609662.mag Rad Fizika - mr.2011.01 PDF

Univerzitet u Sarajevu
Prirodno-matematički fakultet
Odsjek za fiziku
Završni-magistarski rad studija drugog (II) ciklusa
Komisioniranje kompjuterskih
sistema za planiranje
eksternalne radioterapije
fotonskim snopovima visoke
energije
Student: Nastavnik:
Amra Salčinović Prof.dr. Davorin Samek
Septembar, 2011.
Sva mjerenja su izvšena na Institutu za onkologiju, Kliničkog
centra Univerziteta u Sarajevu.
Zahvaljujem mentoru prof. dr. Davorinu Sameku i Advanu

Drljeviću, dipl. fizičaru, šefu Službe za medicinsku fiziku
Kliničkog centra Univerziteta u Sarajevu, na pruženoj
značajnoj pomoći prilikom izrade ovog rada.
2

SADRŽAJ
Sažetak 4
1. UVOD 5
1.1. OSNOVE MEDICINSKE RADIJACIONE FIZIKE 6
1.1.1. Veličine koje se koriste kod opisivanja fotonskih snopova 6
1.1.2. Izvori fotonskih snopova 9
1.1.3. Zakon opadanja intenziteta zračenja sa kvadratom udaljenosti 10
1.1.4. Prodiranje fotonskog snopa kroz pacijenta ili fantom 11
1.1.5. Parametri kod tretmana zračenja 13
1.1.6. Izodozne distribucije u vodenim fantomima 19
1.1.7. Isporuka doze jednim fotonskim eksternalnim snopom 23
1.2. RELATIVNA DOZNA MJERENJA JONIZACIONIM KOMORAMA 25
1.3. KALIBRACIJA FOTONSKIH I ELEKTRONSKIH SNOPOVA 27
1.3.1. Korekcioni faktori 28
1.4. O KLINIČKOM KOMISIONIRANJU 31
2. MATERIJALI I METODE RADA 32

2.1. TESTOVI KLINIČKOG KOMISIONIRANJA 32
2.1.1. Opća razmatranja 32
2.1.2. Fantom za testove kliničkog komisioniranja 32
2.1.3. Opis testa kliničkog komisioniranja 34
2.2. PREPORUČENI TESTOVI KLINIČKOG KOMISIONIRANJA 35
2.2.1. Slučajevi anatomskih i ulaznih testova 35
2.2.2. Slučajevi dozimetrijskih testova 39
2.2.3. Dozimetrijski testovi 41
3. REZULTATI I DISKUSIJA RADA 52

3.1. ANATOMSKI NEDOZIMETRIJSKI TESTOVI 52
3.2. SAŽETAK TESTA KLINIČKOG KOMISIONIRANJA 53
4. ZAKLJUČAK 58
5. DODACI 59
5.1. MJERENJE KALIBRACIONIH KOREKTIVNIH FAKTORA 59
5.2. REZULTATI TESTOVA KLINIČKOG KOMISIONIRANJA 64
5.3. KORIŠTENI UREĐAJI 86
6. LITERATURA 91
3

Sažetak
Osiguranje kvaliteta (QA) kod procesa planiranja radioterapijskih tretmana je

neophodno da bi se pacijentima isporučila odgovarajuća doza i da bi se
smanjila mogućnost incidentalnih izlaganja jonizirajućem zračenju.
Kompjuterski sistemi za planiranje radioterapijskih tretmana (RTPS) su
široko zastupljeni, kako u slabije razvijenim poljoprivrednim i industrijskim
državama, tako i u tehnološki razvijenim državama, i zbog toga je veoma
važno podržati bolnice u zemljama članicama IAEA u poboljšanju procedura
za izvodjenje testa prihvatljivosti i komisioniranja njihovih RTPS-ova.
Odgovarajući na njihove potrebe grupa eksperata je razvila opširan i detaljan
prikaz "Komisioniranje i osiguranje kvaliteta kompjuterskih sistema za
planiranje radijacijskog tretmana karcinoma", koji predstavlja opći okvir, te
opisuje veliki broj testova i procedura koje mogu biti od velike pomoći
korisnicima RTPS-ova.
Komisioniranje je jedan od najvažnijih dijelova cijelog QA programa i za RTPS

i proces planiranja. Komisioniranje uključuje testiranje funkcija sistema,
registrovanje njegovih performansi, kao i verificiranje mogućnosti algoritama
za proračun doze da reproducira mjerene vrijednosti.
Abstract
Quality Assurance (QA) in the radiation therapy treatmant planning process is

esential to ensure acccurate dose delivery to the patient and to minimize the
possibility of accidental exposure. Computerized radiotherapy treatment
planning systems (RTPSs) are now widely avaliable in both industrialised and
developing countries so, it is of special importance to support hospitals in the
IAEA Member States in developing procedures for acceptance testing,
commissioning and ongoing QA of their RTPSs. Responding to these needs, a
group of experts developed a comprehensive report, „Commissioning and
quality assurance of computerized planning systems for radiation treatmant of
cancer“, that provides the general framework and describes a large number of
tests and procedures to be considered by the RTPS users.
Commissioning is one of the most important parts of the entire QA programme

for both the RTPS and the planning process. Commissioning involves testing of
systems functions, documentation of the different capabilities and verification
of the ability of the dose calculation algorithms to reproduce measured dose
values.
4

1. UVOD
IAEA tehnički izvještaj broj 430 (TRS 430)[1] osigurava opći okvir i opisuje
veliki broj procedura i testova koje bi trebali provesti korisnici RTPS sistema.
Za provođenje preporuka iz TRS-a 430 je potreban veći broj osoblja i opreme

nego što ih je na raspolaganju u većini slučajeva, a posebno u manjim
bolnicama. Takve ustanove nisu uvijek u mogućnosti izvesti kompletan
proces registrovanja performansi, provjeru algoritama i softversko testiranje
algoritama za proračun doza koji se koriste kod RTPS-ova. Provjera
proračuna doze je veoma važan dio testa prihvatljivosti i komisoniranja, te
zbog toga je bilo urgentno potrebno ponuditi određeni broj testova koji se
mogu izvesti u svakoj radioterapijskoj ustanovi, a za čije je izvođenje
potrebno relativno kratko vrijeme. Ovo bi trebalo značajno smanjiti greške
kod planiranja tretmana. Smanjenje opsežnosti sugeriranih preporuka za
osiguranje kvalitete (QA) ne bi smjelo utjecati na kvalitet i temeljnost općeg
programa izvodivog u svim radioterapijskim ustanovama, ukoliko učesnici u
provođenju testova komisioniranja sistema za planiranje radioterapije ulože
adekvatan napor.
Da bi se realiziralo praktično uputstvo za provođenje IAEA TRS-430 u

ustanovama u kojim se izvodi radioterapija, a posebno onim sa ograničenim
resursima, razvijen je specijalan istraživački projekat "Razvoj procedura za
dozimetrijske proračune u radioterapiji" (CRP E2.40.13). Osnovni cilj
projekta je bio da se kreira set praktičnih testova za test privatljivosti i
testove komisioniranja pri dozimetrijskim proračunima u radioterapiji. Iz
ovog projekta su nastala dva dokumenta.
Prvi dokument, "Specifikacija i test prihvatanje RTPS-ova“ [2], kao svoju

bazu koristi IEC 62083 [3], a služi kao protokol i za proizvođače i za
korisnike. Pojedine preporuke za specifične testove se provode i u
proizvodnim pogonima. Testovi za proizvođače koriste mašine sa prethodno
učitanim podacima kao i jednostavni vodeni fantom. Prateći upute IAEA
izveštaja korisnici će savladati početno znanje o algoritmima koji se koriste u
ovim sistemima i njihovoj provjeri. Ovo bi trebalo biti urađeno zajedno sa
proizvođačima tokom demonstriranja RTPS performansi. Koristeći podatke
prije instaliranja podataka o snopu prodavač će korisniku pokazati slične
rezultate onim rezultatima dobivenim u fabrici. Nakon potpisivanja
dokumenta prihvatanja RTPS, korisnik može preći na slijedeći korak-
komisioniranje- da bi osposobio RTPS za kliničku upotrebu.
5

1.1. OSNOVE MEDICINSKE RADIJACIONE FIZIKE
Radioterapijske procedure se mogu podijeliti u dvije osnovne kategorije:
eksternalna radioterapija i brahiterapija. Kod eksternalne radioterapije izvor
zračenja je na određenoj udaljenosti od pacijenta i meta unutar pacijenta se
zrači vanjskim snopom zračenja. Kod brahiterapije izvor zračenja je smješten
u zapremini, površini ili blizini mete. Većina radioterapijskih procedura se
obavlja fotonskim snopovima, neke snopovima elektrona, dok se mali dio
izvodi protonima, teškim jonima ili neutronima.
Svi fotonski snopovi se opisuju istim fizikalnim veličinama, a dijele se u

različite vrste u zavisnosti od njihovog porijekla, proizvodnje i energije. Po
porijeklu fotonski snopovi mogu biti: γ zrake koje nastaju iz radioaktivnih
jezgara i X zrake koje nastaju bombardovanjem mete elektronima. X zrake
nastale bombardovanjem elektronima se sastoje od fotona zakočnog i
karakterističnog zračenja. X zrake se proizvode, ili u cijevima (superficijalne
ili ortovoltažne X zrake), ili u linearnim akceleratorima (megavoltažne X
zrake).
1.1.1.Veličine koje se koriste kod opisivanja fotonskih

snopova
Radijaciona dozimetrija se može razmatrati sa dva različita aspekta: u
jednom se opisuje snop fotonskog zračenja preko broja i energija fotona koji
čine snop, dok se u drugom opisuje količina energije koju snop isporuči u
dati medij, npr. zrak, vodu ili neki biološki materijal.
Fotonski fluks i brzina fotonskog fluksa
Fotonski fluks φ se definiše kao odnos dN i dA, gdje je dN broj fotona koji
ulazi u zamišljeni sferni presjek površine dA [4]:
dN
Φ= (1)
dA
Jedinica za fotonski fluks u SI je m-2.
Brzina fotonskog fluksa se definiše kao odnos fotonskog fluksa i jedinice

vremena:
dΦ
ϕ=
dt (2)
SI jedinica za fotonski fluks je m-2s-1.
6

Energetski fluks i brzina energetskog fluksa
Energetski fluks ψ opisuje energetski tok u fotonskom snopu i definiše se

kao količina energije koja pada normalno na površinu dA [4]:
dE
ψ = (3)
dA
Najčešće korištena SI jedinica za energetski fluks je MeV cm-2.
Za monoenergetski snop dE predstavlja broj fotona dN pomnožen sa

njihovom energijom hν, i energetski fluks ψ iskazan preko fotonskog fluksa φ
je:
Ψ=φhν (4)
Brzina energetskog fluksa se definiše kao energetski fluks u jedinici vremena

[4]:
dψ
Ψ= . (5)
dt
Najčešće korištena SI jedinica za brzinu energetskog fluksa je MeV cm-2 s-1.
Zračna KERMA u zraku
Za monoenergetske fotonske snopove zračna KERMA u zraku (Kair)air u bilo

kojoj tački na nekoj udaljensti od izvora je proporcionalna energetskom
fluksu ψ ili fotonskom fluksu φ:
μ tr μ
( K air ) air = ψ ( ) air = Φhυ ( tr ) air
ρ ρ (6)
gdje je (µtr/ρ) maseni energetski koeficijent trensfera za zrak i energiju fotona

hν.
Kerma K se sastoji od dvije komponente: kolizione kerme Kcol i radijacione

kerme Krad [4]:
K = K col + K rad (7)
Za monoenergetske snopove u zraku koliziona kerma Kcol je proporcionalna

Φ i ψ:
7

μ ab μ
K col = ψ ( ) air = hν ( ab ) air (8)
ρ ρ
gdje je (µab/ρ)air energetski maseni koeficijent apsorpcije u zraku za fotone

energije hν.
Maseni energetski koeficijent transfera (µtr/ρ) i maseni energetski koeficijent

apsorpcije su povezni slijedećom relacijom [4]:
μab μtr (9)

= (1 − g )
ρ ρ
gdje je g radijacioni dio zračenja koji se izgubi preko
zakočnog zračenja, a ne bude deponovan u mediju. Za materijale malog
atomskog broja Z i energije fotona ispod 1MeV je:
g = 0; ( μ tr / ρ ) = (μ ab / ρ ); K ≈ K col
(10)
Ekspoziciona doza u zraku
Koliziona kerma u zraku (K air ) air je povezana sa ekspozicionom dozom u

col
zraku X, kao [4]:
Wair
col
( K air ) ait = X ( )
e (11)
gdje je (Wair/e) srednja energija potrebna za produkciju jednog jonskog para

u zraku (33.97eV/jonski par).
Vansistemska jedinica za ekspozicionu dozu je roentgen (R), dok je SI

jedinica 1 C/kg, koje su povezane sa:
C
1R = 2.58 × 10−4 (12)
kg
Otuda je:
C J cGy
col
( K air ) air = (2.58 × 10−4 33.97 ) X = (0.876 )X , (13)
kg air R C R
gdje je ekspoziciona doza izražena u roentgenima.
8

Doza u maloj masi medija u zraku
Koncept "apsorbirane doze u maloj masi medija u zraku", također poznat i

kao "doza u slobodnom prostoru", su prvi uveli Johns i Cuningham [6] da bi
opisali učinak radijacijske jedinice i proveli dozimetrijske kalkulacije
uključujući odnos tkivo-zrak (TAR) i faktor rasijanja (PFS).
1.1.2. Izvori fotonskih snopova

Fotonski izvori mogu biti izotropni ili anizotropni, u zavisnosti od prostorne
raspodjele emitovanog zračenja, zatim monoenergetski ili heterogeni
(polienergetski), u zavisnosti od energije emitovanih fotona. U radijacionoj
onkologiji najčešće se kao izvori fotona koriste telekobalt uređaji i linearni
akceleratori.
Izotropni fotonski izvor proizvodi istu brzinu fotonskog fluksa u svim

pravcima, dok brzina fotonskog fluksa kod anizotropnih izvora zavisi od
pravca u kojem se mjeri. Fotonski sprektri za monoenergetski i heterogeni
fotonski snop su prikazani na Slici 1.1.
Slika 1.1. Tipični spektar za (a) monoenergetski i (b) heterogeni fotonski snop
Područje ispod krive (b) predstavlja ukupni broj fotona u snopu:
dφ ( hν )
φ=∫ dhν (14)
dhν
Svi fotoni kod monoenergetskih snopova imaju istu energiju hν. Fotoni kod
heterogenih snopova mogu imati energije u intervalu od 0 do hνmax, koja je
jednaka kinetičkoj energiji elektrona koji udaraju u metu. Na Slici 1.b pikovi
predstavljaju karakteristično zračenje, dok kontinuirani sprektar potječe od
zakočnog zračenja. Izvori γ zraka su najčešće izotropni, dok su izvori X zraka
anizotropni i proizvode heterogeni spektar.
9

1.1.3. Zakon opadanja intenziteta zračenja sa kvadratom
udaljenosti
Kod eksternalne radioterapije uglavnom se smatra da je izvor tačkast i da
proizvodi divergentan snop kao što je prikazano na Slici 1.2.
Slika 1.2. Divergentni fotonski snop koji potječe od tačkastog izvora. Na udaljenosti
fa od izvora S polje ima porvšinu A=a2, a na udaljenosti fb B=b2
Ukoliko se posmatra tačkasti izvor S, te kvadratno polje stranice a (površine

A=a2) na udaljenosti fa od izvora, i kvadratno polje stranice b (površina B=b2)
na udaljenosti fb od izvora, ova dva polja su geometrijski povezana sa:
a/ 2 b/ 2
tgβ = =
fa fb (15)
ili
a fa
=
b fb (16)
gdje je β ugao između centralne ose i geometrijske ivice snopa.
Fotonski izvor S emituje fotone i proizvodi fotonski fluks φA na udaljenosti fa

i fotonski fluks φB na udaljenosti fb. Ukupni broj fotona Ntot koji prolazi kroz
10

površinu A je jednak broju fotona koji prolazi kroz površinu B (pretpostavlja
se da nema interakcije fotona između površine A i B), pa se može pisati:
ϕ A B b 2 f b2
N tot = ϕ A A = ϕ B B = = = (17)
ϕ B A a 2 f a2
Zbog ovoga je fotonski fluks obrnuto proporcionalan kvadratu udaljenosti od

izvora. Npr. ukoliko je f b = 2 f a tada je fotonski fluks u tački B jednak ¼
fotonskog fluksa u tački A.
1.1.4. Prodiranje fotonskog snopa kroz pacijenta ili

fantom
Fotonski snop koji se širi kroz zrak ili vakuum slijedi zakon opadanja
intenziteta zračenja sa kvadratom udaljenosti. S druge strane, na fotonski
snop koji se širi kroz fantom ili pacijenta, osim zakona opadanja intenziteta
zračenja sa kvadratom udaljenosti, utječe slabljenje i rasijanje fotonskog
snopa. Zbog ova tri efekta, isporuka doze u fantomu ili pacijentu je
kompleksan proces, tako da njeno određivanje može biti veoma težak
zadatak.
Direktno mjerenje dozne distribucije unutar pacijenta je nemoguće, međutim

za uspješan tretman zračenja pacijenta je neophodno tačno i precizno
poznavati doznu distribuciju u zapremini koja se zrači. Ovo se najčešće
postiže korištenjem različitih funkcija koje povezuju dozu u bilo kojoj tački
pacijenta i poznatu dozu u referentnoj tački u fantomu. Ove funkcije se
uglavnom mjere pomoću dostupnih detektora zračenja u tkivno
ekvivalentnim fantomima, dok se doza ili brzina doze određuju u vodenim
fantomima za specifični set referentnih uslova, kao npr. dubina, veličina
polja, udaljenost izvora od površine (SSD).
Tipična dozna distribucija duž centralne ose megavoltnog fotonskog snopa

koji prodire kroz pacijenta je data na Slici 1.3. [5].
Build-up region
Dozni region između površine (z=0) i dubine maksimalne doze (z=zmax) kod
megavoltažnih snopova se naziva dozni build-up region. Njegovo postojanje
je posljedica relativno dugog dosega sekundarnih naelektrisanih čestica
(elektrona i pozitrona), koje se prvo fotonskim interakcijama (fotoelektrični
efekat, Komptonov efekat, produkcija parova) oslobođaju u pacijentu, a tek
zatim predaju energiju mediju.
11

Dubina maksimalne doze
Dubina maksimalne doze zmax zavisi od energije fotonskog snopa i veličine

polja.
Tabela 1.1. Nominalne vrijednosti zmax u zavisnosti od energije snopa za polje 5x5
cm2 [4]:
Energija Ortovoltažni
Co-60 4MV 6MV 10MV 18MV 25MV
snopa snop
zmax(cm) 0 0.5 1 1.5 2.5 3.5 5
Pokazuje se da je za datu energiju dubina maksimalne doze najveća za polje
zračenja dimenzija 5x5 cm2. Za polja zračenja veća od 5x5 cm2 dubina
maksimalne doze se smanjuje uslijed rasijanja na kolimatoru i "fletening"
filterima [4].
Slika 1.3.: Distribucija procentualne dubinske doze unutar pacijenta isporučena

megavoltažnim fotonskim snopom
Može se posmatrati nekoliko važnih tačaka i regiona. Snop ulazi u pacijenta

na površini, gdje isporučuje površinsku dozu Ds. Ispod površine doza veoma
brzo raste, dostižući maksimalnu vrijednost na dubini zmax, a zatim opada
skoro eksponencijalno, dok ne dostigne vrijednost Dex na izlazu iz pacijenta.
Region između z=0 i z=zmax se naziva build-up region.

12

Površinska doza
Kod megavoltažnih fotonskih snopova, površinska doza je općenito manja od

maksimalne doze koja se postiže na nekoj dubini zmax ispod pacijentove kože.
Kod megavoltnih fotonskih snopova, površinska doza zavisi od energije
snopa i veličine polja.
Što je viša energija upadnog snopa manja je površinska doza, tako da je,
naprimjer, za polje 10x10 cm2 površinska doza 30% od maksimalne doze za
energije Co-60, 15% za energiju 6MV, a 10% za energiju 18MV. Za datu
energiju snopa površinska doze se povećava sa veličinom polja. Mala
površinska doza u odnosu na maksimalnu dozu se naziva efekat poštede
kože i predstavlja veliku prednost pri korištenju megavoltažnih snopova u
odnosu na ortovoltažne prilikom tretiranja dubinskih tumora. Ortovoltažni
snopovi ne pokazuju efekat poštede kože i njihova maksimalna doza je na
površini kože.
Površinskoj dozi doprinose i:
-fotoni rasijani od kolimatora,
-fotoni koji se odbiju od pacijenta,
-visokoenergetski elektroni nastali interakcijom fotona u zraku.
1.1.5. Parametri kod tretmana zračenja

Eksternalna radioterapija fotonskim snopovima se obavlja pomoću tri vrste
tretmanskih mašina: mašine za proizvodnju X zraka, teleterapijske jedinice
(najčešće Co-60) i linearnih akceleratora. Glavni parametri kod ekternalne
isporuke doze fotonskim snopovima su: dubina tretmanskog mjesta, veličina
polja, SSD ili SAD u zavisnosti od postavke tretmana i energija snopa.
Apsorbovana doza
Prvi korak pri određivanju raspodjele apsorbovane doze unutar pacijenta je

određivanje različitih doza duž centralne ose snopa.
Apsorbovana doza je jednaka energiji dE koju apsorbuje jedinica mase dm

[6]:
dE
D=
dm (18)
SI jedinica za aposrbovanu dozu je:
13

[D ] = 1 J = 1Gy
kg (19)
Doza na nekoj dubini će zavisiti od mnogo faktora: veličina polja, energija

snopa, dubina u pacijentu, udaljenost izvor-koža.
Doza duž centra polja se najčešće opsiuje se sa slijedećim veličinama:

veličinama: procentualna dubinska doza (PDD), odnos tkivo-zrak (TAR),
odnos tkivo-fantom (TPR) i odnos tkivo-maksimum (TMR).
Procentualna dubinska doza (PDD)
PDD se definiše kao odnos doze na nekoj dubini d u fantomu i doze na nekoj
referentnoj dubini u fantomu d0 (Slika 1.4).
Dd
PDD(d , d 0 , Ad , s) = 100
Dd 0 (20)
Slika 1.4. Fantom, izvor i referentne tačke
PDD zavisi od četiri veličine: d-dubina na kojoj određujemo PDD, d0-

referentna dubina, Ad-veličina polja na dubini d i s-udaljenost izvor-koža.
Vrijednosti PDD-a duž centralne ose snopa se mjeri pomoću pokretnog

detektora, pri čemu SSD ostaje konstantan (najčešće 100 cm).
Odnos tkivo zrak (TAR)
TAR se definiše kao kao odnos doze DQ ili brzine doze u nekoj tački duž
centralne ose snopa i doze DQ' ili brzine doze u istoj tački u zraku (Slika 1.5.)
[7].
14

DQ
TAR ( z , AQ , hν ) = (21)
DQ '
TAR zavisi od tri veličine: z-dubina na kojoj se određuje TAR, AQ, veličina
polja na dubini z i hν-energija snopa.
TAR je pogodan za opis niskoenergetskih snopova. Za više energije je

potrebno uvesti koncept TPR-a.
Odnos tkivo-fantom (TPR)
TPR ili odnos tkivo-fantom (Slika 1.6.) se definiše kao [7]:
DQ
TPR ( z , AQ , hν ) =
Dref
(22)
pri čemu je DQ doza u tački Q u fantomu na centralnoj osi snopa, a DQref

doza u fantomu na referentnoj dubini zref (najčešće 5 cm ili 10 cm) na
centralnoj osi snopa.
15

Ukoliko je referentna dubina zref jednaka dubini maksimalne doze zmax odnos
tkivo-fantom se naziva odnos tkivo-maksimum (TMR) [7].
Veličina polja zračenja
Snopovi koji se koriste u radioterapiji imaju različite oblike koji su uglavnom

rezultat kompromisa između oblika mete i potrebe za jednostavnošću oblika
polja zračenja zbog veće preciznosti. Najčešće se oblici polja zračenja
klasificiraju u četiri grupe: kvadratna, pravougaona, kružna i nepravilna.
Oblikovanje polja zračenja se vrši radi zaštite vitalnih organa i nepotrebnog

zračenja zdravih tkiva. Oblik polja je prvenstveno određen lokacijom tumora
i rasporedom metastaza. Za oblikovanje polja zračenja se najčešće koriste
zaštitni blokovi koji su napravljeni od olova. Debljina bloka mora osigurati
adekvatnu zaštitu željenog područja. U većini slučajeva, dozvoljen je
prolazak do 5% primarnog snopa kroz zaštitni blok do zdravog tikva.
Debljina olova od 4,5 do 5 poludebljina (HVL) će osigurati da manje od 5%
primarnog snopa prođe kroz blok. Debljina olovnog bloka zavisi od kvalitete
(energije) snopa. Blokovi se prave od legura koje imaju relativno nisu tačku
topljenja i lahko se oblikuju, dok su na sobnoj temperaturi tvrđi od olova.
Prateći radiografski snimak tumora, žicom se oblikuje stiropor, koji se zatim
stavlja u istopljenu leguru pri čemu se dobija blok željenog oblika. Danas su
u upotrebi višeslojni sistemi koji automatski prilagođavaju oblik snopa
situaciji. Kvadratna i pravougaona polja se dobijaju pomoću kolimatora koji
su instalirani u radioterapijsku mašinu, kružna polja specijalnim
kolimatorima koji predstavljaju dodatak tretmanskoj mašini, dok se za
nepravilna polja prave namjenski zaštitni blokovi ili višeslojni kolimatori koji
se dodaju na uređaj prilikom tretmana.
16

Izvanosni odnos i profil snopa
Dozna distribucija duž centralne ose snopa daje samo djelimičnu informaciju
koja je potrebna da bi se adekvatno i precizno odredila doza unutar
pacijenta. 2-D i 3-D dozne distribucije se određuju iz podataka duž centralne
ose i izvanosnih profila snopa.
U najjednostavnijoj formi, izvanosni podaci su dati sa profilima snopa

izmjerenim normalno na centralnu osu snopa na datoj dubini u fantomu.
Dubina mjerenja je tipično na dubini maksimalne doze ili na 10 cm. Primjer
tipičnih doznih profila izmjerenih na različitim dubinama u vodi za dva polja
(10x10 cm2 i 30x30 cm2) i snop energije 10MV je dat na Slici 1.7. [4]
Slika 1.7. Primjer profila snopa za dva različita polja površina (10x10 cm2 i 30x30
cm2) i snop energije 10 MV u vodenom fantomu.
Kombinirajući doznu distribuciju duž centralne ose snopa i izvanosne dozne

podatke, moguće je dobiti 2-D i 3-D doznu distribuciju.
Izvanosni odnos (OAR) se definiše kao odnos doze u nekoj vanosnoj tački i
doze na centralnoj osi snopa koja se nalazi na istoj dubini u fantomu.
17

Profili megavoltažnih snopova X zraka se sastoje od tri različita regiona:
centralnog, penambre i umbre.
Centralni region predstavlja centralni dio profila koji počinje od centralne ose
a završava unutar 1-1.5 cm od ivica geometrijskog polja snopa. Veličina
geometrijskog polja se obično definiše kao prostor između 50% doznih
tačaka na profilu snopa. Kod linearnih akceleratora na centralni region
utječe i energija elektrona koji udaraju u metu, atomski broj mete, atomski
broj materijala od kojeg je napravljen fletening filter te njegov geometrijski
oblik.
U doznom regionu penambre doza se veoma brzo mijenja što zavisi i od

kolimatora koji oblikuju polja i veličine izvora. Pad doze oko geometrijskih
ivica snopa je sigmoidnog oblika koji se nastavlja u rep penambra regiona,
koji predstavlja malu komponentu doze, koja je rezultat transmisije kroz
kolimator (transmisiona penambra), konačnih dimenzija izvora (geometrijska
penambra) i rasijanja X zraka u pacijentu (rasijana penambra). Ukupna
penambra je fizikalna penambra koja je suma tri individualne penambre:
transmisione, geometrijske i rasijane). Fizikalna penambra zavisi od energije
snopa, veličine izvra, SSD-a, udaljenosti kolimatora i izvora i dubine u
fantomu.
Umbra je region izvan polja zračenja, daleko od ivica polja. Doza u ovom
regionu je veoma mala i ona je rezultat propuštenog zračenja kroz kolimator
i zaštitnu glavu.
Uniformnost polja kvantitativno određuju dva parametra: spljoštenost snopa

(polja) i simetrija snopa (polja).
Spljoštenost snopa
Spljoštenost (izravnatost) snopa F se računa na osnovu maksimalne Dmax i

minimalne Dmin vrijednost doze unutar 80% centralnog dijela širine snopa,
prema izrazu [4]:
D max − D min
F= × 100 (23)
D max + D min
Smatra se prihvatljivim, ukoliko F ima manju vrijednost od 3% (mjereno u

vodenom fantomu na dubini od 10 cm, pri SSD=100 cm, i za najveće
moguće polje, u najčešće 40x40 cm2).
Simetrija snopa
Simetrija snopa S se najčešće određuje na dubni maksimalne doze zmax.
Smatra se prihvatljivim ukoliko se doze u dvije tačke, koje su na jednakoj
udaljenosti od centralne ose snopa, ne razlikuju više od 2% [4].
18

1.1.6. Izodozne distribucije u vedenim fantomima
Fizikalne karakteristike snopova zračenja se obično mjere u vodenim
fantomima pod slijedećim standardnim uslovima:
• homogen fantom,
• ravna površina fantoma,
• upadni snop normalan na površinu fantoma.
Površinske i zapreminske promjene dubinske doze se prikazuju izodoznim

krivim ili izodoznim površinama, koje predstavljaju tačke u kojima je doza
jednaka u zapremini od interesa.
Izodozne krive i površine su najčešće prikazane u intervalima apsorbovane

doze i izražavaju se kao procentualna doza u odnosu na referentnu tačku.
Izodozni grafik za jedan snop se sastoji od familije izodoznih krivih

predstavljenih u pravilnim intervalima PDD-a. Pri normalizaciji vrijednosti
doze koriste se dvije konvencije (Slika 1.8.):
- za SSD postavku sve vrijednosti su normalizirane u odnosu na 100 u

tački P na centralnoj osi snopa,
- za SAD postavku sve vrijednosti su normalizirane na 100 u odnosu na
izocentar.
Slika 1.8. Izodozni grafik za Co-60 u vodenom fantomu: (a) SSD postavka (10x10
cm2, SSD=80 cm); (b) SAD postavka (10x10 cm2, SAD=100cm, dubina izocentra 10
cm)
19

U blizini ivica snopa, u regionu penambre doza veoma brzo opada sa
povećanjem udaljenosti od centralne ose snopa. Ovaj pad doze nije
uzrokovan samo geometrijskom penambrom nego i nedostatkom rasijanja.
Izvan geometrijskih granica snopa i penambre, promjena doze je rezultat tri

doprinosa:
(i) rasijanja od polja zračenja,

(ii) curenja zračenja kroz kolimator i zaštitnu glavu uređaja,
(iii) rasijanja od kolimacionog sistema.
Parametri koji utječu na doznu distribuciju kod jednog snopa su: kvalitet
snopa, veličina izvora, kolimacija snopa, veličina polja, SSD i udaljenost
izvora od kolimatora.
Mjerenja neophodna za izodozne grafike se izvode jonizacionim komorama,

detektorima sa čvrstim materijalom, standardnim radiografskim i
radiohromatskim filmovima. Osim dirketnim mjerenjima izodozni grafici se
mogu dobiti koristeći različite algoritme za planiranje tretmana.
Tretiranje tumora se vrlo rijetko obavlja samo jednim snopom. Dubinski

tumori se najčešće tretiraju sa dva ili više snopova da bi se postigla
prihvatljiva dozna distribucija unutar tumora, ali i okolnog zdravog tkiva.
Doza na tumor po pravilu je veća nego doza na okolno zdravo tkivo i dozna
distribucija unutar tumora bi trebala biti homogena sa odstupanjima od 7%
do -5%, ukoliko je to moguće [4].
Dozna distribucija unutar fantoma za jedno polje
U kliničkim situacijama snop ne mora nužno da pada pod pravim uglom i

pacijentova površina može biti zakrivljena ili može imati nepravilan oblik za
što je neophodno koristiti korekcije za nepravilne konture. Također neka
tkiva koja se zrače, npr. pluća ili kosti, imaju različitu gustinu od gustine
vode, što zahtjeva upotrebu korekcija za heterogena tkiva.
Izodozne distribucije unutar pacijenta se mogu vršiti na dva različita načina:
• algoritmima baziranim na korekcijama,

• algoritmima baziranim na modelima.
Algoritmi bazirani na korekcijama koriste dozne podatke izmjerene u

vodenom fantomu sa ravnom površinom i normalnim upadnim snopom, kao
i različite metode koje koriguju nepravilne konture pacijenta i nagib upadnog
snopa.
20

Algoritmi bazirani na modelima koriguju navedene probleme modeliranjem
doznih distribucija na osnovu fundamentalnih principa i pojedinačnih
proračuna za sve geometrijske i fizikalne karakteristike tretmana pacijenta.
Prije kliničke upotrebe ovih algoritama neophodno je eksperimentalno

provjeriti podatke, što u pojedinim slučajevima može biti veoma kompliciran
zadatak. Kod konvencionalnih tehnika tretmana algoritmi bazirani na
korekcijama rade veoma dobro i produciraju pouzdane dozne distribucije. Za
nove sofisticirane tehnike tretmana, ove tehnike postaju problematične, te su
potrebne radikalne korekcije, dok su algoritmi bazirani na modeliranju vrlo
obećavajući, ali su još uvijek u razvoju [4].
Korekcije za nepravilne konture i kosi upadni snop
Snop zračenja koji prolazi kroz nepravilnu pacijentovu površinu daje

izodoznu distribuciju koja se veoma razlikuje od standardne dozne
distribucije kod ravne površine i normalnog upadnog snopa. Pri rješavanju
ovog problema koriste se dva različita pristupa:
• efekat se može korigovati različitim računskim metodama,

• efekat se može izbjeći korištenjem različitih klinova, bolusa i
kompenzatora.
Mnogo jednostavnije su tehnike kojima se kompenzira nedostajuće tkivo.
Klinasti filteri se koriste ukoliko upadni snop odstupa od pravog ugla.

Upotrebljavaju se dvije vrste ovih filtera:
• fizikalni klinovi koji su napravljeni od olova, mesinga ili čelika. Kada se

smjeste u snop zračenja uzrokuju jako smanjenje intenziteta snopa;
• dinamički klinovi.
Faktor propuštanja klina se definiše kao odnos doza na dubini zmax u

vodenom fanomu na centralnoj osi snopa sa i bez filtera.
Bolus je materijal koji je ekvivalentan tkivu, a postavlja se direktno na

površinu kože da bi popunio neravnine na pacijentovoj koži i obezbijedio
ravnu upadnu površinu za snop. Pri korištenju bolusa kod tretiranja
megavoltažnim snopovima smanjuje se efekat poštede kože, pošto se dubina
maksimalne doze pomjera prema površini tijela pacijenta.
Kompenzatori se koriste isto kao i bolusi, s tim da korištenje kompenzatora

zadržava efekat poštede kože. Kompenzatori se postavljaju na udaljenosti 15-
20 cm od površine kože, što ne utječe na efekat poštede kože.
21

Korekcije na nehomogenosti tkiva
Standardni izodozni grafici i dubinske doze se daju za homogeni vodeni

fantom. Snop zračenja koji se koristi kod tretmana pacijenata uglavnom
prolazi kroz različita tkiva koja se po svom atomskom broju i gustoći mogu
razlikovati od vode. Ove tkivne nehomogenosti (heterogenosti) utječu na
isporuku doze i mogu rezultirati izodoznom distribucijom koja se veoma
razlikuje od distribucije dobivene u vodenom fantomu. Efekti nehomogenosti
na doznu distirubuciju zračenja zavise od gustoće, veličine i atomskog broja
nehomogenosti i mogu se podijeliti u dvije različite grupe:
• povećanje ili smanjenje slabljenja primarnog snopa što utječe na

distribuciju rasijanog zračenja,
• povećanje ili smanjenje fluksa sekundarnih elektrona.
Pri razmatranju efekta nehomogenosti značajna su tri regiona : (1) Tačka od

interesa P je locirana ispred nehomogenosti, (2) tačka od interesa P je unutar
nehomogenosti, (3) tačka od interesa P je iza nehomogenosti.
U regionu (1), ispred nehomogenosti, posebno kod megavoltažnih snopova,

nema utjecaja nehomogenosti na dozu.
U regionu (2) na dozu utječu uglavnom promjene u fluksu sekundarnih

elektrona, dok promjene u slabljenju primarnog snopa imaju nešto manji
utjecaj. U uslovima elektronske ravnoteže, za dati fluks fotona, odnos
apsorbovanih doza u dva različita medija je jednak odnosu masenih
apsorpcionih koeficijenata za ova dva medija [4].
U regionu (3) na dozu prvenstveno utječe slabljenje primarnog snopa, a

manje, promjene u rasijanju.
Iza zdravih pluća (gustoće 0.3 g/cm3) doza u mehkim tkivima će se povećati,
dok će se iza kostiju (gustoća 1.6 g/cm3) doza smanjiti u poređenju sa dozom
izmjerenom u vodenom fantomu. Tipične korekcije doze za prolazak
fotonskog snopa kroz 1 cm plućnog tkiva su 3%, 2% i 1% za snopove
energija 4,10 i 20 MV, redom [4].
Zaštitni efekat kosti", tj. smanjenje doze uslijed prolaska zračenja kroz
koštano tkivo, jako zavisi od energije snopa, a naročito je izražen za energije
rendgenskog zračenja, zbog dominacije fotoelektričnog efekta na niskim
energijama.
22

1.1.7. Isporuka doze jednim fotonskim eksternalnim
snopom
Izlazna snaga mašina za proizvodnju X zraka i izotopskih jedinica je obično
data u centigreyima u minuti (cGy/min) na dubini zmax u fantomu, dok je
izlazna snaga za linearne akceleratore data u centigreyima po monitor
jedinici (cGy/MU) na dubini zmax u fantomu. Jonizacione komore kod
linearnih akceleratora su podešene tako da izlaznom snopu odgovara 1
cGy/MU na dubini zmax za polje 10x10 cm2 i SSD=100 cm (Slika 1.9.).
Slika 1.9. Geometrija SSD postavke
cGy
D& P ( z max ,10,100, hν ) = 1
MU (24)
&
Brzina doze u tački P D p ( z max , A,100, hν ) za proizvoljno polje veličine A se
određuje iz brzine doze u tački P za polje veličine 10x10 cm2
D& P ( z max ,10,100, hν )
i relativnog doznog faktora RDF:
D& P ( z max , A,100, hν ) = D& P ( z max ,10,100, hν ) × RDF ( A, hν ) (25)
Relativni dozni faktor RDF se definiše kao odnos doze DP ( z max , A, f , hν ) u tački
P fantoma za polje A, i doze DP ( z max ,10, f , hν ) u tački P fantomu za polje
10x10 cm2:
DP ( z max , A, f , hν )
RDF ( A, hν ) =
DP ( z max ,10, f , hν ) . (26)
23

Broj monitor jedinica MU (MUs) potreban da se tumoru isporuči doza TD u
tački Q, koristeći jedno polje površine A se računa kao
( D& Q = TD& = (TD ) /( MU ), TD& , brzina doze na tumor):
TD
MU =
D& P ( z max ,10,100, hν ) × RDF ( A, hν ) × PDD ( z , A, f , hν ) . (27)
& (z ,10,100 , hν) - Brzina doze u tački P, za

gdje je TD- Doza na tumor, D P max SAD
polje 10x10cm2 i udaljenost izvor- koža 100 cm, RDF(A, hν) -Relativni dozni
faktor za energiju snopa hν i polje površine A , PDD( z, A , f , hν ) -Procentualna
dubinska doza na dubini z, za polje veličine AQ, udaljenost izvor koža f i
energiju snopa hν.
Slično i za SAD postavku (Slika 1.10.), broj monitor jedinica MU koje su

potrebne da se tumoru isporuči doza TD u tački Q jednim izocentričnim
snopom sa veličinom polja AQ, se može približno izračunati iz slijedeće
relacije:
Slika 1.10. Geometrija SAD postavke

2
TD ⎛ f ⎞
MU = × ⎜⎜ ⎟⎟ . (28)
& (z ,10,100 , hν ) × RDF(A, hν) × TPR (z, A , hν ) f + z
D P max SAD Q ⎝ ref ⎠
& (z ,10,100 , hν) - Brzina doze u tački P, za

gdje je TD- Doza na tumor, D P max SAD
polje 10x10cm2 i udaljenost izvor-osa rotacije 100cm, RDF(A, hν) -Relativni

dozni faktor za energiju snopa hν i polje površine A , TPR (z, A Q , hν) -Odnos
tkivo fantom na dubini z, veličini polja A i energiji snopa hν, f –udaljenost
izvor-osa rotacije i zref –referentna dubina.
24

1.2. RELATIVNA DOZNA MJERENJA SA JONIZACIONOM
KOMORAMA
Jonizacione komore se u kliničkoj fizici koriste ne samo za kalibraciju
fotonskih i elektronskih snopova u referentnoj tački u fantomu, nego i za
relativna mjerenja različitih parametara i doznih funkcija. Zavisnost doznih
korekcionih faktora od energije snopa je veoma važna kod relativnih doznih
mjerenja, dok se u večini drugih situacija može zanemariti. Za mjerenje
različitih tipova doza, u različitim situacijama, koriste se različite jonizacione
komore. Naprimjer:
• Doze i brzine doza u referentnoj tački u fantomu za megavoltažne

elektronske snopove iznad 10MeV mjere se sa cilindričnim
jonizacionim komorama relativno velike zapremine (0.6 cm3).
• Relativne dozne distribucije (npr. PDD duže centralne ose) za fotonske
snopove iza zmax i elektronske snopove se uglavnom mjere cilindričnim
jonizacionim komorama male zapremine (0.1 cm3).
• Površinske doze i doze u build-up regionu se mjere pomoću
jonizacionih komora sa paralelnim pločama.
• Tipične PDD krive za megavoltažne snopove se dobivaju mjerenjima
pomoću jonizacionih komora sa paralelnim pločama sa pozitivnim i
negativnom polaritetom (Slika 1.11.).
Slika 1.11. Dubinske doze izmjerene jonizacionom komorom sa paralelnim

pločama. U build-up regionu pozitivni polaritet proizvodi veće očitanje od
negativnog polariteta. Iza zmax oba polariteta daju isto očitanje.
• U build-up regionu pozitivni polaritet komore proizvodi veći signal
nego negativni polaritet. Razlika u polaritetima je najviše izražena na
25

površini fantoma, dok potpuno nestaje na dubini zmax i dalje. Na
dubini zmax i iza, mjerenja bi se trebala izvoditi cilindričnom
jonizacionom komorom male zapremine. U build-up regioni cilindrična
komora će očitati nerealno visok signal zbog velike debljine zidova.
• U build-up regionu mjerenja se izvode i pri pozitivnom i negativnom
polaritetu komore i kao tačna vrijednost doze se uzima srednja
vrijednost doza dobivenih pri različitim polaritetima. Uzimanjem
srednje vrijednosti iz rezultata se eliminira Komptonova struja koja je
rezultat fotonskih interakcija unutar komore. U doznom build-up
regionu ove interakcije uzrokuju gubitak elektrona koji ne stižu do
elektroda. Ova Komptonova struja uzrokuje očitanje manjeg signala
kod negativnog polariteta dok se pri pozitivnom polaritetu događa
suprotno.
• Za dubine iza zmax, i pri pozitivnom i negativnom polaritetu javlja se
isto očitanje zbog elektronske ravnoteže na elektrodama.
Efikasnost skupljanja jona ne zavisi samo od potencijalne razlike između

elektroda nego i od brzine doze u šupljini jonizacione komore. Zbog ovoga, u
principu, kada se mjere dubinske doze, efikanost skupljanja jona se treba
posmatrati kao funkcija dubine u fantomu. U praksi, sve dok je
rekombinacija jona manja od 2%, promjene u rekombinaciji jona sa dubinom
se zanemaruju pri mjerenju relativne dubinske doze.
26

1.3. KALIBRACIJA FOTONSKIH I ELEKTRONSKIH SNOPOVA
Općenito govoreći, standardni dozimetrijski sistem sadrži slijedeće
komponente:
(a) jednu ili više jonizacijskih komora, uključujući električnu opremu i sve
dodatne kablove za različite svrhe,
(b) uređaj za mjerenje (elektrometar),
(c) jedan ili više fantoma.
Jonizacione komore su najpraktičnija i najzastupljenija vrsta dozimetara za
precizna mjerenja u radioterapiji. Mogu se koristiti kao relativni ili apsolutni
dozimetri. Zapremina komore je ispunjena zrakom i doza ili brzina doze se
dobija iz jonizacionog naboja Q ili jonizacione struje I, koji nastaju kao
posljedica zračenja zraka mase mair u komori. Naboj Q i masa zraka mair su
povezani sa apsorbovanom dozom u zraku Dair:
Q ⎛ Wair ⎞
Dair = ⎜ ⎟, (29)
m air ⎝ e ⎠
gdje je Wair srednja energija potrebna za produkciju jonskog para u zraku.

Cilindrične jonizacione komore se koriste pri kalibraciji radioterapijskih
snopova X zraka srednjih energija od približno 80 keV (60Co),
visokoenergetskih fotonskih snopova, elektronskih snopova energija oko 10
MeV, terapeutskih protona i teških jona. Zapremina šupljine komore bi
trebala biti od 0.1 cm3 do 1 cm3. Ova veličina zapremine bi trebala osigurati
dovoljnu osjetiljvost i mogućnost mjerenja doze u tački. Dijametar ovakvih
komora nije veći od 7 mm, a dužina nije veća od 25 mm. Komora mora biti
tako poravnata da radijacioni fluks prolazi uniformno kroz poprečni presjek
šupljine komore.
Uređaj za mjerenje struje ili naboja se sastoji od elektrometra i napojne
jedinice za polarizaciju napona u jonizacijskoj komori. Poželjno je da
elektrometar ima digitalni displej.
Elektrometar i jonizacijska komora mogu biti posebno kalibrisani.
Voda je od strane IAEA preporučena kao medij za fantome kod mjerenja

apsorbovane doze i kod elektronskih i kod fotonskih snopova zračenja.
Dimenzije fantoma trebaju biti takve da ima još minimalno 5 cm od najvećeg
polja zračenja do ivica fantoma.
27

1.3.1. Korekcioni faktori
Kalibracioni faktor za jonizacionu komoru je validan samo za referentne

uslove koji se primjenjuju na kalibraciju. Bilo koje odstupanje od referentnih
uslova zahtjeva korekciju pomoću odgovarajućih faktora.
Pritisak, temperatura i vlažnost
S obzirom da su tzv. vazdušne jonizacione komore ispunjene zrakom i imaju

direktan kontakt sa okolinom, varijacije u ambijantalnoj temperaturi i
pritisku mogu utjecati na gustoću zraka u komori. Zbog toga se uvodi
korekcioni faktor KTP na ambijentalnu temperaturu i pritisak:
(273,2 + T) P0
K TP =
(273.2 + T0 ) P (30)
gdje su P i T su vrijednosti pritiska i temperature zraka u vrijeme mjerenja, a
P0 i T0 su referentne vrijednosti (P0 = 101.3 kPa i T0= 20°C) [8].
Korekcije na vlažnost zraka nisu potrebne ukoliko se kalibracioni faktor
odnosi na relativnu vlažnost od 50%.
28

Efekat polariteta
Pri komisioniranju uvijek se mora provjeriti očitanje jonizacione komore

korištenjem polarizacijskog potencijala suprotnog polariteta [8].
Ako jonizaciona komora proizvodi mjerljive efekte polariteta, vrijednost
najbliža stvarnoj može se dobiti usrednjavanjem očitanih apsolutnih
vrijednosti za oba polariteta.
Korekcioni faktor kpol za očitanje jonizacione komore, koja koristi
polarizacijski potencijal suprotnog polariteta, dat je sa [8]:
M+ + M−
k pol =
2M (31)
pri čemu su M+ i M- očitanja na elektrometru, dobivena pri korištenju
pozitivnog i negativnog polariteta.
Rekombinacija jona
Nepotpuno sakupljanje naboja u jonizacionoj komori zahtjeva upotrebu

rekombinacionog korekcionog faktora ks [8]. Efekat nepotpunog sakupljanja
naboja zavisi od geometrije jonizacione komore i upotrijebljenog napona
polarizacije.
Rekombinacioni faktor ks pri normalnom radnom naponu se može naći kao

[9]:
M1 M
k s = a 0 + a1 ( ) + a 2 ( 1 )2
M2 M2 (32)
pri čemu si M1 i M2 vrijednosti očitane pri polarizirajućim naponima V1 i V2,

redom, a a0, a1 i a2 su parametri fitovanja na kvadratnu krivu [10].
Vrijednosti za parametare fitovanja ai najčešće se daju tabelarno (Tabela
1.2.).
Tabela 1.2. Vrijednosti parametara fitovanja ai
V1/V2 a0 a1 a2
2.0 2.337 -3.636 2.299
2.5 1.474 -1.587 1.114
3.0 1.198 -0.875 0.677
3.5 1.080 -0.542 0.463
4.0 1.022 -0.363 0.341
5.0 0.975 -0.188 0.214
29

Izbor indeksa kvaliteta snopa
Za visokoenergetske fotone proizvedene kliničkim akceleratorima kvalitet

snopa Q je određen odnosom tkivo-fantom, TPR20,10. Najvažnija
karakteristika indeksa kvalitete snopa TPR20,10 je njegova nezavisnost od
elektronske kontaminacije upadnog snopa. Indeks kvalitete snopa je također
mjera efektivnog koeficijenta slabljanja koji opisuje približno eksponencijalni
pad dubinske doze iza dubine maksimalne doze. [11-13]
TPR 20,10 je odnos apsorbovanih doza na dubini od 20 i 10 cm u vodenom

fantomu za polje zračenja 10x10 cm2, pri čemu je udaljenost izvor-komora
konstantan i iznosi 100 cm, ili:
TPR 20 ,10 = 1.2661 PDD 20 ,10 − 0.0595

(33)
gdje je PDD 20,10 odnos procentualne dubinske doze na dubini od 20 cm i 10

cm, za polje zračenja dimenzija 10x10 cm2 i SSD=100 cm [14]. Ova
empirijska jednakost je dobivena iz uzorka od skoro 700 akceleratora i
zadovoljava ranije fitovanje [15] korišteno u TRS-277 [16].
30

1.4. O KLINIČKOM KOMISIONIRANJU
Komisioniranje je jedan od najvažnijih dijelova cijelog programa osiguranja
kvalitete (QA) i za RTPS i za proces planiranja. Komisioniranje podrazumjeva
testiranje funkcija sistema, registriranje različitih mogućnosti i provjeru
sposobnosti algoritama za proračun doze da reprodukuju proračune za doze.
U ovom radu su prvenstveno od interesa visokoenergetski fotonski snopovi,
koji se i najčešće koriste u radioterapiji, i verifikacija proračuna doza kroz
testove komisioniranja, ali samo za tipične tehnike tretmana.
Svrha testiranja je potvrditi da radioterapijski proces, počevši od CT

skeniranja, anatomskog modeliranja, planiranja tretmana i proračuna
monitor jedinica u vremenu (MU/vrijeme) kod linearnih akceleratora ili
vremena tretmana kod telekobalta, ispravno funkcioniše za tipične tehnike
tretmana, što bi rezultiralo validnim rezultatima sa zadovoljavajućom
preciznošću.
U toku kliničkog komisioniranja preformanse RTPS sistema će biti

provjerene za tipične konvencionalne radioterapijske tehnike, uključujući
komparaciju izračunatih i izmjerenih vrijednosti doza za semiantropomorfni
fantom i provjere proračuna odnosa MU i vremena tretmana. Za procedure
kliničkog komisioniranja, potreban je CIRS fantom, model 002LFC. Fantom
je opremljen sa setom dodataka različite elektronske gustoće, koji
omogućavaju da se provjeri procedura konverzije CT broj - elektronska
gustoća.
Struktura testova je takva da se prvo izvrše provjere distribucije doza za

jedan snop, zatim standardne tehnike za više snopova i na kraju kompleksne
tehnike sa više polja. Ove provjere imaju za primarni cilj potvrdu da se
planirane apsolutne doze isporučene vodenom fantomu slažu sa rezultatima
dobivenim mjerenjima.
Procedure kliničkog komisioniranja su proveli učesnici IAEA CRP

(International Atomic Energy Agency Coordinated Research Project) kroz
pilot studiju, što je imalo za cilj provjeru praktičnosti preporuka i
prihvatljivost vremena izvođenja procedura. Pilot studija uključuje
komparaciju rezultata testova koji su tabelarno grupisani za različite RTPS
algoritme [17].
Rezultati RTPS komisioniranja se mogu koristiti kao referentni podaci za

periodične provjere QA programa, koji provjerava integritet hardvera, softver
i prenos podataka.
31

2. MATERIJAL I METODE RADA
2.1. TESTOVI KLINIČKOG KOMISIONIRANJA
2.1.1. Opća razmatranja
Cjelokupna karakterizacija, provjere algoritama i softversko testiranje

algoritama za proračun doza, koji se koriste kod RTPS, najčešće prevazilaze
mogućnosti većine radioterapijskih ustanova. Zbog toga je IAEA utvrdila niz
neophodnih testova, koji bi trebali pomoći institucijama da izvrše provjeru
algoritma za proračun fotonskih doza pri radioterapiskim tehnikama koje će
se klinički koristiti. Korisnik mora definisati vrste tretmana koje će biti
korištene, osigurati odgovarajuće ulazne podatke, izvršiti podešavanje
fotonskog snopa, dobiti set izmjerenih vrijednosti za RTPS sistem, analizirati
rezultate i konačno biti odgovoran za provjeru algoritama za proračun doza
koji će biti testiran, a poslije i klinički korišten.
Test prihvatljivosti bi morao biti izveden zajedno sa ovlaštenim

predstavnikom isporučioca opreme, korištenjem podatka za preinstalirani
snop, da bi se korisniku pokazalo da će se dobiti približno isti rezultati kao i
kod fabričkih testiranja.
Poslije kompletnog testa prihvatljivosti, set izmjerenih podataka mora biti

unešen u sistem zbog modeliranja snopa. Procedura modeliranja snopa mora
biti validna u poređenju sa razlikama u mjerenoj i izračunatoj dozi čija će
tolerancija biti data u nastavku. Testiranje uslova mora uključivati otvorena,
nepravilna i polja sa klinastim filterima mjerena u homogenom vodenom
fantomu. Obavezno je da se modeliranje i provjeravanje snopa izvrši za svaki
algoritam koji će biti klinički korišten.
Anatomski testovi se odnose na kreiranje anatomskog modela za planiranje

tretmana. Dozimetrijski testovi su dizajnirani tako da pokrivaju veliki broj
tretmanskih tehnika koje se koriste u kliničke svrhe.
2.1.2. Fantom za testove kliničkog komisioniranja
Osobine fantoma pogodnih za komisioniranje i QA RTPS sistema su date u

TRS-430 i IAEA TECDOC-1583 [17]. Potrebno je razmotriti nekoliko različitih
kategorija:
• CT fantom:
32

-provjera konverzije odnosa CT broja i relativne elektronske
gustoće (RED),
-ocjena geometrije snopa,
-stvaranje digitalnog rekonstruisanog radiografa (DRR),
-rekonstrukcija u više ravni.
• Pločasti geometrijski fantom:

- voda/tkivo ekvivalentan materijal,
- mogućnost za film dozimetriju,
- provjera korekcija za nehomogenosti.
• Antropomorfni fantom:
- dozimetrijska mjerenja za tipične ili specijalne tretmanske
tehnike.
Testovi kliničkog komisioniranja se baziraju na korištenju CIRS Toraks

fantoma model 002LFC. Ovaj fantom se bira jer je komercionalno dostupan i
zadovoljava većinu prethodno nabrojanih uslova. Korištenje drugih fantoma
za testove kliničkog komisioniranja je moguće, ali zahtjeva prilagođavanje
testova geometrije i izbor odgovarajućih tačaka mjerenja.
CIRS toraks fantom je eliptičnog oblika i predstavlja srednji ljudski torzo po

proporcijama, gustoći i dvodimenzionalnoj strukturi. Tijelo fantoma je
napravljeno od različitih materijala, koji imaju apsorpcione osobine
ekvivalentne vodi, plućima i kostima. Fantom sadrži deset šupljina
predviđenih za postavljanje držača za jonizacione komore. Držači su izrađeni
od istog materijala kao i odgovarajući dijelovi fantoma. U držače postavljaju
se odgovarajuće jonizacione komore, što omogućava mjerenje doze u
različitim tačkama unutar fantoma. Raspored šupljina omogućava da se
mjere doze u najkritičnijim tačkama toraksa. Jedna polovina fantoma je
podjeljena u 12 sekcija, svaka debljine 1 cm da bi se mogao postaviti
radiografski ili radiohromatski film. Ravnanje i odgovarajuća orjentacija
fantoma se postiže odgovarajućom bazom i držačem. Fantom je kompletiran
sa setom od četiri certificirana umetka različitih elektronskih gustoća (mišići,
kosti, pluća i masna tkiva).
Oznaka u obliku križića, koja je locirana na vrhu fantoma i dvije dodatne

bočne oznake, omogućavaju podešavanje fantoma u odnosu na izocentar
radioterapijskog uređaja.
33

Mjerenja prilikom kliničkog komisioniranja vrše se jonizacionom komorom
koja je prethodno kalibrisana i smještena u odgovarajuću šupljinu fantoma.
Tabela 2.1. Referentne gustoće materijala koji su dodatak CIRS fantomu [17]
relativna
elektronska elektronska
gustoća (g/cm3) gustoća po cm3 gustoća u
x 1023 odnosu na
vodu
Pluća 0.21 0.69 0.207
Kosti 1.60 5.03 1.506
Mišići 1.06 3.48 1.042
Masno tkivo 0.96 3.17 0.949
Plastična voda 1.04 3.35 1.003
Slika 2.1. Toraks fantom (CIRS model 002LFC)
2.1.3. Opis testa kliničkog komisioniranja
Testovi kliničkog komisioniranja obuhvataju veliki broj tipičnih kliničkih

situacija. Testovi su struktuirani tako da se dozne raspodjele prvo provjere
za jedan snop, zatim za standardne tehnike višestrukih polja i na kraju
tehnike kompleksnih višestrukih polja. Primarni cilj ovih testova je da se
potvrdi da li se planirana doza slaže sa izmjerenom. Proračuni doza za
pojedinačne testove se izvode za svaki postojeći algoritam (ukoliko sistem za
planiranje koristi više algoritama). Za mjerenje se preporučuje upotreba
jonizacione komore što je moguće manje zapremine. Komora se postavlja u
odgovarajući držač, koji se umeće u šupljinu fantoma od interesa. Pri
34

mjerenju doza korištena je jonizaciona komora kalibrisana u vodi, prema
protokolu TRS-398 [16]. Mjerenja bi trebali biti urađena za svaki pojedinačni
snop. Kao dio procesa kliničkog komisioniranja neophodno je uraditi
nezavisne proračune MU ili vremena za svaki snop pojedinačno i uporediti
rezultate sa RTPS dobivenim vrijednostima.
2.2. PREPORUČENI KLINIČKI TESTOVI TOKOM

KOMISIONIRANJA
Testovi kliničkog komisioniranja su modelirani tako da slijede procedure

procesa planiranja tretmana. Anatomski testovi se odnose na kreiranje
anatomskog modela pacijenta. Dozimertijski testovi su dizajnirani tako da
obuhvataju tipične tretmanske tehnike koje se primjenjuju kod standardnih
tretmana. Procedure testiranja se izvode sa fantomom CIRS 002LFC, ali se
također mogu koristiti i drugi fantomi uz odgovarajuće korekcije.
Za provjeru izmjerene, Dmj, i proračunate vrijednosti apsorbovane doze, Dkal,

primjenjuju se kriteriji opisani u TRS-430. Zbog ograničenog broja pozicija u
CIRS fantomu u kojim se može mjeriti doza, neophodno je izvršiti
normalizaciju doza za u odnosu na vrijednost izmjerenu u referentnoj tački
Dmj,ref :
D kal - D mj
greška(%) = ⋅100 (34)
D mj,ref
Referentna tačka je različita za svaki test. Za kombinaciju više snopova

razlika između vrijednosti izmjerene i proračunate doze za određeni snop se
treba odnositi na izmjerenu vrijednost u referentnoj tački za taj snop.
2.2.1. Slučajevi anatomskih i ulaznih testova
Slučaj 1: Verifikacija digitalnih kontura-geometrijski test [17]
Svrha ovog testa je provjera mogućnosti RTPS-ova formiranja kontura.

Potrebno je uraditi dvije komparacije:
• digitalizirati glavnu kopiju transferzalnog poprečnog presjeka fantoma

CIRS 002LFC i uporediti je sa glavnom kopijom,
• kreirati konturu CIRS 002LFC fantoma pomoću CT slike koristeći
odgovarajući kontrast i uporediti glavnu kopiju transferzalnog
poprečnog presjeka fantoma CIRS 002LFC i konturu dobivenu od CT
slike,
35

• uraditi ovu konturu ručno i autmatski, ukoliko je to moguće.
Uporediti udaljenosti A (AP1 prečnik), B (LL prečnik), C (RL prečnik šupljine
#10), D (visina između poprečnog presjeka pluća koja prolazi kroz centar
šupljina #6 i #7) i E (visina između poprečnog presjeka pluća koja prolazi
kroz centar šupljine #5), kao što je prikazano na Slici 2.1. Izmjerene
vrijednosti se trebaju upisati u Tabelu 2.2. Odstupanja bi trebala biti 1-2
mm.
Tabela 2.2. Poređenje dimezija konture
Vrsta Izmjerene udaljenosti

konture A B C D E
Glavna
kopija (mm)
Digitalizirana
CT slika
(mm)
Slika 2.2. Udaljenosti koje se koriste kod komparacije
Slučaj 2: Verifikacija/određivanje konverzije elektronske gustoće u CT

brojeve pomoći RTPS
Svrha ovog testa je određivanje, i ako je to potrebno podešavanje konverzije

CT brojeva u RED krivu koje je pohranjena u RTPS sistemu. CT skeniranje

1
AP Anterior-posterior diameter
36

fantoma CIRS 002FLC bi se trebalo izvršiti sa slijedećim parametrima: HEAD
FIRST SUPINE (glava fantoma je dio fantoma u koji se mogu smjestiti
filmovi), kV, CT kernel rekonstrukcije slike, debljina sloja i njihov razmak
koji trebaju imati vrijednosti kao uobičajno CT skeniranje. [17]
Slika 2.3. Pozicioniranje fantoma CIRS 002LFC tokom CT skeniranja
Označavanje i raspored šupljina treba biti kao na CT slici datoj na Slici 2.4.
Slika 2.4. Raspored šupljina i preporučeni raspored umetaka različitih elektronskih

gustoća tokom CT skeniranja: umetak 1-ekivalentan vodi, umetak 2-mišićni
nadomjestak, umetak 3-punjenje sa vodom, umetak 4-nadomjestak masnog tikva,
umetak 5-vodeni ekvivalent, umetak 6- nadomjestak pluća, umetak 7-treba biti
prazan da bi predstavljao zrak, umetak 8 i 9-nadomjestak pluća, umetak 10-
nadomjestak kosti
37

Za svaku izabranu nehomogenost, vodu ili zrak CT broj bi trebao biti srednja
vrijednost za neki fiksirani region (dijametar područja od interesa u kojem se
usrednjava vrijednost bi trebao biti približno jednak 0.5 poluprečnika
umetka). Region od interesa u kojem se usrednjavaju vrijednosti CT broja ne
bi trebao biti blizu ivice obilježenog područja. Srednje vrijednosti se trebaju
uporediti sa CT brojevima koji se dobiju iz konverzije iz RED krive koja je
pohranjena u sistemu. Slaganje unutar 0.02 za krivu RED je prihvatljivo,
npr. CT broj za neki objekat ne bi trebao varirati više od +/- 20 brojeva.
Ukoliko se uočava značajno odstupanje CT brojeva koje ne može biti
otklonjeno rekalibracijom CT skenera, potrebno je unijeti u sistem nove CT
brojeve koji će biti podaci za RED krivu. Ukoliko se CT brojevi unose pomoću
filma neophodno je izvršiti geometrijske provjere i distorziju. Distorzija se
može pojaviti ili od CT procesa snimanja ili zbog procesa digitalizacije.
Potrebno je snimiti film-sliku fantoma. Podaci sa filma se unose u TPS
pomoću digitalnog skeniranja.
Slika 2.5. predstavlja CT brojeve dobivene iz RED konverzije pomoću

fantoma CIRS 002LFC u različitim bolnicama.
Uočava se da korištenje različitih CT uređaja dovodi do razlika posebno u

regionu iznad gustine vode. Vrijednost greške za izračunati dozu je približno
2% za energiju od 6MV fotonskog snopa koji prolazi kroz materijal debljine 5
cm sa RED 1.5 (800 CT brojeva).
Slika 2.5. CT kalibracione krive izmjerene u različitim bolnicama

38

2.2.2. Slučajevi dozimetrijskih testova
Generalno jedan dozimetrijski test obuhvata provjeru nekoliko parametara.

CT skeniranje fantoma koje će biti korišteno za dozimetrijske testove bi se
trebalo izvršiti nakon što su umeci postavljeni u sve odgovarajuće šupljine.
Slučaj 1: Testiranje za referentne uslove bazirano na CT podacima

Svrha ovog testiranja je provjera proračuna za referentno polje, baziranog na
relativnoj elektronskoj gustoći dobivenoj konverzijom iz CT brojeva. Koristi se
polje dimenzija 10cm x 10cm pri čemu je ugao gentrija i kolimatora 0°. Ovaj
test odgovara fotonskom testu 1 i MU testu 1 u TRS 430. [17]
Slučaj 2: Kosi upadni snop, manjak rasijanja i tangencijalno polje

Svrha ovog testiranja je verifikacija proračuna u slučaju smanjenog rasijanja
za tangencijalno polje. Koristi se polje 15 cm x 15 cm pri čemu je ugao klina
60o, a ugao gentrija 90°, dok ugao kolimatora zavisi od orijentacije klina.
Ovaj test odgovara fotonskom testu 7, 10 i MU testu 2 u TRS 430. [17]
Slučaj 3: Značajno štićenje uglova polja

Svrha ovog testiranja je da se verifikuje proračun za polje 14 cm x 14 cm sa
uglom kolimatora 45° koje je pretvoreno u polje 10 cm x 10 cm korištenjem
standardnih blokova ili višeslojnog kolimatora (MLC). Ovaj test odgovara
fotonskom testu 1, 3 i MU testu 4 u TRS 430. [17]
Slučaj 4: Četiri polja

Ova tehnika se koristi u mnogim radioterapijskim centrima i svrha ovog
testiranja je verifikacija proračuna isporučene doze odvojenim snopovima i
ukupne doze iz četiri polja. [17]
Slučaj 5: Automatsko širenje aperture i konformalni blokovi

Svrha ovog testa je verifikacija funkcije automatskog širenja aperture RTPS
sistema i konformalnih blokova. Cilindar dijametra 8 cm i dužine 8 cm sa
centrom u tački 2 bi trebao biti proširen za 1 cm u svim smjerovima koristeći
dostupnu tehniku širenja. Potrebno je koristiti MLC ili konformalni blok koji
bi odgovarao proširenom volumenu. Ovaj test je kombinacija fotonskog testa
8 i 13, MU testa 6 i kliničkog testa 4 kao što je opisano u TRS 430. [17]
39

Slučaj 6: Kosi upadni snop sa nepravilnim poljem i blokovima u centru
polja
Svrha ovog testiranja je verifikacija proračuna za nepravilna polja sa

blokovima u centru polja kao i pruračuna za nehomogenosti pluća. Koristi se
polje 20 cm x 10 cm i ugao gentrija 45°. Potrebno je formirati polje L oblika
pomoću blokova dimenzija 6 cm x 12 cm. Ovaj test odgovara MU testu 4 koji
je opisan u TRS 430. [17]
Slučaj 7: Tri polja, dva klina u paru, asimetrična kolimacija

Svrha ovog testiranja je verifikacija proračuna za polja sa klinovima i
asimetričnom kolimacijom (ukoliko ne postoje asimetrični kolimatori, može
se koristiti blokiranje polovine polja.). Ovaj test odgovara MU testu 3 i
cjelokupnom kliničkom testu 6 opisanim u TRS 430. [17]
Slučaj 8: Nekoplanarni snopovi i rotacija tretmanskog stola i kolimatora

Svrha ovog testa je verifikacija proračuna sa rotacijom tretmanskog stola i
kolimatora. Koriste se tri polja sa različitim uglovima gentrija i kolimatora.
Ovaj test odgovara testovima snopa 6 i 12, i cjelokupnom testu 6 opisanim u
TRS 430. [17]
40

2.2.3. Dozimetrijski testovi
Slučaj 1: Testiranje za referentne vrijednosti koje su bazirane na CT
podacima
Svrha ovog testa je verifikacija proračuna za referentno polje. Da bi se ispitali

osnovni podaci koristi se polje 10 cm x 10 cm, pri čemu je ugao gentrija i
kolimatora 0°. Tačke u kojima se mjeri se definišu kao centri šupljina 1, 3, 5,
9 i 10.
Tabela 2.3. Geometrija za slučaj 1
ugao gentrija
broj snopova
kolimatora
referentna
tačke u veličina
postavka
slučaj
tačke
kojim polja (cm) modifikator
ugao
se dužina x i snopa
mjeri širina
3
SSD=SAD
1 1 100 cm 3 5 10 x 10 0 0 ne
(linac)
9
10
Uputstva za slučaj 1:
(1) Izvesti planiranje tretmana sa RTPS prema tabeli 2.3. i to zabilježiti.

(2) Pomoću RTPS izračunati MU/vrijeme potrebno da se isporuči doza od
2 Gy u referentnu tačku #3.
(3) Prikazati izračunatu dozu u tačkama 1, 5, 9 i 10.
(4) Ručno izračunati MU/vrijeme i uporediti rezultate sa MU/vrijeme
dobivenim vrijednostim.
(5) Postaviti fantom na tretmanski sto u položaj supinacije-glava okrenuta
prema gentriju.
(6) Poravnati fantom tako da se laseri sijeku u centru šupljine #5.
(7) Postaviti gentri pod uglom od 0°.
(8) Postaviti SSD=100 cm (za Co-60 80cm).
(9) Postaviti kolimator pod uglom od 0°.
(10) Postaviti veličinu polja: Dužina (Y)=10 cm i širina (X)=10 cm.
(11) Postaviti jonizacionu komoru u tkivni umetak i smjestiti ga u
šupljinu #3.
(12) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom.
41

(13) Zapisati vrijednost izmjerene doze. Ozračivanje ponoviti
najmanje tri puta i naći srednju vrijednost dobivenih rezultata.
(14) Premjestiti jonizacionu komoru u poziciju #5.
(15) Poslije promjene pozicije komore ponoviti korake (12) i (13).
(16) Premjestiti jonizacionu komoru u poziciju #1.
(18) Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan kostima i
smjestiti ga u šupljinu #10.
(20) Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan plućima i
Popuniti tabelu sa izračunatim i izmjerenim vrijednosti i uporediti
rezultate.
42

Svrha ovog testiranja je verifikacija proračuna u slučaju smanjenog rasijanja

za tangencijalno polje. Koristi se polje 15cm x 15cm pri čemu je ugao klina
60o, a "gentrija" 90°, dok ugao kolimatora zavisi od orijentacije klina.
Izocentar i referentna tačka mjerenja se definiše kao centar šupljine #1.
ugao gentrija
broj snopova
kolimatora
referentna
tačke u veličina
postavka
slučaj
tačke
ugao
mjeri širina
0 ili u
zavnisnosti
od ugla
2 1 SAD 1 1 15 x 10 90 klin 600
klinova
može biti i
durgačiji
(1) Izvesti planiranje tretmana sa RTPS prema tabeli 2.4. i to

dokumentovati.
prema gentriju.
(5) Poravnati fatnom tako da se laseri sikelu u centru šupljine #5.
(6) Postaviti gentri pod uglom od 0°. SSD=97 cm ili SAD=100 cm.
(10) Postaviti klin i zarotirati kolimator ukoliko je to potrebno.
šupljinu #1.
(13) Zabilježiti vrijednost izmjerene doze. Ozračivanje ponoviti
rezultate.
43

Svrha ovog testiranja je da se verifikuje proračun za polje 14cm x 14cm sa

uglom kolimatora 45° koje je pretvoreno u polje 10cm x 10cm korištenjem
standardnih blokovima ili višeslojnog kolimatora (MLC). Tačka mjerenja je
definisana kao centar šupljine #3.
tačke
broj snopova
veličina
kolimatora
referentna
u
postavka
gentrija
polja (cm) modifikato
slučaj
tačke
ugao
ugao
kojim
dužina x ri snopa
se
širina
mjeri
SS blokovi ili
3 1 D=S 3 3 14 x 14 0 45 višeslojni
AD kolimator

prema gentriju.
(5) Poravnati fantom tako da se laseri sijeku u centru šupljine #5.
(7) Postaviti SSD=100 cm (za Co-60 80 cm).
(10) Postaviti blokove u uglove polja i dobiti polje veličine 10 cm x 10
cm.
(11) Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekivalentan plućnom
tkivu i smjestiti ga u šupljinu #3.
rezultate.
44

Ova tehnika se koristi u mnogim bolnicama i svrha ovog testiranja je

verifikacija proračuna isporučene doze odvojenim snopovima i ukupne doze
iz četiri polja.
Ova četiri polja su jednako podešena i tačke za mjerenje su definisane kao

centri šupljina 5, 6 i 10. Za svako mjerenje u tački razlika između izmjerene i
izračunate doze za izabrani snop se mora odnositi na dozu izmjerenu u
referentnoj tački za posmatrani snop.
ugao gentrija
broj snopova
kolimatora
referentna
tačke u veličina
postavka
slučaj
tačke
ugao
mjeri širina
15 x 10
0 0
(Ant)
5 180 0
15 x 10
4 4 SAD 5 6 270 0 ne
(Lat)
10 90 0
15 x 8 (RL)
15 x 8 (LL)

(3) Zabilježiti izračunatu dozu u tačkama #6 i #10.
prema gentriju.
(6) Poravnati fatnom tako da se laseri sijeku u centru šupljine #5.
šupljinu #5.
(11) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom samo za prednje
polje.
45

(13) Rotirati gentri do 180°.
(14) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom samo za stražnje
polje.
(18) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom samo za ovo
polje.
(21) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom samo za ovo
polje.
(23) Ponoviti korake od 7 do 22 (izuzev 10) sa jonizacionom komorom
smještenom u šupljinu #6.
(24) Ponoviti korake od 7 do 22 (izuzev 10) sa jonizacionom komorom
smještenom u šupljinu #10. Popuniti tabelu sa izračunatim i
izmjerenim podacima i uporediti rezultate.
46

Slučaj 5: Automatsko širenje aperture i prilagođavanje blokova
Svrha ovog testa je verifikacija funkcije automatskog širenja apreture RTPS

sistema i konturalnih blokova. Cilindar dijametra 8 cm i dužine 8 cm sa
centrom u tački 2 bi trebao biti proširen za 1cm u svim smjerovima koristeći
dostupnu tehniku širenja. Potrebno je koristiti MLC ili konturalni blok koji
bi odgovarao proširenom volumenu. Tačka mjerenje se definiše središte
šupljine 7.
ugao gentrija
broj snopova
kolimatora
referentna
tačke u veličina
postavka
slučaj
tačke
ugao
mjeri širina
definisano
2 0 blokovi ili
5 1 SAD 2 blokom ili 45
7 MLC
MLC-om
(3) Zabilježiti izračunatu dozu u tački #7.
prema gentriju.
(8) Pomjeriti sto 4 cm bočno i 3 cm dole (izocentar šupljina 2).
(10) Umetnuti željene blokove ili MLC (šta je dostupno) i postaviti
veličinu polja.
šupljinu #2.
polje.
(14) Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan plućima i
(15) Ponoviti korake 10-11. Popuniti tabelu sa izmjerenim i
izračunatim podacima i uporediti ove vrijednosti.
47

polja
Svrha ovog testiranja je verifikacija proračuna za nepravilna polja sa

blokovima u centru polja kao i proračuna za nehomogenosti pluća. Koristi se
polje 20 cm x 10 cm i ugao gentrija 45°. Potrebno je formirati polje L oblika
pomoću blokova dimenzija 6 cm x 12 cm. Ovaj test odgovara MU testu 4 koji
je opisan u TRS 430.
ugao gentrija
broj snopova
tačke u veličina
kolimatora
referentne
postavka

slučaj
tačke
ugao
mjeri širina
3
L-oblik 45 blokovi ili
6 1 SAD 3 7 10cm x 90
MLC
20cm
10
(3) Zabilježiti izračunatu dozu u tačkama #7 i #10.
prema gentriju.
(10) Umetnuti jonizacionu komoru u tkivni umetak i smjestiti ga u
šupljinu #3.
(11) Umetnuti željene blokove ili MLC (šta je dostupno).
(12) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom za prednje polje.
(14) Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan plućnom
(15) Ponoviti korake 12 i 13 nakon premještanja komore.
(16) Postaviti jonizacionu komoru u umetak ekvivalentan koštanom
(17) Ponoviti korake 12 i 13 nakon premještanja komore.Popuniti
tabelu sa izračunatim i izmjerenim vrijednostim i uporediti ih.
48

Svrha ovog testiranja je verifikacija proračuna za polja sa klinovima i

asimetričnom kolimacijom (ukoliko ne postoje asimetrični kolimatori, može
se koristiti blokiranje polvine polja.). Izocentar bi trebao biti centar šupljine
#3. Sva polja su podjednako udaljena. Parameteri i tačke mjerenja se
definišu u odnosu na centar šupljine #5.
ugao gentrija
broj snopova
kolimatora
referentna
tačke u veličina
postavka
slučaj
tačke
ugao
mjeri širina
10 x 12
10 x 6 0
0 ne
(asim.) 90
7 3 SAD 5 5 prem uglu 30°
10 x 6 270
klina 30°
(asim.)

prema gentriju.
(8) Pomjeriti sto 3 cm dole (izocentar u šupljini #3).
šupljinu #5.
polje.
(13) Rotirati gentri za 90°.
(14) Rotirati kolimatore tako da se klinovi postave u odgovarajuću
poziciju.
49

(15) Postaviti veličinu polja: Dužina (Y)=10 cm, širina (X1)=12 cm,
širina (X2)=6 cm.
(16) Umetnuti klin pod uglom od 30° (slika A.14.).
(17) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vrijeme za LL polje.
(20) Postaviti kolimatore tako da odgovaraju orjentaciji klinova,
(21) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom za RL polje.
(23) Popuniti tabelu sa izračunatim i izmjerenim vrijednostima i
uporediti rezultate.
50

Svrha ovog testa je verifikacija proračuna sa rotacijom tretmanskog stola i

kolimatora. Koriste se tri polja sa različitim uglovima gentrija i kolimatora.
Izocentar bi trebao biti smješten u centru šupljine #5. Referentna tačka je u
centru šupljine #5.
ugao gentrija
broj snopova
kolimatora
referentna
tačke u veličina
postavka
slučaj
tačke
ugao
mjeri širina
90
4x16 (LL) 330
270
8 3 SAD 5 5 4x16(RL) 30 ne
30
4x4 0

prema gentriju.
(9) Postaviti jonizacionu komoru u tkivni umetak i smjestiti ga u šupljinu
#5.
(10) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom za LL polje.
(13) Kolimator rotirati do 30°.
(14) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom za RL polje.
51

(17) Kolimator rotirati do 0°.
(18) Rotirati tretmanski sto izocentrično do 270°.
(20) Ozračiti fantom sa izračunatim MU/vremenom za
nekomplanarno polje.
Popuniti tabelu sa izračunatim i izmjerenim vrijednostima i uporediti
rezultate.
Sva mjerenja su vršena na linearnom akceleratoru SL 20 ELEKTA,

proizvedenom 1991. godine, a instaliranom 1999.godine na KCUS,
pomoću elektrometra PTW UNIDOSE T10009-90344, certifikat broj
0823301 izdat 20.10. 2008. godine i komorice PTW 30013 0.6 cm,
serijski broj 03595, broj kalibracijskog certifikata 0803466 izdat
17.10.2008. godine, na fantomu CIRS toraks 002LFC.
52

3. REZULTATI I DISKUSIJA RADA
3.1. ANATOMSKI NEDOZIMETRIJSKI TESTOVI
Slučaj 1: Verifikacija digitalnih kontura-geometrijski
Tabela 3.1. Rezultati anatomskog testa

Vrsta Izmjerene udaljenosti
konture A B C D E
Glavna
kopija -
30.0 20.0 4.0 13.0 7.0
referenca
(cm)
Digitalizirana
CT slika -
30.0 20.1 4.1 13.0 6.9
mjereno
(cm)
Razlika
između
referentnih
0 1 1 0 1
vrijednosti i
mjerenja
(mm)
Slika 3.1. Geometrija anatomskog testa
Pošto je maksimalna razlika u vrijednostima 1mm, geometrijski test je u

okviru tolerancije koja iznosi 1-2 mm.
53

3.2. SAŽETAK TESTA KLINIČKOG KOMISIONIRANJA
Testovi, lokacije tačaka u kojima se mjeri i kriteriji slaganja za svaku tačku
su dati u Tabeli 4.2. Ova tabela se može koristiti kao dokument sa
rezultatima kliničkog testiranja za buduće provjere.
E=6 MV
Tabela 3.2. Sažetak testova kliničkog komisioniranja za 6 MV fotonski snop
Kriterij Razlika
Slučaj
Opis Tačke mjerenja slaganja kod
broj:
(%) korisnika
Testiranje za referentno 1 2 +0.1
polje bazirano na CT 3*) 2 -1.8
podacima; test odgovara 1 5 2 -0.2
fotonskom testu i i MU 9 4 +32
testu 1 u TRS-430 10 3 +2.2
Kosi upadni snop,
manjak rasijanja i
tangencijalno polje
Ovaj test odgovara 2 1*) 3 -1.3
fotonskom testu 7, 10 i
MU testu 2 u TRS 430.
Značajno štićenje uglova

polja
MU testu 4 u TRS 430
F1:0° 2 -0.5
F2:90° 3 +0.5
5*) F3:270° 3 +0.5
F4:180° 3 +0.4
Σ +0.3
Četiri polja; Test F1:0° 4 +3.9
odgovara kliničkom 4 F2:90° 3 -1.1
testu 1u TRS-430 6 F3:270° 3 -6.7
F4:180° 4 +28
Σ -7.2
F1:0° 3 +1.6
10 F2:90° 4 -4.9
F3:270° 4 -6.7
54

F4:180° 3 +4.0
Σ +2.0
Automatsko širenje
aperture i 2*) 3 +0.6
prilagođavanje blokova
Ovaj test je kombinacija
fotonskog testa 8 i 13, 5
MU testa 6 i kliničkog
testa 4 kao što je 7 4 -1.1
opisano u TRS 430.
Kosi upadni snop sa

3*) 3 +1.0
nepravilnim poljem i
blokovima u centru
7 5 -0.2
polja 6
Ovaj test odgovara MU
testu 4 koji je opisan u 10 5 -2.5
TRS 430.
Tri polja, dva klina u F1:0° 2 -0.7
paru, asimetrična F2:90° 4 +3.3
kolimacija F3:270° 4 +5.6
Ovaj test odgovara MU 7 5*)
testu 3 i cjelokupnom
Σ +2.2
kliničkom testu 6
opisanim u TRS 430.
Nekoplanarni snopovi i F1:0° 3 +0.4
rotacija tretmanskog F2:90° 3 +2.3
stola i kolimatora F3:270° 3 +2.8
Ovaj test odgovara 8 5*)
testovima snopa 6 i 12,
Σ +1.1
i cjelokupnom testu 6
opisanim u TRS 430.
Diskusija za snop energije 6MV
Za tačke u kojima se propisuje doza (označene zvjezdicom) slaganje između

izračunate i izmjerene doze je unutar zadate tolerancije (osim u slučaju 7
kada za jedno asimetrično polje imamo razliku 5.6% a tolerancija je 4%;
međutim kada se posmatra zbir propisanih doza od sva tri polja onda je
odstupanje unutar zadate tolerancije 2.2%, a tolerancija je 3.3%).
Također imamo dobro slaganje kod testova za korištenje klinova,

standardnih i konformalnih blokova, za kosi upad i manjak rasijanja i
nekoplanarna polja (testovi 2, 3, 5, 6 i 8).
55

Za testove kod kojih imamo prolaz kroz kost ili je mjerna tačka unutar kosti
imamo dobro slaganje (test 4; tačka 5 i tačka 10 za polja 0° i 180° i test 5;
tačka 10). Za slučaj da se mjerna tačka nalazi izvan granice polja, ali blizu
nje (test 4; tačka 10 za polja 90° i 270°), imamo manje odstupanje.
Za tačke koje se nalaze iza pluća (test 4 ; tačka 5 i tačka 6 za polje 90°)
imamo dobro slaganje. Za tačke koje se nalaze unutar pluća (test 1; tačka 9 i
test 4 tačka 6 za polja 180° i 270°) imamo manja odstupanja ako se tačka
nalazi unutar polja (test 4; tačka 6 za polje 270°; 6.7% a tolerancija je 4%),
dok je odstupanje znatno veće za tačke koje se nalaze izvan granice polja
(32%, za test 1 i 28% za test 4; tačka 6 za polje 180°). Treba napomenuti da
su vrijednosti doze izvan granice polja znatno manje od referentne doze (u
našem slučaju je to manje od 7%) , ova odstupanja nisu od većeg kliničkog
značaja.
56

E=18 MV
Tabela 3.3. Sažetak testova kliničkog komisioniranja za 18 MV fotonski snop
Kriterij
Slučaj Razlika
Opis Tačke mjerenja slaganja
broj: [%]
(%)
Testiranje za referentno 1 2 -2.1
polje bazirano na CT 3*) 2 -2.1
podacima; test odgovara 1 5 2 -2.3
fotonskom testu i i MU 9 4 +205.4
testu 1 u TRS-430 10 3 +2.4
Kosi upadni snop,
manjak rasijanja i
tangencijalno polje
MU testu 2 u TRS 430.
Značajno štićenje uglova

polja
MU testu 4 u TRS 430
F1:0° 2 -1.8
F2:90° 3 +0.4
5*) F3:270° 3 +0.5
F4:180° 3 -1.3
Σ +0.73
F1:0° 4 +36.0
Četiri polja; Test F2:90° 3 -5.6
odgovara kliničkom 4 6 F3:270° 3 -10.8
testu 1u TRS-430 F4:180° 4 +221.5
Σ 3.5 -4.9
F1:0° 3 +2.4
F2:90° 4 -11.8
10 F3:270° 4 -15.1
F4:180° 3 +3.4
Σ 3.5 +2.4
57

Automatsko širenje
aperture i 2*) 3 -0.3
prilagođavanje blokova
Ovaj test je kombinacija
fotonskog testa 8 i 13, 5
MU testa 6 i kliničkog
testa 4 kao što je 7 4 -23.7
opisano u TRS 430.
Kosi upadni snop sa

3*) 3 -3.3
nepravilnim poljem i
blokovima u centru
7 5 -17.1
polja 6
Ovaj test odgovara MU
testu 4 koji je opisan u 10 5 +5.9
TRS 430.
Tri polja, dva klina u F1:0° 2 -1.4
paru, asimetrična F2:90° 4 +4.0
kolimacija F3:270° 4 -0.7
Ovaj test odgovara MU 7 5*)
testu 3 i cjelokupnom
Σ 3.3 0
kliničkom testu 6
opisanim u TRS 430.
Nekoplanarni snopovi i F1:0° 3 -2.2
rotacija tretmanskog F2:90° 3 +0.2
stola i kolimatora F3:270° 3 +0.9
Ovaj test odgovara 8 5*)
testovima snopa 6 i 12,
Σ 3 -0.9
i cjelokupnom testu 6
opisanim u TRS 430.
Diskusija za snop energije 18MV
Za tačke u kojima se propisuje doza (označene zvjezdicom) slaganje između

izračunate i izmjerene doze nije unutar zadate tolerancije za testove 1,3, i 6).
U testu za referentno stanje (test 1) imamo odstupanje od tolerancije u 3

tačke mjerenja (tačke 1, 3 i 5).
Razlog za navedena odstupanja je promjena u simetriji polja koja se desila

nakon komisioniranja (simetrija je veća od 3 %) pa je zbog toga i prekinuto
tretiranje pacijenata snopom zračenja 18MV.
Što se tiče ostalih testova, rezultati su slični kao i kod energije fotona od
6 MV.
58

4. ZAKLJUČAK
Ako posmatramo rezultate svih testova u cjelini možemo izvesti sljedeće
zaključke:
1. Sistem za planiranje Precision plan se može koristiti za planiranje

radioterapijskog tretmana pacijenata za energiju fotona od 6 MV.
2. Prilikom proračuna doze na pluća kao kritični organ mora se voditi

računa da će rezultati koje daje sistem za planiranje biti manji od
stvarnih vrijednosti .
3. Sistem za planiranje Precision plan se ne može koristiti za planiranje

radioterapijskog tretmana pacijenata za energiju fotona od 18 MV.
4. Ponovno planiranje za energiju fotona od 18 MV bi bilo moguće samo

kada bi se simetrija fotonskog snopa korigovala te nakon toga izvršilo
modeliranje snopa i ponovno testiranje korištenjem fantoma CIRS
002LFC.
U zaključku možemo reći da nam komisioniranje kompjuterskih sistema za

planiranje fotonskim snopovima visoke energije korištenjem fantoma za
toraks CIRS 002LFC i protokola opisanog u radu omogućava testiranje
performansi sistema i daje kriterije za procjenu mogućnosti njegove kliničke
upotrebe.
59

5. DODACI
5.1. MJERENJE KALIBRACIONIH KOREKTIVNIH FAKTORA
Mjerenje kT,P faktora
p = 945.9 kPa
p 0 = 1013.2 kPa
t 0 = 20°C
t = 21,8°C
(273.2 + t ) p 0 (273.2 + 21,8) K 1013.2kPa
k P ,T = = = 1.0777
(273.2 + t 0 ) p (273.2 + 20) K 945.9kPa
Izmjereni pritisak i tempertura se uvrštavaju direktno u dozimetarski sistem,

tako da izmjerena doza je automatski korigovana za faktor kp,t.
Određivanje faktora korekcije za efekat polarizacije
E=6 MV; 200 MU; 10x10 cm2

Tabela 5.1. Rezultati mjerenja efekta polarizacije za 6 MV fotonski snop
U(V) 400 V -400 V
br. mjerenja M+(cGy) M-(cGy)
1. 166.3 166.4
2. 166.4 166.7
3. 166.6 166.7
srednja vrijednost 166.43 166.66
M+ + M−
k pol =
2M
U kalibracionom certifikatu je određeno da se za referentnu vrijednost M

uzimaju vrijednosti doze dobivene pri naponu od +400 V.
166.43 cGy + 166.66 cGy

k pol = = 1.000510
2 166.43 cGy
60

E=18 MV; 200 MU; 10x10 cm2
Tabela 5.2. Rezultati mjerenja efekta polarizacije za 18 MV fotonski snop
U(V) 400 V -400 V
br. mjerenja M+(cGy) M-(cGy)
1. 199.1 199.4
2. 199.1 199.5
M+ + M−
k pol =
2M
U kalibracionom certifikatu je određeno da se za referentnu vrijednost M

uzimaju vrijednosti doze dobivene pri naponu od +400V.
199.1 cGy + 199.45 cGy

k pol = = 1.00087
2 199.1 cGy
Određivanje faktora rekombinacije
E=6 MV; 200 MU; 10x10 cm2

Tabela 5.3. Rezultati mjerenja efekta rekombinacije za 6 MV fotonski snop
U(V) -100 V -400 V
br. mjerenja M2(cGy) M1(cGy)
1. 165.2 166.4
2. 165.5 166.7
3. 165.47 166.7
61

2
⎛M ⎞ ⎛M ⎞
k s = a0 + a1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ + a2 ⎜⎜ 1 ⎟⎟
⎝ M2 ⎠ ⎝ M2 ⎠
a0 = 1.022
a1 = −0.363
a2 = 0.341
2
⎛ 166.66 ⎞ ⎛ 166.66 ⎞
k s = 1.022 − 0.363⎜ ⎟ + 0.341⎜ ⎟ = 1.0021
⎝ 165.47 ⎠ ⎝ 165.47 ⎠
E=18 MV
Tabela 5.4. Rezultati mjerenja efekta rekombinacije za 18 MV fotonski snop
U(V) -100 V -400V
br. mjerenja M2(cGy) M1(cGy)
1. 197.7 199.4
2. 198.1 199.5

2
⎛M ⎞ ⎛M ⎞
k s = a 0 + a1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ + a 2 ⎜⎜ 1 ⎟⎟
⎝M2 ⎠ ⎝M2 ⎠
a 0 = 1.022
a1 = −0.363
a 2 = 0.341
2
⎛ 199.45 ⎞ ⎛ 199.45 ⎞
k s = 1.022 − 0.363⎜ ⎟ + 0.341⎜ ⎟ = 1.0025
⎝ 197.9 ⎠ ⎝ 197.9 ⎠
Određivanje faktora kvaliteta snopa
E=6 MV
TPR 20 ,10 = 1.2661 PDD 20 ,10 − 0.0595
Tabelarna vrijednost za PDD20,10:
62

SSD = 100 cm
polje : 10cm ×10cm
D 20 1
=
D10 1.712
1
TPR 20,10 = 1.2661 − 0.0595 = 0.68004
1.712
Tabela 5.5. Vrijednosti indeksa kvalitete za različite jonizacione komore [18]
Iz Tabele 5.5. se direktno dobiva:
k Q (TPR 20 ,10 = 0.68004 ) tab = 0.990
E=18 MV
TPR 20 ,10 = 1.2661 PDD 20 ,10 − 0.0595
Tabelarna vrijednost za PDD20,10:
SSD = 100 cm
polje : 10cm × 10cm
D 20 1
=
D10 1.515
1
TPR 20,10 = 1.2661 − 0.0595 = 0.77620
1.515
Iz tabele 5.5. se linearnom interpolacijom dobiva:
k Q (TPR20,10 = 0.76) 1 = 0.975

k Q (TPR20,10 = 0.78) 2 = 0.968
4
k Q (TPR20,10 = 0.779) tab = 0.968 + (0.975 − 0.968) = 0.9694
20
63

Tabela 5.6.Korekcioni faktori
E(MV) 6 18
kP,T 1.077 1.077
kpol 1.000510 1.00087
krec 1.0021 1.0025
kQ 0.990 0.9694
K=kpolkreckQ 0.9927 0.9728
64

5.2. REZULTATI TESTOVA KLINIČKOG KOMISIONIRANJA
Dozimetrijski testovi
Slučaj 1: Testiranje za referentne vrijednosti koje su bazirane na CT

podacima
Tabela 5.7. Izračunate i izmjerene vrijednosti doza za slučaj 1, energiju 6MV,
šupljine 1,3,5,9,10
Izmjerena doza
doza Dkor(cGy)
Odstupanje (%)
doza Dref(cGy)
Tačka u kojoj
slaganja (%)
Korigovana
Izračunata
se mjeri
Dmj(Gy)
Kriterij
Slučaj
1 237.50 239.05 238.68 +0.1 2

3 200 197.50 196.37 -1.8 2
1
5 168.80 168.8 168.48 -0.2 2
E=6MV
9 11 14.65 14.52 +32 4
10 121.80 121.8 124.53 +2.2 3
Slika 5.1. Dozna distribucija za slučaj 1, energiju 6 MV
65

Tabela 5.8. Izračunate i izmjerene vrijednosti doza za slučaj 1, energiju 18 MV,
šupljine 1,3,5,9,10
Tačka u kojoj
doza Dmj(Gy)
slaganja (%)
Odstupanje
Korigovana
Izračunata
Izmjerena
Dkor(cGy)
Dref(cGy)
se mjeri
Kriterij
Slučaj
doza
doza
(%)
1 224.00 225.05 219.32 -2.1 2
3 200.00 200.85 195.74 -2.1 2
1
5 177.50 178.00 173.4 -2.3 2
E=18MV
9 9.00 18.96 18.48 +205.4 4
10 138.50 145.50 141.79 +2.4 3
66

šupljinu 1
slaganja (%)
Odstupanje
Korigovana
Izračunata
Izmjerena
Dkor(cGy)
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
Tačka u
kojoj se
Kriterij
Slučaj
mjeri
doza
doza
doza
(%)
2
1 200.00 197.80 196.36 -1.3 3
E=6MV
67

šupljinu 1
Korigcovana
slaganja (%)
Odstupanje
Izračunata
Izmjerena
Dkor(cGy)
doza Dref
Dmj(Gy)
Tačka u
kojoj se
Kriterij
Slučaj
mjeri
(cGy)
doza
doza
(%)
2
1 200.00 202.35 196.85 -1.6 3
E=18MV
68

šupljinu 3
slaganja (%)
Odstupanje
Korigovana
Izračunata
Izmjerena
Dkor(cGy)
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
Tačka u
kojoj se
Kriterij
Slučaj
mjeri
doza
doza
doza
(%)
3 3 200.00 198.70 197.03 -1.5 3
E=6MV
69

šupljinu 3
slaganja (%)
Odstupanje
Korigovana
Izračunata
doza (cGy)
doza (cGy)
Izmjerena
Dkor(cGy)
Tačka u
kojoj se
Kriterij
Slučaj
mjeri
doza
(%)
3 193.29
3 200 198.35 -3.4 3
E=18MV
70


šupljine 5, 6,10
Izračunata
Odstupanj
Korigovan
Izmjerena
Dkor(cGy)
doza Dref
Dmj(cGy)
slaganja
Kriterij
Tačka u kojoj se
a doza
(cGy)
e (%)
doza
Slučaj
(%)
mjeri
F1:0° 50.00 50.36 49.76 -0.5 2
F2:90° 50.00 50.72 50.27 +0.5 3
5 F3:270° 50.00 50.40 50.27 +0.5 3
F4:180° 50.00 50.49 50.20 +0.4 3
Σ 200.00 200.5 +0.3 2.75
F1:0° 3.20 3.365 3.32 +3.9 4
F2:90° 34.30 34.215 33.91 -1.1 3

4
E=6M 6 F3:270° 73.0 68.275 68.10 -6.7 3

V
F4:180° 3.4 4.385 4.36 +28 4
Σ 113.5 105.33 -7.2 3.5
F1:0° 36.0 37.02 36.57 +1.6 3
F2:90° 4.0 3.84 3.81 -4.9 4
10 F3:270° 4.0 3.74 3.73 -6.7 4
F4:180° 69.0 72.17 71.75 +4 3
Σ 113.00 115.86 +2 3.5
71

Slika 5.7. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 6 MV, za sva polja
Slika 5.8. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 6 MV, za polje AP (F1:0°)
72

Slika 5.9. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 6 MV, za polje LR (F1:90°)
Slika 5.10. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 6 MV, za polje PA (F1:180°)

73

Slika 5.11. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 6 MV, za polje RL (F1:270°)
74

šupljine 5, 6,10
Odstupanj
Korigovan
Izmjerena
Dkor(cGy)
Izračunat
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
slaganja
Kriterij
Tačka u kojoj se
a doza
a doza
e (%)
doza
Slučaj
(%)
mjeri
F1:0° 50 50.475 49.10 -1.8 2
F2:90° 50 51.31 49.82 0.4 3
5 F3:270° 50 50.40 50.27 +0.5 3
F4:180° 50 50.265 49.35 -1.3 3
Σ 200 198.54 0.73 2.75
F1:0° 2.4 3.365 3.27 36 4
F2:90° 37.5 36.47 35.14 -5.6 3

4
E=18 6 F3:270° 68.4 62.61 61.02 -10.8 3

MV
F4:180° 2.4 5.415 5.316 +221.5 4
Σ 110.5 105.08 -4.9 3.5
F1:0° 39 41.055 39.94 +2.4 3
F2:90° 3.4 3.09 3.00 -11.8 4
10 F3:270° 3.5 3.05 2.97 -15.1 4
F4:180° 65 68.48 67.23 +3.4 3
Σ 110.9 115.68 +2.4 3.5
75

Slika 5.12. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 18 MV, za sva polja
Slika 5.13. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 18 MV, za polje AP (F1:0°)

76

Slika 5.14. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 18 MV, za polje LR (F1:90°)
Slika 5.15. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 18 MV, za polje PA (F1:180°)
77

Slika 5.16. Dozna distribucija za slučaj 4, energiju 18 MV, za polje RL (F1:270°)
78

Slučaj 5: Automatsko širenje aperture i prilagođavanje blokova
šupljine 2, 7
Tačka u kojoj
slaganja (%)
Odstupanje
Korigovana
Izračunata
Izmjerena
Dkor(cGy)
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
se mjeri
Kriterij
Slučaj
doza
doza
doza
(%)
5 2 200 202.3 201.13 +0.6 2
E=6MV 7 181.5 162.55 161.57 -11 4
79

šupljine 2, 7
Tačka u kojoj
slaganja (%)
Odstupanje
Korigovana
Izračunata
Izmjerena
Dkor(cGy)
doza (Gy)
doza (Gy)
se mjeri
Kriterij
Slučaj
doza
(%)
5 2 200 204.65 199.38 -0.3 2
E=18MV 7 184 144.05 140.34 -23.7 4
80

polja
šupljine 3, 7, 10
Izračunata
Odstupanj
Korigovan
Izmjerena
Dkor(cGy)
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
slaganja
Tačka u
kojoj se
Kriterij
a doza
Slučaj
mjeri
e (%)
doza
doza
(%)
3 200.00 203.20 202.05 +1 3
6
7 113 113.4 112.76 -0.2 4
E=6MV
10 14 13.72 13.64 -2.5 5
81

šupljine 3, 7, 10
slaganja (%)
Odstupanje
Korigovana
Izračunata
Izmjerena
Dkor(cGy)
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
Tačka u
kojoj se
Kriterij
Slučaj
mjeri
doza
doza
doza
(%)
3 200 199.75 193.44 -3.3 3
6
7 134 114.3 110.97 -17.1 4
E=18MV
10 10 10.91 10.59 +5.9 5
82


šupljinu 5
Izmjerena
Dkor(cGy)
Odstupan
Izračunat
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
Korigova
slaganja
Tačka u
kojoj se
na doza
Kriterij
a doza
Slučaj
je (%)
mjeri
doza
(%)
67 66.61 -0.7 2
F1:0° 66.51
66 68.73 +3.3 4
7 F2:90° 68.24
5 66 70.21 +5.6 4
E=6MV F3:270° 69.70
200 +2.2 3.3
Σ 204.45
83

šupljinu 5
Izračunata
Odstupanj
Korigovan
Izmjerena
Dkor(cGy)
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
slaganja
Tačka u
kojoj se
Kriterij
a doza
Slučaj
mjeri
e (%)
doza
doza
(%)
67 67.72 -1.7 2
F1:0° 65.88
7 66 70.59 +4 4
F2:90° 68.67
E=18M 5 66 67.35 -0.7 4
F3:270° 65.52
V 200 0 3.3
Σ 200.07
84

šupljinu 5
Izračunata
Odstupanj
Korigovan
Izmjerena
Dkor(cGy)
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
slaganja
Tačka u
kojoj se
Kriterij
a doza
Slučaj
mjeri
e (%)
doza
doza
(%)
66 66.68 66.26 +0.4 3
F1:0°
67 69.21 68.55 +2.3 3
8 F2:90°
5 67 68.445 67.87 +2.8 3
E=6MV F3:270°
200 202.68 +1.1 3
Σ
85

šupljinu 5
Odstupanje
Korigovana
Izračunata
Izmjerena
Dkor(cGy)
Dref(cGy)
Dmj(cGy)
slaganja
Tačka u
kojoj se
Kriterij
Slučaj
mjeri
doza
doza
doza
(%)
(%)
66 66.265 -2.2 3
F1:0° 64.54
67 69.37 +0.2 3
8 F2:90° 67.13
5 67 68.75 +0.9 3
E=18MV F3:270° 66.61
200 -0.9 3
Σ 202.68
86

5.3. KORIŠTENI UREĐAJI
Slika 5.25. Jonizaciona komora i vodeni fantom korišteni prilikom kalibracije
Slika 5.26. Uređaj pomoću kojeg je vršeno podešavanje položaja komore u fantomu
Slika 5.27. Elektrometar pomoću kojeg su vršena očitavanja

87

Slika 5.28. CIRS Toraks fantom
Slika 5.29. Rotacija stola za 90°, slučaj 8
88

Slika 5.30. Podešavanje položaja fantoma pomoću laserskih pokazivača
Slika 5.31. Provjera veličine polja zračenja
89

Slika 5.32. Zaštitni blokovi korišteni kod mjerenja za slučajeve 3 i 5
90

Slika 5.33. Postavljanje zaštitnih blokova na radioterapijsku jedinicu
Slika 5.34. Rotacija gentrija
91

6. LITERATURA
[1] International Atomic Energy Agency, Commissioning and Quality

Assurance of Computerized Planning Systems for Radiation Treatment of
Cancer, IAEA TRS-430, IAEA, Vienna (2004)
[2] International Atomic Energy Agency, Specification and Acceptance
Testing of Radiotherapy Treatment Planning Systems, IAEA-TECDOC-
1540,IAEA, Vienna (2007)
[3] International Electrotechnical Commission, Medical Electrical Equipment
– Requirements for the Safety of Radiotherapy Treatment Planning Systems,
REP. IEC 62083, IEC, Geneve, (2000)
[4] Podgorsak, E. B., Radiation oncology physics, IAEA, Vienna. (2005)
[5] British Journal of Radiology, Central Axis Depth Dose Data for Use in
Radiotherapy, Suppl. 25 (1996)
[6] Johns, H.E., Cunningham, J.R., The Physics of Radiology, Thomas,
Springfield,IL (1984)
[7] Khan, F.M., The Physics of Radiation Therapy, Lippincott, Williams and
Wilkins, Baltimore, MD (2003)
[8] IAEA TRS-398, Absorbed Dose Determination in External Beam
Radiotherapy, IAEA, Vienna, (2006)
[9] Boag, J.W., Currant, J., Current collection and ionic recombinationa in
small cylindrical ionization chambers exposed to pulsed radiation, Brit J
Radiol 53 (1980)
[10] Weinhous.M.S., Meli, J.A., Determing Pion, The correction factor for
recombination losses in an ionization chamber, Med Phys. 11 (1984)
[11] Brahme, A. Svensson, H., Radiation beam characteristics of a 22 MeV
microtron, Acta Radiol Oncol 18 (1979)
[12] Greening, J. R., „Fundamentals of Radiation Dosimetry“, Med. Phys.
Handbooks, Adam Hilger Ltd, Bristol (1981)
[13] Brahme, A., Andreo,P., Dosimetry and uality specification of high energy
photon beams, Acta Radiol Oncol 25 (1986)
[14] Followill, D. S., Tailor, R. C., Tello, V. M., Hanson, W.F., An empirical
relationship for determining photon beam quality in TG-21 from a ratio of
percent depth doses, Med Phys 25 (1998)
[15] Andreo, P., Nahum, A.E, Brahme, A., Chamber-dependent wall
correction factors in dosimetry, Phys Med Biol 31 (1986)
[16] IAEA International Atomic Energy Agency, „Absorbed Dose
Determination in Photon and Electron Beams: An International Code of
Practice“, Technical Report Series no. 277 (2nd ed in 1997), IAEA, Vienna
(1987)
[17] IAEA TECDOC-1583, Commissioning of Radiotherapy Treatment
Plannins Systems, IAEA, Vienna, januar (2008)
[18] Andreo, P., Absorbed dose beam quality factors for dosimetry of high-
energy photon beams, Phys Med Biol 37 (1992)
[19] Cherry, Duxbury, Practical radiotherapy, WILEY-BLACK-WELL, (2009)
92

609662.mag Rad Fizika - mr.2011.01 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

609662.mag Rad Fizika - mr.2011.01 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

609662.mag Rad Fizika - mr.2011.01 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Univerzitet u Sarajevu

Završni-magistarski rad studija drugog (II) ciklusa

Zahvaljujem mentoru prof. dr. Davorinu Sameku i Advanu

2. MATERIJALI I METODE RADA 32

3. REZULTATI I DISKUSIJA RADA 52

Osiguranje kvaliteta (QA) kod procesa planiranja radioterapijskih tretmana je

Komisioniranje je jedan od najvažnijih dijelova cijelog QA programa i za RTPS

Quality Assurance (QA) in the radiation therapy treatmant planning process is

Commissioning is one of the most important parts of the entire QA programme

Za provođenje preporuka iz TRS-a 430 je potreban veći broj osoblja i opreme

Da bi se realiziralo praktično uputstvo za provođenje IAEA TRS-430 u

Prvi dokument, "Specifikacija i test prihvatanje RTPS-ova“ [2], kao svoju

Svi fotonski snopovi se opisuju istim fizikalnim veličinama, a dijele se u

1.1.1.Veličine koje se koriste kod opisivanja fotonskih

Fotonski fluks i brzina fotonskog fluksa

Jedinica za fotonski fluks u SI je m-2.

Brzina fotonskog fluksa se definiše kao odnos fotonskog fluksa i jedinice

SI jedinica za fotonski fluks je m-2s-1.

Energetski fluks ψ opisuje energetski tok u fotonskom snopu i definiše se

Najčešće korištena SI jedinica za energetski fluks je MeV cm-2.

Za monoenergetski snop dE predstavlja broj fotona dN pomnožen sa

Brzina energetskog fluksa se definiše kao energetski fluks u jedinici vremena

Najčešće korištena SI jedinica za brzinu energetskog fluksa je MeV cm-2 s-1.

Zračna KERMA u zraku

Za monoenergetske fotonske snopove zračna KERMA u zraku (Kair)air u bilo

gdje je (µtr/ρ) maseni energetski koeficijent trensfera za zrak i energiju fotona

Kerma K se sastoji od dvije komponente: kolizione kerme Kcol i radijacione

K = K col + K rad (7)

Za monoenergetske snopove u zraku koliziona kerma Kcol je proporcionalna

gdje je (µab/ρ)air energetski maseni koeficijent apsorpcije u zraku za fotone

Maseni energetski koeficijent transfera (µtr/ρ) i maseni energetski koeficijent

μab μtr (9)

Ekspoziciona doza u zraku

Koliziona kerma u zraku (K air ) air je povezana sa ekspozicionom dozom u

zraku X, kao [4]:

gdje je (Wair/e) srednja energija potrebna za produkciju jednog jonskog para

Vansistemska jedinica za ekspozicionu dozu je roentgen (R), dok je SI

gdje je ekspoziciona doza izražena u roentgenima.

Koncept "apsorbirane doze u maloj masi medija u zraku", također poznat i

1.1.2. Izvori fotonskih snopova

Izotropni fotonski izvor proizvodi istu brzinu fotonskog fluksa u svim

Područje ispod krive (b) predstavlja ukupni broj fotona u snopu:

Ukoliko se posmatra tačkasti izvor S, te kvadratno polje stranice a (površine

gdje je β ugao između centralne ose i geometrijske ivice snopa.

Fotonski izvor S emituje fotone i proizvodi fotonski fluks φA na udaljenosti fa

Zbog ovoga je fotonski fluks obrnuto proporcionalan kvadratu udaljenosti od

1.1.4. Prodiranje fotonskog snopa kroz pacijenta ili

Direktno mjerenje dozne distribucije unutar pacijenta je nemoguće, međutim

Tipična dozna distribucija duž centralne ose megavoltnog fotonskog snopa

Dubina maksimalne doze zmax zavisi od energije fotonskog snopa i veličine

Slika 1.3.: Distribucija procentualne dubinske doze unutar pacijenta isporučena

Može se posmatrati nekoliko važnih tačaka i regiona. Snop ulazi u pacijenta

Region između z=0 i z=zmax se naziva build-up region.

Kod megavoltažnih fotonskih snopova, površinska doza je općenito manja od

Površinskoj dozi doprinose i:

-fotoni rasijani od kolimatora,

-fotoni koji se odbiju od pacijenta,

-visokoenergetski elektroni nastali interakcijom fotona u zraku.