Sistemi i ekuacioneve lineare

Përkufizimi 1: Barazimi linear me të panjohurat; x1, x2, . . . , xn (n-të panjohura)

quhet shprehja
a1x1 + a2x2 + . . .+ an xn = b, (1)
në të cilin a1, a2, …, an, dhe b janë numra realë.

Numrat ai (i = 1, 2, …, n) quhen koeficent të panjohurës xi (a1 koeficent i të

panjohurës x1, a2 koeficient i të panjohurës x2 e me rradhë), kurse b quhet koeficent (term) i
lire i barazimit.
Çdo bashkësi e nurave realë 1 2
α, α,...,α
n e vlerave përkatëse për të panjohurat
x1, x2, . . . , xn për të cilat arsyetohet barazimi i dhënë, quhet zgjidhje e atij barazimit.

Sistemet e Ekuacioneve Lineare Johomogjene

Sistem të m barazimeve lineare me n të panjohura (me të panjohurat x 1,
x2, . . . , xn) quhet shprehja;
a11x1 + a12x2 + . . .+ a1n xn = b1
a21x1 + a22x2 + . . .+ a2n xn = b2
. . . . . . . . . . (2)
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
am2x1 + am2x2 + . . .+ amn xn = bm

në të cilin aij dhe bi janë numra realë.

Numri i barazimeve dhe i të panjohurave nuk është e thenë të jenë të barabartë. Pra në
disa rasta ato mund të jenë të barabartë dhe në disa jo.
Përkufizimi 2. Sistemin i barazimeve lineare (1) quhet johomogjen, në qoftë se të
paktën njëri nga koeficentët e lirë (b1, b2, …, bn) të tij është i ndryshueshëm prej zeros.
Dmth., në qoftë se (b1, b2,…,bn) ≠ (0, 0,…, 0), atëherë sistemi (1) është johomogjen; në
të këndërtën kemi të bëjmë me një system homogjen.
Pra, në qoftë se (b1, b2,…,bn) = (0, 0,…, 0), sistemi i barazimeve është homogjen.

- Zgjidhje e sistemit (2) quhet çdo bashkësi e numrave realë; 1 2α, α,...,α
n , e
vlerave përkatëse për të panjohurat x1, x2,.. ., xn , të cilat arsyetojnë secilin barazim të
sistemit (2).
Zgjidhja e sistemit (2) mund të shënohet edhe si matricë shtyllë në këtë formë;

(C=¿ α1¿)(α2¿)(⋮¿)¿¿
X= ¿
e cila arsyeton sistemin e dhënë.
Për shembull, sistemi me tre të panjohura dhe tre barazime;
x y +z=2
3x + y – 2z = -1
- 2x + y + z = 3

C=¿(1 ¿)(2¿)¿¿
Ka zgjidhje dhe atë; X = ¿ .
Ekzistojnë sisteme që nuk kanë zgjidhje fare dhe sisteme që kanë më shumë se një
zgjidhje.
Për shembull, sistemi që vijon nuk ka zgjidhje.

2x – 5y = 3
2x – 5y = 7.

Në fakt, anët e majta të sistemi të dhënë janë të barabarta, kurse anët e djathta të
ndryshme. Prandaj nuk ekziston çifti (x1, y1) i vlerave, i cili do të arsyetonte barazimin e
dhënë.

Për shembull, sistemi i barazimeve;

x y +z=2
3x + y – 2z = 3
2x +2y –3z = 1
i cili mund të shkruhet edhe në këtë formë;

(1 −1 1¿)(3 1 −2¿) ¿ ¿¿
¿
është sistem qe ka shumë zgjidhje.

( 1¿)(−2¿)¿¿ ( 2 ¿ ) ( 3 ¿) ¿ ¿
Dy zgjidhje të tij janë: e para X1 = C1 = ¿ dhe e dyta X = C = ¿
2 2 .
Sistemi i barazimeve ka pakufi shume zgjidhjer sepse barazimi i dytë mund të fitohet
si shumë e dy barazimeve të tjera, pra barazimi i dytë është rrjedhim i dy barazimeve të tjera.

- Matricën A të përbërë nga koeficentët aij të sistemit (2) quhajmë matricë e sistemit.
 (A=¿ a1 a12 ⋯a1n¿)(a21 a2 ⋯a2n¿)(⋮ ⋮⋮⋮ ⋮¿)¿¿
Pra, matricën ¿ do ta quajmët matricë të sistemit;

( a1 a12 ⋯a1n b1¿)(a21 a2 ⋯a2n b2¿)(⋮ ⋮⋮⋮⋮ ⋮ ⋮¿)¿

A' =[ A⋮B]= ¿ ¿
kurse matrica,
të sistemit.
¿ , do ta quajmë matricë të zgjeruar

Tani në bazë të përkufizimit të prodhimit të dy matricave, sistemin (2) mund ta

shënojmë edhe në këtë formë:

(¿ a11 a12 ⋯ a1n ¿)(a21 a22 ⋯ a2n ¿)(⋮ ⋮⋮⋮⋮⋮¿)¿¿

¿
Kurtimisht; A X = B, ku A është matrica e sistemit, X matrica shyllë e të panjohurave dhe
B matrica shtyllë e koeficentëve të lire.

Sistemi I ekuacioneve lineare mund te jetë konsistent (të ketë zgjidhje) dhe inconsistent (të
mos ketë zgjidhje). Një sistem consistent nga ana tjetër mund të ketë zgjidhje të vetme apo
pakufi shumë zgjidhje. Parashtrohet pyetja se si e përcaktojmë rastin kur sistemi është
consistent, dhe se sa zgjidhje ka sistemi?

a): Sistemi i ekuacioneve A X = B është konsistent nëse rang ( A )=rang ( A ; B).

b): Sistemi i ekuacioneve A X = B është inkonsistent nëse rang ( A )< rang( A ; B).

Nëse sistemi është consistent (pra nëse egziston zgjidhje të sistemit) si do të dimë se a kemi
zgjidhje të vetme apo pakufi shumë zgjidhje?

a) Nëse rangu I matrices A përputhet me numrin e të panjohurave të sistemit atëherë

sistemi ka zgjidhje të vetme.
b) Nëse rangu I matrices A është më I vogës se numri i të panjohurave të sistemit atëherë
sistemi ka pakufi shumë zgjidhje.

Në përgjithsi mund të konstruktojmë tabelën e mëposhtme:

 AX =B

siste m in k o n su iste n t
siste m k o n su iste n t
ra n g (A )< ra n g (A ;B )
ra n g (A )= ra n g (A ;B )

zg jid h je e v e tm e p a k u f i sh u m e zg jid h je e
ra n g ( A ) = n u m ri i p a n jo h u ra v e ra n g ( A ) < n u m ri i p a n jo h u ra v e

Shembull: Shfrytëzo konceptin e rangut për ta përcaktuar se sistemi I dhënë a është konsistent
apo inkonsistent!
25 x 1 +5 x2 + x 3=106.8

{ 64 x1 +8 x 2+ x3 =177.2
89 x1 +13 x 2+2 x 3=284.0

Zgjidhje: Forma matricore e ekuacionit në fjalë është:

25 5 1 x 1 106.8
[64 8 1 x 2
89 13 2 x 3
= 177.2
284.0 ][ ] [ ]
25 5 1
Matrica e koeficientëve është A= 64 8 1
89 13 2 [ ]
Meqenëse detA=0 rrjedh se rang ( A )<3. Nga ana tjetër një submatricë katrore e rendit të dytë
të A-së është submatrica
J= 5 1[ ]
8 1
Pasi që detJ =−3 ≠ 0 rrjedh se rang ( A )=2.
Nga ana tjetër matrica e zgjeruar e sistemit është:

A '=[ A⋮B ]=¿[25 5 1 106. 8 ¿] [64 8 1 177.2 ¿]¿ ¿¿

¿
Pasi që matrica e zgjeruar nuk përmban submatricë katrore të rendit të katërtë, rrjedh se
rang( A ' )<4 . Pra, rangu I matrices së zgjeruar është maksimum 3. Tani le ti shohim
submatricat katrore e rendit të tretë.

25 5 1

[
Për [ D ] = 64 8 1 kemi detD=0
89 13 2 ]
 25 5 106.8

[ ]
Për [ E ] = 64 8 177.2 kemi detE=0
89 13 284.0

25 1 106.8

[ ]
Për [ F ]= 64 1 177.2 kemi detF=0
89 2 284.0

5 1 106.8

[ ]
Për [ G ] = 8 1 177.2 kemi detG=0
13 2 284.0

Pra të gjitha submatricat katrore të rendit të tretë të matricës së zgjeruar kanë determinantë të
barabartë me zero. Kjo do të thotë se rangu I matricës së zgjeruar është më I vogël se 3.
Tani le të marim submatricën katrore të rendit të dytë:
25 5
H= [64 8 ] Pasi që detH=−3 ≠ 0 rrjedh se rang ( A ; B )=2.

Pra përfundojmë se rang ( A )=rang (A ; B)=2, që do të thotë se sistemi është consistent (ka
zgjidhje).
Nga ana tjetër, pasi që sistemi përbëhet prej 3 të panjohurave, dhe duke marrë parasysh se
rang ( A )< numri i panjohurave, përfundojmë se ky sistem ka pakufi shumë zgjidhje.

- Dy sisteme të barazimeve lineare me të njejtin numër të panjohurash i quajmë

sisteme ekuivalente, në qoftë se secila zgjidhje e njërit sistem është zgjidhje edhe e sistemit
tjetër.

Prej një sistemi të barazimeve lineare të dhënë, mund të fitohen sisteme të tjera të
barazimeve, të cilët janë ekuvalent me sistemin e dhënë në qoftë se:
1o. Cilëdo dy barazime të sistemit i ndërrojnë vendet.
2o. Dy anët e një barazimi shumëzohet (pjesëtohen) me një numër.
3o. Të dy anët e një barazimi zmadhohen (zvogëlohen) me një barazim tjetër të
sistemit të shumëzuar me një numër (skalar) të çfarëdoshëm.

Tani parashtrohet pyetja se si mund të zgjidhet sistemi I ekuacioneve lineare?

Fillimisht do të definojmë konceptin e matricës inverze.

Le të jetë A një matricë katrore. Nëse B është një matricë tjetër katrore me dimension të
njëjtë ashtu që BA=I , atëherë B është matricë inverze e matricës A. Shënohet me A−1 dhe
çdoherë vlen: A A−1 =A−1 A=I . Nëse matrica inverze egziston atëherë ajo është e vetme.

A mund ta shfrytëzojmë konceptin e matricës inverze për ta zgjidhur sistemin e

ekuacioneve linerae?
Përgjigja është po. Nëse te sistemi (2) numri i barazimeve është i barabartë me numrin e
panjohurave atëherë sistemi (2) quhte sistem katror. Nëse sistemi është katror atëherë matrica
e sistemit është matricë katrore, prandaj nëse ekziston matrica inverze a matricës së sistemit
atëherë mund të zgjidhet me sa vijon, duke u bazuar në atë që e japim më poshtë:
Le të jetë dhënë sistemi I parashtruar në formën matricore AX=B. Nëse egziston matrica
inverze atëherë barazimin mund ta shumëzojmë me A−1 në të dy anët. Proçesin e ilustrojmë si
më poshtë:
AX=B¿ A−1
A−1 ∙ AX= A−1 ∙ B
IX =A−1 ∙ B
X =A −1 ∙ B
Pra matrica e të panjohurave mund të caktohet me relacionin e sipërm. I vetmi problem këtu
paraqet gjetja e matricës inverze. Këtë algoritëm e zbatojmë te sistemet katrore johomogjene.

Si gjendet matrica inverze?

Matrica inverze e matricës A mund të gjendet nëpërmjet formulës:

−1 1
A = ∙ adjA
detA
Në formulën e sipërme
T
α 11 α 12 … … α 1 n
adjA =
[ α 21 α 22 … … α 2n
… … … … … … … … ..
α n 1 α n 2 … … α nn] i+ j
ku α ij =(−1 ) M ij është kofaktor I elementit a ij

25 5 1
Shembull: Të caktohet matrica inverze e matricës A= 64 8 1

Zgjidhje: leht mund të caktohet se detA=-84.

[ 144 12 1 ]
Minori I elementit a 11=25 është
8 1 =−4
| |
12 1
prej nga kofaktori i elementit a 11 është α 11=(−1 )1 +1 M 11= M 11 =−4.
Minori I elementit a 12=5 është
64 1 =−80
|144 1 | prej nga kofaktori i elementit a 12 është α 12=(−1 )1+2 M 12 =−M 12=80
Në mënyrë plotësisht të ngjashme fitohen:
α 13=384
α 21=7
α 22=−119
α 23=420
α 31=−3
α 32=39
α 33=−120

Prej me lart mund të konstatojmë se matrica e adjuguar e A-së është:

 T
α 11 α 12 α 13 α 11 α 21 α 31 7

[ ][ ][
−4 −3
adj ( A )= α 21 α 22 α 23 = α 12 α 22 α 32 = 80
α 31 α 32 α 33
−119 39
α 13 α 23 α 33 −384 420 −120
]
Pra;
−4 7 −3
A−1=
1
detA
∙ adjA=
1
−84 [ 80 −119 39
−384 420 −120 ]
0.04762 −0.08333 0.03571

[
A−1= −0.9524
4.571
1.417
−5.000
−0.4643
1.429 ]

Një mënyrë tjetër është nëpërmjet një metode tjetër që bazohet vetëm me llogaritjen e
determinantave.

- Determinata e matrices A;

|a1 a12 ⋯a1n¿| a21 a2 ⋯a2n¿| ⋮ ⋮⋮⋮ ⋮¿|¿

|A| = ¿ ¿
¿ ,
quhet determinantë kryesore e sistemit të barazimeve lineare ose vetëm determinat e sistemit
të barazimeve lineare.
Tani, në qoftë se ndonjërën shtyllë të determinantës |A| e zëvendësojmë me
determinantën shtyllë |B|, atëherë fitohet një determinatë tjetër të cilën do ta shënojmë me |
Aj|:

|a1 a12 ⋯a1(j−1) b1 a1(j+1) ⋯a1n¿|a21 a2 ⋯a2(j−1) b2 a2(j+1)⋯a2n¿|⋮ ⋮⋮⋮ ⋮ ⋮⋮ ⋯⋮¿|¿

|Aj| = ¿ ¿
¿
- Në qoftë se në sistemin e n barazimeve lineare determinate kryesore |A| e sistemit të
barazimeve lineare është jozeros, atëherë sistemi i dhënë i barazimeve është i pajtueshëm
dhe ka zgjidhje të vetme.

Teorema 1(rregulli i Kramerit). Në qoftë se determinate e sistemit të n barazimeve

lineare me n të panjohura është jo zero, atëherë zgjidhje të sistemei të dhënë janë:
 |A 1| |A | |A | |A |
x1 = , x2 = 2 , . . . , x j = j , . . . , xn = n .
|A | |A | |A| |A|

Vërtetim: Le të shënojmë sistemin e barazimeve lineare (1) në formë;

AX = B.
Meqense |A| ≠ 0, atëherë mund të shënojmë:
A−1⋅A ⋅X = A−1⋅B , E⋅X = A−1 ⋅B ose X = A−1 ⋅B (sepse A-1A = E, E
matrica njësi, kurse A-1 matrica inverse e matrices A)

1
−1 ( x ¿ ) ( x ¿ ) ( ⋮¿ ) ¿
X=A ⋅B= adj( A)⋅B=¿ 1 2 ¿
|A| ¿ .

Në qoftë se zëvendësojmë koeficentët e matrices B për secilën xi, atëherë zgjidhjet

shprehen;

1 |Ai|
xi = (b α + b α + . . . + bn αni ) xi =
|A| 1 1i 2 2i ose |A|
Në bazë të vetive të shumëzimit të matricave, mund të konstatohet lehtë se ajo është
edhe zgjidhje e vetme.
Barazimet e funditme janë njohura me emrin e matematikanit Kramerit, prandaj edhe
quhen formula të Kramerit.

Shembull : Me ndihmën e formulave të Kramerit të zgjidhet sistemi i barazimeve:

-x +2y + 6z = 7
x + y – 2z = 3
2x + y – 3z = 5
Zgjidhje: Në fillim të gjejmë vlerën e determinantës kryesore |A|.

|A| = ¿|−1 2 6 ¿|| 1 1 −2¿|¿ ¿

¿ .

Konstatojmë se |A| ≠ 0, dmth., sistemi i dhënë i tre barazimeve me tre të panjohura ka

një zgjidhje të vetme.
Të njehsojmë zgjidhjet me ndihmën e formulave të kramerit. Për të po gjejmë vat e
determinative; |A1|, |A2| dhe |A3|.

|A1| = ¿|7 2 6 ¿||3 1 −2¿|¿ ¿

¿
 |A2| = ¿|−1 7 6 ¿|| 1 3 −2¿|¿ ¿
¿
|A3| = ¿|−1 2 7¿|| 1 1 3¿|¿ ¿
¿
x = 3, y =2 dhe z = 1.

Në disa raste numri i barazimeve në një sistem të dhënë nuk është i njejtë me numrin
e të panjohurave. Në këto raste metoda e Kramerit për zgjidhjen e sistemit nuk vjenë në
konsiderim. Për zgjidhjë sisteme johomogjen me m barazime dhe me n të panjohura, zbatohet
metoda e eleminimit sintetik ose siç është ndryshe e njohur metoda e Gausit. Kjo metodë
mundëson zgjidhjen e sistemi edhe kur numri i të panjohurave është ndryshëm prej numrit të
barazimeve.
Të shqyrtojmë rastin e përgjithshëm të sistemit të m barazimeve lineare me n të
panjohura:

a11x1 + a12x2 + . . .+ a1n xn = b1

a21x1 + a22x2 + . . .+ a2n xn = b2
. . . . . . . . . . (3)
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
am2x1 + am2x2 + . . .+ amn xn = bm
Metoda e Gausit qëndron në transformimin e sitemit të dhënë; duke eliminuar në
mënyrë suksesive koeficetët para të panjohurave dhe duke fituar një system të përshtatshëm
për zgjidhje dhe për diskutim të zgjidhjes së fituar.
Tani le të supozojmë se në sistemin e dhënë koeficenti a11 ≠ 0 dhe pjesëtojmë
barazimin e pare me koeficentin a11 (në të kundërtën me një transformim të thjeshtë do të
merrej si barazim i parë i sitemit një barazim tjetër, te i cili koeficenti i ndryshores x1 është i
ndryshueshëm nga zeroja).

1x1 + a12x2 + . . .+ a1n xn = b1

a21x1 + a22x2 + . . .+ a2n xn = b2
. . . . . . . . . . (4)
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
am1x1 + am2x2 + . . .+ amn xn = bm
a1 j b1
a' 1 j = b '1 = .
në të cilin koeficentët a1j dhe b1 janë; c1j= a11 dhe a11
Tani, duke shumëzuar barazimin e parë me koeficentin ai1 dhe duke i shtuar ato vlera
barazimit pauses, arrihet në shprehjen;

1x1 + c12x2 + . . .+ c1n xn = b1

c22x2 + . . .+ c2n xn = b2
 . . . . . . . (5)
. . . . . . .
. . . . . . .
xk+. . .+ cmn xn = bm

Numri i të panjohurave është i njejtë me numrin e barazimeve (k = n), në këtë rast

sistemi i barazimeve lineare ka zgjidhje të vetme.
Numri i të panjohurave është më i madh se numri i barazimeve lineare, atëherë n-k të
panjohurave iu akordohen vlera të çfardoshme dhe pastaj përcaktojmë zgjidhjen e
përgjithshme. Në këtë rast sistemi ka pakufi shumë zgjidhje.

Shembull: Të diskutohet sitemi;

x + y + 2z = 1
2x +3y + z = 7
4x +5y –3z = 17

Zgjidhje: x + y + 2z = 1
y – 3 z = 5 (-1)
y 11 z =13

x + y + 2z = 1
y–3z=5
 8z = 8

Nga rrjedh se z = - 1, y = 2, x = 1, zgjidhje e sistemit është treshja (1, 2, -1).