UNIVERZITET U SARAJEVU

POLJOPRIVREDNO – PREHRAMBENI FAKULTET

KLASIFIKACIJA VOĆNJAKA
 UVOD

Voćarstvo kao bitan segment poljoprivrede, poslije stočarstva ima

najpovoljnije uslove za eksploataciju na području BiH. I pored ovakve
konstatacije pristup navedenom segment umnogome zaostaje za tretmanom
istog u voćarski najrazvijenijim zemljama.

U najvažnijim voćarskim regionima naše zemlje vlada umjereno

kontinentalna klima, sa prosječnim godišnjim temperaturama 11-12°C, te ista ne
predstavlja veća ograničenja za organizovanje proizvodnje voća.

Godišnje količine padavina oko 700 mm u Tuzli i 900 mm u Banja Luci i

Doboju, a u vegetaciji 280-500 mm uz relativnu vlagu zraka 70-80% najbolje
oslikavaju hidrološku sliku BiH.

U Bosni su uglavnom teža zemljišta blago kisele reakcije, a u Hercegovini

preovladavaju lakša, toplija i propusnija zemljišta. Kroz sagledavanje svih
edafskih i ekološkh faktora na području BiH egzistiraju sljedeći voćarsko-
vinogradarski rejoni.

KLASIFIKACIJA VOĆNJAKA

2
 Voćnjaci predstavljaju kapitalne investicije, koje zahtjevaju ogromna
finansijska sredstva kako u nerodnim (početnim godinama), tako i u periodu
eksploatacije.

Postoji generalna klasifikacija voćnjaka spram različitih parametara, kao

što je po veličini, broju ili zastupljenosti vrsta, karakteristikama nadzemnog
sistema i dr. Takva klasifikacija ima sljedeću strukturu:

I po veličini:
1. Mali (do 5 ha);
2. Srednji (5-20 ha);
3. Veliki (preko 20 ha).

Podjela voćnjaka spram veličine, odnosno površine zemljišta koju obuhvata, ima
kategorizaciju na male, srednje i velike. Mali voćnjaci obuhvataju površine do 5
ha. Svi oni koji spadaju u grupu ispod navedene površine predstavljaju
ekonomski potpuno neopravdane investicije, posebno kada je u pitanju grupa
krošnjastog voća. Srednji voćnjaci (5-20 ha) i veliki podrazumjevaju ozbiljnu
proizvodnju, te takav pristup podrazumjeva apsolutno intenzivnu tehnologiju
uzgoja, cjelokupan ciklus produkcije, postojanje adekvatnog skladišnog objekta.

II po zastupljenim vrstama:
1. Homogeni, s jednom vrstom ili jednom sortom;
2. Heterogeni ili mješoviti, sa više vrsta.

Intenzvina proizvodnja voća podrazumjeva prisutvo maksimalno dvije vrste u

okviru jedne površine voćnjaka. U tom pogledu, vrste moraju biti kompatibilne
prema klimatskim i edafskim faktorima, te u krajnjem slučaju pripadati istoj grupi
spram nadzemnog sistema. Voćnjaci zasnovani samo sa jednom sortom su
nemogući kod stranooplodnih genotipova, obzirom da isti zahtjevaju minimalno
dva različita kultivara, a u nekim slučajevima i tri (triploidne sorte – sa neparnim
brojem hromozoma, npr. kultivar Jonagold ima 51 hromozom, te isti u diobenoj
fazi nema mogućnost podudaranja prilikom dijeljenja sa dva, te je isti kao takav
sterilan, a spram vrste stranooplodan). Voćnjaci zasnovani sa više različitih vrsta
pružaju mogućnost dužeg prisustva na tržištu farmera sa svojim proizvodom,
raspored radne snage u sezoni, ali i nedostatak tehnološkog nivoa u pogledu
različitosti proizvodnje.

III po visini stabala i karakteru krune:

1. S niskim stablom;
2. S srednjim i visokim stablom (stablašice);
3. S niskom krunom položenom po zemlji;
4. S vještačkom i špalirskom krunom.

3
Po definiciji voćke su višegodišnje kulture čiji se nadzemni sistem može vještački
oblikovati. Razvoj različitih uzgojnih oblika imao je za posljedicu intenziviranje
proizvodnje voća, ali istovremeno poštivanje osnovnih bioloških i morfoloških
principa date vrste. Tako npr. sistem vertikalnog špalira za malinu razvijen je na
osnovu morfološke i biološke osobine razvoja izdanaka iz pupoljaka duž
korjenovog sistema, te isti predstavlja standard u proizvodnji ove visoko vrijedne
vrste jagodastog voća.

IV po načinu održavanja i iskorištavanja zemljišta u voćnjaku:

Pored mnogobrojnih radnji kojima se održava uzgojni oblik i reguliše rast i

rodnost, ništa manje važno je i pravilno održavanje zemljišta u zasadu jabuke i
kruške. Pravilno održavanje zemljišta u voćnjaku treba da obezbjedi kruženje
materije – da količina hraniva koja se iznese rodom bude vraćena u zemljište,
čime se smanjuju ulaganja za ishranu voćaka i da olakša izvođenje svih agro i
pomotehničkih radnji u voćnjaku.
Postoje sljedeći sistemi održavanja zemljišta u zasadima jabuke i kruške:

A. ¨amatersko¨ održavanje,
B. sistem ledine,
C. jalovi ugar i
D. sistem trava malč.

„Amatersko“ održavanje, predstavlja vrlo primitivan i neznalački način

održavanja zemljišta u zasadu. Ne tako davno, ovakav sistem održavanja
zemljišta u velikoj mjeri je bio zastupljen kod naših „voćara“.

On je podrazumjevao da se samo obrađuje onaj dio zemljišta oko debla, i

to vrlo usko. Kao argument nepodobnosti ovog načina održavanja zemljišta u
voćnjaku navodi se činjenica da je podzemni sistem voćke (korjenov sistem)
istog obima (veličine) kao i krošnja, što znači da voćka izgleda pješčani sat
(koliko ima krošnje, toliko ima i korijena). Jednostavno je zaključiti da u ovakvom
sistemu biljka trpi od nedostatka hraniva, jer apsorpciono korjenje koje se nalazi
daleko izvan zone obrade nije u stanju da dođe do hranjiva. Isti je slučaj i sa
vodom koja se unosi samo uz deblo, a posebno važna stavka je nedostatak
povoljnog vodno-vazdušnog režima za usisavajuće korjenje usljed nedostatka
obrade. Zato u voćnjacima sa ovakvim sistemom održavanja zemljišta prinosi su
vrlo često slabi, a ponekad i izostaju (alternativno plodonošenje). Ovaj sistem
održavanja odavno je prevaziđen, i samo još primjenu nalazi unutar okućnica.

Sistem „ledine“ podrazumjeva održvanje zasada bez ikakvog

obrađivanja, kao ledina. Ovdje dakle sigurno ostaju svi gore navedeni ostaci, ali
u daleko većem intenzitetu.

4
 Često je u ovakvim zasadima prisutna visoka trava koja je pogodan medij
za različite vrste bolesti i štetočina.

Na kraju vrlo je nehumano napasati stoku u voćnjaku, koja može da na

razne načine doprinese oštećenju sadnica.

Za razliku od prethodna dva sistema održavanja zemljišta u voćnjaku gdje

je obrada određenog prostora bila nikakva ili pak svedena na minimum, u
sistemu jalovog ugara se obrađuje cijela površina koja je pod voćnjakom.
Ovakav pristup u održavanju zemljišta je potpuno nepotreban iz razloga što se
bacaju pare i uz to troši velika količina radne snage, kad je sasvim dovoljno da se
obrađuje onaj dio oko debla u širini krošnje. I ovo je takođe potpuno prevaziđen
sistem održavnja zemljišta u voćnjaku.

Prethodna tri sistema nikako se ne preporučuju za savremenu voćarsku

proizvodnju, kod podizanja intnzivnih i superintenzivnih zasada.
U tu svrhu preporučuje se način održavanja zemljišta u sistemu trava
malč. On podrazumjeva da se redni prostor intenzivno obrađuje (mašinski ili
ručno) u širini od 80 cm sa obje strane stabla, i time stalno održava čistim od
korova, zatim prkriva stajnjakom ili travom pokošenom u međuredu, te i na taj
način smanjuje isparavanje vlage iz zemljišta, ali i otežava rast novog korova. Za
razliku od rednog, međuredni prostor se održava pod travom „trava malč“, gdje
se koriste trave necvjetnice (ljuljevi), koje se kose čim dostignu visinu od 5 cm.
Obično se košnja obavlja šest puta u toku vegetacije, ali može čak i više u
zavisnosti od vremenskih prilika (količina padavina). Pokošena trava se zatim
prebacuje u redni prostor, a nikako se ne iznosi iz voćnjaka. Košenje trave se
obvlja mašinom koja se naziva malčer koja ujedno kosi i sitni pokošenu travnu
smjesu. Usitnjena travna smjesa je važna zbog brze razgradnje i ponovnog
vraćanja hraniva u zemljište.

Sistemom trava malč se postižu sljedeće prednosti: lakše se podnosi teret

traktorskih točkova i drugih vidova pritisaka, ne remeti se struktura zemljišta,
konzervira se potrebna vlaga, manje je osjemenjavanje korovskih biljaka, manja
je upotreba đubriva, lakša je manipulacija traktora kroz zasad, plodovi pri berbi
su čistiji i dr. Upravo iz svega prethodno navedenog možemo zaključiti zašto je
ovaj sistem odravanja zemljišta našao svoje mjesto u savremenoj voćarskoj
proizvodnji.

V po intenzivnosti:
Posmatrana iz ugla konvencionalnog pristupa, voćarska proizvodnja može se
podijeliti na:

5
 1. EKSTENZIVNU (klasični – konvencionalni sistem uzgoja)
2. POLUINTENZIVNU
3. INTENZIVNU
4. SUPERINTENZIVNU
5. INTEGRALNU i
6. ORGANSKU.

EKSTENZIVNU – karakteristike ovog, početnog nivoa konvencionalne

proizvodnje, su: uzgoj pojedinačnih i veoma bujnih stabala voćaka, koje su
kalemljene na sijance, prirodno formirane krošnje, alternativno plodonošenje,
kasno prorođavanje, te obično nikakav nivo provedbe agro i pomotehničkih
mjera. Slika A predstavlja ekstenzivan zasada voćaka tokom jedne godine.

POLUINTENZIVNU – ovaj stepen konvencionalne proizvodnje voća

odlikuje se primjenom samo nekih agro i pomotehničke tretmana (najčešće samo
zimska rezidba i đubrenje).

INTENZIVNU – ovaj nivo konvencionalne proizvodnje karakteriše se

gustom sadnjom, slabobujnim podlogama, primjenom svih agro i pomotehničkih
mjera, (adekvatna obrada zemljišta, đubrenje, navodnjavanje, zaštita, zelena i
zimska rezidba). Naravno, tek je ovaj oblik održiva robna prizvodnja-ekonomski
isplativa

SUPERINTENZIVNU – ovaj posljednji nivo konvencionalne proizvodnje

pored potpune i intenzivne primjene agro i pomotehničkih mjera karakteriše i
praktikovanje nekih specifičnih aktivnosti, kao npr. prorjeđivanje plodova,
upotreba hemijskih stimulatora rasta i sl.

Pored konvencionalnog pristupa, proizvodnja voća može biti organizovana

i u sljedeća dva koncepta:
INTEGRALNA PROIZVODNJA (IP) – u osnovi to je ekološki usmjeren
postupak u kojem je primjena hemijskih sredstava svedena na najmanju moguću
mjeru, tako da se unište štetočine ili suzbiju biljne bolesti, a u isto vrijeme ne
naruši čovjekova okolina i na kraju u što većoj mjeri sačuva zdravlje potrošača. U
pogledu agro i pomotehničkih mjera ovaj koncept voćarstva je intenzivan.
Aplicirana sredstva primjenjuju se na bazi preporuka prognozne službe, i to sa
prilagođene liste pesticida, za datu vrstu i godinu proizvodnje. Proizvodi IPV
zdravstveno su vredniji, imaju markicu i naravno skuplji su na tržištu. U svim
voćarski razvijenijim zemljama dominantan sistem proizvodnje voća
podrazumjeva integralna produkcija.

6
 ORGANSKA PROIZVODNJA - osnovna odlika organske produkcije voća
jeste potpuna zabrana upotrebe hemijskih zaštitnih sredstava. Ovaj pristup
podrazumjeva produkciju zdravstveno sigurnog voća.

Do sada na prostoru BiH u najvećem obimu je bila zastupljena ekstenzivna i

poluintenzivna voćarska proizvodnja. Takav karakter voćarstva podrazumjevao je
gajenje pojedinačnih stabala voćaka koje bi na puni rod dolazile 5-10 godina
nakon sadnje, zatim skoro nikakav ili veoma slab nivo agro i pomotehničkih
mjera dopuštajući da voćka samostalno formira prirodni oblik krošnje što je imalo
za posljedicu izrastanje veoma visokih stabala sa većom količinom plodova, ali
generalno manji broj stabala po jedinici površine kao i ukupan prinos. Uz to
značajno je bilo i alternativno plodonošenje, te skroman noviji sortiment što je
sve generalno davalo vrlo lošu ekonomsku sliku proizvođača. Takođe, zaštita
voćaka bila je svedena na stav ¨briga same o sebi¨, ili u krajnjem slučaju
izvođena neadekvatnim hemijskim preparatima i često u nevrijeme.

S druge strane intenzivna ili savremena voćarska proizvodnja podrazumjeva

daleko veći nivo agro i pomotehničkih mjera, a sve u cilju dugoročnog
kvantitativnog i kvalitativnog povećanja proizvodnje voća, što će povećati
prihode na poljoprivrednom gazdinstvu.
Principi intenzivne proizvodnje u voćarstvu podrazumjevaju:

 SMANJENJE VELIČINE HABITUSA VOĆAKA

 POVEĆANJE BROJA STABALA PO JEDINICI POVRŠINE ZASADA
 SMANJENJE PRINOSA PO STABLU
 POVEĆANJE PRINOSA PO JEDINICI POVRŠINE ZASADA –
POVEĆANJE UKUPNOG PRINOSA
 KONTROLA FORMIRANJA I ZAMJENE RODNOG DRVETA.

Smanjenje veličine habitusa ima za posljedicu da se svi zahvati na krošnji

mogu obavljati stojeći sa zemlje. Ovim se prije svega povećava ekonomičnost,
tako što se ima mnogo efikasnija radna snaga i količinski, i vremenski, manje je
otpada prilikom rezidbe, a kvalitet plodova je daleko veći ( oko 90% plodova je I
klase).

Ako je u poluintenzivnom zasadu razmak između stabala iznosio 4x5

dakle, po hektaru je bilo 400 stabala, s tim da je prinos po stablu bio 50 kg, isti
bi kao ukupan iznosio 30 t po hektaru. U intenzivnim zasadima razmak obično
iznosi 3,5 x 1,2 dakle, broj stabala po hektaru je 2381, sa prinosom po stablu
oko 15 kg i ukupnim 36 t po hektaru. Vidi se da je ukupni prinos po hektaru veći
iako je po stablu manji što itekako pravi razliku u odnosu na ekstenzivni tip.
Važno je ovdje napomenuti da se prinos i računa po jedinici površine.

7
 U ovom konceptu voćarske proizvodnje farmer je taj koji prije svega
izborom sorte i podloge formira vještački uzgojni oblik krošnje i u tom kontekstu
provodi agro i pomotehničke mjere specifične za odabranu uzgojnu formu.

Pored konvencionalne proizvodnje, u voćarski razvijenim zemljama

dominantnu poziciju ima integralna proizvodnja (o IP biće posebno riječi), koja je
po svojim osobenostima istovremeno apsolutno intenzivna u pogledu
agrotehničkih mjera.

Paralelno sa ovim konceptom, visokorazvijene poljoprivredne proizvodnje

favorizuju i organsku produkciju, koja obezbjeđuje zdravstveno ispravne
voćarske proizvode zadovoljavajućeg vanjskog kvaliteta.

VI po namjeni proizvodnje:
1. Za domaće potrebe;
2. Robni – za tržište (proizvođači stonog voća);
3. Kao sirovinska baza za industriju.

Plodovi iz voćnjaka koji su zasnovani na manjim površinama uglavnom su

namijenjeni za domaću potrošnju. Međutim, oni iz srednjih i velikih voćnjaka
spram kategorizacije veličine površine idu za robno tržište. U oba navedena
slučaja plodovi mogu poslužiti kao sirovinska baza za industriju.

VII po specijalnim zadacima:

1. Sortimenti, matični ili kolekcioni;
2. Eksperimentalni;
3. Demonstracioni.

Matični zasadi predstavljaju dio rasadnika različitih vrsta voćaka. Sortimentni

zasadi formiraju se kao pokazne površine različitih genotipova u pojedinim
područjima. Kolekcioni zasadi imaju namjenu očuvanja pojedinih vrsta i sorti od
nacionalnog značaja ili pak novointrodukovanih vrsta.

VIII po vlasništvu:
1. Privatni;
2. Prelazni (zadružni ili kolektivni, podignuti na bazi kooperacije s
individualnim proizvođačima);
3. Društveni.