. 329, 333, 338; N. R. Ker, Catalogue, s. 467; P. Engelbert, Paläographische
Bemerkungen zur Faksimileausgabe der ältesten Handschrift der Regula Benedicti, RB,
79(1969), s. 410-11; P. Sims-Williams, Cuthswith, Seventh-Century Abbes of Inkberrow,
near Worcester, and the Würzburg Manuscript of Jerome on Ecclesiastes, ASE, 5(1976), s. 1-
21; E. Lowe, Pal. Pap., s. 243;. A. Chroust, ser. I, Lfg. V, Taf. 2-3(f. 4v, 5v, 63v, 64r).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 3, Priscilianus: Undecim tractatus (ff. 146f Włochy

[Anglosaskie skryptorium od VIII w.; Würzburg], saec. V/VI.
P. Pierwsze numeracja składek pochodzi z czasów powstania rękopisu, druga wprowadzone
jest anglosaską ręką VIII/IX w. Kodeks zawiera dodatki w północnowłoskiej minuskule
kursywnej z VIII w. (Thurn). Na f. Ar insularny wpis z VIII w.: 'Bilihilt abcda'. Zagadkowy

721
wpis w uncjale z VIII w. na f. 41: 'pro elimosina etone' (Lowe). Chroust identyfikuje 'Bilihilf
z księżną turyńską (zm. przed 659), a 'Etone' z Etto= być może skrócona forma dla Hetan
(Chroust). Możliwe, że kodeks był w Anglii (Dumville). Lit. CLA, IX, 1431; H. Thurn,3. 1, s.
87; LsK, s. 89n; L. Traube, VuA,l, s. 260; D. N. Dumville, The Importation, s. 116. A.
Chroust, ser. I, Lfg. IV, Taf. l(f. 4v, 5r, 110v, 11 lr).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 18, Isidorus: De Ecclesiasticis Officiis (ff. 64); anglosaskie
skryptorium w Niemczech; Würzburg (Weiner) [Würzburg], saec. VIII,2/2; VIII,4/4
(Weiner).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą z długimi descendencjami. Inicjały
i abrewiacje są insularne. Każda strona zaczyna się krzyżem (Lowe). Na f. 64v wpis: 'Explicit
feliciter deo gratias. amen. . . . pro me precor deprecamini. sis memor ut dominus saboath in
perpetuis sit tui simulque mei. amen. . ., orate pro me misero. finit. ' (Thurn). Lit. CLA, IX,
1432; H. Thurn,3. 1, 98n; LsK, s. 8, 102n; Würzburger Domstift. Ausstellungskatalog nr 18;
C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 51; E. Lowe, Pal. pap., s. 243; CCSL, 113, ed. Ch. W.
Lawson, s. 29; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 195n.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 22, Reguła s. Benedicti (ff 57); Fulda [Würzburg], saec.
IX, 1/4; IXin, za Ratgera (Weiner).
P. Napisany anglosaską minuskułą, nagłówki w majuskule. Anglosaskie inicjały. Podpis
skryby na f. 57r: 'Cognoscatis quod ego Brun scripsi istam regulam sancti Benedicti abbatis.
Lege felix feliciter et mementote mei in oratione vestra. Gratia domini nostri Jesu Christi sit
semper nobiscum. Amen. ' Forma tekstu wskazuje na wzorowanie się na importowanym
egzemplarzu św. Bonifacego (Thurn, Gretsch). Tekst należy do tradycji anglosaskiej
(Ineichen-Eder). Lit. H. Thurn,3. 1, s. 99; W. M. Lindsay, Notae, s. 494; LsK, s. 54, 110; B.
Bischoff, Die älteste Handschriften der Regula S. Benedicti in Bayern, SMGBO, 92(1981), s.
9nn; H. Spilling, Angelsächsische, s. 65n, Abb. 13(f. 29r); Ch. Ineichen-Eder, Künstlerische,
s. 183n; M. Gretsch, Aethelwold's, s. 128; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 27, 196; K.
Gugel, Welche erhaltenen, s. 67.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 24, Isidorus: Questiones in Vetus Testamentum (ff. 23);
anglosaskie centrum na kontynencie, Niemcy(?) [Würzburg], saec. VIII,2/2 (Lowe); VIIEIX
(Thurn).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia oraz nacięcia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską, niekaligraficzną
minuskułą z ręki Anglosasa (Bischoff, Thurn). Insularne abrewiacje. Proste inicjały insularne.
Pojawia się konfuzja i-ii. Ponieważ w większej części rękopis jest nie liniowany, skłania to
Bischoffa do przyjęcia proweniencji kontynentalnej. Lit. CLA, IX, 1433; H. Thurn,3. 1, s.
100; LsK, s. 6, 97; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 110; H. Spilling, Angelsächsische, s. 50.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 25, Concilium Aquisgranense a 816; Institutio

sanctimonialium Aquisgranensis (ff. 58); okolice Fuldy [Würzburg], saec. tuż po 816 (Thurn,
Bischoff).
K. (?) P. Foliały lv-15r są napisane w anglosaskiej minuskule, reszta w karolinie. Na oprawie
są insularne zapiski. Lit. H. Thurn,3. 1, s. 100; LsK, s. 55, 115n; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 89; P. Hagele, Hrabanus, s. 83, Abb. 6(f. 2r).

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 26, Aponius Hieronymus; Ps.-Mellito; Vita Euphrosyne

versus (ff. 62); Würzburg(?); Würzburg (Thurn) [Würzburg], saec. VIIEIX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia oraz nacięcia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Tekst wyróżniający napisany jest w

722
anglosaskiej majuskule, a zasadniczy w minuskułę z długimi descendencjami. Na f. 61v kilka
wierszy w insularnym (anglosaskim -Thurn) stylu napisał być może Gundheri (por M. p. th. f.
64). Insularne abrewiacje. Akcenty umiejscowione są ponad monosylabami. Omyłki
zaznaczane przez d-d. Insularne inicjały są czerwono opunktowane. Cytaty są zaznaczane na
sposób insularny (Lowe). Lit. CLA, IX, 1434; H. Thurn,3. 1, s. 101; LsK, s. 59, 108; G.
Baesecke, Vocabularius, s. 100, 105; B. Fischer, KdG,2, s. 199.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 28 a, Isidorus: Synonyma; Passio Eugeniae et Potiti (ff. 71);
anglosaskie centrum na kontynencie, Würzburg(?); Würzburg (Weiner) [Würzburg], saec.
VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany anglosaską minuskułą południowoangielską i
majuskułą, częściowo wymieszane. Widoczne jest podobieństwo do M. p. th. f. 17. Insularne
abrewiacje. Na początku wielu stron umieszczono w lewym górnym narożniku krzyż.
Insularne inicjały, niektóre w stylu południowoangielskim -w/g Micheli w stylu anglosasko-
niemieckim. Akcenty umiejscowione ponad monosylabami. Omyłki zaznaczane są
symbolami d-d i h-d. Małe fragmenty w anglosaskiej minuskułę z pocz. IX w. znajdują się w
oprawie; tam też omyłki zaznaczane przez d-d (Lowe). Lit. CLA, IX, 1435; H. Thurn,3. 1, s.
102; LsK, s. 55, 103; Würzburger Domstift. Ausstellungskatalog, nr 19; G. L. Micheli,
L'enluminure, s. 69; G. Baesecke, Vocabularius, s. 22, 88, 100, 107, tab. 27; A. Weiner, Das
Initialomamentik, s. 43, 196n.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 28 b (ff. 1-42), Homiliae et Vitae sanctorum; Isidorus:

Homiliarus; anglosaskie skryptorium w Niemczech, Würzburg-Fulda [Würzburg], saec.
VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą kilku rąk z długimi
descendencjami. Inicjały są czerwowno opunktowane. Insularne abrewiacje. Akcenty są
umiejscowione ponad monosylabami. Na f. 22v wyryte imię 'sahsrih' - ags. Sahsrid? [D. S],
Lit. CLA, IX, 1436; H. Thurn,3. 1, s. 103; LsK, s. 107n, 199; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s.
57; Karl der Grosse. Werk und Wirkung, nr 377.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 28 b (ff. 43-64), Isidorus: Synonyma; anglosaskie

skryptorium w Niemczech, Würzburg(?); Würzburg (Weiner) [Würzburg], saec. VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie, który częściowo był liniowany po złożeniu składek.
P. Anglosaska minuskułą z długimi descendencjami. Insularne abrewiacje. Akcenty
umiejscowione są ponad monosylabami. Omyłki sygnowane znakami h-d. Inicjały niezdarnie
naśladują insularne wzorce. Lit. CLA, IX, 1437; H. Thum, 3. 1, s. 103; LsK, s. 107-8, 199;
Aus der Schatzkammer der UB Würznurg, s. 20 (43v); C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 166;
A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 197.

WURZBURG, UB, M. p. th. q. 30, Verba seniorum (Gerontikon) (ff. 76); anglosaskie
centrum na kontynencie; Würzburg (Weiner) [Würzburg], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany przez kilka rąk anglosaskich w minuskułę
przypominającej northumbryjską. Inularne inicjały i abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss.
Omyłki korygowane są za pomocą znaków h-d. Lit. CLA, IX, 1438; H. Thum,3. 1, s. 105;
LsK, s. 109; A. Weiner, Das Initialomamentik, s. 197n.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 31 (ff. 1-41, 52-59), Collectio canonum Hibernensis (ff. 49);
anglosaskie skryptorium na kontynencie, Niemcy(?) [Würzburg], saec. VIII,2/2 (Lowe);
Vlllex (Thum).

723
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskuła kilku rąk. Ręce poboczne na f. 17
wykazują cechy kursywy - być może jest to imitacja anglosaskiej minuskuły z wzorca. Na f.
56v pojawia się ręka kontynentalna z wpływami insularnymi, a na f. 58 insularna minuskuła z
wpływami kontynentalnymi. Nagłówki pisane są w anglosaskiej uncjale. Insularne
abrewiacje. Akcenty umiejscowione są ponad monosylabami. Pomyłki sygnowane znakami
d-h. Występuje konfuzja s-ss (Lowe). Reynolds widzi w skrybie Anglosasa, ale nie uzasadnia
tego. Obie części połączono w XI w. Na f. 52r-59r znajduje się zbiór tekstów kanonicznych
wywodzących się z kręgu bonifacjańskiego, które wykazują formalne podobieństwo do
Vaticano, Pal. lat 577. Codex 2: minuskuła karolińska z niemiecko-anglosaskiego
skryptorium. Tekst oparty jest na zachodniofrankijskim wzorcu. Lit. CLA, IX, 1439; H.
Thurn,3. 1, s. 106; LsK, s. 9, 108n; E. A. Lowe, English Uncial, s. 24; G. Baesecke,
Vocabularius, s. 91, 118; R. E. Reynolds, Unity, s. 105; R. McKitterick, Knowledge of
Canon, s. 116; H. Mordek, Bibliotheca capitularium, s. 960nn.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 31 (ff. 42-51), ( lanonum collectio Andegavensis', niemieckie

skryptorium z insularnymi wpływami; zach. Niemcy, skryptorium 'az' wpływami iryjskimi
(Reynolds) [Würzburg], saec. VIIEIX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, z których część to quiniony. P. W rękopisie występują
insularne abrewiacje (Lowe). Wzorzec był francuski (Thurn). Lit. CLA, IX, 1440; H. Thurn,
3. 1, s. 106; P. W. Finsterwalder, Die Canones, s. 113n; R. E. Reynolds, Unity, s. 110; dalsza
lieratura j ak wyżej.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 32, Lektionarium (ff. 23) [palimpsest]', anglosaskie centrum
na kontynencie [Würzburg], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany w specyficznej, bardzo wąskiej minuskule
anglosaskiej z elementami majuskuły z niezwykle długimi descendencjami. Insularne
abrewiacje (Lowe). Nieliczne, ale czysto insularne abrewiacje. Kodeks podobny jest do M. p.
th. q. 31 tak w formacie, jak i rodzaju oprawy (Finsterwalder). Lit. CLA, IX, 1441; H.
Thurn,3. 1, s. 106n; CLLA, 1221; LsK, s. 106.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 32 (ff. 2-12), Poenitentiale 'Discipulum Umbrensium'

[palimpsest]', Okolica Würzburga lub Fuldy [Würzburg], saec. IXin.
K. (?) P. Napisany anglosaską minuskułą. Lit. H. Thurn,3. 1, s. 107; LsK, s. 107; P. W.
Finsterwalder, Die Canones, s. 11-5; CLA, IX, 1441.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. q. 65, Gregorius M.: Dialogi (ff. 176f Mainz [Mainz], saec.
IX, 1/2 (Lehmann).
K. (?) P. Napisany karolińską minuskułą podobna do mogunckiej. kodeks został skopiowany
z anglosaskiego rękopisu uncjalnego. Siostrzanym rękopisem jest M. p. th. f. 19, pochodzący
z okolic Lorsch (Thurn). Napisany karolińską minuskułą z duktem anglosaskim (Lindsay,
Lehmann). Pojawia się 7 glos sgn. o nieokreślonym dialekcie (Schulte, Köbler). Lit. H.
Thurn,4, s. 8n; W. M. Lindsay, P. Lehmann, The (Early) Mayence, s. 31; E. Baron, Mainzer
Buchmalerei, s. 120n; LsK, s. 143; B. Bischoff, Die Abtei, s. 134; J. F. Hanselmann, der
Codex Vat. Pal. lat. 299, s. 87 B. Bischoff, Nachträge, s. 170; J. Hofmann, Altenglische, s.
123nn; W. Schulte, Die althochdeutsche Glossierung, s. 272-81; G. Köbler, Ergänzungen, s.
772; E. Glaser, Frühe Griffelglossierung, s. 63.

ZÜRICH, Staatsarchiv, AG. 19 (VI) (f. 18) = ZÜRICH, Staatsarchiv, C VI 1 (IV 2), @;
Recja [], saec. IX (Mohlberg).

724
K. (?) P. Pismo jest retyckie. Początkowe litery są czerwono opunktowane. Lit. L. C.
Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 308, 327.

ZÜRICH, Staatsarchiv, AG. 19 (XIII) + (ff. 26-27) + KARLSRUHE, BLB, Aug. 116
(oprawa) + Aug. fragm. 122, Priscianus: Institutio de nomine et pronomine et verbo (ff. 5);
Anglia(?); Northumbria(?) (Holder) [Reichenau], saec. Vlllex; VIII/IX (Mohlberg).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Anglosaska minuskułą przechodząca w kursywę.
Abrewiacje zawierają insularne symbole. Występuje konfuzja s-ss (Lowe). Mohlberg określa
pismo jako iryjskie. Lit. CLA, VII, VIII, 1009; A. Holder, Die Reichenauer,2, s. 570, 736;
Mohlberg, Mittelalterliche, s. 309; F. Prinz, Frühes, s. 517, p. 195; C. Jeudy, L'institutio de
nomine, s. 104-5.

ZÜRICH, Staatsarchiv, AG. 19 (XVI) (f. 32), Lectionar (frg. ); Irlandia(?) (Lowe) [(?)],
saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Insularna (anglosaska -Mohlberg) minuskułą (Lowe). Niemal nieczytelne pismo
anglosaskie na f. 32v. Występują insularne abrewiacje i konfuzja s-ss. Lit. CLA, VII, 1010;
L. C. Mohlberg, Mittelalterliche Handschriften, s. 310.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, C. 39, Quattuor evangelia (ff. 178); wsch. Bawaria lub okolice
Salzburga, Passau(?) (Bischoff) [(?)], saec. IX,2/4.
P. Napisany zasadniczo przez 1 rękę. Inicjały są iryjskie (Mohlberg). Ornamentyka jest w
typie południowoangielskim (Bischoff). Skopiowany z anglosaskiego wzorca (Micheli).
Inicjały wykazują wpływy środkowoniemieckie (Holter). Lit. SSBK,2, s. 191n; L. C.
Mohlberg, Mittelalterliche Handschriften, s. 26n; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 73; K.
Holter, Insular oder italienisch?, s. 180.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, C. 42 (277), Beda: Homiliae (ff. 281); St. Gallen [St. Gallen],
saec. IX,l/2-med.
P. Napisany 1 ręką, która okazyjnie wykazuje się wpływami insularnymi. Lit. A. Bruckner,
Scriptoria, III, s. 124; L. C. Mohlberg, Mittelalterlichen, s. 27.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, C. 59, Aldhelmus: De laudibus virginitatis (ff. 62); St. Gallen
[St. Gallen], saec. IX.
K. (?) P. Skopiowany z insularnego wzorca, być może nie bezpośrednio (Boyer). Występują
glosy syntaktyczne grupy L w/g Korhammera. Kodeks zawiera liczne glosy
starogórnoniemieckie. Lit. L. C. Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 33; B. B.
Boyer, Insular, s. 221; M. Korhammer, Mittelalterliche Konstruktionshilfen, s. 56;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 677; brak rękopisu u Brucknera.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, C. 65 (287), Defensor: Liber scintillarum; Ps.-Methodius etc.

(ff. 112); Alemania [St. Gallen], saec. VIII/IX.
K. Częściowo napisany na vellum. P. Napisany w prekarolinie. Zawiera insularny symbol dla
'cuius' (Lowe). Być może minuskułą tego rękopisu jest pod wpływem insularnym. (Bruckner).
Lit. CLA, VII, 1017; L. C. Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 38, 357; A.
Bruckner, Scriptoria, IV, s. 18, 24, 83, Taf. 19(f90v).

ZÜRICH, Zentralbibliothek, C. 73 (cz. I), Adamnans Arculphus: De locis sanctis;

Reichenau [@], saec. IX, 1/2 Bieler; przed 842 (Mohlberg).
K. (?) P. Część I napisana jest ręką z wpływami insularnymi, do której (f. 1) dopiski poczynił
bibliotekarz Reginbert. Nagłówki są w insularnym piśmie oraz pojawiają się insularne

725
abrewiacje. W/g Autenrieth skryba wyuczony był w insularnym skryptorium, a dopiero w
Reichenau się przekwalifikował na formę karolińską. Na faksymile widać opunktowany
inicjał na f. 2r. Pod tą sygnaturą Mohlberg notyje rękopis z XIV w. Lit. L. C. Mohlberg,
Mittelalterlichen Handschriften, s. 190n; K. Preisendanz, Die Reichenauer, s. 315; tenże,
Erkundliche Spuren im Kloster Reichenau, [w:] Festgabe der Badischen Landesbibliothek
Karlsruhe zur Begrüssung des XXII Deutschen Geographentages, Karlsruhe 1927, s. 23nn,
Abb. (5r, 9v, 12r, 18v); J. F. Kenney, The Sources, s. 285; P. Lehmann, Kennen wir die
Schriftzüge des Walahfrid Strabo? Zentralblatt für Bibliothekswesen, 44(1927), s. 545-50;
tenże, Kennen wir Walahfrids Schrift? Zentralblatt für Bibliothekswesen, 45(1928), s. 113-
23; tenże, MABK,1, s. 257, 261; Adamnan's De locis sanctis, część paleograficzna L. Bieler,
s. 30; O. Homburger, Die illustrierten, s. 160n; B. Bischoff, MS,2, s. 49; J. Autenrieth, Irische
Handschriften, s. 911; taż, Insulare, s. 149n; K.-E. Geith, W. Berschin, Die
Bibliothekskatalogedes Klosters Murbach, s. 83.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, Car C. 1, Biblia (ff. 421); Tours [Grossmünster w Zurichu],

saec. IX,3/10 (Bischoff); IXin (Rand); 820-830 (Fischer).
K. (?) P. Insularny (iryjski lub anglosaski) wpływ na ornamentykę (Micheli). Tekst należy do
Biblii Alkuina (Frede). Lit. L. C. Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 93n, 367; E.
K. Rand, L. W. Jones, The Earliest, s. 96-100; E. K. Rand, A Preliminary Study, s. 329; W.
Koehler, Die karolingischen, 1, s. 127nn, 374n, Taf. 15-7; A. Bruckner, Scriptoria, IV, Taf.
l(f. 1); G. L. Micheli, L'enluminure, s. 120; B. Bischoff, MS,1, s. 35n, 38n; H. J. Frede,
Epistulae ad Thessalonicenses, s. 74; J. Autenrieth, Litterae Virgilianae, s. 17nn, Abb. 7-8 (f.
lr, IVv); D. Ganz, Mass Production of Early Medieval Manuscripts; The Carolingian Bibles
from Tours, [w:] The Early Medieval Bible, s. 57nn.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 35, Gregorius M.: Regula pastoralis (ff 87); (?)
[Rheinau], saec. X (Mohlberg); IX/X (Bruckner).
P. Na f. 39 znajdują się napisane chyba insularnie noty (Bruckner). Lit. L. C. Mohlberg,
Mittelalterlichen Handschriften, s. 175, 384; A. Bruckner, Scriptoria, IV, s. 41, Taf. 3(f. 89).

ZÜRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 92, Gregorius M.: Homiliae (ff 257); Recja churycka
(Bruckner) [Rheinau], saec. 795-800 (Bischoff); VIII/IX (Mohlberg, Bruckner).
P. Pismo rękopisu jest retyckie (Mohlberg). Na f. 257r znajduje się wpis dokonany w IX w.
pismem karolińskim o zabarwieniu insularnym, być może pochodzi z Rheinau (Bruckner).
Pojawiają się akcenty ponad monosylabami (Lowe). Lit. CLA, VII, 1020; L. C. Mohlberg,
Mittelalterlichen Handschriften, s. 203; A. Bruckner, Scriptoria, IV, s. 39; B. Bischoff,
Frühkarolingische Handschriften, s. 314.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 95, Ps.-Cyprianus; Isidorus (ff 131); (?) [chyba nie z
Rheinau], saec. IX/X (Bruckner, Boyer); X-XI (Mohlberg).
P. Pismo wykazuje znaczący wpływ insularny -również w abrewiacjach. Występuje konfuzja
s-r i f-s. Lit. L. C. Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 204n; A. Bruckner,
Scriptoria, IV, s. 41; B. B. Boyer, Insular, s. 211.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 95 (cz. I), Anonymous: De duodecim abusivis saeculi;

(?), Rheinau(?) (Bruckner) [Rheinau], saec. IX/X (Bruckner, Boyer).
K. (?) P. Pismo jest pod wpływem insularnym (Bruckner, Duft). Tekst jest iryjskiego autora.
Występują insularne abrewiacje, konfuzje występujące za insularnym wzorcem (Boyer). Lit.
L. C. Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 204; A. Bruckner, Scriptoria, IV, s. 41,
Taf. 21(f. 13 lv); B. Boyer, Insular, s. 21 ln; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 60.

726
ZÜRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 99, Ps.-Hieronymus: Expositio evangeliorum;
Glossarium theutonicum (ss. 120); Recja(?), płn. Włochy(?) (Bruckner) [Rheinau], saec.
IXmed (Bruckner).
P. W dukcie jaki w kształtach liter widać insularny wpływ oraz insularne abrewiacje.
Glosariusz (od s. 103) pisali skrybowie pochodzący z różnych środowisk (Bruckner).
Insularny wpływ na pismo (Manitius, cyt. za Mohlbergiem). Lit. L. C. Mohlberg,
Mittelalterlichen Handschriften, s. 206n; A. Bruckner, Scriptoria, IV, s. 40.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, Z XIV, 30, nr 11, Eucherius: Formulae (f. 1); Anglia
[Freiburg im Breisgau], saec. VIIImed.
K. Napisany na vellum, nie można określić metody liniowania. P. Napisany anglosaską
minuskułą. Insularne abrewiacje. Lit. CLA, Supp. 1778.

727
 DARIUSZ ANDRZEJ SIKORSKI

ANGLOSASI I WPŁYWY ANGLOSASKIE W SKRYPTORIACH KAROLIŃSKICH

DO KOŃCA IX WIEKU

Wyd. Instytutu Historii UAM, POZNAŃ 2005, Katalog/2

KATALOG
rękopisów proweniencji kontynentalnej wykazujących wpływy iryjskie, w których nie
ma śladów wpływów anglosaskich.

ADMONT, Stiftsbibl. 472, Aethicus, Cosmographia (ff. 2), Salzburg [Wien], saec. przed
784, za życia Virgila.
P. W piśmie uwidaczniają się pewne wpływy insularne (iryjskie) na pismo. Brak abrewiacji
insularnych. Lit. W. Stelzer, Ein Alt-Salzburger Fragment der Kosmographie des Aethicus
Ister aus dem 8. Jahrhundert, MIÖG, 100(1992), s. 132-49, Abb. (f. lv, 2r).

AMIENS, BM, 426, (ff. 30-71), Phocas; Vergiluis Maro: Epitome; Abbreviatio Donati [Ars
Ambianensis], Corbie [Corbie], saec. IX,2/3 (Bischoff - BKFH); IX,2/4 (Bischoff); IX
(Polara), IX, 1/2 (Ferrari, Law).
K. (?). P. Rękopis składa się z dwóch części f. 30-47 oraz 48-71), w każdej pojawiają się
insularne abrewiacje (Bischoff). Zawiera insularne abrewiacje i inne insularne symptomy
paleograficzne - zdaniem Lófstedta o charakterze hiberno-łacińskim. Law przypisuje
insularny charakter rękopisu insularnemu skrybie pracującemu w kontynentalnym
skryptorium albo insularnemu, a nawet iryjskiemu autorowi 'Ars Ambianensis' (f. 48r-71).
Bischoff określa tekst jako kontynentalno-iryjski. Lit. BKFH,1, nr 41-42; B. Löfstedt, Der
hibernolateinische Grammatiker, s. 23; M. Ferrari, Nota sui codici, [w:] Virgilio Marone
Grammatico Epitomi ed Epistule, ed. M. Polara, Napoli 1979, s. XXXVn; B. Bischoff, MS,3,
s. 11, 220, 244; V. Law, The Insular, s. 67nn, 72n; D. Ganz, Corbie, s. 150.

AMIENS, BM, 426, (f. 1-29), Grammatica; De declinationibus; Expositio in Donation;

Aggressus quidam; Ars Phocae, Corbie [Corbie], saec. VIIEIX.
P. Zawiera insularne abrewiacje (Lowe). Pojawiają się konfuzje s-ss (Löfstedt). Komentarz
do Donata jest iryjski bądź kontynentalno-iryjski. Pojawiają się noty tyrońskie. Druga część
rękopisu (f. 30-47) z Phocasem i Virgiliusem Maro napisana również przez kilka
wykazujących insularne abrewiacje (Bischoff). Lit. CLA, VI, 712; BKFH,1, nr 41; B.
Bischoff, MS,3, s. 11,215, 244; B. Löfstedt, Der hibernolateinische, s. 23n; C. Jeudy, 1'Ars de
nomine, s. 78-9; V. Law, The Insular, s. 63, 85, 92; M. Herren, The Amiens MS 426: an
Hiberno-Latin Grammatical Collection, [w:] Proceedings of the Sixt International Congress of
Celtic Studies, ed. G. Mac Eoin, Dublin 1983 [nie dotarłem]; D. Ganz, Corbie, s. 134.

ANGERS, BM, 55, (48), Ps. -Iohannes Chrysostomus: Homiliae in evangelia. (ff. 136), zach.
Francja [(?)], saec. IX,3/3 (Bischoff); IX,2/4 (McNally); IXin (Kelly).
K. (?). P. Tekst należy do tradycji iryjskiej. Inicjały są czerwono opunktowane (Bischoff).
Lit. BKFH,1, nr 52; B. Bischoff, MS,1, s. 214, 243; CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s.
127nn; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 401; J. -L. Deuffic, La production manuscrite, s. 292.

728
ANGERS, BM, 275, (266), Expositio Iohannis iuxta Hieronimum (f 30r-44v); Ps. -
Hieronymus: Commentarius in evangelium Marci; Julianus Toletanus: Prognosticon; Edictio
s. Bonifatii; Gregorius Turonensis: Historia Francorum (ff. 199), Tours lub okolice
(Bischoff) [St. Aubin d'Angers], saec. IX, 1/3 (Bischoff - BKFH); IXin (Bischoff); IX, 1/4 (J.
Brown, cyt za Brearley).
K. (?). P. Kodeks został napisany przez Iroszkota lub skrybę kontynentalnego
wykształconego w środowisku iryjskim, lub też kopiującego iryjski wzorzec. Tekst biblijny
użyty w komentarzu do św. Jan jest raczej mieszanką iryjsko-kontynentalną niż recenzją
Alkuina (Brearley). Teksty egzegetyczne są najprawdopodobniej pochodzenia iryjskiego.
Występują insularne symptomy w ortografii (Bischoff). 'Prognosticon' wykazuje iryjskie
powiązania (Hillgarth). Lit. BKFH,1, nr 61; D. Brearley, The Expositio Iohannis in Angers
BM 275, Recherches augustiniennes, 20(1985), s. 151-221; tenże, The Irish Influences in the
Expositio Iohannis iuxta Hieronimum in Angers BM 275, Proceedings of the Irish Biblical
Association, 10(1986), s. 72-89; B. Bischoff, MS,1, s. 214, 257n, 261; CCSL, 115, ed. J. N.
Hillgarth, s. XXV; R. Haggenmüller, Die Überlieferung, s. 54n; J. F. Kelly, A Catalogue II, s.
421.

BAMBERG, Staatsbibliothek, Patr. 46, [Q. VI. 32] (f. 22-41), Candidus Arrianus: De
generatione divina; Marius Victorinus, krąg Jana Szkota (Bischoff); Reims (Lindsay)
[Bamberg], saec. IX,3/3.
K. (?). P. Napisany minuskułą karolińską z insularnymi elementami duktu. Być może skaryba
był Iryjczykiem piszącym karolińską minuskułą. Insularne abrewiacje. Na marginaliach
pojawia się iryjskie pismo jednej ręki z kręgu Jana Szkota (f. 27v, 36v) oraz inna ręka pisząca
bardzo drobną minuskułą z licznymi abrewiacjami i notami tyrońskimi (f. 41r, 41v-45v)
(Bischoff). Występują insularne marginalia pochodzące od samego Jana Szkota lub od jego
towarzyszy (Lindsay). Lit. BKFH,1, nr 234; W. M. Lindsay, Notae, s. 446; A. Mentz, Drei
Homilien aus der Karolingerzeit in Tironischen Noten, Msc. patr. 46 (Q. VII. 32) der
Staatsbibliothek zu Bamberg, Fol. 41v-45v, Bayreuth 1942; I. P. Johannis Scotti Eriugenae
periphyseon, Books I-II, [SLH, 7, 9], Dublin 1968-1972, s. 7nnJ. J. Contreni, The Cathedral
School, s. 92; T. A. M. Bishop, Autographa of John the Scot, s. 89n; J. Vezin, A propos des
manuscrits de Jean Scot, s. 97n.

BAMBERG, Staatsbibliothek, Patr. 102, [B. V. 18], Defensor: Liber scintillarum; Ps.
Hieronymus in Apocalypsim (ff. 110), Bawaria [Bamberg], saec. IX, 1/3.
P. Na f. lv-9v, 67r-68v napisany pochylającą się na lewo, kanciastym pismem z wpływami
insularnymi. W całym tekście występuje insularne 'g' oraz abrewiacje. Inicjały są w części
czerwono opunktowane (Bischoff). Tekst Ps. Hieronima należy do tradycji iryjskiej (Lo
Menzo Rapisarda). Lit. BKFH,1, nr 237; G. Lo Menzo Rapisarda, Incerti Auctoris
Commentarius in Apocalypsin, Catania 1967.

BAMBERG, Staatsbibliothek, Ph. 2, fl [HJ IV. 5], Johannes Scottus: Peri physeon (ff.
230), Otoczenie Jana Szkota (Bischoff); Reims [Bamberg], saec. IX,3/3 (Bischoff); IX,2/2.
K. (?). P. Napisany minuskułą przez kilka rąk, w tym jedna (od f. 79v z przerwami do f.
134v) w typie ze Soissons. Wiwlw dodatków ręką iryjską oraz wtręt innej ręki iryjskiej na f.
50r. Składki numerowqane greckimi literami (Bischoff). Występują insularne marginalia
pochodzące od samego Jana Szkota lub od jego towarzyszy (Lindsay). Napisany kilkoma
rękoma. Bardzo podobne pismo znajduje się w Clm. 14171 z Reims, napisanym tuż po poł. 9
w. (Bischoff). Lit. B. Bischoff, Katalog, 1, nr 242; W. M. Lindsay, Notae, s. 446; SSBK,1, s.
234; J. J. Contreni, The Cathedral School, s. 92; T. A. M. Bishop, Autographa of John the
Scot, s. 89n; J. Vezin, A propos des manuscrits de Jean Scot, s. 97.

729
BASEL, UB, A. VII. 3, + ST. GALLEN, Stiftsbibl. 48 + DRESDEN, Sächsische LB, A
145b, Quattuor evangelia (ff. 175) [St. Gallen]; Psalterium graeco-latinum (ff. 99) [Basel];
Epistolarum Paulinarum graeco-latinum ff. 1 l)[Dresden], St. Gallen(?) (Bischoff); St.
Gallen (Bruckner); pół. Włochy z wpływami z Bobbio (Duft); Liege (Bieler) [St. Gallen
(Bruckner); Fleury (Bieler, Mostert nie notuje)], saec. ok. IX,3/3 (Bischoff); IXmed
(Bruckner, Duft); IXex (Reichardt).
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek (Bruckner). P. Napisany grecką majuskułą i
iryjską minuskułą przez dwie ręce iryjskie. Ich zmiana widoczna jest na f. 12v, 13r, 50v. Ręka
pierwsza części z Basel pisała prawdopodobnie część grecką w pozostałych częściach.
Występują iryjskie abrewiacje, ale niektóre wyłącznie w formach kontynentalnych. Nagłówki
wpisane są ręką kontynentalną, ale nie Martinusa (f. 48r). Niektóre inicjały są czerwono
opunktowane. Druga warstwa iryjskich wpisów (np. f. 23r 'Hic incipit ad Marcelluym') jest
identyczna z główną ręką z Bern, BB, 363 (Bischoff). Kodeks został napisany przez Iroszkota
w grece z interlineamymi glosami wpisanymi jednocześnie z tekstem greckim (Duft). Dużo
interlinearnych not wprowadzono insularnymi (iryjskimi -Bischoff) rękoma. Lehman, Traube
i Bieler zaliczają ten rękopis do dzieł z kręgu Sedulisza Szkota. Duft za Bischoffem uznaje
rękopis za powstały pod wpływem wzorców z kręgu Sedulisza, ale nie bezpośrednio z jego
otoczenia. Herren łączy go z Janem Szkotem Eriugeną. W ortografii unika się hibernizmów.
Bieler widzi 2 ręcę. Frede uważa za inicjatora przedsięwzięcia iryjskiego biskupa Marcusa, a
za wykonawcę Ira Marcellusa. Gamber zauważa fragment iryjskiego antyfonarza. Alfabet
grecki i teksty w grece. Składki numerowane są przy pomocy liter greckich. Parę imion
iryjskich i niemieckich: Dub[tach] (f. 8v, 85v), Comgan (f. 68r), Scotti (f. 95v), Markus
monachus (f. 90v). Korektor pracujący przy tum kodeksie napisał większą część Bern 363
(Kaczynski). Lit. BKFH,1, nr 255; A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 51; W. M. Lindsay, Notae,
s. 454; A. Siegmund, Die Überlieferung, s. 30; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s.
37; L. Bieler, Irish Manuscripts, s. 163n; Katalog der Handschriften der sächsischen
Landesbibliothek zu Dresden, Dresden 1979, Bd. 1, s. 9; J. Frede, Altlateinische Paulus-
Handschriften, s. 40nn; B. Bischoff, MS,1, s. 274; MS,3, s. 45n; CLLA, s. 150; J. Autenrieth,
Insular, s. 156; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 926; B. Kaczynski, Greek, s23,
36, 89nn, 127M. Lapidge, R. Sharpe, A Bibliography of Celtic-Latin, s. 217; M. Herren, John
Scottus and the Biblical Manuscripts Attributed to the Circle of Sedulius Scottus, [w:]
Iohannes Scottus Eriugena: The Bible and Hermeneutics, ed. G. van Riel, C. Steel, M.
Richter, Leuven 1996, s. 303-320.

BASEL, UB, B. III. 3, Augustinus in evangelium lohannis ff. 289), Szwajcaria(?), zach.
Niemcy [Basel, Kartuzi], saec. ok. IX,2/3.
K. (?). P. Na f. 284r-289v znajdują się korektury wpisane iryjską ręką. Lit. BKFH,1, nr 261;
MS,3, s. 47.

BASEL, UB, B. VI. 6, @, poł. Niemcy [(?)], saec. IXin.

K. (?). P. Ornamentyka i miniatury wykonane są na wzór iryjski. Lit. Die mittelalterliche
Handschriften der Universitätsbibliothek Basel, Bd. 1, Basel 1960.

BERLIN, DS, Theol. lat. fol. 364, Passiones et Vitae Sanctorum ff. 118), pół. Francja
[Werden], saec. ok. IX,3/4.
P. Napisany minuskułą kilkoma rękoma w różnych stylach. Skopiowany być może z
iryjskiego wzorca. Lit. BKFH, 1, nr 462.

730
BERN, BB, 85, (f. 1-146), IV Evangelia, Bretania (grupa Landevennec) (Bischoff,
Homburger) [Fleury], saec. IX,2/2 (Bischoff, Mostert, Deuffic).
P. Napisany pismem z wpływami z Tours. Pojawia się insularne 'g' (f. 8r). Iluminacje
przypominają ewangelię z Landevennec i rękopis wykazuje ogólne iryjskie wpływy na
ornamentykę (Homburger, Deuffic). Tekst rękopisu wskazuje na przynależność do tradycji
celtyckiej. Na f. 117r wpis alfabetem w typie 'Aethicus Ister'. Okazyjnie zamiast 'h' spiritus
asper. Bretońskie korektury saec. X,l/2 (Bischoff). Pismo nawiązuje do Bem 179 i 207
(Mostert). Lit. BKFH,1, nr 503; O. Homburger, Die illustrierten, s. 132nn, Abb. 94(f. 74v),
95(f. 6v), 118v); G. L. Micheli, L'enluminure, s. 97n, pl. (f. 73v); M. Mostert, The Library, s.
52, 61n; B. Bischoff, MS,3, s. 129; B. Fischer, Bibeltext, s. 175; C. R. Morey, C. H. Kraeling,
E. K. Rand, The Gospel-Book of Landevennec (The Harkness Gospels) in the New York
Public Library, Art Studies, 8(1931), nr 2, s. 260; J. -L. Deuffic, La production manuscrit, s.
294; M. McNamara, Celtic Scriptures, s. 439.

BERN, BB, 167, Vita Bernensis; Vita servii; Vergilius: Eclogue, Georgici, Eneida (ff. 221),
Bretania (Bischoff); Auxerre(?) lub Fleury(?) (IRHT, cyt. za Mostert) [Auxerre], saec. IX,3/3
(Bischoff); IX,2/2; X, 1/4 (Lambert).
P. Napisany minuskułą kilku rąk z insularnymi abrewiacjami. Występuje wiele glos
syntaktycznych (Bischoff). Napisany iryjsko-celtyską ręką (Edden). Rękopis zawiera
insularne abrewiacje i pojawia się insularna ortografia (Beeson). Rękopis jest w części kopią
Bem 172, który z kolei skopiowany został z iryjskiego wzorca (Marshall). Pismo jest
kontynentalne z insularnymi abrewiacjami. Pojawiają się licznie glosy bretońskie (Fleuriot,
Deuffic). Bretońskie glosy zdają się pochodzić z glos iryjskich (Simpson). Lit. BKFH,1, nr
542; M. Mostert, The Library, s. 60; W. M. Lindsay, Breton Scriptoria, s. 265nn; C. H.
Beeson, Insular Symptoms, s. 90n; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 4; V. Edden, Early
Manuscripts, s. 23; Texts and Transmission, [ P. K. Marshall], s. 387; J. -L. Deuffic, La
production manuscrit, s. 294n; P. -Y. Lambert, Les glosses celtiques aux commentaires de
Virgile, EC, 23(1986), s. 90nn; tenże, Gloses en vieux Breton, EC, 27(1990), s. 339nn; L.
Lemoine, Notes paleographiques, s. 146; R. A. Raster, The Tradition, s. 41nn; H. Simpson,
Ireland, Tours and Brittany, s. 115.

BERN, BB, 172, + PARIS, BN, lat. 7929, Servius: Commentarius in Vergilii; Vita Donatii;
Vergilius: Eneida, Eclogue, Georgici (ff. 278), okolice Paryża, St. Denis(?) (Bischoff); Fleury
(Mostert); Auxerre (Carey) [Fleury], saec. ok. IX,2/3 (Bischoff); IXmed.
P. Rękopis jest kopią iryjskiego egzemplarza z Fuldy bądź z Corbie? (Savage). Pojawia się
insularna ortografia (Beeson). Typografia foliałów jest bardzo podobna do iryjskiego Zürich,
Kolekcja dra. Calfisha [CLA, VII, 1004] (Holtz). W rękopisie znajdują się łacińskie
objaśnienia greckich słów np. f. 3v i 24r (Homburger). Lit. BKFH, 1, nr 545; B. M.
Scarpatetti, Katalog, Bd. 2, s. 193, Abb. 666(f. 2v); M. Mostert, The Library, s. 61; O.
Homburger, Die illustrierten, s. 99; C. H. Beeson, Insular Symptoms, s. 90; J. J. Savage, The
Manuscripts of the Commentary of Servius Danielis on Vergil, Harvard Studies in Classical
Philology, 43(1932), s. 102; Text and Transmission [P. K. Marshall], s. 387; V. Edden, Early
Manuscripts of Virgiliana, s. 23; Texts and Transmission, [P. K. Marshall], s. 387; Abbon de
Fleury, Questiones, ed. A. Guerreau-Jalabert, s. 179n; R. Hofman, Some New Facts, s. 212; P.
-Y. Lambert, Les glosses celtiques aux commentaires de Virgile, EC, 23(1986), s. 90n; R. A.
Raster, The Tradition, s. 38n; F. Stok, Prolegomeni a una nuova edizione della Vita Vergib di
Svetonio-Donato, Roma 1991, s. 1 ln; L. Holtz, Les manuscrits latin ä gloses et ä
commentaires de l'antiquite ä l'epoque carolingienne, [w:] Il libro e il testo, s. 160nn, Pl. 5(f.
17r).

731
BERN, BB, 224, Isidorus: Etymologiae; Eucherius; Glossaria (ff. 224), Francja [Straßburg],
saec. IX, 1/3.
P. Na f. 16v, 20r zostały wpisane w IX w. ręką iryjską (prawdopodobnie w Straßburgu) cyfry
i glosy. Lit. BKFH,1, nr 557.

BEURON, Bibliothek der Benediktiner-Erzabtei, fragm. 41, Abbreviatio Moralium

Gregorii M. Reichenau(?) [(?)], saec. IX,3/3.
P. Minuskuła kilku rąk. Pojawia się ligatura 'mi' oraz insularne abrewiacje. Lit. BKFH,1, nr
636; B. Bischoff, MS, 1, s. 238.

BOLOGNA, Biblioteca Universitaria, 797, Priscianus: Institutio de nomine; Vergilius

Maro; Beda (ff. 117), okolice Reims (Bischoff -BKFH); insularne skryptorium we Francji; ok.
Reims (Bischoff, cyt. za Gavinelli) [(?)], saec. IX,3/4 (Bischoff, cyt. za Gavinelli); XI (Negri,
Passalacqua).
K. (?). P. Widoczne są insularne wpływy na rękopis (Dionisotti). Ferrari widzi iryjskie
wpływy na pismo. Gavinelli widzi iryjskie wpływy na pismo, dobór tekstów i insularne
symptomy w abrewiacjach. Niektóre marginalia saec. Explicit na f. 120r wpisany greckimi
literami. IX wpisane zostały prawdopodobnie ręką iryjską (Bischoff). Lit. BKFH,1, nr 649;
A. C. Dionisotti, On Bede, s. 137; A. M. Negri, De codice Bononensi 797, Rivista di filologia
e di istruzione classica, 37(1959), s. 260-77); M. Ferrari, Nota sui codici di Virgilio Marone
Grammatico, s. XXXVIIIn; s. Gavinelli, Un manuale scolastico carolingio: il codice
Bolognese 797, Aevum, 59(1985), s. 181-95, il. (f. lv, 120r); M. Passalacqua, I codici, s. 25;
taż, Priscian’s Institutio, s. 194; H. Gneuss, A Grammarian's, s. 62; L. Munzi, Spigolature, s.
119.

CAMBRAI, BM, 625, (576), Canones Hibernensis; Praefatio Gildae Canones Adamnani
Peonitentialum Bigotianum; Lex salica (ff. 81), Bretania (Bischoff) [Cambrai], saec. IXex
(Bischoff, Bieler); IX (Hallinger).
P. Napisany jedną ręką (Bischoff). Tekst pochodzi z irofrankijskiego środowiska we Francji z
przełomu 8 i 9 w. (Hallinger). Lit. BKFH,1, nr 805; L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 10, 13;
K. Hallinger, Das Kommentarfragment zu Regula Benedicti IV aus der ersten Hälfte des 8.
Jhs, Wiener Studien, 83(1970), s. 227.

CAMBRAI, BM, 679, (619), Collectio canonum Hibernensis (ff. 75), Cambrai(?) (Lowe,
Lindsay); Peronne(?) (Bischoff) [Cambrai], saec. Vlllex (763-790).
P. Minuskuła jednej ręki wczesnokarolińskiej pod silnym wpływem iryjskim. Akcenty
zaznaczane nad monosylabami. Insularne abrewiacje, część z nich jest przejęta z iryjskiego
wzorca. Pojawia się konfuzja s-ss. Niektóre inicjały są typowo insularne. Kodeks jest kopią
iryjskiego wzorca, z którego przez nieuwagę skopiowano homilię w języku staroirlandzkim.
Inwokacja 'EMMANUEL' na górze f. 1 -iryjski symptom. Rękopis powstał dla Albericusa,
biskupa Cambrai i Arras w latach 763-790 (Lowe). Lit. CLA, VI, 741 ;H. Zimmer, Glossae
hibernicae, s. XIXn; W. M. Lindsay, Notae, s. 9, 109, 448; B. Bischoff, MS,2, s. 322; MS,3, s.
12; M. Lapidge, R. Sharpe, A Bibliography of Celtic-Latin, s. 215; J. Fontaine, Isidore de
Sevilla, Traite, s. 26n; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 257; R. McKitterick, The
Diffusion, s. 400.

CAMBRIDGE, Trinity College, B. 17. 1, (412), Epistulae Pauli graece et latine (ff. 134),
poł. Niemcy (Bischoff); Reichenau (Frede) [Reichenau], saec. IX-X lub Xin (Bischoff); IX;
IXmed (Lehmann).

732
P. Napisany licznymi mało się wyróżniającymi rękoma w minuskule zarówno łacińskiej jak i
greckiej. Pojawiają się insularne abrewiacje. Okazyjnie występują glosy syntaktyczne
(Bischoff). Tekst grecki napisany jest w uncjale. Wersja łacińska po obu stronach greckiej
kolumny tekstu jest napisana w karolińskiej minuskule z wpływami insularnymi. Tekst grecki
pochodzi z tego samego wzorca co Dresden, A 145 (Siegmund). Napisany przez
niemieckiego skrybę kopiującego iryjski wzorzec. Tenże skryba zdradza pewną znajomość
greki wpisując prawidłowo sgn. glosę (Lehmann). Pochodzi z tego samego wzorca co Basel,
A VII 3 etc. Tekst łaciński jest lokalnej odmiany (Frede). Lit. BKFH,1, nr 838; M. James,
Western Manuscripts in the Library of Trinity College, vol. 1, s. Cambridge 1940, s. 544nn;
K. Preisendanz, Die Reichenauer, s. 21n, 247, 291; J. F. Kenney, The Sources, s. 655; A.
Siegmund, Die Überlieferung, s. 30; P. Lehmann, EdM,4, s. 37; @G. Baesecke, Das
althochdeutsche Schriftum, s. 134; J. Frede, Epistulae ad Thessalonicenses, s. 26n; G. Köbler,
Ergänzungen, s. 697.

CHARTRES, BM, 19, Beda: De temporibus ratione, Francja, Auxerre(?) [Chartres], saec.
@.
K. (?). P. Prawdopodobnie napisany przez insularnego skrybę. W wielu przypadkach skryba
kopiował glosy, które później wymazywał. Rękopis zawiera glosy z Auxerre. Lit. C. W.
Jones, Bedae Operae De Temporibus, s. 150.

DRESDEN, Sächsische LB, Dc, 182, (f. 63-135), Vegetius: Epitoma rei militaris, okolice
Reims [Bamberg], saec. IX,2/2.
P. Glosy i scholia wpisane są iryj ską ręką. Lit. BKFH,1, nr 1042.

DRESDEN, Sächsische LB, Dc, 182, (f. 1-62), Dicuil: Liber de mensura orbis terrae etc.
okolice Reims [Reims, potem Bamberg], saec. IXex-Xin (Bischoff).
K. (?). P. Rękopis został skopiowany z tego samego wzorca co Paris, BN, lat. 4806 i Speyer,
Dombibl. Wzorzec był napisany iryjską ręką lub kontynentalną z iryjskimi symptomami.
Pojawia się konfuzja s-ss i r-s (Bischoff, cyt. za Biel erem). Lit. BKFH,1, nr 1041; J. J.
Tierney [część paleograficzna L. Bieler], Dicuili liber de mensura orbis terrae [SLH, 6],
Dublin 1967, s. 37nn; L. Bieler, The Text Tradition of Dicuil's liber de mensura orbis terrae,
Proceedings of the Royal Irish Academy 64 C 1, Dublin 1965; P. Lehmann, EdM,2, s. 195n.

DUBLIN, Royal Irish Academy s. N. , Psalterium [Cathach of St. Columba] (ff. 58),
Irlandia [kontynent], saec. VII, 1/2; VJex? (Bischoff).
P. Rękopis znajdował się do 19 w. we Francji. Lit. CLA, II, 266; B. Bischoff, MS,2, s. 322.

DUBLIN, Trinity College, 55, [A. IV. 15], Evangelia [Codex Usserianusprimus] (ff. 180),
skryptorium iryjskie, raczej nie Bobbio [(?)], saec. Vllin.
K. Pergamin nie jest insularny. P. Napisany iryjską majuskułą szczególnego typu, która
przechodzi w minuskułę. W piśmie uwidacznia się wpływ rzymskiej kursywy oraz
rzymskiego sposobu zanaczania pomyłek. Akcenty pojawiają się nad monosylabami i długimi
sylabami. Występuje konfuzja s-ss. Interlineame glosy rylcowe wpisane zostały insularnym
pismem. Kodeks wykazuje podobieństwo do rękopisów z Bobbio (Lowe). Tekst jest galijski
(Fischer). Lit. CLA, II, 271; B. Fischer, Bibeltext, s. 213.

DÜSSELDORF, UB, B. 212, + Staatsarchiv s. N. + NEW YORK, Columbia Univ. Lib.

Plimpton 54, Lathcen: Ecloga moralium (ff. 9), Irlandia(?) [Werden], saec. VTTT

733
P. Iryjska minuskuła i insularne abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss, e-i, ae-e i insularna
interpunkcja. Lit. CLA, VIII, XI, 1185; Kostbarkeiten aus der Universitätsbibliothek
Düsseldorf, s. 16; B. Bischoff, MS,1, s. 237.

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 321, (647) (s. 27-156), Computus; al. (ff. 65), skryptorium
nadbodeńskie(?) [Einsiedeln], saec. IX,2-3/3.
P. Napisany kilkoma rękoma w minuskule. Od s. 83 pojawiają się iryjskie abrewiacje. Lit.
BKFH,1, nr 1131.

FIRENZE, Biblioteca Medicea Laurenziana, lat. plut. 29, . 24, Beda: De temporibus
ratione; De natura rerum, al. (ff. 70), wsch. Francja, Verdun(?) [Verdun], saec. IX,2/2
(Bischoff); IX-X.
P. Napisany kilkoma rękoma. Jak wskazują abrewiacje rękopis był kopiowany z iryjskiego
wzorca. W IX w abrewiacje były rozwiązywane. Lit. BKFH,1, nr 1223; L. Schiaparelli,
Awiamento allo studio, tav. 4(f. 23v).

FIRENZE, Biblioteca Medicea Laurenziana, lat. plut. 45, . 14, Philargyrius: In Vergilii
Bucolica; Servius: In Vergilii opera commentarii (ff. 228), środkowa(?) Francja (Bischoff)
[Lyon], saec. IX,2/3 (Bischoff); IX, 1/2 (Munk-Olsen).
P. Napisany kilkoma różnymi rękoma francuskimi. Jedna z nich pisze w stylu
przypominającym Auxerre (Bischoff). Zawiera glosy iryjskie (Munk Olsen). Lit. BKFH,1, nr
1226; B. Munk-Olsen, Catalogue, s. 803n; P. Lehmann, EdM,3, s. 144; C. E. Murgia,
Prolegomena to Servius5. The Manuscripts, Berkeley 1975, pl. 9, 15-6; P. -Y. Lambert, Les
glosses celtiques aux commentaires de Virgile, EC, 23(1986), s. 81-128.

FULDA, (zaginiony), Sacramentarium, (?) [Fulda], saec. (?).

K. (?). P. G. Witzei w 1555 roku częściowo opublikował tekst obecnie zaginionego rękopisu,
który wykazuje pokrewieństwo z iryjskim mszałem ze Stowe [Dublin, Royal Irish Academy,
D II 3], Lit. CLLA, 102; K. Gamber, Irische Liturgiebücher und ihre Verbreitung auf dem
Kontinent, [w:] Die Iren und Europa im früheren Mittelalter, hrsg. H. Löwe, Stuttgart 1982, s.
538n.

GENT, Bibl. de l'Univ. 254, (445) (f. 172), lob, Irlandia(?) [Trier, St. Martin w 10 w. ], saec.
VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Napisany iryjską majuskułą. Tekst należy do tradycji iryjskiej. Pojawia się konfuzja s-ss. Lit.
CLA, X, 1557; M. McNamara, Celtic Scriptures, s. 434.

GNIEZNO, Archiwum Archidiecezjalne i Biblioteka Kapitulna, MS. 1, Kalendarium; IV

Evangelia (ff. 151), Reims(?) [(?)], saec. IX,3-4/4 (Bischoff); IXin (Bolz).
P. Ręka główna jest z Reims. Zapiski marginalne wpisane są przez Iroszkota mieszanym
pismem (półuncjała i kapitała) z duktem iryjskim (Bischoff). Marginalia wpisane zostały ręka
iryjską z generacji Jana Szkota, która wykazuje znajomość pisma kontynentalnego (Bischoff,
cyt. za Bolzem). Pismo kodeksu podobne jest do London, BL, Harley, 2797 z poł. 9 w.
(Bolz). Lit. BKFH,1, nr 1398; B. Bolz, Najdawniejszy kalendarz gnieźnieński według
kodeksu MS 1, Poznań 1971; tenże, Najstarszy kalendarz w rękopisach gnieźnieńskich, St. Zr.
, 12(1967), s. 23-38; tenże, Irische Marginalien im Evangeliar von Gniezno, AfL, 16(1974), s.
103-7; B. Bischoff, MS,3, s. 54.

734
GRAZ, UB, 790, Adamnanus: De locis sanctis; Ps. -Gregorius M. De Concordia (ff. 238),
Salzburg [St. Lambrecht], saec. IXmed (Bischoff - BKFH); IX,2/3.
K. (?). P. Napisany przez Baldo 'hunc humilis thomum Baldo craxare rogavit, z typowym
hibemizmem w formie bezokoliczników (infinitival verb). Baldo pisał również Wien 458
(Bieler). Na f. 237v wpis kryptograficzny. Rękopis powstał na zamówienie Baldo (Bischoff).
Lit. BKFH,1, nr 1459; SSBK,2, s. 157; D. Meehan, [część paleograficzna L. Bieler],
Adamnan's De locis sanctis, Dublin 1958, s. 30; B. Bischoff, MS,3, s. 188.

HAMBURG, BPL, 52, Servius; Virgilius; Ovidius: Epistulae ex Ponto (ff. 254), Paris, St.
Germain-des-Pres(?) lub okolica [(?)], saec. IX,2/4.
P. Skopiowany z iryjskiego wzorca pochodzącego z Soissons (Ganz). Lit. BKFH,1, nr 1494;
D. Ganz, Codex Laudunensis, s. 366.

JENA, UB, Nachlass G. Goetz, Mappe I. Charisius: Ars grammatica (ff. 1), Irlandia(?) lub
iryjski ośrodek na kontynencie(?) [(?); Fulda(?) (Spilling)], saec. Vlllex.
K. Napisany na insularnym pergaminie, sposób liniowanie jest nie do określenia. P.
Doskonała minuskułą iryjska tego samego skryby, który napisał Würzburg, M. p. j. f. 5 etc.
(CLA, 1399). Czasami używa się dla końcowego 's' stylu kontynentalego. Insularne
abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss. Rękopis zawiera glosy nad greckimi słowami, w tym 1
glosę iryjską. Lit. CLA, VIII, 1227; H. Spilling, Irische, s. 888.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 18, Collectio canonum Hibernensis; Alcuin: miscellanea

[Reginbert-Codex] (ff. 90), Reichenau [Reichenau], saec. IXin (Holder); przed 822 (Bischoff,
cyt. za Kottje).
K. (?). P. Iryjskie glosy na f. 82r zostały skopiowane ze wzorca. Na f. 51v 'amen' wpisany
greckimi literami. Lit. BKFH,1, nr 1590; A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 58nn, 645; B.
Bischoff, MS,3, s. 48; J. J. Contreni, The Cathedral School, s. 133; J. Autenreith, Insulare, s.
152; R. Kottje, Kirchenrechtliche Interessen, s. 30; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s.
256; R. E. Reynolds, Unity, s. 104; U. Schwab, Die Sternrune, s. 91.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 119, Pelagius: commentarius in epistulae Pauli (ff. 164),
Alemania, Reichenau(?) (Bischoff) [Reichenau], saec. IX, 1/4 (Bischoff); IX, 1/2 (Bieler); X
(Holder); VIII/IX (Holder, cyt. za Souter).
P. Jeden z pięciu skrybów był Iroszkotem. Kodeks był używany przez Seduliasza Szkota w 9
w. i Mariana Szkota w 11 w. Piąta ręka dopisała koniec (f. 149-164) w 2 poł. 9 w. (Holder).
Ręka z f. 100b-106a jest prawdopodobnie ręką Iroszkota, a na f. 106a-148b napisany jest ręką
iryjską. Kodeks był skopiowany z uncjalnego wzorca włoskiego z 5-6 w. (Frede). Bischoff
zaprzecza istnienie jakichkolwiek śladów iyjskich w piśmie. Lit. BKFH,1, nr 1648; A.
Holder, Die Reichenauer, 1, s. 303nn, 670; A. Souter, Pelagius's, s. 201nn; J. F. Kenney, The
Sources, s. 200-2; H. J. Frede, Pelagius, der irische Paulustext, Sedulis Scottus, Freiburg
1961; L. Bieler, La transmission des Peres, s. 79.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 132, (f. 18), Sacramentarium [palimpsest], Irlandia [Reichenau],
saec. VIII.
K. Użyto insularnego pergaminu, insularne liniowanie. P. Napisany w iryjskiej majuskule.
Lit. CLA, VIII, 1083; CLLA, 110.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 132, (ff. 86, 91-92, 97-99), Daniel versionis antehieronymianae
[palimpsest], Irlandia [Reichenau], saec. VIII.
K. Użyto insularnego pergaminu. P. Napisany w iryjskiej majuskule. Lit. CLA, VIII, 1084.

735
KARLSRUHE, BLB, Aug. 132, Priscianus: Institutiones [palimpsest] (ff. 107), pół. -wsch.
Francja(?) (Bischoff); Irlandia(?), Reichenau(?); zach. Francja, okolice Laon-Soissons
(Bischoff) [Reichenau], saec. IXmed (Lowe, Bischoff); IX, 1/2 (Autenrieth).
K. Użyto insularnego pergaminu. P. Napisany w iryjskiej minuskule i półuncjale przez tego
samego skrybę, który pracował przy Aug. 195. Łacińskie i iryjskie glosy, które pochodzą z
ręki glosatora Aug. 167. Napisany na dziele iryjskim z 8 w. powstałym chyba w Irlandii.
Pochodzi z tego samego skryptorium co St. Paul im Lavanntal, 86 a 1 (Bischoff). Lit.
BKFH,1, nr 1656; A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 325n, 674; H. Zimmer, Glossae
hibernicae, s. XXI; CLA, VIII, 1083; M. Draak, Construe Marks, s. 262nn; B. Bischoff,
MS,3, s. 48; J. Autenrieth, Insulare, s. 156; taż, Irische, s. 905n.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 141, (f. 1-26), Explanatio brevis in epistulas Pauli, poł. -zach.
Niemcy, Reichenau(?) [Reichenau], saec. IX,3/3.
P. Skopiowany dwiema rękoma z iryjskiego wzorca na co wskazuje m. in. użycie w tytule
słowa 'orditur'. Liczne abrewiacje insularne i ligatury mi, ni. Lit. BKFH,1, nr 1662.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 167, (f. 34), Sacramentarium (palimpsest), Irlandia [Reichenau],
saec. VIII.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Iryjska majuskuła. Lit. CLA, VIII, 1085; CLLA,
111; H. M. Bannister, Some Recently Discovered Fragments of Irish Sacramentaries, JTS,
5(1903), s. 51nn.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 195, (f. lv, 37v, 38r), Carmina, (?) [(?)], saec. IXin.
K. (?). P. Napisany iryjskim pismem (Kenney), a według Holdera iryjsko-kontynentalnym.
Lit. A. Holder, Die Reichenauer, 1, s. 439; J. F. Kenney, The Sources, nr 524; M. Lapidge, R.
Sharpe, A Bibliography of Celtic-Latin, s. 198.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 195, (ff. 3, 5-8), Psalterium Gallicanum (palimpsest), Irlandia(?)
[Reichenau], saec. VIII, 1/2.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Zwarta iryjska majuskuła. Lit. CLA, VIII, 1088;
A. Dold, Liturgie-Fragmente aus der beiden Palimpsesten Cod. Aug. CXCV und Clm. 14429,
RB, 38(1926), s. 272-87; B. Bischoff, MS, 3, s. 47-50; J. Autenrieth, Insulare, s. 156.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 195, (f. 32, 34, 39, 40, 42), Antiphonarium (Gamber)
[palimpsest], Irlandia(?) [Reichenau], saec. VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Iryjska minuskułą. Lit. CLA, VIII, 1090; CLLA,
162.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 195, (f. 19), Liturgia sabbati sancti [palimpsest],
Antiphonarium? (Gamber), Irlandia(?) [Reichenau], saec. VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Iryjska majuskuła. Lit. CLA, VIII, 1089; CLLA,
160.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 195, Augustinus: De quantitate animae; Soliloquia (ff. 47), pół. -
zach. Francja(?) (Bischoff) - BKFH); zach. Francja; Laon-Soissons (Bischoff) [Reichenau],
saec. IXmed (Bischoff, Holder); IXin (Dold).
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Iryjska minuskułą, ta sama co w Aug. 132 i w
167). Na f. 42v-r karolińska minuskułą z insularnymi abrewiacjami (Lindsay). Na f. 38r
wpisany iryjską ręką wiersz dla Drogo, bpa Metzu (826-55). Iryjskie glosy (Holder). Iryjska

736
minuskułą i półuncjała. Dwa wiersze f. lv autorstwa Dungala i f. 38r 'Trogo carissimus nobis'
napisane zostały ręką Iryjczyka wykazującego wpływy karolińskie. Na f. 37v-38r wtręty w
minuskule karolińskiej. Rękopis powstał w tym samym skryptorium co napisany w dużej
części tą samą ręką Karlsruhe, BLB, Aug. 132 i również iryjski Aug. 167, a także
przypuszczalnie Laon, BM, 26 (f. A, B, C) (Bischoff - BKFH). Pochodzi z tego samego
skryptorium co St. Paul im Lavanntal, 86 a 1 (Bischoff). Lit. BKFH,1, nr 1692; A. Holder,
Die Reichenauer, 1, s. 686n; CLA, VIII, 1088; W. M. Lindsay, Early Irish, s. 57n; A. Dold,
Liturgie-Fragmente aus dem beiden Palimpsesten Cod. Aug. CXCV und Clm. 14429, RB,
38(1926), s. 273-87; B. Bischoff, MS,1, s. 203, 231; MS,2, s. 52; MS,3, s. 48, 50, 54; CSEL,
89, 1986, ed. W. Hörmann, s. XVII.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 195, (f. 35), Antiphonarium? [palimpsest], Irlandia(?) (Lowe,
Gamber) [Reichenau], saec. VIII.
K. (?). P. Napisany iryjską minuskułą. Tekst należy do tradycji iryjskiej. Lit. CLA, VIII,
1092; CLLA, 154; M. McNamara, Celtic Scriptures, s. 435.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 227, Augustinus: In Ioannis epistulam ad Parthos; Leo M. :

Sermones; Sedulis: Carmen paschale (ff. 254), poł. -zach. Niemcy (Bischoff); Reichenau
[Reichenau], saec. IX,3/3 (Bischoff); IX,2/2.
P. Tekst należy do tradycji iryjskiej. Lit. BKFH,1, nr 1718; R. Sharpe, An Irish Textual Critic
and the Carmen paschale of Sedulius: Colman's Letter Feradach, The Journal of Medieval
Latin, 2(1992), s. 53.

KARLSRUHE, BLB, Aug. 233, (ff. 1-40), Anonymuos: Commentarius in epistulas

canonicas, Reichenau (Bischoff) [Reichenau], saec. IX, 1/3 (Bischoff); IXin.
P. Insularny wzorzec widoczny jest w przejętej z niego ornamentyce. W/g Bielera wzorzec
był prawdopodobnie iryjski. Tekst należy do tradycji iryjskiej. Bezpośrednim wzorcem nie
był rękopis iryjski. Pojawiają się 2 iryjskie glosy skopiowane z wzorca (McNally). Tekst
komentarza powstał ok. 680-690 roku w Irlandii (Kelly). Lit. BKFH,1, nr 1721; A. Holder,
Die Reichenauer, 1, s. 53Inn, 696; B. Bischoff, MS,1, s. 266; L. Bieler, Transmission des
Peres, s. 79; CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. VII, 131; CCSL, 108C, 1974, ed. J. F.
Kelly, s. XII; J. Autenrieth, Insulare, s. 152; J. F. Kelly A Catalogue II, s. 430.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 17, Sacramentarium, (?) [Reichenau], saec. Vlllex-
IX, 1/2 (Holder); IXin (Gamber).
K. (?). P. Napisany iryjskim pismem (Holder). Sakramentarz jest iryjskiej proweniencji
(Gamber). Lit. A. Holder, Die Reichenauer, 2, s. 37Inn, 731; CLLA, 121.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 18, Antiphonarium, Irlandia [Reichenau], saec. VIII;
IXin (Holder).
K. (?). P. Napisany iryjską majuskułą. Lit. CLA, VIII, 1116; A. Holder, Die Reichenauer, 2,
s. 376n, 731; CLLA, 163.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 19, Sacramentarium (Orationes-Lowe), Irlandia lub

iryjskie centrum na kontynencie [Reichenau], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Iryjska minuskułą (majuskuła z elementami minuskuły -
Lowe). Występuje konfuzja s-ss i akcenty ponad monosylabami. Pojawiają się interlineame
zapiski iryjską minuskułą z 9 w. Lit. CLA, VIII, 1117; A. Holder, Die Reichenauer,2, s. 379n,

737
731; K. Gamber, CLLA, 112; G. MacNiocaill, Fragments d'un coutumier monastique
irlandais du VIIIe-IXe siecle, Scriptorium, 15(1961), s. 228nn; B. Bischoff, MS,3, s. 50.

KARLSRUHE, BLB, Aug. fragm. 20, Consuetudines monasticae (f. 7), Irlandia, Tallaght(?)
[Reichenau], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie zostało dokonane prawdopodobnie po złożeniu składek. P. Napisany iryjską
majuskułą przechodzącą w minuskułę. Być może ta sama ręka pracowała przy Stowe Missal
[CLA, II, 268], Lit. CLA, VIII, 1118; A. Holder, Die Reichenauer,2, s. 380, 731; G.
Baesecke, Der Vocabularius, s. 18, Taf. 44(f. lv); G. MacNiocaill, Fragments d'un coutumier
monastique irlandais du VIIIe-IXe siecle, Scriptorium, 15(1961), s. 228nn, pl. 22.

KASSEL, GHB, theol. fol. 22, Hieronymus in prophetas minores (ff. 38), Irlandia [Fulda],
saec. VIII; VIII,2/2 (Wiedemann); Vlllex (Broszinski).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, które tworzą również quiniony. P. Iryjską minuskułą kilku
rąk. Kilka probationes pennae w insularnej minuskule z końca 8 wieku. Insularne abrewiacje.
Występuje konfuzja o-u, s-ss, i-ii. Lindsay widział anglosaską minuskułę. Być może ten
rękopis poszeszedł przez ręce anglosaskie (Broszinski). Nagłówek napisany jest fuldjską
kapitałą ozdobną z 9 w. (Wiedemann). Lit. CLA, VIII, 1135; K. Wiedemann, Manuscripta, s.
27; W. M. Lindsay, Norae, s. 451; CCSL, 76(1969), ed. M. Adriaen s. VIII; H. Spilling,
Angelsächsische, s. 51, 76; taż, Irische, s. 892; T. J. Brown, The Irish Element, s. 116; H.
Broszinski, Kasseler Handschriftenschätze, Kassel 1985, s. 53nn, Abb (f. 15r); Fuldische
Handschriften aus Hessen [H. Broszinski], s. 34, il. (f. 15r); H. De Sainte Marie, Le
commentaire sur Jonas de Jerome edite par Yves Marie Duval, RB, 99(1989), s. 224n; K.
Gugel, Welche erhaltenen, s. 34.

KASSEL, LB, theol. qu. 170, + Mus. qu. 77/2-6, 8-10, 12-14, Anonymi Scotti commentarius
in evangelium Marti (ff 28), poł. Niemcy(?) [(?)], saec. ok. IX,2/4.
P. Napisany kilkoma rękoma w minuskule z bardzo długimi descendencjami i ascendencjami.
Insularne abrewiacje oraz suspensje słów biblijnych. Objaśnienia wpisane są w języku
staroiryjskim. Lit. BKFH,1, nr 1831.

KLOSTERNEUBURG, Stiftsbibliothek, 848, (f. 3-154), Glossae 'Abavus', Salzburg

[Salzburg], saec. ok. 820.
P. Jest skopiowany z napisanego w St. Amand Wien ÖNB, 89, którego przejęto wiele cech.
Pośród kilku rąk pojawia się takie samo niekształtne pismo jak w Wolfenbüttel 532, który
został napisany przez skrybę podpisanego na f. 54r: 'secundus caluus scripsif. Imię Secundus
występuje w księdze konfrateryjnej z Salzburga i może być odpowiednikiem iryjskiego
imienia 'mael'. W piśmie nie ma żadnych symptomów iryjskich (Bischoff). Lit. BKFH,1, nr
1853; SSBK,2, s. 135n, 148n.

KOLMAR, BM, 444, Rituale (Lowe), Sacramentarium (Gamber) (f 1), Irlandia [Murbach],
saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Iryjską majuskuła i czerwono opunktowane inicjały.
Akcenty umieszczone ponad monosylabami i końcówkami -is. Występuje konfuzja s-ss
(Lowe). Jeden z inicjałów jest historyzujący (Netzer). Podobne fragmenty liturgiczne znajdują
się we fragmentach w Paris, BN, lat. 9488 (Huglo). Lit. CLA, VI, 757; CLLA, 108, Supp. ; L.
Brou, Le fragment liturgique Colmar 144, reste d'une pontifical irlandais du Vllle siecle,

738
Bulletin de litterature ecclesiastique, 1955, s. 65-71; K. Gamber, Irische Liturgiebücher und
ihre Verbreitung, s. 539; M. Huglo, Les fragments d'Echtemach, s. 149; N. Netzer, Cultural, s.
53.

KÖLN, Dombibl. 35, Hieronymus: Epistulae, al. (ff. 265), Salzburg (Bischoff); Salzburg
bądź okolice (Lowe); Mondsee (Hsscensus) [Köln od pocz 9 wieku], saec. VIII/IX (za Arno)
(Lowe, Bischoff); ok. 800 (Hsscensus).
P. Liczne abrewiacje insularne. Jeden inicjał (S, f. 183r) jest czerwono opunktowany.
Insularne forma dla ligatury 'ti' (Lowe). Insularne abrewiacje pochodzą z iryjskiego wzorca
(Bischoff). Napisany przez przynajmniej 8 rąk (Hsscensus). Lit. CLA, VIII, 1146; BKFH,1,
nr 1881; SSBK,2, s. 93, Taf. 5a; B. Bischoff, MS,1, s. 90; Handschriftencensus Rheinland, s.
592n.

KÖLN, Historisches Archiv, Handschriftenbruchstücke, GB Kasten B Nr 148, 148a,

Caesarius Arelatensis: Homiliae (ff. 2), Irlandia(?) bądź iryjskie centrum na kontynencie
[(?)], saec. VII-VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Iryjska majuskuła. Lit. CLA, VIII, 1169; T. J. Brown, The
Irish Element, s. 105.

LAON, BM, 24, Iohannes Scottus: Epistoła ad Winibertus, Lotaryngia (Contreni) [Laon],
saec. IXmed.
P. Napisany iryjskim pismem (Bischoff). Napisany przez Jana Szkota (Contreni). Lit. B.
Bischoff, MS,3, s. 51; J. J. Contreni, The Cathedral, s. 84nn; tenże, A propos de quelques, s.
9nn; O. Szerwiniack, Un commentaire hiberno-latin, s. 35.

LAON, BM, 26, Cassiodorus in psalmos (f. 1), Irlandia(?) (Bischoff); Laon (Lindsay) [Laon],
saec. IX (Bischoff); IX, 1/2 (Contreni); IXin (Lindsay).
K. (?) P. Pismo jest anglosaskie (CGD). Iryjskie pismo kilku skrybów i staroiryjskie
marginalia. Lit. CGD, 1, s. 65; W. M. Lindsay, Notae, s. 100, 118, 458; K. Meyer, Neu
aufgefundene altirische Glossen, ZCP, 8(1912), s. 175-7; W. M. Lindsay, Collectanea, s. 25;
B. Bischoff, MS,1, s. 112; MS,2 s. 257; MS,3, s. 49, 51; J. J. Contreni, The Cathedral School,
s. 37nn, 93; tenże,The Irish 'Colony' at Laon, s. 62.

LAON, BM, 50, Lathcen: Ecloga Gregorii Moralia in lob (ff. 185), pół. -wsch. Francja,
skryptorium z iryjskimi wpływami [Laon], saec. VIII/IX.
P. Wczesna minuskuła karolińska z wpływami insularnymi. Insularne abrewiacje. Inicjały są
w stylu insularnym, czerwono opunktowane. Akcenty umieszczone są ponad monosylabami
(Lowe). Skopiowany bezpośrednio z iryjskiego wzorca. Rękopis czytany był przez Marcina
Szkota z Laon (Contreni). Lit. CLA, VI, 763; J. J. Contreni, The Cathedral School, s. 39;
tenże, The Irish 'Colony' at Laon, s. 64.

LAON, BM, 55, (f. A, B), carminaG); Augustinus: De quantitate animae, Laon(?) [Laon],
saec. IXex.
P. Napisany iryjskim pismem. Na górnym marginesie znajduje się wiersz opiewający śmierć
Iroszkota Cathasacha z Laon (Contreni). Lit. J. J. Contreni, The Irish 'Colony' at Laon, s. 61;
B. Bischoff, E. Jeauneau, Ein neuer Text aus der Gedankenwelt des Johannes Scottus, [w:]
Jean Scot Erigene et l'histoire, s. 109-116.

739
LAON, BM, 81, Iohannes Scottus: Commentarius in IV evangelia, Laon(?) [Laon], saec.
IX,2/2.
P. Napisany minuskułą karolińską z autorskimi korekcjami Jana Szkota (Bishop). Lit. T. A.
M. Bishop, Autographa of John the Scot, s. 89n; E. Jeauneau, SC, 180, s. 94nn; J. F. Kelly,
Catalogue II, s. 420.

LAON, BM, 336, Concilium Aquisgranense (ff77), (?) [Laon], saec. IX,2/2.
P. Składki numerowane są przy pomocy liter w kapitale, które są opunktowane w różnych
kolorach. W notach marginalnych pojawia się pismo Marcina Szkota. Lit. J. J. Contreni, The
Cathedral School, s. 55, 47.

LAON, BM, 444, Glossarium graeco-latinum (ff. 319), Laon [St. Germain, potem Laon,
Notre-Dame], saec. IX,3/4.
P. Główna część glosariusza jest niebezpośrednią kopią z London, Harley 5792 (Berschin).
Rękopis służył za podręcznik do greki. Zawiera notatki i poezję pochodzące z ręki Marcina
Szkota. Sam glosariusz kopiowany był przez kontynentalnego skrybę, który nie rozumiał
staroiryjskich numeracji składek znajdujących się we wzorcu (Contreni). Lit. CGD, 1, s.
234n, tab. (s. 234); B. Bischoff, MS,3, s. J. J. Contreni, The Cathedral, s. 66nn, 96nn; tenże,
The Irish 'Colony' at Laon, s. 64; W. Berschin, Greek Elements, s. 89n, pl. 3(f310v); M.
Lapidge, Autographs, s. 124.

LAON, BM, 447, Isidorus: Etymologiae (ff. 202), Mainz (Bischoff) [Laon], saec. IX,2/4.
K. (?). P. Staroiryjskie glosy zostały wpisane ręką moguncką z 2 ćw. 9 w. Nie pochodzą od
Ira Probusa jak sądzi Contreni -zdaniem Bischoffa Contreni się myli. W dalszych
publikacjach Contreni podtrzymuje swoje stanowisko. Notatki pojawiające się na
marginesach nie pochodzą od Marcina Szkota. Rękopis mógł dostać się do Laon poprzez
Probusa (Contreni). Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 42n; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 6; J. J.
Contreni, A propos de quelques manuscrits, s. 14; tenże, The Cathedral School, s. 45, 92;
tenże, The Egyptian Origins, s. 53; B. Merlette, Ecole et biblioteques ä Laon du declin de
l'antiquite au developpement de l'universite, [w:] Actes du 95e Congres National des Societes
Savantes, Reims 1970, Section de philologie et d’histoire jusqu'a 1610, t. 1, Paris 1975, s. 31;
H. Spilling, Irische, s. 882; J. F. Hanselmann, Der Codex Vat. Pal. lat. 289, s. 82; J. F. Kelly,
A Catalogue I, s. 553.

LAON, BM, 468, Vergil; Servius; Glossarium (ff. 61), Laon [Laon, Notre-Dame], saec.
IX,3/4.
P. Napisany zasadniczo przez jednego skrybę, ale z bardzo wieloma wtrętami Marcina
Szkota. Skryba używa iryjskich abrewiacji dla 'et' i 'enim', ale w sposób niezbyt swobodny,
tak że Marcin poprawiał po nim abrewiacje. W ortografii rękopisu, starannie skorygowanej
przez Marcina, pojawiają się jego tendencje do italizowania. W miejscach, gdzie skryba nie
mógł odczytać tekstu zostawiał wolne miejsce, które potem uzupełniał Marcin (ok. 800
przypadków). We wzorcu napisany pismem kontynentalnym, który pochodził ze skryptorium
w Soissons, znajdowały się iryjskie abrewiacje i noty tyrońskie - te ostatnie sprawiały spore
trudności skrybie. W piśmie głównego skryby niektóre litery przejawją insularne formy.
Pismo Marcina jest karolińską minuskułą zdradzającą wpływy iryjskie. Jedynie jego
marginalny wpis na f. 57v 'gratis' jest bardziej insularny niż karoliński. Generalnie noty
marginalne przejawiają więcej cech insularnych w piśmie (insularne 'r' i 's'), niż jego
interwencje w tekst główny. Marcin operuje swobodnie insularnymi i karolińskimi
abrewiacjami. Pojawiają się słowa starogórnoniemieckie. Lit. CGD, 1, s. 250; J. J. Contreni,

740
The Cathedral, s. 39, 67nn; R. Hofman, Some New Facts, s. 198; D. Ganz, Codex
Laudunensis 468, Peritia, 4(1985), s. 360-70; M. Lapidge, Autographs, s. 124.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 67, Priscianus: Ars grammatica (ff. 218), Iryjskie
skryptorium kontynentalne (Lieftinck); Irlandia, Armagh(?) (Vlierden) [Soissons(?) w 9 w.
(Vlierden); Egmond w 11 w. ], saec. IX (Micheli); 836 (Lindsay); 838 (Lieftinck.
K. (?). P. Iryjska minuskuła kilku skrybów, w której widać wpływy kontynentalne (Lindsay).
Jeden ze skrybów się podpisał: 'Dubthach hos versus transcripsit tempore parvo. Indulge
lector que mala scripta vides'. Podobny wpis znajduje się w Bern, 363 i bamberskim
kryptogramie, ale identyfikacja jest niepewna (Bischoff). Ręka Jana Szkota pojawia się w
korekturach i marginalych przekładach z greki (Bischoff, cyt. za Bishopem). Za
kontynentalną proweniencją przemawia używanie ligatury 'sf. Również w abrewiacjach
widoczny jest wpływ kontynentalny, np. 'autem', 'per' i 'est' występuje w obu formach
(Lieftinck). Lit. Codices manuscripti, III, s. 33; G. I. Lieftinck, Manuscrits dates, t. 1,
Amsterdam 1964, s. 73n, pl. 1 l-15(f. 7v, lOr, 47r, 146v, 194r, 207v); E. H. Zimmermann, s.
25ln, Taf. 208; H. Zimmer, Glossae hibernicae, s. XXIn; T. H. Ohlgren, Insular, s. 57; W. M.
Lindsay, Early Irish Minuscule, s. 36nn; tenże, Notae, s. 459; G. L. Micheli, L'enluminure, s.
41, 129; B. Bischoff, MS,3, s. 44, 52; M. Draak, Construe Marks, s. 262nn; T. A. M. Bishop,
Autographa of John the Scot, s. 94; P. E. Dutton, Evidence that Dubtach's Priscian Codex
once belonged to Eriugena, [w:] From Athens to Chartres. Neoplatonism and Medieval
Thought. Studies in Honour of E. Jeauneau, ed. H. J. Westra, Leiden 1992, s. 15-45; M. van
Vlierden, Willibrord, nr 88, il. (f. 23v).

LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 88, De nuptiis Philologiae et Mercurii (ff 182), Laon
[Gand, St. Peter], saec. IXmed (Contreni); XI (Dick).
K. (?) P. Tekst kopiowany był z insularnego wzorca (Dick). Bischoff zidentyfikował rękę
Jana Szkota w glosach i notach marginalnych. Oprócz ręki Jana Szkota pojawiją się w glosach
jeszcze dwie ręce: iryjska i karolińska (Leonardi). Lit. Codices manuscripti, III, s. 46; J. G.
Preaux, Le commentaire de Martin de Laon sur l'oeuvre de Martianus Capella, Latomus,
12(1953), s. 437-59; A. Verhulst, L'activite et la calligraphie du scriptorium de abbaye Saint-
Pierre-au-Mont-Blandin de Gand ä l’epoque de l'abbe Wichard, Scriptorium, 11(1957), s. 44,
pl. 5(f. 2v); I. P. Sheldon-Williams, Eriugena's Greek Sources, [w:] The Mind of Eriugena, ed.
J. J. O'Meara, L. Bieler, Dublin 1973, s. 7; J. J. Contreni, A propos de quelques manuscrits, s.
11; tenże, The Irish 'Colony' at Laon, s. 60; C. Leonardi, Glosse eriugeniane ä Marziano
Capella in un codice leidense, [w:] Jean Scot Erigene et l'histoire, Paris 1977, s. 171-182;
Martianus Capella, ed. A. Dick, cur. J. Preaux, Stuttgart 1978, s. VIII, XIII, pl. 2v).

LEIDEN, Rijksuniversiteit, BPL, 2391, a, Boethius: Institutione arithmetica, (?) (Draake);

Irlandia (Korhammer) [@], saec. IX.
K. (?). P. Występują glosy syntaktyczne grupy L w/g Korhammera. Lit. M. Draak, A Leyden
Boethius-Fragment with Old-Irish Glosses, Communications of the Royal Netherl. Acad.
New. Ser. vol. 11, nr 3, Amsterdam 1948; tenże, Construe Marks, s. 262n, 279nn; M.
Korhammer, Mittelalterliche Konstruktionshilfen, s. 55.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Burm. Q, 3, Commentarii on Virgilis Aeneidae, pół. -wsch.

Francja, St. Amand(?); skryptorium z wpływami iryjskimi; [@], saec. IX.
P. Zob. Valenciennes 412. Lit. W. Koehler, Die Denkmäler, s. 64; J. Porcher, Les manuscrits
enluminure, s. 42; B. Bischoff, MS,3, s. 53; T. Klein, Studien zur Wechselbeziehung, s. 57;
M. -P. Dion, Le scriptorium, s. 37.

741
LEIDEN, Rijksuniversiteit, lat. 67, D (ff. 13, 14), Lectionarium Officii, Irlandia bądź
iryjskie centrum na kontynencie [Francja], saec. VIII/IX.
K. Użyto vellum, metody liniowania nie można ustalić. P. Napisany iryjską majuskułą. Lit.
CLA, X, 1574.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 67, (f. 3nn), Sedulius Scottus: Commentarius in
Prisciani Institutiones; Priscianus: opus aliquot, Reims (Bischoff) [St. Gallen], saec. 838.
K. (?). P. Na f. 23 wpis: 'Ora meos fratrem libros quemcumque legentem. rete rogans domium
esse mei memorem' -według Meyiera jest to wpis bibliotekarza. Subskrypcja 'Dubtach'. Lit.
K. A. Meyier, Codices, 1, s. 130nn, tab. 3Ob(f. 17r); W. M. Lindsay, Early Irish, s. 36n; L.
Gougaud, Les scribes monastiques, s. 295; M. Lapidge, R. Sharpe, A Bibliography of Celtic-
Latin, s. 199; M. van Vlierden, Willibrord en het begin van Nederland, Utrecht 1995, s. 101.

LEIDEN, Rijksuniversiteit, Voss. lat. F. 79, + PARIS, BN, lat. 1750 (f. 1-139) [Mostert
zestawia z f. 159-175], Commentarius abreviatus in Aeneidem servii Danielis; Iunius
Philargyrius: Commentarium in Buculica et Georgica, Fleury(?) (Meyier); Fleury (Edden,
Marshall) [Fleury (Meyier); Fleury(?) (Mostert)], saec. IX,2/2 (Meyier); IXex (Edden,
Marshall).
K. (?). P. Iryjskie wpływy na pismo. Kodeks z Leiden jest kontynuacją tego z Paryża
(Edden). Pojawia się insularna ortografia (Beeson). . Lit. K. A. Meyier, Codices, 1, s. 171nn,
tab. 4a(f. 6v); C. H. Beeson, Insular Symptoms, s. 90; V. Edden, Early Manuscripts, s. 21, 25;
Texts and Transmission, [P. K. Marshall], s. 387; M. Mostert, The Library, s. 93n, 202.

LONDON, Brit. Lib. Cotton Nero A. II (f. 14-45), Theologica et varia; Cursus scottorum,
Verona(?), pół. Włochy; Nonantola(?) (Bischoff) [(?)], saec. VIII/IX.
P. Kodeks jest kopią iryjskiego wzorca napisanego w 767 roku. Inicjały zdradzają wpływy
insularne (Lowe). Tekstualnie pokrewny jest London BL, Arundel 213 (Bischoff). Lit. CLA,
II, 186; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 66; W. Levison, England, s. 305n; LsK, 115; B. Bischoff,
MS,3, s. 33; tenże, Manoscritti Nonatolani, s. 111; A. Angenedt, Monachi peregrini, s. 71n; P.
Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258.

LONDON, Brit. Lib. Egerton, 609, Evangeliar (ff. 103), Bretania, skryptorium z wpływami
celtyckimi (Koehler, Fischer, Micheli); Tours (Rand) [Tours, Marmoutier], saec. IXin
(Alexander); IX, 1/2 (Fischer); IXmed lub później (Rand).
K. (?). P. Skopiowany z iryjskiego wzorca. Tekst należy do tradycji iryjskiej. W/g Randa
pismo wykazuje wpływy insularne, zapewne dzieło Iroszkota, który przejął styl pisarski z
Tours. Iryjskie abrewiacje i ornamentyka. Według Glunza tekst jest całkowicie iryjskiej
proweniencji. Rękopis wykazuje podobieństwo do BN, nouv. acq. 1587, a w tablicach
kanonów widoczne są wpływy z Tours (McGurk). Lit. E. K. Rand, A Survey, vol. 1, s. 166n;
W. Koehler, rec. E. K. Rand, A Survey, s. 326; W. M. Lindsay, Notae, s. 20, 461; H. Glunz,
Britannien und Bibeltext, s. 14; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 97n, pl. 140, 143(f. 78rv); B.
Fischer, Bibeltext, s. 175; J. J. G. Alexander, Insular, s. 79; P. McGurk, The Gospel Book in
Celtic Lands, s. 176 M. McNamara, The Text of the Latin Bible, s. 20; J. -L. Deuffic, La
production manuscrit, s. 301.

LONDON, Brit. Lib. Harley, 5041, (ff. 79-100), Vita s. Fursei, pół. -wsch. Francja (Lowe);
okolice Peronne (Bischoff); w pobliżu Corbie (McKitterick) [(?)], saec. Vlllex.
P. Kopia iryjskiego wzorca (Bischoff). Prawdopodobnie pochodzi z tego samego skryptorium
co Vat. Reg. lat. 11 i 257 jak sugerują podobieństwa w sposobie liniowania (Lowe). Lit.

742
CLA, II, 202b; B. Bischoff, MS,2, s. 322, MS,3, s. 12, 41; R. McKitterick, The Scriptoria of
Merovingian, s. 206; taż, The Diffusion, s. 408.

LONDON, Brit. Lib. Royal, 1, A. XVIII, Evangeliarum, Francja, tereny nad Loarą
(Micheli); kontynent (McNamara) [Canterbury], saec. IXin; VIII/IX (Micheli).
K. (?). P. Napisany przez iryjskiego skrybę we francuskim skryptorium z silnymi wpływami
insularnymi (Micheli). Tekst nawiązuje do tradycji iryjskiej (McNamara). Lowe nie notuje
tego rękopisu. Lit. G. L. Micheli, L’enluminure, s. 100, pl. 148(f. 162r); M. McNamara, The
Text of the Latin Bible, s. 20.

LONDON, Brit. Lib. Royal, 15, A XXXIII, Commentarius in Martianus Capella, Reims
[Reims], saec. IX.
P. Zawiera 'Commentum Duncant pontificis Hiberniensis, quod contulit suis discipulis in
monasterio sancti Remigii docens super astrologia Capelle Varronis Martiani' - wpis pochodzi
z ręki skryby. Lit. L. Traube, VuA,3, s. 155.

LYON, Bibliotheque de la ville, 447, (376), Interpretationes vel responsiones tam de veteri
quam novi testamenti, @ [@], saec. IX (Bischoff).
P. Tekst jest proweniencji iryjskiej i podobny jest do BN, lat. 11561 i Clm. 14426 (McNally).
Lit. B. Bischoff, MS,1, s. 231; CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. 211; R. McNally,The
Pseudo-Isidorian 'De vetere et novo Testamento questiones', Traditio, 19(1963), s. 40.

METZ, BM, 236, (f. 143-206), Colectio canonum Dacheriana, Nadrenia(?) [Metz, St.
Arnulf], saec. VIII/IX (Bischoff, Mordek); IXin (Lowe).
K. (?). P. Rękopis pochodzi ze skryptorium z wpływami iryjskimi (Reynolds). Rękopis nie
jest notowany w CLA. Lit. CGD, 5, s. 103; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 162n,
262; R. E. Reynolds, s. 111.

METZ, Grand Seminaire, Ms, 1, (f. 1-79), Adamnanus: Vita s. Columbae, Reims (Bieler)
[Metz; St. Mihiel (Leclercq)], saec. IX (Bieler).
K. (?). P. Według Bielera rękopis jest bezpośrednią kopią z Schaffhausen, Gen. 1. Został
napisany 1 ręką (Leclercq). Lit. Adomnän's Life of Columba, ed. A. O. Anderson, M. O.
Anderson, Edinburgh-London 1961, 2 poprawione wyd. Oxford 1991, s. lv; L. Bieler, rec.
[w:] Irish Historical Studies, 13(1962), s. 175-84; J. Leclercq, Un recueil d'hagiographie
Colombanienne, AB, 73(1955), s. 193-6.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana A. 138, sup. Ezechiel; Priscianus, (?); Bobbio

(Bischoff); Włochy (Jordan-Wool) [Bobbio], saec. VII.
P. Na f. 4r (przy Priscianie) znajduje się 9 glos iryjskich (Jordan-Wool). Lit. CLA, III, 307;
H. Zimmer, Glossae hibernicae, Supp. s. 3; L. Jordan, s. Wool, Inventory of Western
Manuscripts, p. 1, s. 61n; B. Bischoff, MS,3, s. 40.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana B. 102, sup. Dungali responsa adversus perversas

Claudii Taurinensis sententias (ff. 72), St. Denis (Bischoff) [Bobbio], saec. IX, 1/4 (Bischoff).
K. (?). P. Kodeks był w posiadaniu Dungala. Istnieje pewne podobieństwo w piśmie do
dodatków z Milano D. 36 sup. (pismo francuskie z wpływami insularnymi) i do Vaticano
Reg. 200 (Vezin). Widoczne są wpływy insularne na ornamentykę m. in. czerwone
opunktowanie (Themelly). Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 230; M. Ferrari, In Papia, s. linn; J. F.
Kelly, A Catalogue I, s. 551; J. Vezin, Observations sur 1'origine, s. 128; A. Themelly, In
codice bobbiese, s. 157nn, fig. 16 (f. 71v).

743
MILANO, Biblioteca Ambrosiana C. 5, inf. Orationale [Antyfonarz z Bangor] (ff. 36),
Irlandia, Bangor [Bobbio], saec. Vllex (680-691).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Iryjska minuskułą kilku rąk. Pojawiają się akcenty nad
monosylabami i końcówkami -is. Rzadkie abrewiacje insularne. Występuje konfuzja s-ss.
Inicjały są typowo iryjskie (Lowe). Pismo iryjskie wykazuje wpływy kontynentalne
(Steffens). Lit. CLA, 111,311.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana C. 26, sup. Basilius: Regula (ff. 50), Bobbio [Bobbio],
saec. Vllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: pergamin jest prawdopodobnie insularny, nakłucia na
obu marginesach i liniowanie przed złożeniem składek, które tworzą również quiniony. P.
Iryjska majuskuła przechodząca w minuskułę pochodząca z ręki niewprawnego skryby,
nienawykłego do iryjskich zwyczajów. Insularne inicjały. Akcenty występują ponad
monosylabami. Tylko korektor używa insularnego 'autem' (Lowe). Napisany anglosaską
majuskułą. Pojawia się konfuzja s-ss, is-iis (Zelzer). Lit. CLA, III, 312; M. L. Gengaro, G. V.
Guglielmetti, Inventario dei codici decorati e miniati (secc. VII-XIII) della Biblioteca
Ambrosiana, Firenze 1968, s. 5n, tav. 4; B. Bischoff, MS,1, s. 180; CSEL, 86, 1986, ed. K.
Zelzer, s. XVII.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana C. 74, sup. Venantius Fortunatus: Carmina et epistolae,

Vita s. Martini; Paulinus Nolanus: Carmina etc. (ff. 141), St. Denis (Bischoff, Vezin); pół.
Francja, Reims(?) (Glauche) [Bobbio], saec. IX,1/4 (Bischoff).
K. Karty w ostatniej składce ułożone są na wzórinsularny naprzemiennymi stronami (Vezin).
P. Kodeks należy do darów Dungala dla Bobbio. Foliały l-28v napisane są pismem
insularnym, które Bischoff identyfikuje jako autograf Dungala. U innej ręki widać insularne
wpływy w inicjałach. 3 ręka jest podobna do kodeksu London, BL, Harley 208 i Paris, BN,
nouv. acq. lat. 1096 z listami Dungala i Alcuina. Ręka z f. 104-108 pracowała przy Milano,
Ambros. A. 135 inf. i Torino, F. II. 17 (Vezin). Lit. M. Ferrari, In Papia, s. 35nn; J. Vezin,
Observations sur 1'origine, s. 135n; G. Glauche, Schullektüre im Mittelalter, München 1970, s.
3Inn; M. Lapidge, Autographs, s. 123.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana C. 301, inf. Commentarius in psalmos (ff. 146), Irlandia,
Bangor lub Leinster [Bobbio], saec. VIII/IX.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Iryjska minuskułą. Występuje konfuzja s-ss, i-ii. Akcenty
są umiejscowione ponad monosylabami i końcówkami -is. Używa się greckiej litery dla 'ps'.
Na f. 146v wpis skryby: 'Finit amen+diarmait+scripsit orate pro illo peccatore'. Zdaniem
Bischoffa kodeks był wzorcem dla Torino F. IV. 1 Fasc. 5+6. Zawiera iryjskie glosy, które
pochodzą z ok. 825 roku (Coninck). Występują glosy syntaktyczne typu 1 i S w/g
Korhammera. Lit. CLA, III, 326; D. G. Morin, Le liber s. Columbani in psalmos et un
manuscrit Ambros. C. 301 inf. , RB, 38(1926), s. 164-77; The Commentary on the Psalms
with glosses in Old Irish Preserved in the Ambrosian Library, ed. R. I. Best, Dublin 1936; T.
H. Ohlgren, Insular, s. 57; M. Draak, Construe Marks, s. 262nn, Pl. C (f. lOlv); B. Bischoff,
MS,2, s. 320; CCSL, 88A, ed. L. de Coninck, s. IXnn; M. Korhammer, Mittelalterliche
Konstruktionshilfen, s. 58; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 564n; A. Themely, Note sulla
decorazione, s. 112nn; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. 96, 98.

744
MILANO, Biblioteca Ambrosiana D. 10, sup. (luźna karta), Evangelia (ff. 7), Bobbio
[Bobbio], saec. VIII.
K. Napisany na kontynentalnym pergaminie, ale liniowanie zostało wykonane po złożeniu
składek. P. Iryjską majuskuła. Brak insularnych abrewiacji. Występuję konfuzja s-ss. Duże
litery na początku wiersza są często czerwono opunktowane. Lit. CLA, III, 327.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana D. 23, sup. [luźne karty], Isidorus: Liber differentiarum
(ff 2), Irlandia(?); Irlandia (Bischoff) [Bobbio], saec. VIII.
P. Napisany przez niedoświadczonego skrybę, który imituje iryjską majuskułę. Insularne
abrewiacje. Występuję konfuzja s-ss. Lit. CLA, III, 329; B. Bischoff, MS,1, s. 180.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana D. 23, sup. Orosius: Chronicon (ff 48), Bobbio
[Bobbio], saec. VII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: część rękopisu została napisana na insularnym
pergaminie, w całym występują nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu składek
(Lowe). Napisany na pergaminie z koziej skóry (di Majo). P. Doskonała iryjską majuskuła
przechodzącaw minuskułę. Ornamentyka jest nieco późniejsza stąd nie jest ona typowo
insularna. Akcenty pojawiają się na monosylabach i długich sylabach (Lowe). Litery
naśladują rzymską półuncjałę (Steffens). Brak insularnych abrewiacji. Występuje
charakterystyczna dla iryjskich rękopisów inwokacja (Spilling). Lit. CLA, III, 328; T. H.
Ohlgren, Insular, s. 1; U. Roth, Studien zur Ornamentik, s. 91, il. ; H. Spilling, Irische, s. 899;
A. Di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine, s. 138; A. Themelly, Note sulla decorazione, s.
103nn.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana D. 36, sup. Prudentius: Carmina (ff 167), Włochy,
dodatki z St. Denis [Bobbio], saec. VI (dodatki IXin).
P. Liczne korektury i noty marginalne pochodzące z ręki Ira, inne zostały wpisane ręką z
wpływami iryjskimi (Lowe). Kodeks należy do grupy darów Dungala dla Bobbio i zawiera
wpis ręką Dungala. Służył za wzorzec dla powstałego w pocz. 9 w. w Reims Vaticano Reg.
2078 (Ferrari). Całość kodeksu liczy 214 foliałów -spora część jest wynikiem resauracji
kodeksu w 9 w. Pismo dodatków wykazuje wpływy insularne, głównie na kształt liter (m, n,
r) oraz w ligaturach 'mi' oraz 'ni' i pochodzi z Francji. Widać pewne podobieństwo do pisma z
Vaticano, Reg. lat. 200 i Milano, Ambros. B. 102 sup. (Vezin). Lit. CLA, III, 331; M. Ferrari,
In Papia, s. 34nn; J. Vezin, Observations sur l’origine, s. 128, 139n; tenże, Les relations entre
Saint-Denis, s. 33n.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana D. 268, inf. Ambrosius: De spiritu sancto (ff 36), pół.
Włochy, raczej nie Bobbio [Bobbio], saec. VIII.
P. Napisany niekaligraficzną kursywą północnowłoską ręką iryjską z wpływami frankijskimi.
Nagłówki są w iryjskiej majuskule. Inicjał na f. 2 jest w stylu celtyckim. Insularne abrewiacje.
Grecka uncjała na f. 16 wykazuje iryjski sposób pisania (Lowe). Rękopis napisany został
przez Iroszkota, który uległ wpływom rzymskiej półkursywy (Steffens). Schiaparelli zauważa
wpływy iryjskie, ale nie przypisuje rękopisu Iryjczykowi. Lit. CLA, III, 334; L. Schiaparelli,
Influenzę, s. 17; B. Bischoff, MS,2, s. 319.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana D. 547, Augustinus in psalmos, Bobbio [Bobbio], saec.

IXmed-2/2 (Bischoff); X (Collura).
K. (?). P. Napisany karolińskim pismem, ale był w rękach iryjskiego skryby (Bischoff). Lit.
P. Collura, Studi paleografici, s. 150, tav. 82-5, B. Bischoff, MS,3, s. 41.

745
MILANO, Biblioteca Ambrosiana F. 60, sup. (f. 50, 52-4), Explanatio in Evangelium
lohannis, kontynentalne skryptorium z wpływami iryjskimi, Bobbio(?) [Bobbio], saec.
Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: napisany na vellum; liniowany po złożeniu składek, ale
bez nakłuć na marginesach. P. Napisany iryjską minuskułą przez Iroszkota, który uległ
wpływom kontynentalnym. Występują insularne abrewiacje, konfuzje s-ss i akcenty ponad
monosylabami i końcowymi 'is'. Lit. CLA, III, 339.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana F. 60, sup. (ff. 1-46, 58-77), Excerpta ex patrum,
Irlandia(?) [Bobbio], saec. VIII.
K. Napisany na insularnym pergaminie, ale bez liniowania. P. Iryjska minuskułą kilku rąk.
Insularne abrewiacje i inicjały. Występuje konfuzja s-ss. Pojawiają się akcenty nad
monosylabami i końcówkami -is. Lit. CLA, III, 336; H. Zimmer, Glossae hibernicae, Supp. s.
4; B. Bischoff, MS,1, s. 256; V. Law, The Insular, s. 50; M. Ferrari, Nota sui codici, [w:]
Virgilius Maro Grammaticus, Epitomi ed. Epistole, ed. G. Polara, Napoli 1979; J. F. Kelly, A
Catalogue I, s. 549, II, s. 420.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana F. 60, sup. (ff. 47-49, 55-57, 58), Excerpta ex patribus
(ff. 7), Bobbio [Bobbio], saec. Vlllex (Lowe); ok. 800 (Bischoff).
P. Iryjska minuskułą kilku rąk z wpływami kontynentalnymi. Insularne abrewiacje. Pojawia
się akcent ponad monosylabami. Omyłki zaznaczane są przez h-d. Lit. CLA, III, 337; B.
Bischoff, MS,2, s. 75; MS,3, s. 34, 40.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana F. 60, sup. (f. 51), glossarium, Bobbio [Bobbio], saec.
Vlllex.
K. Pergamin jest typu kontynentalnego. P. Napisany niezdarną iryjską minuskułą, taką samą
jaka występuje na f. 47-9, 55-8. Występują insularne abrewiacje, konfuzja s-ss i akcenty
ponad monosylabami (Lowe). Pojawiają się insularne abrewiacje i insularna litera 'r'.
Glosariusz pochodzi z tego samego źródła co glosy w St. Gallen, 912 (Baesecke). Lit. CLA,
III, 340; G. Baesecke, Der deutsche Abrogans, s. 136nn, Taf. 18.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana G. 82, sup. Libri Regum [palimpsest], (?) [Bobbio],
saec. VI,2/2; VII (Bischoff).
K. Kontynentalne cechy kodykologiczne, ale składki tworzą quiniony. P. Napisany unikalną
uncjałą przez Iroszkota. Litery 'b' i T mają iryjski kształt. Występuje konfuzja s-ss. Lit. CLA,
III, 344a; E. A. Lowe, Pal. Pap. , s. 485; B. Bischoff, Paläographie des römischen, s. 107; R.
Rafaelli, La pagina, s. lln, tav. 17a.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana I. 61, sup. Evangelia (ff 89), Bobbio(?); Irlandia lub
Bobbio (McNamara) [Bobbio], saec. VII,2/2; VII-VIII (McNamara); VII, 1/2 (McNamara, cyt.
za Fischer).
K. Kodeks został w części wykonany na insularnym pergaminie, a w części na
kontynentalnym. Nie wykonano liniowania. Składki tworzą quiniony (Lowe). Część
pergaminu jest z koziej skóry (di Majo). P. Napisany iryjską majuskułą przez więcej niż
jednego skrybę. Liczne marginalia wpisane rękoma iryjskimi. Nie pojawia się konfuzja s-ss,
brak typowych abrewiacji insularnych, ale pojawiają się w korekturach (Lowe). Napisany
iryjską półuncjałą. Korektury są również iryjskie i zaznaczane przez hd-hs, ale okazyjnie
korektor redukuje je do h-h. Punktacja składa się z kombinacji grup kropek i przecinka.
Końce wierszy wypełniają szeregi kropek (Steffens). Rękopis nosi ślady używania go podczas
liturgii (Fischer). Korektury wpisane są rękoma iryjskimi i merowińskimi. Tekst należy do

746
celtyckiej lub iryjskiej tradycji; ten rodzaj tekstu nie był używany przez Kolumbana
(McNamara). Lit. CLA, III, 350; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 32; B. Fischer, Bibeltext, s.
213; M. McNamara, Non-Vulgate Readings of Codex Ambrosianus I. 61 sup. , [w:]
Philologia sacra. Biblische und patristische Studien für Hermann J. Frede und Walter Thiele,
hrsg. R. Gryson, Bd. 1, Freiburg 1993, s. 177-92; tenże, Irish Gospel Texts, Amb. I. 61 sup.
Bible Text and Date of Kells, [w:] The Book of Kells, s. 78-101; A. Di Majo, C. Federici, M.
Palma, Indagine, s. 138.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana I. 101, Eucherius: Liber formularum; 'Canon

muratorianus'; Ambrosius (ff. 76), Bobbio(?) [Bobbio], saec. Vlllmed.
P. Ortografia i inicjał na f. 4v wskazują na kopiowania z iryjskiego wzorca (Lowe). Lit. CLA,
III, 352; A. Petrucci, Alfabetismo ed educazione, s. 116.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana L. 22, sup. (ostatnia karta) + VATICAN, lat. 5755 (f.
3-6), Computus; Virgilius Etymologiae, @ [Bobbio], saec. IX.
K. Użyto prawdopodobnie insularnego pergaminu. P. Napisany iryjską minuskułą. Lit. J. P.
Elder, Harvard Studies in Classical Philology, 56/57(1947), s. 146; CLA, I, 32.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana L. 22, Ars Ambrosiana', pół. Włochy [Bobbio], saec. IX.
P. Napisany przez kilku skrybów minuskułą karolińską. Pojawiają się insularne abrewiacje.
Na f. 8r znajduje się staroiryjska glosa. Lit. C. H. Beeson, The Manuscripts ofBede, s. 79; B.
Löfstedt, Zu den Quellen des hibemolateinischen Donatkommentar im Cod. Ambrosianus L
22 sup, Studi Medievali, 21(1980), s. 301-20; CCSL, 133C, ed. B. Löfstedt, s. 22; L. Holtz,
Les grammairiens hiberno-latins, s. 173nn; V. Law, Irish Symptoms and the Provenance of
Sixth- and Seventh-Century Latin Grammars, [w:] Materiaux pour une histoire des theories
linguistiques, ed. s. Auvoux, M. Glaligny et al. Lille 1984, s. 77-85.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana L. 99, sup. Isidorus: Etymologiae (ff. 128), Bobbio
[Bobbio], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. P. Minuskuła północnowłoska z wpływami iryjskimi. 2 skrybów wykazuje wpływy
wizygockie. Insularne abrewiacje i inicjały (Lowe). Pismo północnowłoskie z insularnym
systemem skrótów zaczerpniętym przez skrybów ze wzorca lub zapoznanym z innych
kodeksów z Bobbio (Bischoff). Steffens notuje z cech insularnych jedynie abrewiacje. W
rękopisie uwidacznia się wizygocka ortografia (Beeson). Zawiera kolofon z motywem 'portus
oportunus nauigantibus', który znajduje się w rękopisach z wpływami iryjskimi i
anglosaskimi, zob. VATICANO, Pal. lat. 68. Lit. CLA, III, 353; C. H. Beeson, Isidor-
Studien, s. 9; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 16n, Tav. l(s. 38, 36); B. Bischoff, MS,1, s. 176;
MS,3, s. 34; A. R. Natale, Esercizi di calligrafia, s. 54nn.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana M. 67, sup. (luźna karta), Augustinus: Tractatus in

epistulam IIohannis (ff. 2), Irlandia [Bobbio], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: napisany na vellum, liniowanie wykonano po złożeniu
składek. P. Doskonała iryjska minuskuła. Insularne abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss.
Akcenty zaznaczane nad monosylabami i końcówkami -is. Lit. CLA, III, 355.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana O. 212, sup. Gennadius: de ecclesiasticis dogmatibus;

fides Bachiarii; Fides 'Quiqumque vult'; Fides 'Hieronymi' (ff. 18), Bobbio(?) [Bobbio], saec.
Vllex.

747
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Napisany iryjską majuskułą przechodzącą w
minuskułę. Inicjały nie są typowoinsularne. Występuję konfuzja s-ss. Końcowe wiersze na
stronie są ścieśnione. Akcenty pojawiają się nad monosylabami i długimi sylabami. Na f. 14v
znajduje się korektura wpisana pismem przypominającym wczesną minuskułę wizygocką.
Tekst należy do tradycji wizygockiej. Lit. CLA, III, 361; B. Bischoff, MS,2 s. 319; A.
Themelly, Note sulla decorazione, s. llOnn.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana R. 57, sup. [teraz s. P. II. 66], Sedulius: Carmen
paschale (palimpsest), Bobbio [Bobbio], saec. VII.
P. Napisany zasadniczo uncjałą, ale ostatni wiersz lub dwa na każdej stronie napisany jest
majuskułą. Jest prawdopodobnie ślad wpływów iryjskiej praktyki pisania ostatnich wierszy
rękopisów majuskulnych w minuskule. Lit. CLA, III, 362.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana s. 45, sup. Hieronymus in Isaiam [palimpsest] (ff. 156),
Bobbio (Lowe, Bischoff); Irlandia (Engelbert); Luxeuil (Natale) [Bobbio], saec. Vllex, przed
625 (Lowe); przed 622 (Bischoff).
P. Napisany w półuncjale z wpływami merowińskimi i iryjskimi, w wielu miejscach
przypomina pismo z Luxeuil. Ornamentyka jest mieszanką kontynentalno-insularną (Lowe).
Napisany z pewnością w Bobbio (Bischoff). Według Collury pierwszy skryba wykazuje
iryjskie podłoże, a drugi jest pochodzenia kontynentalnego, być może z Luxeuil. Schauman
uznaje pierwszego skrybę za Iroszkota, a drugiego za pochodzącego z kontynentu, ale
imitującego iryjskie pismo. Lit. CLA, III, 365; T. H. Ohlgren, Insular, s. 1; A. R. Natale, Arte,
s. 90; L. Schiaparelli, Influenzę, s. 32; P. Collura, La precarolina, s. 166; Codex
Lindisfarnensis, s. 114n; B. T. Schauman, The Irish Script of the MS Milan, Bibl.
Ambrosiana, s. 45 sup. (ante ca. 625), Scriptorium, 32(1978), s. 3-18; U. Roth, Studien zur
Ornamentik, s. 93nn, il. ; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s. 240; P.
Engelbert, Zur Lrühgeschichte, s. 227nn; A. Themelly, Note sulla decorazione, s. 103nn.

MILANO, Biblioteca Ambrosiana A. 135, inf. Origenis tractatus in epistulam Pauli ad

Romanos; Chrysostomi commentarius in epistulam Pauli ad Hebraeos (ff. 237), St. Denis
[Bobbio], saec. IX, 1/4 (Bischoff); IXin (Hammond-Bammel).
K. (?). P. Kodeks należy do darów Dungala dla Bobbio. Jedna z rąk pracowała przy Torino, F
II 17 i Milano, Amros. C 74 sup. Późniejsza ręka wpisała na f. 237: 'Sancte Columba, tibi
Scotto tuus incola Dungal tradidit hunc librum quo fratrum corda beentur. Qui legis ergo Deus
pretium sit muneris ora' (Vezin). Rękopis był napisany dla Dungala podczas jego pobytu w St.
Denis. Później Dungal darował go dla Bobbio. Napisany karolińską. Występuje konfuzja s-ss,
a-ae, i-e. Na końcu wyrazów często opuszczano 'm'. Wzorzec byl napisany w scripta continua
(Hammond-Bammel). Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 230; M. Ferrari, In Papia, s. 34nn; J. Vezin,
Observations sur 1'origine, s. 133; C. P. Hammond-Bammel, Der Römerbrieftext des Rufin
und seine Origenes-Übersetzung, Freiburg 1985, s. 115nn.

MONS, Bibliotheque Publique, 2/225, Muridac: Grammatica, @ [@], saec. IX.

K. (?). P. Wpisany poemat na cześć Drogona, biskupa Metzu. Lit. B. Bischoff, MS,1, s. 203.

MÜNCHEN, BS, Clm. 5273, lob, Freising [Freising], saec. IXin.

K. (?). P. Księga Hioba zaczyna się incipitem 'In nomine Dei summi' -iryjska cecha
(McNamara). Bischoff nie rejestruje tego rękopisu. Lit. M. McNamara, The Text of the Latin
Bible, s. 34.

748
MÜNCHEN, BS, Clm. 5447, Computus Hibernensis (frg. ), Salzburg [Chiemsee], saec.
Vlllex, za Virgila(?) (Bischoff).
P. Napisany karolińską minuskułą przez rękę, która wykazuje wpływy z St. Denis. Napisany
prawdopodobnie przez tę samą rękę, która pracowała przy Wien 366. Pojawia sę insularna
abrewiacja 'enim'. Ten fragment należy do najstarszych zabytków piśmienniczych z Salzburga
(Bischoff). Lit. CLA, Add. I, 1842; SSBK,2, s. 86; K. Forstner, Das Salzburger Skriptorium,
s. 139.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6235, Anonymi Commentarius in epistulas Pauli; Ps. -Hieronymus in
evangelia (ff. 7lf pół. Włochy, Bobbio(?) [Freising], saec. IXmed lub IX,2/2.
K. (?). P. Obie części rękopisu zostały skopiowane z iryjskiego egzemplarza. Na f. 63r
insularny inicjał 'G. W obu częściach pojaiają się iryjskie abrewiacje. Niektóre abrewiacje są
italskie (Bischoff). Być może wzorzec pochodził z Bobbio. Pojawiające się abrewiacje
charakterystyczne dla Werony mogą pochodzić ze wzorca. Rękopis pochodzi z tego samego
skryptorium co Clm. 17059, 6214, 6435. Tekst komentarza jest iryjskiej proweniecji z lat ok.
750-775 (Kelly). Staroiryjskie glosy zostały skopiowane ze wzorca. Lit. SSBK,1, s. 132; B.
Bischoff, MS,1, s. 120, 242, 259, MS,2, s. 24; tenże, Italienische Handschriften, s. 182;
CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. 209; B. Griesser, Die handschriftliche, s. 283n; P. Ni
Chathäin, Notes on the Würzburg Glosses, s. 198; M. Lapidge, R. Sharp, A Bibliography of
Celtic -Latin, s. 205n; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 402, 427n; G. D. Hobson, Some Early
Bindings, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6302, Ps. -Isidorus: De ordine creaturarum; Anonymous:

Commentarius in Mattheum; Anonymous: Prebiarum de de multorium exemplaribus;
Anonymous: Commentarius in Genesim (f. 69), Freising [Freising], saec. VIIEIX (Lowe);
VIII,4/4 (Bischoff); Vlllex (za Arbeo -Kelly); Vlllmed (McNally).
P. Wpis 'Deo gratias ago finit' wydaje się być iryjski. Beeson dopuszcza możliwość
skopiowania z iryjskiego wzorca. Tekst rękopisu wykazuje iryjskie oddziaływanie. W/g
Kelly'ego i McNally’ego tekst 'Prebarium' pochodzi ze szkoły iryjskiej w Salzburgu lub z
okolicy, z 2 poł. 8 w. ; tekst komentarza również pochodzi z iryjskiego ośrodka na
kontynencie. Istnieje pewne tekstualne podobieństwo z Clm. 6433 (Lehner). Nie ma żadnych
śladów powiązań tego tekstu z kręgiem iryjskim (Gorman). Lit. CLA, IX, 1267; SSBK,1, s.
61n, 81; M. Gorman, A Critique of Bischoffs Theory of Irish Exegesis. The Commentary on
Genesis in Munich Clm. 6302 (Wendepunkte 2), JML, 7(1997), s. 179-233; C. H. Beeson,
Isidor-Studien, s. 64; B. Bischoiff, MS,1, s. 236, MS,2, s. 250; R. McNally, Der irische Liber
de numeris, s. 143; CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. 155n; CCSL, 108D, 1987, ed. A.
Lehner, s. XXn; C. Stancliffe, Red, White and Blue Martyrdom, [w:] Ireland in Early
Medieval Europe, ed. D. Whitelock, R. McKitterick, D. Dumville, Cambridge 1982, s. 23n; J.
F. Kelly, A Catalogue I, s. 547, 554n, II, s. 407; E. Kessler, Auszeichnungsschriften, s. 104;
C. D. Wright, [w:] Sources of Anglo-Saxon, s. 94.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6368, Epitome Augustinus: De genesi ad litteram (Gorman) (ff. 4);
Vegetius (Bischoff), pół. Francja (Gorman); Włochy (Bischoff) [Freising], saec. IXin.
P. Tekst należy do tradycji iryjskiej i powstał ok. 700 r. Skopiowany prawdopodobnie z
iryjskiego wzorca (Gorman). Lit. M. Gorman, An Unedited Fragment of an Irish Epitome of
St. Augustine's De Genesi ad litteram, Revue des etudes augustiniennes, 28(1982), s. 76-85; J.
F. Kelly, A Catalogue I, s. 345; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6398, Priscianus: Institutio grammaticae (ff. 135), Freising
[Freising], saec. IX,2/4.

749
K. (?). P. Silny wpływ insularnego elementu w abrewiacjach wskazuje na iryjski wzorzec.
Pojawiają się proste, czerwono opunktowane inicjały. Lit. SSBK,1, s. 117n; J. Vezin, Dix
reliures, s. 273n; H. Butzmann, Althochdeutsche Priscian, s. 388; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4,
s. 527.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6411, Priscianus: De Institutio de nomine; Ars Isidori (ff. 96),
Bawarskie skryptorium z wpływami iryjskimi, Passau (Bischoff -SSBK,2) [Freising], saec.
IXmed.
K. (?). P. Zawiera insularne abrewiacje. Napisany przez 6 niekaligraficznych rąk z silnymi
wpływami iryjskimi. Na f. 41v wpis przejęty prawdopodobnie z wzorca: 'Reginpertus scriptor
bonus et Hoto'. Kodeks jest skopiowany z iryjskiego wzorca. Iryjskie wpływy na tekst
(Bischoff, Contreni). Tekst Prisciana jest bardzo bliski do Clm. 6281 i Karlsruhe, Aug. 229
(Passalacqua). Pojawiają się sgn. glosy i imiona niemieckie (Steinmeyer). Lit. SSBK,1, s.
150; SSBK,2, s. 3; B. Bischoff, Anecdota Carolina, [w:] Studien zur lateinische Dichtung des
Mittelalters. Ehrengabe für Karl Strecker, Dresden 1931, s. 9n; tenże, MS,2, s. 249; MS,3, s.
246; C. H. Beeson, Isidor-Studien, s. 85; C. Jeudy, L'Institutione de nomine, s. 108-9; J. J.
Contreni, The Egyptian Origins, s. 53n; M. Passalacqua, I codici, s. 174; taż, Priscian's
Institutio, s. 194; G. D. Hobson, Some Early Bindings, s. 215; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s.
527n; H. Butzmann, Althochdeutsche Priscian, s. 388.

MÜNCHEN, BS, Clm. 6415, Commentarius in Donatum (ff. 45), Freising bardzo wątpliwy,
pół. Wlochy(?) [Freising], saec. IXmed.
P. Za iryjskim wzorem pojawiają się insularne abrewiacje, podobnie grecka inskrypcja na f.
40v. Być może rękopis został skopiowany z egzemplarza pochodzącego z Bobbio. Na f. 41v
znajduje się jedna iryjska glosa (Bischoff). Taka sama kompilacja tekstów znajduje się w
Nancy 317 (Löfstedt). Lit. SSBK,1, s. 68, 108, 134; B. Bischoff, Italienische Handschriften,
s. 182; CCSL, 40D, ed. J. Chattenden, s. XXXV; B. Löfstedt, Der hibernolateinische, s. 21n;
M. Ferrari, Nota sui codici, s. XXXVIII; V. Law, The Insular, s. 65; G. D. Hobson, Some
Early, s. 215.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14387, (f. 14-19), Beda: De ortographia, zach. Francja
[Regensburg], saec. IX,2/2.
P. Napisany francuską ręką, chyba bretońską, z insularnymi wpływami. Drobne korektury
wpisane są ręką celtycką, być może iryjską. W MS,3 Bischoff rozpoznaje w korekturach rękę
Seduliusza Szkota. Lit. SSBK,1, s. 240; SSBK,2, s. 242; B. Bischoff, MS,3, s. 45; M.
Lapidge, Autographs, s. 124.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14420, (f. 1-20), Beda: De arte metrica; De schematibus (ff. 199),
Niemcy, Regensburg(?) [Regensburg], saec. IX,2/2.
P. Napisany pismem podobnym do regensburskiego Clm. 29078 + 29081. Iryjski wpływ na
abrewiacje został przejęty zapewne za wzorcem podobnie jak i grecyzmy. Okazyjnie litera 'u'
napisana jest w stylu iryjskim. Lit. SSBK,1, s. 242; CCSL, 123A, ed. W. H. King, s. 67n;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 539.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14423, Isidorus; Eucherius; Beda in Apocalypsim, Reichenau

[Regensburg], saec. IX,2/2 (Bischoff).
K. (?). P. Foliały lr-33v, 54r-76v napisane zostały iryj ską ręką, która pracowała również przy
Clm. 14429, 14459, reszta jest karolińska. Rękopis zawiera obszerne wypisy z Karlsruhe 111
(Bischoff). Lit. SSBK,1, s. 243; B. Bischoff, MS,1, s. 267; B. B. Boyer, Insular, s. 32.

750
MÜNCHEN, BS, Clm. 14429, (ff. 1-62, 64-71, 73-82), Sacramentarium Gallicanum,
Irlandia; Reichenau (Gamber) [Regensburg, St. Emmeram], saec. VII-VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek. P.
Napisany doskonałą majuskułą iryjską. Spuścizna po Iroszkocie rezydującym w Reichenau
ok. poł. 9 w. (Lowe). Taki sam tekst znajduje się na f. 21 i 24 kodeksu z Würzburga, M. p. th.
f. 64 (Gamber). Lit. CLA, IX, 1298; K. Preisendanz, Die Reichenauer, s. 305; CLLA, 211;
SSBK,1, s. 243n; A. Dold, L. Eizenhófer, D. H. Wright, Das irische Palimpsestsakramentar in
Clm. 14429 der Staatsbibliothek München, [Texte und Arbeiten, Bd. 53/54], Beuron 1964; L.
Eizenhófer, Zu dem irischen Palimpsestsakramentar im Clm. 14429, Sacris erudiri, 17(1966),
s. 355-64; B. Bischoff, MS,3, s. 47; K. Gamber, Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s.
23n; tenże, Irische Liturgiebücher, s. 541n; J. Autenrieth, Insulare, s. 150n; D. Ó Cróinin,
Pride, s. 361.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14429, Liber glossarum (ff. 228), Reichenau [Regensburg], saec.
IX,2/2.
P. Napisany na iryjskim sakramentarzu z 8 w. prawie w całości przez tę samą iryjską ręką,
która pracowała przy Clm. 14423 i 14459, reszta jest karolińska. Na f. 194r i 218v wpis
imienia: 'Deobad, Aeobald'. Rękopis jest dziełem Iroszkota korzystającego z biblioteki w
Reichenau (Autenrieth). Na f. 21 i 24 rękopisu M. p. th. f. 64 znajduje się taki sam tekst jak w
tym kodeksie (Gamber). Zawiera kilka glos iryjskich (Köbler). Glosy starogómoniemeickie
wpisane są różnymi rękoma (Steinmeyer). Lit. SSBK,1, s. 243; SSBK,2, s. 242; B. Bischoff,
MS,3, s. 47; L. Traube, VuA,3, s. 159n, 163; CLLA, 211, Supp. ; J. A. McGeachy, The
Glossarium Salomonis, s. 310nn; A. Dold, L. Eizenhófer, Das irische Palimsestsakramentar
im Clm. 14429 der Staatsbibliothek München, Beuron 1964, s. 34nn; K. Gamber,
Liturgiebücher der Regensburger Kirche, s. 24; J. Autenrieth, Irische, s. 906n; CLA, IX, 1298;
M. Lapidge, R. Sharp, A Bibliography of Celtic-Latin, s. 203; Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s.
540; G. Köbler, Ergänzungen, s. 408nn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14459, (f. 49-61), Eucherius: Formulae; Augustinus, Reichenau
[Regensburg], saec. IX,2/2.
P. Napisany tę samą iryjską ręką, która pracowała przy Clm. 14423, 14429. Foliał 60 jest
palimpsestem z karolińskim pismem z 9 w. Bischoff identyfikuje skrybę z Tob presbiter et
monachus' z nekrologu z Regensburga i z wpisem z końca 9 w. z Clm. 14221 Tob venit in
monasterium sancti Emmerammi. Tuto in eodem anno episcopus fuif. Pewien lob pojawia się
również pośród wpisów z St. Gallen w 'Libri confraterini' z Reichenau. Lit. SSBK,1, s. 243n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14459, Reichenau [@], saec. IX,2/2 (Bischoff).

P. Ta sama ręka pracowała przy Clm. 14429 oraz 14423 f. lr-33v, 54r-76v. Lit. SSBK,1, s.
243.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14747, (f. 1-62), Commentarius in VII Epistolas canonicas, Niemcy
[Regensburg], saec. IXmed-IX,3/4.
P. Foliały 1-54 są napisane najprawdopodobniej przez Iroszkota nauczonego pisma
karolińskiego. Insularne wpływy na pismo są widoczne w kapitale (Bischoff). Pojawiają się
glosy biblijne i do Aldhelma (Steinmeyer-Sievers). Lit. SSBK,2, s. 244n; Steinmeyer-Sievers,
Bd. 4, s. 550n.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14846, Erchanberti commentarius in Donatum; Sortilegia celtica (ff.
123), Niemcy, skryptorium nadbodeńskie(?) (Bischoff) [Regensburg], saec. IXex.

751
P. Skryba używa insularnych abrewiacji, zapewne zaczerpniętych za wzorcem. Nad
celtyckimi słowami pojawiają się akcenty (Bischoff). Rękopis zawiera iryjskie i bretońskie
glosy (Fleuriot). Lit. SSBK,2, s. 246; L. Fleuriot, The Old Breton Glosses, s. 224.

MÜNCHEN, BS, Clm. 14938, Commentarius in Epistolas Catholicas Scotti anonymi,

Regensburg [Regensburg], saec. VIII/IX.
P. Małe wymiary są chyba reminiscencją iryjskich zwyczajów. Często pojawiają się iryjskie
abrewiacje. Lit. CCSL, 108B, (1973), ed. R. McNally, s. XVIInn.

MÜNCHEN, BS, Clm. 22061, Kalendarium, @ [Wessobrunn], saec. IX; XI-XII (Dold).
K. (?). P. Kalendarz jest iryjski. Lit. CLLA, Supp. 135; A. Dold, Wessobrunner
Kalendarblätter irischen Ursprungs, Archivalisches Zeitschrift, 58(1962), s. 11-33.

MÜNCHEN, BS, Clm. 28118, Benedictus Anianesis codex regularum (ff. 216),
Kornelimünster (Bischoff, Hauke); St. Riquier (Phillips); (?) (Bieler) [Köln, potem Trier; nie
Köln (Hauke)], saec. IXin (Bischoff, cyt. Zelzer).
K. (?). P. Napisany przez 3 ręce dla Benedykta z Aniane (Hauke). Z tego samego skryptorium
pochodzi Orleans 233(203) z regułą Bazylego, powstały przed 821 r. (Zelzer). Kodeks był
ofiarowany przez Helisachara, opata St. Riquier, dla St. Maximin w Trier (Phillip). Bliżej nie
określone przez Bielera iryjskie wpływy. Był wzorcem dla kolońskiego rękopisu z 15 w.
Rękopis został wykonany dla Benedykta z Aniane (Parkes). Lit. H. Hauke, Katalog, Bd. IV,
T. 7, s. 7-13; H. Plenkers, Untersuchungen zur Überlieferungsgeschichte der ältesten
lateinischen Mönchregeln, München 1906, s. 5n; Regies de s. Benoit, ed. de Vogüe-Neufville,
vol. 3, s. 399; G. M. Walken, Sancti Columbani Opera, [SLH, 2], Dublin 1957, s. XLV,
XLIX; L. Bieler, Irish Manuscripts, s. 164; CSEL, 75, 1977, ed. R. Hanslik, s. XXIXn; CSEL,
86, 1986, ed. K. Zelzer, s. XIII; N. Phillip, La culture musicale ä Saint Riquier, s. 192; H.
Hoffmann, Buchkunst, s. 481n; M. B. Parkes, Pause, s. 130, p. 32, pl. 15(f. 7v); E. Glaser,
Frühe Griffelglossierung, s. 58.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29022, + 29022e [teraz 29416] + 6315 (luźna karta), Orosius:
Historia adversus paganos; Prosper: Chronicon; Paulus (frg. ), Bobbio (Bischoff); Irlandia
lub frankijskie skryptorium z wpływami iryjskimi (Dold) [Freising], saec. VIII, 1/2.
K. (?). P. Napisany minuskułą kursywną. Pojawia się insularne 'autem'. Pismo przypomina
Wolfenbüttel, Weiss. 64 i Vaticano, lat. 5763. Rękopis jest palimpsestem z dolnym tekstem
greckim i hebrajskim. Lit. CLA, IX, 1274; SSBK,1, s. 151; A. Siegmund, Die Überlieferung,
s. 30n; A Dold, Griechische Bruchstücke der Paulusbriefe aus dem 6. Jh. unter einem
Fragment von Prospers Chronicon aus dem 8. Jh. ZBB, 50(1933), s. 76-84, Abb.

MÜNCHEN, BS, Clm. 29410, /2 (olim 29051b) + Clm. 14938 + NEW YORK, Columbia
University, Libr. Plimpton 127 + CHELTENHAM, Phillipps Collection, 20688 (f. 1-8) +
NEW YORK, Columbia University Library, Plimpton 127 + REGENSBURG, Kreisbibl.
Frag. s. N. Isidorus, Etymologiae; Arnobius Iunior: Expositio in evangelium; Computus;
Caesarius Arelatensis, kontynentalne skryptorium z iryjskimi wpływami; chyba nie
Regensburg (Bischoff) [Regensburg, St. Emmeram], saec. VIII/IX; tuż przed 800 (Bischoff);
VIII,4/4 (McNally).
K. Rękopis został napisamy częściowo na vellum i również tylko w tej części liniowanie
wykonano po złożeniu składek. P. Iryjską majuskuła niewprawnego skryby. Insularne
abrewiacje i konfuzję s-ss. Na foliale z Monachium widać insularną minuskułę z wpływami
kontynentalnymi. Inicjały są czerwono opunktowane (Lowe). Napisany iryjską półuncjałą, w
insularnej minuskule oraz minuskułą karolińską z insularnymi wpływami (Bischoff). W

752
tekście występują iryjskie abrewiacje. Skopiowany został z iryjskiego wzorca (McNally). Lit.
CLA, II, IX, XI, Supp, 144; SSBK,1, s. 257; SSBK,2, s. 246; B. Bischoff, MS,1, s. 221; G.
Baesecke, Vocabularius, s. 21, Taf. 24(frg. 2); H. Mordek, Kirchenrecht, s. 257; E. R.
Reynolds, Unity, s. 104; CCSL, 108B, ed. R. E. McNally, s. XVII.

NANCY, BM, 317, (356), Grammatica varia (ff. 95), Bobbio [Bobbio(?)j, saec. IX
(Lindsay).
K. (?). P. Kodeks zawiera iryjskie teksty gramatyczne (Ferrari). W oprawie znajduje się luźna
karta z komputem z glosami w iryjskiej minuskułę (Lindsay). Taka sama kompilacja tekstów
znajduje się w skopiowanym z iryjskiego Clm. 6415 (Löfstedt). Lit. W. M. Lindsay, Notae, s.
23, 26, 469; B. Löfstedt, Der hibernolateinische, s. 21n; CCSL, 40D, ed. J. Chittenden, s.
XXXVnn; M. Ferrari, Nota sui codici, s. XXXVIII.

NAPOLI, Bibl. Naz. IV. A. 8, (f. 40-7), Liber pontificalis, Bobbio(?) [Bobbio], saec. VII-
VIII.
P. Napisany pismem północnowłoskim. Puste wiersze wypełniane są na wzór iryjski,
Pojawiają się insularne abrewiacje. Lit. CLA, III, 403.

NAPOLI, Bibl. Naz. IV. A. 8, (ff. 1-39), Charisius: Ars grammatica; Servius de Centum
metris [palimpsest], Bobbio [Bobbio], saec. VIII.
K. Rękopis nie był liniowany. P. Napisany iryjską minuskułą przez kilka rąk. Liczne
abrewiacje insularne i proste inicjały (Lowe). Skopiowany został z insularnego wzorca, jak
wskazują błędy (Beeson). Lit. CLA, III, 400; C. H. Beeson, Paris, Lat 7530, s. 204; B.
Bischoff, MS,2, s. 319; V. Law, The Insular, s. 19.

NAPOLI, Bibl. Naz. IV. A. 34, Grammatica (Alcuin, Virgilius Maro, Malsachanus,
Pompeius, Beda), Luxeuil (Bischoff, Law); Bobbio (Beeson) [Bobbio (Beeson)], saec. IXin
(Bischoff).
K. (?). P. Tekst należy do tradycji iryjskiej. Skryba nie zawsze rozumiał insularne abrewiacje,
np. zamiana 'enim' i 'autem' lub 'sed' i 'sunf. Występuje konfuzja r-s, f-p, p-n. Pojawiają się
staroiryjskie glosy do Malsachanusa. Gramatyka Malsachanusa skopiowana została z tego
samego wzorca co Paris, BN, lat. 13026 (Löfstedt). Występują insularne abrewiacje i
konfuzje. Inicjały są często czerwono opunktowane. Pierwsza linia tekstu czasami jest
zaznaczona większymi literami w typie insularnym. Pojedyncze litery o insularnym kształcie
występująw całym tekście (Beeson). Staroiryjskie glosy pochodząz ok. 700 r. (Thurneysen).
Napisany karolińską minuskułą z wpływami insularnymi wyrażającymi się w dukcie,
kształcie liter i technice kompozycji poszytów (Ferrari). Z iryjskiego wzorca skopiowano
również staroiryjskie glosy (Bischoff). Lit. C. H. Beeson, The Manuscripts of Bede, s. 82nn;
R. Thurneysen, ZCP, 21(1939), s. 280nn; B. Löfstedt, Der hibernolateinische, s. 25, 30nn; B.
Bischoff, MS,1, s. 285; MS,3, s. 19, 41, 219; V. Law, The Insular, s. 100; M. Ferrari, Nota sui
codici, s. XXXV; M. Donnini, Sul De ortographia di Beda nel cod. Neap. IV A 34, Studi e
ricerche dellTstituto di latino, Faccoltä di Magistero, Iniversitä di Genova, 6(1984), s. 35-41;
L. Holtz, Tradition et diffusion, s. 55.

NAPOLI, Bibl. Naz. lat. 1, Grammatica varia- De verba ad severum; Probus: Ars minor;
Appendix Probi [palimpsest] (ff. 52), Bobbio [Bobbio], saec. VII-VIII.
P. Prekarolińską minuskułą północnowłoską. Insularne abrewiacje. Na f. 8r-10v iryjska ręka z
8 w. wpisała Probusa, De nomine (Fischer). Lit. CLA, III, 388; B. Fischer, Palimpsestus
Vindobonensis, [w:] tenże, Beiträge zur Geschichte der lateinische Bibeltexte, Freiburg 1986,
s. 309-14.

753
NAPOLI, Bibl. Naz. lat. 2, (ff. 76-111, 140-156, 159), Probus: De prosodia ad Celestinum,
catholica; Charisius: Ars grammatica (ff. 54), Włochy [Bobbio w 8 w. ], saec. V.
K. Liniowanie wykonano po złożeniu składek. P. Pojawiają się iryjskie ręce z 8 w. na f. 11 lv,
139v-141v, etc. które uzupełniają braki w kodeksie. Insularne abrewiacje. Występuje iryjska
sylabifikacja i konfuzje s-ss. Lit. CLA, III, 397a; B. Bischoff, MS,2, s. 319; s. Mariotti, II
fragmentum Bobiense de Nomine, [w:] II libro e il testo, s. 39-68, tav. 1-4 (f. 156rv, 159rv).

NAPOLI, Bibl. Naz. lat. 2, (ff. 112-139), C 'taudius Sacerdos: Artes grammaticae, Włochy
[Bobbio], saec. V.
P. Rękopis był w rękach iryjskich w 8 w. oczym świadczą wpisy na f. 139v. Lit. CLA, III,
398; B. Bischoff, MS,2, s. 319; V. Law, The Insular, s. 14, 22, 25.

NAPOLI, Bibl. Naz. lat. 2, (ff. 42-75), Grammatica et patristica varia [palimpsest], Bobbio
[Bobbio], saec. VIII.
P. Iryjska minuskuła kilku rąk. Większość inicjałów jest w typie insularnym. Insularne
abrewiacje. Lit. CLA, III, 394; B. Bischoff, MS,2, s. 319; V. Law, The Insular, s. 26.

NAPOLI, Bibl. Naz. lat. 2, Hieronymus et Gennadius: De viris illustribus; Augustinus:

Epistulae [palimpsest] (ff. 42), Bobbio [Bobbio], saec. VIII.
K. Składki zawierają 5-7 bifoliałów. P. Iryjska minuskuła. Proste, typowo iryjskie inicjały.
Litery stopniowo zmniejszają się w wierszu. Insularne abrewiacje (Lowe). Kodeks składa się
z 2 części: f. 1-75, 76-159. Górne pismo pierwszej części wykazuje insularne wpływy na
pismo oraz pojawia się insularne 'autem' (Chroust). Rękopis został napisany mieszanką pisma
włoskiego i iryjskiego. Wpływ iryjski widoczny jest zwłaszcza w spiczastości dolnych
laseczek liter, rozszczepionych literach 's' oraz 'f, trójkątne ukształtowanie niektórych
górnych lasek, częstym użyciu okrągłego 'd' oraz interpunkcji markowanej znakami z trzech
kropek. Pojawiają się też insularne abrewiacje (Steffens). Pismo jest iryjskie (Beeson). Lit.
CLA, III, 391; B. Bischoff, MS,2, s. 319; C. H. Beeson, Paris, Lat 7530, s. 205; Scelova
Mariotti, II fragmentum bobiense de nomine, [w:] Atti del convegno internazionale, II libro e
il testo, Urbino 1982, s. 37-68.

NAPOLI, Bibl. Naz. lat. 4, (f. 1-49), C'ommentarius in septem Epistolas Canonicas, Włochy,
okolice Neapolu [Neapol], saec. IXin (Bischoff); IX, 1/2 (McNally).
P. Napisany karolińską minuskułą podobną do Napoli, lat. XVI A 9. Tekst jest iryjskiej
proweniencji lub pochodzi ze szkoły egzegetycznej z iryjskimi wpływami i zależny jest od
tekstu Anonima Szkota. Lit. CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. Xnn; B. Bischoff, MS,1,
s. 266.

PADOVA, Biblioteca Antoniana, 198, Scaff. X, Gregorius M. : Homiliae (ff. 350),

Verona(?) [Villanova], saec. XI-XII (Abate, Luisetto); IX (Guidaldi).
K. (?). P. Napisany karolińską minuskułą. Abate i Luisetto nie widzą cech insularnych.
Inicjały imitują iryjskie wzorce (Guidaldi). Lit. G. Abate, G. Luisetto, Codici e manoscritti
della Biblioteca Antoniana, vol. 1, Vicenza 1975, s. 220; L. Guidaldi, I piu antichi codici, s. 6.

PALERMO, Archivio di Stato, Codice Basile, Iordanes: Getica (ff. 12), Bobbio(?) [(?)],
saec. VIII,2/2, ok. 800 (Bischoff).
K. Użyto vellum. P. Napisany niekaligraficzną minuskułą iryjską. Insularne abrewiacje i
konfuzja s-ss. Niektóre słowa są rozdzielone, jak gdyby skryba kopiował sylabicznie. Lit.
CLA, Supp. 1741; B. Bischoff, MS,2, s. 219n; MS,3, s. 35, 40.

754
PARIS, Bibliotheque de l'Arsenal, lat. 8407, Psalterium (tekst grecko-łaciński), @ [@],
saec. IXmed.
K. (?). P. Kodeks napisany został przez Sedulisza Szkota, być może ta sama iryjska ręka
korygowała Clm. 14387. Lit. SSBK,2, s. 242; P. Lehmann, EdM,2, s. 31; B. Bischoff, MS,3,
s. 44; M. McNamara, The Text of the Latin Bible, s. 40; M. Lapidge, Autographs, s. 123.

PARIS, BN, Fr. 2452, (f. 75-84), Psalterium iuxta Hebreos, @ [@], saec. IXin (McNamara);
IX, 1/2 (Fischer).
K. (?). P. Tekst jest iryjskiej proweniencji (Fischer, McNamara). Lit. BN, Catalogue, 2, s.
465; B. Fischer, Bedae De titulis psalmorum, s. 110; M. McNamara, The Text of the Latin
Bible, s. 40.

PARIS, BN, lat. 536, (2 luźne karty, f. 96, A), Anonymous: Commentarius in Mattheus, poł.
Francja z wpływami insularnymi [(?)], saec. IXin.
P. Napisany wizygockim pismem z iryjskimi wpływami (Bischoff). Obecność insularnych
abrewiacji w rękopisie wizygockim jest zjawiskiem unikatowym; występuje konfuzja s-ss.
Rękopis jest dziełem Gota pracującego w skryptorium południowofrancuskim z wpływami
iryjskimi (Lowe). Tekst wykazuje zbieżność z Wien, 940 (Kelly). Lit. E. A. Lowe, An
Unedited Fragment of Irish Exegesis in Visigothic Script, Celtica, 5(1960), s. 1-7, przedruk
[w:] tenże, Pal. Pap. , s. 459nn; B. Bischoff, MS,1, s. 248; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 410.

PARIS, BN, lat. 653, Pelagius in Epistulas Pauli (ff. 292), pół. Włochy; Monza(?) (Bischoff)
[(?)], saec. VIII/IX.
P. Niektóre inicjały jak i rzymskie cyfry numerujące foliały są opunktowane. Rękopis został
napisany w tym samym skryptorium co BN, lat. 9451 i Wolfenbüttel, Helmstedt 513 (Lowe).
Bischoff zauważa możliwość iryjskich koneksji tekstu. Kodeks pochodzi być może z
nadwornego skryptorium króla Pepina, może w Monzie (Bischoff). Według Soutera kodeks
był skopiowany z wizygockiego wzorca. Rękopis jest porównywalny z Wien 1616 i
Karlsruhe, Aug. 261 (Avril, Załuska). Lit. CLA, V, 527, 580; F. Avril, Y. Załuska,
Manuscrits enlumines, s. 8n, pl. 2(f. 196v); A. Souter, Pelagius's, s. 245nn; tenże, A Fragment
of an Unpublished Text, [w:] Studi e testi, 37, Roma 1924, s. 39-46; B. Bischoff, MS,1, s.
265; MS,3, s. 31, 154; K. Holter, Der Buchschmuck, s. 93.

PARIS, BN, lat. 1841, Commentarius in evangelium Lucam etc. pół. -wsch. Włochy
[Strasbourg], saec. IXmed (Bischoff); XI (Lauer).
K. (?). P. Foliały 105-168 są ściśle spokrewnione ze skopiowanym z iryjskiego wzorca Clm.
6235 (f. 32-71). Zawiera iryjskie glosy - Bischoff nie wyjaśnia, czy są same glosy co w Clm.
6235, które są również skopiowane. Lit. P. Lauer, Catalogue general, t. 2, s. 194; B. Bischoff,
MS, 1, s. 241n, 259; CCSL, 108C, 1974, ed. J. F. Kelly, s. XIII; J. F. Kelly, A Catalogue II, s.
402.

PARIS, BN, lat. 2316, (f. 26-133), Collectio Vetus Gallica; Collectio Dionysio-Hadriana,
Francja [Limoges, St. Martial], saec. IX,2/4 (Bischoff, cyt. Mordek).
K. (?). P. Napisny karolińską minuskułą typu francuskiego z elementami południowymi
(Bischoff, Mordek). Rękopis pochodzi ze skryptorium z iryjskimi wpływami (Reynolds). Lit.
P. Lauer, Catalogues general, t. 2, s. 400n; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 283n; R.
E. Reynolds, Unity, s. 111.

755
PARIS, BN, lat. 3088, Commentarius [do Biblii]; Glossae divinae Historiae, Reims [@],
saec. IX,2/2 (Bischoff).
K. (?). P. Tekst komentarza należy do tradycji iryjskiej. W glosach występują elementy
iryjskie. Lit. B. Bischoff, MS,1, s. 211; P. -Y. Lambert, Les gloses bibliques de Jean Scot:
l'element vieil-irlandais, EC, 22(1985), s. 205-24; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 553.

PARIS, BN, lat. 4806, Dicuil: Liber de mensura orbis terrae etc. Reims (Bischoff) [@], saec.
IX,3/4 (Bischoff).
K. (?). P. Rękopis został skopiowany z tego samego wzorca co Dresden, Sächsische
Landesbibl. Dc 182 z końca 9 w. lub pocz. 10 i Speyer, Dombibl. [zaginiony]. Wzorzec był
napisany iryjską ręką lub kontynentalną z iryjskimi symptomami. Pojawia się konfuzja s-ss i
r-s (Bischoff, cyt. za Bielerem). Lit. J. J. Tierney [część paleograficzna L. Bieler], Dicuili
liber de mensura orbis terrae [SLH, 6], Dublin 1967, s. 37nn; L. Bieler, The Text Tradition of
Dicuil's liber de mensura orbis terrae, Proceedings of the Royal Irish Academy 64 C 1, Dublin
1965.

PARIS, BN, lat. 5596, (f. 119-134), Hymny, Tours [Francja (Wilmart)], saec. IXin
(Bischoff); 815-825 (Wilmart); IX (Gamber).
K. (?). P. Hymny są najprawdopodobniej proweniencji iryjskiej (Gamber). Datacja Bischoffa
dotyczy f. 161. W zapiskach marginalnych pojawia się 'subscribed' 'i', które jest insularnego
pochodzenia (Pellegrin, Mostert). Lit. E. K. Rand, The Earliest, s. 94nn; CLLA, 1698; A.
Wilmart, Precum libelli quattuor aevi Karolini, Roma 1940, s. 5, ed. s. 33-45; E. Pellegrin, La
tradition, s. 33; B. Bischoff, MS,2, s. 234; M. Mostert, The Library, s. 102.

PARIS, BN, lat. 6370, Macrobius, Tours [@], saec. IX, 1/3.
P. . Lit. A. La Penna, Le Parisinus latinus 6370 et le texte des Commentarii de Macrobe,
Revue de philologie, de litterature et d’histoire anciennes, 24(1950), s. 177-87; E. Pellegrin,
Manuscrits de Loup de Ferneres, s. 11; B. s. Eastwood, The Astronomy of Macrobius in
Carolingian Europe: Dungal's Letter of 811 to Charles the Great, Early Medieval Europe,
3(2)(1994), s. 117-34.

PARIS, BN, lat. 6400, B (f. 9-284), Beda: computus, Fleury [Fleury], saec. IXmed.
K. (?). P. W tekście z Będą znajdują się glosy bretońskie. Pismo przypomina iryjski Paris,
BN, n. a. 1. 1616 (Fleuriot). Kodeks składa się z kilku części (Mostert). Lit. M. Mostert, The
Library, s. 210n; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 6; P. -Y. Lambert, Les commentaires celtiques ä
Bede le Venerable (suite), EC, 21(1984),s. 206.

PARIS, BN, lat. 7186,Macrobius: De verbo, Francja [@], saec. IX,3/4-IX,4/4 (Jeudy).
K. (?). P. Część z Eustychesem przepisana została z bezpośredniego lub pośredniego
iryjskiego wzorca. Lit. C. Jeudy, Un manuscrit glosę d'Eustyches ä Reims ä l'epque de Remi
d'Auxerre, ed. J. Collart [w:] Varron, grammaire antique et stylistique latine, Paris 1978, s.
235-43, zwł. 239; L. Lemoine, Symptomes insulaires, s. 148.

PARIS, BN, lat. 7498, Eustyches; Priscianus: Institutio de nomine (ff. 120), St. Amand [St.
Amand], saec. IX; IX,2/2 (Passalacqua); IXex-X (Bischoff, cyt. za Passalacqua); IXmed
(Jeudy).
K. (?). P. Sposób użycia abrewiacji insularnych wskazuje na iryjski wzorzec. Lit. B.
Bischoff, MS,1, s. 83; L. Lemoine, Symptomes insulaires, s. 148; M. Passalacqua, I codici, s.
221; taż, Un manuscrit 'cultive' de Saint-Amand: le Parisinus lat. 7498, [w:] L'heritage des

756
grammairiens latines de l'Antiquitę aux Lumieres, ed. I. Rosier, Paris 1988, s. 147-54; taż,
Priscian's Institutio, s. 194; C. Jeudy, Nouveaux fragments, s. 133.

PARIS, BN, lat. 7499, Eutyches: Ars de verbo; Priscianus, skryptorium z wpływami
insularnymi; Corbie (Bischoff, Jeudy) [Corbie], saec. IXmed; IX,3/4 (Jeudy); po 860 (Ganz,
cyt. Bischoff).
K. (?). P. Widoczne są wpływy iryjskie w abrewiacjach i np. w greckiej literze B'.
Marginalny komentarz do Eustychesa wpisany został w tym samym czasie co tekst główny i
być może tę samą ręką. Glosy sąw stylu szkoły z Auxerre (Jeudy). Lit. B. Bischoff, MS,1, s.
57, 59; M. Passalacqua, I codici, s. 221; C. Jeudy, Les manuscrits de l'Ars de Verbo
d'Eustyches et de Remi d'Auxerre, [w:] Melanges F. R. Labande. Etudes de civilisation
medievale, Poitiers 1974, s. 422, 431; taż, Nouveaux fragments, s. 133; D. Ganz, Corbie, s.
56, 151; L. Lemoine, Symptomes insulaires, s. 145nn.

PARIS, BN, lat. 7960, Virgilius, Auxerre(?) [@], saec. IXmed (Munk-Olsen); IX-X (Edden).
K. (?). P. Zawiera iryjskie abrewiacje skopiowane ze wzorca (Lambert). Skryba nie rozumiał
insularnych abrewiacji. Pojawia się też insularna ortografia (Beeson). Lit. B. Munk-Olsen,
Catalogue, s. 816n; H. Zimmer, Glossae hibernicae, Supp. s. 5; C. H. Beeson, Insular
Symptoms, s. 92n; V. Edden, Early Manuscripts of Virgiliana, s. 21; P. -Y. Lambert, Les
glosses celtiques aux commentaires de Virgile, EC, 23(1986), s. 81-128.

PARIS, BN, lat. 8847, Epistulae Pauli, etc. (ff. 178), Tours [Echternach w 11 w. ], saec. ok.
800.
K. (?). P. Należy do najstarszych wydań tekstu Biblii Alkuina. Widać tu (listy Pawła) wpływy
iryjskie na tekst, które już nie pojawiają się w następnych edycjach (Thiele). Lit. E. K. Rand,
A Survey of, vol. 1, s. 96; C. Nordenfalk, On the Age, s. 280-5; Karl der Grosse. Werk und
Wirkung, nr 427, Abb. 65; W. Thiele, Epistulae Catholicae, s. 48*.

PARIS, BN, lat. 9347, Sedulius: Carmen Paschale; Quintinus Serenus Sammonicus: Liber
medicinalis (ff. 135), Reims (Lehmann, Bischoff, cyt. za Rouse); pół. Francja (Vezin);
Reims(?) (Beccaria) [Reims, St. Remi], saec. IX, 1/2 (Wickersheimer, Beccaria, Bischoff, cyt.
za Rouse, CMEL); IX (Carey).
K. (?). P. Napisany przez liczne ręce. Carmen paschale została przerobiona przez autora
iryjskiego. Lit. CMEL, 3, s. 626; F. M. Carey, The Scriptorium of Reims, s. 45, 58; J. F.
Kenney, The Sources, s. 281; A. Beccaria, I codici di medicina, s. 159n; P. Lehmann,
Mitteilungen, 2, s. 43; C. MacKinney, Early Medieval Medicine with Special Reference to
France and Chartres, Baltimore 1937, pl. 8; L. Bieler, Transmission des Peres, s. 82; E.
Wickersheimer, Manuscrits latin, s. 93n; Texts and Transmission, [R. H. Rouse], s. 383; J.
Vezin, Observations surl'origine, s. 144.

PARIS, BN, lat. 9377, (f. 1-2), Augustinus: De Genesi ad litteram, Luxeuil(?) [(?)], saec.
VIIIin.
P. W piśmie (typu z Luxeuil) występuje diminuendo - 'charakterystyczna cecha iryjska'
(Lowe). Lit. CLA, Supp. 1745; M. Gorman, The Lorsch 'De genesi ad litteram (Oxford, Bodl.
Laud. misc. 141) and Two Fragments in the Script of Luxeuil (Bern A. 91; Paris, BN, 9377),
Scriptorium, 36(1982), s. 238-45, zwl. 240n.

PARIS, BN, lat. 9488, (ff. 75-76), Antiphonarium, -zbiór hymnów (Gamber) (frg. ),
Irlandia(?) [Niemcy(?)], saec. VIII,2/2 (Lowe); VIIIex (MEOI).

757
K. Użyto insularnego pergaminu. P. Napisany w iryjskiej majuskule. Pojawiają się akcenty
ponad monosylabami i 'is' w końcowych sylabach. Lit. CLA, V, 583; CLLA, 152; MEOI, s.
6; M. Frost, Two Texts of the 'te Deum laudamus', JTS, 39(1938), s. 388-91; K. Gamber, Das
Basler, s. 17; M. Huglo, Les fragments d'Echternach, s. 148.

PARIS, BN, lat. 10290, Priscianus, Grammatica; Cyrus Fortunatus: De rhetorica (ff. 247),
Bretania [@], saec. IX, 1/2 (Fleuriot); IXex (Bischoff cyt. Jeudy).
K. (?). P. Skopiowany z tego samego archetypu co St. Gallen 904 (Lemoine). Rękopis
zawiera 50 glos iryjskich skopiowanych ze wzorca i ok. 300 bretońskich. (Fleuriot). W
glosach i w abrewiacjach widoczne są wpływy insularne. Występują glosy syntaktyczne różne
niż w St. Gallen 904. Glosy iryjskie wykazują wpływy bretońskie i znajdują się obok glos
bretońskich. Lit. E. Bachellery, Les gloses iriandaises du manuscrit Paris latin 10290, EC,
11(1964-7), s. 100-30; L. Fleuriot, Dictionnaire, s. 8; C. Jeudy, Nouveaux fragments, s. 133;
P. -Y. Lambert, Les gloses du manuscrit BN lat. 10290, EC, 19(1982), s. 173-213; L.
Lemoine, Symptomes insulaires, s. 145n; tenże, Les methodes d’enseignement dans la
Bretagne du haut Moyen Age d’apres les manuscrits bretons: l’exemple du Paris BN, lat.
10290, [w:] Landevennec et la monachisme breton dans le Haut Moyen Age, Landevennec
1985, s. 45-63, fi. (f. 3r); tenże, Notes paleographiques, s. 142nn; J. -L. Deuffic, La
production manuscrite, s. 310.

PARIS, BN, lat. 10400, (f. 109-110) + BN, lat. 11411 (f. 124-125), Eutyches: De verbo,
Irlandia; Irlandia(?) lub kontynent(?) [Corbie(?); Echtemach(?)], saec. VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie, ale sposobu liniowania nie da się określić. P. Iryjska
minuskułą. Insularne abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss. Zaznacza się akcenty nad
monosylabami i 'i' w sylabach końcowych. Iryjskie glosy (Lowe). Rękopis mógł powstać w
Irlandii jak i na kontynencie (Reynolds). Lit. CLA, V, 599; V. Law, The Insular, s. 79n; Text
und Überlieferung [L. D. Reynolds], s. XX.

PARIS, BN, lat. 10400, (f. 100), Grammaticalia, @ [@], saec. @.

P. Napisany iryjskim pismem z iryjskimi glosami. Lit. J. Loth, Gloses iriandaises et bretonnes
inedites, Revue celtique, 5(1883-5).

PARIS, BN, lat. 11308, Philargyrius in Virgilius; Vita Virgilii (ff. 113), Reims [@], saec.
IX, 1/2 (Bischoff); IX,2/4 (Lambert).
K. (?). P. Kodeks jest skopiowany z iryjskiego wzorca łącznie ze staroiryjskimi glosami
(Bischoff). Lit. C. H. Beeson, Insular Symptoms, s. 98; J. J. Contreni, The Biblical Glosses of
Haimo of Auxerre and John Scottus Eriugena, Speculum, 51(1976), s. 434; B. Bischoff,
MS,3, s. 52; P. -Y. Lambert, Les glosses celtiques aux commentaires de Virgile, EC,
23(1986), s. 81-128; F. Stok, Prolegomeni a una nuova edizione della Vita Vergib di
Svetonio-Donato, Roma 1991, s. 14n; H. Simpson, Ireland, Tours and Brittany, s. 115.

PARIS, BN, lat. 11561, Komentarz do Biblii, @ [@], saec. IXmed (McNally, Kelly); IXmed-
IX,2/2 (Bischoff, Sims-Willams).
K. (?). P. Komentarz jest iryjskiej proweniencji i powstał ok. 800 roku. Zauważalne
podobieństwo tekstualne do iryjskiego komentarza z Clm. 14426 (McNally). Tekst jest pod
wpływem iryjskim (Sims-Williams). Ten sam tekst znajduje się w Clm. 14276 + 14277
(Kelly). Lit. CCSL, 108B, 1973, ed. R. McNally, s. 211; R. McNally, The Evangelists in the
Hiberno-Latin Tradition, [w:] Festschrift Bernhard Bischoff, s. 114n, 119; J. F. Kelly, A
Catalogue I, s. 552; P. Sims-Williams, An Unpublished, s. 5; B. Bischoff, MS,1, s. 231.

758
PARIS, BN, lat. 11884, (f. 7-20), Gregorius M. : Homiliae zzz Ezechielem prophetam (frg. )
(ff. 14), Irlandia [Reims(?)], saec. IX.
K. (?). P. Napisany pismem iryjskim oraz pojawiają się staroiryjskie noty marginalne. Lit.
MEOI, s. 8-9; F. M. Carey, The Scriptorium of Reims, s. 58nn; L. Fleuriot, Notes de
philologie celtique, EC, 12(1970-71), s. 551-6.

PARIS, BN, lat. 12020, @, Irlandia [@], saec. @.

K. (?). P. Zawiera inskrypcję Sancte Marie dyl Loham (Jones, Esposito). Lit. L. W. Jones,
The Scriptorium at Corbie,I, s. 200; M. Esposito, Latin Learning, VI, 240.

PARIS, BN, lat. 12021, (f. 33-139), Theodori episcopi capitula (Finsterwalder); Canony
iryjskie (Jones), skryptorium kontynentalne (Finsterwalder); Bretania (Lindsay, Jones, Bieler)
[Corbie], saec. Xin (Bieler); X (Bischoff, cyt. za Wrightem); IX/X (Finsterwalder); IX
(Lindsay, Jones); X-XI (Esposito).
P. Na f. 139 wpis informujący, że rękopis sporządził z kilku wzorców Arbedoc na rozkaz
swego opata Haelhucara (Haeb-Hucar -Bieler). Oba imiona są bretońskie. Występuje kilka
glos bretońskich. Kodeks skopiowany z insularnego wzorca (Finsterwalder). Insularny
wzorzec, powstał nie wcześniej niż w poł. 8 w. (Lindsay). Kopia iryjskiego wzorca (Jones).
Występuje akcent ponad mnonosylabami i końcowymi -is oraz insularne 'g' w piśmie
(Lindsay). Zawiera glosy bretońskie (Lambert). Pismo kontynentalne z insularnym 'g'.
Zawiera 3 frazy staroiryjskie. Kolekcja tekstów podobna jest do Orleans 221 (Fleuriot).
Napisany przez skrybę Arbedoc dla opata Hael-Hucar 2 poł IX w. ), co zdaniem Deuffica
świadczy o pochodzeniu rękopisu z klasztoru Saint-Meen w diecezji Saint-Malo. Komentarz
do Mateusza jest podobny do komentarza z Krakowa 43 (Cross). Lit. W. M. Lindsay, Notae,
s. 475; tenże, Collectanea, s. 18; tenże, Breton Scriptoria, s. 265n; M. Esposito, Latin
Learning, IV, s. 236; P. W. Finsterwalder, Die Canones, s. linn; L. W. Jones, The
Scriptorium at Corbie,I, s. 200; L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 12; L. Fleuriot,
Dictionnaire, s. 5; J. -L. Deuffic, La production manuscrite, s. 311; J. E. Cross, The Insular
Conections, s. 81; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. 106; W. Stokes, Old Breton
Glosses, Revue celtique, 4(1879-80, s. 325; P. -Y. Lambert, Gloses en vieux breton, EC,
26(1989), s. 340; G. Le Duc, Les signes de construction syntaxique du Ms. Laon 101, [w:]
Melanges Franęois Kerlouegan, ed. D. Consa, N. Fick, B. Poulle, Paris 1994, s. 358.

PARIS, BN, lat. 12292, (f. A-D), Commentarius cuiusdam Scotti in Mattheum, Irlandia
[Corbie], saec. VIII/IX.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Iryjska minuskułą. Insularne abrewiacje.
Występuje konfuzja s-ss. Akcenty są zaznaczane nad monosylabami i końcówkowymi 'is'.
Tekst należy do tradycji iryjskiej. Lit. CLA, V, 642; B. Bischoff, MS,1, s. 244; J. F. Kelly,
Catalogue II, s. 41 On; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. 103n.

PARIS, BN, lat. 13029, [@], saec. @.

P. Na f. 12r znajdują się 2 iryjskie glosy (Fleuriot). Lit. L. Fleuriot, The Old Breton Glosses,
s. 224; F. Rädle, Studien zu Smaragd von Saint-Mihiel, München 1974, s. 15.

PARIS, BN, lat. 13351, [oprawa], @, @ [Corbie], saec. IXin.

K. (?). P. Jest to fragment iryjskiego kodeksu w oprawie (Jones). Esposito mówi o fragmencie
w iryjskim piśmie, który znajduje się w oprawie. Lit. CMEL, 3, s. 655; L. W. Jones, The
Scriptorium, I, s. 200; M. Esposito, Latin Learning, VI, s. 240; D. Ganz, Corbie, s. 138.

759
PARIS, BN, nouv. acq. lat. 1616, Spaera Pythagorae ag Apuleio descripta; Comput (ff. 14),
Bretania(?) lub Irlandia(?) (Wickersheimer); Fleury(?) (Carey) [Fleury], saec. IXmed.
K. (?). P. Carey zauważa pismo iryjskie na f. 1-6 (Mostert). Pismo kontynentalne z kilkoma
abrewiacjami insularnymi. Rękopis zawiera 8 glos bretońskich (Fleuriot, Deuffic). Lit. L.
Delisle, Catalogue des manuscrits des Jonas Libri et Barrois, Paris 1888, s. 76n; E.
Wickersheimer, Manuscrits latin, s. 140n, pl. 8n; M. Mostert, The Library, s. 243n; L.
Fleuriot, Dictionnaire, s. 5; P. -Y. Lambert, Les commentaires celtiques ä Bede le Venerable
(suite), EC, 21(1984), s. 202nn; J. -L. Deuffic, La production manuscrite, s. 313.

PIACENZA, Basilica di s. Antonio (olim Archivio di s. Antonio) [zaginiony], liturgica

(frg.), skryptorium kontynentalne z wpływami iryjskimi [Bobbio(?)], saec. IX.
K. (?). P. Napisany pismem iryjskim?. Lit. CLLA, 125.

REIMS, BM, 130, Hrabanus Maurus: Commentarius, @ [Reims], saec. IXmed.

P. Rękopis został przekazany do Reims przez Iroszkota Probusa. Lit. J. J. Contreni, The Irish
'Colony' at Laon, s. 62.

REIMS, BM, 875, Johannes Scottus: De divisione naturae, Reims [Reims, katedra], saec. IX.
K. (?). P. Napisany karolińską minuskułą. Marginalia w insularnej minuskule pochodzące od
Jana Szkota lub jego towarzyszy (Lindsay). Bishop przypisuje je Janowi Szkotowi. Napisany
minuskułą karolińską i iryjską przez 2 skrybów. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 478; F. M.
Carey, The Scriptorium of Reims, s. 58; T. A. M. Bishop, Autographa of John the Scot, s.
89n; J. J. Contreni, The Cathedral School, s. 92; B. Bischoff, MS,3, s. 52.

ROMA, Bibl. Naz. Sessoriano, 26, Gregorius, Nonantola [@], saec. IX; VIII/IX (Micheli).
K. (?). P. Iryjskie wpływy na ornamentykę. Lit. G. L. Micheli, L'enluminure, s. 105.

ROMA, Biblioteca Angelica, 1515, @, Francja [@], saec. IX,1/2.

K. (?) P. Lit. Maddalena Spallone, Tradizioni insulari e letteratura scolastica: il Ms.
Angelicanus 1515 e gli Aenigmata di Simposio, Studi classici e orientali, 35(1986), s. 185-
228, tav. 2-8(f. 33v, 23v, 22v, 3v, 4r, 20v, 21r).

SCHAFFHAUSEN, Stadtbibliothek, Ms. Gen. 1, Adamnanus: Vita s. Columbae (ss. 138),

łona [Reichenau], saec. VIII, przed 713; 688-713 (Scarpatetti).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek, z których część tworzy sexteniony. P. Napisany przez
Dorbbene w iryjskiej minuskule z elementami majuskuły. Insularne inicjały czerwono
opunktowane. Liczne abrewiacje insularne i konfuzję: s-ss, b-p, e-i, f-ff, o-u (Lowe). Rękopis
powstał na łonie przed 713 rokiem i napisany został przez skrybę, który nie uległ jeszcze
nowym prądom płynącym z Northumbrii (Bischoff). Bezpośrednią jego kopią był Metz,
Grand Seminaire, 1 (f. 1-79) (Bieler). Inskrypcja Dorbbene, wpisana ręką tekstu głównego,
może odnosić się nie do skryby, ale do zamawiającego rękopis. Pojawiają się akcenty ponad
monosylabami i końcowymi 'is' (Anderson). Na s. 136 znajduje się inskrypcja: 'Quicumque
hos virtutum libellos columbae legerit pro me dorbbeneo deum deprecetur ut vitam post
mortemeternam possedeam'. Ręką skryby został wpisany grecki 'pater noster' (Scarpatetti).
Przed dotarciem na Reichenau rękopis był korygowany na kontynencie. Lit. CLA, VII, 998;
B. Scarpatetti, Katalog, Bd. 3, s. 112, Abb. l(s. 58); W. M. Lindasy, Early Irish Minuskule,
Pl. 2; J. M. Picard, The Schaffhausen Adomnän -A Unique Witness to Hibemo-Latin, Peritia,
1(1982), s. 216-49; J. Autenrieth, Insulare, s. 156; W. Berschin, Griechisches bei den Iren, s.
503n; B. Bischoff, Epinal, s. 16; Adomnän's Life of Columba, ed. A. O. i M. O. Anderson,

760
Edinburgh-London 1961, 2 poprawione wyd. Oxford 1991, s. livn, lxinn, lxixnn, pl. l-4(s. 14,
55, 93, 108).

ST. BLASIEN, [?], 86, Vitae Noricenses, @ [Reichenau], saec. IX.

K. (?). P. Napisany iryjską kursywą. Lit. V. Edden, Early Manuscripts, s. 24.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 48, [zobacz BASEL, UB, A. VII. 3], Quattuor Evangelia (ss.
407), St. Gallen(?) [St. Galien], saec. IX,3/3-ex (Bischoff); IXmed (Bruckner).
K. (?). P. Strony 1-2, 5, 8, i 18 napisane są w spiczastym piśmie iryjskim, reszta w czystej
karolinie z poł. 9 w. Rękopis zawiera wiele glos iryjskich, które chyba pochądzą z tej samej
ręki iryjskiej. Od s. 19 zaczyna się grecki tekst ewangelii, w którym również pojawiają się
glosy iryjskie wpisane przez kilka rąk w poł. 9 w. (Bruckner). W greckiej części skryba
przyzwyczajony do łacińskiego pisma naśladuje grecką uncjalę. Niektóre litery mają
całkowicie łaciński kształt np. 'e, p, c'. Pismo łacińskie jest dziełem Iroszkota, który uległ
wpływom kontynentalnym (Steffens). Kodeks został skopiowany z greckiego wzorca
(Berger). Kodeks jest kopią egzemplarza Szkota Eriugeny (Herren).
Przynależność rękopisu do Basel, UB, A. VII. 3 niejest w nauce jednoznacznie ustalona. Lit.
A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 60n, Taf. 13(s. 395); J. F. Kenney, The Sources, s. 558; S.
Berger, De la tradition de l'art grec dans les manuscrits latins des Evangiles, Memoires de la
Societe Nationale des Antiquaires de France, 52(1891), s. 144-54 [nie dotarłem]; L. Traube, O
Roma Nobilis, s. 57; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 46n, 66; B. Bischoff,
MS,3, s. 45n; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 926n; F. Mütherich, Das
Verzeichnis eines griechischen Bilderzyklus in dem St. Galler Codex 48, Dumbarton Oaks
Papers, 41(1987), s. 415-23; M. W. Herren, A Copy of Eriugena's Glossed Greek Gospels,
[w:] Tradition und Wertung. Festschrift für Franz Brunhólzl zum 65 Geburtstag, hrsg. G.
Bemt, F. Rädle, G. Silagi, Sigmaringen 1989, s. 97-105.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 51, Evangelia (ff. 134), Irlandia(?) ; Irlandia lub St. Gallen
(Gamber, Duft); St. Gallen(?) (Nees) [St. Gallen od 9 w. ], saec. VIIEIX; VIII,2/2 (Duft).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany specyficzną półuncjałą przez Iroszkota. Pojawia
się konfuzja s-ss (Lowe). Za powstaniem rękopisu na kontynencie wskazują: ligatura 'st' i
nietypowe abrewiacje (Lóffler). Napisany iryjską majuskułą. Kodeks jest dziełem 1 skryby i 2
iluminatorów (Brown). Na ostatniej stronie, ostatni wiersz napisany jest pismem karolińskim.
Sporne jest jego datowanie. Kodeks jest dziełem 1 skryby i przynajmniej 2 iluminatorów
(Duft). Higgitt zauważa zbieżności w systemie używania kapitały w piśmie wyróżniającym z
tym jaki występuje w Księdze z Kells. Nees stwierdza podobieństwa tekstualne do ewangelii
Cutberchta i Autun, 3. Lit. CLA, VII, 901; CLLA, 147; E. H. Zimmermann, s. 240nn, Taf.
185-92; K. Lóffler, Die Sankt Galler, s. 13nn; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 18, Taf. 5(s.
211); J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 28, 66, 69nnTaf. 1-14; T. H. Ohlgren,
Insular, s. 40n; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 927; R. D. Stevick, Geometer's
Art: The Fullpage Illuminations in St. Gallen Stiftsbibliothek Cod. Sang. 51. An Insular
Gospel Book of the VUIth Century, Scriptorium, 44(1990), s. 161-92; M. P. Brown, The
Lindisfarne Scriptorium, s. 155; J. Higgitt, The Display Script, s. 222; M. McNamara, Studies
on Texts, s. 112nn; L. Nees, The Irish Manuscripts at St. Gall, s. 103nn; M. P. Brown, The
Book of Cerne, s. 96n.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 60, Evangelium Iohannis (ff. 34), Irlandia; Irlandia lub iryjska
kolonia na kontynencie, St. Gallen(?) (Duft); St. Gallen(?) (Nees) [St. Gallen od 9 w. ], saec.
VIIEIX; IX, 1/2 (Micheli, Ohlgren).

761
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany iryjską majuskułą i minuskułą. Miniatura św.
Jana jest obramowana ornamentem z wpływami kontynentalnymi. Małe inicjały są czerwono
opunktowane. Pojawiają się współczesne korektury iryjskie. Konfuzje s-ss (Lowe). Napisany
przez skrybę kontynentalnego, który dość nieumiejętnie kopiował insularną ornamentykę
(Micheli). Duft podkreśla, że skryba był Iroszkotem. W inicjałach widzi on wpływy
kontynentalne (merowińskie), które mogą wynikać z nieumiejętnego naśladownictwa
iryjskiego wzorca. Higgitt zauważa zbieżności w systemie używania kapitały w piśmie
wyróżniającym jaki występuje w Księdze z Keils. Nees nie widzi analogii w iluminatorstwie
iryjskim, zauważa jednak pewne paralele do St. Gallen 912 i sakramentarza z Gellone, BN,
lat. 12048 oraz do St. Gallen 51. Lit. CLA, VII, 902; E. H. Zimmermann, s. 243n, Taf. 192-3;
K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 15; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 18, Taf. (s28); G. L.
Micheli, Recherches, s. 55nn; taż, L'enluminure, s. 64J. Duft, P. Meyer, Die irischen
Miniaturen, s. 28, 66, 71nn, Taf. 18, 19, 33, 34(s. 10, 11); T. H. Ohlgren, Insular, s. 57; J.
Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 927n; J. A. Harmon, Codicology, s. 206; M.
McNamara, Studies on Texts, s. 161nn; J. Higgitt, The Display Script, s. 222; L. Nees, The
Irish Manuscripts at St. Gall, s. 107nn; M. P. Brown, The Book of Cerne, s. 98.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 129, Hieronymus in epistulas ad Ephesios etc. (ss. 278), St. Galien
[St. Galien], saec. IXin (Bruckner).
K. (?). P. Napisany kilkoma rękoma w karolińskiej minuskule (Bruckner). Rękopis jest
iryjską produkcją (Souter). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, II, s. 65, Taf. 43(s. 8); A. Souter,
Pelagius's, s. 240.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 136, @, @ [St. Gallen], saec. IX,2/2-IXex (Duft).

K. (?). P. Na s. 230, na marginesie znajduje się 'scot[ice] neman'. Lit. J. Duft, P. Meyer, Die
irischen Miniaturen, s. 60.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 150, Paenitentiale Vinniani; Prefatio in paenitentiale Cummeani;

Paenitentiale XXXV capitulorum, St. Gallen (Bischoff, Mordek) [St. Gallen], saec. IXin
(Bischoff, Mordek); IXmed (Kottje); IXin (Esposito).
K. (?) P. Lit. M. Esposito, Latin Learning, IV, 236; J. Duft, P. Meyer, Die irischen
Miniaturen, s. 57; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 224; R. Kottje, Kirchenrechtliche
Interessen, s. 32.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 162, St. Gallen [St. Gallen], saec. IX.
K. (?). P. Rękopis jest prawdopodobnie dziełem Iroszkota, który dopasował swoje pismo do
kontynentalnych wzorców (Duft). A. Bruckner nie odnotował żadnych cech pozwalających
przypisać go ręce Iryjczyka. Lit. J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 45.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 189, Eucherius: institutiones; Isidorus: Differentiae; Hieronymus

super Danielem (ff. 142), St. Gallen [St. Gallen], saec. Vlllex.
K. W części kodeksu użyto vellum. P. Sposob używania skrótów wskazuje na iryjski wzorzec
(Lowe). Na s. 381 wpis w kursywie dyplomatycznej 'Iosepuss scripsit' -drugie końcowe 's'jest
wytarte (Bruckner). Zdaniem Lowego jest to probatio pennae. Lit. CLA, VII, 914; A.
Bruckner, Scriptoria, II, s. 68, Taf. 22(s. 106); K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 49n; CCSL,
75A, ed. F. Glorie, s. 759.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 251, Beda: De temporibus ratione, St. Gallen [St. Gallen], saec.
przed 820.

762
K. (?). P. Abrewiacje są głównie kontynentalne, ale pojawiają się też iryjskie. Opuszczanie
inicjalnego 'h'jest cechą charakterystyczną. Lit. C. W. Jones, Bedae Operae De Temporibus,
s. 147n; A. Cordoliani, Les manuscrits de comput, s. 177nn.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 258, Anonymous (Alcuin) in evangelium Iohannis (ss. 207). wsch.
Francja (Bischoff); okolice Reims (Bischoff, cyt. za Cantelli Berarducci); St. Gallen
(Bruckner) [St. Gallen], saec. IXmed (Bischoff, cyt. za Cantelli Berarducci); IX, 1/2 (Duft);
ok. 870 (Bruckner).
K. (?). P. Pierwsza ręka wykazuje wpływy insularne -również w inicjałach. Dodatki na s. 80
są wpisane pismem insularnym. Tę samą ręką wprowadzano korektury i uzupełnienia.
Pojawiają się insularne abrewiacje (Bruckner). Zawiera staroiryjski tekst na s. 55. Pismo jest
karolińskie typu wschodniofrancuskiego. Iryjskie korektury prawdopodobnie nie pochodzą z
St. Gallen (Bischoff, Duft). Lit. A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 88, Taf. 15(s. 68, 80), 16(s. 6);
R. Thurneysen, ZCP, 21(1939), s. 288; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 45, 66;
B. Bischoff, MS,3, s. 47; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 926; s. Cantelli
Berarducci, La genesi redazionale del commentario di Alcuino di York al Vangelo di
Giovanni e il codice Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 258, [w:] Immagini del Medioevo. Saggi
di cultura mediolatina, Spoleto 1994, s. 23-79.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 730, + ZÜRICH, Staatsarchiv A. G. 19 (XV) (f. 30-1) +

ZÜRICH, Zentralbibliothek C Nr IV, VI-XI, + Z XIV 1 + Karlsruhe, BLB, Aug. Fragm.
100 + 144, Edictus Rothari (ff. 67), pół. Włochy, okolice Bobbio (Lowe); Pavia(?) (Duft) [St.
Gallen], saec. VII,2/2.
P. Widoczne są iryjskie wpływy na inicjały. Niektóre inicjały przypominają styl z Luxeuil,
inne ('IN' z St. Gallen, s. 18) podobny do inicjału 'N' w Milano, s. 45 sup. (Lowe). Inicjały
naśladują częściowo iryjskie wzory (Duft). Lit. CLA, VII, 949; C. Mohlberg, Mittelalterliche,
s. 79n, 274, 310; E. H. Zimmermann, s. 151, Taf. 13-4(s. I, 3, 18, 20,71,); J. Duft, P. Meyer,
Die irischen Miniaturen, s. 46.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 904, Priscian: Institutiones gramaticae (ff. 120), Irlandia [Köln
(Duft)], saec. IXmed; ok. 844-863 (Duft).
K. (?). P. Napisany iryjską minuskułą zasadniczo przez 2 skrybów. Pierwszy skryba podpisał
się na s. 157 jako Calvus Patricii -iryjskie Maelpatricc lub Mulpatrick; drugi jako Choirbbre
(s. 194). Mniejsze partie tekstu wpisało jeszcze 2-3 skrybów, m. in. Finguine i Donngus.
Pojawiają się jeszcze inne imiona iryjskie: Follega, Cobthach, Fergus. Glosy wpisane są
głównie 1 ręką. Jedna z rąk podobna jest do ręki z St. Gallen, 1395 (s. 440/441) (Duft).
Poszczególni skrybowie stosują abrewiacje w odmienny sposób (Steffens). Podpisy
irlandzkich skrybów. Na f. 89 -poemat dla arcybiskupa Gunthara z Koloni (850-63) wpisany
karolińską minuskułą z Köln, którą stara się poprawić ręka iryjska. Autorstwo poematu Duft
przypisuje Iroszkotowi. Bischoff wiąże rękopis z kręgiem Seduliusza. Pojawia się dużo glos
staroirlandzkich, które zostały wpisane różnymi rękoma (Bachellery). Występuje pismo
ogamiczne w zapiskach marginalnych dodanych przez korektora (Lindsay). Lit. B.
Scarpatetti, Katalog, Bd. 3, s. 246, Abb. 718-724(s. 157a, 182b, 190a, 194a, 193b, 207b,
219b); K. Löffler, Die Sankt Galler, s. 16n; E. H. Zimmermann, s. 252, Taf. 208-9; W. M.
Lindsay, Early Irish, s. 40; L. Traube, VuA,3, s. 224; B. Bischoff, MS,3, s. 45; L. Gougaud,
Les scribes monastiques, s. 294n; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 44, 66, Taf.
39, 40, 41, 72nn(s. 3, 21, 25, 39, 43, 76, 212, 174, 197); J. J. G. Alexander, Insular, s. 67, 85;
T. H. Ohlgren, Insular, s. 60; E. Bachellery, Les glosses irlandaises du manuscrit Paris lat.
10290, EC, 11(1964-65), s. 103nn; M. Draak, Construe Marks, s. 262nn; tenże, The Higher
Teaching of Latin Grammar in Ireland during the Ninth Century, Mededelingen der

763
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, 30. 4, Amsterdam
1967; B. Bischoff, Irische Schreiber, s. 51; J. Autenrieth, Insulare, s. 156; J. Duft, Irische
Handschriftenüberlieferung, s. 928, 931; A. Ahlqvist, Notes on the Greek Materials in the St.
Gall Priscian (Codex 904), [w:] The Sacred Nectar of the Greeks, ed. M. Herren, London
1988, s. 195-214, pl. 17-23(s. 6, 56, 44, 63, 72148, 231); L. Lemoine, Les methodes
d'enseignement dans la Bretagne, s. 47nn.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1394, (s. 101-104), Evangalia, Irlandia(?); Irlandia lub iryjska
kolonia na kontynencie(?) (Duft) [St. Gallen], saec. VIII; VIII,2/2 (Duft); IXin (Duft -1953);
IX (Baesecke).
K. Insularne cechy kodykologiczne: vellum, nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek. P. Napisany w iryjskiej minuskule (podobna do St. Galien 51 -Duft).
Występuje konfuzja s-ss i inne insularne cechy w ortografii. Insularne abrewiacje. Lit. CLA,
VII, 980; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 18, Taf. 5(s. 102); J. Duft, P. Meyer, Die irischen
Miniaturen, s. 66; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 929; J. A. Harmon,
Codicology, s. 206.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1394, (s. 95-98), Sacramentarium (ff. 2), Irlandia [St. Galien],
saec. VIII/IX; IXin (Duft -1953).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany w iryjskiej majuskule i minuskule. Insularne
abrewiacje i konfuzja s-ss oraz długie 'i' zamiast 'ii'. Lit. CLA, VII, 979; CLLA, 115; G.
Baesecke, Der Vocabularius, s. 18, Taf. 3(s. 97); J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s.
43, 66, 75n, Taf. 36; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 928n; J. Autenrieth,
Insulare, s. 156.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395, (s. 436-437), Augustinus: De musica, Irlandia; Irlandia lub
iryjska kolonia na kontynencie (Duft) [St. Gallen], saec. VIII/IX.
K. Użyto insularnego pergaminu, liniowanie nie jest możliwe do określenia. P. Napisany
iryjską minuskułą. Liczne abrewiacje iryjskie. Wustępuje akcent ponad monosylabami. Lit.
CLA, VII, 990; G. Baesecke, Der Vocabularius, s. 18, Taf. 6(s. 437); J. Duft, P. Meyer, Die
irischen Miniaturen, s. 66; J. Autenrieth, Insulare, s. 156; J. Duft, Irische
Handschriftenüberlieferung, s. 930.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395, (s. 444-447), Visitatio infirmorum, Irlandia(?); Irlandia lub
iryjska kolonia na kontynencie (Duft) [St. Gallen], saec. VIII; VIII,2/2 (Duft).
K. Napisany na nieliniowanym insularnym pergaminie. P. Pismo jest iryjską majuskułą. Lit.
CLA, VII, 991; CLLA, 106; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 43, 66, 79n, Taf.
29(s445); J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 931.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395, (s. 430-433), Missa pro defunctis (ff. 2), Irlandia [St.
Gallen], saec. VIII; VIII,2/2 (Duft).
K. Użyto insularnego pergaminu, liniowanie nie jest możliwe do określenia. P. Napisany jest
dużą minuskułą insularną. Pojawia się konfuzja s-ss. Iryjskie inicjały. Występuje akcent
ponad monosylabami. Lit. CLA, VII, 989; CLLA, 104; J. Duft, P. Meyer, Die irischen
Miniaturen, s. 47, 66, 78n, Taf. 32(s. 430); J. Autenrieth, Insulare, s. 156; J. Duft, Irische
Handschriftenüberlieferung, s. 930.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395, (s. 418/419, 422/423, 426/427), Litania (ff. 3), Irlandia;
Irlandia lub kontynentalna kolonia iryjska (Duft) [St. Gallen], saec. VIII,2/2 i IX.

764
K. Napisany na insularnym pergaminie, liniowanie nie jest możliwe do określenia. P. Pismo
jest regularną majuskułą iryjską. Benedykcje z s. 423 są wpisane iryjską minuskułą z 9 wieku.
Ornamentyka w typowo iryjskim stylu. Insularna ortografia i zamiast 'e' i 'p' zamiast 'ph'
(Lowe). Pojawia się akcent ponad długimi sylabami (Lowe). Duft traktuje poszczególne
foliały jako samodzielne jednostki: 1.) s. 418/419. Miniatura ewangelisty Mateusza z końca 8
w. być może powstała na kontynencie i została skopiowana z iryjskiego wzorca. Na odwrocie
znajdują się zaklęcia przeciw chorobom napisane w staroiryskim i w łacinie iryjską minuskułą
dwóch rąk z 9 w. 2. ) s. 422-423. Miniatura z krzyżem z końca 8 w. Na odwrocie znajdują się
benedykcje napisane iryskią minuskułą z 9 w. 3. ) s. 426/427. Kunsztowny inicjał 'P'
namalowany w 2 poł. 8 w. Ness zauważa zbieżność w kobiercowym foliale z podobny w BN,
n. a. lat. 1587; zauważa też podobieństwa do ornamentalnych krzyży z Laon, 137 i do
ewangeliarza z Harburga - Augsburg, UB, 1. 2. 4.2. Lit. CLA, VII, 988; E. H. Zimmermann,
s. 242, Taf. 191, 197; CLLA, 103; H. Zimmer, Glossae hibernicae, s. XLn; G. Baesecke, Der
Vocabularius, s. 18, Taf 4(s. 427), 7(s. 419); J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 28,
66, 76nn, Taf. 15, 16, 17, 26, 27, 28(s. 419, 427, 423); J. Autenrieth, Insulare, s. 156; T. H.
Ohlgren, Insular, s. 45, 55n; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 929n; L. Nees, The
Irish Manuscripts at St. Gall, s. 112n; M. P. Brown, The Book of Cerne, s. 98.

ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1399, a 1, Isidorus: Etymologiae, iryjskie centrum na kontynencie,

Bobbio(?) (Lowe, Duft); Irlandia (Bischoff) [St. Gallen], saec. VII; Vllmed (Dold, Duft).
K. Nie da się ustalić, czy nakłucia występowały na obu marginesach (Lowe). Przynajmniej w
części napisany na owczym pergaminie (O'Sullivan). P. Napisany w iryjskiej minuskułę
(kursywie minuskulnej -Duft). Incipity są w insularnej kapitale. Występuje konfuzja s-ss
(Lowe). Jest to jeden z najstarszych rękopisów iryjskich. Lit. CLA, VII, 995; J. Duft, P.
Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 27, 66, 81n, Taf,35; A. Dold, J. Duft, Die älteste irische
Handschriften-Reliquie der Stiftsbibliothek St. Gallen mit Texten aus Isidors Etymologien,
Beuron 1955; J. Fontaine, Isidore de Seville, s. 77; J. Autenrieth, Insular, s. 156; B. Bischoff,
MS,1, s. 180, 285; MS,2, s. 314; J. Duft, Irische Handschriftenüberlieferung, s. 933; W.
O’Sullivan, Insular Calligraphy, s. 353.

ST. MAURICE, Archives de l'abbaye, s. N., etykietka relikwi, (?) [St. Maurice], saec. VIII.
P. Etykietka dla relikwi ziemi z kościoła w którym został pochowany św. Piotr napisana
iryjską minuskułą. Lit. ChLA, I, 36.

ST. MAURICE, Archives de l'abbaye, s. N. , Etykieta relikwiarza z ziemią z kościoła, w

którym po raz pierwszy pochowany był św. Piotr, (?) [(?)], saec. Vlllin.
P. Napisany iryjską minuskułą. Lit. ChLA, p. I, nr 36, s. 38.

ST. PAUL IM LAVANTTAL, Stiftsbibl. 86, a 1 (resp. b 1) [olim 25. 2. 31 b] [olim XXVd
86], Glossarium; (ff. 8) [tzw. zeszyt szkolny z Reichenau], zach. Francja (Bischoff)
[Reichenau], saec. IXmed.
K. (?). P. Napisany iryjską minuskułą. Pochodzi z tego samego skryptorium co Karlsruhe,
Aug. 132, 167, 195 (Bischoff). Napisany 1 ręką, ale w różnym czasie. Ta sama ręka pojawia
się w Karlsruhe, Aug. 195 na f. 45. Na f. 8v znajdują się staroiryjskie wiersze. Na f. 3v
wpisano greckie czasowniki, ale łacińskim alfabetem łącznie z tłumaczeniem (Preisendanz).
Jeden wiersz napisany jest minuskułą karolińską (Lehmann). Glosy pochodzą z tego samego
źródła co Laon, 444 (Contreni). Napisany spiczastą minuskułą lub kursywą iryjską. W okresie
Gerberta z Reichenau rękopis był w St. Blasien (Katalog der Ausstellung). Lit. K.
Preisendanz, Die Reichenauer, s. 124nn, 282n, Taf. 2(2v); H. Zimmer, Glossae hibernicae, s.
XXXVIIInn; M. Petscheng, Ein Grichisch-lateinisches Glossar des achten Jahrhunderts,

765
Wiener Studien, 5(1883), s. 159-63; J. F. Kenney, The Sources, s. 677n; N. R. Ker, Catalogue,
s. 482; P. Lehmann, EM,3, s. 143nn; W. Krause, Das Fragment einer griechischen Grammatik
des Cod. Vindob. 114 und das griech. -lat. Glossar der St. Pauler Handschrift XXV D/65,
Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft, 5(1956), s. 7-25; B. Bischoff,
MS,3, s. 49; J. J. Contreni, The Cathedral School, s. 88n; H. Oskamp, The Irish Material in
the St. Paul Irish Codex, Eigse, 17(1978), s. 385-91; J. Autenrieth, Insulare, 156; taż, Irische,
s. 905; Katalog der Ausstellung, nr 10.

TORINO, Bibl. Naz. A. II. 2, (f. 113) [zniszczony], Cyprianus: de opere et eleemosynis,
Bobbio [Bobbio w 17 w. ], saec. Vlllin.
K. (?). P. Dwa ostatnie wiersze napisane są w iryjskiej majuskule, która wykazuje wpływy
kontynentalne. Lit. CLA, IV, 444.

TORINO, Bibl. Naz. A. II. 2, (ff. 3-112) [zniszczony], Augustinus: Collatio cum Maximino,
contra Maximinum [palimpsest], Bobbio [Bobbio], saec. VII.
P. Napisany w półuncjale z wpływami iryjskimi -podobne pismo w Milano, R. 57 sup. i s. 45
sup. - i iryjską majuskułą. Współczesne korektury wpisane zostały ręką iryjską. Insularny
symbol dla 'autem'. Występuje konfuzja s-ss i iryjska sylabizacja. Litery w wierszu stopniowo
się zmniejszają. Lit. CLA, IV, 441.

TORINO, Bibl. Naz. A. II. 2, [zniszczony], Iulius Valerius: Res gestae Alexandri
[palimpsest] (ff. 77), pół. Włochy, Bobbio(?) [(?)], saec. Vlllin.
P. Insularne abrewiacje. Zapiski marginalne i korektury w iryjskiej minuskule. Lit. CLA, IV,
439, Add. I; B. Bischoff, MS,2, s. 319.

TORINO, Bibl. Naz. F. III. 16, (f. 176-181) + VATICANO, BAV, lat. 5755(s. 7-94, 132-
147), Grammatica [palimpsest], @ [@], saec. IX; VIIEIXin (Ferrari).
P. Napisany iryjską minuskułą. Lit. CLA, Add. I, s. 318; M. Ferrari, In Papia, s. 13; B.
Bischoff, MS,3, s. 41.

TORINO, Bibl. Naz. F. IV. 1, Fasc. 5 + 6, Theodorus Mopsuestenus in psalmos (ff. 14),
Bobbio [Bobbio(?)], saec. VIIEIX.
P. Iryjska minuskułą doświadczonego skryby. Inicjały są czerwono opunktowane. Liczne
insularne abrewiacje. Akcenty zaznaczone są ponad monosylabami. Omyłki sygnowane przy
użyciu znaków d-h. Rękopis został skopiowany z iryjskiego wzorca (Lowe). Zdaniem
Bischoffa rękopis został skopiowany z Milano, C. 301 inf. Lit. CLA, IV, 452; B. Bischoff,
MS,2, s. 320; MS,3, s. 35, 40; CCSL, 88A, ed. L. de Coninck, s. Xllnn; A. Siegmund,
Überlieferung, s. 133.

TORINO, Bibl. Naz. F. IV. 1, Fasc. 7, Ps. -Hieronymus: Commentarius in Marcum (ff. I),
Irlandia(?) [(?)], saec. VIIEIX.
K. Napisany na insularnym pergaminie. Nakłucia na obu marginesach i liniowanie po
złożeniu składek, ale każde bifolium z osobna. P. Napisany iryjską minuskułą bardzo
podobną do tej z Milano, C. 301 inf. Liczne abrewiacje insularne i małe inicjały w stylu
insularnym. Akcent występuje ponad monosylabami i końcówkami -is. Zawiera notki
marginalne wjęzyku staroiryjskim. Zawiera staroiryjskie glosy oraz glosy syntaktyczne typu
L i S w/g Korhammera. Lit. CLA, IV, 453; B. Bischoff, MS,1, s. 257; M. Korhammer,
Mittelalterlichen Konstruktionhilfen, s. 58.

TORINO, Bibl. Naz. F. IV. 1, Fasc. f Uturgica; Hymni (ff. 3), Irlandia [(?)], saec. Vlllin.

766
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Iryjską majuskuła niedoświadczonego skryby. Inicjały są
w stylu iryjskim. Insularne abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss. Kilka zapisek staroiryjskich.
Lit. CLA, IV, 454; CLLA, 151.

TORINO, Bibl. Naz. F. IV. 24, (f. 93), Epistula secunda Petri, Irlandia [Bobbio], saec. VIII.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Iryjską minuskułą. Insularne abrewiacje i małe
inicjały. Występuje konfuzja s-ss, c-cc. Akcenty stawiane są nad monosylabami. Liczne glosy
staroiryjskie. Lit. CLA, IV, 457.

TORINO, Bibl. Naz. G. V. 37, Cyprianus: de opere et eleemosynis, De sacramento Calicis

(ff. 30), (?) [Bobbio], saec. V.
P. Korektury, zaznaczane zwykłymi 'signes de renvoi', wpisane iryjską majuskułą z początku
8 w. znaną z innych rękopisów z Bobbio. Lit. CLA, IV, 464; B. Bischoff, MS,2, s. 313, 319.

TORINO, Bibl. Naz. O. IV. 20, Evangelia (frg.), Irlandia [Bobbio po 11 w. ; Bobbio od 9
w. (?) (Segre Montel)], saec. VIII; VIII/IX (Themelly).
K. (?). P. Iryjską majuskuła i inicjały (Lowe). Ornamentyka jest iryjską, ale wykazuje
znajomość wzorów śródziemnomorskich (Themelly). Lit. CLA, IV, 466; E. H. Zimmermann,
s. 246, Taf. 198, 211; G. L. Micheli, L'enluminure, s. 148; J. A. Harmon, Codicology, s. 203;
A. Themelly, Note sulla decorazione, s. 112nn; C. Segre Montel, I piu antichi, s. 65, tav. II (f.
2).

TRIER, Stadtbibliothek, 137, /50 (ff. 48-61), Collectio canonum Hibernensis, Irlandia(?)
bądź kontynent(?) [Trier], saec. VIII,2/2.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany iryjską majuskułą (półuncjała -McKitterick).
Insularne abrewiacje i inicjały. Występuje konfuzja s-ss, i-ii. Zawiera liczne glosy we
współczesnej minuskule iryjskiej. Lit. CLA, IX, 1368; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform,
s. 257; R. E. Reynolds, Unity, s. 104; R. McKitterick, Knowledge of Canon, s. 116.

VALENCIENNES, BM, 293, Chalcidius, Reims [@], saec. IX,2/2.

P. Napisany karolińskim pismem. Błędy wskazują na nierozumienie iryjskich ligatur we
wzorcu. Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 53.

VALENCIENNES, BM, 393, Grammatica (Donatus Orthigraphus, etc. ), zach. Francja(?)

(Bischoff) [@], saec. IXin (Bischoff).
P. Na f 77v-l 12r 1 123r-142r znajdują się teksty gramatyczne iryjskiego pochodzenia. Lit. B.
Lófstedt, Der hibemolateinische, s. 22; SSBK,2, s. 62; B. Bischoff, MS,1, s. 217.

VALENCIENNES, BM, 412, (393 bis), Commentarii on Virgilis Aeneidae (f. 1), (?); pół. -
wsch. Francja, St. Amand(?) (Bischoff) [St. Amand], saec. IX.
K. (?). P. Napisany iryjską minuskułą. Według Koehlera mógł powstać w tym samym
skryptorium co wzorzec, którym był Leiden, Burm. Q 3 (s. IX,2/4) -ten sam był również
wzorcem dla Valenciennes 69. Bischoff (cyt. za Kleinem) lokalizuje wzorzec w pół. -wsch.
skryptorium i datuje go podobnie. Lit. W. M. Lindsay, Notae, s. 489; W. Koehler, Die
Denkmäler, s. 64; J. Porcher, Les manuscrits enluminure, s. 42; B. Bischoff, MS,3, s. 53; T.
Klein, Studien zur Wechselbeziehung, s. 57; M. -P. Dion, Le scriptorium, s. 37.

767
VATICANO, BAV, lat. 491, (ff. 34-51) + FIRENZE, Bibl. Laur. Ashburnham 60 (16),
Ps. -Augustinus: Hypomnesticon; Ambrosiaster in epistulas Pauli (ff. 93), pół. Włochy z
iryjskimi wpływami [(?)], saec. Vlllex.
K. Insularne cechy kodykologiczne: nakłucia na obu marginesach i liniowanie po złożeniu
składek. Pergamin jest typu kontynentalnego. P. Iryjska minuskuła z wpływami
kontynentalnymi, niektóre współczesne marginalia wpisane zostały w czystej minuskule
insularnej. Iryjska sylabifikacja. Występują insularne abrewiacje, które były rozwiązywane
przez czytelnika z 10 w. Omyłki zaznaczane przez d-h (Lowe). Na f. lr pojawia się uncjała i
minuskułą (saec. IX) z Nonantoli (Bischoff). Lit. CLA, I, 5b; CLA, III, *5b; BKFH,1, nr
1212a; B. Bischoff, MS,3, s. 40; P. Engelbert, Zur Frühgeschichte, s. 258.

VATICANO, BAV, lat. 5750, + MILANO, Biblioteca Ambrosiana E. 147 sup. [teraz s. P.
9/1-6,11], Acta synodi I Chalcedonensis [palimpsest], Włochy, Bobbio(?) [Bobbio], saec. VII.
P. Napisany niezgrabną półuncjała przez niedoświadczonego skrybę. Pojawiają się korekcje i
wpisy włoską kursywą z 7 w. Jedna z abrewiacji (nram) jest pisana iryjską minuskułą. Lit.
CLA, I, 26a.

VATICANO, BAV, lat. 5755, (f. 7-94, 132-147), Epistula ad Thessalonicenses [palimpsest],
@ [Bobbio], saec. IX.
K. (?). P. Napisany iryjską minuskułą (Frede). Lit. A. Dold, Zwei Bobbiese Palimpseste mit
frühestem Vulgatatext; Cod. Vat. lat. 5755, Beuron 1931; H. J. Frede, Epistula ad
Thessalonicenses, s. 94.

VATICANO, BAV, lat. 5761, Hieronymi explanationum in Isaiam (ff 224), St. Denis
(Vezin) [Bobbio], saec. IXin.
K. (?). P. Kodeks należy do darów Dungala dla Bobbio. Lit. P. Collura, Studi paleografici, s.
108nn, tav. 44-6; M. Ferrari, In Papia, s. 34nn; J. Vezin, Observations sur 1'origine, s. 140n;
tenże, Les relations entre Saint-Denis, s. 33; A. Themelly, In codice bobbiese, s. 157n, fig. 12-
15 (122r, f. 132v, 143v, 167r).

VATICANO, BAV, lat. 5762, (f. 52, 54n, 57n,68-73, 85n, 91n), Liturgica, pół Włochy,
Bobbio lub Burgundia (Dold) [Bobbio], saec. IX.
K. (?). P. Pismo jest z iryjskim wpływami. Na niektórych foliałach widoczne są resztkin
rzymskiej kursywy z przełomu 7-8 w. (Dold). Lit. CLLA, 815; A. Dold, Verschiedene
liturgische Palimpsesttexte einer ehemals einheitlichen Handschrift auf Blättern des Codex
Vatic, lat. 5762, JfL, 13(1936), s. 39-44.

VATICANO, BAV, lat. 5775, Claudius Taurinensis in epp. Pauli (ff. 156), Bobbio (Morelli-
Palma); Tortona [Tortona], saec. 862.
K. (?). P. Iryjskie wpływy (Lindsay). Napisany w Tortonie dla Bobbio (Gorman). Lit. W. M.
Lindsay, Notae, s. 68; E. Cau, Ricerche su scrittura e cultura a Tortona nel IX e X secolo,
Rivista di storia della Chiesa in Italia, 26(1972), s. 82nn; M. Morelli, M. Palma, Indagine su
alcuni, s. 31; M. Gorman, The Commentary on Genesis of Claudius of Turin and Biblical
Studies under Louis the Pious, Speculum, 72(1997), s. 323.

VATICANO, BAV, lat. 13501, /XXIV (frg. ), Beda, Irlandia (Bischoff - BKFH); zach.
Francja, okolice Laon-Soisson (Bischoff - MS) [Deutz], saec. IXmed.
K. (?). P. Napisany 4-5 rękoma iryjskimi. Pochodzi z tego samego skryptorium co Beda z
Karlsruhe, Aug. 167. Lit. B. Bischoff, MS,3, s. 49; BKFH,1, nr 1676.

768
VATICANO, BAV, Pal. lat. 830, @, @ [Mainz], saec. IX.
K. (?). P. Iryjski wpis z Mainz (Löwe). Tłumaczenie iryjskiego tekstu (f. 33) w/g Gougaud:
'Heureux jour que celui-ci pour nous, o reclus Moelbrigte, dans la recluserie de Mayence, ce
jeudi d'avant la fete de Pierre, dans la premiere annee de mon bannissement, qui est aussi celle
de la mise ä mort de Diarmait, roi de Leinster; et c'est la premiere annee de mon arrivee
d'ecosse in perigrinitate mea. Et scripsi hunc librum pro caritate tibi et Scotis omnibus, id est
Hibemensibus, quia sum ipse Hibernensis'. Gougaud przypisuje autorstwo wpisu
towarzyszowi Mariana Szkota. Lit. H. Zimmer, Preussische Jahrbücher, 59(1887), s. 48 [nie
dotarłem]; B. MacCarthy, The Codex Palatinus-Vaticanus N 830, Dublin 1892 [nie dotarłem];
L. Gougaud, Les scribes monastiques, s. 295; H. Löwe, Irische Genealogien, s. 154; A. D. von
Brincken, Marianus Scottus als Universalhistoriker iuxta veritatem evangelii, [w:] Die Iren
und Europa, s. 970n, 977, 999nn.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 49, C'alechesis celtica, Bretania (Bischoff); Bretania może
Walia (McNally) [Bretania], saec. IXin (Bischoff); IXex-X (McNally).
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Napisany karolińską minuskułą z zestawem
celtyckich abrewiacji (Rittmueller). Grosjean zauważa iryjskie wpływy na tekst i insularne
cechy paleograficzne. Wilmart widzi celtyckie wpływy na tekst oraz zauważa 1 glosę,
prawdopodobnie bretońską. Sądzi, że archetyp pochodził z celtyckiej części Wielkiej
Brytanii. Rękopis nosi ślady wpływów insularnych: abrewiacje, insularny typ pergaminu
(Deuffic). Ten sam skryba pracował przy Vat. Reg. 1260 (f. 125r-136v) (Grosjean). Lit. A.
Wilmart, Codices Reginenses, 1, s. 112nn; tenże, Catecheses celtiques, [w:] Analecta
Reginensia [Studi e Testi, 59], Roma 1933, s. 29-112; P. Grosjean, A propos du manuscrit 49
de la Reine Christine, AB, 54(1936), s. 113-36; tenże, AB, 61(1943), s. 99nn; tenże, Celtica,
3(1955), s. 39; D. Ó Laoghaire, Irish Element in the Catechesis Celtica, [w:] Irland und die
Christenheit, s. 146-64; M. Lapidge, R. Sharpe, A Bibliography of Celtic-Latin, s. 268; B.
Bischoff, MS,1, s. 216; J. -L. Deuffic, La production manuscrite, s. 317; J. Rittmueller,
Manuscript Vat. Reg. lat. 49 Reviewed, Sacris Erudiri, 33(1992-3), s. 259-305; M.
McNamara, Sources and Affiliations of the Catechesis Celtica (MS Reg. lat. 49), Sacris
Erudiri, 34(1994),s. 185-237; CCSL, 108B, ed. McNally, s. 178; J. F. Kelly, A Catalogue I, s.
549.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 140, s. Colnmani sermone; Cassianus; Gregorius M. ;

Alcuinus (ff. 150), Tours (Wilmart) [Fleury], saec. IXin (Wilmart, Mostert); IX-X (Walker).
K. (?). P. Pismo wykazuje iryjskie wpływy, ale skryba był ignorantem (Wilmart). Kodeks
składa się z kilku części (Mostert). Lit. A. Wilmart, Codices Reginenses, 1, s. 340nn; M.
Mostert, The Library, s. 258n; Sancti Columbani opera, ed. G. s. M. Walker, [SLH, 2], Dublin
1957, s. XL.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 215, Cicero: Synonyma; Scholia Graecarum Glossarum (ff.
143), Francja, okolice Tours(?) (Bischoff, cyt. za Gneussem); Tours (Wilmart) [Tours(?) lub
Fleury(?)], saec. 877; IX,2/2 (Bischoff, cyt. za Gneussem); IXex, post 877 (Wilmart).
K. (?). P. Kodeks zawiera iryjskie glosy Jana Szkota i łacińskie Haimo. Lit. A. Wilmart,
Codices Reginenses, 1, s. 507nn; H. Zimmer, Glossae hibernicae, Supp. s. 4; M. Mostert, The
Library, s. 259; M. L. W. Laistner, Notes on Greek from the Lectures of a Ninth Century
Monastic Teacher, Bulletini of the John Rylands Library, Manchester, 7(1923), s. 421-56; J. J.
Contreni, The Biblical Glosses of Haimo, s. 413nn; H. Gneuss, A Grammarian's, s. 63n.

VATICANO, BAV, Reg. lat. 1484, Donatus: Interpretationes Vergilianae Aeneidos (ff.
198), Tours [Tours], saec. IXmed (Bischoff).

769
P. Insularne abrewiacje wskazują na insularny, prawdopodobnie iryjski archetyp, taki sam jak
w Vaticano, lat. 1512 i Firenze, Laur. 45. 15 (Beeson) - oba rękopisy z ok. 800 r. (Bischoff).
Rękopis zawiera uzupełnienia i korektury wpisane przez Lupusa z Ferierres. Lit. E. K. Rand,
A Survey, s. 89n; C. H. Beeson, Insular Symptoms, s. 81n; B. Bischoff, MS,3, s. 224n.

VENEZIA, Bibl. Marziana, Zanetti, lat, 349, Orosius: Historia adversus paganos, Verona
[Bessarione], saec. IXmed.
K. (?). P. Na f. lr inicjał 'P' imituje iryski wzór (Guidaldi). Bardzo podobnym rękopisem jest
Vaticano Reg. lat. 296 - oba zostały skopiowane z iryjskiego wzorca (Lemoine). Lit. L.
Guidaldi, I Piu antichi, s. 33, Tav. 5; L. Lemoine, Notes paleographiques, s. 146n.

WIEN, Österreichische Nationalbibliothek, 313, + MÜNCHEN, Clm. 29270/1, Maximus

Victorinus: De ratione metrorum; Metrorius de finalibus syllabis (ff. 4), Salzburg [Salzburg],
saec. VIIEIX; VIII,2/2 (Bischoff)
P. Insularne wpływy widoczne są w formie ligatury 'ti'. Pojawiają się akcenty ponad
koksowymi 'is'. Zestaw abrewiacji jest charakterystyczny dla iryjskich rękopisów. Ortografia
sugeruje iryjski wzorzec. Pismo podobne jest do Clm. 5508 i 16128 oraz Wien, lat. 366
(Lowe). Lit. CLA, X, 1475, Add. I; SSBK,2, s. 84; B. Bischoff, MS,2, s. 322.

WIEN, ÖNB, 522, Anonymous: Nomina evangelii; Collectio Vetus Gallica, nie Salzburg
(Bischoff); Salzburg (Vezin) [Salzburg], saec. IXmed (zaLiuphrama 836-859).
K. (?). P. Tekst komentarza pochodzi z iryjskiej szkoły w Salzburgu (Bischoff, Kelly).
Collectio Gallica jest w recenzji iryjskiej (Reynolds). Lit. B. Bischoff, MS,1, s. 237, 246,
261n; MS,3, s. 249-52; SSBK,2, s. 54; O. Mazał, Die Salzburger, s. 59; J. F. Kelly, A
Catalogue II, s. 403; H. Mordek, Kirchenrecht und Reform, s. 52, 162; R. E. Reynolds, Unity,
s. 108; F. Unterkircher, Die karolingischen Salzburger, s. 67; G. D. Hobson, Some Early, s.
215; J. Vezin, Les plus anciennes, s. 407.

WIEN, ÖNB, 940, Anonymous: Commentarius in Mattheum (ff. 142), Salzburg (Bischoff);
pół. Francja (Hermann) [Salzburg], saec. IXin (Bischoff).
P. Tekst anonimowego komentarza pochodzi z tradycji iryjskiej. Pismo nie wykazuje
wpływów insularnych i pochodzi z ręki jednego skryby. Jeden z inicjałów jest podobny do
Douai 12. Liczne błędy gramatyczne powstały w wyniku kopiowania rękopisu pełnego
dowolnych abrewiacji (Bischoff). Widoczne jest tekstualne podobieństwo do Clm. 14426,
BN, lat. 11561 i Lyon 447 (McNally). Oprawa pochodzi z pocz. 9 w. (Unterkircher). Lit.
SSBK,2, s. 11 ln; J. Hermann, Die frühkarolingischen, s. 158n, Fig. 109(f. lOr); E. A. Lowe,
Pal. Pap. , s. 459; B. Bischoff, MS,1, s. 245n; MS,3, s. 251; CCSL, 108B, 1973, ed. R.
McNally, s. 211; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 409n; F. Unterkircher, Die karolingischen
Salzburger, s. 68; O. Mazał, Die Salzburger, s. 52; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s.
104n; G. D. Hobson, Some Early, s. 215; J. Vezin, Les plus anciennes, s. 407.

WIEN, ÖNB, 954, + MILANO, Bibl. Ambrosiana, s. P. II. 97, Hieronymus: Epistulae (ff.
15), Bobbio [Bobbio(?)], saec. VIII; VII-VIII (Steffens).
P. Napisany iryjską minuskułą. Krzyż zaczyna foliał 7 (Lowe). Iryjskie abrewiacje (Dold).
Lit. CLA, X, 1492, Add. II; A. Dold, Ein Aszetischer Brief aus dem 5. Jahrhundert im Codex
Vinobonensis lat. 954, RB, 51(1939), s. 122-38, il. (f. 8r); B. Bischoff, MS,3, s. 34; M.
Ferrari, In margine ai Codices latini antiquiores: spigolature ambrosiane del sec. VIII, [w:]
Lateinische Kultur im VIII. Jarhundert: Traube Gedenkschrift, hrsg. A. Lehner, W. Berschin,
St. Ottilien 1989, s. 60-8, pl. l(f. Ar).

770
WIEN, ÖNB, 1234, Quattuor evangelia (ff. 224), okolice Regensburga, Weltenburg(?)
[Weltenburg], saec. IX, 1/2, po Karolu Wielkim (Bischoff); IX,2/4 (Mazal); IXmed-2/2
(Hermann).
K. (?). P. Jedna z rąk pracowała przy Oxford, Laud misc. 148. W połowie 9 w. rękopis był
korygowany w Regensburgu insularną (celtycką) ręką, która pracowała przy Clm. 14666 i
Berlin lat. fol. 421. Pojawiają się akcenty ponad monosylabami (Bischoff). Mazal określa
rękę korektora jako iryjską. Rysunek z f. 14v przypomina szkolę z Reims i powstał na
podstawie wzorca zachodni ofrankijski ego korzystającego z wzorów iryjskich
zapośredniczonych być może przez dzieło anglosaskie. Kanony i inicjały są w stylu iryjskim
(Hermann). Na f. 14r znajduje się wpis z końca 9 w. ze spisem zawartości biblioteki w
Weltenburgu. Zapiski odnoszące się do 'lectiones' są iryjskie. 'Capitulare evangeliorum'
zgadzają się z Würzburg, M. p. th. f. 69 -pochodzą chyba z tego samego wzorca (Paringer).
Na f. 9v znajduje się wyliczenie przedmiotów liturgicznych, niektóre z nazw są głosowane w
starogórnoniemieckim. Lit. SSBK,1, s. 220, 260n, 248n; SSBK,2, s. 248n; J. Hermann, Die
frühmittelalterlichen, s. 134nn, Fig. 93-5(f. 8r, 8v, 15r, 69r), Taf. 3l(f. 14v); G. Swarzenski,
Die Regensburger, s. 17n; B. Paringer, Ein vorkarolingisches Evangeliar aus Weltenburg,
SMGBO, 51(1933), s. 143-60; tenże, Eine altirische Lektions-Notation im Weltenburger
Evangeliar, SMGBO, 56(1938), s. 161-201, Taf. l-2(f. 62v, 189); O. Mazal, Beiträge zur
Mittelalterlichen Bibliotheksgeschichte des Klosters Weltenburg, CM, 1(1975), s. ln;
Steinmeyer-Sievers, Bd. 4, s. 641n.

WIEN, ÖNB, 2233, Poenitentiale Vinniani; Excarpsus Cumeani [poenitentiale

’Vindobonense] (ff. 93), Salzburg [(?)], saec. Vlllex; ok. 800 (Bieler).
P. Napisany karolińską minuskułą. Pojawiają się insularne abrewiacje obok ancient notae oraz
zupełnie arbitralnych skrótów zaczerpniętych z iryjskiego wzorca. Występuje konfuzja s-ss
(Lowe). Tekst poenitentiale Vinniani jest czysto iryjskiej proweniencji (Reynolds). Lit. CLA,
X, 1509; SSBK,2, s. 90n; B. Bischoff, MS,2, s. 322; L. Bieler, The Irish Penitentials, s. 15; R.
E. Reynolds, Canon Law Collections, s. 19.

WIEN, ÖNB, 15269, + WIEN, ÖNB, s. n. 37, Gregorius Turonensis: De cursu stellarum;
Macrobius: Saturnalia; Solinus (ff. 10), Salzburg [Salzburg], saec. Vlllex.
P. Pojawiają się insularne abrewiacje oraz insularne 'g' w karolińskiej minuskule. Ortografia
rękopisu wskazuje na kopiowanie z iryjskiego wzorca. Pojawiają się akcenty ponad
monosylabami, końcowym 'is' oraz nad długimi sylabami (Lowe). Pismo jest bardzo podobne
do pierwszej ręki z Clm. 5508. Uncjała jest porównywalna z BN, lat. 2630 powstałym w St.
Denis. Pojawia się konfuzja s-ss, is-iis (Bischoff). Lit. CLA, X, 1510; SSBK,2, s. 86; O.
Mazal, F. Unterkircher, Katalog, Bd. 1, s. 13n; B. Bischoff, MS,2, s. 322.

WIEN, ÖNB, 15298, Beda: De ratione temporum (ff. 4), Irlandia(?) [(?)], saec. VIII/IX.
K. (?). P. Napisany iryjską minuskułą. Liczne isulame i archaiczne abrewiacje. Dużo glos
łacińskich i iryjskich. Występuje konfuzja s-ss, e-i, p-b i akcenty ponad monosylabami i
końcowymi 'is' (Lowe). Być może rękopis jest fragmentem pochodzącym z Karlsruhe 167
(Dillon). Rękopis zawiera glosy bretońskie (Simpson). Lit. CLA, X, 1511; H. Zimmer,
Glossae hibernicae, s. XXIXn; B. B. Boyer, Insular, s. 32; M. Dillon, The Vienna Glosses on
Bede, Celtica, 3(1956), s. 340-4; H. Simpson, Ireland, Tours and Brittany, s. 115.

WIEN, ÖNB, 15928, Beda: De temporum ratione, @ [@], saec. IX.

K. (?). P. Pojawiają się łacińskie i iryjskie glosy wpisane kilkoma rękoma. Lit. J. F. Kenney,
The Sources, s. 671; M. L. W. Laistner, A Hand List, s. 151.

771
WOLFENBÜTTEL, Herzog August Bibliothek, Cod. Heimst. 455, Isidorus: Etymologiae
(1 frg. ), Fracja, skryptorium z wpływami celtyckimi; Fleury (Bischoff) [Laon (Lowe); Fleury
(Bischoff)], saec. VIII/IX.
P. Napisany w minuskułę z wpływami insularnymi. Liczne ligatury i abrewiacje insularne.
Inicjał 'S' dekorowany jest czerwonymi kropkami. Nagłówki rozdziałów zdradzają insularne
oddziaływania (Lowe). 2 inicjały są w stylu iryjskim (Heinemann). Pochodzi z tego samego
skryptorium co Bern, 207 + Paris, BN, lat. 7520 (Mostert). Bischoff określa pismo jako
hybrydę celtycko-kontynentalną na podkładzie bretońskim. Lit. CLA, IX, 1380; O. von
Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1, s. 358; F. Mostert, The Library, s. 289; C.
H. Beeson, Isidor-Studien, s. 17, 128; B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums, s.
115; B. Bischoff, MS,3, s. 53.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Cod. Weiss. 86, Pompeius: Commentum Donati; Bonifatius: Ars
metrica; Cassiodorus: Praefatio libri II Institutionum, (ff 218), Tours(?); Tours (Bischoff,
Butzmann) [Weissenburg], saec. Vlllmed (Lowe, Bischoff, MS,1); Vlllmed, za Wicterpa
(Holtz); VIII,2/2 (Bischoff, MS,2).
P. Pojawia się insularny skrót dla 'autem' (Lowe). Archetyp tego rękopisu napisany był
pismem insularnym (Beeson). Skopiowany z iryjskiego wzorca (Holtz). Lit. CLA, IX, 1394;
H. Butzmann, Die Weissenburger, s. 248n; C. H. Beeson, Paris, Lat. 7530, s. 200; B.
Bischoff, MS,1, s. 9n, MS,2, s. 13, 263; MS,3, s. 214; CCSL, 133B, ed. C. W. Jones, s. 105;
D. Ganz, Bureaucratic Shorthand, s. 70; H. Gneuss, A Grammarian's, s. 64n; L. Holtz,
Tradition et diffusion, s. 53; L. Munzi, Spigolature, s. 119.

WOLFENBÜTTEL, HAB, Novi, 535, . 18, Commentarius in Cantica canticorum (ff 23),
Tours (Kelly); Tours(?) (Butzmann) [(?)], saec. IXex (Kelly); IX (Butzmann).
K. (?). P. Napisany karolińską minuskułą (Butzmann). Tekst komentarza jest iryjskiej
proweniencji (Kelly). Lit. H. Butzmann, Extravagantes, s. 348n; B. Bischoff, MS,1, s. 239; J.
F. Kelly, A Catalogue I, s. 562.

WÜRZBURG, UB, M. p. j. f. 5, + 7+ M. p. th. f. 1 + 18 + 78 (oprawy), Grammatica (16

fig. ), Irlandia(?) lub iryjski ośrodek na kontynencie(?); Irlandia (Spilling) [Würzburg], saec.
Vlllex.
K. Napisany na insularnym pergaminie, metody liniowania nie da się ustalić. P. Napisany
iryjską minuskułą przez skrybę, który pracował przy Charisusie z Jena, UB, Nachlass G.
Goetz, Mappe I. Pojawiają się liczne ligatury i insularne abrewiacje. Występuje konfuzja s-ss
(Lowe). Być może rękopis trafił do Würzburga z Klementem Szkotem, który zabrał go z
biblioteki pałacowej (Reeve). Lit. CLA, IX, 1399; LsK, s. 11, 99; Texts and Transmission,
[R. H. Reeve], s. 52; H. Spilling, Irische, s. 888; B. Löfstedt, Ein wenig beachtete
hibernolateinische Grammatik, [w:] Ireland und die Christenheit, s. 272-6.

WÜRZBURG, UB, M. p. misc. f. 28, Commentarius in Donat (6 fig. ), Irlandia(?)

[Würzburg], saec. Vlllex.
K. Napisany na insularnym pergaminie. P. Rękopis został napisany przez iryjskiego skrybę.
Pojawia się konfuzja s-ss. Lit. CLA, IX, 1399; H. Thum,3. 1, s. 125; B. Bischoff, MS,3, s.
244.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 12, Epistulae Pauli (ff. 36), Irlandia (Lowe, Bischoff,
Fischer) [Würzburg], saec. ok. 800; VIIImed-IX,2/2 (Bischoff); Vlllex (Fischer).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin i liniowanie po złożeniu składek, z
których część to sexteniony. P. Napisany iryjską minuskułą podobną do iryjskich glos z M. p.

772
th. f. 61. Występuje konfuzja s-ss i akcenty ponad monosylabami. Inicjały są czerwono
opunktowane. Rękopis zawiera łacińskie i iryjskie glosy z szerokigo przedziału czasowego.
Być może rękopis dostał się do Würzburga z Klemensem Szkotem, który umarł w
Würzburgu. Tekst pokrewny jest do Book of Armagh i do tekstów anglosaskich (Fischer).
Istnieje związek anglosaskich glos z anglo-iryjskiego Cambridge, Trinity College B. 10. 5 a
iryjskimi glosami tego rękopisu. Brak śladów korzystania z kodeksu na kontynencie
(Spilling). Kodeks służył do studiowania, a nie w celach liturgicznych czy acetycznych
(Frede). Występują glosy syntaktyczne grupy L w/g Korhammera. Lit. CLA, IX, 1403; H.
Thurn,3. 1, s. 9n; LsK, s. 11, 98; E. Lowe, Pal. Pap. , s. 244; B. Fischer, Bibeltext, s. 199n; B.
Bischoff, MS,3, s. 42; M. Korhammer, Mittelalterliche Konstruktionshilfen, s. 56; P. Ni
Chatham, Notes on the Würzburg Glosses, [w:] Irland und Christenheit, s. 190-9; K. H.
Schmidt, Die Würzburger Glossen, Zf. f. celtische Philologie, 39(1982), s. 54-77; H. Spilling,
Irische, s. 889n; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 426n; H. J. Frede, Epistulae ad
Thessalonicenses, s. 48; D. Dumville, Late-Seventh- or Eighth-Century Evidence for the
British Transmission of Pelagius, Cambridge Medieval Celtic Studies, 10(1985), s. 39nn;
Bayerns Kirche im Mittelalter: Handschriften und Urkunden, s. 35, Taf. 5.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 61, Glosse in Evangelium Matthaei (evangelium Matthaei -

Lowe) (ff. 34), Irlandia, a część glos na kontynencie [Würzburg], saec. VIII,2/2 a część glos i
komentarz na pocz. IX; VIII/IX (Bischoff).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia oraz nacięcia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Tekst jest proweniencji iryjskiej. Bischoff
wiąże go z komentarzem Wien, 940. Foliały 15, 21, 24 napisane są na wcześniejszym dziele
iryjskim. Iryjską majuskuła w tekście. Ręka skryby przypomina M. p. th. f. 12. Inicjały są
czerwono opunktowane. Akcent umiejscowiony ponad monosylabami, końcówkami -is i
podkreślonymi sylabami. Występuje konfuzja s-ss, i-ii. Omyłki wstawiane za pomocą znaków
d-h. W/g Lowego rękopis był w Würzburgu w pocz. 9 w. i łączy go z Klemensem Szkotem.
Być może część kodeksu powstała w Irlandii, a dopiero na kontynencie rozszerzono jego
zawartość. Pewne podobieństwo do komentarza do Mateusza autorstwa Hrabana sugeruje, że
rękopis był w Fuldzie przed 821 -ewentualnie owa zależność wywodzi się ze wspólnego
źródła obu dzieł (Spilling). Iryjskie glosy w iryjskiej minuskule wpisane przez 4 ręce, w
części pochodzą z kontynentu. Zdaniem Spilling kwestią otwartą pozostaje identyfikacja ręki
skryby z ręką glosatora. Kelly dopuszcz możliwość, że część glos jest dziełem Iroszkota
przebywającego w Würzburgu. Bischoff widzi ślady używania kodeksu przez Iroszkota na
kontynencie. Lit. CLA, IX, 1415; H. Thurn,3. 1, s. 44; LsK, s. 11, 99; G. Baesecke,
Vocabularius, s. 22, Taf. 36(f. 33r); L. Traube, Zu Hrabanus, s. 459; B. Bischoff, MS,1, s.
225, 253; B. Fischer, Bibeltext, s. 200; H. Spilling, Irische, s. 890n; D. Ó. Cronin, Mo-Sinnu
moccu Moccu Min and the Computus of Bangor, Peritia, 1(1982), s. 281-95; J. A. Harmon,
Codicology, s. 201; C. D. Wright, Sources of Anglo-Saxon, s. 105; D. Ó Cróinin, Würzburg,
Universitätsbibliothek, M. p. th. f. 61 and Hiberno-Latin exegesis in the VUIth century, [w:]
Lateinische Kultur im VIII. Jahrhundert: Traube Gedenkschrift, hrsg. A. Lehner, W. Berschin,
St. Ottilien 1989, s. 209-216; J. F. Kelly, A Catalogue II, s. 412n; tenże, The Würzburg Saint
Matthew, WDG, 55(1993), s. 5-12.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 61, (f. 21, 24 -palimpsest), Sacramentarium, Irlandia

[Würzburg], saec. VIII.
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nakłucia oraz nacięcia na obu
marginesach i liniowanie po złożeniu składek. P. Iryjską majuskuła i insularne abrewiacje.
Karta została użyta do zapisek komentatora reszty kodeksu (Spilling). Lit. CLA, IX, 1416;
CLLA, 216; J. Hofmann, WDG, 26(1964), s. 351.

773
WURZBURG, UB, M. p. th. f. 132, [odcisk na oprawie], Eclogae grammaticarum (ff. 2),
Lorsch [Würzburg], saec. 810/20-850/60 (Bischoff); IXmed Bischoff w/g Thurna).
K. (?). P. Występują iryjskie abrewiacje. Bez wątpienia jest to kopia iryjskiego wzorca.
Teksty gramatyczne są iryjskiej proweniencji (Löfstedt). Lit. B. Bischoff, Die Abtei, s. 52; H.
Thurn, 5, s. 61nn; B. Löfstedt, Der hibernolateinische, s. 22.

WÜRZBURG, UB, M. p. th. f. 183, (olim frag, w M. ch. f. 206), Beda: De temporum
ratione (f. 1), Irlandia [Würzburg], saec. VIII,2/2; Vlllex (Thurn).
K. Insularne cechy kodykologiczne: insularny pergamin, nacięcia na obu marginesach i
liniowanie po złożeniu składek. P. Napisany iryjską majuskułą. Lit. CLA, IX, 1398; H.
Thurn,3. 1, s. 83; LsK, s. 12, 55, 104; H. Spilling, Irische, s. 888n.

ZURICH, Staatsarchiv, AG. 19 (XII), (f. 24-25), Ezechiel cum commentario et Glossis,
Irlandia(?) [St. Gallen(?)], saec. VIII/IX (Lowe, Mohlberg); Vlllex (Bischoff).
K. Napisany na vellum. P. Napisany w doskonałej minuskule iryjskiej. Występuje konfuzja s-
ss i inne omyłki w ortografii. Liczne insularne abrewiacje. Duft zalicza go do ksiąg
wymieninych w 'Libri scottice'. Lit. CLA, VII. 1008; L. C. Mohlberg, Mittelalterlichen
Handschriften, s. 309; J. Duft, P. Meyer, Die irischen Miniaturen, s. 43; B. Bischoff, MS,1, s.
239; J. F. Kelly, A Catalogue I, s. 561.

ZÜRICH, Staatsarchiv, AG. 19 (XXXVI), (f. 57), Rituale, Irlandia(?) [(?) (Lowe, Duft); St.
Gallen], saec. VIII; IX (Mohlberg).
K. Napisany na insularnym pergaminie, liniowanie jest trudne do określenia. P. Napisany w
iryjskiej minuskule. Kontynentalne wpisy pochodząz 10 i 11 wieku. Lit. CLA, VII, 1012; L.
C. Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 313; CLLA, 105; J. Duft, P. Meyer, Die
irischen Miniaturen, s. 43; M. Lapidge, R. Sharpe, A Bibliography of Celtic-Latin, s. 213.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, C. 57, Evangelia (ff. 213), St. Gallen [St. Gallen], saec.
IXmed.
K. (?). P. Kodeks został napisany bardzo dobrą karolińską minuskułą przez Iryjczyka
Marcellusa. W piśmie nia ma żadnych śladów insularnych. Na f. 197 znajduje się kolofon:
'Prudens quisquis lector volumen cum legeris istud, scriptoribus imperitis Marcello monacho
et Gisalberto subdiacono veniam concedas deposcimus. Et erade quod supersit. Et ne
pigriteris aptare quod desit. Nam quiqumque rogo librum perspexcris istum, applica quae
desint, rade supervacua' (Frede). Na f. 132v widoczna jest zmiana rąk, ale nie można
przypisać obu skrybom konkretych części rękopisu (Scarpatetti). Lit. A. Bruckner, Scriptoria,
III, s. 124, Taf. XVII(f. 197); L. C. Mohlberg, Mittelalterliche Handschriften, s. 31; B. M.
Scarpatetti, Katalog, Bd. 3, s. 252, Abb. (f. 24r, 150r); B. Bischoff, Über unbekannte
Handschriften und Werke Otlohs von St. Emmeram, SMGBO, 54(1936), s. 17; tenże, Irischer
Schreiber, s. 58; H. J. Frede, Altlateinische Paulus-Handschriften, s. 69n; B. Kaczynski,
Greek, s. 86, 129.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, C. 129, Prudentius; Liber hermeneumatum; Commemoratio

genealogiae Karoli imp. (ff. 106), St. Gallen [St. Gallen], saec. IX,2/2 (Bruckner); IXex
(Kaczynski).
K. (?). P. Foliały 101v-102r (Notker Baibus) napisane zostały pismem przypominającym
iryjskie (Mohlberg). Napisany spiczastą minuskułą z wpływami insularnymi, z pewnością nie
jest to minuskułą iryjska (Bruckner). W rękopisie pojawia się greka (Kaczynski). Lit. L. C.

774
Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 62, 362; A. Bruckner, Scriptoria, III, s. 127; B.
Kaczynski, Greek, s. 39.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 30, Graduate; Poenitentiale; Sacramentarium (ff. 169),

Recja churycka (Bruckner); Reichenau(?); Nivelles (Lehmann) [Rheinau], saec. ok. 800
(Lowe, Bruckner); nie później niż 805 (Hänggi-Schönherr).
P. Napisany retyckim pismem z wpływami alemańskimi przez dobrze wyćwiczonych
skrybów. Monosylaby i hebraica są akcentowane na wzór insularny. Rękopis charakteryzuje
się licznymi hibernizmami i insularnymi konfuzjami s-ss, r-s oraz a-u. Bezpośredni wzorzec
był napisany w 8 w. w minuskule. Tekst sakramentarza wykazuje insularne wpływy. W
ornamentyce używano czerwonego opunktowania. Skopiowany z wzorca powstałego w
Nivelles (Bischoff, Hänggi-Schönherr). Rękopis wykazuje iryjskie symptomy, ale bez
iryjskich wpływów na pismo (Lehmann). Rękopis był w posiadaniu Findana (Bruckner).
Lowe nie widzi cech insularnych i wątpi w tradycję wiążącą rękopis z Findanem. Lit. CLA,
VII, 1019; L. C. Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 173; A. Bruckner, Scriptoria,
IV, s. 38n; A. Hänggi, A. Schönherr, Sacramentarium Rhenaugiense. Handschrift der
Zentralbibliothek Zürich, Freiburg 1970. P. Lehmann, MABK,1, s. 275; P. Jeffery, An Early
Cantatorium Fragment Related to Manuscript Laon 239, Scriptorium, 36(1982), s. 246.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 73, Adamnanus; Venantuis Fortunatus (ff. 51),

Reichenau [Rheinau], saec. IX, 1/3 (Bruckner).
K. (?). P. Napisany przez Reginberta i Walahfrieda. Na f. lv znajduje się iryjski inicjał 'A'.
Lit. L. C. Mohlberg, Mittelalterlichen Handschriften, s. 190n; A. Bruckner, Scriptoria, IV, s.
39.

ZÜRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 81, (s. 352-378), V. Fursei, Peronne (Bischoff); okolica
Nivelles, Fosses, Peronne (Hänggi-Schönherr) [@], saec. IXmed (Bischoff); IX (Hänggi); X
(Mohlberg).
P. Napisany zasadniczo karolińską minuskułą z wpływami insularnymi, a s. 363 napisana jest
iryjskim pismem z tendencją do upodobniania się do karoliny, np. obok insularnego 'g'
pojawia się też 'g' kontynentalne. Tekst żywotu podobny jest do London, Harley 5041
(Bischoff). Pismo wykazuje insularne wpływy w V. Fursei. Na końcu tego żywota wpis: 'ego
Tetharius scripsi et subscripsi' (Mohlberg). V. Fursei zostały częściowo napisane insularną
minuskułą. Format rękopisu jest 'kieszonkowy' (Hänggi). Strony 154-169 Bischoff datuje na
koniec 9 w. Lit. A. Hänggi, A. Schönherr, Sacramentarium Rhenaugiense. Handschrift der
Zentralbibliothek Zürich, Freiburg 1970, s. 51; B. Bischoff, MS,1, s. 97; MS,3, s. 4L

775