ZDZISLAW PAZDRO

WYDAWNICTWA GEOLOGICZNE/WARSZAWA 1983 Hydrogeologia

l
,Qg61na
WYDANIE III UZUPELNIONE
~; '
 SPIS TRESCI

Uklad typograficzny, okladk~ i strony tytulowc

WSTT:;P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II 111
projcktowal / Tadeusz Pietrzyk
Re"daktor / Sta11islawa Szariy1iska Woda w przyrodzie i jej rola / 11
Redaktor techniczny / Marla11 K1111a Znaczenie wody w gospodarce czlowieka / 14 , ~i
Korektorzy /Hele11a Kmoclr, Eli:bieta Stefmiska Wody atmosferyczne, powierzchniowe i podziemne {11)
Hydrogeologia a geologia !3 8 i "-·· Jlll
Zakres badan hydrogcologi~znyclr /'19
ROZWÖJ HYDROGEOLOGII . . . . . 24

108575 w Dawniejszc wyobra:i:cnia o wodach podzicmnych / 24

Nowoczesnc poglqdy na pochodzcnie w6d podzienmych / 26
Powstanic hydrogeologii i kicrunki.jej rozwoju / 27
Hydrogeologia polska / 30
BG
SGGW GENEZA. WÖD PODZIEMNYCH . . . . 34 .
lllll l I llll lIII lllll lIII lllll lIII
009-108575-00-0
Og6.lne wiadomosci o pochodzcniu w6d podzicmnych /;34
Krq:i:enic wody w przyrodzie / 35
Bilans obicgu / 37
Infiltracja i czynniki niq rzqdzqce / 39
Wod·y kondensacyjnc / 41
Wody juwcnilne / 43
.UKD 556.3(075.8) Wody reliktowc / 44
ISBN-83-220-0121-5 Wody metamorficzne / 45

© Copyright by Wydawnictwa Geologiczne, WODA W STREFIE AERACJI 46

Warszawa 1964, 1977, 1983 Strefa aeracji i saturacji / 46
Woda higroskopijna ! 48
Wydunic III. Nuklnd 6000+ 200 cgl<'mplurzy. Woda blonkowata / 48
Format DS. Ark. wyd. 46,0. Ark. druk. 36,0.
Papier druk, sntynownny kl. IV, 70x 100, 70 u.
Woda kapilarna / 50
Oddnno do sklndnnla 13 llstopndn 1981 r. Woda kapilarna zawieszona / 56
Podplsuqp do druku 27 mn)a 1983 r. Woda zawicszona / 58 ·/
Druk ukoßczono w sierpniu 1983 r.
Ccna zl 250,- WODA W STREFIE SATURACJI. 60
Poznansklo Zaklndy Ornficznc Podstawowc wlasnosci nydrogeologiczne skal / 60
Poznnil, ul. Wnwrzynloka 39
Zum, 140/82- M-26
„.Porowatosc / 61
Wsp61czynnik i' wskainik porowatosci / 62

1
 •\

6 SPJS TRESCI I
SPIS TRE.SCJ 7
:i
( l 1· J') {,
,I ~'; I

WODY LECZNICZE . . . . . . . . 209

Czynniki rzq_dzt1cc porowatosci11 / 65
Inne rodzajc porowa tosci / 70 V Wody mineralne a lcczniczc / 209
v Szczclinowatosc / 71 Wody Jecznicze / 210 (!,
,./ Krasowatosc /, 83 Chcmiczno-balncologiczna klasyfikacja wbd lcczniczych / 21 J
Przcpuszczalnosc hydrauliczna / 89 Niekt6rc wlasnosci w6d lcczniczych / 214
Miarodajna srcdnica ziarn i wsp61czynnik nicr6wnomicrnosci uziarnicnia / 90 Ubocznc produkty Jeczniczc / 215
Wodochlonnosc / 96 Wody stolowe / 216
Odsq_czalnosc / 1O1 Podstawowe warunki cksploatacji w<'id lcczniczych f 216
(.,/Porowatosc cfektywna / 107 Wody leczniczc w Polsee/ 218
Zbiorowiska w6d podzicmnych /(1,~9 SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH . 230
FIZYCZNE 1 ORGANOLEPTYCZNE WLASNOSCI WÖD PODZIEMNYCH. 113 Hydrogcologiczn:c zasady systematyki / 230
Podzial hydrogeologiczny f\230
Tcmpcratura / 113 J Wody przypowierzclmiowe] 235
Przczroczystosc i nwtnosc / 122 c) Wody gruntowe / 237
· Smak/ 123 ~Zwierciadlo w6d 'gruntowych i/ 237 ., ."
Zapach / 124 1(i, Pomiar zwierciadla wody podziemnej /~~O)
Darwa / 125 C Graficzne odwzorowanie ksztaltu i spadku zwierciadla wody podzicmncj /(244).
Przewodnictwo clcktrycznc / 126 Wahania stanu zwierciadla wody gruntowej / 248
Radoczynnosc: / 129 Wody wgli;;bnc / 253
CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH. 136 Wody artezyjskic / 255 ii~
"J
Geologiczne warunki wyst~powania w6d artczyjskich / 262

·~·r·
Wiadomosci wsti;;pnc / 136 Wody gl«binowe / 270
Og61na mineralizacja wody / 137 Wody zloi:owe / 271
Sti;;:Zcnie jon6w wodorowych / 1)9 l)J Wody szczelinowc / 27.5 ·;
Potcncjal oksydacyjno-redukcyjny / 142 l Wody krasowe / 280 , ·
Dwutlcnck W\lgla / 143
Tlen / 148 (.11 ZALEZNOSt WÖD PODZIEMNYCH OD TEKl;ONIKI I JIACJI GEOJ,OGICZNEJ, 286
Siarkowod6r / 148 '1/ Woda w obszarnch plytowych / 286
Metan/ 150 Woda podzicmna w monoklinach / 286
Wapn/ 150 Woda w strnkturach nicciljglych / 288
Magnez / 151 Woda w strnkturach faldowych / 290
Twardosc wody / l.52 Woda w dyskordancjach / 292
S6d / 156 Stosunck wbd riccznych do w6d grunlowych / 293
Potas / 157 Wody w utworach aluwialnych / 297
Zclazo / 158 Wody stoik6w naplywowych / 300
Mangan/ 160 Wody podzicmne na wybrzei:ach morskich / 301
.lony·chlorkowc, siarczanowc i wodorow~glanowc f 161 Wody w uiworach polodowcowych I ~· ' "1
Zwiq_zki azotowe / 163
Substancjc koloidalnc / 164
Doliny pogrzebane / 313
Wody pradolin / 314 -!
Zasadowosc wody / 164 Struktury hydrogeologicznc / 317
Utlcnialnosc wody / 165 Wody obszar6w wieczncj marzloci / 317
Stan bakteriologiczny wody / 166 ZRÖDLA . . . . . . . . . . . . . . . 320
Normy dla w6d pitnych i przemyslowych / 167 Definicjc i wiadomosci wstt<pnc / 320
Rodzajc i zakres analiz chcmicznych wody / 169 (} Klasyfikacja zr6del J 323
Pobicrnnie pr6bck wody do analiz / 172 Typy i rodzajc zr6del /' 326
Formy przcdstawiania analiz chemicznych wody / 175 Gcjzcry i ir<'idla gazujqcc / 334
Klasyfikacja chemiczna w6d podzicmnych / 183 Rci.im :lr6del / )36
Czynniki formujqcc sklad chemiczny wbd podziemnych / 191 G«stosc wyst~powania zr6del ! 343
Przeobra:Zcnie w6d podziemnych f 193 Badanie :lr6del / 345
Wskafoiki hydrochcmicznc / 195
PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH J54
Strefy hydrogcochem1czne / 198
Tlo hydrochem1cznc / 205
U Filtracja / 354
\.J .Prawo Darcy'cgo / 355
Analiza palcohydrogcologiczna / 206
 vliJ~h' i , jpt. Q 11111 JdliiJ IV
SP/S TREScl
SPIS TRESCI 9

Wsp6lczynnik filtracji i przepuszczalnosci / 357 ZASOBY WÖD PODZIEMI')IYCH I ICH OCHRONA 502
Przewodnosc hydrauliczna / 361 Wiadomosci wst~pne / 502
Rodzajc ruchu w6d podziemnych / 361 Podzial zasob6w / 502
Oznaczanie wsp61czynnika filtracji za pomocq wzor6w empirycznych / 362 Zasoby statyczne / 503
Oznaczanie wsp61czynnika filtracji metodq laboratoryjnq / 368 Zasoby dynamiczne / 504
Fluacja / 373 Zasoby eksploatacyjne / 520
Filtracja nieliniowa / 375 Kwalifikacja zasob6w / 522
Pomiar pr<;dkosci przeplywu w6d podziemnych ( 376 Szacowanie zasob6w eksploatacyjnych / 526
Przeplyw obji;tosciowy w6d porowych / 383 Zasoby spr<;zyste / 534
~trzenie w6d gruntowych / 389 Ochrona zasob6w / 536
(,ütwory badawcze / 391
Powierzchnia depresyjna / 395 MAPY HYDROGEOLOGICZNE 541
R6wrtanie krzywej deprcsji / 397 Wiadomosci wsti;pne / 541
Pompowanie pr6bne / 399 Metody odwzorowania / 542
Wykres stanu zwierciadla w czasie pompowania / 404 Rodzaje map hydrogcologicznych / 543
Zalcznosc wydatku od dcpresji N105
Ll'fERATURA ZRÖDLOWA 1 UZUPELNJAJt\CA 545
Wydatck jcdnostkowy / (107 ,
SKOROWIDZ UZECZOWY . . . . . . . . . . 561
Doplyw do studni / 1408
Doplyw wody do otworu niezupelncgo / 410
Wydatck studni przy ruchu turbulcntnym / 412
Wydatck studni przy filtracji mieszancj / 414
Okreslcnic rodzaju filtracji /415
Doplyw nicustalony / 419
(Promien leja dcprcsyjncgo / .430 lllll
CZasi<;g dzialania studni / 433
Oznaczanie wsp61czynnika filtracji mctodq pr6bnego pompowania / 435
Oznaczanie wsp61czynnika filtracji metodq studni chlonnych / 440
Oznaczanie wsp6lczynnika filtracji na podstawie wzniosu zwierciadla wody / -445
Doplyw wody gruntowej do, rowu / 448
Mctoda wjclkiej studni / 449
Tcoria wzajemnego dzialania zespolu otwor6w studziennych / 451
Doplyw do uji;c z ograniczonego obszaru filtracji / 463

MODELOWANIE PROCESÖW FILTRAC.JI 467

Modelowanie fizyczne / 467
Modclowanic matematyczne / 468
Analizatory ciqgle / 468
Analizatory siatkowe / 470
Analizatory hydrauliczne / 472 /
Mctody numeryczne / 473

METODY GEOI<IZYCZNE W BADANIACJ-1 HYDROGEOLOGICZNYCH. 478

Wiadomosci wsti;pnc / 478
Sondowanie geoelektryczne / 480
Zdji;cie potencjalowe / 485
Metody gcofizyki wicrtniczej / 487
Mctody izotopowe / 492

ßlLANS WODNY . . . . . . . . . . . . . . . . . ................ . 497

R6wnanie bilansowe / 497
Udzial w6d podziemnych w bilansie wodnym / 498
r!
l

WSTE;;P

WODA W PRZYRODZIE I JEJ ROLA -i~

_,1„;

Woda nalezy do najwazniejszych substancji \\ yst'(puj11cych w przyroclzie. Jcj znaczenie

jcst niezwykle ro:lnorodne i niepor6wnywalnc z innvmi substancjami.
o Przyjmuje siQ, ze zycic organiczne na kuli ziemskiej w swej najpryrnitywniejszej
postaci skupienia drobin bialkowych powstalo w srodowisku wodnym. Zbiorowiska
wodne - oceany, morza, jeziora i rzeki - s11 srodowiskicm, w ktorym zyje i roz-
mnafa siQ ogromna liczba organizmow zwierzQcych i roslinnych.
o Woda jest tcz zasa<lniczym, a przy tym przewa.zaj11cym pod wzgli;;clem masy,
skladnikiem zywej komorki. GIOwnym bowiem tworzywem komorki jest plazma
stanowi11ca koloidalny roztwor cial bialkowych, tluszczowych i wirglowodanow. Z tcgo
powodu zawartosc wody w zywycl1 organizmach jcst bardzo dufa. W ciele czlowieka
jest jej 65 % calej masy ciala. Ciala kr~egowcow l11dowycl1 zawicraj11 60- 65 % wody,
ryb - 80%, niektorych meduz - 97% .. Rosliny lqdowe zawieraj11 jej 50-75%,
i
wodorosty - 95-99%.
o Przemiana materii, szczegolnie synteza bialka, ktora jcst istotn11 wlasciwosciq _,1
i podstaw11 zycia organicznego, bylaby nicmoZiiwa bez udzialu wody. Prawie wszystkie
proccsy fizjologicznc, chemicznc i fizykochemiczne zacbodzqce w zywym organizmie,
jak asymilacja: i dysymilacja, resorpcja, clyfuzja, osmoza i in., przebiegajq w wodnych
roztworach~ substancji organicznych i nieorganicznych. Woda spelnia r6wniez wielo-
rnkie inne czynnosci warunkuj11cc prawidlowc kr11zenie krwi - roznosi skla<lniki
odzywczc i hormony po calym organizmie, zabiera nicpotrzcbnc proclukty przemiany
materii, rcgulujc tempcratur'( ciala. MiQclzy organizmami zywymi i ich otoczeniem
zacboclzi nieustanna wymiana wocly. Na przyklad bilans wodny zdrowcgo czlowieka
wynosi okolo. 2,50-2,65 1 wocly przyjmowanej w ciqgu cloby w postaci napojow
i w potrnwach i tylez w rozny sposöb wydalancj.
o Woda jest wi'(c nieoclzownic potrzebna do zycia, a strata przcz organizm juz
okolo 1/5 ogolnej masy wocly powoduje smierc. C:dowiek, jcsli nie odnawia w swym

.. ·, :!l:!'tt!tl' 1
mC mrl•

2 WST~P
organizmie zapas6w wody przez picie, umiera po kilku l~1b kilkunastu dniach, nato-
miast bez pozywienia moze si<,; obejsc nawet przez 2-3 tygodnie.
o Rozw6j i tr·wanie zycia organicznego na Ziemi jest mozliwe dzi<,;ki przewafaj11cym
korzystnym warunkom klimatycznym, do czego w spos6b decydujqcy przyb.ynia si<,;
obecnosc pary wodnej w atmosferze i wielkich mas wodnych na powierzchni ziemi.
Para wodna zawarta w powietrzu pochlania bowiem w dzien cz1esc dlugich fal promie-
niowania slonecznego, w nocy zas dlugie fale promieniowania cieplnego wysylane
przez Ziemic,. Dzi<,;ki temu zlagodzone zostajit r6znice temperatur pomi<,;dzy dniem
i noc11, kt6re w przeciwnym razie bylyby nie do zniesienia dla zycia organiczne!Jo.
Dobroczynny wplyw klimatyczny wywierajit masy w6d oceanicznych i morskich,
a to dzi<,;ki temu ze woda ma wysokie cieplo wlasciwe i znaczne cieplo parowania.
Woda m6rz i ocean6w wchlania latem nadmiar ciepla dostarczanego przez wzmozone
promieniowanie sloneczne, zim<t zas oddaje nagromadzone cieplo otoczeniu.
o W procesach geologicznych i w geologicznym rozwoju skorupy ziemskiej woda
jest pierwszorz<,;dnym czynnikiem zar6wno pod wzgl<,;dem gcochcmicznym, jak
i mechanicznym.
Bardzo wazna rola wody zarysowuje Sill juz w procesach magmowych. W uplynnionym
stopie magmowym znajduj'l si<,; znaczne ilosci substancji lotnych w postaci par i gaz6w,
wsr6d kt6rych przewazv para wodna. Bier~ ona udzial jut w gl6wnym etapie krysta-
Iizacji magmy, wchodzi bowiem jak9-:ßö'cta krystalizacyjna w sklad krzemian6w
uwodnionych, np. biotytu. Gf6wny Jt'ttnak udzial wody zaznacza sill w koncowych
etapach krzepniycia magmy. W etapie pneumatolitycznym skladniki lotnc, a wsr6d
nich para wodna, uzyskuj11 przewag\l nad skladnikami nielotnymi, kt6re S<! w nich
jakby rozpylone. Dzi<,;ki olbrzymiej prQ:l:nosci, pary te przenikajq bardzo daleko
w skalne otoczenie, przy czym ochladzaj11c siQ wydziclaj11 szereg mineral6w zawieraji!-
cych cenne pierwiastki, jak wolfram, cyna, molibden, lit, bor, fluor itp. W etapie
hydrotermalnym para wodna skrapla siQ, tworz11c goqce roztwory wodne resztkowych
skladnik6w magmy. Roztwory te w<,;druj11c ku powierzclmi ziemi ochladzaj'l siQ
i w miar<,; postQpuj11cego spadku ich temperatury wydzielajq poszczeg6lne zespoly
mineral6w kruszcowych wchodz11cych nastQpnie w sklad nader urozmaicony~h
zyl hydrotermalnych. Powstajit w ten spos6b zloza kruszc6w srebra, zlota, olowiu,
cynku, antymonu, miedzi, niklu, kobaltu, arsenu, rt<,;ci. Opr6cz procesu wypadania
z gor11cych par roztwor6w poszczeg6lnych zwi'!zk6w chemicznych, wyst<,;puje r6wniez
proces metasomatozy pneumatolitycznej lub hydrotermalnej, tzn. r6:1:nych reakcji
wymiennych polcgaj11cyd1 na wypieraniu zc skal jednych mincralow i \~prowadzaniu
na ich miejsce innych. Tak na przyklad powstaly niekt6re zlo:la syderytu - przez
wyparcie kalcytu lub dolomitu ze skal w((glanowych.
Dominuj11c11 rol<,; odgrywa woda w procesach zachodzqcych w strefie wietrzenia rozci11ga-
jitcej si<,; na pograniczu litosfery i atmosfcry. Woda wnika w najdrobniejsze szczeliny
i pory skalne. Zamarzaj11c w nich i powi<,;kszajitc pi·zy tym sw11 obj<,;tosc dziala na skaly
mechanicznie, przyczyniaj11c si<,; do ich p<,;kania i rozpadu na bloki, odlamy, gruz
skalny lub na poszczeg6lne ziarna.
o Jeszcze bardziej radykalne jest chemiczne dzialanie wody, kt6re doprowadza do
zmiany pierwotnego skladu mineralnego wietrzejitcej skaly i powstawania wt6rnych
··~ tp:au:.a.: ::at11• \1
WODA W PRZYRODZIE 1 JE) ROLA 13
mincral6w wlasciwych dla strefy wictrzenia. Dzialanie to objawia siQ w postaci
hydratyzacji, czyli uwodnienia, polegaj11cego na przyl11czeniu si<,; jednej lub kilku
czitsteczek wody do mineralu bezwodnego lub. slabo uwodnionego. Powstaj11 w ten
spos6b mineraly uwodnione, np. tak bardzo charakterystyczny w strefie wletrzenia
limonit - wodorotlenek zelaza. Innii reakcj11, w kt6rej aktywnie uczestniczy woda,
jest hydroliza, czyli rozpad pod wplywcm wody pierwotnych mineral6w, przede
wszystldm glinokrzemian6w, na CZ\lSC zasadow11 i kwasowq. Reakcje hydrolizy majq
r6zn11 postac zale:lnie od skladu pierwotnego mineralu, ilosci drobin uczestnicz'lcej
wody, warunk6w klimatycznych i in. Do najcz<,;stszych proces6w nalezy kaolinizacja,
dzi((ki kt6rej z wietrzej11cych skaleni powstaj11 wt6rne mineraly ilaste, jak np. kaolinit,
charakterystyczny skladnik glin, il6w, lupk6w ilastych i margli.
o Woda dziala r6wniez na niekt6re mineraly rozpuszczaj'lco, przeprowadzaj11c je
w stan roztworu. Dzi<,;ki swej sklonnosci do migracji latwo staje sill ona nosicielem
r6znych pierwiastk6w chemicznych, kt6re przenosi z miejsca na miejsce, krq:lqc
w skalach.
Szczcg6lna rola wody jako czynnika transportujiicego wy~t\lpuje w wodach ply1111cych
-~·~
na powierzchni ziemi - w potokach i rzekach. Hose materii rozpuszczonej w wodach
rzecznych jest stosunkowo niewielka, ale przeciez w tym stanie wynosz11: rzeki z lqd6w
do m6rz okolo 2, 7 mld t materiahL rocznie. Znacznie wi\lcej, gdyz prawdopodobnie
. ponad 10 mld t rocznie, transportuj11: rzcki w stanie zawieszonym i w postaci rumo- -
III
wiska wleczonego po ·dnie. ·
o Scisle z transportem wodnym zwiqzana jest erozja rzeczna b\ld11:ca jego funkcj11:.
Eroduj11c w gl11b i w bok, rzeki rozcinajq wszelkie wzniesienia na powierzchni ziemi,
wyzyny, plaskowy:le i lancuchy g6rskie i dzillki temu procesowi wykonuj'l ogromn11
pracQ rzeföotw6rcz'l i degradujitc11.
o Jedynie drobny ulamek transportowanych rozdrobnionych materia16w skalnych
osadzaj11 rzeki na dnie swych dolin w postaci aluwi6w. Reszta znoszona jest do m6rz
i ocean6w, gdzie ustawicznie osadza si<,;, tworz'lc pot<,;zne zespoly osad6w, z kt6rych
powstajq skaly okruchowe. Oceany i morza Si! gl6wnym srodowiskiem sedymentacji
skal osadowych i przypuszczalnic co najmqiej 80 % tych skal reprezentowanych jest
przcz facje morskie. Powstaj11: tu obok skal okruchowych r6wniez osady chemoge-
niczne, jak s61 kamienna lub gips, oraz osady organogeniczne, jak ·r6wniez r62:nego
rodzaju wapienie, diatomity, spongiolity itd.
M6wi11c o gcologicinej roli w6d ocean6w i m6rz, nie mozna zapominac o abrazJi -
waznym zjawisku niszcz'!cego dzialania fal morskich na brzegi - i wszystkich wyni-
kaj11cych st11d procesach.
o 15,2 min km 2 powierzchni pokrywaj11 obecnie lodowce g6rskie i l11dolody.
Dawniejsze zlodowacenia, plejstocenskie i permskie, obejmowaly znacznie wi<,;ksze
obszary. Woda uwi<,;ziona w lodowcach wywiera powazny wplyw na powierzchnill
ziemi. Lodowce podczas swcgo ruclm rzeföi11: j11, zdzieraj11 z niej skruszony material
skalny, po czym topniej11:c osadzaj11 go w postaci utwor6w glacjalnych i fluwioglacjal-
nych. 0 potQdze tego proccsu moze swiadczyc plejstocei'1skie zlodowacenie na ziemiach
Polski, kt6re pozostawilo tu plaszcz osad6w polodowcowych osi'!gaj11cy miejscami
grubosc 2~0-300 m.

WST~P
ZNACZE:NIE WODY W GOSPODARCE CZLOWIEKA
Dia czlowieka, tak w jego zyciu codziennym, jak w gospodarce, w postiepic technicz-
nym i rozwoju kultury mate~·ialnej, woda stanowi element szczeg6hlej wagi.
Na najnizszym szczeblu rozwoju pierwotny czlowiek uzywal wody jako srodka zaspokaja-
jiicego pragnienie i podtrzymujiicego funkcjc zyciowe. Z biegiem czasu poznawal coraz
to inne wartosci wody. Dlatego tez rozw6j kultury i postQp technicz1~y lCJ.czyl siQ z coraz
szerszym wykorzystaniem zasob6w wody.
o W codziennym zyciu uzywamy wody do utrzymania czystosbi ciala, naczyii,
kt6rych uzywamy, pomieszczen, w kt6rych mieszkamy, przebywamy lub pracujemy.
W tym samym celu uzywamy wody do ·prania bielizny. Szczeg61nc znäczenic sanitarnc
ma woda w szpitalnictwie.
o WiQkszosc potraw przyrzCJ.dzanych do spozycia rozrabia siQ lub rozpuszcza w wo-
dzie albo gotuje siQ w wodzie, a to w tym celu, aby je uczynic latwiej strawnymi
i smaczniejszymi.
o Zapotrzebowanie ludnosci na wodQ do ce16w gospodarczo-bytowych zalezy od
wielu czynnikow, przede wszystkimjednak od poziomu cywilizacyjnego spoleczenstwa
i wyposazenia dom6w mieszkalnych w urz:idzenia wodoci:igowe i sanitarne. Srednio
wynosi ono na wsi 30- 50 l/d na · 1 inieszkanca, w miastach 90- 225 1.
o Bardzo duzych ilosci wody zuzywa hodowla zwierz11t domowych. Na ch6w koni
i bydla rogatego zuzywa siQ srednio 60 l/d na sztukQ, trzody chlewriej - odpowiednio
20 !, owiec i drobnego inwentarza - 6 1.
D W trosce o wychowanie fizyczne i tQZYZBQ ciala zaklada siQ osrodki sport6w wo-
dnych i buduje siQ baseny lub k:ipieliska. Ludzie pracuj:icy w mie8cie najchQtniej
spc,;dzajq wakacje w miejscowoseiach polozonych nad rzekQ, jeziorem lub morzem,
gdyz w wod_zie znajduj:i zywiol, 1'.tory wzmacnia ~rganizm, koi zmQczonc nerwy i na-
pawa swym piQknem.
o Powazne zastosowanie ma woda w lccznictwic. Zwykla gon1ca lub zimna woda
stosowana w postaci natrysk6w i tusz6w jest narzQdziem hydrotcrapii. Wody min~.­
ralne stosowane w kQpielach, w kuracji pitnej, do inhalacji i przeplukiwai'1 s:i podstaw!J:
lccznictwa zdrojowego r6znych chor6b.
Osiedla i miasta czlowiek zawsze najchQtniej zakladal nad rzekami. W rzccc widzial :lr6dlo
zaopatrzcnia w wodQ, a poza tym w wiclu przypadkach odgrywal tu rolQ czynnik
obronnosci i moZliwosci komunikacji wodncj. Drogi wodnc S!J: elementcm gospodar-
czym bardzo poz:idanym, gdyz transport wodny jest na og6l tml.szy niz jakikolwick
inny. W zwi:izku z tym rozwinc,;lo siQ budownictwo wodne - regi.1Iacja rzek, budowa
jaz6w, zap6r wodnych, zbiornik6w rctcncyjnych, kt6rych zadanicm jest stworzenie
i utrzymanie stale dogodnych wanmk6w zeglownosci rzck. Buduje siQ talci:e sztucznc
drogi wodne jako kanaly zeglowne,
o Mimo coraz bardziej rozwijaj11cej sie,; komunikacji samolotowcj, komunikacja
morska jeszcze dlugo bi;:dzic gl6wnym srodkiem trnnsportu mic,;dzy poszczcg6lnymi
kontynentami, zwlaszcza jesli chodzi o towary i przcjazdy masowc. W zwi;.izku z tym
jui. od starozytnych czas6w powstawaly nacl morzem miasta portowe, z kt6rych wielc
rozwinc,;lo sie,; w osrodki komunikacyjnc w skali swiatowej. Zwrocmy t~z uwagc,; i na to,
·.
ZNACZENIE WODY W GOSPODARCE CZtoWIEKA 15
ze w miastach tych rozwi1111I siQ charakterystyczny przemysl stoczniowy zwiigany
jak najscislcj z morzcm.
Wspominajiic o przcmyslc nie sposob pomin!J:c roli, jakii woda odgrywa w najrozmaitszych
jego galc,;ziac!~ w produkcji i w procesach technologicznych. Stosuje siQ jCJ. tam do roz-
puszczania, lugowania, oczyszczania, rozcie11czania, gotowania, chlodzehia, odparo-
wywania, krystalizowania, filtrowania, flotacji i wich1 innych zabieg6w. Woda jest
katalizatorem wielu reakcji chemicznych i bierze w nich udzial jako rcagent. Zuzycie
wody w pmzczegolnych ga!Qziach przcmyslu jcst barclzo r6:lne, zalezy od proces6w
produkcyjnych, aparatury, maszyn i innych urzf!dzen. Dia przykladu podamy, ze na
wyprodukowanie 1 kg papiern potrzeba 400- 800 1 wody, 1 kg cukru - 100 1, 1 he-
ktolitra piwa :-- 500 1, 1 t kauczuku syntetycznego - 80 1113 , 1 t kwasu siarkowego -
3
10 m , 1 t wl6kna syntetycznego :- 1000 m 3 , do rafinacji 1 t ropy naftowej - 15 111 3 ,
do wygarhowania 1 du:lej sk6ry - 2 111 3 itd. Zapotrzebowanic przemyslu na wodQ ro-
snie stale, nie tylko z powodu wzrostu produkcji, ale takzc dlatego, ze z postQpem te·
chnicznym powstaj11 nowe galQzie przcmyslu i nowe technologie wymagajqce wiQkszej
ilosci wody.
o Szerokie zastosowanie ma woda r6wniez w technice. Jcst ona substancjQ s!UZCJ.CCJ.
do wytwarzania energii mcchaniczncj przez maszyny i turbiny· parowe, jest przenosni-
Idem ciepla stosowanym w ogrzcwaniu grzejnikami parowymi i wodnymi; przenosni-
kicm cisnicnia w prasach hydraulicznych. W technice przcciwpofarowcj, mimo wy-
nalezicnia nowych srodk6w, woda pozostaje nadal gtüwnym srodkiem zwalczania
ognia. Strumien wody pod silnym cisnieniem ma szerokie zastosowanie w hydro-
mechanizacji rob6t ziemnycli. Na tej zasadzie sluzy ona do rozmywania grunt6w,
do eksploatacji z!oz rozsypiskowych, a takze do usuwania kamienia kotlowego
ze scian kot16.w (plukanic kotl6w). Mctod!J: hydromechaniczn!); wykonuje SiQ obecnic
takze nasypy,: lawy, zapory zicmne i inne podobne obickty.
o Pob6r i z~zycie wody do r6znych ce16w w skali swiatowej jest rzQdu setck kil~~
metr6w szcsciennych rocznic. W Polsee pobranq i zuzyto w 1975 r. 12,8 km 3 wody,
a przewidujc siQ na 1990 r. 29,9 (M. Ciechanowski, 1978).
Olbrzymie zasoby energii zuwarte S!J: w wodzie plyniicej. Zasoby te odznaczajQ sie,; charakte-
rystyczn:.i ccchQ - jezeli nie bc,;d:.i wykorzystane na drodzc rzeki odjej zr6dcl do ujscia,
bi;:dii bczpowrotnie straconc. Natomiast wykorzystywane, praktycznie nie wyczerpuj:.i
siQ, lecz odnawiaj!J:, ponicwaz rzeka - przynajmnicj w skali pokolen Iudzkich - trwa
i stalc nicsie pewn!J: srcdniq masQ wocly. Istnieje tu zasadnicza r6znica w por6wnaniu
z takimi energetycznymi surowcami mineralnymi, jak ropa naftowa i wQgicl, kt6rych
zasoby nie S!J: odnawialne i raz wykorzystane wyczerpuj!J: siQ bezpowrotnic. Fakt ten
prowadzi do wniosku, i.e b:irdziej celowe i ekonomiczne jest produkowanie cncrgii
z zasob6w tkwiQcych w wodach plyn!);cych niz w surowcach mineralnych. Chodzi tu
gl6wnic o energic,; elektryczn:.i, kt6rej zapotrzebowanie w obecnych czasach rosnie
bardzo szybko. Nie tez dziwncgo, ze plyn:.iq wodQ nazwano „bialym wQglem"
i w niespotykanej dotQd skali budujc siQ elektrownie wodne.
Najwic,;kszym uzytkownikicm wody jcst swiat roslinny, a wiQC z gospodarczego punktu
widzenia rolnictwo i lcsnictwo. Podkreslilismy poprzcdnio, :le do podtrzymania
zyciowych funkcji organizm6w niezbQdnajest woda. Rosliny nasienne pobicrajQ wodQ
1
WSTf.J'
z gleby za posrednictwem korzeni zaopatrzonych we wlo8niki. Dzieje sit< to na zasadzie
osmozy, gdyz blona kom6rkowa wlofoika jest polprzepuszczaln'I: blom! osmotyczn'I:
sok komorkowy wlofoika zas jest roztworem znacznie silniej stt<tonym niz glebow;
roztwor soli mineralnych. Dzit<ki roznicy cifoien osmotycznych powstaje we wlosni-
kach duta sila SSC!:ca umozliwiajqca pobor wody z gleby. System korzeniowy roslin
jest ogromnie rozbudowany. Obliczono, te w pojedynezej roSlinie zyta li!CZna dlugosc
korzeni i wszystkich wlofoik6w przekracza 10 000 m, a ich zbiorcza powierzchnia
ponad 400 m 2 • W wyniku pareia korzeniowego i cisnienia osmotyc:;;,nego pobrana
przez korzen woda wraz z rozpuszczonymi w niej solami mineralnymi zostaje dopro-
wadzona do lodyg, lisci, kwiatow i owoeow, a wit<c do wszystkieh komorek rosliny.
W czasie tej wt<drowki kom6rki pobieraj'I: z wody potrzebne im sole mineralne. Zuzyta
woda zostaje wyparowana do przestwor6w mit<dzykomorkowych, ski1d uehodzi przez
szparki i przetchlinki do atmosfery. Proees ten nazywa sit< transpiracj'I:. Ubytek wody
transpirowany w powietrze zostaje wyrownany przez pob6r wody z gleby. W przy-
padku gdy korzen nie moze z powodu braku wody spelnic tcgo zadania, zostaje
zachwiana rownowaga wodna rosliny, proeesy zyciowe ustajll, roslina wi~dnie j ginie.
· Obliczono, ze w suche gor'l:ee dni l ha Jasu bukowego transpiruje do 20 000 1 wody,
l ha lasu swierkowego w naszym klimacie zuzywa 3000 m 3 rocznie, produkcja I t
ziemniak6wwymaga zuzycia 200-300 m 3 wody, 1 t zyta - 400-500 111 3 • W zwiqzku
z t11 doniosl'I: rolii wody dla gospodarki rolnej i lefoej czlowiek stara sitJ w spos6b
swiadomy i celowy regulowac zasoby wody w glebie przez nawadnianie teren6w
suehych, stepowych lub p6lpustynnych.lub przez osuszanie odpowicdnim drenafom
teren6w zbyt mokrych, jak bagna i mokradla.
Wymienilismy szereg korzysei wynikaj'l:cyeh z istnienia wody na globic ziemskim. Nie
mozna jednak zap~.!Jlinac i o tym, ze woda niesie z sob'I: wiele zla, stajqe sit< w okreslo-
nych, warunkaclr/wrogiem czlowicka. .
o Spienione, dziko plyn'l:ce rzeki podu1ywaj'I: brzegi, znosZ'l:C pola uprawne i zagra-
:lajqe budowlorn. Przy katastrofalnie wysokich stanach w6d w rzeJrnch wyst~puj'I:
powodzie niszczq,ce plony, mosty, drogi konmnikaeyjne, pojedynczc domy lub cale
osiedla, dobytek ludzki, a nierzadko pochlaniaj11 tez zycie ludzkie. Pale sztorrnowe
· niszczq, brzcgi morskic i urzq,dzenia portowe. Ulewne deszcze powoduji! erozjt< gleb,
a w skrajnych przypadkach zarnieniajii: powierzchnit< zicmi w nieurodzajne, rnartwe
pustkowia. Wody podziemnc towarzyszq,ce zlozorn surowc6w mineralnych Sl! zywio-
lem stalc zagra:laj'l:eym kopalniom i zyciu g6rnik6w, czt<sto powodujq, katastrofy.
Plytkie wody gruntowe mogii zawadniac fundamenty budynk6w. Wody zawierajq,ce
w swym skladzie substancje lpvasne lub zasadowc, dwutlenck wtJgla albo siarkowodor,
jak r6wniez nadmierne ilosci siarczan6w lub chlork6w dzialajq, agresywnie na elementy
buqowli, rurociqgi i inne tego todzaju urzlJ.d2'enia.
o Z tym wszystkim czlowiek ustawieznie walczy, starajlJ.c sit< ujarzmic i podporzC1:<l-
kowac sobie zywiol wodny i zmusic go do praey dla swego dobra. W walce tej 11czest-
niczy nauka za posrednictwem wielu swych dzicdzin przyrodniczych i teclmieznych. ·
Woda na rowni z powictrzem i gleblJ. stanowi istotny skladnik naturalnego srodowiska,
w kt6rym zyje czlowiek. Spelnia w nim rolt< zyciowq,, lctorcj znaezenie stale wzrasta.
Jest suroweem niezbt<dnym i niezastq,pionym, wymaga przeto raejonalncj gospodarki
WODY ATMOSFERYCZNE, POWIERZCHNIOWE. I PODZIEMNE 17
i oehrony. Problem wody staje sit< eoraz bardziej krytyczny w wielu regionach swiata,
nie tylko suehyeh, ale tak.:l:e w krajach gospcdarezo rozwinit<tych, w ktorych zasoby
wodne sii: wprawdzie stosunkowo duze, ale gdzie wystt<puje nadmierne Iub wrt<ez
katastrofalne zanieezyszczenie wod przez scieki przemyslowe.
o Problematyka racjonalncgo gospodarowenia wcdi1 jest juz dzis przcdmiotem
specjalncj galt<zi nauki zwanej gospodarkq wodnq. Podstawowyn:i zadaniem gospodarki
wodnej jest wcdlug A. Tusz1<:i (1967) swiadome i eelowe porzq,dkowanie spraw wod-
nyeh na terenic kraju przez planowe rcgulowanic stosunk6w mit<dzy zasobami wody
a jej zapotrzebowanicm i uzytkowanicm, 'ochrona wody przed zanieczyszezeniem
i wyczerpywaniem sit< jej zasob6w, a tak:l:e oehrona srodowiska przed szkodliwyrn
dzialaniem wody. W wielu przypadkach problcmatyka gospodarki wodnej wykraeza
poza graniee paiistwa i staje sit< problematykii miccdzynarodowlJ..
o Jako nauka, gospodarka wodna rozwija si~ szybko. W Polsee istnicje naukowo-
·badawezy Instytut Metcorologii i Gospodarki Wodnej, mamy takze naukowe zaklady
gospoclarki wodnej na wyzszych uezelniaeh.
o GospodarkfJ wodm1 nalezy interprctowac tak:l:e jako fonr.~ gospodarowania wodii.
przcz powolane do tcgo wladze administracyj1:e. Prawnc przepi&y gospcd.arowania ~·
___ j
wodlJ. majii:juz wicloletni<1 tradycjt<. W Polsee dawne przcpisy, wydane w roku 1922 r.,
nie odpowiadaly juz nowym stosunkom spoleezno-gospodarczyrn i politycznym ~·
··.:
zaistnialym po wojnic. Obeenie obowiqzuje nowe prawo wodne wprowadzone przez
Sejin PRL ustawlJ. z dnia 24 paidziernika 1974 r. (Dz. U. 1974 r. nr 38).
o Aktualnie eentralnym organem administracji wodnejjest w Polsee Ministcrstwo
Rolnietwa. W urzccdach wojew6dzkich zn~Jc!ujii sit< tercnowe organa tej administracji.
WODY ATMOSFERYCZNE, POWIERZCHNIOWE 1 PODZIEMNE
Na globic ziemskim wystccpujq, wody atmosferyezne, powicrzclmiowe i podziemne.
Woda w atmosferze znajdujc si~ przede wszystkim w postaei gazowej. Zawartosc jej jest
zmienna i zaleznie od lokalnyeh warunk6w klimatyeznyeh waha sit< w granieach
0-4% wag. Og6lcm w calej atmosferze szaeuje si~ zawartosc wcdy na 0,001 % wag.
Weda w atmosferze wyst~puje przejsciowo r6wnicz w postaci kroplisto-cieklej jako
mgla, ehmury, deszcze lub rosa, a takte w postaci stalej jako grad, szron, okisc Iub
sadi. Wody atmosferyczne s11 przcdmiotem badan hydrometeorologii.
Do wod powierzclmiowyclz nalezq, wcdy wystt<pujlJ.ee bezposrcdnio na powierzclmi skorupy
zicmskiej. Najwi~kszc zbiorowiska wodne tworzii oeeany i morza. Do.wod powicrzch-
niowych zaliczamy takte wody lqdowe stojq,cc (w jeziorach i stawach) oraz plynqee
(w strumieniach, potokaeh i rzckach). Wszystkic wody pow_ier~ehniowe ~worzi!.l~9~nif
czt<SC skladowrt globu ziemskicgo zwanii lzydrosferq. Woc!y morz i ocean6w sianowiii
eiekht otoezkfJ ziem.skri, pokrywaj~~~--11It;;:6-Wnolnfornic 70,9 % powierzehni kuli
ziemskicj, osi!lgajq,c srcc!niq, grubosc 3690 m. Na lqdach hydrosfera tworzy siec
wodm1 mnicj lub wi«cej gtJstq. Swoistii: odmiant< wody na powicrzehni ziemi tworzy jej
' faza stafa. Nalez11 tu snicgi i lody zjawiajq,ee sii< przejsciowo w okresach zimowych lub
sniegi WiCCZllC, Jodowee i Jq,dolody wyslt<plljqee W wysokich gorach j W kJimaeie
arktyqnym bardzicj trwalc. T« postac wody na powierzchni zicmi nazywamy krio-
2 Hydrogaologia

18 WST~P
sferq. _Wodami powierzchniowymi zajmuje siQ szereg nauk, jak oceanologia (o .
.
morze) , /1111110 · ( Jez10ra
l ogw · · ) , potamo /ogia ( rzeki) kriologia (8nieg Iod) gl . · ccan, .
• , , aqo /ogw
(Iod 0 W e;e) • . o We wskazanym sensie nauk{: o wodach podziemnych moi.crny zatem traktowac
Do w6d podziemnych zaliczamy w>zystkie tc wody, ktore znajduj<J: siQ pod IJowicrz 1 ·
. . l . . .. . . . . c 1l11Q:
z1em1, wype maJIJ:c prozmc 1 szczelmy w skalach. Stanoww„t one }Jrzccln1 iot ba~ cl·tl.111a·
hydrogeologii.
HYDROGEOLOGIA A GEOLOGIA
Najo~olniej mozemy zdefiniow~c hydrogeologiQ jak? naukQ__ o wodach podzicmnych.
Termm
. ten p:iwstal
. z zespolema slowa geologia z pl·iedfostkiem hydro- , ktory- po :· -
cliodz1 z greck1ego hydor - woda. Wynika z tego, ~c hydrogeologia nalezy do rodziny
nauk o Ziemi i jest jednq z galf,)zi geologii. · kt6ra bada zjawiska i prawa kr!};zcnia wody w przyrodzie. Pokrcwiefatwo to wynika
Sroclov:'iski~m, w ktory'.n wys~Qpuje woda ?od~iemna, sq zawszc utwory skalnc roznego
w1eku I pochodzema, o roznym skladz1e m1neralny111, strukturze, tcksturze, tektonice
itd. ~ez. wqtpienia srodowisko geologiczne, tak bardzo roznorodnc, musi wywicrac
domtnUJi!CY wplyw na wody podziemne, na ich sklad chemiczny, wlasnosci fizyczne
na ich dynamikQ, rozprzestrzenienie itp.
o . Z ~rugiej strony r6wniez i wody podziemne wplywajq na srodowisko geologicznc.
D~talaJq .one rozpuszczaji1co na wicle mineral6w, powodujii r6i.ne proccsy geochc-
m~czne, Jak hydratacjQ i hydrolizQ, przyczyniajq siQ do powstawania hydrokoloicl6w
mmeralnycb,._c~Qsto zmieniajq strukturalne WÜJ:zania pomiQ<lzy czqstkami mineralnymi
w skalach, wplywajq na wlasnosci mechaniczne skal, wywierajq cisnienic dynamiczne
powodujq powstawanie r6znych zjawisk fizyczno-geologicznych itd.
D Mozna .zatem twi.erdzic, .ze.istnieje scisla wsp6lzaleznos6 i wsp6lclzialanie miQdzy
wodq podz1emnq_ a srodow1sk1em geologicznym, w kt6rym ona przebywa, wsp61-
zalezno~6 okreslona ~rawami. fizyki, fizykochemii, chemii i geologii. Wynika z tcgo,
i.e badaJIJ:c wody podziemne me mozemy rozpatrywac ich w oderwaniu od srodowiska,
w kt6rym one wystQpujiJ:, lecz przeciwnie - konieczne jest ujmowanie stosunkow
hydrogeologicznych zawsze na tle caloksztaltu stosunkow geologicznych.
Nalezy zwr6cic dalej uwagQ na jeszcze jednq waznq okolicznosc. z w6d p 3 dziemnych
ludzkosc korzysta od najdawniejszych czas6w. Ujmuje je, eksploatuje i uzytkuje na
c?raz szersztt skalQ. Pierwotnie korz} srano tylko z w6d wyplywajqcych na powierzch-
ll!Q w zrodlach. P6:lniej nauczono siQ ujmowac wody podziemne za pomoq studni
kopanych, galerii, wreszcie ·gl'"bokich otwor6w wierconych. Znamy dzis ujQcia, kt6re
dostarczajq dla miast wody w ilosci kilkudziesiQciu Iub kilkusCt tysiQcy metrow sze-
sciennych na <lob<.?. Musimy wiQC uznac wodQ podziemnq takze jako roclzaj surowca
mineraln~go: P?dobnie jak surowcem mineralnym jest na przylda<l ropa naftowa.
Is~otnq rozt11qJest tu fakt, ze zloi.a wodne - w przeciwstawieniu do innych surowc6w
mmeralnych - sq w wiQkszosci przypadk6w oclnawialne.
D fstni~:jil: z'.·esztq Wody podziemne 0 tak znacznej zawartosci rozpuszczonych W nich
su~stanCJI m1neralnych, ze po odpowiedniej przer6bce technologicznej mogf} byc
z mch uzy~kane cenne produkty przemys!owe. W tych przypadkach wody podziemne
sq rzeczywtstym surowcem mineralnym. Przykladem mogq byc solanki w Ciechocinku,
1\l
ZAKRES BADAN HYDROGEOLOG/CZNYCH 19
z kt6rych w oryginalnym systcmie t<;;zni i warzelni otrzymuje sit;; so! jadalnlJ: oraz lug
i szlam solny, stosowanc jako srodek lcczniczy.
taki.e jako jeden z dzial6w geologii surowcowej.
Sq. przypadki, i.c woda podzicmna srnje siQ w pcwnych okolicznosciach niepoi!!danym
lub szkodliwym elementem. W kopalnictwie podzicmnym, c:ZQsto taki.e odkrywko-
wym, w kopalnictwie naftowym,. w budownictwie tunclowym, drogowym, hydro-
tcchnicznym, przernyslowym, urbanistycznym bardzo czQsto stajemy przed zagacl-
nicniem usuwania doplywu wody podzicmnej lub zabezpieczenia siQ przed jej szkodli-
w11 dzialalnoscilJ:. Zagadnienia tcgo rodzaju rowniez nie mog11 byc rozwi!};zywane bez
dokladnego rozpoznania stosunk6w geologicznych.
Naukq., z kt6rq hydrogeologia ma bardzo scisle stosunki pokrewie1'istwa jest lzydrologia,
z fal(tu, ze znaczna cz<,?sc wod podzicnmych biorq,c udzial w icrazeniu wiqze siQ
w pewien sposob z wodami powierzchniowymi. Z tego powodu niekt6rzy badacze
uzywajq_ zamiast nazwy hyclrogcologia terminu geohydrologia lub hydrologia wod
podzicmnych.
'
ZAKRES BADAN HYDROGEOLOGICZNYCH
Badania hydrogcologiczne obejmujq. bardzo wicle zagadnie11, kt6re dalyby siQ upo- 'm
rz[[dkowac mniej wi<,?ccj nast<,?pUj[[co:
1. Geneza wod podzienmyclz obcj111uje zagadnienia ich pcc11cdzcnia. Moina pod tym
' wzglQdcm rozrM.nic wody infiltracyjnc, . kondenrncyjne, Il'.agmatyczne, metamorfi-
cznc i rcliktowc. Najwi{:kszc znaczenie majlJ: - przynajmnicj w przypowie1:zc1111iowej
strefie skorupy ziemskicj - wody pocbodz[[ce z infiltrncji opad6w atmosferycznych,
wod rzecznych, jeziornych i morskicb. Spotykajq_c najczQsciej wody infiltracyjnc, hy-
drogeol<?gia w badaniu ich genezy musi szeroko uwzgl<,?dniac rowniez zjawiska mc-
teorologiczne, rc:lim klimatyczny ora;. hydrologiQ w6d powierzchniowych.
2. Kazda woda podzicmna ma pewne okreslone wlasno§ci fizyczne, jak temperntura,
barwa, smak, zapach, przezroczystosc, przewodnictwo elektryczne, a niekiedy rado-
czynnosc. Wlasnosci te zalczq od srodowiska geologicznego, w kt6rym badana woda
wystQpuje, od g!Qbokosci jej wyst<,?powania i od pochodzenia.
3. Na szercg wlasnosci fizycznych wody podziemnej bardzo duzy wplyw ma takze jcj
sklad chemicz11y. Nie ma w przyroclzie wody cieldej, ktora by byl;i chonicznie czysta.
Spotykamy w niej rozpuszczonc w 16znym stopniu gazy, jak dwutlenek WQgla, tlen,
siarkowocl6r i in., oraz rozne sole mineralne, przede wszystkim WQglany wapnia i ma-
gnczu, ktore nadaj!} jcj cecht;; mnicjszcj lub wiQkszcj twan!osci, siarczany, azotany,
chlorki, zwi!}zki zclaza, manganu i in. Wystt;;pUjq rowniez w wodach podziemnych
zawiesiny koloidalnc, zarowno pochodzcnia mineralncgo, np. fosforowc, glinowe,
zclazowe, krzcmionkowe, jak tci. pochodzenia organicznego - r6zne zwiqzki humi-
nowe, bialkowe itp. Wody znajduj:1ce siQ blisko powierzchni ziemi bardzo czQsto
zanieczyszczonc' sii mikroorganizma111i, wsr6d ktorych mogq byc bal<terie choro-
botworcze.
2'
20 WSTE;P
o W!asnosci fizyczne, przede wszystkim zas skfad chemiczny wody, decydujq 0
jakosci, co ma istotne znaczenie w tym przypadku, gdy chcemy wykorzystac jit do
zaopatrzenia miast, zaldad6w przemyslowych, kotl6w parowych, parowoz6w itp.
Sklad chemiczny wody czc;:sto moi:e miec szkodliwy wplyw na fundamenty budowfl
ini:ynierskich, me. moze w1c;:c byc pomini„ty w geologiczno-inzynic~skiej ocenie srodo-
wiska ge:ilogicznego. Jakosc wody ui:ywanej do rM:nych cel6w okreslaj'! rygorystycz-
nie odpowiednie normy. Z tego powodu sklad chemiczny w6d podiienmychjest bardzo
wai:nym elementcm charakterystyki stosunk6w hydrogeologicznych.
4. Kazde skupisko wody podziemnej wysti;:puje w jakims utworzc skalnym, kr6ry w tym
przypadku nazywamy wodono$nym. Nie kaZda jednak skala moi:~ byc wodonosna.
Miarodajnymi czynnikaim zasobno5ci wodnej sii porowatosc, szczclinowatosc, skra-
sowienie, przepuszczalnosc skal 1 inne wlasnosci, kt6rc moi:emy nazwac wlas110J'ciamL.
!zydrogeologicznymi skal. One warunkujq m.in. ilosc w6d podziemnych w utworaclv
wodono$nych i z tego powodu nalezit do zakresu badan hydrogeologicznych.
5. Spos6b wyst~powania w6d podziemnych uzalezniony jest od tektoniki i facji utwcir6w
skalnych. Pos·lczeg6lne utwory wodonofoe pozostaj'! zawsze w jaldms stosunku
tektonicznym do ocaczaj'!cych warstw i innych utwor6w skalnych. Nie jest rzecz'!
ob:ij„tnq, czy okreslony utw6r wodono$ny wyst„puje w warunkach antyklinalnych,
czy synklinalnych, czy le'zy on poziomo lub zapada, czy znajduje siQ w strefie spokojnej,
czy tektonicznie zdyslokowanej, czy jest on wobec warstw nieprzepuszczalnych
u!ozony zgodnie lub niezgodnie itp. Podobne znaczenie ma tez fäcja,,gdyz cechy cha-
rakterystyczne w6d podziemnych wystQpuj'!cych w r6tnych facjach geologicznych Sq
przewaznie r6zne. · okreslony jest przez stosunek zachodzqcy miQdZ)I ilosci11: wod drenowanych z danego
6. · Wody podziemne, zwlaszcza wystQpUj'!ce bliZej powierzchni ziemi, znajdujq sie;:
przewaznie w cilrnlym ruchu, przemieszczajqc siQ z miejsca na miejsce, nieraz na
odleglosc setek kilometr6w. Wody bardzo glQbo~ie, nie maj'!c powiigania z powierzch-
ni'! ziemi, pozostaj11: czQsto w calkowitej stagnacji. Caloksztalt bardzo skompliko-
wanych zjawisk ruchu w6d podziemnych mozemy nazwac ich hydrodynamikq. Hydro-
geologia bada i okrdla prawa rz11:dziice ruchem w6d podziemnych w r6znych srodo-
wiskach skalnych i w r6.:l:nych warunkach. Z podstawowych praw podziemnej hydro-
dynamiki wyprowadza siQ wzory, za pomocq kt6rych oblicza sie;: stosunki ilosciowe
i objQtosciowe, jak prQ<lkosc ruchu, jednostkowe przeplywy, wydajnosc, pojemnosc
wodonosca jtp. Prawa te pozwalaj'!. takze na przewidywanie, jak bQdzie siQ ksztalto-
wac zwierciadlo w6d przy okrdlonych zalozeniach, co ma szczeg6lne znaczenie
w projektowaniu inwestycji hydrotechnicznych, dla g6rnictwa, lefoictwa, rolnictwa ·
i innych galc;:zi gospodarki. . lub obnizenie ich wydatku, w innych zas przypadkach - zabagnienie lub nawet
7. W swej WQ<lr6wce wody poziemne trafiajq, na powierzchniQ ziemi wyplywajq,c tu
pod postaciq :lr6del. Hydrogeologia bada bardzo starannie ir6dla, gdyz dajq one
cenne wskaz6wki o wodonofoosci terenu i warunkach jego drenowania. Wyr6znia si~
przy tym szereg typ6w ir6del zaleznych od fizycznych i geologicznych warunk6w
wyplywu wody oraz od jej temperatury i skladu chemicznego itp. Dzial hydrogeologii
zajmuji!CY siQ badaniem zr6del nazywamy kreno/ogiq (z greckiego krene - :fr6dlo).
8. Niekt6re wody podziemne wykazujq, w swym skladzie tak znaczne stQ:lenie rozpuszczo-
nych substancji mineralnych, ic wydzielamy je w osobny roclzaj i nazywamy woclami
ZAKRES BADAN HYDROGEOLOGICZNYCH 21
mineralnymi. Wody mineralne stai~owiti osobny i dosc specjalny dzial hydrogeologii.
Znajdujq, one coraz szersze zastosowanie w lecznictwie wielu schorzen, w tym r6wniez
szeregu chor6b zawodowych. Wynika stqd duze znaczenie spoleczne hydrogeologicz-
nych badan w6d mineralnych. W niekt6rych przypadkach dokladne rozpoznanie
w6d mineralnych posluzyc moze za podstawQ.do wysnucia waznych wniosk6w dotycz'!-
cych wglQbnej budowy gcologicznej, zasiQgu charaktcrystycznych utwor6w skalnych
w podziemiu lub struktur tektonicznych.
9. Wielka r6:1:norcidnosc warunk6w wystQpowania w6d podziemnych stawia przed
hydrogeologü1 wazne, lecz trudne zadanie opracowania ich JednoznaczneJ, naturalnej
. systematyki. Problem ten nie jcst do tej pory zadowalajqco rozwiqzany. Istnieje wiele
klasyfikacji zaleznie ocl kryteri6w systematycznych przyjmowanych przez poszcze-
g6lnych badaczy.
IO. Wody podzie1nne sq szeroko wykorzystywane do zaopatrzenia ludnosci i priemyslu.
Jest rzeczq oczywistq, .:l:e nie mozna ich eksploatowac bez nalezytego rozpoznania
ilosci i jakosci wody, kt6rti zamierza siQ czerpac. Najprostsze zasady ekonomicznej
-
gospodarki wodami podziemnymi wymagajq kazdorazowo ilosciowego i jakoscio-
wego usta!enia zasob6w wody wystQpujqcych w okreslonych utworach wodonofoych
i p~zostajq,cych do dyspozycji czlowieka. Ze wzglQdu na to, ze w wiQkszosci przypad-
\~
k6w chodzi o ciecz bQ<lqcq stale w i uchu, hydrogeologia musi do klasyfikacji i obli-
czania zasob6w stosowac zupelnie inne zasady i metody niz te, kt6re Sq przyjQte do -
llll
obliczania zasob6w kopalin stalych, a nawet cieklych typu ropy naftowej.
11. W warunkach naturalnych usrnla siQ w przyrodzie bilans w6d podziem11ych, kt6ry
wodonosca a ilosciq, kt6ra go zasila. Bilans ten jest czQsci11: og6Inego bilansu wodnego
istniejq,cego na okreslonym terytorium. Zalezy on od htcznego wplywu takich czyn-
nik6w, jak wysokosc opad6w atmosferycznych, warunki infiltracji, temperatura po-
wietrza, jego wilgotnosc, parowanie na powierzchni ziemi i w gruncie, szata roslinna
i okresy jej wcgetacji, stosunki geomorfologiczne, hydrologiczne, geologiczne i in.
Zagadnienie bilansu wiqze siQ nierozerwalnie z dynamikq w6d podziemnych. Ma ono
nie tylko' znaczenie teoretyczne, ale r6wniez i praktyczne. Gdy czlowiek w jakikolwiek
spos6b wlq,czy si~ w dany odcinek powszechnego krq,zenia wody w przyrodzie - na
przyklad buduj'!C eksploatacyjne ujQcie wodne - z tq chwil'! staje siQ nowym czynni-
lciem wpiywajqcym na ksztaltowanie siQ bilansu. Latwo przy tym moi:na zachwiac
r6'1'nowagQ naturalnq w spos6b przynoszqcy szkody, jak niepozq,dane obnizenie
zwierciadla w6d gruntowych, przesuszenie lqL- Iub Ias6w, utratQ wody w studniach
zatopienie terenu. Obliczanie bilansu w6d podziemnych ma wiQc doniosle znaczene
dla planowej gospodarki wodnej ka:i:dego kraju. ·
12. Wody w swej dlugiej WQ<lr6wce podziemnej mogq, niejednokrotnie przemieszczac sie;:
z jednego srodowiska geologicznego do innego. Poniewaz zas kazde srodowisko ma
swoje indywidualne cechy, przeto wywiera ono swoisty wplyw na znajdujq,ce sie;:
w nim wody, odmienny niz srodowisko siisicdnie. W ten spos6b wody podziemne
podczas wQdr6wki mogq, zmieniac sw6j ustr6j, na kt6ry skladaj<} siQ w!asnofoi fizyczne,
temperaturn, sklad chemiczny, stosunki dynamiczne, objQto5ciowe, ilo5ciowe itp.
22 WSTF..P ZAKRES BADAN HYDROGEOL~G/CZNYCH 23

Na ustroj wod podzicnmych i jcgo zmiany wplywajlJ: nie tylko okrcslonc Wqrunki
naturalne, alc r6wniez i dzialalnosc czlowicka, jak eksploatacja w6d, budowle wodne ,
szczcg6lnie pfr;ltrZf!:CC, melioracja, irygacja i in. Zadaniem hydrogeologii jest ustaleni;
kazdorazowo ustroju w6d, rejestrowanie jego zmian, a w przypadku projektowania
okreslonych budowli inzynierskich przewidywanie ich wplywu na ustr6j.
13. Wiadomo, zc budowa gcologiczna r6.Znych krajow ccchujc siie na og6l wielkf!: r6z-
norodnoscif!:. Nalczy wiiec oczcldwac, ie i stosunki hydrogeologicznc bt<df!: bardzo,
r6znorodne i zmiennc przcstrzennie, tym bardzicj, ze zalczlJ: one takze !Je! warunk6w
geomorfologicznych, l1ydrograficznych i metcorologiczno-klimatycznych. Na pcwno
inaczej bQd1J: ukladac siie stosunki hydrogeologiczne np. na obszarze wapiennym
Wyzyny Krakowsko-Cziestochowskiej, inaczej w Karpatach fliszowych, jeszczc inaczcj
w strefie baltyckich morcn czolowych itd. Kazdy bowicm z tych region6w ma zupelnie
swoistc cechy geologicznc i gcomorfologiczne, a takze hydrograficznc i klimatyczne.
Ale nawet i w obriebie jednego regionu geologicznego mozemy oczckiwac znaczncgo
zr6znicowania stosunkow hydrogcologicznych. Znaj'!c chocby pobieznic Karpaty
i rnctody sporziidzania zdjircia i wykonywania mapy hydrogeologicznej, czyli karto-
grafia lzydrogeo/pgiczna musi zatem takze wchoclzis, w zakres problematyki hydro-
geologii. :
17. Zasada racjonalncgo i ekonomicznego gospodarowania wod<! podziemnq, prawidlo-
wego projektowania jej ujirc eksploatacyjnych, projektöwanie wszelkiol1 inwestycji
hydrotechnicznych, budowlanych, ur1lanistycznych, komunikacyjnych, g6rniczych
i innych, w kt6rych ma si<;; do czynienia z wod:i, podziemn1} - wymagaj:i, sporz<!dzania
dokumelitacji hy;lrogeologicznych. Pod pojirciem tym nalezy rozumiec ujiete pogl:i,dowo
j przcdstawione za p01110Cf!: dokumentoW wyniki badai} nad rozpoznaniem StOSllllkOW
hydrogeologicznych w scisle okreslonych celach praktycznych. w sklacl dokumcntacji
wchodzi material analityczny, jego opracowanie w formie tekstowej i graficznej oraz
odpowiednic wnioski. Spos6b opracowania dokumentacji hydrogeologicznych i tryb
ich zatwierclzania normowany jest w Polsee odpowiednimi zarzfJ:dzeniami prezesa
Ccntralnego Urzirclu Geologii.
Przedstawione zestawienie daje pojiecie o szerokim zakresie tematyki hydrogeologicznej.
Mozemy wiQc rozszerzaj'!c defihicj'" hydrogeologii okre8lic jll jako nauk~ o wodach

-·
fliszowe, mozemy spodziewac SiQ roznych stosunkow W dolinach rzek, na grzbietach
lub zboczach pasm gorskich, w strefach antyklin, synklin itd. Sprawami tymi zajmuje podziemnych, ich pochodzeniu, wlasno.§ciach, rozprzestrzenieniu i warwzkach wyst~po­ --1
siQ lzydrogeologia regionalna. Zbiera ona wszystkie dane o stosunkach wodnych
okreslonego rcgion~ Jub n1iiiejszej jcdnostki terytorialnej i poprzez ich szczcg61owf!:
wa11ia - w zwiqzku z budowq geologicznq.
\~
analizQ dochodzi do pcwncj syntczy hydrogcologicznej, w kt6rej sldacl powinny wejsc
III
wszystkie elementy poprzcdnio omowione. W miarie jak poglirbia siQ nasza znajomosc
budowy geologicznej i w miarir jak rofoie nmogosc i scislosc danych hyclrogcologicz-
nych - synteza nasza stawac siie biedzie coraz Jepsza i dokladniejsza.
14. Wazne znaczenic ma woda podzicnma zarowno w kopalnictwie podzicmnym, jak
odkrywkowym. Wlasciwc rozcznanie stosunkow wodnych w samym zlozu surowca
mineralnego oraz ponad nim, pod nim i w jego sq.siedztwie decyduje o ekonomice jcgo
eksploatacji. Jest 0110 rowniez niezbiedne dla potrzeb projektowania kopalni i prognozy
doplywow wody do wyrobisk gorniczych. W czynnej kopalni nmsi byc prowadzona
stala kontrola doplywow. SluZba hydrogeologiczna kopalni obowifJ:zatm jcst przewi-
dywac i awizowac nienormalne, w szczegolnosci zag1:aiaj'!ce bezpieczeiistwu, doplywy,
ktore mogf!: wystf!:pic w miarie wzrostu wyrobisk. Waznym zagadnieniem jest takze
prognoza szkod wodnych wywolanych dzialaliloscü1 g6rnicz~1. Wymienionf!: proble-
matykf!: zajmuje sitt dzial, ktory nazwiemy 11ydrogeologiq kopalnianq.
15. Rozwoj rolnictwa, jego intensyfikacja, melioracja, sztucznc 11awadnianic zic1!1 upraw-
nych, nawozc11ie, coraz szersze stosowanie pestycyd6w*l stwarzajlJ: szczcg6lnii pro-
blematykQ wodnf!:, ktorf!: zajmuje sitt lzydrogeologia rolnicza albo agr,ohydrogeologia.
16. Poclstawowf!: forml), przedstawienia stosunk6w hydrogeologicznych jakiegos terenu
jest mapa hydrogeologiczna. Poz>vala ona na przeclstawicnie maksimum wiadornosci
o wodach podziemnych za pomoc11 minimum sroclkow. Graficzny obraz caloksztaltu
stosunk6w hydrogeologicznych tcrcnu ma ccchy pewnego rodzaju syntezy. Zasacl,Y

•> S11 to substancje syntetycznc lub naturalnc stosowanc do ochrony roslin uprawnych, zwicrzqt
hodowlanych, produkt6w zywnosciowych itp. przcd szkodliwyrni organizmarni roslinnyrni
i zwicm;cyrni.

l zarzucono ich pobor i w IV w. p.n.e. rozpoczQto budowQ slynnych akweduktow,
ROZWÖJ HYDROGEOLOGII
DAWNIEJSZE WYOBRAZENIA 0 WODACH PODZJEMNYCH
W krainach polo:Zonych w strefach klimatu. suchego, pustynnego lub p61pustynnego,
woda-ceniona byla zawsze nieslychanie wysoko. Zrodla wody podziemnej lub ujmuj11ce
jl! studnie stawaly siQ osrodkami osiedli wiejskich lub miejskic11. Od najdawniejszych
czas6w wystQpvje w. tych krainach troska o wctlQ, kt6rej wyiazem jest celowa, ekono-
miczna i oszczQdna gospodarka wodna. Zrodla l1istorycz11e i wykopaliska daj<! nam
pojQcie, jak byla ona zorganizowana u staro.Zytnych Sumer6w, Asyryjczyk6w, Babi-..
lonczykow, Pers6w, Medow i Partow zamieszkuj11cych obszary polotone nad Eufra-
tem, Tygrysem i na Wyzynie Iranskiej. Wysoki poziom urz11dzen gospodarki wodnej
wzbudza dzis nasz podziw. Niew11tpliw ie decyduj11cym
p
czynnikiern rozwoju wysokiej
kultury starozytnych Judow Bliskiego Wschcdu byla gospodarka wodna.
o Najstarsza znana budowla wodna pochoc!zi z lat 4500 p.n.e. ßyl to wybudowany
przez Sumerow kanal pomiQdzy Eufratem a Tygrysem, kt6ry sluzy1 do nawadniania
obszar6w bezwodnych. Szczegolnie interesuj11cy system ujmowania i rozprowadzania
w6d podziemnych spotykamy w starozytne} Persji juz eo najmniej na 5 wiek6w p.n.e.
Byla to siec setek kopanych studzien, z ktOrych prowadzono wodQ grawitacyjnie
podzienmyrni kanalami do pcdziernnych zbiornikow. Stq_cl przepompowywano jl! sil1t
r11k ludzkich lub przy uzyciu zwicmit do kanalow powierzchniowych, kt6rymi dalej
rozprowaclzano do osieclli i na pola uprawne. Studnie ujmowaly wodQ - w miarQ
mo:.l:nosci artezyjsk!i - z rMnych g!Qbokosci od kilku do 60 m, poszczeg61ne zas
kanaly mialy dlugos6 dochodz11c11 do 28 1<111.
o System ujmowania wod poclziemnych pcdobny do perskiego znany byl w staro-
zytnym Egipcie, a takie w niektOrych okolicach poludniowej Sahary.
o W staro.Zytnej Grecji, szczegolnie w Atenach, zaopatrywano siQ w wodQ ze ir6del
Jub ze studzien. W Atenach istnialy liczne studnie prywatne w domach zamo:.l:nych
obywateli. Na szerokich ulicach i placach budowano glQbokie studnie do uzytku
publicznego. W VI w. p.n.e. zbudowany zostal wodoci'lg, ktory clostarczal wody
ufotej w :lr6dlach ..
DAWNIE}SZE WYOBRAZENJA 0 WODACH PODZIEMNYCH 25
o W staro:.l:ytnym Rzymie wykorzystywano do zaopatrzenia luduosci i miasta
:poczq_tkowo wodQ z Tybru i plytkie wody gnmtowe ujmowanc za pomocq kopanych
studzien. Jednak i jedne i drugie byly tak bardzo zanieczyszczone, ze z biegiem czasu
ktorymi zaczQto sprowadza6 wodQ ze irodel i z czystych potokow z Gor Sabinskich
i Alba{1skich w Apeninach. Akwedukty te, o h1cznej dlugosci okolo 500 km, dostar-
czaly miastu ponad milion metrow szesciennych wocly na dobQ. Jak pisze A. Tuszko
(1965), byla to ilos6 imponuj11:ca, nawet w porownaniu z dzisiejszym zaopatrzeniem
wielkich i nowoczesnych miast.
Zagadnienie pochodzenia wod podziemnych i :lr6dlanych budzilo zainteresowanie juz
od najdawniejszych czasow.
n Pierwotne pogl11:dy opieraly siQ bqdz na legendach, bitdz na wierze, ze woda try-
skajiica ze ska!y jest cudownym darem czczonego bostwa. W tej w1erze oddawano
CZQS{O czesc Mstwom przez budoWQ w poblizu irodel swiiityn kultu. ,
0 Filozofowie staro.Zytnej Grecji starali SiQ wyjafoic pochodzenie wod podziemnych
na clrodze rozumowych rozwazan naukowych. Poglqdy ich byly jednak blQdne.
o Tales z Miletu (VI w. p.n.e.) byl pierwszym wybitnym filozofem greckim. Zapo-
czi1tkowal on slyn1111 szkolQ jonskq_ filozoföw przyrody, ktorzy na drodze materiali-
~i :l
stycznej szukali przyczyn wszechrzeczy. Zainteresuje nas tu fakt, ze Tales UW!!:l:al ----·-,
j
wodQ za najwazniejszy element w przyrodzie, gdyz z niej powstac mialy wszystlde _:
lilllll
inne substancje i wszechSwiat. S11:dzi1 on, .Ze wody podziemne pochodz11: wod mor- z
s]cich, ktOre pQdzone wiatrami przenikaj11: w gl11b skal naturalnymi kanalami. Tarn
oczyszczaj11: siQ z rozpuszczonych w nich soli, po czym wyciskane ciQzarem Skal wy-
plywaj!J: w irodlach na powierzchni~ ziemi.
11 Inny poglqd wyrazal Anaksagoras z Kladzomen (V w. p.n.e.), kt6ry uwaial,
ze wszystkie substancje sii pierwotne i istnicj11 od wiekow. On tet pierwszy dal kon-
cepcjQ obiegu wody w przyrodzie. Wedfug niego slonce podnosi wodQ z m6rz do atmo-
sfcry, skitd nastQpnie spada w postaci deszczu.
o Platon (V -IV w. p.n.e.) podzielal pogl!J:d Talesa z Miletu, przy czym przyjmowal,
ze woda kn1zy poprzez kawerny i kanal Tartaru*> sk11d wyplywa na powierzchni~
ziemi w postaci :lrodel.
tJ Nieco inny pogl!J:d wypowiadal najwybitniejszy filozof grecki Arystoteles (IV w.
p.n.e.). Sqdzil on, .Ze woda podziemna powstaje z powietrza, ktore wnikaj11:c w gl1.1b
ziemi ochladza si~ tam w zimnych lochach i jaskiniach pod gorami i zagQszcza siQ.tak
dalece, ze ulega przemianie w wod~, ktora tworzy podziemne jeziora. Krq_Zq_c szczeli-
nami i prozniami skalnymi zasila ona nastQpnie irodla.
o Teorie greckich filozoföw znalazly licznych zwolennik6w wsrod innych filozoföw
greckich, jak i filozoföw rzymskich; kt6rzy uzupclnili je ro.Znymi szczegolami.
LJ Na uwagQ zasluguje jednak dzielo De architectura wybitnego architekta i ko.nstruk-
tora w czasach wczesnego cesarstwarzymskiego - Marka Witruwiusza (I w. p.n.e.).
Wypowiedzial on tu bowiem poghid bardzo zbli.Zony do istoty rzeczy, ze wody pod-
ziemne i irodlane tworz11 siQ z wod deszczowych gin1.1cych w ii~Jn'.i:;;:;:~:~:==:::::~~:·;._
,ll<;:.l~,·~,,·,ii\\'J \iflfi~fr lH ;H t t .'.
~J ·'1" ~ tr12 '"
.i.• !
....
•
;_-;--·---~-icjscc najci;zszych kar w mitycznym, podzicmnym pailstwic 'l/(iadY;t;,,,,,\.'>• ~· ~~··/ ;Z/f./? \
\\ \: .'..L.(;_'1 . \d
\~\,
"· >.
26 ROZWÖJ HYDROGEOLOGll POWSTANIE HYDROGEOLOGll I KIERUNK/ JE) ROZWOJU 27

NOWOCZESNE POGL;\DY NA POCHODZENIE WÖD PODZIEMNYCH POWSTANIE HYDROGEOLOGH l KIERUNKI JEJ ROZWOJU
Mys! wyrazona przez Witruwiusza nie znalazla zwolennikow. Przez kilkanascie
Liczni badacze XVI_;_XVIII w. zebrali wjele obserwacji clotycz11,cych w6d poclziemnych
nast«<pnych wiekow powtarzano z rozmaitymi modyfikacjami teorie filozoföw greckich
i wlasciwie rozstrzygn1<li zasadniczy problcm iCh powstawania. Przygotowali oni w ten
nie osiiigajitc fadnego post«<pu. Dopiero czasy Odrodzenia przyniosly zasadniczy
spos6b grunt clla powstania hyclrogeologii jako odr1<bnej gal«<zi wielkiej rodziny nauk
zwrot. Pojawily si«< wtedy oparte na scislych pomiarach i obserwacjach nowoczesne
o Ziemi. Istotnym jcdnak impulscm byly potrzeby natury gospodarczcj. W XIX w.
poglitdy na pochodzenie w6d podziemnych i p~ocesy krrtienia wody w przyrodzie.
obserwujemy ogromny rozw6j gosp0clarczy, przecle wszystkirn w krajach zachodnicj
o W 1580 r. Francuz B. Palissy, slynny artysta ceramik, pisarz i prz.yrodnik, oglosil
Europy i ,;, Stanach Zjednoczonych. Rosm1 szybko miasta, powstajit niezliczone
dzido*>, w kt6rym jako wynik swych wieloletnich obserwacji wylozyl pogl11,d, ze
· zaklady przernyslowe i energetyczne, rozwija si« kolejowa siec komunikacyjna, wzra-
wcdy podziemne powstajit wskutek przesiqkania w glqb skal wod atmosferycznych.
stajf[ wyrnagania sanitarnc. Wszystko to potrzcbuje coraz wi«<cej clobrej, zclatncj clo
Proces wsirtkania zatrzymujit dopiero skaly nieprzepuszczalne. Gromadz11ca si«
uzytku wocly. Rozpoczynaj11 si«< wi«<c na wielkrt skal«< poszukiwania zloz wocly pocl-
w skalach woda szuka ujscia na zewm1trz w ir6dlach. Poglf!d taki panuje dzis nieza-
ziemnej. Post«<p '"' tej dzicdzinie wymaga jeclnak trwalych podstaw naukowych.
przeczalnie w nauce, mozemy zatem B. Palissy'~go uwazac za tworc«< teorii infütracji,
Tak zaforn z potrzeb natury gospoclarczej roclzi siv w polowie XIX w. osobna nauka -
Marka Witruwiusza zas za jego prekursora.
hyclrogeologia. .
o Poglqd Palissy'ego ugruntowany zostal w naucc d~i«ki systematycznym badaniom,
Zr«<bY hydrogeologii stworzyli uczcni francuscy, ktorzy dzi«<ld wielolctnim baclmuom
pomiarom i obliczeniom dokonanym przez francuskiego badacza P. Perraulta, kt6ry
i teoretycznym clociekaniom odkryli szcrcg fundamentalnych praw hydrogeologicz-
w latach 1667 -1671 dokonal systematycznych pomiar6w opadow atmosferycznych
nych. Zajmowali si«< oni takimi zagaclnieniami, jak pochodzenie ir6del, ich rola hydro-
j odplywu w g6rnej CZC<Sci zlewni Sekwany. Na podstawie tych badan stwierdzil, ze
~0giczna w dorz~czu, zwiitzck mil;:dzy wydajnosciit irodel a pojemnosciit zbiornika
tylko 0,18-0,20 opadow odplywa z wodami powierzclmiowymi, reszta zas paruje
podziemnego, teoria w6cl artezyjskich, teoria zasilania w6cl podziemnych, kn1:l:cnie
do atmosfery i wsiitka w gl11,b ziemi. N;ieco p6:Zniej (1686 r.) francuski fizyk E. Mariotte
w6cl w skalach, filtracja, wocly mineralnc i termalne, wyclajnosc warstw wodonofoych
przeprowadzil obserwacje nad zalcZllosciit stanu zwierciadla wody w studniach i wy- 11111
i ujQ6, kartograficznc odwzorowanie stosunk6w wodnych.
dajnosci ir6del o<l opad6w atmosferycznych. Micrzyl ilösc opad6w atmosfcrycznych.
o Do najbardziej zasluzonych nalez<t 0. Parameile, kt6ry wyniki swych badai1
w dorzcczu Sckwany i przeplyw tej rzeki w przckroju Pont Royal w Paryzu i sütd
wylozyl w dzielc,L'art de decouvrir les sources (1856), E. Belgrand, kt6ry opublikowal
obliczyl, ze l /6 opad6w splywa ciekami powierzclmiowymi, a reszta wsirtka w grunt.
hy<lrogeologicznrt monografi« clorzccza Sekwany Etude hydrologique <lu bassi11 de la
Co prawda ilosc infiltruj11,ccj wody byla oceniona zbyt wyg6rowanic, jednak mcto-
Selize (1846) oraz pierwsz11 map1< Carte geologiq11e et hydrofogique du bassi11 de la Seine
dyczne podejscie <lo zagadnienia bylo wlasciwe. .
(1854), A. Daubree, kt6ry oglosil wiclkic clzielo Les eaux souterraines a l'epoque
o Jnnym badaczcm, kt6ry rozwijal teori«< infiltracji, byl Frnncuz de Ja Methene.
actuel/e et a11x epoques a11cie1111es ( 1887). Na szczeg6lnc poclkrcslenie zasluguje H. Darcy
W 1674 r. opublikowal on wyniki swych badai1 nad przepuszczalno8cü1 r6znych skal.
i jcgo praca, w kt6rej pod skromnym tytulem Les fontaines publiques de la Ville de
Ustalil on taki:e, ze opad atmosferyczny rozdzicla si«< zasadniczo na 3 cz«sci, z kt6rych
Diion (1854) zawarte S<! poclstawowc prawa filtracji wocl poclziemnych w skalach
jedna splywa po powierzchni ziemi za posrednictwem stnnnieni i rzek <lo m6rz,
ol~ruchowych. Prawa odkryte przez Darcy'ego rozwimtl i uzasadnil tcoretycznie
druga wsi11.ka w glqb ziemi, trzccia zas paruje z powrotem do atmosfcry. .
J. Dupuit w clzicle Traite de la conduite et de Ja distributio11 des eaux (1865). Tu rowniez
o Znany angielski fizyk i chemik R. Boyle, dzialajqcy w XVII w„ badal chem1czny
poclal wzory okre8laji1ce wyclajnosc warstw woclono8nych. Wymienic wrcszcie trzeba
sklad w6d mineralnych wskazujqc na jego zwiqzek ze skalami wodonosnymi. Wykazal
nazwiska E. Mailleta, kt6ry w pracy Essais d'hydraulique souterraine et ffuviale (1905)
011 roznorodnosc w6d mineralnych i brak jakiegokolwiek zwiitzku z wod11 morsk11..
ustalil zwüizki mi«<dzy wyclajnoscirt iroclel a pojemnosciit zbiornika poclzienmego,
o Chemicznc wlasnosci w6d mineralnych i ich znacze11ic dla lccznictwa badali
oraz E. de Ilcaurnonta i du Rochc'a, kt6rzy polozyli duze zaslugi w poznaniu wocl
w XVII i XVIII w. F. Rcdi, K. Duclos, A. Vallisnicri i F. I-Ioffman.
mineralnych.
o Slynny rosyjski uczony M. W. l.omonosow opisal w XVIII w. proces lm1zcnia
n Wymicnionych badaczy francuskich mozemy okreslic jako „szko!Q· tw6rc6w
w6d w przyrodzie i wskazywal na aktywm1 rol« wocl poclziernnych w procesach gco-
hyclrogcologii". Inn11. wybltiut szkolt< 11aukow<1 stworzyli pod koniec XIX i na pocz11,tlrn
logicznych.
XX w. Niemcy i Austriacy. Zajmowali sil;) oni zagaclnieniami ruchu wocly podziemnej
i wyclajnosci warstw wodonosnych i zr6del oraz metodykit badm1 hydrogeologicznych
ze szczeg6lnym uwzg!Qclnieniem problcrnatyki technicznej. Nalczii tu tacy badacze,
jak O. Liiger, p; Forchheimer, A. Thicm, G. Thiem, 0. Smreker, E. Prinz, K. Keil-
hack, J. Kozcny, W. Koehne.
*> B. Palissy ·:_ Discours a~mirable de !a nature des eaux et f(mtai11es taut 11at11relles q11'artificielles, 1580. Osobno wymienic nalcZ:y jeclnego z najznakomitszych gcograföw swiata A. Pencka,

28 ROZWÖJ HYDROGEOLOGll
. .
ktorego wklad do rozwoju hydrologii i hydrogeologii polega na odkryciu w 1896 N
zale:Znosci bilansowych miQdzy opadem a parowaniem i odplywem wod. Zaleznosci te
ujQte zostaly w proste r6wnanie bilansu wodnego, kt6re weszJo do literatury naukowej
pod nazwi! „rownania Pencka" (A. Penck, 1896). · The Occurrmce of Gro1111d Water in the United Stares oraz YI r6wnocze8nie wydancj
o Innym badaczem, ktory przyczynil siQ powaznie do postQpu hydrogeologii, byl
slynny geolog austriacki E. Suess, kt6ry w 1902 r. oglosil teoriQ o juwenilnym po~
chodzeniu niektorych wod podziemnych. . rcwolucji pazdziernikowej, a szczeg6lnie w okresie gospodarczych plan6w 5-Ietnich.
OdrQbny kierunek w hydrogeologii stworzyli na przelomie XIX i XX w. hydrogeolodzy
amerykaiiscy. Byl to Jderunek badafl ekspery1nentalnych rozwini~ty na zr~hach . ,(
klasycznych teoretycznych osicigniQC Francuzow, w szczeg6lnosci H. Darcy'ego
i J. Dupuita. Amerykanie badajqc ruch wody w utworach okruchowych, przepuszczal-
nosc i wsp6lczynnik filtracjl, wplyw uziarnienia skaly rndiltracj~ itp. uzyskali niezwykle
powazne zdobycze metodyczne, kt6re pozwolily na stosowanie w spos6b bardzo latwy
prawa Darcy'ego w praktyce.
o Dia rozwoju hydrogeologii zaslu:lonymi badaczami amerykanskiej szkoly ekspery-
mentalnej tego okresu sq: A. Hazen, C. Slichter, M. Fuller, L. Briggs, F. King,
T. Chamberlain, N. Darton, W. Lee, W. Mendenhall. Pracc ich zalicza siQ do kla-
sycznych pozycji w literaturze hydrogeologicznej.
o Ostatnie dziesiqtki lat ubieglego wieku byly poczqtkiem wspanialego rozwoju
hydrogeologii w Stanach Zjednoczonych. Amerykanie pierwsi zorganizowali, w ra-
mach swej panstwowej sluZby geo_logicznej (United States Geological Survey), syste-
matyczne badania i stacjonarne obserwacje hydrogeologiczne, Üorych wyniki ogla-
szane Sq biez11:co od przeszlo 80 lat w specjalnych publikacjach seryjnych (przede
wszystkim U. S. Geologica/ Survey Water - Supp/y Papers).
Powazny wklad w rozw6j hydroge0logii wniosla z koncem XIX w. nauka rosyjska.
Pionierami badan byli wybitni uczeni, jakp I. W. Muszkietow, S. N. Nikitin,
N. A. Sokolow, W. W. Dokuczajew, A. F. Lebiediew. Badacze ci, opierajqc siQ na
obserwacjach w r6Zllych regionach Rosji, dqzyli do okrdlenia zwiqzk6w miQdzy
wodami podziemnymi z jednej strony a budow11: geologicznq, klimatem i wodami
powierzchniowymi z drugiej. Wiele uwagi poswiQcono wodom artezyjskim i mineral-
nym oraz trodlom gl6wnych rzek Rosji europejskiej. Pod wplywem Dokuczajewa
zrodzila siQ w hydrogeologii rosyjskiej idea strefowosci wod gruntowych. Szczegblnie
cenne zdobycze uzyskano w dziedzinie poznania wbd glebowych i ich genezy, jak
rbwniez we. wlasciwym ustawieniu kondensacyjnej teorii pochodzenia niektörych
w6d gruntowych.
Podstawy hydrogeologii stworzone zostaly w ciqgu drugiej poJowy XIX w., przy czym
gl6wn11: zaslugQ przypisac nalezy nauce francuskiej. Dalszy rozw6j hydrogeologii
w ciqgu pierwszych dziesiQciu lat XX w. idzie w kierunku poznania regionalnych
stosunk6w hydrogeologicznych. W poszczeg6lnych krajach powstaj11: z biegiem czasu
zaklady i pracownie hydrogeologiczne, ktore prowadzit systematyczne badania
i obserwacje wod podziemnych. Nalezy przy tym podkreslic, ze coraz bardziej zit-
ciefoia siQ wiQz hydrogeologii z teclmik11: ujQc wod podziemnych, wiertnictwem,
hydrotechnikq, balneotechnik11: i gospodarkit wodn11:, a wzajemna wspolpraca przy-
czynia siC< znakomicie do postC<Pll i rozwoju hydrogeologii.
?YJ!f wr , ;u AJ41$ :;;;;ex n 1
·•
POWSTANIE HYDROGEOLOGll I KIERUNKI JE] ROZWOJU 29
o PostC<p w dziedzinie hydrogeologii regionalnej pozwala tez na ujitcia syntetyczne.
Do najpiC<kniejszych i najglC<bszych nalezy chyba synteza opracowana przez wybitnego
hydrogeologa amerykanskiego 0. Mainzern, kt6ry jq wylozyl w 1923 r. w dziele
ksi11::tce Outline of Ground-- Water Hydro/ogy with Definitions.
o Charakterystyczny rozkwit hydrogeologii nast11:pil w Zwi11:zku Radzieckim po
Jak pisze A. M. Owczinnikow (1955), rozwoj ten zwi11:zany jest z wprzQgniC<ciem
hydrogeologii w slu:i:bC< gospcdarki narodowej. Szeroko zakrojone badania hydro-
geologiczne zostaly tarn zorganizowane przede wszystkim w scisle okreslonych
celach praktycznych, jak gigantyczne budowle hydrotechniczne, osuszanie bagien
i mokradel, nawadnianie obszarow suchych, kopalnictwo WC<gla, rud i kruszcow, zao-
patrzenie w wcdC< zakladow, kombinatow przemyslowych i miast, rozbudowa uzdro-
wisk itp. W zwiitzku z tym opracov.uje sie;; tam Iiczne instrukcje i normy metodyczne
w sprawie sporz11:dzania dokumentacji i map hydrogeologicznych. Obok tego kierunku
scisle praktycznego, rozwijano w Zwi11:zku Radzieckim r6wniez i nurt badan teore-
tycznych.
W rozwoju hydrogeologii swiatowej okres po II wojnie swiato~ej stanowi nowy etap.
Cechuje siC< ogrcmnyni poglC<bienicm i rozszerzeniem zakresu badan teoretycznych M "wj
we wszystkich wymienionych poprzednio dzialach hydrogeologii. W szczeg61nosci
notujc siC< powa:Zny postC<p w badaniach hydrodynamiki wod podziemnych, w teorii
ich rejonizacji i strefowosci, w badaniach nad genezq wod mineralnych, zwicgkiem
zbiorowisk wcdnych ze struktuwmi geologicznymi, nad bilansowaniem w6d pod-
iiemnych, okreslaniem ich zasob6w, w teorii wod zlo:lowych i kopalnianych, w bada-
niach nad ustrojem wod krasowych, pocliodzeniem i rezimem w6d w obszarach
stepowych i polpustynnych. Wprowadza siC< do badan hydrogeologicznych i do prog-
nozowania hydrogeologicznego nowe metody, jak np. modelowe, analogowe, izoto-
powe, matematyczne, usprawnia sie;; metody geofizyczne, analityczne i hydrologiczne.
Duzy postQp notujc siC< w kartografii hydrogeologicznej i w automatyce pomiarow
stacjonarnych.
o Waznym wydarzeniem bylo zalozenie w 1956 r. MiQdzynttrodowej Asocjacji
Hydrogeolog6w (Association I11tematio11ale des Hydrogeo/ogues) z siedzibq w Paryzu.
Dziala ona pod egidq MiC<dzynarcdowego Kongresu Geologicznego. Jej celem jest
zrzeszenie specjalistow zainteresowanych i aktywnie pracuj11:cych na polu hydro-
geologii. Dzialalnosc sw11: rozwija ona poprzez organizowanie miC<dzynarodowych
zjazdow i konferencji naukowych, wydawnictwo biuletynu i publikacji specjalnych
monograficznych oraz mic;;dzynarcdowych map hydrogeologicznych.
o Do rozwoju i iJostc;;pu hydrologii i hydrogeologii przyczyniJa siC< ostatnio MiC<dzy-
narodowa Dekada Hydrologiczna 1965 - 1974 (Intematio11al „ Hydro/ogical Decade)
dzialaj11:ca w ramacli UNESCO*>. Wychodzitc z zalo:lenia, ze woda jest wsp6lnym
„, U11ited Natlo11s Ed11catio11al, Scie11tific a11d C11lt11ml Orga11isatio11 - Organizacja Narod6w Zjed-
noczonych do Spraw Oswiaty, Nauki i Kultury.
30 ROZWÖJ HYDROGEOLOGll
dobrem calej ludzkosci, problemy wodne zas nie koncz!J; siQ na granicach panstw,
Dekada postawila jako glowne zadanie zorganizowanie miredzynarodowej wspolpracy
w dziedzinie badania w6d powierzchniowych i podziemnych.
HYDROGEOLOGIA POLSKA
Choc nauki geologiczne rozwijaly siQ w Polsee w XIX w. i w pierwszych dziesü1tkach
lat XX w. pomyslnie, to jednak badaniom hydrogeol_ogicznym poswiQcano w tym
czasie zbyt malo uwagi. Hydrogeologia jako odrrebny kierunek wlasciwie i1ie istniala.
Zagadnienia zwi!J;zane z wodami podziemnymi traktowane byly raczej dorywczo.
i matginesowo przy sposobnosci regionalnych badan geologicznych lub przy okazji
okreslonych problem6w gospodarczych lub technicznych. Tego rodzaju obserwacje
i badania wykonywali i oglaszali geolodzy, geografowie, botanicy, chemicy, inzynie-
rowie-hydrotechnicy, a nawet lckarze. Jedynym badaczem okresu przedwojennego,
ktory calkowicie poswiQcil siQ hydrogeologii, byl zlnarly w 1956 r. R. Rosloi'1ski -
prof. Politechniki Lwowskiej, a po wojnie Politechniki Krakowskiej. Aczkolwiek nie
pozostawil po sol;iie szkoly uczni6w, to jednak dzireki bogatemu dorobkowi nauko-
wemu i dzireki wielkiemu autorytetowi Roslonski moze byc uznany za tworcie samo-
dzielnego nurtu hydrogeologii polskiej. Zanim zapoznamy siie blizej z dzialalnosci!J;
Roslonskiego, dokonamy kr6tkiego przegl!l;dU wazniejszych prac hydrogeologicznych
innych badaczy.
o Najwit;?ksze zainteresowanie wzbuclzaly wocly mineralne, gclyz na ich podstawie
mozna snuc wnioski o budowie geologicznej, a takze i z tego wzglQclu, ze maji1 one
doniosle znaczenie praktyczne. Szereg wzmianek o :Zrodlach mineralnych znajdujemy
ju:i w dzielach S. Staszica i J. B. Puscha. W lataeh sicdemdzicsi!J;tych i osiemdziesi11-
tyeh liczne analizy chemiczne wod mineralnych oglosil B. Radziszewski, K. Olszewski,
K. Trochanowski, B. Pawlewski, J. W11sowicz f in.
o Bardzo powazne zaslugi na polu poznania wod mineralnych Malopolski ma
W. Szajnocha, kt6ry w obszerncj monografii ogloszonej w 1891 r. zebral wlasne
. obserwacje i bogaty material dotycz11cy irodel.
o O solankach Karpat i Podkarpacia pisali pozniej E. Windakiewicz, J. Niedzwiedz-
ki, R. Zuber, J. Tokarski, K. Katz, M. Kleinmann. 0 solankach okolic lluska pisali:
M. Michalski, a w nowszych czasach J. Czarnocki, o irodlach sloilych w okolicy
Lieczycy - J. SamsÖnowicz, o solankach w Drusk:icnnikach - W. Szajnoc"ha,
B. Rydzewski, B. Halicki. 0 wodach siarczanych w Czerczu na Opolu pisal S. Paster-
nak, o wodach zelazistych Malopolski W. Dziakiewicz, a Lubelszczyzny - J. Do-
brzanski. J. Nowak opublikowal obszerne studium o budowie geologicznej Krynicy
i warunkach wystiepowania tamtejszych szczaw.
o Wodami zlozowymi towarzysz11cymi ropie naftowcj zajmowali sire K. Tolwiil.ski,
0. Wyszynski, J. Kowalski, K. Katz, o wodach zas kopalnianych Gornego Sh1ska
pisali L. Kowalski, W. Luczk6w, S. Czarnocki.
o Badania hydrogeologiczne o charakterze regionalnym prowadzili T. Kirkor,
L. Kowalski, F. Rutkowski na obszarze G6rnego Sl!J;ska, P. Przesmycki i L. Kowalski
na obszarze wapiennym Wy:iyny Krakowsko-Czrestochowskiej. 0 wodach artezyjskich
HYDROGEOLOG/A POLSKA 31
niecki lOdzkiej pisal J. Samsonowicz, niccki warszawskiej - J. Lewiüski i J. Sam-
sonowicz.
o Zr6dla tatrzailskie w strefie reglowej badal L. Kowalski, slynne Zr6dla Blrekitne
kolo Tomaszowa Mazowicckiego - J. Lewinski, a irodla w obszarze gipsowyrii
okolic Horodenki - W. l.oziJ1sld.
o Badania hydrogeologiczne w zwü1.zku z zagadnienicm zaopatrzenia miast w wodQ
prowadzili W. Szajnocha i S. Zan~czny w okolicach Krakowa, J. Lewinski - Wlo-
dawka, K. Pomianowski - Gdyni, J. Samsonowicz - Zamoscia, Lublina, Poznania,
Brzescia nad Bugiem, Dreblina, Skarzyska-Kamiennej, Gniezna, Rzeszowa i in.
o Ciekawe zagadnienic wplywu lasow na poziom zwicrciadla w6d podziemnych
opracowal E. Romer.
o Zagadnieniu promieniotworczosci w6d podziemnych szereg prac poswiiecil
S. Grabianka. ·
o Bardzo cenne dane o wodach podziemnych odwierconych w ciiigu kilkudziesireciu
lat na terenie naszego kraju zebral B. Rychlowski w ir6dlowej pracy pt. A-faterialy
do hydrologii Rzeczypospolitej Polskiej (1930).
o Na krotko przcd wojn!J; rozpoczreto systematyczne zdji;cia hydrogcologiczne.
Pierwszy arkusz w skali 1 : 300 000 (l.odi- Piotrk6w) byl opracowany pod kierunkiem
R. Roslonskiego i _J. Samsonowicza. Niestcty caly material ulegl zniszczeniu w czasie
wojny.
0 Wzrastaj!J;CC coraz bardzicj znaczenie wod pcdzicnmycb, tak pod wzglredcm
teoretycznym, jak i praktycznym, przyczynilo sire do utworzenia w 1923 r. w Pail.slwo-
wym Jnstytucie Geologicznym Wydzialu Hydrologii, przemianowanego poiniej na
Wydzial Hydrogcologii. Kicrownikiem jego byl przez 14 lat R. Roslonski.
o Ten zaslu:l:ony dzialacz byl autorcm kilkudzicsireciu prac i rozpraw naukowych.
i'
Zbadal i opisal warunki wystrepowania w6d podzienmych w licznych miejscowosciach
i na tej podstawie 'opracowal wstiepne charakterystyki hydrogeologiczne niektorych
teren6w Polski, jak Gorncgo Sl!J;ska, niecld szczakowsko-chrzanowskiej, p61nccnej
czresci Wyzyny Krakowsko-Cziestochowskicj, Karpat okolie Przemysla, Pomorza,
Wielkopolski, Polc~ia. Opracowal z hydrogeologicznego punktu widzenia zagadnienie
zaopa_trzenia w wodie miast Gornego Sliiska, Czrestocbowy, Przemysla, Lwowa i in.
Kilka pr21c poswire~il sprawom bilansu wodnego i retencji gruntowej, w szczegolnosci
doi·zecza Sanu i Jasioldy. Zbadal i opisal liczne zdroje mineralne, jak solanki w Ryma-
nowie, Goczalkowicach, Jastrziebiu, Soli, Olesiowie; szczawy w Krynicy, Muszynie,
l.onmicy, Matkowie, Wysowej; wody siarczane w Solcu, Wiencu, Lubieniu Wielkim.
Opracowal klasyfikacjie i podzial w6d mineralnych w Polsee. Zajmowal sire rownicz
zagadnieniami metodycznymi. Miiedzy innymi opracowal ln<;:tody wyznaczania wspol-
czynnika filtracji i \vydajnosci warstw wodono5nych z krzywej depresji i czasu wypel-
niania siQ leja depresyjncgo, kt6ra znalazla uznanie wsrod praktyk6w i znana jest
pod nazw11 „metody Roslonskiego". W ostatnich latach zycia pracowal nad zagadnie-
niem zasob6w w6d podzienmych i przygotowywal syntezie hydrogcologicznii Polski.
o Pierwsze podriecznikowe ujiecie nauki o wodach podziemnych opracowane zostalo
przcz R. Roslonskiego i ukazalo siQ w druku w 1928 r. w zbiorowym Podr~cz11i!w
iniynierskim w postaci niewiclkiego rozdziah1 pt. Hydrologia w zakresie nauki o wodach
32 ROZWÖJ HYDROGf.OLOGll HYDROGf.OLOG/A POLSKA 33

podziemnyc/1 d/a potrzeb osied/i. Znacznie wi"ksze opracowanie podr"cznikowe hydro- nozoJ!lnia doplywu wod do kopahi gl"binowych i odkrywkowych, rozpoznania
geologii pt. Wody gruntowe wyszlo spod pi6ra K. Pomianowskiego, autora drugiego stosunk6w wodnych w nowo odkrytych zloi;ach. surowc6w 111ineralnych, ta.kich jak
tomu zbiorowego podr"cznika Hydrologii, kt6ry ukazal si" w 1932 r. w"giel Jcamienny, brunat1iy, rudy miedzi i ielaza, siarki i in., wykorzystania wod
Gl"bokie przemiany polityczno-spoleczne, jakie nast<1pily w Polsee po ostatniej wojnie, kopalnianych 'do zaopatrzenia.
wywarly tak duzy wplyw na stanowisko i rol" hydrogeologii, ze mo.:i:emy m6wic 0 Rozwin"ly si" badania nad chemizmem wod podzie111nych i jego ger.eZ!l, ustala-
o nowym etapie jej rozwoju otwierajllcym szerokie perspcktywy. Przed hydrogeologill nie111 ich tla hydrochemicznego, wykrywanicm ano111alii i ich przyczyn. Powazne
stan"lo bowiem odpowiedzialne zadanie aktywncgo wsp61uczestnictwa w rozwoju sukcesy mamy w zakresie hydrogeologii wod mincralnych, leczniczych i termalnych.
gospodarki narodowej na wielu odcinkach, woda podziemna zas zaliczona zostala Udokumentowane zostaly wszystkie uj"cia takich wod, eo stworzylo podstaw1< do
db rz~u najwazniejszych surowc6w. , racjonalnego gospodarciwania nimi w uzdrowiskach; prowadzi si" prace nad zagad-
o Zadanie to nie bylo latwe. Prawie zupclny brak fachowych kadr hydrogeolog6w, nieniem genezy tych wod, odkryto szercg nowych zl6z tego typu wod w Karpatach,
brak map hydrogeologicznych, fragmentarycznosc dotychczasowych badaii, niedosta- Sudetach i na Nizu Polsleim, eo z kolei stwarza szerokic pcrspektywy rozwoju lecz-
tcczne poznanie stosunk6w wodnych. nawe,t na obszarach szczeg6lnie wa:lnych pod nictwa uzdrowiskowego.
wzgl"dem gospodarczym, brak instrukcji i przepisow w sprawie sporz!ldzania doicu:. rJ Wraz z post"pujf!Cf! industrializacj:i naszego kraju wylonily si" nowe problcmy,
mentacji hydrogeologicz~ych i ustalania zasob6w w6d podzicmnych - wszystlco to takic jak wplyw eksploatacji wod podziemnych na ich jakosc i stosunki hydrodyna-
powodowalo ogromne trudnosci w nalezytym rozwini"ciu badaii hydrogeologicznych, miczne, wplyw innej dzialalnofoi gospodarczej, zanieczyszczenia i zagrozenia, ochrona
kt6rych domagala si" gospodarlca narodowa. jakosciowa i ilosciowa wod. W zwillzku z tymi zagadnieniami realizuje si1< wielk<!
o Trudnosci te zostaly przelamane. Przcde wszystkim zorganizowane zostalo krajOW'! siec obserwacyjm! wod poclziemnych, ktora skladac si" b"dzie Z olcolo
szkolenie w zakresie hydrogeologii jako jcdnej ze specjalnosci nauk geologicznych
i to zar6wno na wyzszych uczelniach, jak tez w srednich geologicznych szkolach tech-
800 punkt6w obserwacyjnych. .
u Prowadzi si1< r6:lnorodne badania specjalne clotyczf!ce takich zagadnieii, jak
-
nicznych. W 1951 r. powstal Zaldad Gcologii Inzynicrskiej i Hydrogeologii na
Politeclmice Gdaiiskiej, w 1956 r. kreowana zostaje Katedra Hydrogeologii na Uni-
wersytecie Warszawskim, w 1966 r. Katedra Hydrogeologii na Alcadcmii G6rniczo-
-Hutniczej w Krakowie wyloniona z Katedry Geologii Kopalnianej. W Centralnym
wlasnosci hydrogeologiczne skal i ich zaleznosci, hydrodynamika w6d podziemnych,
metody oznaczania parametr6w hydrogeologicznych, bilans l1ydrogeologiczny i jego
skladniki, udzial wocl podziemnych w zasilaniu rzck, sztuczne wzbogacanie poziom6w
wodonofoych itp. Rozwijane S'! teoretycznie i wdra:lane do praktyki nowoczesne
-
Urz"dzie Geologii dzialal ponad 20 lat Departament Hydrogeologii i Geologii metody analogowe, modelowe, matematyczne, numeryczne, izotopowe i hydro-
Inzynierskiej. W Instytucie Geologicznym dziala wiclki Zaklad Hydrogeologii. Istniej!l geochemiczne. , ,
r6wniez pracownie lub zaklady hydrogeologic1ne w Polskiej Akademii Nauk i w nie- o Dorobek polskiej hydrogeologii prezentowany jest na licznych konfereucjach,
Ict6rych resortowych instytutach badawczo-naukowych. Paiistwowa sluZba geolo- sympozjach i zjazdach naukowych, z roku na rok rosnie liczba publikacji.
giczna prowadzi poprzez przedsi"biorstwa specjalistyczne na szerok!l skal" zakrojone
roboty i prace hydrogeologiczne dla okresloriych i bardzo r6Zllorodnych cel6w prak-
tycznych.
W cillgu 35 Iat istnienia PRL dokonal si1< ogromny post"p w hydrogeologii. Przede wszyst-
khn zwr6cono uwag1< na hydrogeologiczne rozpoznanie kraju. Rozwini1<te zostaly
badania zwif!zane z regionalizacjll hydrogeologicz1111 kraju. Szczcgolowo i w spos6b
kompleksowy opracowano wiele region6w, przedc wszystkim takich, kt6re majf!
znaczenie pod wzgl"dem gospodarczym, przemyslowym, g6rniczym lub urbanistycz-
nym. Odkryto i rozpoznano nowe struktury w szczegolnic waznej u nas formacji
czwartorz1,;dowej. Opracowano zasobowe dokumentacje hydrogeologiczne uj1<c w6d
podziemnych dla zaopatrzenia miast, osiedli, wsi, zaklad6w przemyslowych w wod1<
slodk!l, uzdrowisk w wody lecznicze. Przez wicle lat prowadzone byly badania nqd
uzytkowymi zasobami wod podziemnych, kt6re uwieiiczone zostaly pierwszf! szacun-
kow!l ich ocem! w skali poszczegolnych regionow i calego kraju. Rozwini"te zostaly
roznego rodzaju i w r6znych skalach opracowania kartografic'zne przegl!ldowe
i szczeg61owe.
o Bardzo powazne osi!lgni"cia mamy w zakresie hydrogeologii kopalnianej, prog-

3 Hydrogcofogia
 KRPitENIE WODY W PRZYRODZIE 35

wody dawnych cpok geologicznych, jako rcsztki dawnych m6rz b11:dz jako stare wody
infiltracyjnc. Nazywamy je wodami reliktowymi, czyli szczqtkowymi.
D W czasie terrniczncj mctamorfozy skal niekt6re mineraly, nietrwale w podwyzsto-
nej temperaturzc, ulegaj11: przeobrazeniu. Wydzielajq sii;; przy tym wody, kt6re na-
GENEZA WÖD PODZIEMNYCH zywamy 111eta11101jicz11y111i.
' u
D W toku dziej6w geologicznych wody r6znego pochodzenia, kntz11ce w skorupie
ziemskiej, mogtl micszac sii,e ze sob11: tworzitc w tcn spos6b wody poligenetyczne.

KRl\ZENIE .WODY W PRZYRODZIE

Mii,edzy wymienionymi poprzednio wodami atmosferycznymi, powierzchniowymi i pod-

zicmnymi zachodzit pewnc zwi11:zki, klorych wyrazcm jest proccs zwany krqieniem
albo obiegiem wody w przyrodzie Iub cyklem hydro/ogicznym. Polcga on na tym, ze
pewna ilosc wody kr11::?.y stale mii,edzy atmosferq, hydrosfer11: i litosfer11: przenoszitc sii,e
kolejno z jednego srodowiska do drugiego (ryc. 1).
11 . Z powierzchni ocean6w, m6rz, jezior i rzek woda stalc paruje i ~ tcn spos6b prze-
OGÖLNE WIADOMOSCI 0 POCHODZENIU WÖD PODZIEMNYCH nosi siQ do atmosfery. Z kolci para wodna zawartii w powietrzu*> w miarQ ochladzania

z tresci poprzedniego rozdzialu wiemy, ze.zagadnienie pochodwnia wod podzienmych para wodna w ofmosferze
nurtowalo myslicieli i badaczy przyrody juz od czasow starozytnych. Zagadnicniu --:1l
- !1
temu poswiQcono wiele badati i obszern11: literaturQ. Obserwacje przcprowadzone --1:
w XVI i XVII.w. doprowadzily do stwierdzenia, fo wody podziemne p()WStaj11: dziQki !\\
wsiqkaniu, czyli ~P!E·~cjj_~p~c!_~<_t_t_m9§Xe.1:x_c~11yciLw.gl;ib s_ko~t1py _ziemskiej. Pow- '1i
sfäl!i-w"ten sposob teoria infiltracyjnego pochodzenia-wod podzi~;UI;-ych, a wody takie
nazwano iiifiltracyjnymi lub meteorycznyrnj, __
d w miarQ ro:Zszerzerifäbäcr.:-tifhydrc;g~ologicz).1ych na obszary 0 roznych warunkach
geograficzliych i klimatycznych okazalo siQ, ze istnicjit regiony suche o bardzo malej
LllDY
ilosci opad6w atmosferycznych. W niektorych z nich, mimo tego niekorzystnego dla
1111111
inftltracji faktu, spotykano stosunkowo plytko wody podziemne, kt6rych pochodzenia
i ilosci nie dalo siQ wythunaczyc za pomoc11: teorii infiltracji. Na podstawie tego rodzaju
spostrzeze1i powstala teorii;J<()_I}densacyjnego pochodzenia w6d podziemnych, a mia-
nowicie z kondensacji pary wodnej zawartej w powietrzu wypelniaji1_cym pory i wolne Ryc. 1. Schcmat krqfonia wody w przyrodzic
przestrzenie w glebie, gruntach i skalach. Wody tak powstale nazwano ko11de11sacyi-
11ymi. sii,e przcchodzi w stan nasyccnia, po czym skrapla siQ i spada na powicrzchniQ ziemi
D Badanie fr6del gonicych, szczeg6lnie w obszarach czynnego lub mlodcgo wulka- jako opad almosferyczny. Czi;;sc opad6w atmosferycznych trafia na powierzchniQ
niznm, doprowadzilo do jeszcze jcdnej teorii genezy niekt6rych wöd po<lzicmnych - oceanow, m6rz i jezior, skitd znöw parnjc do atmosfery. Inna czQs6 opadliw trafia
teorii magmowcgo ich pochqdzenia. Chodzi tu o hydrotennalne roztwory bi,editce na powicrzchniQ htd6w. Tu jednak wody opadowc dzieh1 siQ na kilka czQsci:
pomagmowymi resztkami wydzielonymi w ostatnim etapie procesu krzepnii,ecia - c_zi;;sc paruje od razu lub po pewnym czasie z powierzchni I11:du do atmosfery;
magmy. Wody takie nazywamy juwenilnymi. -- pcWIH! czi,es6 wchlaniaj11: korzcnie roslin, po czym przechodzi ona do Iisci, z kt6rych
D W glQbokich wierceniacli-prowi1<lzo11ycl1 w cclu poszukiwania z!6z surowc6w odbywa sii;; transpiracja, czyli skomplikowany spos6b fizjologicznego parowania
mineralnych, szczeg6lnie ropy naftowcj, spotyka si'< cz'<sto W()dy, kt6re sit zewszitd · w powietrze;
calkowicie izolowane warstwmni nieprzepuszczalnymi. Nie mog~ onc w okrcslonych
warunkacl:i geologicznych clostawac-siQ dö srodowiska skalnego drog<! infiltracji opa- Slup atmosfcry zawicra srcdnio par~ wodm1 w ilosci r6wnowaznej warstwic wody cieklcj o gru-
dow atmosferycznych ~ z gli;;bi wygasaj:tcych ognisk magmowych. Uwa:lamy je za bo.lici 25 mm.

3'

36 GENEZA WÖD PODZIEMNYCH
inna CZ\;S6 wody splywa po 19owierzchni tcrenu i dostaje si\l do rzek, a z nhni do
oceanow, morz lub jezior bezodplywowych, sk11d odbywa si\; parowanie; w czasie
splywu zachodzi rowniez parowanie;
- ostatnia CZ\JSC wody opadowej infiltruje w glebc,;, grunt i skaly; ta CZ\JSC wody prze-
bywa kr6tszy lub dluzszy czas pod powierzchniq ziemi, odbywajiic tarn W\;dr6wk\l,
w koncu za posrednictwem ir6del wyplywa na powierzchni\;, tu splywa rzekami do
m6rz i jezior, skitd zn6w paruje w atmosfer\;; czlowiek wydobywa tez CZ\JSC wody
z podziemia na powierzchni\; za pomocit studzien, uj<;;c wodociligowych, kopalii,
zuzywa jq do r6.Znych cel6w, a po zuzyciu zrzuca w postaci sciekow przewaznie do
rzek.
o Krqzenie wody w przyrodzie jest cyklem zamkni\;tym, a za poczqtkowe i koiicowc
ogniwo spinajqce caly obieg nalezy uwa:Zac oceany, morza i jeziora bezodplywowc.
Motorem, kt6ry wprnwÜ\ w ruch ten pot~:Zny system hydrologiczny jest energia
sloneczna. Dzwiga ona w g6r\; olbrzymie masy wody w postaci pary wodnej i powo-
duje ruchy powietrza i przemieszczanie si\; zawartej w nim pary.
o Obieg wody w przyrodzie, przedstawiony wy:lej w spos6b uproszczony i schema-
tyczny, jest w rzeczywistosci . proce~em bardzo zlozonym. Rz11dz1t nim czynniki
klimatyczne, hydrologiczne, geomorfologiczne, geologiczne, hydrogeologiczne, bio-
cenotyczne j inne, WSrOd kt6rych COfllZ WiC<kSZq roJe< odgrywa gospodarq:a dzialaJnos6
cz!owieka. Przede wszystldm rozne s11 drogi obiegu, a co za tym idzle jego czas.
„Zaleznie od warunkow, w jakich kropla opadu spada na powierzchnie<, drogi lmtzenia
mogq siQ zmieniac, wydluzac lub skraeac, komplikowac' lub upraszczac, ich ruch
moze ulegac zwolnieniu lub przyspieszeniu, stitd i cykle obiegu mogit byc bardzo
roznorodne" (A. Zierho1fer, 1948).
o Pod tym wzgl\;dem mozemy rozroznic. qbie9 wie/ki i maly. Pierwszy z nich wystqpi
wtedy, gdy czqstki wody krq.Zq poprzez oceanf i lw11tynenty, przechodzqc kolejno
przez wszystkie ogniwa cyklu lub przynajmniej ich wie<kszosc, np. ocean - atmosfe-
ra - powierzclmia lqdu - rzeka - ocean. , Ma!y obieg wody odbywa sie< mit;;dzy
dwoma sqsiednimi ogniwami, np. occan - atmosfera - ocean albo atmosfern - po-
wierzchnia lqdu - atmosfera itp.
Na wyd!u.ianie lub skracanie drogi i czasu obie.l?u wplywa wiele czynnikow. Woda opadowa
zostaje CZQsto zatrzymana czasowo w owym obiegu. Zatrzymanie takie nazywamy
retencj<l. Czas retencji jest bardzo rozny i moze sie< wahac od kilku 111inut i godzin'
do tysiQcy lat.
o Rozr6znia siQ kilka rodzajow retencji . .Tedrn1 z nich jest refell(;jq powicr::c!miowa
w postaci w6d stojqcych w kalu:Zach, mokradlach, baguach lub drobnych zakle<Sni\;-
ciach terenu. Wody zatrzymane w jeziorach i zbiornikach sztucznych tworn1 retem:if
jeziorowq i zbiomikowq. Ta ostatnia odgrywa doniosht role< w gospodarc~ wodnej,···
poniewaz w zbiornikach mozna przetrzymac nadmiar wody w okresie wiosennych
roztop6w Iub w porze deszczowej i w ten sposob uchronic kraj przed powodziami.
Zatrzymam1 · wodq mozna naste<pnie zasilic rzeki w czasie posuchy.
o Opady snie.ine mog11 byc zatrzymane na powierzchni ziemi w poslaci retencji
s11iegowe/ Trwa ona przez okres zimy Iub do najblizszej odwilzy. Sniegi w wysüi(ia~-·
·· goracli, na Grenlandii i na Antarktydzie przeicsztalcaj<! siQ powoli w firn, Iod Jirnowy,
"~III"· .#i!Cll4'11U4iii" .-
BILANS OBIEGU 37
wrcszcie Iod lodowcowy, ktory tworzy lodowce g6rskie i lqdolody. Mamy tu retencjf
lodowcowq, ktora 1110.ZC przetrwac dziesiqtki, setki i tysüice lat, a nawet caly okno!·s
geologiczny, jak to stwierdzamy w przypadku lodu kopalnego w krainie wiecznej
marzloci w p6lnocnej Syberii.
rJ Innym rodzajem retencji jestintercepcja, przez co rozumiemy chwilowe zatrzy-
manie wody na powierzchni Iisci,'k~'i1~1~·6w~"j;;1i .drzewnych i w ogole na pQdach roslin.
Pewne ilosci wody zostajq skonsumowanc przez swiat organiczny na,wyprodukowanie
masy roslinnej oraz na procesy hiologicznc organizm6w zywych. .fest to retcncja
organiczna.
D Wody wsiitkajqce w glcbt;;, grunt i skaly tworzq retcfl(;j(!gr.u11!~1~<kjed11ak relencja
ta nie jest w foislym znaczeniu tego slowa wodit „zatrzymanii" w obiegu. Jest to
jedna z gal(,!zi lmtzenia, kt6rego tempo obiegu na tym odcinku jest bardzo zwol!1ione.
ßJLANS OßIEGU
Kn1zenie wody w przyrodzie jest procesem stalym. Lokalnie mozc on ulegac przy-
spieszeniu lub zvwlnieniu, a ilosc wody bionica w nim udzial moi:e wykazywac roczne
wahania. W warunkach panujiicych wsp6lczesnie na calym globie ziemskim ilosc ta
jest prawdopodobnie mniej wie<cej stala i da sie< uji16 w bila11s obicgu przedstawiony
jako röwuowaga mie<dzy ilosci:1 opadow i iloscü1 wody paruj11cej · do atmosfory.
rJ Probowano niejednokrotnie obliczyc tcn bilans w stosunku rocznym, lecz jak
dotychczas uzyskane Iiczby maji[ charakter szacunkowy. Wynika to z faktu, ze zna-
jomosc stosunköw opadowych nad oceanami jest jeszcze stosunkowo slaba. Trzeba
wi\;c wprowadzic do rachunku szacunkowe wartosci opaclow i parowania 1 przyjmo-
wac je dla ogromnych obszarow oceanicznych. Bez porownania Iepsza jest znajomosc
tych stosunkow na kontynentach, choc i tu istniejit wielkie obszary w Azji, Afrycc,
Ameryce.Pcludniowej i Antarktydzie bez stacji meteorologicznych. Zaleznie od metod,
wedlug ktorych szacuje si\, opady i parowanic, niektore pozycje bilansu obiegu r6znii1
sie< dosc znacznie.
Tabcla 1. Roczny bilans obicgu wody (wcdlug
W. Wundta)
Srodowisko Opad 1 Parowanic
~c~an --·----· ·r-·346 ooo- . -·1· - 383 ooo
~<tel··-·--- -·-· I·· _99 o~_o___ ..1 ___62 o~~-- Uwuga: WartoSci podanc S<l w kiltHnctrnch
Razcm obr6t 1 445 000 1 445 000 szc~dennych w stosnnku rocznym.
c1 W tabeli l podany jest bilans obiegu wody na kuli ziemskiej opracowany w 1938 r.
przez W. Wundta (1953). Gralicznie przedstawiony jest on na rycinie 2.
D Nowsze obliczenia wykonane przcz M. T. Lwowicza (1979) wyknzuj11 znacznie
wiQkszy obr6t, przede wszystkim dzie<ki przy.i\lciu wyi:szych opadow i parowanin nad
oceanami (tab. 2).
c1 Przypatrzywszy siQ tym bilansom widzimy przede wszystkim, ze obieg wody
..
38 1 GENEZA · WÖD PODZIEMNYCH INFILTRAC]A I CZYNNIKI 1-Jll\ RZl\DZl\CE 39 1r
r.
nad oceanami jest kilkakrotnie wiiekszy ni:i: nacl l11dami. Przyczym1 tego jest fakt, ze 0,031-0,037% ogölnych zasob6w. Odsetek tcn jest dlatego tak niewiehci, poniewaz
oceany i morza zajmujq, 71 % powierzchni globu ziemskiego. Poza tym nad oceanami wody glQbszych warstw m6rz i ocean6w, jak r6wnie'.~ wody podziemne le:i:ii.ce barclzo
i morzami opady sq, znacznie obfitsze niz na lq,dach, gdzie ponaclto istniejq, duze obszary glieboko pod powierzchniq ziemi nie bior'f! udzialu w kni:i:eniu albo znajclujq, si<.e w sta-
suche i pustynne (tab. 3). To samo dotyczy parowania. nie retencji w ciq,gu niezmiernie dlugiego okresu.
ci W lmi;1:eniu bierze udzial stosunkowo mala ilos6 wody, ale sam proces jest wzglied-
fransporf pory wodnej znad oceanow i morz nad /qdy nie szybki. R6ini badacze <lose zgoclnie przyjmu.i1t zas6b wod w atmosferze r6wny
37000 lrmJ
13 000 km 3 . Jc;st to 34,2 cziesci rocznego obrotu wody lub opaclu atmosferycznego.
Wynika z tcgq, :i:c· woda w atmosfcrze ulega od.nowieniu przeci<.etnie co 10- l l dni,
~ ~0
E: bowiem 365 dni: 34,2 = 10,6 clnia.
~ l: E:
E;-o
""§ 1·~
g
"'g"""'„~
;j
"' 0
INFILTRACJA l CZYNNIKI Nil\ RZl\DZl\CE
~.~<: ~"'
°' <: Niezliczonc obscrwacjc wykazaly, fo miie<lzy stanem w6cl poclzienmych a opadami
~
~
"'":!:- atmosferyeznymi istniejc pewien zwi11zek. Lustro wody w studniach podnosi siie
"-
w okresach obfitych deszczy, a opada w czasie posuchy. Podobnie ilosc wocly wyply-
waji1cej z niekt6rych :lr6dcl zmienia siie zaleznie od opad6w. Wynika st11d wniosek,
i:c opacly atmosfcryeznc zasilaj11 zbiorowiska w6d podziemnych dziieki infiltracji.
o Odsetek wody opadowej inliltruj<1cej w glq,b ziemi waha si<.e w bardzo szerokich
Ryc. 2. Bilans obiegu wody (liczby wcdlug W. Wundta) granieach i zale:l:y ocl szeregu czynnik6w. Nalezq, tu:
fi
l. Przepi1s::cza/110,\:C gmnt<Jw i skal, tzn. zdolnosc do przewoclzenia wody. Im wiiecej
Tabela 2. Roczny bilans obiegu wody (wcdlug Tubclu 3. Srednic rocznc opady w cm szczelinek, por6w i innych pr6:i:ni w skalach, tym Jepiej przepuszczajq, tym wiiecej
M. I. Lwowicza) (szacunkowo wed!ug r6:i:nych autor6w) w nie wsiitlrnie wody. Jeieli opad atmosferyczny trafi na obszar zbuclowany ze skal
Srodowisko . J Opad j Parowanie_ ___!~~~-j OceanJ_ Li1d przepuszczalnycl\, ma lepsze warunki do infiltracji. Skaly nieprzepuszczalne utrud-
niaj11 natomiast infiltracjQ lub wrQcz .i<! uniemoi:liwiaj11. Mo:i:na przyjl!c, ze takich
Oc~an 1 411 600 452 600 Wundt 96 67 obszaröw, na ktorych nie zachoclzi infiltracja jest prawdopodobnie bardzo malo,
l.q_dy - obszary odplywowe 106 000 65 000 Wüst 83 75
Lq_dy - obszary bczodplywo- Reiche! 88 67
poniewaz na powierzchni ziemi wystQpuje prawie zawsze cienszy Iub grubszy plaszcz
we 7 500 7 500 Coutagnc 122 85 zwietrzcliny skalnej w postaci luznych lub sypkich utwor6w, jak gruz, piasek, glina
Razem obr6t ·-----~---·- ·- m100·-1-~2swÖ .. Lwowicz 114 85 piaszczysta itp., ktore latwo przepuszczajq, wod<.e. Luina zwietrzelina; ktora pokrywa
skaly nieprzepuszczalne, wchlania wod<.e opadowi! dopoty, dop6ki nie zostanie ni<t
Uwngn: Warto~ci podunc sq w kilomctrnch s1.eSciennych w stosunku
rocznym. nasycona. Po nasyceniu traci zclolnos6 retencyjnq, i wi<.ecej wody nie przyjmuje.
2. Urzeibienie terenu. Silnie urzeZbiony teren o du:l:ych deniwelacjach i pochylosciach,
o Stwierdzamy dalej, ze rozpatrywany bilans wykazuje na morzach i oceanach np. w g6raeh, powoclujc szybki splyw wocly po powierzchni. W tych warunkach
znaczmi przewagie parowania nad opadami, mianowicie + 37 000 km 3 , natomiast na infillracja nawet przy istnieniu skal przepuszczalnychjesl stosunkowo slaba. Natomiast
h1dach wielki niedomiar parowania. Z 99 000 km 3 opad6w wraca bezposreclnio do na terenach r?wninnych war unki infiltracji sq lepsze, oczywiscie jesli podloze jest
atmosfcry clrog11 parowania tylko 62 000 km3, reszta zas, tj. 37 000 km 3 splywa do dostatecznie przepuszczalne.
m6rz cz~sciowo po powierzchni ziemi, cz<.esciowo pod nii1. W ten spos6b og6lny bilans 3. Temperatura powietrza. Parowanie wody odbywa siie eo prn.wda w ka:i:dej tempera-
obiegu wyr6wnuje siQ. Wecllug oblicze1i Lwowicza cloplyw w6cl rzeeznych clo oeean6w turze, ale szybkosc parowania w powietrzu jest tym wiieksza, im wy:i:sza jcst' tempera-
i mörz wynosi 41 000 km 3 • tura. Wyzsza temperatura powielrza ulatwia i przyspiesza parowanie wody opadowej
lJ Nasuwa si<.e jeszcze pytanie, jaka ez<.es6 ogölnyeh zasoböw wocly w globie ziemskim z powierzchni ziemi, jest zatem czynnikiem wplywaj11cym ujemnie na ilosc wody
bierze udzial w procesie krq,ienia. Przyblii:ony zas6b ten wynosi okolo J454 min km 3 *>. in filtn1jiicej.
Wobec tego, ie roczny obr6t wocly lm1z11cej wyraia siie liczbq 0[445-0,520 min km 3 , 4. Niedosyt wi/ffolno.fri f!<ill'ietrza . .lest on .icclmt z miar wilgotnosci powielrza. Powietrzc
ilosc wody zaangaiowanej w procesie kr11:i:enia jest stosunkowo niev.ielka - zaledwie wykazuje ogranicz01~11 pojemnosc pary woclnej zale:i:m1 od ci~nienia i ternperatury.
W okreslonej temperaturze i cisnieniu parowanie wocly w powietrze bi;edzie trwalo
Patrz bliiej strona 503 . dop6ly, dop6ki nie nastqpi stan nasycenia powietrza pan! wodm1. Zawiera ono

. or::ril*'!'fü lt' erd lt

1
lilllll. ,,
40 GENEZA WÖD PODZIEMNYCH
WODY KONDENSACYJNE 41

wtedy najwii;;ksz4 ilosc pary wodnej, ja!Gt w danych warunkach moze w sobie pomie- dorzeczy lub ich czc;;sci, region6w i kraj6w jest zagaclnienicm trudnym. Powröcimy
sci6. Pari;; tak4 nazywamy nasycorni, natomiast znajduji!CI! sii;; ponii:ej stanu nasyce- do niego jeszcze w jednym z dalszych rozclzia16w.
nia - nienasycon4. Para wodna nasycona ma najwii;;kszii pri;;znosc E, jakit moze miec o Odsetek Qpad6w atmosfcrycznych infiltruj&cych w glqb waha sit< najczQscicj
w danej temperaturze. W tej samej temperaturze para nle~asycona bi;;dzie miec w granicach 16- 25 %. Srednia dla krajöw srcclkowcj i zachoclniej Europy wynosi
oczywiscie pri;;znosc mniejszii e. :t:'fiedosytem wilgotnosci powietrza nazywamy r6znici;; w stosunku rocznym 19,3 %, dla Polski - 18,2 %*l, ale np. na obszarach czynnej
mic;;dzy p1'i;;znosci4 pary wodnej nasyconej w okreslonej temperaturze a pri;;znoscil! eksploatacji WQgla w Zag!Qbiu G6rndli1skim okolo 40 % (W. Marclrncz, 1960).
·pary nienasyconej w danym momencie w powietrzu o tej samej temperatur:;.e: a lokalnic nawet blisko 50% (R. Krajewski, 1962).
dj= E-e [1]
i wyrai.amy go w hektopaskalach. Im wic;;kszy jest niedosyt pary wodnej w powietrzu,
tym wii;;cej moze ono pomiescic w sobie pary woP,nej. Niedosyt zwii;;ksza parowanie, Opady 99 000 km 3
L 100,0/o
----·---
jest wii;;c czynnikiem ujemnym dla infiltracji. Na pustyniach, gdzie powietrze jest Parowanic 66 000 km' 62,6/o
1
zazwyczaj bardzo suche i wykazuje wysoki niedosyt, ·czt<sto prawie caly opad paruje Splyw powierzchniowy 17 200 km 3 17,4/o
od razu z powrotem do atmosfery i nie z niego nie po?,ostaje na infiltracj'<. Odwrot- Inllltracja i odplyw podziemn} 19 800 km.i 1 20,0/o
nie - powietrze wilgotne, bliskie stanu nasycenia lub nasycone parq wodnq, zmniejsza
Iub uniemozliwia parowanie wocly, a wtedy jest 0110 czynnikiem sprzyjajitcym i:J Przyjmuj<1c z pewnym przybfü.enien1 wartosc 0,2 za srcdni stosunek ilosci wody
infiltracji. infiltrujqcej do opad6w w skali swiatowej, otrzymamy sred.ni rozrzq_d orad6w atmo-
5. Pokrycie szaul ros/i1111q. Gi;;sta szata roSlinna hamuje powierzchniowy splyw wocly, sferycznych na kontynentach jak w tabeli 4.
a nawet magazynuje jii mit<dzy pt<dami i tym samym stwarza lepsze warunki infiltracji. u Opr6cz w6d opadowych infiltrujq r6wnicz w pcwnych warunkach wody rzek,
Szczeg61nie doniosh! rolQ pocl tym wzglQdem odgrywaj11 lasy o gQstym podszyciu zbiornik6w i kanal6w wodnych (p. str. 293).
i runie Iesnym. Ponadto clzit<ki nagromadzeniu duzej ilosci pr6clmicy i korzeniom
drzew wchodzqcym glt<boko pod ziemiQ· przepuszczalnosc gleby lesnej i jej wo<lo- WODY KONDENSACYJNE
chlonnosc s4 znacznie wiQksze niz gleby na polu ornym luo hice. Nalezy jednak 1
pamii;;tac, ze rosliny w okresie wegetacyjnym, a szczeg61nie lasy, pobierajii dla swych Wspomnielismy poprzednio (p. 5tr. 39), ze istniejc foisla zalefoosc miQdzy ilosciq nasyconej i
'1
proces6w zyciowych bardzo duze ilosci wody, w Polsee n p. las sosnowy 25 -- 30 % pary woclnej w powictrzu a jcgo lern pera turq. Tabcla 5 poclajc niekt6re tempcratury l
opacI6w, bukowy - 33-45%.· powietrza i odpowiaclaj11ce im mn>y na~yconej pary wodn~j w l m 3 powietrza.
6. Nasycenie wodq srodowiska skalnego. W czasie cllugotrwalych opad6w atmosforycz-
nych infiltrujqca woda moze tak dalece wypelnic, czyli nasycic wolne przcstwory Tabcla 5. Masy nasyconej pary wo<lnej w powictrzu o r6i:ncj temperaturzc
w skale, gruncie lub glebie, ze infiltracja ustaje. Tak sit< dzieje zwlaszcza tarn, gdzie Temperatura Masa pary Temperaturn Masa pary
niezbyt glt<boko lczy pod warstw11 przepuszczalmt warstwa nieprzepuszczalna. powietrza nasyconcj powictrza nasyconcj
Zewnt<trznym objawem calkowitego nasycenia wod11 s11 okresowe mokradla, bagnis- t°C g/m~ t°C g/m,
ka i blota. ;
30 30,3 5 6,8
7. Przemarzanie gruntu. W ciiigu zimy czQslo grunt przemarza do glt<bokosci kilkunastu 25 23,0 0 4,9
lub killrndziesit<ciu centymetr6w. W czasie kr6tlcotrwa!ej odwilzy lub na wiosni;;, gdy 20 17,3 -5 3,2
grunt wewn4trz jeszcze nie ocltajal, iAJfiltracja w6cl pochoclz11cych z topnienia snicgu 15 12,8 -10 2,I
Jub opad6w deszczowych albo wcälc nie zachodzi, albo przynajmniej jest utrudniona. 10 9,4
8. Dziala/110.~c czlmvieka. W pewnym stopniu wplywa na infiltracjt< r6wnicz czlowick.
Wycinanie las6w wzmaga sp!yw powierzchniowy, orka wiosenna i jcsienna spulchnia ci Powietrzc w okrdloncj tempcraturze nie moze zasadniczo zawicrac wiQccj pary
glebQ i ulatwia wsüikanie wody, zabudowa terenu w miastach z gQstq sieciq ulic prawic wodnej, niz to wynika ze stanu nasyccnia. Jei.cli ilosc pai y woclncj zaczyna przekraczac
zupelnie uniemozliwia infiltracji;; itp. stau nasycenia, naclmiar jej zostaje wydzielony przez skrop/enie,czyli ko11densacj?.
Z powyzszego zestawienia widzimy, ze na infiltracjc;; wocl opadowych wplywa wiele czynni- Dzieje siQ to normalnie wtedy, gdy powietrze ochlodzi sir; poni.:i:cj punktu rosy, tj.
köw. Mog11 one w rözny spos6b naklada6 sie;; wzajemni~. przez eo proces infiltracji poni:i:ej tempcratury, przy kt6rej pua wodna w powietrzu osiqga stan nasycenia.
staje siQ bardzo skomplikowany, a pod wzglc;;dcm ilosciowym zar6wno w przestrzcni,
jak w czasie jcst bardzo zr6znicowany. Obliczenie infiltracji dla poszczeg6lnych Za!o2cnia planu pcrspcktywicznego gospodarki wodncj w Polsee. PAN, Warszawa 1956.
 42 GENEZA WÖD PODZIEMNYC/-1
Powstaj11 w6wczas opacly unosz<1ce sit,; w powietrzu, jak mgly lub clunury, opacly
jawne, czyli pionowe jak cleszcz lub snieg, wreszcie opady utajone zwane tez poziomymi
albo osadami atmosforycznymi, jak rosa, szron lub sadz.
o Te ostatnie tw<iHZfl si~ na powierzchni ochlodzonego wskutek nocnego wypromie-
niowania gruntu, roslin lub jakichkolwiek przedmiot6w w momencie, gdy cieplo
powietrza stykaji1c sii; z nimi ochladza sii;e ponifoj punktu rosy. Hose rosy moze byc
dosc znaczna. W sroclkowej Europie waha sii;: ona w granicach 8 - 30 mm rocznie,
a moze nickiedy przekraczac nawet 50 mm.
o Zjawisko powstawania rosy sta!o sii;e punktem wyjscia clla teorii o.kondcnsacyjnym
pochoclzcniu w6d podziemnych.
o Zah1zek idei powstawania wody podziemnej z kondensacji pary wodnej zawartej
w powietrzu wypelniaj11cym puste przestrzenie w skalach tkwi juz w poglqdach
Arystotelesa. W 1877 r. teoril? konc!ensacyjnego powstawania wöd podziemnych
oglosi! austriacki baclncz 0. Volger, negujqc przy tym infiltraeyjne jej pochodzenie.
Zagadnienie to podji;:te zostalo przez. rosyjskiego gleboznawci;: A:.f1· Lebi~~lie.\ya, ktöry
'1
'1 w latach 1912-1930 opracowal nowoezesnq teorii;: kondensacji pary woc!nej w glebie.
1
Wywody jego odnoszq sif( w r6wnym stopniu do skal.
o Le.lJi<:diew wyröznil dwojakiego rodzaju kondensacji;e pary wodnej w glebach -
czqf;teczkowl!: termiczm1.
o Ko1ule11s.ac.fa__c.z<Jsf~c,zkowl1. zachodzi w suchej glebie wskutek dzialania cz11stecz-
kowych sil przylegania CZ'lsteczek pary ..yodnej do cz11stek gleby. Proces ten trwa ·
dop6ty, dop6ki gleba nie osilJ:gnie maksymalnej wilgotnosci higroskopijnej. Stanie sif(
to w tym momencie, gdy CZ'lst!d gleby pokryj!J: sii;e warstwl!: wody higroskopijnej
o grubosci jednej CZ'lsteczki woc!y. W6wczas kondensacja CZlJ:Steczkowa ustaje i mo:Ze
rozpoCZlJ:C siQ kondensaLja te~:miczna.
o Wilgotnosc gleby jest nizsza ocl maksymalnej higroskopijnosci jedynie wyj1!tko-
wo - w okresach dlugotrwalej posuchy i to tylko przy samej powierzchni ziemi.
Z reguly jest ona znacznie wy:Zsza i w tych warunkach wedlug Lebiediewa wilgotnoSf:
wzgled11a powietrza glebowcgo jest zawsze r6wna 100 %. Przcz wilgotnosc wzglvdnlJ:
f rozumie sif( stosunek prf(znosci pary wodnej zawartej w powietrzu w danym momen-
cie i w danej ·tcmperaturze e do pri;eznosci pary nasyconej w tej samcj tempcratnrze E:
f = ~ 100% [2]
o Wilgot110N: bezwzglrd11a powictrza jest to prf(znosc pary wodncj zawmtej w po-
wietrzu w c!anej temperaturze, co siQ wyrafa w hektopaskalach, albo masa pary wodnej
zawartej w l m 3 powictrza wyraZüna w gramach.
o JeSli wilgotnosc wzglf(dna powietrza glebowego {vynosi 100 %, najmniejsze obni-
zenic jego temperatury musi spowodowac tcrmicznlJ: kondensacjf( pary woclnej.
Rozklad temperatur w glcbie jest r6zny w profilu pionowym, a taid:e zmienny w czasie.
W lecic i w ci11gu dnia gorne warstwy gleby wskutck promieniowania slonecznego
silnie nagrzewajlJ: siQ, podczas gdy nizsze SlJ: chlodniejsze. W zimie, a takfo w nocy,
gorne warstwy slJ: chlodniejsze niz dolnc. W zwi1!zlrn z tym prQznosc pary wodnej
w poszczeg6lnych warstwach gleby jest r6Zlla. Wystf(pujii takze r6znice mif(dzy prf(z-
WODY JUWENILNE 43
nosci!J: pary w.odncj powietrza atmosf<~rycznego i glcbowego. Te r6znice Sl! wedlug
Lebicdiewa rnotorem, ktöry powoduje ruch pary wodnej (lecz nie powietrza) z osrod-
köw 0 wyzszej do osrodk6w 0 nizszej j)f\?ZIJOSCi. Przernieszczanie SiQ pary wodnej
odbywa siQ z powietrza atmosferycznego do glcby i pomii;edzy poszczegolnymi warst-
wami glcby. Jest oczywistc, ze nasycona para wodna trafiaj11c w srodowisko o nizszej
temperaturze ~nusi ulcgac kondensacji i zmieniac sif( w krople wody, ktöre sciekaj11 I'
w dM i moglJ: f'.asilac zbiorowiska wody podL.iemnej. l.ebiediew nie ncgowal infiltracji 1
opad6w c!eszczowych jako gl6wnego fr6dla zasilania w6d podziemnych, udowodnil
jednak, fo pe\""'.ne ich ilosci moglJ: powstawac na drodze konclensacji pary wodnej w sl<a-
lach. Oßserwal:je i pomiary wykonane na niekt6rych obszarach poludniowej Ukrainy
wykazaly, ze \v tcn spos6b powstaje tam w ciqgu roku warstwa wody podziemnej
wysokosci 66 ~ 80 mm, co oclpowiada 18 - 23 % opacl6w atmosferycznych.
o Ilosci wody, jakie powstajlJ: pod powierzchnüi ziemi w wyniku termirznej konden-
sacji pary wodnej, s11 szacowane bardzo r6znie - od kilku do 100 111111 rocznie.
Niekt6rzy batlacze wyraza.i•! pogh[d, ze ilosc ta jest zbliZüna lub nieco wif(ksza od
ilosci wody dostarczanej przez rosf(. Mozna uwazac, ze rozpoznanie zjawiska konden-
sacji pary wodnej w wierzchnich warstwach skorupy ziemskiej nie jest jeszcze wy-
-:
starczaj[ice. Niew<1tpliwie jeclnak zjawisko to istnieje, lecz ilosciowo jest zmiennc
i zalezne od warunkow klimatycznych, geologicznych, geomorfologicznych, bioceno- '
--1
tycznych i in. ,Dotychczasowe systematyczne obscrwacje odnosz:i siQ do stosunkowo
--\
nielicznych punkt6w, tak ze nie mozna jeszczc ustalic ogölniejszych praw rzi1dz1J:cych
tym zjawiskiem w r6znych klimatach. Przypuszczalnie powstawanie wcd kondensa- ~
cyjnych z wif(kszym nasileniem wystf(puje w tych obszarach, gdzie zachodz~ silne
wahania tcmperatury w warstwvch przypowierzchniowych oraz mr obszarach stepo-
"~1-
1
wych i pölpustynnych, gdzie w cü1gu nocy szyl'ciej ochladza sii;: grunt niz powietrze.
W klimatach oceanicznych rola kondensacji w powstawaniu wody po~lziemnej jest
prawdopodobnie niewielka.
WODY JUWENILNE
W 1902 r. geolog austriacki E. Suess wprowadzil pojc;;cie wod Juwenilnych*l, rozu-
miej!J:c przcz to takie wocly w skonipic ziemskiej, kt6re pochodz!J: z ostygaj:icej magmy.
CzQSC tych w6d wydobywa si~ na powierzchnif( ziemi, zjawiajlJ:C sii;e tu po raz pierwszy
w historii geologicznej i wfr1cza siQ w og6lny obieg.
o Jak wiaclomo, magma jest gor'lcyrn, cieklym stopem krzemianowym silnie nasyco-
nym gazami i parami. Wsr6d tych ostatnich waznlJ: roll( odgrywa para woclna. Proces
l~zepnii;ecia magmy rozpada sii;e na 4 stadia.
c1 W stadium pierwszym, zwanym ortomagmowym, skladniki Iotne podporz'ldko-
wane sq skladnikom stopionym i nie wykazujii zbyt wielkiej prf(:lnosci. W ci!J:gu tego
stadium odbywa sii;e pocz11tkowa i gl6wna krystalizacja mincral6w skalotworczych,
kt6ra wyczerpuje prawie zupelnie ciekle skladniki. Pod koniec stadium pozostajlJ: juz
rcsztki magmowe (lugi pokrystalizacyjne) wzbogaconc w skladniki Iotne rzadsze
") Z lacinskiego i11ve11ilis - mlodzienczy, dzicwiczy.

44 GENEZA WÖD PODZ/EMNYCH
pienviastki, kt6re nie brnly udzialu w dotychczasowej krystalizacji. Resztkowa masa
magmowa wchodzi teraz w pomagmowy okres krystalizacji.
c1 W drugim stadium, zwanym pe_qmatytowym, poz~staly stop krzemianowy jest
silnie rozcieftczony i prz.!sycony p·ili'iuni i gazami, w szczeg61nosci pan1 wodm1.
u Stadium trzecie - pneumatolityczne - charakteryzuje siQ przcwagl! par nacl
innymi sklaclnikami. Pary te 111aj11 temperaturQ 400 -600°C, S<! silnie przcgrzane,
a przy tyrn ograniczonc clo znacznie mnie};zej przestrzeni niz pierwotnie. Cechuj11 sig
przeto maksymalm1 prQznosciq. Dzic:;ki. tcmu przenikaj11 one rnzem z ,rozpylonymi
w nich skladnikami niclotnyrni w otoczenie krzcpm1ccgo ogniska magmowego, gdzie
ochlaclzaji1c sie:; claj11 pocz11tek mineralnym zlozom pncumatolitycznym.
o W czwartym stadium, zwanym hydro.ter111al11ym, nastc:;pujc dalszs: ochlodzenic sie:;
pozostalych resztek. Gdy tcmpcralura spadnic P?nizej krytycz11ej, ktora dla wody
wynosi 374,15°C, para wodna ulega skroplcniu. Srodowisko pomagmowc przechodzi
teraz w stan gorflcych roztworow wodnych zawicraj11cych w sobi-: jeszcze niekt6re
skladniki pochodzenia magmowego. Roztwory hydrotermalne, wykorzystujqc wszelkie
nieszczelnosci w skalach ~•korupy zicms!ciej pokrywajtlcych ognisko; kn1zq w nich,
a przenoszqc sie:; do stref coraz cJ lodniejszych, wydzielaj<! z siebie rozpuszczone
skladniki minernlne. Miejscami rozl wory te docierajr! clo powierzchni ziemi, gdzie
jako wody juwenilnc. poj;iwiajq sie:; w gorflcych ir6dlaeh i gejzerach ..
o Nie wszystkic gorqce frod!a dostarczäj<! wody pochodzenia juwenilnego. Czgsto
wocla opaclow atmosferycznych infiltruje barclzo daleko w gh!b ziemi, tam nagrzewa sir,;
i mineraiizuje clzir,;ki rozpuszczeniu w sobie mineralüw, po czym przedostaje sir,; znöw
ku powierzchni ziemi i wyplywa w ir6cllach. Prawdopoclobnie wystc:;powanie wod
juwenilnych przywh1zane jcst jedynie do obszarow czynncgo i wygasajqcego mlodo-
trzecio1~zc:;dowego wulkan.izmu. W Polsee jak dotqd nie stwierdzoüo wystr,;powania
w6d juwenilnych.
WODY RELIKTOWE
Na wic:;kszych glc:;bokosciach spotyka sir,; czr,;sto wody silnie zmineralizowane, ktore
leziic pod potr,;znymi seriami warstw nieprzcpuszezalnych nie mog'! mie6 iadnej
litcznosei z powierzchnict ziemi. Wody takie nazywamy reliktmvymi, czyli szczqtko-
wymi. Wsr6d nich wydzieli6 mozna dwa odmienne typy genctyczne: wody .sedymen"
tacyj11it i )(9palne~ . inllltracyjne. · '
Wody sedyme11tacyj11e uwazamy za wody dawnych osa<l6w morskich lub jeziornych. Osad,
np. piaszczysty, tworz11cy sie:; na dnie morza jest poez11tkowo silnie nawodniony.
W toku diagenezy wystc:;puje kompakcja i odwod1iienie osadu. W szczeg61nie korzyst-
nych warunkach woda pierwotnych osad6w moze sie:; jednak w nich zachowac i prze-
trwa6 przez szereg okrcs6w geologicznych. Dzieje sig tak przede wszystkim wtedy,
gdy nawodniony osad zostanie szybko pokryty warstwami mlodszych osad6w nie-
przepuszczalnych, np. ilow. Wtedy calkowite odwodnienie moze by6 utrudnione,
zwlaszcza gcly niiej lezqce warstwy Sfl r6wniez nieprzepuszczalne.
o Wiadomo, ze wskutek szeregu cykl6w scdymentacyjnych, regresji m6rz i innych
procesow geologicznych dna dawnych m6rz stajq sie:; lqdami zbudowa;1ymi z serii skal
f'tl"' ;;::;;. asc :;;:.;:::„·
WODY METAMORFICZNE 4.S
osadowych. Wtedy woda pierwotnych osadow morskich, a wiiec woda sedymentacyjna
moze znalez6 sir,; glc:;boko pod powierzchnifl ziemi zamJrnigta w swych macierzystych
osadach i szczelnie izolowana od innych warstw.
u Nalczy zaznaczyc, ze sklad chcmiczny w6d sedymentacyjnych odbiega znacznie
od sk!adu wody morskicj. Wplywa na to przede wszystkim dlugi przedzial czasu,
w ci;igu ktorcgo woda mvir,;ziona w danym srodowisku skalnym pozostaje pod jego
wplywem i przcchoclzi proccs przeobrazenia hydrogeochemicznego (p. str. 193). Do
woc! takicgo pochodzcnia zalicza sie:; solanki naftowe.1 tj. wody towarzyszflce zlozom
ropy naftowcj lub gazu ziemnego. Ich sklad chemi~zny jest prawdopodobnie wynikiem
jcszcze niezbyt doldadnie poznanych proccsow pozostaj11cych w zwiqzku z genezfl
ropy naftowcj.
Kopalne wody i11filtrac3:j11e sit to dawne wocly pochodzcnia infiltracyjnego, kt6re dziC(ki
jakim~i procesom gcologicznym, np: ruchom tektonicznym, zosta!y odcic:;te od systemu
lm12cnia i znalazly siQ glQboko pod powierzchnifl zicmi w stanie izolacji i stagnacji.
W tych warunkach rowniez i one ulegaj<! dalcko idqcej mincralizacji.
I] Wody reliktowe rnog<! w ci<1gu dalszcj historii geologicznej wyjs6 ze stanu izolacji,
zn6w uzyska6 zwiqzek z iJowicrzchniit ziemi i wh1czy6 sie:; w system krqzcnia.
W0DY METAM©~FJCZNE
\V czasie rnetamorfozy tennicznej mincraly nietrwale w wyzszych temperaturaeh
ulegaji1 przeobrazeniu, przy czym uwolnionc zostajq ;grupy hydroksylowe (OH)
wchodz'lcc wich sklad. Proces ten zwany jest delzydroksylai:Jq.\.Podlegajq mu przede
wszystkim hydrokrzemiany z grupy mineral6w il~stych. Przykladem moze byc
kaolinit, ktory przeobraza sie:; w andaluzyt i kwarc, przy czym wydziela sie:; woda.
A1 4 [( OH)sSi 4 0 -> 2 Al 2 Si0 5 + 2 Si0 2 + 4 H 2 0
10]
Nalezy zaznaczy6, ze wody metamorficznc, mimo ze pochodzi1 z glc:;bi skorupy ziem-
skiej nie SiJ: wodami juwenilnymi. Grnpy hyclroksylowe, kt6re wcl~odZfl w sklad
przeobrazonych mineral6w, pochodz<1 bowiem z atmosfery lub hydi·osfery, a zwiqzane
zostaly w procesie wietrzenia pierwotnych mineralüw (A. Polail.ski i K. Smulikowski,
1969), a nastc:;pnie pogrq:Zone zosta!y wraz z nimi w glqb skorupy ziemskiej.
I] Trudno w tej chwili oceni6 jakie ilosci wody powstaj11 w toku metamorfozy
tennicznej. Wiele przeslanek przemawia za tym, ze mogi}; one ruchem wstc:;pujqcym
docierac w poblize powier~chni zicmi i tu miesza6 sir,; z wodami innego pochodzenia
(P. Lesniak, 1979). ·
r4
!.,
 STREFA AERAC}I I SATURAC}I

rozumiemy pJziom, do ktörcgo wznosi sie;; woda wolna zawarta w srodowisku skal-
nym. Na grnnicy strcfy saturacji i acracji poziom ten wyznaczony jest zasic;egiem prozrti
wypclnionychj wodi! wolnit (ryc. 4).
0 w strcfic acracji pr6:.1:nie skalne wypelnione Sl! w zasadzic powietrzem. Pozornie
WODA W STREFIE AERACJJ wyclawaloby sie;;, zc jcst ona ·pozbawiona wody, jednak w rzeczywistosci woda wyst~­
pujc tu w ro:lnych postaciach, przede wszystkimjako para wodna zawarta w powietrzu.

powi"efrze gru nfowe

1

-wodo blonkowa/a

STREFA AERACJI I SATURACJI

Wykonujitc wykop, szyb lub wiercenie, zazwyczaj na mniejszej lub wic;ekszej glc;ebokosci
spotykamy wod~ w stanie ciekJym. Zalewa ona dno wykopu lub wypelnia rur~ wiert-
woda kapdarna
niczit do pewnej wysokosci. Mozemy wi~c wyroznic 2 strefy, mianowicie stref'i aeracji,
czyli 11apowietrze11ia
' .
i strej~ satr1racji,
.
czyli nasyce11ia
.
wodq (ryc. 3). ·

\
.1
Ryc. 3. Strcfa saturacji i aeracji
J - utwory przepuszcznlnc, 2 - utwory nieprzcpuszczu1ne
1E.1(J(/(/ (
o W strefie ~aturacji wszystloe proznie, pory i szczeliny wypelnione sii ca!Jcowicie
wodii. Jest to woda wolna. Moze ona pod wplywem sily grawitacji przesitczac si~
w dol Iub plyniic z 111iejsc wyzszych ku nizszym, np. po upadzie warstw. Przekazuje
ona cisnienie hydrostatyczne, a w przypadku jego ro:lnicy przemieszcza si~ do miejsc ·
o nizszym cifoicniu.
o Strcfa saturacji powstaje w tcn sposob, :Ze woda infiltracyjna, zwana w tym
przypadku wsiqkowq, przesiiika przcz srodowisko przepuszczalne w dol dopoty, dopoki
nie napotka stropi1 warstwy nicprzepuszczalnej. Wowczas zatrzymujc sie;; i zaczyna
wypclniac wszystkic proznie, przy czym poziom jej z wolna sie;; po<lnosi w miar~ <lo-
plywu dalszych ilosci wody. ' o Trzcci rodzaj - woda zeolityczna wchodzi röwnie:i: w stanie molekularnym w sklad sicci
o Granicit obydwu strcf jcst zwierciadlo wody podziemtiej. Pod pojc;ecicm tym
-zw1erc1adfo wody
podz1emmj Ryc. 4.
Glöwne rodzaje wody
w strefie aeracji
Obok tego wystc;epujb woda zwiqza11a w clwoch roclzajach - jako woda higroskopijna
i blonkowata. Nazywamy jl! w ten sposob, poniewaz podlega silom molekularnym,
ktorc w spos6b mniej lub wic;eccj trwaly wiqzq jii z ziarnami mineralnymi w skale
wbrew sile ciQ:lkosci. Inm1 postacili jcst woda kapi/ama, kt6rit mozna uwafac za typ
. przejsciowy mic;edzy wod11 wolm1 a ~wiitzanit. Wrcszcie wymicnic nalezy nicwielkie,
bardzicj trwale Iub przcmijajiice skupiska wody zawieszonej*>.
Pomijamy tu te rodzaje czy tc± formy wody, ktöre wchodz<t w sklad minera16w i skal. Jeden z nich
to woda ko11styt11cyj11a, kt6ra w stanic jon6w OH wchodzi w struktury sicci jonowych wiclu mi-
ncral6w, gl6wnie krzemianöw i glinokrzemianöw. Woda takajest bardzo silnie zwi[!zana w struk-
turach krystalicznych. Jcj usuni~cie powoduje zmian~, struktury.
o Drugi rodzuj - woda krystalizacyj11a wchodzi w sklad struktur krystalicznych w stanie
molekularnym. Utrata tej wody powoduje calkowity rozpad struktury.
krystaliczncj, alc zwi[!zana jcst z ni[! zupelnie Jufoo i biernie. Jej usuni~cie nie powoduje ani
zmiany, uni rozpadu struktury.

··~
48 WODA W STRE.FIE. AE.RACJI
WODA HIGROSKOPIJNA
Jedn!! z charakterystycznych wlasnofoi matcrii wynikajqcych z dzialania sil molckulaniych
jest adsorpcja, tzn. zdolnosc do skupiania lub zagt<szczania na :powierzchni ciala
stalego dröbin gaz6w, par lub r6Znych rodzaj6w jon6w z roztwor6w. Zjawisko to
zachodzi na grnnicy dw6ch stykaj!!cych sit< z soh<! fäz - stalcj i gazowej lub stalej
i cieklej. W zjawiskach adsorpcji dzialac mogq sily przyciqgania mit<dzycziisteczko-
wego,. mi~dzyatomowego, jak rowniez elektrycznego. Zdolnosci aclsori;cyjne .maj<!
przede wszystkin:i cial~ o cluzym stopniu dyspersji, czyli rozdrobnienia, a wi~c ciala
koloidalne i sproszkowane, a takze silnie porowate. Wytwarza si~ w nich bowiem
ogromna powierzchnia jednostkowa*>.
1o Cz!!stki koloidalne i ziarna mineralne adsorbuj<! w strefie aeracji clrobiny pary
woclnej bezposrednio z powietrz1L Powstaje w ten sposob woda higroskop(ina**>.
Podczas zjawiska tego wydziela sit< cicplo zwane cieplem zwiliania'. Wskazuje ono na
ogronlll!! silt< wi!!zania wocly higroskopijncj,J
o Adsorbowana woda pokrywa cz<!stk~ mineralrn! warstw<! o grubos:.:i prawdo-
podobnie r62:nej, zaleznej od wymiaru ziarn i od wzgl~dnej wilgotnosci powictrza
w strcfie acracji. Grubosc ta moze wynosic od l do okolo 140 srcdnic drobiny wody,
tj. waha sit< od 2,76· 10- 4 do 3,86· 10- 2 µm.
· Ilosc wody higroskopijncj, wyrafon!! w proccntach ~agowych w stosunku c!o masy pröbki
bezwzgl~dnie suchcj skaly, kt6q skala moze pochlon!!c z powietrza nasyconego pant
wodnq, nazywamy maksJ1mal11q wilgotnosciq higroskop(inq. Oznacza sit< jq Iaboratoryj-
nie w scisle okre81onych warunka<;;h z r6znicy mas pr6bki wysuszonej w tempcraturzc
pokojowej i w temperaturzc l05-1 l0°C.
o Zdolnosc adsorbowania pary wodnej, c;:zylj wod()ch/pnnosc lzigroskopUna zaldy
od w.ielkosci' ziarna w skale, pozostajqc w cdwrotnym stos~mku do jego srednicy.
W zwirach wynosi ona do 0,05 %, w piaskach - do l %, w piaskach pylastych - do
7%, w glinach i ilach - do 20% (W. Priklol'iski, 1955; Z. Mikucki, 1966).
o. W por6~na'.1~u ~ ~nny_mi ro~za}ami wcda higros~opijnß z_\Vil!zana jest z ziimmmi
m111crah1yll!~ naJs1lmcJ. JeJ usmu~c1e wymaga suszema pr6blo w temperaturze 105-
- 1 l0°C przez co najmniej kilka godzin. Wlasnosci jej odbiegaj!! znacznie od wody
wolnej. Jest to substancja o duzej g~stosci - okolo 2 g/cm 3 , zbliZona swymi wlasno-
sciami do ciala stalego. Zamarza w temperaturze - 78 °C. Nie przekazuje cisnienia
hydrostatycznego, nie ma zdolnosci do rozpuszczania w sobie innych substancji ani
tez zdolnosci do ruclrn. Z tych to powod6w nie moze .. by6 ona wykorzystana przez
rosliny.
Zdolnosc wiq_zania wody bJonkowate.1 przez skali:; nazywamy wodochlonnosciq molekularnq.
WODA BLONKOWATA
/Jezeli skala znajdujw:a sit< w strefic aeracji osüignie stan· maksymalnej wilgotnosci higro-
skopijnej, prcces acisorpcji drobin wod.y z pary wodnej zostaje przcrwany, trwa
Sumaryczna powierzchnin cz<istek zawartych w 1 g matcrfül~
Z greckiego !tigros - wilgotny i skopeo - patrzcc.
4 Hydrogoologia
WODA BWNKOWATA 49
jednak nadal proces wiqzania wody przez ziarna mineralne. Ternz z kolci ulegaj!!
wi!!zaniu drobiny pochodzqce z cieklej wody.f Wi!!zanie cdbywa _'.>ice dziceki silom
elektrycznym_ ze strony_ CZl!SteJc mineraJnych, Jct'5re ocldzJa!UJq-przycil!gaj!!CO llU Spofa:
ryz°~wane drobiny wody majqce charakter dipol6w: Drobina wody zbudowaiia }est
z dw6ch atom6w wodoru i jednego atomu tlenu. Te trzy atomy tworZ!! tr6jk!!t r6wno-
'ramienny w ten spos6b, ze na jednym jego wierzcholku umieszczony jest jon 0 2 -
z ladunkiem ujemnym, na pozostalych zas jony H+ z ladunkami dodatnimi. Wystcepuje
wi~c wyrn:lna dwubiegunowosc drcbin wcdy (ryc.·5).
o Promie11. dzialania sil molekularnych jest bardzo maly, gdyz wynosi 0,005-
- 0,008 ~tm. Liczne h!ldania wykazaly jednak, 2:e whrl:cicy wplyw powierzchni' CZ!!Stek
mineralnych na drobiny wody sit<ga znacznie dalej - na odleglosc kilkaset razy wi~k-
Ryc. 5,
11 +
Ksztalt cz<isteczki wody
szq. Tak dalekie dzialanie tlumaczy siQ silami hydrntacji jcn6w w otcczce dyfuzyjncj
na powierzclmi czq_stek. Sily te powcdujq przyciqganie dipolowych drobin wcdy przez
jony obdarzone dodatnim lub ujemnym ladunkiem.
1- CJ W ten bardzo skomplikowany spos6b tworzy si~ wokol ziarn mineralnych wo da
zwiq_zana, zwana blonkowatq:l Mozna wyr6:lni6 w niej jakby dwie warstwy. Jedna
z nich - wewn~trzna, bardziej trwale zwi!!zana, lezy bezposrednio na warstwie wcdy
higroskopijnej i w gruncfo rzeczy ma prawie takie same jak ona wlasnosci. Druga
warstwa - zewni;trzna - jest luzniej zwi1tzana z ziarnami mincrnlnymi. Woda tej
warstwy jest ciecz<1 o g~stosci zbli:lonej <lo zwyklej wcdy. Jej temperatura zanmrzania
jest nizsza cd 0°C 1 tym nizsza, im ciel'isza jest blonka. Nie przenosi ona cisnienia
hydrostatycznego. W przeciwieilstwie do wcdy higroskopijnej, woda blonkowr;ta ma
peWIH! ograniCZOIH! zdolnosc fOZ]JLISZCZqBia.
o Wlasnosci wody blonkowatej zblifajl! siQ do wlasnosci zwyklej wody cieklej
w miar~ oddalania siQ od powierzchni ziarna mineralnego. Grubosc blonelc wodnych
jest r6zna, ale prawdopcdobnie nie przekracza 0,5 ~1111. JeSli dwa ziarna mineralne
otoczone blonkami o r6Znej grubosci zetknl! siQ z sobq, wcda z blonki grnbszej prze-
mieszcza si~ na blonk~ cie11szq tak dlugo, dop6ki grubosc obydwu blonelc i napi~cie
na ich powicrzchni nie zostanq wyr6wnane (ryc. 6). · ·'
Zalezy ona od wielu czynnikow, jak charakter mineralny CZ!!stek, wyst~powanie w nich
ladunku elektrycznego, stopicil. spolaryzowania wody, st~:lenie rozpuszczonych w niej
substancji. Uosc wody blonkowatej zawartej w skale, zwana wilgotnosciq n10/ekularnq,
zalezy o<l wymienionych czynpik6w, jednak decydujqq rolQ odgrywa tu srednica
ziarn. W tych samych warunkach wilgotnosc molekularna b~dzie tym wi~ksza,
im bardziej rozdrobnione s<J: ziarna. Powyzszl! zalezno56 obrazuje tabela 6
(W. Priklo11ski, 1955/.
 '."!

50 WODA W STREFIE AERACJI WODA KAPILARNA 51

Tabcla 6. Zalcinosc wilgotnosci molckularncj ze strony wszystkich s[!siednich czt1steczek lez[!cych wewmttrz molekularnej strefy
od srcdnicy ziarn (wcdlug W. A . .Prikl01\skicgo) dzialania sil. Ze wzgl'<du na kulisto-symctryczne ulozenie cz(!steczek i r6wnomierne
2 ich dzialanie, wypaclkowa sil dzialaj(!cych na cz11steczk'< B jest r6wna zeru. Jnaczcj
Srcdnica ziarn Maksymalna wilgotnosc
molckularna sprawa przedstawia siQ w przypaclku cz11steczki A le:Z.i!cej na powierzchni cicczy.
w 111111
w % masy suchcj ska'y Jcst ona rnianowicie przyciiigana przez cz(!steczki pary lub gaz6w znajclujqcych si'<
ponad powicrzchnii} cieczy oraz przcz czqstcczki cieczy znajdujqce sii;; na i pod jej
1,0 -0,50 l,57 powierzcl111iii. Wobec malcj gi;;stosci pary lub powietrza w por6wnaniu z cieczq
0,50~0,25 l,60
0,25...:.0,10 powstaje wypaclkowa sil skierowana do wni;;trza cieczy. Dzialaniu temu podlegaji!
2,73
Ryc. 6. Warstcwki wody . 0,10-0,05 4,75 wszystkie czqsteczki na powicrzchni cieczy i lc:i:qce pocl powierzchni<t do glQbokosci
higroskopijnej i blonkowatej 0,05-0,005 10,18 r6wnej promicniowi molekularnej strefy dzialania. W ten spos6b powstaje cisnienie
na ziarnach mineralnych < 0,005 44,85 zwanc ci.l:nieniem wewnrtrznym cieczy. Jest 0110 olbrzymie, gdyz np. dla wocly wedlug
1 - wodn higroskopijnn, 2 - wodn
blonkownta, 3 - powictrzc van der Waaisa wynosi 10 700 atm ( ~ 10,84· 108 Pa).
o Czitstcczki znajduj[!ce sii;; w warstwie powierzchniowcj tworz(! rodzaj spri;;zystcj
o Scislych metod oznaczania wilgotnosci moldrnlarnej do tej pory nie ma. R6:lne i kurczliwcJ b!onki znajdujiicej siQ w stanie napiQcia, gdyz sily sp6jnosci staraj[! sii;;
metody, jak odwirowanie, wchlanianie przez bibulQ filtracyjn(! pod ci5nieniem, grawi- zmniejszyc powicrzclmiQ cicczy. W tym znaczeniu mowimy o napirciu powierzclmio-
tacyjne odsitczanie w szklanych cylindrach, badanie zmiany stQfonia roztworu wpro- wym cieczy. Wartosc jego cr dla wocly granicziicej z nasyconym parq, wodn<t powietrzem
wadzonego do pr6bki dajq, wyniki rozbie.ine, zatem mniej Iub bardzicj przybli.ZOne. wynosi wccl!ug Kalendarzd chemicznego (1954):
w tempcrnturze 0°C 75,64 dyn/cm == 74,64 · JO- 5 N/cm
VfODA KAPILARNA 10°c
20°C
74,22 dyn/cm == 74,22 · IO- 5 N/cm
72,75 dyn/cm == 72,75·10- 5 N/cm
Jednym z objaw6w dzialania sil molekularnych jest zjawisko wloskowatosci, kt6re o Cisnicnic wewni;;trznc cieczy pod powierzchnii! plaski! jest wsz'<dzic jeclnakowe.
polega na tym, ze w bardzo W[!skich rurkach, tzw. kapilarach, zanurzonych w cieczy JeSli jcdnak powicrzchnia ciec;zy jest zakrzywiona, wysti;;puje doclatkowc ci8nienie
poziom jej podnosi siQ do pewnej wysokosci lub opada.ocW skalach, w kt6rych wystQ- zwane wloskowatym, kt6rc jest tym wii;;kszc, im mniejszy jest promiei'1 krzywizny.
puj'! bardzo W[!skie szczelinki lub kanaliki, woda podnosfsiQ jak w naczyniach wlosko- Wartosc jcgo wynosi:
watych ponad swe zwierciadlo swobodne. WodQ talG! nazywamy kapilarnq*l. Na gra-
2cr
nicy strefy saturacji i aeracji moze wiQc w okreslonych warunkach wystQpowac strcfa P =T· [3]
kapilarnego. wzniosu, kt6ra ma jakby charakter przcjsciowy. Przyczyn(! wznfosu kapi-
larnego S(! sily dzialaj(!cc na granicy ciala stalcgo i ciecZ}'.:J gclzie:
cr - napii;;cic powierzchniowe,
powieruhnia ivody R - promieil krzywizny.
.lest 0110 doclatnic w przypadku powierzchni wypuklcj, ujcmne zas przy wkli;;s!ej.
c1 Je:l:cli ciecz styka siQ z cia!cm stalym, ze strony czq,stcczck ciala stalego dzia!ajq na
czqsteczki c;_icczy sily przylegania, kt6rc starajq siQ je przyciq,gnitc'. R6wniez i te sily
Ryc. 7. maj(! swoji1 n~olckulanu! sferQ dzialania. Na granicy ciala stalego i cieczy powstaj(!
Dzialanie sil sp6jnosci w cicczy sily wypaclkowe r6znie skicrowane zaleznie od roclzaju cieczy i ocl rcclzaju ciala stalcgo
A - czqsteczlm na powicrzchni cieczy,
B - cz11stcczkn wewnqtrz cicczy
oraz wartosci: si! sp6jnosci i sil J)rzylcgania. W wyniku dzialania sil wypaclkowych
powierzdmia: cieczy w miejscu zctknii;:cia siQ jcj z cialem slalym moze miec r6Zny
Jak wiadomo, nie tylko w cialach stalych, lccz r6wnicz w cieczach wystQpUj[! sily spojnosci. ksztalt. Rozpatrzmy dwa przyradki.
Ich .dzialanie powoduje szczeg6lne zachowanie siQ zewnQtrznej, ·· czyli swobodncj fJ Wczmy pocl uwagi;: ciecz, w kt6rej sily sp6jnosci sq, mnicjsze niz sily przylcgania
powierzchni cieczy, kt6ra stara siQ skurczyc lub zwim1c sama w sobie clo najmniejszych ciala stnlcgo, np. wodQ i szklo (ryc. 8). Na cziistcczkQ wocly poloiom! bardzo blisko
rozmiar6w wskutek powstaj:}cego tu napii;;cia powierzchniowego. Czi!stcczka wody :lciany naczynia i r6wnoczc8nie na powierzch,ni cicczy clziala stosunkowo nicwielka
B znajduj[!ca siQ wewn(!trz cieczy (ryr. 7) ulega iJrzyciiiganiu mii;;dzycz:}stcczkowcmu wypaclkowa sila spojnosci F 1 oraz clu:l:a wypadkowa sila przylcgania F2 • Wypadkowa
tych clw6ch wypaclkowych - F skierowana jest w d6l ku scianie naczynia, a zatcm
Z lacinskiego capillus - wlos. drobina wody przychrnana zoslaje ku scianie. Podobnie przycii1ganc SI! wszystkie inne

4'

; ·d 1tlt1 ••.. : • t !t"tilhl

 "!!~III tttp.Gt@t. Qj@i 1· 141
· J'

52 WODA W STREFIE AERACJI WODA KAPILARNA 53

SiJ:siednie qrobiny wody znajdUjiJ:CC si\! blisko sciany i powierzchni. Powicrzchnia wody , 2cr
w przypadlrn rownowagi musi byc prostopadla do si! clzialajiicych na cziJ:steczki na niej nrR
si\! znajclujiJ:CC. Przeto powierzchnia wody w miejscu zetknic:;cia sie:; ze scian!Gt nie moze
Jdli przy tym R ~ r, biedzie ono mialo wartosc 2rn:cr. Natomiast ciiei;ar slupa cieczy
byc plaska, lecz musi byc zakrzywiona, wznosic sie:; clo g6ry i tworzyc ze sciami naczynia
Q o wysoko:lci li w tejze rurce wynosi:
k'l:t.ostry._e._Kl)t ten, zwany granic~11y1.ilt. w przypadku wody jest bliski zeru. Ciecze,
w kt6rych si!y sp6j11osci SiJ: mniejsze oJ sil przylegania dzialajl)cych ze slrony cia!a Q = ,:2 n:luig
sta!ego nazywainy zwili_ajqcymi. Tworzii onc na pograniczu powicrzchni\! wkl\!SliJ:,
gdzic:
czyli mcnisk wlcl\!s!y. ·
d - g\!stosc cieczy,
g - przyspieszenie sily ci<;;zkosci.
/;, I
~ I Z porownania tych wartoki
,/„ I R
',;"'
I r 2rn:cr = r 2 nlulg
otrzymujcmy: '·

li = _'j.cr _ \
~
Jest to wzor na
'\.

w;;1·~,?apilarny,
.
[5]

a wiiec wysokosc, do kt6rej w przewodzie kapilarnym

wznosi siie ciecz zwil:Zajq_ca ponad SW'l: powierzchniie swobodniJ:.
o Bion1c pod uwagc:; wodie o temperaturze IO"C i poclstawiajiJ:c w powyzszym row-
Ryc. 8. Powicrzchnia cieqy Hyc. 9•. Powicrzchnia Hyc. 10. Wznios naniu znanc nam wartosci:
zwilzajqcej cieczy nie zwilzajqccj kapilarny ·~
cr = 74,22·10- 5 N/cm; d ~ 1; g = 981·10- 5 N ----·--.:

o Jezeli rozwazymy przypadek odwrotny, np. szk!o i rt\!C, w kt6reJ si!y sp6jnosci S<l
wic:;ksze niz sily przylegania zc strony szkla, stwierdzimy zgodnie z ry~iniJ: 9, ze wypacl-
kowa F skierowana jest do Wn\!trza cieczy. I w tym przypadku powierzchnia cieczy
b\!dzie zakrzywiona, utworzy jednak menisk wypuldy, a Iciit graniczny b\!dzie roz-
twarty. Ciecze takie nazywamy 11iezwiliajqcymi.
o W rurce kapilarnej o promieniu r ciecz zwilzajiJ:ca uniesiona na obwodzie przy
sciance tworzy powierzchni\! wkl<;;sl'l: 0 promieniu:
R=--
„ od promienia przewodu .kapilarnego, wzgliedem kt6rego jest odwrotnie proporcjo-
cose
gdzie e jest k'l:tcm granicznym (ryc. 10). w przypadlrn wody cos e jcst bliski 1, przeto
i powierzchnia jej w rurce bt<clzie miala ksztalt prawie do!dadnej p6lkuli. Ciecz wzniesie
sit< do g6ry, poniewaz pod powierzchniiJ: wkl\!s!q zgodnie z wzorem [3] panuje cisnie-
nie o 2cr/R mniejsze niz pod powierzclmi'l plaskiJ: cicczy na zewnq,trz rurki, a wi<;;c
cisnienie pod powierzchniiJ: wkl\!sh1 wynosi:
[4]
gdzie P 0 oznacza cisnienie normalne przy powierzchni plaskiej.
o Wznoszenie cieczy b\!dzie trwa!o dop6ty, dop6ki ci<;;:Zar slupa cieczy nie zr6wno-
wazy cisnienia wloskowatego. W rurce o niezbyt dui:ej srednicy cisnienie to dziala
na calym jej przekroju, przeto wynosi:
otrzymamy:
h = -~_:_12_ cm [6]
„
Wartosc 0,15 jest stalq lcapilamq wody wzglt<dem szkla. Tie samiJ: wartosc mozna
przyjq_c w przyblizeniu dla wody wzgl\!dem pospolitych mineralow, jak kwarc, kalcyt,
skalenie.
rJ z powyzszych wywodow wynika, zc wznios kapilarny zalezy przede wszystkim
nalny.
o Biontc pocl uwagie fakt, ze pory i kanaliki w skalach okruchowych SiJ: tym mniejsze,
im mniejsza jest srednica ziarn, nalezafoby oczekiwac, zc wysokosc wzniosu kapilar-
nego powinna byc najwii:;ksza w takh;h skalach, jak gliny i ily. Wielu autor6w podaje
dla takich skal wysokosc wzniosu rzc:;du kilkunastii Iub kilkiidziesii:;ciu metr6w, jednak
:Zadne doswiaclczenia tego nie potwierdzily. Nalezy SiJ:dzic, ze w cit<:Zldch glinach;a tym
bardziej W ilach, Wolne przestrzenie SiJ: prawdopodobnie tak male, ze wype!nia je
calkowicie woda. blonkowata i nie ma tu miejsca na zjawiska kapilarne.
o Wysokosc wzniosu kapilarnego mozna przyjq_c jak wtabeli 7.
o Pory i kanalild w skalach i gruntach okruchowych tworz'l: jakby splot naczy1i
wloskowatych o r6znej i zmiennej srednicy. WznosziJ:ca siQ kapilarnie woda osiiJ:ga
praktycznie poziom mniej wiQcej r6wny. Jesli napotyka ona zbyt duze pory i kanalild,
omija je lub przestaje si\! podnosic.
54 WODA W STREFIE AERACJI WODA KAPILARNA 55

Tabela 7. Wysokosc wzniosu kapilarncgo Tabelu 8. Prt<dkosc podnoszenia kapilarncgo chodzi jcszczc' hamujlJ:ce dzialanie oporu wzraslaj<1ce w miarQ wydh1:i:ania si~ slupa
w niekt6rych skalach okruchowych (wcdlug A. Attcrbcrga)
cieczy. .
Rodzaj skaly h,m 5-2 Do szybkiego oznaczenia kapilarnosci, tj. maksymalnego wzniosu kapilarnego, sluz<1
Wymiary ziarn 2-1 10,5-0,2

Zwirck 0,03
____________,_____
mm _,_ __····---·----
mm nun przyrz11dy zwa:ne lwpilarymetrami. Licznc ich konslrukcje opracowane zostaly przez
G. Beskowa, E. Jürgensona, W. Engelhardta, A. Casagrancle'a, G. N. Kamici'iskiego,
Piasck gruboziarnisty 0,03-0,12 Maksymalna wysokosc
Piasck srcdnioziarnisty 0,12-0,35 wzniosu kapilarncgo 3,5 cm 6,5 cm 24,6 cm W. I. Chaustowa.
Piasck drobnoziarnisty 0,35-1,20 ri Oznaczenip kapilarnosci biernej przeprowaclza siQ u nas wedlug normy PN-60/
Czas potrzcbny na osiii-
Mulck, piasck pylasty, Iess 1,20-3,50 /B-04493. Przyrn1cl sluz11cy do pomiaru pokazany jest na rycinie lla. Skiada si~ on
gnit<cic maksimum 3 dni 4 dtii 8 dni
z naczynia napclnionego wod11 do wysokosci 25 cm, lejka szklanego, rurki gumowej
lub plastikowej, urz11dzenia clo zawieszania lejka umo:i:liwiajqcego przesm~anie go
o Proces wloskowatego podcü1gania wody w skalach i gruntach nazywamy kapilar-
110.friq czynnq, natomiast utrzymywanie siQ wody kapilarnej po obni:i:eniu zwierciadla
przy. zachowiiniu jej maksymalnej wysokosci nazywamy kapilanto.friq biemq.
Z,OOm

o PrQdkos6 wznoszenia siQ wody kapilarnej jest ro:lna w roznych skalach. Zale:i:y
ona od srednicy porow i przewodow kapilarnych, a wiQc od wymiarow ziarn i jest
tym mniejsza, im skala jest bardziej drobnoziarnista. Fakt ten potwierdzony zostal
przez liczne doswiadczenia, jak np. przytoczone w tabeli 8 niektore wyniki pomiarow
A. Atterberga, przeprowadzonych co prawda na gruntach sztucznych. PrzyczynQ tego
thunaczy siQ wi<okszym oporem w przewodach o mniejszej srednicy.
-J,OOm pmblw
o DruglJ: wJasciwoscüt 1uchu kapilarnego jest spadek pn~dkosci przy poslQpuj:1cym //-
wzroscie wysokosci. PoczlJ:tkowo woda kapilarna wznosi siQ szybko, nas!Qpnie coraz
wolniej. Fakt ten potwierdzony zostai przez obserwacje wieh1 badaczy. Przykladem
mogi1 by6 wyniki pomiarow A. Novaka i J. Pechanka wykon,anych na wodzie wzno-
szqcej siQ kapilarnie w kolumnach kwarcowego piasku skladajqcego siQ z ziarn o sred-
nicy 0,05-0,01 nun*l. PrQdkos6 wznoszenia siQ wynosila:
na wysokosci 20 cm 26 cm/h
30cm 16 cm/h
40 cm 12cm/h
50 cm 5 cm/h
lOOcm - 2,8 cm/h
b
o Krzywa spadku pn~dkosci ma ksztalt zblizony do paraboli. Zaleznos6 czasu od a
wysokosci .okresla wzor: Ryc, 11. Schcmat kapilarymc!ru (wedlug PN-60/B-04493)

h =kt"
w kicrunku pionowym, linii o dzialcc clementarnej 5 cm i sekundomierza. Po zmonto-
gdzic: waniu przyrz<tclu zanurza sie;; lcjck w wodzie do polo:i:enia pokazanego na rycinie 1 Jb.
h - wysokos6 wznoszenia, Naslc;;pnie wkiada sie:; do lejka SlJ:czek filtracyjny i probkQ badanej skaly, np. piasku,
t - czas potrzebny na jej osiqgni<;cie, Iekko .i<l vgniatajqc. Teraz lejek z probklJ: podnosi siQ z rownomiernlJ: prQdkosciq
k - staly parametr. okolo 1 cm/s do chwili, gdy po<l probh1 utworzy siQ pQcherzyk powietrza. Ro:i:nica
o Wykladnik poti;:gi n w powyzszym rownaniu zale:i:y od uziarnienia skaly i wymia- poziomow spodu probki i zwicrciadla wody w naczyniu daje wstQpnlJ: wielkos6
row przewodow kapilarnych w niej~i jest zazwyczaj bliski 0,5. kapilarnosci biernej (H:C). Badanie powtarza siie nastQpnie od poczqtku, z tym ;i:e lejek
o PrzyczynlJ: parabolicznego spadku prQdkosci wznoszenia siQ jcst malcjqca roznica podnosi sie;; z takll: samq prQdkÖ§ciit jak poprzeclnio do wysokosci 0,7H~ i pozostawia
miQdzy cisnieniem wloskowatym a ciQ:i:arem sh1pa wznoszqcej siQ cicczy. Do tego do- nieruchomo przez 5 min. W tym czasie obserwuje siQ czy w rurce szklanej lejka pod
slJ:czkiem nie utworzyl siQ pQcherzyk powictrza. Je;i:eli to nie nasl1J:pilo, podnosi siQ
Cyrowane wcd!ug Rodcgo (A. Rode, 1956) lejek do polozenia o 5 cm wyzszego znow pozostawiajqc go nicruchomo na 5 min.

. -"'e:t ·rr 1 :• '1H1111t11ii

56 WODA W STREFIE AERACJI WODA KAPILARNA ZAW/ESZONA 57

Czynnosci te powtarza sit; tak dlugo, az pojawi sit; pt;cherzyk wslrntek przebicia sit;
powietrza przez probkt;. W chwili powstania pod s11czkiem p<;cherzyka notuje sit; czas
w minutach jaki uply1111l od chwili zatrzyn;iania Iejka na ostatnim poziomie t i wysokosc
tego poziomu h ponad zwierciadlem wody w naczyniu. Kapilarnosc biern 11 oblicza siQ
za pomoq wzoru: · kapilarna.
I-Ik = (h-5,0)+Mz
Mz = tv; jest to poprawka interpolacyjna (w cm), gdzie v
D Kapilarnosc mozna tez oznaczac za pomocii wzorow empirycznych uwzglydniaj<j_c
wsp61czynnik porowatosci i charakterystycznii cechy uziarnienia.
Calkowit'l ilosc wody zawarü1 w strefie wzniosu kapilarncgo nazywamy wilgotnosciq
kapilamq. Wyrafa j11 stosunek wagowy pr6bld skaly, z kt6rej sciekla woda wolna
do bezwzglt;dnie suchej skaly. Odpowicdnio do tego m6wimy takze o wodoclilomzo.fri
kapilamej.
D Wodt~ kapilarna wlasnosciami swymi zbliza sit; bll!dzo do wody wolnej. Podlega
ona sile cit;zkosci, przelrnzuje cisnienie hydrostatyczne, ma zdolnosc rozpuszcwnia
w sobie soli mineralnych, zamarza jednak w tempernturze nieco nizszej od O''C.
Odgrywa ona bardzo duz11 rolt; w zywieniu roslin. W glebie drobnoziarnistej przecit;iej
niezliczonymi wloskowatymi kanalikami, woda kapilarna stale podciiiga sie< do g6ry
w miart; jak rosliny jq zuzywaj11.
o Woda kapilarna ma r6wnicz powazne znaczenic w zagadnieniach geologiczno-
-inzynierskich. Mo?;e ona byc przyczynq osuwisk, wplywa na wlasncsci fizyczno-
-mcchaniczne grunt6w, powoduje zawilgocenic dr6g, fundament6w, mur6w ilp.
WODA KAPII.ARNA ZA WIESZONA
D Zawicszona woda kapilarna powstawac moze w dwojald sp()s6b. WspomnieliSmy
juz poprzcdnio (str. 39), ze zwicrciadlo wody podziemnej podlega wahaniom zaleznie
od opad6w atmosferycznych. Gdy zwicrciadlo wody podnosi sit;, w slad za tym pod-
nosi siie i poziom wzniosu kapilarncgo, gdy zas obniza sit; - opada rowniez woda
n Niekiedy obni:lanie sit; zwierciadla wody wolnej nastt;puje tak szybko,j:e woda
(7] kapilarna nie moze za nim nadiizyc i odrywa sit; od niego. Niczwlocznie u spodu
= J cm/miJ) przy t min. ka7.dego ze slupk6w wody kapilarnej twomi siy dolnc meniski. Woda taka przcchodzi
w stan zawicszenia.
11 Czc<sciej powstaje zawicszona woda kapilarna dzit;ki przenikaniu do ".Vloskowatych
przestwork6w wody infiltracyjnej pochodz1:1cej i. opad6w. Zjawisko to umozliwione
jcst dzit;ki temu, ze wloskowate przewody w skalach .i gruntach okruchowych oraz
w glebach przcdstawiaj1:1 w zasadzie typ kapi!ar6w lmicuszlcowycl1 (ryc. 13), w ktorych
stale zmienia siie srednica. Dzit;ki temu wysit;pujii rM:nice w dlugosci promieni gornych
i dolnych mcnisk6w, eo jest istotnc dla utrzymania wody kapilarnej w stanie zawie-
szenia.
n Oznaczmy promien g6rnego menisku przez r 1 , dolnego zas przez r2 • Z wzdru na
wznios kapilarny [ 5] wynika, :le:
2cr
hdg = -----
1"1
lli~I
Zawicszony slupek wody kapilarnej podlega r6wniez dzialaniu cisnie-
nia wloskowatego ze strony dolnego mcnisku:
2cr
r2

Weda kapilarna, ktora \1·yst<;pujc w strefie wzniosu kapilarncgo bezposrednio ponad Poniewaz ci~nicnic dolne skierowane jcst .w dol, a wiiec przeciwnie
niz na gornym menisku, przcto r6wnanic r6wnowagi bt;dzie mialo
zwierciadlem wody wolncj, pozostaje z t1:1 ostatni1:1 w bezposredniej l1:1cznosci. Nazy-
wamy .il:! niekiedy wodq kapilamq wlasciwq. Obok niej ist11ieje jeszcze w strefie aeracji nast<;puj11c1:1 postac:
woda kapi!arna zawicszona, kt6rn, wypelniaj11c niektore przestwory wloskowatc, 2cr 2cr
hdg = - - - - -
tworzy zbiorowiska nie l1:1cz<1ce siie z wod;i woln1:1 i nie maj1:1ce z. niit ani hydraulicznego, 1"1 1"2
ani kapilarnego Z\\ i11zku (ryc. 12). Stiid po przeksztalceniu otrzymamy:
Ryc.13.
Typ kapilary hdg = 2cr (J- - __!__) (8]
T lancuszkowcj r1 r2

u z powyzszego wynika, ze slupek wody kapilarncj utrzyma siy w stanic zawieszenia,

•llJJ11' 1/ l i li l\'odo kopt!arna zaw1esz~na jdli:

""'' '" 11iliJ1„ 1

> ---- zas „1 <

'
1"2
1L!l1 lil 1illJ lili /lll1 illll lllJ lW tlW luJ lllJJ llllJ IJJJl lilftWJ illu lli_ j i':;{;~ :~~;;o; u r1 r2 :

. --- gdy röfoica cisnie11 wloskowatych nie przewyzszy cit;zaru slupka.

zwierc1adta n'Odlj padz1emnej
rJ Gdy kropla wody wnika w laf1cuszkowy przew6d kapilarny, wtcdy przesuwa sit;
Ryc. 12. Woda kapilarna zawieszona w streik aeracji pod wplywem swcgo cit;zaru w cl61 dopoty, dopöki görny menisk nie znajdzie sit;

58 WODA W STREF/E AERACjl
w zwce:lonym oclcinku kapilary, clolny zas w rozszerzonym. Wtecly clo-
piero cifoienie wloskowate na g6rnym menisku zclolne jest utrzymac
kroplie wocly w stanie kapilarncgo zawicszenia (ryc. 14). Gdy clo slupka
dochoclzi nowa kropla wody, moze siie zclarzyc, zc obydwa meniski bcecht
mialy r6wnc promicnic. W6wczas znika r6znica cisnicn wloskowatych
i sl~pek wody pod wplywem swego ciiefaru zacznic przcsuwac sice w cl6!.
W tym momencie gdy clolny menisk wchoclzi w rozszcrzony odcinck ka-
pilarny, g6rny zas - w zwiezony, zn6w wytwarza siie r6z,nica cisnieü,
kt6ra unieruchamh1 slupck. W miarie doplywu nowych kropcl wody zwiie-
ksza siie cl!ugosc slupka i rosnic jego ciiezar. Wzrost ten moic trwac tak
dlugo, jak d!ugo ciiezar slupka nie zostanie zr6wnowa:i:ony cisnienicm
w!oskowatym zgodnie z wzorem [8]. W6wczas juz najmniejszy przyrost
/
ciiezaru slupka wody spowoduje zniszczenie r6wnowagi i slupck szyb-
ko opadnie w cl6!.
Ryc. 14. Woda zawieszona w kapilarze lai\cuszkowcj
WODA ZAWIESZONA
ffofiltrujl},ca w glitb wocht atmosferyczna lub powicrzchniowa przemieszcza siie pod wplywcm
sily ciiezkosci w d6l. Woclie odbywa.iit9! tie wiedr6wkie wskros strefy aeracji nazywamy
wsiqkow1:.) Je:i:eli stan wilgotnosci w strcfic aeracji nie oshrnmil pclnej wilgotnosci
molekularncj lub kapilarnej, cziesc wody wsüikowej zostajc zuzyta przcz sily cz<}_stecz-
kowe na uzupelnicnie wody blonkowatej lub na zasilenic wody kapilarnej. Reszta
wykorzystUjlJ,C WiQksze przestwory scieka W d.6!, az clo osi!igniiecia strefy saturacji.
\'
.1
Ryc. 15. Woda zawieszona
(Zdarza siie nickiedy, ze w utworach dobrze przepuszczalnych wystiepujt! soczew.ki o mniej-
szej przepuszczalnosci lub zgola nicprzcpuszczalnc. Soczewki takic trafiaj<! siie szcze-
g6lnie w tych scriach warstw, kt6re tworzyly siie w zmiem1y<,'.h .wimmkach sedymcn-
tacji, jak np. utwory aluwialne Iub ffuwioglacjalne. Jezcli woda wsü!kowa napotyka
w swcj wiedr6wcc ta!Gt nicprzepuszczaln:t soczewkie, zatrzymujc siie na jcj stropie
i gromadzi siie w porach ponad ni:i. W ten spos6b powslajc w obriebie strcfy aeracji
.. ,
WODA ZAWIESZONA 59
niewielkic soczcwkowatc zbiorowisko wody wolnej, ktorc nazywamy wockl zmvic-
szmu(~l (ryc. 15).) .
1J W czasic ta}fmia snieg6w lub obfitszych opadow deszczowych müizszosc wody
zawieszoncj zwiieksza siie, a wtedy nadmiar jej scieka przez brzcgi soczcwki nieprze-
puszczalnej w dol. W okrcsie dlugotrwalej posuchy woda zawieszona - zwlaszcza gdy
znajduje siQ blisko powierzchni ziemi - mo:i:c cziesciowo lub nawet ca!kowicic wypa-
rowa6 i znikm1c. Takie pojawiaj<icc siie i znikajiice wody zawieszonc nazywamy
przemijajqcy111i.
W strefic aeracji wydzielic nalczy podstrefie 11:<kl glcbowych. Zajnrnje ona przestrze1'i od
powicrzchni zicmi w d6l do zasiQgU najdluzszych korzeni roslin. Grubosc jej jcst
rözna i zalczy gl6wnic od klimatu, rodzaju roslinnosci i samcj glcby. Jest to srodowisko
spccylicznc, w kt6rym zachodzit proccsy glebotw6rcze, jak aktimulacja produkt6w
wictrzcnia, rozklad substancji roslinnej przy ograniczonym dostiepie powietrza i wspüt-
dzialaniu bakterii glebowych. Powstajc tu humus, czyli pr6chnica skladajqca siie ze
skomplikowanych cial koloidalnych. Zachodzi1 tez, takie proccsy, jak lugowanie,
hyclroliza i rcdukcja. W proccsach glebotw6rczych czynny udzial bicrze woda. W glcbie
wystiepujc ona w r6Z:nych postaciach - jako para wodna, woda higroskopijna,
blonkowata, kapilarnic zawieszona, wsiiikowa, a takzc w drobniutkich skupiskach
wody wolnej zawieszonej. Wody glebowe sit niczbiedne dla zycia i rozwoju swiata
roSiinnego. Sit one przcdmiotem badai'i agrohydrologii i gleboznawstwa.
-
•> Termin woda zawieszo11a uzywany bywa w röznym znaczeniu, jak np. wody wyst~pujqcej bar-
<lzo plytko pod powicrzchniq ziemi, wody wsiqkowej w strefie aeracji, wody zawartej w soczew-
kach wsröd warstw nicprzepuszczalnych itp. Bt;dziemy jednak tego terminu uzywac wyh1cznie
w znaczeniu wyzej podanym.

/ POROWATOSC
WODA W STREFIE SA TURACJI
PODSTAWOWE WLASNOSCI HYDROGEOLO(}ICZNE SKAL
\Nie wszystkie skaly wystQpUjqce w skorupie ziemskiej maj<! zdolnosc akumulowania
i przewodzenia wolnej wody. Nieodzownym warunkiem te.i zdolno~ci !i'! w'ta.mo/ici
ltydrogeologiczne, wsrod ktOI'ych dwie ma.iit zasadnicze znaczenie.
Jcdna z nich wynika z istnienia w skalach roznego rodzaju prozni, .ii!k pory, pQkniQcia,
szczeliny, kawerny, kanaly itp. Jedynie w nich moze gromadzic siQ woda, jakby w nic-
zliczonych naczyniach i zbiornikach r6:lnego ksztallu i wielkosci. Zaleznie od istoty
tych pr6:lni rozrozniamy: ..,
- .e.orowatosc, ktora polega na ·\VYStQpowaniu w skale sieci drobnycii prozni i kana-
J~~o~~·poszczegolnymLziarnami mincralilyilli; · gotowe juz skaly, kt6re tych wlasndci uprzednio nie mialy. Na przyklad zbity
- szczelinowatosc, ktora wynika z istnienia w skale szczelin;
- krasowatoH, ktora obejmujc proznic powstalc wskutek krasowego lugpwania
niektorych skal pq:ez woili<J
o W szerokim pojQcili mowi sii,; o porowatosci w odnicsicniu do wszystkich rodzajow
prozni i pustek.
/Drug<! zasacliiiczit wlasnosciq hydrogeologiczmt jest przepusz~zalno.fl: hydrauliczna, zwana
tei. wodoprzep11szczal11osciq. Jest to zdolnosc do przewodzenia wolnej wody, tzn. umoi:-
liwia jej ru.ch w skale w przypadku roznicy cisnic1't hydrrn,tatycznych. Ruch wody
w skahlch mozc zachodzic oczywi5cie tylko wtcdy, gdy poszczeg6lne ptoznle komu-
nikuj<t siQ ze sobi1 tworziic splot przewodow hydraulicznych. Stopien przepuszczalnosci
mo:lc byc okreslony objQtoscÜ! "'ody, jaka przeplywa w jednoslcc czasu przcz okre-
slony przekr6j skaly i przy okreslo1}ej roznicy cisnie1i hydrostatycznych. Przeto prze-
puszczalnosc zalezy przede wszystkirn od wymiarow przewodow wewnqtrz ;;kaly
w tym sensie, zc im wiQksze bQd<t przewody, tym lepsza bQdzie przepuszczalno.sc.
Nieodzownym warunkiem przepuszczalnosci jest wlQc porowatosc, szczelinowatosc
lub krasowatos~~J Jednak zaleznosc ta nie jest obustronna„ tzn. nie kai.da skala po-
rowata czy szczelinowata jcst rownoczesnic w naturalnych warunkach przepuszczalna.
·dlf'·· l!ff~w4'1l u $1 SMMJIMJll'
61
Jesli bowiem wymiary prozni SI! tak male, ze cale ich swiatlo objQte jest streü1 dzialania
sil cz<1steczkowych, to woda w nich zawarta zostaje zwiitzana i staje si<;; niezdolna
do ruchu. Przypadek taki zachodzi np: w ilach.
l:i Mian1 przepuszczalnosci hydraulicznej skal i grunt6w jest bardzo wazny w hydro-·
geologii parametr zwany WJ]J6/czyn11il(ic:n1filtracji. Oznaczamy go literit k. Ma wymiar
L/T i wyra:lony jest najczQsciej w metrach na sekundQ lub jedi10stkach pochodnych
(cm/s, m/h itp.). ßQclzie o nim mowa w rozdziale o podstawowych prawach ruchu w6cl
podziemnych.
Inne wlasnosci hydroeeologicznc sit pochodnymi wymienionych wyi.ej. Nalez'l tu:
~ wodoclt/011110.~1:, ktorn jest zdolnosciit do pochlaniania przez ska!Q wody;
·- odsqczaln.o.fC, ktora jest zdolnosciit oddawania przez nasycom1 skalQ wody wolnej
pod wplywem sil grawitacji. .
Wyi:ej wymienione wlasnosci nazwalismy podstawowymi, poniewa:i: maji1 one, decydujqcy
wplyw na rozne. zjawiska hydrogeologiczne, jak zasilanie, ruch i drenaz wod, na
zasobnosc i wydajnosc warstw wodono8nych, na rei.im wod itp.
ru Wymienione wlasndci mogl! byc pierwotne i wtorne. Wlasnosci pierwotne wyni-
kaj<! z genezy skal, tzn. tworzct siQ onc rownoczesnie z jej powstawaniem. Przykladem
pierwotnej wlasnosci moze byc porowafosc piasku, gdyz powstaje ona w momencie
sedymentacji ziarn kwarcu na dnie zbiornika osadowego. Z drugicj strony pierwotna
wlasnosc moi.e ulec zmniejszeniu albo nawet calkowicie zaniknit6 wskutck procesow
geologicznych dzialaj<icych w okre5lonym sroclowisku. Porowatosc piasku zmniejszysiQ
wskutek jego diagenezy i ce1pentacji przy przcjsciu w piaskowiec. Z kolei piaskowiec
mo:i:e prawie ca!kowicie stracic sw:i pcrowatosc, jesli ulegnie metamorfozie i p1:zeobra- -"1Illl
zi sii,; w kwarcyt. Do procesöw pomniejszaj:icych wlasnosci hydrogeologiczi:e nalei:!:
kompakcja, ccmcn!acja i metamorfoza.
01 Wlasnosci wtorne powstajq w wynilni procesow geologicznych dzialajqcych na
i szczelny wapie1i nie wykazujc przcpuszczalnosci. Jesli w wyniku fizycznego wietrze-
nia zacznie on pQkac, to w szczeliny pi,;kniQc moi.e wnikac woda i wywolac proces
skrasowienia do tego stopnia, i:e masyw wapienny przepuszczac bQdzie przez sie-
bie nawet ogromne ilosci wody. Do procesow wywoluj'lcych wtorne wlasnosci hy-
drogeologicznc Iub je powi<;;kszaj11ce nalezi1: wietrzenie skal, luguj<1ce dzialanie wody
i cisnienie tekloniczne.
POROWATOSC
'.Porowatosc charakterystyczna jest przede wszystkim dla osadowych skal okruchowych
i piroklastycznych, klore ceclmjii siQ strnktun1 ziarnisl<l· Wolne przest,rzenie wystQ-
puji1ce miQdzy poszczegolnymi ziarnami mineralnymi nazywamy porami. Porowatosc
skal okruchowych mozna w scislejszym znaczen,iu nazwac intergranulamq lub mi(!dzy-
::iamowq, a to w celu odroi:nienia jej od innych rodzajow. /
o W niektorych przypadkach moi:e wyst<;;powac pod1!'<9!la porowatoN, np. w i.wirach
lub w zlepiencach, ktore skladajii siQ z otoczakow skal bQclqcych same w sobie porowate.
ci W skalach o strukturze krystalicznej rownicz wysti,;pu.iit niekiedy wolne przestrze-
 '''t

62 WODA W STREF/E SATURACJI

WSPÖtCZYNNIK 1 WSKAiNIK POROWATOSCI 63

o Wzajcmny stosunek obydwu tych wielkosci mo:i:cmy okreslic, gdy uwzglQdnimy,

nie mi«;dzy poszczeg61nymi krysztalami, lecz s11 one przewaznie tak male, :2:e porowa-
ze:
tosc wy;1ikajiica z ich istnienia jest znikoma i dla hydrogcologii bez znaczcnia.
o Ziarna skal okruchowych maj11 r6zne ksztaHy: kulistc, soczcwkowate, klinowate, v= v~+vp
tabliczkowate. Z tego powodu r6wniez i ks:italt porow"jcst nieregularny i nie przejawia sk11d wsp61czynnik porowatosci:
zadnych prawidlowosci. Wielkosc ziarn jest takze bardzo r6zna - od otoczak6w do
cziistek pylowych i ilowych. Wobec tego wymiary por6w w skalach okruchowych sii 11
VP
= ·-·----·
bardzo r6zne i wykazujii rozpiietosc od ultramikroskopowych w ilach do przeswitu vz+ v;,
rziedu killrn centymetr6w w gruboziarnistych zwirach i rumoszach. Ze, wzgliedu na Dziel11c licznik mianownik przcz V, otrzymamy:
ruch wody w porach, jak r6wniez z uwagi na dzialanie sil miiedzycziistcczkowych,
przyjmuje siQ w hydrogeologii nastiepujiicY podzial por6w:
- 11adkapilame - o srcdnicy wiiekszej niz 0,5 mm, umozliwiaj11cc wodzie wolnej II=.
poruszanie siQ w nich pod dzialaniem sily ciiezkosci; 1+ v;,
- kapilame - 0 srcdnicy 0,5-0,0002 mm, w kt6rych woda odbywac moze jedynie v;
ruchy kapilarne;
- subkapilame - o srednicy mniejszej niz 0,0002 mm, w kt6rych woda zostaje e
calkowicie zwi11zana i unieruchomiona dzialaniem sil czqstcczkowych. II=--····· [lt]
l+e
o M6wi11c o srednicy rozumiem;y, ze jest to srednica zastQpcza, tzn. ze por6wnujemy
Z drugiej str~rny:
por lub kanalik z rurkq 0 okreslonej srednicy.
V==V-V,,
WSPÖLCZYNNIK 1 WSKAZNIK POROWATOSCI a zatcm wski1znik porowatosci mozcmy wyrazic jako:
v;;
llosciowo okresla siie porowatosc najcziesciej stosunkami objQtosciowymi. Oznaczmy przez:.
e= ··v-v- : P
V - objietosc calej pr6bki skalnej w cm 3 ,
Gdy tcraz licznik mianownik po<lziclimy przcz V, o'trzymamy:
VP - objQtOSC por6w W cm 3,
V= - objietosc ziarn w cm3, VI,
wtedy: e =
v
-------~

l- .!'.'r.
V=v;,+V: V
V,=V-v;,
vp = v-v;, II
(' =
-11
[12]
o Stosunck objietosci wszystkich por6w w pröbce skaiy do obiietosci calej pr6bki
nazywamy w.1pvlczym1ikiem porowato.foi n*> i wyrazamy go zazwyczaj w proccntach: Zar6wno wsp61czynnik, jak i wskaZllik porowatosci. najlatwiej okresla siQ laboratoryjnie
p~zez wyznaczanic gQstosci wlasciwej Qs i gQstosci objietosciowej Q0 skaly suchej przy
zachowaniu uaturalnej objQtosci. Gf€slo§c wla§ciwa skaly. jest to stosunek masy pr6bki
= V - V=_ 100 = VI, 1000/ [9]
II V V. /o skaly do jej objQtosci bez 'por6w:

Obok wsp6Iczynnika porowatosci uzywa siQ nickiedy wskaznika poro1Mto.\:ci e, kt6ry okrc- 111s
Qs = ·1~- [13J
slony jcst stosunkiem objietosci por6w do objietosci ziarn w pr6bcc skaly:
gdzie:'
[10] '1 Q. - gQstosc wlasciwa w g/cm 3 ,
111. - masa probki skaly (w g) wysuszoucj w te1npernturze I00°C,

"> Potocznie m6wimy cz~sto „porowatosc" rozumicjiic pod tym poj~cicm wsp6lczynnik porowatosci. '{ Vz ~ objietosc ziarn (pr6bld bez por6w) w crn 3 .

,,,.~
 4'1f1·1
'
64 WODA W STREF/E SATURACJI CZYNNIK/ RZJjDZJjCE POROWATOSCL'I 65

o Natomiast gfisfosc objfifosciowa jest to stosunek masy probki skaly do jej ohjl,ltosci Tabcla 9. Zale:i:nosci Jiczbowe mi~dzy wsp6!czynnikiem i wskafoikiem
porowatosci
h!cznie z porami i.. innymi prozniami :
11
1 e e 1 11
ms
e.=v [14]

gdzie:
1
10
20
0,01
0,11.
0,25
0,1
0,3
0,5
. 9,1
23,1
33,3
eo - gl,lstosc objl,ltosciowa w g/cm 3 , 30 0,43 0,7 41,2
111., - masa suchej pr6bki skaly (w g) jak wyzej, 40 0,66 1,0 50,0
V - objl,ltosc suchej pr6bki skaly w cm 3 • 50 1,00 2,0 66,7
Z wzor6w [13] i [14] wynika, :Ze: 60 1,50 3,0 75,0
80 4,00 5,0 83,3
v_ = __!!2
- e„
Tabcla 10. Wsp6!czynnik porowatosci r6:i:nych rodzaj6w skal
Podstawiajqc powyzsze wyrazenia we wzorze [9] na wsp61czynnik porowatosci,
~odzaj
Wsp6!czynnik Wsp6!czynnik
otrzymamy: skaly Rodzaj skaly
porow.atofoi w % porowatosci w %
1
1
Glcba 45 -65 Zwiry 20 -55
II= eo e„ 100% Torr 7.6 -89 Marglc lqkowc 20 -32
m. W1<gicl 0,1- 6,0 Margle ilaste 20 -49
e. Muly swic:i:e so -90 Kreda piszqca 3 -55
lly plastyczne 35 -70 Wapicnic i dolomity zbitc 0,2 - 7,0
skqd Ily zwarte 18 -35 Martwice wapienne 20 -32

-
Jlolupki 0,5-15,0 Fyllity 0,5 -10,0
11 = e.-e. 100% (15] Gliny 24 -42 Marmury O,l 6,0
Q„ Lcssy gliniastc 25 -35 Kwarcyty 0,008- 3,5
o Podobnie postl,lpUjqc z wzorem [10] na wskaznik porowatosci, otrzymujemy: Lessy 40 -65 Gncjsy 0,02 2,5
Piaski 20 -48 ßazalty 0,2 3,0
Piaskowcc 0,9-28,0 Porfiry 0,4 6,0
__!!2 - __!!2
Szaroglazy 0,4- 1,0 0,2 2,2
eo e.
e = --'-'------
Granity
ms
C!s o Wspolczynnik porowatosci bardziej pospolitych skal podano w tabeli 10, 1ct6rq
skqd zestawiono na podstawie r6znych zrodel.
o Skaly o wspolczynnilrn nmiejszym niz 1 % ucho4z<! za niezwykle sz;czelne. Poro-
e= e.-e. (16] watosc 1 - 5 % nazywamy malq, 5-15 % - sredniq, powyi:ej zas 15 % - duz11
Q. i bardzo cluzq.
o Zalei:nosci Iiczbowe mil,ldzy wsp6lczynnikien~ i wskafoikiem porowatosci podano
w tabeli 9. CZYNNIKI RZ1\DZ1\CE POROWATOSCII\
o Gl,lstosc wlasciw'! oznacza sil,l laboratoryjnie latwo przy uzyciu kolby miarowej
do 200 cm 3 Iub kolby le Chateliera alho piknometru. Sposoh oznaczania podaje Przytoczone wyzej dane wskazujii na wielkq rozpi„tosc porowatosci w skalaoh tego samego
norma PN-60/B-04486. rodzaju. Jest ona bowiem zalezna od kilku ozynnikow. Biorqc pod uwagl,l skaly
o Oznaczenie gl,lstosci ohjl,ltosciowej jest bardziej skomplikowane, poniewai: z punktu okruchowe, ktore majq w hyclrogeologii najwil,lksze znaczenie, jako je~en z najwaz-
widzenia hydrogeologii wazne jest oznaczenie przy objl,ltosci naturalnej, tzn. na pr6bce niejszyoh czynnikow wymienic nalei:y stopie11jednorodnosci uziamienia. Skaly r6wno-
o nienaruszonej strukturze, eo w przypadku skal sypkich nie zawsze jest mpzliwe. ziarniste zloi:one z okrlJ,glych ziarn jednakowych wymiar6w, jak np. dobrze sorto-
Stosuje Sil,l roi:ne metody - w wodzie (po parafinowaniu pr6bki), w pierscieniu tnq- wane piaski Iub zwiry, majq du.Zl! porowatosc, niezaleznie od ~ego czy sJda<lajlJ, si«
cym, w rt„ci (A. Falkiewiczowa, W. C. Kowals~ci, 1959)„ Spos6b oznaczania podaje z ziarn dui:ych, ozy malych. Natomiast im bardziej zroi:nicowane Sq srednice ziarn,
norma PN-55/B-04488. im skala jest bardziej r6znqziarnista, tym mniejsza jest porowatosc. W:tedy bowiem
\ 5 Hydrogoologlo

1
 · · J:
' '

66 WODA W STREF/E SATURACJI CZYNNIKI RZl\DZl\CE POROWflTOSC/lj 67

o Na rycinach l 8- 20 pok~zat10 dwa zasadnicze sposoby ulo:i:cnia ziarn kulistych -

szescienny i romboeclryczny. w picrwszym przypaclku linie l::i:cz::i:ce srodck kul prze-
cinaj::i: SiQ pod k::J:tem 90°, plaszczyzny ZUS poprowadzonc przez srodki SqSiaduj::i:cych
zc sob::i: kul utworzq szdcian. Kazcla kula styka sie< z s::i:sicclnimi kulaJPi w 6 punktach.
Jest to ulozcnie najbardzicj Iuzne. Jesli wyobrazimy sobie szcscian wyciQty w spos6b
poclany wyzej, to latwo mo:l:emy obliczyc pust::i: przcstrzeil pozostajqc::J: poza wycin-
kami kul i jcj stosunck clo objQtosci szdcianu, czyli wspolczynnik porowatosci.
Ryc. 16. Pory w skale okruchowej Ryc. 17. Pory w skale okruchowcj
zlo:i:onej z ziarn ostrokrawi;dzistych
Wycinki kul h1cznic tworz::i: oczywiscie jednf! knie< o sreclnicy d, a jej objQtosc V=
zlo:i:onej z ziarn o r6:i:nej srednicy
okresla wzqr:
ziarna O -mniejszej srednicy wchodz::J: miQdzy ziarna 0 WiQkszej sreclnicy j zatykaj~lC rcd 3
pory zmniejszaj::i: ich objQtosc (ryc. 16). V==-6
Porowatosc zalezy rowniez od ksztaltu ziam. W skale zlofonej z ziarn olm1glych jest ona
wiQksza niz w skale zbudowanej z ziai·n ostrokrayvQclzistych, plytkowatych lub tablicz- ObjQtosc szescianu V,= d 3 • Podstawiaj::i:c ternz tc wartosci clo wzoru [9] otrzymamy:
kowatych. Te ostatnie bowiem mog::i: ulo:i:yc siy barcl4icj scisle. Wystaj::i:ce naro:i:a
i krawQdzie wchodz::i: ciasno miQclzy inne ziarna i w ten sposob zmniejszajri wymiary
porow (ryc. 17). .
z powy:i:szego wynika, :i:e porowatosc zalczy rownie:i: ocl barclziej lub mnicj scislcgo sposobu
1l =
d3- nd3
. d3
6
100 = ( 1 - ~) 100 ; II= ( l-:,l 4
) 100 = 47,64%

uloienia ziam. Teoretycznc studia nacl tym zagaclnicniem przcprowadzil C. S. Slichter i to jest najwiQksza mo:i:liwa porowatosc okruchowcj skaly iclealnej.
(1899) bior::i:c pod uwagQ skalQ idcaln::i:, tj. zlofom1 z kulistych ziarn jeclnakowej o W 'ulozcniu rombocclrycznym Iinic l::i:cz::i:ce sroclki kul przecinaj::i: siQ na przemian
srcclnicy. pocl k::i:tcm 60 i 120°. Plaszczyzny poprowadzonc przcz srodki s::i:siaduj::i:cych ze sob!);
kul tworz11 rombocclr. Kazcla kula styka sie< z sqsieclnimi w 12 punktach i takic ulo:Zenic
jcst najbarclziej scislc i szczclnc. PostQpuj::i:c analogicznie jak w poprzeclnim przypaclku,
mo:i:na dowiesc, :i:c wspolczynnik porowatosci przy romboeclrycznym ulo:i:cniu wynosi
25,95%.
o W warunkach naturalnych nie ma~ny co prawda skal iclealnych, w tym scnsie jak
to wyzej poda110, lecz wywocly tc wskazuj::i:, :i:c Iufoe lub szczelne ulo:i:enic ziarn wplywa
Ryc.18.
'na wartosc wspolczynnilrn porowatosci. Tale na przyklacl piaski mlode, Iezqce plytko
Szcsciennc a \ i rombo··
edryczne b ulozenie pocl powicrzchni::i: ziemi majq porowatosc wi~ksz::i: ocl piaskow starych lez::i:cych gl~­
a ziarn boko. Te ostatnie ulegJy bowiem kompakcji i bardziej scis!cmu ulo:Zeniu ziarn wskutek
cisnicnia wyzej lez::i:cych warstw.
o W zasaclzic wie<c porowatosc zmnicjsza siQ wraz z glQbokosci::i:. Badania wykazaly,
ze np. wsp6lczynnik porowatosci skal gornokarbonskich w poluclniowej czQsci
Gornoslqskicgo ZaglQbia WQglowcgo spacla ocl 20-25% w pobli:i:u powierzchni ziemi
do 12- J.) %. na g!Qboko5ci okolo 900 111 (Z. Wilk, 1964; T. Bromck i T. Pilat, 1970;
A. Kleczkowski i in., 1976; A. Klcczkowski i S. Witczak, 1967). Zjawisko to korzy-
stne jest z punktu widzenia cloplywow wocl kopalnianych.
Porowatosc skal okruchowych zalczy tak:i:e ocl stopnia scementowania ziam. Lufoe osady .
. klastyczne (piaski, zwiry) przcchodz::i: w proccsie diagenczy w zwarte utwory scemen-
towanc (piaskowcc, zlepie11cc), a to dziQki tworzcniu siQ spoiwa miQdzy ziarnami.
Spoiwo wypclnia pory czQsciowo lub calkowicic powocluj11c zmnicjszenic ich pierwot-
. nej obje<tosci. Wspolczynnik porowatosci, szczegolnic piaskowcow, zlepicncow, brekcji,
szaroglazow, arkoz i wapieni oolitowych zalezy ocl stopnia wypelnienia porow spoiwem
Ryc. 20. Model ulo:lcnia romboedrycznego (ryc. 21).
Ryc. 19. Model uloi:enia szesciennego
s•

. rrf •rn: •• rr\\„

 111~1111 e;;* lliiilt Jii t 1 •

68 WODA W STREF/E. SATURACJI CZYNNIKI RZl\DZl\CE POROWATOSC/;\ 69

Ryc. 21.
Pory w skalach scementowanych Ryc. 24.
Dnrwq cznrn11 oznnczono spoiwo
Model ksztaltu poru
mi«dzy ziarnami okrqglymi
Pozornie wydawaloby siQ, ze porowatos6 zalezy od wielkosci ziarn, w istocie jednak w ulozeniu szesciennym
wielkos6 ziarn nie wplywa na porowatos6. Twierdzenie tp mozna latwo udowodni6
ksztaltu ziarn i sposobu ich ulo:lenia. Yf przypadku ziarn okrf};glych Sl! one ograniczone
rachunkiem. Jesli w szescian 6 boku a ~piszemy jednf!: kulQ 0 srednicy d = a (ryc. 22),
powierzchniami wldQslymi, jak to _pokazano na rycinie 24.
to stosunek objQtosci kuli do objQtosci szescianu wyniesie: -
PoPy mogq, byc' otwarte albo odkryte, gdy lq,czf!: siQ ze sobf!: za posrednictwem splotu kana-
na3 lik6w, kt6ry jest prze»'aznie bardzo zagmatwany. Pory otwarte majf!: bardzo wazne
.-6- 1t
- -3= - = 0 5 2 znaczenie w hydrogeologli, gdyz mnozliwiajf}; one przewodzenie wody przez skaly.
a 6 ' Pory zamk11i~te albo zakryte Sfl: calkowicic otoczone substancjq, skalnii: i nie lltczq, siQ
JeSli w tym samym szescianie umiescimy kule o srednicy d = a/2 i ulozymy je w spos6b z Sf!:Siednimi porami. ·Te östatnie wystQpujq, w silnie i szczelnie scementowanych
szescienny, to kul takich zmiesci siQ w nim 8 (ryc. 23). skalach okruchowych. W zwif};zku z tym m6wimy o porowato§ci otwartej i zamkni~tej.
0 Z obliczenia otrzymamy: Wiemy juz, ze wsp6lczynnik porowatosci okresla siQ poprzez gQstos6 wlasciwf!: i gQstosc
objQtosciowf!: pr6bki skalnej w stanie wysuszonym w temperaturze powyzej 100°C.

n(-;-r 8
Pr6bka wysuszona pozbawiona jest wody higroskopijuej i blonkowatej. W naturze
jednak skaly w taldm stanie wystQpujii: rzadko. Ziarna mineralne przewaznie otoczone
6 1t
a3 = 6 = 0,52

1- d•a
a

/
/
/

ZJ
"'-------------!'

~--------a--1
Ryc. 22. Kula wpisana w szescian Ryc. 23. Osiem kul wpisanych w szescian

o W obu wiQc przypadkach - niezaleznie od wielkosci kul - otrzymalismy ten

sam wynik. JeSli teraz chcemy obliczy6 objQtos6 wolnych przestrzeni nie zajQtych przez
kule w szdcianach, to przyjmujf!:c objQtos6 tych ostatnich = l, otrzymamy:
1-0,52 = 0,48 lub 48%
Tym tlumaczy siQ 111. in. fakt, ze wsp6lczynnik porowatosci np. skal pylastych jest
tego samego rzQdu eo piask6w. Ryc. 25. Porowatosc piaskowca szaroglazowego w powi«kszeniu 5000 )<
o Ksztalty por6w w skalach okruchowych Sf!: bardzo r6zne, gdyz zale:lf!: one od (ze zbior6w B. Grnbowskicj-Olszewskiej)
 ••.')"
70 WODA W STREFIE. SATURACJI
warstewl~ami w6d ZW'.<J:Zanych" In~c~cj mo;vi<J:~, scianki por~~ wyslanc SlJ: icl~ ~ar~
Slj,
stewkami, dlatego wymmry .porow l !Ch ObJ((tOSC VP SlJ: 1Ul11CJSZC. ,Po~ 0 111111CJSZej
obj1<tosci przepusci przcz siebic zasadniczo mnicjszit ilos6 wody. Fakflen h1a istotne
znaczenie clla wielu zagadnien hydrodynamicznych. Wobec tego konicczne okazalo si((
wprowadzenie jeszcze jeclncgo parametru z.wancgo potowatosciq efe/ctywnq*>. Pocl.
poj((ciem tym rozumiemy t1< cz((sc obj((tosci por6w w skalc, kt6ra bierze czynny üclzial
w przeplywie wody poclziemnej. Poj((cie to jest szcrzej om6wione na str. 107-110.
INNE RODZAJE POROWATOSCI
Opr6cz porowatosci intergranularnej wyst((puji! w niekt6rych skalach inne roclzaje
porowatosci, przewaznie pierwotnc, kt6re mogii: micc niekiecly powaznc znaczenie
w akumulacji wody podziemnej.
Skaly magmowe majq, tckstun;; zbitit, masywnii:. Czascm jeclnak zdarza si((, ze :w c.zasie
krzepni((cia magmy uwi((zione zostaly w niej gazy, po kt6rych pozostaly pr6zme 11111<dzy
poszczeg6lnymi krysztalami. Pr6znie te nazywamy miarolami,: ~ wynikajq,cq, z ni~h
porowatos6 mozcniy nazwac miarofitycznq. Miarolc majlJ: jcdnak bardzo male wy.~m1-
ry, a przy tym sq, przewaznie zamkni1<te, wi"'c i wsp6lczynnik porowato~ci miaroli-
tycznej jcst niewielki - rz«eclu killrn procent6w. St<J:d ten roclzaj porowatosci nie ma
znaczenia w sensic hydrogeölogicznym.
W Iawach wulkanicznych krzepnii:cych szybko na powicrzclmi ziemi, zazwyczaj jeszcze
w czasie ruchu, clrogi uchodzq,cych gaz6w mogf! by6 utrwalon.e w {Jostaci„P!llCherzy-
k6w, kanalik6w lub wydlui:onych, olmiglych rurek. Lawy takie przybierajii:. 'Ytedy
tekstury JJ«cherzykowe lub gf!bczaste, kt6re nadajii: im duz<J: porowatosc: ,Mozemy
'i
1
'1
Ryc. 26.
J>orowatosc
g>1bczasta trawertynu
•» ·, Zwamt tak:i:c porowalo.i:ciq 111/arodajnq, czy1111q lub powierzcf111iowq.
SZCZE.LINOWATOS~ 71
wyr6zni6 porowatosc p~cherzykowq, jcSli p«echerzyki sii: zamkni((tc. Tego roclzaju
porowatos6 ma wlasciwie niewiclkic znaczenie, poniewaz zamkni1<cie p((cherzyk6w
sciankami uniemözliwia doSt((p do nich w9dy. Przykladem moze by6 pumeks, kt6ry
przcdstawiajiic skrajny typ porowatosci JJ((Cherzykowej docl10dziicej do 80%, nie
nabicra w siebie wody, lecz plywa po niej. \
Porowato.fc gqbczasta wyst((pnje wtcdy, gdy poszczeg6lnc p((Cherzyki, rurki i pr6znic innego
ksztaHu htczii si(( ze sobit, tworz:ic systcm przenikajiicy skal(( na wskros i umozliwiajiicy
przeplyw przcz niii: wody. Porowatos6 Mbczastii: majii takzc nielct6re .skaly 'osadowe,
jak np. mhrtwice wapienne, trawertyny, rudy darniowe (ryc. 26). Moze ona tez
powstawa6 wt6rnie wskutck wictrzcnia lub wymiany substancji mineralnej w skalach
przez innii, dzi«eki metasomatozic diagenetycznej. Ta!Gt wt6rnit porowatos6t1jawniajlJ:
najcz((sciej slrnly w((galnowe, jak np. wapicnie pogipsowe, wapicnic i dolomity komor-
kowe; jamiste itp. -
SZCZELINOWATOSC
Skaly o teksturze zbitcj i masywnej wylGJZujiicc w normalnych warunkach minimalny
wsp6lczynnik porowatosci picrwotnej, jak np. 'granity, bazalty, gnejsy, kwarcyty i in.,\.
mogq, sta6 si(( dobrymi akumulatorami wody podziemnej, jesli w wyniku r6znych
proccs6w geologicznych, w czasic kt6rych dzialajii naciski i napr1<zc11ia, ulegnii: po-
p((kaniu. Powstajii: wtcdy szczeliny, to jest rozwarcia\ (nieciqglosci) masy skalnej bez
widocznego przesuni1<cia lub z przcsuniQciein w plaszczyinie przekroju. 1 ,
Dogodnym sposobem zilustrowania rozldadu sil i napr1<zei1 w skalach jest kula (ryc. 27). lillllllll
Jczcli kula taka poddana bQclzic zwyklcmu naciskowi kompresyjnemu, to wzclluz
jcgo dzialania srcdnica kuli zostanie skr6cona, natomiast w pla,$zczyinie prostopadlej
a Ryc. 27.
Kula A i elipsoida napr~i.e11 B
A, B (wcdlug M. P. Billingsa)
do kierunku nacisku - wyclluzona. W kierunku prostopacllym do plaszczyzny dzia-
lania nacisku dlugos6 srcclnicy nie zmicni siQ lub nieznacznie zwi«ekszy si(( albo zmnicj-
szy, zaleznie od wiclkosci sil z zewn:ttrz na niit dzialajqcych. Kula zmicni si(( wiQc pod
wplywem nacisku w bryl(( zwami elipsoidq 11apr~ie1/ lub odksztalce1i. Ma ona trzy wza-
jcmnie prostopaclle i nicr6wnc osic (ryc. 27) - najkr6tsza c-c jest osiii najwirekszego
nacisku i najmnicjszego 1mpr«ei:enia, najdluzsza a -a - osiii najmnicjszcgo nacisku
i najwi((kszego napr((i:enia i os trzecia b-b jest osiii posrcdniego nacisku i posreclniego
naprQzcnia. Elipsoicla napr((zel'i mozc powsta6 nie tylko wskutck nacisk6w kompresyj-
nych, czyli zgniatajiicych, lccz takZe tcnsyjnych, czyli rozciqgajiicych albo dzialania

. 72. WODA w STREF/faSATUR,l\Cjl
<----
----
D Ryc. 28.
Nacisk tensyj11y A,
A 8 c kompresyjny B, parn sil C
pary sil (ryc. 28). Schcmatycznie przedstawiono to na rycinie 29, na kt6rej zamiast
kuli pokazano kolo i elipsQ. Os wielka kaZdej elipsy odpowiada osi najwiiekszych
napriezen w elipsoidzie, os mala - osi najmniejszych naprieze11, a os posrednich na-
priezen nalezy sobie wyobrazic jako prostopaclh1 clo powierzchni rysunku.
Ryc. 29•.
Przcksztalccnic kola w clipsQ
wskutck dzialania naciski1
kompresyjnego A, tcnsyjnego
Bi pary sil C(wcdlug
A B c M. P. Billingsa)
o Naciski dzialaji1cc na skaly wywoluj!l napriezenia, a tc z koki powocluj!l pQkanie
i odspojcnie skal, gdy przekroczona zostanie wytrzymalosc na rozerwanie lub scinanie.
Powstaj!l w ten spos6b pQkniiecia i szczeliny. Ich istnienie w skalc nazywamy szczelino-
watosciq. W hydrogeologii bywa niekiedy uzywana - niekoniccznie slusznie
- nazwa porowatosc szczeli11owa.
o Z punktu widzenia mechanizmu dzialania sil i naprieze11, szczeliny mozemy po-
dzielic na szczeliny rozerwania i szczeliny scinania.
P€klli€cia i szczeliny rozenvania, czyli te11sJ:j11e Sf! najcziesc\ej r6wnolcgle clo plaszczyzny,
w kt6rej lei:f! osie najmniejszych i po.srednich napr~cil, tzn. takie pQkniiecia w zasadzie
tw,orzf! siie w kierunku prostopadlym do dziafäüia sil rozrywajf!cyd1.
P€klli€cia i szczeliny scinania, czyli k01;1pre.1'):jne tworz!l siie wzdluz plaszczyzn leziicych·
obustronnie pod kqtem nieco mniejszym niz 45° wzgliedem osi najwiiekszych nacisk6w
(ryc. 30). w elipsoidzie naprieze11. powstaji1 zatcm dwie plaszczyzrly scinania, kt6rc
w osi posredniego nacisku przecinaj11 siie wzajemnie pod .kiitem zblizonym do 90°.
Fakt ten potwierdzaj11 Iiczne doswiadczenfü i obserwacje·w przyrodzie.
Jak wyzcj wspomniano, elipsoida napr~e11 powstaje r6wnicz w przypadku clzialania
pary sil. Naciski dzialajt! wtecly r9tacyjnic. Plaszczyzny scinania przechodzic bt;:d<1 ·
a a
Ryc. 30.
.l'laszczyzny scinania w clipsoidzic
b uaprQZell (wcdlug M. P. · Billingsa)
·1'1%'ffrn ;;,g; ,i(JqQ, t4J[\",?,4"'~
SZCZELINOWATOSC 73
przez os posrednich napriezeil, tworz!J:c k<tt okolo 45° z dwiema pozostalymi osiami
i bQd!!: ustawione prostopadle do plaszczyzny, w kt6rcj clziala para sit Na rycinie 31
przedstawiono przekr6j kuli poddanej dzialaniu takiej pary sil. Sily te przeksztalcq
kulie w elipsoidi;; przeclstawionf! r6wniez na rycinie w przekroju. Os najwiiekszych
napriezen a-a pokrywa siie z wielkq osüi, os najnmiejszych naprieze11 c-c z malf! osiq,
os posrcdnich napriezen zas ustawiona jest prostopadle do ryciny w rniejscu przeciiecia
sii;; obu poprzednich osi. Plaszczyzny scinania s-s, s' -s' ustawione Sf! prostopadle
do rysunku i tworzq z osiami a-a i c-c kqty bliskie 45°,
Q
·
,, Ryc. 31. Uyc. 32. U6Zne przypadki nacisk6w,
Przckr6j clipsoidy 11aprQ:lc1i powstalej krzyi.ujqcych siQ pQkniQc i szczelin w
wskutek dzialania pary sil skalach (wedlug schemat6w C. M. Nevina).
Z lcwcj strony uklad osi naprQ:Ze1i
o W przyroclzie cziesto dzialaj!! jednoczesnie r6zne naciski, eo komplikuje mecha-
nizm powstawania sz.czelin. Na przyklad w czasie krzepniiecia magmy mogf! wystie-
powac naciski tensyjne i .k;ompresyjne, w czasie faldowania serii warstw - naciski
kompresyjne zwyklc i rotacyjne itd.
o Na rycinie 32 przedstawiono systemy szczelin powstajqce w bloku skal ~ r6znych
warunkach nacisk6w i ulgi w cisnieniu. Nacisk kompresyjny J dziala tu w kierunku
p6lnoc-p~ludnie, a ulga w cisnieniu moze byc skierowana pionowo w g6ri;;, np. z po-
woclu z111komcgo nadkladu skal. Wtedy osie najwiiekszych napn(i:en A ustawione S!l
pionowo, gdzie dziala najmniejszy nacisk, osie zas naprQi:en posrednich B le:lf! w Jcie-
runku wsch6d-zach6d. W tych wanmkach powstaje system krzyzujqcych siie piekniiec
i szczelin, ukladaj11cy siie w lderunku wsch6d-zach6d w plaszczyfoie osi posrednich
napri;;zen.
o Na rycinie 32 nacisk kompresyjny 2 dziala r6wnic2: w kierunku p61noc-poludnie
lecz ulga w cisnicniu moze byc skierowana poziomo, np. z powodu duzego nadklad~
skal, a niewiel.kich nms skalnych w kienmku bocznym. W tym przypadku osie naj-
wiiekszych naprieze11 A le:lq poziomo tarn, gdzie dzialajq najmniejsze naciski. Osie
posre~nich na?riei:cn 11_. ustawione S<J. pionowo. Powstaje system krzyzuj[!cycb siQ
szczelm ustaw1011ych p1011owo w plaszczyi:nie osi posrednich napriezen B.
o Na rycinie 32 przedstawiono ponadto parQ sil 3 dzialajQ;cycl1 w plaszczyznfo osi
11 poziomcj z po!nocy na poludnie i odwrotnie. Jesli ulga w cisnieniu skierowana jest
74 WODA W STREFIE. SATURACJI
w kierunku poziomym, nasti,;puje rotacyjne przeksztalcenie bloku prostopadloscien-
nego w blok r6wnolegloscienny. Osie najwii,;kszych napri,;ze!l. A ustawi~ sii,; w plaszczyz-
nie dzialania pary sil, a wii,;c w plaszczyfoie poziomej, osie najmniejszych napri,;zei'1 C
r6wniez w plaszczyfoie poziomej, lecz prostopadle do poprzednich. Osie posrednich
naprf;li:en B ustawione bl;ld~ pionowo. W tych warunkach rozwinie siQ system szczelin
ustawionych wzdlui: osi posrednich i tworz~cych k~ty 45° z innymi osiami.
o Ze wzgl<,<du na genezQ szczeliny wyst<,<pujq,ce w skalach mo:Zna podzielic na:
syngenetyczne, tektoniczne i wietrzeniowe.
Szczeliny syngenetyczne tworzq, siQ wskutek dzialania sil wewni,;trznych w czasie powsta-
wania niekt6rych skal. Przede wszystkim proces ten zachodzi w czasie krzepnii,;cia
magmy, eo powoduje kurczenie siQ masy skalotw6rczej. Powstajq, w6wczas naciski
tensyjne doprowadzaj11ce do sp<,<kan. Szczeliny takie nazywamy synklazami. Nie
mniej wai:nym czynnikiem w ich powstawaniu jest sdnajitce parcie wewn<,<trznych,
plynnychjeszcze cz<,<sci magmy na CZf;lSci zewn<,<trznc jui: zakrzeple. Synklazy mog~ byc
utajone lub jawne. Pierwsze ujawniaj~ siQ dopiero w czasie wietrzenia skaly lub przy jej
rozbijaniu, ale jednak w stanie utajonym umozliwiaj~ wilgoci powolne wnikanie
· vy gl~b skaly. Synklazy jawne.s~ otwarte, wyrafoie vyicloczne i mogq_ gromadzic w sobie
pewne ilosci wody wolnej.
o Synklazy biegn~ czQsto w kierunkach regularnych, twotzltC systemy r6wnolegle
i przecinaj~ce siQ pocl okreslonym bttem. Dzi<,<ki temu skaly nabieraj~ zclolnosci
rozpa,dania sif;l na bloki r6i:nych ksztalt6w i wymiar6w. Zdolnosc tf;l nazywamy
ciosem. W granitach czQsto charakterystyczny jest cios prostopadloscienny, kt6ry
polega na rozpadaniu siQ skaly na mniej lub barclziej regularne bryly ograniczone
trzema r6wnoleglymi do siebie parami scian. Szczeliny w takich granitach tworzir
1
l
Ryc. 33.
Blokdiagram obrazuj:1cy systcm
gl6wnych szczelin syngcnctycznych
w masywic grnnitowym (wedlug
H. Cloosa)
S - szczelinY podlu:i:nc, 1' - poprzccznc, L -
pokhulowc, D - diagonnlne, F - Jdorunek
fluidn1ncgo ulo:lcnia krysztulOw, A - nplity
system trzech kierunk6w krzyi:ujr1cych'siQ P()d bttem bliskim 90° (i'yc. 33). Mozna tu
wyr62nic szczeliny pocllu:l:ne, r6wnolegle clo kierunku fiuidalnego ulo:l:enia niekt6rych
krysztal6~ w skale oraz prostopadle clo niego szczeliny poprzeczne. Te ostatnie usta-
wione s~ wachlarzowato, tj. pionowo w centrum masywu, nicco skosnie clo wnQtrza
najego bokach. Trzeci rodzaj szczelin polozony jest prostopadle clo ol?ydwu poprzed-
nich. Sll: to szczeliny poklaclowc. Niekiecly wystQpUjlJ: jeszczc szczeliny cliagonalne
ustawione skosnie wzglQclem p<,<kniQc pokladowych. Powstaj:t one gl6wnie clzii,;ki
]X\rciu plynnej magmy na obwoclowe zastygle CZQSci intruzji.
o. ßarclzo charakterystyczny system szczclin tworzy siQ w bazaltach, szczcgolnic
w poziomych powlokach i pokry,wach bazaltowych. W czasic krzepnil;lcia i kurczcnia
.,
·" SZCZE.L/NOWATOSC 75 ·
siQ lawy bazaltowej powstajf); sil:Y tcnsyjne clzialajqce w plaszczy:lnic poziomcj, tj. r6w-
nolcgle clo powicrzchni potolni. Powoclujit dnc pQlrnif;lcia pionowc ustawionc wzgll;ldem
sic,bic pocl k~tcm okolo 120°. Jcsli osroclki kurczcnia rozmieszczone s~ rcgularnie,
tworzy siQ cios slupowy, polegaj~cy na clziclcniu sif;l. bazaltu na mniej lub barcl:t.iej
p!'awidlowc slupy szcscioboczne lub pi<,<cioboczne. Szczeliny oddzielaj~ce poszczeg6lne
slupy s~ przewa:l:nic closc greste, oddalonc kilkanascie lub kilkadziesi~t ccntymetr6w
jcdna od ·drugicj.
o Niekiedy w szybko plym1cych lawach tworzq siQ liczne niercgularnc kaw.erny, •''
tunele i jamy. Powstaj:t one wtccly, gcly pocl zastyglQ. skorupl!. powierzchniow!) plynie
nadal lawa, a wyplywaj~c na zewnl!.lrz pozostawia po sobic puste przestrzcnie. Czasem
parcie lawy plyn~cej ·Wewn~trz lamie sko1 UpQ, dzi~ki czemu powstaj!l w niej szerokie
szczeliny. Tego rnclzaju proi:nie mogq gromaclzic w sobic ogromne ilosci wocly pod-
ziemnej (E. Mcinzcr, 1923).
o Szczeliny syngcnctycznc tworZlJ: siQ röwnie:l: w skalach osaclowych, np. pi~skow­
cach lub wapieniach, wskutek wysychania picrwotnic wilgotnego osaclu." I w tym
przypadku clzialajl!. naprQzenia tensyjnc wywolanc kurczenicm siQ schn~ccj rnasy
skalncj. Pl;lknil;lcia takic ustawione s~ zwykle prostopaclle clo warstwowania, natomiast
wzgl<,<dcm siebic mog~ byc pod k:1tem 90°, rzadzicj 120° ..
Szczäi11y tektoniczne powstaj~ w skalach wskutck cisnieJi zewnQtrznych wyst<,<puj:1cych
w czasie ruch6w skorupy ziemskiej. Mozna je podziclic na cliaklazy i paraklazy.
o Diakla.zy s~ to szczcliny, wzdluz kt6rych nie wyst:!)Jilo prze~tmi<,<cie skal, lecz
jcdynie odspojcnie. Spotykamy je zar6wno w warstwrich slrnlnych. lc:l:<tcych poziomo
w swym pierwotnym ulo:i:eniu, jak tc:l: w seriach .pofaldowanych. Powstaj~ onc we
wszystkich skalach zwil;lzlych, lccz zaznaczaj~ siQ tym wyra.inicj, im bardzicj zwi<,<zla
i zbita jcst tekstura skaly. Obserwacjc dowodz:1 pon11dto, ;le w zasadzie gf;lstosc sicci
cliaklaz jcst w przyblizcniu odwrotnie proporcjonalna do miqzszosci wa:rstw.
-
o Wskutek rcgionalnego cisnienia tektoniczncgo w obszarach o charakte1ze plyto-
wym powstaj11 diaklazy jako szczcliny scinania. Tworz<t one sicc o clw6ch zasaclniczych
kierunkach krzyzuj11cych siQ pocl luttcm zbli:Zonym do 90°, a zoricntowanych wzgll;ldem
gl6wncgo cisnienia tcktonicznego pocl k~tem okolo 45°. Obserwacje wskazujri, ze
w tych obszarach diaklazy ustawione s:i przewa:i:nie prostopadle clo powicrzchni
.warstwowania.
o Diaklazy powstaj~ r6wnic:l: w skalach ulegaj:1cych falclowaniu. Grupujii: siQ one
przcde wszystkim na wszelkich przcgubach fakl6w, gdyz tarn wystf;lpuj~ w czasie
fäldowania najwif;lksze naprQzcnia. W momencic gcly warstwy skalne s~ faldowanc,
w grzbietach antyklin wystQpuj:1 sily rozrywajii:cc, a wiQc tu tworzq, siQ wi:izki szczclin
Ryc. 34.
Rozmicszczcnic szczclin na
grzbiccic antykliny i w dnie
ltompres_1a synkliny
76 WODA W STREFIE SATURAC}I SZCZELINOWATO~~ 77
1
~ 1 !
tensyjnych (ryc. 34). Sii, one r6wnolegle do· biegu osi antykliny i prostppadle do po-
wierzchni warstwowania. Szczeliny te sii, otwarte, dzi'tlld czemu mnozliwione jest
wnikanie wody do wn'tltrza antykliny. R6wnocze8nie w dnie synkliny dzialajl! naciski
kompresyjne pol!!czone ewentualnie z rotacyjnymi. Powstaj!! szczeliny ;scinania usta-
wione pod duzym k!!tem wzgl'tldem powierzchni warstwowania i biegnqce r6wnolegle
do Jcierunku osi synkliny. Szczeliny wyst,,,pujl1ce w dnie synklin SI! zwykle utajone.

_i__ _os_·_

--=r- anlyMiny

Ryc. 35.
Uklad szczelin
w undulacji osi antykliny

o Inny system szczelin typu diaklaz moze wyst'tlpowac w miejscach wznoszenia si'tl
osi fald6w w przypadku ich undulacji. Sii, one prostopadle do kierunku osi fald6w
(ryc. 35).
o Poszczeg6lne diaklazy zazwyczaj SI! ograniczone do jednej warstwy lub do kilku
sii:siaduj!!cych ze sobii,. Takie, kt6re przecinajii: wi'tlksze serie warstw., nazwano mega~~
dia!clazami (P. Fourmarier, 1958). Si! one CZ'tlstsze jedynie w obszarach silnie p·o~ "
faldowanych.
o Szczeliny, wzdluz kt'6rych nastl!pilo przesuni'tlcie mas skalnych, mizwane zostaly
paraklazami. Si! to wi'tlc szczeliny przywil!zaue do roznych dyslokacji nieciirnlych,
przede wszy:;tkim uskokowych. Mog!! one powstawac zar6wno wslmtek nacisk6w
rozrywaj!!cych, jak zgniataj!!cych. Pojedyncze szczeliny uskokowe wyst'tlpUj!! rzadko,
CZ'tlstsze jest ich wyst'tlpowanie gromadne. W tych przypadkach tworzl! systemy
r6wnolegle do siebie, cha~akterystyczne dla struktur schodowych, zapadliskowych,
zr,,,bowych itp. Szczeliny uskokowe majq; bardzo wazne znaczenie w hydrogeologii,
gdyz w przypadku dostatecznej szeroJrnsci mog!! latwo przewodzic wody podziemne.
o Dobre rozpoznanie szczelin tektonicznychjest zagadnieniem trudnym i zmudnym,
wymaga bowiem bardzo szczeg6lowych zclj'tl6 geologicznych i wnikliwej interpretacji
tektonicznej na tle rozwoju geo!Ogicznego okre$lonego odcinka terenu. '" Ryc. 36. Szczeliny w piaskowcach dolnego triasu - G6ra Cisowa kolo Kiele
(ze zbior6w Zakladu Geologii Politcchniki Gdanskiej)
Szczeli11y wietrze11iowe powstaj!!jako wynik procesu wietrzenia fizycznego. W powstawaniu
szczelin wietrzeniowych gl6wn!! rolie odgrywaj!! wplywy termiczne - naslonecznieuie,
dobowe i sezonowe zmiany temperatur oraz dzialanie mrozu. Wskutek malego prze- o Znacznie intensywniejsze i szybsze jest dzialanie zamarzaj!!cej wody, a polega
wodnictwa cieplnego skaly nagrzane na powierzchni bardzo powoli oddaj!! cieplo do ono na rozszerzaniu juz istniejqcych P'tlkniiec i szczelin. Woda wnika bowiem w piek-
swego wnietrza. Z tego powodu powierzchniowe cziesci skal rozszerzaj!! siie szybciej niiecia, nawet w utajone i tam zamarzaji1c powi'tlksza SWI! obj'tltosc i wywiera duzy
i bardziej niz ich wnietrza, przeto wystiepuj!! sily rozrywaj!!ce, kt6re powodujl! P'tlkni'tl- nacisk na ich sciany. Wynosi Oll:
cia biegmice mniej wiiecej r6wnolegle do powierzchni. Gdy kolejno nast'tlpuje spadek
'temperatury, powierzchniowe czi,:foi skal ochladzajlJo si'tl szybciej niz wnietrza i kurczlJo w temperaturze 0°C - 100 kG/cm 2 = l ·10 7 Pa
-l0°C - 1130kG/cm 2 = ll,3·10 7 Pa
siie, a nie moglJoc dostosowac si'tl do rozszerzonych jeszcze wnietrz, P'tlkaj!! promienisto -22°C - 2050 kG/cm 2 = 20,5·10 7 Pa
r6wniez wskutek sil rozrywaj!!cych. W ten spos6b powstaje system krzyzuj!!cych si~
" szczelin, ktory w dalszym cil!gu procesu prowadzi do 'rozpadu blokowego skal o Szczeliny wietrzeniowc powsta.i<l oczywiscie wyl1Jocznie w strefie wietrzenia, ktorej
(ryc. 36). · g!iebokosc u warunkowana jest tcrmicznym oddzialywaniem insolacji, zmian tempern-
 ' ll
WODA W STREFIE SATURAC)I SZCZELINOWATOSC 79 :

tury powietrza oraz mechanicznym .oddz'.alywm'.icm zamar~aj1iccj woc!y{ ~ormalnie

sii;;ga ona nie wii;;cej.niz 20 m ponizeJ pow1erzcl1111 terenu, wy1:itkow.o gli;;bt.eJ.
0 Opr6cz wsp6lcz~snych, spotykamy czi;;sto l~(Jl~<i:lne sz.:c;z.el1~1y \V1e~rze111owe ,wy.st~­ ---- ·-- -·-·-
pujq,ce na r6:lnych gli;;bokosciach pod warstwa1111111ep~zepuszczalnyn11. Sq, t~ szczelm~,
kt6re powstaly w jakims wcze8niejszym okresie geolo~1cznym,.gdy ~kal~ znaJdo"'.aly sie:; ---.------
na powierzchni ziemi. P6iniejsze pokrycie mlodszynu osadmm odc1c:;lo Je od pow1erzch-
ni ziemi (ryc. 37).

Ryc. 37.
Wictrzcniowc szczcliny wsp6lczcsnc i kopalnc
- O)~-~-~~.~- -
10 20
~=--~

JO 11050607080 tOO 200

-- ----------~-

300 400 1 600 8001000 ,2000 3000 gl~bokoic

, . 1
/ - powierzchnin ziemi, 2 - szczeliny wspOlczesne, 3 - strnla litn Jura Jwmieniolomu f(rzeszowice
~ura: ,Jura 1 w m
bez szczelin, 4 - kompleks nicprzepuszCzulny,S - szczCliny 1Plawo- 8rzezaw-
1
1Mw1C ! 1-ki !
6 kopalne, 6 - sknla litn bez szczelin

1 Ryc. 38. Wykrcs zmian rozwarcia szczclin w zalc:i:nosci od gl1tbokosci w skalach

Pr6zniami podobnymi do szczelin sq, ji1gi mir;_dzylawicowe lub mir;_dzywarstwowe. föt to W<tglanowych jury na przcdg6rzu Karpat (wedlug T. Lenka)
wolne przestrzenie wysti<pujq,ce mii<dzy kolejnymi lawicami skal o.sudow~ch. Pro~esy
wietrzenia i lugowania czi<sto poszerzaj<! fugi tak dale'ce, ze wygl11claJ<! one Jak szczelmy. o Droznosc szczelin, czyli ich zdolnosc do przepuszczania wody, zalezy nie tylko od
Dia przeplywu wody w szczelinach wazne znaczenie ma ich rozwarcie, tj. szerokosc .lub szerokosci,' ale takze od stopnia wypefnienia materialem skalnym. Mogq, nim byc
prze8wif. Jcst to odleglosc mi~dzy sciankami szezelin micrzona prostopadl~ cl~ 111c~1. okruchy slrnl, luzne ziarna mineralne, naskorupienia i zespoly mineral6w wytr11cone
Podobnie jak pory, r6wnie:Z szezeliny clzicli sie:; zc wzgl~clu na ruch wccly 1 dzmlan1e z krfl:lllcych roztwor6w, gliniaste Iub ilaste residua wietrzenne Iub po Jugowaniu
sil mii<dzyczq,steczkowych na trzy rodzaje: skaly macierzystei itp. Szczelne wypelnienie szczelin tego rodzaju materialem bardzo
nadkapi/anze - o szerokosci wi~kszej niz 0,25 mm, ogranicza lub nawet uniemozliwia przeplyw wody.
kapilame - o szerokosci 0,25-0,0001 nun, Innym paramctrern, waznym dla oceny hyclrogeologicznej roli szczelin w akmnulacji
subkapilame - o szerokosci mniejszej niz 0,0001 mm. i przeplywie wody podzienmej, jest gr;.stosc szczelin. Rozr6:lniamy tu gi;;stosc Iiniowf!.
o Szczcliny widoczne nieuzbrojonym okicm nazywamy. makroszczcli11a111i, nie- G 1• Wyra:la jq, stosunek Iiczby szczclin n przecinajq,cych wybranq, poziomq, Iini~ po-
widoczne zas -. mikroszczelinami. • miaroWl! do jej dlugosci /:
0 Szerokosc szczelin uzalczniona jest od g;l~bokoSCi. W zasadzie szcrsze szczeliny
0 znaczeniu hyclrogeologicznym wysti<pujq, w poblizu powicrzchni zicmi„Wzrastaj11ce [17a]
w glq,b cisnienie skal powodujc zaciskanie szczelin .i zmnfojszenie ich przeswi~u.
Obserwacje przeprowadzone w Jicznych kopalniach i otwo1:ach wier!niczych wskaZUJf!, GQstosc· liniowa jest wiclkoscilt kierunkow11, ponicwaz zawsze przywiq,zana jest do
ze mniej wi~cej na glc:;bokofoi 1000 m szczeliny rnajq, juz wymiary kapilarnc lub kierunku, na kt6rym lezy linia pomiarowa. Linia ta powinna w zasadzie biec prosto-
sublrnpilarne, a zatem nie mogq, przewodzic wody wolnej. Szczeliny przywi~zanc .d? padle do dominujl1cego kierunku (biegu) szczelin.
dyslokacji uskokowych mogq, sic:;gac na killrn kilon~tr6w w glq,b skorupy z1emsk1eJ. o W przypadku gdy linia, wzdluz kt6rej mierzy sie:; liczbQ szczelin nie jest prostopadla
Na rycini'c 38 przedstawiono przykludowo wykres obrazujq,cy zmniejszanie siQ roz- do ich kierunku, gQstosc szczelin wyrafa siQ wzorem:
warcia szczelin w miari< wzrostu gli<bok~sci. W podanym przyklaclzie, dotycz11cym
skal wi<gla110wych na przedg6rzu Karpat, szczeliny na?lrnpilarne wystv~! jeszcze G =--'!_ ___ [17b)
1
1.sin ex sin f}
na gli;;bokosci 3000 m. . . .
0 Szerokosc szczelin czi<sto wyra:la sie:< w postaci wartosci sreclniej, niiarodaJneJ dla gdzie:
j~dnostkowej powierzchni przekroju badanego pokladu skalneg?, np. 1 m • w. tym
2
ex - k<1t upadu plaszczyzn szczelin,
celu mierzy sii;; kazdl! szczclinQ w r6znych miejscach jej przeb1egu, a nastQpn1e ß - Jqt zawarty mic:;clzy lini11 kierunku szczelin a Iini.ii:, wzclluz kt6rej dokonuje sii<
, z kilkudziesii;;ciu lub kilkuset pomiar6w - oblicza siQ szerokosc sredni11. pomiaru ich liczby.
80 WODA W STREFIE SATURAC}I SZCZELINOWATOSC 81

o Lepszym parametrem jest grgsto.fr5 powierzclmiowa, zwana tez wsp6/czynnikiem
grgstvsci szczelin GP. Jest to stosunek sumarycznej dlugosci wszyst]rich szczelin !'./ do
powierzchni pola F, na kt6re one wychodzq,:
G = I:l [18]
" F
Z uwagi na to, ze o obj1:tosci przeplywu wody w szczelinach decyduje 'ich szerokosc,
wprowadza si1: parametr zwauy wsp6lczy1111ikiem szczelinowatosci d. Wyraza go sto-
sunek sumarycznej powierz;chni szczelin wychoclzitcych na baclane pole' pomiarowe
do jego powierzchni:
procent. Punkty oddalone od siebi.c o wielkosc kqta, kt6ra zostala przyj1:ta jako
dokladnosc pomiaru, lqczymy mi1:dzy sobq liniami prostymi. W podanym przyldadzie
przyj1:lis111y dokladnosc 5°. Bt<di!: wi'<c lqczonc punkty le:l:qce w granicacb 40-45-50°
i 135-140-145°. W ten spos6b otrzymujemy figur1:, kt6rq zamykamy lqcziic zc
srodkiem diagramu punkty le.:l:qce najbli:l:ej srodka. Figury przybieraj4 ksztalt podobny
z grubsza do strzal. Je:l:eli jakiemus punktowi nie towarzyszq punkty Iezqce w polu

d = b, !'.l (19]
F
gdzie b3 - sreclnia szerokosc szczelin.
o Mno:l:q,c wynik przez 100 otrzymujemy wartosc wsp6lczynnika w· procentach.
Dia okreslenia kierunk6w ruchu wody podziemnej w skalach szc~!inowatych wazne jest
oznaczenie biegu (rozcü1glosci) szczelin. Szczeliny wietrzeniowe przewa:l:nie nie wyka-
zujq, uporz11ßkowanego biegu, chyba :l:e mainy clo czynienia z poczl[tkowym stadium
pi;kania wzdlu:I: regularnego ciosu. Natomiast szczeliny tektoniczne pqdporzl[dk.owane
sf! z reguly jednemu lub kilku kierunkom tektonicznym. Wtedy okreslony bieg szczelin
wyraznie dominuje. Je:l:eli szczeliny tworzl[ uklad r6wuhlegly lub prawie r6wnolegly,
to uklad taki nazywamy zespolem szczelin. Gdy w ukladzie mamy dwa lub trzy
systemy wzajem1;ie przecinaj~ce si1:~ mowimy o systemie szcze/i11. ' '
Rozklad bieg6w badanych szczelin przedstawia si1: w postaci graficznej za pomoCI[ \ierun- Ryc. 39.
kowego diagramu szcze/in. Oznacza si1: bieg ka:l:dej szczeliny wychodzl[cej na badane Kierunkowy diagram szczelin
pole mierzl[c w stopniach jego azymut, tj. odchylenie od kierunku p6lnoc-poludnie
Jeu wschodowi, w przedziale 0- 180°. Nasti;pnie zestawia si1: liczb1: pomiar6,w rcpre- dokladnosci, to punkt ten Jq,czymy grubszq liniii, ze srodkiem diagramu. w na-
zentujqcych kolejne kienmki bieg6w i oblicza si1: procent ich 'Jiczebnosci wzgl1:dem -szym przyldadzie jest to punkt odpowiadajqcy 5 %. Tale s!(onstruowany diagram
calego zbioru pomiar6w. Przyjmijmy, ze rozklad ten jest nast1:pujqcy: pokazuje w spos6b bardzo wyrafoy dominujqce kierunki szczelin. W poclanym przy-
11% kladzie Sll to kicnmki 45 i 140°. Diagramy mogq byc - z opuszczcniem wsp61Srodko-
25° 5% 135°
40° 13% 140° 18% wych p6lkoli - wkreslane na mapie hydrogeologicznej w postaci miniaturowej.
45° 26% 145° 10% Obserwacje i pomiary szczelin prowadzi si1: bezposrednio w odsfoni1:ciach naturalnych
so• 17% i sztucznych - w wykopach, wyrobiskacb, kamieniolomach, scianach kopahi od-
Diagram skonstruowany jest w postaci p6lkola (ryc. 39). Od srodka polkola do jego
obwodu biegnll promienie reprezentujqcc kolejne stopnie w przedziale 0- 180°. Tnbcla 11. Podzial skal wcdlug stopnia ich sp~kanin (wedlug J. Liszkowskiego i J. Stochlaka, 1972)
Podzial p61kola na stopnie zale:l:y od doldaclnosci pomiarow. W pocla.~ym przykladzie
Szcrokosc G~stosc G~stosc 1 Wsp61czynnik
przyj1:to dokladnosc 5°. W p61kole wpisanych jest w r6wnych oclstt;;pach 9 mniejszych Klasa szczclin liniowa powierzchniowa szczelinowatosci
wsp6lsrodkowych p6lkoli, ktore odpowiadajq, liczbie procentow. Punkt w centrum mm 11/rn i m/m2 %
diagramu odpowiada 0%, kolejne liuie wspolsrodkowe 10, 20 .„ az do 100% na ze-
Nicsp~kanc*> < 0,25 1 <2 < 0,05
wn1:trznym p6lkolu. Je:l:eli najwy:l:sza liczebnosc poszczeg6lnych kierunk6w jest nie
Slabo SMkane 0,25-2,0 1- 5 2-10 0,05- 2
wi1:ksza ni:I: 50%, mo:l:na przyjqc iimll skal1:, np. 0, 5, 10 „. 50%. Wa:l:nejestjednak, Silnie sp~kane 2-10 5-12,5 10-25 2-25
aby wszystkie diagramy odnoszqce sit< do badanego terenu byly w tej samej podzialce Bardzo silnie sp~ka ne > 10 > 12,5 > 25 > 25
procentowej, a to dla cel6w por6wnawczych. Na tak sporzitdzonejpodldadce nanosimy ~> TraktO\l"ttnc jnko „nfcsp~kunc" z hydrogeofogiczncgo punktu widzeniu, ponicwn± szczcliny knpilnrne i subkupflnrnc
pupkty, kt6rych polo:l:cnie w diagramie okreslone jest wsp6lrz1:clnymi: azymut - unfcmoi.Iiwiajq swobodny ruch wody.

6 Hydrogoologlo
82 WODA W STREFIE SATURAC)I
KRASOWATOSC
. , Szczeg6lnym rodzajcm pr6zni skalnych, w kt6rych moze przcplywac Iub gromadzic sie<
Ryc. 40. Szczcliny wietrzcniowc w piaskowcu dolnodcwot'lskim - Gora Bukowa
w pasmic Lysogor (zc zbiorow Zakladu Gcologii Politcchniki Gdat1skicj)
krywkowych, w szybach, sztolniach i chodnikach g6rniczych, w tunelach, na rdzeniaeh
wiertniczych, niekiedy nawet na szlifach mikroskopowych. Do wyznaczenia stref
0 wiQkszej szczclinowatosci, lecz bez scislego okrdlenia gQstosci i szerokosei szczelin,
sluzi1 metocly posrednie. Nale:ht tu metody geofizyki otworowej, badanie wodochlon-
nosci skal, obserwacje ucieczki pluczki wiertniczej, pomiary uzysku rdzenia, pomiary
doplywu wody do otworu.
o Podzial skal z uwagi na stopie11 pociQcia ich szczelinami przedstawia tabela 11.
6'
KRASOWATOSC 83
woda podzieinna, S!J: pr6znic krasowe powstaj11:ce wskutek higowania lalwo rozpusz-
ezalnych skal. Nalei.11: do nich: s61 kamienna, gips, wapienie, w znacznie mniejszym
stopniu cldlornity. Na szersz!J: ·skalQ pr6znie krasowe rozwijaj11: siQ przecle wszystkim
w wapieniach( gdyz wystQpuj11: eine czQsto w wiclkich masach, zajmujiie rozlcgle
obszary. Mniej rozpowszechniony jesl kras gipsowy, poniewaz gipsy wystc:;puj11:
w mniejszych skupieniach, a ponaclto w powstaj11:cych w nich pr6zniach powaly
latwo ulegajl! za!amaniu i zawaleniu ze wzgJQdU na niewielkq wytrzymalosc gipsu.
Pr6znie w soli karniennej mimo jej wiclkiej poclatnosci na lugowanie S<! nictrwale,
gdyz nawilgocona s61 miQknie i rozpada siQ. W nielicznych przypadkach pr6znie typu
krasowego mog11: powstawac w skalach zawieraj11:cych wiQksz11: ilosc latwo rozpuszczal-
nych 111ineri1l6w w postaci skalotw6rczej lub spoiwa, jak np. wapniste piaskowce.
Istnienie pr6zni krasowyeh w skalach nazywamy og6lnie krasowatosciq.,
o Procesy krasowe clntzi1ce wnQtrze skal mog!J: rozwijac siQ tylko wtedy, gdy istniej11:
w nich pQkniQcia i szczeliny lub fugi mictclzywarstwowe, kt6rymi rno:le swobodnie
przeplywac wocla: PostQp lugowania uwarunkowany jest bowiem cüiglym doplywem
swiczej, nie nasyconej rozpuszczon11: substan'cj!J: wocly. Wai.nym czynnikiem kraso-
wienia jcst przeto klimal, zwlaszcza wysokosc i czc;;stosc opacl6w atmosfcrycznych.
Krasowienie przebiega !alwicj i szybciej w obszarach wyzynnych i g6rskich, w kt6rych
ulatwiony jest przcplyw wody podziemnej do miejsc nii.cj polozonych.
o W szczelinach kapilarnych proccs krasowy albo nie rozwija siQ wcale, albo jest
bardzo utruclniony, ponicwaz woda kapilarna w swym ruclm jest nader ograniczona.
o Lepsze wanmki krasowienia wystQpuj11: w masywach o du:Zej miqi.szosci, zbuclo-
wanych z grubszych h~wic. W takich przypaclkach pr6i.nie krasowe w postaci komin6w
mog11: siQgac clo kilkuset n1etr6w w gl11:b, jaskinie zas i kawcrny podzienrne 111ogi1
osüigac olbrzymie rozrniary. NajglQbsza znana clotychczas przepasc krasowa Gouffre
Berger w okolicach Grenoble we Francji schodzi clo glQbokosci 1132 m. Poszczcg6lne
kawerny w Karlsbadzkich Jaskiniach w Nowym Meksyku w Stanach Zjednoczonych
osi11:gaj!J: cllugosc 1340 m, szerokosc 80 m, wysokosc 27 m. Siec jaskin i korytarzy
krasowych w Jaskiniacl1 Mamutowych (stan Kentucky, St. Zjecln.) ma I11:czn11: dlugosc
okolo 100 km. Kras Slowacki zajmuje powierzchniQ okolo 800 km 2 • NajwiQkszy
obszar krasowy w Europie wystctpuje w pasmie Gor Dynarskich ci!J:g1111:cych siQ öd
Slowenii przez Chorwacjc;;, Hercegowiiw i AlbaniQ clo Grecji. W Polsee najintensyw-
niejsze podziemnc zjawiska krasowc rozwinQly siQ w Tatrach w wapiennych utworach
sroclkowego triasu falcl6w wierchowych. W Tatrach Zachodnich wystctpuje Jaskinia
Czarna o 1<1.cznej dlugosci korytarzy ponad 6 km, w Dolinie MiQtusiej Jaskinia MiQlu-
sia o dlugosci 2150 m. R6wniez na Wyzynie Krakowsko,Czctstocl10wskicj rozwiniQte
Sfl zjawiska krasowe na szerokf! skalQ w wapieniach gi'irnojurajskich, nie osiqglljq
jeclnak takich rozmiarow jak w Tatrach.
o W skalach zawieraj11.cych nierozpuszcrnlnc w woclzie c!omieszki, jak np. w wapie-
niach piaszczystych, ilastyc11, marglistych ilp., rozw6j krasu moze byc zahamowany,
jesli woda i1ic wyniesie ze sobf! nierozpuszczalnego residuum. Wtedy bowicm nieroz-
-------·-----·--·--··
84 WODA W STREF/E SATURACJI
puszczalne 1esztki jako gliny krasowe mogll: zatkac szczeliny i pr6znie ~ niiejscach
przewiezen i uniemozliwic w ten spos6b swobodnll: cyrkulacjie wody. Zjawisko takie
nazywamy samouszczelnieniem.
0 w wapieniach, a takze dolol)'litach, rozw6j pr6zni krasowych uzalezniony jest od
zawartosci w wod,,ie wolnego dwutlenku wi.gla lub kwasu wieglowegc. Prosty wQglan
wapnia nie jest w wodzie rozpuszczalny. Staje siQ jednak tatwo rozpuszczalny, jesli
pod wplywem C0 2 zawartego w wodzie przechodzl wkwafoy wieglan wapnia zgodnie
z reakcj<J::
CaC03 + H 2 0 + C02 .,±. Ca(HC03)z
Dia obszar6w krnsowych charakterystycznll: form!!: powierzchniowll: Sll: '!ejki krasowe.
Dia hydrogeologii w6d krasowych majll: one duze inaczenie, gdyz c:i:iesto stanowill:
wejscie dla wod opadowych w gh1b. Ze wzgliedu na genczQ lejki podzielic mo:lna na ·
dwa typy: lejki z rozmycia i lejki zapadliskowe.
o Lejki z rozmycia powstajll: w miejscach, kt6re sprzyjajll: latwemu wnikaniu wody
w gh1b skaly. Uprzywilcjowane pod tym wzg!Qdem Sll: miejsca krzyzowania siie dw6ch
Jub wiiecej szczelin albo krzyzowania siQ szczelin z fugami miiedzywarstwowymi.
Wnikaj<J:ca woda rozpoczyna lugowanic skaly. W miarie jak woda schodzi w d6l
szczcliny, jej zdolnosc rozpuszczania zmniejsza siQ wskutek nasycani'a siie rozpuszczonll:
a Inn!!: charakterystycz~'l cech'l jest zlom i gruz skalny wypelniajll:CY dno Iejka, a po-
b male na cifoienie niz wapienie.
c zaawansowanego stc'1dium ·rozwoju morfologii krasu. Wyscielone SI! i uszczelnione
Ryc. 41. LeJ krasowy z rozmycia (z Realms of Water Ryc. 42. Etapy rozwoju krasowego
Kucne1ia) leja zapadliskowego (wedfug R. F.
Flinta z Physical Geo/ogy)
. . KRASOWATOSC 85
substancj<J: lub wskut~k wyczerpania wolnego C0 2 zuzytego na przctworze~ie prostego
wieglanu w kwafoy wieglan. Dziieki temu lugowanie skaly jest intensywniejsze przy jej
powicrzclmi i ROStQpuje z gory w d6l. W wyniku takiego dzialania powstaje zagliebienie
w ksztalcie leja lub zaokrll:glonej misy (ryc. 41). Wielkosc lejk6w z rozmycia moze. byc
bardzo r6zna. NajCZQScicj srednica ich wynosi 20-50 m, glQbokosc kilka lub Idlka-
nascie mctr6w. Ksztalt lejk6w moze byc bardzo regularny i symetryczny w przypadkü
lawic skaly jednolicie podatnych na lugujll:Cll: dzialalnosc wody, natomiast niesyme-
tryczny w przypadku warstw o r6znej podatnosci. Niesymetryczne Sll: cziesto lejki
r~zwijajl!ce siQ na plaszczyznach uskokowych.
a Dno lejk6w moze byc otwarte, przechodztic w szczcliny. Niekiedy w dnie lcjka
otwiera siQ szerszy komin krasowy lub jaskinia, jeSli inicjalny punkt rozmycia na
powierzchni ziemi le:l:al ponad podziemnll: kiiwernll:. Wody przypowierzchniowe mogll:
byc przez otwarte lejki bardzo latwo i szybko odpi·owaclzone w gl<J:b masywu skalnego.
{ 1
W starszych jednak lejkach wytwarza siie tak znaczna ilosc gliny zwietrzelinowej, ze
pokrywa ona nie tylko sciany, Iecz i dno tak dalece, ze lejki zostajl! zatkane, traCll:C
komunikacjQ ·z wnietrzem masywu skalnego. Wtedy wody opadowe zbierajll: siQ w Iej-
lrnch, tworz!lc niewiellde jeziorka ki'asowe.
o Inny typ genetyczny przedstawiajll: lejki zapadliskowe. Powstajll: one wskutek
zapadania siQ stropu podziemnych kawern, jaskin i pieczar (ryc. 42). Sciany takich
lejk6w, zwlaszcza w mlodym stadium. ich rozwoju, Sll: zwykle skaliste, strome lub
urwiste, a glowice urwanych warstw skalnych wykazuj<J: niekiedy pochylenie ku dolowi.
chodZll:CY z zalamania siQ powaly kaw"ern. Poprzez zlom skalny dno lejka komunikuje
si; latwo z wnQtrzem skal, poniewaz podziemne jaskinie nie Sl! odosobnione, lecz l<J:CZll:
siQ za posrednictwem szczelin i korytarzy w system. W starszym stadium lejki zostajll:
zlagodzone i wyscielone glinl! zwietrzelinow<J:, kt6ra moze nawet calkowicie odci'lc
l!!cznosc z wnietrzem masywu. Lejki zapadliskowe maj'l ksztalty nieregularne, a wy-
miary wiieksze niz lejki z rozmycia. S<1: one cziestsze w gipsach, kt6re Sll: mniej wytrzy-
o Giestosc lejk6w krasowych moze byc bardzo rozmaita i wahac siQ od kilku do
kilkudziesiieciu na 1 km 2 • W Krasie Slowackim np. Iiczba ich dochodzi do 85 na 1 km 2
(J. Kunsky, 1956).
o S[!siaduj'lce ze sob<J: lcjki mogll: w cil!gu bardziej dojrzalych stadi6w procesu kraso-
wego h1czyc siQ ze sobl! w wiieksze zaglQbienia zw~ne mvalanii. Staje siQ to dziQki rozmy-
waniu i niszczeniu grzied oddzielajll:cych. poszczeg6lne lejki (ryc. 43). Uwaly pod
wzgliedcm hydrogeologicznym Sl! przewaznie nieczynne, gdyz Sll: to formy juz bardzo
glinl! zwietrzclinowq, przez co tracl! l!!cznosc z podlozem.
o Pr6znie w skalach skrasowialych Sll: bardzo rozmaitego ksztaltu, ale zasadniczo
mozna je podzielic na kominy i jaskinie.
Kominy rozszerzajl!ce siQ Jeu dolowi i zblizonc do nich o okr[!glawym zarysie studnie oraz
podobne do szyb6w przepa.fri krasowe sq to pionowo rozwiniQte pr6znie, kt6re
powstaly dziieki !ugowaniu przez woclQ skaly wzclluz pionowych szczelin i ich roz-
szerzeniu (ryc. 44). Ich ksztalty Sll: nicregularne, srednice zmienne, sciany majq cz~sto
86 WODA W STREFIE SATURACJI
KRASOWATOSC 87
'
wystQpy, p6!eczki i inne nier6wnosci. Wynika-to.;z; r6znej podatnosci na 1'ozpuszczm1ie
zasadniczych postaci: stalaktytow, stalagmit6w i naskorupicn. Powstajit w tych jaski-
poszczeg6lnych lawic w przekroju pionowym.
niach, kt6rc po!ozonc SC! powyzcj zwierciadla w6d krasowych.
Jaskinie rozwijajq, si<;; gl6wnie przez lugowanie wzdluz füg mi<;;dzywarstwowych i szczelin
o Stalaktyty sq, to sople, kt6re tworz;i si<;; na powalach jaskiii w micjscach, gdzic
poziomych. Sq, to najrozmaitszcgo ksztaltu groty i picczary r6znych wymiar6w od
z drobnych szczclinck i JJ«knic;;c wysqcza si<;; pod cisnicnicm woda i kapie kroplami .
. Wskutck spadku cisnienia; jaki nastQpuje w momencie wyjscia wody zc szczelinek,
wyzwolony ;zostajc z wody dwutlenek wQgla, utrzymujqcy w stanie rozpuszczonym
kwafoy WQglan wapnia. Zgodnic z rcakcjq:
Ca(HC0 3 )i --+ CaC0 3 + I;I 2 0 + C02
zostaje wytnicony nierozpuszczfilny w<;;glan wapnia, kt6ry powoli narasta w postaci
sopla. Spadaj~ca na dno jaskini kropla wody traci wskutek mcchanicznego rozprysku
resz!Q dwutlenku WQgla i paruje, wobcc czego wytrl!ca siQ i)ozostala CZQSC WQglanu.

Ryc. 43. Uwal krnsowy (wcdlug J. Kunsky'cgo) " Ryc. 44. Komin krasowy Jaskini
Trzcbickiej kolo Tricstu (wcdlug'
J. Kunsky'cgo)

malych i ciasnych kawcm do ogromnych sal rozwijajl!cych siQ w miejscach przccina-

nia siQ gQstszej sieci szczclin i füg . .Taskinie h1CZQ siQ w skomplikowanc, podobne do
Iabirynt6w systcmy za posr~dnictwcm korytarzy, galerii, rur, syfonow, komin6w
i szyb6w (ryc. 45). ,
o Do powstawania jaskin przyczynia siv w z1iacznym stopniu crozja dcnna i boczna
podzietnnych rzek ~ potok6w, O czyrn swiaclCZI! zwiry zascieJajl!CC clna niek116rych

Ryc. 45.
Jaskinia krasowa Punkwy
i Maco~hy w Krnsic
Mornwskim ~cdlug
J. Kunsky'cgo)

jaskiI\. i korytarzy. R6wnici i hyclrauliczne uclerzcnia plynQcej wody mogf! mccha-

(
nicznic rozszerzac przcwocly, zwlaszcza w miejscach ich przewQzd1. Dnti jaskii\. za-
scielajl! tez glinigi;~l:!'l ~sady rcsiclu6w po lugowaniu.
CharaktcrystycznyJ]1Jtltwbrami jaskii\. krasowych i dziclcm podzicmnych ~«'id sq, nacieki
Ryc. 46. Pi.cczara krnsowa w gipsie. Skorocicc kölo Buska (ze zbior6w Zakladu
. kalcytowe. Si! one niezwykle urozmaiconc, dadz<! siQ jcclnak sprowaclzic clo trzech
Gcologii Politechniki Gdlll1skicj)

88 WODA W STREFIE SATURACJI
Wyrasta tu odwrotny sopel zwany s(a/agmitem. Rosmice ku sobie stalaktyty i stalag-
mity lqcZq si'" w przypadku zetlmi'"cia w kolumny. Tempo wzrostu stalaktyt6w mÖz~
w sprzyjajqcych warunkach dochodzic wedlug Twenhofela do 5 cm rocznie (W. Twen-
hofel, 1932). Na zasadzie straty ci8nienia i parowania wody powstajq takze naskoru-
pienia kalcytowe na scianach jaskili w miejscach wysi'"k6w.
W ukladzie jaskin zaznacza si'" cz'"sto ich pi'"trowosc polegajqca na tyxn, ze sq one poJofone
w killcu olcreSlonych pozioma.ch. Mozna zauwazyc, ze poszczeg6Jne poziomy korespon-
dujq ze zmianami w polozeniu lokalnej pcdstawy erozji, od kt6rej uzalezniony jcst
drenaz w6d lcrasowych. Zjawisko to polega na tyrn, ze rozwijaj~1ce si'" krasie pod-
ziemne potoki i rzelci dostosowujq sw6j wyplyw 11a powierzclmi~ ziemi do poziomu
w6d powierzchniowych np. najbliZszej rzcki. Jesli rzeka wskutek erozji dennej pogl~bia
sw<t doliiw, w slad za tym obni:la si'" stan zwierciadla w6d wc w11~trzu masywu kraso-
wego do 11owego, w tym przypadku nizszego poziomu. Plynqcc wody podziemne
wyerodowujq nowy system jaslcin i pieczar.
o Przykladem pi'"trowosci mogq byc systemy jaskiii w otoczeniu Doliny Koscieli-
skiej w Tatrach, kt6ra dla podziemnych w6d krasowych jest lokal1111 podstawq erozji.
Wedlug J. Rudnickiego (1958) jaskinie wyst~pujC); tarn w trzech dokladnie okreslonych
poziomach:
I - poziom jaskin rozwija si'" wsp6lcze8nie i koresponduje z obecnym dnem doliny
(Lodowe Zr6dlo, Jaskinia Pisana);
II - poziom jaskin starszych Iezy 120-130 1U nad einem doliny (J~skinia Zimna,
Mrozna);
III - poziom jaskin najstarszych poJoi:ony 210-230 m ponad dneni doliny (Okno
Zb6jnickie Nizne, Jaskinia za Smrekiem).
w powoduje pomniejsze~1ic obj'"tosci por6w i innych prozni. Jak wykazali A. Kleczkow-
Dolina
ltD.Scie/is ka
1250.
, 1200
t·-·-- 2~--
0 IOOm
"--·-~-~
,9j()
Ryc. 47. Przekr6j pionowy Jaskini Zhmej (wedlug J. Rudnickiego)
I - kforunki przcplywu w g6rnym poziomic, 2 - kierunld przeplywu w dofnym poziomio
~~!'I # ttJIJl!JI$ 41 '.
~!'!
l PRZEPUSZCZALNOSC HYDRAUL/CZNA 89
\
1 o Te trzy poziomy jaskin odpowiadaj!J: trzem okresom zahamowania erozji Doliny
Kofoieliskiej. L11czqce je kominy i przewody pionowe odpowiadajq dwom okresom
intensywnej erozji, powodujqcej za kaZdyin razem okoJo stumetrowe wci~cie doliny.
· Na rycinie 47 pokazano przekr6j pionowy Jaskini Zimnej. Widoczne sq wyrainie
1
dwa siarsze poziomy.
1
PRZEPUSZCZALNOSC HYDRA ULICZNA
w Przepuszcza/110.fr~ skal jcst bardzo wa:Zn!J: wlasnosci!J: hydrogeologiczn11, poniewaz od niej
zalezy ilosc wody przeplywaj11cej przez skaly, a w konsekwencji, jak zobaczymy
p6iniej, zasobnosc zlofa wodnego.
o Nieodzownym warunkiem przepuszczalnosci jest istnienie w skale wolnych prze-
strzeni, poprzez kt6re woda moze przeplywac, a zatem przepuszczalne mogq byc skaly
t! porowate, szczelinowate lub skrasowiale. Jak juz poprzednio wspomniano(~topie~
<""--~~~------- ' '
przepuszczalnosci okreslony jest przez obj~tosc wody, kt6ra przep!ywa w jednostce
czasu przez okreslony przelcr6j skaly i przy okreslonej r62;nicy cisnien hydrostatycz-
llY<;:fl[ Obj~t~sc cieczy Q przeplywajqcej przez dany przekr6j, czyli nat~zenie przeplywu,
rowna jest iloczynowi przekroju F przez pr~dkosc ply1111cej cieczy v:
Q = Fv [20]
St11d przy stalej pr~dkosci cieczy wydatek b~dzie tym wi~kszy, im wi~kszy jest przekroj.
Wobec tego r6wniez if przepuszczalnosc nmsi zalezec przede wszystkim od wielkosci
.J!I!!i:11i w s!calach Wi'"ksze ilosci wody przewodzq skaly o duzych porach, szczelinacf1 -
i k~Jitläcl1. lm mniejsze pory i szczeliny, tym trudniej woda przeciska si~ przez nie,
napotyka bowiem wi~kszy op6r. W zasadzie przepuszczalnosc hydrauliczna zmniejsza
si~ wraz z gl~bokosciq, a to wskutek cisnienfa skal nadleglych, kt6re przez kompakcj'"
ski, Vu-Ngoc-Ky i S. Zoii (1968) na przykladzie piaskowcow g6rnokarbonsicich
ileb
pod Wysranfa w poludniowej cz~sci G6rnoslqskiego Zagl'"bia W~glowego, przepuszczalnosc wyra-
zona za pomocq wsp6lczynnika filtracji (p. str. 357) spada do gl~bokosci okolo
700 m o jeden do-dw6ch _·z~d6w wielkosci. W proZlliach subkapilarnych nawet pocl
znacznym cisnieniem woda nie nioze juz przep!ywac, poniewaz sily molekularne wi<tZ!J:
cz11steczki wody i nie przepuszczajq ich. Tym thnnaczy si'" fakt, ze niektore skaly o wy-
sokim wsp61czynniku porowatosci, jak np. gliny Jub ily, w naturalnych warunkach SC);
praktycznie nieprzepuszczalne.
o W skalacl1 okruchowych wymiary por6w zalez!J: ocl srednicy ziam, dlatego prze-
puszczalnosc nie scementowanych skal okruchowych zalezy od srednicy ziarn. Zwiry
np. S!! Jepszymi przewodnikami wody niz piaski.
1J W niektörych skalach okruc11owych, zwlaszcza w zwirach zbudowanych z plaskich,
wydluzonych lub elipsoidalnych ziarn, daje si'" zauwazyc zaleznosc przepuszczalnosci
od tekstury. W skalach taldch, jesli maj!J: tekstur~ warstwowf), przepuszczalnosc jest
wi~ksza w tym kierunku, w kt6rym zo•·ientowane sq clluzszc osie ziarn, natorniast
mniejsza w lcierunku prostopadlym. W skalach okruchowych o teksturze bezladnej
przepuszczalnosc we wszystkich lcierunkach jest mniej wi~cej jeclnakowa.
90 WODA W STREFIE SATURAC)I
MIARODAJNA SREDNICA ZIARN 91

Dodatkowymi czynnikami wplywajiicymi na przewodnictwo wody w skalach sii: lepkosc o Najczl)sciej stosowanymi metoclami analizy granulometryczncj sii mctody: sitowa
i temperatura wody. Czynniki te siijuz oczywiscie niezaleznc od istoty skaly, charaktcru i areometryczna. Pierwsz::i z nich stosujc sil) do skal skladaj<icych siQ i ziarn o srednicy
i wielkosci prozni w niej wystQpujiicych, dotyczii natomiast samej wocly jako substancji , wil)kszej niz · 0,07 mm, drugq do skal zlozonych z ziarn o srednicy mniejszej n;z
przewodzonej. 0,07 111111. Ana~z~kal, ktorc sldadajii sii; z ziarn zar6wno wil)kszych, jak i mniejszych
o Zjawisko lepkosci, czyli tarcia wewnQtrznego wynikri z istnienia sil tarcia mit<dzy niz 0,07 mm, przeprowadza siQ metodf!
dwoma warstewkami cieczy przemieszczaj11cymi sit< rownolegle wzglt<dem siebic, ale 'fabeln 12. Podzia! frakcji (wcdlug normy kombinowan11, najpierw sitowi1, nastcepnie
z r6Zl1ymi prt<dkosciami. Opor tarcia wewnt<lrznego zmniejsza prt<clkosc przeplywaj11cej PN-74/B-02480) areometrycznii. W hydrogcologii stosuje
cieczy, przy czym wystt<puje on ze znacznic wit<kszym nasilcniem w przewoclach Nazwa frnkcji Srcdnica ziarn w mm sil) prawie wyhtcznie mctodQ sitowii, po-
o mniejszym przekroju. Ma on przeto znaczcnie clla ruclm wocly w clrol;nycl~ kanali- niewaz skaly zbudowane z ziarn o sre-
Kamienista > 40
kach i porach skal. Miarii lepkosci jest wspolczynnik lepkosci 11 wyrazony w puazach 40 -2
dnicy mniejszej niz 0,07 111111 majii pory
Z\virowa
(10- 1 paskalosekundy) lub w jeclnostkach pochoclnych. Wartosc jego w znacznym Piaskowa 2 -0,05 0 srednicy r6wniez mniejszej niz 0,07
stopniu zalezy ocl temperatury, mianowicie maleje z jCj wzrostem, np. w granicach l'ylowa o,os...:0,002 mm. Pory takie zaliczaj::i siie do kapilar-
0- 25°C op6rlcpkosci maleje mnicj wiQccj clwukrotnie. Wody o wyzszcj te'mperaturze Ilowa < 0,002 nych i subkapilarnych, a zatem nie prze-
przemieszczaj<l sice wicec w porach skalnych latwiej i szybciej. wodzi1 wody wolncj.
Skaly, kt6re nie przewoclzit wody wolnej nazywamy nieprzepuszczal11ymi, czieslo tak:le AnalizQ metoc!tz sitowq wykonuje sice przez wstrz::isanie wysuszonej probki skaly (zwirn,
wodoszczelnymi. Nieprzepuszczalnosc jest zreszt11 pojceciem wzgl~dnym, ponicwaz piasku) przez komplet 8 sit (ryc. 48) o wymiarach bok6w oczek kwadratowych:
skala bt<diica w naturalnych warunkach nicprzepuszczalmt, zdolna jest przepuscic 25-10-2- l-0,5-0,25-0,10-0,071 mm (PN-75/B-04481). Pr6bkQ o masic 100-
przez siebie wodce wciskan::i w nü1 pod ogromnym cisnieniem, rzQdu np. killcunastu - 1000 g - zaleznie od przecil)tnej srednicy ziarn, po uprzednim zalaniu wocht
tysicecy atmosfer. Z tego powodu, gdy m6wimy w hydrogeologii o nicprzepuszczal- i roztarciu w cclu rozdzielenia zlepionych ziarn, suszy siQ w temperaturze 105-1 l0°C
nosci, mamy zawsze na mysli pewnego rodzaju incrcjl) hydrauliczmt wystl)puj:[Cll jedy- do stalej ma~y. NastQpnie wazy sice na wadze techniczncj z dokladnosciii do 0,01 g
nie w naturalnych warunkach, przy naturalnych cisnicniach (E. Meinzer, 1923). i wsypuje siQ .do g6rnego sita w komplecie, po czym przesicwa sil) za pomocii rQcznego
o W pewnych warunkach skaly przcpuszczalne mog11 stac siQ nieprzepuszczalnymi
dla wody, mianowicie wlcdy, gdy pory i _inne prü:lnie zostajii wypclnione lodem,
ropq naftowii lub gazem ziemnym, kt6re nie mog11 byc wyparlc przcz wod\). z chwilit
jednak gdy pory zostan::i zwolnione, dziceki np. stajaniu lodu lub wydobyciu ropy nafto-
lub mechanicznego wstrziisania calego kompletu sit. Wstrz::isanie wykonuje siQ ruchami
kolisto-poziomymi. W wyniku przesiewu zostajii poszczeg6fne frakcje rozdziclone
i zatrzymane na kolejnych sitach, na denku zas zbieraj::i si~ ziarna, kt6rych nie zatrzy-
malo sito o najmniejszych srednicach oczek. Wstrzqsanic powinno trwac tak cUugo,
-·
-l

wej, skaly takic znow aktywnie przewodzit wodl). az wszystkie frakcje zostamt dokladnie rozdzielone, tzn. tak, aby na poszczegolnych
Z punktu widzenia zdolnosci do przcwodzenia wody 111ozna wszystkie skaly podziclic sitach nie pozostaly frakcje 111niejsze niz srednia ich oczek. Przy rQcznym wstrziisan.iu
zaleznie ocl stopnia przepuszczalnosci na kilka grup, jak np. 1.atwo przepuszczalne,
srednio przepuszczalne, polprzepuszczalne, nicprzcpuszczalnc. Poclzial taki jest
konwencjonalny, opiera siQ jeclnak na wskazniku ilosciowym, kt6rym jest wspolczyn-
nik fillracji.

MIA.RÖDAJNA SREDNICA ZIARN I WSPÖLCZYNNIK

NIERÖWNOMIERNOSCI UZIARNIENIA

W skalach okruchowych nie spojonych, ktore S<! najwazniejszymi zbiornikami wocly

.1
podziemnej, clecych1ji1cym czynnikicm przepuszczalnosci jest wyiniar ziarn i prccento- 1

wy udzial w skladzie slrnly ziarn o okrdlonych srednicach. W cclu ich oznaczenia ll

przeprowadza sil) analize granulometrycwq, ktora nalezy do poclstawowych badaü
hydrogeologicznych sroclowisk nie spojonych.
o Istotii analizy granulomctrycznej jest mcchaniczny rozcl.zial poszczegolnych 1

frakcji o okreslonych srednicach ziarn, ktore wchodzii w sklad baclanej skaly. Wecllug )
normy PN-74/B-02480 przyjQtej w gruntoznawstwic, a lakze w hydrogeologii, slosujc
sit< podzial frakcji, jak w tabeli 12. . 1 Ryc. 48. Ko~1plcl sit do analizy granulomctryczncj
1
,1
 "11'\'lll'! !QU dQijJJ Qi .II

92 WODA W STREFJE SATURAC)I MIARODAJNA SREDNICA ZIARN 93

mozna to osiitgnqc w ciitgu okolo 10 min, przy mechanicznym w ciitgu 3-4 min.
Po przesianiu pr6bki, kaidq zatrzymanit na poszczeg61nych sitach i denku frakcj'" 1;; ===-= .,„ -~,,~ -~=-~
'b
------~ =-_:_----~==
·„.
wazy si'" z dokladnosciit do 0,01 g. Po zwazeniu oblicza si'" procentowit zawartosc
ka:l:dej frakcji poslugujqc si'" wzorem: ~r !i -s
80 - - - - - · - ____ ::,.._~~'...,,------~------
'~ · · ·. . ' \
·----1-- -

[21]
!!
1[
1
1
i;:-=======--' :<:~~===~=====~= ====
::-:...
.i§
•••
50------~--------~--·-·-_,:-.;-·-
\ 1
-·-\---------- -----
gdzie:
l
! -~
~
40 - - - - - - --- - - -------- -~ -~ ~l0-
: ·„„.~
- --11----1-·r-1- - - -

a - procentowa zawartosc frakcji,

111, - masa frakcji zatrzymanej na sicie,
! ""30 - - ·- - -- -
::,.,
- - - -------- - - -·· l -l·-'<'""'„.l'-=.-_1----t----·1- _,_ -
1 '\ -„„„ ---,
- -

mc - masa cakj pr6bki wzi'"tej do analizy.

Suma mas poszczegeiJnych frakcji powinna byc r6wna rnasie pr6bki wzi'"tej do analizy.
~ ::-,====l====-======r=,=~~~-„====I=
1--
10 8 7 6 5 11 3 2 1 0,9 D.lP,6 0.5 0,4 0,3 : 0,2 0,1 Op8 0,06 0,04
Blitd dopuszczalny nie powinien byc wi'"kszy niz ±0,5%. döo de
srednica zasfr;pcza w mm
Jezeli zalezy na tym, aby przeprowadzic analiz'" dalej, tzn. zanalizowac rowniez pozo-
stalosc na denku zawierajitc'I: ziama o srednicach mniejszych niz 0,07 mm, nalezy Ryc. 49. Wykrcs uziarnicnia na podstawic analizy granulomctryczncj
zastosowac metodtt areometrycznq. Szczeg6lowe opisy jej przebicgu podajit pod-
mianowicie miarodajn[!, czyli efektywn[! srednic<e ziarn i wsp6lczynnik nierownomier-
r'"czniki gruntoznawstwa oraz norma PN-75/B-04481. Tu ograniczymy si'" jedynie
nosci uziarnienia.
do zaznaczenia, :le zasada jej oparta jest na pr'"dkosci opadania kulistych czqstek
Poj'"cie .frednicy miarodajnej d0 wprowadzil do hydrogeologii A. Hazen na podstawie
w zawiesinie wodnej. Pr'"dkosc ta zale:l:y od wymiaru czqstek, eo sformulowal Stokes
doswiadczalnego badania przepuszczalnosci piaskow i zwirow o r6:1:nym uziarnieniu
za pomocit wzoru:
(1892). Wecllug tego baclacza skala r6znoziarnista wykazuje tak<1: samq_ przepuszczal-
nosc jak ideaJna Skala jeclnorodna zlozona Wyl[!CZilie Z ziarn JcuJistych 0 okresJonej
(22]
sreclnicy. T<e srednic<e Hazen nazwal miarodajn[!. Okresla sid!!jako t<e sreclnic<e, poni:iej tiillii!i~
- -,
gdzie: ktorej zawartosc ziarn w sklaclzie granulometrycznym skaly stanowi 10% masy,
r - promien czqstki,
Tabcla 13. Analiza granulomctryczna
g - przyspieszenie sily ci'":l:kosci,
Qc - g'"stosc czqstld, Srednicc poszczcg6lnych frakcJi Proccntowa zawartosc wagowa Suma % wagowych
Q g'"stos6 wocly,
- w mm poszczcg6lnych frakcji kolejnych frakcji
11 - wsp6lczynnik lepkosci dxnamicznej wocly.
< 0,07 0,5 0,5
Wyniki analizy granulometrycznej przedstawia si'" na wykresie uziarnienia w postaci 0,07-0,15 1,2 1,7
granulometrycznej krzywej kumulacyjnej w skali pollogarytmicfnej (ryc. 49). Wykres 0,15-0,25 7.1 8,8
0,25-0,5 25,8 34,6
ten sporzitclza si'" w uklaclzie wspolrz<eclnych prostokf!ti\ych,' gdzie na osi odci<etych 0,5 -1,0 56,5' 91,1
oznaczone sit logarytmy srcclnic zast<epczych. Rozumie si<e przez to srcdnice oczek sit 1,0 -2,0 8,3 99,4
lub srednice takich kul 0 g<estosci wlasciwej rownej g<estosci wlasciwej ziarn skaly, 2,0 -5,0 0,6 100,0
kt6re opaclaj'I: w wodzie z takit samit pr<edkosciit jak ziarna baclanej skaly. Poj<ecie to
o znaczeniu teoretycznym wprowaclzono cllatego, ze ziarna w skale nie S!J: idealnie powy:Zej zas kt6rej - 90%. Innymi slowy 10% ziarn jest mniejszych, 90% zas wi<ek-
kuliste. Na osi rz<ednych oznacza si<e procenty wagowe. Na taki uklad nanoshny dane szych niz sreclnica miarodajna. Srednic<e miarodajnq_ oznacza si<e z granulometrycznej
z analizy granulometrycznej, sumujctc kolejno procentowf! zawartosc nast'"pujq_cych krzywej kumulacyjnej w ten sposob, ze z punktu przeci<ecia si<e jej z rz<eclll[! 10%
po sobie frakcji, poczynajqc od najdrobniejszej. opuszcza sii;; prostopacll'I: na os odci'"tych i odczytuje si'" Iogarytm srednicy albo sam[!
o Przypuscmy, ze mamy piasek, z kt6rego analizy otrzymano wyniki zestawione srednici;;. w przykladzie podanym na rycinie 49 srednica miarodajna wynosi 0,25 111111.
w tabeli 13. Po naniesieniu na uldad kolejnych sum procent6w wykrcslamy. granulo- Powyzszy spos6b wyznaczenia srcdnicy miarodajnej mctod!! Hazena.jest jednak ogra-
metrycznf! krzywct kumulacyjn'I: jak na rycinie 49. niczony warunkiem:
o Z krzywej kumulacyjnej okresla si<e d.wie wazne wielkosci hyclrogeologiczne, 0,1 mm ~ de ~ 3 mm
 J
94 WODA' W STREF/E SATURACJI ·i
MIARODA]NA SREDNICA ZIARN 95 97
a ponodto tak" W'J'6kzynn;k;cm n;oc6w•mm;crnolo; .,;amknfa U, ktO•y pow;nkn 'I
leze6 w granicach:
u= d70
d20
1~ u~5
o Oznaczenie srednicy miarodajncj skal, kt6rych U > 5, moze byc przeprowadzonc
o juz sam ksztalt krzywej daje orientacj« eo do rownomiernosci uziarnienia. Stroma w spos6b podany przez J. Kriigera (1918). Wedlug jego pogl11du srcdnica miarodajna
krzywa wskazuje, .Ze w skladzie skaly wi«kszos6 ziarn ma srcdnice. zblizone pod odpowiada srcdnicy ziarn idcalnej skaly, kt6rej powierzchnia jcdnostkowa jest taka
wzgl«<lem wymiaru. Natomiast krzywe splaszczone i pologie wskazujq na brak w skla- sama jak powierzchnia jcclnostkowa baclanej skaly rzeczywistej.
dzie ziarn o jakiejs przewa.iaj11cej srednicy, a zatem charakteryzujq uziarnienie nie- o SrednicQ miaroc!ajnq oblicza siQ wedlug wzoru:
jednolite, tym silniej zr6znicowanc, im bardziej splaszczona jest krzywa. Krzywe
majqee garby wskazujq, .ie w sldadzie skaly wyst<.;puje tyle do111inuj11cych srednic,
(24]
ile jest garb6w. Przyklady kilku typ6w krzywych podano na rycinie 49. Krzywa a
wskazuje na skal<.; dos6 r6wnomiernic uziarnionq. lstotnie w tabcli 13 widzimy, ze
82,3 % ziarn miesci si« w stosunkowo Wqskim przedziale frakcji 0,25- 1,0 mm. gdzie:
Krzywa b charakteryzuje skal« o dui.ym zr6znicowaniu, krzywa zas c skl).I<.;, w kt6rej a1, a2 · . .a„ - procentowa wagowa zawartosc kolejnych frakeji wyrazona w ulamku
wysti:;pujq 3 dominanty uziarnienia. · dziesiQtnym, '
Liczbowym wyrazem nier6wnomiernosci jest wspolczynnik 11ier6wnomiemosci uziamienia*>. di, d2··A, - src<lnie arytmetyczne src<lnice cz11stek w granicach kolejnych frakcji
Spos6b jego obliczenia podal Hazen. Okrdla go iloraz: obliczonc wcdlug wzoru:

U= d6o d' +d"

[23] -2-
de
gdzie d 60 oznacza srednici:; zasti:;pczii, odpowiadaj11c[! zawartosci 60 %ziarn na krzywej gdzie:
. sumowania, d. zas jest srednic11 miarodajn:.i. d' - srec!nica cloJna ograniczajl!Ca danq frakcjQ,
o Im bli.is~y jednosci jest wsp6lczynnik U, tym bardziej r6wnomierne jest .uziarnienie d" - srednica g6rna.
slrnly i tym lepsza przepuszczalnos6. Nalezy jednak pamii:;ta6 o tym, i.e sam wsp6l-
o Cechy uziarnienia sii waznym czynnikiem, kt6rym poslugujemy siQ czQsto przy
czynnik nierownomiernosci uziarnienia nie decydujc o przepuszczalnosci, gdy.i opr6cz
ustalaniu wielkosci paramctr6w hydrogcologicznych lub przy poszukiwaniu zaleznosci
niego waznii rol<.; odgrywa wielkos6 por6w i srednica miarodajna. W ocenie przepusz-
mi«dzy nimi. .Badania wykazujii, zc niekiedy wprowadzic trzeba innq definicjQ sreclnicy
czalnosci nalezy go zatem uwzgli:;dnia6 wespol z innymi czynnikami.
miarodajnej Iub wsp6lczynnika nier6wnomiernosci uziarnienia. Przykladem mozc byc:
o z uwagi na wartosc wsp6lczynnika U dziell sii:; skaly na 3 grupy (L. Bendcl, 1948):
U < 5 r6wnomiernie uziarnione U = d6o
. d5
5 < U < 15 nicr6wnomicrnie uzian1ione
U > 15 bardzo nier6wnomiernic uziarnione kt6ry B. Kozerski (1966, 1967) stosuje clo oznaczania odsqczalnosci.
o Najwyzsze wartosci wsp6lczynnika nier6wnomiernosci w szerokich granicach
M6wüic o kapilarnosci wykazalismy, ze wysokos6 wzniosu kapilarncgo zalezy ocl uziar-
15~200 wykazuji1 ily, ily piaszczyste, gliny zwalowe, gliny zwietrzelinowe, piaski
nienia skaly i wspomnielisrny, ze mo.ina jq oznacz.y6 takze za pomocii wzor6w empi-
gliniaste i mulkowate. Najnizsze natomiast, w granicach 1 - 5, majii piaski i .iwiry
rycznych uwzglQclniajqcych wsp6lczynnik porowatosci i charakterystycznq cechQ
morskie, a tak.ie lessy. Piaski i i.wiry fiuwioglacjalne wykazuji1 duzii · rozpiQtosc uziarnienia*>.
wsp6lczynnika nierownomiernosci. .
MiQclzy innymi stosowany jcst wz6r Kozcny:
Jak jui. wspomniano, stosowalnos6 miarodajnej srednicy w ujQciu Hazena jest ogramczona:
Dia skal zawierajiicych ziarna o srednicy mniejszcj niz 0,1 mm zalcca K. Tcrzagh1 l-11 1
lh = 0,446 - - - . - -
(1949) przyjmowac jako srednic<.; 111iarodaj1111 srednicQ odpowiadajqCq 20 %na krzywej II d 10 [25]
smnowania, a do obliczenia wsp6lczynnika nicr6wnomiernosci uziarnienia zamiast gdzic:
d 60 -d70 • Wtedy: n - wsp6lczynnik porowatosci,
dio - srcdnica miaroclajna w cm.
•> w oryginale nazwany jesl 1111iformity coefficient - wsp61czynnik r6wnomicrnosci. W tcrmino-
/
Jogii polskiej przyjq! si~ tcrmin podany wy:iej. 1•»
Patrz rozdzial Woda w strefte aeracji.
 "!"'f!ll'. cp. u.4.u:.:. 1

96 WODA W STREFIE: SATURAC]I

WODOCHWNNOSC 97

WODOCHLONNOSC

Wodochlomzosc jest to zdolnosc d_<:> pochlaniania i gromadzenia wo,dy przez skalQ. Pozna-
~I.r [29]
gdzic:
Iismy juz poprzednio kilka rodzaj6w wodochlonnosci, jak higroskopijnq, molekularnq 1 v;„ - objQtosc wody,
i kapilarnq, kt6re dotyczit wody zwiqzanej. Wobec tego, ze skaly chlonit w odpowied- .·1l1
vp - objQtos6 porow.
nich warunkach i nasycajit siQ takze wodq woh1q, nalezy przez wodochlonnosc rozumiec
wodochionnosc calkowitq, zwanq tez og6!11q, zatem obejmujq_cit zar6wno wodQ zwil!- o . Przy pelnym nasyceniu skaly wskainik ten jest r6wny jednosci, poniewaz wowczas
obJQtosc wody rowna siQ objQtosci porow. Wskainik nasycenia wyznacza siQ Iabora-
zanq, jak woln!l. I toryjnie, przy czym mozna poslugiwac siQ jednym z wymienionych wzorow:
o WodQ mogq chlon!!6 tylko te skaly, kt6re' maj11 pr6znie. Nie ulega Wqtpliwosci, I!
11
~
ze im wiQksza smnaryczna objQtos6 prozni w jednostce objQtosci skaly, tym wiQcej K = WQ • • K = WQo •
w e , (30-32]

i
moze ona wchlonit6 wody. Potencjalna wodochlonnos6 W moie by6 wiQc wyraiona lV 11 '

stosunkiem objQtosci proznych przestrzeni w skate do calkowitej jej objQtosci:

gdzie:
W= Vv 100% (26]
V w - zawartos6 pochloni~tej wody, wyra:i:ona jako stosunek masy wody do masy
bezwzglQdnie suchej probki skaly,
gdzie:
Q. - gQstos6 wlasciwa skaly,
v/J - calkowita objl(tos6 prozni, Q0 - gQstosc objQtosciowa skaly,
V - objQtos6 skaly:
e - wskainik porowatosci,
o W skalach porowatych stosunek ten - zgodnie z wzorem [9] - jest wspolczyn- 11 - wspolczynnik porowatosci,
nikiem porowatosci, przeto: mn - masa probki calkowicie nasyconej,
W= 11 [27] m„ - masa probki bezwzglQdnie suchej,
V - objQtosc probki bezwzglQdnie suchej.
Calkowita wodochlonnosc zostaje osil1gi1iQta, gdy wszystkie proznie zostanq wypelnione
Latwoscici chloniQcia wody charakteryzuj11 ,siQ skaly szczelinowate i skrasowiale. Wyzna. + i
wodq. Skala osiqga wowczas stau pelnego 11asycenia wodq, czyli saturacji. W takim
czenie ich wodochlonnosci ma bardzo du:le znaczenie, szczegolnie dla oc~ny szczel-
wla8nie stanie znajdujq siQ skaly w strefie saturacji.
nosci podlo:la, na ktorym projektuje siQ wzniesienie piQtl'zqcych budowli hydrotech-
o Wodochlonnosc mozna wyrazi6 takZe przcz procentowy stosunek masy pochlo- nicznych. W tym przypadku badanie laboratoryjue nie jest mozliwe i konieczne jest
niQtej wody do masy bezwzg!Qdnie suchej skaly: przeprowadzenie badania bezposreclnio w terenie. W tym celu wykonuje siQ otwory
wiertnicze odpowiednio wyposaione, do ktorych wtlacza siQ pod cisnieniem wodQ.
W = m„-m, 100% [28]
m. Z funkcji Q = f(H) okreslaj!!cej zaleznosc ilosci wtloczonej wody od cisnienia, pod
ktorym siQ jq tloczy, oblicza siQ wodochlonnos6 wlasciwit albo jednostkow!! w, tj. ilosc
gdzie:
wody w litrach na minutQ pochlanianit przez I m miqzszosci badanej warstwy przy
11111 masa probki skaly nasyconej, 5
cifoieniu 1 at Iub 0,1 at (10 Pa lub 104 Pa). Jest to wskainik liczbowy pozwalajitCY
-

111, - masa probki skaly bezwzglQdnie suchej.

na porownywanie wodochlonnosci skal wzglQclnie ich szczelnosci. Wodochlonnosc
o Wyznaczenie wodochlonnosci skal porowatych mozna przeprowaclzi6 laboratoryj- wlasciwa:
nie przez nasycenie, suszcnie i wazenie probek umieszczonych w ·oclpowiednich
II' - Q [ D]
naczynkach. Pewnq trudnos6 mozc sprawic nasycenie probek wodq i dlatego nalezy -ffll
badanie powtorzyc dwu- lub trzykrotnie. gdzie:
D Skaly wyl~azujqce wodochlonnos6 20-30% Sq bardzo wodochkmne, powyzej Q - ilos6 wtloczonej wody w litrach w czasic t,
30% - bardzo silnie wodochlonne. W 1 m 3 ilow przy pelnym ich nasyceniu miese'. siQ H - cisnienie, pod ktorym wtlacza siQ wodQ w at (Pa),
200-5001 wody, w glinach do 525 1, w piaskach 300-500 l, piaskowcach od Iolku t - czas wtlaczania w min,
clo 400 l. l - dlugosc badanej streJy w 111.
Stopieu nasycenia skaly woclit jest stosunkiem objQtosci wocly wypelniajcicej pory lub o Badania przeprowadza siQ odcinkami. Oclcinek przygotowujc siQ do badania
inne proznie do calkowitej ich objQtosci. Nazywamy go :vskainikiem nasycenia K,„: izoluji!c go dokladnie od gory i od dolu specjalnym urntclzeniem uszczelniaj!!cym.
7 Hydrogoologla
 l
·I

98 WODA W STREFIE SATURAC)I WODOCHl.ONNOSC 99

i 1
1
1
Urzq,dzenie takie sklada siQ zwykle z komplet6w elastycznych pier8cieni gumowych, Wtedy:
opuszczonych do otworu wiertniczego ~lo ?krdlonej gl«b~ko8ci. Tan~ rozsu,w~ si'<l je
za pomocrt urzrtdzenia stoi:kowego, d~1«lo czemu szczelme .przylegaJit do .scian od-
! H = (h+p)-lip.
wiertu i zamykajit szczelin« mi„dzy rurami i scianami otworu. Po oczyszczenm otworu . Strat<,; ci:lnienia obliczyc mozna za pomocf! wzoru ßogomolowa Silin-Bekczurina
i zmierzeniu zwierciadla wody, wtlacza si« za pomocrt pompy wod<,;, kt6ra wnika (1955):
w szczeliny ziejrtce w scianie badanego odcinka. Tloczenie prowadzi siQ na trzcch
kolejnych stopniach cifoienia z zachowaniem stalego cisnienia na kai:dym stopniu. Lv 2
lips = A dZg [34]
W ceh1 ulatwienia por6wnania wynik6w badania, cisnicnia na kolejnych stopniach
powinny byc stale jednakowe, np. 0,5; 1 i 1,5 at (0,5 · 10 ; 1 · 10 ; 1,5 · 10 P~).
5 5 5
gdzic:
o Po rozpocz«ciu tloczenia odczytuje si« eo 5 min cisnienie na manometrze 1 wydatek /.., - wsp6lczynnik szorstkosci, srednio 0,25,
wody na wodomierzu. ßadanic na danym stopniu uwai:a si<,; za zakoliczone, jesli L - dlugosc roboczej kolumny od manomctru do uszczelnienia w otworzc w 111,
w cirtgu 30-60 min wydatek tloczonej wody nie zmienil si«. W6wczas nie przery- v - pr<,;dkosc przcplywu wody w rurach w m/s,
wajf!c pracy pompy przechodzi si<,; na wyzszy stopien cisnienia. ' d - srednica roboczej kolumny rur w m,
g - przyspieszenie sily ci«.:l:kosci w m/s 2 •
manomefr 1
<?-::======::=~;:; wf/auanie wody o Zalci:n os6 Q = f (H) moze byc funkcjf! liniowf!, parabolicznit lub wykladniczq,.
W celu zbadan!a charakteru funkcji nalei:y sporzitdzic tabel'<l zawierajf!clt wyniki
tloczcnia (tab. 14), na podstawie kt6rej sporz11dza si<,; wykres funkcji Q = f(H).
h

______ J_ __ ZW. IVDd!J

---- ------podziemnej
'fabeln. 14; Tabcla wynik6w tloczcnia

Stopie11 H
II Q -=Ho lgH JgQ
_.,,-- przewöd ftoczny tloczcnia Q
-
l II' Q' Ilo' Jg II' JgQ'
1
II II" Q" Ho" lg/f" lgQ"
III H'" Q'" l/0 '" JgH"' lgQ"'
uszcze/nienie

w przypadku gdy jest ona liniowa (ryc. 51A), do obliczenia Q stosuje Si'<l wz6r:
Ryc. 50. Q = aH
·"'
Schema! wtlaczania wody w otw6r wiertniczy
warsfwy nieprzepuszczalne w celu badania wodochlonnosci gdzie:
Q"-Q'
Obliczenie wodochlomzosci wlasciwej wykonuje siQ z uwzgl<,;dnicniem faktyczncj zalei:nosci a = Il"-H'
wydatku tloczonej wody od cisnienia (C11paao•111wc ... , 1955)
o Jezcli natomiast wykres oka;!;c si<,; linül krzywf!, nalezy sporzitdzic wykres funkcji
Q = f (I-1) przekszlalconcj 110 = f(Q). Jei:cli b<,;dzie ona liniit prostqjak na rycinie 51B, to funkcja
o Ci8nienic sldada si« z dw6ch cz<,;sci (ryc. 50): Q = f(H) jest paraboliczna i do obliczcii przyjmuje si~ nast<,;pujflCY wz6r:
H = h+p „/ a 2 -i-4bll - a
Q= IV ---2b--
gdzie:
h - wysokosc osi manometru nad zwierciadlcm wody w otworzc, a w przyplrdku
dla parametr6w zas:
otworu suchego - nad srodkiem badanego odcinka,
p - nadcisnienie na manometrzc. a = m-hQ';
o W przypadlrn znacznych gl<,;bokosci poloi:enia badanej strcfy, rz<,;du kilkudzie-
si'<lcill metr6w, nalei:aloby cisnienie H pomniejszyc o jego strnt« w przewodach tlocz- przy czym:
nych lip•. Il = aQ-bQ 2

7'
100 WODA W STREF/E SATURAC)l
r
1
""1t!'! :u.u: U li!t MJ\1 IH ,

Wydaje si~ pewne, ze metoda w swych szczeg6lach powinna by6 dostosowana do

ODSJ\CZALNOSC 101

Q {/•f(l/J ig(/ ig{/·f(lgf/) warunkow geologicznych i hydrogeologicznych badanego gorotworu, ktore S!J: prze-
ciez barclzo roznorodne. Zagadnienia te rozpatrywali cz«sciowo J. Muchowski
i 1. Stochlak (1965). Autorzy .ci zalecaj!J: przede wszystkim jednolit!J: konstrukcjt,<
'r ------- otwor6w tlocznych przynajmniej w obr~bie odcinkow o takiej samej Iub podobnej
fl'-1- - - budowie geologicznej. Najbardziej wskazana jest srednica otworow 80-120 mm.
J~ L-l"--"--------
11'-< /{ iqlll '
Dlugos6 badanych stref nie powinna by6 zbyt mala, poniewaz wtlaczana woda na
obydwu koiicach strcfy rozplywa'sit,< w <lol i w gor~. sr~<lnio powinna ona wynosic
-!/''--~ . ·-·lgll"··-+
okolo 5 m, Iecz przy malej szczelinowatosci moze by6 mniejsza, pr~y clu±ej zas
A . B c
powinna by6 wit,<ksza. Dopuszczalne cisnienia zalezq od gl~bokosci badanej strefy
Ryc. 51. Wykresy zale:i:nosci wydatku od cisnienia przy badaniu wodochlonnosci rnetodit i ocl ustawienia szczelin. Mogii one by6 obliczone za pomocii wzorow Z{m1by (1957).
wtlaczania wody Przy pionowych Iub stromo zapada.iitcych szczelinach:
o W przypadku gdy wykres przeksztalconej funkcji H 0 = f(Q) nie h«dzie liniit Hdop = 3,lz +0,2z
2
[35]
prostit, nalezy z kolei wykresli6 drugit funkcj« przeksztalconit, mianowicie lg Q = przy poziomych zas lub slabo nachylonych:
~ /(lg H). Wykres w postaci prostej, jak na rycinie 51 C, wskazuje na funkcj~
wykladniczii. Do oblicze1i ma zastosowanic wzor: Hdop = 2,5z+0,05z 2 [36]
gdzie z - gl«bokos6 badanej strefy w m.
Q = 11yH
o W celu wyeliminowania blt,<d6w wynikaj!J:cycl1 z ewentualnego rozmywanÜ( szcze-
a do parametrow: lin wskazane jest prowadzcnic badaii w dwoch etapach. W pierwszym prowadzi sit,<
Jg fl" -lg H' 1 wtlaczanie przy wzrastaj!J:cych cisnieniach az do osiqgni«cia cisnienia dopuszczalnego,
OG = -,-::'----"'---
Jg Q" -lg Q'
Jg 11 = Jg Q' - - Jg H'
OG w clrugim zas przy ci8nieniach maleji[cych. W ten sposob mozna otrzyma6 dwie krzywe
zaleznosci wydatku od cisnienia. Ich porownanie pozwoli na ocent,< wiarygodnosci
W powyzszych wzorach pomocniczych uzyte symboJe oznaczajit:
uzyskanych wynikow. Jcst rzecz!J: bardzo poz!J:danii, aby przecl zaprojektowaniem
Q' i Q" - wydatki wody na 1 i II stopniu tl~czenia w 1/min, ·
wt!acza1i pozna6 wst~pnie warunki geologiczne i stopieii spt,<kania skal. W tym celu
H' i H" - ciiinienie na 1 i II stopniu w m slupa wody,
otwory powinny by6 wiercone metodii obrotOW!J: z pelnym rdzeniowaniem, a rclzenie
H~ i H~ - ciiinienie jednostkowe w stosunku do wydatkow w m/1/mip,
poddane badaniom na szczelinowatos6.
a, b, OG i 1Z - pa>;ametry f0WJ1all. ·
o Szczegolowy tok post~powania przy badaniu wodochlonnosci podaje norma
o Najcz~sciej funkcja Q = f (H) ma charakter liniowy lub paraboliczny. Wyklad- BN-70/8950-07. .
niczy charakter funkcji zdaje si~ wskazywa6 na przetkanie pod dzialaniem ciiinienia
niektorych zatkanych szczelin, a to oczywiscie nie odzwierciedla juz stosunkow
naturalnych. ODS;\CZALNOSC
o Po obliczeniu podan!J: metod!J: wydatku Q, oblicza si~ wodochlonnos6 wlasciw!J: w
Cz~s6 wody wchloni~tcj przez skal~ zostaje zwii!zana silami molekularnymi, rcsztt,< zas
·za pomoc!J: wzoru [33].
moze skala oclda6 w postaci wody grawitacyjnie sciekajqcej. ZdoJnoS,6 skaly calkowicic
o Badajiic wodochlonnos6 · skal po kolei odcinek za odcinkiem, otrzymujemy
nasyconej wocl!J: do oddania wody wolnej, sciekajqcej pod dzialaniem sily ci«:lko8ci,
porownawczy obraz wodochlonnosci, a tym samym stopnia szczclinowatosci na calej
nazywamy odsqczal11osciq grawitac;jnq albo krotko odsqczalnosciq iub defiltracj_<LJ
miitzszosci okreslonego kompleksu warstw.
Jako szczegolny przypaclck wyrozniamy odsqczal11osc spr(,!iystq, ktora oznacza ilosc
Metoda wtlaczania wody przez otwory badawcze, aczkolwiek bardzo skuteczna i celowa,.
wody oddawanej przez skalt,< przy zmianie ci8nienia hydrostatycznego. Tu zajmiemy sit,<
nie ze wszystkim zostala do tej pory wypracowana w sposob jednoznaczny. Na
odsitczalnosciii grawitacyjnq.
realnos6 uzyskiwanych wynikow wplywa6 mog!J: rM:ne oJColicznosci, jak srcdnica
przewodow rurowych, dlugos6 badanych stref, dopuszczalne cisnienie tloczenia, rMian[ odsi[czalnosci jest WS]JOfczymzi/c od~qczaf110J:ci ~L, ktory wyrazony jcst stOSUUkiem
czas wtla1tzania wody, mozliwos6 zmiany droznosci szczelin w czasie badania, pow- objt,<tosci wody odsciczonej zc skaly V0 do obj~tosci tej skaly V:
stawanie nowych szczelin pod wplywem wysokiego cisnienia wtlaczanej wody, pro- Vo
wadzcnie bacla~1ia zst~puj!J:cego, tj. z gory na dol Jub oclwrotnie - wst«puj!J:ccgo. ~t=·v [37]

1
,;'.
 102 WODA W STREFIE SATURAC)I ODSJjCZALNOSC 103

Zapisujcmy go w ulamku dzicsiQtnym lub w proccntach objQtosciowych.
1 ci Ilosc wody ods11czalncj zalczy przcdc wszystkim od wiclkosci por6w i jest tym
. wiQksza, im wiQksze S<! pory. Wynika to z faktu, zc w porach malych, np. subkapilar-
nych, rozwija siQ ogromna powierzchnia jednostkowa, kt6ra wi11ze wielkie ilosci wody.
Wielkosc por6w zalezy z kolei od wielkosci i r6wnomiernosci ziarn, przeto ods11czal-
nos6 r6wniez od nich zalezy. Zaleznosc ta poiwala na oznaczenie wsp6lczynnika
ods11czalnosci na podstawie sldadu granulometrycznego. W skalach drobnoziarnistych
ods11czalnos6 jest bardzo mala, znikoma lub prawic :Zaclna. CiQ:Zkie gliny i ily chlomi
wod<,;, lecz jej grawitacyjnie nie oddajit. Dobrfl clefiltracj11 charaktcryzujit siQ skaly
gruboziarniste, w kt6rych ods11czalnos6 jest duza, nicraz objQtosciowo bliska porowa-
tosci. Najwyzsz11 ods11czalnos6 przejaw.iaj11 grubo- i r6wnoziarniste zwiry)Zalcznosc
mi<,;dzy ods11czalnosci11 i molekularnfl wilgotnosci11 a wielkosci11 ziarn pr~y\vsp6lczyn­
niku po1'6watosci 30 % ilustrujc wykrcs na rycinie 52.
o Badanic üalezy prowadzic na pr6bkach w stanie naturalnym o nienaruszonej
strukturze. Nadaje sit;< ona przeto do badania ods11czalnosci porowatych skal litych,
jak piaskowcc, zlepie1l.ce itp.
o Wyniki uzyskiwane tq, mctocll! s11 przewaznie nieco zawy:Zone, ponicwaz nie da sit;<
unikn11c, aby w czasie suszenia nie zostala usuniQta tak:Ze jakas czt;<s6 wody zwiqzanej.
Poza tym pewnc zastrzezenia budzic mo:lc sztuczny spos6b usuwania ze skaly wody
wolnej.
o Najbardzicj rozpowszechniomt i daj11c<t dobrc wyniki jcst metoda F. Kinga (1899),
zwana tez metocll! wysoldch kolumn. Nadaje siQ do badania odsqczalnosci luinych
skal ldastycznych. Stosujc si<,; w niej szklane, metalowc lub plastykowc cylindry
wysokosci 60-100 cm i srednicy 10-12 cm zaopatrzone u dolu w przew6cl umozli-
wiajiicy odplyw wody. Cylindry napclnia siQ pr6bkami skaly, kt6r11 zagt;<szcza siQ
przez lekkic ubijanie. Nastt;<pnic od dolu powoli wprowadza sit;< do wn<,;trza wodt;<,
kt6ra wypicra powietrze i wypclnia pory. Po" calkowitym nasyceniu odejmuje sit;<
przcwody doprowadzaj11ce i pozwala na grawitacyjne sciekanie wody, kt6r11 zbiera siQ
w cechowanym naczyniu:"Gdy scickanic ustanie, oblicza siQ odsq,czalnosc ~l w pro-
centach objQtosciowych lub ulamku dziesiQtnym wcdh1g wzoru [37]. Do zalet metody
nalezy naturalny spos6b ods<tczlmia wocly ze skaly i prostota pomiaru objt;<tosci
wody i skaly.
u Metoda ta jest jcdnak czasochlonna i wymaga duzej starannosci. Sciekanie grawi-
tacyjnc trwa tym dluzej, im bardziej drobnoziarnista jest skala. W przypadku bardzo

5
Ryc. 52.
Wykrcs zale:i:nosci mi~dzy
drobnoziarnistych lub pylastych piask6w doswiadczenie moze trwac szereg tygodni.
Trudnosc polega na tym, ze przez caly czas trwania eksperymentu musi byc utrzy-
mana w cylindracl1 i w ich otoczeniu stala tcmperatura i zachowane takie warunki, -
~
ods11czalnosciq a wiclkosch1
aby uniemozliwione bylo parowanie wody z piasku. Dalsz11 11iedogodnosci11 metody
5,0 1,0 0,1 0,01 0,005 ziarna (wcdlug
C. F. Tolmana) jest mozliwosc pozostania w pr6bce pewnej czQ8ci wody w postaci kapilarnie zawie-
s'rednica 11am 1v mm
szoncj, k16ra zn6w po pewnym czasie moze sciec, gdy zniszczona zostanie r6wnowaga
o Znajomosc wsp6lczynnika odsitczalnosci jcsl niezb<,;dna do rozwü1zania szcrcgu miQdzy cit;<zarem tej wody i cisnieniem wloskowatym.
1
teoretycznych i praktycznych ziigadnieil hydrogcologicznych. Wchodzi on jako para- W Instytucie Hydrogeologii i Gcologii Inzynierskiej AGH zastosowano do oznaczenia
metr do wzor6w sh1z11cych do obliczenia bilansu w6d podzicmnych, ich zasob6w, ods~czalnosci zar6wno skal zwi<,;zlych, jak luinych metodQ odwirowania. Grawita-
doplywu wody do kopalil, odwodnienia wykop6w itp. Mctoclami oznaczania wsp6!- cyjny proces odsiiczania zastqpiony zostaje ods11czaniem pod wplywem ~ily odsrod-
czynnika zajmowalo si<,; wielu autor6w. Mozna je podzielic na metody laboratoryjnc, kowej. Wir6wka zaopatrzona jest w pojemnik, w kt6rym mnieszcza sit;< probkQ skaly
polowc i wzor6w empirycznych. nasyconcj wochi. Probka uszczelniona po bokach spoczywa na perforowanej plytce
Do laboratoryjnych zaliczyc mozna prostit metod<,; suszcnia pr6bki skaly nasyconej woch1 pokrytej warstw11 bibuly filtracyjnej. W czasie wirowania przy prQdkosci obrotowej
clo peh~ej wodochlonnosci. Suszcnie prowadzi siQ przy bardzo powoli wzrastaj11ccj do 5000 obr./min woda scieka w d61 i gromadzi siQ w naczyniu kalibrowanym. Wspol-
tempcraturze az do 105 - l l0°C. Odparowam\ zostanie woda wolna, pozostanic zas czynnik ods11czalnosci oblicza si<,; za pomoc11 wzoru [37]. Metoda odwirowania jest
w pr6bcc woda molckularnie zwü1zana. Wsp61czynnik odsqczalnosci oblicza sii;: szybka i daje stosunkowo dokladne wyniki (J. Motyka, J. Szczepm1ska i S. Witczak,
z r6znicy mas z wzoru: 1971; J. Motyka i S. Witczak, 1974) ..
Do metm! polowych zalicza sit;< te sposoby oznaczania wsp61czynnika ods11czalnosci,
111„-111„
[38] , kt6re polegajl! .mi odpowiednich badaniach i pomiarach prowadzonych w terenie.
~l =
111„ I tu chodzi o to, aby wyznaczyc ilosc wody ods11czonej z bryly skalnej, w kt6rej za-
gdzie: chodzi proces odsliczania. Inicjatorem tej mctody byl W. Clark (1917), st11d tez nazy-
111„ - masa1 pr6bki suchej, wana bywajcgo nazwiskiem. Jcst ona oparta na pr6bnym pompowaniu wody z otworu
11111 - masa pr6bki nasyconej wodq. wiertniczcgo doprowadzonego do okre8lonej warstwy wodonofoej. W czasie pompo-
 104 WODA W STREFIE SATURACJI ODSl\CZALNOSC 105

gdzie:
wania powstaje wok6l otworu obnizenie zwierciadla wody w ksztalcie leja (ryc. 53).
Lej przedstawia wii:;c pewmi obji:;tosc ska!y opr6i:nionej z wo<ly wolnej, kt6rn splywa H - wysokosc dynamicznego zwierciadla wody w m,
do otworu wicrtniczego wskutek wytworzoncj przez pompi:; roznicy cisnien mii:;dzy k - wsp6lczynnik filtracji w m/s,
zwierciadlem wody w otworze i na zewn!J;trz niego. Ze stosunku obji:;tosci wypompo· t - czas ocl pocz11tku pompowania do chwili ustalenia sie:; deprecji mierzony w s,
wanej wody do obji:;tosci Ieja mozna okrcSiic ods!!;czalnosc, pos!uguj!J:c sie:; wzorami, R - promie11 clepresji w m.
kt6re podane s!J; nizej. Nie<logodnosci<t metody C!mht jest fakt, ze w czasie pompo- o Defülicje i znaczenie parametr6w wchodzqcych w sklacl powyzszych wzor6w
wania doplywa do otworu r6wniez woda spoza leja, eo poci:iga za sob:t zawyzenic podane S!J: w rozclziale o poclstawowych prawach ruclm w6d podziemnych.
Zwrocilismy poprzednio uwagi:; na to, ze ods11czalnosc zale.Zy o<l wielkosci i r6wnomiernosci
· ziarn. Zalei:nosc ta zachi:;cila badaczy do poszukiwania sposobow oznaczania µ na
,1 podstawie wynik6w analizy skla<lu granulometrycznego i opracowania odpowiednich
wzor6w cmpirycznych.
o B. Kozerski (1966, 1967b) wykazal, ze istnieje zaleznosc funkcyjna:

~!= f ( -d10-)
i/U2
Ryc. 53. z kt6rcj wyprowadzil wz6r na wsr61czynnik odsqczalnosci:
Przckr6j lcja dcprcsyjnego
~l = 0,303-0,215e- l ,GN [41]
~

wyniku pomiaru ods:iczalnosci. Aby znrniejszyc bli:;dy pomiaru, nalezy pompowanic gdzie:
prowadzic kr6tko i wytwarzac lej plytki, gdyz przy gli:;bszym leju wzrastaj!J; spadki e - podstawa logarytmu naturalnego,
hydrauliczne i d~plywa wii:;cej wody spoza leja. Pompowanic prowadzi sie:; nie dluzej
niz do momentu, w kt6rym zwierciacllo wody w otworzc ustala sie:; i clalej juz nie
obniza .sie:;. Baclania naleZ.y powtarzac wielokrotnie '~ celu otrzymania wartosci
sreclnich. Aby dokladnie ustalic granicc leja nalezy wok6l otworu pompowanego
zalozyc otwory obserwacyjne, w kt6rych wykonujc sie:; pomiary stanu zwierciadla
N =. d10_

d1 0 -
vIY;-·
SJ'cclnica miarodajna w mm,
-
wody. U2 = d6~>_
ds
Wsp6lczynnik ods!J;czalnoiici oblicza sie:; z wzoru [37]. Oznaczenie obji:;tosci odpompowanej
wocly V0 nie przedstawia truclnosci, gcly:i: mierzy sie:; j:i bezposreclnio na wyplywie. /1
O,J2 -- ----- ___,_ ---
Natomiast obji:;tosc leja depresyjnego, lj. bryly skalnej, z kt6rej zostaJa woda ocls11-
czona V, mo:i:na obliczyc za pomoc!J: wzoru Kcrtisa (N. J. Plotnikow, 1959a):
(H2 +'12) (R2 _ ,.2)
V= - ' - - - - - - - - [3]
4~H (In -R - In r)

gclzie: ,
H - wysokoiic statycznego zwierciaclla wody nad nieprzcpuszczaln!J; podstaw11
. ··-· - - - ----· - - · - - - --1---1--1---1
\V 111,
h - wysokoiic zwierciadla dynamicznego w m,
R - .promieii leja clepresyjnego w m,
r - promie1i rury wiertniczcj w m, ·1--+---l--l--+--1--1---- --- - - - - -
~ - wsp6lczynnik liczbowy, kt6rego srednia wartosc wynosi 0,9.
Innym wzorcm, kt6ry ma zastosowanie wmetoclzie Clarka, jest wz6r A. Viberta (1963):

~l=~-
3,2Hlct
[40]
: ; ··=:======-:·--=--=i=--==c-=--
0,/ D,3 0,5 0,7 0,9 1,1 f,3 !,5 fi7 1,9 2,1 2,3 2,5 2,1 2,9 .J,I :J,J 315 .J,7 3,9
d 101 mm
Ryc. 54. Nomogram Kozcrskicgo do oznaczania wsp6lczynnika odsi1czalnosci
 '\'/

POROWATOSC EFEKTYWNA 107

106 WODA W STREF/E SATURAC]I

Odsqczaniu podlega tylko woda wolna. Po jej odsqczeniu pozostaje w skale pewna ilosc
Warunkiem stosowania wzoru jest, aby:
wody zwiqzanej. Szczegolmt rol~ odgrywa tu woda kapilarna zawieszona. Jak wykazal
d10 B. Kozcrski (1971) na jJrzyklaclzic piaszczystych i zwirowych utworow wodnolodow-
0,08 < .r= < 3,22
V U2 cowych i lodowcowych Suwalszczyzny, stosunek wocl kapilarnych do wod oclsqczo-
o Wartosc wsp6lczynnika odsqczalnosci mozna oznaczyc posluguj~1c si\! nomogra- nych reguluje wartosc wspolczynnika filtracji. Mo:lna to wyrazic w postaci zwiqzkow
mem przedstawionym na rycinie 54. Wzor Kozerskiego daje wartosc nieco zani:lonq, funkcyjnych:
przeto wynik nalezy pomnozyc przez 1, 1 - 1,2.
Inni badacze upatr~jq zaleznosc odsqczalnosci od wspolczynnika filtracji k. J~st to o tyle J:: = f(k) V,, = f (k)
II II
sluszne, ze rowniez wspolczynnik filtracji zalezy od uziarnienia skaly (p. str. 362).
Tu moze miec zastosowanie wzor P. A. Biecii'iskiego (1960): gdzie:
~L - wspolczynnik odsqczalnosci,
[42]
µ = 0,111 l/F n - wspolczynnik porowatosci,
gdzie k - wspolczynnik filtracji w m/d. vk - obktosc wod kapilarnych,
k - wspolczynnik filtracji.
100 ----- - --

90 - - - - - -
80 ---------
<:
~ 10-------

j
I'
i
Ryc. 55.
Nomogram do oznaczania
wsp6lczynnika
odsqczalnosci na podstawie
wsp6Jczynnika filtracji
Ryc. 56.
Udzial w6d wolnych i
kapilarnych w calkowitej
porowatosci skaly w
-
zale:i:nosci od wsp6lczynnika
o Oznaczenie wspolczynnika odsqczalnosci ulatwia nomogram przedstawiony na filtracji (wedlug
wspdiczynnik rillr•aqp k, m/d B. Kozerskiego)
rycinie 55. Przydafüosc stosowania wzoru BieciI'iskiego wykazal S. Turek (1967).
Do wst\!pnego oznaczenia wspolczynnika ~L mozna posluzyc si~ tabelami podawanymi
w podr\!cznikach i poradnikach hydrogeologii. Jako srednic wartosci przyjmowac o Jak widac na wykresic (ryc. 56), ilosc wod kapilarnych pozostalych w skale po
mozna te, ktore podane sq w tabeli 15. Wartofoi tc odnoszq si\! do skal wyst~pujqcych, odsqczeniu wod wolnych jest w odw1'otnym stosunku do wartosci wspolczynnika
w warunkach naturalnych i niezbyt gl\!boko pod powierzchnüt ziemi. filtracji. Przy wspolczynniku okolo 2 m/d udzial obu rodzajow wocl rownowazy siQ.
Do celow praktycznych cz~sto stosujc si\! poj\!cie odsqcza/no.fri jednostkowej, ktora oznacza
3
mozliwy do uzyskania zasob wody ze skaly wodonofocj w litrach na 1 111 •
POROWATOSC EFEKTYWNA
Tabcla 15. Orientacyjne srednie wartosci wsp6lczynnika
odsqczalnosci Z poj5~iem. odsqczalnosci wiqze si~ porowatosc efektywna, zw,ana miaf"odajnq. Jak wiemy,
Rodzaj utwor6w µ sc1ank1 porow wyslane sq cieniutkimi blonkami wocly zwhizancj molekularnie. Wobec
~ego pr~c~frzci't zaj\!ta P!·zcz wod\! woln,:i i przcz ktorq, woda taka moze przeplywac
Piasek mulkowaty 0,12 Jcst mntcJsza od ogolnej objQtosci porow V"" Wobec tego porowatosc cfektywnq
Piasck drobnoziarnisty 0,17
moze1~1y zdefiniowac jako t\! CZ\!SC objQtosci porow, przez ktorq, odbywa si\! ruch wody
Piasek srcdnioziarnisty 0, 19
Piasck grubozinrnisty 0,22 wolneJ. Wyrai.amy jq w postaci wspolczynnika porowatosci efektywnej 11.:
Zwir 0,26
Rumosz skalny 0,26 llc
vc
= jT [43]
Skaly masywne szczclinowate lub skrasowialc 0,01
 ,.ft"

108 WOOA W STREFIE SATURAC)/ POROWATOSC EFEKTYWNA 109

gdzie:
v. - obj<;;tosc porow czynna w czasie przeplywu wody,
V - obj<;;tosc skaly.
o Niekt6rzy baclacze utozsamiaji! porowatosc efektywm1 z oclsi1czalnoscü1, inni
wyrafaj!J: pogl!J:cl, ze scns fizyczny obn wlasnosci jest r6zny. R6znica jest eo prawcla Ryc. SS.
snbtclna i polcga na tym, ze w czasie przeplywu przez pory wocla wypelnia je ca!ko- Schemat zespolu otwor6w
wicie, natomiast w procesie ocls!J:czalnosci tylko w pocz!J:tkowcj fazie, po czym po- buduwczych do wyznaczenia
szczeg6lne pory S!J: kolejno uwalniane ocl wocly. , wsp61czynnika porowato§ci
efektywncj w przypudku w6d
Wspolczynnik porowatosci efektywnej 110 oznaczyc mozna wzorami empirycznymi. Jcclnym
/. / / X/ / '////// o zwicrciadle swobodnym
z 'nich jest wzor wyprowaclzony z relacji mi<;;clzy 11! porowatosci!J: a rzeczywistii P - otw6r pompowy, p - pfezometr
pr<;;clkoSci!J: wocly przcplywajiicej przcz pory skalne:
kJ wprowadza sii;; wska:lnik, najwygodniej w postaci barwnika. Oznacza sii;; doklaclnie
(44]
"·=w czas, w ktorym pojawil sii;; wska:Znik w otworze pompowym P. Wtedy konczy siQ
pompowanie i mo:l:na przyst11pic do obliczenia poslugnj!J:c sii;; nasti;;pujiicymi wzorami:
gclzie:
w przypadku wod naporowych (ryc. 57):
k - wsp6lczynnik filtracji w m/s,
J - spadek hyclrauliczny, Qt
11. = 1t (x2 -i·2) m [45]
W - rzeczywista pr<;;clkosc ruchn wocly w m/s•
o Metocla ta wymaga jeclnak przeprowaclzenia obserwacji w teren~c w eo na1111niej w przypaclku wod 0 zwicrciadle swobodnym (ryc. 58):
dwoch piezometrach polozonych wzclluz kierunkn ruchu wocly poclziemnej. Choclzi
bowiem o wyznaczcnie spaclkn hydrauliczncgo J, kt6ry jest stosnnldem r6Zl1icy Qt
II=-------- [46]
poloi:enia zwierciaclta wocly clo oclleglo8ci mi<;;clzy piezometrami, i rzeczywistej pr<;;cl- e h+hx) (X 2 -1' 2)
1t ( --2-
kosci rnchn wocly. T<;; ostatniii wyznaczyc moZ11a za pomoc11 wskaznik6w barwniko-
wych lnb chemicznych (p. str. 376). gdzie:
Q - wydatek w czasie pompowania w m 3 /s,
t - czas (w s), kt6ry uplyn!J:l od chwili wprowaclzenia wska:lnika do piezometru p
do ukazania sii;; w otworze P,
x - odleglosc piezometru p od otworn pompowego P w m,
r - promien otworu pompowego P w 111,
Ryc. 57. h - wysokosc zwierciadla wody ponad poclstawii nieprzepuszczalnii w otworze
Schemat zespolu otwor6w pompowym P w czasie pompowania w m,
badawczych do wyznaczenia
wsp61czynniku porowutosci
lz_, - jak wyzcj, lecz w piezometrze p,
cfektywnej w przypadku m - miiizszosc warstwy wodono8nej w m.
w6d naporowych , Do oznaczania porowatosci efektywnej zwii;;zlych skal klastycznych moie byc stosowana
P - otw6r pompowy, v - J>iezomotr
metoda opracowana przez A. Kleczkowskiego i S. Mularza (1964). Polega ona na
wysnszeniu pr6bki skaly w temperaturze 105- ll0°C, a nasti;;pnie na nasyceniu jej
lnny spos6b oznaczenia wsp6kzynnika porowatosci efektywnej opracowal N. A. Plotni- naftii w eksykatorze pr6zniowym. Pr6bka nasycona jest wazona kolejno w nafcie
. kow (1955). Spos6b ten wymaga zalozenia zespolu zloZüncgo z eo najmniej dwoch i w powietrzu z dokladnosciii do 0,01 g. Oznaczenia dokonuje sii;; za pomoC!J: wzoru:
otwor6w baclawczych usytuowanych wzdluz kierunku ruchu wody podziemnej.
Jeden z nich, polozony w dol strumienia wody, powinien byc przystosowany do 11, = [47]
przeprowadzenia w nim pompowania pr6bnego, drugi zas - piezometr - do wpro-
wadzenia do warstwy wodonosncj wska:lnika. Schemat urziidzcnia przedstawiajii gdzie:
ryciny 57 i 58. n, - wsp6lczynnik porowatosci efektywnej,
o W otworze P rozpoczyna sie;; pompowanie pr6bnc. R6wnoczesnie do piezometru p mv - masa pr6bki nasyconej w powietrzu,
110 WODA W STREFIE SATURACJI ZB/OROWISKA W6D PODZIEMNYCH 111

mn - masa probki nasyconcj w nafcie,
m. - masa probki suchej.
o Pomiary autorow przeprowadzonc na piaskowcach g6rnokarb01iskich wschodniej
cz\jsci Zagl\;bia Gornosliiskiego wykazaly, ze porowatosc efektywna jcst zawsze mnicj-
sza od porowatosci calkowitcj w granicach 10-40%.
Porowatosc efektywna zalc:ly, jak latwo domyslcc si\l, od stopnia zag1Jszczcnia skaly
Iuznej. Roi:nice mogq, dochodzic do 150% Z?leznie od uziarnicnia.
D Jak wykazaly badania B. Kozerskicgo (1972), roznicc mi\;dzy wspolczynnikami
odsiiczalnosci i porowatosci ·efektywnej mogq, byc bardzo znaczne. Potwici'.dzaloby to
niezaleznic od rodzaju slrnl, ich ulo:lenia i wieku, charakteru prozni, pochodzenia
wody itp. Zbiorowiska mogii byc bardzo roznych rozmiarow i obj1Jto$ci. Do okreslenia
wi1Jkszych zbiorowisk rozpatrywanych z gospodarczego plmktu widzenia z perspek,
tywq, ich wykorzystania uzywa si\l niekiedy nazwy z!Oi wod11ych.
1:J Utwory skalne zdolnc do gromadzenia w sobie wody wolnej oraz do jej prze-
wodzenia i oddawania nazywamy ogolnie wodonoscami, pod warunkiem :le rzeczy-
wiscic zawierajq, wodQ wolmt w porach, sztzclinach lub kawernach. Wodonoscem
..... : :··.. ·.·„ . : ••• >

. ·:„.'
poglq,d o roznym znaczcniu fizycznym tych parametrow. Wielkosc roznic zalezy od ~....::_.~.;._:..;-:~; ~Aw-'-:-:+. ~:::-..:.:-.+ -::-:::,. .,. .
wsp61czynnika filtracji (ryc. 59). Przy wartosci wspolczynnika filtracji ponad 100 m/d
·.·.. :··. ...: :.:.-~.:·_::
,; . . .. . ...:. . .<<~<·:~:.
~ . . -':·~·:_.· ...··.·.·~
·. ·.. ·. : . ~ ~

„ ' . ~ '... ''.:. "?.. :·.·.·:. ... ::. ...'. .•

:i ~:::-~---~~---_·~_~_~·~_·==·---·=--=-~--.-·~._~-„ '-1-l-l· -----1--1- -------- ·-·- =·~ ~~=l~ !
. • ·.• ·." .' l ' .. •
.
.. . . .
.. . .
Ryc. 60 •.
~
Przckr6j warstwy wodonosnej
.':; 0,40"------"""-------·--··-·
p . p p-p - podstnwn, m - miqiszoSC, zw - zwfor„
~ 0,38~--~'------~-......-::::.----- ----------·---- - ----- - cindlo wody

i~~
~
~~~: -~~~ -"~~:--=,-=~ ;-~~~
-
= l
1 moze byc zespol warstw, formacja geologiczna lub jej CZIJSC, skrasowialy masyw
wapienia lub sp\;kana cz\jsc skal magmowych. przypadku skal warstwowych
powszeclmic uzywa si\l nazwy warstwy wodo11os11ej. W sensie hydrogeologicznym
nazywamy tak nie pojedynczq, warstwc:; skalnq, jako elementarnit jednostk\l sedymen-
\w

1 o,2a~-------------~----- -----------·· ·· ---t:":·-·----- -

-
QJ
tacyjnq,, lecz zespol warstw wypclnionych wodq, wolnit. Warstwa wodonosna ograni-
0,26 -·-----~~ ----------~ - -------------- . -~k::::: ______ --- czona jest od spodu stropem pokladu bardzo slabo przepuszczalnego lub nieprze-

~ :.·~:.=====-~~:====·:_:::,_l,.riJC:~~: ___ :=~=::=.~:.:·

puszczalnego, ktory podtrzymuje wod\l i uniemozliwia lub przynajmniej utrudnia jej
~ w;.--- dalsze wsiitkanie w dol (ryc. 60). Poklad ten nazywac b\;dziemy podstawq warstwy
~ 0,20 1 - - - - - --------J--~c..'--!::'.------1----- - - - -,---- 1--·-·- -- -- 1·

"1 ~::: ---====~- :~=1-~~=- =--==-~====~ ~-=:=

0,1 1 10
wsprilczynnik filtracji k, m/d
100
----. =-,-- 1000

Ryc. 59. Wykres zalc:i:nosci wsp6lczynnika odsqczalnosci ~1 i wsp6lczynnika porowatosci

efcktywnej 110 od wsp6lczynnika filtracji Tc (wedlug B. Kozerskiego)

odsiiczalnosc i porowatosc efektywna rownowa:i:q, sie:;. W miarlJ jak zmniejsza si\l

wspolczynni'k filtracji wartosci wspolczynnika odsi1czalno5ci i porowatosci efektywnej
stajii sie:; coraz bardziej rozbiei:ne. Przy najmniejszych wartosciach ~L wyst\jpujii naj-
wi\;ksze wartosci 11•• Tcgo rodzaju relacja wynika z faktu, ze na porowatosc cfektywnq,
decydujiicy wplyw ma ogolna porowatosc skaly, dla odsiiczalnosci zas najwi\;ksze
znaczenie ma wiclkosc porow.
ZBJOROWISKA WÖD PODZIEMNYCH
Wod\l wolnii znajdujlJ.C!! si\l w strefic saturacji w jakimkolwiek utworzc skalnym l~1b
w zespole takich utworow ogolnie mo:i:emy nazwac- zbiorowiskiem wody podziemnej
Ryc. 61. War~twn wodonosna pokryta Uyc. 62. Siec :i:yl wodnych
nicprzepuszcz~lnym nadkladcm
m - miqZszoSC
wodonos11ej. G6rn!! graniq warstwy wodonofoej mozc byc albo zwierciadlo wody
albo spiig wyzej lczitccj warstwy nieprzepuszczalnej. W tym ostatnim przypadku
b1Jclziemy mowic o stropie warstwy wodo11os11ej (ryc. 61). Oclleglosc od podstawy do
zwierciadla lub stropu jcst miqiszosciq warstwy wodono.foeJ:..j)
[] Zbiorowiska wod podziemnych wyst\jpujiice w szczelinach i WIJZSZych przewodach
krasowych nazywajit si\l sieciami iyl wodnych, analogicznie do .. zyl 111ineralnych,

1
..... iiil1Ml'llll'tlltlrt11m111 11l1CI''1··1111illi„ ,
 /•
~11'!1' IQ .iUilti .IJI

112 WODA W STREFIE SATURAC}I

Ryc. 63.
Zbiornik wody
podzicmncj
FIZYCZNE 1 ORGANOLEPTYCZNE WLASNOSCI
ktore S!J: substancj!J: mineraln!J: wypelniajiicll szcze iny (ryc. 62). Wody podzienme WÖD PODZIEMNYCH
plyniice w wielkich kanalach krasowych nosziJ: nazwie rzek podzirnmyc/1.
o Ze wzgliedu na ksztalt nieprzepuszczalnej podstawy wodonosca mozn11 rozroznic
zbiorniki i strumienie wod podziemnych. 0 zbiorn'/w lub basenie mowimy wtedy,
gdy warsrwy wodonosne rozci!igajq siie na znacznych przestrzeniach, a ich podstawa
ma Icsztalt nieckowaty. Drugorziedna jest przy tym okolicznosc, czy woda w takim
zbiorniku .pozostaje w bezruchu, czy tez odplywa w jakims kierunku (ryc. 63).

Wody podziemnc maj<l pcwnc wlasnosci fizyczne, do ktorych zaliczamy tcmpcraturie,

przczroczystosc i mietnosc, barwie, przcwodnictwo elcktrycznc i radoczynnosc. Do tcgo
dochoclz!J: wlasnosci organolcptycznc - smak i zapach. Wymicnionc ccchy zalci'l:
Ryc. 64. od sldadu mincralnc~o srodowiska gcologiczncgo, w ktorym woda znajduje siie, jcf
Strumien wody podziemucj pochodzcnia, gliebokosci wystiepowania, skladü chemiczncgo i zwi:1zk6w z powicrzch-
nici ziemi.

TEMPERATURA

'rcmperatury wod podzicmnych wahaj11 siie w szerokich granicach od O- I00°C. W wyj'l:t-

, kowych przypadkach spotyka siie rowniez wody przechlodzonc o tcmperaturzc ponizej
Ryc. 65. 0°C, jak np. w krainach wiecznej marzloci, lub przegrzane powyzcj I00°C w gliebokicb
Soczcwka wody podzicmncj przcwodach gcjzcrow. Tempcratura wod zalezy od wiclu okolicznosci, do kt6rych
nale:l<!::
o Stmmie1i wody podziemnej wystiepuje wtedy, gdy nieprzcpuszczalna podstawa szerokosc geograficzna miejsca na powicrzchni ziemi,
tworzy rodzaj podluznej rynny, podfoielajqc warstwie wodonosnri: i ujmujqc j!J: po wysokosc nad poziom morza,
dwoch bokach (ryc. 64). Strumienie wystiepuj!J: w aluwiach pod do.linami rzek, gliebokosc pod powicrzchniiJ: zicmi,
pod dnem pradolin, w dolinach pogrzebanych, w rowach tcktonicznych itp. priedkosc ruchu plynqccj wody,
o lzolowane zbiorowiska wodnc otoczone zcwszf!:d utworami nicprzepuszczalnymi S<! gcologiczno-fizyczne wlasnosci srodowiska gcologiczncgo.
gniazdami lub soczewkami wody podzienmej (ryc. 65). ' Na tcmpcraturie w6d wystiepujf!:cych plytko pod powicrzcbniri: zicmi wplywaj'l: wahania
tcmpcratury powictrza i srednic tempcratury rocznc.
o Tcmpcratury po\tietrza bczwzgliednic najnizsze \~ystiepujri: w polnocno-wscbodnicj
Sybcrii w Wicrchojm'tsku -69,8°C i w Ojmialconie -67,7°C oraz na Antarktydzic
-74,5°C.
o Tcmpcratury bczwzgliednic najwyzszc wystiepujri: w pustynnych obszarach Afryki -
w Trypolitanii 58°C, w Somali 63°C.
D Najwyzsza srcdnia· roczna wystQpujc w Massaua w Erytrci 30,2°C, najnizsza zas
w centralncj Grcnlandii -30,2°C i na Antarktydzie -25,8°C.

8 Hydrogoologia
~/ 114 FIZYCZNE 1 ORGANOLEPTYCZNE WtASNOScl WÖD PODZIEMNYCH
t wznicsieniu kraju 174 m n.p.m. Temperatura wod je~t tu wyzsza o 0,8°C od sredniej
1 o NajwiQkSZ!J: amplitudQ rocznych waha{1 stwierdzono w Wierchoja{1sku 65°C,
' najnizsz!J: 0,4 °C na Wyspach Marshalla na Oceanie Spokojnym.
1 o · Najwyzsze dobowe wahania temperatury dochodz!J: do 65- 70°C na obszarach
1 pustynnych.
i o Wplyw zmian temperatury nie siQga glQboko i wygasa stosunkowo szybko. Ampli-
11 tudy wahaii temperatury gruntu malej!J: bowiem w przybliZeniu z postQpem gcome-
trycznym, jeSii glQboko5ci rosn!J: z postQpcm arytmetycznym (ryc. 66). Pierwsze wyga-
saj!J: wahania dobowe, nastQpnie sezonowc, wreszcie rocznc. W zwüizku z,tym mozna
Ryc. 66.
Przyklad krzywej spadku dobowych
wahan temperatury w gruncic
q - ilornz postt;pu geometrycznego, r - r6!nicn
poStQpu nrytmetycznego, h - glQbokoSt! pominru
li, cm
w gruncio, Al - tcmperaturn
wyr6znic pod powierzclmi!J: zicmi strefQ wahan dobowych, kt6ra rozci!J:ga siQ do glQbo-
' 1
kosci 0,8-1,0 m, sezonowych - do glQbokosci 5-8 m i rocznych - do glQbokosci
15-40 111. W obszarach r6wnikowych i podzwrotnikowych roczne wahania tempera-
tury wygasaj!J: juz na glQbokosci 5 m. GlQbokosci tych strcf nie wszQdzie s<1 jednakowe,
gdyz zalez!J: od takich czynnik6w, jak przewodnictwo termiczne gleby i skal, ich.struk-
tura i tekstura, wilgotnosc, porowatosc, \Yielkosc i gQstosc szczelin, pokrycie powierzch-
ni ziemi roslinnosci!J: lub zabudow!J:, ekspozycja i nachylenic terenu, a przede wszy-
stkim od kli111atu, zwlaszcza od tcmperatury powictrza.
0 Jak wykazal J. Paszczyk {1971), srednie temperatury miesiQCZllC w strcfie wahaii
111aj!J: przebieg poclobny do przebiegu srednich temperatur powietrza, z tym zc ich
amplitucly S!J: znacznie zlagodzone i tym bardziej lagodne, im g!Qbiej. Gcly np. na gli;;bo-
kosci 0-2 111 amplituda roczna wynosila 8,4°C, to na gli;;bokosci 10-15 m juz tylko
l ,2°C. Ponadto mozna zauwazyc, z~ srednic tcmperatury miesii;;cznc wod op6zniaj<t sii;;
w stosunku do srednich temperatur powietrza 0 l - 2 miesii;;cy. Tlumaczy sii;; to peW11!J:
bezwladnosci!J: cicplm1 gruntu wywolan!J: jego opornosci!J: termiczmt (S. Plcwa, J966).
. Na gli;;bokosci, na ktorcj zanikaj!J: roczne wahania temperatury, rozci!J:ga sii;; stref'a stalych
temperatur, zwana tez strefq termicznie neutralnq. Tu temperatura skal i zawartej
w nich wody jest nieco wyzsza od srcdniej roczncj temperatury powictrza danej
miejscowosci. Gli;;bokosc strefy neut.ralncj w Polsee wynosi srednio 18 m przy srednim
1
1
!tt!'ff l. e: "~' .J
TEMPERATURA 115
rocznej temperatury powietrza (7,5°C). Temperatura w strefie termicznie neutralnej
zalezy tcz ocl wzniesienia tcrenu nad poziom morza i jest wyzsza o pewn!J: poprawkQ A
(L. Bendcl, 1948). Niektorc wartosci A podano w tabeli 16.
Tabcln 16. Poprawka do obliczcnia tcmpcratury w6d
Wysokosc m n.p.m. o 500 1000 1500 1 2000 1 2500
W-a-r-to_s_c_A__C________ --0.-8- --1-,0-- --1-,3-- --1-,7-- · 2,3
0
--3-,0--
Ponizej strefy stalych temperalur temperatura skal, a w slacl za tym takle i wody, rosnie
wedlug wartosci stopnia geotermicznego i na okreslonej g!iebokosci je~t zawsze taka
sama. Na tcj poclstawie mozna obliczac teoretyczn!J: temperaturQ wocly na zadanej
glt;;bokosci lub teorelyczn!J: glt;;bokosc, z ktorcj pochodzi wocla o okreslonej temperatu-
rze. W tym celu mozna pos!ugiwac siQ nastQpujqcymi wzorami:
11-h
T=t,,+A+-- [48]
g
oraz
I-1 = g [T-(t 8,+A)] +h [49]
gdzie:
T - lemperatura wody na g!Qbokosci H w c, 0
t,, - srednia roczna temperalura powieffza w danej miejscowosci w °C, .1
~-- ~
A - doclajnik zaleiny od wysokosci nad poziom morza w °C,
H - gliebokosc wystQpowania wody w m,
1z - gliebokosc strefy sta!ych temperatur w m,
g - stopieii geoteoniczny w m.
o Podane wzory clajl! wyniki jedynic orientacyjne. Wartosc stopnia geotermicznego
zmienia sit;; na roznych gli;;bokosciach zaleznie od rodzaju skal i ich wlasnosci termicz-
nych, zwlaszcza przewoclnictwa cieplnego, pojemnosci cieplnej, a takze frodel ciepl-
nycl~, takich jak np. izotopy promieniotworcze. Bl!J:d, pocz<1:tkowo nieznaczny, bQdzie
narastal w miarQ jak do obliczeii wchodzic bQd!J: coraz to wii;;ksze gli;;bokosci lub tem-
peratury. Zmianie wartosci stopnia geotermicznego dobrzc ilustruje tabela 17. Poslu-
guji1c sit;; wzorem [ 49] nalczy ponadto pamii;;tac o tym, ze wocla, zwlaszcza o wysokiej
tcmperaturzc, wydobywana przez olw6r wiertniczy ochlaclza siie, nieraz bardzo
znacznie, w c~asic przejscia przewodem rurowym. Spadek temperatury mo:le nastqpic
takze w lych przypaclkach, gcly obok wocly wyclobywa sii;; gaz pocl wysokim ciSnienicm,
gc!yz przy rozpri;;zaniu ozii;;bia siQ on i cchladza wodi;;.
Swoiste stosunki tcnnicznc panujii w krainach wiecznej marzloci. · Wcdlug klasyfikacji
N. I. Tolstichina (1941) wyroinia sii;e tam wocly warstwy aktywnej lub nadzmarzli-
nowe, wody srodzmarzlinowe i woc!y pocl masywami marzloci, czyli poclzmarzlinowe.
Wody strefy aktywncj pojawiaj!J: sii;; jedynie w lecic od maja do wrzesnia dzii:;ki tajaniu
loclu gruntowcgo w przypowicrzchniowcj warsl.wie grubosci od kilku centymctrow
n•
 ,in1111111,
116 F/ZYCZNE I ORGANOLEPTYCZNE WtASNOSC/ WÖD PODZIEMNYCH TEMPERATURA 117

,i
do '3- 5 m. Temperatura ich jest niewiele wyzsza od 0°C i prawie nie podlega waha-
niom. W warstwie aktywnej cz«s6 ciepla, kt6r!! otrzylnuje powierzclmia ziemi, zostaje
zuzyta na topnienie lodu. Odwrotnie - w czasie zamarzania CZ1<SC ciepla zostaje
wydzielona. Dzi«ki temu powstaje tzw. zaslona zerowa - jak jl! nazywajl! radzieccy
badacze - uniemozliwiajl!ca przenikanie wplywow wahan temperätury w gl!!b.
Wody sr6dzmarzlinowe wyst«pUjl! w talikach. SI! to osrodki wgl«bnego tajania lodu
gruntowego pojawiajl!ce siQ przede wszystkim w obszarach bardziej peryferycznych
stref wiecznej marzloci. Wody talikow ply1q szczelinami i kanalami, dlatego ich
zamarzanie jest bardzo utrudnione. W zasadzie wiQc nie zamarzajl! one, lecz znajdu-
jl! siQ jakby w r6wnowadze termodynamicznej z lodem. Temperatura tych w6d jest
bardzo blisku 0°C, a miejscami n10gl! byc nawet przechlodzone. Wody wyst«pujl!ce
ponizej masyw6w wiecznej marzloci majit. na kontakcie z niit tempcratur« bliskl! 0° C,
natomiast dalej w gl!!b temperatura ich roSllie wedlug stopnia geotermicznego.
skiego. Najwyzsze izotermy +8,5°C pojawiajl! siQ na Nizinie Slitsldej, w centrum
Niziny Wielkopolskiej i w Kotlinach OswiQcimskiej i Sandomierskiej. Olbrzymia
wi«kszosc kraju charaktcryzuje siQ srednimi temperaturami rocznymi 7-8°C.
o Izotermy stycznia w Polsee s11 nizsze od 0° i wahajit si« w granicach od -1° do
-6°C. Warstwa powierzclmiowa gruntu w zimie zamarza do niewielkich gl«bokosci
od kilku i kilkunastu centymctr6w do J,2 m, zaleznie od czasu trwania i sily mrozow,
od grubosci pokrywy snieznej, roclzaju gruntu, uksztaltowania terenu i jego wyso-
kosci nad poziom morza, pokrycia roSlinnoscü1 itp. Na· rycinie 68 przedstawiono
sfrefy kraju wedlug gl«bokosci przemarzania gruntu.
o Wskutck przcmarzania gruntu infiltracja w ciiigu zimy zostaje przerwana lub
przynajnmiej powaznie ograniczona, W zwiiizku z tym wocly podzicmne mogl!
Iokalnie i czasowo wykazywa6 w strefie neutralnej temperatur« wyzszit niz srednia
roczna, o ile w okreslonych miejscach doplywajit wody nieco cieplejsze z nizszych

P· . . , ___
Gdanslf~,__,- ~.........
,....,....,.,...,.~~„

\ . 1,4 t
oOlsztyn'·-- "-
.z<JI ·-· J.
1 0,8 '-. 1,2 ·-· \
\ Szczecin
\ Biali;stok \
1 1,0 ""' 0 l
V \ 1
·---.. l
"'v·-J
I
____ I
iiii!lil!!!\lil}v

Ryc. 67. Izotcrmy roeznc w Polsee na poziomic rzeezywistym Ryc. 68. Gl~bokosc (w m) przemarzania grunt6w w Polsee (wcdlug PN-74/
(wcdlug A. Sehmueka) /ß-03020)

z wylozonych wyzej praw wynika wyraz111e zaleZ!1os6, temperatury plytszych wod
podziemnych od klimatu. Na obszarze Polski klimat ma charakter przejsciowy, gdyz
tu scierajit si« wplywy occaniczne od zachodu z kontynentalnymi od wschodu. Na
rycinie 67 przedstawiono przebieg rocznych izoterm. Widac na niej, ze wahajit si« one
w granicach 5,0-8,5°C. Co prawda najnizsze izotermy ograniczone SI! do wysokich
grzbietow gorskich Karpat i Sudetow oraz niewielkiego skrawka Pojezierza Suwal-
warstw. W wysokich g6rach, np. w Tatrach Iub Sudetach, na wiosn« i na poczl!tku
Iata wody plytkie mogit mie6 temperatur« nizszfl ocl sredniej rocznej, gdyz SI! zasilane
zinmymi wodami z topniejf!cych 8nieg6w.
1 Stopien geotermiczny, ktory rzi1dzi temperaturit w6d ponizej strefy neutralnej, waha si«
•(
w szerokich granicach. Skrajne wartosci zanotowano w Buclapeszcie - 15 m/l 0
i w Driegfontein w Republice Poludniowej Afryki - 144 m/l (E. Stenz, 1954). 0
118 FIZYCZNE I ORGANOLEPTYCZNE W/:.ASNOSCI WÖD PODZIEMNYCH
TEMPERATURA 119

Wartos6 stopnia geotel:micznego zalezy od przewodnictwa cieplnego skal, tektoniki, Tabela 17. Wartosci stopnia gcotermiczncgo w otworze wiertniczym Zakopanc IG-1
uksztaltowania powierzchni ziemi, lokalizacji procesow wulkanicznych, promienio-
tworczych i geochemicznych, a tak:i:e od pewnych zjawisk hydrogeologicznych. Gl<;bokosc Stopicn
Wiek geologiczny Rodzaj sknl m geotcrmiczny
Wartos6 stopuia wzrasta w skalach o duzym przewodnictwie cieplnym, takich jak
m/°C
··skaly magmowe, metamorficzne, dolomity, wapienie, piaskowce, zlepieiice, w warst- ,
wach stromo zapadajqcych, pociQtych dyslokacjami i szczelinami, pod grzbietami piaskowcc 200-600 48,1
gorskimi, wreszcie w krainach wiecznej marzloci. Zmniejsza siQ natomiast na terenach 60Q-658 67,4
zbudowanych ze skal o malym przcwodnictwie cieplnym, jak piaski, gliny, :i:wiry Eoccn 658-782 47,5
flisz podhalaf1ski --·
lub ily, w spokojnych i nie zaburzonych strukturach tektcinicznych, w' sqsiedztwie dolomity :iclaziste 782-925 71,5
mlodych i wspolczesnych wulkanow, fumaroli, gejzerow i przewodow wyprowadzajq- marglc 925-1020 133,0
cych z glQbi gorqce wody pomagmowe, dalcj w pobli:i:u zlo:i: pierwiastkow promienio- wapienic 1020-1080 150,0
Eocen nummulitowy
tworczych, w pobli:i:u osrodkow egzotcrinicznych procesow geochemicznych, jak
np. rozklad pirytow, ponadto pod dolinami, jeziorami, morzami.
. zlepiencc 1080-1119 390,0
Trins srodkowy dolomity 1119-1196 104,0
wapicnic 1196-1279 41,6
Trias - jura i!owcc i mulowcc z wa-
picniami 1279-1365 26,0

-
/ QJ

_....50- :.;;i
....-- ...-- .lfl Krcda dolomity piaszczystc 1365-1410 40,0
13 piaskowcc kwnrcytowc 1410-1520 111,9
tJ
Szczecin ;g -
wapicnic plamiste 1520-1621 39,l
'- '- ~0 Jura ------
wapicnie rogowcowe 1621-1985 52,7
"""
...,
QJ

Trias - jura
piaskowce kwarcytowc
lupki, marglc 1985-2026
---
52,7
mulowcc, ilowcc __ J

wkladki wapicni 2026-2089 38,2 IWllll{

--------
Trias lupki pstrc, piaskowcc
kwarcytowc 2089-2173 38,7
dolomity 2173-2796 56,6
dolomity i wapienic 2796-2931 46,5
Wartosc srcclnia 53,2

stopnia podnosi siQ do rzQdu 100 m/1°, eo jest zwiqzanc z plytkim wystQpowaniem
krystalicznego podloza. Najnizsze wartosci rz<edu 20 m/1 ° pojawiajq si<e w Sudctach
(Cieplice SI., Lf!dek-Zdroj).
lJ Wartos6 stopnia geotermicznego zmienia siQ nie tylko w poziomie, alc tak:i:e
Ryc. 69. Izoplcty stopnia gcotcrmiczncgo w Polsee (wccllug J. Majorowicza
z nicznacznq moclyfikacji1)
w przekroju. pionowym. Dia przykladu poclajemy za S. Plewq (1966) jego wartosci
w glQbokim otworze wicrtniczym w Zakopanem (tab. 17). Wiercenie to przebilo
flisz poclhalai1ski, eoccn nummulitowy, a nastQpnie tatrzanskie jeclnostki reglowe
o Srcclniq wartosc stopnia geotcrmicznego przyjmujc siQ rownq 33 m/1° albo inaczcj
i wierchowe zanurzajqce si<e ku polnocy pocl nieckQ Poclhala. Oclkryto w nim wody
mowiqC przyrost tempcratury na 1 m glQbokosci wynosi 0,03 °C. Dia Europy podaje
0 termalnc o tcmpcraturze okolo 37°C, kt6re ujQto na glQbokosci 1540-1620 m.
Stenz (1954) sreclniq wartosc 32,7 m/l W Polsee stopicü gcotermiczny wykazujc duze
•
Wykorzystuje siQ je clo otwartego basenu rckteacyjncgo.
zroznicowanie zalezne ocl buclowy gcologicznej (ryc. 69). w przeclziale glQbokosci
Brak jest clotychczas powszechnie przyjQtego poclzialu wocl poclzicmnych wecllug kryterium
200-2500 m zmicnia siQ on wcd.lug S. Plewy (1966) ocl 10-110 m/1°. Poclobne
ich temperatury. Istnicjq jcclnak clwa zasadnicze systemy klasyfikacji tcrmicznej,
wartosci podajc J. Majorowicz (1971). W polnocno-wschoclniej cz<esci kraju wartos6
ktore 1110.Ze1ny nazwac hyclrogcologicznym i fizjologicznym lub balneologicznym.

"rrftnt:'t #' „„~ ~···

 ''~M t@p i! JZJ ..M# i
·~·"
120 FIZYCZNE I ORGANOLEPTYCZNE WtASNOSC/ WÖD PODZIEMNYCH
lI' TEMPERATURA 121
l
(
l ~, Podzial lzydrogeologiczny opiera sii;; na kryterium sredniej tcmp<rratury rocznej: obojl';tna, gclyz normalnie nie wywoluje wymiany cieplnej mii;;dzy ustrojem a wodi:i
(Z. OrlÖwski, 1957).
powietrza t~, tej miejscowosci, w kt6rej rozpatrujemy wody podziemne. Wedlug tego
dzielfl: sii;; one na: o Posrcdnie stanowisko w kwestii termicznej klasyfikacji w6cl poclziemnych zajmujit
chlodne t < t„ badacze francuscy, kt6rzy za wocly termalne przyjmujlJ: takie, kt6rych temperatura
zwykle t = t;, jest wyzsza 0 CO najrnniej 5-6°C ponad sredni1t fOCZllfl: (E. Imbeaux, 1930; L. Moret,
cieple t > 16, 1946). '
o W konsekwcncji tego podzialu woda o okresloncj tempcraturze, kt6ra w jakiejs. Pomiar temperatury w6d podzienmych wykonuje siQ termometrem czerpakowym. Sklacla sii;;
strefie klimatycznejjest zwykl1t wodfl: - w innej bi;;dzie uwazana za cieplfl:. Na przyklad on z wlasciwego tennometru rti;;ciowego opatrzonego precyzyjnlJ: podzialk1t z poclzia~
wody studzienne Algieru 111aj1J: temperaturi;; okolo l 9°C, Sfl: wii;;c tam wodami zwyklymi !cm na 0,1Iub0,2°C.,Termometr tkwi w metalowej oprawie, kt6rej dolna, rozszerzona
wobec sredniej rocznej 18-20°C. Natomiast wody o temperaturze 19°C w warunkach czi;;sc z otworami wlotowymi tworzy zhiorniczek na wodi;;. Na dnie
klimatycznych Polski l11USZIJ: by6 uznane za wody cieple. Fakt ten sprawia pewne zbiorniczka znajcluje sii;; cii;;:larek z olowiu (ryc. 70). Termometr
trudnosci orzy por6wnawczej ocenie stosunk6w hydrogeologicznych i·6:Znych krai!.!J opuszcza siQ na kablu clo wody a:i: do calkowitego zauurzenia w
Nie moz• .a jednak zaprzeczyc, ze srednia te111peratura roczna jest kry(erium natural- studni, otworze wiertniczym, zr6dle itp. Powinieu Oll pozostawac
nym, a przeto nie bez wartosci. Jest ona punktem wyjscia do teoretycznych obliczeii w wodzie eo uajmuiej IO min. W tym czasie zbiorniczek napelnia
temperatury w6d podziemnych. Jest faktem, ze woda ir6del bi;;dqcych wyplywem sii;; wodq, eo zapobiega zmianie wysokosci slupka rt<;!ci w czasie
plytkiego krq:i:enia w Iitosferze wykazuje z reguly temperatm<;! odpowiadajqcfl: sredniej wyjmowania termometru. Po wyji;;ciu bezzwlocznie dokonuje sii;;
·- rocznej. . odczytu temperatury baczqc, aby termornetr nie znajdowal sii;; w
\ Podzial hydrogeologiczny umozliwia rozpatrywanie termiki w6cl podzicmnych na tle sloilcu. Po zapisaniu odczytu wod<;! ze zbiorniczka wylewa sii;;.
rzeczywistych stosunk6w fizjograficznycl1. Natomiast nie mcze on byc poclstawfl: do c1 Zale:Znie od celu pomiar temperatury w6d podziemnych wyko-
oceny w6d z punktu widzenia ich zastosowania jako sroclka Jeczniczego. Z tci;o nuje siQ clorywozo lub stale w okreslonych odsti;;pach czasu. W plyt-
1
powodu szeroko rozpowszechniony i czi;;sciej stosowany jest podzial jizjologiczny kich studniacJ1 kopanych termometr zanurza sii;; a:i: clo dua. W stud-
albo ba/11eologicz11y, kt6ry opiera sii;; na stosunku temperatury wody do temperatury niach wierconych nalezy mierzy6 tcmperaturi;; na gli;;bokosci zafiltro-
ciala luclzkiego oraz na dzialaniu wody o roznej tempcraturze na organizm Judzki. wania oraz 1-2 m ponizej zwierciadla wocly w otworze, w otworach
Na podstawie tych kryteri6w poclzial w6d u wii;;kposci autor6w przedstawia sii;; nast<;!- zas z smnowyplywem - w strudze wyplywajlJ:cej wocly. W tych
pujiico: przypadkach, gdy zabudowana studnia uniemozliwia zapuszczenie
wody chlodne t < 20°C termometru clo wni;;trza, micrzy sii;; temperaturi;; w struclze pompo-
wody termalne I > 20°C wanej wody albo w naczyniu, przez kt6re pompowana woda prze-
o Wocly terrnalne dzielfl: si« z kolei na: lewa siQ. Pomiar powtarza sii;; tak cllugo, dop6ki 3 kolejne pomiary
hipoterrnalne, czyli podcieplne t = 20-35°C Ryc. 70. nie wska:lt! tej samej wartosci. W zr6dlach termometr zanurza sii;;
homeotermalne, czyli röwnocieplne t = 35-40°C Termomctr w woclzie w miejscu jej wyplywu ze skaly. Przy pomiarach stalych
hiperrermalne, czyli nadcieplne t > 40°~.,J czerpakowy nalezy zachowa6 kazdorazowo te same warunki (gl1';bokos6 zanu-
o Podobn1t klasyfikacji;; stosuje sii;; w Zwiqzku Radzieckim, gdzie wyr6znia sii;; rzenia, dzie1}, godzina itp.). Pomiar temperatury powinieu by6 zawsze
wody (W. Priklo11ski, 1955): uzupelniony r6wnoczesnym pomiarcm temperatury powietrza. Kazdy pomiar musi
by6 protokolowany z uwzgli;;clnieniem wszelkich okolicznosci ubocznych*l.
bardzo zimne t = 0- 4 °C gorqce t = 37-42°C
zimne t = 4-20°c bardzo gorqce t = 42-100°C c1 Stale pomiary temperatury plytkich w6d pod powierzchni1t ziemi wykonuje
cieple t = 20-37°C Wl'Zl[CC t > 100°c w Polsee Pailstwowy Instytut Meteorologii i Gospoclarki Wodnej w niekt6rych
o Temperatura 20°C jako graniczna mii;;clzy woclami zwyklymi a termalnymi punktach obserwacyjnych ua terenie calego kraju. Spos6b wykonywania pomiarow
przyjl';ta zostaJa po CZ\';Sci umownie, po czi;;sci cllatego, ze wocly o takiej temperaturze okre81a osobna instrukcja clla obserwator6w w6d gruntowycl1. Obecnie Instytut
przewaznie nie Sfl: przez organizm ludzki odczuwane jako wocly zimne lub chlodne. Geologiczny zaklada og6lnokrajow11 sie6 obserwacyjm1 w6cl podziemnych, w kt6rej
W Stanach Zjednoczonych jako graniczn1t temperaturi;; przyjmujc siQ 21°C = 70°F bi;;clzic prowaclzil m. in. pomiary temperatury.
(C. Tolman, 1937; K. Bryan, 1919); W zakresie temperatur homeotermalnych znaj-
duje si« cieplota ciala ludzkiego. Poza tym woda o temperaturze 34-35°C nie wy- •» Sposöb wykonywania pomiarn temperatury wöd uzytkowych okresla PN-77/C-04584, uwzgl<;:d-
wiera boclic6w cieplnych na zakoiiczenia czuciowe w skorze. Jest ona terrnicznie niajqca röwniez pomiar za pomocq termomctru clcktryczncgo.
122 FIZYCZNE I ORGANOLEPTYCZNE Wl:ASNOSCI WÖD PODZIEMNYCH
SMAK 123

Jednoczesne pomiary temperatury plytkich w6cl podziemnych prowadzone na jakims
tercnie w gQstej sieci soncl nazywamy zdjfciem termicznym. Po wykonaniu pomiai·6w
opracowuj~ siQ mapg termicznq w6d Iiicziic izoliniami punkty o jednakowcj tempera-
turze. Mapy takie opracowuje siQ do ce16w specjalnych, np. przy poszukiwaniu w6d
tennalnych. Odcinki terenu o wyraznie podwyzszonej temperaturzc przedstawiajit
anomalic termiczne. Wskazujii one na doplyw z glQbi do warstw przypowierzch-
niowych w6d o podwyzszoncj cieplocie i uzasaclniajii IokalizacjQ otworu wiertniczego,
kt6rego zaclaniem bQdzie uzyskanie wody termalnej.
PRZEZROCZYSTOSC I Mf2TNOSC
tosci wyra:l:onej w miligramach na litr wody. Do badania przygotowuje siee skal'<
wzorcow11 o ln'<tnosciach: 0-0,25-0,50-0,75-1-2-3-4-5-10-20... mg/l.
Badanie prz~prowadza.siQ w specjalnej skrzynce zwanej 1/1gt110.§cio111ierzem Baylisa,
w ktorej umieszcza siQ silnie oswietlony cylinder z wodq i kolejne cylindry wzorcowe,
a wynik por6wnania podajc siQ w miligramach na Iitr.
l'J Badania przezroczystosci i nwtnosci ustala norma PN-71/C-04583.
CJ W praktyce czeesto pomija si'< badanie mQtnosci i oznacza. siee jii przeliczajiic
wyniki baclania pr'zezroczystosci na odpowieclnie wartosci meetnosci (tab. 18).
o Wody mQtne pozostawione w spokoju po pewnym czasie klarujq siee wskutek
opadania zawiesin i wytriicania siee osadu.

rPrzezroczystosc wody jest to zc101nosc przcpuszczania przez niii promicni. swietinych. Tubcln 18. Zaleznosci Iiczbowe mi<,;dzy przezroczyslosci11 a mQlnosci11
Odwrotnosciii przezroczystosci jest 111gt11osc albo innymi slowy zclolnosc do absorbo-
Przezroczystosc M<,;tnosc Przezroczystosc MQtnosc
wania promieni swietlnych.
cm mg/I cm mg/I
o Obie te wlasnosci zalezii od barclzo drobnych zawiesin pylowych lub koloidalnych ~------------·

pochodzenia mineralncgo lub organiczncgö znajdujitcych siQ w wodzie. Wody pod- 3,5 270 25 36,5
ziemne sii przewaznie closkonalc przezroczyste, a to dziQki filtrujiicemu, czyli oczysz- 4 235 30 30,5
4,5 205 40 23
czajiicemu dzialaniu ziarn w skalach porowatych. Zdarzajii siQ jeclnak wody mQtne,
5 185 50 18,2
jak np. plytkie wody kontaktujiice siQ z bagnami lub mokracllami, z kt6rych przenikajii 7,5 122 75 12,2
koloicly organiczne nadajiice woclzic charakterystyczmt mQtnosc opalizujiicii. W Polsee 1.0 1 92 100 9,1
wody pochodziice z mioce1l.skiej formacji brunatnowQglowej sii w niekt6rych okolicach 15' 61 200 4,6
mQtne od zawiesin pylu wQgla brunatnego. Niekiedy wocly bardzo intensywnie pompo- 20 45,5 300 3,1
wane z otwor6w studziennych wykazujii mQtnosc pochodzitcit ocl porwanych zc zloi:a
wodonosnego cziistek pylowych. Jcst ona wywolana oczywiscic sztucznic i zanika, SMAK
gdy zmniejszy siQ wyclatek pompowanej wody i prQdkosc jej cloplywu clo stuclni.
CzQsto zclarza siee, ze wocla podziemna po wydobyciu i zetknieeciu siQ z powietrzem /~le i gazy rozpuszczone w woclzic oraz zawarte w nicj zawicsiny koloidalne nadajii jej
mQtnieje wskutek utleniania siee zawartego w niej dwuw1;glanu zelaza na koloidalny ro:l:ny smak. Oclczucia smakowe zalei:ne sq od:
woclorotlenek zelazow~ kt6ry wytriica siQ z wocly zgodnie z reakcjii: - wrazliwo.sci narzqd6w zmyslu smaku, tzw. kubk6~v smakowych na j'<zyku ople-
cionych zakonczeniami nerwowymi,
4Fe(HC0 3 )z+0 2 -l-2H 2 0->-4Fc(OH) 3 -l-8C0 2
tcmpcratury wody,
Oznaczenie przezroczystosci polega na okre5Ieniu wysokosci slupa wody, przez kt6ry - jakosci i ilosci rozpuszczonych lub zawieszonych substancjU
wzorcowy clruk claje siQ odczytac. Badania wykonuje siee w szklanym cylindrze S11elle11a 1J Wrazliwosc na smak jest .bardzo r6zna. Osoby bardzo wraZiiwc potrafü1 wyczuc
opatrzonym w wytrawionf! podzialkQ centymetrowf!, kalibrowanii z dokladnoscüi np. slonawy smak wody juz przy zawartosci w niej 165 mg/I NaCI, poclczas gdy
0,5 cm, a o wysokosci eo najnmicj 30 cm. Dno cylindra jcst plaskic i szlifowane, mnicj wrazliwe nie oclczujii go wcale. Wody zimnc oclclzialujq slabicj na zmysl
z boku znajcluje siQ kurck do spuszczania wody. Cylindcr stoi na 3 n6zkach o takiej smaku niz cieple. Na przyklad wody zirnne zawierajiice weeglan soclu mogit byc bez
wysokosci, aby oclleglosc jego dna od stolu laboratoryjnego wynosila 4 cm. Pod cylin- smaku, alc podgrzane do 20-30°Cdaj11 nieprzyjemny posmak alkaliczny. Powazmt
drem umieszcza siQ wzorcowy druk Snellena o wysokosci Iitcr 1,25 mm. Przyrzqd usta- rolee oclgrywa jakosc i ilosc rozpuszczonych substancji, gclyz przy tych samych stQze-
wia siQ w clobrym swictle clziennym blisko okna. Badahq wodQ wlewa siQ do cylindra niach jednc z nich wywolujq odczucic smaku, inne nie. Przy dobrej wrazliwosci
i patrzqc z g6ry, oclpuszcza siQ jq powoli tak cllugo, az druk umieszczony pod cylind- zmyslu najmniejszc st\':Zenic potrzebne do wyczucia srnaku jest r6znc, np.:
rein stanie siQ ostro i wyraznic czytelny poprzcz slup wody. Wysokosc slupa w tym NaCI 165 mg/I
mornencie wyrazona w centymetrach jest miarq przczroczystosci. MgS0 4 250 mg/l
MQtnosc oznacza siQ przez por6wnanie badancj wody mnieszczonej w szklanym cylindrzc KCI 420 mg/I
z odpowiednimi wzorcami mQtnosci. Wzorcami S<t szklane cylindry z wodii, w kt6rej IJ Smak wody mozc byc oceniony wedlug stopnia, czyli intensywnosci wrazenia
znajclujii siee bardzo clrobne zawiesiny ziemi okrzemkowcj lub kaolinu o ro:l:nej zawar- i jakosci odczucia.
 ···~ :p . $\ilkl .· QJll
'"""'" 1

124 FIZYCZNE I ORGANOLEPTYCZNE WlASNOSCI WÖD PODZIEMNYCH BARWA 125

Stopie1l odczucia warunkowany jest przede wszystkim ilosciii rozpuszczonych substancji. l- temperatura wody wplywa na intensywnosc odczu'cia; nicktore wody, nie ujaw-
Stopnie te okre8la PN-72/C-04~57 (tab. 19). niajQ.ce w niskich temperaturach zapachu, wylrnzuj<J: go dopiero po podgrzaniu;
Wraie11ie odczucia moze byc przyjemne lub n!eprzyjemne. Na przyklad niewielka zawartosc - jakosc i ilosc rozpuszczonych lub zawieszonych w wodzie substancji. /
dwuwt<glanu wapnia i magnezu nadaje wodzie smak przyjemny,' natomiast nawet o Przy okreslaniu .zapachu bierze si~ pod uwag~ stopieii i jakosc odcz~;cG okreslone
minimalna ilosc siarkowodoru - nieprzyjemny. Mozemy takze oceniac smak jako przcz nornw PN-72/C-04557.
orzezwiajiicy. Wywolujii go wody o temperaturze 8- 12°C przy nieznacznej zawarto8ci r-o- Pod wzglt<dem jakosci wyroznia sit< 3 grupy:
C0 2 • Do wra;1:enia przyjemnego odczucia dohicza si~ w tym przypadku pobudzajiice - zapaclzy r0Sli1111e (R) wywolane zwfrlzkami organiczny111i przenikajlicymi do wody
dzia!anie C0 2 na czynnosc przewodu pokarmowcgo. z gleby, mokradeI, torfowisk, sciolki Iefoej, scit<tej trawy itp.; S<J: to takie zapachy,
Jakosc odcwcia zalezy od charakteru rozpuszczonych substancji i pod tym wzglt<dem jak ziemisty, trawiasty, torfowy, blotny, mszysty itp.;
wedlug normy PN-75/C-04618 wyrozniamy 4 podstawowe rodzaje' smaku: slony, - zapac!iy g11il11e (G) spowodowane obecnosciQ. w wodzie substancji organicznych
gorzki, slodki i kwasny (tab. 20). Mogii one tworzyc rozne kombinacje, np. chlorek w stanie rozkladu, jak stt<clily, zbutwialy, zgnilych jaj itp.;
potasu wywoluje smak slono-gorzki. ' - zapachy specyficzne (S) wywolane naturalnymi zwiQ.zkami mineralnymi Iub zwiqz-
kami i produktami chemicznymi przenikajiicymi z powierzclmi ziemi; S<J: to takie
Tabcla 19. Stopien odczucia smaku zapachy, jak zelazisty, ropny, benzynowy, fenolowy, chlorowy itpJ
(wcdlug PN-72/C-04557)
Tabcla 20. Rodwje smaku (wedlug PN-72/C-04557)
Stopien Odczuwalnosc smaku Tabcla 21. Stopnie nat~fonia zapachu
Subslancjc wywolujiice
Rodwj smaku Natc;i:cnie 1 Wyczuwalnosc za_Pachu
0 brak smak
--~-------------·-
bardzo sla ba 0 brak zapachu
2 slaba Slony chlorek sodu
zapach bardzo slaby
3 wyraina Gorzki siarczany magnczu i sodu
2 zapach slaby
4 silna Slodki substancje organicznc
3 zapach wyrafoy
5 bardzo silna Kwasny aluny
4 zapach silny
5 zapach bardzo silny
o Inne odczucia jakosci smaku nazywajii si~ posmakiem. Mogii one byc bardzo
rozne, np. posmak metaliczny, ktory wywolujii zwiiizki zelaza, rybi, fenolowy, slod-
kawy - wskutek obecnosci w wodzie zwiQ.zkow organicznych itp.
o Najsilniejsze odczucia smakowe wywolujQ. wody mincralne. Wody pozbawionc
o Badanie przeprowadza sit< organoleptycznie za pomoq powonienia. Probkt<
wody o objt<tosci 200 cm3 wlewa siQ do kolby. Po zatkaniu jej korkiem wstrziisa sit<
kilkakrotnie i bezwlocznie po uchyleniu korka wQ.cha si~ u wylotu kolby. Badanie
-
rozpuszczonych substan~ji lub zawierajQ.ce je w minimalnych ilosciach S'J: nulle nalezy prowadzic „na zimno" po podgrzaniu probki do temperatury 20°C (z), a na-
i niesmaczne. stQpnie „na goriico" (.q) przy temperaturze 60°C.
o Badanie smaku wody przeprowadza sit< organoleptycznie przez probowanie jej
na j~zyku. Wod~ pobiera si~ kilkakrotnie do ust malymi porcjami bez polykania. BARWA
Prob~ poddaje si~ badaniu „na zimno" (z) po Iek_kim jej podgrzaniu do temperatury
20°C, a nast~pnie „na gorf!co" (g) - przy 60°C. Twody podziemnc sq przewa:lnie bezbarwne. Bardzo rzadko wystt<pujqce zabarwienie
mo.Ze byc spowodowane znaczn<i: zawartosciq niekt6rycl1 zwiQ.zkow organicznych
ZAPACH lub mineralnych albo mechanicznyc11 zawiesin. ZwiQ.zki lmmusowe nadaj<J: wodzie
zabarwienie zoltawe lub brunatnawe, kwasne sole zelaza - zielonkawoniebieskawe,
r-
J Wody podziemne S<J: przewa:lnie bez zapachu. Jedynie wody plyt!de pozostajiice w 8cislym siarkow,0d6r - Iekko szmaragdowe, wolna siarka - niebieska~ Wspomniane wody
zwüizku z bagnami, moczarami i torfowiskami, wody zaka:Zone sciekami miejskimi mioceiiskiej formacji brunatnowt<glowej w Polsee, gdy Sf! intensywnie pornpowane,
lub przemyslowymi i niektore wody mineralne majQ. mniej lub wit<cej intensywny majq nieldedy zabarwienie brunatne pochodziice od zawiesiny pylu w~gla brunatnego.
zapach. Odczucia Wt<cl10we zalezii, podobnie jak smakowe, od kilku czynnikow, fD W praktyce rozroznia sit< barWl,J rzeczywistq spowodowanq wylitcznie rozpuszczo-
ktorymi s<J:: nymi w wodzie zwiQ.zkami i barwq pozomq spowodowanf! mechanicznymi zawiesinami,
- wrazliwosc narzlidu powonienia, tj. komorek w~chowych i galiizek nerwu w~cho­ ktore mog<J: byc usunit<!C.·J
wego znajdujqcych si~ w jamie nosowejj wrazliwosc ta jest ll roznych osob rozna, o Barw~ oznacza sit< w jednostkacb-skali platynowo-kobaltowej, zwanymi stopniami
niekicdy nawet bardzo slaba; Jlaze11a, wyrazonymi w mg Pt/dm 3 • Jeden stopie11 odpowiada intensywno8ci barwy
 PRZEWODNICTWO ELEKTRYCZNE 127
126 FIZYCZNE 1 ORGANOLEPTYCZNE WtASNOSC/ WÖD PODZIEMNYCH

W wodach mineralnych jest ono wielokrotnie wi"'ksze, np. 6-procentowa solanka

roztworu zawierajiicego w 1 dm 3 1 mg platyny i 2,02 mg chlorku kobaltawego. prosta wykazuje przcwodnictwo okolo 8 n- 1 ·111- 1 .
Oznaczenie barwy wykonuje sii,; przez por6wnanie pr6bki wody ze skah1 wzorcowii. Na podstawie zale:lnosci, jaka zachodzi mii,;dzy prze:woclnictwem elektrycznym a ilosciii
o Platynowo-kobaltowy roztwor wzorcowy zawiera w 1 dm 3 wody destylowanej rozpuszczonych w wodzie stalych zwiiizk6w mineralnych, mo:lna z pewnym <lose
1,245 g chloroplatynianu potasowego, 1,01 g chlorku kobaltawego i 100 cm 3 kwasu znacznym przybliZeniem okreslic og6h111 mineralizacJi,; wody, tj. suchq pozostalosc
solnego. Roztwor taki odpowiada 500 mg Pt/dm 3 , a wii,;c 500 stopniom Hazena. po wyparowaniu. Do tego celu sluzy wz6r empiryczny:
Tabela 22. Stopnic barwy w skali platynowo-kobaltowcj M=-GkC [51]
A
!lose roztworu wzorcowcgo
cm 3 gdzie:
Barwa- w stopniach 1 0 10,5, 1,0, 1,5 j 2.o, 2,5, 3,013,5, 4,0, 5,0 j 6,0, 7,0, 8,0 M - og6lna mineralizacja w mg/l,
G .:. przewodnictwo elektryczne w simensach zmierzone. w aparacie*>,
k - stala aparatu, w kt6rym clokonuje sii,; pomiaru przcwodnictwa elektrycznego
o W cclu oznaezenia barwy odmierza sii,; kolejno do szeregu cylindr6w Nesslera*> pr6bki wody,
scisle okreslonii w centymetrach szesciennych ilosc roztworu wzorcowego uzupelnio- C - pewicn parnmctr liczbowy,
nego do kreski wod~! destylowanii. Probki,; wody o pojemnosci 100 cm 3 , umieszczom1 A - poprawka tempcraturowa.
w cylindrze Nesslera, porownuje sii,; ze skalii wzorc6w patrz~ic z g6ry przez warstwi,; i:] Stala aparatu musi byc obliczona incly~i<lualnie clla kaZdego przyrzi1du pomiaro-
wody, przy czym cylindry powinny stac na bialym tle. ßarwi,; okresla sii,; w stopniach wego. Zalezy ona od jego konstrukcji, w szczegolnosci zas ocl przekroju elektrod i ich
Hazena. Sposob oznaczania podaje norma PN-74/C-04558. odleglosci. Stala aparatu l11cznie z poprawkq temperaturowii sprowadza pomiar
przewodnictwa do wartosci wlasciwej (przewodnictwo wlasciwe).
PRZEWODNICTWO ELEKTR YCZNE o Wartosc :ovspo!czynnika liczbowego C waha sii,; w szerokich granicach 720 000 do
okolo 1 000 000, zalezy ocl sti,;zcnia rozpuszczonych w wodzie skladnikow i ich charak-
Woda chemicznie czysta jest bardzo zlym przewodnikiem pn1du elektrycznego. Jej op6r teru chemicznego. Wedlug M. Choclorowskiej .(1973) dla slabo zmineralizowanych
wlasciwy Q w temperaturze l8°C wynosi 10 6 Q·m, wlasciwe zas przewodnictwo wod nale:l.y przyjmowac jako wartosc sredni[) 920 000. ---1
__,:
elektryczne y, ktore jest odwrotnofoiii oporu wlasciwego: Opor wlasciwy zalezy od temperatury przewodnika. Zaleznosc ti,; okresla wzor:
1 Q1 = Q,[1 +o: (1- 10 )] [52]
y·= - [50] 0
Q
gdzie:
wynosi 10- 6 n- 1 .111- 1 • Jesli jednak w wodzie znajdzie si"' jakis elektrolit - s61, Q1
0
op6r o<lniesiony do temperatury wzorcowej, zwykle 18° lub 20°C,
-

zasada lub kwas - woda przewodzi pn1d lepiej. Dzieje sii,; to dzi"'lö wybitnej z<lol- g, op6r w temperaturze pomiaru t,
- ·
nosci jonizacyjnej wody, kt6ra dysocjuje rozpuszczone w niej clrobiny na jony clo- o: - wsp6lczynnik cieplny opornosci przewodnika mii,;dzy temperaturami t i t0 ;
clatnio nalaclowane, czyli kationy i ujemnie naladowane, czyli aniony. w o<lniesieniu do glownych elcktrolitow wyst"'puj11eych w wodach podziemnych
Wocly wysti,;pujiice w przyrodzie nigcly nie sii chemicznie czyste, a tym bardzicj wocly wynosi srednio 0,025.
poclziemne, gdyz stykajiic si"' bezposrcclnio z r6znymi substancjami mincralnymi W konsekwencji r6wniez i przewodnictwo elektryczne zalC:Zy od temperatury. Wzrasta
rozpuszczajii je w sobie w mniejszym lub wiQkszym stopniu, a te dysocjujii sii,; i spel- 0110 przecii,;tnie o 2,0- 2,5 % ze wzrostem temperatury o 1°C.
niajii roli,; elektrolitow. Wody podzienmc ujawniaj11 przeto r6Zl1e przewodnictwo clek- o Z relacji [52] otrzymujemy wzor na poprawki,; temperaturowit do wzoru [51]:
tryczne. Jcst ono zalczne ocl sti,;zenia w nich wolnych jonow, a ponaclto ocl ich war-
A = .1 +o: (t-1 0 ) [53]
tosciowosci i temperatury wocly. ·okreslony roztw6r w tych samych warunkach
fizyczno-chemicznych wykazuje zawsze stal<t wartosc przewoclnictwa clektrycznego. o W tabeli 23 podane sit wartosci poprawki temperaturowej w odniesieniu do tem-
W woclach slodkich, tj. takich, ktore zawieraj11 mniej niz 0,5 g/l rozpuszczonych peratury wzorcowej t 0 = I0°C, poniewaz temperatura w6cl podziemnych najczi,;seiej
zwi:tzk6w mineralnych, waha sii,; ono w granicach ocl 1,3 · 10- 1 clo 2,5 · 10- 2 n- 1 -111- 1 • jest bardziej bliska l0°C niz l8°C.

*'
l
Cylindcr Ncsslcra wykonany jcst z bczbarwncgo szkl<l i ma plaskic, szlifowane dno. Jcgo wyso- "' Jednostki1 przcwoclnictwa clcktrycznego jcst simcns - S; 1 S = 1 n- 1 • Jednoslkfl przcwodnic-
kosc wynosi 30 cm, srcdnica wcwn11trzna 2,2-2,S cm, pojcmnosc zas 100 cm 3 do krcski. Cylinclry twa wlasciwcgo jcst S/m = n- 1 ·111- 1 •
Ncsslcra uzywanc do sporzqdzania skali wzorcowcj muszfl micc idcntycznc wymiary.

~···
128 F/ZYCZNE I ORGANOLEPTYCZNE WtASNOSCI WÖD PODZIEMNYCH RADOCZYNNOSC 129
. -
;

Tabcla 23. Wartosci poprawki temperaturowej dla przewodnictwa elektryczncgo, w odniesieniu do Opisana metoda pozwala - w przypadku znanego skladu chemicznego wody podziem-
tcmperatury wzorcowej t 0 = l0°C (wedlug M. Chodorowskiej) ·
nej - na stalf! kontrol~ jcj ogolnej mineralizacji w punktach stacjonarnych obser-
wacji lub na uj~ciach wodociiigowych. W trakcie badan polowych, gdy nie znamy
ani charakteru mineralizacji, ani jej st~:lenia, pomiar przewodnictwa elektrycznego
. i podstawienie do wzoru (51] sredniej wartosci wspolczynnika C daje nam orientacyjnl!
5 0,8750 0,8775 0,8800 0,8825 0,8850 0,8875 0,8900 0,8925 0,8950 0,8975 informacj~ o mineralizacji ogolnej i ewentualnie awizuje potrzeb~ bardziej szczegolo-
6 0,9000 0,9025 0,9050 0,9075 0,9100 0,9125 0,9150 0,9175 0,9200 0,9225 \~ych badai1 sklaclu chemicznego wocly.
7 0,9250 0,9275 0,9300 0,9325 0,9350 0,9375 0,9400 0,9425 0,9450 0,9475
Przewodnictwo elektryczne mierzy si~ za pomoc<1 przyrzqdow zwanych konduktometrami
8 0,9500• 0,9525 0,9550 0,9575 0,9600 0,9625 0,9650 0,9675 0;9700 0,9725
0,9750 0,9775 0,9800 0,9825 0,9850 0,9875 0,9900 0,9925 0,9950 0,9975 (ryc. 71). Probki wocly w ilosci 100 ml nalezy pobierac tak, jak do analizy cbemicznej.
9
10 1,0000 1,0025 1,0050 1,0075 1,0100 1,0125 1,0150 1,0175 1,0200 1,0225 Temperatur~ wody mierzy si~ z cloklaclnosciq clo 0,1°C. Nalezy clbac o to, aby w czasie
11 1,0250 1,0275 1,0300 1,0325 1,0350 1,0375 1,0400 1,0425 1,0450 1,0475 pomiaru przewodnictwa nie przylegaly clo powierzchni elektrocl p~chcrzyki powietrza.
12 1,0500 1,0525 . 1,0550 1,0575 1,0600 1,0625 1,0650 1,0675 1,0700 1,0725 D 811 rozne konstruJccje aparatow pozwalajqcych na pomiar przcwodnictwa e]ek-
13 l,0750 1,0775 1,0800 1,0825 1,0850 1,0875 1,0900 l,0925 1,0950 1,0975
1,1150 1,1200 1,1225
trycznego wody. Jednq z nich jest solomierz opracowany w Instytucie Hydrogeologii
14 1,1000 1,1025 1,1050 1,1075 1,1100 J,1125 1,1175
15 1,1250 1,1275 1,1300 1,1325 1,1350 1,1375 1,1400 1,1425 1,1450 1,1475 i Geologii Inzynierskiej AGH w Krakowie przez A. Wal~ i S. Witczaka (1970).
16 1,1500 1,1525 1,1550 1,1575 1,1600 1,1625 1,1650 1,1675 1,1700 1,1725 Jest to aparat wylconany na elementach polprzewodnikowych, niewielkieh rozmiar6w,
17 1,1750 1,1775 1,1800 1,1825 1,1850 1,1875 1,1900 1,1925 1,1950 1,1975 wygodny w baclaniach terenowycl1. Pozwala oznaczac mineralizacj~ wody w prze-
1,2125 1,2150 1,2175 1,2200 1,2225
18 1,2000 1,2025 1,2050 1,2075 1,2100 dziale 50- 6000 mg/I przy bl~clzie nie przekraczajqcym ±3 %. Pomocny jest opraco-
19 1,2250 1,2275 1,2300 1,2325 1,2350 l,2375 1,2400 1,2425 1,2450 1,2475 1
1,2575 1,2600 1,2625 1,2650 1,2675 1,2700 1,2725
wany przez autorow nomogram uwzgl~clniajqcy temperatur~ badanej wocly.
20 1,2500 1,2525 1,2550 1 1
21 1,2750 1,2775 1,2800 1,2825 1,2850 1,2875 1,2900 1,2925 1,2950 1,2975
22 1,3000 l,3025 l,3050 1,3075 1,3100 1,3125 1,3150 l,3175 1,3200 1,3225 RADOCZYNNOSC
23 1,3250 1,3275 1,3300 1,3325 1,3350 1,3375 1,3400 1,3425 1,3450 1,3475
24 1,3500 1,3525 1,3550 1,3575 1,3600 1,3625 1,3650 1,3675 1,3700 1,3725 /wody podzicmne niogq zawierac w swoim slcladzie pierwiastki promieniotworcze, ktore
25 1,3750 1,3775 1,3800 1,3825 1,3850 1,3875 1,3900 1,3925 l,3950 1,3975 nadajq im wlasnosc zwanq radoczynnosdq, tj. zdolnosc wysylania promieni alfa (°'),
beta (ß) i gamma (y). J
o Istohi promieniowania °'sei czqstki materialne, mianowicie jqclra helu poruszajqce
siQ z prQdkoscil! rz~du 10 9 cm/s, rownl! okolo 1/30 do 1/15 pr~dkofoi swiatla. Dzi~ki
znacznej pr~dkosci czqstki °' latwo przenikaji! przez materi~, jcdnak zasi~g ich jest
stosunkowo niewielki. Istotq promieniowania ß Sq rowniez CZqstki materialne. Wtym
przypadku SI! to elektrony. Pr~clkosc promieni ß jest wielokrotnie wi~ksza ocl pro-
mieni °' i waha si~ - zaleznie ocl -pierwiastka, ktory je wysyla - ocl 0,5 do 0,9 pr~d­
kosci swiatla. W zwiqzku z tym przenikanie i zasi~g promieniowania ß jest znacznie
wi~kszy niz promieni °'· Promieniowanie 'Y ma innq natur~. Sq to drgania elektro-
magnetyczne, krotkofalowe, typu promieni Roentgena, o dlugosci fali l o- 8 - l 0- 11 cm.
~!! bardzo twarde i przenikliwe, przechodn1 bowiem przez p!yty olowiane grubosci
kilku centymetr6w.
o Promieniowanie pierwiastkow radioaktywnych jest ich naturalnq wlasnosciit
i oclbywa siQ niezale:lnie od warunkow fizyczno-chemicznych. · Proces ten przebiega
samorzutnie i pozostajc w scislym zwi<!zku z rozpaclcrn pierwiastkow proniienio-
t worczych i powstawanicm nowych pierwiastkow.
IJ Jak wiadomo, atom kazdego pierwiastlca sklada siQ zjqdra i powloki elektronowej .
Ryc. 71. .Twlro, w klorym micsci si~ prawie cala masa atonm, zbudowanc jest z doclatnio
Aparat do micrzenia
przewodnictwa
nalaclowanych protonow i oboj~tnych neutronow. Masy ich Sf! prawie rowne*>.
elektrycznego wody
:l<)
(fot. A. Niedck) Masa protonu J,6722·10·- 2 -' g, masa ncutronu l,6745 -10- 24 g.

9 Hydrogoologin

·" ,·
130 FIZYCZNE. 1 ORGANOLE.PTYCZNE. WtASNOSCI WÖD PODZIEMNYCH RADOCZYNNOS~ 131

Liczba protonow, zwana liczbit atcmow11 Z, wyznacza liczbQ elemeiltarnych ladunkow stce czasu jest proporcjonalna do ogolnej liczby atom6w pierwiastka promieniotw6r-
w jqdrze, a zarazem okresla miejsce danego pierwiastka w ukladzie okresowym Men- czego istniejqcych w danym momcncie. Jezcli w pewnej chwili t og6lna liczba atom6w
delejewa. Smna protonow i neutronow w j11drze jest liczbi1 masowq A. W fizyce jest N, to ubytek rozpadajqcych siQ w czasie dt atomow:
atomowej przyjQto symbole literowe pierwiastkow zaopatrywac z lewej strony w oby-
-dN =:= 'ANdt [54]
dwa wyzej wymienione wskainiki liczbowe ~X.
o W przypadku promieniowania a wyrzucona zostaje z ji1dra atomu rozpadaji1cego sbid:
siQ pierwiastka ~X czqstka a, a wiQc jqdro helu. Poniewaz sklada siQ 0110 z 2 protonow
i 2 neutronow iHe, przeto liczba masowa A rozpadajitcego siQ pierwiastka zmni~)szy siQ
o 4, zas ladunek Z o 2 i powsiaje nowy pierwiastek o j11drze atomowyn} ~::iX.
' ' o Jnaczej jest w przypadku promieniowania ß. Jest ono wywolanc przemiami w j11- Jcst to stala rozpadu promicniotworczego, charakterystyczna, a zarazem inna dla
drzc atomu jednego obojQtncgo neutronu w dodatnio naladowany proton, przy czym kaZdego pierwiastka promieniotw6rczego. Im wiQksza jest 'A, tym szybciej rozpada siQ
zwalnia siQ jeden clektron, ktory zostaje wyrzucony. Praktycznie bionic, liczba nmso- i zanika pierwiastek promieniotworczy.
wa A nie zmieni siQ, gdyz suma protonow i neutron6w pozostaje ta sama, natomiast o Po scalkowaniu rownania [54] w granicach od 0 do t otrzymujc siQ wykladnicze
ladunek dodatni j11dra powiQkszy SiQ 0 1. Powstaje nowy pierwiastek, a scisle mowil1c, rownanie rpzpadu promieniotworczego:
odmiana pierwiastka o j11drzc z~: 1 x. N1 = N0 e-i.t [55]
Odmiany tego samego pie1'wiastka majqce tQ samq liczbQ atomowq z, lecz r6:i.mt liczbQ
gdzie:
) masowq A nnzywamy izotopami. Wedlug zestawicnia A. Polaiiskiego (1961) liczba
N 0 - liczba atom6w na poczqtku okresu t,
izotopow naturalnych, tj_. wystQpuj11cych w przyrodzie, wynosi 341, z czego promienio-
N 1 - liczba atom6w po uplywie okresu t,
tworczych jest 75. Na przyklad izotoi;ow olowiu jest 8, z tcgo 4 promicniotv.6rcze:
2 e - podstawa logarytm6w naturalnych.
~iPb, 2 gPb, 2 gPb, 2 ~~Pb i 4 nicpromicniotworcze: 2 ~~Pb, 2 ZiPb, 2 ~~Pb i 2 ~iPb.
o Z powyzszego rownania wynika, 2e w miarQ uplywu czasu Zlnniejsza siQ eo prawda
Nalezy nadmienic, ze izotopy tego samego picrwiastka nrnj11 jcdnakowc wlasnosci
ilosc substancji pro111ieniotw6rczej, lecz wobec proporcjonalnosci wyrazonej przez ')..
chemiczne, poniewaz indywidualnosc chemiczmt picrwiastkow warunkuje Jadunck
zanika ona coraz wolniej. lnaczej m6wiqc, natQzenie promieniowania w miarQ uplywu
jqdra.
czasu maleje w stalym stosunku do Iiczby atomow, zawsze bowiem w okreslonym ,
o Powstaj11cc wskutek rozpadu nowe pierwiastki lub izotopy mog<t byc r6wnie:1:
czasic t rozpada siQ okrcslony ulamek atomow N 1/N0 r6wny e-i.t. -
promieniotworcze. Emitujqc zas same czqstki a lub ß, przcchodz11 z kolei · w nowe
Drug<! charakterystycznq cechq rozp.adu_ jest okres polowicznego rozpadu T. Jest to taki
pierwiastki lub izotopy. Proccs ten nie trwa jcdnak bez konca, gdyz po kilku lub
odcinek czasu, po uplywie ktorego ulega rozpadowi polowa atomow pierwiastka
kilkunastu kolejnych przemianach powstaje ostatecznie pierwiastek pozbawiony juz
promieniotw6rczego, istniejqcych na poczqtku tego okresu.
wlasnosci pro111ieniotw6rczych, czyli trwaly. W ten sposob dadz<t siQ wyr6:l:ni6 poko-
lenia pierwiastkow promiepiotworczych, ktore nazwano szeregami promieniotwor- o A zatem:
czymi. Do najwazniejszych nalez11 3 szeregi obejmujqce pierwiastki o ciQZkich jqdrach N, = t/2 No
i wysokich Iiczbach atomowych. Sq to szeregi: uranowo-radowy, torowy i uranowo-
-aktynowy.
Podstawiajiic wartosc N
1 do wzorn [55] i zastQpuj21c t przez T otrzymujcmy:
o Szereg uranowo-radowy rozpoczyna siQ ocl izotopu uranu 2 ~~U i przechoclztlC t/2 No= No e-•1
16 kolejnych przemian konczy siQ na trwalym, niepromieniotworczym izotopie skitd po zlogarytmowaniu otrzymamy:
olowiu 2 g~Pb. Protoplast!! szeregu torowego jcst izotop toru 2 ~~Th. Szcreg ten po
12 przemianach konczy siQ na izotopie olowiu 2 ~~Pb. Szercg aktynowy rozpoczyna siQ T = _!~ = _Q,_~93_ [56]
od izcttopu uninu 2 ~~U i po 14 przemianach promieniotworczych koilczy siQ na ').. ')..,

trwalym izotopie olowiu 2 ~iPb. o Okres polowicznego rozpadu poszczegolnych pierwiastk6w lub izotopow pro-
o Opr6cz pierwiastkow wchoclz11cych w sklad wymienionych trzech szcrcg6w mieniotworczych jest rozny, lecz u kazdego z nich staly i charakterystyczny. Walm siQ
wystQpujq w przyrodzie promieniotworcze izotopy lzejszych picrwiaslkow, jak potas on w olbrzymich granicach od miliard6w Iat do milionowych czQsci sekundy. Oto
4
°K, wQgiel 14C, rubicl 87 Rb, bcryl 7 Be i 10Be i in. Zwykle po jedncj przcmianie pro- kilka przykladow:
mieniotworczej przechodz11 onc w pierwiastki trwa!c.
Rozpad pierwiastk6w promieniotworczych okrcslony jest barclzo scislymi prawami. uran 4,5·10'' lat
Przedc wszystkim zawsze, w kazdej chwili liczba atomow rozpaclajt1cych siQ w jedno- potas l,33·10 9 lat

9'
 11 ~1\4' 1# XtWI #2 ,!! ,r

132

rad 2
~~Ra 1590 lat
. i!l~ill!ll
FIZYCZNE. 1 ORGANOLE.PTYCZNE. WtASNOSCI WÖD PODZIE.MNYCH
"l RADOCZYNNOSC 133

o Okre81ajqc radoczynnose roztworow, a tym samym wody, nalezy jeclnostk1:

radon 2
~~Rn 3,825 dni
1 aktywnosci odnosie clo jcclnostki obj1;tofoi tego roztworu - 1 cm 3 • Jeclnostkq wzgl1;d-
toron 2
~~Tn 54,5 sckund 3
1 IH! radoczynnosci bylby zatem I Ci/cm = 1000 Ci/J*>. Takie wyrazenie nazywa si1:
aktynon 2
~~An 3,92 sek und
radoczy1111o§cül wlasciwq.
7
tor C' 2
~!ThC' 3,10·10- sckund
o W woclach poclzicmnych st1;zenie subst~ncji raclioaktywnych jest talc male, i:c
o Nalezy tez podkreslie, ze okresy poiowicznego rozpadu pierwiastkow promienio- poslugiwanie si1; kiurem byloby barclzo niewygodne. Dlatego w praktyce uzywamy
tworczych sq absolutnie niezalezne od warunkow fizyczno-chcmicznycb, w jakich jednostki wielokrotnie mniejszej. Jest niq 11a11oki11r, kt6ry odpowiada jednej miliar-
aktualnie te pierwiastki si1; znajdujq. Nie ma, jak dotqd, zadnego sposoqu ich wydlu- dowcj cz1;sci kiura w Jitrze wocly:
zenia lub skrocenia.
l nCi = 10- 9 Ci/l
Zrodkm naturalnej radoczynnosci wod podziemnych SQ; pierwlastki promieniotworcze
nalezqce do szeregow: uranowo-radowego, torowego lub aktynowego, a w szczegol- W dawniejszcj litcraturze mozna spotkae inne, dzis juz nie stosowane jeclnostki, jak
nosci gazy promieniotworcze, czyli emanacje. Sit to: radon Rn, toron Tn i aktynon An. l eman(Em) = 10- 1 Ci/! °
o Ze wzgl1;du na sposob powstawania nalezy wyroznie w wodach podziemnych
radoczynnose staht i czasowq. Radoczynnmlc stala, stosunkowo rzadka i o nieznacznym lub jednostk1: Mache wynosz11ci1 w przyblizeniu
nasileniu, pochodzi od tych izotopow toru, radu lub uranu, a takze slabo aktywnego., l ME ~ 3,64 Em = 0,364 nCi/I
lecz bardzo rozpowszechnionego 4 °K, ktore SlJ: rozpuszczone lub zawieszone w wodzie
i majq dlugie okresy polowicznego rozpadu. Promieniuj<! one przez dlugi czas, pro- o Do pomiaru rncloczynnosci wocly wykorzystuje si1; zjawisko jonizacji powietrza
mieniujq rowniez produkty ich rozpadu. Radoczynnosc czasowa pochodzi od radonu,. lub rozrzeclzonego gazu, ktore wywoluje promieniowanie emanacji raclioaktywnych.
toronu lub aktynonu, ktore wytwarzane S[! nie z substancji zawartych w wodzie, Istniej<iroznc metody oparte na tej zasadzie, jak rowniez rozne komtrukcje aparatury
Iecz sq wychwytywane przez wod1; w czasie jej przejscia przez szczeliny skal zawiera- pomiarowcj. Najcz~sciej stosowane s11 liczniki Geigera-Miillera. Przejscie kazdej
jqcych mineraly promieniotworcze. Czasowose takiej radoczynnosci wynika z faktu, czi1stki promieniowania (kwantu) przez licznik rejestrowane jest ji1ko imptils elek-
ze okresy polowicznego rozpadu emanacji sq stosunkowo krotkie lub bardzo krotkie, tryczny. Liczba impulsow przeliczana jest na racloczynnose wlasciwq. ,
a wi1;c radoczynnose wody w tym przypadku szybko wygasa. rJ Racloczynnose naturalna wocl poclziemnych jcst bardzo rozna. Mofoa .i<! kon-
o W wodach podziemnych b1;di1cych w ruchu i wyplywajqcych na powierzchni1; wencjonalnie sklasyfikowae nast1;pujqco:
ziemi w zrodlach mamy do czynienia przewai:nie z radoczynnosciq czasowq i to slaba < 2 nCi/l silna 10-100 nCi/I
wywolanq glOwnie radonem. Jest to gaz <lose Iatwo oddziclajqcy si1; .od radu, ktory srcdnia 2-lOnCi/I bardzo silna > 100 nCi/I
go wytwarza. Ponadto jako gaz szlachetny nie wchodzi w zwiqzki z innymi pierwiast-
D Najpospolitsze Si! wocly o slabej radoczynnosci, rzadsze o silncj, natcmiast wody
kami. Uchodzi1c ze skal radioaktywnych moze bye chwytany przez wod1;, w ktorej
o radoczynnosci > 100 nCi/l nalezq do wyjqtkow. W Pol~ce najsilniej radoczynne
latwo si1; rozpuszcza. Okres polowicznego rozpadu radonu w porownaniu z pozosta-
wocly wyst1;puj<1 w Sudetach. Podajemy dla przykladu kilka czJJacze11 wcdlug danych
lymi emanacjami jest stosunkowo <lose dlugi, wynosi 3,825 dnia. Po 10 min pozostaje
ogloszonych przez S. Grabiank1; (1933, 1934), M. Dominikiewicza (1951), M. Szmy-
go w wodzie 0,99075 ilosci poczqtkowej. Natomiast toron, ktorego okres polowicznego
1 t6wm1 (1970) i A. Jarockit (1976):
rozpadu wynosi 54 s, zanika prawie zupelnie po 10 min od chwili wychwycenia go
Krynica, zr. Jana, szczawa z lliszu karpackicgo 0,18 nCi/I
przez wod1;, ilose jego spada w tym czasie clo 0,00040 ilosci poczqtkowej. Zanim wi1;c
Zakopanc, Jaszczur6wka, cicplica 0,31 nCi/I
woda taka dojdzie do powierzchni ziemi, jej racloczynnose wywolana toronem wygasa. 1
wody w czwartorzi;dzic okolic Olwocka 0,40 nCi/I
Oclnosi si1; to tym barclziej do aktynonü, ktorego okres polowicznego rozpadu wy- .1 Szczawno-Zdr6j, zr. Marla 6,90 nCi/I
nosi 3,9 s. L<tdek-Zdr6j, Zr. Jerzy 34,40 nCi/I
Jednostkq bezwzgl1;clnq 11at1;zenia radoczynnosci jest I kiur*> (1 Ci), ktory r6wna si~
szybkosci rozpadu raclioaktywnego wynoszqcej 3,7 · 10 10 atom6w na sckunc!1;, eo
J Swicrad6w-Zdr6j, fr. Marii Curie-Sklodowskiej
Czerniawa-Zdr6j, :Zr. Radoczynne 1
55,00 nCi/I
41,20 nO/I

odpowiada w przyblizeniu aktywnosci 1 g radu. Wynika z powyzszego, :Ze im kr6tszy Zroznicowanie radoczynnosci wocl poclziemnych wynika z faktu, ze zawartose pierwiastkow
jest okres polowicznego rozpadu, tym potrzebna jest mniejsza ilosc substancji pro- promieniotworczych w skalach skorupy ziemskiej nie jcst jednakowa. Stosunkowo
mieniotworczej clla osi<1gni1;cia nat1;zenia radoczynnoiici rownej l Ci. najbogatsze w te pierwiastld Sl! kwaiine skaly magmowe, najubozsze zas - zasaclowe
a ska!y magmowe. Skaly osadowe zajmujq miejsce posrcdnie dzi1;ki temu, ze zawicraj[1

~
+> Wedlug obowiqzujqcego w naszym kraju Mii;dzynarodowcgo Ukladu Jcdnostek (SO jcdnostkii
.
ak,lywnosci ciala promieniotw6rczego jest bekerel {Bq). 1 kiur (1 Ci)= 3,7·10 10 Bq. ..
.
*' Zgodnic z ukladem SI radoczynnosc wlasciwq wyrafa si~ w Bq/I. 1 Ci/cm' = 37, 10 12 Bq/I.

.
;
.
134 F/ZYCZNE I ORGANOLEPTYCZNE WlASNOSCI WÖD PODZIEMNYCH RADOCZYNNOSC 135

Tabcla 24. Srcdnia zawartosc picrwiastk6w promicniotwörczych w skalach (wcdlug A. Polanskicgo - rcaktory atcmowe w przypadku· awarii lub wybuchow,
Kwasnc slrnly Zasadowc skaly ! Skaly osaclowc
- elektrownic atcmowe, zaklady przemyslmve pracuj11ce na energii alomowcj,
statki z napQclcm atomowym itp. w razie awarii lub nieclostatccznego zabezpieczenia,
Picrwiastck• g/l maimowc% . g/t ml~n~~-~ 1--~/i]~-=- % -~- - duze laboratoria badaü ra<lioizotopowych w razic braku nalei:ytei;o· zabczpie-
czenia,
Urai~---·---··- - - ---1·---;~---0,000;;---;-
0,00009 1,2 0,00012 - duie osrodki badaü. atomowych pracuj11cc za pcmocq wielkich akcelerat\1row
Tor 13,2 0,0013 4,5 0,00045 3,3 0,00033 w przypadku nicdostatecznej kontroli,
Potas "°K 4,1 0,00041 1,2 0,00012 3,1 0,00031
- wszelkiego i·oclzaju nie zabezpieczone Iub nie oczyszczone odpadki i scieki pro-
Rubid 87 Rb 141,4 0,014 4,9 0,00049 81,6 0,0081
------- --~-·--·---' - - - ------- ··--~-·---· ---·---·- micniotworcze,
Og6lcm picrwiastki - badania i doswiadczenia z radioizotopmni prowadzone w terenie dla polrzeh
promicniotw6rczc 170 0,017 12 0,0012 1 90 0,009
rolnictwa, gospodarki wodnej itp., jc8li nie s11 dostatecznie konlrolowane,
- niedbal.e przcchowywane Iub transportowanc pojemniki z izotopami promienio-
mineraly promieniotworcze zniesione ze stref wietrzeniowych granitow do basenow t worczym i.:
sedymentacyjnych (tab. 24). [J Liczba tego rodzaju potcncjalnych zrodct skai:cnia stale wzrasta w miarQ postQpu
tJ Czynnikiem wplywajqcym na stopie1'1 radoczynnosci wod podzicmnych biedzie w zastosowaniu energii atomowcj i promienjotworczych izotopow do roznych celow.
zatem glüwnie rodzaj skal, w kto~ych wody krqi:q. Na ogol radoczynnosc normalnic Pierwiastki promieniotworcze mog11 z tych :lrodel iatwo przenikac pod powierzchni<;e
nie przekracza 10 nCi/l nawet w przypadku, gdy mamy do czynienia z podloi:em zicmi i dostawac siQ do wocl podziemnych, np. clrogq infiltracji opadow atmosfcrycz-
zbudowanym z granitow lub mlodych kwasnych law. Wyi:sza radoczynnosc wskazuje nych lub 8ciekow atomowych zakladow fabrycznych. 0 ile jednak zabezpieczenie wod
na istnienie w glQbi ziemi nagromadzcnia mineralow promicniotworczych o wyi:szcj przed zanicczyszczeniem radioaktywnym ze strony zakladow i osrodkow badmi
koncentracji, ewcntualnie w postaci zloz. jqdrowych,: clektrowni atomowej itp. przy najbardziej rygorystycznej konlroli jest
Do najwai:niejszych mineralüw uranowych, ktore wystQpuj11 w wiiekszych nagromadzeniach, moi:liwe, ci tyle wybuchy bomh atomowych i wodorowych sq niczym nie opanowanym
nalezq dwie odmiany tlcnku uranu U0 2 : krystaliczna, zwana uraninitem, i zbita, i bardzo niebezpiecznym z1odle111 skazenia. Podczas wybuchow powstaje szereg
zwana blendii smolistq. Uraninit cziesto tworzy konccntracje w pegmatytach, natomiast promicniotworczych produktow rozpadu, ktore w postaci chmur radioaktywnych
blenda smolista - w zylach hydrotermalnych razem z kruszcami bizmutu, koballu przenoszq siQ w atmosferze w l oi:nych kierunkach i wreszcie z opaclami atmosferycz-
i srebrn. Slynne zloze uranowe w Jachymowie w Czcchoslowacji (w Gorach Krusz- nymi spadajq na powierzchniQ zicmi. Tu lllOßil latwo dostawac sir;; do wod powierzch-
cowych) wystQpuje w postaci zyl hydrotermalnych w gnejsach i lupkach lyszczy- niowych i poc!ziemnych. Co prawda wirekszosc produktow promieniotworczych
k~wych. Wody zrodel jachymowskich wykazuj11 dlatcgo wyjqtkowo wysok11 rado- bmnb cechuje siQ krotkim ol~resem pclowicznego rozpaclu, dziQki czemu ich aktyw-
czynnosc rzQdu kilkuset nCi/I, a jcdno z nich - Galcria Barbara - nawct 3182 nCi/l nosc wygasa stosunkowo szybko. Obok nich Si! jednak rowniei: produkty „dlugo
i jest wcdlug L. Moreta (1946) :lrodlcm o najwyzszcj radoczynnosci na swiccic. Sto- zyji1ce'', a wsrod nich najbardziej niebezpieczny jest promieniotworczy stront 90Sr,
sunkowo wysokq koncentracjQ uranu spotyka siQ nickiedy w skalach osadowych, ktory w stanic naturalnym w przyrodzie nie wystrepuje. Jego okrcs polowicznego
jak np. w kolmie - odmianie kambryjskiego WQgla kamiennego w Szwecji, w pias- rozpadu wynosi 20 lat, moze on wiQc nadawac woclzie radoczynnosc o charakterze
kowcach karnotytowych*l w Kolorado (St. Zjcdn.) lub w wapieniach w rcjonie stalym. Jcst _to pierwiastck o wyj11tkowo duiej toksycznosci, gclyi: wywoluje w organiz-
Fergany (ZSRR). W nicktorych ropach naftowych zawartosc uranu doehodzi do mach ludzkich nowotwory kostnc, ehoroby krwi, zaburzenia rozwojowc, dcgeneracj<;e
100 g/t. i smierc.
u Glownymi mincralami toru sq: loryl (ThSi0 4), torianit (Th0 2 ) i monacyt (ZrSi04), Rozwöj przcmyslu atcmowego i ~tala grozba radioaktywnego skai:enia \\Od podziemnych
ktory zawiera tor w postaci domicszki dochodz11ccj do t 9 %. WiQksze koncentracje powoduje koniecznosc prowac!zcuia stalych pomiarow ich radoczynnosci z uwzglQd-
tworzy tor glüwnie w zylach pegmatytowych. Na wtornym zlozu znany jest przede nienicm radoczynnosci naturnlncj i wywolanej sztucznie. W zagadnieniu tym najwaz-
wszystkim z piaskow monacytowych, np. w Indiach lub Brazylii. niejszq ro!Q odgrywa pomiar j ohliczenie aktywnosci pierwiastkow 0 dlugich okresnch
Oprocz naturalnej radoczynnosci wod podziemnych nalci.y powai:nie liczyc siQ z rado- polowicznego rozpadu - rzQclu miesiQcy i lat. Metocla tego rodzaju badai1 polega
czynnosciq pochodziicq zc :lrodel sztucznych. Zrodlami ska:Z;enia promicniotworczcgo na kilkakrotnym pomiarze radoczynnosci lej samcj probki wody w oc!stQpach kilku-
mogit byl': i kilkunastogoclzinnych. NasiQpnie za pomcc11 obliczeil. moi:na ustalic radoczynnosc
·- wybuchy bomb atomowych i wodorowych, naluralnq i ~ztucznq. Pierwsza z nich, majqe przewa:lnie eharakter czasowy. wygarn
stosunkowo: szybko, druga zas pozostaje.
•> Karnotyl jest to uwodniony wanadyn polasu i uranu K(U0 2 )·(Y0 4 )·J 1/ 2 H20.

CHEMJZM WÖD PODZIEMNYCH ·""'
WIADOMOSCI WSTl~PNE
Woda wystiepuj'lca w przyrodzie nigdy nie jest w stanic chemiczn1c czystym. Nawet woda
deszczowa zawiera rozpuszczone w sobie pewnc ilosci gazow, jak tlcn, azot, argon,
dwutlenek wiegla, hel, a takze jony Cl-, SO~-, HC03, N03, Na+, Ca 21+, Mg 2 +, K+.
Zawiera rowniez zawicszone aerozole w postaci pylow rozncgo pochodzenia, sadzy,
zarodnikow grzybow itp.
o Wodi1 podziemna, Im1zi1c w sroclowisku slrnlnym, mineralizuje siie w ro:lnyn1 stop-
niu, tzn. wchlania. w siebie liczne i röznoroclne sklaclniki. Wynika to z fäktu, zc wocla ·
z natury swcj jest dobrym rozpuszczalnikiem. W istocie rzeczy kazcla wocla poclziemna
jost zlozonym roztworcm charakteryzuj'lcym siie rownoczesrni w nim qbecnosciq ga-
zow, jonow, clrobin, niekiedy koloiclow i zwiqzkow organicznych. Czasem clochoclz<i
do tcgo zawiesiny pylowe lub zywe mikroorganizmy.
Na 88 wystiepujqcych w przyroclzie naturalnych pierwiastkow chcmicznY,c11 znaleziono
'\
clotychczas w woclach poclzicmnych okolo 50. Wysti<pujq one w nich w ro:.foych
stosunkach ilosciowych. Z tego punktu wiclzcnia pierwiastki te mozna poclzielic na
4 grupy (A. Owczinnikow, 1955): '.
- · Pierll'iastki g/6wne, zwane tez 111akroe/e111enta111i, clo ktorych nalezii: woclor,
wiegiel, azot, tlen, socl, magnez, siarka, chlor, potas, wapn, mangan,' brom, ;l:elazo
i jod. TworZ<l one zasadnicnt masie w chemicznym skladzie wody pocl?,ienmej.
- Pierwiastki rzadkie, zwane tez mikroelementami, wystiepujiice nonnalnic w barclzo
nu;lych ilosciach rzi<du 10- 3 -10- 6 % wag„ eo odpowiacla 10-0,01 mg/I. Do 1cj
grupy nalezi1: Jit, bor, fluor, glin, krzem, fosfor, miedz, cynk, tytan, wanacl, arsen,
chrom, kobalt, nikiel, srcbro, stront; bar i olow. W okrcslonych warunkach geologicz-
nych mog<! niektorc z nich wystqpic w ilosciach wiiekszych.
- Pierwiastki .~!adowe trafiajt1ce siQ wyjqtkowo i w znikomo malych ilosciach rzi<du
mikroo-ramow
b
w litrze wody, jak np. rubid, zlo1o, rtiec i in. . •
-- Picrwiastki promieniotw<5reze, ktore zc wzgli<du na ich spccyficznc ,znacze111e wy-
dziela si<; osobno. Nalei:<i tu radon, toron, aktynon, racl i tor.
OG6LNA MINERAL/ZAC}A WODY 137
0 sklaclzie chemicznym wocl poclzicmnych decyc!uji1 roi.nc czynniki, jak litologiczny
charakter sroclowiska wodono5nego, klimat, gli<bokosc wyst<;powania wody, tempera-
tura, cisnienie, wielkosc powierzclmi styku wody z materil! skalnq, czas tego kontaktu,
dlugosc clrogi, k16n1 wocla odbywa w swej poclzienmej wiedrowce, zwiqzek wody
podziemncj z powicrzcJmiq ziemi i wodami powierzchniowymi, gencza wody oraz
wplyw czynnikow antropogenicznych.
u Skladniki chemicznc w wodach podziemnych wysti<puji1 w kilku postaciach, ktore
mo:l:emy podzielic na nastiepujiice grupy:
- gazy, ktore SI! rozpuszczonc w woclach i latwo wydzielajq sii< z nich w rnzie zmiany
warunkow fizyczn o-chemicznych;
w
- substancje znajdujqce siie woclzie w postaci jonowej i tworzircc roztwory rzeczy-
wiste r6znych sol.i i kwasow; do najwazniejszych zaliczymy tu jony: chlorkowy, siar-
czanowy, wodorowi<glanowy, wieglanowy, azotanowy, azotrnowy, sodowy, potasowy,
wapniowy, magnezowy, manganawy, zelazawy i amonowy; w wodach o wysokim
stopniu mineralizacji, obok zclysocjowanych jonow, bytu.i<t takZe niezclysocjowane
clrobiny poszczegolnych zwiqzkow;
- .substancjc koloic!alne, tworzqce w wodzie nietrwale roztwory koloidalne, ktorc
latwo wydzielajq siie po koagulacji w postaci orndow zelu; tu naleiq niektore zwiqzki
zelaza, glinu i krzemu ornz niektorc zwh1zki oqrnniczne.
OGÖLNA MINERALIZACJA WODY
Wsponmiclismy ju:I: poprzednio, :l:e wody pcdziemnc St[ 2mine1 alizov-.ane w I oznym stopniu.
Ilosciowym tego wy_;·azem jcst og6/na mineraliza<ja, ktorq okresla sii< masq suche}
pozostalosci. Jcst to osacl, jaki pozostaje po odparo\Vaniu p1 obki wcdy w temperaturzc
-ro5°·cr\\7ysuszeniu g()do stalejmasy w tej samej tcmpcraturze. Oznaczenie wykonuje
siie laboratoryjnie, p1:zy uzyciu iaroodpöüfrf kwarcowej lub platynowej parownicy.
Po odparowaniu wocly parownici< wraz z osaclcm suszy sii< w tempernturze l05°C
przez I godzinie, po czym wazy sii< z dokladnosciq do 0,5 mg. Such!! pozostalosc
-
oblicza sii< z wzoru:
S = (a-b)_ 100 [57]
V
gdzic:
a ~ masa parownicy z osadem w mg,
b - masa parownicy prozncj w mg,
V - objietos6 pobrancj probki wody w cm 3 •
o Spooob oznaezenia poclaje no1ina PN-78/C-04541.
o Oznaczcnie suchej pozostalofoi jest ilosciowym wskaznildcm orientacyjnym, gdyz ·
daje przybliforn1 zawartosc nielotnych skladnikow wody. Oznaczona w ten· sposob
ogolna mineralizacja wocly jest zwykle nicco zanizona, gdyz podczas suszenia suchej
pozosta!ofoi pewna czies6 wi<glanow ulega rozkladowi i ulatnia sii< w postaci dwu- ·
tlenku wiegla. A. Wala i S. Witczak (1970) zalecajq przeto oznaczac ogoln'l minera-
lizacjie wocly na podstawic wzoru:
138 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
__rM .;;;s~ -Z+0,5 HC03
9 :lzie:
.. z -
S1 - sucha pozostalosc,
zawiesiny mineralne.
··~ Sposob ten wymaga jednak uprzed1)io oznaczenia zawartosci wodorowirglanow
w wodzie: N'.em'.1icj jt'.z s'.1.mo oznaczcnie suchej pozoslalosci pozwala na wstirp1111
)
.. ocenir ogolneJ m111eralizacJ1 wody.
r~l!,podstawie ogolnej mincralizacji mofoa wody podzielic konwencjonalnic na·nastirpuji1ce
grupy:
ultraslodkie o suchcj pozostalosci mnicjszcj niz 0, J g/I;
slodkie przy suchej pozostalqsci 0, 1 -0,5 g/l;
akratopegi, czyli wody o poclwyzszoncj mincralizacji 0,5- 1,0 g/t*>; jcsli tcmpcra-
tura ich jest wyzsza od 20°C, nazywamy je akratolr!rmami;
- mineralne wykazuj11ee suehf! pozostalosc wiirksztt 'niz l g/1 i c:.ccho<lz11ci1 w skraj-
nych przypaclkach clo ponacl 400 g/1** 1•
o W niektorych rozwafaniaeh hydro.. geologicznych wody trzcch picrwszych grup
S
' h1czy siir \V ogolm1 grup" wod slodkich. J
~dy ultraslodkie Sfl stosunkowo rzadkie i·~vystirpuj<1 glow11ie w szczelinach skal magmo-
' okresla n~rma PN-78/C-04541.
wych i metamorficznych, ktorc nie poddajf! siQ rozpuszczaj11ccmu clzialaniu wody.
Z wodami slodkimi spotykamy siQ najczirscicj, gdyz rozpowszcchnione sq w przy-
powierzchniowej ez"sei füosfery. Sehodzfl do ro:lnej gl"bokosci zalci:nie od stosunkow
hydrogeologieznych, zwykle do kilkusct metr6w. W Polsee - w rejonie Lodzi -
spotykamy je jeszeze na gl"bokosci okolo 900 111.
o Akratopegi stanowif! grup" posrednif! miQdzy wodami normalnymi i mineralnymi.
Wartosc graniezm1 0,5 g/I, ktora roz~lziela wody normalnc od akratopcgow, przyjnmje
--1~~i0i~ J_Q~QW~W~D~~OWYCH j
siir w hydrogeologii w slad za wymaganiami stawianymi dla wod pitnyeh, ktorc,
stosownie do przepisow w wielu krajaeh europejskich i innych, nie powinny miec
suehej pozostalosci wiirkszej niz 0,5 g/I. W Polsee obowi<izuje 0,6 g/1. W niekt6rych
obszarach, np. stepowyeh lub pur;tynnych, podnosi si" t" granic" do 1 lub 2 g/I po
prostu dlatego, ze wocly maj1); tam z rcguly podwyzszonf! mincralizacj~ J
o Granica 1 g/I suchcj pozostalosci, powyzcj ktorej wody podzicmne zalicza siir
clo mincralnych, oparta jcst na kryteriach balneologicznych. Wody takie wywierajll
juz na ustroj luclzki dzialanic farmakoclynamicznc.
f Ze wzgl~du na ogronmf! rozpi"tosc og61nej mineralizacji wocl milieralnych odczuwa siQ
. potrzeb~ dalszego ich poclzialu. w litcraturze spotykamy roi:ne poclzialy, ale :laden
z nich nie przyjf!l si~ powszcehnie. Nizej przedstawiono poclzjal, ktory uwzgl"clnia
cz"stosc wystQpowania wod mincralnych w okreslonych przeclzialach mineralizacji
og6lnej i chemiczny charakter jcj mincralizacji:
- wody slabo zmi11eralizowa11e o suchej pozostalosci 1- 3 g/I; w ich skladzic domi-
*> Nazwa ta pochoclzi od greckich slöw akrntos - czysty i pege - irödlo, zclrbj, wocla.
o> W woclzie wystf(pujqcej w dolomicie glöwnym monokliny przcclsudcckicj \v Rybalrnch stwicrclzo-
no such:\ pozostalosc 423 g/I.
STF,tEN/E }ONÖW WODOROWYCH 139
nujq wyrn:lnie kwasnc w"glany wapnia i .magncw, w wodach kopalnianych czQsto
wodorowirglany sodu i siarczany wapnia i sodu;
- wody . .fred11io zmi11eralizowa11e albo slo11awe o suchej pozostalosci 3- IO g/I;
obok kwasnych w"glanow w mineralizacji tych \\ 6cl biorq udzial w roznych pro-
porcjach siarczany wapnia i magnezu oraz chlorki sodu;
- wody silnie zmincralizowane albo slone o suchej pozostalosci I0-35 g/I*l; wich
sldadzic clominujf! lub wystirpujll prawie wylqcznie chlorki sodu i wapnia;
- solanki o suchej pozostalosci ponad 35 g/I; sklad jak w grupic poprzedniej.
o Podzial wocl na podstawie ogolnej mineralizacji jest z punktu 'widzenia hyclro-
geologii i hydrochemii podzialem fonnalnym i konwcncjonalnym, poniewaz w natu-
ralnych warunkaeh takie granice nie istniejq i wszystkie wody od slabo az clo najsilnicj
zmincralizowanych mozna ulozyc w nieprzcrwany szercg. ~
Oprocz suchcj pozostalosci oznacza siQ nickicdy strafft przy pra±'i(ziu. Jest to roznica mi"dzy
masq suchcj pozostalo5ci a mas11 pozostalosei po prazeniu. W tym cclu suchf! pozo-
stalosc prazy siir w tcmperaturzc 600°C i otrzymuje siQ pozostalosc po pra:leniu.
W czasie pra:lenia ulegajq spaleniu zwiqzki organiczne, a niektore nieorganiczne -
utlenicniu. StratQ oblicza siir z r6i:nicy obu pozostalosei. Sposob postQpowania
Mincralizacja ogolna wody podzicmnej wplywa na jej g~stosc. Wody slodkie majf! g~stosc
bliskq 1. W miar~ wzrostu mincralizaeji rofoic riritdc i clochodzi do 1,3 w wodach
o suchej pozostalosci okolo 400 g/1. W rniqzku z tym mineralizacj~ or6l1111 w6d
bardzicj st"i:onych wyrai:a si~ cz"sto w gramach na kilcgrnm. Wody slabo zmincrali-
zowanc zawierajqce gaz mogf! micc gQs1osc < J.
Zanini przcjcizicmy do on:6wicnia bard~_icj pospolitych substancji wystQpUjqcych
w wodach podzicmnych, zatrzymamy siir na s1Qic11iu jonow wodoro\\oych w wodzie.
Stopic1'i tego s1"zenia jest banlzo wa:lnym wslrnznikiem kwafoego, obojirtnego lub
zasadowego odczynu wody. Oznaczenie odczynu ma doniosle znaczenie zarowno
teoretyczne, jak praktycznc. ·
Wspominalismy juz poprzeclnio o <lysocjacji elck1roli1ycznej, ktora wystQpuje w wodach
podzicmnych. Zjawisko to polcga 11a rozpadaniu siir drobin elektrolitu rozpuszczol}ego
w wodzie na naladowane elektrycznie jony. Nawet chcmicznie czysta woda jest
w nicznacznym stopniu zdysocjowana w mysl reakcji:
I-1 2 0 :f± I-1+ +oH-
Jony wodorowe H + majq ladunek cloclatni i nadajt! wodzie wlasnosci kwasowe,
natomiast jony wodorotlcnkowe OH- maj11 ladunek ujemny ·i 11adajq jej wlasnosci
zasadowc. Jezcli ilosc jonow H+ rowna jest ilosci jonow OI-r, nastQpuje calkowite
zobofotnicnie roztworu.
0 Doswiridczalnie roznymi metodami stwicrdzono, zc StQi:enie jon6w I-r" i Oir
•> 35 g/I jcst srcdnim zasolcnicm w6d occan6w.
140 CHEMIZM WÖD PODZ/EMNYCH
w chemicznie czystej wodzie wynosi 10- 1 • Oznacza to, ze l gramojon H+ przypada
na 101 Iitr6w ~ody. W takim samym stosunku pozostajf! jony Oir. Inaczej ujmu-
jtic - w I litrze chcmicznie czystej wody znajduje sit< 10- 7 gramojon6w H+ i tylez
OH-.
0 Mit<dzy jonami wody ajej nie zdysocjowanymi drobinami istnieje stan r6wnowagi,
kt6rf! wyraza r6wnanie stalej dysocjacji wody:
[H+]-[OH-]
K1120 = [H20]
Znaki chemiczne ujt<te w klamry wyra:lajf! gramojony [H+] i [OH-] i gramodrobiny
[H20] w 1 litrze wody. Wartosc stalej dysocjacji zalezy od tcmperatury. Dia wody
16
o tcmperaturze pokojowej (l8°C) wynosi ona l,1·10- • ,
o Poniewaz stt<:lenie nie zdysocjowanej wody [H 20] w stosunku do st~:lenia jon6w
[H+] i [OH-] jest bardzo duze, mozemy tt< wielkosc uwazac za stah1._ W6wczas z r6w-
nania stalej t~apisanego w postaci:
[ffT[OH-] = Ku,o·[H20]
otrzymamy:
[58]
Powyzszc wyra:lenie nazywa sit< i/oczynem jonowym. Wartosc jego dla :vody w tem-
peraturze pokojowej wynosi 10- 14. R6wnanie iloczynu jonowego jest. wazne dla
wszystkich wodnych roztwor6w i jest podstawf! ilosciowej charakterystykt kwasnego,
zasadowego i obojt<tnego ich odczynu. Jezeli w jakims roztworze str;:zenic jon6w
[I-1+] = 10- 9 , to str;::Zcnie [OH-]= 10-s, poniewaz [ff1"]-[0H-J = 10- 14• W po-
wyzszym przykladzie roztw6r jest zasadowy, gdyz znajduje sir;: w nim wir;:cej jon6w
wodorotlenowych niz wodorowych. Roztw6r jest obojr;:tny, jdli w üim [H+] =
6
= [OH-] = 10- 1 . Jezeli w innym roztworze mamy np. [H+] = 10- , fo [OI-r] =
= 10-a, w takim przypadku wobec przewagi jon6w wodorowych musi to byc roztw6r
Jcwafoy. W razie zmiany str;::lenia jon6w wodorowych musi nastqpic odpowiednia
zmiana jon6w wodorotlenowych i to taka, aby iloczyn jonowy byl wicl,koscü1 ~talf!.
Mozcmy wir;:c str;:zeniem jon6w [H+] wyrazac ilosciowo odczyn zar6wno kwafoy,
jak zasadowy i obojr;:tny. Aby uniknqc niewygodnych pott<g ujcmnych przyjr;:to
stosowac do oznaczania str;:i:cnia [H+] ujcmny logarytm tcj wartosci. Oznacza siie go
symbolem:
pH = -lg [H+] ,, [59]
i nazywa siie wyklad11ikiem sttgzenia jonow wodorowyc!z. W obojietnym roztworzc
pH = -Jg 10- 1 = 7, w kwasnym pH < 7, w zasadowym zas pH > 7.
Istnieje Jcilka metod oznaczania pH roztwor6w. Jedna z nich - kolorymetryczna - oparta
jcst na indykatorach, czyli wslrninikach barwnych, takich jak oranz metylowy,
fenoloftaleina, czerwicn mctylowa, lakmus itcl. Sq to slabe kwasy lub zasady, kt6rc
majq tie wlasciwosc, ze jony ich czqsteczek maj<1 inne zabarwienie niz czqstcczki nie
zdysocjowane. Indykatory te zmieniajq swe zabarwienic w rozmaitych stiei:eniach
STF,ZENIE JONÖW WODOROWYCH , 1lf'I
jon6w wodorowych. Na przyklad fenoloftaleina, kt6ra jest bezbarwna, w roztworach
zasadowycli przybiera zabarwicnie czerwone, w kwasnych zas pozostaje bezbarwna.
Zmiana zabarwienia nastiepuje wskutek wiiizania jon6w H+ lub OH- z anionami
lub kationami inclykatora.
o Proste oznaczenie wykladnika wodorowego pH metoclq indykatorowq przebiega
w nastiepujqcy spos6b. Do miseczki porcelanowej clokladnie wymytej nalewa siQ kilka
centymetr6w sze8ciennych baclanej wocly, po czym dodaje siQ 2-3 krople uniwersal-
nego indykatora. Powstalc zabarwienie por6wnuje siie z tabelit barw, wybiera siie
barwQ najbarclziej zblizonct i odczytujc siie odpowiadajqcq jej liczbie pH. Jesli zabar-
wienie wody lezy miiedzy dwiema barwami skali wzorcowej, przyjmuje siQ miejsce
posrednie i posredniq wartosc pH. W ten spos6b okreslic mozna odczyn z cloklad-
nosciit do 0,5 pH.
o Jeszcze prosciej oznacza siie pH za pomocq uniwersalnego papierka wskafoiko-
wego nasyconego odpowiednif! mieszaninq wskainik6w. Po zanurzeri'iu papierka
w badanej wodzic zmienia on swq barwie, a tie z kolei por6wnuje siie z drukowanq
skalq wzorc6w.
o Metoda kolorymetryczna jest wystarczajqca w polowych badaniach hydrogeolo-
gicznych.
Bardzo czulq, lecz wymagajqcii precyzyjnej aparatury jest metoda elektrometryczna.
Polega ona na pomiarze sily elektromotoryczncj ogniwa, kt6rego jedna elektroda
zanurzona jest w roztworze o znanym pH, druga zas w badanej wodzie. Przyrz11dy
sluzitcc do pomiar6w nazwanc s:i pehametrami. Doklaclnosc pomiaru wynosi 0,1 pH.
Spos6b oznaczania okresla norma PN-74/C-04540.
W wodach podziemnych, kt6re sii zloi:onymi roztworami, wartosc stt<:lenia jon6w wodo-
rowych ·zalezy nie tyle ocl dysocjacji samej wody, ile od dysocjacji niekt6rych roz-
puszczonych w niej sklaclnik6w. Jeclnym z nich jest kwas wieglowy I-I 2C0 3 • Moi:e on -
istniec w wodzie jedynie w barclzo znacznych rozcienczeliiach. Jego clysocjacja,
kt6rcj stopien jest zreszti1 nieznaczny, wytwarza przcde wszystkim jony HC03 ,
H 2C0 3 µ. ff" +HC03
natomiast w minimalnym stopniu jony eo~-:
Hco; -µ.ff*· +co~-
o Pcwicn wplyw na wartosc pH ma bezwodnik kwasu wieglowego C0 2 , kt6rego
roztwory wykazujii slabq, lecz wyrainq reakcj'< kwasnq.
o Innym kwasem, kt6ry obnifa wartosc pH, jest siarkowocl6r H 2S, wystiepujqcy
cziesto w wodach towarzysziicych zloi:om gipsow. Jego dysocjacja przebiega dwustop-
niowo wecllug reakcji:
H 2 S µ. H+ +1-IS-
I-IS- µ. H+ +s 2 -
o W szczcgolnych przypaclkach na wartosc pH moze wywierac wplyw hydroliza,
np. soli zelazawych:
FeS04 +2H20-> Fe(OI-I)2 +2H+ +sol-
142 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH DWUTLENEK Wl;GLA 143

o Duzy wplyw na kwafoy odczyn plytkich weid kontaktuj1J,cych sii,: z bagnami lub r:i Potencjal oksydacyjno-reclukcyjny (E11 ) dla dowolnych warunk6w mo:lna wy-
moczarami majQ Kwasy humusowe powstaj1J,ce wskutek rozkladu substancji roslinnej. '( znaczyc za pomoc11 nastc:;puj11cego wzoru:
Wsr6d nich szczeg6lnie silny jest latwo rozpuszczaj11cy sie:; w wodzie kwas fulwonowy
RT [Oks]
zdolny obnizyc pH wody nawet do 4 (0. Alekin, 1956). E 11 = E0 + --- In -----· [60]
nF [Red]
Wody podziemne o mineralizacji normalnej wykazujQ pH najczc:;sciej w granic~ch 7-8,
natomiast wody mineralne 5-9,5. W tabeli 25 podano podzial w6d wcdlug odczynu. gclzie:
o Wody majQce pH < 7 SI), w mniejszym lub wic:;kszym stopniu agresywne w sto-· E 0 nonnalny potcncjal oksydacyjno-redukcyjny, gcly stosunek stc:;:le1i utleniacza
--

sunku do betonu, zelaza i stali. i recluktora [Oks] = [Red] = 1,

R - stah1 gazowa, kt6rn wynosi 8,3143 J °K- 2 mo1- 1,
Tabcla 25. Podzial w6d wcdlug octczynu T - tempcratura bezwzglc:;dna,
' Wykladnik st~:i:enia [H+] Odczyn n - liczba elektron6w biorqcych udzial w procesie wedlug r6wnania stechio-
metrycznego,
pH < 5 kwaäny F - stahl Faradaya r6wna 96 500 J v- 1 moI-: 1 ,
5 < pH < 7 slabo kwasny [Oks] i [Red] - stc:;i.cnia molowe utleniacza i rcduktora.
pH = 7 oboj~tny
slabo zasadowy
rJ Po wstawieniu odpowicdnieh wartosci liczbowych i przejsciu na logarytmy
7 < pH < 9
9 < pH < 14 zasadowy dziesic:;tne otrzymujemy <lla temperatury 20°C:
[Oks]
E11 = E +o 06 lg------
[Red] [61]
POTENCJAL OKSYDACYJNO-REDUKCYJNY 0 '

Wyzsze wartosci potencjalu sprzyjaj11 proccsom utleniania, ni.isze - redukcji.

Do waznych reakcji chemicznych zachodzi1cych w przyrodzie nalezit reakcje utleniania -
redukcji (reakcje oksydacyjno-redukcyjne). W mysl tcorii elektronowej polegaj11 one Potencjal oksydacyjno-redukcyjny mozna wyrazic tak~e w jednostkach skali redoks.
na przemieszczaniu sie:; elektron6w pomic:;dzy substancjami reagnjllcymi. Proces utle- Jednostka ta, oznaczana symbolem rH, r6wna jest ujemnemu logarytmowi cisnienia
niania polega na oddawaniu elektron6w, proccs rcdukcji zas im ich pobieraniu. Obie wocloru CZ'lsteczkowego (P11 ,) wyra.ionego w atmosferacb, kt6ry mialby t~ samii silc:; re-
reakcje sii ze sobQ sprzc:;:lone i polegaji1 na przechodzeniu elektron6w zjednej substancji dukcyjm1 co dany uklad:
do drugiej (W: Trzebiatowski, 1969). Mozna je najog6lniej zapisac nastc:;puj!!CO: rH =
1
-Jg P11 , [62] __ /
·rcduktqr +± utleniacz + clcktron Skala ta .obcjmuje wartosci rH od 0 do 42. W praktyce przyjmujc sie:;, ze roz- ~
Reduktorem jest substancja oddajqca clektrony substancji rcdukowanej i ulegajqca twory 0 rH < 15 Sq redukuji!CC, zas 0 rH > 25 - utleniajqce (M. Szmyt6wna,
przy tym utlenieniu. Utleniaczem jest substancja pobierajqca elektrony i ulcgajqca 1970).
przy tym redukcji. Potencjal oksydacyjno-redukcyjny jest jcdny111 z kryteriow po111ocnych w okrcslaniu
o Z procesami oksydacyjno-redukcyjnymi wiq.ie sie:; zmiana wartosciowosci pier- genezy w6d podziemnycb i zmian w ich skla<lzie chcmicznym. Wody pozio1116w
wiastka: w utlenieniu nastc:;puje podwyzszcnic wartosciowosci, w redukcji jcj obnizc- glc:;bszyeh, izolowanych od powierzchni ziemi majq zazwyczaj _cbarakter redukcyjny,
nic. Na przyklad: natomiast w wodach plytkich, szczeg6lnie w strefie wietrzenia, zachodz<t gl6wnie
utlenienic sn>+ - 2e-+ Sn4 + procesy oksydacyjne. Na wielkosc potencjalu wplywa tlcn, bc:;dqcy g!Ownym cz.ynni-
rcdukcja Fc 3 + + e-> Fc 2 + kiem utlcniania (J. Dowgiallo, 1969). .
Miarq zdolnosci do utleniania lub redukowania w okrcslonym uldadzic jest potencja/
oksydacyj110-redulccyjny, zwany te:l potencjalem redoks. DWUTLENEK WI~GLA
o Potencjal ten wyra:lony jest w woltach w stosunku do wzorcowego potencjalu „ . - ·-~·.:~?i

normalnej elektrody wodorowej. Jest to elektroda platynowa zanurzona w 1-molo-
wym roztworze jon6w wodorowycb, np. w 1-molowym roztworzc kwasu solncgo,
i omywana strumieniem gazowego wodoru. Potencjal elektrody normalnej przyjc:;to
jako r6wny 0. Pomiaru dokonuje sie:; metodq elektrometrycznlj, przy uzyciu drugiej
elektrody platynowej zanurzonej w roztworze reprezentuj11cym badany uklad oksyda-
cyjno-redukcyjny.
Sposr6d wszystkich gazow dwutlrnek wg,qla C0 2 wystc:;puje w wodach podziemnych
najczc:;8cicj, a przy tym w ilosciach nickicdy bardzo zna~znych. Tlumaczy sie:; to duzq
rozpuszczalnosciit C0 2 w woclzie i lieznymi :lr6dlami tego gazu w przyro<lzie.
Rozpuszczalnosc gaz6w w cicczach zalezy:
- od cisnienia, jakie panuje w atmosferze gazu nad cieczq, i jest do niego wprost
proporcjonalna (prawo Daltona); rozpuszczalnosc kaZclej skladowcj czc:;sci micsza-
144 CHEMIZM WÖD PODZ/EMNYCH DWUTLENEK WI;GLA 145
. ''
1

Tabcla 26. Rozpuszczalnosc dwutlenku wi:gln, tlenu i siarkowodoru w wodzic (wcdlug Kafendarza
chemlcz11ego, 1954) ·

oc __"'__c~o_,___q--1--"'---o~t--q-- ----~--·--------- "'

1
H2S
q

0 l,713 3346 0,049 69,45 4,670 i 7191

5 l,424 2774 0,043 60,72 3,977 6005
10 l,194 2318 0,038 53,68 3,399 ' 5030
15 1,019 1970 1 0,034 48,02 J,945 4299
20 0,878 1688 0,031 43,40 2,582 3693
25 0,759 1449 0,028 39,31 2,282 3217
30 0,665 1257 0,026 35,88 2,037 2811
40 0,530 973 0,023 30,82 1,660 2241
Ryc. 72.
50 0,436 761 1. 0,020 26,57 l,392 1809
Zdr6j Gl6wny w Krynicy
ObjaSnicni11:
a - wsp6Jczynnik nbsorpcji, czyJi rozpuszczalnoSd, wyrni:nj11cy obktoSC gni:u, kt61'a rozpuszczu siQ w jcdnostciJ objQtoSci
wody w ofcrcSloncj tcmpcraturzc przy ciSuicniu czqstkowym gazu r6wnym 760 mm Hg ( = J ,013· 10' Pu). Powslaly w ten spos6b dwutlenck v.·iegla wydobywa siie ad najdawniejszych cpok
q - iloSC rng gazu, kt6ra rozpuszczn sii: w 1 1 czystcj wody w okrcSloncj tcmpcruturzc przy cifoicniu czqstkowym rOwnym geologicznych szczelinami skalnymi na zewnqtrz. Szczeg6lnie wiele dwutlenku do-
760 mm Hg(= 1,013· IO' Pa).
starczaj<! wybuchy i wyziewy wulkaniczne. .
0 Dalszym Zl 6dfcm C02 w atmosferze SQ roi:norodne procesy fizjologiczne, dzi„ki
niny gazow w cieczy jest wprost proporcjonalna do cisnienia cz11stkowego danej czie- ktorym nastiepujc spalanie w i:ywych organizmach zwi11zk6w organicznych na C0 2 ,
sci skladowej nad cieczq (prawo Henry'ego); ktory uchodzi do atmosfery. W powietrzu wydyclianym przez czlowieka znajduje siie
- od temperatury cieezy i maleje z jej wzrostem. do 4,2% C0 2 , a ilosc wydychanego w ciqgu doby dochodzi do 1000 g.
o W tabeli 26 podano rozpuszczalnosc kilku wai:niejszych gaz6w wystiepujf1cych Cl Olbrzymie ilosci dwutlenku W1"gla uchodz11 do atmosfery dziieki gospodarczej
w wodach podziemnych. i przernyslowej dzialalnosci czlowieka. Spalanie W1"gla w piecach dcmo\Vycl1, kotlow-
Wody podziemne natrafiajq czQsto na wiiekszych glQbokosciach na atmosferQ bezwodnika niacl1, parowozach, hutaeh, elektrowniach cieplnych itp. powoduje utlenienie W1"gla
. wQglowego pod znacznym cisnieniem. Dziieki temu latwo nasycajq siie tym gazem (C+0 2 = C0 2 ), kt6ry uchodzi z dymami w powietrze. Podobne procesy zachodz<J:
zgodnie z prawem Daltona. Rozpuszczalnosc C0 2 w wodzic o temperaturzc 25°C podczas spalania ropy naftowej i benzyny w motorach spalinowych samochodow
wynosi np. pod cifoieniem 25 atm (R::: 25· 10 5 Pa) okolo 16 300 mg/I, pod cisnieniem i samolot6w. R6wnici: bardzo.wiclkie ilosci C0 2 uchodzf! w powietrze dziieki procesom
30 atm (R::: 30· 10 5 Pa) - okolo 18 200 mg/1. Wody takie, wyplywajiic na po- przcmyslowym przy prnieniu wapieni i margli w wapiennikach i cementowniach, jak
wierzchniQ ziemi w irodlach, przechodzf! do srodowiska o nonnalnym cisnieniu r6wniez rud wieglanowych w prai.alnilrnch.
atmosferycznym i tu tracq C0 2, eo objawia siQ gwaltownym wydobywaniem gazu IJ Dwutlenek wiegla zawarty w powietrzu jest cziesciowo sprowadzany na powierzch-
w postaci kipif!cych pQcherzyk6w, jak to mozna obserwowac np. w Zr6dle Glownym niie ziemi za posrednictwcm opac'.ow atmosferycznych. Wody meteoryczne infiltruj11c
w Krynicy (rye.. 72). w glqb skal przcsif!kajq zazwyczaj najpicrw przez glebie, gdzie majf! moi:nosc wzboga-
Z zaleznosci rozpuszczalnosci gazow od temperatury wody wynika barclzo wai:na dla cac siie w C0 2. W srodowisku glebowym zachodzf! bowicm na szerokq skalie procesy
chemizmu wod podziemnych okolicznosc, ta mianowicie, i:e w klimatach chlodnych u!leniania obumarlych substancji roslinnych. Dziieki temu zav.·artosc C0 2 w glebach
i umiarkowanych zawartosc C0 2 w wodach jest stosunkowo wiQksza nii: w klimatach jest cziesto ponad 100 razy wiieksza niz w powictrzu. Procesy fennentacyjne zachodzqce
cieplych i gor11cych. Ma to r6wniez duze znaczenie dla zagadnienia stref hydro- w bagniskac11, mokradlach, torfowiskach, w aluwialnych i deltowych namulach orga-
geochcmiczn_ych. nicznych r6wniez produkujq znaczne ildci tcgo gazu.
Geneza bezwodnika wieglowcgo w wodach podziemnych jest bardzo 16i:na, istniej11 bowiem o Istnieje szereg proces6w gcochcmicznych, dziieki kt61ym wyzv.ala siie dwutlenek
liczne jego zr6dla. wiegla i moze byc pochlaniany przcz wcdy podzicmne. Nalei:y tu np. redukcja siareza-
cJ W atmosferze znajduje siie 0,03 % objietosci C0 2 , eo odpowiada ilosci bezwzglieclnej now pod clzialanicm \\ ieglc wcdor6w lu b \\ iegla pic1 wias1kowego:
rzieclu 2,3·10 12 t (A. Polailski, K. Smulikowski, 1969). Prazrocllem jcgo s11 bardzo
RS04 +CH.~--+ RS + C0 2 + 2H 2 0
gliebokie strcfy skorupy ziemskiej, ktore ulegaj11 odgazowaniu, oraz plutonicznc
i wulkaniczne procesy krzepniiecia magmy. CzQsC dwutlenku wQgla powstaje w gl„bi lub
skorupy ziemskiej w toku proces6w metamorfiz1m1 termicznego skal W1"glanowych. CaS0 4 + 2C -> CaS + 2C0 2

10 Hydrogcologia

,, •>
,' ' \
146 CHEMIZM WÖD PODZ/EMNYCH DWUTLENEK W~GLA 147

Do procesow tych nalezy rownieZ wietrzenie wieglan6w, np.:
' np. magnczu (MgC0 3 ) lub sodu (Na 2 C0 3 ).
FeC0 3 + H20 -• Fe(OHh + C0 2
o Wspomniane juz procesy magmowe i wulkaniczne produkuj11 ogromne ilosci
bezwodnika wieglowego, kt6ry uchodz11c szczelinami napotyka wocly podziemne
i rozpuszcza siie w nich obficie. Ma to szczeg6lne znaczenie clla genezy niekt6rych w6cl
mineralnych.
Obccnosc C0 2 w woclach poclziemnych oclgrywa barclzo wazn11 rolie geocl;cmiczmi.
W skalach osaclowych skorupy ziemskicj znajclu.i11 sit< powazne ilosci wieglanu wapnia,
gl6wnie pocl postaci11 kalcytu w wapieniach, marglach, wapnistych piaskowcach itp.
. Wt,;glan wapnia jest stosunkowo slabo rozpuszczalny w woclzie, np. w temperaturzc
20 6 C jego rozpuszczalnosc 1wynosi zaleclwic 15,3 mg/1. Natomiast w woclzie zawicra-
j11ccj clwutlenek wt,;gla prosty wt,;glan przeksztalca sit,; w clwuw1,;glan, zwany tcz kwas-
nym wt,;glancm, wccllug odwracalnej reakcji:
CaC0 3 + H 2 0 + C0 2 +± Ca(HC03)i [63]
przy czym nastt,;pujc dysocjacja:
Ca(HC0 3) 2 +± Ca2+ + 2HC03
Rozpuszczalnosc kwasnego wieglanu wapnia jest dui.a, np. w temperaturze 20°c
wynosi az 1660 mg/I. Dzit,;ki reakcji [631 czt,;s6 C0 2 zawartego w woclzie zostajc
zwi11zana w clwuwieglan. Jest to zwiqza11y C0 2 •
o Dwuwt,;glan wapnia moze utrzymac siQ w wodzie w stanie rozpuszczonym jeclynie
w tym przypadku, gdy istnieje jeszcze pewna scisle okreslona ilosc swobodncgo C0 2 ,
kt6ra pozostajc w r6wnowadze z jonami Hco;. Ilosc tQ nazywamy zrownowaionym
C0 2 • KaZdemu stiezeniu dwuwieglanu wapnia w woclzie odpowiadaC- musi okreslone
stllzenie swoboclnego, Iecz zr6wnowazonego C0 2 • W przeciwnym razie clwuwllglan
rozpacla sill zgoclnic z reakcj11 [63], kt6ra wtcdy przebicga w kierunku na ·lewo.
Gdybysmy zabrali z wocly zr6wnowazony C0 2 , np. przez mechaniczne wytrz11sanie
gazu Iub przez gotowanie wody, albo w jakikolwiek inny spos6b, w6wezas musialby
wytr11cic Sill z niej trudno rozpuszczalny CaC0 3 • W tcn wla$nie spos6b powstaj11
martwice wapienne, trawertyny, wapicnie l11kowc, stalaktyty i stalagmity. Podczas
gotowania wody uchodzi zr6wnowai.ony C0 2 i osadza sii,; prosty wt,;glan wapnia
w postaci kamienia kotlowcgo.
o Dwutlenck Wllgla moze wchoclzic w reakcjQ rowniei. z innymi wi,;glanami, jak
Agresywny dwutlenek Wllgla dziala naclgryzaj11co i korozyjnie na beton, cemcnt, zaprawi,;
wapicmui, zelazo, stal, a zatem na buclowlc, przcwocly wodocüigowe, sciany zbiorni-
k6w itp. Z tego powoclu oznaczcnie jego jest bardzo waznc dla charakterystyki wody
podziemncj. Jcst kilka metod oznaczania wymienionych rodzaj6w clwutlenku. Podaje
je norma PN-74/C-04547.
W badaniach polowych z clobrym wynikicm moi.na posluzyc sill metodii wytrz11sania za
pomocq przyrziidu zwancgo karatem lub wytrzqsaczem Reichardta (ryc. 73). Jest to
szldany cylindcr o dlugosci 24 cm, zasklepiony u clolu a ZWlli.ajq,cy sill ku g6rze w szyjkll
. przyslosowan11 clo zamykania szczclnym korkicm gumowym. Wewn11trz cylindra
znajdujc si~ wtopiona wiiska otwarta obustrcnnie rurka, kt6rej dolny konicc, nicco
ZWllZony, przcchoclzi przez clno cylindra na zewm1trz. G6rny jej koniec znajduje sii;i
na wysokosci, kt6ra scisle odpowiacla 100 ml pojemnosci cylindra. Od tego miejsca,
stanowi11ccgo punkt zerowy, biegnic ku dolowi skala pojemnosci w mililitrach z clo-
kladnosci11do0,1 ml. Wew1111trz cylindra umieszczony jcst ponaclto tennomctr.
o Do cylindra wlcwa sii,; bardzo ostroznie, unikaj11c wszelkich wstrzii:sow, badarni
wodt,;. Nadmiar wocly w cylinclrze splynie przez rurkll na zewn11trz i pozostanie w nim
dokladnie !00 ml. Nastllpnie cylindcr zamyka sill szezelnie korkiem gumowym, po
czym ujmuje siie go obur11cz za koncc tak, aby clloni11 nie ogrzewac .wody znajduj11ccj sii;i
wewn11trz, przy czym wylot wcwnlltrzncj rurki zmnyka sit,; palccm. Cylincler obraca sii;i
dncm clo g6ry, a nastllpnic wstrz11sa sill go energicznie 20 razy. W tej odwroconcj
pozycji odejmujc siQ palec od wylotu rurki. Wtcdy wyzwolony wstrz11saniem gaz
wypchnic c;i:t,;s6 wody na zewmitrz. Wstrz<isanie powtarza sii;; 3 razy. Po odwr6ccniu
cylindra clö normalnej pozycji odczytujc sill na skali wewni,;trznej rurki objlltos6
wypchnii,;tej >vocly. Oclpowiacla ona - po oclpowicdnic11 przeliczeniach - obji,;tosci
Tabela 27. Zawartosc C0 2 w mg/I wo<ly oznaczona na po<lstawic wybranych
wartosci temperatury i odczytu na skali kljrntu (wcdlug normy BN-74/9561-03)
Tcmperatura 1
Odczyt na skali karatu
wo<ly "C
··-----------------·
30 40 ··-·50-r-60T 10-
·----~--··-

8 1016 1668 2140 2541 2895 3217 3501

o Zr6wnowazony dwutlcnck wc;;gla jcst bicrny, tzn. nie wchodzi w rcakcjll z wt,;gla-
9 990 1632 2097 2494 2840 3150 3450
nem. JcS!i jednak ilosc swobodncgo C0 2 jcst willksza niz potrzcba clo utrzymania 10 968 l(iOl 2055 2450 2786 3083 3359
r6wnowagi z rozpuszczonym clwuwllglanem, to naclmiar tcn nazywamy agresywnym J
II 946 1562 2017 241 l 2739 3031 3307
C0 2 • Ten bowiem moze przeksztalcac clalsze ilosci CaC0 3 na dwuwllglan, dziala wit,;c 12 927 1533 1983 2365 2689 2980 3256
aktywnie i w konselqvencji rozpuszczajiico. 1 13 910 1506 1948 2324 2642 2928 3205
: 14 889 1474 1913 2280 2§94 2877 3154
o Mamy zatcm w wodach podzicmnych czt,;sto n:l trzy postacie dwutlcnku wc;;gla: 15 869 1442 1873 2233 2549 2826 3102
zwi~zany - w dwuw\)glanach
/ bicrny, zr6wnowa:i:ony z <lwuw1:glanami
swobo d ny Hyc. 73.
""- agrcsywny j
Karat - przyrz11d do oznaczania zawartosci C0 2 w wodzic
1

't(ff'l) •. *11,u; .J 10•


148 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
wyzwolonego C0 2 • Zawartos6 C0 2 odczytuje sii;; bezposrednio w miligramach na litr
w tabeli opracowanej przez R. Fraseniusa i R. Grünhuta, gdzie uwzgli;;dniono tem-
peraturi;; wody. Spos6b pos!ugiwania sii;; opisan11: metod11: okresla norma BN-74/
/9561-03.
o Zawartos6 C0 2 oznaczona metodq wytrzqsania jest orientacyjna, ale w ka:ldym
razie wystarczajiico dokladna w badaniach polowych, gdyi: blqd oznaczenia nie prze-
kracza na og6l 5 %. Nalei:y jednak pamii;;ta6 o tym, i:e metoda ta nadaje sit;; tylko
w przypadku w6d zawierajqcych praktycznie wyhtcznie C0 2 , gdyi: przyrzf!d rejestruje
taki:e inne gazy.
TLEN
Gaz ten wysti;;puje jedynie w plytkich wodach podziemnych, do kt6rych dostaje sii;;
bezposrednio z powietrza przez rozpuszczanie sii;;, lecz w niewielkich ilosciach, gdyz
rozpuszczalnos6 jego jest mala. Doprowadzajq go taki:e do w6d podziemnych infil-
trujitce opady atmosferyczne. W zbiomikach w6d powierzchniowych dostawcii:
tlenu jest proces fotosyn1ezy roSlin wodnych zgodnic z reakcjq:
6C0 2 + 30H2 0 + energia swietlna -> C 6 H 12 0 6 + 24H2 0 + 60 2
Stitd tlen moze przenika6 w glqb ska!, jednak w glebie zuzywa sii;; on szybko na procesy
oksydacyjne zachodzitc.:: przy formentacji i rozkladzie materii organicznej.
w
o W rezultacie zawartos6 tlenu wodach podziemnych jest na og6l bardzo mala,
a ponadto zmniejsza sii;; w miarie wzrostu g!i;;bokosci ponizej zwierciad!a wody. Na
pewnej glieboko5ci, kt6rit nazywamy granicq tlenouY{, w og6le zanika.
Obecnos6 tlenu w wodzie ma dodatnie i ujemne strony. Jei:eli woda zanieczyszczona jest
zwiqzkami pochodzqcymi z rozkladaj11:cej sii;; materii organicznej, tlen zawarty w niej
odgrywa pozytywnfl rolt;; sanitamlJ:, utlenia bowiem te zwiqzki i oczyszcza wodi;; samo-
rzutnie. Z drugiej jednak str~ny wii;;ksza ilos6 tlenu w wodzie poclziemnej nie jest
poi:qclana, poniewai: utlenia on - w razie jej wykorzystania - przewocly zeliwnc lub
stalowe i powoduje ich rdzewienie wedlug nasti;;puj'!cych reakcji:
2Fe + Oi ~ 2Fe0
4Fe0 + 0 2 ~ 2Fei0 3
Fe 2 0 3 + 3Hi0 ~ 2Fe(OHh
Dzialanie tlenu moi:e by6 zatem taki:e agresywne i szkodliwe.
SIARKOWODÖR
Gaz ten wysti;;puje niekiedy w wodach podziemnych zarowno plytkich, jak gli;;bokich.
Jui: w minimalnych ilosciach daje sii;; oclczu6 swym charakterystycznym zapachem.
W wodzie rozpuszcza sii;;-w znacznych ilosciach. Gdy jednak woda styka sii;; swobodnf!
powierzchnif! z powietrzem, latwo wyclziela sii;;, poniewai: jego ci$nienie czqstkowe
w atmosferze r6wne jest 0.
'\
• XJU!i ;; . :. 1'
l
~
SIARKOWODÖR 149
Siarkowo~6r pochodzi z r6znych zr6clel: W plytkich wodach podziemnych pozostajqcych
w_ ZWHtzku z mokracllami i bagnami pochodzi z rozkladu i fermentacji martwych cia!
brnlkowych, w czasic kt6rej siarka zwiqzana organicznie przcchoclzi w siarkowod6r.
R6wniez w glebie zachodzi fermcntacja bialkowa szczqtkow roS!innych i zwicrzi;;cych.
W procesie rozldadu wsp6!dzialajq bakterie siarkowe, jak np Microspira desulfi1ricans
lub M. aestuarii, kt6rc rcdukujq zwi<tzki siarkowo-bialkowc i powodujq powstawanic
siarkowodoru.
rJ Bardzo pospolitym ir6dlcm H 2 S w wodach poclziemnych S<! siarczany. Mogfl onc
ulcga6 rcdukcji przy wsp6!uclziale wi;;gla picrwiastkowego zawartcgo w zwiqzkach
organicznych, w wi;;glowodorach, w i:ywych bakteriach siarkowych, lignitach itp .
.Przykladcm powstawania siarkowocloru z siarczanu wapnia mogq by6 nasti;;pujqcc
rcakcje:
l " CaS04 + 2C ~ CaS + 2COi
2CaS + 2H2 0 ~ Ca(OH)z + Ca(HS)i
Ca{OH)i + Ca(HS)i + 2C0 2 - 2CaC0 3 +·2H2 S
o Zr6dlcm siarkowodoru moi:e by6 tci: rozklad siarczan6w metali, w szczeg6lnosci
posp.olitego siarczku i:elaza, kt6ry w postaci pirytu lub markasytu rozproszony jcst
w w1elu skalach. Schemat reakcji jest nastiepujqcy: .
FeS 2 \+ 2COi + 2H2 0 ~ H 2 S + S + Fe(HC03 )i
rJ W nickt6rych wodach poclzicmnych, szczeg6lnie mineralnych, zawartos6 H 2 S
moie by6 bardzo znaczna. Na przyklad w woclach towarzyszqcych zlo:Zom siarki
w Piasccznic kolo Tarnobrzcga wynosila sreclnio 50 mg/l. W strefie gdzic zlo:i:e to
lezy g!Qb!cj, jak np. w Machowie,-zawartos6 HiS wynosi juz srednio 350 mg/l, a moze
dochodz16 clo 500 mg/I (R. Krajcwski, 1962; S. Turek, 1957). Najwii;;kszq zawartos6
siarkowodoru, w ilofoi okolo 800 mg/l, stwierdzono w Polsee w solance siarczanowo-
-siarczkowej w Solen. Wysti;;puje tu ona na gliebokosci 167 m w utworach malmu
lei:qcych pod tortoiiskimi gipsami i ilami. Wiercenie wykonalo przedsii;;biorstwo
„Balneopr~jekt" ': 1973 r. S'.arkowoclor zawarty w plytkich wodach jest zazwyczaj
dowodcm ich za111eczyszcze111a substancjami rozkladu organicznego.
u Siarkowod6r jest trujqcy. Dlatego wody zawieraj11:ce wiiecej niz 0,005% HiS nie
mogq by6 ui:ywane do cel6w pitnych lub gospodarczych. Poza tym gaz ten dziala
. agresywnie, korodujc bowiem scianki zbiornik6w metalowych, kotlow i przcwod6w.
Siarkowod6r o~l<r~wa siie ~atw~ o~ganoleptyczi1ie, poniewai: ma charakterystyczny zapach.
Moi:1~a rowmei: stw1erdz16 Jego obecnosc za pomocq bibuly nasyconej octancm
olow10wym - Pb(CiH30i)4, kt6ra w obecnosci HiS zabarwia siie na Z6!to lub bru-
natno. Ilosciowo oznac:::a siie siarkowod6r sposobem jodometrycznym. Polega 011 na
tym, i:c zawart~ w wodz1e HiS clestylujc sii;; do pochlaniacza, ktorymjest octan cynko-
wy. ~ows:aly siarczek cynkowy po rozpuszczaniu w rozcieiiczonym kwasie siarkowym
utlema _s1Q. pocl wpl~wem mianowanego 0,025 n roztworu jodu do wolnej siarki,
a naclm1ar Joclu odmiarcczkowujc sii;; za pomoc11: 0,01 n roztworu tiosiarczanu sodo-
wcgo. Tok posti;;powania okrcsla norma PN-74/C-04566.
 150 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
METAN
Meta 11 CH 4 jest wc;;glowodorem nalez11cym do hom?logicinego szere~u para~nowe~o.
Jest to gaz lekki, bezbarwny i bezwonny, palny 1 tworz11cy w pow1etrzu nueszamnQ
wybuchow[[. W wodzie rozpuszcza sie;; stosunkowo slabo. W temperaturze 0°C i pod
3
cz[[stkowym cisnieniem l atm ( = 1,013·10 5 Pa) rozpuszczalnosc jego wynosi 56 cm
w 1 1 wody. Mimo to wystQpuje w wodach podziemnych niekic<ly w znacznych
ilosciach. W ir6dlach takich w6d wydobywa sie;; gwaltownic i t:chodzi z bulgolcm
w powictrze. · . . CaS0 4 ·2H 2 0 lub anhydryt CaS0 4 , ktore s11 skalami•w og6le nmicj pospolitymi.
Pochodzcnie metanu w wod.ach po<lzicmnych jcst r6znc. W wot~ach plytkich powir1zanych
. z bagnami i moczarami lub stykaj11cych sie< z namulami oq:;anicz1~ymi mctan pcchodzi
z rozkladu substancji bialkowych, wQglowc<.1.m16w, cclulozy i in., stanowi11c w tym
procesie jeden z kol'icowych proclukt6w. Wod.y wystc;;pujqcc w osad.ach clcllowych,
wsrod kt6rych znajcluj11 sie;; gnij11ce namuly organicznc, zawicraj11 nicraz sporc ilosci
metanu. Po odslonic;;ciu warstwy wodonosnej w stuclni lub w wiciccniu, gaz wydobywa
siQ z wody i moze byc zapalony. Takie zjawiska spotyka siQ nieraz na obszarzc dclly
li
Wisly. Na Hclu spotyka sie;; wcdy z metancm takiego pcchodzenia w warstwach
i Jitorynowych piaskow altcrnujqcych z namulami (Z. Pazdro, 1958; J. SamsonowiCL,
1'
1; 1938).
1
'' o W woclach kopalnianych wystQpujqcych w kopalniach WQgla kamicnncgo spoly-
ka sie;; metan, ktory genctycznie zwüizany jest z procesem powstawania zloz WQgla
w stadium biochemicznym i dynamochemicznym.
o Wody podzicmneltowarzyszqce zlozom ropy naftowej prawic z reguly zawicraj11
metan, obok ktorego wystc;;puj11 rownie:l wyzsze gazowe czlony szcrcgu parafinowcg0,
1 jak ctan C 2 H 6 , propan C 3 H 8 i butan C4 H 10 • Obecnosc tych wQglowodor6w w ilosci
1
0,5-1,0% mieszaniny gazowej moze byc bezposrednim wskafoikiem roponofoosci
terenu. L0tne skladniki ropy naftowcj przcnikaj11 drogq dyfuzji ze zloza w otaczaj;icc
warstwy wodonosne, -zdradzajqc w tcn spos6b jego obecnosc. W Polsee slynnc jest
metanowe :lrodlo "Y Iwoniczu-Zdroju zwane Bclkotkq. Wystc;;puje 0110 na anty!dinie
' z roponosnymi piaskowcami eoce11skimi w jqdrze. Niekicdy ilosc wydobywajqccgo sii;e
z w6d :Zr6dlanych metanujest tak duia, ze gaz ten moze byc ujmowany i wykorzystany
do oswietlania !ub ogrzewania. Przykladem moze byc fr6dlo $alsomaggiore w okoli-
cach Parmy na Nizinie Lombardzkiej.
WAPN
Jo 11 . wapnia Cai+ jest szcroko rozpowszcchniony w wodach podzicmnych. Mozna bez
przesady twierdzic, :ze nie ma wody podzienmej, kt6ra w swym skladzic nie zawicralaby
jon6w wapnia. Pochodzenie jego jcst mineralnc. Dostaje sie< do w6d dzic;;ki rozpusz-
czaniu wc;;glanu wapnia, kt6ry pod postaci'l przecle wszystkim kalcytu, rzadzicj arago-
nitu, wystc;;puje jako skladnik wiclu skal osadowych, jak wapienic, dolomity, margle,
wapniste piaskowce, piaski i zwiry, gliuy zwalowe, ily itd. W strcfie wietrzenia skal
magmowych pojawia sie< wc;;glan wapnia jako jeden z produkt6w wietrzenia pospolitych
plagioklaz6w zasadowych (anortyt6w) lub piroksen6w.
·}! lt ft', :\r :0 i't ' "
MAGNEZ 151
u Jak juz wspcmniano, wQglan wapnia jest w wodzie slabo rozpuszczalny, jcdnak
w obecnosci w nicj agrcsywnego dwutlenku wc;;gla przechodzi w latwo rozpuszczalny
dwuwc;;glan wapnia wedlug znancj nam jui. reakcji:
CaC0 3 + C0 2 + H 2 0 +± Cai+ + 2HCO;-
o Ta postac jonu wapniowcgo towarzyszqca jonom Hco; w wodach podzienmych
jcst najbarclziej rozpowszechniona, narzucajqc im czi;esto typ wöi wodorow1<glanowo-
-wapniowych. Rzaclzicj zr6dlcm macicrzystym junu wapniowcgo w wodzic jcst gips
w tym przypa<lku bt<clzie 011 towarzyszyl jonowi siarczanowemu so~ -' dajqc typ
w6d gipsowych. Jon wapniowy towarzyszy tez jonom chlorkowym c1-' tworz11c wtedy
typ w6d chlorkowo-wapniowych. Wody takie mogq wystc;;powac na obszarach cksha-
lacji wulkanicznych, w sklad kt6rych wchodzi m.in. chlorck wapnia CaCl 2 • Przyczyrn1
powstawania tego typu wod moze byc takze zjawisko wymiany jonowej. Mozc sie;; to
zdarzyc, gdy wody zawierajqce NaCI kontaktujq sie;; ze skalami wapnistymi. Przy
splocic korzystnych warunk6w, jak wysoka konccntracja elektrolit6w, okreslony
stosunck wyk{adnik6w stc<zcnia jon6w wodorowych w obydwu srodowiskach, moze
nasütpic wymiana jon6w Na+ i Ca 2 ·1-, k16ra doprowadza do konccntracji w wodzie
chlorku wa1;niowcgo. W takim przypadku powstajc typ wody o charakterze chlorko-
wo-wapniovvym lub chlorkowo-sodowo-wapniowym wystc;;pujl!CY czc;;sto w glc;;bokich
stnlkturach 'hydrogeologicznych.
Jon wapnia dcminujc w wodach slodkich i slabo zmineralizowanych. W miarc;;·wzrostu
ogolnej mineralizacji jego stosunkowa zawartosc wobec innych jon6w malcje. Zawar-
tosc jonu wapnia w wodach podzicnmych bliZszych powierzchni ziemi nie przekracza
l g/I, nawet w 2:r6dlach w6d mincralnych. Do wyjqtk6w nale:1:q wody o wyzszcj
zawartosci wapnia, np. wody juwenilne :lr6dla Saint-Alyre w Masywie Centralnym
Francji lub wody juwcnilne niekt6rych :lr6dcl Archipelagu Fidzi (L. Moret, 1946).
Glc;;bokie i stare wody rcliktowe mogq wykazywac inaczne stc;;zenie jonu wapniowego.
Do ilosciowego oznaczenia jonu wapniowego stosuje sie< metodc;; nadmanganianowq.
Polega ona na wytrqceniu jonu wapniowego, rozpuszczcniu otrzymanego osaclu
w roztworze kwasu sim:kowego i oclmiareczkowaniu pozostalcgo nadmiaru kwasu
~zczawiowego mianowanym roztworcm nadmanganianu potasowego. Tok oznaczania
podajc norma PN-75/C-04551.
MAGNEZ
Jo11 magnezu Mg 2 + w wodach podziemnych jest znacznie mnicj rozpowszcchniony niz
jon wapnia. Tlumaczy sie;; to tym, ze laiwo rozpuszczalne sole magnezu, jak siarczany
lub potr6jne solc z potasem czy wapniem, sq rzadkie i tworzq niewiclkie skupienia,
barclziej zas pospolitc WQglany Sq trud1;iej rozpuszczalne. W wodach slodkich i slabo
zmincralizowanych zawszc przewaza jon wapnia nad jonem magnczu i to w stosunku
6: 1 do 2: 1 miligramor6wnowaznik6w. Jon magnezu dominuje w niekt6rych woclach
mineralnych, lecz sii to przypadki raczcj rziidkie, u nas znane w nickt6rych wodach
Szczawnicy, Muszyny, Krynicy, Zegiestowa, lwonicza w Karpatach.
'f-1
 l~"T" , 1 ,::g ua;xe t:
152 CHEM/ZM WÖD PODZ/EMNYCH TWARDOSC WODY 153

Pochodzenie magnezu w wodach podziemnych jest wyl!!cznie mineralne. Najcz~sciej Sole te nie wytr11caj<1 si'" z wody poclczas gotowania i cllatego twardosc niew~glanow!!
dostaje si~ on do nich wskutek lugowani!l dolomitu CaMg(C0 3 ) 2 , wyst~puj11cego jako nazywa si" cz~sto stalq. Po zagotowaniu wody zmniejsza si~ twardosc w'"gfanowa,
skladnik mineralny w rM:nych proporcjach w wapieniach, wapieniach dolomitycznych, pozostaje jeclnak niew~gJanowa, kt6rq llSUI1qC lllOZlla jedynie za pOlllOC!! sroclkow
dolomitach i in. Wprawdzie dolomitjest slabo rozpuszczalny w woclzie (przy 20°C- chemicznych lub przcz clestylacj'" wody.
IOO mg/l), lecz w obecnosci agresywnego dwutlenku w1;gla rozpuszcza si~ latwiej, Suma twarclosci w~glanowej i niew~glanowej jcst twardosciq og6lnq, albo inaczej jest niii
przechoclz!!c analogicznie jak wapl'i, w dwuw~glan magnezu: suma st~ieiJ.jon6w wapniowych i magnezowych w 11 wody. W woclach poclziemnych
sloclkich, zwlaszcza w klimatach chlodnych i umiarkowanych, przewa.:i:a zazwyczaj
MgC0 3 + C02 + I-12 0 :;:± Mgz+ + 2HC0.3 twarclosc w~glanowa. W woclach mineralnych cz~sto g6r~ bierze twardosc niewt;:gla-
o Zr6dlem magnezu moze byc tez magnezyt MgC0 3 , kt6ry jeclnak w skalach osa- nowa.
clowych jest rzaclki, wyst~puj11c jako roztw6r staly w kalcytach. Twarclosc wody wyraza si~ ilo5ciowo w stopniach twardosci okreslaj11cych rownowazmi
o Dzi~ki lugowaniu skal w'"glanowych jon magnezu wyst'"J)Uje w woclach poclzicm- ilosc tlenku wapniowego lub w~glanu wapniowego w I 1 wody. Mozna .i!! rowniez
nych towarzysz!!c jonowi HCO;. Poniewaz do roztworu przcchodzi r6wniez jon. wyrazic w miligramorownowa:lnikach (miliwalach) jonu Caz+ i Mgz+ w 1 1 wocly.
wapnia, przeto wocly, w kt6rych w tcj fonnie clominuj11 obyclwa jony, nazywamy [J w poszczegolnych krajach stosuje si~ roznc jednostki twardosci, mianowicic:
woclorow'"glanowo-wapniowo-rnagnezowymi. l 0 nicmicc!d = 10 mg CaO/I
D Jnnym zroclJem magnezu WWOdach poclziemnych Sq Jatwo rozpuszczaJne siarczany 1° francuski = 10 mg CaC0 3 /I
i sole poclw6jne,jak kizeryt - MgS0 4 • I-12 0, epsomit - MgS0 4 ·7H 2 0, langbeinit - 1° angielski = 100 mg CaC0 3 /ga!on ang. (4,545 1)
K 2 Mg 2 (S04 ) 3 , kainit - KCl·MgS0 4 ·3H2 0, polihalit - 2CaS0 4 ·K 2 Mg(S0 4 )z· l 0 amcrykai\ski = 1 mg CaC0 3 /I
·2H 2 0 lub karnalit - KMgCl 3 ·6H 2 0. W przypaclku lugowania tych mineral6w mwal/I = 28 mg CaO/I.
jon magnezu mo;i:c uzyskac przewag'" w skladzie chcrnicznym wody. Zaleznie od u Wspolczynniki przcliczeniowe ro:lnych stopni twarclosci poclano wecllug PN-71/
towarzysz!!cycl1 anion6w powstaje typ wöcl siarczanowo-magnezowych lu b cl1lorkowo- /C-04554 w tabeli 28.
-magnezowych. S11 to zazwyczaj wocly juz mineralnc, jcdnak rzadko spotykane. D W Polsee uzywano do nieclawna stopni niemieckich, ktore oznacza si'" symbo-
o W strefie wietrzenia skal magmowych nast~puje rozklacl pierwotnych mineralöw 0
lem 11. Obccnie obowi11zuji1cq jcclnostk!! twardosci jest mwal/l.
magnezowych, jak np. biotytu lub piroksenu, ktore mog11 dostarczyc pewnych ilosci D Podzial vv6cl podziemnych wecllug twarcloSci przeclstawia tabela 29. Inne podzialy
latwo rozpuszczalnych w wodzie chlorkow lub siarczanow magnezu. W czasic scrpen- przyjmowane przez roznych au1or6w nie oclbiega.i!! zbytnio od poclanego wyzej.
tynizacji oliwinu powstaje magnezyt, o ktorym juz wspomniano.
Tabcla 28. Tabela por6wnawcza stopni twardosci wody
Oznaczcnia ilosciowe magnezu wykonujc si'" najcz'"scicj mctod11 wagow11. Po s1r!!ceniu
magnczu za pomoc.1 fosforanu sodowo-amonowcgo wypraza si'" uzyskany osacl do : Odpowiacla stopniom Tabcla 29. Podzial w6d podziemnych
stalej masy. Powstaje przy tym pirofosforan magnezu Mg 2 P 2 0 7 , z kt6rego masy 10 wedlug twardosci
twardosci . nie- 1 fran-1 angicl-1 amcry-1
. k" . / mwal/I
oblicza si~ ilosc magnezu w miligramach na litr. Tok post~powania okresla norma 1 llllCC 1 CUS 1(J S1d kai\s1d
------· ----·---· -·--··--- ----------
PN/C-04562. niemiccki 1 1,79 1,25 17,9 0,36 bardzo mi1tkka < 1,5 < 4,2.
francuski 0,56 1 0,70 10 0,20 mi1tkka 1,5- 3,0 4,2- 8,4
angielski 0,80 1,43 1 14,3 0,29 srcdnio twarda 3,0- 6,0 8,4-16,8
TWARDOSC WODY
amerykailski 0,05 0,1.0 0,07 l 0,02 twarda 6,0-10,0 16,8-28,0
robecnosc soli wapniowych i magnezowych w woclzic powocluje barclzo wa:lnq wlasnosc mwal/I 2,80 5,00 3,50 50 1 bardzo twarda > 10,0 > 28,0
chcmicz1111 zwamt twardosciq wody. Im wit;:kszc jcst st~zcnic jon6w Caz+ i Mg 2 +
w woclzie, niezalc:lnie od roclzaju zwii1zku, w kt6rym one wyst~JJUj!!, tym wit;:ksza Twardosc w.ocly jest nie tylko jcclnym z paramctr6w chemicznej charakterystyki wocly,
jcst twardpsc wocly. Rozr6znia sit;: clwa roclzaje twarclosci: w'"glanow!! i niew'"glanow11. · ale röwnicz ma barclzo cluie znaczenie praktycznc i gospoclarcze. Wody zbyt twardc
Twardosc wr;:g!anowa wywolana jcst clwuw~glanmni wapnia i mngnezu. W czasie gotowania nie naclaji1 sit;: clo zasilania kot16w przemyslowych, centralnego ogrzewania, paro-
wody uchoclzi w powietrze zrownowaiony clwutlenek w~gla i zgodnie. z oclwracalmt wozowych i innych, poniewaz wewmitrz kotlow i przcwodow ogrzewczych powoduj[l
reakcjii [63] nast~puje rozklad clwuw~glm~6w i wypadanic z wody truclniej rozpuszczal- tworzcnic sii;; kamienia kotlowego zlo:lonego z w~glan6w, siarczan6w, chlorkow,
nych w'"glanow; Osacl tcn zwany jest ka111ienie111 kotlowym. Ponicwat zagotowanie krzemian6w wapnia i magnezu. Przewoclnictwo tcrmiczne kamienia kotlowego jest
wody zmniejsza twardosc w~glanow11, nazywano jii dawniej tak:i.c przemijajqcq. kilkanascie lub kilkaclziesi!!t razy mniejsze ocl przewodnictwa blach kotlowych,
Twardosc 11iewfglanowa spowoclowana jest obecnosci11 mniej pospolitych s01i wapniowych eo powocluje wzrost zuzycia w~gla i powa.:i:ne straty w bilansie cicplnym. Ponadto
i magnezowych, takich jak siarczany i chlorki, rzadziej azotany, fosforany i krzemiimy. · nara:;tanie kamicnia prowaclzi clo przegrzania i przepalcnia blacl1y kotlowcj, a w kon-

I····
1
J;:
154 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH TWARDOSC WODY 155

sekwencji do awarii lub eksplozji kotla. Koniecznos6 czQslcgo usuwania kamienia trwala, nie zanikajqca piana wysokosci 0,5 cm. Twardos6 oblicza siQ w mwal/l z ilosci
kotlowego podnosi. koszty eksploatacji kotla. Wody zasilajqce kotly nie powinny zuzytego roztworu ·mydla wedlug tabcli 30.
wykazywac. wiQkszej twardosci niz 0,712 mwal/!:.J o Jezeli przy baclaniu zuzyto wiQcej niz 45 cm 3 roztworu myclla i piana nie wystiipila,
0 Wody twarde powiQkszajq, rownicz zuzycie myctla przy myciu i praniu, ponicwaz oznacza to, ze twarclosc woc!y jest wiQksza niz 4,32 rnwal/1. Oznaczenie powtarza siQ,
pieniq sitt z jcgo roztworcm trudnicj i wolnicj. Mydlo jest sohi sodowti l~1b yotasowq lecz clo nowcj probki bierze siQ 50 cm 3 woc!y i clopclnia sii;: jq woclii destylowanq, clo
pewnych kwasow organicznych, glownic kwasu slearynowego. Sole wapnia 1 magnezu 100 cm 3 objQtosci. JeSli pomimo tego rozcieliczcnia zuzyto znow bezskutecznie
lqcz<i siQ z mydlem w stearyniany, przy czym pienienie nie nasü1pi dopoly, do]Joki
nie zostami one wytrq,cone z wody. Wobec tego zuzycie myclla wzrasta wraz zc wzro- Tabela 30. Oznaczanic twardosci wody przy uzyciu roztworu mydla Clarka
stem twarc!osci woc!y. Na kazdy 0,356 mwal/l twarc!osci i na !000 1 wocly zuzywa siQ cn1 3 cm 3 cm 3
160 g 111yc!la zanim wytworzy siQ piana (B. Rudzii1.ski, 1956). roztworu mwal/I 1 roztworu mwal/I roztworu mwal/I
o Woda twarcla utruc!nia· gotowanie niektorych putraw, np. strqczkowych, ujemnic mydla mydla mydla
---------·------ ·------- ·--------·- -·--------- ----
wplywa tez na smak i aromat kawy i herbaty. Nie jest ona poz11dana clo bezpus1cdnicj . 0
konsumpcji. Do celow pitnych najlepiej naclajt! siQ woc!y o twarc!osci 2,8-4,2 mwal/I. lA 0 16 1,33 31 2,81
': 2
: 0,05 32 2,92
2 17 1,43
Wody twarcle muszii byc zmiQkczanc, do czcgo slui«! r6Zlle metody chemicznc. 3 0,14 18 1,53 33 3,02
1 Twarclosc woc!y poclziemncj zalezy ocl sklaclu mineralncgo srodowiska skalncgo, pn;;dkosci 4 0,23 19 1,62 34 3,13
\ przeplywu, cllugosci jego clrogi .i czasu, przez jaki woda kontaktujc siQ ze skah1. 5 0,32 20 1,72 35 3,23
Na twarc!os6 wQglanowq wplywa ponac!to zawartos6 w woclzie agresywnego clwutlcnku 6 0,41 21 1,82 36 3,34
7 \ 0,50 22 1,91 37 3,44
wQgla. Wody wystQpujq,ce w szczelinach skal magmowych i me1arnorficznych S<! przc-
8 0,59 23 2,01 38 3,55
waznie miQkkie. Wody wapicni, dolomitow, margli, gips6w, wapnistych zwirow 9 0,68 24 2,11 39 3,66
i piaskow wykazuj<l zazwyczaj znaczmi twardos6. Z drugiej strony wocly szybko 10 0,77 25 2,21 40 3,76
przcplywajiicc przez proznic krasowe wapieni nie nabierajq, wii;:kszej twardosci, II 0,85 26 2,31 41 3,87
jak np. wocly krasowe w wapieniach gornej jury okolic CzQstochowy, l~torych twardosc 12 0,96 27 2,41 42 3,98
13 1,05 28 2,51 43 4,09
wynosi zalcc!wic 1,5-3,0 mwal/l. Jak wykazala 1. Bobrowska (1977) twm,dosc plyt-
14 1,15 29 2,61 44 4,20
kich wod w czwartorzQdzie Polski zalezy w duzym stopniu od warunkow inliltracji

opadow atmosferycznych W przypadku dobrej infiltracji bezposreclniej dominujq
1 Ryc. 74. Hydrotymetr Boutron-Boudcta do oznaczania twardosci wody
wocly mii;:kkie i sreclnio-iwarcle, w warunkach infiltracji utrudnioncj przez przcwar-
stwienia slabo przepuszczalne przcwa.faj<! wocly twarde i bardzo twarc!c.
o Plytkie woc!y podzicmne nabieraj<l czitsto wysokiej twardosci wskutek zanic-
czyszczeli pochodzqcych z powierzchni zicmi, jak wapnowanie glcb, nawozy sztucz.ne,
oborniki itp.
Istnieje kilka melod oznaczania ogolnej twarclo5ci wody. Najprostsza z nich, zwana
111etotk1 Clarka, polega na wytrqcaniu z wody mydlcm potasowym jonow wapniowych
magnezowych w postaci soli kwasow Huszczowych:
Na tej samej zasadzie eo metoda Clarka, lecz clogoclniejsza od niej, oparta jest metoda
2RCOO- + Caz+ -> Ca(RCOO)i
2 Rcoo- + Mg 21 -> Mg(RC00)2
gdzie R oznacza reszty kwasowc kwas6w tluszczowych.
c1 Do oznaczcnia stosujc sii;: mydlo Clarka w postaci alkoholowo-wodnego roztworu
oleinianu potasowego. Mianowany roztwor tcn otrzymuje siQ rozpuszczajqc 20 g
myclla potasowego w 1 1 56-procentowego alkoholu etylowcgo. Do oznaczcnia twar-
dosci wocly bierze siQ jej probkQ objQtosci IOO cm 3 .i wlcwa do butclki o pojemnosci
200 cm 3 • NaslQpnic za pomcc<i biurcty clodaje siQ clo baclanej probki wocly clrobnymi
porcjami roztwör inydla Clarka. Po kazclym doc!aniu myclla wstrziisa siQ encrgicznic
ffaszkQ zatkantt szlifowanym korkicm. Zabicg powtarza siQ tak cllugo, az wystqpi
-
15 1 1,24 30 2,71 45 4,32
45 cm 3 roztworu rnydla, powtarza sii;: oznaczcnic bionic teraz 25 cm 3 wody lub jcszcze
mniej, zawszc jcdnak clopelniaj<ic do IOO cm 3 woc!11 destylowanq. Gdy do badania
wziQto 50 lub 25 cm 3 wody, nalezy wartosc odszukami w tabcli pomnozyc przez od-
powiedni wspolczynnik zaleznie od stopnia rozcienczenia. Wprawclzic metocla Clarka
nie jest zbyt'.clokladna, ale z uwagi na jej prostotQ i latwos6 wykonania pomiaru
moze byc stosowana w polowych baclaniach hyclrogeologicznych.
Bo11tro11-Bo11deta. Odczynnikicm jest mydlo potasowe rozpuszczone w ilosci 20 g
w 520 cm 3 56-proccntowego alkoholu etylowego. Roztwor mydla odrnierza siQ w spe-
cjalnej biurecie zwanej hydrotymctrcm. Jest ona zaopatrzona w skalQ oc!powiadaj1ic11
niemiecldm stopniom twardosci (ryc. 74). BiuretQ napclnia sii;: odczynnikicm do kreski
ponacl kresk!1 zerow11. Do miareczkowania uzywa sii;: zamykancj szklanym korkiem
butcleczki o srednicy 4 cm, pojemnosci 75 cm 3 , z podzialkq 40, 20 i IO cm3 • Do bada-
nia pobiera siQ probkQ wody objQtosci 40 cm 3 , nastQpnie dodajc siQ do niej po kilka
kropel roztworu mydla Boutron-Boudeta. Po cloclaniu kazclej kropli roztworu zamyka
siQ butcleczkQ korldem i silnie wstrzqsa. Czynnosc tQ powtarza siQ tak dlugo, az pow-
stanie warst\va jednolitej, obfitej i dclikatncj piany nie zanikaj11cej w ciqgu 5 min.
156 CHEMIZM WÖD PODZ/EMNYCH
! '
'
Zuzycie roztworu mydla, ktore odczytuje sie,; na skali hydrotymetru jest mian1 lwar-
dosci wody. Nie uwzglQdnia siQ przy tym ilosci mydla zawartej miQdzy kreskq zerow11
i kresk'l gornq. Je:leli okaze sie,;, ze woda ma twardosc wiQksz'l niz 15°11 (5,4 mwal/l),
pomiar przeprowadza siQ ponownie biorqc probkQ objQtosci 20 cm 3 i dopelniajitc
wod<! destylowanq do 40 cm 3 • W przypaclku twardofoi ppnacl 30°11 (10,8 mwal/l)
nalezy wziqc do badania probkQ 10 cm 3 wody dopelniajiJ.c wodi1 destylowami clo
40 cm 3 . Wynik oznaczenia mnozy sie,; w pierwszym przypadku przez 2, w clrugim
przez 4. Metoda Boutron-Boucleta jest barclzo clogodna w baclaniai::h polowych,
przy czym bez trudu mo:lna wykonywac oznaczenia z cloklaclnoscii1 clo 0,5°n
(0,18 mwal/I).
Do barclziej doklaclnego oznaczania twardosci stosuje siQ metot/f2 ll'erse11ia11oll'tf.. Wersenian
jest solq dwusodowi1 kwasu elylenodwuaminoczterooctowego maji1c11 wybitm1 zdol-
nosc tworzenia kompleksowych zwü1zk6w z wielowartosciowymi kationami. Do od-
powiednio przygotowanej probki wody wprowadza siQ wskainik w postaei czcrni
kwasu chromowego. Jony wapnia i magnczu zmieniajii niebicskie zabarwienie wskaz-
nika na czerwone. NastQpnie miareczkuje sie,; roztwor wersenianem dwusodowym,
ktory wiit:le jony wapnia i magnezu. Badanic zostaje ukonczone, gdy barW<i wskaz-
nika zmieni siQ z czcrwor.ej na niebiesk<1. Tok postc,;powania okrdla norma PN-71/
/C-04554.
SÖD
Jon sodu Na+ jest bardzo rozpowszechniony i wystQpuje prnwie we wszystkich wodach
podziemnych, czQsto w bardzo wysokich stQ:lcniach. Przyczymi tego jest dobrn
rozpuszczalnosc soli soclowych. Jon soclu towarzyszy w wodach przecle wszystkim
jonowi chlorkowemu i w rnzie przcwagi nad innymi sldadnikami narzuca jej charakter
chlorkowo-sodowy. Rzaclziej powiqzany jcst z jonem siarczanowym, clajii;; wody
siarczanowo-sodowe (glauberskie), jeszcze rzadziej z joncm Hco;, dajqc wody wodo-
rowQglanowo-sodowe.
Si1 ro:lne :Zrodla pochodzenia sodu w wodach podzicmnych. Jednym z nich jest wietrzcnic
pierwotnych mineralow sodowych, przede wszystkim najwazniejszego z nich, jakim
jest skale11 sodowy - albit. W procesie kaolinizacji albitu powstajc obok kaolinitu
latwo rozpuszczalny WQglan sodu Na 2 C0 3 , ktory w obecnosci bardzo rozpowszech-
nionych jonow chlorkowych i siarczanowych zmienia siQ dalej na Na'cl lub Na 2 S0 4 •
Wody opadowe przesiitkaj11ce przez strefie wietrzenia rozpuszczaji1 latwo te zwü1zki.
Szczeg6lnie silne 'zasolenie wocl, powstajij_ce w wyniku wietrzenia skql, obserwuje siie
w obszarach stepowych, po!pustynnych i pustynnych, gclzie wskutelc in\ensywncgo
parowania sole soclowe nie Sq odprowaclzane wodami powierzchniowymi, lecz kon-
centruj'l siQ na miejscu.
o Innym :Zrocllem jonu sodu w wodach podziemnych s11: poklady: soli kamiennej
lub pojedyncze ziarna albo krysztaly halitu rozsianc w niekto1 ych skaläch, jak np. ilach
solnych. Przykladem takiego pochoclzenia mogq byc ni~ktore wody zasolonc i slonc
wystQpujitcc na Nizu Polskim w s<isiedztwie halokinetycznych wysadow solnych.
o W wodach reliktowych :Zrodlem sodu jesl woda morska dawnych ,epok geologicz-
POTAS 157
nych zakonserwowana w sprzyjaji1cych warunkach w jakims izolowanym srodowisku
wodonosnym.
o W obszarach nac!mor:skich moze nasti1pic zasolenie wod podziemnych wskutek
infiltracji wocly morskiej przez wychodnie warstw wodonofoych w dnie morza. Taki
przypadek zachodzi np. w rolnocno-wschodniej CZQSci delty Wisly, gdzie wody wystie-
puj11ce w piaskach fluwioglacjalnych wykazuji1 zawartosc Na CI dcchodzflq miejscami
do 2 g/1.
o W pcwnych przypaclkach zasolcnie plytkich wod podziemnych moze byc spowo-
dowane scickami fekalnymi, ktore zawszc zawierajiJ. chlorki scdu. Dziejc siQ to tarn,
gdzie antysanitarne warunki umotliwiajq infiltracjQ tego rcdzaju sciekow w gh1b
gruntu.
Wocly podzicmne uzytkowane do celow pitnych, gospodar~zych i przemyslowych nie
powinny zawierac wiQcej niz 300 mg/l cblorkow w przeliczeniu na jon c1-.
Sposob oznaczania zawartofoi jcnu scclcwego w wodzie okrdla n01ma PN-73/C-04587.
S<! clwie metocly: miareczkowa i fotometrii plomieniowej. A1etoda miareczkowa
polega na wytntceniu jon6w Na+ octanem uranylowo-cynkowym, 10zpuszczeniu
powstalcgo osac!u w goniccj woclzie i zmiareczkowaniu wodorotlenkicm sodowym
wobec fenoloftaleiny. Macda Jotometrii plomieniowej polega na wzbudzeniu badanej
substancji w postaci rozpylonej w plomieniu palnika. Oznaczenie ilosciowe wykonuje
siQ przez por6wnanie z krzywq wzorcowii, przedstawiaji1ci1 zale:lnosc wychylenia gal-
wanc metru cd stQ:lenia scclu w badanym roztworze.
POTAS
Jen potasu K + jest obecny w wcdach poclziemnych, ale w nieznacznych ilosciach. Pod
wzglQdem ilosciowym jest on zawsze podporzqdkowany jonowi sodowcmu. Nawet
w wodach mineralnych stosunck Na+ :K +nie przekracza 14: 1. Taka znaczna przewa-
ga jonu soclowego nacl jonem potasowym w woclach wystl(puje miino, ze oba pier-
wiastki wystQpuj'! w skorupie ziemskiej w ilosciach barclzo zblitonych: ~ocl - 2,85 %,
potas 2,60% wag. (A. Polai'iski, K. Smulikowski, 1969). PrzyczyniJ. tego jest odmicnne
zachowanie siQ potasu w strcfie wietrzenia. Pierwoll:e mineraly zawiern.iitce potas,
przecle wszystkim najwazniejszy z nich skaleii potasowy KAISi:i-0 8 - ortoklaz, sii
bardziej odporne na wietrzenie i rozklad niz skalenie sodowc. NastQpnie w procesie
wietrzenia potas wchodzi w sklad lnineralow ilastych grupy illitu, czyli hydromusko-
witu, ktorc Sq praktycznie nierozpuszczalni.: w wodzie. Jest on tez silnie sorbowany
przez koloidy glebowe oraz cncrgicznic wychwytywany przez rosliny, dla ktorych
jest niezbQdnym sldadnikicm clo tycia.
W wodach podziemnych jon potasowy towarzyszy najczQscicj jonom chlorkowym, rzaclziej
siarczanowym i wodorowQglanowym. Jcgo pochoclzenie jest analogiczne jak sodu.
Nalezy pamiietac o tym, te w warunkach antysanitarnych mo:lc on siQ clostac do
plytkich \\ 6d poclzicmnych ze :Zrodcl powierzcl111iowcgo zaniccz.yszczenia (gnojowki,
kloaki).
Oznaczenic zawarto~ci jonu potasowcgo w wcdach przeprowadza sie,; metodit kolory-
mctryczcq. Polega ona na wytntceniu 1J ucl1;o rozpuszczalnego azotanu kobahowo-
158 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
-sodowo-dwupotasowcgo w \VYniku rcakcji jonow potasowych z azotyncm troj-
sodowo-kobaltowym, nastQpnic utl.cnicnic go w srodowisku kwasny1~ za pomocii
scislc odmicrzoncj ilosci roztworu dwuchromianu potasowcgo, wrcszc1e na kolory-
mctrycznym oznac:icniu nie przcrcagowancgo dwuchromiaxm potasowcgo, sk:id
oblicza siQ zawartosc potasu. Tok wykonania okrcsla norma PN-67/C-04591. . pod d'zialaniem wQgla pierwiastkowego zawartcgo np. w zwiqzkach organicznych.
0 z powodu nicznaczncj zawartosci jonu potasowcgo "'. wodach c~Qst? oznacza ~IQ
sumQ alkaliow Na+ + K +. Oznaczcnic polcga na s~r:iccnm :vszystktch. mnych k~ti~­
now j przcmianic pozostalych potaSOWCOW WchJorJO, WktofCJ to postaCI O,dwafa SIQ JC
· (M. Struszynski, 1954). . . . . . , . .
w slodkich wodach podzicmnych potas wystQpUJe w 111cw1clk1ch 1losciach, rzQdu lolku lub
kilkunastu miligramow na litr. Tak np. w wodach oligoccnskich niecki warszawskicj,
przy ich sredniej ogolnej mincralizacji okolo 500 mg/I, zawartosc po~asu waha siQ
"!
w granicach 5- 14 mg/I (Z. Plochniewski i W. Bidzitl.ska, 1970). Natomiast wodacl~
mineralnych zawartosc jego wzrasta mnicj wiQccj proporcjonalnie do stQi:cnm ogolneJ
mineralizacji i w skrajnych przypadkach moze osi:igac okolo 15 g/1.
ZELAZO
Meta! ten wystQpuje w wodach podzicnmych w nicwiclkich ilosciach, rzQdu kilku mili-
gramow lub dzicsi:itych jego czQsci w Iitrzc. Zawartosc zelaza w wodzie. zalczy od
charakteru srodowiska wodono5nego (Z. Plochniewski, 1973). Sprzyjajft wzrostpwi
zelaza zle warunki infiltracji opadow atmosferycznych poprzcz slabo przepuszczalne
warstwy, mala prQdkosc przeplywu wody, drobnofrakcyjne uziarnienie, wysoka
zawartosc zclaza w skladzic mineralnym skal, obecnosc substancji organicznych,
takich jak torfy, namuly organicznc, wreszcie kwasny oclczyn srodowiska. lnnym
czynnikicm jest sklacl chemiczny wody, a zw!aszcza obccnosc w niej kwasow humuso-
wych, dwutlenku WQgla i tlenu. W wodach o swobodnym zwierciadlc wazm1 rolQ
we wzroscie w nich zelaza odgrywajft wahania zwierciadla o duzych amplitudach,
ktore powocluji1 gwaltownc zmiany warunkow oksydacyjnych (T. Blaszyk, J. Gorski,
1977). . : .
0 w czwartorzQdowych sroclowiskach wodonosnych na N1zu Polsknn przccIQtna
zawartosc zclaza w wodzic jest w granicach 0,08-8,2 mg/I, ale wyjqtkowo w skraj-
nych przypadkach, np. na Zulawach, moze przekraczac nawe_t 40 mg/I.. W sl~dkich
wodach starszych formacji (miocen brunatnowQglowy na N1zu Polslmn, ohgocen
niecki warszawskiej, kreda lubclska, jura krakowsko-czQstochowska) przcciQtna za-
wartosc Fe wynosi 0,2-2,0 mg/l. Natomiast w wodach mincralnych g!Qbokiego
podloia moze czQsto siQgac 1 g/I (Z. Plochniewski, 1966, 1973; Z. Plochnicwski
j
1
i J. Pich, 1972).
W wodach podziemnych przewaia jon dwuwarto~ciowy - Fez+, przcde wszystkim
!
1
w postaci dwuwQglanu zelaza - Fc(HC0 3 )z. Choc zawartosc zclaza jcst na ogol
nicznaczna, to jednak bardzo nicpoz11clana.
Pochodzenie zclaza w wodach poclzicmnych mo:l.e byc mincralne i organiczne. Moze
0110 pochodzic z rozklaclu i utlenicnia w strcfie wi~trzenia picrwotn~ch n~ineral~w
zawieraj:icych w swym skladzie ielazo. W tym proces1e czQSC zelaza taloch mmeralow,
1
llllllliMrlrll!l·1r•l'l'llJ11iia,„,,
1
„„ ....
tELAZO 159
jak biotyl, augit, amfibol, oliwin, magnciyt, moze przcjsc posrednio lub bezposrcdnio
w wodorollcnki, CZQSC zas w wcrnlany zclaza. WQglany zelaza przechoclzq w razic
obccnosci agrcsywncgo dwutlcnku wQgla w roztwor w postaci clwuw«glanow. Wodoro-
tledd zclaza s:i eo prawda w wodzie nierozpuszczalnc, mog11 byc jed.nak redukowane
Reakcje„ zachodziicc przy tym mog:i byc nastQpuj11cc:
2Fe 2 0 3 ·3H 2 0 + C-> 4Fc0 + C02 + 3H 2 0
FeO + C0 2 --+ FcC0 3
FcC0 3 + H 2 0 + C0 2 --+ Fc(HC0 3 )z
LJ W mlodych utworach czwarlorzQdowych, zwlaszcza aluwialnych, zawicrajiicych
bardzo wiclc limonilu i subslancji organicznych, tcn wlasnic spoEob przcjscia zelaza
clo roztworu jcst prawdopcclobnic bardzo pospoliiy.
Zelazo moic wystQpowac w wodach podzicmnych rownicz w postaci latwo rozpuszczalnych
siarczanow zclazawych. Zrocllcm ich jest najczQscicj piryt <lose pospol~ty w skalach
osadowych. Rozklad pi1ytu w strcfic wietrzcnia naslQJfüje bardzo latwo pod wplywem
tlcnu i wody:
2FeS 2 + 70~ + 2H 2 0-> 2FeS04 + 2H 2 S04
Wody zawicr[1j11cc wi~kszc ilo5ci siarczanow zelazawych nazywamy siarczanowo-
-zclazistymi lub witriolowymi.
W plytkich wcdach konlaktuj11cych siQ z mokracllami, blotami i bagnami zclazo moze
wystQpowaci w postaci zwiqzk6w organiO'Z.nych, glownie Jrnmusowych. Wody tych
srodowisk ZllWicrajil kwasy humusowc, ktorc wiqZ<! zeJazo W spor.ob z!oi.ony i trwaly.
D Wocly zawierajqCC zclazo w postaci dwuwQglanu lub siarczanu Sfl w stanie swiezym
zupelnic klarownc i niczym nie zch adzaj:i jcgo obecnosci. Jednak dwuwQglan zelaza
jest zwiftzkicm barclzo nietrwalym, gd.yz stykaj:ic siQ z tlencm natycluniast utlcnia siQ
na wodorotlenck i:clazowy wcdlug nastQpujqccj rcakcji:
-
(64]
Podobnie utlcnia siQ siarcznn i.elazawy:
(65]
Wodorotlcnek jako nierozpuszczalny wydzicla siQ z wody w postaci brunainych lub
rdzawych klaczkow powodujqc nwtnienie wody. Woda taka ma nieprzyjcmny metalicz-
ny lub atramcntowy posmak. Z bicgicm czasu wodorotlcnki osadzaji1 siQ w :i:rodlach,
studniach otwartych, basenach, wreszcie w p1zewoclach woclocüigowych, wannach
i naczyniach clomowych. Podwyi.szona zawartosc zelaza w wodach sprzyja taki:e
rozwojowi bakterii zclazistych, ktore majil zdolnosc utleniania soli zelazawych na
zelazowe. Odkladaj:i onc ogromnc ilosci wodorotlcnlrn i:elazowego w ~wcj torebce.
Nalcz:i do nich takic galunki, jak Spiropltyll11111 fermgineum, Gallio11e!la ferruginea,
Leptothrix ochracea, Clzlamydotlzrix oclzracea, Cladothrix dic!totoma i wiele innych:
Nadmierny rozwoj baktcrii zelazistych moze spowoclowac zatkanic rur wocloci:igo-
wych.

160 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
o Z wyzej wymienionych przyczyn zelazo w wodach po<lzfonmych przeznaczonych
do uzytku jest bardzo niepoz11dane. G6rna granica zawartosei zwi11zk6w zelaza
w przeliczeniu na Fe 2 +. + Fe3+ nie powinna wynosic wireccj niz 0,5 mg/I. Niekt6re
galrezie przemyslu s11 szczeg6lnie uczulone na zelazo. Nalez11 tu farbiarnie, papiernie,
krochmalnie, mleczarnie i in. Nawet minimalne ilosci zelaza w wodach uzytkowych
w technologii ty<;h zaklad6w powoduj11 obnizenie jako5ci wytwarzanych produkt6w.
G6rna granica zawartosci zelaza w tych przypadkach nie moze przelcraczac 0,1 mg/l.
Wody zawieraj11ce zelazo w ilosci wirekszej niz dopuszcza norma powinny byc przed
uzyciem odzelaziane. Istniej11 r6:lne konstrukcje odzelaziaczy, kt6rych :iasada polega
na utlenieniu soli :lclazawych na :lclazowe przy r6wnoczesnym ich wytr-11ceniu zgodnie
z reakcj11 [64] lub [65]. Odbywa siQ to przez napowietrzanie wody za pomoc11 sprre-
:larek lub rozpylania jej w powietrzu.
Analitycznie oznacza sire najczresciej zelazo og6lne, tj. smnre Fe 2 + + Fe 3 +. Stosuje si<e r6Zne
metody Jwlorymetryczne zaleznie od jego strezenia w badanej woclzie. Tok postrepo-
.
wania okreslaj11 nonny PN-73/C-04586 i PN-75/C-04521.
MANGAN
Mangan wystrepuje w wodach podziemnych w ilosciach znacznie mniejszych niz zelazo.
Jego zawartosc normalnie jest rzreclu dzieshttych lub setnych czrefoi miligrama na litr,
rzadko przekraczaj11c 1 mg/I. Pewnemu wzrostowi jego strezenia sprzyjaj11 te same
czynniki, kt6re dzialaji! w przypadku zelaza (Z. Ploclmiewski, 1972). Wyst<epuje
w postaci latwo rozpuszczalnych dwuwreglan6w - Mn(HC0 3 ) 2 i siarczan6w -
MnS04 • . i
o Mangan jest stosunkowo latwo lugowany z wietrzej11cych pierwotnych krzemia-
now. Na scianach piekni<ec, szczelin i fug skal osadowych, szczegolnie margli i wapieni,
tworzy czresto charakterystyczne krzewiaste naloty zlozone z piroluzytu Mn0 2 •
Otoczaki, zwiry i ziarna piaskow rzecznych i tarasowych s11 czresto polcryte otoczkami
tlenku manganowego. Pewne ilosci manganu zawieraj11 zywe organizmy, w szczeg61-
nofoi rosliny, jak niektore wodorosty, mchy i paprocie. Po ich smierci przenosi sire
011 W Rostaci zlofo1aych ZWiqzk6w organicznych do wod. , nych, szczegolnie glc:;bokich i wystc:;puj11cych w klimatach suchych. Towarzyszy on
Mangan najczresciej wystrepuje w woclach aluwialnych osadow wspolczesnych niskich tara-
sow rzecznych. Glown11 przyczyn11 tego Si! z jednej strony otoczki tlenku manganu
i wodorotlenku zelaza na ziarnach piaskow i zwirow, z drugiej zas rozldad substancji
organicznych. Tlenek manganu nie jest rozpuszczalny w wodzie. Redukcja jego na
rozpuszczalne zwi11zki manganowe - clwuwreglany i siarczany - jest procesem dosc
zlofonym, ktory da sire przedstawic nastrepujiico: wskutek rozkladu materii organicznej,
a tak:le clzireki clzialaniu bakterii gnilnych powstaje 111.in. siarkowod6r. Wodorotlenki
zelaza pod wplywem siarkowodoru Sq redukowane na siarczki zelaza. Te pod clziala-
niem wocly i tlenu powietrza podlegaj<l witriolizacji, wskutek czego tworzy sire siarczan
zelaza i kwas siarl~owy, ktore dziala.i<tc na tlenek manganu zmieniaj<l go na rozpuh-
czalny w woclzie siarczan manganawy:
3Mn0 2 + 6FeS04 + 6H 2 0 -• 3MnS04 + Fe2 (S0 4 h + 4Fe(OH) 3
·2Mn0 2 + 2H 2 S0 4 -• 2MnS04 + 2H 2 0 + 02
,,,.., 1#.UI :e:ua;;.v"
JONY CHLORKOWE, S/ARCZANOWE I WODOROWE;.GLANOWE 161
Wobec koniecznosci udzialu tlenu w tym procesie odbywa sire on zasaclniczo w strefie
aeracji, slqd wody przesi11kaj11ce przenoszq siarczany do srodowiska wod poclziem-
nych.
o Powstaj11cy w srodowisku rozklaclu materii organicznej clwutlenek w<egla zdolny
jest przeksztalcic nierozpuszczalne tlenki manganu w rozpuszczalne dwuwc:;glany.
Obecnosc manganu w wodzie jest niepoz11dana. Oddzialuje on szkodliwie na produkty
wytwarzane w papierniach, krochmalniach, browarach, zakladach fotochemicznych,
a takze w pralniach i farbiarniach. Ponadto szkodliwie wplywaj11 bakterie manganowe
z rodzaj6w Crenothrix, Leptothrix, Cladothrix i Clanotlzrix maj11ce zdolnosc utleniania
soli manganawych na tlenek manganowy, kt6ry odkladaj11 w swych torebkach.
Woda, w kt6rej rozmnaza.i<t si<e bakterie, szybko nwtnieje i przybiera kolor czarny.
o Wody uzytkowane clo picia, do celow gospodarczych i do kotlow parowych nie
powinny miec wi<ecej niz 0,l mg/l Mn, uzywane zas w procesach technologicznych
wymienionych wyzej zaldadow przemyslowych w og61e nie powinny go zawierac.
W razie wyzszej zawartosci manganu przeprowadza si<e oclmanganianie, wody, ktore
jestjednak truclniejsze niz odzelazianie. Przyczynq tego jest fakt, ze oksydacja m~nganu.
dwuwartosciowego na nierozpuszczalny tlenek manganowy przebiega bardziej opornie
i dluzej. Do tego cclu uzywa si<e metod chemiczno-mechanicznych i biologicznych.
Spos6b oznaczania manganu w wodzie okresla norma PN-67/C-04590 przyjmuj11c metodre
kolorymetryczn11. Zasada oznaczania polega na utlenianiu nadsiarczanem amono-
wym wyst<epuj11cych w wodzie jonow manganawych do jonow nadmanganianowych
maj:1cych zabanyienie fioletowe. Intensywnosc powstalego zabarwienia zalezy od
ilosci manganu. Na poclstawie zabarwienia okresla si<e zawartosc manganu przez po-
rownanie z odpowiednio przygotowanymi wzorcami, w postaci roztworow nadman-
ganianu potasowego lub siarczanu manganoweg9.
JONY CHLORKOWE, SIARCZANOWE 1 WODOROW~GLANOWE
Jo11 c/zlorkowy Cl - nalezy do najbardziej rozpowszechnionych anionow w wodach podziem-
zawsze jonom sodu i potasu, wywoluj11c zasolenie w6d, ktore w skrajnych przypadkach
mo:le przekraczac nawet 300 g/1. W. Chajec (1956) notuje, ze jedna z solanek nawier-
cona w cechsztynie antyklinorium srodkowopolskiego na glrebokosci 1206 m wykazala
zasolenie 316 g/kg. Jon chlorkowy rzadziej zwi11zany jest z jonami wapnia i magnezu.
D Jon chJorJcowy clostaje SiQ clo WOd podziemnych Z ro:lnych zrodeJ. W WOdach
juwenilnych obszar6w wulkanicznych pochodzi on ~ magmy lub z ekshalacji wulka-
nicznych. W warunkach hipergenicznych wyzwala sire podczas wietrzenia pierwotnych
rninera!ow, jak np. soclalitu. Pospolitym jego zrodlem w wodach skal osadowych jest
lugowanie ziarn halitu i pokladow soli kamiennej, soli potasowych i magnezowo-
-potasowych. w obszarach polofonych nad brzegami morz przedostaje si<e clrogl[
infiltracji wod morskich. W niektorych plytkich woclach w s11siedztwie osieclli lub
zaklaclow zr6cllem jonu chlorkowego mogq, byc scieki gospodarcze lub fabryczne.
W glrebokich wodach reliktowych :lr6dlem jego s11 wody morskic dawnych epok
geologicznych.
11 Hydrogoologio
162 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
o Bardzo cz12sto w badaniach hydrogeologicznych lub w stacjonarnych ob~"Crwacjach
kontroluje si12 stan zasolenia wody podzie1!111ej przez oznaczenie jonu chlorkowego.
W tym celu stosuje siQ metodQ Mohra, kt6ra polega na strq,ceniu azotanem srebra,
· wobec chromianu potasowego, zawartych w wodzie jon6w chlorkowych. Do 100 cm 3
bildanej wody dodaje siQ 0,5 cm 3 roztworu chromianu potasöwego i miareczkuje
azotanem srebra do pojawicnia siQ czcrwonobrunatnego zabarwienia, kt6re po dodaniu
kropli roztworu chlorku sodowego powinno przcjs6 w z6ltozielonawc. Tok oznaczenia
okresla norma PN-69/C-04552.
Jon siarczanowy SO!- towarzyszy przedc wszystkiin jonom Ca 2+, rzadziej Mgz+, Na+
, i Fez+. Gt6wnym ir6dlcm jest lugowanie skal siarczanowych - gipsu, anhydrytu,
soli magnezowo-potasowych, eo w okrdlonych warunkach doprowadza do powaz-
niejszego stQzenia SO!- w wodzie podziemnej. Pospolitym procesem dostarczajq,cym
wodom tego a:nionu jest utlenianic mineral6w siarczkowych, jak np. pirytu. Tworzy siic
przy tym kwas siarkowy, kt6ry reaguje z WQglanami. W przypadku utleniania siarki
rodzimej tworzy siQ kwas siarkowy, ktory przy silnym rozcienczeniu w wodzie dyso-
cjuje siQ calkowicie:
2S + 3 0 2 + 2H 2 0 -> 2H 2 S0 4
H 2 S04 <± H+ + HS04
HS04 <±H"1· +so!-
CzQsto jon siarczanowy dostaje siQ do plytkich w6d podziemnych wskutck rozkladtt
i utleniania substancji organicznych pochodzenia roslinncgo i zwierzQccgo, kt6re za-
wieraj!! siarkQ.
o Do oznaczenia jonu siarczanowcgo najcziesciej stosuje siQ metodQ wagowi1, kt6rn
daje dos6 dokladne wyniki. Spos6b postQpowania okresla norma PN-71/C-04561.
Zasada oznaczania polega na zakwaszeniu probki badanej wody kwascm solnym,
a nastQpnie wytrq,ceniu z nicj jonu siarczanowego w postaci trudno rozpuszczalnego \
siarczanu barowcgo.
Jon wodorow[ig/a11owy HC03 jest barclzo pospolity w wodach g6rnej cziesci skorupy ziem-
skiej, szczcgolnie w strefach wilgotnych - gorqcych, umiarkowanych ·i chloclnych.
Towarzyszy z reguly jonom wapnia i magnezu, zelaza i manganu, rzaclziej sodu i po-
tasu. Zr6cllem jcgo jest dwutlcnek WQgla, twornicy z wocl~t kwas wQglowy, ktöry
z kolei dysocjuje siQ:
C0 2 -1- H 2 0 <± H 2 C0 3
H 2 C0 3 <± ff1· + HC03
Pospolitym ir6cllem jonu woclorowQglanowego jesl wictrzenic picrwotnych krzcmia-
IlO'!V i glinokrzemian6w oraz lugowanie wapieni i dolomitow.
o W celu oznaczenia HC03 probk<.< baclanej wocly o objQtosci 100 cm 3 miareczkuje
si<e 0,1 n kwasem solnym wobec 2-3 kropel oran:i:u metylowego a:i: do pierwszej
zaleclwie clajq,cej siQ zauwazy6 zmiany barwy. 1 cm 3 0,1 n kwasu solncgo oclpowiada
4,4 mg jonu woclorowQglanowego (M. Struszyi'iski, 1954).
ttrrttff e
ZW/liZKI AZOTOWE. 163
ZWil\ZKI AZOTOWE
i
Do zwiqzk6w azo,towych wystQpujq,cych w woclach poclziemnych nalezq,: amoniak - NH 3 ,
jony azotynowe - NOz- i azotanowe - N03. Oprocz tego mogq, istniec jony NHt,
gclyz w roztworze woclnym amoniaku zachoclzi czQsciowo reakcja:
NH 3 + H 2 0 <± NHt +OH-
ci Zwhtzk.i azotowe wyst<epujii w wodach poclziemnych przewa:i:nie w ilosciach barclzo
nieznacznych. WiQksze ich ilosci rzQdu kilku lub kilkunastu miligramow na Iitr
wystc;;pujq, w niekt6rych wodach plytkich, do ktürych mogi1 clostawac siQ ze ir6del
powierzchniowego zanieczyszczenia. Wskutek rozkladu substancji bialkowych,
szczq,tkow zwierzQcych i roslinnych powstaje przy wspoluclziale bakterii gnilnych
i amonifikujq,cych amoniak. Znajduje siQ on r6wnie:i: w sciel~ach fekalnych i niekt6rych
sciekach przemyslowych, jak np. gazowni, koksowni, fabryk chemicznych, azoto-
wych itp.
o Znajdujq,cy siQ w woclzie amoniak utlenia siQ przy wsp6ludziale bakterii nitry-
fikacyjnych (Nitrosomas, Nitrobacter) na azotyny, te z kolci na azotany:
2NH 3 + 3 0 2 ~ 2HN02 + 2H 2 0
2HN0 2 + 0 2 ~ 2HN0 3
W zwiq,zku z tym wzajemny stosunek amoniaku, azotynow i azotanow w woclzie
jest wa:i:nym wska:Znikiem jej zanieczyszczenia. Obecnosc w woclzie amoniaku przy
braku azotyn6w i azotan6w mo:i:e wskazywa6 na zanieczyszczenic swieze i pochoclzq,ce
z bliskiego iroclla. Rownoczesna obecnos6 amoniaku i azotynow, ewentualnie takZe
-
azotanow wskazuje na trwale zanieczyszczenie organiczne wody. Obecnos6 samych
tylko azotan6w wskazuje na odlegle w czasie lub przestrzeni zanieczyszczenie, ktore
zostalo samoczynnie w wodzie usuniQte przez utlenienie amoniaku i azotyn6w.
o W woclach le:i:i1cych glQbiej pocl powierzclmiq, ziemi moze wystQpowac amoniak
lub jon amonowy pochoclzenia geologicznego, np. z pohtczen azotowych wQgli bru-
natnych lub lignitOw. W wocli1ch towarzyszq,cych zlo:i:om ropy naftowej lub ga216w
ziemnych napotyka siQ nieldedy amoniak o podwyzszonej zawartosci.
Oznaczanie amoniaku polega na przcprowadzeniu azotu amonowego zawartego w baclanej
woclzie clzialaniem alkalicznego roztworu jodku rt<e~iowo-potasowego, zwanego
oclczynnikie111 Ncsslera, K 2 HgJ4 w koloiclalny zwiq,zck kompleksowy - HgO ·Hg· .
·(NH2 )J, ktory ma zclolnos6 intensywnego zabarwienia cieczy na kolor :i:6lty, poma-
nu'iczowy i1:i: clo czerwonobrunatncgo. NastQpnie na poclstawie kolorymetrycznego
porownania intensywnosci zabarwienia z wzorcem oblicza siQ zawartos6 azotu
amonowcgo.
o Azolyny oznacza siQ przeprowadzajq,c azot azotynowy zawarty w baclanej woclzie
dzialanicm roztwom o:-naftyloaminy i kwasu sulfanilowcgo w ro:i:owy barwnik azowy.
lntensywnos6 zabarwienia porownuje si<e kolorymctrycznie z wzorcem i oblicza siQ
zawartos6 azotu azotynowego.
o Wygoclmt metodq, oznac2.ai'lia. azotanow jest reakcja z kwasem fenolodwusulfo-
nowym, ktory przeprowadza azot azotanowy zawarty w badanej wodzie w nitro-
11'
164 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
pocl1odne daj!!Ce z alkaliami pol!!czenie 0 barwie zoltej. Przez kolorymetryczne
por6wnanie z wzo1cem zabarwienia oblicza si« zawartosc azotu azotimowego.
o Spos6b oznaczania zwi!!zk6w azotowych w wodzie okresla norma PN-73/
/C-04576.
SUBSTANCJE KOLOIDALNE
Substancje koloidalne w wodach podziemnych SI! na og6l rzadkie i wyst«pujl! w nieznacz-
nych ilosciach, poniewaz woda przesiilkajqc przez ziarniste srodowisko skalne latwo
pozbywa sico wszelkiego roclzaju koloidow. Jedynie wody plytkie, pozostaj!!ce w bliskim
kontakcie z powierzchniq ziemi Iub znajdujqce sico powyzej granicy tlenowej, mogl!
zawierac wicoksze ilosci substancji koloidalnych. S1l one pochodzenia organicznego
lub mineralnego.
Do koloidalnych substancji organicznych naleil! produkry rozkladu gi1ilnego materii
organicznej W postaci ZWi!!ZkOW humusowych i ulminowych tWOl'Zl!CYcll sico W glebie,
mokradlach i bagnach. Do plytkich w6d podziemnych mogq, dostawac si« koloidalne
produkty rozkladu roznych odpad6w i sciek6w ze smietnisk, chlew6w, gnojowek,
ust«p6w itp. SI! one szczcg61nie niebezpieczne, poniewaz sprzyjajq rozwojowi bakterii
chorobotworczych.
Wsrod koloid6w pochodzenia geologicznego mog<l wyst«powac w wodzie hydrokoloidy
niineralnc. Najcz«sciej spotyka si« wodorotlenki zelaza Fc(OH) 3 , ktore tworzq, si~
przez utlenienie zwil!zk6w zelazawych zawartych w wodzie. Koloidy te mog11 zatem
pojawiac si~ tylko w wodach bogatych w tlen I'ub kontaktujl!cych si~ z powietrzem
na granicy strefy saturacji i aeracji albo w otwartych studniach, otworach wiertniczych
i szczelinach wypelnionych wodq,. Innym hydrokoloidem jest wodorotlenek r!' ·:.1 -
Al(OHh, powstajl!CY jako produkt wietrzenia glinokrzemian6w. W procesach wie-
trzenia krzemian6w j glinokrzemianow uwalniajq, si~ rowniei duze ilo8ci koloidalnej
krzemionki - Si02 • W wodach podziemnych wystiepuje ona jednak w ilosciach nie-
wielkich, gdyz latwo koaguluje siie i wytrq,ca z roztworu. Wi~ksze ilofoi koloidalnej
krzemionki spotyka siie w niekt6rych gorqcych woclach pochoclzenia magmowego,
np. w gejzerach. -
ZASADOWOSC WODY
Zasadowosc wody, zwana tez jej alkalicznosciq, jest to wlasnosc spowodowana obecnoscht
w wodzie wodorotlenk6w, wodorowieglan6w i w«glan6w metali alkaiicznych (Na, K)
i metali ziem ~lkalicznych (Ca, Mg), a takie boran6w, krzemian6w, fosforan6w
i siarczyn6w tych metali. Rozr6znia si'< zasadowosc og6/11q, kt6rl! naclajl! wodzie h1cznie
jony oH-' HC03 i eo~-. Zaleznie od anionu, kt6ry powoduje dalll! Czt<SC zasado-
wosci ogolnej, wyr6inia si« dalej zasadowo.§6 wodorowfglanowq i wrglanowq. Zasado-
wosc wyrafa si« w miliwalach na litr.
Zasadowosc oznacza si'< miareczkuj11c 100 ml badanej wody 0,1 n kwasem solnym wobec
fenoloftaleiny (zasadowosc p), a nastQpnie wobec oranzu metylowego (zasadowosc
UTLEN/ALNOSC WODY 16
m). Na poclstawie uzyskanych wynik6\v oblicza si« wszystkie rodzajc zasadowosci.
Tok post«powania i spos6b obliczania podaje norma PN-74/C-04540.
o Oznaczenie zasadowosci waine jest w przypadku, gdy badana woda przeznaczona
ma byc dla potrzeb teclmologicznych w zakladach przemyslowych lub jako wöda pitna
po uprzcdnim jej uzdatnieniu. W tych. przypadkach reakcje moglJ: zalezec od zasado-
wosci wody. .
r
UTLENIALNOSC WOD Y
Wspominalismy juz niejednokrotnie 0 tym, ;i:e do plytkich wocl po~ziemnych lllOßl! do-
stawac si~ ze fr6clel powierzclmiowego zanieczyszczcnia r6znc substancje organiczne.
Sf! to r6inoroclne i przewaznie nadcr skomplikowane zwützki w~gla, wodoru, tlenu i
azotu z dodatkiem fosforu, siarki i innych pierwiastkow. W wodzie wyst«pnjl! onc
bi!dz w postaci roztworu koloidalnego, b!tdz roztworu wlasciwego. Substancje te
moina podzielic na 3 grupy zaleznic od ich pocl1odzenia.
Do' jeclnej z nich nalez11 zwiqzki Inunusowe i uhninowe, kwasy humusowe i fulwonowe
pospolite w glebach, mokradlach, bagnach i torfowiskach. Powstajq one wskutek
rozldadu obumarlej materii roslinnej - celulozy, hemicelulozy, bialka, tluszczow itd.
Wody opadowe infiltrujqce poprzez gleb« cz«sciowo wyplukujii z niej tc substancjc
i przenoszit gl«biej w strcfQ saturacji. Niekt6re z nicl1 utlenfajq, si« wzgl«dnie latwo,
inne sq, barclziej trwale. Substancje Jmmusowe nadajf! woclzie nieprzyjemny posmak
i zabarwiaj11 jq na kolor i6ltawy lub brnnatnawy, ale w zasadzie nie Sft szkoclliwe.
Drug11 grup« stanowi11: substancje organiczne P.Ochodzqce z rozkladu cial zwierz~cych oraz
oclpadkow i resztek pokarmowych pochoclzenia zwierz~cego, przede wszyst!dm bialka,
tluszcz6w i w~glowodan6w. W procesie rozkladu biorq udzial bakterie gnilne i fer-
mentacyjne. Obccnosc w wodzie tego rodzaju substancji rozldadowych moie byc
przyczynf! jej bakteriologicznego zakazenia.
Do·trzecicj grupy mozna zaliczyc r6znorodne substancje organiczne pochodzqce ze sciek6w
-
gospodarczych, fckalnych i fabrycznych. W tych ostatnich czQstymi skladnikami
s11 fcnol - C 6 H 5 ·OH i krezol - C 6 H 4 • CH 3 ·OH zatruwajqce w obecnych c2asach
coraz bardziej wody powierzchniowe, a w okr«gach przemyslowych r6wniez i ·wody
poclzicmne.
Analityczne oznaczanic zawartofoi zwützk6w organicznych w wodzie - wobec ich olbrzy-
micj roinorodnosci - jest bardzo trudne i imudne. z tego powoclu uzywa si« metod
posreclnich. Wsr6d nich najbardziej rozpowszechniona jest metoda utleniania wszy-
stkich zwiltzk6w organicznych w pr6bce bad_anej wody. Z ilofoi uzytego do tego celu
tlenu oznacza siQ utlenialnoN: wody, kt6ra jest tm1ownq i orientacyjm1 mian1 zanieczysz-
czcnia wody substancjami organicznymi. W zwiqzku z powyiszq definicjq, badanic
musi byc przeprowadzone w scisle znonnalizowanych warunkach. Okreslaj11 je
normy PN-53/C-04569 i 53/C-04578.
o Baclanie polega na utlenieniu substancji organicznych za pomoq nadmanganianu
potasowego KMnO,i. ProbkQ ·badanej wody o obj«tosci 100 cm3 zakwasza siit
kwascm siarkowym, nast~pnie d9daje siQ 10 cm 3 0,01 n naclmanganianu potasowego
i Jagodnie gotuje siQ przcz lO min. Po ukoilczeniu gotowania doclajc si« 10 cm 3
166 CHE.MIZM WÖD PODZIEMNYCH
0,01 n szczawianu sodowego i gon1cy roztwor miareczkuje siQ 0,01 n nadmanganianem
potasowym az do slabo rozowego zabarwienia. Z objQtosci 0,01 n nadmanganianu
oblicza siQ utlenialnosc wody. Mozna ji1 wyrazic w miligramach na litr KMn04
lub wmiligramach na litr tlenu. Stosunek wagowy KMn04 do czynnego w nim tlenu
wynosi 3,95: 1.
STAN BAKTERIOLOGICZNY WODY
W badaniu jakosciowym wody bardzo wazm1 rolQ odgrywa ustalenie jej stanu bakterio-
logicznego. Jest to nieodzowne, zwlaszcza dla sanitarnej oceny wody w przypadku,
gdy ma ona byc ujmowana do celow pitnych i gospodarczych. Woda w ogole jest
srodowiskiem, w ktorym mogi1 zy{; i rozmnaza{; siQ najrozmaitsze drobnoustroje.
Miliony i dziesü1t!d milionow bakterii mogi1 znajdowac siQ w I cm3 wody powierzch-
niowej. W wodach podziemnych ilos6 ich zmniejsza siQ w miarQ wzrostu g!Qboko5ci
i odleglosci od miejsca inliltracji Iub :lr6det zakazenia bakteriologicznego. Jest to
zwi11zane z samoczynny1i1 oczyszczaniem siQ wody przechodz11cej przez ziarniste
srodowiska skalne, w szczeg6lnosci piasek. Ma on zdolnosc zatrzymywania zanie-
czyszcze11 biologicznych, co okreslamy mianem 11at11ral11ej filtl'acji. Zjawisko to nie
moze zachodzic w tym przypadku, gdy wody z powierzchni wnikaj11 w szczeliny
skalne. Z tego powodu niekiedy näwet g!Qbokie wocly podziemne plym1ce w szczc-
Iinach wykazuj11 bakteriologiczne zakazenie.
o Wsrod bakterii szczegolnie niebezpiecznc S!J: chorobotworcze, a· zwlaszcza tc,
kt6re wydzielane si1 z ciala ludzi chorych razem z odchodami. Nalezi1 do nich bakterie
wywoluj!J:ce przecle wszystkim zaka:lne choroby przewodu pokarmowego, jak dur
brzuszny, paratyfus, czerwonkQ, cholerQ i in. Bakterie mogii w wodzie utrzymywa6 siQ
przy zyciu przez dluzszy czas - kilku Iub nawet kilkunastu tygodni, nie trae11c swej
jadowitosci. Woda zakazona nimi staje siQ powodem epiclemicznych zachorowan
niekiecly o dalekiJn zasiQgu od zr6dla zakazenia.
Byloby rzeczii zbyt uci11zliwi1 bada6 kazdorazowo probki wody na obecnos6 wielt1 roznych
gatunk6w bakterii. Zasaclnicze badanie przeprowadza siQ na jeden gatunek bakterii,
ale za to bardzo charakterystyczny. Jest ni<1 paleczka olcr~inicy - Escherichia coli.
Bakteria ta zyje w jelitach ludzi i zwierz11t cieplokrwistych, przy czymjest nieszkoclliwa.
Wraz z odchodmni wydalana jest na zewmitrz i moze dostac siie do wocl powierzchnio-
wych i podziemnych, w ktorych zasadniczo zyje cÜuzej niz bakterie chorobotworcze.
Rozumuje siQ, ze jeS!i w wodzie podziemnej znajduje siQ paleczka okrieznicy, to woda
taka jest faktycznie zakazona bakteriami nieszkodliwymi, a potencjalnie moze byc.
zaka:lona rowniez bakteriami chorobotworczymi. Wiadomo jcst, ze im wil;:cej paleczki
w wodzie, tym latwiejsze i bliZsze jest irocllo zakazenia. Dlatego ilosc jej w wodzie
jcst clobrym wskainikiem bakt<;riologicznego zanieczyszczenia. Wskainikiem tym
jest miano coli, kt6re wyrai.a liczbQ centymetrow szesciennych wocly, na ktoni przy-
pada jedna paleczka okrQZllicy. Jezeli wiQc miano coli wyraza liczba 50, oznacza to,
±e jedna paleczka przypada na 50 cm 3 wody. Zasadniczo dobra woclä clo picia nie
powinnajej w ogole zawierac. Przyjieto jednak V{ praktyce nastQpuji1c11 bakteriologicznit
ocenQ wody:
NORMY DLA WÖD PITNYCH I PRZE.MYSWWYCH 167
0,1 - woda zanicczyszczona, nie nadaJqca si~ w i:adnym razic do spo:iycia ani do cc16w
sanitarnych,
1 - woda nicpcwna,
10- 50 - woda w pewnym stopniu zanicczyszczona, moZliwa do u:iycia chwilowo,
50-100 - woda stosunkowo czysta,
> 100 - woda calkowicie czysta i bezpicczna.
o Oprocz miana coli uzywa siie niekiedy indeksu coli, ktory wyrafa liczbQ paleczki
okrQznicy '. w 1 1 wody:
. 1k 1 r 1000
mcc s eo 1 = miano coli
miano coli = ~---1 ~
, mdeks coh
o Wocly wykazuji1ce miano coli nizsze od 50 powinny by6 przcd poclaniem do uzycia
wyjalowione, eo siQ uskutecznia najcziesciej przez ich chlorowanie pol11czonc z prze-
puszczaniem przez filtry piaskowe.
Oprocz miana coli oznacza siie rowniez ogolm1 ilos6 baktcrii w 1 cm 3 wody. W tym ceh1
przeprowadza SiQ hoclowJQ ba\cterii na pozywce zelatynowej W temperaturze 20-22°C
i na pozywce agarowej*l w temperaturze 37°C. Pozywka zelatynowa nadaje siQ do
hodowli b.akterii saprofitpwych rozwijaj11cych sie;; na martwych substancjach orga-
nicznych, natomiast agarowa - do hodowli bakterii pasozytniczych, do ktorych
nalezii bakteric chorobotworcze. Po 48 lub 24 h wyrastaji1 widoczne przez IupQ
· kolonie, na podstawie ktorych mozna obliczyc liczbc;; bakterii w J cm.3 wody. Wody
zawieraj11ce mnicj niz 100 bakterii w 1 cm 3 uznaje siQ 'za czyste i nie zagrofone.
NORMY DLA WÖD PITNYCH J PRZEMYSLOWYCH
Wskazalismy juz na to, ze wocly podziemnc nalezaloby traktowa6 jako jeden z waz-
nych suro.;cow mineralnych. Stanowisko takie znajduje coraz szersze uznanie. Kazdy
surowicc mineralny musi odpowiadac okreslonym wanmkom jakosciowym, gdyz
-
w przeciwnym razie nie moglby by6 wykorzystany i poddany procesom technologicz-
nym. Poclobnie i woch1 - jesli ma by6 wykorzystana do celow pitnych, gospodar-
czych, sani'tarnych lub przemyslowych - musi odpowiaclac rowriiez pewnym waiun-
kom jakosciowym. Warunki te limituj11 wymagania ujiete w oclpowieclnie przepisy
i normy. Sii one wynikiem wieloletnich closwiadczel'1 i studiow naukowych i na ogol
nie odbiegajii ocl siebie w roznych panstwach. W niektorych jednak obszarach normy
jakosciowe s11 poclwyzszone, tzn. dopuszczaj11 do ui.ycia wody gorszej jakosci. Odnosi
siQ to clo takich obszarow, gclzie naturalne warunki geologiczne, klimatyczne, hyclro-
graficznc i inne wykluczaj11 istnienie wocly o lepszej jakosci.
W Polsee obowiqzujll przepisy ogloszone w rozporzqdzeniu ministra Zclrowia i Opieki
Spolccznej z dnia 31 maja 1977 r. w sprawie warunkow, jakim powinna odpowiada6
wocla clo picia i na potrzeby gospodarcze**>. Wocl:1 uzywana do picia i na potrzeby
Jcst to galarctowata pozywka odpowicdnio sprcparowana z pewnych glonow morskich.
Dz. U. l'RL nr l8 z dnia 15 czcrwca 1977 r.
 "*' u;: tl:ULt. $11 t '

168 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH

il
~-
RODZA)E 1 ZAKRES ANAUZ CHEMJCZNYCH WODY r~ 16~

Tnbcla 31. Normy jakosciowe niektörych wöd teclmologicznych

mg/J
l· geologicznych. Zaleznie od wynikow przeprowaclzonego badania inspektor sanitarny
wydaje clecyzjQ o przydatnosci wody albo o jej warunkowej przydatno8ci, np. do
,f
Zaklady
przemyslowe
Twardosc
mwal/l lFe2++Fe 3 + 1 Mn 2 +
1
czasu zainstalowania urzi1dze1'i poprawiajitcych jakosc wody albo wreszcie 0 zakazie
uzytkowania wody.
Mleczarnie < 2,8 < 0,1 < 0,05 0 0 1 o Swiatowa Organizacja Zdrowia (World Healtlz Organisation) opracowala w ostat-
Cukrownie < 2,8 < 0,05 < 0,05 0 nich latach normy, jakhn powinny odpowiada6 wody do celow pitnych i gospodar-
Browary r6Znie r6:i:nie < 0,05 0 czych na calym swiecie i w krajach Europy. S11 one barclziej to\erancyjne niz normy
Gorzelnie < 2,8 < 0,1 < 0,05 ..,, ..,, 0
·a ·a polskie i dopuszczaj<J: uzytkowanie wod o wy.Zszej zawartosci wielu skladnikow.
Farbiarnie < 2,8 < 0,1 < 0,05 8 8 0
·;;r o Jakosc wody uzywanej w procesach technologicznych n'iznych galQzi przemyslo-
Pralnie < 1,4 < 0,05 < 0,05 ';;;'
Garbarnie < 1,4 < 0,3 < 0,1
c; l:l ..,, wych jest röwniez normowana. Przewaznie nonny s11 bardziej rygorystyczile niz clla
Papiernie < 2,8 < 0,05 < 0,05
~
.~
~
·~
·a wod pitnych, szczegolnie jesli chodzi o twarclosc, zawartosc zelaza i manganu. Zesta-
8
Fotochemicznc < 2,8 < 0,05 < 0,05 ·;;r wienie podane w tabeli 31 orientuje o niektorych wymaganiach.
c;
Huta szkla < 2,8 < 0,1 < 0,1
Woda do kotlöw < 1,4 < 0,1 < 0,05 . :ä '
RODZAJE I ZAKRES ANALIZ CHEMICZNYCH WODY

gospodarstw domowych, zakladow ki1pielowych i do plywalni, potrzeby zakladow Zaleznie od celu przeprowaclzania badan chemicznych wody podziemnej, analizy
zbiorowego zywienia, do wyrobu artykulow spozywczych, sztucznego lodu, srodkow mozna poclzielic og6lnie na 3 grupy: hydrogeochemiczne, teclmiczne i balneologiczne.
farmaceutycznych i kosmetycznych nie moze zawiera6 skladnikow lub domieszek Analizy hydrogeoc11e111icz11e wykonuje si~ poclczas roznych badan o znaczeniu teoretycznym,
szkodliwych dla zdrowia, wywieraj!lcych ujemny wplyw 1m jej smak, zapach lub np. podczas zdjQC 11ydrogeologicznych, w celu sporzi1dzenia map hydrogeochemicz-
wygh1d. nych, ustalenia genezy wöd podzienmych, poszukiwania zwüizkow miQdzy chemi-
0 Miano coli powinno wynosi6 co najmniej 100. ~mem wod a budow1J: geologiczn!l, przy eksploracji zloz surowcöw mineralnych
i
fJ
o Gorna granica zawartosci niektorych jonow i zwü1zkow okreslana jest w rozpo- itp. Zakres oznaczcü sldadniköw i stopiei1 ich dokladnosci zalezy od celu wykony-
wania analizy. Analizy tej grupy moi:na podziclic na 3 rodzaje: ogolne, pelne i wskai-
rz11dzeniu nastQpuj11co:
nikowe.
jon chlorkowy 300 mg Cl/I
Analiz~ ogo/nq wykonu~e s~Q w c~lu oznaczenia parametr6w fizycznych i. chemicznych
jon siarczanow y 200 mg S0 4 /I
zwil1zki azotanowc 10 mg N/l mezb~dnych do ogolneJ chem1cznej charakterystyki wody, wstQpnej oceny jej chemi-
zwiqzki arsenu 0,05 mg As/I zmu i poclstaw do jej chemicznego sklasyfikowania. Z wlasnosci fizycznych nalezy
zwiqzki baru 1,0 mg Ba/I w ty1~ przypadku oznaczyc: temperaturQ, smak, zapach i barwQ, ewentualnie prze-
zwiqzki cynku 5,0 mg Zn/l wodmctwo elektryczne. Ze skladnikow chemicznych nalezy oznaczyc c1-, so2-
4
zwiqzki manganu 0,1 p1g Mn/I HCO-3'.Cai+ ' M g 2 +, N a + + K+ , gd y,,,"'te Jony
· S1J: potrzebne do chemiczi;iego sklasy-'
zwiqzki olowiu 0,1 mg Pb/I
zwiqzki 2:eluza 0,5 mg Fe/I fikowa~m wody. ~onadt~ nalezy oznaczyc ogolnii mineralizacjQ, twardosc i pH.
DDT 0,03 mg/I W raz1c potrzeby 1 zalezmc od warunkow geologicznych mogii dojsc do tego ozna-
dctcrgenty 0,2 mg/I. czenia innych skladnikow, jak np. C02 , H 2 S, Fci+ + Fe3+, r, Br- itp.
IJ Zawartos6 fenoli nie moze przekracza6 ilofoi, przy ktorych wystQpuje zapach Analiza pe/na obejmuje oznaczenie wszystkich cech fizycznych i chemicznych wody az do
chlorofenolowy. Odczyn powinien zawierac sitt w granicach 6,5-8,5 pH. Twardosc oznaczen~a pierw~astkow sladowych wl!lcznie. Jest to analiza znmdna i czasochlonna,
ogolna nie mo:Ze przekraczac lO mwal/I, a ogolna mineralizacja 600 mg/1. MQtnosc nie dlatego 111eczQsto 1est wykonywana. Celem jej jest otrzymanie pelnego obrazu chemicz-
powinna byc wiQksza jak 3 stopnic, a barwa w skali platynowo-kobaltowcj - 20 mg/ nego wody wy.stQpuji1cej w okr:slonych warunkacl1 geologicznych. Ma ona podsta-
/1 Pt. wowe znaczeme clla odtworzema hyclrogcologicznej historii zbiorowisk wody pod-
Wotly nie odpowiadajiice powyzszym warunkom muszit by6 odzelazianc, odmanganiane, ziemnej.
chlorowane, filtrowane itp. Cytowane wyzej oraz inne rozporzitdzcnia i zarzitdzenia W analizie wskatnikowej, w zalcznosci od celu, wystarczy oznaczyc jeden lub kilka sklad-
uprawniaj11 organa Pailstwowej Inspekcji Sanitarnej do okrcsowych badal'i jakosci nikow szczegolnie charakterystycznych. W clanym przypadku odgrywaj!l one rolQ
ujmowanej i podawanej do konsumpcji wody. Baclania tc wykonuj11: miejskie i wojc- specyficznych wskainiköw. Przyklaclem moze byc masowe oznaczanie jonu c1-
wöclzkic stacjc sanitarno-epiclemiologiczne. W stacjach tych znajduje siQ bogaty w ce.lu ustaleni~ zasi~gu i stopnia ~asol:nia wod jakiegos obszaru. Szeroko stosuje si~
material analityczny, ktory mo:l:e byc wykorzystany przy opracowaniach hydro- analizy wskazmkowe przy poszulowanm zl6z surowc6w mineralnych w kategorii c.
'
 111
"I i171
170 !;] CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH RODZA)E 1 ZAKRES ANALIZ CHEMICZNYCH WODY
1
Ana/izy teclmicznc wody wykonywanc s:.i_ w tych wszystkich przypadkach, gdy badanic
.1 oznaczcnia mog'! byc przy tym pominic:;te lub inne dodane. Skr6con'! analiz'< przepro-
. hydr6geologiczne zmicrza do ustalenia zasob6w i jako5ci w6d podzicmnych w celu i wadza sie:; zazwyczaj w celu wstc:;pnej occny jako5ciowej wody. Jesli np. badamy wod'<
ich uj'<cia dla potrzeb konsumpcyjnych, gospodarczych, sanitarnych lub przemyslo-
wych. Rozr6znia si'< nast'<puj'!ce rodzaje analiz technicznych wody: skr6conq, roz-
r wyst'<pllj<!C<! w warstwie wodcnosnej lei'!cej gl1<boko pod powierzchni'! ziemi i izolo-
wanlJ: od niej grub<! scri<t warstw nieprzepuszczal11ych, mozemy w skr6conej analizie
szerzo11q, pclnq i specJalnq. Wsr6d analiz spccjalnych nalezy wyr6znic analizr tccl1110- pomin'!c oznaczenic zwi:.i_zk6w azotowych. Bac!aj:ic wodc:; wystc:;puj:iclJ: w SlJ:siedztwie
/ogicz11q. Ma ona dac podstaw'< do ustalcnia nuzliwosci i sposob6w popraWienia ja- zlo:l gipsu, bezwarunkowo musimy w skroconcj analizic wykonac oznaczcnie so~­
kosdwody, je:ieli w stanie surowym nie nadajc si'< ona do konsumpcji. i H 2 S. Analizy rozszerzone, 11elne i S]!ecjalnc wyko11uje si'< w cclu ostatecznego
o W tabeli 32 podaje si'< jedynic orientacyjny zakres badan. Powinien on ,byc ka:ldo- udokumentowania zasobow wody. Wyb6r jcdnego z tycb rodzajow nalezy uzale:inic
i:azowo ustalony przez hydrogeologa kieruj'!ccgo badaniami w zaleznosci od geolo- od charnkteru i wagi zagadnienia, a w ka:ldym razie od warunkow geologicznycb.
gicznych warunk6w wystf;lpowania wody, jej pochodzenia i celu analizy. Niekt6re Analizy balneologiczne wykonywane Sl[ przy badaniu wod mincralnych i ich cksploatacji
dla ccl6w lcczniczycb. Wedlug obowiqzuj:.i_cych w Polsee przepisow o ustalaniu zaso-
Tabela 32. Zakrcs oznaczc11 w analizach tcchnicznych wody bow w6d podziemnych wyr6i:nia sie:; analizy orientacyjne, male, duze i kontrolne*>.
Analizf orie11tacJj1Ul wykonujc sie:; po odkryciu wody mineralucj w nie rozeznanym dotych-
Analiza tcchniczna wody
Cccha lub skladnik czas terenic lub poziomic wodonos11ym. Analiza taka pozwala na wstc:;p11'! charak-
- - - - - - - - · - - - · - - - ---~---_sk_r
1 __6_c_o_na_ _,_l_1_·o_zszcr;i:ona 1 ·--~cl;;;=-T=;pccjalna terystyk'< wody.
Analiza mala daje podstawc:; do pclnej charakterystyki wody. Wykonuje si'< jii w toku
Tcmpcraturn (przy pobraniu pr6bki) + + + + badali hydrogeologicznych prowadzonych dla udokumentowania zasob6w eksploa-
Barwa + + + +
M<;tnosc + + + + tacyjnych wody mineralnej w kategorii B (p. blii:ej str. 522 i 11ast.). Nalezy wykonac j'!
Charakter zawicsin + + co najmniej dwukrotnie w odstc:;pie czasu nie mniejszym niz 3 miesilJ:ce. Zaleca si'<,
Smak + + aby w czasie cksploatacji wody mincralnej wykonywac tak<1. analiz'< raz na 5-10 lat.
Zapach + + + 1/ + i
pH + + + + Tnbcla 33. Zakres oznaczcn w nnaliznch balncologicznych
Sucha pozosta!osc + + +
Pozostalosc po pra:l.cniu + + + Annliza Analizn
Twardosc og6lna + + + +

-
Twardosc w<;glanowa + + Cccha Jub skladnik orien-1 1 Cccha lub skladnik
oricn-1
Twardosc. nicwi<glanowa + + tacyj- mala dui:a tacyj- mala 1 dui:a
' na na
Zasadowosc + + + + --·----------- ---------
C02 zr6wnowa:i:ony + Tcmpcratura (przy pobra- Fc 2 +
C0 2 agresywny + + + +
02 +
niu pr6bki) + + + Fc 3 + + + +
H2S + +
GQstosc + + M11 2 + + +
NH 3 + + + +
Opornosc wlasci~·a + + + NH~ +
Na+ +
pH
1
+ + + H 2 Si0 3 + +
K+ + Hco; + + + HB02 + +
Ca 2 + + c1- + + + HAs04 + +
Mg2+ + so!- + + + Sucha pozostalosc + + +
Mn 2 + + + + + J- + + + C02 + + +
Fc 2 ++Fc 3 + + + + + Be + + Rn + + +
c1- + + + + No; ' + + Inne skladniki, jak p-
'
Hco; + + Ca 2 + + + + HPO~-, I-IS-, Sr 2 +,
Mg2+ + + + 2
Ba +, Af3+ itp.
NO;- + + + + +
NO; + + + +
/ Nn+ + + Substancje organiczne +
K+ + + Pierwiastki sladowe
so!- + + + +
Utlcnialnosc + + + +
Fenole + + Zarzqdzcnic prczesa Centralnego)Jrzi<du Gcologii z dnia 5 maja 1969 r. w sprawic zasad i spo-
DDT + sobu ustalania oraz trybu zatwicrdiania zasob6w w6d podziemnych (M.P. 1969 r. nr 19, poz. 163).
Dctcrgcnty + Do znrzqdzcnia zalqczona jcst szczeg61owa instrukcja.
172 C/-IEMIZM WÖD PODZIEMNYC/-1 POB/ERANIE PRÖBEK WODY DO ANALIZ 173

Analizrg duiq wykonuje siQ w cir.!gu pierwszych 3 lat eksploatacji wody mineralnej liJ:cznie dopasowanym korlciem gumowym z dwoma otworami, przez kt6re przechodziJ: dwie
1
z innymi obserwacjami i pomiarami hydrogcologicznymi; jest ona podstawiJ: do rurki, kr6tsza i dluzsza siQgaj1J:ca do clna butelki. Obie rurki SI.!: u g6ry poliJ:czone
zakwalifikowania zasob6w eksploatacyjnych do kategorii A. . ·
o Zakres wymienionych trzcch analiz balneologicznych podany jcst w tabeli 33.
r dosc lufoo nasuniQtym kawalkiem wQzyka gumowego b, kt6ry przy silniejszym szarp-
niQciu latwo zsuwa siQ z rurek szklanych. Do szyjki butelki przymocowany jest ka-
Analizf ko11trol11q wykonuje siQ w czasie eksploatacji wody mineralnej. Pozwala na szybkie walek mocnego elastycznego WQZa gumowego a, do kt6rego na lufoym k6lku przy-
uchwycenie ewentualnych zmian skladu chemicznego wody i jej cech fizycznych wii1zany jest sznur do zanurzania przyrziJ:du w wodzie. Do k6lka przymocowany jest
wywolanych np. przez czynniki mcteorologicznc, awariQ urziJ;dzenia pobierajlJ:cego luzno WQ.Zyk gumowy liJ:CZIJ:CY je z WQzykiem zamykaj1J:cy111 rurld szklane w butelce.
wodQ i wdarcie siQ do niego w6d obcych, nadmierniJ: cksploatacjQ itp. Qznacza siQ
jedynie niekt6re wybrane cechy lub sldadniki, w szczeg6lnosci te, lct6re majlJ: istotne
znaczenie w balneoterapii. NaleziJ: do nich najczQsciej temperatura wody, pH, zawar-
tosc C0 2 , H 2 S, Rn, Cl-, HC03, S04, r, Fc 2 + + Fe3+ i in. AnalizQ kontroln!J:
wykonuje siQ w kr6tkich odstQpach czasu zaleznych od warunk6w hydrogcologicz-
nych, np. raz na miesi<!C, raz na tydzic1'i, niekiecly nawct codziennie.

POBIERANIE PRÖBEK WODY DO ANALIZ

Zasady pobierania pr6bek wody do analiz clicmicznych i bakteriologicznych okreslajlJ;

normy PN-74/C-04620 i PN-76/C-04620. Pobrana pr6bka wody powinna przccl-
stawiac rzeczywisty charnkter wody w chwili pobrania. Nie moze ona byc przeto
skai:ona wskutek uzycia naczy1'i brudnych luö zawieraj<!cych rcsztki innej wody,
T
innych cieczy lub cial stalych. Najodpowiedniejsze SIJ: butelki szklane o pojemnosci ~,

1 1 z Icorkiem szklanym clobrze doszlifowanym. Nie s<t wskazane naczynia poliety-

lenowe, w kt6rych zachodziJ: latwiej zmiany skladu chemicznego wody w czasie
transportu i przechowywania (W. Bidzi1'iska i Z. Plochniewski, 1971). Butelld, jak
'
r6wnicz inne naczynia i pomocnicze przyrziJ:dy, powinny byc zawczasu wymytc
wewnl).trz i zewm!trz roztworem myclla lub sody i killcakrotnie wyplulrnne, najpierw
wodiJ: zwykhi, nastQpnic destylowanlJ.. Tuz przed pobraniem pr6bki butelki powinny
Ryc. 75.
Przyrzqd do pobierania
Ryc. 76.
Przyrzqd do pobierania
-J
--r
i
pr6bck wody z niewiel- pr6bek wody z filuzych
byc przeplukane wodiJ: pobieram1: do badania. kiej gh;bokosci (wedlug gl~bokosci (wedlug
o Miejscem pobrania pr6bki moi:c byc strumieI'i pompowanej wody ze studni PN-74/C-04620) PN-74/C-04620)
Iub otworu wiertniczego. Jezeli byly przerwy w pompowaniu nalezy przed pobraniem
pr6bki odpompowac wodQ w ciiJ:gu 10 min w cclu usuni1<cia ewentualnych zanie- Przyrzqd opuszcza siQ do wody powoli, tl)k aby sznur pozostawal w napiQciu. Gdy
czyszcze11.. • przyrzqd zanurzony zostal do odpowiednicj glQbokosci, . zwalniamy na moment
o W przypadku studni kopanych miejscem pobrnnia jest slup wody w studnL napiQcie sznura i natychmiast naglym szarpni1<ciem zrywamy w1<zyk gumowy b z rurek
Zazwyczaj studnie takie s1.1: eksploatowane tylko kilka razy w ci1J;gu dnia, wobec szklanych. Wtedy woda dostaje sif< do wnQtrza butelki przez dluzszlJ: rurkf<, wypy-
czego pozostaje w nich woda stagnujlJ:ca. Nalezy wi1<c pobrac najpierw kilkanascie chajlJ:c r6wnocze8nie powietrze przez rurkQ kr6tsZIJ:. ZnajlJ:c przyrziJ:d, wiemy ile czasu
wiader wody w celu usuni1<cia wody stagm1j1J:cej, a dopiero potcm pobrac pr6bkQ. potrzeba na napelnienie butelki wodiJ:.
D Przy pobieraniu probek wody ze zrodel, w przypaclku gdy nie mozna w wodzie Do 'pobierania wody z duzych glQbokosci w otworach wiertniczych wygodny jest przyrziJ:d,
zanurzyc przyrziJ:du, czcrpie siQ jlJ: osobnym niewielkim naczyniem z uchwytem kt6rego schemat pokazano na rycinie 76. Sklada siQ on i grnbosciennego szklanego
i wlewa ostroznie do butelki tyle, zeby pod korldem, o ile moznosci, nie bylo po- cylindra A zako!'iczonego od g6ry i od dolu pier8cieniami metalowymi, majiJ:cymi
wietrza. weWUIJ;trz lekko SCiQtl.!: boczn1.1: powierzchniQ. Przez srodek cylindra przechodzi meta-
Do pobierania pr6bek wody ze studni otwartych moze sluzyc przyrzqd pokazany na lowy prQt z umocowanym od dolu metalowym kn1zkiem BI> kt6ry ma "kran do
rycinie 75. wylewania wody z cylindra. U g6ry wzdluz prQta przesuwa si1< drugi krlJ:zek B 2 z dwo-
z
o Skiada siQ on metalowego naczyriia c z obci1J:zonym dnem, clo kt6rego jest ma bocznymi pr1<tami prowadzl).cymi, za pomoclJ: kt6rych mozna podnosic cylinder A
wstawiona szklana butelka. Butelka jest przymocowana do naczynia i zatkana clobrzc do g6ry. Na przymocowanej·clo kr1J;zka tulei znajduje si1< sprQzynowy zaczep C, kt6ry
174 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
FORMY PRZEDSTAWIANIA ANALIZ CHEMICZNYCH WODY 175

opierajitc siQ o pierscicn na prQcie utrzymuje cylindcr z podnicsionymi kntzkami gumowego wprowadza siQ gaz do pomocniczego naczynia wypelnionego wodq, skqd
w stanie otwartym. Kn1zki majit bocznit powierzchniQ dokladnie dopasowanit do gaz pobiera siQ do butelki w sposob podobny do poprzedniego.
powierzchni piedcieni metalowych i mogq, zamknq,c szczelnie cylinder. Otwarty ·o Butclki:z probkami gazu nalezy transportowac do gory einem. Wtedy pewna ilos6
cylinder opuszcza siQ na dowolnit glQbokosc, nastQpnie spuszcza siQ na lince ciQzarek D, wody, jaka pozostaje w butelce, dodatkowo uszczelnia probkQ.
kt6ry uderza w zaczep Ci zrzuca go z pierscienia Wtcdy cylinder spada i zamyka siQ Na kazdcj butelce lub sloju, do ktorego pobrano probkQ wody lub gazu, nalezy nakleic
wraz z wodq,. Po wydobyciu przyrzq,du z otworu wypuszcza siQ wodQ z cylindra za metrykQ probki zawieraj11ci1:
pomocit kurka wprost do butelki. Wewrnrtrz cylindra moze byc umieszczony tenno- numer lub znak probki,
• metr T do pomlaru temperatury wody. datQ i godzinQ pobrania,
miejscowosc,
Ze studni z rQcznit pompit pobiera siQ wodQ do naczy1'i pomocniczych, z kt6rych przelewa
micjsce pobrania (:lrocllo, studnia, otwor wicrtniczy, glQbokosc itp.),
siQ j!! do butelek. Przed pobranicm pr6bki nalezy jednak wodQ odpompowywac ze
dyspozycji;; clla laboratorium eo do rodzaju analizy,
studni eo najmniej przez 10 min w celu usuniQcia warstwy wody ewentualnie zanie-
nazwQ utrwalacza chemicznego w razie jego uzycia,
czyszczonej rdzQ. Naczynia pomocnicze sluzq, r6wnicz do pobierania wody w przypad-
ewentualnie inne dane.
ku jej stalego wyplywu, jak np. z ujQtych za pomocq, rur zr6del, zc studni artezyjskich,
z przewod6w, z kt6rych wyplywa woda w czasie pr6bnego pompowania itp.
Przy pobieraniu pr6bek wody w celu oznaczenia rozpuszczonych w nicj gaz6w nalczy
baczyc, aby w czasie pobierania nie nastitpilo zetkniQcie wody z powietrzcm i aby
ono nie pozostawalo pod korkiem butelki. Urzq,dzenia do pobierania wody ze studni
otwartych i z otwor6w wiertniczych umoi:liwiajq, zachowanie tcj ostroi:nosci. Przy
pobieraniu wody wyplywajitcej ze irodla lub z pompy nalczy poslugiwac siQ wQzem
gumowym. Jeden jego koniec zanurza siQ w strumieniu wyplywajq,ccj wody, drugi zas
wk!ada siQ do butelki.
o W niekt6rych przypadkach substancjc zawarte w wodzie muszi1 byc utrwalone
przez dodanie do probki niewielkiej ilosci okre8lonych odczynnik6w w zalezno8ci
od wy:magan metod analizy chemicznej. 1

J>robki do badan bakteriologicznych pobiera siQ do slojow szklanych o pojenrnosci 100 cm 3

z szerokit szyjkq,, zamykanq, dobrzc doszlifowanym korkiem szklanym. Sloje musz11
byc bardzo st~rannie wymyte, wysuszone, wyjalowione i opakowane. Wyjalawia siQ
w sterylizatorze lub w suszarce przez 2 godziny w temperaturze 140°C.
Pobieranie do analizy pr6bek gazu wydobywajitcego siQ z wody jest nicco skomplikowane
i wy1naga pewneJ zrQcznosci, gdyz pobierany gaz nie moi:c byc zmicszany z powiet-
rzem. Przy pobieraniu gazu zc irodel otwartych najwygodniej jest poslugiwac siQ
odwr6conit butelk!! z Iejkicm, jak pokazano na rycinie 77. ButelkQ z korkicm gumo-
wym, przez kt6ry zalofono lejck, zanurza siQ calkowicic, tak aby woda jq, wypelnila
i wyparla z nicj powietrze. NaslQpnie obraca siQ· pod wodit butelkQ dnem do g6ry
i w tym polozeniu wynurza siQ ji1 do 3/4 lub 4/5. Poziom wody w butelce nicco opadnie
tworzQc prozniQ, do ktorej poprzez Icjck wchodzic bQdzie gaz. Gdy butelka wypelni siQ
dostatecznq, ilosciq, gazu, nalezy - manewruj11c pod wocl<t - wyciq,gnq,6 gumowy
korck z lejkiem i zatkac jQ szklanym, r.zlifowanym i clobrze clopasowanym korkiem.
Po wyjQciu butelki z wody zalewa siQ korek obficie parafin11 w celu lepszcgo uszczel-
nienia.
o Przy pobicraniu gazu wydzielajf!ccgo siQ z wocly w otworze wiertniczym mozna
postQpowac tak, jak to pokazano na rycinie 78. Wewnf!trz rnry wiertniczej montuje siQ
podw6jny lejek clopasowany do rnry i dobrze uszczelniony. Za posrcdnictwem WQi:a
~ !
Ryc. 77. Pobicranic pr6bck gazu ze Ryc. 78. Pobieranic pr6bek gazu z otworu
zr6dla otwarlego wiertniczcgo
o Naczynia z probkami powinny byc pakowane do specjalnych skrzynek, kazda ·
w oddziclny m gniezdzic w sposob uniemoi:liwiajf!CY stluczenie. Pr6bki przeznaczone
clo analiz I~ zycznych i chemicznych nale'zy clostarczyc clo laboratorium najp6foiej
w ciQgu 72 godzin, a w przypadku podejrzenia o zanieczyszczenie organiczne -
w ciQgu 48 godzin. Pr6bki do badan bakteriologicznych nalezy dostarczyc w ciitgu
2 godzin. Jezeli nie jcst to mozliwe, nalezy naczynia oblozyc lodem i w stanie oziQ-
bionym dostarczyc do laboratorium w ciqgu 6.-12 godzin.
FORMY PRZEDSTAWIANIA ANALIZ CHEMICZNYCH WODY
Wyniki analizy chemicznej wocly moi:na przedstawic w r6zny sposob. Dawniej
wyrazano sklad chemiczny wody w postaci soli lub tlenk6w i bezwodnikow, podajq,c
ich zawartos6 w miligramach na Iitr. Nowoczesna analiza zarzuca tQ formQ i przed-
staw ia sklad w postaci jonowej z wyj11tldem gazow, zwh1zk6w nie zdysocjowanych
. 1

1
!lt& IP ·
d,
 "*11 i# n:;;;J,,ll
176 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
,, FORMY PRZEDSTAWIANIA ANALIZ CHEMICZNYCH WODY 177

i koloid6w. Zawartosc ich podaje si11< w miligramach na litr, a w wodach mineralnych czyli na 22,99 jednostek wagowych Na+ przypada w reakcji 35,45 jednostelc wago-
w miligramach na kilogram. wych c1-.
W tabeli 34 podano przyklad analizy chemicznej wody mineralnej Zuber III z Krynicy. o Zawartosc jon6w w formie rownowaznikowej wyrazamy w chemicznych jedno-
W rubryce pierwszej widzimy nazwr:; jonu, zwiiizku, gazu lub skladnika chemicznego. stkach masy zwanej miligramor6wnowaznik~mi, czyli miliwalami (mwal)*l. W tym
W rubryce drugiej umieszczono ich zawartosc. Ta forma wagowa jest wyjsciowa dla celu nalei:y zawartosc wagow11 kai:dego jonu wyraZünii w miligramach na litr lub
dw6ch dalszycl1 form, mianowicie dla przedstawienia skladu jonowego w postaci miligramach na kilogram wody podzielic przez jego masre r6wnowaznikow11 A Iub
pomnoi:yc przez wsp6lczynnik przeliczeniowy B, kt6ry jest odwrotnosci:i tej masy:
Tabcla 34. Zuber III, Krynica (analiza wykonanu w 1952 r. mg/I
przez A. Jarockq i B. Wagner) ' l mwal/l = A- = mg/l · B [66]
Jon lub zwiqzek mg/kg 1 mwal 1 % mwal o W tabeli 35 podane s:i masy jonowe, masy rownowai:nikowe i wspolczynniki
K+ 343,30 8,72 2,44 przcliczcniowe najwazniejszych jon6w wystr:;pujiicych w wodach podzienmych.
Na+ 7 235,00 314,51 88,00
u+ 12,90 1,85 0,52
Tabcla 35. Wsp6lczynniki przcliczeniowc na mwal wa:i:nicjszych jon6w (wedlug Kalendarza
NH; 2,16 0,11 0,03 c/1emicznego, 1954)
Ca 2+ 133,90 6,69 l,87
Mg2+ 307,86 25,31 7,07 Masa Wsp6lczynnik
Fe 2+ 6,90 0,24 0,07 Jon Masa jonowa r6wnowaznikowa przcliczeniowy
Mn2+ 0,50 0,01 - -
A B
Razem K 357,45 100,00
---- c1- 35,45 35,45 0,0282
c1- 1178,40 33,59 9,40
so;- 96,07 48,04 0,0208
1- 2,43 0,02 - Hco; 61,03 61,03 0,0163
Hco; 19 666,40 322,23 90,15
eo;- 60,02 30,01 0,0333
so;- 77,37 1,61 0,45 -nr-
----- ---- 79,92 79,92 0,0125
Razem A 357,45 100,00 1- 126,91 126,91 0,0079
p- 19,00 19,00 0,0526
H2SiOa 37,05
No; 46,01 46,01 0,0220 ~I\
Suclm pozostalosc 29 004,17 g~stosc1,018
C0 2 swobodny 2 389,00 pH = 7,3 No; 62,01 62,01 0,0161
Ryc. 79. Otw6r wiertniczy Zuber III I-IS- 33,07 33,07 0,0302
w Krynicy Og61em 31 393,17 K+ 39,09 39,09 0,0255
Na+ 22,99 22,99 0,0435
r6wnowaznikowej, czyli w miliwalach (mwal) i procentowo-r6wnowaznikowej, czyli Ca 2+ 40,08 20,03 0,0499
Mg2+ 24,32 12,16 0,0822
w procentach miliwali ( % mwal). Te dwie formy sii niezbr:;dne dla wlasciwego sklasy- Fc2+ 55,85 27,92 0,0358
fikowania wody. Ponadto pozwalajii one na bardziej scisle przedstawienie c11emizmu Fe 3 + 55,85 18,61 0,0537
i wlasnosci chemicznych wody, sii pomocne przy wyja8nieniu genezy wody, umozli- Mn 21- 54,93 27,46 0,0364
wiajii obliczenie zawartosci niekt6rych jon6w bez koniecznosci laboratoryjnego ich AJ3+ 26,98 8,99 0,1112
oznaczania, wreszcie· pozwalajii na kontrolr:; wynik6w. NH; 17,02 17,02 0,0587
Substancje chemiczne i jony reagujii mi11<dzy sobii nie w rownych wagowych ilosciach, SH 32,06 16,03 0,0625
lecz w ilosciach rownowafoikowych zaleznych od masy atomowej lnb jonowej i od I-r+ 1,008 l,008 0,9920

wartosciowosci. Na przyklad jon Na+ reaguje z jonem c1- nie w r6wnych ilosciach
1 mg na 1 mg, Iecz w stosunku 1 r6wnowaznik Na+ na I r6wnowafoik c1-. R6wno- Podajiic w tekscie zawartosc jonow w postaci rownowaznikowej piszcmy zazwyczaj przed
wafoik chemiczny rowny jest masie atomowej lub jonowej podzielonej przez warto- symbolem chemicznym literie r, np. rNa+, rCI- itd. W idealnie wykonanej analizie
sciowosc. A zatem jon Na+ br:;dzie reagowal z jonem c1- w stosunlcu:

22,99 do 35,45 "1 Gramor6wnowaznik (wal) jest to ilosc gram6w substancji r6wna liczbowo jej r6wnowaznikowi
1 1 chemicznenm. Miligramor6wnowa:i:nik mwal = 10- 3 wal.

12 Hydrogoofogio
178 CHE.MIZM WÖD PODZIE.MNYCH
suma kationow wyra:lona w fonnie rownowaznikowej powinna byc rowna sumie
anionow wyra:lonej w tej samej formic:
"ZrK = "ZrA
Najcz12sciej 'jednak zdarza si12, :le miredzy tymi sumami wystrepujtt pewne roznice.
Jezeli St! one niewielkie, w granicach 1- 3 %, mozna je polozyc na karb blQdow nie-
uniknionych przy wykonywaniu analizy. W takich przypadkach praktykuje sire nie-
kiedy wyrownanie sum przez rozdzielenie ro:lnicy na wszystkie aniony i kationy. Po
wyrownaniu sum oblicza siie procentow[! zawartosc miligramor6wnowaZdik6w wszy-
stkich kation6w i anion6w przyjmujqc sumie miligramor6wnowaznik6w kation6w
i anion6w po 100, niekicdy po 50%. W przytoczonej analizie przykladowej podano je
w rubryce czwartej. Sluzq do tego celu wzory:
lOOa
XK = }:,rK ; [67 i 68]
gdzie:
xK - poszukiwany procent kationu,
xA - poszukiwany procent anionu,
a - zawartosc danego kationu lub anionu w miligramorownowaznikach,
"ZrK - suma miligramor6wnowaznik6w kationow,
L.rA - smna miligramor6wnowaznik6w anion6w.
o W przypadku gdy sumy "ZrK i "ZrA ro:lniq siie miredzy sobq dosc znacznie - po-
wyzej 3 % - nalezy domniemywac, :le roinica pochodzi nie tylko z bliedow analizy,
ale r6wniez z jej niekon:ipletnosci, tzn. z nieoznaczeuia jakichS mniej pospolitych
kation6w i anion6w, ktore w analizowanej wodzie wyst[!pily w zwiiekszonych ilosciach.
Zachodzi to zwlaszcza przy wstrepnym analizowaniu w6d mineralnych. W tym przy-
padku wyr6wnywanie sum jest niedopuszczalne, analizQ nalezy koniecznie powtorzyc•
odpowiednio rozszerzajqc jej zakres.
Forma r6wnowaznikowa pozwala w pewnych przypadkach, zwlaszcza w analizie ogolnej,
pominqc oznaczenie laboratoryjne alkaliow, kt6re jest zmudne, .i okresli6 ich zawar"
tose drogq prostego obliczenia. Jezeli oznaczono w analizie Cai+ i Mgi+ i stwier-
dzono, ze poza alkaliami nie wystrepujq inne kationy, to zawartosc alkali6w mozna
przeliczyc na sam sod na podstawie wzoru:
rNa+ = L.rA-(rCa2+ + rMg 2 +)
Wykorzystuje sire tu prawidlo, ze:
"ZrK = 'ZrA
o Rownowaznikowa forma analizy wody podziemnej pozwala szybko oznaczyc jej
twardos6 ogoln[! i wreglanow[! w miliwalach na litr.
o Jak juz wiemy:
tw. og. w mwal/l = rCa2 + + rMgi+
o Twardos6 wieglanow[! okresla zawartosc dwuwieglanow Mgi+ i Ca 2 ·1·• Poniewaz
1 mwal HCOj" reaguje z 1 mwal Ca2+ lub Mg 2 +, to rowniez l mwal HC03 odpo-
:tt··:;g ·w ,.w
FORMY PRZE.DSTAWIANIA ANALIZ CHE.MICZNYCH WODY 179
wiada 1 mwal/l twardosci. Chodzi jcdnak o to, aby okrcslic jaka ilosc miliwali
HC03 zwüizana
.
jcst z wapniem i magnezem. Pozwala na to stosunck rHco-3 do
(rCa2+ + ;. Mg2+).
o Jcieli rHC03 < (rCai+ + rMgi+) przyjmuje siit, ze:
- twardosc ogolna wynosi (rCa 2 + + rMg 2 +) mwal/I,
- cala ilosc miligramor6wnowa2:nik6w HC03, l[!czy siQ z wapnicm i magnezem
i dajc twardosc wieglanowq, kt6ra wynosi rHC03 mwal/I,
- r6znica miiedzy twardosciq og6lnq i wieglanow!J: jest twardosciq nicwitglanow1i.
0 Jezeli rHC03 > (rCa 2 + + rMg2+), to twardosc WQglanowa rowna siQ twardosci
ogolnej (rCa2+ + rMgi+), bowiem przyjmuje siQ, ze cala ilos6 Ca2+ i Mg2+ l'lczy sire
z HC03. '.
o Nawü1zuj11c do podanej wyzcj przykladowcj analizy wody Zuber III mozcmy
powiedziec,. 2:e w wodzic tcj wystrepujc jedynie twardos6 wieglanowa.
Cziesto poslugujcmy siie w hydrogeologii, szczcg6lnic wod mineralnych, skroconym .spo-
sobem zapisywania analizy chemicznej wcdy. Zastosowanic znajduje m. in. wzor
Kurlowa. Ma on rostac ogölm1:
S 1 GM' ani.ony T
1
; kat10ny
Sp oznacza tu skladnik specyficzny lub cechie specyficzn'l, jdli one wystitpuj!J: w wodzie.
Moze to byc np. jod, brom, zelazo, radoczynnosc itp. Jdli jest to pierwiastek lub
zwi!J:zck, oznacza sire go symb.olem chemicznym z podanicm zawarto8ci w miligramach
.,,
'1
na litr lub mi ligramach na kilogram, np. J0 •5 • Jci:eli jest to podwyzszona radoczynnosc,
1
oznacza siQ jq znakicm literowym z podaniem jednostek nCi/l np. Rn 20 •
o Z kolei podaje sire gazy G i og6ln!J: mineralizacjie M w gramach na liti- lu b gramach
na kilogram.
o W ulamku nad kreskq podaje siie procentowy sklad anion6w wyrazony w mili-
gramorownowaznikach, pod kreskq zas - sklad kationow, bior'lc pod uwagie tylko
te, ktore sq potrzcbne d~o charaktcrystyki i chemicznej klasyftlrncji wody. S!J: to:
HC03, SO~ - , Cl-, Ca2+, Mg2+, Na+ i K +. Zawartosc skladnik6w podaje si12 w za-
okr[!gleniu do liczb calkowitych. Na k01'icu podaje sire temperaturie wody T. Za tem-
peratur!J: podaje sire nickiedy, zwlaszcza w przypadku irodel, Q - tj. wydatek w litrach
na minutQ, np. Q 300 •
o Skrocon.Y zapis analizy wody Zuber III, kt6n1 podalis1ny w tabeli 34, wcdlug
formuly Kuriowa wyglqdalby nastQpujqco:
i 90 9
co~·4 M 29 ~ HC03 Cl yis
Na 88 Mg 7 K 2 Ca 2
Z zapisu tego szybko mo:lna odczytac, zc jest to woda mincralna o charakterze wodoro-
wreglanowo-sodowym, ponicwaz HC03 i Na+ w sposob zupelnie zdecydowany do-
.1,,,minuj11 nad )nnymi skladnikami. Ponadto odczytujemy, ic woda ta zawiera du:lo .
bezwodnika WQglanowego, mo:lc wi~c byc zaliczona do szczaw.
o Aczkol~iek wzor Kuriowa stosowany jest glownie clo zapisu wod mineralnych,
to jednak m~zna poslugiwac siie nim röwniez przy wodach slodkich.
12'
 '1"1j!lß ,• . [#j JJ,;;. t -

180 CHEM/ZM WÖD PODZIEMNYCH FORMY PRZEDSTAWIANIA ANAL/Z CHEMICZNYCH WODY 181

Istnieje wiele sposob6w graficznego przedstawienia skr6conego sldadu chemicznego wody.

o Jeden z nich, wychodzii:cy juz dzis z uzycia, opracowali Grünhut i Hintz. Sklad
wody przedstawia siQ w postaci barwnych pask6w, kt6rych dlugos6 w odpowiednio
dobranej skali odpowiada zawartosci najwazniejszych sklaclnik6w (ryc. 80). Czarna
Iinia pozioma przedstawia og6lnfl: mineralizacjQ wocly. Na linii tej od lewej strony
odciha siQ zawartosc specyficznych sklaclnik6w w miligramach na litr lub miligramach
sot et f/CD3- Na+ 11g 2 + Ca 21·
500 r - . - - - . - - , - - - , - - - . - - - , - - - ,
1100

er
ogolna
mineralizst;/s kationy i aniony
f---1-1 i'
012349/kg O 25 50 mwal/kg

Ryc. 80. Skr6cony sklad chemiczny wody Zuber III w Krynicy przedstawiony metodq
Grünhuta i Hintza Ryc. 81. Sklad chemiczny wody Zuber III
przedstawiony w procentach miliwali na
na kilogram takich jak zelazo, jod, brom, arsen itp. G6rny pas przedstawia zawartos6 diagramie kolowym
miligramor6wnowaznik6w w 11 lub I kg wody kation6w w kolejnosci Na+, Ca 2 +,
· Mg 2 +, dolny zas -. zawartosc anion6ww kolejnosci c1-, so1- i HC03. P..:>szczeg6lne caz+

pola pokrywa siQ odpowiednimi barwami, dziQki czemu zestawienie wynik6w jest
dobrze czytelne. Wolny dwutlenek WQgla podaje siQ w milimolach w 1 1lub1 kg wody, M eo,
przedstawiajii:c zawartos6 jego czarnym pasem umicszczonym w przecllu:leniu pasa
anion6w.
\~'.;
1 j. Na'+I<'
Znany powszechnie diagram kolowy zastosowany zostal do pokazania skladu chemicz-
nego wody przez H. Udlufta.
1
1 //
o Powierzchnia kola wyobra:i:a og6ln<J: mineralizacjQ M w relacji:
1 mg/I = 1 1111112
1

/
Cl-
Skala
jony ?_JH-~~~~_JJp~o. X m1val
zatem promien kola oblicza siQ za pomoc<J: wzoru:
eo, ~--~-J-~--~-; !]/!
---Zuber[ --Zuber//

r=v~
M ~--!0___!.~l!._!!!!_~p fl/L „ ---Jan - - -Zuber III
Ryc, 82. ·Skr6cony sklad chemiczny wody Zuber Ryc. 83. Wody Zuber I, II, III i Jan
III przedstawiony za pomocii diagramu Tickela w Krynicy na wykresie Schoellera. Zawartosc
W g6rnej pol6wce kola przedstawia siQ wycinkami liczbQ procent6w miligramo- jon6w wyra:lona w miliwalach
r6wnowaznik6w gl6wnych kation6w, w dolnej zas - gl6wnych anion6w. Pokrycie
tych wycink6w barwami czyni diagram dobrze czytelnym. Jesli nie zastosowano barw, c1 Na rycinie 81 przedstawiono na diagramie kolowym sklad chcmiczny wody
nalezy podac odpowiednie symbole literowe. Jony wystQpuj<J:ce w malych ilosciach Zuber·III wyrazony w procentach miligramor6wnowaznik6w*>.
pomija siQ. Je:i:eli jednak S<J: wa:i:ne dla charakterystyki wody, przedstawia siQ je w po- Na innej zasadzie oparta jest metoda Tickela zmodyfikowana przez J. DowgiaUQ (1969).
staci promieni biegn<J:cych od obwodu kola ku jego srodkowi. Dla dlugosci tych pro- Jest to diagram skladaj<J:CY siQ z trzech osi przecinaj<J:cych si~ pod k<J:tem 60°. KaZdemu
mieni dobiera siQ odpowiedni<J: skalQ, np. r = 0;5 % mwal. Gazy przedstawia siQ Z powstalych W tei1 spos6b szesciu promieni przyporz<J:dkowane S<J: g!6wne jony -
w postaci wsp6lsrodkowych k6l, przy czym ich powierzchniQ dobiera siQ w takiej Na+ + K+, Ca 2 +, Mg 2 +, HC03, so1- i c1-. Na promieniach tych odcina siQ
samej relacji, jak powierzchniQ og6lnej mineralizacji. System diagram6w kolowych w odpowiednio dobranej skali zawartosc poszczeg6lnych jon6w w procentach mili-
nadaje siQ szczeg6lnie dobrze do przedstawienia sldadu chemicznego w6d podziem-
nych na planach i mapach hydrogeologicznych w du:i:ej podzialce. Ze wzgl«d6w technicznych przyj«to promien kola o polow<;; mniejszy.
182 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
wali, nastQpnie I:iczy siQ punkty odciQcia w wiclobok. Obok oznacza siQ og6111ll l1line-
ralizacjQ M w gramach na litr lub w gramach na kilogram w postaci odpowiedniej
dlugosci pionowego odcinka. Podobnymi odcinkami przedstawic 1110.Zna zawartosc
gazow, np. C0 2 • Przyklad zastosowania promienistego diagramu Tickela podany
jest na rycinie 82.
Z wielu wzg1Qd6w bardzo dogodny jest sposob podany przez H. Schoellera (1955). Wykres
sporz:idza siQ na siatce p6Hogarytmicznej. Zawartosc skladnikow odklada siQ na
skali Jogarytmicznej, nastQpnie I:iczy siQ poszczegolne punkty Iinif]; lamm)f);. Zawartosc
tQ mozna wyra.Zac w miligramach lub miligramorownowa.:lnikach. Zasadniczo podaje
siQ na wykresie gl6wniejony (Cl-, HC03, So!-, Na+, K+, Cai+, Mgi+), ale w razie
potrzeby mozna dopierac jeszcze inne jony, gazy, zwüizki niezclysocjowane, twardosc
wocly itp. Kolejnosc sklaclnik6w 11.ii osi poziomej moi.e byc dowolna.
o Dogodriosc wykresu Schoellera polega na jcgo clu.Zej elastycznofoi, eo pozwala
na niodyfikacjQ ukladu zaleznic ocl potrzeby i ceh1 wykresu. Mozna za jcgo pomoc:i
w jasny sposob pogl:iclowy por6wnywac kilka analiz, grupowac wocly pokrewne
w klasy i roclziny itcl.
D Na rycinie 83 przeclstawiono (wykres Schoellera) sklacl chemiczny cztcrech wod
mineralnych z Krynicy: Zuber I, II, III i Jan. Widzimy, zc wykrcsy zubcrow Sfl: w swym
przebiegu prawie iclentyczne. Nicznaczne ro.:lnice wynikajfJ: ze zroznicowania g!Qbo-
kosci, z ktorych pochodzii wody (600- 800 m). Wykres w sposob uclerzaj:icy pokazuje,
fo Sfl: to wocly woclorowQglanowo-soclowe, ktore tworzf); jakby jeclmi roclzinQ.
D Zupelnie inaczej przeclstawia SiQ na wykresie wocla ze zroclla Jan. Jcst to woda
woclorowQglanowo-wapniowa o nicwielkiej mineralizacji. Roznica miQclzy obyclwoma
typami wocl wyuika z ich genezy. Zubery Sq to g!Qbokic wody rcliktowe zmienione
pocl wp!ywem juwenilnego clwutlenku WQgla, natomiast wocla. ze :lroclla Jan jcst
pochoclzcnia infiltracyjncgo. Nieg!Qboko pocl powicrzchnif); ziemi mineralizujc siQ
ona przy wspoludzialc juwenilnego dwutlenku wQgla.
100% 10 20 30 10 50
Na-+ 1 J< 1
oluber J x l11her 1l
Ryc. 84. Diagram skladu w6d Zuber I, II, III i Jan w Krynicy przcdstawiony w tr6jkqtnym
ukladzie wsp61w~dnych. Zawartosc jon6w wyra:i:ona w procentach miliwali
1
-...,)„
......11t1'1·10An1:1:1m1·1d1"'1'
KLASYFIKACJA CHEMICZNA WÖD PODZIEMNYCH 183
Do graficznego przedstawienia wiQkszej liczby - kilkunastu lub kilkuclziesiQciu - analiz
wod stosuje siQ najczQsciej uklacl wspolrzQdnych trojkqtnych w postaci pary tr6jk:1t6w.
Jeden z nich slu:1:y do przedstawienia procentow miligramor6wnowa.:1:nik6w gl6wnych
anionow, clrugi zas - kation6w. Polozenie w tr6jlqcie punktu charakteryzujqcego
sklad anionowy lub kationowy wyznacza siQ z przeciQcia dw6ch rzQdnych oclpowia-
daj:icych procentowej zawartosci dwoch jon6w.
o Na rycinie 84 przedstawiono w ukladzie wspolrzQclnych tr6jkqtnych sklad jonowy
w6d Zuber I, II, III i Jan. Widzimy, :1:e wszystkic wody w tr6jb1cic anionowym gru-
pujf); siQ w wierzcholku HC03, natomiast w tr6jkqcie kationowym zubery grupujq siQ
w wierzcholku Na:+ + K+, a Jan w wierzcholku Cai+. A wiQc i ten typ wykresu
przedstawia wyrafoie zr6:1:nicowanie obu rodzajow wo:!.
KLASYFIKACJA CHEMICZNA WÖD)PODZIEMNYCH
Zasady nowoczesnej klasyfikacji wod naturalnych opartej na miligramor6wnowa:1:nikowej
fonnie analizy chemicznej picrwszy podal Ch. Palmcr (1911). Wyr6:1:nil on dwie
glowne wlas11osci chcmiczne wod, ktore nazwal solnoscifJ: i alka\icznosci11. Solnosc
powocluje polf);czenie anion6w silnych kwas6w, mianowicie c1-, SO!-, N03, r
i Br- z kationami o roznej mocy zasadowosci. Alkaliczno.M wywolana jest pol:icze-
niami anionow slabych kwas6w, przecle wszystkim HC03 i C03, z poszczegolnymi
kationami. Gl6wne kationy wystQpujqce w wodach dzielq siQ wedlug malejqcej mocy
zasadowosci na:
mocne - alkalia (Na+, IC" i Li+)
slabe - ziemie alkaliczne (Cai+ i Mg2+)
bardzo slabc - ciQzkie mctale (Fe2+, Mn2+ i in.).
o Z kombinacji wymienionych grup wynikajii 3 stopnie solnosci i 3 stopnie alka- ::._ .,
licznosci. Sfl: to:
S 1 - solnos6. pierwszego rzQdu. Tworzq je sole silnych kwasow i alkali6w, a wiQC
takie jak np. NaCI, KCI, Na 2 S0 4 •
S 2 - solnosc drugicgo rzQdu. Charaktcryzuj11 ji1 sole silnych kwasow i ziem alkalicz-
nych. Sfl: to CaS0 4 , MgS0 4 , CaCl 2 , MgCl 2 •
S 3 - solnos6. trzcciego rzt<clu. Tworzf); j:1 pohiczenia silnych kwas6w z bardzo slabymi
kationami metali ciQ:1:kich, a wiQc siarczany i chlorki zcl~za i manganu.
A 1 - alkalicznosc pierwszego rzQdu. TworzfJ: j<l solc slabych kwasow i alkaliow, jak
np. NaHC0 3 •
A 2 - ,;llrnlicznosc drugiego rzQdu. Tworzi1 jq sole s!abych kwas6w i ziem alkalicz-
nych, gl6wnie Ca(HC0 3 )z i Mg(HC0 3) 2 •
A 3 - alkalicznos6 trzeciego rzQclu. Powodujq jii polf);czenia anion6w slabych kwasow
z kationami ciQzkich metali, jak np. Fe(HC0 3 )z i Mn(HC0 3)z.
o W wodach naturalnych glowne znaczenic majf); solnosc i alkalicznosc picrwszego
60 70 80 90 1011~;
Ng2f. i drugiego rzt<du. Pozostale Sfl: bez wiQkszego znaczenia.
o lubt.'r 111 , o ;Jrrn o Podstawii klasylikacji Palmera jest stosunek zawartosci anionow silnych kwas6w
do kation6w grupy alkalicznej i zicmno-alkalicznej. Na tej podstawie wydzicla on 5
Idas. Jczeli oznaczymy w procentach zawartosc milig1'amorownowa.:1:nik6w:
 '•;1!'1)1 ,, , • • • Ji(Ui).J;

184 CHEMIZM W6D PODZIEMNYCH

KLASYFIKACJA CHEMJCZNA W6D PODZIEMNYCH 185

a - alkaliow,
b - ziem alkalicznych,
d = rcr + rso!- = 9,85
c - slabych Jrn;as6w, a = rK+ + rNa+ + rLi+ = 90,96
d - silnych kwasow, o Klasyfikacja ta zgadza siQ z hydrogeologicznym rozpoznaniem wody Zuber
wtedy poszczegolne klasy mozna przedstawic jak w tabeli 36. wystQpujqcej w Krynicy. Wedlug H. Swidzi.llskiego (1972), ·sl! to wody wykazujqce
duze pokrewienstwo z. karpacldmi solankami naftowymi. Przedstawiajii one typ
Tabela 36. Klasyfikacja geochemiczna w6d (wedlug C. Palmera} wod reliktowych o wysokiej mineralizacji, ktore zostaly zmienione wskutek epige-
Klasa Cecha Solnosc - alkalicznosc netycznego nasycenia dwutlenkiem wQgla i wynikajctcej stqd aktywnosci wzglQ<lem
skal fliszowych zawierajctcych w rejonie Krynicy znaczne
s, = d 100%-- --·· ilosci skaleni sodowo-wapniowych. Tym tlumaczy siQ wodo-
I d < ll A 1 =11-d
A2 rowQglanowo-sodowy cbarakter wody.
A, = b
------ ·-- o W celu graficznego przedstawienia charakterystylci che-
II d= ll
s, = ll =d micznej wody wedlug lcryteriow Palmera stosuje siQ diagram
A, = b w postaci prostokqta podzielonego podluznie na 3 pasy. W pasic
- --- lewym podaje siQ w skali procenty miligramorownowaznikow
s, = l1
jonow kwasow silnych d i slabych c, w prawym zas alkali6w a
III a < d < (a+b) S2 = d-a i ziem alkalicznych b. wpasie srodlcowym podaje siQ odpo-
A, = a+(b-d) ' SOJ:. c A, a
wiednie odsetki solnosci i alkalicznosci, ktorych sumQ bierze
S1 = a siQ za 100% (ryc. 85). W celu podniesienia czytelno8ci diagramu
IV d = (a+b)
s, = b zaleca siQ pola poszczeg61nych cech pokryc roznymi bar~
----- wami.
S, =a
V a > (a+b) s, = b
S, = d-a-b Ryc. 85.
d S1
Diagram wody Zuber III w Krynicy (wcdlug kryteri6w Ch. Palmera)

o W pierwszych czterech klasach metale ciQzkie wystQpUjl! w tak malych ilosciach,
ze solnosci trzeciego rzQdu nie oblicza siQ.
o Pod wzglQdem bydrogeologicznym wody poszczeg61nych klas mozna scharakte-
ryzowac nastQpUjqco:
klasa I - SI! to wody alkaliczne (pH > 7), wystQpujqce w szczelinach skal magmo-
wych, w solono8nych skalach osadowych, a takze wody zlo:lowe towarzyszctce ropie
naftowej i wody reliktowe;
klasa II - jest przejsciowq do III;
klasa III - SI! to wody o podwyzszonej twardo8ci stalej i przemijajqcej, o odczynie
obojQtnym Jub bliskim obojQtnosci; nalezl! tu szeroko rozpowszechnione wody skal
osadowych zar6wno slodkie, jak mineralne;
klasa IV - nale.Zl! do niej wody alkaliczne (pH > 7) o stalej twardosci, z reguly
bardzo silnie zmineralizowane; w tej klasie wystQ1mjl! r6wniez wody towarzysz11ce
zlozom ropy naftowej i wody reliktowe;
klasa V - SI! to wody o kwa8nym odczynie (pH < 7), o stalej twardosci, wystQ-
pujqce w towarzystwie zl6z rud; 'nale.Zq tu takze wody plytkie pozostajqce w zwiqzku
z bagnami i moczarami. ·
o WodQ, ktorej analizQ chemicznq podano w tabeli 34, mozemy wedlug klasyfikacji
Pahnera zaliczyc do klasy I, poniewaz \V niej d < a: '
-
o;~ -- -·-- ---
Klasyfikacja Palmera cieszyla siQ duzym uznaniem i byla przez wiele lat stosowana. Okaz~lo
siQ jednak, ze jest ona malo przydatna dla zagadnienia genezy chemicznego slcladu
w6d podziemnych. W latach trzydziestych i p6iniej szereg nowych propozycji wysu-
nQli hydrogeolodzy radzieccy. Na szczeg61nl! uwagQ zasluguje klasyfilcacja Szczukar-
i ewa uzupeluiona przez Priklonskiego (1955). Jest ona oparta na zawartosci w wodzie
anion6w i kation6w.
o Jezeli I:rA = 100% i L.rK = 100%, przyjmuje siQ, ze charakter chemiczny nadajq
wodzie te aniony i kationy, ktore wystQpUjl! w niej w ilosci eo najmniej 20% mwal.
W wodach naturalnych powyzej tej ilofoi wystQpujii tylko 3 aniony - Cl - , SO~ -
i HC03 i 3 kationy Na"1', Mg 2 + i Ca 2 +. Tych szesc jon6w moze tworzyc w wodzie
szereg kombinae<ii wynikajctcych ze stosunkow ilo8ciowych w granicach 20-100%.
Mozliwych kombinacji jest 49. SI! one schematycznie przedstawione w tabeli 37.
.Test to rownoczesnie 49 !das wod naturalnych. .
r:i Bior11c pod uwagQ fakt, ze kazdy z wymienionych anionow moze dawac polqczenie
z jednym, clwoma lub trzema kationami i odwrotnie - kazdy kation z jednym, dwo-
ma lub trzema anionami, mamy w tych 49 klasach wody wielojonowe kilku stopni.
Oczywiscie nie moze istniec woda jednojoi10wa, poniewaz nie mog<! istniec w roztwar
rze samc aniony lub same kationy. Wyroznia siie:
186 CHEMIZM WÖD PODZIE.MNYCH KLASYFIKAC}A CHE.MICZNA WÖD PODZ.IE.MNYCH 187

Tabcla 37. Schcmatyczny uklad klasyfikacji w6d naturalnych (wedlug Szczukariewa i Priklm\skicgo) Tnbela 38. Klasyfikacja chcmiczna w6d naturnlnych (wedlug systcmu Alckina)
'
c1-, 1 c1- 1 so!-, 1 c1-.
so!-. Klasy Wodorow<;glanowa C Siarczanowa S Chlorkowa Cl
Zawartosc 1Hco;1 so!- He;; Hco; Hco; ---··--
Grupy Ca Mg Na Ca Mg Na Ca Mg Na
Na+ 1 4 7 19 22 25 40 ---
Mgl+ 2 5 8
9·
20 23 26 41 Typy ~Jnjm 1jujm I nj III IV 1uj III IV 1nl III 1 III III 1vJ njm 1vJ njm I ujm
1 1 J
Ca 2 + 3 6 21 24 27 42
Na++Mg 2 + 10 13 16 31 34 37 46
Na++cai+ 11 14 17 32 35 38 47 i sodow<! - Na. Kitzcla grupa dzieli siQ na typy, kt6rych ogolem Alekin wyr6znia
Mg2++Ca 2 + 12 15 18 33 36 39 48 cztery o nasti;;puj11cych ·cechach:
Na++ Mgl+ +Cal+ 28 29 30 1 43 44 45 / 49 1)p I - ceclu! jego jest stosunek:

- wody dwujonowe, w kt6rych wysti;;puje l anion w ilosci ponacl 20 % mwal sumy rHC03 > rCaz+ + rMgz+
anionow i l kation w ilosci ponacl 20 % mwal sumy kation6w; w schemacie klasyfi- Wody tego typu t worzit si'< gl6wnie w skalach bogatych w mineraly soclowe i potasowe.
kacyjnym nale:i:it tu klasy 1- 9 (tab. 37); Mogi! byc nieldecly silnie zmineralizowane.
- wody trzyjonowe, charakteryzujqce sii;; wysti;;powaniem 1 anionu lub 1 kationu Typ II - charakteryzuje siie stosunkiem jonow:
w ilosd ponacl 20% mwal i 2 kationow wzgli;;clnie 2 anion6w kaZcly w ilosci powyiej
20% mwal; reprezentujq je klasy 10-27; rHC03 < rCaz+ + r'Mg 2 + < rHC03 + rSO~-
- wody czterojonmve, zawierajqce 2 clominuj11ce aniony i 2 kationy, kazdy w ilosci Nalezq tu gl6wnie wody rzek i jezior oraz wicekszosc w6d podziemnyeh sloclkich
ponacl 20 % mwal, albo 1 anion lub 1 kation w ilo5ci ponacl 20 % 1i:wal w obecnosci i slabo zmineralizowanych, niezbyt gl„bokiego krqzenia w skalach osadowych.
3 kationow lub 3 anionow w ilosci ponacl 20 % mwal kaZcly; nalez[1 tu klasy 28 -42; Typ III - re_P,rezentuji! wody, w kt6rych:
- wody pitgciojonowe, zawierajqce 2 aniony lub 2 kationy, kazcly w ilosci ponacl
rcl- > rNa+
20 % mwal i 3 kationy lub 3 aniony w ilo5ci ponacl 20 % mwal kazdy; do tej grupy
nalezq klasy 43 -48; lub
- wody sze.fciojonowe, zawierajitce 3 dominuj11ce aniony .i 3 kationy - kazcly rHC03 -J- rSo!- < rCa 2 + + rMgz+
w ilosci ponad 20% mwal; nalezy tu jedna klasa oznaczona nr 49.
o Najprostsze pod wzgliedem skladu chemicznego sq wody clwujonowe, ktore og6lnie
mozemy nazwa6 prostymi. Nastiepne grupy majq kolejno sklad coraz bardziej zlozony,
najbardziej zas grupa sze5ciojonowa, kt6ra zreszt:1 clo tej pory nie jest znana w przy-
Do tego typu nalez11 wody ocean6w i morz, z podziemnych zas wicekszosc w6d silnie
zmineralizowanych i wody reliktowe.
1)p IV - obejmuje wocly nie zawierajqee HC03.
o Do oznaczenia wody wedlug swej klasyfikacji stosuje Alekin symbolc opatrzone
-
roclzie, poclobnie jak niekt6re klasy cztero- i piieciojonowe.
w Iitery u g6ry i rzymskie cyfry u dolu na oznaczenie typu. Na przyklad symbol:
o W klasyfikacji Szczukariewa-Priklo1\.skiego nazwie poszczeg6lnych kli~s urabia siie
ocl dominujqcych anion6w i kation6w, stawiajqc na pierwszym miejscu przymiotnik Cii"
anionowy. Na przyklad wodce klasy l nazywa si'< chlorkowo-sodowq, klasy 18 -- clwu-
oznacza wodQ wodorowi;;glanowo-wapniowq typu II.
wieglanowo-magnezowo-wapniowq, klasy 37 - siarczanowo-dwuwieglanowo-sodowo-
o Wedlug klasyfikacji Alekina woda Zuber w Krynicy nalezy clo wod wocloro-
-magnezowq itd.
wieglanowo-sodowych, typ J, poniewaz w niej rHC03 > rCaz+ + rMgz+. Symbol
o Wedlug tej klasyfikacji wodie Zuber z Krynicy mozemy zaliczyc cto w6d dwu-
jej bylby: ·
jonowych klasy 7 i nazwac jq dwuwirglanowo-sodowq, poniewaz tylko 2 jony \V niej
clominujq: HC03 - 90,15% mwal i Na+ - 88%. er"
Na innych zasaclach oparta jest klasyfikacja Alekina (1956), w kt6rcj jako kryteria przyji;;to
Inm1 klasyfikacji;;, s·peejalnie przystosowam1 do w6d podziemnych towarzyszi1cych zlofom
bezwzgI„dnq dominantce sposrod anion6w HC03, so~- lub c1-, sposr6d kation6w
ropy naftowe}i gazu ziemnego, opracowal W. Sulin (1948). Na podstawie stosunk6w
Ca 2 +, Mgz+ lub Na+ oraz stosunki ilosciowe miQdzy tymi jonami. Schema! tej
liczbowych mlQdzy miliwalami gl6wnych jon6w, wydzicla 011 4 typy wod:
klasyfikacji podano w tabeli 38. 1
1 Typ siarczanowo-sodowy, w l\t6rym: .
o Wszystkie wocly naturalne dzielq siie na trzy klasy: woclorowi;;glanowe majqee ~

symbol C, siarczanowe - S i chlorkowe - Cl. Z kolei kazda klasa clzieli siQ zaleznie rNa+ - rCl- rNa+
< 1; -rc1-
--> 1
. ocl clominujqcego kationu na trzy grup;: wapniow11 - symbol Ca, magnezoW<! - Mg i' rSO~-

l' '? t' . •·: 1 .„ 1

 ih#Hj $ Li( J)jJil -

188 CHE.MIZM WÖD PODZIE.MNYCH KLASYFIKACJA CHE.MICZNA WÖD PODZIE.MNYCH 189

Sq to stosunkowo mlode i niezbyt gl\;bokie wody poclwdzenia inliltracyjnego. Mine- c

100 -------~·------~ F
ralizacja ich jest niewielka rzt<du 1 - 2 g/l, Iecz moze byc podwyzszona, jeSli kontak-
tujq si« one ze zloi:ami gipsow, anhydrytow lub soli kamiennych i potasowych. 80 .
Typ wodorow?glanowo-sodmvy, w ktorym:
rNa+ - rc1- ~ 60
> 1; z,_
rso!- • 1

Pochodzenie tych wod zwiltzane ma byc z gl\;bokq i dawnq infiltracjii wo,d opadowych. ~ 40 .
,Mineralizacja ich jest wysoka, rzt<du 50-60 g/J. ·
20
Typ clilorkowo-magnezowy, w ktorym:
rc1- - r:Na+ rNa+
rMg 2 +
< 1; rc1- < 1

Sq to stare wody reliktowe sedymentacyjne.

Typ c/zlorko1110-wap11iowy, w ktorym:
rc1- - rNa+ rNa+
rMgz+ > 1; ---- < 1
rc1- ,_
~
+'
.. so =~
Sq to rowniez stare wody reliktowe, sedymentacyjne o bardzo wysokiej mineralizacji. .(,,
,_
Zwykle zawierajq one w swym skladzie jocl, brom, bar, bor, amoniak, metan i inne ,;g
"
W\;glowodory. Ten typ w6d zwiQzany jest najczt<sciej ze zlozami ropy naftowej i gazow ··~ i· 80 Ryc •. 86.
ziemnych.
Diagram klasyfikacji chcmicznej w6d
Na rycinie 86 przedstawiono w fonnie graficznej uk!ad typow wod wydzielonych przez 1,. ---- 100
podzicmnych (wcdlug W. Sulina)
D
Sulina. Diagram zbudowany jest w nastt<puj11cy sposob. Dwie osie wspo!rzt<d11ych
AB i CD krzyzujq si« pod kqtem prostym w punkcie 0. Na pOlosi pionowej OC,
a wi\;c wody typu chlorkowo-wapniowego. Poclobnie na przeJc:.i:tnej dolnego kwadrntu
licZQC w g6rt< od punktu 0, odcina Si\; rozniC\; (rc1- - rNa+), Z<lS na po!osi OD
znajclujit si« wody, ktorych wskainik:
w dol - roi:nict< (rNa+ - rc1-r Na pOlosi OB odcina Si\; zawartosc rMg2+, a na
polosi OA - zawartosc rSo~-. Wartosci na wymienionych osiach poclaje sit< w ·%
mwal. W punkcie 0 znajdowa!yby si« zatem wody, w ktorych: 1
rNa+ - rCI- = 0 l Ponizej przekqtnej w polu OED mieszcz11 si« wody o wartosci wskafoika > 1, tj. wody
rc1- - rNa+ = o (. typu wodorow\;glanowo-s( dowego, a w polu AEO o wartosci < 1, a wifCC wocly typu
rc1- = rNa+ siarczanowo-sodowego.
oraz wody nie zawierajl)_ce jonow siarc:i:anowych i magnezowych. o W celu umieszczenia badanej wody w cliagramie oblicza si« najpierw wartosc
1
1
1 Iiczbowq wslrn:lnikow, eo pozwala na okreslenie jej typu. Nast\;pnie, zale:lnie od para- ~
o Na dwoch podstawowych osiach zbudowane sq dwa kwadraty: prawy - gorny
metrow wchodzqcych w skhtd poclstawowego wska:lnika., odcina si« na oclpowiednich
i lewy - dolny. Przekqtne tych kwadrat6w tworz;i z osüi odci\;tych AB kqty, ktorych
r-olodach wartosci tych parnmetrow, po czym latwo juz mozna zlokalizowac punkt
tangensy odpowiaclajl! wartosciom wskafoik6w okreslaj;icych wydzielone typy.
na cliagrnmie oclpowiaclaj:.icy typowi danej wody.
Na przek;itnej gornego kwadratu Iez:.i wocly, ktorych:
o Wocla Zuber III, ktora posluzyia 11am za przyklacl, nalezy wecl!ug kryteri6w
rci- - rNa+ Sulina do typu wodorow\;glanowo-sodowego. Lei:y ona w polu OED. Dokladn:.i
-·------=J
rMgz+ · lokalizacj\; wyznaczaj<t wspolrz'Cclne rNa+ - rc1- i rSo~- (ryc. 86).
Ponizej niej w polu OFB lezii wody, ktorych wskaznik przybiera wartosc < l, czyli Interesuj11cq klasyfikacj\; chemicznl)_ wOcl poclziemnych przeclstawil H. Schoeller (1962).
wody typu chlorkowo-magnezowego, w polu zas OCF o wartosci wskaznika > 1, Wychodzi on z za!ozenia, ze wszelkie wcidy naturalne mozna pocl wzgl\;clem ich sk!aclu
190 CHE.MIZM WÖD PODZIE.MNYCH
CZYNNIKI FORMUJ/ICE. SKt.AD CHE.MICZNY WÖD PODZIE.MNYCH 191

Tabela 39. Sredni sklad chemiczny wody morskiej

poniewaz nie ma naturalnych granic w skladzie chemicznym wod. Zasadnicze zna-
Jony gl6wne ,1 g/kg mwal % mwal czenie ma podzial w6d wecllug dominujqcych w nim glOwnych anionow na wocloro-
K+
WQglanowe, siarczanowe i chlorkowe, wcdlug kation6w zas na wapriiowe, magnezowe
0,387 9,89 1,63
Na+ 10,707 465,51 76,98 i sodowe wraz z odpowieclnimi kombinacjami. Taki podzial jest obecnie najbardziej
ca>+ 0,420 21,00 1 3,47 rozpowszechniony.
Mg>+ 1,317 108,31 17,92
·- ---
:EK 12,831 604,71 100,00
--- CZYNNIKI FORMUJl\.CE SKLAD CHEMICZNY WÖD PODZIEMNYCH
c1- 19,342 545,43 90,19
Br- 0,066 0,82 0,13 Wiadomosci podane poprzeclnio przekonuj<l nas o tym, ze sklacl chemiczny wod
so;- 2,688 55,97 9,26 poclzicmnych jest barclzo zlo:l:ony i zale:l:y od wielu ro:i;norodnych czynnikow.
Hco; 0,150 2,46 0,42 o Zasadnicze znaczenie clla ksztaltowania sklaclu chemicznego majit niewqtpliwie
-·
:EA 22,246 604,68 100,00 zjawiska hyclrogeochemicznego wsp6ldzialania tzn. wsp6!clzialania chemicznego.wody
Mincralizacja og61na 35,08 g/I podziemnej ze sroclowiskicm skalnym. Wsrod nich na pierwszym miejscu nalezy po-
stawi6.rozpuszczanie i wymiani;; jonowq. Procesy te Sq wyrazem dqinosci wody pod-
ziemnej clo osiqgniQcia stanu pewnej rownowagi fizyczno-chemicznej ze srodowiskiem
chemicznego porownywa6 z wodit morskq, ktora tworzy najwii;;ksze zbiorowisko
wodne na swiecie. Sredni sklad wody morskiej przedstawia tabela 39.. skalnym. Rownowaga taka moze by6 osiqgniQta wlasciwie dopiero po bardzo dlugim
o Zaleznie od sti;;zenia podstawowych anionow w okreiilonej wodzie i jego stosunku okresie i to pod warunkiem, ze jakies inne czynniki temu nie przeszkadzajq.
do sredniej zawartosci tych:l:e anion6w w woclzie morskiej wydziela Schoeller nasti;;- Sklad i typ chemiczny wody warunkowany rozp11szczal11osdq zalezy przecle wszystkim
pujqce typy i roclzaje: ocl litologicznego charakteru srodowiska skalnego. JeS!i znajdujq siQ w nim mineraly
Iub skaly latwo rozpuszczalne, proccs mineralizacji wocly bi<dzie ulatwiony i szybszy.
A. Cltlorkowe Na przyklad wody przcplywajitce szczelinami gipsu latwiej mineralizujq siQ, przy czym
mwal c1-
hiperchlorkowe > 700 zazwyczaj pi·zybierajq typ wod siarczanowych, podczas gcly wody plynqce szczelinami
talassochlorkowe 420-700 granitu mineralizujq sii;; bardzo slabo i przybierajq zwykle charakter wodorowQgla-
silnie chlorkowc 140-420 nowy. .
srednio chlorkowe 40-140
o Wedlug: W. Sulina (1946) wystQpuje pewna kolejnos6 w lugowaniu mineralnych
oligochlorkowc 15-40 --1
normalne chlorkowe < 10 sklaclnikow skal osadowych•pochodzenia morskiego. W pierwszej fazie lugowaniu . ~
podlegaji! najlatwiej rozpuszczalne sklaclniki chlorkowe, nastQpnie siarczanowe, a na
o Wody talassochlorkowe zblizone S!l clo wod morskich, wocly normalne chlorkowe
ostatku solc wi;;glanowe.
tworzq wii;;kszos6 poclziemnych wocl sloclkich.
o Czynnil~iem ogromnie ulatwiajiicym rozpuszczanie mineralow jest dwutlenek
B. Siarcza11owe wrgla zawarty w woclach. Wocly takie atakujq energicznie nie tylko wapienie, clolo-
mwal so~-
mity i inne skaly wapienne Iub wapniste, ale takze praktycznie nicrozpuszczalne krze-
hipersiarczanowc > 58
siarczanowc 24-58 miany i glinokrzemiany skal magmowych, rozkladajiic je na latwo rozpuszczalne
oligosiarczanowe 6-24 WQglany.
normalne siarczanowc < 6 Ll Dalszym czynnikiem wplywajqcym na postQp mineralizacji wskutek rozpuszczania
jest prrdkoH: ruchu wody w srodowisku skalnym. Wody plyniice wolniej dluzszy czas
c. W(!glmzowe
mwal (HCO;- +eo;-) pozostaji1 w bezp12sreclnim kontakcie ze skala111 i, maji~ przeto moinos6 rozpusci6
hiperwQglanowe > 7 w sobie wiQkszq ilosc substancji mineralnej. Z tego powodu wocly przeciskaj11ce siQ
normalne WQglanowe 2-7
powoli porami ska! okruchowych Sq przewaznie baiclziej zmineralizowane niz wocly
hipowQglanowc < 2
plynqce szybciej w szczelinach Iub proiniach krasowych.
o Wocly nonnalne WQglanowe tworz<t wiQkszos6 podziemnych wocl sloclldch. c1 Na inte;1sywnos6 wzbogacania siQ wody w sklaclniki chemiczne wplywa rowniez
o Wymienione typy i roclzaje mogq wystQpowa6 takze w r6inych kombinacjaeh. wie/kose po;vierzclmi jej styku z materif1 skalnq. Z tego punklu widzenia latwiej
Woda Zuber III bylaby wedlug tej klasylikacji wodit hiperw~glanow<t, oligochlorkowq. mineralizuj11 siQ wody poruszaj11ce siQ w porach niz wocly w szczelinach.
Przedstawione tu systemy chemicznej klasylikacji wod podziemnych nie wyczerpujq c1 Bardzo istotnym regulatorem mineralizacji wody podziemnej jest jej zwü1zek
wszystkich sposob6w ich poclzialu. Na kazclym z nich ciqzy pewna formalnos6, z powierzchnü1 ziemi. Im scislejszy jest ten zwiqzek, tym szybsza jest wymiana wod

'11

192 CHE.MIZM WÖD PODZIE.MNYCH
podziemnych przez stale doplywajqce stosunkowo czyste wody opadowe, kt6re wy-
pierajq wody podziemne z ich srodowiska geologicznego. w takich warunkach mine-
ralizacja osiqga niewielki stopien. Natomiast im luzniejszy jest ten zwiqzek, tym bar-
dziej utrudniona jest wymiana, tym slabszy doplyw w6d z powierzcirni i tym wi~ksza
mineralizacja. Z tego powodu wody plytsze, Ie:l:Qce blizej powicrzchni zicmi, sq nor-
malnie mniej zmineralizowane niz wod.y gl~bsze.
Jnny charakter ma proces wymiany jonowej mi't)dzy wod'); a srodowiskiem skalnym.
Skomplikowany w swym mechanizmie proces ten polega na tym, ze kationy obecne
w wodzie zostajq adsorbowaue przez czqstki mineralne w skalach. Adso11Jcja jest
w tym przypadku natury chemicznej (chemosorpcja), gdyz zaadsorbowane jony wi'l:-
zane S'!: na powierzchni adsorbeuta w p0staci zwiii:zk6w chemicznych. Jony zabrane
z wody zostajq zastqpione przez wyz~alahce si~ z czqstek mineralnych skaly jony,
kt6re przechodz'); do roztworu wodnego. Reakcje wymiany jonowej przebiegajq
w ilosciach r6wnowaznych, podlegajii: prawu dzialania ·mas i przewaznie Sl! odwracalne.
Zdolnos6 wymiany jonowej okresla si~ zwykle w miligramor6wnowaznikach na 100 g
adsorbenta. Zalezy ona od wielu czynnik6w. Podnosz~i j');: stopien rozdrobnienia
adsorbenta i wysokie st~:l:enie adsorbowanych jon6w w roztworze wodnym. Sprzyjajq
wi~c wymianie jonowej takie skaly, jak ily, ilowce, mulowce, piaski pylaste, drobno-
detrytyczne wapienie itp. W wodach o niskiej mineralizacji proces ten nie odgrywa
powafoiejszej roli, ma natomiast duze znaczenic przy wysokim stop1tiu mineralizacji.
Do innych czynnik6w wplywaj');cych na zdolnos6 wymiany jonowej nalez');: odczyn
roztworu wodnego, wartos6 potencjalu oksydacyjno-redukcyjnego, temperatura
i fizykocbemiczne wlasnosci jon6w podlegaj');cycb wymianie.
o Do kation6w osi');gajqcych w wodach podziemnych duze st~zenia nalei:'l: zwlaszcza
s6d i wapn. Z tego.powodu zachodzi na szerok'); skal~ wymiana tych kation6w. Mozna
j'l: przedstawic wedlug reakcji:
2Na+ +Ca.,tCa 2 + +2Na
ndsorb. ndsorb~
[69]
W ten spos6b s6d moi:e byc wymieniony na wap1i lub odwrotnie. Dzi~ki rcakcji wy-
miany jonowej sklad i typ chemiczny wody ulega zmianie. Na przyklad wody chlor-
kowo-sodowe przechodzq w typ w6d chlorkowo-wapniowych lub wody wodoro-
w~glanowo-wapniowc w wodorow~glanowo-sodowe itp.
o Procesy wymhv1y jonowej mog'); zachodzi6 w r6znych warunkach, lecz Sq one
prawdopodobnie dominuj');ce w tych zbiorowiskacb wodnych, kt6re nie biorii udzialu
w procesie kriizenia i znajduj'); si~ w gl~bi ziemi w specyficznych warunkach wzgl1tdnej
stagnacji. Ze wzgl~du na wiek geologiczny takich zbiorowisk i nasyccnie rozpuszczo-
nymi zwiiizkami, proces rozpuszczania nie powinien w nich zachodzic. W tych
warunkach wymiana jonowa doprowadza zapewne z biegiem czasu do stanu r6wno-
wagi fizyczno-chemicznej mi~dzy woclq podziemnq a srodowiskiem skalnym.
Opr6cz proces6w chemicznych, wynikajqcych ze wsp6ldzialania wody ze srodowiskicm
skalnym, zachodz<t tez w okreslonych warunkach reakcje mi<;;dzy skladnilwmi che-
niicznymi wody. Wsr6d nich wi~kszc znaczenie ma redukcja siarczan6w (desulfaty-
za(.'.ja) zachodz11ca w sroclowisku redukcyjnym pod wplywem Wf;lgla pierwiastkowego
::; • .Q:ZZ:..J 1. p "
PRZE.OBRAtE.NIE. WÖD PODZ/E.MNYCH 193
zawartego w zwiitzkach organicznych, np. w W(;)glowodorach. Dzi~ki tenrn wody typu
siarczanowego mogq przejs6 w typ wodorow~glanowy wedlug reakcji:
[70]
Duzy wplyw na sklad chemiczny w6d podzicmnych mogq mie6 procesy magmowe i wulka-
niczne oraz zwi');zane z nimi wody juwenilne. Wody te wynoszii: w swym skladzie
krzemionkQ, cl1lor, siarkowod6r, bor i szercg innych sldadnik6w, kt6re mog'); przeni-
ka6 do innych w6d. W obszarach trzeciorz(;)dowego wulkanizmu po dzis dzieii czynne
sii wyziewy dwutlenku w~gla, ktory rozpuszcza si~ w wodach podziemnych i w kon-
sekwencji wplywa bardzo istotnie na ich mineralizacj~ i 'sklad jakosciowy.
Na koniec wymienic nalezy zjawisko mieszania si<; wod r6znych typ6w. Wody znajduj');ce si~
w r6znych kompleksach odclziclonych od siebie nieprzepuszczalnymi warstwami
wodonosnymi i nie majqce ze sob'l: wiQzi hydraulicznej, mogq wskutek r6i:nych
przyczyn wejsc w kontakt, co powoduje ich mieszanie si~. Przyczynami mogq by6
takie zjawiska, jak np. ruchy tektoniczne powodujqce powstawanie dyslokacji usko-
kowych lub e1;ozja albo denudacja otwieraj');ce dostw dla infiltracji w6d atmosferycz-
nych. Wskutek · mieszania si1t moi:e nastqpic, zaleznie od stosunk5w ilosciowych,
rozciCJ'iczenie w6d o wyi:szej mineralizacji przez wody o nizszej mineralizacji (deminc-
ralizacja) albo odwrotnie - zwi~kszenie mineralizacji lub zmiana typu chemicznego
PRZEOBRAZENIE w6n PODZIEMNYCH
Zmiany chemiczne sldadu w6d podziemnych zachodzqce wskutek r6znorodnych proces6w
nasun~ly hydrogeologom koncepcj~ metam01fozy, czyli przeobraienia wod podziem-
nych. Zjawisko to - w pewnym scnsie analogiczne do metamorfozy skal - polega
na przeksztalcaniu sklaclu chemicznego wody wskutek ·zmiany warunk6w hydro-
geologicznych. W szczeg6lnosci wyst~puje ono przy przemieszczaniu si~ wody pod-
ziemnej zc strefy swobodnej wymiany w stref~ wymiany utrudnionej i dalej - w stref<;;
zastoju. Przeobrazenie chemiczne wody podziemnej moi:e by6 traktowane jako
- l!I
funkcja histolii geologicznej srodowiska wodonosnego i samej wody. Spraw~ t~ mogq
wyjasni6 przyklady.
o Wezmy pod uwag~ wod~ pochodzenia infiltracyjnego wyst<;;pujiic'l: niezb~t gl~boko
pod powierzclmiit ziemi. Pozostaje ona w dosc scislym zwi');zku z powierzchni'l: ziemi.
Mineralizacja jej wywolana jest gl6wnie rozpuszczaniem i zal6i:my, i:e ze wzgl~du na
charakter litologiczny srodowiska jest typu wodorow<;;glanowo-wapuiowego. Dzi~ki
stalej infiltracji w6d opaclowych nast<;;puje zywa wymiana, a zatem stopien minerali-
zacji jest niski i nie zwi<;;ksza si<;; tak dlugo, jak dlugo trwaj'); te warunki hydrogeo-
Iogiczne. Przypus6my dalej, ze w wyniku - oboj~tnie jakich - proces6w geologicz-
nych nast~puje osadzanie si<;; na wychodniach warstw wodonosnych utwor6w nie-
przepuszczalnych. Zwi<tzek wody podziemnej z powierzchniit ziemi w tym momencie
zaczyna si<;; oslabiac. Z wolna ustaje doplyw swiezych w6d .. W nowych warunkach
pocz11tkowo trwa nadal proces rozpuszczania i st~:l:enie mineralizacji wody stale rosnie.
Gdy wreszcie kompleks wodonosny zostaje calkowicie odci~ty od powierzchni ziemi
i jakichkolwiek w6d infiltracyjnych, wocla przechodzi w stau wzgl<;;clnej stagnacji.
13 Hydrogoologlo
194 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
1 WSKAtNIKI HYDROCHEM/CZNE
Wtedy nad rozpuszczaniem zaczynaj:ci: przewai:ac procesy wymiany jonowej. Woda
zacznie zmieniac sw6j typ chemiczny, najpierw na wodorowieglanowo-sodowy, potem
na wodorowQglanowo-chlorkowo-sodowy, wreszcie na chlorkowo-wapniowo-sodowy
lub chlorkowo-wapniowy. . metocly paleohydrogcologiczncj.
o Innym przykladem mog:ci: byc wody sedymentacyjne. Swicic osacly clcnne 1116rz -
w szczeg6lnosci osacly piaszczystc i piaszczysto-ilastc - nasycone s:ci: wodi1 111orsk11.
Jej typ chemiczny jcst chlorkowo-sodowy, przy czym mincralizacja jcst wysokiego
rzieclu, dochodzi bowicm clo 35 g/l. .Tezeli wyobrazimy sobie, ze w tokp dalszcj sedy-
mentacji osady tc pokryte zostaly warstwami nicprzepuszczalnymi i w cloclatku
pogrii:lone w wiQksiej g!Qbokosci, to mozemy przyjiic, ze woch1 scclymcntacyjna
znajdzie siQ w warunkach i2.0lacji. Wtecly r6.Znc procesy, jak desulfatyzacja i wymiana
jonowa, przeobra:Z:aj:ci: calkowicie typ chemiczny wocly. Mozc ona przcjsc w typ chlor-
kowo-wapniowo-soclowy lub chlorkowo-wapniowy. ·
G!ownymi procesami powoduj:ci:cymi mctamorfozQ skladu chemiczn~go wocl podziemnych
sii: wymiana jonowa i redukcja siarczanow. Byc mozc, dochodzi1 tu jeszcze takie
procesy, jak wytr:ci:canic siQ trudno rozpuszczalnych soli wQglanowych, jak rownicz
i proccsy do tej p01y jeszcze nie rozpoznanc (H. Schocllcr, 1955; D. White, 1957;
J. Palys, 1971 i in.). W wyniku tych wszystkich proccsow dochodzi clo wzrostu w wo-
clach podziemnych wapnia przy rownoczesnym zmnicjszcniu siQ lub zaniku zawar-
tofoi woclorowQglanow i siarczanow. Proccsom przeobrazcnia podlcgaj11 zar6wno
wocly sedymcntacyjnc, jak infiltracyjnc, przy <:;zym obojQtny jest ich picrwotny sklad
chcmiczny. Koiicowy cfckt jcst w gruncie rzcczy taki sam lub przynajmniej poclobny -
wcicly przeobrazaj:ci: siQ w typ chlorkowo-wapniowo-sodowy lub chlorkowo-wapniowy.
o Do waznych czynnikow przcobrazenia wod podziemnych nalezy zaliczyc clwu-
. tlenek WQgla. W razie jego doplywu do wody staje siQ ona agresywna, a rozpuszczajiic
truclno rozpuszczalne. skladniki mincralne skal powiQksza sw11 mineializacjQ og6lm1
i zmienia sw6j sklacl chemiczny.
W toku przeobrafania siQ sklaclu chemiczncgo w6d podziemnych rofoic stQ:lenic ich
mineralizacji osiqgajqC niekiedy kilkaset gramow na litr. Tale np. sucha pozostalosc
glQbokich wod w utworach czerwoncgo spqgowca monokliriy przcclsucleckiej wynosi
280-360.g/I, zas w6d w dolomicie glownym tcj jcdnostki przekracza nawet 460 g/I
(T. Diibrowski, 1973). Znaczna wiQkszosc baclaczy uwaza, ze wysoko zmincralizo-
wane wocly podziemne (solanki) s11 zmetamorfizowanymi wodami reliktowymi,
gl6wnie seclymentacyjnymi.
Proces przeobrazania wocl poclziemnych biegnic w slrnli czasu gcologiczncgo. W r6znych
formacjach i na rM:nych glQbokosciach spotykamy wiQc wocly zaawansowanc w roz-
nym stopniu ich metamorfozy. Wskafoikami metamorfozy i jej stopnia sii Jiczbowe
stosunki jonow zawartych w woclzie, np. Na.1'/Cl- lub so~-/ct-, o czym bQclzie
mowa nizcj.
Proces metamorfozy wod moze byc w pewnych warunkach przcrwany lub oclwrocony. ·
Jezcli wskutek glQbokiej crozji, ruchow tektonicznych, powstania glQbokich dyslo-
kacji uskokowych itp„ izolacja poziomu zmetamorfizowanych w6cl poclziemnych
zostanie w jakims miejscu lub_ strefie przcrwana, w6yvczas mozc nastiipic doplyw
clo niego innych wod, np. slodkich wocl infiltracyjnych. Wtccly zmienia siQ sklad
rt''it!1ln. ::#,
195
chemiczny wocl, pojawiaj:ci: siQ w nim ·elcmenty hipergeniczne - jony wodorowQgla-
nowe, nastQpuje wyslaclzanie wod. DziQki tcmu tracii one czQsciowo lub nawet calko-
wicie charakter wod zmetarn~rfizowanych. Taki proces moi:emy odtworzyc za pomocii
WSKAZNIKI HYDROCHEMICZNE
W hyclrogeologii stosujc siQ obccnic szeroko ws/caini/ci hydrochemiczne. S:ci: to niemiano·
wanc wielkosci Jiczbowe okrcslaj:ci:ce stosunki mii;:dzy zawartosciii niektorych jonow
WnaturaJnym, nieska:lonym skfadzie chemicznym wocly. Jeclne Z nich Sq wskafoikami
genetycznymi, inne sluz:ci: do oceny stopnia metamo1 fozy wod podziemnych, jeszcze
inne mogq awizowac siisiedztwo zl6z surowc6w mineralnych, glownie ropy naftowej
i gazu ziemrtego. Na tcmat przydatnosci tego rodzaj~ wskafoikow toczy si~ od przeszlo
30 lat dyskusja naukowa, ktora, jak do tcj pory, nie rozstrzygnQla sprawy ostatecznie*>.
WiQkszosc badaczy uznaje przydatnosc wskafoikow i pogl:ci:d ten popiera Jicznymi
dowoclami.,
o Posluguj:ci:c siQ wskafoikami, ktore bQclq om6wione nizej, nalezy pamiQtac o tym,
aby probkq pobrana z otworu do analizy byla reprezentatywna dla naturalnego
sklaclu chernicznego badanej wocly, nie ska:lonego wplywcm pluczki stosowanej przy
wierceniu. W tym celu otwor powinicn byc przed pobraniem proby starannie oczysz-
czony z pl1;1czki.
Najmniej w:ci:tpliwosci wzbudza ws/ca:Znik sodowo-ch/or/cowy okreslony stosunkiem rowno-
waznikowym:
-
rNa+'
rc1- .
Jak wiemy, w toku metamorfozy wod podziemnych wzrasta w wqdzie zawartosc
jonu Ca 2 + kosztem Na+. Im nizsza zatem wartosc liczbowa wskafoika, tym woda
starsza i tym wy.Zszy stopi_eii jej metamorfozy. Podajemy ponii:ej wartosci wskafoika
charakterystyczne clla roznyc.h wod:
okolo 1,79 - normalna woda rzeczna strcfy umiarkowancj;
> 1,0 - przy niskiej mincralizacji wody swiadczy o silnym kontakcie ze slodkimi
wodami powierzclmiowymi,
strcfä aktywncj wymiany, clobre zasilanie przcz infiltracjc;; opacl6w atmo·
sfcrycznych,
wody mlodc, wsp6lczcsnc w scnsic gcologicznym,
przy wysokicj mincralizacji, gcly typ wocly jcst c1- - Na+, mo:i:c wskazywac
na mineralizacjc;; spowodowanq lugowanicm poklacl6w soli kamicnncj;
•1•> Mozna tu wymienic takic nazwiska, jak J. J. Chebotaricv (1955), K.W. Filatow (1956),
J. D. Hem (1959), H. Schocllcr (1955), W. A. Sulin (1946), D. E. Whitc (1957) i wiclc in. W Pol-
see na ten tcmat wypowiadali siQ m. in. J. Bojarska i L. Bojarski (1969), L. Bojarski (1969, 1971),
L. Bojarski i S. Dcpowski (1963), L. Cimaszcwski (1967), T .. Dqbrowski (1973), S.Dcpowski,
J. Kr61icka i B. Laszcz (1965), S. Dcpowski i B. Laszcz (1968), J. Dowgiallo (1971), B. Laszcz-
Filakowa (1978), J. Palys (1967, 1971), J, Pich i S. Turek (1972), K. Schocncich Q971).
13°
 " lf :u Ja.lt a II '

196 CHE.MIZM W6D PODZIE.MNYCH

WSKAtNJKI HYDROCHE.MICZNE. 197
'
'
1
0,87-1,0 kontakt z wodami powierzchniowymi i infiltracyjnymi jeszcze istnicje, ale ju:t 10-500 wody poclziemnc, przewaznic plytkie, w strcfic aktywnej wymiany z wodami
jcst utrudniony,
infiltracyjnymi,
przeplyw powolny, utnrdniony, wymiana slaba,
10,3 woda morska,
metamorfoza zaawansowana, alc niskiego stopni,\,
< 1 wocly podzienmc, izolowane, przewaznic gl<,;bokic, zmctamorfizowanc.
mogfl to byc tak:i:c rcliktowe wody zmetamorfizowanc, ale p6inicj cz~5ciowo
wyslodzone; Wskainik c/dorkowo-bromkowy okreslony jest stosunkiem wagowym
0,85 wsp6lczesna woda occaniczna;
0,65-0,87 dobra i dlugo trwajflca izolacja od powierzchni ziemi,
slone wody reliktowc juz silnic zmetamorfizowanc,
najcz~scicj typ CJ- - Caz+ - Na+ lub c1- - Ca 2 +,
przcplyw filtracyjny znikomy, W woclach morskich jest on bliski 300: ·
strcfa wyst~powania takich w6d jcst perspcktywiczna dla zl6z ropy naftowcj woda occaniczna 292
i gazu ziemnego; Morzc Baltyckic 301
'< 0,65 calkowita, bardzo szczclna i wieki geologicznc trwiijflca izolacja od powicrzchni Morze Czarne 295
zicmi i innych poziom6w wodnych,
wödy rcliktowe w bardzo wysokim stopniu zmctamorfizowanc, W wodach sedymcntacyjnych reliktowych utrzymuje si<;< okolo tej liczby lub jest
zazwyczaj bardzo wysoka I)1ineralizacja, nizszy. Stosunkowo wysoka zawartosc bromu swiadczy o pierwotnym sedymenta-
stagnacja hydrodynamiczna,
typ wody przcwaznie CJ- - Ca'+, cyjnym charakterze w6d. Najwi<;<kszfl zawartosc bromu dochodzQ;clJ: do. 5420 mg/l
wocly takie mogfl wslrnzywac na bliskic sqsiedztwo zl6z bitumin6w, je:i:cli przy stosunku
c1- „so 42 -.100
r6wnoczcsnie - - .< 300, a - -
Br rCI-
-- < I ci- < 300
fü-
o Nalezy podkreslic, ze podane tu wartosci graniczne okreslaj11ce poszczeg6lne
'"""'·
zarejestrowano w Polsee w wodach podziemnych cechsztynu towarzysz11cych zlozom
strefy, mogf! niekiedy przesuwac si<;< w gor<;< Iub w d6l zale:i:nie od stosunk6w hydro- ropy naftowej w monoklinie przedsudeckiej. Natomiast w wodach pochodzenia
geologicznych i przemian hydrochemicznych w przeszlosci geologicznej i litologii infiltracyjnego, kt6re mineralizuj<1 sie:; wskutek rozpuszczania, wskainik chlorkowo-
skal wodono8nych. -bromkowy jest wyzszy od 300, osüigajQ,c cz<;<sto rzcyd wielkosci kilku tysi<;<cy.
o Uzywany niekiedy wskainik ch/orkowo-sodowy: o Jal~o przyklady mozna przytoczyc solanki bromkowo-jodowe w Rabce-Zdroju
i okolicy, kt6rych wskainik wynosi srec!nio 175. SQ; to sedymentacyjne wody reliktowe
morza fliszowego albo, wedlug nowszych pogh1d6w - morza mioce11skiego, kt6rego
osady lezQ; pod fliszem karpackim. Dzi<;<ki cifoieniu petrostatycznemu s!J: wciskane do
jest odwrotnoscil! wskainika sodowo-chlorkowego. lliszu (A. S!awii1ski, 1976; J. DowgiaUo i A. Slawiüski, 1979).
o Uzupelniaj11cym wskaznikie111 jest wskainik sodowo-potasowo-chlorkowy: o Solanki wyst<;<pujQ,ce w triasie monok!iny przedsudeckiej wykazujf! wysokQ; wartosc
wskainika w granicach 1700- 5640. Wskazywaloby to na infiltracyjne pochodzenie
rNa+ + r1c+ przynajmniej czc;;foi tych w6d zmineralizowanych wskutek lugowania pokladow soli
rCI~ II kamiennej, kt6re w tej formacji wystc;;pujl!*>.
Niekt6re wskazniki l1ydrochemiczne mogQ; swiadczyc o zmianie warunkow hydrodyna-
Nie wnosi on niczego nowego w por6wnaniu ze wskainikiem sodowo-chlorkowym. '/ micznych. Je:i:eli w ty111 sarnym poziomie wodonosnym mi<;<dzy dwoma punktami
Jego wartosc powy:i:ej jedno8ci swiadczy o obecnosci strcfy swobodnej wymiany w6d
podzienmych z infiltracyjnymi. · 'I ' rCl-
lez<icymi na kierunku przeplywu w6cl nast<;<puje ~zrost wslrnfoika rHCO:;- i spadek
·

Wskainik siarczanowy okre81any jest stosunkiem rownowa:i:nikowym: !

rSo~-·100
rc1-
Niskie jego warto8ci swiadcz!J: o warunl<ach redukcyjnych w srodowisku wodonosnym.
Mo:i:e on byc r6wniez miernikiem metamorfizmu w6d, poniewaz w toku ich meta-
morfozy procesy redukcyjne prowadzf! do zmniejszenia zawartosci jon6w siarcza-
nowych. Charakterystyczne wartosci wskainika S<! nast<;<puji1ce:
wartosci wskaznika rSOl- +rHCO_i_, oznacza to, :le w tym kierunkl1 pogarszajQ; si<;<
rCJ-
1
warunki przeplywu. Istotnie, srodowisko lrudniej przepuszczalnc sprzyja procesom
rcdukcji siarczan6w i wzgl<;<dnemu zanikowi wodorow<;<glan6w.
1J Okreslone wielkosci liczbowe niek16rych wskainik6w s11 charakterystyczne dla
m ostych typ6w chemicznych w6d podziemnych; ilustruje to tabela 40.
•> Warto5ci wskainika obliczonc na podslawie analiz przytoczonych w 1Jalneocl1e111ii (M. Szmyl6wna
1970) oraz w pracnch .T. Dowgially (1971) i Il. Laszcz-Filakowcj (1978).

'"'1,
 :.,

198 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH

STREFY HYDROGEOCHEM/CZNE 199

Tabela 40. Wska:tnik hydrochemiczny nickt6rych typ6:-V w6d Gradient hydrogeoc!zemiczny jcst to wzrost stl',lzenia mineralizacji ogolnej wyra:lony w g/I
· Wskainiki na 100 m wzrostu gll',lbokosci (g/1/100 m).
Wedlug J. Dowgially (1971) gradient hydrogcochcmiczny w utworach mezozoicznych
Typ wody rNa+ rNa+-rc1- rCl--rNa+
-- Polski ni:lowcj w przedziale gll',lbokosci 200-2800 rn waha siie w granicach 0,5-26,
rc1- rso!- rMg 2 +
a srednio wynosi 5,7 g/l/100 m. Odpowiadaloby to stopniowi hydrogeochemicznemu
1 1
4-200 i odpowiednio 17,5 m/lg/I.
Siarczanowo-sodowy
Wodorow~glanowo-sodowy
Chlorkowo-wapniowy
>
>
<
1
1
J.
< 1
> 1
<0
<0
<0
> 1
. Wedlug danych przytoczonych przez K. Schoenciclm (1971) sredni gradient hydro-
geochemiczny w utworach przedkenozoicznych Polski ni:lowej w przedziale gll',lbokosci
Chlorkowo-magnezowy < 1 <0 > 1 100-2500 lU rosnic od '6,4 do 10,0 g/l/100 m, stopicli zas odpowiednio maleje
od 15,5 do 10,0 111/lg/I.
o W wielkich basenach artezyjskich Stanow Zjednoczonych i Zwhtzku Radzieckiego
o Wodorowl',lglanowo-sodowa woda Zuber III, ktora byla dla nas wielokrotnie gradient hydrogeochemiczny wynosi 10-16.g/l/100 m.
przykladem, ma nastl',lpuji1cc wskafoiki: o Za pomoci1 stopnia lub gradientu hydrogeoehemicznego mozna rowniez wyrazic
rNa+ . rNa+ - rCl- rc1- - rNa+ __ tempo wzrostu niek1.orych skladnikow wod, np. jonu chlorkowego, wapniowego i in.
95 174; 111
rCl- = ' ; rsol- rMg 2 + - ' We wzroscie mineralizacji wod podzicmnych proporcjonalnie do gl~okosci cziesto obser-
wuje siil a11omalie lzydrogeoehe111icz11e. Polcgaji1 one na tym, ze na pewnych odcinkach
o Wartosci liczbowe niektorych wskafoikow mog<1 byc w pol11czcniu z obecnosci11
profilu pionowego mineralizacja rosnic szybciej lub wolniej, rosnie w sposob skokowy,
w wodzie specyficznych skladnikow wskazowkq przy poszukiwaniu zlOz surowcow
nie wykazuje wzrostu lub cofa si(,l. To ostatnie zjawisko nazywamy imversjcl hydro-
mineralnych. Na przyJdad wskafoik
geochemicznq_. Przyczyny tego rodzaju anomalii mog<! byc rozne. Szczeliny towarzyszii-
rNa+ ce wielkim dyslokacjom tektonicznym mogi1 doprowadzac do okresloncgo poziomu
„
-K+ <28

wskazywac moze na bliskosc zloz soli potasowych. Wskafoiki: mineralizaqja ogolna g/l
b- - 11io-----2ö-0___300
ll
. rci- rNa+ rsol- ·100 +
rBr- <
300.
' „
-ci- <0,87; . rci- < l Tr
1
1
-1
przy obecnosci w wodzie podziemnej jodu, bromu, boru, amonu, metanu wskazywac K
majq na bliskie s11siedztwo zlOz ropy naftowej. '159,2
J,

'
+ 125,8 1
J2 1
STREFY HYDROGEOCHEMICZNE 608,0
• 10,9
JI
Rozpatruji1c sklad chemiczny wod podziemnych wyst«pujqcych na roznych gl(,lbo- 8116,8 ----
\.'10,5
kosciach i W roznych warunkach hydrogeo!ogicznych lUozna ustali6 pcwne prawidla. EO

Przede wszystkim stwierdza si« wzrost ogolnej mincralizacji wod w miaril wzrostu ...,
""
"'„
-'<
gll',lbokosci. Jest to prawidlo ogolne, obowi11zuji1ce w zasadzie we wszystkich gll',lboko
""'
~·
si(,lgajqcych strukturach hydrogeologicznych, zwlaszcza zas w wielkich basenach
"" 1275,5 -----
artezyjskich. Tempo wzrostu rnineralizacji nie jest jednakowe. Zalezy ono od roinych p
czynnikow, takichjak sklad niineralny skal wodonosnych, ich temperatura i przepusz- 1'187,0 -------
czalnosc hydrauliczna, obecnosc dyslokacji tektonicznych, historia gcologiczna obsza-
ru itp. Zazwyczaj jest 0110 wolniejsze w peryferycznych strefach baseni.1 niz w central- s Ryc. 87.
nych. Tempo wzrostumineralizacji mozna wyrazic ilosciowo za pomocq stopnia hydro- Anomalie hydrogcochcmicznc
1806,7
geochemicznego lub gradientu hydrogcochemicznego. · · 1890,0
a IV ßartoszycach
Q+Tr - czwnrtorzcrd i trzeciorzc;d, K - krnda,
Przez stopie1i hy<kogeochemiczny rozumiemy liczb« metrow przypadaj11cych na wzrost Cm J3+J 2 - jurn g6rnn i $rodkowu,J1 - juru doJnn,
1' - trins, l' - penn, S - sylur, 0 - orclowik,
ogolnej mincralizacji o 1 g/l (m/lg/I). 2122,0
Cm - Irnmbr

200 CHE.MIZM WÖD PODZ/E.MNYCH
wodonofoego bardziej zmineralizowane wody z dolu albo slabo zmineralizowane
Jub slodkie wody z g6ry. Do utwor6w o lepszej przepuszczalnosci hydraulicznej
Jez 11cych po;1i.iej skal trudno przepuszczalnych mog11 doplywa~ z obszar6w zasi.lania
wody slodkie i obnizac mineralizacjQ. W kompleksach wodonosnych, w ktorych
wystQpuj 11 poklady soli kamiennej, wody mog1:1 mineralizowac siQ wskutek !ugowania
w wy7..szym stopniu niz w innych. Wody porowe mineralizuj11 siQ zazwyczaj latwiej
niz szczelinowe. Niekt6re anomalie sii dziedzictwem ,specyficznych wanmk6w hydro-
geologicznych w przeszlosci geologicznej. Przyklade111 mog[J; byc wodY, podzienme
wystQpujiice w zapadlisku przedkarpackim pod Kotlinit Raciborsko-OswiQcimsk11.
W utworach morskich miocenu mineralizacja rofoie tu szybko oshigaj1:1c na ,glQbo-
kosci 600-700 m stQienie 70 g/l. Natomiast w lez11cych pod nimi utworach karbonu
g6rnego mineralizacja spada do 30-50 g/l. Inwersja ta tlumaczy siQ czQsciowym
wyslodzeniem w6d karboilskich w okresie liidowym poprzedzaj;1cym transgresjQ
morta mioce1iskiego (X. Derdziilska i J. Palys, 1969).
o Przykladem ostl'ych anomalii moze by6 profil hydrochemiczny w Bartoszycach
polozonych w hydrogeologicznym basenie perybaltyckim (ryc. 87). Wedlug danych
przytoczonych w pracy L. Bojarskiego (1971 b), mineralizacja wod wystQpuj11cych
w slabo przepuszczalnych utworach mahnu wynosi 26,8 g/l. W liasie zaznacza siQ
inwersja i spadek mineralizacji' do 10,9 g/I, eo tlumaczy siQ lepsz11 przepuszczalno8ci11
piaszczystych utworow woclonosnych w porownaniu z malm cm. W triasie sldadaj11cym
siQ z piaskowc6w, mulowcow i ilowc6w wzrost mineralizacji jest bardzo szybki,
eo moze byc spowodowane m. in. ascensyjnym wnikaniem solanek z nizej lez11cego
cechsztynu. W cechsztynie mineralizacja osi1:iga 315 g/I, a to dziQki lugowaniu wy-
stQpujqcych w nim pokladow soli kamiennej. Ponizej pennu zaznacza siQ w utworach
syluru, ordowiku i kambru inwersja i spaclek mineralizacji clo 157,3 g/1, eo hipote-
tycznie moze byc tlumaczone doplywem poprzez strefy dyslokacyjne nizej zminerali-
zowanych wod z innych poziom6w woclonosnych.
Przyczyny wzrostu mineralizacji wod podziemnych ze wzrostem glQbokofoi tlumaczon~
s11 rozmaicie. Mozna tu wymienic teoriQ parowania podziemnego (M; E. Altowsk1,
1964). DziQki niemu nastQpuje wzrost koncentracji rozpuszczonych w wodzie soli i to
tym wiQkszy, im wiQksza glQbokosc i wyi.sza temperat~ra srodowiska skalnego. Inna
teoria upatruje przyczynQ wzrostu mineralizacji w grawitacyjnej dyferencjacji ciQZ·
szych jon6w, ktore schodztic w d6l podnoszi1 stQ:Zenie mineralizacji (K. W. Filatow,
1956). Barclzo wielu badaczy wüize wzrost mineralizacji z lugowaniem zl6z soli ka-
mienncj (N. G. Waliaszko, 1963). Powstaj1:1ce w ten sposob solanki maj<t - jako
ciQzsze - rozprzestrzeniac siQ w gl11b kompleks6w woclonosnych. Te i podobne
teorie nie wyjasniaj11 w dostateczny spos6b 16znego rodzaju anomälii hydrogeo-
chemicznych. Wiadomo rowniez, zc wysoko zmincralizowane solanki wystQpujii
takze w basenach wodonosnych; w ktorych brak jest· pokladow soli kamiennej.
NajwiQcej zwolennikow ma ostatnio teoria filtracji jonow przez skaly ilaste (L. W. de Sitter,
1947; W. Engelhardt i K. 1-1. Gaida, 1963; K. E. Chave, 1960; J. Dowgiallo, 1971).
Juz clawno stwierdzono, ze warstwy skal ilastych zachowuj11 siQ jak bl01\.y (membrany)
polprzepuszczalne. Blony takie przepuszczajq przez siebie drobiny rozpuszczalnika,
a zatrzymujq drobiny ciata rozpuszczonego. w oclniesieniu do hydrochemii wocl
,,, Jj • . !Ull!L# II·'
STRE.FY HYDROGE.OCHE.M/CZNE. 201
poclziemnych zjawisko to udokumentowano zarowno teoretycznie, jak i ekspery-
mentalnie. Te01ia filtracji jon6w zaldada, ze woda zmineralizowana przenikaj11c pod
duzym cisnieniem poprzez membranQ ilastq pozostawia przecl niit czQscjonow rozpusz-
czonych soli. Przcz membn111Q przechodzi zatem wocla o mineralizacji nizszej. Proces
ten powtarza siQ tylekroc, ile razy w profilu piunowym wystQpUjQ; membrany ilaste,
a kazcla z nich zatrzymuje pewnq CZQSC rozpuszczonych soli. W ostatecznym wyniku,
kt6ry nazwano efektem .filtracyjnym, mineralizacja w6d podziemnych rozklada siQ
w profilu pionowym w sekwencji malejiicej od doh1 Jeu gorze. Na przebieg procesu
filtracji jonow wplywa szereg czynnik6w, takich jak porowatosc ilow, temperatura
i cisnienie wody, a takze wlasnosci elektrochemiczne mineralüw ilastych. Teoria
filtracji jon6w wyjasnia w zaclowalaj11cy sposob anomalie hydrogeochemiczne i wy-
stQJJOWanie wysoko stQ:lonych solanek w basenach hydrogeologicznych, w kt6rych
brak jest poklacl6w soli l<amiennej.
Zjawisko wzrostu miner~lizacji z glQbokoscüt prowadzi do teorii pionowej strefowosci
hydrogeoc/1emicz11ej. Do wydzielenia stref pion~wych mog11 byc zastosowane dwa
Jcryteria, mianowicie ogolna mineralizacja i typ chemiczny w,ocl.
Wedlug kryterium ogolnej mineralizacji wydziela siQ strefQ w6d slodkich i Jez11c11
ponizej niej strefQ wod mineralnych.
Strefa w6d slodkich obejmuje rowniez akratopegi, a wiQc wody o mineralizacji do l g/I.
StrcfQ tQ nazwal A. Kleczkowski (1966) strefq akratopeg6w. Niektor~y badaczc roz-
szerzajii strell,: wod sloclkich na wody o mineralizacji do 2 g/l (Z. Ploclmiewski, 1968).
Nalezy zaznaczyc, ze tak czy inaczej okrcslona strefa wod slodkich moze zawierac
w sobie lokalnc soczewki w6d o wyzszej mineralizacji.
0 . G!Qbokosc strefy wod slodkich mozc byc bardzo r6zna, zalezy bowiem„od szeregu
czynnikow, takich jak budowa geologiczna, warnnki zasilania poziom6w wodonos-
nych, hydrodynamika w6cl, klimat, urze:lbienie powierzchni ziemi, a w szczegolnych
przypadkach tak:lc gospodarcza dzi11lalnosc czlowieka. Istniej11 poglqdy, :Ze strefa ta
moze siQgac do g!Qbokosci rownej dwukrotnej wartosci ro:Znicy miQdzy wysokosciq
obszaru, na kt6rym odbywa siQ zasilanie a hipsometrycznym poziomem drenazu w6d
na powierzclmiQ ziemi (J. Toth, 1962; 1-1. Freeze i R. Witherspoon, 1967). SiQgac
ma zatem glQbiej w gorach i na silnie porozcinanych erozyjnie wyzynach, niz na obsza-
rach nizinnych. Pogl11cl len nie zawsze jeclnak sprawdza siQ.
W Polsee grubos6 strefy wod slodkich o mineralizacji do l g/I wynosi przeciQtnie 150-
-250 m, ale zr6znicowana jest w ogromnym przedziale 0-1300 m (T. Agopsowicz
i Z. Pazdro, 1964; A. Kleczkowski, 1966; Z. Dadak, 1966; C. Kolago, J. Pich
i Z. Ploclmiewski, 1966, 1970; 1-1. Jarz11bek-Gal11zkowa i B. Wrotnowska, 1967;
z. Ploclmiewski, 1968; S. Turek, 1973). Wynika to ze skomplikowanych lub tez
barclziej prostych stosunk6w hydrogeologicznych w poszczegolnych obszarach kraju.
Na rycinie 88 przedstawiony jest regionalny rozklad g!Qbokosci strefy wedlug kon-
'1 cepcji A. Kleczkowskiego, nieco zmienionej. Podane SC! g!Qbolcosci przeciQtne, a wiQc
Iokalnie mog11 byc mniejsze lub wiQksze. ·
0 Charakterystyczny jest region I obejmuj11cy polnocno-zachodni11 i CZQSC srodkowej
Polski. Cechuje siQ on mozaikowym rozkladem g!Qbokosci strefy przeciQtnie 100-
- 150 m, a skrajnie w przedziale 0- 300 m. W wielu micjscowosciach g!Qbokosc jej
202 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH STREFY HYDROGEOCHEMICZNE 203

wynosi tu zalcdwic kilkanascic lub killcadzicsiqt mctr6w. Przyczynq tcgo si1 struktury
halokinctyczne przebijajqcc si1t z wielkich gl1tbokosci ku powicrzchni zicmi i asccnzja
wod slonych ccchsztynu i triasu za posreclnictwcm dyslokacji towarzyszqcych struk-
turom antyklinalny111. Gdzieniegdzie brak jest strefy w6d sloclkich. Przyklad.em 111oze
byc Ciechocinek, gdzic przypowierzchniowc wody czwartorz1tdowe wykazuJf! zawar-
tos6 jonu c1- dochoclzqq do 10 g/I (J. J-Iibner i M. Kucharski, 1960; Z. Pazdro,
1967). Mamy tu do czynienia z ascenzjq solanek z jury w obr.1tbie struktury b'.·ach~~
antyklinalnej Ciechocinka, kt6re poprzez okna i luki w 111cprzcpusz~zalneJ scrn
-~,
lGdarisk
o Najwi1tksze glQbokosci osiqga strefa w6cl sloclkich w niecce lodzkiej, gclzie schodzi
do okolo 900 m (region VIII), oraz wc wschodniej cz1tsci kraju poczqwszy od Poje-
zierza Suwalskicgo az po Wyzyn1t Lubclskq (region II). Tu najcz1tsciej gl1tbokos6 strcfy
wynosi 400-600 m. Lokalnic stwierdzono wystQpowanic wod sloclkich na bardzo
duzych gl1tbokosciach, jak np. w Mielniku nad Bugicm, gdzie na gl1tbokosci 1365 111
wyst1tpuji[ w utworach kambru wody o mineralizacji 0,89 g/I. Gl1tboki zasi1tg strcfy
w regionach VIII i II tlumaczy siQ dobrymi warunkami zasilania i wymiany w6d pro-
wadzf!cej do chiglcgo ich odswiczania.
'1 Dzialalnosc gospodarcza czlowicka mo:le wplywac na zmian1t gl1tbokosci strcfy w6d
1
i sloclkich w kicrunku jej zmnicjszcnia Jub zwi1tkszcnia, zaleznic od cisnieil. hydro-
1
~--· .- _.--.., 1
,1
statycznych panujqcych w poziomach wodonosnych i warunkow ich zasilania. G6r-

_4 oKoszalrn )o- t/ :::ls:y:·- \

nicza cksploatacja kopalin polqczona jcst z oclpompowywanic111 duzych ilosci w6cl
kopalnianych. W p6lnocncj czQsci G6rnofü1skiego Zagl1tbia W1tglowego strcfa w6d
\ ~ 1 1 \ sloclkich schoclzi powoli coraz nizcj. Na micjscc odpompowywanych ·gl1tbokich wod
\ ~zczecin wo_ 150 \ ·\
o wyzszej mineralizacji wcboclztJ: wody slodkie z plytszych poziomow. Znane sii tak:le
Bijdgosza \ ßwlys~ni< \
0 ·-\ \ 1 przypadki oclwrotnc. Eksploatacja na u.i1tciach wodociqgowych sloclkich w6d pitnych,
\ \. __ / \ /~/ ponizej kt6rych Iezy poziom'wocl slonycb, przy wysokim ich ci:lnicniu piezometrycz-
nym moze z bicgicm czasu cloprowaclzic do ich asccnzji i wdarcia si1t do studzien.
oPorn;;r'i ·-. . ........__~·--~·-<:-'\. --,·-(
_.,, /-........, ...__ _ _- - '-.. ''-\Warswwa cksploatacyjnych. Na jeclnym z uk6 komunalnych w polnocnej Polsee po 40 latach
~//\ 300~500 ·i
1
'1

/ o?ielona Gcira '\-------,. . cksploatacji zawartosc chlorku sodu w wodzie pochoclziicej z g6rncj krcdy wzrosla
( \ \.. o lodz "-. \
i\ \'-'-'-...
- ~~ VII '-. VIII \.. '- ., \
tak clalecc, zc postanowiono uj1tcic zlikwidowac i szukac innego terenu. Znajomos6
....._ zoo- 1,00 '--..!;00-600 ') VI \..
0

l\ gl1tbokosci strcfy wod slodkich jcst wi1tc wazna dla projcktowania uj1t6 wodociqgo-
. '- \ f '-. /
\

olublin
r ---. . .__ __) \ M·oc/,1w 300-1100 '-.. ~ \ wych.
!r1 v \.. \ \ "- K:.,elce '\ _ -... <'.
Strefa wod mi11eralnych zawiera w sobie wody o mineralizacji powyzej I g/l w g6r1t az do 1
"' -·-..,. 100-250 \.. \.. "- - ;: "
_J
1
·~·1 '-. Opale ;.S ~/ III '-'- ,_/ najwyzszcj 400 g/l i wii;;cej. Wobec tak duzcj rozpiQtosci celowe jest podzielcnie jej
(
·
\/>
'-._--------- \
·-s \
('·'\.. )\. \ ' Kalowice
J
·-"·~
°"-..?__\__). /.../·:· / . / _
_./~~-!!Krakow -.J
/ / 25-tDD

0
flzeszaw
----., / ·
/
/
'-/
na podstrefy w okrcslonych przcdzialach mineralizacji, np. na poclstrcfy: w6d slabo
zmineralizowanych i solanek, wcdlug poclzialu, ktory poclano na poczqtku tcgo
-·,
\~ rv 'y rozclzialu:
\ ,/'· 50-1511 \
,__,. '-. ..r·".. . .r·-·--......\.. .\ Wedlug krytcrium sklaclu che111icznego wod lub ich typ6w hydrochemicznych wyr6zni6
L·J ·-·-.. :i mozna 3 strefy: gornq, sroclkowq i clolnq. Wyrafoic zaznaczajq si1t onc zwlaszcza
w duzych bascnach hy'clrogcologicznych. Teori1t takicj strefowosci rozwin1tli badacze
Ryc. 88. Regionalny rozklad glc<bokosci w6d slodkich w Polsee
1- VIII - flr rcglonu; 100, 150 ... - przeciQtnn glc;:bokoSC strefy w mctrach raclzieccy. ,
Strefa g6ma, zwalia tcz hipergenicznq, charakteryzujc si1t mloclymi, wsp6lczcsnymi w sensie
trzeciorzQclowej wyciskane si1 do czwartorz1tdu. Przyczym1 tego s11 r6_wniez zlc zlikwi- gcologicznym wodami pochodzcnia infiltracyjnego. Jest to strefa zywcj wymiany wod,
dowane stare otwory wiertniczc lub nieszczelnosci w przcwoclach odprowaclzaj11cych intcnsywnego drenazu i zasilania. Mineralizacja jcst nieznaczna - przewafajq ·wody
solankQ z t1tzni i zaldad6w przyrodolcczniczych. W omawianym rcgionie wyst1tpujq slodkic i akratopcgi, cho6 miejscami mogtJ: tworzy6 si1t wody o wyzszej mineralizacji.
tak.Ze obszary, w kt6rych strefa w6cl slodkich si1tga clo znacznych gl1tbokosci rz1tdu Mineralizacja wocly jest wynikicm rozpuszczania. W zwiqzku z tym zachoclzi barclzo
300 111. Przyldaclem 111ogq by6 okolice Gda{1ska lub Fordonu (wocly krcdowe) i Pily scisla zalcznosc sklaclu chcmicznego wody od Iitologicznego charakteru srodowiska
(wody w Iiasie)*>: geologicznego. Przcwazaji1 tu wocly wodorow1tglanowc, wapniowe lub wapniowo-
-magnczowc. W okrdlonych · warunkach gcologicznych 1110b~ tez powstawac wody
„„ chlorkowo-sodowc, siarczanowo-wapniowe i chlorkowo-sillrczanowe. Ich wska:Znik
•> w miejscowosci Jarkowo polo:ionej na antyklinie kolobrzeskiej zarcjcstrowano w otwor~c wyko·
hyclrochemiczny rNa+/rCI- jcst wiQkszy od jcclnosci. 'Na sklad chemiczny wod gor-
nanym w 1960 r. samowyplyw wody o mincralizacji 0,6 g/I z utwor6w. kajpru z glqbokrnic1 1112 m
{J. Dowgiallo, 1965). Tak,gl12bokic wystqpowanie w6d slodkich w tym rejonie wymagaloby jcdnak . · ncj strefy wplywa tez w znacznym stopnlu czynnik klimatyczny.
sprawdzenia i spccjalnych badan. Strefa srodkoiva l)m charaktcr przcjsciowy clo dolnef Zawicra wody zarowno infiltracyjnc,
i .
204 Cl-IEMIZM W6D PODZIEMNYCl-1
jak sedymentacyjne i kopalne infiltracyjne. Cechujq sit,; one slabym dynamizmem - SlJ:
powolne w swym ruchu, majlJ: utrudniony przeplyw i <lrenaz. Zwüizek z powierzchni<J.
ziemijest luzny, zasilanie posredniepoprzez inne formacje geologiczne lub przestrzennie
bardzo odlegle. Wymiana wo:! jest wskutek tego bardzo powolna. Mineralizacja jest
z reguly poclwyzszona, przeci<:;tnic 1-10 g/1. Sklacl chemiczny ksztaltuje sit,; pod
wplywem dlugotrwalcgo, powolnego rozpuszczania i zalezy ocl sroclowiska geologicz-
nego. Opr6cz tcgo zachoclzq r6wniez procesy wymiany jonowej i rcclukcji siarczan6w.
Wyst<:;pujq tu wody chlorkowe, siarczanowo-chlorkowe i wodorowt,;glano~e z przc-
wagf! kationu soclowego. Czynnik klimatyczny nie majuz wplywu na sklacl chemiczny.
Wskainik chlorkowo-sodowy w6d zawicra sit,; w przeclziale 0,87 - 1,00.
Strefa do!na charakteryzujc si<:; wyst<:;p?Waniem starych w6d scclymcntacyjuych i kopal-
nych infiltracyjnych, kt6re zostaly calkowicic oclcit,;te od powierzchni ziemi i Jmizenia.
Znajcluj1~ sice one w stagnacji i nie podleg~1jq wymianie albo Sll: w ruchu niezmiernie
powolnym i ulegajlJ: wymianie clopiero w ci11gu okrcs6w lub epok geologicznych.
Sq to wody bardzo silnie zminernlizowane do 100, 200 i 300 g/l. Po uprzeclnim nasy-
ceniu wskutek rozpuszczai~ia, przechodz<1 przeobrazenie hydrochemiczne clzit,;ki
wymianie jonowej. W obszarach mloclego wulkanizmu na ich sldad chemiczny mog<!
wplywac wody lub gazy pochoclzenia magmowego. Dominujqcy jest typ wocly chlor-
kowo-wapniowej lub chlorkowo-soclowo-wapniowej, prawie zupelnie niezalezny ocl
Iitologicznego charakteru sroclowiska. Wskainik chlorkowo-soclowy wocl jest ·nizszy
ocl 0,87.
o Gliebokosc poszczeg61nych, stref jest r6zna, zalezy bowiem ocl morfologii terenu
i buclowy geologicznej, kt6re rzqclZlJ: ruchem i wymiami wod. Ogolnie mozna stwier-
clzic, Ze strefa g6rna siiega w zasaclzie do poclstawy erozji. Ponizej niej schoclzi barclziej
na obszarach gorskich, falclowych i charakteryzujqcych siie duzymi clyslokacjami
uskokowymi. Na obszarach nizinnych i plytowych, gclzie poziomc ulozenie warstw
i ewentualna obecnosc poklacl6w nieprzepuszczalnych utruclniajlJ: glcebszll: infiltracjt,;
wod opaclowych, strefa g6rna koi'iczy siie w zasaclzie juz niewiele ponizej miejscowej
poclstawy erozji.
Charakteryzujf!c wocly strefy gornej wspomnielismy o tym, ze pozostajll: one pocl wplywem
klimatu. Wplyw ten zaznacza siie zar6wno w stopniu mineralizacji, jak w jej typie
hyclrochemicznym. Zaleinosc ocl klimatu mozna uj~c ogolnie w nastcepujitce pra-
widla:
- w klimatach wilgotnych mineralizacja w6cl jest niska, a ich charakter przewaznie
woclorowieglanowy,
- w miar<:; zmniejszania siie ilosci opad6w rosnie mineralizacja, osilJ:gajqc najwiieksze
natcezenie w klim~tach goqcych i suchych. Dominuje tu typ w6cl chlorkowych i chlor-
kowo-siarczanowych.
o Poniewaz klimaty wilgotne i suche uklaclajq sice na kuli ziemskiej w pewne strefy,
przeto mozemy r6wniez m6wic o poziomej strefowosci gornych w6cl poclziemnych.
Przyczyna tycli zaleznosci tkwi w opadach atmosferycznych. W klimatach wilgotnych
duza, a zwlaszcza stala ilosc opacl6w nieustannie przeplukuje glebce i.strefce wietrzenia,
wylugowujf!C z nich sole mineralne, a przynajmniej uniemozliwiaj11c ich wicekszll:
koncentracjce. W tych warunkach stcezenie zwiqzk6w mineralnych w woclzie jest male.
TtO HYDROCHEMICZNE 205
R6wnocze5nie mniej lub wiiecej bujna roSiinnosc jest przyczynf! tworzenia sice znacz-
nych ilosci dwutlcnku wiegla, kt6ry w konsekwencji narzuca woclom typ wodoro-
wt,;glanowy.
[] W klimatach suchych, polpustynnych, ilosc opaclow jest mala. Wysoka tempera-
tura powocluje ponaclto intensywne parowanie. ParujlJ: nie tylko wocly powierzch-
niowe i wocly opacl6w atmosferycznych, ale r6wniez i plytsze wocly poclzienme clo
strcfy aeracji. Ubytek w6cl parujqcych wyrownywany jest poclcilJ:ganiem w6cl· kapilar-
nych, kt6re z kolei same tez paruj~. Wszystko to dop10waclza clo sil!'1ej koneentracji
rM:nych soli w strefie aeracji. Tworzit siie w niej wykwity, inkrustacje i naskorupienia
takich soli, jak chlorki, siarczany i wceglany soclu. Brak ciekow powierzchniowych
lub ich krotkotrwala sezonowosc uniemozliwia oclprowaclzanie soli clo m6rz i ocea-
n6w, cllatego pozostajii one na miejscu i z biegiem czasu koncentracja ich coraz
banlziej roSllie. Zjawisko to nazywamy ko11tyne11tal11ym zaso!en{em. Najsilniej zmine-
rali,zowane SlJ: wocly poclziemne wystcepujiice pocl bezoclplywowymi zaklceslosciami
tercnowymi, gclzie wystiepuje najwiieksze nagromaclzenie soli mineralnych. Najmniejszy
opad atmosferyczny przesi11kajqc przez stref<:; aeracji rozpuszeza tu sole i przeprowa-
dza do wocl poclziemnych mineralizujiic je z biegiem czasu coraz bardziej.
o W obszarach suchych eziesto mozna obserwowac zjawisko inwersji hydrogeo-
chemicznej. Wystiepuje ono szczeg6lnie w obszarach le:1:qcych na przeclpolu pasm
g6rskich. PrzyczynlJ: tego sf! splywajiice z gor sloclkfo wocly, ktore na przeclpolu
wnikajlJ: w gl11b i pogn1:Zaj1i sit,; w nizej lez11cych warstwach wodonosnych.
,,
TLO HYDROCHEMICZNE
Teorice tla lzydrochemicznego rozwincela w hyclrogeologii polskiej A. Macioszczykowa
--i
(1968, 1973, 1976, 1977). Pocl tym pojceciem nalezy rozumie6 okre8lonf! zawartosc
elementu luq zespolu element6w hyclrochemicznych charakterystycznych clla clanej
jeclnostki hyclrogeologicznej jeclnolitej pocl wzglt,;clem hyclrochemicznym. Jednostkll:
-1
takll: moze byc piietro, poziom lub warstwa wodonoSlla, a nawet ich fragment.
o Elementami tla hyclrochemicznego SlJ: cechy fizyczne wody, makroelementy
i mikroelementy. Rozr62:nia sice tlo og6lne i czqstkowe. Tlo ogo!ne obejmuje mniej
lub bardziej pelny zbi6r poclstawowych elementow hyclrochemicznych, natomiast
czqstkowe - pewien wybrany element. Mozemy wicec wyznaczac tlo chlorkowe, siar-
czynowe, twarclosci itp. W przypaclku cluzych, rozleglych jeclnostek hyclrogeologicz-
nych mamy clo czynienia z tlem regio11a/11ym, w przypaclku ich fragmentow - z tlem
lokabzym. Tlo oclnosimy zawsze clo jeclnostki jednolitej pocl wzglceclem hyclrochemicz-
nym, a wiiee wykazuif!cej pewmi zharmonizowanf! ca,losc bez uclerzaj11cego zroznico-
wania. W razie bralrn takiej jeclnolitosci mozna m6wic o t!e mozaikowym, choc jest
to przypaclek rzaclki i ograniczony clo niewielkiego obszaru.
Do opracowania tla. hy.:lrochemicznego konieczne jest pelne rozpoznanie geologiczne
i geochemiczne srocl'owiska woclono§nego oraz aktualnego rezimu' hyclrogeologicz-
nego. W barclzo wielu przypaclkaeh p01noclJ: biedzie znajomosc hi,storii hyclrogeologicz-
nej wocly. Materialem poclstawowym Sf! liczne i poprawnie wykonane anfllizy che-
miczne w6d. Nieoclzownym warunkiem jest takie to, aby by!y one reprezentatywne

206 CHEMIZM WÖD PODZIEMNYCH
·1
dla calego badanego obszaru, tzn. aby punkty poboru probek wody do analiz roz-
mieszczone byly na nim rownomiernic.
o Wyznaczenie tla polega na. ustalcniu granicznych zawartosci rozpatrywanych
elementow hydrochemicznych. Zazwyczaj .biedzie to przcdzial, w ktorych micszczi1 sie;<
najczQsciej wystc;<pujllce zawartosci ograniczonc dolnll i gorm1 granic!l. Do wyzna-
czenia granicznych zawartosci w tle stosuje siQ metody analizy statystyczncj, poslu-
gujlJ:C siQ przy tym diagramami i histogramami.
W naturalnych warunkach przyrodniczych wystQpuj<1 prawie zawsze anom,alie hydro-
cl1emicz11e. Jako anomalnc biedziemy rozumie6 wartosci IezlJ:ce poza gornll lub dolm1
granic!l przedzialu okreslaj!lcego tlo, a wic;<c .wartosci anomalnie wysokie lub anomal-
' nie niskie. MiQdzy nimi a tlem wysü.;pujlJ: niekiedy anomalie przejsciowe formowane
zar6wno pod wplywem proces6w ksztaltujtJ:cych tlo, jak i procesow · wywolujiicych
zmiany anomalne. Zaleznie od przestrzennej fonny wystiepowania anomalic mog!l by6
punktowe, /iniowe, strefowe lub regional11e, jcsli obcjmujll bardziej rozlegle obszary.
o Wedlug A. Macioszczykowej (1976, 1977) anomalie mozna podzicli6 na dwie
zasadnicze grupy: naturalnc i antropogeniczne.
o Anomalie 11atural11e powstajlJ: w wyniku proce~6w przyrodniczych bez udzialu
czlowieka. Dziel!l sie;< one na syngenetyczne i epigenetyczne. Geneza anomalii synge-
11etyez11ych tkwi w warstwie wodonosnej, w ktorcj one wystQpUjll. Mogll tu dziala6
takic przyczyny, jak zri.1iana skladu mineralncgo Iub granulometrycznego warstwy
wodonosnej, utrudnione kr!l:lenie wody, slabe zasilanie itp. Przykladcm mogll tu by6
czc;<sto wystc;<pujllce w wodach miocenu brunatnowc;<glowego Polski ni:l:owcj anomalic
zabarwienia, utlenialnosci i odczynu. Przyczyna anomalii epige11etycz11ych Iezy poza
rozpatrywanlJ: warstwi1 wodonosnQ. Wywoluj<l je dyslokacje tektoniczne, umozli-
wiajtJ:ce doply.w w6d z innych poziomow wodonos11ych i o innym skladzie chemicz-
nym, stJ:siedztwo wysadow solnych, naturalna ingresja wod morskich na dcpresyjnych
obszarach przybrzeznych itp. Przykladem mogQ by6 wysokie anomalie chlorkowc
w wodach czwartorzQdowych Cicchocinka wywolane ascenzjQ slonych wod z plytko
leztJ:cych utwor6w mezozoicznych.
o Anomalie antropogeniezne powstajQ wskutck gospodarczej dzialalnosci czlowicka.
Bc<dzie o nich mowa w rozdzialc Oclzrona zasob6w.
Wyznaczanic tla hydrochemicznego wod podziemnych ma wazne znaczcnie dla wyja5nicnia
genezy ich skladu chemiczncgo i jcgo anomalii, dla poszukiwania zloz surowcow
mineralnych, dla prognozowania zmian chemizmu wod w wyn:iku dzia!alnosci czlo-
wieka, dla gospodarid wodami poclzicmnymi, ochrony srodowiska naturalncgo i wiclu
innych zagaclnieil.
ANALIZA PALEOH YDROGEOLOGICZNA
W badaniu genezy w6cl podziemnych i formowania sie< ich skladu chemiczncgo stosuje siQ
obecnie coraz szerzej metoc!Q zwam1 analizq palcolzydrogeologicznq. Podstaw11 tej
analizy S!l stostp1ki paleogeograficzne. Paleogeografia jest czc;<scilJ: gcologii. historycz-
, nej" kt6ra. odtwarza srodowisko gcograficzne w ubieglych i kolejnych cpokach gcolo- 1 morza mioc~1iskiego, w czasic kt6rej slone wody morskie mial.W infiltrowac w utwory.
gicznych. ·Na podstawie dokumentow przeszlofoi zachowanych w skalach stara sie;;
. •d7j r:r :Cr i~
'·
'
1
1
1 ANAUZA PALEOHYDROGEOLOG/CZNA 207
ona ustali6 stost!nki geomorfologiczne, klimatyczne, hydrograficzne, rozmieszczenie
lqd6w i morz, przebieg transgresji i regresji morskich, warunki sedymentacji skal
osadowych, wystc;;powanie zjawisic wulkanicznych, zachodzQce ruchy skorupy ziem-
skiej, powstawanie struktur tektonicznych, procesy cr~zji i denudacji itp. Na tym tle
staramy siQ odtworzy6 obraz stosunkow paleohydrogeologicznych, w szczegolnosci
spos6b akumulacji wod poclziemnych, ich pierwotny sklad chemiczny i p6zniejsze
jego zmiany., dalsze losy wod, ich mieszanie sie< z innymi, poiniejszymi wodami lub
calkowite ich wyparcic przcz tc ostatnie itd. Jezeli wiQc chccmy rozwitJ:za6 zagadnienie
genczy i skladu chemicznego w6cl podziemnych wystc;<pujtJ:cych dzis w jakims obszarze,
np. w utworach kredowych, analizQ paleohydrogeologiczm1 rozpoczynamy od kredy
i prowadzimy jQ kolejno przez nastQpne epold - paleogen, neogen, plejstocen,
.
holocen 'az po dzis dziei'1. ~
Analiza paleohydrogeologiczna ujawnia pcwne okresy historii wod podziemnych zwane
cyklami lzydrogeologicznymi. KaZdy cykl rozpoczyna sie;< aktem akumulacji wod w ska-
lach, ale dalej moze przebiega6 i ko.ticzy6 sie;< w r6zny spos6b. Oto przykladowe schc-
maty dwoch roznych cykli:
transgresja morza akumulacja wod sedymcutacyjnych w osadach dennych
diageneza' osadow proccsy mineralizacji wod
regresja morza infiltracja wod opadowych w odsloniQte osady, ~icszanie siQ z wo-
dami scdymcntacyjnymi lub nawet ich wyparcic
albo:
l11cl infiltracja w6d opadowych
transgresja morza przykrycie pierwotnych wod infiltracyjnych osadami nieprzepusz-
czalnymi, izolacja
obni:i:aj11cc ruchy wody palcoinfiltracyjne zostaj11 pogr11:i:onc w du:i:ych glQbokosciach,
skorupy '\icmskicj zachodz11 dalszc procesy mincralizacji i procesy zmicniaj11cc sklad
chcmiczny, doprowadzaj11cc do ·bardzo wysokicgo stQ:i:cnia minerali-
zacji, przcksztalccnia typu hydrochcmicznego wody w krancowo
ro:i:ny od pocz11tkowcgo.
-
o W picrwszym schemacic nowy cykl zapocztJ:tkowany infiltracjlJ: w6d opadowych
zazQbia siQ z cyklcm zasadniczym.
Stosuj<1c analizQ paleohydrogeologicznlJ:, interesuj11cy pogllJ:d o genezic w6d wystQplljQcych
w g6rnym karbonic GornosltJ:skiego ZaglQbia Wi<glowcgo przedstawil J. Palys (1966).
Formacja produktywna powstawala na h1dzie w bagnach poroslych bogattJ: florQ,
w jcziorach i rozlewislrnch rzecznych. W potc;<znej serii skal, o mitJ:zszosci dochodztJ:cej
do 5600 m, jedynie w dolnej jej czQsci wystc;<pujQ nieliczne i cienkie wkladki z faunlJ:
morskQ swüidczllCQ o chwilowych, krotkotrwalych zalewach morza. W tych warun-
lrnch glowna masa picrwotnych w6d podziemnych pochodzila z ak~unulacji slodkich
wod seclymentacyjnych i inliltracyjnych. Obecnie jednak w formacji produktywnej
wystQpu.i<l gl6wnie wocly slone i solanki o r6znej mineralizacji dochodzi1cej do 180 g/l.
Wynikrn1l wiQc problcm jak i kiedy powstaly te wocly. Przedstawiane byly rozne hipo-
tezy. Wiqzaiio wystc;<powanie solanek w Zaglc;<biu z lugowaniem poklacl6w torto.tiskich
soli 1camiennych, z przcmywanicm solonosnych ilow mioccilskich, z transgresjlJ:
karbonu produktywnego, z faldowaniem sie< Karpat, w czasie ktorego slone wocly
208 CHEMIZM WÖD PODZ/EMNYCH
reliktowe zawarte we fliszu karpackim mialy byc wyciskane do karbonu. J. Palys,
stosujqc metodie analizy paleohydrogeologicznej poprzez wszystkie epoki geologiczne
od gornego karbonu az po czwartorzied, wyrazil pogfaid, ze wymiana pierwotnych
wod slodkich 11a slone mogla odbyc siie w czasie dolnego pennu. Panowal wtcdy klimat
suchy, gorqcy powodujqcy kontynentalne zasolcnie. Wody okresowych, ale silnych
opadow atmosferycznych, infiltrujiic poprzez strefc;: acracji w glqb utworow karbo11-
skich, ulegaly procesowi silnej mineralizacji. Korzystnc warunki morfologiczne
umozliwialy glc;:bokie zejscie tych zasolonych wod i wyparcie pierwotnych wod slod-
kich.
Wody podzienme wystc;:pujqcc w utworach mezozoicznych Nizu Polskiego Si!. w olbrzymiej
wic;:kszosci wodami slonymi i solankami. Do nieclawna panowal poglqd; ze ich minc-
~·alizacja byla wynikiem lugowania cechszty11skich poldaclow soli kamieirnej przebija-
J<icych sie;: przez utwory mezozoiczne w wysadach solnych i innych strukturach halo-
kinetycznych, licznych zwlaszcza w antyklinorium srodkowopolskim 'i w nieckach
mogilenskiej i szczeciliskiej. J. DowgiaUo (1971), -poslugujqc sie;: metodii: analizy
paleohyclrogeologicznej, obejmujqcej bogaty i urozmaicony oclcinek historii geologicz-
nej tego obszaru, wykazal poligenetyczny charakter wocl. Sii: to przede wszystkim
reliktowe wody scdymentacyjne clawnych morz i to dwojakiego rodzaju -·autoch-
toniczne i allochtoniczne. Pierwsze z nich to wody uwic;:zio1ie w osaclach' w trakcie ich
scdymentacji i przetrwale przez cale wieki, clrugi zas to wody, ktore emigrowaly zjed-
nych osaclow do innych. Sit tu rowniez opadowe. wody paleoinfiltracyjne oraz wody
morskie, ktore infiltrowaly w podloze w czasie transgresji morsklch. Wody, ktorych
mineralizacja i sklacl chemiczny formowaly sie;: clzic;:ki lugowaniu poklaclow soli kamien-
ncj, majq znaczenie poclrzieclnc i wystc;:pujq tylko lolrnlnie. Podobnie lokalny charakter
majii: resztkowe lugi pokrystalizacyjne towarzyszqce gdzieniegclzie tym poklaclom*>
Dobrym przykladem zastosowania analizy paleohyclrogeologiczncj moze byc stuclium
genezy wocl gornokredowych rejonu Gclaüska (A. Saclurski, 1976). Uclowodniono,
ze synsedymentacyjne slone wody morza gornokredowego zostaly wielokrotnie wy-
mienione przez wocly infiltracyjne i dzis zbiornik zawiera wocly slodkic bardzo wyso-
kiej jakosci.
•> Lug pokrystalizacyjny jest to resztka roztworu pozostala po wykrystalizowani'u siQ z nicgo
substancji rozpuszczonej.
i)
WODY LECZNICZE
WODY MINERALNE A LECZNICZE
Poprzcclnio zapoznalismy sie;: z pojieciem wocly mincralncj, przy czym stwicrdzilismy
zc ma 0110 charakter umowny, poniewaz wszystkic wody podzicmne Sq w jakims
stopniu zmineralizowanc. Dolna granica ogolnej mincralizacji 1 g/1 jest zgodnie
przyjmowana tak przez hydrogeologic;:, jak i balneologic;:. Jeclnak balneologic;: interesujii
tylko te wocly mineralne, ktore ze wzglieclu na ich sklad· chemiczny i wlasnosci fizyczne
majii wlasciwosci lecznicze. Dawniej utozsamiano wocly le.czniczc z wodmni mineral-
nymi. Tego roclzaju praktyka okazala sie;: jeclnak niesluszna. Nie wszystkle bowiem
wocly mincralne maj11 wlasciwosci lecznicze. Dotyczy to przede wszystkim wod o wy-
sokim stc;:zeniu mineralizacji, gclyz ocldzialujq one na organizm ludzki wriecz szkodliwic.
Gornq granicq stosowania wod mineralnych do celow terapcutycznych jest minerali-
zacja o stc;:zeniu 6 % (60 g/J). Wody o wyzszym stc;:zeniu muszq byc rozcic1iczane, c_o
' nie zawsze jest wskazane. Z drugiej strony wla8ciwosci lecznicze mogq micc rowniez
akratopegi, wody slocllcic, a nawet ultrasloclkie, jezeli zawierajii w sobie okreslone
ilosci pewnych skladnikow Iub cechujii: sie;: pewnymi wlasnosciami fizycznymi. Tak
wic;:c balneologiczne pojc;:cie wod leczniczychjest wiezsze niz hydrogeologiczne pojc;:cie
wod mineralnych i przesuwa sie;: w dol ponizej wod mineralnych. Nale:laloby zatem
m6wi6 o mineralnych wodach lcczniczych i slodkich albo slabo zmineralizowanych
wodach leczniczych.
Na oclcinku wod leczniczych l1yclrogeologia spotyka sie;: z mcdycynq, w szczegolnosci
z balneologiq i balneoterapiii: oraz z balneotechnikii:*>. Wypada wiiec zapoznac siie
Balneologia - dzial mcdycyny zajmuj11cy sil) baclaniem wlasnosci leczniczych w6d podzicmnych
i ich stosowaniem w lecznictwic.
o Bälneoterapia - dzial medycyny zajmujqcy siQ lcczcnicm r6:i:nych schorzcn i rehabilitacjq,
czyli przywr6ccnicm chorcmu sprawnosci fizycznej przy zastosowaniu w6d Jcczniczych, gaz6w
naturalnych lub naturnlnych mul6w organicznych (borowin).
D Balneoteclmika - dzial in:i:ynicrii zajmujqcy sil) budowq, m·z11dzenicm i technicznym wypo·
sa:i:cniem zaklad6w przyrodolcczniczych.
14 tlydrogoologia
 210 WODY LECZNICZE. CHEMICZNO-BALNEOLOGICZNA KLASYFIKACJA WÖD LE.CZNICZYCH 211

nieco bli:Zej z woclami leezniezymi. Sf!, one stosowane w r6zny spos6b, zaleznic ocl nyen na poclsfawie badan naukowych lub cllugotrwalej obserwaeji lekarskiej i uzmmf!:
natury schorzenia i wlaseiwosci leezniczych samej wocly - najczi:;seiej w posfaei za leczniezii przez ministra Zclrowia i Opieki Spoleeznej*>.
kf!,pieli w wannaeh i basenach, natrysk6w, przeplukiwai'I, inhalaeji (wziewanie parx) o Wyrazem powaznego posti;;pu bylo w Polsee zaliczenie w6cl leezniezyeh - na
i cloustnie w postaci pitncj. Leezenie prowaclzi si<;; w uzdrowiskach, tj. w micjseowo- moey cytowanego wyzej rozporz11dzenia Rady Ministr6w - do kopalin podlegajiicych
seiach, w kt6ryeh istniejf!, naturalne zasoby leezniczyeh w6d podziemnyeh, a poza tym prawu g6rniczcmu. W ten spos6b cenne clobro spolcczne, jakim s11 wocly lecznicze,
majf!, oclpowiednie warunki Idimaty.ezne i walory krajobrazowe. Do ecl6w leczniezyeh otoezone jest prawnf!: opiek11 w zakresie ich prawidlowej cksploatacji i ochrony.
buduje sii;; w uzdrowiskach zaklady przyrocloleeznicze wyposazonc w urzfJ:clzenia
niezbi:;dne clo leezenia, jak baseny, wanny, natryski, inhalatoria, pijalnic itp.
CHEMICZNO-BALNEOLOGICZNA KLASYFIKACJA WÖD LECZNICZYCH

WODY LECZNICZE Klasyfikacja w6cl leczniczych powinna brac pod uwagi:; te skladniki ehemiczne w6d
i te ich wlasnosei fizyczne, kt6re ocldzialuj:i: na organizm ludzki terapeutyeznie. Og61-
Poji;;cie w6cl leezniezyeh wymaga scislcgo sprecyzowania. w Polsee obowiqZUje pocl tym nie przyji:;tej systcmatyki jednak nie rna i w r6Znych krajach stosowane si1 odmienne
wzgli:;clem zarzf!:clzenic prezesa Centralnego Urzi;;clu Geologii z dnia 5 maja 1969 r. podzialy.
w sprawie zasad i sposobu ustalania oraz trybu zatwicrclzania zasob6w w6cl podzicm- Podzial w6cl leezniczych ( = mineralnych) wysti:;pujqcyeh w Polsee opracowal R. Roslonski
nych (M. P. 1969, nr 19, poz. 163). § 5 tego zarzfJ:dzenia stanowi, ze do w6d leczniezyeh w 1927 r„ w 'inaeznym stopniu opierajf!:c sii:; na dawnej klasyfikacji W. Szajnochy
zalieza sii:; te, kt6re: · (1891). Wyr6.Znil on 3 zasadnicze grupy, dzielqe je na rodzaje wedlug przewa.iajqcych
- zawierajf!: w jednym litrze eo najmniej 1000 mg skladnik6w stalych ornz wykazujf!: zwif!:zk6w (tab. 41).
1
trwalosc eeeh fizyeznych i skladu chemieznego lub
- wykazujii radoczynnosc eo najmniej 2 nCi/l lub majf!: temperaturi:; eo najmniej Tabcla 41. Podzial wod mincralnych wys!Qpujqcych w Polsee (wcdlug R. Roslot1skiego)
20°Cna wyplywie z otworu wiertniczcgo,. uji:;tego ir6clla lub innego uji:;eia oraz sta- Grupa j Glowny skladnik j Rodzaj wod j Dodatkowy skladnik
bilnosc ccch fizycznyeh i- sk.ladu chcmicznego lub
prostc Ca(HC0 3 h
- zawierajf!: w jednym litrze jeden z nasti;;pujf!:cych skladnik6w: eo najmnicj l 0 mg
Fe(HC0 3 h
jonu zelazowego i zelazawego, 1 mg jonu fluorkowego, 5 mg jonu bromkowego, Szczawy C02 alkalicznc Na2C0 3
1 mg jonu jodkowego, 1 mg siarki dajqcej sii;; oznaezyc jodometrycznie, 0, 7 mg alkaliczno-slonc Na Cl
arsenu w postaei zwiqzanej, 5 mg kwasu metaborowego, 100 mg kwasu metakrze- alkaliczno-slono-glaubcrskic Na Cl
mowego albo 1000 mg wolnego dwutlenku wi;;gla oraz wykazujf!: stabilnosc eeeh · Na2S0 4
--·---------- -------·-- --·- --· ----~-----

fizyeznych i sldadu chemieznego lub zwyklc -

- uznane s:i: za lecznicze przez ministra Zdrowia i ÜP,ieki SpoJeezncj. jodc!-bromowc BrCI
Solanki Na Cl JCI
Kazda woda podziemna zanim zostanie wykorzystana do ecl6w lcezniczych, musi byc gorzkic MgS0 4
uznana za wodi:; lcczniczf!: przez ministra Zdrowia i Opieki Spolcezncj. Prawo solanki-szczawy C02
------·--· --· ·--
decydowania w tej sprawie nadaje r~zporzfJ:clzenie Rady Ministr6w z dnia 16 marea siarczano-wapicnnc CaSO"
Wody siarczanc Na2SO"
1962 r. w sprawie okreslenia kopalin, kt6rych wydobyeie podlega prawu g6rniezemu siarczano-slone " Na Cl
oraz w sprawie wydobywania kopalin przez posiadaeza powierzchni gruntu na wlasne
potrzeby (Dz. U. PRL 1962, nr 19, poz. 20).
o Nowoczesna klasyfikacja w6d lcczniczyeh jest clwojaka:
o Warunek uznania wody za leezniezii ma podstawowc znaezcnic, gdyz w przyto-
1. Klasyjikacja a11io11owo-katio110111a. Za kryterium przyjmuje zinvartosc gl6wnych
czonych powyzej punktach mogf!: znalczc sii:; wody o zbyt wysokim sti:;zeniu mincra-
anion6w i lrntion6w, clo kt6rych nalci.i1 HC03-, c1-, so~-, Na+, K+, Ca 2 + i Mgz+.
lizacji lub zawicrajqcc nadmiern:i: ilosc skladnik6w szkoclliwych. Oecny w6d podziem-
2. Klasyjikacja jarmakody11a111icz11a'1'*>. Za krytcrium przyjmuje obecnosc w woclzie
nych z punktu widzcnia ich przydatnosei do ecl6w lcczniezych dokonujc w Polsee
wspolcz;wzikow j(mnakodynamicz11ycl1 lub skladnikow swoistych, przez e~ nalezy
Instytut Balneoklimatyczny w Poznaniu. ,.
rozumicc minimalnc sti:;:lcnia pewnych skladnik6w lub minimalii11 wartosc wlasnosci
Wodi:; lceznii:;zfJ: mozna zatcm zdefiniowac jako wodi:; podzicmnf!: mineralnf!: lub slabo
zmineralizowanf!:, bakteriologicznie i ehemieznie bez zarzutu, o niewielkich wahaniaeh ·;.
skladu chcmic~ncgo i wlasnosci fizycznych, o wlaseiwosciaeh leezniezyeh udowodnio- Takq clcfinicjQ poclajc norma BN-74/9560-05. Wody lecznicze. Podzial, 1wzwy i okreS!e11ia.
Farmakodynamika - dzial nauki o wplywie substancji lcczniczych (fokow) na orgaliizni foclzki,
o sposobie ich dawkowania, wchlaniania i przcmianach chemicznych w organizmic.
„
14•

10
W Tr Mn
1
1:1: .
 . ; JU CäUDtUJ ;: II '

212 WODY LECZNICZE CHEMICZNO-BALNEOLOGICZNA KLASYFIKACJA W6D LECZNICZYCH 213

'
fizycznych dzialajt!Cych leczniczo. Jak podaje M. Szmyt6wna (1955a), wsp6!czynniki zas wody zloi:onej - woda ze zr6dla Mateczny w Krakowie:
te wynikajt! z eksperymentalnego stwierdzenia dolnego progu aktywnosci biologicznej
danych skladnik6w. Sldadnik6w swoistych znamy na razie niewiele ponad 10, ale
M 2 , 5 SOJ 4 HC0~ 5
Ca 72 Mg 23 Na 4
badania w tym kierunku St! prowadzone, przy czym duzt! wagt;: przyk!ada sit;: obecnie
do pierwiastkow sladowych. Podzial w6d wedlug skladnik6w swoistych przedstawiony jest w tabeli 43. Wody swoiste,
o Wylozone wyzej zasady klasyfikacji ustalil w Polsee II Kongres Balneologiczny jezeli ich mineralizacja nie przekracza ·1 g/I suchej pozostalosci, nazywane S'l: /eczni-
w Lt!dku Zclroju w 1956 r. i przyjlll przedlo:i:ony przez M. S:z:myt6wnt;: projekt termino- czymi wodami swoistymi slabo zmineralizowanymi. Przykladem moze byc ultraslodka
logii w6:l leczniczych (1955, 1970). , woda radoczynna w irodle Radoczynne-1 w Czerniaviie-Zdroju:
W podziale anionowo-kationowym kaZdy z gl6wnych anion6w wystt;:pujllCY w ilosci
Rn 18 M0,06 SOJ=~l HC~~~
14

ponad 20% mwal okresla grup:e wody, ka:i:dy kation r6wnie:i: w ilosci ponad 20% mwal cas1Na2sMg23
okresla podgrupt;:. Podzial ten przedstawiony jcst w tab~li 42. W nawiasach podano

Tabcla 42. Podzial anionowo-katio')owy wöd leczniczych Tabcla 43. Podzial wöd lcczniczych wcdlug skladnik6w swoistych (wody swoistc)

Grupa przy przewafajqcym Skladnik swoisty - eo najmniej Nazwa wody

Podgrupa przy przewai:ajqcym kationie
anionie Fe>+ 10 mg/dm 3
:Zclazista
AsH 0,1 mg/dm 3 arscnowa
Na+.i-K+ wodornw~glanowo-sodowa , lub potasowa
Mn>+ 1 mg/dm 3 manganowa
(alkaliczna)
p- 1 mg/dm 3 fluorkowa
wo da Ca 2+ wodorowi;glanowo-wapniowa (zicmno-
HC0 3 - nr- 5 mg/dm 3 bromkowa
wodorow~glanowa
-alkaliczna) J- 1 mg/dm 3 jodkowa
Mg2+ wodorow~glanowo-magnezowa (ziemno- S 1 mg/dm 3 oznaczonej jodomctrycznic siarczkowa
alkaliczna) HD0 2 5 mg/dm 3 borowa
H,Si0 3 100 mg/dm 3 krzemowa
Na+ chlorkowo-sodowa (woda slona, solanka) Rn lub Ra 2 nCi/dn1 3 radoczynna
c1- woda chlorkowa Ca 2+ chlorkowo-wapniowa C0 2 wolny 250-999 mg/dm 3 kwasowi;glowa
Mg2+ C02 wolny 1000 mg/dm 3 szczawa
chlorkowo-magnezowa
Na+ siarczanowo-sodowa (glauberska)
Ca 2+ siarczanowo-wapniowa (gipsowa) o Skladnild swoiste mogll wyst<;;powac r6wniez w leczniczych wodach mineralnych.
so~- woda siarczanowa
Mg2+ siarczanowo-magnczowa (gorzka) Wody takie 1razywamy leczniczymi wodami mineralnymi swoistymi. Przykladem.mo:i:e
Fe 2+ siarczanowo-:i:elazista (witriolowa) '• byc znana nam 'Yoda Zuber III:
'V

co~·4 M29 _ _HCOä

0c~
nazwy dawniej uzywane. St! one jcdnak tak spopularyzowanc, ze mozna je uznac za 88 7
Na Mg K.2Ca 2
calkowicie r6wnouprnwnione i poprawne synonimy nowych nazw. Wody, kt6rych
kt6ra jest szczaw<! wodorow<;;glanowo-sodowr1.
mineralizacja og61na wynosi 1 g/1 lub wit;:cej nazywamy leczniczymi wodami mineral-
nymi. Wody, w kt6rych wystt;:puje tylko jeden anion i tylko jeden kation w ilosci Cennll wlasnoscill niektorych w6d leczniczych jest wysoka ich temperatura. Jak wiemy,
wit;:kszej niz 20% mwal nazywamy wodami prostymi. Natomiast te wody, w kt6rych wody o temperaturze powy:i:ej 20°C zaliczamy do w6d termalnych. Zaleznie od tem-
wyst<;;puje kilka jon6w w ilosci wit;:kszej niz 20 % mwal sii wodami zloionymi. peratury dzielimy je na wody lccznicze:
o Pfzyldadem*> wody prostej moze by6 woda ze ir6Jla Kujawianka w Inowrocla- hipotermalne t = 20-35°C
wiu o skladzie: homcotcrmalnc t = 35-40°C
hipcrtcrmalne t > 40°C

o Przykladem leczniczej wody hipertermalnej mo:i:e by6 woda w frodle Basenowym

Damsldm w Cieplicach. Slt!s/cich-Zdroju:
+> ,,Przyklady poni:i:ej podano na podstawie matcrialöw zawartych w pracy A11alizy fizykoc!zem/cz11e„. po.olMD.6 so;~::J"IC05 9 Cl 18 • 43
(A. Jarocka„ 1970, 1976). , Na9zcasK2 T
214 WODY LECZNICZE
UBOCZNE PRODUKTY LECZNICZE 215

Nazwie wod leezniczych urabia siQ w 11astQpuj11cy sposob. Najpierw podaje siQ stQ:lenie
mineralizaeji wyrai.one w procentach, nastQpnie okreslenie ze wzglQdu na temperaturQ,
jeS!i mamy.do czynienia z wod11 termalmi, dalej okrdlenie ze wzgliedu na zawartosc
wolnego C0 2 • z kolei idq nazwy wynikajiice z podzialu anionowo-kationowego,
najpierw anionowe, nastQpnie kationowe w porziidku malejiicym, w k01'ieu nazwy
skladnikow swoistych.
o W oda ujQta w Termie XVIII w Ciechocinku:
98
Iizowane wocly sudeekie. Ich temperatura krzepniQeia jcst przewaznie wy:lsza od
-O,l°C.
Odczyn wod lcezniczyehjest wazny z tcgo powodu, ze jcgo stosunek do odczynu krwi ludz-
kiej wplywa na Iecznicze dzialanie wocly. Odezyn krwi ludzkicj wynosi 7,33, jest wii;:c
slabo zasadowy. W stanaeh ehorobowyeh spada ponizej 7,2 lub poclnosi si~ powy:lej
7,8. Wody lecznicze o pH zblizonym do odezynu krwi ludzkiej nazywajii sii;: izo-
Jonicznymi.
o Oclczyn kwasny wykazuj<1 akratopegi o wyzszej zawartosci wolnego clwutlenku
1

BrO,OBJ0,02 M58 Cl yJ7
NaB6Ca9Mg4
prz~biera nazwQ: „5,8 % woda homeotermalna chlorkowo-sodowo-bromkowo-jocl-
kowa". Symbolicznie mozemy jii zapisac jako woclie:
· 5,8% +T- 37 + Cl - Na + Br + J
Woda „Zuber III" przybiera irnzwQ „2,9% szezawy wcdorcwQglanowo-sodowej"
a w skrocie:
2,9% + C0 2 + HC0 3 - Na
NIEKTÖRE WLASNOSCI WÖD LECZNICZYCH
0 przydatnosci wod do lcczenia roznych schorzeil decydujii nie tylko wlasnosci chc-
miczne sklad postac skladnikow i wzajemne stosunki ilosciowe miieclzy nimi, alc
w .r6w1~ym st~pniu wlasnosci fizycznc. Wsrod nich szczegolnc znaczcnic ma cifoienic
osmotyczne i stiezenie jon6w wodorowych.
Cisnienie osmotycine, ktore wywierajii cziistki rozpuszczone w wodzie, jest wprost propor-
cjonalne do sti;::Zenia roztworu. W woclach leczniczych bQdzic 0110 zatcm tym wyzsze,
im sHnicj woda jest zmineralizowana. Cisnienic osmotycznc wplywa z kolci na szcreg
innych wlasnosci fizycznych roztworow, a m.in. na tcmperaturi;: krzcpni~cia, ktora
obni:la sii;: w odwrotnym stosunku do ·wzrostu eisnienia. Oznaczenic temperatury
krzepnircia wody leczniczej pozwala wii;:c na okre$1enie jej cisnienia osmotyczncgo.
Stosunek cisnien osmotycznyeh wody leczniczcj i osocza krwi ludzkiej jcst waznym
wskainikiem balneologicznym, poniewaz wplywa na biologicznc i lccznicze dzialanie
wody. Cisnienic osmotycznc osocza przy normalncj cicplocic ciala ludzkiego wynosi
7,63 atm ( = 7,83·10 5 Pa), eo odpowiada temperaturzc krzcpniQcia -0,56°C.
0 Na podstawie stosunku do ci5nienia osmotycznego osocza dzieli siQ wody mine-
ralnc na:
hipertoniczne (hiperonnotycznc) o temperaturzc krzepnii;:cia < -0,58°C,
- izotoniczne (izoosmotyezne) o tcmperaturzc krzennii;:cia -0,58 clo -0,55°C,
- hipotoniczne (hipoosmotyczne) wykazujiice tcmperaturQ krzepniQcia powyzej
-0,55°C.
o Wedlug zcstawiCnia Z. Orlowskiego (1957) do riajbardz:iej hipcrfonicznych wod
w Polsee nalezii wysti;:pujiicc w Ciechocinlrn solanki; ktoryeh temperat4ra. )<:rzcpnii;:cia
wynosi - 3,2 do - 3,9°C. Do najhardziej hipotonieznyeh zaliezajii sii;: slabo zminera-
wi;:gla, wody siarezanowe i niektore siarezkowc. Pozostale rodzajc majii odezyn
zasaclowy.
o Wocly leezniezc w Polsee majq pH w granieaeh 4,6 (:lrodlo Radoezynne-2 w Czer-
niawie-Zdr<;>ju) do 9,2 (w Lqdku-Zdroju fr6d!o Diibrowka).
UBOCZNE PRODUKTY LECZNICZE
Oproez bezposrcclniego stosowania wod lcezniczych clo kuraeji pitnej, kiipielowej, iryga-
eyjnej itp., wykorzystuje siQ je niekiedy r6wniez clo produkeji uboeznyeh srodk6w
leczniezyeh i profilaktyeznyeh. Z solanek wytwarza siQ solc kiipielowc, ktore stosowane
Sq clo kqpieli leezniczyeh w uzytku domowym. w Polsee produkujc siQ np. vl Cieeho-
einku z 7 % solanki okolo 7000 t soli jodkowej zawierajiieej 6 mg·jodkow na 1 kg.
Solanka jest tu wsti;:pnie stQ:lana w t<:<zniaeh*l, po czym tloczona jest clo warzclni,
gdzic nastQpuje jej warzcnie w panwiaeh przez wyparowanie. Otrzymana w te~ sposob
eieehoeiJ'iska SOi jodkowa wysy!ana jcst clo gorskieh regionOW Jcraju, gdzie eZQStO
wysti;:puje schorzenie zwane wolem endemieznym spowodowane brakiem jodu w gle-
bie i woclzie pitnej. lnnym produktem jest szlam eiechoeiii.ski zawierajiiey wi;:glany
i siarezany ~vapnia oraz lug pokrystaliezny z zawartoseiii jodkow. Wszystkie te pro-
dukty stosowane Sfl do domowyeh kiipicli leezniczyeh.
o W Kry11iey-Zdroju otrzymuje sii;: systcmem wyparek s61 Zubera, z ktorcj produ-
kujc siQ tabl~tki, w sklacl ktoryeh wehodzi g!6wnic wieglan sodu skutcezny w Ieezeniu
sehorze1'i przewodu pokannowego.
0 W micjscOWOSciach uzdrowiskowyeh, W ktorych wystQpUjq wydajnc zr6dla siinie
zgazowanyeh szezaw, eksploatowany jest dwutlenek wi;:gla. Szczawa doprowadzana
jest do separator6w. Oddzielony gaz zasysany jest do odpowiednieh urziidzcJi', gdzie
zostajc sprQzany i ladowany do stalowyeh butli. Dwutlenck wQgla wykorzystywany
jest w uzclrowisku w lceznietwie za pomoeii suehych lcitpieli gazowyeh, nadmiar zas
sprzedawany jest zakladom · przcmyslu spozywezego, browarniezcgo, ehcmieznego,
ehlodniom iü1. Duzy zaklad proclukcyjny tcgo gazu znajduje siQ u nas 111. in. w Dusz-
nikaeh-Zdroju.
"> T<,;znie w Ciechocinku, o dlugosci 1800 m zbudowanc zostaly w 1828 r. z inicjatywy S. Staszica.
Sit one dzis unikalnym obicktem tcchnicznym tcgo rodzaju w swiccie. Wokol l«Zlli wytwarza si«
spccyficzny klimat srodowiska nadmorskicgo o powietrzu zawierajqcym znacznq ilosc jodu.
Mikroklima! tcn jcst dodatkowym srodkiem tcrapeutycznym.

"
1

rttf:I W"M' 'ft' 1


216 WODY LECZNICZE
WODY STOLOWE
Wody stolowe stosowane Sfl szeroko jako wody orzezwiaj[[Ce, pobuclzaj!!ce:trawienie lub
uzupelniajitce niekt6re sole mineralne w organizmie luclzkim, tracone np. w czasie
ci~zkiej pracy fizycznej (w lrntach, kopalniach itp.). S<! one produkowane z akrato-
pcg6w i z w6d mineralnych, kt6rych mineralizacja og6lna nie powinna jeclnak prze-
kraczac 3 g/l rozpuszczonych sklaclnikow stalych. Wody stolowe nie mog'l zawierac
skladnik6w toksycznych i szkodliwych clla zdrowia, pod wzgl~dem bakteriologicznym
muszfl byc bez zarzutu, ich miano coli nie moie byc nizsze od 100. SI}; one' rozprowa-
clzane clo powszechnej sprzedazy w szczelnych butelkach, najcz~sciej 'o pojemnosci
0,3 1. Proclukcja tych wod oclbywa sie;; w zmechanizowanych zakladach - rozlcw-
niach w6cl stolowych, kt6re budowane Sfl w bliskim SqSiedztwie zr6dc! Iub ujc;;c oclpo-
wi1xlnich w6cl podziemnych.
o Zapotrzebowanie na wocly stolowe jcst ogromnc i stale wzrasta. ·w Polsee ich
roczna produkcja wynosi okolo 100 min butelek i daleka jest od pokrycia zapotrze-
bowania.
PODSTAWOWE WARUNKI EKSPLOATACJI WÖD LECZNICZYCHi
Odkrycie wody leczniczej nie przes11dzajeszcze o jej wartosci leczniczej. Dec.ycluj11 o tym
dopiero baclania farmakodynamiczne i kliniczne. Kaida woda lecznicza jest substancjii
hyj:lrogeochemicznie indywidualnfl scisle okreslonf! ·pelnym zespolem cech chemicz-
nych i fizycznych. W przyroclzie nie spotykamy w6d mineralnych absolutiiie iclentycz-
nych. Z tego powodu rowniez lecznicza wartosc wody mineralnej ccchuje si~ pewnym
inclywidualizmem co do zakresu i sposobu stosowah10sci. Baclania lekarskie okrcslajf!
scislc schorzenia, kt6re nadajfl si~ do lcczenia clanf! wodfl leczniczf!. Okreslajii one
r6wnicz przeciwwskazania, tj. stany i schorzenia, w kt6rych moze nastqpic pogorszenie
w razie stosowania danej wody. Jest rzccz<t oczywistq, ze zmiana skladu chemicznego
lub wlasnosci fizycznych moze zmienic poprzednio ustalone wlasciwosci lecznicze
wody. Mogloby to wywolac skutki zgubne i chaos w lecznictwie.
Podstawowym wanmkiem eksploatacji wody poclziemnej do ccl6w lcczniczych jest staloh5
jej skladu clzemicznego i wlasnosci fizycznyclz. W tym celu kontroluje si~ wod~, wyko-
nuj11c w kr6tkich odst~pach czasu analizy kontrolne, w okresach zas 5-10-letnich -
analizy male.
o Badanie hydrogeologiczne wody leczniczej, a w szczeg61nosci ustalenie jej genezy,
pozwala przewidywac, czy b~dzie ona cechowac si« staloscif!, czy zmiennoscifl skladu.
Wody juwenilne i reliktowe lez[ice gl\;biej i izolowanc ocl powierzclmi ziemi utworami
nieprzepuszczalnymi zapewniaj[l dlugotrwalf! stalosc skladu. Natomiast sklad che-
miczny w6d pochoclzenia infiltracyjnego moze ulcgac pcwnym zmianom, wykazuj<!CYlll
niekiedy rytm powtarzajqcy Si\; w ci1igu miesi\;CY Iub roku. Zmiany te b~dfl tym wi~k­
sze, im blizszy jest zwiiizek w6d z powierzchnü1 ziemi. Amplitucly zmian, jak r6wniez
ich rytmika, dadzq si~ okre8Iic na podstawie obserwacji, pomiar6w i analiz meteoro-
Iogicznych, hyclrogeologicznych i chcmicznych prowaclzonych stacjonarnie w ciqgu
kilku lat.
e ::u2;;;.. u 1
PODSTAWOWE WARUNKI EKSPLOATAC)I WÖD LECZNICZYCH 217
Drugim podstawowym warunkiem jest stalosc wydajnosci :Zrodla wody mineralnej, tj. ilosc
jej wyplywaj'lca smnoczynnie lub dzi~ki pompowaniu mierzona w Iitrach na minnt\;
lub w metrach szesciennych na godzin«. Czynnik wydajnosci jest wazny„ poniewaz
zaleznie od ilosci wody, jalq mozna b~clzie clysponowac, ustala si~ liczbowe wskafoiki
budowy i eksploatacji urzqdzei1 uzdrowiska, a wi\;c IiczbQ sanatori6w i l6zek clla
chorych, liczb\; wanicn, liczb« zabicg6w leczniczych w ciiigu dnia, liczb~ kuracjuszy,
kt6ni mozna przyjf!c do leczenia w ciiigu miesi!!ca itp. Znaczne wahania wydajnosci
zr6dla wocly lub jej spadek przekreslilyby calkowicie zasady ekonomicznej eksploatacji
uzclrowiska i jego kosztownych urz11dzeil..
o Wody juwenilne i reliktowe w zasadzie ceclmjf! si« stalf! wyclajnosciii, wody pocho-
dzcnia infiltracyjnego, zalezne w znacznym stopniu ocl opad6w atmosferycznych,
mog11 wy kazywac pocl tym wzgl\;dcm cluzq zmiennosc.
Trzecim warunkiem wykorzystania wody podziemnej do cel6w leczniczych jest jej stan
sanitamy, kt6ry powinien byc bez zarzutu.
Wymienione warunki mog<l ulec zachwianiu wskutek rozmaitych przyczyn. Mozna
je poclzielic na naturalne i sztuczne.
o Przyczyny naturalne wynikajfl z zachodzf!:cych w przyrodzie zjawisk i proces6w,
na kt6re czlowiek wlasciwie nie ma wplywu. Mogf! one byc w skutkach nagle (kata-
strofälne) i wiekowe. Do naglych nalezq trz~sienia ziemi, wybuchy wulkan6w, wielkie
osuwiska, obrywy itp. Mogq one wywolac powazne zmiany w Iokalnym ukladzie
stosunk6w hydrogeologicrnych, jak np. zanikanie :Zr6del, zmian« skladu chemicz-
nego wody, zmian« temperatury i in.
o Procesy wiekowe, takic jak np. ruchy tektoniczne, denudacja, naturalna erozja,
oclbywajq si~ w skali czasu geologicznego, a zatem nie majfl one wplywu na zmiany
wocly odczuwalne w skali Iudzkich pokolef1. Jedynie te zmiany klimatyczne, kt6re
zachodzii w ci11gu kilkudzicsi~ciu lat, mogit byc doslrzegalne w rezimie w6d podziem-
nych, przewainie jednak plytszych.
rJ 0 wiele wazniejsze sq przyczyny sztuczne, tzn. wywolane przez czlowieka. Wsr6d
nich mozna wymienic: '
- nadmiernf! eksploatacj« wody leczniczcj w ilosciach wi~kszych, niz ustalone na
poclstawie badai'i bydrogeologicznych,
- wyczerpywanie si« zasob6w wocly w przypadku niewielkiego zloia izolowanego
zewszqd oslonfl nieprzepuszczalnii,
- ucieczka wocly z urzqdzenia ujmujqcego ji[ albo wdarcie si« obcych w6d, sciek6w
i innych zanieczyszcze1'i wskutek korozji rur w przypaclku uzycia niewlasciwych
material6w,
- zly stan teclmiczny urz11dzcnia ujQcia, bl\;dy konstrukcyjne, wadliwe wykonanie,
brak dobrej konserwacji,
- wykonywanie rob6t g6rniczych w poblizu uj\;cia lub w obrQbie zloia wody lccz-
niczej,
- niewlasciwa lub niestaranna likwidacja starych otwor6w wiertniczych lub innych
urzqdzei'i.
o Zr6dla i zloia w6d podziemnych, kt6re Sfl uzytkowane w celach Ieczniczych
i kt6rych uzytkowanie przewiduje si~ w przyszlosci, muszq byc chronione przed zde-
218 WODY LECZNICZE WODY LECZNICZE, W POLSCE 219.

Tabcla 4~. Wykaz wod podziemnych uzniinych prawnic za lecznicze

wastowan'iem i zniszcze111em dla zachowania ich pelnej wartosci. W tym celt1 pozostaj<l
one pod specjalnl); ochromt zagwarantowanlJ: przez obowüizujlJ:ce prawa - g6rnicze Jednostka Micjscowosc Typ wody
i geologiczne. gcologiczno-strukturalna_
~

1 2 3

WODY LECZNICZE W POLSCE Niccka szczcci11ska Swinoujscie Cl-Na+Br+J

Poznau - Nowe Miasto Cl-Na+Br+J
Wysti;;powanie w Polsee w6d poclzicmnych, kt6re maj:1 lub mog:1 miec znaczenie dla
lecznictwa balneologicznego jest <lose powszechnc. Wiemy juz, :le ponizej,strcfy w6d Antyklinoriun~ pomorskie Dziwn6w Cl-Na+Br+J
slodkich na terenie calego kraju wysti;;pujlJ: wody mineralne, a wii;;c jcSli spclniaj:}. one Kamiet1 Pomorski Cl-Na+Br+J
warunki, mogl); byc uznane za lecznicze. Ponadto, w nickt6rych regionach, np. :V., Su- Kolobrzeg Cl-Na
Cl-Na+Br+J
detach, mamy liczne irodla wod slabo zmineralizowanych, ale zawieraj11cych sklad-
Polczyn-Zdr6j Cl-Na+Br+J
niki swoiste.
Aktualnie prawnie uznane SlJ: wody lecznicze wysti;;pujl[ce w 62 miejscowosciach*l. Wykaz Antyklinorium kujawskie Inowroclaw Cl-Na
miejscowosci i wod podano w tabcli 44. Miejscowosci te zgrupowane S<1 wedlug Cicchocinek T+Na-Cl+Br+J
' Na-Cl+Br+J
glownych jednostek geologiczno-strukturalnych, gdyz wody lecznicze Sq scisle Z nimi
Wieniec-Zdr6j S04 -Cl-Ca-Na+S
zwil);zane. Rozmieszczenie i granice jednostek pokazuje schem1tyczna mapka rn:l ryci-
nie 89. Z zestawienia wynika, ze wii;;kszosc miejscowosci, bo az 50 przypada na polud- Monoklina pr~cdsudccka Koszuty T+Cl-Na
niowy obszar kraju, obejmuj~cy ·Sudety, Karpaty i lei:l);cc przed nimi zapadliska.
Tlumaczy sii;; to faktem, ze na tym obszarze zn'ajduje sii;; najwii;;ksza liczba naturalnych Synklinorium brzeznc Konstancin-Jeziorna T+Cl-Na+Br+J+Fe
wyplywow wod mineralnych i tu wlasnie powstawaly w wieku XIX nasze uzdrowiska, Nal12cz6w HC0 3 -Ca+Fe

o W Polsee mamy aktualnie 36 uzdrowisk, ktore prowadzlJ: dzia!alnosc lecznicz:1, Sudety i blok przedsudecki Czcrniawa-Zdr6j C0 2 +HC0 3 -Ca-Mg+Fe+Rn
opieraj:ic sii;; na miejscowej bazie surowcow balneologicznych**l. S:1 to: - rejon jeleniog6rski Swierad6w-Zdr6j C0 2 +Rn+HC0 3 -Ca-Mg+Fe+Rn
Cieplice Sl11skic-Zdr6j T+F
w wojew6dztwie bielsko-bialskim Ustro{1 (w budowie) Sosn6wka Rn
w wojew6dztwie bydgoskim Inowroclaw Kowary Rn
w wojew6dztwie jeleniog61skim Cicplice Slqskic-Zdr6j, Czcrniawa-Zdr6j, Swic.rad6w- - rejon walbrzyski Szczawno-Zdr6j C0 2 + HC0 3 - Na-Ca- Mg '
-Zdr6j C0 2 + HC0 3 - Na
:
IV woje1V6dzt1Vie katowickim Goczalkowice-Zdr6j, Jastrz~bie-Zdr6j C02+Rn+HC0 3 -Na
1
w wpjew6dztwie kielcckim Busko-Zdr6j, Solec-Zdr6j Rochowicc Stare C02+HC0 3 -S0 4 -Na-Ca
w wojew6dztwic koszalinskim Kolobrzeg, Polczyn-Zdr6j - rejon klodzki Kudowa-Zdr6j C0 2 +HC0 3 -Ca+Fe+As
w wojew6dztwie krakowskim Swoszowicc
w wojew6dztwie krosnie11skim lwonicz-Zdr6j, Ryman6w-Zdr6j, Wapicnnc ' C02+Rn+HC0 3 -Ca+Fe+As
Duszniki-Zdr6j C0 2 +HC0 3 +Ca-Na-Mg+Fe
w wojew6dztwie lubelskim Na1Qcz6w Jelcni6w C0 2 +HC0 3 -Ca-Na+Fe
w wojew6dztwie no1Vosqdeckim Krynica, Muszyna, Piwniczna, Rabka, Szczawnica- Polanica-Zdr6j C02+HC0 3 -Ca
-Kroscienko, Wysowa, Zegicst6w ' C0 2 +HC0 3 --'Ca+S
w wojew6dztwie przemyskim Horyniec Bobrowniki Stare C0 2 +HC0 3 -Ca+Fe
w wojew6dztwie szczcciiiskim Kamic1! Pomorski, Swinoujscie Gorzan6w C0 2 +HC0 3 -Ca-Na
IV wojcw6dztwic walbrzyskim Dlugopolc, Duszniki-Zdr6j, Jedlina-Zdr6j, Kudowa- HC0 3 -Ca
·Zdr6j, Li1dek-Zdr6j, Polanica-Zdr6j, Szcza1Vno-Zdr6j Dlugopole~Zdr6j C0 2 +HC0 3 -Ca-Mg+Fe
w wojew6dztwie warszawskim Konstancin-Jeziorna C0 2 +HC0 3 -Ca-Mg-Na
w wojew6dz11V!C wloclawskim Ciechocinck, Wienicc-Zdr6j Li1dek-Zdr6j T+Rn+F+S
Przerzcczyn-Zdr6j HC0 3 -Ca-Mg+S
*> Zarzqdzenic· ministra Zdrowia i Opieki Spoleczncj z dnia 8 marca 1963 r. w sprawie okreslcnia -·---
w6d leczniczych (kopalin), kt6rych wydobywanic podlcga prawu g6rniczemu (M. P. 1963, nr 28), Zapadlisko g6rnosl11skic Jastrzc,;bic-Zdr6j Cl-Na+J+Br
uzupclnionc zarziidzcniem z dnia 6 pazdzicrnika 1969 r. (M. P. 1969, nr 45, poz. 359) oraz zarzq- Moszczenica Cl-Na+J+Br
dzcniem z dnia 24 lipca 1974 r. (M. P. 1974, nr 29, poz. 175). Zablocie Cl-Na+J+Br
•*> Na podstawie zarzqdzcnia ministra Zdrowia i Opicki Spolcczncj z dnia 25 lipca 1967 r. w sprnwic
wykazu miejscowosci uznanych za uzdrowiska (M. P. 1967, nr 45, poz. 228). . Drogomysl Cl-Na+J
 4 1# Jfäiiit.#Ji!i
220 WODY LECZN/CZE WODY LECZNICZE W POLSCE 221

c.d. tab. 44 o Rozmieszczenie ich przedstawia rycina 90. Lf!ozna produkcja wod leczniczych
3
wynosi okolo 9000 !/min.
2
o Prowadzone s4 intensywne badania hydrogeologiczne, ktore co rok przynoszi1
Zapadlisko g6rnoslqskie D1<bowicc Cl-Na+J+Br nowe odkrycia wod mineralnych i tennalnych, poszerzajf!c nasZf! surowcowf! bazc;;
Goczalkowice-Zdr6j Cl-Na+J+Dr
- - - - - - - - - - --------------- ----------------------- balneologiczm1. Z wazniejszych odkryc wymienic mozna nastc;;pujf!ce (I. Potocki,
Zapadlisko przedkarpackie Krzeszowice SO„-Ca 1972; A. Pilich i I. Potocki, 1975):
s_o„-ca+s
Swoszowice so„-ca+s
Krak6w - Podg6rze so„-cl-Na-Mg-Ca+s
Busko-Zdr6j Cl-Na+S
Cl-Na+s+J
Cl-Na+Br+J
Solec-Zdr6j Cl-SO„-Na+S
Cl-Na+J+Br
Horyniec HC0 3 -Ca-Na+S
----------- --------------- - - - -
Karpaty fliszowc Sol Cl-Na+J+Br
Rabka Cl-Na+J+Br
Por1<ba Wielka HC0 3-Cl-Na+J+S
Szczawa C02+HC0 3 -Cl-Na+J+ Br
Kroscicnko n. Dunajccm C0 2 +Cl-Na+J+Br
Szczawnica C0 2 + HC0 3 - Cl - Na+ J + B
C0 2 +HC0 3 -Cl-Na +Br+J + B
C0 2 + HC0 3 - Cl- Na
Glt<bokie HC0 3 -Na
Lomnica-Zdr6j C02 + HC0 3 -Ca+ Fe
Wierchomla Mala i Wiclka C02+HC0 3 -Ca-Mg+Fe
Szczawnik C02 + HC0 3 - Ca - Mg- Na
Piwniczna C0 2 +HC0 3 -Ca-Mg-Na +Fe
Zegiest6w-Zdr6j C02+HC0 3 -Ca
C0 2 + HC0 3 - Mg IOOlrn1
---~
Milik C0 2+HC0 3 -Ca-Mg+Fc
Muszyna C02+HC0 3 -Ca
C02 + HC0 3 - Mg-, Ca+ Fe Ryc. 89. Gl6wne jcdnostki gcologiczno-strukturalnc w Polsee (wcdlug Poiaryskiego)
Zlockie C0 2 -!-HC0 3 -Ca-Mg-Na+Fc / - plutforma wschodnioeuropejskn: a - wynicsicnie Lcby, b - s)'ncklizn perybnltyckn, c - nnteklizn suwulsko-
Krynica C0 2+ HC0 3 - Na +J „mnzurskn, tf - znpnclJisko podlaskic, c - wynicsienie podlasko-lubcJskic; II - synkJinorium brzc:!ne; III - nntyw
C02+HCO,-Ca klinorium Srodkowopolskio; IV - synklinorium miechowsko~J6dzko-szczccidskie; V - monoklinn przedsudÖckn
i Slt1sko-krnkowslm; VI - znpadlisko g6rnoSJqskic; Vll - Sudcty i bJok przedsudccki; VIII - Knrpnty; J - depresjo
C0 2 +HC0 3 -Ca+Fe strukturnlne mezozoicznc i kenozoiczne 1 2 - dc1Jrcsjc strukturnine pulcozoiczne, 3 - clcwucje strukturnlne 1 4 - odsJo„
C0 2+ HC0 3 -Ca-Mg nif(te na powierzchni mnsywy pnleozoiczne, 5 - p61nocnn grnnicn znpndliskn przcdknrpnckJego
Wysowa C0 2 -!-HC0 3 -Cl-Na
C0 2+ HC0 3 - Cl- Na+ Fe
C0 2+HC0 3 -Na +Fe+S solanki - Mic;;dzyzdroje i Mic;;dzywodzie na antyklinorium pomorskim, Chlopy
C0 2 + HC0 3 -Cl-Na +Br+J +Fe na Pomorzu Zachodnim w synklinorimn brzeznym, Sopot i Krynica Morsk11 w syne-
Wapiennc HC0 3 -Ca-Na+S
klizie pcrybaltyckiej, Lagow na Ziemi Lubuskiej w monoklinie przedsudeckiej,
HC0 3 -Ca-Mg+S
HC03-Ca+s Kolanow i Lapczyca w zapadlisku przedkarpackim u brzegu Karpat, Rudawka
Krosno n. Wislokiem Cl-Na+J+Br Rymanowska w Beskidzie Malym, Komancza, Polmiczyk i Czarna w Bieszczadach;
lwonicz-Zdröj Cl-HC0 3-Na+ll1:+J wody ter111a/11e - Kosz_uty kolo Srody Wielkopolskiej na monoklinie przed-
Cl-HC0 3 -Na+J sudeckiej (41°C), Labi;;dz kolo Kola (59°C) i Uniejow (67°C) w niecce mogile1J.skiej;
Ryman6w-Zdr6j C02+Cl-Na+J+Br
-------------- ----------------- --------------- ~-~,-·
wody radonowe - Szklarska Porc;;ba i Kowary w Sudetach;
Podhalc Zakopanc T+HC0 3 -S04 -Ca-Mg-i-S wody arsenowe - Rabe w .Bieszczadach;
222 WODY LECZNICZE
- wody siarczlcowe - Lipa kolo Rozwadowa w zapadlisku przcdkai1Jackim,
- szczawy - Bolkow w Sudctach.
Glown!J: mast,J wod Ieczniczych na Nizu Polskim twom1: wody chlo.rkowo-sodpwe, ~a~dzo
czQsto· zawierajll:ce skladniki swoiste w postaci zwill:zk6w Jodu, bromu, 111ck1~dy
siarki, boru i zclaza. Wystt,JpUj!J: glt,Jboko w utworach mezozoicznyc!1 we wsz;.rstloch
jednostkach geologiczno-strukturalnych. W micjscach wystQpowama wysadow sol-
Na obszarze kujawskim wystl)puje Wieil.cu kolo Wlodawka odmienna woda lecznicza.
Na Wyzynach Malopolskicj i Lubclskiej wocl o znaczeniu leczniczym, jak dotqd, nie
Ryc. 90. Uzdrowiska w Polsee (z publikacji Uzdrowiska polskie)
1 - uzdrowiskn istnicjq_cc, 2 - miejscowoScl, nn kt6rc rozciqgoiirto przepisy ustnwy uzdrowiskowej
Bogate w wody lecznicze jest zapadlisko przedkarpackic wypelnione utworami morskiego
nych i struktur antyklinalnych silnie zdyslokowanych oraz w sfrefach uskokowych,
parte cisnieniem hydrostatycznym lub petrostatycznym, wznoszll: sit,J onc. Icu. ~6r~e
i wnikajll: w wyzej le:lll:Ce utwory trzcciorzt,Jdowe i czwartorzQ<lowe, a nawct ZJaWtaJll: SIQ
na powierzchni w postaci tr6del i wyciek6w slonych. Zr6dla te skupiajll: sit,J w dw6ch
obszarach. Jednym z nich jest obszar kujawski, w -ktorym mo:lna wymienic istniej<1:ce
do dzis Iub znane z czasow historycznych fr6dla w Solcy, Pelczyskach, Lt,Jczycy,
Dll:browicy, Wilkowicach, Racill:Zku, Ciechocinku, Sloi1sku, Slonawych, Pinsku
i Czerniewi~ach. Drugi obszar przypada na Pobrzcze Zachodniopomorskie i Poje-
zierze Pomorskie. Znane Sll: tarn licznc zr6dla w Kamieniu Pomorskim, Trzebiatowie,
Mrzezynie, Rzf(<lzicach, Lt,Jczu, Kolobrzegu. Ponadt~ wicle miejsc z ilon1: slonolubnll:
wskazuje na podchodzenie wocl slonych blisko powicrzchni ziemi (okolice Pyrzyc,
ßialogardu i in.). W Wiclkopolsce znane byly slone trodla w Obornikach i Pyzdrach.
'.
1
t*t"trt!: . •
WODY LECZNICZE W POLSCE 223
o Jak wykazal J. Dowgiallo (1971), solanki wyst1;pujqce w lnezozoiku Nizu Pol-
skiego sq poligenetyczne. S11: to reliktowe wody sedymentacyjnc i paleoinfiltracyjne,
ktore przeszly proccs przeobrazcnia pierwotnego skladu chemicznego oraz mlodsze
wody infiltracyjnc, ktore mineralizowaly siQ dzit,Jki lugowaniu poldad6w cechszty1l.-
skich i triasowych soli kamiennych.
o Szczeg6lrn1: wmtosc maj<1: solanki tcrmalnc. Wymienic tu nalezy przede wszystkim
Ciechocinek,. wiclkie uzclrowisko, kt6rcgo budoWQ zapoczqtkowano w pierwszej
polowic XIX w. za czasow S. Staszica. Ciechocinek lezy na brachyantyklinalnej
strukturze zbuclowanej z utworow mezozoicznych. Wystt,Jpujq w nich tcrmalne wody
Cl - Na + Br + J + Fe z nieznacznq „zawartosciq H 2S. . . ._ W miarQ g!Qbokosci ro8nie
ich ogolna mineralizacja dochodzqc do 65 g/l na gl1;bokosci 1300 m. Dia przyklaclu
podajcmy sk16cony zapis wocly pochodzqcej z termy nr XVI
Bro,os3pco,011 1o.oo3 M6s ____Cl99 yJ1
Na 86 Ca 9 Mg4
tJ Z poszczcgolnych ujQ6 wierconych wody wyplywajq samoczynnie, przy czym ich
wydajnosci s11: wyjt1tkowo duze. W czasie wiercenia tcnny nr XVI wydajnc86 docho-
dzila do 350 m 3 /h (J. Sr.msonowicz, 1954).
w
Jest to woda siarczanowo-chlorkowo-wapniowo-sodowa siarczkowa. Zloze wodne
znajduje siQ na glf(bokosci 120 ln w wapieniach oolitowych purbeku, kt6rym towa-
rzyszq gipsy.; Gipsy s<1: przyczynq siarczkowo-siarczanowego typu wody. Skrocony
zapis przedstawia siQ m1st1;puj:[co:
H so,002M3,s SOt_Cl23HCOl:__ y12
2 . Ca61Na22Mg10
znaleziono. Jedynym uzdrowiskiem jcst tu Nal1;cz6w kolo Lublina, ktore eksploatuje
swoiste :lrodlanc wody zelazistc wyplywajqce z utwor6w g6rnokredowych.
rniocenu. Dno jego t\vorz<1: fonnacje inczozoiczne i paleozoiczne. Z paruj11cych w6d
morza mioce1J.skiego wytn1caly si1; poldady soli kamiennej, anhydryt6w i gips6w
zredukowanyeh miejscami do wolnej siarki. Tego rodzaju srodowisko sprzyjalo
po.wstawaniu, bardzo zro:lnicowanych w6d mincralnych.
o W p6lnocncj strefie zapadliska dominujq wody chlorkowc, siarczanowe i siarcz-
kowc. W Buslm i Solcu ujc;;te s:1 wody pochodzqce z utwor6w g6rnokredowych
Iezqcych pod° osadami mioceiiskimi. Charaktcrystyczny typ przedstawia np. woda
z uj1;cia Solec II z glf(bokosci 140 m:
H2S
•
+ flSo,ts6 M·11
c11oso2s
_ _ _ _...±_.
. Nas0Mg1oca9
S11 to prawdopodobnie reliktowc wody sedymentacyjne zmicszane z siarczanowo-
-siarczkowymi wodami krqzqcymi w szczelinach i pustkach krasowych gips6w.
Okolicznosciq, sprzyjaj<1cq mieszaniu siQ s11 dyslokacje i spQkania wystQpuj11ce w strefie
224 . WODY LECZNICZE ·
faldowan soleckich (J. Czarnocki, 1926). Liczne ir6dla w6d siarczkowych wyst<;;pujct
w pasie od Owczar i Czarkowych po okolice Sandomierza.
o W rejonie Tarnobrzega wyst<;;pujct wody siarczkowe zwictzane ze zlozami siarki.
Zlo:le wyst<;;puje w mioceiiskich wapieniach siarkonosnych pokrytych ilami krako-
wieckimi, a podscielonych piaskami baranowskimi. Wychodnie zloza znajdujct si<;; na
zacMd od Wisly pod czwartorz<;;dowymi utworami aluwialnymi. Stctd zloze zapada
Im poludniowemu wschodowi pogq:lajqc si<;; pod coraz grubszq pokrywct il6w krako-
wieckich (S. Turek, 1957, 1975). Wody wystt<pUjft w spt<kanych i czt<sc;iowo skraso-
wialych wapieniach siarkono8nych i w nizej lezqcych piaskach baranowskich. Ich
og6lna mineralizacja zwi<;;ksza si<;; od wychodni zlo:la wraz z upadem warstw (R. Kra-
jewski, 1962). W strefie wychodni, gdzi'e zachodzi infiltracja i wymiana w6d, :vynosi
ona 0,3-0,5 g/l, a zawartosc H 2 S nie przekracza w zasadzie 50 mg/I. Natommst na
wsch6d od Wisly, gdzie wymiana w6d ze wzgl<;;du na gl<;;bokosc zlo:la jest juz bardzo
utrudniona, mineralizacja og6lna dochodzi do 15 g/I, a siarkowod6r. wyst<;;puje w ilo-
sciach 200- 500 mg/I.
o U st6p kraw<;;dzi Roztocza poludniowego wyst<;;1mjq wody siarczkowe w Horyiicu:
o o2a o 6 HCO~t SOl9 c110.4
H 2S + HS ' M ' cassNa2sMg1s
1 Solonka, Surowica, Tyrawa Solna itp.
o W poludniowej strefie zapadliska przecllcarpackiego wyst<;;pujq wzdluz brzegu
Karpat solanki. Niekt6re z nich pochodz!J: z lugowania poklad6w soli kamiennej.
S1t to na og6l proste wody chlorkowo-sodowe wyplywaj11ce w niektorych zr6dlach
okolic Bochni i Wieliczki.
o lnnym i bardziej rozpowszechnionym typem solanek S<t wody rdiktowe. Charak-
teryzuj!J: si<;; one bardziej zlofonym skladem i obecnosci!J: podwyzszoriych ilosci sklacl-
nikow specyficznych, przede wszystkim joclu i bromu, niekiedy Iitti. Spotyka si<;; je
w wierceniach w utworach mioceiiskich, a w Kotlinie Oswit<cimskiej takZe w lez!J:cym
pocl nimi karbonie, na roznych gl<;;bokosciach. Silne solanki joclkowe znane S!J: w Go-
czalkowicach, Jastrz<;;biu, Zablociu i Dt<bowcu kolo Skoczowa, w Lapczycach,
Siedlcu, Wojslawicach w okolicach Gdowa i w innych miejscowosciach. W obszarze
Skoczowa solanki wyst<;;puj!J: na r6znych gl<;;bokosciach clo 700 m. Zawieraj!J: one re-
kordowe - nawet w skali swiatowej - ilosci jodu dochodzi1ce do 145 mg/kg i bromu
do 93 mg/kg. W okolicach Gdowa na gl<;;bokosciach 400-1200 m s.olanki wykazuj<1
ogolnct mineralizacj<;; w granicach 114-288 g/kg, zawartosc jodfl do 88 mg/kg.
Tego rodzaju wody mineralne maj!J: ~f!rdzo powazne znaczenieprze~yslowe .. We~l.ug
W. Chajeca (1951, 1954, 1956) zasoby solanki mo:lna szacowac na Jstlkanascie m1ho-
n6w metrow szdciennych z l km 2 powierzclmi, eo odpowiada zawartosci kilkuset
ton jodu, tylez bromu, kilkunastu tysi<;;cy ton magnezu, nie liczqc wapnia, siarczan6'."'.
i innych soli. Badacz ten opracowal r6wniez tcchnologiczne pocl,stawy produkCJI
jodu z naszych solanek jodkowych. · .
0 Drug!); grup~ w6cl charakterystycznq dla obszaru slQ;sko-krakowsloego stanowict
wody siarczkowo-siarczanowe. Zwüizane S!J: one z wystt<pujqcymi w okolicach Kra-
kowa gipsami, kt6re zawieraj!J: miejscami drobne ilosci rodzimej siarki. Glow.nym
przcclstawiciclcm tej grupy Sf! wocly Swoszowic. Wocla Zclroju Glownego zaw1era:
. WODY LECZNICZE W POl.SCE 225
H so,04s M2,s ~0~2 HC_0~4
2 Ca10Mg22Na6
Na obszarze calych Karpat fiiszowych wystt<pujct we w1wtrzu ich faldow prawie wylctcznie
wocly mincralne. W'bardzo Iicznych punktach, dzi<;;ki glt<bokiemu erozyjnemu rozci<;;ciu
podlo:la, wody te pojawiaj<1 si<;; na powierzchni zieini w postaci zr6del. Bez przesady
mozna twierdzic, ze Karpaty ffiszowe w porownaniu z mas!J: w6d mineralnych S!J:
ubogie w wody slodkie, kt6re ograniczone_ sii do utworow czwartorz<;;dowych i przy-
l powierzchniowych warstw ffiszu.
l Wi<;:kszosc wod to solanki. Wystt<pUjq one w porowatych lub szczelinowatych piaskowcach
niemal we wszystkich poziomach stratygraficznych fliszu. Niekiedy tworzct one izolo-
1 wane poziomy Woclon~Sne zroznicowane hydrochemicznie, CO objawia SiQ roznym
skladem chemicznym :lr6del lezi1cych blisko siebie. Kiedy ind:ziej zas wykazujct Wit<Z
hyclraulicznq umozliwionq dzit<ki zawilej tektonice Karpat zjej licznymi dyslokacjami,
uskokami, p<;;kni<;;ciami.
o Liczne :lr6dla w6cl slonych w Karpatach przywiqzane S!J: gl6wnie do stref sp<;;kaii
i dyslokacji. Tworzq one pas w<;;zszy na zachodzie, rozszerzajqcy si<;; ku wschodowi.
Na obecnosc zroclel slonych wskazujct takie nazwy miejscowosci, jak Sol, Stara Sol, ,
o Typowe pod wzglt<dem cheniicznym sii lecznicze :lrodla solankowe w Rabce-
-Zdroju i Iwoniczu-Zclroju. W Rabce woda :lrodla Rafaeli ma nastt<pUjftCY sklad:
92
10.01ßro,06 Mts Cl HCOj T11,s
Na 96 Ca 1 Mg 1 .
o W Rymanowie-Zclroju wody slone zawieraj!J: wolny dwutlenek w<;;gla, np. woda
ze iroclla Klaudia:
--~. I-IC0~
19 0
füo.o36Jo,003co1·3 Ma T9,1 -
2 Na90Ca6Mg1
o Solanki karpackie sct to wocly reliktowe w mniejszym lub wi<;;kszym stopniu prze-
obrazone. Uwa:lane S!J: za synsedymentacyjne wody morza fiiszowego. Ostatnio
wyrazany jest pogh1cl, oparty na izotopowym sklaclzie niekt6rych solanek, ktore
cechuji1 si<;; wysok!J: wartosciit stosunku ci<;;Zkiego tlenu 18 0 do deuteru, ze mogft to byc
reliktowe wody morza mioceiiskiego. Osady jego lez!); pocl fliszem, si<;;gajqc daleko na
poludnie od brzegu Karpat (J. Dowgiallo, 1973; A. Slawinski, 1976; J . .Qowgiallo
i A. SlawiI1ski, 1979). Parte ogromnym cisnienieri1 petrostatycznym wody te wnikac
majii w osady ffiszowe.
Odmienrn1 grup<;; w6d leczniczych w Karpatach fiiszowych tworzit szczawy. Skupiajct s.iQ
one w poludniowej CZt<Sci Beskidu SQ;deckiego i na wschodnim pograniczu Pienin.
Liczne :lr6clla szczaw wystt<pujq w okolicach Szczawnicy, Kroscienka nad Dunajcem,
. w dorzeczu Popradu - w Lomnicy, Piwnicznej, Zegiestowie-Zdroju, Muszynie,
Zlockiem, Krynicy, Wysowej w dolinie Ropy i w wielu innych miejscowosciach.
o Pochodzenie szczaw wyst<;;pujqcych w :frocllach i na niewielkich gl<;;bokosciach
jest infiltracyjne. Wsiqkaj<1ce w poclloze wody meteoryczne napotykaj!J: dwutlehek
15 Hydrogoologlo
226 WOO't LECZNICZE

wl(gla, nasycajl! sil( nim, a nabierajiic dziQki temu agresywno:lci, latwo i szybko mine- schorzcn P~.~~'wodu pokarmowcgo. Pchui analizie zubcra z otworu 111 .lu " AL•J ·---, •
ralizujii sil( na kontakcie ze srodowiskicm skalnym. Dowodcm ich infi!trl}cyjnego podalismy ~l1a:'; stronie 176. ~cc
pochodzcniajcst niestalos6 wydajnosci irodel, ktora jest zalezna od ~padow. Niektore ,,, \OW
W Zakopan.emi' odkryte zostaly w ostatnich latach wody termalnc wystQpujqce na glQbo-
mnicjsze zrodla zanikajl! '\'>'. okresie dlugotrwalej posuchy. Pochodzcnie dwutlenku ~o-
kosci 1540- 1620 m w reglowych utworach liasu zanurzajq_cych ~iQ od Tatr ku p6l-
wl(gla jest juwenilnc, zwiiizane z trzeciorzQ<lowym wulkanizmem Karpat (H. Swidzii1.-
nocy pod flisz podhala11.ski niccki Podhala. Tempcratura ich wynosi 37°C, a wydaj-
ski, 1965, 1972). Przemawia za tym stosunkowo niedalekie siisiedzlwo skal wylewnyeh,
nosc przy samowyplywie 80 m 3 /h. Sfl to slabo zmineralizowanc wody siarczkowe.
np. andczytow w Szczawnicy i podobnych skal na Slowacji. Zresztlt na obszarze
Pocl1odzi1 one z w6d opadowych infütruji1cych glieboko w elementy reglowe w obriebie
wystQpowania szczaw karpackich znane sit 'mofetowe wyziewy - dwutlcnku wQgla,
Tatr i schodzi1ce pod nieckQ Podhala, gdzie ulegajq ogrzaniu (S. Sokolowski i A. Sla-
jak np. w Zlockiern, Szczawniku, Powroiniku, Krynicy, Tyliczu i in. Zarejestrowano {Ch i
winski, 1967). 1'
.ich do tej pory okolo setki. Sklad jednej z mofet w Ztockiem byl nastQpujqcy: sy-
D W tym samym rejonic Zakopancgo (AntolOwka) odkryto, w 1975 r. bardzo lel-
eo, - 99,37% obj. zasobne naporowe wody termalnc w wapieniach cocenu numulitowego na gll(bokosci r·:tcr
N2 0,25% obj.
1002 m. Tcmperatura wody 11a wyi;lywie wynosila 26,5°C. Jest to woda typu HC0 3 -
CH4 - 0,38% obj.
- Ca - Mg + H 2 S o mincralizacji ogolnej 333 mg/l. Wydatek samowyplywu prze-
o Szczawy pochodzenia infiltracyjnego przedstawiaji1 przewaznie typ wod wodoro- kraczal 200 111 3 /h. Strefa zasilania tych wod znajduje siQ na wychodniach eocenu
Wl(glanowo-ziernno-alkalicznych, CZQsto zelazistych. Przykladem rnozc byc woda ze numulitowego u stop Tatr (Z. Pazdro i in. 1976; D. Malecka, 1980, 1981).
Zdroju Glownego w Kryniey:
Wielkim bogactwem wod lcczniczych odznaezaji1 siQ Sudety i blok prz~dsudecki (J. Teis- ~go
7
F o,01co2,6 M 3 HCOg SOi T 9 , 6 \ scyre, 1966). 811 to g!6wnie wody swoiste, slabo zmincrnlizowanc szczawy zloi:one
e z Ca 74Mg15Na9 i wody tcrmalne. Pochodzenie ich jcst wyl~cznic infütracyjne. Czynnikiem mineralizu- efa
jqcym jcst glownie dwutlenek WQgla, ktorym ziej11 szczeliny w potrzaskanym i zdyslo- qcc
o Wedlug nowszy,ch pogh1dow dwutlenek wrnla w Karpatach mozc by6 taki:c pro-J
duktem odgazowania bardzo gliebokich stref skorupy ziemskiej, a cz,..sciowo meta-i kowanym g6rotworze. Jego pochodzenic jcst juwenilnc i wütze sk z odgazowaniem :ta- [
morfizmu kontaktowego skal wQglanowych (J. Dowgiallo, 1978). trzcciorz,..dowych ognisk wiilkanicznych ,(J. Fistek, 1975, 1977) lubtei:odgazowaniem lzo
gor~ego plaszcza Ziemi (J. Dowgiallo, 1978). Niska, a nickiedy i bardzo niska mine- lny 1
o Oprocz tych stosunkowo prostych szczaw wystQpuji1 w tym obszarze takte wody . 1
ralizacja wod wynika'z o<lpornosci skal wodonosnych na rozpuszczanie. S!!: to bowiem
o zloi{onym skladzie chemicznym. S~ to szczawy wodorowQglanowo-chlorkowo-sodo-
we lub wysoko zmineralizowane szczawy wodoroWQ<?lanowo-sodowe. Powstajtt one glOwnie ska!y magmowe, metamorficzne·i krzemionkowe skaly klastycznc. Cieplicowy je: i
clmrakter niekt6rych wod spowodowany jest ogrzewaniem siQ w6d opadowych wni- 1
1

-
w dwojaki sposob.
kaj~cych w wysokich gor~1ch g!Qboko pod powicrzclmiQ Zicmi, a nastiepnie· wyply- 1
o Jedne z nich tworz~ siQ ze zmicszania reliktowych solanek ze szczawami pocho-
dzenia infiltracyjnego. Takie pochodzenie ma np. woda ze irodla Jan w Szczawnicy :j waJqcych w irodlach. __ 1

2 27
[] Zrodla wod leczniczych w Sudetach usytuowane Sll wylqcznic na dyslokacjach lo- ~i·ll
2 oas 1,s HC01 Cl 1ektonicznych (J. Fistck, 1975, 1977). Grupujq siQ one w trzech rejonach: Kotlinie ze.
HB02' C02 Na76Ca1sMg6K1 y9.s 1
Jeleniog6rskiej i w jej oto9zcniu, w nicccc walbrzyskicj i.w Kotlinie Klodzkiej i w ota- nc,
o Inne powstajq na wiQkszych glQbokosciach rz,..du kilkuset melrow w warunkachj czajiicych jii pasmach gorskich. ' eh,
izolacji od powierzchni ziemi i wod infiltracyjnyvh, a to wskutek nasyccnia reliktowych! D W Gorach Izerskich wystiepuj<! swoiste wody radonowe ziemno-alkaliczne. Rado- 'C,
solanek juwenilnym dwutlenkiem wQgla, ktory wywoluje w nich g!Qbokie przeobrazej czynnosc wahajqca siQ V{· granicach 6- 55 nCi/l pochodzi od radonu powstajqcego eo-
nia w kierunku wodorowl(glanowo-sodowyrn. Dzia!a rnianowicie agresywnie na skale~ samorzuinie z mineral6W uranowych granitognejs6w.
nie sodowe wystQpuj~ce w arkozowych partiach füszu magurskiego (H. Swidzi11ski,'. lJ Typowym przykladem swoistej wody raclonowej jest ultrasloclka wo<la ze frodla :eji
1966). Wody te - jedyne tego rodzaju w Polsee - odkryte zostaly przez znakomitegoi Radoczynnego-1 w Czerniawic-Zclroju: · " cz-
polskiego geologa R. Zubern w 1914 r. na glQbokosci okolo 800 m w Krynicy*l.I Sq
Ten ty~ ~ody zas!uguje na V:yo<lriebnieni.c _jako osobna. rodzina wod n:inc~·alnychl Rn1s.Mo,06 - SC?J2 Cl14 HCOj3 ·8).
„zuberow . Nazwa ta utarla SIQ zrcszüt wsrod balneologow, bydrogeologow 1 szeroj Cast Ni\2s Mg23 Ki sei
kich sfer kuracjuszy, kt6rzy zawdziQczajit wodzic tej ulgic lub wylcczenic ciiezkich "C
)
Cl Przykladem szczawy radonowej jcsi wocla zc irodla Zofia w Swiemdowie-Zdroju:

R. Zuber byl profcsorcm gcologii na Uniwcrsytccic wc Lwowic i zasluzonym badaczcm Karpa~

Rn1s Fc9,02 C0~,9 M1
!liszowych. i HCO§s Süi c11
Ca4s Mg33 Nat6 K1
~;:,1
 41 .tbil#JL _;-

228 WODY LECZNICZE

l WODY LECZNICZE W POLSCE 229

o W Kotlinie Jeleniog6rskiej fr6dla wyst~pujll: w Cieplicach Slll:skich-Zdroju. BiJii
one ze szczelin granit6w tworzll:cych tu podloi:e kotliny. Sll: to s!abo zmineralizowane
wody tennalne. W poszczeg6lnych fr6d!ach temperatura wody wynosi 18-43°C.
Sll: to wody 'Pochodzenia meteorycznego. Od kilkudziesi~ciu lat panuje poglll:d,:
ze stref!J: zasilania Sll: Karkonosze (F. Frech, 19 I l ). Tu na wysokosciach 1200- 1600 m
n.p.m. wody opadowe wsi!};kaj!J: w szczeliny granitowe, schodzll: ba~·dzo g!~boko
w d6l ponizej poziomu Kotliny Jeleniog6rskiej, kt6ra lezy na wysokosc1 oko!o 350 m
n.p.m., po czym WZl10SZll: sice ku g6rze i pojawiaj<i w zrodlach. Ta r6znica wysokosci
przy uwzglcednieniu stopnia geotermicznego oko!o 20 m/1° umozliwia ogrzani'? sice
wody do wysqkiej temperatury. Z nowym pogl<idem wyst!J:pili J. Fistele i H. T~sio­
rowska (1973), kt6rzy obszar infiltracji upatrujt! w Grzbiecie Kamienieckim G6r
Izerskich.
0 Wody maj<i charakter siarczanowo-wodorow~glanowo-sodowy fluorkowy ze
znaczn<i zawartoscit! kwasu metakrzemowego oraz 11 pierwiastk6w sladowych, takich
jak bor, german, lit, molibden, stront, wolfram i in. Analiza ze zr6d!a Basenowe
Damskie wykazuje:
po.011 Mo,6 S04 HC0 3 ° Cl
45 3 18
_ _ T43
9 7
Na Ca K ° 2
1 dyslokacji uskokowych rozcinaj<icych piaskowce i margle gornokredowe wypelniaj<ice
o Ostatnio odkryto w tym uzdrowisku w szczelinach granitu na g~~bokosci 750 m
bardzo bogate termalne wody fluorkowe, krzemowe i radoczynne 'o temperaturze
6l°C przy samoczynnej wydajnosci 43 111 3 /h.
1 o W niecce walbrzyskiej s!ynne i bardzo cenne s:t wody Iecznicze wyst~puj!};ce
w Szczawnie-Zdroju. Jest tu kilkanascie zr6del bijttcych ze szczelin zlepiencow
i piaskowc6w szaroglazowych kuhnu. Wody SI! typu szczaw wodorow~glanowo­
-sodowych, jak np. woda zc fr6d!a D<ibr6wka:
1 4
C0 1 , 5 M 2 •2 Hcogs S0! Cl
2 Na6oca21 Mg11K1
o W rejonie Kotliny Klodzkiej uzdrowisko IC1dowa-Zdr6j nalezy do najstarszych
w Europie (XVI w.). Wody lecznicze wyst~pujll: tu w szczelinach zwilganych z sy-
stemem krzyzujitcych sice dyslolrncji tektonicznych w utworach gornej kredy wypel-
niaj<icej obnizenic kudowskie w granitoidach wieku hercynskiego. Maj<i one charakter
zlozonych szczaw arsenowych, jak np. woda ze fr6d!a J~drzeja Sniadecldego:
HAso2·001 HBo~·o' Feo,011coi·s MJ,1 HC0 83 2 S0412 Cl 6
·--Na5sca26 Mg13K4
S<! to najsilniejszc ·wocly arsenowc w Polsee. Zawartos6 anionu' wodoroarsenowego
waha si~ zaleznie od p6r roku dochoclz<ic do 4 mg/1.
o Od Dusznik przez Stare Bobrowniki, Sokol6wk~ do Gorzanowa biegnie strefa
r6w Nysy K!odzkiej i lez<ice pod nimi staropaleozoiczne i prekambryjskie ska!y meta-
morficzne. Wzd!uz tej strefy i na dyslokacjach poprzecznych clo niej grupuj!J: sice bardzo
Iiczne szczelinowe fr6d!a szczaw wodorowQglanowo-wapniowych bogatych w wolny
dwutlenek w~gla (J. Fistek, 1977). N!} nich rozwin~ly si~ dwa wielkie uzdrowiska -
Duszniki-Zdroj i Polanica-Zdroj. Sk!ad :lr6d!a Wielka Pieniawa w Polanicy wykazuje:

o Na wsch6d od Kotliny Klod.zkiej wyst~pujll: w L!};dku-Zdroju u st6p G6r Zloto-

Ryc. 91.
Erupcja szczawy z ,otworu
wicrtniczego w Polanicy-Zdroju.
Woda zawicrajl\ca 3 g/I C02 pochodzi
z piaskowcöw dolncgo turonu
z glQbokosci 251-269 m. Wydajnosc
15 m 3 /h (fot . .T. Fistck)
' .
stockich wocly bar<lzo slabo zmineralizowane, lccz maj!J:ce cenne wlasciwosci lecznicze.
Ich mineralizacja ogolna waha si~ w granicach 167 -205 mg/1. S<t to wody termalne,
-
fluorkowe, siarczkowe i radöczynne, zawieraj<ice szereg pierwiastkow sladowych,
a wsrod nich hel. Temperatura w6d w poszczeg61nych zrodlach wynosi 20,2-28,3°C,
zawartos6 anionu fluorkowcgo 8,5-10,5 mg/I, siarkowodoru i jonu hydrosiarczko-
wego 1,2-2,l mg/I, racloczynnos6 jest w granicach 3-22 nCi/1.
o Zr6d!a Lqdka-Zdroju wyplywaji1 na obszarzc wystcepowania glcebokich dyslokacji
tcktonicznych przecinajqcych prekambryjskie gnejsy i lupki krystaliczne metamorficz-
nego masywu Litdka-Snieznika o niezwykle zawiklanej budowie. Wocly lecznicze Sll:
pochodzenia meteorycznego o dalekim zasi~gu knt:lenia (J. Gicrwielaniec, 1968).
D Badania hydrogeologiczne cloprowaclzily obecnie do odkrycia na gl~bokosci
700 111 bardzo zasobnych podobnego typu wod termalnych 0 temperaturze 46°C
i wydajnosci 113 111 3 /h (J. Fistek i Z. Szarszewska, 1975).
 PODZ/At HYDROGEOLOG/CZNY 231

Tabela 45. Amcrykanski podzial w6d. podzicnmych

Strefa po!qczonych strcfa acracji woda zawicszona woda b!onkowata

pr6i.ni
woda wsiqkow;i
woda kapilarna
SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOGICZNA strcfa saturacji woda gnmtowa woda swobodna
CHARAKTER YSTYKA WÖD PODZIEMNYCH (frcatyczna "' (ograniczona od g6ry swobodnym
zwicrciadlcm, od do!u - warst-
wq nicprzcpuszczalnq)
woda uwi..,ziona ·(naporowa)
(mi..,dzy dwicma warstwami nie-
przcpuszczalnymi)
woda zwiqzana
(w subkapilarnych pr6i.niach)
Strcfa nie polqczonych
woda g!l;binowa
pr6tni
fn~atycznc,
" Wody czyli studziennc. Z grcckiego /n!m' - studnin. krynica. wodozbi6r.
HYDROGEOLOGICZNE ZASADY SYSTEMATYKI
Tabela 46. Francuski podzial w6d podzicmnych
Wody podzicmne mozcmy dzielic wcdlug r6znych krytcriow. Poznalismy juz ich
podzial z uwagi na pochodzenie, tcmperatur<;;, ogolmi minernlizacj<;;, sklad chemiczny woda b!onkowata
Strcfa aeracji 1 woda kapilarna
itd. Podzialy te nie majii jednak znaczcnia podstawowcgo, gdyz uwzgl<;;dniajii jakiis
1 woda W<,'drujqca (= wsiqkowa)
jednii wybrami cech<;;, z ktorcj wynikajii zazwyczaj <lose wiisko okrcslone inne ccchy
lub wlasnosci. Systematyka podstawowa powinna byc oparta na takich cechach woda swobodna (freatyczna)
Strcfa satun1cji woda uwit;ziona (artczyjska)
i kryteriach, z kt6rych wynikalyby, 0 ile moznosci, wszelkie w!asnosci wody podziem- woda g!1<binowa
nej. Diizymy wi<;;c do wydzielenia takich zasadniczych typ6w, ktore by odroznialy si<;;
od siebie w sposob naturalny maksymalmi sumii wlasnosci wocly. Sprawa ta nie jcst
D W Sta,nach Zjcdnoczonych slosujc si<;; przewaznie klasyfikacjQ, kloni podaje

latwa, ponicwaz istnieje barclzo wicle czynnikow, ktorc wplywaj1i na wlasnosci
wody podziemnej. Jedynym systematycznym krylerium, ktorc by spelnialo wyzcj
wyrazony postulat, jest kryterium hydrogeologicznc. Rozumiemy przez to caloksztalt
wcmmk6w geologicznych, w kt6rych wyst<;;pujc wocla podzicmna, a wi<;;c gl<;;bokosc
jej wyst<;;powania, stosunek do powicrzclmi ziemi, stosunek do procesu kr1ize11ia,
uklad warstw wodonofoych i nieprzepuszczalnych, charakter prozni, w ktorych wyst<;;-
puje woda, wrcszcic jej geneza itp.
PODZIAL HYDROGEOLOGICZNY
Wyluszczona wyzej zasada hydrogeologicznego podzia/11 wod podziemnych jest powszechnie
stosowana. Niestety, nie ma jcclnak do lej pory jednolitej klasyfikacji i jcdnolitcj
tcrniinologii i typ wody okrcslony tymi samymi warunkami hyclrogeologicznymi
nazywany jest w roznych krajach i przez roznych badaczy cz<;;slo inaczej. Rozpe
systemy podzialu z biegiem czasü zakorzeniajii si<;; w poszczegolnych krajach cor~1z
barclziej, eo stwarza trudnosci w jcdnoznacznej interpretacji hydrogeologicznej
powszechnie zrozun1ialej.
Podamy teraz kilka ro:lnych klasyfikacji· stosowanych w niektörych krajach.
-
C. Tolman (1937). Jesl ona w zasadzie oparla na tych samych kryteriach, ktore
wprowadzil poprzcclnio E. Meinzcr (1923 b). KlasyfikacjQ t<;; podano w tabeli 45.
[] We Fnuwji - biorqc pod uwag<;; warunki wyst<;;powania - wyroznia site rodzaje
wocl podziemnych poclane w. tabeli 46 (P. Fourmaricr, 1958; E. Imb~aux, 1930).
o Wody swoboc\ne (freatycznc, stuclzienne) s:i to wocly, ktore powstajii w drodze
bezposrcdniej infiltracji woc\ opadowych, tzn. w tym przypadku, gdy warslwy wodo-
noSne nie sii pokryle utworami nieprzepuszczalnymi. Lezii one stosunkowo plytko
pocl powierzchnüi zi.emi, tak ze s11 osiqgalne za pomocii stuclni gospodarskich (kopa-
nych, plytkich wicrconych). Wody uwi<;;zione znajdujii d<;; w warstwie woclonosnej
pokrytej i podscielonej utworami nieprzepuszczalnymi Iu b o wzgl<;;clnie slabej przepusz-
czalnosci. Zasilanie inllltracyjnc takich wöc\ odbywa si<;; na wychodniach warstw Iub
drogii pofredniii.
IJ W hyclrogcologii niemieckiej cah1 wod<;; wohu1 zml_iduj11c1i si<;; pocl powierzchnüi
ziemi w proiniach skalnych i podleghi sile ci~zkosci okresla si<;; nazwq wody gruntowcj
(K. Keilhack, 1917, R. Pfalz, 1951). Dzieli si<;; jq na wody: .
zawieszonc - w strefic aeracji,
warstvJowc,
 # ..Qllll!ILJ J 4
232 SYSTEMATYKA / HYDROGEOLOG/CZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
t
1 PODZ/At HYDROGEOLOGICZNY 233
A
krasowe, )
szczelinowe, _ o Te zasadnicze typy dziehi sit< na szereg rodzaj6w z uwagi na srodowisko geolo-
~\ giczne, w kt6rym wystt<1rnj11.
glt<binowe, kt6re znajduj11 sit< na duzych glt<bokosciach i sii w stanie calkowitego
spoczynku. - '. · 1
W Polsee uzywalo sit< i uzywa· r6znych nazw, jak woda zask6rna, przypowierzchniowa,
0 Wiele uwagi zagadnieniu klasyfikacji w6d podziemnych poswit<cdno w Zwiiizku ·1 zr6dlana, zastojowa, zawieszona, gruntowa, denna, wglt<bna, glt<binowa, studzienna,
Radzieckim. Tacy badacze, jak A. M. Zyrminski, A. A. Kozyrew,: 0. K. Lange, skalna itd. R. Roslonski (1927, 1948) stara! sit< upomidkowac terminologit< i przed-
lozy! podzial przcdstawiony w tabeli 48.
F. P. Shware11.ski, N. I. Tolstichin, A. M. Owczinnikow, P. P. Klimientow, o~ra­
cowali schematy systematyczne, staraj11c sit< zamlouic w nich wed!ug Jrydrogeolog1cz- Tabela 48. Podzial w6d podziemnych (wedlug R. Roslonskicgo)
nych warunk6w wystt<powania wszclkic typy i rodzaje w6d podzicn~ny'ch. Obecnie
woda w<;drujqca
Tabcla 47.' Podzial w6d podziemnych (wcdlug A. M. Owczinnikowa) S!refa acracji woda dcnna ( = zawicszona)
woda kapilarna
Rodzajc Rodzajc szczc__g_6_ln_e-,---
wod;- w skalac-1~- ~~dy
1
Typy - ------1- obszar6w 'i wody obszar6w woda zask6rna
zasadnicze 1 wody w skalach pOI-~- szczelinowatych wiecznej mlod~go Strcfa saturacji 1 woda gruntowa
watych (wody porow ) (wody szczclinowc) marzloci wulkamzmu woda gruntowa gl~bszcgo poziomu
1 woda gl„binowa
Wody przypo~ wody glebowc wody w strefie wie- 1 wody ~trcfy ak- wody juwenilne go-
wierzclmiowe -blot !rzenia tywnc) nicych :i.r6del
(wierzch6wko- - zawieszone -
g6rnego piQtrn - okresowe fuma- o Przez wodt< gruntowii badacz ten rozumie wodt< „wypelniajiicii streft< nasycenia,
we) -takir6w i k„p piasz- krasu roli powolnii sile cit<:l:kosci i znajdtlj'!Cl! sit< w ruchu, o ma!o zmiennej temperaturze i skfa-
czystych obszar6w -
potok6w lawowych dzie chemicznym, wydobywirnii ze studzien lub ze ir6de!". Woda gruntowa zasilana
. ' -
pus!ynnych
W)dm nadmorskich
i brekcji wulka-
nicznych
jcst przez opady atmosforyczne drogq infiltracji. Wodami gruntowymi glt<bszego
--------- ------- poziomu R. Rosl01\.ski nazywa wody lezi1ce glt<biej i trudniej z.asilane. Wody zask6rne
Wody grunto- - aluwialnc - skal wylewnych - nad- i sr6d- - gonice gazujqce sii odmianii w6d gruntowych pozbawionych nad sobq strefy aeracji. Wody glt<binowe
WC - deluwialne i prolu- - skal osadowych zmarzlinowe - - malych gejze-
wyslt<puj11 bardzo glt<boko, sii cieple Iub goriice, pcchodzenia juwenilnego lub relik-
wialne - krasowe r6w i fumaroli
towego. Nie maj<! one zadnego zwiiizku z powierzchnüi ziemi, znajdujii sit< w stagnacji
- starszych aluwi6w
lub migrujii bardzo powoli ruchem dyfuzyjnym.
- utwor6w fluwiogla-
cjalnych o J. Go!iib (1968) przyjmuje zmodyfikowany nieco podzial Roslo~skiego i pomijajiic
- utwor6w wody zwiiizane dzieli wody podziemnc na:
podczwartorzc<do- zawieszone, w tym rowniez zask6rne,
------
Wody
.artezyjskic
-
-
wych
- - - - - - - - - - - - - - - -- - - - -
basen6w artezyj-
skich
monoklin artezyj-
-
-
basen6o/ artezyj-
skich
monoklin ar!ezyj-
-- - - - - - - - - - --
- podzmarzli-
nowe
'
-...: termomineralne
artezyjskie zlo-
:i:onyel1 struktur
gruntowe plytkie,
gruntowe glt<bokie,
juwenilne.
o Pod pokciem w6d zawieszonych rozumie wody znajdujiice sit< wsr6d pr6zni
-
skich skich z udzialem -skal
wylewnych skalnych nie wsparte jeszcze na warstwie wodoszczelnej (1954).
o W podrt<cZniku hydrologii K. Pomjanowskiego, M. Rybczynskiego i K. W6ycic-
utrzymuje sit< tam tendencja do podzialu w6d podziemnych na trzy zasa~nicze typy kiego (1934) nazwano wszystkie wody podzienme -- z wyjqtkiem w6d · zwiiizanych
(tab. 47), mniej wit<cej zgodne z klasyllkacj11 hydrogeolog~w frai~cusk1~h. Sii to: fizycznic z gruntem, w6d w stadium przesiiikania w strefie aeracji oraz w6d kapilar-
nych - wodami wglt<bnymi.
- wody wolne w strefie aeracji, jak np. glcbowe, przypow1erzcluuowe 1tp.; .
o S. Pietkiewicz (1958) wydziela:
- wody gruntowe, do kt6rych zalicza sit< wodt< podziemn~. pierws~ego poz10mu
wodonosnego oddzieloncgo od powierzclmi ziemi stref<i aernCJl, lecz me przykrytego a) wilgoc gnmtow'l obejnrnji[C~! wody blonkowate i higroskopijne;
b) wody wloskowate (kapilarne);
utworami nieprzepuszczalnymi; odpowiadaj<l one wodom freatycznym wcd!ug no-
c) wocly gruntowe wolne, czyli grawitacyjne, w kt6rych wyr6znia:
menklatury francuskiej; .j wocly wsiiikowe (infiltracyjne),
- wody arlezyjskie zawarte w warstwach wodono:lnych wystt<puj11cych mit<dzy i wody zawicszonc,
utworami nieprzcpuszczalny-mi. 1·

1
wody zaskornc, czyli wierzcl16wki,
 WODY PRZYPOWIERZCHNIOWE 235
234- SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH

na glt<bokosci 700 m nie powinna byc nazywana wodii gruntowii. Zamiast terminem
wody freatyczne, kt6re tworzit najplytszy ciqgly poziom,
„woda gnintowa g!Qbszego poziomu" nalezy poslugiwac sit< innym. Odpowiednia by-
wody dolinne wy3tQpujiice w utworach aluwialnych;
laby tu na~wa „wody wg!Qbne". Nazwa tajestjuz dosc powszcchna w uzyciu. Czasow-
d) wody gruntowe naporowe bQditce pod cisnienicm wyzcj lczqcych warstw nieprzc-
nik „wglQbiac si(' oznacza schodzic coraz nizej, zapQdzac siQ glt<boko i oddaje dobrze
puszczalnych;
e) wody skalne - wy'stc;;pujiice w porach, szczclinach i pr6zniach krasowych, lccz
tcn fakt, z:wocla opaclowa infütrujttc w sroclowisko skalne schodzi clo warstw glQb-
szych, kryJl'[C sit< pccl utworami nieprzepuszczalnymi i rozluzniajiic sw6j zwiiizek
nie tworziice jednolitcj calosci i nie majqce w spos6b ciiigly rozwiniQtego zwierciadla.
z powierzchnitt ziemi coraz bardziej.
S. ßac (1946) wszystkie wody wystQpujt[ce pocl powierzchnitt zicmi nie zwhizane
0 o. W tabeli 49 poclano przyjQty w tej pracy poclzial w6d pcclziemnych na lypy zasacl-
fizycznie, ani tez nie wystc;;pujiice pocl postaciii pary nazywa woclami, wglc;;bnymi.
111cze. Typ wody wolnej dzicli siQ dalej na rodzaje, zalc:lnic ocl pro:lni skalnych, w kt6-
Pomijajiic strefQ aeracji, clzieli je na: rych one wystt<puji[. To kryterium pod wzglt<dem wagi dla wlasnosci, dynamiki i rezimu
- zask6rne, tak zblizone clo powierzchni ziemi, ze zasic;;g wloskowatosci liiczy sie;;
w6d podzicmnych stawiane jcst w clrugiej kolejnosci. Kazcly typ moze wystQpowac
bezposreclnio z zasit<giem parowania gleby i pobierania wody przez rosliny,
_ gruntowe - „zalegajtice w zasic;;gu nasycenia, powolne sile cic;;zkosci i tworz[[ce -\-Tabcla 49 •. Podzial w6d podziemnych
zwierciacllo w otworach przyroclzonych lub sztucznych" (?) ___s_trefu _______l~_-__-_---_-Ty-p---~~--..l~s~-fi~~~~I ~~~~~
__________t_a~-~zyc_:~---- R_od_z_a_jc__ _
- glt<binowe - wystc;;pujiice w stanie cieklym na znacznycI,1 g!Qb~kosciach i nie
______Y

pochoclz11ce z przesütkania wocly opadowej. wody higroskopijnc

o W podziale R. Roslonskiego na pierwsze miejsce wysunic;;te jest kryterium geolo- wody blonkowatc wody zwi11zanc
acracji wody kapilarnc
giczne. Kryje sie;; ono w.warunkach zasilania i odnawiania zbiorowisk wody podziem- 1 - - - - - - - - - - - -- --- - - - - - - - - ---- -- -- - - -
nej. Rozpatrujiic wlasno5ci fizyczne i chemiczne w6d widzielismy, ze ten czynnik . wody wsiqkowc
wody zawicszone wody porowe
odgrywa pierwszorzQ<ln11 rolt<, przy czym sam kontrolowany jest przez budowQ geo-
logiczn11. Budowa geologiczna srodowiska wodonosnego wplywa r6wniez na rozklad wody przypowicrzchniowc wody wolnc wo<ly szczelinowc
ciS!lieil, kt6rym pocllega woda. Z tych przyczyn nalezy uznac ~ystematykQ Roslon- saturacji
wody gruntowc
skiego za calkowicie uzasadnionii, slusznii i maji[C!! znamiona naturalnosci. Wymaga wody wglc;bnc wody krasowe
wody gl~binowc
ona jeclnak pewnych zmia'n natury terminologicznej. Niekt6re ter:miny proponoWane
przez Roslonskiego nie ocldajii w spos6b jednoznaczny charakteru wydzielonych typ6w
w :rz.ech 1pdzajach, j.ako w?cly pNowe, szczelinowc i krasowe. Nalezy jeclnak pamiQ-
wocly, nie sii przy tym powszechnie uzywane i powinny byc zastiwione przez inn~. ·
tac, ze w porach m1Qdzyz1ar nowych wystt<pujq d.wa rodzaje w6d porowych: woda
o „ Wod11 wt<druj11c11" nazywa Rosloilski tQ czQsc wody infiltracyjnej, kt6ra pod
wo.Ina i woda zwil'[z:ma. W skalach psamitowych i psefitowych (piaski, zwiry) wystt<-

-
dzialaniem sily ciQzkosci przemieszcza sit< w d61 poprzez strefQ aeracji clo strefy satu-
pUJfl obydwa roclzaJc. z tym ze woda zwiiizana wynosi tu zaleclwie kilka procent
racji. Wt<dr6wka wody nie jest w tym przypadku wlasciwosciii jedynie tak pojt<tej
„wody wt<clrujiicej". WQdrujii, jakjuz wiemy, wody kapilarne, wt<druje tak:ze olbrzymia
~J. Sz~zepailska, 1:·Szczept'.ilski, 1980): W skaJach pclitowych (ily, ilowce) wystt<puje
_Jedyn~e woda zw1l'[zana, rne pocllegaJ11ca sile grawitacji. Jest ona przedmiotem
wit<kszosc w6d podziemnych, przemieszczaj11c sit< nieraz przez szereg srodowisk
badan gn~ntoznawstwa. W tym podrt<czniku przez wocly porowe rozumiemy jedynie
geologicznych. Wydaje sit<, ze nazwa „wocly wshtkowe", w danym przypadku lepiej
wody wo\ne. ·
okresla istott< rzeczy. o Rodzaje z kolei dziclimy na odmiany, zale:lnie od innych kryteriow,jak facja utwo-
T~rmin „woda clenna" na okrcslenie wody zatrzymanej na soczewce nieprzepusz-
0 r6w wodono5nych, morfologia terenu, tektonika itp. Mozemy wiQc m6wi6 0 wodach
czalnej w obrt<bie strefy aeracji nie jest d9statecznie jasny i przekonywajiicy. Nasuwac
aluwialnych, wyclmowych, sandrowych, pokryw zwietrzelinowych, pogrz~banych
moze skojarzcnic np. z wodami wypelniajiicymi dna niecek, synklin, zapadlisk
011 rynien, pradolin itp.
lub tylko okreslac przyspqgow11 czQs6 warstwy wodonosnej itp., a przeciez chodzi
o Wody strefy acracji om6wione zostaly juz poprzcdnio. Obecnie zapoznamy sit<
eo innego. Zamiast o „wodzie dennej" lepiej jest m6wi6 o „wodzie zawieszonej".
0 z typami, rodzajami i oclmianami wod wystt<pujqcych w strefic saturacji.
Nazwa „woda gruntowa" powinna byc ograniczona tylko do tych w6d, kt6re
0
nie s[[ pokryte warstwami nieprzepuszczalnymi. Mielibysmy tu zatem do czynienia
z wodami wystQpujiicymi w utworach przypowierzchniowych, tych wlasnie, kt6re WODY PRZYPOWIERZCHNIOWE
f .
w rozuinieniu geologii inzynierskiej nazywamy gruntami, jako srodowisko posado-
. \ Wody przypowierzclmiowe, zwanc tez zaskornymi lub lzipodermicznymi, wystQpujt! bardzo.
wienia budowli i wzajemnego wsp6lclzialania z budowl11. Trudno jednak nazywac
plytko pod powierzchni11 zicmi i praktycznie pozbawione sii strefy aeracji. Jest to
gruntem utwory skalne znajclujiice sit< na glt<bokofoi np. 700 m. Nawet dla g6rnictwa
wlasciwie szczeg6lny typ wody gruntowej, jak' gdyby przejsciowy do wod powierzch-
i budownictwa tunelowego nie s11 to grunty, lecz g6rotw6r. A wit<c i woda wystQpuj[[ca

1 ttt UT. ;1• ftl


236 SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOG/CZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZ/EMNYCH
niowych. Zwicrciadlo w6d przypowierzchniowych zn.ajduje siQ kilkanascie lub kilka-
dziesi:it centymetr6w poriizej powierzclmi ziemi albo prawie r6wno z ni':i (ryc. 92).
o Powstawaniu w6d przypowierzchniowych sprzyjajq plaskic, r6wninnc i zak!Qslc
odcinki tcrcnu. Gromadz11 siQ oi1e tam, gdzie plytko pod powicrzchni:i zicmi wystQpujq
utwory nieprzcpuszczalne lub slabo przepuszczalnc, b11dz w postaci warstw, b:idz
rozleglejszych soczewek, b11dz litych, nie spQkanych ska!. Spotykac je mozna pod dncni
bezodplywowych zaklQslosci tcrenowych, w podmoklych, plaskich dnach dolin
rzecznych, na tarasach akumulacyjnych, na obszarach dclt, bagien, blot, mokradel,
' '
i i
\;
I,
obszar wody przypowierzchniowfli !
Ryc. 92. Schematyczny przekr6j przcz obszar wody przypowicrzchniowcj
torfowisk it!?J Nickiedy tworz:icy siQ w sp<1gu warstwy glebowej iluwialny poziom
orsztynu zmniejsza przepuszczalnosc i powoduje akumulacjQ wody glebowej na sobie.
W krainach wiecznej marzloci powstajc woda przypowicrzchniowa w porzc letnicj
w obrQbic odmarzaj11cej warstwy aktywnej na stalc zamarzniQtej podstawie (tjaelc),
kt6ra w tym przypadku odgrywa rolQ nieprzcpuszczalncgo pokladu. Spotykamy r6w-
niez wodQ przypowicrzchniow:i w szczelinach strcfy fizycznego wietrzenia skal i w plyt-
"'-· kich pr6zniach nagiego krasu w stanie inicjalnym.
fWody przypowieri:chniowe s:i szczeg6lnie silnie zwit1zane z opadami atmosferycznymi
oraz w og6le z klimatem i stan ich zwierciad!a zywo reaguje na wszelkie zmiany.
w okresach deszczowych i wiosennego tajania s11icg6w zwierciadlo ich podnosi si'"
Im powierzchni ·tercnu, w chigu suchych miesiQcy lctnich obniza siQ. Wody te mog:i
w okresie suchej i gor:icej pory. roku przcjsciowo ca!kowicie zanikac. Lczi1c plytko
pod powierzchniq ziemi, podlegaji1 wplywom zmian tcmpcratury powictrza. w czasie
dni gonicych nagrzcwaj:i siQ i paruj'! intensywnie do gleby i gruntu. W czasie mro:lnych
zim czQsciowo zamarzaj!i:J .
Wobec tego, ze wody przypowierzchniowe pozbawione Sll strefy aeracji, a 'ich zwierciadlo
wkracza w obszar korzeniowy roslin i w glebQ, kt6ra jest siedliskiem niezliczonych
proces6w biologicznych - s11 one z reguly zanieczyszczone drobnoustrojami. Zawie-
rajf! liczne produkty rozkiadu organicznego, s:i silnie zazelazione, czQsto zakwaszone
wskutek obecnosci kwas6w humusowych. W obszarach suchych, p6lpustynnych
i pustynnych s:i przewa:lnie bardzo zasolone. Wody przypowierzchniowe obszar6w
wiecznej · marzloci zawieraj'l bardzo nicwiele substancji mineralnych, natomiast
podwyzszonf! ilosc zwi'!zk6w organicznych.
Woda przypowierzchniowa przechodzi niekiedy lateralnie pod doh1'! krilwQdzi'! zbocza
w typ wody gruntowej (ryc. 92). Ze wzglQclu na zly stan jakosciowy, a przewaznie
' . :::;.;;:; Sltk . 4
WODY GRUNTOWE 237
1
takze i sanitarny oraz z rcguly mal:i zasobnosc, wody te nie przedstawiaj'l zadnej
wartosci praktycznej dla zaopatrzcnia, wrQc,z przcciwnie - S'! szkodliwe, a nawet
1i mog11 wywolywac epidemie. Do cel6w pitnych powinno siQ ich uzywac jedy1iie w wyj'!t-
1
kowych przypadkach, w razie braku innych w6d. S:i one r6wniez szkodliwe dla budow-
nictwa, tak z powodu zbyt plytkiego wystQpowania, jak zawartosci substancji agre-
sywnych.
WODY GRUNTOWE
\ Wyst<epujll one w strefie saturacji oddziclone od powierzchni ziemi mniej Iub wiQccj
g1'ub11 przepuszczaln:i stref:i aeracji. Zasilane Sl! bezposrednio z powicrzclmi ziemi
przez infiltnij'lce opady atmosferycznc, a wiQc obszar ich zasilania jest r6wny eo~ do
zasi'<gu z obszarem ich rozprzestrzenienia.
Wotly gruntowe podlcgaj'l pewnym nieznacznym wplywom zmian temperatury powietrza
do glt;!bokosci okolo 20 m. Na tcj glQbokofoi maj'l stal:i temperaturQ odpowiadajqClJo
sredniej tempcraturze rocznej danej miejscowosc~j
o Na charaktcr chemiczny w6d gruntowych wplywa klimat, o czym byla juz mowa
poprzednio. Ich sklad chemiczny moic w ci'!gu roku lub w cyklu wieloletnim ulegac
pewnym zmianom. W okresie suchym zasilanie ich zmniejsza siQ, poza tym mo:Z.e
wyst'!pic czQsciowe parowanic do strefy aeracji, a w6wczas stQ:lenie rozpuszczonych
subst11ncji wzrasta. Zjawisko to z wiQkszym nasileniem wystQpuje w klimatach suchych
i gor'!cych. Odwrotnie - w okresach deszczowych i intensywnego zasilania nastQpuje
rozcie11czenie i spadek stQzenia. Stan sanitarny w6d gruntowych wystQpUj'!cych
w porach skal okruchmyych jest na og6l dobry, tym lepszy, im grubsza jest strefa
aeracji nad nimi, poniewaz wody wsi'!kowe przechodz11c przez porowate srodowisko
maj11 zdolnosc samooczyszczania siQ. Natomiast wody wystQpUj'!ce w ziej'!cych szczc-
linach i pr6zniach krasowych nie Sll zabezpieczone przed zanieczyszczeniem. Pocl
wzglQdem praktycznym wod.y gruntowe majii, znaczenie przede wszystkim d.la zaopa-
trzenia rolnictwa. W szczeg6lnie korzystnych warunkach i w razie duzej zasobnosci
mog11 byc dobrym ir6dlcm zaopatrzenia wiQkszych ~siedli, miast i zaklad6w przemy-
slowych.
ZWIERCIADLO WÖD GRUNTOWYCH
rwocla gruntowa ograniczona jest od dolu stropem warstwy nieprzepuszczalnej, od, .g6ry
powierzchni:i wyznaczon:i zasiQgiem pr6:lni, wypelnionych wod'! woln'!. Jest. to
zwierciadlo wody gruntowej. W sensie hydrogeologicznym rozdziela ono strefQ satu-
racji od aeracji. W utworach porowatych nie jest to granica scisle fizyczna poniewaz
ponad zwierciacllem wody wolnej znitjduje siQ jeszcze przejsciowa strefa wody kapi-
larnej. Natomiast w szczclinach i pr6zniach krasowych, kt6re s:i zazwyczaj nadkapi-
larne, zwierciacllo wody wolncj jest scisle fizyczn'! granic:i miQdzy wod'! a powietrzem
strefy aeracji)
Jak wiemy z hydrostatyki, swobodna powierzchnia cieczy bQd'!cej w stanie r6wnowagi
musi byc w ka:ldym miejscu prostopadla do kierunku wypadkowej sil zewnQtrznych
dzialaj11cych na ciecz. Jezeli jeclyn'l sil:i jest sila ciQ:Zkosci, zwierciadlo musi byc pozio-
 \!
'i

~
238 SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOG/CZl'fA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH ZWIERCIADW WÖD GRUNTOWYCH 239

rne. Jezeli ciecz jest w ruchu, oprocz sily ciQzkosci AB (ryc. 93) dzialaj11 na ni11 sily
·1
oporu AC, dosc znacznc zwlaszcza w srodowisku porowatym, skicrowanc przcciwnic 'j
wzg!Qdem kierunku ruchu. W tyrn przypadku powicrzchnia cicczy bQdzic pochylona
i prostopadla do wypadkowej, jak to wynika z ryciny 93.
)_§padck hydrauliczny wod gruntowych zalei.y od przepuszczalnosci utworow skalnych,
/i
1x1;dkosci ruchu wody, zr6znicowania morfologicznego tercnu i od zasilania. Im mniej
przepuszczaln~ jcst srodowisko skalne, tym wiQkszy stawia 0110 opor poruszajq~j siQ
wodzie. Wtedy wypadkowa sily cii;;zkosci i oporu bardziej odchyla siQ od pionu,

1 ~ -- --z

_]"i[j . , --
runroweJ__ -
. . dl·o wo dYß-- - 1
z.w1erc1::..- - I·
A -- kierunek ruohu wodJI. 2 -- -- -- ht
1
-- 1
-- 1
1 z--
1 Ryc. 94.
1 Ryc. 93.
1 Spadek hydrauliczny
Swobodne zwicrciadlo wody ·-- --0 z-z zwlorcindlo wody gruntowcj,
8
gruntowcj w ruchu 0-0 poziom odnlesienla

Zwierciadlo wody gruntowej nie jest ograniczone scianami warstw nieprzcpuszczalnych,
a wiQc nie jest wymuszone. Jest 0110 swobodne, ponicwai. uloi.enie jego warunkowane
jest stanem rownowagi wobec sil dzialaj11cych na wodQ - przede wszystkim si!y ciQi.-
kosci i oporu srodowiska.
o /Ksztalt swobodnego zwierciadla wody nasladujc w pewnym przyblizcniu ksztalt
po~ietzclmi ziemi - podnosi siQ pod wynioslosciami, obniza siQ pod zaklc;;slosciami
a prostopad!a do niej - bardziej od poziomu i spadek hydrauliczny jest wii;;kszy.
PrQdkosc ruchu wody wp!ywa na spadek w stosunku prostym, polliewaz wraz z prQ<l- ·
kosci11 wzrastaj11 opory.:
IJ Zroi.nicowanie hipsometrycznc terenu wywolujc spadki hydrauliczne, poniewaz
woda gruntowa dqi.y do micjsc najnii.szych, gdzie wyplywa w postaci irodel Iub zasila
cicki powicrzchniowc. W zasadzie spadki powinny byc tym wiQksze, im wi1;ksze S!J: 1

(ryc. 3), gdzie zazwyczaj 1la,stQ~uje wyplyw .wody .grunt.cwej '.ia

pow.ierzchni~ ?dy.by deniwelacje tcrenu. W gl1;boko rozcii;;tym erozyjnie terenie zwicrciadlo wody grunto- i
podstawa warstwy wodonosneJ byla zupehue poztoma 1 pow1crzch111a tcrenu rowrnez wej lezy jednak zazwyczaj r6wniez g!Qboko, gdyz rozci1;cie takie powoduje intensywny 1

pozioma, przy czym uklad taki rozci11galby siQ na du.ZCj przestrzcni, a zasilanic wszi;;- drenai. i zmniejszanie sii;; ilosci wody w skalach, a w slad'za tym ogolne obni.Zenie sii;;
dzie bylo rownomiernc, to zwierciad!o swobodne by!oby takze poziomc. W rzcczy-
1
zwierciadla. 1
wistosci jednak przypadek taki nie wysti;;puje, poniewaz' warstwy nie lei.11 idealnic 1;:i Spadek hydrauliczny zmienia siQ na okreslonym przekroju zaleznie od zasilania
poziomo, infiltracja jest zroznicowana, a powiedchnia zicmi wykazuje chociaZby wody gruntowej. '· Przypuscmy, ze woda gruntowa na rycinie 95 dqi:y z punktu B 1

nieznaczne deniwelacje.{platcgo f"Yierciadlo wod gruntowych wykazuje zawsze jakic8

nachylenie, ktore nazywamy spadkiem lzydraulicznym:~ Wyznacza go r6wnanic:
- ' ' .)
w kierunku A. W pewnym momencie cisnienie w punkpie B wynosi /z'. Jesli ·teraz
j;.
~~l
J=+[(111+~!-)-(1i2+~;--)l . [71]
,_
gdzie:
J - spadek hydrauliczny miQdzy punktmni 1- 2,
l - d!ugo:lC odcinka 1-2,
/zt> !z 2 - wysokosc slupa wody nad poziomcm odniesicnia w punktach 1 2, Ryc. 9s: Wplyw zasilania na spadek hydrauliczny
P 1 , P 2 - cisnicnie hydrostatycznc wody w punktach 1 i 2,
y - cii;;i.ar wlasciwy wody. wskutek wzmoi.opych opadow atmosferycznych i infiltracji zwii;;kszy siQ ilosc wody
o W obliczcniach praktycznych poslugujemy sie;; wzorcm: gruntowcj i z~ierciadlo jej podnicsic sii;;, to zwiQkszy sii;; takze i cisnienie w punkcie B,
np. do h", a tym samym zwiQkszy sii;; spadek hydrauliczny w relacji:
J = '11 -h2 [72]
l h" h'
-l-> ·y
A wi1;c spadck hydrauliczny na okreslonym odcinku strumienia wody gruntowcj
wyrnzony jest stosunkiem roznicy wysokosci slupa wody nad poziomcm odniesienia Odwrotnie - spadck zmnicjszy sii;;, jeSii w ciqgll dlui.szego czasu warstwa wody grun-
na kra1'lcach tego odcinka do jego d!ugosci (ryc. 94). towej nie bQdzie zasilana.

-1
.• t rrtrraC' ,.
 10 iiiUJllL .I :; · ·

240 SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOG/CZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH POMIAR ZWIERCIADtA WODY PODZIEMNEJ 24'1

,.,PQMIAR ZWIERCIADLA WODY PODZIEMNEJ lub metalowych pr«t6w, lat z podzialk11 centymetrow11, plywakow,.gwizdkow hydro-
geologicznych lub przyrz<id6w optycznych zwanych swietlikami.
W celu ustalenia polozenia zwierciadla wody gruntowej, jak te.z zmia'n jego stanu 0 w terenowych badaniach hydrogeologicznych ·najcz«sciej uzywa si« gwizdka, 1
w ci11gu okreslonego czasu wykonuje si« pomiary. Pomiary zwierciadla SlJ: wa:i:n11 czyn- kt6ry jest przyrzqdem nicwielldm i uzytecznym w roznych warunkach pomiaru
nosci11 we wszelkich baclaniach hyclrogeologicznych, zclj«ciach, opracowaniach clo- (ryc. 96). Jest to rura z mosi<idzu lub inncgo mctalu nierc!zcwnego c!lugosci okolo
kumentacyjnych itp. W tym celu wykorzystuje si« punkty, w kt6rych zwierciadlo jest 30 cm, srednicy 3,5 cm. Oe! c!olu rura ta jcst otwarta, natomiast u gory przechodzi
oclsloni<ete. Nalcz11 do nich studnie kopane i wierconc, gl«bokic wykopy, szyby itd. w cienk<1, rurk« - swistawkie zakot1czon<1, kolkiem do zawieszania. W g6rnej cz«sci
W razie potrzeby wykonuje si<e specjaln11 siec punkt6w obserwacyjnych w postaci rm:y wyryty jest znak zerowy. Ponizej niego w odst«pach centymetrowych umieszczone
odpowieclnio urz11<lzonych i zabezpieczonych otworow wiertniczych. · S'l na obwoclzie rury miseczki, kt6re wypclniaj<1 si« woc'11 za_leznie od gl«bokosci
W poszczeg61nych panstwach prowadzi si« stalc obscrwacje stanow zwie1'ciadla wody zanurzenia przy1zqclu. Miscczki oznaczonc s11 kolejnymi nr.;mernrni oznaczaj11cymi
gruntowej, Pierwsze tego rodzaju obsenvacje rozpocz«to okolo 120 Iat ternu w Wielkiej
Brytanii i Niemczech. W Polsee prowadzi je ocl 1925 r. Instytut Metcorologii i Gospo-
clarki Wodnej (dawniej Panstwowy Instytut Hydrologiczno-Mcteorologiczny) w sta-
cjach obserwacyjnych, kt6rymi s11- odpowiednio udokumentowane studnie rolnicze,
stuclnie gospodarcze lub specjalnie za!o:i:one hydrogeologiczne otwory obserwacyjne.
S11 one zlokalizowane g!Ownie w osiedlach, wsiach, w malych miasteczkach i na pery-
feriach wi<ekszych miast. Studnic te ujmuj11 zasac!niczo wocly gruntowc i to przewaznie
w utworach czwartorz<edowych na niewielkiej gl«bokosci rz«du kilku lub kilkunastu
metr6w.
o Siec obserwacyjna na obszarzc Polski, pocz<itkowo bardzo rzadka, liczy obecnie
okcilo 1600 punktow, przy czym rozmieszczona jest bardzo nier6wno1niernie. l jmnkt
obserwacyjny przypada srednio na 200 km 2 • Pomiar starm zwicrciaclla wykonuje si<e
przewaznie raz w tygoclniu we wczesnych godzinach rannych, zawsze w tym samym
dniu:. Obserwatorzy wykonuj<1, czasern takze niektore pomiary uzupelniaj<ice, jak po-
miar temperatury wody, powietrza, gruntu, cisnicnia atmosferycznego, opad6w
atmosferycznych, stanu wody powierzchniowej, grubosci pokrywy snieznej, gl<ebokosci
przemarzania gruntu. Spos6b wykonywania pomiarow okrdlaj'l spccjalne instruk-
cje*>.
o Obecnie Instytut Geologiczny zaklada na obszarze Polski specjaln11 siec hydro- Ryc. 97.
geologiczn<1, obserwacji wszystkich wa:i:niejszych poziomow woc!onosnych, w ktorej Przckr6j podlu:Zny
przyrzqdu swietlnego
zakres pomiarow obejmuje szcroki zestaw parametrow. Il«<lzic o niej mowa w roz-
Ryc. 96. do pomiaru
c!ziale Ochrona zasob6w. Gwizdck zwierciadla wody
KaZdy punkt obserwacyjny, w kt6rym wykonuje si<e pomiar zwierciadla wody gruntowej, hydrogcologiczny podziemncj
powinicn byc zaniwelowany w 11awü1zaniu do poziomu morza. Tylko przy takiej
niwclacji mamy mo'inosc. porownywania ze sobq zwicrciac!el w r6znych obszarach. odleglosc w centymclrach od znaku zerowego. Przyrz<id zawiesza si« na mocnym ska-
Do zaniwelowania wybiera si« punkt staly i najwygoclnicjszy, najcziesciej g6rm1 kra- lowanym kablu lub tasmie i opuszcza c!o studni. Gwizdek jest przyrz11dem diwi«ko-
krawiedz stuc!ni. Wysokosciowy punkt mierniczy oznacza siie w sposob trwaly förb11, wym. W momencie, gc!y zanurza si<e on w wodzie, powietrze znajdujqce siQ wewm1trz
klamr11, bolcem itp. W otworach wierconych wystarczajqcym znakicm .mierniczym rury zostajc przcz woc!ie wypchni«tc i uchodz<ic otworem w swistawce wyc!ajc sygnal
jcst kraw«di mry wicrtniczcj. Do znaku mierniczego c!'omierza si<e oc!leglosc zwier- poc!obny do gwizc!u. Wtec!y zaprzestaje si« niczwlocznie dalszego opuszczania gwizdka,
ciadla wody gruntowej w danym punkcie i w ten sposob otrzymuje si« c!oklac!nii przyklacla si« kabel lub tasnw c!o znaku mierniczego i dokonuje oclczytu. Nast«pnie
rz«dn11. poc!nosi si« ostroznic przyrzqd do gory, uwa:laj<ic aby gie chwial si« i niC uc!erzal
Do pomiaru stanu zwierciad!a woc!y uzywa si<e roznych przyrzqd6w, jak drewnianych o sciany stuc!ni lub otworu wiertniczego. Po wykciu przyrzqclu odczytuje si<e numer
najnizszy miseczki nie wypelnionej woc!ii. Liczb«, ktora wskazuje numer, doc!aje si<e
•> /11strnkcja d/a obsenvatorow stacjl wod gru11towyc/1. PIHM, Warszawa 1949. do oc!czytu na tasmie i w ten sposo.b otrzymuje si<e gl«bokosc zwierciadla woc!y ponizej

t6 Hydrogoologio
242 SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH POMIAR ZWIERCIADt.A WODY PODZIEMNEJ 243

znaku mierniczego. Odej111uj11c lub dodaji1c (w depresjach morfologicznych) t<; gli:;- i wtedy pomiary musz11 byc prowadzone jednoczesnic i w sposob ci11gly na sieci skla-
bokosc do rz<;dnej znaku mierniczego otrzymuje sii:; rzi:;dn11 zwierciacUa. Chc11c wyrazic daji1cej si« z kilkunastLI IL1b nawet kilkL1set punktow obscrwacyjnych. Najbardzi~j
gl<;b::>kosc zwierciadla wody v,:zglt<dem terenLI, nalezy odji1c od odczytu wysokosc celowe jest wtedy zastosowanic przyrzitd6w pomiarow)'ch automatycznych i samo-
znaku mierniczego nad terenem. rejcstrujitcych. Zainstalowane w otworach obserwacy jnych na stalelub na ziidany okrcs
o Przy pewnej wprawie w manewrowaniu przyrzi1dem uzyskuje sii:; dokladnosc wykrdlaji1 ci11gh1 krzyw11 wahan stanow zwierciadla wody. Sii to stosunkowo proste
pomiaru ± J cm. Aby uzyskac wynik scisly, nalezy pomiar powtarzac tyle razy, az urzi1dzenia oparte na zasadzic plywaka, ktory przckazuje w gon:; swe polozenic prze-
dwa· kolejne pomiary dadz11 ten sam wynik. noszo!lC 11ast«1mic za pomoq d.zwigni na tasm« papiern obracam1 mechanizmem
Jezeli zwierciadlo Iezy bardzo gl<;boko albo gdy w okolicy jest staly szL1111 lub halas, zegarowym.
np. w miescie IL1b w poblizLI fabryk, mozna sygnalu dzwii:;kowego nie L1slyszc6. W tych W nowoczesnych przyrzi1dach do automatycznych pomiarow hydrogeologicznych micrzone
przypadkach zamiast gwizdkow uzywa si<; przyrz11d6w swietlnych. Najprostszy wielkosci przctwarzane sii na proporcjonalne impulsy elektryczne, ktorych wielkosci s11
przyrz11d swietlny sklada sii:; z trzyczi:;sciowej rury z nierdzewnego metalLI skri:;conej z kolei utrwalane na odpowicdnich rejcstratorach (J. Urbml.ski i W. Slawül.ski, 1968).
w jedm1 calosc (ryc. 97). Cz<;s6 dolna A jest perforowana, a wewmitrz ma 2 kulki Do najczt<sciej mierzonych wielkosci hydrogeologicznych nalez11: stan zwierciadla
celLlloidowe. Cz<;sc srodkowa B zawiera L1rz11dzenie kontaktowe, sucl111 baterii:; i LI gory wody, tcmperatL1ra wody w zlozLI, stQzenie mincralizacji ogolnej, ilosc wody doply-
mal11 farowki:; elektryczmi. Czi:;sc gorna C stanowi osloni:; czi:;sci srodkowej i zaopa- wajiicej do otworu. W rozwi11zaniach konstrukcyjnych stosowane s11:
trzona jest LI gory w wypukle szkielko. Przyrz11d zawiesza siQ na tasmie lub kablu, - Llklady wyposazone w nadajniki indukcyjne, gdzie zmiany wielkosci micrzonej
ktoryeh podzialka centymetrowa uzgodniona jest z pL1nktem zerowym przyrz11du. powoduj11 zmiani:; wielkosci napit<cia micrzonego na rejestratorze,
Punkt ten oznaczony jest na oslonie zewni:;trznej kresk11 zerow11 odpowiadaj11c11 ta- - ukla<ly wyposafonc w nadajniki oporowe (potencjometrycznc), gdzic zmiany na-
kiemLI zanurzeniLI przyrz11du, przy kt6rymjego lampka zaezyna swiecic. Po zanurzeniu ti:;zcnia pn1du si1 proporcjonalnc do zmian wiclkosci mierzonej.
przyrz11du woda wplywa przez otwory dolnej cz<;sci rury do srodka i Llnosi kLllki o Aparat op1rty na tcj zasadzie, nazwany „elektrycznym miernikiem poziomu
celuloidowe. Te naciskajq na kontakt, ktory powoduje zapalenie sii:; farowki. Zanurze- cieczy" (EMP-1 I), skonstruowany zostal w Osrodku Badawczo-Rozwojowym Tech-
nie przyrzqdLI jest prawidlowe wtedy, gdy przy najnmiejszym podciqgni<;ciu przyrz11du niki Geologicznej przez Z. Blaszczaka, S. Gradyrn i S. Olendskiego (1972) i jest
do gory swiatlo gasnie. Po ustawieniu przyrz11du w takim polozeniu przyklada si« wdrozony do produkcji. Skiada sii:; on z szafki metalowcj zawieraj11cej elektromecha-
tasmQ hib kabel do znaku mierniczego i dokonL1je sii:; odczytLI.
Innego rodzajLI przyrzqd sklada si<; ze skrzynki metalowej zawieraj11cej bateryjne zrodlo
prqdLI i ukJad pomiarowy oraz sondy zawieszonej na wyskalowanym kablu nawi-
ni<;tym na kolowrot, zaopatrzonej w dwie elektrody rozstawione w odleglosei 1 cm.
Sonda pol11czona jest prze~odami elektiycznymi z Llkladem w skrzynce pomiarowej.
SondQ opLlszcza sii:; do otworu: Gdy znajdL1je sii:; ona ponad lustrem wody, obw6d
jest przerwany i prqd nie plynie przez Llklad pomiarowy. W momencie wejscia elek-
trod w wodQ nast<;pL1je zamkni<;cie obwodu i wychylenie wskazowki miernika pr11du.
Wtedy na kablu odezytuje sii:; bezposrednio gli:;bokosc zwierciadla wody. Taki system
pomiaru zastosowany zostal w Llniwersalnym przyrz11dzie do pomiarow hydrogeo-
logieznych, ktorego prototyp skonstruowal J. Macher (1968). Na podobnej zasadzie
oparte S<J: przyrzqdy akL1styczne. W momencie dptknii:;cia zwierciadla wody sonda
przekazuje impL1ls elektryczny do brz<;czka, kt6ty wydaje charakterystyczny glos
Hz
, (H. Bielecki, 1965).
Prostych przyrz11d6w Llzywa sii:; w l1ydrogeologii przewa:lnie do jednorazowych pomiarow.
Wahania stanow zwierciadla wod podziemnych Sq w naturalnyeh warunkach powolne.
l - 3-razowy pomiar w ci11gu tygodnia wystarcza do ich uchwycenia. Sq jednak
przypadki, w ktorych konieczne jest prowadzenie pomiarow ci11glych. Nalez11 do nich:
odwadnianie wielkich wykopow fundamentowych, odwadnianie kopahl. odkrywko-
wych, skL1piona na niewielkim obszarze eksploatacja bardzo dL1zych ilosci wody, prob- Ryc. 99. Schcmat pomiaru gl~bokosci
Ryc. 98. Szafka pomiarowa clcktryczncgo
ne pompowanie zespolowe jednoczesnie z kilku lub kilkL1nastL1 otworow przez d!L1zszy micrnika poziomu cicczy typu EMP-11 zwicrciadla wody przy zatopionym
czas itJ.?. W takich przypadkach zmiany stanow zwierciadla mogl); zachodzic szybko (zc zbioröw OBRTG) nadajniku

16 9

11 @trt'HM' lt . • t '.

' . ' ..\~: .
244 SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOG/CZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
niczny uldad nadirzny i pomiarowy. W szafce umieszczony jest rownie.Z hilben z na-
winillfll na1i Iinkii nosnii sprzllzony z silnikiem ukladu elektromechanicznego. Linka,
na kt6rej kob.cu zawieszony jest metalowy czujnik, wychodzi na zewm1trz i przez urzii-
dzenie prowadziice jest opuszczana do otworu wiertniczego az do zwierciadla wody.
W czujniku osadzona jest elektroda. Jest ona utrzymywana przez elektromechaniczny
uldad nadiizny zawsze w jednakowym polo:i:eniu wzgllldem zwierciadla wody. Gdy
zwierciadlo utrzymuje sill na jcdnakowym poziomie, czyli w polo.Zeniu rownowagi
z uldaclem nacl<1znym, silnik nie pracuje. Przy zmianic stanu zwierciadla pojawia Sill
napillcie. Uruchamia ono silnik elektryczny, ktory sprowadzi caly uklacl 'znowu do
pol'o:i:enia rownowagi. Glllbokosc zwierciadla wody i jej zmiany mierzonc sii w sposob
bezposredni przez aut0matyczny pomiar dlugosci · Iinki i wskazywane na Iiczniku
cyfrowym. Zakres pomiarowy aparatu EMP-1 l wynosi IOD m glllbokq,sci przy ampli-
tuclzie wahail zwierciaclla clo 75 m. Doldadnosc pomiaru wynosi ± l cn).. Aparat
~apewnia tak:i:e zclalne przekazywanie i rejestracjll wskazail na oclleglosc do kilku-
clziesillciu kilometrow. Inne wersje elektrycznego miernika pozionm cieczy, np.
EMP-21, zwillkszajq zakres pomiarowy do gJllbokosci 200 m (Z. Blaszczak, S. Gradys
i S. Olenclski, 1972), a EMP-31 nawet do 1200 m (M. Hoffmann i S. Olenclski, 1978).
Inne rozwiqzania konstrukcyjne uwzgl1lclni11j11 cisnienie, kt6re wywiera slup wocly w otworze
wiertniczym na nadajnik umieszczoily na stalej glllbokosci. Wszelkie zmiany wysoko:lci
slupa wody ponad naclajnikiem wywoluj11 odpowiednie impulsy clektryc~ne przekazy-
wane nastllpnie da rejestratora. Glllbokosc zwierciaclla wocly poni:i:ej terenu wynosi
(ryc. 99):
Tl= HZ-Hlll
gclzie:
H - glllbokosc zwierciadla wocly poni.Zej terenu,
Hz - glllbokosc nadajnika ponizej terenu,
H,11 - wysokosc slupa wody ponacl 11aclajnikiem.
o Doklaclnosc pomiaru w tego rodzaju aparatach wynosi 1-4 % zale.Znie od kon-
. strukcji i glllbokosci zatopienia naclajnika.
GRAFICZNE ODWZOROWANIE KSZTALTU
I SPADKU ZWIERCIADLA WODY PODZIEMNEJ
Zwierciacllo wocly gruntowej prawie nigdy nie jest zupelnie poziome. Ma ono pewien
uwarunkowany spadkami hyclraulicznymi ksztalt, na kt6ry sklada sill szereg powierzch-
ni krzywych, wypuklych. Najlepszym sposobem oclwzorowania ksztaltu zwierciaclla
jest zastosowanie izohips, podobnie jak w przedstawieniu rzeiby terenu. Izohipsy'
zwierciadla wody gruntowej nazywamy !zydroizohipsami. Przez hydroizohipsll rozu-
miemy linill krzywii h1cziic11 punkty zwierciadla wody lezf!ce na tej sameJ wysokofoi
wzglllclem przyjlltego poziomu odniesienia. Jako poziom odniesienia przyjmujemy
1
z regu!y poziom morza, w wyjqtkowych przypaclkach mozeniy przyj116 inny.
W celu wykrdlenia hydroizohips nale:i:y wykonac w wielu punktach pomiar· zwierciaclla
sprowadzaj11c wyniki do przyjlltego poziomu odniesienia. Pomiary musz<i byc wyko-
'· • JJ41lil. 4;;; .9:.
GRAFICZNE ODWZOROWANiE ZWIERCIADtA WODY PODZ/EMNEJ 245
\'
1
'
/. nane we wszystkich punktach jednoczefoie, w ci;igu jednego dnia, poniewaz stan
zwierciaclla wody jesL zmienny. Wtedy hydroizohipsy przedstawiajii stan zwierciadla
w okreslonym clniu. Czllsto zachoclzi potrzeba wykreslenia hyclroizohips stanu srecl-
niego rocznego lub wicloletniego, stanu maksymah1ego i minimalnego. Podstawowym
materialem w tych przypaclkach sii stale pomiary wykonywane przynajmniej w ciiigu
jednego roku hydrologicznego, a jeszcze lepiej w ci11gu kilku lat.
Cl Plan warstwicowy wykresla sill metodq interpolacji. Nalezy przy tym pamilltac, ze:
- hydroizohipsy jako warstwicowe linie krzywc zamknillte nie mogii sill przecinilc,
- hydroizohipsy odzwierciecllajii ksztalt zwiet·ciaclla wody wystllpuj11cej w tej samej
geologicznic okreslonej warstwie wodonosnej.
o Zachowanie warunku drugiego sprawia duze trudnosci zwlaszcza w tym przy-
paclku, gcly pomiar zwicrciadla wykonywany jest w studniach, ktorych profil geolo-
giczny nie jest znany. Moze sill bowiem zclarzyc, ze woda wystllpujqca w jakiejs
jednej czy drugiej studni przynalczy hydrogeologicznie do innej warstwy wodonosncj
niz w pozostalych. Nie wiec!Zc!C 0 tym, 1110.Zemy h1czyc hydroizohipsami r6Zne sroclo-
wiska wody poclziemnej, przez eo w rezultacie otrzymamy falszywy plan warstwicowy.
Wynika z tego, ze przystllplljf!C do pomiarow zwierciadla i wykre81enia hydroizohips
musimy miec doklaclm1 znajomosc budowy geologicznej i morfologii danego obszaru.
o Plan warstwicowy zwierciadla jest tym dokladniejszy, im willcej jest punkt6w
pomiarowych, na podstawie ktorych zostal wykreslony oraz im bardziej r6wnomiernie
S<! one rozmieszczone. Najlcpsze wyniki uzyskujemy, gdy punkty pomiarowe tworzq
h1cznie siec trojkqtow zblizonych clo r6wnobocznych. W terenach rowninnych, nie
rozcilltych, odlcglosc poszczeg6lnych punktow mo.Ze byc willksza i wynosic do 1000 m.
Natomiast w obszarach pag6rkowatych, sfalowanych, g6rtystych i silnie rozcilltych,
w ktorych spoclziewamy sill wiQkszych spadk6w J1ydraulicznych, powinna byc mniej-
sza, w granicach 100-300 m.
o Interpolack hyclroizohips przeprowadzamy w kazdym tr6jkqcie osobno w spos6b,
kt6ry pokazemy na przyklaclzie (ryc. 100). Przypuscmy, .Ze mamy 3 punkty pomiarowe
o 11ast1lpuj11cych rzlldnych zwierciadla; ·
A - 76,6111
B - 78,2 111
C - 78,4 m
Dlugosc bok6w trojkqta wynosi:
AC - 105
AB - 95
BC - 110
o Zamierzamy wykreslic hydroizohipsy w cillciu jednometrowym. z ryciny widac,
ze bok AC przetnii 2 hyclroizohipsy: 77 i 78 m. Ted wie hydroizohipsy musz11 przeciqc
tak:i:e bok AB. Natomiast boku BC nie przecina :i:adna hyclroizohipsa 1~1ianowana
calkowitc! liczb<! metrow. Zaclanie polega zatem na znalezieniu punktow przecillcia sill
obu hydroizohips z bokami AC i AB.
o Szukamy najpierw miejsca przecillcia Sill hydroizohipsy 77 m z bolciem AC. lest
ono polozonc w oclleglosci x ocl punktu A. Mamy stosunek:
2116 SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
•
GRAFICZNE ODWZOROWANIE ZWIERCIADtA WODY PODZIEMNE] 247

X 77,0-A izohipsy nie mogq w swym przebicgu tworzycfo1ii za!amujqcych siQ, lccz linie l~rzywc
----
AC C-A plynne, tak jak plynna jest ciecz (ryc. 101). Ponaclto nalezy przy wykreslaniu hydro-
izohips wody gruntowej stalc pamiQtac o morfologii terenu i sieci w6d powierzch-
niowych, ktore wplywajq w spos6b barclzo istotny na ich przebieg.
- 770-A
x=AC--'-- Majf!c wykrcslone w obrQbie tr6jkqta fragmenty hydroizohips, mozemy wyznaczyc kie-
C-A
nu;ck ruchu wody gruntowej i. spadek hydrauliczny J. Kierunek ruchu wody jest
o NastQpnie szukamy miejsca przeciQcia siQ hyclroizohipsy 78 z bokicm AC. Lc:ly w kazdym miejscu prostopadly do hydroizohips. Na rycinie 100 wyznacza go linia FA.
ono w odleglo5ci y od punktu A. Analogicznie obliczymy: Spadek hydrauliczny wzclluz tcj linii mozna obliczyc w clwojaki spos6b:

=AC 78,0-A F-A

]=---=-·
y · C-A
FA

~--wo-- --- - -

'
__JJ_
'HJ,2

Ryc.101.
Hydroizohipsy zwicrciadla
\w&CfireC!öwyci\ (fragmcnt
Ryc.100. Roztocza Rawskiego wcdlug
Wyznaczanic hydroizohips i M. Chodorowskiej)
spadku bydrauliczncfO w obr'<bic
-i_;..·'
-~.
tr6jkqta pomiarowcgo ·
RzQdna w punkcic F jest znana - wynosi ona 78 m. D!ugosc odcinka FA mozna
z kolei obliczymy miejsca przeciQcia siQ obu hydroizohips z bokiem AB. Sf! one po!o- obliczyc z p\anu lub z mapy.
:i:one w odleg!osci x' i y' ocl punktu A: o Drugim sposobem obliczamy najpierw spadek wzd!uz boku CA:
- 770-A C~A
x' =AB ~-A J' =-'==-
CA
Podstawiajqc clo powyzszych r6wnai1 podane wyzcj wartosci otrzymujcmy: NastQpnie obliczamy spadek naturalny:
X= 23,3 111 y = 81,6 m· J = J' cos \1.
x' = 23,7 m y' = 83,L m
gdzic \1. jcst kl!t.em zawartym miQdzy bokiem AC a
prostopadlf! do hydroizohips
o Maj11c wyznaczone punkty x, x', y, y', mozcmy lf!CZf!C je wykrcslic fragmenty wykreslonf! z wierzcholka A.
hyclroizohips w obrQbic tr6jkqta. PostQpujf!c podobnie z Sf!Sicdnimi tr6jkqtami, o W przyk!adzie poclanym na rycinie 100 J = 0,020.
otrzymamy szereg punkt6w 1'6wnych wysokosci zwierciadla wocly, co pozwoli na Pomiary zwierciad!a wody gruntowej pozwalajf! na graliczne przedstawienie obrazu
wykreslenie hydroizohips na badanym terenie. Nalczy przy tym pamiQtac, zc hydro- glQbokosci jego w stosunku do powierzclmi ziemi. Sluzf! do tego hydroizobaty,

_„t :Mttn · .:•t 0

 1 1441 L.J ILlßll .m

248 SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTE/l..YSTYKA WÖD PODZIEMNYCH WAHANIA STA/'fU ZWIERCIADl:A WODY GRUNTOWEJ 249

tj. linie rownych gkbokosci zwieFciadla wody gruntowej. W celu wykre5lenia planu waj<! w tym gl6wnq rol« dwa czynniki: stopien przepuszczalnosci utworow skalnych,
hydroizobat sporzqdza si« na mapie warslwicowej najpierw plan hydroizohips, z kt6rych zlozona jest strefa aeracji i dlugosc drogi infiltracji, a wi«c miq:l:szosc strefy
a nast«pnie drogq normalnej interpolacji oblicza si« w mo:l:liwie najwi«kszej liczbie aeracji.
punktow gl«bokosc zwierciadla wzgl«dem powierzchni, po czym wy}cresla si« hydro- o Najszybcicj reaguje na opady zwierciadlo wod szczelinowych i krasowych, po-
izobaty. W terenach plaskich liczba tych punktow mo:l:e byc mniejsza, natomiast niewaz woda szybko splywa w dol szczelinami i innymi pro:l:niami. Natomiast zwier-
musi wzrastac w mim·'< hipsometrycznego zro:l:nicowania terenu. Celowe jest wyko- ciad!o wod porowych reaguje ze znacznym opoznieniem - mniejszym w przypadku
nanie szeregu pomocniczych profilow morfologicznych, na ktorych wykresla si«
zwierciadlo. Wtedy latw6 mo:l:na wyznaczyc gl«bokosc zwierciadla w ka:l:dym punkcie
profilu.
o W praktyce najcz«sciej spomidza si« map« gl«boko5ci zwierciadla postaci pol w
wyobra:l:aj'!cych przedzialy gl«bokosci, np. 0-2, 2-4, 4-6, 6-10, 10-15 111 itd.
ZrM:nicowanie przedzialow gl«bokosci zale:l:y od celu, w jaldm wykonuje si« takq
map«. Mapy t~go rodzaju majq duze znaczenic praktyczne dla planowania urbani- 1
1
styczncgo, dla wszelkiego rodzaju budownictwa, dla rolnictwa, Icsnictwa itp. Linie 1
1 1 ,, , Ryc. 103.
graniczne wydzielonych pol nie majq wtedy charakteru hydroizobat. Tale wykonani[ s111n lw. wod!I
map« m1zywamy mapq warsfll'y s11c11ej (ryc. 102). grunlowej Op6Znicnic waha11 zwicrciadla wody
~~~~--'-'---'--'--J'-J'--''- gruntowcj wzgl~dcm opad6w
miesiqce (schcmatycznic)

zwiröw i gruboziarnistych piaslcow, wi«kszym w razie obecnosci piaskow drobno-

ziarnistych lub gliniastych'. Rzadko zdarza si«, aby utwory strefy aeracji mialy wsz«dzie
jednakowi[ przepuszczalnosc. Duzii zmiennosciq pod tym wzgl«dern cechujqsi« utwo1~y
czwartorz«clowe aluwialne i polodowcowe. W zwii[zku z tym woda wsiqkowa osiqga
stref« saturacji w roznym czasie, a wi«c lokalnie zwicrciac!lo mo:l:e si« podnosic w pew-
nych miejscach pr«dzej, a w innych - pozniej.
:J Biori[c pod uwag« dlugosc drogi wsiqkania, mozna ustalic, :l:e im gl«biej le:l:y
zwiercia,d!o wody gruntowej, lym pofoiej bi<dzie 0110 reagowac na opad atmosferyczny.
1J Opr6cz wymienionych czynnikow wypada uwzgl«dnic rownie:I: i inne. Nalezy do
nich stan wilgotnosci molekularnej panuj11cy w strefie aeracji. W ciqgu dlu:l:szych
Ryc. 102.
okres6w bezdeszczowych i gonicych zmniejsza si« wskutek parowania wilgotnosc
Mapa warstwy suchcj (frag,mcnt doliny molekularna i nast«puje wysuszenie strefy nawietrzenia. Gdy w t~kim stanie wysu-
Wisly, wcdlug Z. Plochnicwskicgo) szenia wysüipiq opady, to woda wsiqkajqca zuzywana jest najpierw na utWorzenie
1 - zwierciadlo pierwszcgo poziomu wodonoSnogo wocl zwiqzanych molekularnic. Opoinia to dojscie wolnej wody wsiqkowej do strefy
nn gli;bokoSci 0-2 m, 2 - nn gl~bo,koSci
EJz 2~5 m, 3 - nu slitbokoSci > 5 m saturacji.'
D fnnym czynniJdem Sq cicki powierzchniowe i ich stosunek do WOd gruntowych.
Stany wocl w rzekach mogq wplywac na stany wod gruntowych i dzi«ki temu zakl6cac
WAHANIA STANU ZWIERCIADLA WODY GRUNTOWEJ rytm wahaü ich zwierciad!a.
o Ro:l:ny stopie1i konsumpcji wody przez rosliny tak dziko rosnqce, jak uprawne,
Na podstawie sta!ych obsern:acji stan6w zwierciadla wod gruntowych stwierdzono, :1:e
nasilaj'!CY si« znacznie w okresech wegetacji, wp!ywa r6wniez w du:l:ym stopnill na
w slad za obfüszymi opadmni podnosi si« ono, a w razic braku opadow Iub zmniej-
stosunek zwierciad!a wody gruntowej do opadow atmosferycznych.
szonej ich ilosci obni:l:a si«. Zale:lnosc ta jest bardzo istotni[ cechq wod gruntowych.
Szereg tych ·czynnik6w oddzialuje z ro:l:nym nat«:l:eniem ( cllatego wahania zwierciad!a
Reakcja zwierciad!a na opady jest jednak opoiniona, jak to schematycznie przedsta-
wocly gruntowej niemal w kazdym pu'nkcie obserwacyjnym wykazujq indywidualnosc
wiono na rycinic 103. Wynika to z malej pr«dkosci wsü1kania wody infiltrujqcej
w rytmice, tak w ciqgu roku hydrologicznego (I XI-31 X), jak w okresach wielo-
wskutek oporow, jakie stawia srodowisko,skalne. Zanim Wi«c infiltrujiica woda dotrze
letnich. Probowano jednak ustalic pewne charakterystyczne typy wahail rocznych
do strcfy saturacji, uplywa pewien czas, rz«du kilku dni, tygodni lub miesi«cy. Odgry-
250 SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
o podobny~h cechach. Nicmiecki badacz W. Kochnc (1948) wydziclil zwi<[zanc z kli-
matem typy: occaniczny i kontynentalny.
o Typ oceaniczny na polkuli polnocncj charaktcryzuje sie,; najwy:Zszym stanc1:1
zwierciadla wody przypadaj<[cym w zimic lub pod jcj koniec (styczen - luty), naJ-
nizszym zas w pelni lata. W klimacie oceanicznym zima jcst lagodna, a cwenlualne
mrozy i sniegi - krotkotrwalc. Opady zimowc zasilajlJ: przez caly czas wodc,; grunlow'.b
powodtijlJ:c stale podnoszenie sie,; zwierciadla. Na przelomie zimy i wiosny wzmaga .sie,;
parowanie i wegetatywna konsu!11pcja wody, eo najpicrw rownowazy wply~ op~d~w,
a nastc,;pnie eliminuje go. W ci<[gu wiosny i lata zwierciadlo wody stalc obmfa SIQ, na-
tomiast w jesieni przy wzroscie opadow, spadku parowania i konsumpcji wegeta-
tywnej - podnosi sice (ryc. 104).
.; -- ---
XI XI II ß/ IV YI Yll YU! IX X
----- l ----2
Ryc. 104. Schemat occaniczncgo i kontynentalncgo typu wahmi
zwicrciadla wody gruntowej
J - typ ocenniczny, 2 - typ kontynentnJny
o W typie kontynentalnym stan najwy:Zszy przypada na wiosnc,; (marzcc), najnizszy
zas na koniec jesicni (listopad). PrzyczynlJ: tcgo jest dluga, mroina i sniezna zima, po
ktorej na wiosnce tajanic sniegow doprowadza duze ilosci wody wsil};kowej do strcfy
saturacji, podnoszl};c zwierciad!o. W ci<[gu gor<[ccgo lata nastc,;puje daleko id11ce
wysuszenie strefy acracji, wskutek czcgo infiltrujiica wocla deszczow jesiennych wüizana
jest najpierw molekularnic, a dopiero potcm clochoclzi do zwicrciadla wody gruntowej
(ryc. 104).
o W wysokich gorach, jak np. w Alpach lub Tatrach, gdzie przcz dlugi okrcs lczq
snicgi, a ich tajanie przcchiga sice az do poczqtkow lata, mo:Zna wyclzielic typ g6rski.
Maksimum stanu zwierciadla przypacla tu na lipiec, minimum na konicc zimy.
0 W krainach tropikalnych, gdzie pory dcszczowe i suche powtarzaj11 sie,; z .bardzo
wielkl!: rcgularnosci<[, rowniez i roczna rytmika wahai\. zwierciadla jest bardzo regu-
larna.
Oprocz rocznej rytmiki wahai\. zwierciaclla w?dy gruntowcj daj<l sie,; zauwa:Zyc wahania
dlugofalowe, ktore najlepiej zaznaczajq sice w srednich stanach rocznych. K. Grahmann
(1943)jest zdania, zc zachodzl}; cykle 2-3-letnic, 11-roczne zwiqzane z cyklami aktyw-
nosci.slone.cznej i 16-letnie. Sprawa dlugofalowej cyklicznosci nie jcst dostatccznie
11
• rtrtm Yt' 1
fl
WAHANIA STANU ZWIERCIADtA WODY GRUNTOWE) 251
jasna i wymaga dalszych badal't. Przykladem mog11 byc obscr~acjc w Monachium
.prowadzonc od 1856 r. W latach 1857-1958 oraz 1864-1866 wystl};pila tam gwal-
towna znii.lca srednich rocznych stanow wody gruntowej, a nastc,;pnie przez szereg lat
trwala tendcncja do podnoszenia (ryc. 105). Co wicecej - w rownoczesnych okresach
zwierciadlo wody na jeclnych stacjach obnii.a sie,;, na innych zas utrzymuje sice na stalym
poziomie lub nawct podnosi sie,;. Swiadczy to nie tylko o indywid~ali:zmie ·wa~mn
zwierciadla wody w okrcsach wiclolctnich, ale takz,e o zawilosci tego zjaw1ska wy111ka-
jl1ccj z wplywu czynnikow lokalnych.
Ryc.105.
Przcbicg srcdnich rocznych stan6w
zwicrciadla wody gruntowcj
1856 1860 1865 1870 1875 1881
w Monachium (wcdlug
W. Kochncgo)
J - opady, 2 - stnn zwierciudln wody
----- 1 ---2 gruntowej
1=i Co do sekularncgo zachowania sie,; zwierciadla wod gruntowych zdania SlJ: podzic-
lone. W Niemczech jedni badaczc, jak np. W. Koehne, wyra2:ajlJ: poglqd, i.e zwicr-
ciacllo nie wykazujc trwalej tcnclencji do poclnoszel1ia sice ani do obnifania, przynaj-
mnicj od pocz<[tku holocenu; Wahania w swym przebiegu wieloletnim oscyluj<1
raczej nicrcgularnic okolo stanu srednicgo. Jnni badaczc SfldZlJ:, ze przynajmniej
w ostatnich mniej wic,;cej 30 latach daje sie:; zaobserwowac wyrazna tendcncja do obni-
:Zania. W Stariach Zjednoczonych na barclzo wielu obszarach.zwierciadlo wod grun-
töwych wykazujc zaznaczaj11cit sie,; od szcregu lat tendencjc,; clo obni2:ania, eo daje
powod do wielu pcsymistycznych przcpowiedni. Zjawisko to zdaniem H. Thomasa
(1951) jcst spowodowanc ustawicznie wzrastaj<1cym poborem wody podzienmej do
cclow ui.ytkowych. Natomiast przyczyny naturalnc - wyjl};wszy oczywiscie sekulame
zmiany klimatu - nie powoclujq trwalego obnizania lub podnoszcnia sice zwierciadla
__ „,.1
._.._
wody, leczjedynie okresowe, krolkotrwale. Dowodem mo;i:e byc fakt, ze w wyjl};tkowo
suchych latach 1931 i 1943 wyst<1pilo w Stanach Zjednoczonych w szerokim zasicegu
obnizenie zwierciaclla o kilka stop, lecz po usü1pieniu okresu posuchy i po powrocic
wysokosci opadow do nonny zwierciadlo powrocilo do swego stanu sredniego.
w Polsee, ktorn mh klimat przcjsciowy mic,;clzy oceanicznym i kontynentalilym, charakte-
ryzuji1cy sice barclzo du2:l! zmicnnoscif1, wahan.ia zwierciadla wod gruntowych nie S<!
jcdnolite, lecz ro:lnicu.i<! sice barclzo znacznie. Wykazala to I. Bobrowska (1970),
przeprowadzajqc ar1alizc,; stanow zwicrciadla wod gruntowych w 1289 czynnych punk-
tach obscrwacyjnych W latach hyclrologicznych 1961 - 1965, przcd!uzajqC CZteSCiOWO
tcn okrcs do 1968 r. Analiza objcela 85 % powicrzchni kraju z wyll};czcniem Karpat.
Ruch zwierciadla konfrontowany byl z opaclami atmosferycznymi i stanami wod po-
wierzchniowych.
11 Aütorka wydzielila 5 typow walrn1i zwierciadla (ryc. 106). S<t to:
I. Wahania powü1zane bezposrednio ze stanami wod powierzchniowych. Pojawiaji1
sie,; szybko w czasie przyboru wod w rzckach i rownie szybko ustQpuj<[. S11 charaktcry-
 1
14; IUllJ 111 ·'

252 WODY WGtE;BNE 253

SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOG/CZNA CtfARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
\
styczne zwlaszcza w dolinach duzych rzek na niskich tarasach. Roczne amplitudy r 2,5-3,5. I1l 14,6%
wahan sit wysokie, przecir,etnie w granicach 3 -4 m. 3,6-4,6 m 6,1%
> 4,6 I1l 5,0%
2. Regularne wahania o wyraznym cyldu rocznym charakteryzujitce sir,e wiosennym
wezbraniem, przypadajitcym w zasadzie na marzec - kwiecie1i, a zwiitzanym z taja- CJ Regularnosc ruclrn :l(,Wierciaclla wymienionych typ6w mo:le ulegac zaburzeniom
niem snieg6w. Po nim nastr,epuje znizka letnio-jesienna przecicigaj<1ca sir,e czr,esto zaleznie od zmian wysokosci i rozkladu opacl6w atmosferycznych w latach nietypo-
do konca zimy. Kulminacje narastaj11 stopniowo w ch1gu tygodni i r6wn'ie powoli wych, wyjqtkowo mokrych lub suchych, nietypowych temperatur w poszczegolnych
ustr,epuj!!. Ten typ wahail jest bardzo pospolity i wystr,epuje w roznych warunkach miesiricach oraz gfobosci i czasu trwania pokrywy snieznej.
morfologicznych i geologicznych. Roczne amplitudy stan6w S<! r6zne, ·od bardzo Zagadnienie tcndencji zwierciadla v,6d gruntowych do podnoszenia sir,e lub opaclania
malych do 5-6 m na wyzynach zbudowanych zc skal szczclinowatych. w ci<rnu dziesi~cioleci badal w Polsee J. Lambor (1954). Stwierdzil on, ze:
- stany wocl gruntowych obecnie nie S<! nizsze niz przecl wiekami,
-iocllesienie i odclrzewianie wplynr,elo na poclwyzszenie sir,e ich stanow, a nie od-
wrotnie,
- 'mclioracje grunt6w polegajqce tylko na osuszaniri', jak rowniez intensyfikacja
rolnictwa wplywaj<! na lokalne obnizenie stanow,
- zwierciacllo w6d gruntowych nie wykazuje ogolnie tendencji clo stalego obnizania,
===:::2-----
1 --------

't:-=_-=_:;_-:_=_-~=--=-=::;__;_;__~~-~-;_;3_:2'.'.'.'.::s_O>:_::t___:::'._::=:=-:::==-~-_=-:'__':_:::-._;::;_:;_;j;_;:;;_:;:;_;;;;_::;;_c_"::::_;:::::::::;:;;j;_ ani tez podwyzszania z przyczyn naturalnych; zmiany w polo:leniu zwierciaclla wocly
1 -------~......- - - - - - - ----------- -·--·------
gruntowej s11 czr,esto lokalne i musz<! byc traktowane inclywiclualnie.
2 ------- -- ·--· -

WODY WGL~BNE

fWody podzi.emne zasilane przez opacly atmosferyczne, lecz znajcluj11ce sir,e w warstwach
woclonosnych pokrytych utworami nieprzepuszczalnymi br,eclziemy nazywali wodami
1961 -1!!6z-- --,---1963 ----------1954--- 1965
wgl(!bnymi.
X XI XII 1 II III IV V VI VII ~lllX X XI XII I II III IV V VI VII VllllX X XI XII 1 II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1 II 1// IV V VI V// VIII IX X XI X// 1 // III /V V VI VllVlll IX X
--'-'---•~-•-•-;. _..........,__,__,_..__........_,__.__.__,,_ ._..._.__.__._..__.__,_.__,,_ -- ·~--'-T'-··•--'--··•--'--'-· •-•- '-'--'--'--'--'-'--'·--'-··' 1:1 Zwiitzek v, od wgliebnych z powierzchnüi ziemi nie jest tak bez_posreclni jak wod
Ryc. 106. Typy wahan zwicrciadla wod gruntowych w Polsee (wcdlug I. Bobrowskicj) gruntowych i staje sir,e tym Iuiniejszy i bardziej zanikaj<!CY, im glr,ebiej one wystr,epuj<!.

Cl Typ 1 i 2 S<! bardzo podobne, z tym ze w pierwszym z nich amplitudy wahaii S<!
srednio wir,ekszc. W obydwu typach najwyzsze stany_ przypadaji1 na wiosnr,e. W typie
1 zjawiajit sir,e czr,esto wysokie stany zwi<!zane z letnimi opadami o duzym natr,ezeniu.
Obydwa typy przewazajit nad innymi, ich hiczna czr,estotliwosc wynosi okolo 52 %.
3. Wahania charakteryzuj<!ce sir,e rytmem wieloletnim o amplitudach nie przekraczaj11-
cych 1,5 m. Zaznaczaj<! sir,e tu wyrainie, niewicloczne w innych typach, kulminacje
pojawiajfice sir,e eo 2- 3 lata, brak natomiast wyrainego zwii1zku z rocznym cyklem Ryc. 1()7. Zasilanic wody wglc.;bncj ll<! wychodni warstwy wodonosnej
hydrologicznym. J - utwory nieprzepuszcznlno, 2 - wnrstwn wodonoSnn, zw - zwiercindlo wody, strznlki
oznncznj11 miejscn zusilnnin
4. Wahania o duzym zroznicowaniu zarowno w swym rytmie, jak i wielkosci ampli-
tud. Domim1j<! wysokie stany zwierciadla nagle obni:laj1ice sir,e, szczegolnie w lecie Wynika z tcgo ich mnie)szy udzial w knizeniu, wolniejsze tempo wymiany w6d,
i jesieni. Obnizki te S<! jednak szybko likwidowane i zwierciacllo pownica zn6w do slabsze reagowanie lub w og61e brak reakcji na wplywy zjawisk klimatycznych,
stanu wysokiego. Ten typ wahmi, o. przewaznie duzych amplitudach dochodz<!cych morfologii, hydrografü i innych czynnikow powierzchniowych, stalosc wlasnosci
do 6 m, wystr,epuje na terenie starych gor, wysoczyzn morenowych i stref czo!owö- fizycznych i chernicznych, kt6re zmieniajii sir,e powoli w ci<!gu dluzszego czasu lub
morenowych. l nawet wiekow geologicznych~ Wocly wglr,ebne poclclaj<! sir,e przede wszystkim wplywom
natury geologicznej - tekt;1~ice, geotem1ice, czynnikom geochemicznym itcl.
5. Typ wahan nieregularnych nie wykazuj<!CY :laclnych prawidfowosci.
o Czr,estotliwosc rocznych amplitud wahan rozklacla sir,e nastr,epuj11co: l IZasil[l_11i(! WQcl wglr,ebnych odbywa si'r,e w
clwojaki spos6b:
0,3-1,3 I1l 40,6% l "- o .Jedny~~-z-11ich]esfTiiTiJfracjil:op~dQ_\yäimosferycznych na wyphodniach warstw
1,4-2,4 111 33,7~~ woclonoS!lych (ryc. 107). Miejsca, na ktorych to sir,e oclbywa, nazywamy obszarami

f
254 SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH •
i WODY ARTEZYJSKIE ' 255

zasilania w6d wg!Qbnych. Obszary tc mog<J: niekiecly le:i:ec barclzo ~alcko od rozpa- Ryc. 111.
trywanego p~zekroju warstwy zawieraj<J:cej wodQ wg!Qbmi, np. g!6wny obszar i.nfiltra- Okno hydrogcologiczne
w nieprzcpuszczalnym
cyjny w6d zawartych w ulworach oligoce1l.skich ~ Warszawic le:i:y w odleglosc1 okolo nadkladzic powstale
95 km na poludnie i poludniowy wsch6d. 0
• wskutck lokalnej zmiany
0 Jak widac na rycinie 107, woda wg!Qbna w obszarze zasilania mo:i:e przcchodz1c skladu litologiczncgo
1 - wodn gruntown, 2 - utwory
w typ wody gruntowej i odwrotnic. . ([)• • 1
nieprzepuszczalno, 2a - odcinck
0 Zasilanie zbiorowisk wody wglQbnej mo:i:e odbywac siQ tak:i:e za posred111ctwem przcpuszcznlny, 3 - wodn
wgl~bnn
innych warstw wodonosnych, nieraz drogami dalekimi i bardzo skomplikowanymi
(ryc. 108). Szczeg6lnie skomplikowane S<J: drogi zasilania w obszan'.ch faldowych
i silnie zdyslokowanych. W przypadku zasilania posredniego moze mtQdzy poszcze- stropu na pewncj przestrzcni wyklinowujii sie:; i zanikajit (ryc. 110). Szczeg6lnego
g6lnymi zbiorowiskami wody, np. gruntowcj i wgh;ebncj, zaistniec wi~± lrydra11licz11a. typu olmcm sedymentacyjnym jcst odcinek nadkladu wykazuj<J:cy pcwn<J: zdolnosc
do przepusz~zania wody (ryc. 111). Przypadek taki zdarza sie:; czc:;sto w glinic zwalo-
wcj, jdli ona na pcwnej przeslrzeni zmienia sw6j sklad litologiczny z ilastego na bar-
dziej piaszczysly. ErozJ:i11e okno lzydrogeologiczne powstaje wskutek zniszczenia
pewnej CZQSc,i nieprzepuszczalnego nadkladu przez erozjc:; i wypelnienie tak ppwstalcj
Ryc. 108. zakli;;slosci utworami przepuszczalnymi, kt6re umozliwiaj<J: przesi<J:kanie wody w dol
Posrednie zasilanie warstwy wody
do warstwy lez1tcej pod tym nadkladem (ryc. 112)..J
wgl'<bnej wodq gruntow11 przcz
.t;~czcliil« usl,g)qiwit'
1-:-"\VQd~ gruntown, 2 - utwory nicprzcp~M
szcznlnc, 3 - wnrstwn wody ,vgl~bnej. Ryc.112.
zw - zwierciacllo wody
Erozyjnc okno
hydrogeologicznc
Jak widac na rycinie 109, wocht gruntowa 1 pozostajc w wiQzi hydraulicznej z wodi! 1 - nndklnd nieprzepuszcznlny,
2 - wytlobionie erozyjne,
wglQbmt 3, poniewaz cz<J:stki wody obu warstw l<J:czii siQ na ich styku poprzcz splot 3 - wnrstwn wody wglr;bnej
por6w i kanalik6w tworz<J:C nicprzerwatH! masQ cickh!. WiQz hydrauliczna wyraza siQ
tym, ze oba zbiorowiska wodne maj<J: wsp6lne zwierciadlo.
Serie skal osadowych CZQsto skladajii siQ z naprzemianleglych kompleks6w nieprzcpusz-
czalnych i przepuszczalnych. Z tego powodu w wielu przekrojach pionowych mo:i:emy
Ryc.'109. spotykac kilka warstw wodonosnych przedzielonych utworami nieprzcpuszczalnymi.
Posrcdnic zasilanic warstwy Zjawisko takie nazywamy pir~trowosciq w6d wglrbnych.
wody wgl'(bnej WodQ zawart<J: w zespole skal przywüizanych do okreslonej stratygraficznie epoki geolo-
J - wi~rstwn wody gruntowcj,
2 - utwory nieprzcpuszcznlnc,
·gicznej bc:;dziemy nazywac pirtrcm wodonosnym. Mozcmy m6wic np. o piQtrze czwarto-
3 - warstwn wody wgli,:bncj, . rzQdowyfo, oligocc11skim, krcdowym itd. Z kolei pic:;tro moze dziclic sie:; na nmiejsze
zw - zwicrcindlo wody
jcdnostki, zwane poziommni wodono.§nymi. Poszczeg61nc poziomy w obrQbie pic:;tra
mozemy oznaczac liczebnikami - picrwszc, drugie itd., licz11c z g6ry w d61 albo
Czc:;sto, zwlaszcza w utworach lodowcowych i leziicych pod nimi, wody wglQbne zasilane sii
nazywac je g6rnym, dolnym, srodkowym, albo wreszcie uznanymi lokalnymi nazwami
poprzez okna /rydrogeologiczne, tj. poprzez przerwy w utworach nieprzepuszczaln~ch
poziom6w stn~tygraficznych, jak np~ poziom koscieliski w jurze sroclkowcj monokliny'
pokfywajticych wodc:; wglc:;bmi. Przcrwy takie mogit miec charakter sedymentacyJny sliisko-krakowskiej.
Iub erozyjny. Olma sedymentacJjne wystQpuji! tam, gdzie utwory nieprzcpuszczalnego

.i!!·~-~~~~ ~·.~~:~ ~··~·2·~ ~·„~ ~ . Ryc. 110.

WODY ARTEZYJSKIE
1

>~;,~.~~
Okno hydrogeologicznc
powstalc wskutck fZwierciadlo wod wglc:;bnych mo:i:c byc swobodne (ryc. 113) lub - eo siQ czc,;sciej zdarza -
wyklinowania si~ jcst ono napi~te, przcz eo rozmnicmy, ze jcgo polozenie i ksztalt S<J: wymuszone
>>/)l.J//L::' / .
. . . . . . . . ...... .
%>.· .. ·.· ......... ·. nicprzcpuszczalncgo nadk!adu
1 - wodn gruntowa, 2 - utwory
nicprzcpus1.czulnc, 3 - wodn wglc;bnn
przez wy:Z.ej leZ<J:Cc utwory nieprzepuszczalne. Jezcli woda taka zostai]ie nawiercona,
to parta ci8nicpiem hydrostatycznym podnicsie'sic:; w rurze wiertniczej clo okresloncj

t'
1

"f!t 'ih tt k·
 Ci 1.1;::; JJ p.t~

WODY ARTEZYJSl<IE 257

256 SYSTEMATYKA / HYDROGEOLOG/CZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH

Po Po

t r
~~4i
Ryc. 113.
Swobodne zwierciadlo wody
wgl~bncj h,

A-'- "---------~'- -B

Ryc. 115. Naczynia polqczoilc Ryc. 116. Cisnicnic w naczyniu

poliiczonym

Ryc. 114.
Napi~te zwicrciadlo wody u Jezeli schemat poclany na rycinie 116 wpiszemy w uldad geologiczny (ryc. 117) -
wgl~bncj na eo pozwala nam zalozenie, ze clane zbiorowisko wocly wglQbnej stanowi jeden
systcm hyclrauliczny - otrzymamy dostateczne na razie wyjafoienic istoty ci§nienia,
wysokosci (ryc. 114). Wody, ktore tak siQ zachowujfb nazwano og6lnie artezyjskimi*> jakie wywiera woda artezyjska na spii:g wyzej lez'!cej nicprzepuszczalnej warstwy.
Nazywmny je ci.foieniem piezometrycznym albo zloiowym, jesli zbiorowisko wody
lub naporowym~:J . , . :.
Zjawisko to dumaczy SIQ latwo zasadiJ: naczyn poliJ:czonych. Jak ';V1emy z hydro- wglitbnej traktowac bc;;clziemy jako zloze.
0
statyki, swobodna powierzchnia cieczy bQdiJ:cej w r6wnowadze ~klada si~ w. nacz~­
niach pol'!czonych na tej samej wysokosci, poniewaz cz'!stki c1eczy: :z:m1JdUJ'!Ce s1Q
w tej samej plaszczyfoie poziomej podlegaj'ljednakowemu cisnieniu. Je~eli w naczyniu
pol'!CZOJlym (ryc. 115) przeprowadzimy plaszczyznQ poziom'! AB prz~chodzf!Cf! przez
ciecz i obydwa naczynia, to cisnienia w tej plaszczyznie bQdf! nastc;;pUJl!Ce: Ryc. 117.
Cisnienie piezometryczne
w Iewym naczyniu w warunkach artezyjskich

Pt = Po+Yh1
u Z ryciny 117 wyliika, ze cisnienie · pi,ezometryczne moze Y! kazclym przekroju
w prawym zus
warstwy wodonosnej zmieniac swii: wartosc zalefoie od z, kt6re jest zmienne. Wzdlnz
P2 = Po+Yh2 upaclu warstwy (kierujii:c siQ z prawej strony ryciny ku le'wej) cisnienie b~dzie roslo,
rofoie bowiem.z, poclczas gcly p 0 i y pozostaj<l nie zmienione.
gdzie: · . . ·
Jz 1 i /1 2
wysokosci slup6w cieczy w Iewym·I prawym naczynm,
- Do niektorych rozwafai1 lub obliczen potrzcbna jest znajomosc cisnienia zredukowanego.
Po - ci8nienie atmosferyczne, Rozumiemy przez to cisnienie sprowadzone do obranego poziomu odniesienia, np. do
y - cic;;zar wlasciwy cieczy. poziomu morza. Cisnienie zredukowane eliminuje wplyw roznicy cisnieil rzeczywi-
Poniewaz cisnienia p 1 i p 2 sii, r6wne, przeto h1 = h2· stych, wynikajii:cych z r6znego polozenia poszczeg61nych punkt6w zwierciadla napiQ-
0
w przypadku gdy jedno z ramion naczynia jest od gor~ zaml~11iQte j~kii,s s~ianii, S tego. W celu wyznaczen.ia w okreslonym punkcie cisnienia zreclukowanego dodajcmy
(ryc. 116), w6wczas ciecz d<!Zf!C do osiii,gniQcia ~wo~odneJ p~w1erzchm wy"'.icra n~ lub oclejmujemy od .cifoienia rzeczywistego ci8nienie, jakie wywieralby slup wody
sci.anQ tQ nacisk prostopadly do g6ry, odpow1adaJl!CY na JednostkQ pow1erzchm oc wysokosci r6wnej oclleglosci ·tego punktu od poziomu odniesienia, mierzonej
w plaszczyinie pionowcj*>. Na rycinie 118 jest przedstawiony fragment warstwy
cisnieniu:
'[73] wocly artezyjskicj. Rozpatrujcmy cisnienie piezometryczne rzeczywiste w punkcie J i 2.
P = Po+yz Zgodnie z wzorem (73] wynosziJ: one:
gclzie z oznacza glc;;bokosc tej sciany ponizej powierzchni swobodnej .• P1 = Po -l-yz1 ; P2 = Po+rz2

Nazwa pochodzi od dawncj prowincji w p6lnocncj Francji - Art~is (lac. ;1rtt_si11'.11), gdzic w XII w.
Jjc)
Dodajcmy, gdy poziom odniesienia lc:i:y ni:i:ej od najni:i:szego punktu zwicrciadla napi<;togo, odejmu-
wykonano studni<; wyprowadzajqcit_ samoczynnie wod<; na powierzcluu<; z1e1111. jemy ias, gdy poziom tcn lczy wy:i:cj od jego najwy:i:szego punktu. ·

17 Hydrogoofogin
258 SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOGICZNA CHMAKTER.YSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
przy czym
P1 > Pz
Wysokosci tych punktow ponad poziomem odniesicnia wynosz11 h 1 i h 2 • Cisnienie
zredukowane wynosi w nich odpowiednio:
o Jezeli woda w swym zlozu nie znajduje siQ w ruchu, cifoienie zredukowane w kaz-
dym punkcie b!i!dzie rowne, w przeciwnym zas razie bi;;dzie coraz mniejszc w kierunku
ruchu.
Ryc. 118. Cisnienic zrcdukowanc w warstwic wody artczyjskicj
Cifoienie piezometryczne wyrazamy w atmosferach, paskalach lub w metrach wysokosci,
do ktorej wzniesie sili! slup wody ponad spqgiem warstwy napinajqcej w punkcie
obserwacyjnym (otworze wiertniczym). Lqczqc na przekroju pionowym wysokosci
slupow wody w punktach obserwacyjnych Iiniq, otrzymamy piezometrycznq lini~
ciS11ie1i. Natomiast powicrzchnia wyznaczona wysokosciq ci8nienia piezometrycznego
w szeregu punktow obserwacyjnych jest zwierciadlem statycznym w odroznieniu od
zwierciadla napi!i!tego.
o W wodach artezyjskich mamy wiQc nastQpujqce el~menty:
zwierciadlo napi!i!te,
ci8nienie piezometryczne,
zwierciadlo piez~:nuetryczne.
W ceh1 kartograficznego ich odwzorowania stosujemy odpowiednie Iinie izarytmiczne.
Zwierciadlo napi!i!te przedstawiamy za pomocq hydrostratoizohips. Sfl to linie lqcz:1ce
punkty tego zwierciadla jednakowo polozone wzglQdem poziomu morza. Zrozni-
cowanie cisnieii. piezometrycznych przedstawia siQ za pomoc:1 hydroizopiez, tj. Iinii
lqcz11cych punkty wykazujqce tQ samq wysokosc cifoienia. Zwierciadlo piezometryczne
przedstawiamy za pomocq hydroizohips, analogicznie ji;k zwierciadlo swoi;?odne.
W otworach wiertniczych Iub w szczelinach nieprzepuszczalnego stropu cifoicnie piezo-
metryczne podnosi woc!Q do wysokosci zwierciadla statycznego. Zaleznie od polozenia
tego zwierciadla wzg!Qdem powierzchni ziemi rozroznia Sili! cifoienie artezyjskie
i subartezyjskie (ryc. 119). Jezeli zwierciadlo statyczne wznosi siQ ponad powierzchniQ
terenu, m6wimy o cisnieniu artezyjskim. Po nawierceniu wody o takim cifoieniu
wyply.wa ona samoczynnie na powierzchniQ ziemi. Studnie takie nazywamy artezyjski-
.mi. 0 irodlach artezyjskich mowimy wowczas, gdy naturalny wyplyw wody odbywa
.Mwetmrrn .•:
l WODY ARTEZY]SKIE 25~
l
\
cis'nienie
subarlezyjsl<ie
ci:inienie arlezgjslae
cis'nienie
subarlezyjskie
,~:;~?od'o1-7:·:--:·~.:~··~·.~·:~:,-·.-.-7·r·~;~7·~·:: .. .....
1 W0'/Yd/:Y,0/&0://$&W/7~
Ryc. 119. Cisnicnic artczyjskic i subartczyjskic
'
1
siQ poprz~z szczeliny w analogicznych warunkach. Jezeli jednak cisnienie nie dopro-
wadza sültycznego zwierciadla wody ponad powierzchniQ terenu, wtedy mowimy
o ci.§nie11i11 subartezyjskim.
o Takie rozro:lnianie ci8niCJ'i piezometrycznych ma charakter wyhicznie wzglQdny,
poniewaz : decyduje tu uksztaliowanie powierzclmi ziemi. BezwzglQclna wysokosc
cisnienia pozostaje w jednym i w drugim przypadku niezalezna od tnorfologii terenu,
natomiast' zalezy przede wszystkim od czynnika wewnli!trznego, jakim jest tektonika
i hydraulika ukladu zbiorowiska wody wglQbnej. Praktycznie okresla siQ niekiedy
cifoienie artezyjskie jako dodatnie wzg!Qdem powierzclmi ziemi, wyrazaj11c je w me-
trach wysokosci slupa wody ponad terenem, cisnienie subartezyjskie zas jako ujemne -
wyra:laj~1c je w metrach glQbokosci, na .ktorej ustala siQ zwierciadlo statyczne ponizej
tere1iu. Tego rodzaju okreslenia moglJ: miec znaczenie wyhicznie dla celow praktycz-
nych, np. ,dla opracowania projektu ujQcia wody artezyjskiej.
Wedlug definicji podanej na stronie 253 wocly wglQbne biorf!: udzial w kqzeniu - sq zasilane
przez opady i wyplywafo ostatecznie na powierzclmili! ziemi bezposrednio Iub posrecl-
nio, a zatem Sfl w ruclrn, aczkolwiek proces ten jest bardzo powolny. W zwif!:zku
z tym w l~a:ldym artezyjskim ukladzie wod wglQbnych mozna za C. Tolmanem (1937)
sfrefo zasilania -
Uyc. 120. Strcfy znsilania, cisnic1i piczomctrycznych i drcnazu wöd artczyjskich
.,1
wydzieli6 3 zasaclnicze strefy: zasilania, cisnie1'i. piezometrycznych i drenazu. Na ryci-
nie 120 pokazano bardzo uproszczony schemat takiego podzialu. W strefie zasilania
AB wody atmosfcryczne uzupelniajlJ: zasoby wocly w warstwie artezyjskiej, utrzymujqc
swobodne zwierciadlo okolo jakiegos stanu sreclniego. Ze strefy tej woda przeplywa
ku strefie drenaiu CD, gdzie nastQpuje jej odplyw na powierzchnili! ziemi, clo ciekow
powierzchniowych Iub do warstwy wocly gruntowej. MiQdzy tymi clwiema strefami
17'
 4 # IJJ iJ $))In''
260 SYSTEMATYKA
. 1 HYDROGEOLOGICZNA
. CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH

rozciqga sif( strefa cis11ie1i plezo111et1)'cz11ych (artezyjskich) BC. Ilollc wcdy odply-
l o W obszarze zasilania w6d artezyjskich przypadaj<tcym na wychodnie warstw
WODY ARTEZYJSKIE. 261

wajqcej pozostaje w warunkach naturalnych i w przekroju wielc letnim w rownowadzc 1 wodonofoych zwierciadlo wody jest swobodne i przeclzielone od powierzchni ziemi
wyra:l:ajqcej sif( bilansem wodnym danego poziomu artezyjskiego, tj. w rownowadze streflt aeracji (ryc. 120). W tym obszarze wahania stanu zwierciadla uzale:lnione sq
z ilosciq wody doplywaj11cej. od ilosci inliltrujqcych wocl opaclowych i majq taki sam przebieg jak w woclach
Rozpatrujqc w kolejnych przekrojach poprzecznych lllt((dzy strcft1 zasilania a drenazu gruntowycl~, gclyzna tym odcinku sq to wlasciwiG juz wody gruntowe (str. 237). Zmiana
wysokosc cisnienia zredukowanego do poziomu odniesienia,-mozemy:stwfordzic, ze stanu zwierciacl1a wplywa z kolei na wartosc cisnienia piezometrycznego w obszarze
linia cifoien wykazuje spadek. Zjawisko to tlumaczy sif( ·straü! cisnienia na poko- cifoien. Wynika. to z wzoru [73],
- w kto'rym z jest uzale:l:nione od wysolcosci swobocl-
nanie oporu, ktory poruszajqcej sif( wodzie stawia srodowisko skalne i daje sif( po- ncgo zwierciadla. Przy podniesieniu stanu wzrosnie odpowiednio ciSnienie piezo-
r6wnac z przeplywem cieczy przez rurf(. ' mctryczne i odwrotnie. Wplyw stanu zwierciadla na cisnienie b<tdzie zaznaczal sicr
o ·Na rycinie 121 przedstawiono zbiornik wypelniony eiecz11, od kt6rego odchodzi röwniez w przypaclku posrcdniego zasilai;ia wody artezyjskiej,jednak pod warunkiem,
pozioma rura zakoi'iczona kurkiem. Na rurze umieszczone s11 piezometry do mierzenia ze inajdujc sif( ona razem z ogniwami posrcdnimi i z wodq gruntowq w niepr;:erwanej
cifoie1'i. Przy zamknif(tym kurku ciecz we wszystkich piezometrach podniesip. sif( do wic;zi hydraulicznej.
tej samej wysokosci oznaczonej linÜ! cisnien AB. Gcly jednak otworzymy kurek Z wzoru [73] wynika dalej, ze istnieje jeszcze drugi czynnilc zewnf(trzny, ktory wplywa
na cisnienie piezometryczne. Jest nim cisnienie atrnosferyczne. Zmiany cisnienia
atmosferycznego mogq oddzialywac:
A - . na swobodne zwierciadlo wod artezyjskich \v obszarzc zasilania na wychodniach,
przenoszitc 'Si(( poprzez powietrze zawarte w strefie aeracji,
' - na statyczne zwierciadlo "odslonif(te w studniach, otworach wiertniczych, szybach
' kopalnianych i innych punktach,
- poprzez wocly gnmtowe pozosta.i<tce w wic;zi hydraulicznej z poziome111 artezyj-
skim, np. w oknach hydrogeologicznych,
Ryc. 121. Przeplyw cicczy przcz pozionui · rtyc. 122. Zalefoosc spadku cisnienia na skaly nieprzepuszczalnego stropu wod artezyjs!dch.
fUfl) od uziarnicnia sro<lowiska u Ponadto zmiana staüu cisnienia atmosferycznego moze obejmowac:
obszar zasilania lub jego czcrsc,
i pozwolimy cieczy wyplywac pn1dem stalym, w6wcza's utworzy sicr Iinia cisnieii AC
o jednostajnym spadku, eo wywolane jest oporem, jaki stawia przewod rurowy.
i·
'/
obszar cisnien lub jego czcrsc,
wszystkie obszary w cal01\9i lub CZQSC1owo itd.
. Do uruchomienia przeplywu cieczy przez rurcr potrzebna jest r6znica cisnieii micrdzy LJ W przypaclku · najprostszym, gdy zmiana cifoienia dziala na odslonif(te zwier-
poczqt~iem i ko1'icem rury, tym wif(ksza, im dluzszy i wcrzszy jest przekroj przewodu.
o Podobnic warstwa artezyjska, w ktorej przeplywa woda od strefy zasilania do
strefy drenazu, stanowi jak gdyby przewod skladaj11cy sicr z niezliczonych, bardzo
wqskich i nieregularnych przewod6w. Woda napotyka w nich bardzo _duze opory,
ciadlo wocly artezyjskiej, wzrost cisnienia powoduje obnizenie zwierciaclla i odwrotnie.
Obserwacje wykazaly wieloluotnie odwrotmi wspolzaleznosc stanow zwierciaclla od
stan6w cifoie1i barometrycznych. Poniewilz woda jest malo scisliwa*>, a amplitudy
wahan cisnienia atmosferycznego normalnie nie przekraczaj<! 2-3 % atm (2-3 kPa),
-
na ktorych pokonanie wytraca sicr cifoienie. Spadek cisnienia w wanmkach natural- dlatego zmiany stanu zwierciadla wynikajQce z samej scisliwosci 'wody sq
nych wyjqtkowo jest staly. Zalezy im od srednicy porow, kanalikow i szczelin, zalezy bardzo male. Mog<t one w uchwytny sposob zaznaczyc sice· jcdynie w przypadku
tym samym od przepuszczalnosci srodowiska skalnego, a ta jest zrnienna. W zasadzie olbrzymich zbiorni!row artezyjskich o objQtosci rz((du miliardow metrow szesciennych.
spadek bcrdzie lagodniejszy w przypadku duzych szczelin i gruboziarnistego materialu D W tym zagadnieniu nalezy uwzgli:;dnic jeszcze inne mozliwosci. W momencic,
okruchowego, bardziej stromy zas, jesli ruch oclbywa sicr w wqskich szczelinach lub gcly na wodQ artczyjskq zilczyna dzialac wicrksze cifoicnie, pewna jej czcrsc moze byc
w drobnoziarnistym srodowisku (ryc. 122). ' wciskana w drobne pory skal otaczajqcych. Wskutek tego zmniejsza sie; objQtosc
Cifoienie piezometryczne i stau faktyczny zwierciadla wod artczyjskich wykazuj<! pewne wody w warstwie artezyjskiej i statycznc zwierciadlo opacla. Odwrotnie - w razic
wahania pod wplywem naturalnych czynnik6w zewiwtrznych. Amplituda ich jest spaclku cisnienia atmosforyczncgo wocla zawarta w drobnych porach skal otacza.i<tcych
jednak nie\vielka (rz((du kilku, najwyzcj kilkunastu centymetr6w) i tym mniejsza, moze byc z powrotem wycisnicrta do wlasciwego wodonosca pod wplywem cicrzaru
im glcrb.iej wystcrpuje pQziom artczyjski i im barclziej posredni jest jego zwiitzek z po- tych skal i zwierciadlo poclniesie sif(. Tego rodzaju mechanizm moze jednak dzialac
wierzchniq zieini. Mechanizm ocldzialywania czynnikow zewncrtrznych na wody arte-
zyjskie jest bez porownania bardziej skomplikowany niz w pt:zypadku wocl grunto- ,,,,
Woda zmnicjsza swQ objQtosc o 5·10- 5 przy pod1iicsieniu 'CiS!licnia o 1 atm (;:,- 10' Pa). W tych
wych. wanmkach 1 m' wody'(I 000 000 cm 3 ) zajmic obj~tnsc n 50 cm" mnic.iszi1.
262 SYSTf.MATYKA 1 HYDROGf.OLOGICZNA CHARAKTf.RYSTYKA WÖD PODZlf.MNYCH Gf.OLOGICZNf. WARUNKI WYST~l'OWANIA WÖD Af>TEZYJSKICH 263

tylko w ograniczonym zasirnu, poniewaz praca · wi.rastaj11cego cisnienia zuzywa sii,;
na pokonanie opor6w powstaj[!cych przy wciskaniu wody w drobne pory.
o Spri,;zyste zq_chowanie sii,; warstw ·woclonofoych jest clodatkowym czynnikiem
regulujqcym mechanizm reakcji wocl artezyjskich na zmiany cisnienia atmosferycz-
nego. Przy zmniejszajqcym sii;; cifinieniu zmniejszaj[! sii,; pory, w ktorych zawarta jest
· wocla, eo l[!cznie z rozszerzaniem sii,; wocly powodujc poclniesienie zwierciaclla. Ocl-
wrotnie - zwii;;kszenie cifoiepia rozpycha pory i zmniejsza obji;;tosc wocly, a w kon-
sekwencji powocluje obni:l:enie zwierciaclla. Moze clochoclzic clo tego jeszcze clzialanie
cifoienia na spri;;:l:yste sciany stropu woclonosca i rozszerzanie Jub skurczanie prze-
strzeni zaji;;tej pri.ez woc!Q.
o ,Wiclac z powyzszego, :l:e reakcja wod artezyjskich na zmiany cisnienia atmosferycz-
nego musi byc zjawiskiem bardzo zlo:l:onym, a wlasciwa interpretacja wynikow obser-
wacji barclzo truclna.
Najwii;;ksze ilosci wod artezyjskich spotyka sii;; w strukturach nicckowatych i synklinalnych,
ktore tworzf! niecki lub baseny artezyjskie.
o Klasycznym przyklaclem mozc byc warszawska niecka artczyjska (ryc. 123-125).
Dno jcj tworzf! slabo przepuszczalnc margle gOi-nokredowe. Strop ich w Warszawie
znajclujc sii;; na glQbokosci 240 111 lub nizej, eo odpowiäcla rzQclnej -155 m wzglQclem
poziomu m:orza. Poczf!wszy ocl Warszawy strop krcdy poclnosi sii;; stale w kierunku
zachoclnim, poludniowym i wschodnim tak, zc osi1iga on wysokie rzteclne nacl poziom
morza w Di;;blinie +60 m, w Radomiu + 150 111, w Lukowic +50 m itcl. (ryc. 123).
W ten sposob w stropie krecly ujawnia sii;; nieckowata zakli;;slosc o wysoko podniesio-
nych brzcg'.1ch. Jcdynie ku polnocy krecla poclnosi si~ nieznacznie i w tym kierunku
wsw EME
lcmicz Sochaczr.w Bfonie Wnrsllwm 1Yolom1n

o Teorii;; sprQ:l:ystosci ukladow artezyjskich pod lqtem widzenia eksploatacji wody

opracowal matematyeznie W. N. Szczelkaczew (1948).

GEOLOGICZNE WARUNKI WYSTI;lPOWANIA

WÖD ARTEZYJSKICH

Geologiczne warunki wystQpowania wod artezyjskich mog~1 byc bardzo rM:ne. W ka:l:dym Ryc. 124. Schematyczny przckr6j warszawskiej niccki artczyjskicj
1 - kredn gOrnu~ 2 - oligocen, 3 - mioceu, 4 - plioceu, 5 - plcjstoccn
jeclnak razie konieczne Sf! nasti;;pujqce: . ~

- obecnosc wai:stw zclolnych clo akmnulowania i przewodzenia wolnej wocly,

- warstwy woclonosne muszf! byc poclscielone i pokryte utworami nieprzepuszczal-
nymi lub bardzo slabo przepuszczalnymi.
- nieckowate, syhklinalne lub rnonoklinalne ulozenie warstw.
o Wody artezyjskie mog[! wysti;;powac rownicz w systemie szczelin skalnych pod
warunkiem, :ie zanurza sii;; on pod nieprzepuszczalny nadklad.

1
1
'
''1
-·.
'
•,

«
(7,
'
~

'
'' ·,
1
'\
1
-
'
''
_)'

/ 1"
1 1
I 1
1
0S10dlce
\ ··,_ 'i:-
'..., .• ')'.:so

Ryc. 123.
Warslwicc stropu krcdy
w warsza wskiej nieccc
„4
Ryc. 125. Mapa gcologiczna poludniowcj czc,;sc; warszawskiej niccki r;rlczyjskicj bez
arlczyjskiej (wedlug utwor6w czwartorzc;;dowych (wedlug E. Riihlcgo)
E. Rühlcgo) 1 - pHocen, 2 -:mioccn, 3 - oligocen, 4 - kreda, 5 - jurn
 0 JiJSl!iiilß J:.:w'
~64 SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
GEOLOGICZNE WARUNKI WYSTF,POWANIA WÖD ARTEZYJSKICH 265

niccka jest cz<tsciowo otwarta. ZaklQslosc ta wypelnion(1 jcst nüodszymi utworami.

Bezposrcdnio 11a kredzie lcz11 warstwy roznoziarnistych piaskow glaukonitowych rziedowej wyst\lpujtl ogolem 33 poziomy wodonosnc, z ktorych 10 ceclmje siQ wiellq
wiektr oligoce1'iskiego. Powyzej nich lezy seria drobnoziai:nistych i pylastych ~warco­ zasobnofoi:_i wocly. Wocly te s11 zarowno porowe, jak szczelinowe. Niektore z nich,
ZNlaszcza gliebszych i starszych poziomow, s:_i silnie zmineralizowane. Do najwazniej-
wych piaskow lignitowej formacji mioceilskiej. L11c~na m~ii~szos~ osad~"'. oligocenu
i miocenu osiiiga w centrum niecki okolo 130 m 1 zmmeJsza Sl\l ku jCJ brzegom. szych nalezy poziom wodonosny zawarty w zielonych piaslrnch albu, podscielony
W calosci oligocen i miocen powtarzaji1 nieckowaty ksztalt stropu kredy. Najwy~szym marglmni plikatulowymi aptu, a przykryty ilami gaultu. Ilyl on odkryty w latach
ogniwem trzeciorzQclu s:_i nieprzepuszczalne ily wieku plioce1'iskiego. Pokrywa.Fl one 1833 - I 84 I, w · ktorych prowaclzono w Grenelle*> pionierskic wiercenie linowe. Na
szczelnie nizej lez<tce utwory piaszczyste. Calosc przykrywa plaszcz czwart01;z«clowych gliebokosci 548 m otwtSr osi11gniil zielone piaski albu, z ktorych uzyskano wydajnosc
3
utworow Iodowcowych i wodnolodowcowych (ryc. 124). 162 m wocly na goclzinie. Temperatura jcj wynosila 26,4°C, ogolna mineralizacja
0 Warstwami wodono8nymi SlJ: piaski oligocenu i miocenu, przy czym picrwsze
maj:_i wi<tksze znaczcnie hydrogeologiczne ze wzgl<tdu na korzysti:iejsze uzi.arnieni~.
Wccllug obliczef1 J Samsonowicza zasob wody wolnej zawarteJ w trzec1orzQdz1e
poluclniowej cziefoi niecki po rownoleinik Warszm".y jest rz~du ~1,5. ml~ m~". Liczba
ta daje pojQcie o ogromnych ilosciach wody, jakie kryji1 w sob1e w1elk1e me.ck~ 1 baseny
artezyjskie, przy czym niecka warszawska nalezy do mnicjszych tego roclzaJUJeclnostek
hydrogeologicznych na swiecie. . .
o Obszary zasilania zbiornika znajcluj<l siie na poludniowej i poludniowo-wschoclme.1
krawQclzi niecki, gdzie trzeciorzQcl ma swe wychoclnie na wysokosci okolo. 100 111 H-_P.111·
Poza tym lokalnie odbywa siQ zasilanie poprzez okna hydrogeolog1czne w 1lach
pliocc1'iskich. Jedno z nich znane jest na zachod od Warszawy (ryc. 12~). .
o Opisane klasyczne warunki artezyjskie wywolujir w centrum 111eck1 pot<t:Zne
cifoienie piezometryczne, ktore wynosilo pierwotnie okolo 23 atm ( ~ 23 '.10 5 Pa).
Ryc. 126.
Dziieki temu w nizej polozonych punktach Warszawy wocla po naw1:rc~n1U sama Schematyczny szkic
wyplywala. Jak podaje J. Samsonowicz (1927), oligocel'iskie wody artczy.isloe odkryto geologiczny Basenu
w 1897 r. wykonuj:_ic otwor wiertniczy w celu poszukiwania wody clla owczesnych Paryskiego (wedlug
Sklacl6w Monopolowych przy ul. Zi1bkM11skiej. Z glQbokosci 217 m trysniela wocla, de Lnuneya)
J - mnsywy palcozoicz~
ktorej statyczne zwierciadlo ustabilizowalo siie 14,68 m porn'.d terenem'. tj: 1~a rz<t~nej nc, 2 - trzcciorzc:d, 3 -
okolo 99,6 m n.p.m. z otworu tego wylewala sit< samoczynn1c woda w 1losc1 23 m /h. doggcr i mnhn, 4 - Jins.
5 - sful<lownno utwory
Od tego czasu odwiercono na terenie Warszawy okolo 160 studzi~n trzeciorzie~_o"."y~h jury francusko~szwnjcnr#
i intensywna eksploatacja wody spowoclowala znacznc obnizenie pterwotnego c1sn1ema ski<ti, 6 - krcda g6nrn,
7- frredn dohm,
piezometrycznego. . 8 - wufniejszc uskoki,
o z innych niecek artezyjskich w Polsee wymienic nalezy kreclow11 mec!Gt 16dzki1 ---8 ----9
9 - osio wnZniejszych
nntyklin
i wielopoziomowi1 nieckie perybaltyck!t. . .
W wieh1 krajach spotyka siQ duze niecki i baseny artezyjskie. Niektore z rnch 1.naJ!! skom-
plikowam1 strukturie geologiczmt w postaci wtornych elementow t~Jdo111cznych, eo 143 mg/1, twardbsc 9-10° fr ( = 1,8-2,0 mwal/i). Zresztt! jakosc wocly byla dosko-
pozwala na wydzielenie w ich odr<tbie rnniejszych drugorzieclowych Jeclnostek hydro- :1 nala. W latach nastiepnych wykonano szercg clalszych glt<bokich studzien siiegajitcych
! do piaskow albu. Z nich fenomenaln:_i wyclajnosc miala stuclnia w Passy*>, ktora po-
geologicznych. . . . . . 'I
czt!tkowo dostarczala ponacl 1000 m 3 /h (E. Imbau;ic, 1930).
w Europie najdawniej odkryty i szczeg<>Iowo studiowany JCSt artcz~Jsk1 Basen ~ary~k1. 1

Jest to wiellrn regionalna zaklieslosc starszego pocHo:i.a paleozo1czncgo, ktorc .1est

i(
z innvch wielkich bascnow artezyjskich w Europie wymicnic nalezy nastiepujiice:
wypiQtrzone dokola w Masywie Annorykmiskim, Masywie Ccntralnym, W.ogczach ~ we Francji: Basen Akwitai'iski rozcüigaj•1cy siQ miQdzy masywami armory-
i Arclenach. ZaldQslosc ta wypelniona jest tliwo~·ami jury, krcdy 1 . trzec1orzQdt1, kal'iskim i Centrahiym a Pirenejami i basen rodm'iski obramowany Masywem
Ccntralnym i faklow11 stref:_i Alp francuskich,
ktore koncentrycznie zanurzajii siie ku centrum basenü w rejonie Pary:la (ryc. 126).
- w Beli;,ii basen belgijski, lc:lq_cy na }lOfnoc od Arclenow,
.Buclowa geologiczna basenu je~t jeclnak skomplikowana wskutek istt~ienia roz1~0-
wiekowych struktur faldowych i licznych clyslokacji. W serii mczozo1czno-trzec10-
*l Jedna z dzielnic Pnryi.u.
268 SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
GEOLOGICZNE WARUN.KI WYSTE;POWAN/A WÖD ARTEZYJSKICH 269

w E

Nüino Zulow /idanslrich

~ ..
„ .... '. .
~

~4
l~

----- 6

Ryc. 131. Przekroj hydrogcologiczny okolic Qdanska

P/ejstoct•u: 1 - Pinski nkurnuhlcji rzccznej, 2 - &1ina zwalowa. 3 - piuski i Zwiry wodnolodowcowc
Ryc. 130. (poziom wodon~Sny); !tolocen, utwory dl'itowc: 4 - namuly i torfy, 5;;... piaski, 6 - zwicrciadlo stntycznc,
Studnia artezyjska w Woonsockct 7 -· ciSnienie piezometrycznc
\
w stanie Poludnlowa Dakota
(z pracy N. H. Dnrtona)

zupelny zanik cisnienia artezyjskiego i obnii:enie zwierciadla statycznego do poziomu

terenu.
Warunki artezyjskie powstajfJ: rownie:i w strukturach monokilnalnych. Przykladem mogii
·:.>~·.· ·.··-·>
„' '.. . . ·„.
. Ryc. 132.
ZwicrciadlqJokalnic napi«te
przcz soczewk« o slabej
przcpuszczalnosci
h - c!Snionic pJezometryczno

byc wody pod cisnieniem, wyst'<pujfJ:ce w warstwach koscieliskich jurajskiej 1110110-

ldiny krakowsko-cz'<stochowskiej. Zlo:ione ze :iwirowatych piaskow i piaskowcow,
zapadajf!: one lagodnie ku wschodowi, kryjfJ:C si'< pod nieprzepuszczalne ily rudonofoe
doggeru, podscielorie zas Sf!: ilasto-lupkowymi utworami liasu. Warstwy koscieliskie
Sf!: wa:inym i obfitym poziomcm wodonosnym, ktory zaopatruje w wod'< wiele rniast 1

i zakladow przemyslowych rudonofoego zagl'<bia cz'<stochowskiego. il

1

Wody naporowc spotyka si'< rownie:i: w utworach czwartorz'<dowych pochodzcnia lodow- 1

Ryt•. 133. Lokainc cisnienic piczomctryczne w utworach aluwialnych
h - cifoienie p~czomctrycznc
cowego. Bardzo cz'<sto nie lczfJ: one poziorno, lecz dostosowujfJ: si'< do ukszlaltowania 'j
''I
1
podlo:i:a, wznoSZf!:C sii;; na jego wynioslosciach i obni:l.ajfJ:c si'< ku zaklQslosciom. !i wowymi (ryc. 133). Zgoclnosc zwierciaclla swoboclncgo ze statycznym wskazuje na to,
Woda zawarta w piaskach i :i:wirach lluwioglacjalnych, obj'<tych od stropu i od spqgu i.e w danym przekroju wysti;;puje jeden poziom woclonosny rozszczepiony lokalnie
• slabo przepuszczalnymi glinami zwalowymi, z11ajduje si~ w tych warunkach w sferzc i warstwami1 nieprzcpuszczalnymi. Brak takiej zgoclnosci wskazywalby natomiast, zc
cisnien piezometrycznych (ryc. 131). •I
1

poszczcgolne poziomy Sf!: izolowane od siebic i nie 1najfJ: wiQzi hydrauliczncj.

o W wodonosnych utworach polodowcowych spotyka siQ czQsto napiQtc zwicrciadlo
z innego powodu. Utwory te Sf!: bardzo zmienne pod wzgli;;dem skladu granulomctrycz-
1
!
Powazm1 rolQ w
wytwarzaniu. cisnicn piezornetrycznych odgrywajii clyslokacjc uskokowe.
Woda za\\'.arta w warstwach le:if!:cych w skrzyclle zrzuconym rnoi.e pozostawac za
ncgo i litologicznego i nicraz wsrod dobrzc przewodz11cych warstw woclonofoych tra- posrednictwcm szczdiny uskokowej w stanie wii;;zi hydrauliczncj ze swym odpowiecl-
fiajf!: sii;; soczcwkowate partie o slabcj przcpuszczalnosci. Napinaj11 one swobodnc nikicm w s.krzycllc wisziicym (ryc. 134). W tych warunkach gcologicznych znajclzic si'<
zwierciacllo i stwarzajti lokalne cisnienie piezometryczne tak, jak to ilustruje rycina 132. ona pocl ~i8nieniem.
Podobnc zjawiskq ~jJotyka sii;; w piaszczystych utw orach aluwialnych, k16rc zwlaszcza
1 1

Pocl cisnicniern piezofnetryczny111 mogii znajclowac siQ tak:le wody szczelinowe. Zdarza sii;;
w dolinach rzek nizinnych sii przcwarstwionc nicprzepu szczalnyrni glinami naply- to w6wcz1\s, gdy strcfa szczclin, wykazujlJoc nachylenie w jakims kicrunku, pokryta

. !, rl"' fj tr iltrtt tt 1
 a 411& u;;,* ··
!70 SYSTEMATYKA 1 HYDROGE.OLOGICZNA CHARAKTE.RYSTYKA WÖD PODZIE.MNYCH WODY ZtotOWE. 271

zacji zalezy od genezy w6d i przeobrazc11 hydrogeochemicznych, jakim podlegaly

Charakterystyczne jest to, ze wody gli:;binowe znajdujq siQ zazwyczaj pod duzym ci8nieniem
Ryc.134.
Cisnicnic piezomctryczne w
strcfic dyslokacji uskokowcj
h- ~iSnienie piczomctryczno
Ryc.135.
CiS!lienie piezometrycznc
w wodach szczelin
wictrzeniowych
h - ciSnienfe piczometryczno
Parcie hydrostatyczne wod gliebinowych jest wyrazem energii zloiowej, kt6ra c!QZY do wy-
jest utworami nieprzepuszczalnymi. Jako przyklad przedstawiono na rycinie 135
fragment masywu granitowego, kt6ry w swej partil przypowierzchniowej pociiety jest
szczelinami wietrzeniowymi i przykryty na zboczu glirn1 zwietrzelinowQ i deluwialnQ.
Na terenach wulkanicznych wystiepujq niekiedy pod ci8nieniem wody zawarte w lawach.
Niekt6re Iawy cechujQ siQ porowatosciQ gQbczastQ i mogQ byc wodonosne. W przypad-
ku przykrycia takiego lawowego potoku wodonosnego ~itworami nieprzepuszczalnymi
tworzQ siQ warunki cisnieniowe (ryc. 136).
w ciqgu dlugiego czasu, liczQcego przewaznie cale okresy geologiczne.
zloiowym. Jesli woda g!Qbinowa zamkniieta jest szczelnie i nie pozosfaje w zwiqzku
hydraulicznym z innymi poziomami wodonofoymi, przyczynQ parcia hydrostatycz-
nego upatrujemy w cisnieniu wywolanym przez cii:;zar wyzej lezqcych mas skalnych.
Nazywamy je ci.foieniem petrostatycznym. Parcie hydrostatyczne cieczy dziala na
otaczajqce jq srodowisko z natie:Zeniem r6wnym co do wielko8ci sile, jaka dziala na tQ
ciccz. W zwiqzku z tym nalezy sii:; spodziewac, ze im gli:;bicj bi:;dzie znajdowac sii:;
woclft, iym wireksze biedzie wykazywac parcie hydrostatyczne: I tak jest w rzeczywi-
stosci, co wskazuje na slusznosc wyrazonego pog!Qdu. Dodatkowym czynnikiem przy-
lqczajQcym sire do parcia hydrostatycznego jest cisnienie wywolane spriezystosciq
objQtosciowQ scisniietej cieczy. W szczeg6lnych przypadkach gl6wnQ przyczynQ cisnie-
nia mozc by6 ixieznosc gazu rozpuszczonego w wodzie. Wody glQbinowe po nawier-·
ceniu podnoszq siQ w rurze, niejednokrotnie ponad powierzchnii:; terenu, wyciskane
wskutek wytworzonej r6znicy ci8nie11. Z punktu widzenia sily motorycznej mo:lemy je
nazwac wodami wyciskowymi.
parcia wody z jej zloza. W razie eksploatacji wody energia zlozowa wyczerpuje siie,
eo objawia si'< obnizeniem cisnienia. W tym przypadku sprawa przedstawia sii:; ina<;zej
niz w wodach .artezyjskich, w kt6rych cifoienie mozc byc utrzymywane na stalym
poziomie przy zachowaniu warunk6w racjonalnej eksploatacji, polegajQcej na tym,
ze pobiera siQ w jednostce czasu pewnQ stalq ilosc 'wody, kt6ra jest ciQgle uzupelniana
przcz zasilanie. Nalomiast zas6b w6d gliebinowych w okre81onym zbiorowisku nie
jest uzupelniany.

WODY ZLOZOWE

Ryc. 136.
Cisnicnic piczomctrycznc
w wodono§nym potoku
lawowym
WODY GLI:;BINOWE
' 1
1Do wod gl«binowych zaliczamy takie, kt6re znajdujQc siQ glieboko pod powierzchniQ
ziemi izolowane SQ od nicj calkowicie wieloma kompleksami utwor6w nieprzepuszczal-
nycllJ Byla o nich juz kilkakrotnie mowa poprzednio, przeto ograniczyiny siQ tu do
kr6tkicj ich charakterystyki.
+o Wody te nie majq zwiQzku ze swiatem zewnQtrznyin, nie SQ zasilane ani odnawiane
i znajciujQ siQ w stagnacji. PodlegajQ one jedynie niezmiernie powolnym ruchom
dyfuzyjnym lub osmotycznym wskros warstw nieprz~puszczalnych. SQ to stare wody
sedymentacyjne lub reliktowe chwycone w nieprzepuszczaln<! pulapkQ: Rzadziej si!
one pochodzenia magmowego. Z reguly SQ wysol):o zmineralizowai~:;\lYP minerali-
Prawie kazdemu zlozu surowc6w mineralnych towarzyszQ wody podziemne. Nazywamy je
wodami zloiowymi. Mogr! to byc wody gruntowe, wgliebne lub glQbinowe. Dokladne
:.'1
li
ich rozpoznanie, ich stosunku do zlo:la, zwiQzk6w hydraulicznych z innymi pozio-
mami wodono8nymi, zwiQzk6w z powierzchniQ ziemi i ciekami powierzchniowymi,
ich ilosci i jakosci ma istotne znaczenie dla projektowania kopaln, urzQdzen odwad-
. niajqcych, bezpiecznego prowadzenia rob6t g6rniczych i ekonomicznej eksploatacji
zloza. ProblematykQ. rq zajmuje siQ dzial hydrogeologii zwany hydrogeologiq kopal-
11ia11q.
Wsr6d w6d towarzyszqcych zloiom kopali11 stalych takich, jak W'<glel kamienny, rudy
metali 'itp„ wyrozniamy nastiepujQce (ryc. 137):
- wody 11adzloiowe wystiepujqce ponad zlozcm w jego nadkladzie i mogqce tworzyc
jeden, kilka lub nawet kilkanascie poziom6w,
- Wody .fr6dzfozowe tWOl'ZqCe poziomy Wodonosne W obrQbie samego zloza lUiQdzy
jego stropcm i spqgiem,
- wody podzloiowe, kt6re wystQpujq w poziomach podscielajqcych zloze ponizej
jego spqgu.
272 SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTE.RYSTYKA WÖD PObZIE.MNYCH
WODY zwtowE 273

o Wymienione rodzaje w6d zlo:i:owych mog<! htczyc siQ zc sob<1, a nickie<ly tworzll
jeden poziom, tak ze zloze jest calkowicie zatopionc w woclzie. W takiej sytuacji
znajcluj11: siQ np. niekt6re zloia zwirow w tarasach rzecznych Iub w utworach wo<lno-
lodowcowych. Wocly zlo:i:owe SIJ: przewaznie naporowe. Cisnienie ich jc5t tym wyzsze,
im gliebiej zloze l<;zy.
nika polcga na tym, fo koszt pompowania L; kopalni wody obci<t:la koszt wlasny
kazdej wydobytej tony kopaliny.
Z punktu widzenia zawodnicnia, zlofa kopalin stalych wysli;;pujqcycl1 w Polsee mo:lna
podzielic na dwie zasadnicze grupy (J. Sztelak i T. Kfü1ski, 1968; S. Turek, 1971):
- Zlofa o proslych stosunlrnch hydrogeologicznych, slabo i srcdnio zawodnione,
o og6lnych doplywach do kopalni nie przekraczaj'!cych 600 m 3 /h. Poziomy wodo-
nospe wysti;;puj11. w skalach zwiiezlych takich, jak piaskowce, wapienic, dolomity itp.
Zloia 0 skomplikowanych slosunkach hydrogeologicznycb wystiepujqce wsr6d

a w E

·:::~~~~1
---- -----------------------
Ryc. 137. Wody zlofowc p
1, Ja - wody nadzlo1.owe, 2 - wody 5r6dzloi.owc,
3 -: wody podzloZowo, 4 - zloi.e kopaliny,
strznlki - ciSnienie piczometrycznc
b N s

w toku g6rnic,:zej podziemnej lub odkrywkowej eksploatacji zloia cloplywaj<! do wyrobiska

wody kopalniane. Doplywy te mozna wedlug Z. Wilka, J. Motyki i J. Niewclany
(1970, 1971) podzielic na kilka grup:
- ze wzgliedu na charakter przewodu doprowaclzaj<tcego woc!Q - podgrupy:
z kawern, ze szczclin, ze spQl(an, z füg mii;;dzywarstwowych i z por6w mii;;dzyziamo-
wych;
- ze wzgliedu na miejsce wyplywu - typy: przo<lkowe, stropowe, ociosowe i sp<1-
gowe;
- ze wzglQdu na nati;;zenie cloplywu - 5 klas o wyclajnosci od < 0,01 do > 10,0 111 3 / N s
('
/min;
- ze wzglQdu na trwalosc wydajnosci - 2 rodzaje: nie wykazuji!ce ziniany wydaj-
nosci w czasie i wykazuj<tce systematycznlJ: ziniani;; w kierunku wzrostu lub spadku
wydajnosci.
0 Calkowity doplyw wod kopalnianych zalezy od splotu czynnik6w natury meteoro-
logicznej, morfologicznej, gorniczej i hyclrogeologicznej. Ten ostatni rna najwii;;kszc
N s
znaczenie. Zaclaniem hydrogeologii kopalnianej jest opracowanie scislcj prognozy
·doplyw6w zar6wno przed przyst11:pienicm do budowy kopalni, jak tez w toku eksplo- mrnwmm;
atacji zloia. r J1:
Przewidywany i rzeczywisty cloplyw wody clo kopalni wyraia siQ za pomoc11 wskafoik6w ,---]:
zawodnienia. Rozr6zniamy:
- og6/ny wskainik zawodnienia okrc5Iaj<tcY calkowit11: ilosc wody doplywaj<tcej do -II
wyrobisk gorniczych kopalni (m 3 /min), " --- y

- glirniczy wskainilc zawodnienia okrc5lajqcy ilosc wody cloplywaj11cej w je<lnostce

czftsu na jednostkQ powierzclmi wyrobiska g6rniczcgo (m 3 /min/km 2 ),
- elco110111icz11y .wskaz11ilc zawodnienia wyrafaj<!CY ilosc doplywa.i<tccj. wo<ly przy-
pndaj'!Cl! na J tonQ wydobytego surowca (1113 /t); ekonomiczile znaczenic lego wsknz-
Ryc. 138. Syntc(ycznc przckrojc przez zloza w~gla bnmatncgo w Piitnowie a, Turowic b
i Belchatowic c (wcdlug J. llicnicwskicgo, 1969)
J - gliny piuszczystc, 2 - piaski Jub piasld ze t.wircm, 3 - gtiuy :t.wafowc, 4 - ih•, 5 - W!fgieJ brunntny, 6 - mulkl,
7 - gliny turoszowsldc, 8 - grunicn mii:dzy utworami czwnrto1'7i;du Q i trzedorz~du T, 9 - grnnicn mii;dzy utwornmi
trzeciorz~du Ti podloiü 1' l

1ß Hyclrogcologin

• ! td t rr:•n , e
 :we UlMUk ,JiJi "

274 SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA W6D PODZIEMNYCH WODY SZCZELINOWE 275

skal o duzej wodono8nosci, o doplywach do kopalni powyzej 600 1113/h. Woda wyst~­
puje w skalach sypkich, piaskach, zwirach lub zwi~zlych, ale skrasowialych albo po-
ci~tych giest!! sieci!! wodono:lnych uskok6w. Przyldady takich zl6z podane SI! na ry-
cinie 138.
o Grupy te mozna dalej podzielic na Idasy, zaleinie od gl~bokosci zlo:la, liczby
poziom6w wodono8nych w nadkladzie, w zlozu i pod nim oraz charakteru minerali-
zacji w6d. Og6lnie moi:na przyji!C, :le im gliebiej .Iezy zloze i im bardziej izolowane
jest od powierzchni ziemi kompleksami skal nieprzepuszczalnych, tym !lmiejsze po-
winno byc jego zawodnienie. W takim przypadku pocz!!1kowo nawet <lose znaczne
doplywy do wyrobisk g6rniczych zmniejszaj!! si~ z biegiem czasu, poniewaz nast~puje
ubytek nie uzupelnianych zasob6w w6d doplywaj!!cych. Inaczej jestjednak w kopal-
niach z!M: plytkich. Tu nalezy Iiczy6 si~ z doplywami o wielkosci mniej wi~cej stalej.
Wedlug og6lnego wskaznika zawodnienia kopalnie G6rnosl!!skiego Zagl~bia W~glowego
dzieli si~ na (W. Marchacz, L. Stolarzewicz, 1960):
suche < 1 m 3 /min
slabo zawodnione 1-6 m 3/min
srcdnio zawodnione 6-10 m 3/min
silnic zawodnione > 10 m 3 /min
o Rozpiietosc tego wskafoika w kopalniach wiegla kamiennego na G6rnym SI!!sku
jest bardzo duza i miesci si~ w przedziale 0, 1- 50,0 m 3/min. L!!czny fioplyw we wszy-
stkich kopalniach wynosi okolo 900 m 3 /min (Z. Wille, 1967). Daje to rocznie ogromn!!
masie wody rziedu 470 min 111 3 • Bardzo duzymi doplywami charakteryzujf! siie nasze
kopalnie cynku i olowiu, a to wskutek silnej szczelinowatosci, a cz~foiowo i krasowa-
tosci g6rotworu triasowego. W niekt6rych kopalniach doplywy mogq dochodzic
do 100 m 3 /min.
Nieco inny podzial w6d stosuje siie w odniesieniu do zl6z ropy naftowej. Rozr6znia siie
w zlozu wod€ o!calajqcq, kt6ra znajduje siie na zewm!trz konturu zloi:a ropy naftowej*>
Jt.on!11r zloio 1opnego
\ o Zasilanic bezposrednie zachodzi w6wczas, gdy szczeliny ziejq na powierzchni
1 ziemi i woda opadowa moze bez przeszk6d wlewac siie do wnietrza. Zjawisko to nazy-
troda
oJraloja,co
\ "oda
1 dalojqra
i wod€ podscielajqcq, kt6ra lezy pod zbiorowiskiem ropy wewnqtrz konturu zloza
(ryc. 139). Opr6cz tego wyr6znia si~ wody g6me i dolne wyst~pujqce w warstwach
nie zawierajf!cych ropy naftowej (ryc. 140). Jedne i drugie oddzielone sq od zlo.i:a
ropy warstwami nieprzepuszczalnymi.
JYodo gdma
ropa naflowa
woda Ryc.140.
ohalajqca Schema! podzialu w6d
towarzyszqcych z!o:Zom
ropy naftowej
o W war~twach roponosnych, kt6re zawierajq r6wnocze5nie wodie, ropa naftowa
wystiepuje zawsze powyzej wody, poniewaz ma ona ci~:lar wlasciwy mniejszy od wody
i nie miesza siie z niq. Woda odgrywa w takiej warstwie waznf!: i pozytywnq rol~,
ponie\vaz cisnieniem swym podpiera ona rop~ i uniemozliwia jej rozprosz~nie. Zagad-
nienie wod towarzyszqcych zJo:lom ropy naftowej jest niezmiernie wazne z punktu
widzenia eksploatacji zl6z, poniewaz cisnienie wody jest jednq z sil motorycznych
wypychajqcych ropie ze zloza i ulatwiajqcych jej wydobycie. Z drugiej jednak strony
niedostateczne rozpoznanie stosunk6w wodnych i nieumiejietna eksploatacja mogq
spowodowac r6i:nego rodzaju zaburzenia, az do zawodnienia i zniszczenia zloi:a
samej ropy.
WODY SZCZELINOWE
Wody wyst~pujqce w szczelinach skal o tekstmzc zbitej. i masywnej nazywamy szczelino-
wymi. Przedstawiajq one jak gdyby siec zyl wodnych. Zasilanie ich moze byc bezpo-
srednie lub posrednie.
wamy influacjq*>. Szczeliny ziejqce najcz~sciej wyst~puj!! na stroinych zboczach g6r,

1 WqWoz6w i dolin rzecznych, kt6re pod dzi-alaniem sily ciiezkosci oczyszczane sq stale
z produktow wietrzenia fizy~znego i chemicznego. Natomiast u st6p zboczy i w dnie

1' dolin gliniaste deluwia znoszone z g6ry zatykajq i pokrywajq szczeliny, uniemoZli-
wiajiic dost~p dla influacji. Wody szczelinowe zasilane drog!! influacji reagujq szybko
''
' na opady atmosferyczne, <lajf!: siie zauwai.yc nawet wahania dzienne o znaczrlej
amplitudzie.
Ryc.139. o Zasilanie posrednie odbywa siie wtedy, gdy skaly szczelinowate pokryte sq innymi
Wody okalajqce i podscielajqce utwormni przewodziicymi wod~, jak np. warstwq zwietrzeliny, aluwiami itp. Cz~stym
zloze ropy naftowej przypuclkicm jest zasilanie lateralnc**l, zachodziice nie od strony stropu skal szcze-
0 - woda okalnjqcn, 1' - ,woda podScJelnjqcn,
pole czarnc - zlot.c ropy naftowej

"> z lacinskiego i11jluo - wplywac.

•> Konturem zloza ropy naftowej nazywamy rzut poziomy granicy przestrzeni zajQtej przez ropi;. *•> Latcralnc, czyli boczne, z laci11skicgo latus- bok.

18'
276 SYSTEMAT'IKA f HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
linowatych, Iecz z boku na kontakcie tektonicznym z innymi utworami wodonofoymi
(ryc. 141).)
o SzczeÜny przecinaj11ce kilka poziomow wod porowych mog!l sci!lgac z nich wodQ,
zasilaj!lc siQ w spos6b jak gdyby pasozytniczy (ryc. 142).
o Waznymi czynnikami wplywaj11cymi na Hose w6d szczelinowych s11: poclatnosc
skal na spc;;kania, clroznosc szczelin oraz ich wymiary i gc;;stosc. Skaly twarde, mocno
zwiQzle s11 bardziej poclatne niz miQkkie i slabo zwiQzlc. Droznosc szczelin zalezy od
Ryc. 141.
......
... . Zasilanic latcralno w6d szczclinowych
stopni; ich wypelnienia obcym materialem. Mog!l to byc clrobne CZ!lstki zwietrzeliny
przynoszone z gory przez wnikaj!lce wocly i osaclzone na zalomach lub w przewc;;ze-
niach szczelin albo pozostaj!lce na 1piejscu resiclua !ugowania, szczeg61nie czc;;ste
w ska!ach wc;;glanowych, albo wreszcie skupienia mineral6w powsta!ych z roztworow
woclnych (kalcyt, mineraly rudne i in.). Skaly mic;;kkie, zawier.aj11ce wicle substancji
ilastej, latwo rozmakaj!l lub pQczniej!l i zatykaj11 szczeliny.
I poziom
wadonos'ny
ff poziom
wodonos'ny
Ryc. 142.
poziom H-·6d Pasozytniczy spos6b zasilania w6d
szcza/inowych szczclinowych
o Dobrym przyklaclem zaleznosci zasobnosci woclnej i wyclatku ujc;;c ocl litologii
skal spc;;kanych i droznosci szczelin moze byc g6rna krecla Wyzyny Lubelskiej. Jak
wykazal S. Krajewsld (1972), w srodowisku zloi:onym z silnie spc;;kanych opok, gez6w
i barclzo twarclych margli, clroznosc szczelin jcst bardzo clobra, zasobnosc woclna
wysoka, a wydatld poszczegolnych ujc;;c stuclziennych w strefach clyslokacyjnych
przekraczaj!l 100 m 3/h. Glc;;bokosc aktywnej wymiany wocl clochoclzi clo 300 111.
Inaczej jcst w sroclowisku zlozonym ze skal WQglanowych miQkkich, takich jak margle
ilaste lub krecla pisz!lca, w ktorych szczeliny S!! rzadsze, drobniejsze i o uposledzonej
<lro:i.nosci, czc;;sto prawie calkowicie zacifaic;;te. Tu przecic;;tne wydatki ujc;;c S!l rzc;;du
20-30 m 3 /h i .wyraZ!lie malej!l z glc;;bokofoi!l. Na glc;;bokosc! okolo 200 111 si1 praktycz-
21111
tnnrr •
WODY SZCZELINOWE 277
nie. bezwodne. Zaleznosci powyzsze pozwolily na przeprowadzenic regionalizacji
hydrogeologieznej Wyzyny i opracowanie prognozy zasobnofoi wodnej.
Zwierciadlo w6d szczelinowych w przeciwieii.stwie do w6cl porowych nie ma charakteru
ciqglego, lecz jest przerywane caliznQ mic;;clzy szczclinami. Jednäkowy lub bardzo
zblii.ony stan zwierciadla w kazdej szczelinie okreslonego odcinka skaly wskazuje na
l!!cznosc wszystkicl1 szczclin i wic;;z hydraulicznQ wody. W przeciwnym rnzie micli-
bysmy clo czynienia z oclclzielnymi szczelinami lub ich wiQzkami nie komunikuj!lcymi
sie;; ze sobQ ..
D Zwierciadlo .swobodne szczelinowych w6d gruntowych zachowuje sie;; rowniez
odmiennie wzglQdem rzeZby terenu. W szczelinach nie wypelnionych obcym materia-
lem ruch wody jest szybki - woda bez wic;;kszych opor6w dl!ZY do punklow drenazu
w zrodlach. Wobec tego zwierciadlo dostosowuje sie;; do miejscowej podstawy drenazu,
przyjmuj11c stan odpowiech1io niski i nie jest wspo!kszti:Jtne z powierzchnill terenu.
Ryc. 143.
Zalcznosc stanu zwicrciadla
w6d szczclinowych od
podstawy drenazu
Poszczegoln~ grupy szczelin, stanowilice odclzielne i niezalezne od siebie sploty, maj!l
wlasne zwie,rciadla, kt6rych stan rowniez dostosowuje sie;; do wlasnych punktow
drenazu. Na rycinie 143 pokazano schematycznie dwie takie grupy Ai B; ka:lda z nich
ma zwierciadlo i1a innej wysokdci.
W przypadku sz~zelin wypelnionych, ruch wody w nich jest powolny i zwierciacllo zacho-
wuje sie;; podobnie jak w skalach porowatych. ;.i
o C. Tolman (1937) zwrocil uwagc;; na charakterystyczne cechy ruchu wody szcze- --~1
linowej odr6:lniajqce go od ruchu .w utworach porowatych. Woda·Fi.v p9rach porusza
sie;; jak gdyby pclnym frontem dokladnie w kierunku spadku zwierciadla, eo jest
umozliwione dzic;;ki temu, :lc niezliczone pory i kanaliki tworzi1 naclzwyczaj gc;;sti1
siec przewod6w. Siec hydrauliczna zlozona ze szczelin jest stosunkowo rzaclka, wobec
czego kierune.k splywu wocly w poszczeg6lnych szczelinach warunkowany jest ich
polozeniem wzglc;;dem og6lnego spadku zwierciadla. Wocla usiluje oczywiscie splym1c
w og6lnym :1derunku spaclku zwierciadla, drogi jej S!! jednak powiklane (ryc. 144).
o Podobnie przedstawia sie;; sprawa, gdy rozpatrujemy kierunki ruchu w6d szczeli-
110wych w przekroju pionowym. Bardzo czQsto woda zanim osiQgnie punkt wyplywu
na powierzchnic;; ziemi, musi zejsc glc;;boko w dol. Dopiero dostawszy sie;; do szczeliny
wyprowadzaj!lcej kieruje sic;;w gorc;; do miejsea wyplywu (ryc. 145). ·
o W razic przykrycia wodonosnych szczelin utworami nieprzepuszczalnymi, zwier-
ciadlo moze przejsc w stan napic;;cia. ,
Wocly wystc;;puj~ce w szczelinach tektonicznych poclporzi1<lkowane s11 eo do s\vego roz-
' .

278 SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOG/CZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZ/EMNYCH
lJY>
- -,;,dy-
Ryc. 144. Kierunki odplywu w6d Ryc. 145. Kierunki ruchu wody szczelinowej dqzqceji
szczclinowych na tle planu hydroizohips do miejsca wyplywu na powierzchni~ zieini
i szczelin (wedlug C. F. Tolmana) (wedlug C. F. Tolmana) · te sq ilosciowo skqpe i zmienne. Zmienna tez jest ich temperatura.
przestrzenienia tektonice. w tym przypadku wyznaczenie stref czy tez poziomow
wodonosnych wymaga uprzedniego bardzo dokladnego poznania struktury geologi-
cznej oclcinka terenu i zlokalizowania dyslokacji uskokowych, osi faldow, plaszczyzn
nasuni~6 itd. Dopiero po takim rozpoznaniu przeprowaclza si~ wlasciwe baclania hyclro-
geologiczne za pomocq, wiercen. Wody te mog!! wyst~powac na roznych gl~bokosciach,
nieraz bardzo znacznych. ' ·-
0 Wocly przywi!!zane do szczelin wietrzeniowych wyst~puji! blisko powierzclmi
ziemi, cz~sto jako wocly przypowierzchniowe. Szczeliny te SI! liczniejsze i szersze tuz
przy powierzchni ziemi do g!~bokosci kilku metrow. Dalej w döl szczelinowatosc si~
zmniejsza i mniej wi~cej na gl~bokosci 20-30 m zanika. Tym samym zanika rowniez
wocla szczelinowa, chyba ze poiii:lej strefy wietrzenia wyst~puj11: szczeliny tektonicz1ie.
W takim jednak przypaclku szczeliny tektoniczne zazwyczaj drenujq wocl~ ze szczelin
wietrzeniowych.
o W pewnych przypadkach woda przywi11:zana do szczelin wietrzeniowych mo:le
wyst~powac na wi~kszych gl~bokosciach. Zachodzi to wowczas, gdy kopalne szczeliny
wietrzeniowe zosta!y pogrzebane pocl mlodszymi osadami (ryc. 146). W tych warun-
kach wody szczelinowe sq prawie zawsze pocl cisnieniem.
. .. ... .. . . . .
· Ryc.146.
Woda w pogrzcbanych szczclinach kopalnych,
S - szczoliny wodonoSnc, zw - zwicrcindlo stntycznc
Wody szczelinowe gruntowe s11: z zasacly mniej zmineializowane niz wody porowe. Wplywa
na to ich szybszy ruch, mniejsza powierzclmia kontaktu ze skah!, bardziej intensywna
wymiana i niekiedy wi~ksza oclpornosc skal na rozpuszczanie i agrcsj~ wody. Nato-
miast szczeliny chlonqcc wod~ z powierzchni zicmi mogq wchlonqc w siebie rozne
au au n .u ;: "
WODY SZCZELINOWE 279
substancje szkodliwe, scieki i bakterie. Tego rodzaju zanieczyszczenia przenoszq si~
w wodach szczelinowych nieraz na duze oclleglosci, poniewaz w szczelinach nie rna
warunkow clo oczyszczania si~ wody w drodze naturalnej filtracji, jak to jest w skalach
porowatych.
Posrednim rodzajem wocl sq wody szczelinowo-porowe. Mofoa mowi6 o nich wowczas,
gcly zwic,;zla skala porowata, np. piaskowiec, przecic,;ta jest szczelinami i prowadzi
wodc,; zarowno w porach mic,;dzy ziarnami, jak w szczelinach.
W Polsee wocly szczelinowe wystc,;pujf! w kilku fonnacjach.
o W Tatrach wystc,;puj11 wocly w szczelinach wietrzeniowych masywu grairitowego.
Krqzenie szczelinowe odbywa sie,; plytko pod powierzchnif!, w zwiqzku z czym wody
o W skalach magmowych i metamorficznych Sudetow istnieje siec szczelin zarowno
wietrzeniowych, jak tektonicznych o roinym zagc,;szczcniu. Te ostatnie prowadzq
wody slodkie i lekko zmineralizowanc, miejscami termalne. Niekt6re szczeliny sq
bardzo bogate w woclc,; i mog1! zaopatrywac miasta (np. Dzierioniow), sq to jednak
przypadki rzaclkie.
1 o W dewonie znane sq wody szczelinowe w dolomitach i wapieniach na obszarze
1 Gor Swic,;tokrzyskich. Najobfitsze wody clewo1iskie wystc,;puji1 w niecce bialogonsko-
-kieleckiej, gclzie zostaly uj~te w celu zaopatrzenia. Rowniez obfite sq wocly dewonskie
w niektorych punktach wyzyny opatowskiej.
o W karbonie - zarowno w Gornofü1ski111, jak DolnoSh!skim Zagl~biu W~glo­
wym - wystc,;pujq wocly mieszane warstwowo-szczelinowe zwiqzane z piaskowcami
i zlepiencami poprzcclzielanymi lupkami. W strefach clyslokacji uskokowych ilosci
wocl sq bardzo clu:le i stanowiq powaznq przeszkodc,; dla kopalnictwa w~gla kamienne-
go. Swiadczq, o tym ~oplywy wo<l <lo wyrobisk gorniczych. w poszczegolnych kopal-
niacli wahajq si~ one w znacznych granicach zaleznie od lokalnych warunk6w hydro-
geologicznych, dochodz4c w niektorych z nich stale az do 27 m 3 /min. Niejednokrotnie
wyst~1mjq tez cllugotrwale doplywy dochodz11:ce clo 50 111 3/min lub katastrofalne
·przerwania wodue osiqgajQce setki. metrow szescieunych na minut~ w przypadku
przeci~cia chodnikiem szerokich szczelin uskokowych .
.o W 9br~bie triasu uajobfitsie wody szczeliuowe w,yst~pujq w· niecce bytomskiej
w dolomitach kruszconosnych i wapieniach srodkowego triasu, wody zas warstwowo-
·-szczelinowe - w pstrym piaskowcu. Dobra jakosc i obfitos6 tych wocl sprawiajiJ:,
.ze sq one bardzo waznym zrodlem zaopatrzenia Icomunalnego szeregu miast Gornego
.Sh1ska.
·o Na obszarze Dolnego Slf!ska znane sq wody szczeli11owe w wapieniach i dolomi-
tach triasowych uiecki zewnc,;trznej. Lokalnie wslmtek silnego popc,;kania i zdysloko-
wania skal sq one barclzo obfite.
·o Na Nizu Polsleim wyst~pujq glQbokie wody szczelinowe w utworach triasu i jury.
'Sq one silnie zasolone.
o W mczozoicznej oslonie Gor Swi~tokrzyskich wyst~puj11: wody porowo-szczeli-
nowe w niektorych seriach liasu. Sq to jeclnak wocly silnie · zazelazione, a ponadto
malo obfite. Wic,;ksza zasobnosc i lepsza jakosc cechuje wody szczelinowe w wapie-
niach malmu.
280 SYSTEMATYKA 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA W6D PODZIEMNYCH
o W kredzie g6rnej znane sq wody szczelinowe o du:Z.ej zasobnosci w wapieniach
i marglach Wyzyny Lubelskiej, Roztocza, niecki 16dzkiej i niecki miechowskiej.
o We ffiszu karpackim wysti;:pujq wody plytkiego krq:Z.enia przywiqzane do szczclin
Ruch wild wewniitrz srodowiska krasowego jest niewii:tpliwie barclzo skomplikowany,
wietrzeniowych serii piaskowcowych (kreda -:-trzeciorz~d). St! to wody slodkie, lecz
zas6b ich jes1 niewiclki. Obok tego wysti;:pujq gli;:hsze i gli;:bokie szczeFnowe i warstwo-
wo-szczelinowe wody pochodzenia reliktowego, silnie zmineralizowane (solanki).
WODY KRASO'l;\'E .
(wodami krasowymi nazywamy wody podzienme wysti;:pujqce w pr6:lnrac,h, kawernach
i kanalach powstalych wskutek agresywnego lugowania skal latwo rozpuszczalnych,
pi·zede wszystkim w~glanowych. Mieszanym rodzajem sii: wody szczeli11owo-kraso11·:,:J
l!asilanie w?d krasow~ch jest b~rdzo it~tensywne. W krasie 11?1-malnym'. tj ..nie pokryt~1'.1
· innynu utworanu skalny1111, praw1e caly opad wlewa s1i;: w poclz1em1e przez leJkt,
kominy, studnie, czcluscie i szczelin~ krnsowe. Drugim wa:lnym zr6dlem zasilaniii S<l
wody ciek6w powierzchniowych przeplywajiicych przez wychoclnie skrasowialych skal.
Rzeki i·potoki trafia.if!c w swym biegu na pn:\znie krasowe gim1 w nich czi;:sciowo lub
nawet calkowicie. Miejsca takie nazywane St[ ponorami (ryc. 147)j ·
\. o W krasie zakrytym, na kt6rym lezy pokrywf.1 piaskowc6w, glin zwietrzclino-
wych itp„ zasilanie jest znacz11ie zwolnione i mniej obfite, gdyz odbywa sii;: posrcclnio
clrogii: infiltracji ·opadow poprzez utwory pokrywajqcc.
cJ:wierciacllo -~v6d krasowych jest niezalezne od uksztaltowania powicrzchni, gdy.Z clziQki
nieznacznym oporom w duzych przewodach dostosowuje siie ono latwo i szybko do
Islniejii: r6zne teorie ruchu wild krasowych. Dajii: sii;: one sprowaclzic do koncepcji odrieb-
Ryc. 147. Pouor Suchej Wocly w Hali Gqsicnicowcj (fot. L. Starke!)
, "mtrrnrat
WODY KRASOWE 281
poziomu doliny, ktilra clrenuje okreslony odcinek krasu. Reaguje ono bardzo zywo
ca zmiany ilosciowe opaclow atmosferycznych, ulegajqc zale:Znie ocl' nich wahaniom
nieraz o znacznej mnplituclzi~J
tak jak zawildany jest system prilzni krasowych, zwlaszcza w obszarach silnie zdyslo-
kowanych teictonicznie. I-Iyclraulika krasowa jest zupelnie inna ni.Z hyclraulika wod
porowych i szczelinowych (J. Liszkowski, 1977). Cechuje siie ona niestalcsciq i zmien-
noscüt w czasie, wynikajf!Cf[ z rozwoju form krasowych, kt6re zmienia.i<l swe geo-
mctryczne ksztahy, stopicf1 przepuszczalnosci i droznosci tak w kierunku pionowym,
jak poziomym, jak wrcszcie stosunek c!o zewni;:trznego otoczen.ia, kt61 e na tcn ruch
odclzialuje. Wody plymicc w podzicmiu mogif h1czyc si\; w wii;:ksze cieki lub rozdziclac
na mniejszc, .zaleznie ocl sposobu ulcZ:enia sieci przewodilw. Mogii: one plynqc szybcicj
lub wolniej, miejscami mog<! tworzyc kaskacly lub stagnujiice jeziora podziemne.
Czi;:sto wysti;:puje te:Z. mch lewarowy. Jczeli czi;:sc przcwodu odplywowego wznosi sii;:
ponad poziom AB cieczy w zbiorniku Z (ryc. 148), w6wczas przewod taki nazywamy
lcware111. Gdy zwierciadlo cicczy zajmuje polozenie CD, wtecly na zasadzie naczyn
polqczonych wystqpi przcplyw jcj przez lewar. G.:ly poziom cieczy obniza sii;:, przeplyw
Ryc. 148.
Przeplyw lewarowy
przez lewar na razie nie ulega_przerwaniu, poniewaz cisnienie w punkcie najwyzszego
lewara jest mniejsze, niz cifoienic atmosferyczne na zwierciadlo AB. Ssanie pociiiga
wodi;: przez lewar. R6znica cisnici'i jest tym wiieksza, im wyzej lewar wznosi sii;: ponacl
zbiornikiem wocly. Gcly poziom wody AB opadnie wzgli;:dem lewara wii;:cej niz 10 m,
wilwczas przeplyw lewarowy przerywa sii;:. Cisnienic atmosferyczne 1 ahn odpowiada
bowiem 10 m wysokosci slupa wocly, a zatcm cisnicnie atmosferyczne nie mogloby
pokonac zbyt duzej rilznicy cisnie11 mii;:dzy zbiornikiem i lewarem, gclyby rilznica
wysokosci wyniosla wii;:cej niz 10 111. Aby przeplyw lewarowy znilw wystiipil, musi
poziom zwierciadla poclniesc sii;: ponownie clo linii CD. W warunkach krasowych
-moze nasti;:powac kolejne przerywanie i oclnawianie ruchu lewarowego, na eo wska-
zuje specjalny typ zrilclcl krasowych, tzw. intermitujqcych.
nych i jednolitych systemilw . .Tedne z nich (F. Katzer, 1903; K. Kcilhack, 1917;
O. Lehman, 1932) reprezentuj:1 poglqd, ze woda w krasie nie tworzy jeclnolitego systc-
mu hydraulicznego, lecz szereg systcmilw niezale.:i:nych ocl sichic. Mianowicie woda
wnikajQca z powierzchni hiczy sii;: za posreclnictwcm kana16w i prM.ni w jeden gl6wny
ciek podzicnmy, ktory wyplywa na powierzchnii;: w irildle krasowym w dnie cloliny,
na brzegu morskim lub nawet w dnie morza. Takich systemilw moze byc kilka lub
kilkanascic, a w kazdym z nich ilosci wocly, cifoienia hydrostatyczne i zwierciadla
mog<! ksztaltowac sii;: inaczej.

282 SYSTEMATYl<A 1 HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH
o Teorii;, jednolitego systemu opracowal jugoslowianski badacz · krasu J. Cvi]ic
(1918). Wyroznil on 3 poziome strefy hydrogeologiczne (ryc. 149):
- strefi;, g6rm1 - suc!H!, odpowiadaj'l:ciJ: strefie aeracji, .·
- strefi;, srodkow'l: - wilgotmi, charakteryzuji1c11 sii;, stalym s11czeniem wody, mog'l:c!l
okresowo wypelniac sii;, ni'l: w czasie wzmozonych opadow,
- strefi;, dolm1 - maj11c11 proznie stale wypelnione wod'l:; tu miesci sii;, wlasciwy
poziom wod krasowych, ktore d1rz11 clo punktu drenazu.
n===========------------
m
[
•
~·'.//X'?7////,l/.'J7/7/////ffß///,///,
Ryc.149. :
Schemat stref hydrogeologicznych
w krasie (wedlug J. Cvijica)
o Razem strefy te stanowi'l: jednolity system. W miari;, rozwoju krasu wszystkie
przesuwaj'l: sii;, w dol, podczas gdy powierzchnia krasu ulega procesom denudacyjnym.
o Podobne strefy wydziela D. S. Sokolow (1951). Przedstawiono je schematycznie
na rycinie 150.
Ryc.150.
Schemat ruchu w6d krasowych (wedlug
D. s:solcolowa)
o W pierwszej strefie - aerncji - odbywa siie pionowy ruch (z gory na do!) wod
infiltracyjnych i influacyjnych. · Koscieliskiego, Malol11ckiego, Str11zysldego, Dystrej, Olczyskiego i Suchej Wody.
o Druga strefä - wahail. zwierciadla wod krnsowych - cechuje sii;, okresowymi
zmianami pionowego i poziomego kierunku ruchu.
o W strefie trzeciej wszystkie prozuie SCJ: stale wypelnione wod'l:, kt6rn pocllega
drenuj'l:cemu clzialaniu sieci ciek6w powierzchniowych. W zwi11zlrn z tym woda '
kieruje sii;, ku punktom wyplywu w dolinach rzecznych. Jest to rowniez strefa najbar-
clziej aktywnych proces6w krasowienia.
o Wreszcie strefa czwarta ~ gli;,bokiej i powolnej cyrkulacji - lezy ponizej dre-
nuj11cego zasii;,gu sieci powierzchniowej.
o Prawdopodobnie kaZde srodowisko krasowe wylrnzuje swoiste cechy indywidual-
ne, zaleznie od warunk6w geologicznych, tektoniki, Idimatu i stopnia rozwoju pro-
cesow krasowych. Stosunki hydrogeologiczne mog'l: wiiec ksztaltowa6 sii;, rozmaicie,
wedlug jednej i drugiej teorii. . ktorym jest zr6dlo, zwane wywierzyskiem lub eksurgentem. Wywierzyska usytuowane
Stary kras ma czi;,sto szczeliny i przewody calkowfoie, czi;,sciowo lub tylko na niektorych
odcinkach zatkane glinami zwietrzelinowymi i rezydualnymi.
0 Tego roclzaju korki tworz'l: .sii;, szczegolnie w przewi;,zeniach kanalow. Przy znacz-
• JJU:JLJJllM i
WODY KRASOWE 283
nym zakorkowaniu przewod6w przeplyw podziemny moze byc utrudniony lub nawet
calkowicie przerwany.
o Tereny krasowe .cechuj11 sii;, brakiem lub ub6stwem wody na powierzchni, nato-
mias1 duz'l:jej obfitosci11 w podziemiu. Wyplywy w6d krasowych w ir6dlach S!l: bardzo
wydajne. Zr6clla krasowe nalei'l: do najobfitszych.
Stopiell. zmineralizowania wod krasowych jest na og61 niewielki, a to z powodu szybkiej
wymiany wocl'. Jedynie wocly lez11ce ponizej poziomu drenazu, w strefie zwolnionej
cyrkulacji lub nawet stagnacji, mog'l: miec charakter w6d mineralny.ch, szczegolnie
w krasie gipsowym. W krasie wapiennym chemiczny typ w6d jest wodorowi;,glanowo-
wapniowy Iub wapniowo-magnezowy, w krasie zas gipsowym - siarczanowo-
wapniowy.
r:J W przypadku bezposreclniego zasilania wody krasowe mog11 byc narazone na
zanieczyszczenie pochodz11ce z powierzclmi ziemi.
W Polsee wody krasowe wysti;,puj'l: w kilku obszarach. Najwii;,kszym z nich jest obszar
~ Wyzyny Krnkowsko-Czi;,stochowskie);;kt6ry cii1gnie sii;, na przestrzeni okolo 100 km.
--Skrnsowieniu sii;,gaj11cym do gli;,b~l~osci 200 m ulegly zwlaszcza silnie popi;,kane
wapienie skaliste malmu. Wolne przestrzenie szczelin i pr6zni krnsowych osilrnaj<J:
miejscami do 22 % obji;,tosci skaly (A. Kleczkowski, 1972). Jakosc w6d jest bardzo
dobra. Ich mineralizacja ogolna wynosi sreclnio 385 mg/l suchej pözostalosci, twardosc
ogolna 3,5 mwal/l, zawartoS6 siarcz;1116w 21 mg/l, jon6w chlorkowych 13 mg/I
(M. Markowicz-Lohinowicz, 1973). Niemniej jednak miejscami, jak np. w okolicach
Czi;,s'tochowy Iub Zawiercia, wocly s11 juz zanieczyszczone fenolami, zwi'l:zkami
chromu, siarczkami i innymi szkodliwymi substancjami pochodz11cymi ze sciekow
fabrycznych lub emitowanych przez kominy zaklad6w przemyslowych. Dardzo duze
zasoby woclne s11 w coraz wii;,kszym stopniu wykorzystywane do zaopatrzenia miast,
osieclli i przemyslu.
D Drugim wiel!cim sroclowiskiem w6d krasowych S!l: wapienie triasowe i jurajskie
plaszczowiny wierchowej w Tatrach - w dorzeczach potok6w: Chocholowskiego,
-m
Istniej11 tu bardzo zasobne zbiorniki w6d krasowych oddzielone od siebie ut.worami
nieprzepuszczalnymi. Zbiorniki te drenowane SCJ: za posrednlctwem ir6del o duzej
wydajnosci, kt6re polozone SCJ: w dnach wymienionych dolin. Najwii;,ksze ilosci w6d
gromadz11 sii;, w okresie wiosennym. P6foiej zwierciadlo ich opada i osi'l:ga stau naj-
nizszy w okresie zimowym (K. Wit i Z. Ziem011.ska, 1958). •
Wyr6.inia siie clwa roclzaje cyrkulacji w6d krasowych w Tatracl1 (T. D!!:browski, 1967a, b).
Jeclnym z nich jest cyrkukllja eksurgencyj11a, gli;,boka i daleka. Dierze ona pocz11tek
na wychoclniach skrasowialych skal wysoko w g6rach. Tu wocly opacl6w atmosfe-
rycznych lub topnieji1cych sniegow wlewaj11 si~ w szczeliny, lejki i inne pr6znie krasowe.
Zrazu pojedyncze krople 111czi1 sit;! w male, cienkie struzki, a te z kolei w wii;,ksze
podzienme potoki, kt6re plyn'l: systemem jaslci1i i korytarzy do miejsca drenazu,
s11 z reguly w clnie gli;,boko wcii;,tych dolin. Do tego typu cyrkulacji nalezy np. system
Zr6clla Loclowego w Dolinie Koscieliskiej. Cyrkulacja eksurgencyjna moze by6 takze
zasilana przez wocly potokow powierzchniowych, gdy te opuszczaj'l: obszar niekrasowy
284 SYSTEMATYKA I HYDROGEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WÖD PODZIEMNYCH WODY KRASOWE 285

o Drugi rodzaj cyrkulacji zwanej resurge11cyj11q polc;ga na tym, ze wo!ly potok6w

tatrza11.skich trafiaj:1c w clnic koryta na ponory wlewajq, sii:; w nie i plynq, w poclziemiu
bezposreclnio pocl einem cloliny, po· czym pojawiaj~ sii:; na powierzchni w ir6cl!ach
. zwanych wyplywami krasowymi albo resurgentami. Tcgo roclzaju cyrkulacja n~zwinc;ela
sic;e gl6wnie w Dolinach Koscieliskiej i Chocholowskiej. Dlugosci clr6g poclziemnego
przeplywu nie przekraczaj11 300 m, natomiast prc;edkosci przeplywu sq, duze, przccic;etnie
w granicach 300-600 m/h. -
o Szeroko rozwinii:;ty kras w Tatrach sklacla sii:; z szeregu niezaleznych ocl siebie
inclywiclualnych systcm6w hyclraulicznych. KaZcle wywierzysko ma wlasny obszar
zasilania. W,zasaclzie wywierzyska cechuj11 sii:; wii:;ksz:1 wyclajnosciq, niz wyplywy kra-
sowe.
o Wocly krnsowc Tatr s11 typu HC0 3 - Ca h1b HC0 3 - Ca- Mg, sq, slabo zminera-
lizowanc, p1:zccii:;tnic w granicach 50-200 mg/l suchej pozostalosci. Ich twardosc
og6lna jest niewiclka, 0,9-3,5 mwal/1, temperatura zas 3,0-5,9°C zaleznie od pory •
roku. ;j •
Mniejszym obszarcm \\ 6d krasowych, lecz barclzo swoistym, jest sroclowisko krasu
gipsowego w dorzeczu Nicly (ryc. 151). Wocly wykazujq, mine,ralizacj« siaiczanowo-
! wapniow:1.
!
!

1)

l
,,
l
l
Ryc. 151. Potok wyplywajqcy z picczary krasowej w gipsach w Skorocicach 1

~
kolo Buska (zc zbior6w Zakladu Geologii Politcchniki Gdailskicj)

j wkraczajtl na wychodnie warstw skrasowialych. W6wczas przez ponory czi:;sc wody

1
1
wlewa sii:; w pr6znie krasowe i odbywa dlugq, drogi:; podziemm1 - niezale:lnq, ocl cloliny
potoku - clo wywierzyska. Przyklaclem moze byc .irocllo Goryczkowe, kt6rego system
i
1
zasilany jest w Dolinie Pic;eciu Staw6w Gttsienicowych lub Zr6cllo Olczyskie, kt6rego 1
strefa zasilania lezy w Dolinie Pai'1szczycy. Drogi poclziemnego przeplywu w cyrkula- l
cji eksurgencyjnej stt cllugie, liczone w linii prnstej ocl miejsca zasilania do wywierzyska '
miew1 400-4600 m, przy r6znicy wysokosci dochodz:1cej 11ieraz clo 600 m. Pri:;clkoS6
przeplywu jest r6:lna, przecii:;tnie 50- ·150 111/h. Czas przeplywu nie przekracza 10 clni.
l
,, " 11 r t r · rri 1
 f.·
1'
ZALEZNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIKI
I FACH GEOLOGICZNEJ
WODA W OBSZARACH PTYTOWYCH
W tych obszarach, gdzie warstwy leiit poziomo, najlepsze warunki aktflnulacji wody ma
pierwsza z gory warstwa przepuszczalna, o ile tylko nie jest pokryta pokladem nie-
przepuszczalnym (ryc: 3, 60).
o Zasilanie warstw leiiicych niiej jest utrudnione, jesli w ich stropie leiii utwory
nieprzepuszczaJne (ryc. 152). W tym przypadku infillracja WOd opadowych odbywa SiQ
jedynie w tych miejscach, gdzie warstwy te sii odslonictte, wiitc np. we wciitciach ero-
zyjnych, dolinach rzecznych, ewentualnie przez okna hydrogeologiczne.
Ryc. 152. Zasilanie gl~bszych warstw wodonosnych w obszarach plytowych
o Obszary plytowe zloione z naprzemianleglych warstw przepuszczalnych i nie-
przepuszczalnych SI! na ogol ubogie w wodQ. Znacznii zasobilosciii charakteryzujii sict
te obszary, w ktorych od powierzchni wystitpujq warstwy przepuszczalne duiej miqi-
szosci. Jednak w strefach sqsiadujiicych zkrnwQdziami morfologicznymi lub zboczami
glQbokich dolin miqiszosc warstwy wody zmniejsza siQ znacznie wskutek drenujqcego
dzialania dolin i obniien (ryc. 152).
WODA PODZIEMNA W MONOKUNACH
o Dol;>re warunki zasilania i akumulacji wod podziemnych s<i w strukturach 1110110-
klinalnych, gdy warstwy wchodzqce w ich sklad majq swe wychodnie na powierzchui
„ ' Qk .. IU.llU. ; !F" ,.
WODA PODZIEMNA W MONOKL/NACH 287
Ryc. 153. Zasilanie warstw wodonosnych w strukturzc monoklinalnej
zie1i1i (ryc. 153). Im mniejszy jest kqt upadu warstw, tym wictksza jest ich pozorna
miirzszosc na wychodniach i tym wiQksza ich powierzclmia infiltracyjna. Infiltrujqca
woda, sciekajqc po upadzie, wypelnia proznie warstw wodonosnych, dzictld czenrn
powstaj!! dobre i czQsto bardzo zasobne zbiorowiska wod11e. W monoklinach wystQ-
pujii tez strcfy cisnien.
o Zbiorowiska wodne w monoklinach SI! niezaleznc od siebie, jesli warstwy wodo-
. 110Sl1C przcdzielone Sq WOdoszczelnymi kompJeksami. Ich SWObodne zwierciadla IDOgq
ukladac siit na rM:nych wysokosciach, zaleznie od warunkow zasilania kai:dej z nich,
stopnia przepuszczalnosci i odleglosci od obszaru drenaiu.
:..:::~„·:::.~::··.~·~-~·~„~~-~7~:~~-~~
~111~1]1~
B
Ryc.154.
Stosunek w6d monokliny
do. w6d w poziomie
pokrywajqcym
o Jezeli monoklina pokryta jest innymi utworami przepuszczalnymi, np. czwarto-
rzQdowymi piaskami, to zasilanie warstw monokliny jest posrednie. W tym przypadku
mozna wyroznic dwie mozliwosci (ryc. 154):
1. W warstwa.ch pokrywajqcych\ poziom wödonosny moze utrzymac siQ trwale,
mimo ze bQdzie on zasilal warstwy monokliny (ryc. 154A). Poszczegolne poziomy
pozostawac bitclq wtcdy w wiQzi hydraulicznej.
2. Warstwy monoldiny mogq pochlaniac calkowicie wodQ poziomu pokrywajqcego,
pozostawiajfic w nim jedynie drobne ilo:ici wody zawieszonej na glowicach utworow
nieprzepuszczalnych (ryc. l 54B). Moie tez zachodzic zmiennosc tego stosunku,
mianowicie w okresach deszczowych bctdzie tworzyc siQ ciqgly poziom w utworach
pokrywaj<[cych, w okrcsach zas sucbych bitdzic zanikal.
1
288 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIK/ 1 FAC)I GEOLOGICZNEJ WODA W STRUKTURACH Nlf.Cli\GtYCH 289
1

t] Na rycinie 157 pokazano warstwQ wodonosrni rozcrwanq przez uskok i przellliesz-

czonq w zapadlym skrzydle w odmienne warunki hydrogcologiczne. Jezeli plaszczyzna
uskokowa jcst zwarla, co wystQpujc w przypadku obecnosci utwor6w plastycznych,
warstwa wodonoSlla zasobna na skrzydle wiszqcym mo:le byc uboga w wodQ Iub
bezwodna ~la skrzydle zapacllym. Jc:leli natomiast szczeliny towarzyszqce strefie
uskokowcj sii droi:ne, w6wczas woda ze skrzydla wiszqcego moze splywac do skrzydla
zapacllego w
postaci jakby kaskady.
1
Ryc. 155. Ucicczka w,ody z rozci<;tcj monokliny
\ )(

o Inaczej ukladajq, §iQ stosunki ilosciowe i dynallliczne w tych przypadkach, gdy

monoklina jest erozyjnie glieboko rozciQta (ryc.' 155). Woda infiltrujqca na jednych
wychodniach splywa po upadzie do przeciwleglych wychodni i tu wyplywa na po-
wierzchniQ ziellli. Im wiQkszy upad warstw, tylll wiQksza bQdzie roznica cisnien,
tylll wiQksza prQdkosc ruchu wody, a im glQbsze rozciQcic erozyjne, tym wiQkszc pole Ryc. 158.
Woda w slrukturzc uskokowej
drenazu. W tych warunkach warstwy przepuszczalne le:lqce powyzej den dolinnych
albo sq, calkowicic pozbawionc wody wolnej, albo zawierajq, nieznaczne jej ilosci.
rJ W prostej strukturzc uskokowcj na rycinic 158 warstwa woclonosna rozbita jest
na clwic czQsci, kt6re mogq byc niezalc:lnc od siebic i wykazywac oclmienne wlasnosci
WODA W STRUKTURACH NIECL·\GL YCH hyclrogeologicznc.
rJ Rowy i zrQby tektoniczne sq przykladami wplywu clyslokacji uskokowych na
Uskoki w r6i:ny spos6b komplikujri stosunki hydrogeologicznc i ruch wod podziemnych. warunki akunmlacji i zasobnosc wod gruntowych (ryc. 159 i 160). W rowach tekto•
Ich rola hydrogcologiczna jest roznorodna: dzialajq' jako podziemne zap01 y wodne nicznycl\ warunki te sq o wicle lepsze niz w zrQbach, ktore sri latwo clr@nowane.
lub jako przewody lqczqce ze sobq roi:ne stratygraficzne poziomy wodonosne, wypro-
wadzajq wody podziemnc na powierzchniQ, r~zbijajii jednolitc poziomy na drugo-
rzQdne elementy, wplywajq, wreszcie na akumulacjQ w6d w podziemiu zaleznie
od stmktur, ktorymi rzqdzq. ·
Ryc. 159.
o . Na rycinie 156 przedstawiono warstwQ wodono$nq obciQi<l uskokiem. Woda
Woda w rowie
plynqca w kierunku wskazanym strzalkq, napotyka przy uskoku scianQ .utworow tektonicznym
nieprzepuszczalnych, na kt6rej spiQtrza siQ, co powoduje jej wyplyw na powierzchniQ
ziemi w postaci :Zrodla uskokowego.
-
Ryc. 160.
Woda w zr<;bie
tcktonicznym

CzQsto uskoki i strefy uskokowe dzialajr1 jako zbiorniki i przc,wocly w6cl szczelinowych.
Tale jest w tych przypaclkach, gdy sciany skal, zwlaszcza masywnych i zbitych, Sf!: po
obydwu s'tronach plaszczyzny uskokowej zmia:l.dzone i pogruchotane, tworzq,c
ostrokraw~dzisty clruzgot tektoniczny (ryc. 161). Z hyclrogeologicznego punktu
widzenia wazniejsze Sfl clruzgoty mloclych uskokow, gdyz sii lepiej przepuszczalne.
X
Natomiast w starych uskokach sq one zazwyczaj scementowane zwiqzkami mineral-
Ryc. 157. Poziom wody gruntowcj rozcrwany nymi osadzonymi przez lm1zqce wody, cllatego ich przepuszczalnosc jest niskiego
znpora wodna przcz uskok rzQclu.

19 Hydrogoologia

r t'#' r e·
 ,. „ 112 .;:&U II C ,;
291
G~~fj!~fCZNEJ ~
WODA W STRUKTURACH FAtDOWYCH
290 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTtJJil/KI J FAC}I '1

!1~ !
1, .
wyobra/imy sobie takie same faldy jak na rycinie I63A, z tymjednak, zejqdro sklada
X sil) z utworow przepuszczalnych, ll)k zas wypelniony jest utworami nieprzepuszczal-
nymi (ryc. 163B), to ll)k bl)dzie bezwodny, siodlo zas bl)dzie zawierac wodl), prawdo-
1
1
podobnie z gll)boko lei;qcym, zwierciadlem.
1 o Jezeli siodlo zbudowane jest z szeregu naprzemianleglych kompleksow przepusz-
czalnych i nieprzepuszczalnych, to woda infiltrujqca na wychodniach warstw splywa

oitowej
X
X geoizolermy x -x idolr
Ryc.164.
Ryc. 161. Druzgot tckloniczny Ryc. 162. Uskok wyprowadzajqcy wod~ Woda w siodlc
w uskoku (wcdlug O. Meinzera) termalnq pochodzenia infiltracyjnego wirem
(wedlug A. Desio) kowce
po upadzie w skrzydlach gll)boko w dol (ryc. 164). Gll)bokie przenikanie wod w siod-
lachjest nadto umoZliwione dzil)ki szczelinom tensyjnym, czyli rozerwania,jakie zazwy-
o Niektore uskoki, szczegolnie sil)gaji1ce daleko w gh1b skorupy ziemskiej, mo
czaj wystl)puj<! wzdluz osi na ich grzbietach {ryc.34). Siodla sq wil)c albo bezwod11e, albo
wyp~·owad~ac na powierzchnil) gorqce wody gll)bokiego krqi:enia, wody gll)bino
malo zasobne w wodl), przy czym zwierciadlo)ej lezy na wil)kszych gll)bokosciach.
lub JUWemlne. Na rycinie 162 przedstawiono funkcjonowanie szczeliny uskokow
wyprowadzajqcej wodl) tennalnq pochodzenia infiltracyjnego. 111cji

wSny

WODA W STRUKTURACH FALDOWYCI-I

.vosci,
znych
Struktur~. faldowe roznilj, sil) mii<dz~ SOblf: pod wz~ll)dem warunkow akumulacji woj
radzic
p.odz1emnych. Jako ogolne praw1dlo mozna przyJqc, i:e wsr6d symetrycznych faldo~
1cznie
s1odla s~ ~trukturami niekor~ystny1:1i, nat?miast lt<ki sq dobrymi akumulatorami wod~ Ryc.165.
Na ryc1111e 163A przedstaw10110 s10dlo 1 lt<k, skladajqce sil) z kompleksu utworo~ Woda w l«ku wier-
)gole.

-
A
o W przeciwiei1stwie clo tego warstwy przepuszczalne w ll)kach tworzq pot"zne
naczynia polqczone, ktore wypelnia woda wysoko (ryc. 165). Ponadto w ll)kach

~111111111~111111111m~" wystl)puje zawsze strefa cisnien artezyjskich lub subartezyjskich.

o W zgradowanych faldach pochylonych stosunki hydrogeologiczne mog'! byc
podobne do tych, jakie widzieliSmy w monoklinach (ryc. 166).
lCYCh
alnej;
.vych,
8
Ryc.163.
Woda w proslych faldach I Jub
o r6znym ukladzie utwor6w CZl)SC
przepuszczalnych 1·e1111-
i nieprzepuszczalnych )ryta
72a).
Ryc. 166. Woda w faldzic pochylonym
przepuszczalnych podscielonych warstwami nieprzepuszczalnymi. Ll)k z jego nie_\ w - wnrstwy wodonoSno gorll
~rzepus~czalnym dnem tv:orzy d~zy zbiornik wody gruntowej, podczas gdy wyuie-I !CYlll
o W skomplikowanych strukturach faldowycb, takidi jak nasuml)cia, luski lub
swne, ~1eprzepuszc~lne J<tdro swdla uniemozliwia infiltracjl) i akumulacjl) wody.
Nalezy Jcdnak pamil)tac, i:e ostatecznie zawsze decydowac bt<dzie obecnosc Jub brak w faklach silnie pocil)tych uskokami warunki hydrogeologiczne Sq bardzo zloi:one 'lub
i wzajemny stosunek utworow przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych. Jei:eli bowiem i roznorodne oraz trudne do rozpoznania. iclku

19' i
.L
 ,;, '

292 ZALE.tNOSC WÖD PODZIE.MNYCH OD TEKTONIK/ 1 FAC]I GE.OLOGICZNE.J

STOSUNE.K WÖD RZE.CZNYCH DO WÖD GRUNTOWYCH 2.93

WODA W DYSKOR°DANCJACH

Zarowno dyskordancje erozyjne, jak kiitowe wywierajtl powazny wplyw na wody pocl-
ziemne. Rziidzii one rozmieszczeniem pozicmow woclonosnych i wzajemnym sto-
sunkiem wod wystirpujiicych w seriach rozclziclonych powierzchniii clyskordancji.
W strukturach niezgoclnych zaznacza siir zmiennosc stosunkow hyclrogcologicznych
nieraz na niewielkich przestrzeniach. Szansc znalczienia wocly w warunkach clyskor-
clancji Sq rozne. Ryc. 170.
.lWimiodlo nopi(fu Wodu w dyskordancji k11towcj

2 3 4
oclizolowane od powicrzchni zicmi nicprzcpuszczalnymi utworami pokrywaj:tcymi
'' .·. dyskordancjQ.
··. '.
IJ W dyskordancjach przckraczaj11cych seria transgresywna rozpoczyna siQ zwircm
lub zlepiencem podstawowym przechodziicym w slropie w piaski lub piaskowce
Ryc.167. (ryc. 171). Tc lransgrcsywnc utwory mogii byc bardzo zasobne w wodQ.
Woda w dyskordancji erozyjncj
1 4 - otwory wicrtniczo
8

o Na rycinie 167 pokazano clyskorclancjQ crozyjm1 pokrytii jeclnolitymi utworami Ryc. 171.
przcpuszczalnymi zawierajiicymi woc!Q gruntowii. Poziom woclonosny moze tu byc p.w. Wocla w clyskordancji
rozbity wyniesieniami serii dolnej (starszej) na szereg oddziclnych strumicni lub ba- przckraczaj11ccj
p. 111. - poziom wo<lonoSny
senow, a poszczegolne otwory wiertnicze trafiaj11 na rozne warunki.
D Zasobnymi stnnnieniami wocl poclziemnych Sq czirsto pogrzcbanc doliny wypel-
o Przyklacly powyzsze, ktorc sit dalekic od wyczerpania wszystkich mozliwosci,
nione zwirami i piaskami naplyw.owymi (ryc. 168).
wskazujii na koniecznosc barclzo doklaclnego poznania stosunkow geologicznych
D Rycina 169 przedstawia clyskordancjir k11tow<1 i wiirz hydrauliczm1 wocl wystir-
w przypaclku dyskord.ancji. Widac tez, ;i:e pojcclyncze wierccnia mog<1 doprowadzic
pujiicych w serii dolnej i gornej, a rycina 170 - poziomy wodonosnc w scrii clolnej
do falszywych wnioskow. Na przyklacl falszywy bylby wniosck oparty wyliicznie
na wierccniu nr 3 (ryc. 167), zc teren wszirclzic obfiluje w wodQ gruntow11, gdyz wier-
cenie nr 2 wskazuje, zc w lnnych oclcinkach dyskordancji moze jej nie byc w og6le.
Ryc. 168.
Woda w pogrzebancj
clolinic
1 - utwory podloln,
2- 4 - wnrstwy wodon0Sne 1
2-5 - utwory pogrzcbuncj
doliny, 6 - utwory grzcbh1ce
(\. STOSUNEK WÖD RZECZNYCH DO WÖD GRUNTOWYCH

Rozpatrzmy teraz glownc ccchy charakterystyczne wod gruntowych wystirpu.iitcych

w kilku wazniejszych facjach gcologicznych, rozpoczynajiic od facji aluwialnej.
Wczesnicj jednak nalezy zaznajomic siQ zc stosunkicm wod rzecznych d.o gruntowych,
-
.. kt6ry jest bardzo scisly. Moze on ukladac siir w trojaki spos6b.
3 ;Najczirstszy jcst przypadck, gcly rzcka zasilana jcst przcz wody gruntowc aluwi6w lub
' „ ,, , ~ / '// ,' , ' warslw podloza macierzystcgo. Oc!dajii onc obustronnie rzece wzclluz jej biegu czirsc

~3f~f~~ ~2~.>··
swoich zasobow. Rzcki d1:enujii warstwy wodonosne i dlatego nazywamy je 'drenu-
jqcymi. W ·tym przypadku zwicrciacllo wody gruntowej obniza siir w stronQ koryta
rzeczncgo t na brzegu wiiifo siQ bczposrednio z lustrcm wody w rzece (ryc. l 72a).

~~07~,7;$/ <Z
Charaktcrystyczny jest przy tym przebicg hydroizohips, kt6re wyginaji1 siir w gorir
rzcki, eo zwüizane jcst z cleprcsj11 zwicrciadla wody gruntowej wywolami drenuji[cym
Ryc. 169. dzialanicm 'rzeki.
Wocla w clyskorclancji Jqtowcj Na niektorych bcicinkach rzeka moze oddawac czirsc swcj wocly na rzecz aluwiow Iub
1-3 - otwory wiertniczo warstw podloza (ryc. l 72b). Takic rzeki nazywamy infiltrujc1cy111i. W tym przypaclku

1 , ,, tltr . Nt

294 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIKI 1 FAC]I GEOLOG/CZNE)
a [74]
( Rzeka zmienia sw6j charakter hydrogeologiczny, przecl1odzitc na niekt6rych odcinkach
b z drenuji1cej w infiltrujqcii. Dzieje sil) to w r6i.nych okolicznosciach:
l
I[
Ryc. 172•. Przekr6j i plan hydroizohips w dolinie rzcki drcnujlJCCJ a
i infiltrujllcej 'b
zwierciadlo wody gruntowej obniza sitt obustronnie od koryta rzecznego na zewnqtrz,
1 /
a l1ydroizohipsy wygiQte s11 w d6l rzeki, oddajqc w ten spos6b zgrubienie warstwy
1 wody pod dnem doliny.
Poznanie stosunku rzeki do wod gruntowych moi.c nastqpic nie tylko w wyniku pomiar6w
zwierciadla wody gruntowej i wykreslenia hydroizohips, lecz taki.e na podstawie
pomiar6w objQtosci przeplywu wody w rzece. W tym celu zaklada siQ dwa poprzeczne
przekroje hydrometryczne na badanym odcinku 1;zeki, pamiQtajqc jednak, aby na nim
nie bylo dop!ywow (ryc. 173). Stosujitc odpowiednie metody, o kt6rych poucza dzia!
Ryc.173.
Lokalizacja przekroj6w
hydrometrycznych
hydrologii zwany hydrometriq, mierzy siQ objQlosc przep!ywu w metrach szesciennych
na sekundQ w calym przekroju A i w ca!ym przekroju B. Je:l:eli rzeka jest dr(!nUjqca,
powinna ona na odcinku AB otrzymac dodatkowq·ilosc wody, a wiQc objQtosc przeply-
wu w przekroju Bpowinna byc wiQksza niz w A. Je:l:eli natomiast objQtosc w przekroju
B jest nmiejsza, oznacza to, i.e rzeka traci wodi,;, a zatem jest infiltrujqca. R6wne objQ-
tosci w A i B wskazywalyby na niezale:l:nosc rzeki od wod gruntowych.
o Jei.eli zachodzi Iconiecznosc ustalenia stosunku rzeki do w6d gruntowych na
odcinku, na kt6rym Si! doplywy, to mo:l:na iJOs!ui.yc siQ wzorem na anomaliQ przeplywu.
Pod poj1eciem tym rozumiemy zmiany zachodzl1ce w przeplywie spowodowane wa-
runkami hydrogeologicznymi i niezale:l:nc od przyrostu zlewni (L. Skibniewski, 1961).
Wz6r na anomaliQ jest nastl)pUjqcy:
1
I·
\:
.41.uz;;:s:
STOSUNEK WÖD RZECZNYC/-1 00 WÖD GRUNTOWYCH 295
gdzic:
. QA - przeplyw w profilu A· polo:l:onym na pocz<ttku ba91lneg9/~dcinka, .
· Q11 - przeplyw w profilu B na koncu odcinka_,/ · / / '
·QN - sumaryczny przcplyw doplywow rzeki „n1i1edzy profilami A i B.
l] Ujemne i .zerowe wartosci anomalii oznaczaj11 rzeJ(Q infiltrujqcq, dodatriie - dre-
nujitcit.
1. W razie naglego zwiQkszenia 111ü1:l:szosci aluwiow: (ryc. 174). Na odcinku AB
istnieje w aluwiach pewien okreslony zas-Ob wo.dy warunkowany ich objl)toscü1
i wodochlonnosciq. Ta ilosc wody plynqc w d6l trafia w przekroju poprzecznym B na
wzrost miqzszosci aluwi6w, a wii,;c nie jest w stanie wypelnic calkowicie zwii<kszonej
ß dno rzeki C
.· Ryc.174 .
/// //' .• ·~ .• .~·· Wzrost mii1:i:szosci aluwi6w
. r////, / / / /,· ../~~/ / w przckroju podlui:nym
sumarycznej obj'<tosci por6w. Zwicrciadlo wody gnmtowej na odcinku BC musi sil)
obni:l:yc, jak wskazuje linia kreskowana na rycinie, wobec czego rzeka trafia tu pod
sob11 na puste pory, kt6rym musi cz1esc swej wody oddac. W jakims miejscu ponizej
przckroju C rzeka przybiera zn6w charakter drenujqcy, ponicwai. boczny doplyw
wyr6wnuje chwilowy deficyt wody gruntowej w aluwiach na odcinku BC.
2. W miejscu wyjscia rzeki z gor na r6wniny przedg6rskie tworz<t siQ bardzo cz'<sto
rozlegle stoi.ki naplywowe. W tym przypadku r6wnic:l: zwil)ksza siQ miq:l:szosc i objl)tose
aluwiow, i rzeka ocldaje cz1esc swej wody sto:l:kom.
3. Jei.eli zwil)ksza siQ nagle szerokosc doliny, zwi'<ksza sil) r6wniei. objQtosc aluwi6w
i powtarza siQ zjawisko opisane wyzej, z tym ze woda rozplywa sil) wszerz na bold.
Przypadki takie zachodz1! z reguly u rzek g6rskich, gdy wyplywajq one z Wqskich
prze!om6w w kotliny sr6dg6rskic. .
4. Je:l:eli rzeka w swym biegu wkracza na wychodnie skal szczelinowatych lub skra-
sowialych, staje siQ rzckit infiltru.iitcii, poniewai. szczeliny i pr6znic krasowe mocno
chlomt wod'<· W tym przypadku infiltracja mo:l:e odbywac sil) nawet poprzez aluwia.1
R. Roslonski (1932) badajqc stosunki hydrogeologiczne w niecce bytomskiej stwier-
dzi!, ze Brynica przep!ywajric po wychod.niach szczelinowatych dolomit6w i wapieni
srodkowotriasowych tracila wskutek infiltracji 35 l/s wody na 1 km swego biegu.
Nowsze, bardziej szczeg6lowe badania S. Kotlickiego (1964) potwierdzily te stwier-
dzenia. Autor ten wykaza!, :l:e Rrynica mil)dzy Czeladziit a Sosnowcem traci okolo
27 l/s na l km biegu. Podobnego rz1edu straty w odp!ywie powierzchniowym wystQpUjq
na G6rnym Slitsku na niekt6rych odcinkach Bialej i Czarnej Przemszy, Malej Panwi
i Kloclnicy. Zjawislrn tcmu, kt6re w spos6b ujemny odbija siQ na zawodnieniu kopaln
 ''I
296 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIKI 1 FACjl GE,,OWGICZNE)
1f
kruszc6w cynku i olowiu oraz wc;;gla kamicnnego, zapobicga sie;; przez bclonowanie
koryt rzecznych na krytycznych odcinkach.
t1 5. Infiltracja w6d rzecznych w poclloze moze odbywac sie;; rowniez w tym przypadku
gdy podloze macierzyste pod rzekl! sklada sie;; z utwor6w przepuszczalnych o bardzo
dtizej mi11zszosci i gdy mic;;dzy nimi a korylem rzeki nie ma wodoszczelnej warstwy
izoluj11cej. Zwicrciadlo w6d gruntowych w pocllozu moZ:e lezec glc;;boko, eo powoduje
chlonic;;cie wody rzecznej przez aluwia (ryc. 175).
Ryc. 175.
Rzcka infiltrujqca w gl~boki
poziom w6d gruntowych
:11• - 1.wicrciudlo w6d gruntowych
Rzcki polskic wykazuji~ na licznych odcinkach anomalie ujemne lracitc na nich wodc;;
na rzecz pocUoza (L. Skibniewski, 1961). Wisln np. traci czc;;sc swcj wocly w okolicach
Kazimierza, gdzie plynic na podlozu spc;;kanych opok i margli g6rnokrcdowych.
Kamienna przecinajiic wapienie jurajskie powyzcj Kunowa traci 2 1113/s w stosunku
do przeplywu wynosziiccgo 5 1113 /s. Warta powyzej Kohina, na oclcinku o dlugosci
I km traci w roku suchym 13 % przeplywu, w roku przecic;;tnym - 15 %, w mokrym
zas - 20 % (Z. Paslawski, 1960). Daje to slratc;; w granicach 5-20 m 3 /s ·km. Przy-
czymt jest wejscie rzeki w szero!Gt pradolinc;; warszawsko-bcrlil'tsk11, doclatkowym zas
czynnikiem sq tu chlonne warstwy mioccnu i g6rncj krccly, wystc;;pu.iiice bczposreclnio
pod aluwiami.
IRzeka clrcnuj11ca na okrcslonym odcinku swego biegu moze zmieni6 sie;; chwilowo w infil-
trujiicit przy wysokich stanach wody rzecznej, jak na to wskazuje rycina 176. Przy
wysokim stanie nastc;;puje zablokowanic odplywu gruntowcgo, eo powocluje spic;;trza-
-...:. .:.:;=-:_·-· -··
Ryc.176.
Zwil1zck wody w rzccc z woch1
gruntoW<! przy niskim
i wysokim stanic
I'
nie sie;; wocly gruntowcj, podniesicnic stanu jej zwicrciaclla i cwcnlualnie odwr6ccnic
jcgo spadku. Po powrocic do stanu normalncgo rzcka stajc sie;; zn6w drenujqca.
Wplyw wysokich stan6w w rzelrnch na wocly gruntowe nie ma na og6l dalckiego
zasic;;gu. Zasic;;g jesf tym dalszy, im dluzej trwa wysoki stan w rzccc, im mniejsza jest
mi11zszos6 warstwy wodonosnej pozostaj11cej w htczno5ci z rzclq i im wic;;kszy jest
stopici'1 przepuszczalnosci. Przcwaznie zasic;;g tcn ogranicza sie;; clo najnizszych taras6w
rzecznych - zalewowego nadzalewowego, rzadko dochodzqc na odleg!osc 1000 m
od brzeg6w rzeki.
:11StCl' 1 8
WODY W UTWORACH AWWIALNYCH 297
JeZ:eli rzclrn plynie po pocllozu nieprzcpuszczalnym i w dolinie swej nie ma dobrze rozwi-
nic;;tych aluwi6w, to nie ma Z:aclncgo zwi11zku z wodami gruntowymi. Takie rzeki Sll
obojetne pocl wzglc;;dcm hydrogeologicznym. Przypaclki takie Sf!: jcclnak rzaclkie
i wystc;;puji1 gl6wpie w wysokich g6rach zbudowanych z granit6w i innych skal mag-
mowych.)
Drenuj11ca dzialalnos6 rzek jest jccl1111 z przyczyn obniiania sie;; zwierciadla wocl gruntowych
w kierunlcu clolin rzecznych. Ta zgodnos6 uksztallowania zwicrciaclla z gl6wnymi
iysami morfologicznymi tercnu powodujc, zc podzie11111e dzialy w6d gru11towych
pozostaj11cych w scislejszym zwü1zku z powierzclmiq ziemi biegnq w przyblizeniu
tak samo,, jak dzialy w6d powierzchniowych (ryc. 177).
Ryc. 177.
Dzial w6d gruntowych
WODY W UTWORACH ALUWJALNYCH
Mi11zszosc aluwi6w wzrasta z biegicm rzeki, poniewaz ich akumulacja jest bardziej inten-
-
sywna w clolnym jej biegu, gdzie prncuje ona agraclujqco. W dolnych oclcinkach
naszych duzych rzek, jak Wisla lub Odra, miq2szos6 aluwi6w clcchodzi-do 20-40 m.
o Z bicgiem rzeki zmienia sie;; r6wnic:l sklad aluwi6w, a to wed!ug prawa selekcji
rumowiska rzccznego. W gorskicl1 odcinkach sq to g!Ownie otoczaki i zwiry, w pocl-
g6rskich i r6wninnych - piaski coraz drobniejszc, wreszcie w dolnych odcinkach -
piaski drobnoziarniste ze znaczm1 domies:z.ht czc;;sci organicznych, gliny naplywowc
i namuly organiczne.
o W przekroju poprzccznym u clolu aluwi6w wystc;;pujll :lwiry zlo:1:one w staclium
mlodocianym rzcki, wyzcj zas zwiry piaszczyste i piaski cclpowiaclaj11cc stadium
clojrzaiemu, najwyzcj gliny naplywowc i namuly. W starorzeczach rozwija sie;; akumu-
Jacja torfo~a i bagicnna. Taka seria mozc powtarzac sie;; w pelnym profilu aluwialnym
kilkakrotnie, zaieznic od odmladzania erozji i nawrotu cyklow cro:z.yjnych, przy czym
poszczeg6lnc cykle nie musz11 byc pelnc.
o Charakterystycznq ceclut aluwi6w, zwlaszcza w dolinach rzek r6wninnych i ni:z.in~
nych, jest wielka r6.Znoroclnos6 i zmiennosc warstw, tak w ich wyksztalceniu pelro-
graflcznym, jak rozprzcstrzenicniu pionowym i poziomyrn. Pospolite Sq takic zjawiska,
298 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH 00 TEKTONIKI I FACjl GEOLOGICZNEJ WODY W UTWORACH ALUWIALNYCH 299

jak wyklinowanie sire warstw, soczcwkowate ich formy, szybka zmiana skladu mincral- w cieku powierzclmiowym jest bardzo mala i zalezy od przepuszczalnosci utworow
ncgo i uziarnicnia, pozornie chaotyczne nastrepstwo itp. Zmicnnosc ta. wynika z jednej aluwialnych, jak r6wniez ich nachylenia. Lokalnie strumi~n moze zmienia6 kierunek
strony z geologicznej historii rzek, z drugiej zas z ustawiczncj zmiennosci stanow zarowno w pionie,jak w poziomie. Trafiaj(!c na warstwy lub soczcwki mniej przepusz-
wod plymicych, ich priedkosci, bocznego przesuwania sire l~oryta,. rzecznego itd. czalne lub nieprzepuszczalnc, rozdziela sire na drugorzredne strumienie, kt6re po
W konsekweucji zmiennosc ta wplywa na warunki hydrogeolog1cznc, Jak porowatosc, ominireciu przeszkody zi16w h1cz(! sire ze sobq (ryc. 181). W zwi(!zku z tym powstajlJ:
przepuszczalnosc, ilosc wod gruntowych za~artych \,v aluwiach, prredk~sc ich ruchu i~p. lokalnc ci8nienia piczomctryczne, o ktorych byla juz mowa (ryc. 133).
W utworach aluwialnych mozemy wyr6znic wody de1111e i wody tarasowe. Pterwsze przyw1q-
zane Sf! do wspo!czesnych aluwiow wystiepujqcych pod dnem doliny i to\~arzysziicych A
po obu stronach koryta rzeki w tarasach zalewowych i cwentualnie nadzalewowych, dno rzeki
drugic - do aluwiow na wyzszych tarasach akmnulacyjnych (ryc. 178). 1. . . ". . " ..· ....
~"-~~~··
t.i~ .-.~~
1rrn, ., j·11·1i'i11111111111111 ·1 ·11'1l'Ii1i11i11j·11·f111i1111 ili
podloie
Ryc. 178.
Wody dcnnc i ulrasowc w utworacb B
aluwialnych ·
Ryc. 181.
Strumien wody aluwialnej
w przekroju podlu:imym A
i w planie B
S - soczewki nicprzepuszcznlnc
Ryc.179.
Wody taras6w wlo:i:onych i wody Zasilanie w6d aluwialnych odbywa sire w wieloraki sposob:
dcnnc w aluwiach
- drog(! bezposredniej infiltracji opadow atmosferycznych,
- przcz infiltracjie wod doplyw6w, ktora odbywa sire w momencie, gdy doplyw
o Wody tarasow prostych, wyciietych i wlozonych pozostajq najcziesciej w zwiqzku
wchodzi w dno glownej doliny i trafia tu na wi~ksz(! od swych wlasnych objretosc
z wodami dennymi, eo sire wyraza bezposrednif! lqcznosci:! zwierciad!a jednych
aluwiow (ryc. 174), '
i drugich (ryc. 178, 179). Nickicdy jcdnak zbiorowiska wodne w tarasach S(! niezaleznc
- przcz lateralny doplyw wod gruntowych z warstw wodonosnych podloza 111.acie-
od siebie i od wod dennych, jakby zawicszone nad tarasami mlodszynü i nad wodami
rzystego (ryc. 182).
aluwiow dennych (ryc. 180). Przypadek taki zachodzi szczcgolnie wtedy, gdy starsza

1
·I ··
Ryc. 180. Wody taras6w rzecznych
.,
1
pokrywa aluwialna zostala rozcireta az do nicprzepuszczalnego podloza. Wody takie
. splywaj(!C podziemnie Im osi doliny natrafiajq na prz;erwy w srodowisku aluwialnym
i musz(! wyplywac na powierzchnire ziemi w zrodlach krawieclziowych. ' Miredzy wod(! w eicht powierzchniowym a wodlJ: zawartlJ, w aluwiach istnieje dlJ:znosc
Pokrywa aluwialna pochyla sire generalnie zgodnie z podlu:lnym spadkiem doliny. W zwi(!z-
Irn z tym wody dem~e tworzq strumien gruntowy, kt6ry plynie mniej :-virecej rownolegle
do biegu rzeki. Oczywi5cie prredkosc ruchu w por6wnaniu do prredkosci ruchu wody
Ryc.182.
Lateralne zasilanie w6d aluwialnych
z warstw wodonosnych podlo:Za
o Tarasy oddaj(! SW'! wodre aluwiom dennym b<tdZ bezposrednio, b<tdz posrednio
przez :lrodla i ponowne. wsi(!kanic. Poniewaz tarasy i aluwia tarasowe S(! rowniez
gcneralnie pochylone zgodnie z podluznym spadkiem doliny, przeto kierunek ruclm
wod tapsowych jest najczresciej wypadkowy, mniej lub wiiecej sko8ny do biegu rzeki.
do uzyskania pewnego rodzaju rownowagi ilosciowej. Jezeli aluwia S<! niedosycone
wod(!, rzeka oddaje cziesc swej wody na rzecz aluwiow i odwrotnie, je51i aluwia Sq
zasilanc w nadmiarze, rzeka nadmiar ten drenujc z nich.
 300 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIK/ 1 FAC)I GEOLOGICZNEJ
WODY PODZIEMNE NA WYBRZEtACH MORSKICH 301

Wody aluwialne przewaznie nie SlJ: pokryte od gory nieprzepuszczalrn1 warstw1J, izolacyjn1J:
swobodnie w gornej czQsci stozka, nie. mo.ie pomiesci6 ·sit< w cz'"sci dolnej, gdyz tu
i wobec te~o mog1J: by6 narazone na zanieczyszczenie, szczegolnie w sqsiedztwie
sunmryczna obfotos6 porow jest mniejsza. Z tego powodu zwierciadlo, ktore w g6rnej
osiedli, miast i wiclkich za~lad6w P!·zemyslowych itp. Plyn1J:c jednak w srodowisku
czt<sci stozka lezy niiej, w miarQ zblifania sit< ku jego peryfcriom zmniejsza swoj
ziarnistym szybko sit< oczyszczaj11. Zr6dlc111 niedogodnych skladnik6w chemicznych
spaclek i z,blifa siQ ku powierzchni stozka, az wrcszcie. przecina sit< z ni1J:. W tym
w6d aluwialnych czt<sto s~ proclukty rozkladu substancji organicznych wyst'"puj11cych
miejscu powstajc szereg frodel. Rownoczesnie woda dostaj1J:c sit< mit<dzy mniej prze-
w torfach, namu!ach i drobnoziarnistych piaskach. Dotyczy to szczegolnie w6d
deltowych, gdyz nagromadzenie substancji organicznych w naplywowych osadach clelt
jest bardzo duze. Nalczy przy tej sposobnosci zaznaczy6, zc gruntowe wo4y aluwialne
w deltach i w niskich tarasach nizinnych rzek majlJ: swe zwierciadlo cz'"sto tak blisko
powierzchni ziemi, ze przcchodz1J: w typ wod przypowierzchniowych.
o Szerokie pokrywy aluwialne o duzej przepuszczalnosci, zloi:one z frakcji grubo-
ziarnistych i dobrze zasilane, zawierajlJ: duic zasoby wocly poclzicmncj. Mogq by6
wtcdy dobrym zrodlcm zaopatrzcnia osieclli, miast i zakladow przcmyslowych.
Wody te wymagajlJ: jcdnak zwykle uzdatnienia, poniewaz zawicra.h1 zhyt wielc zelaza
Ryc. 183. Woda w stozku naplywowym
i manganu, a poza tym musz1J: by6 odpowieclnio chronione od strony powierzchni.

puszczalne przewarstwienia wywiera cisnienic ku gorze, staraj1J:c sit< wycisn1J:6 na

WODY STOZKÖW NAPL YWOWYCH
SwoistlJ: formit osadow aluwialnych si1 stoZki naplywowe. Powstaj11 one w miejscu wyjscia
rzek gorskich na poclgorskie rowniny lub przy ujsciu doplywow o duzym -spadku
do wi'"kszych rzek o malym spaclku. Wskutek naglego zalamania spaclku rzeka traci
SW1J: energit< kinetyczn1J: i nie 111og11c transporlowa6 clalej cit<:Z.kiego materialu nnnowis-
kowego zrzuca go, tworzi1c wachlarzowato rozpostarty stozek. ZHzwyczaj u szczytu
stozka wyst'"puje material gruboziarnisty zloiony z otoczakow i zwirow, ktory ku
peryfcriom staje si'" coraz clrobniejszy przechoclzt1c w piaski. Rownoczesnie pojawiaji1
sit< tarn soczewki i wtr1J:cenia gliniaste.
IJ Budowa stozka moze jednak komplikowa6 sit< zaleznie ocl czynnikow, ktore na nilJ:
wplywajlJ:. Jego sklad ziarnowy zalc:ly od charakteru skal, z ktorych zbuclowany jest
obszar erodowany. Jesli SlJ: to np. lupki; stozek jest gliuiasty i zawiera malo wocly
powierzchnit<. Zdarza siQ to w miejscach o mniejszej wodoszczelnosci, gclzie tworzlJ: siQ
wysi'"l<i i podmoklosci. Dolna czQs6 stozka jest zatem obszarem cisnien i clrenaiu.
W Polsee wit<ksze stozki naplywowe powstaly u stop Karpat, Tatr i na przedpolu Sudetow.
Wocly niektorych z nich maj<1 znaczenie jako irocllo zaopatrzenia zaldadow przemy-
slowych i osiedli.
WODY PODZIEMNE NA WYBRZEZACH MORSKICH
Stosunki hydrogeologiczne na wybrzeiach morskich SlJ: specyficzne ze wzglt<clu na wzajemny
stosunek slonych wod morskich clo slodkich wod gruntowych. Jezeli skaly WY$1t<-
puj1J:Ce na wybrzezu SlJ: przepuszczalnc, wocla morska infiltruje w gl1J,b l1J:du i spotyka
tu wodt< gruntowit splywaj<!ClJ: w przeciwnym kierunku - do morza. Wytwarza sit<

-
wolnej. Z obszaru zbuclowanego z granitow, gnejsow, kwarcyt6w itp. przychoclzi w tych wanmkach pewnego roclzaju rownowaga mit<clzy wod1J: slodkll: i slon1J:. B. Ghy-
material gruboziarnisty w postaci otoczakow, zwirow lub gruboziarnistego piasku, ben (1888) badaj11c stosunki hyclrogeologiczne na wybrzeiach Holandii i niezaleznie
li
a wtedy stoi.ek moze obfitowac w wocl'". Rowniez charakter wietrzenia - fizyczny
lub chemiczny - wplywa w poclobny sposob na rodzaj stoi.ka. Przy wysokich stanach
1
1
wocly w rzece tworzqcej stozek, woda rozplywa sit< po powierzchni stoi.ka, skladaj11c
na nim material roznorodny. Przy nonnalnych s1anach woda plynic w jcdnym lub
w kilku korytach, ktore wypclnia materialem bardziej selekcjonowanym, po czym
przesuwa sit< na nowe koryta. wydma
Na rycinie 183 przeclstawiono schcmatycznie stosunki hydrpgeologiczne w stozku.
o Rzeka wychodz<ic z gor oddaje do swego stozka znaczm1 cz'"sc wody ocl razu
w jego szczycie. Rownoczesnie stozek jcst zasilany bezposreclnio przez"' infiltruji[ce
wody opadowc rownicz w szczycie stozka, gdzie lezy material clobrze przepuszczalny.
morze

',
--1- t -----:.:::.:::...-=--
woda slodka .,.,... .,.... - -

W ten sposob szczytowa cz'"s6 stozka jest obszarcm jego zasilania. Sütd woda plynie
podziemnie w dol stoika ku peryferiom, lccz trafia tilln na partie cornz mniej prze- -- -- --
',
', '
h
~-
--- .,,..
---------
IVoda slona
h
Ryc. 185. R6wnowaga
dw6ch cicczy o r6i:nyc11
puszczalne, ktorc dzialajlJ: jak spit<trzajqca zapora. Cala ilosc wody, ktora miescila sit< i
Ryc. 184. Stösunck w6d slodkich do slonych na micrzci ci~:i:arach wlasciwych

11
rtrt:!l:r'f tb '•
 •: # QJJJJ# Jll*'
302 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH 00 TEKTONIK/ 1 FACJI GEOLOGICZNEJ
WODY PODZIEMNE NA WYBRZEtACH MORSKICH 303

od niego poiniej D. Herzberg (1901) na Wyspach Fryzyjskich stwier~zili, ze w piasz-
czystych mierzejach i wydmach morskich woda slodka wystQpuje w postaci soczewek
„plywajiicych" na podscielajiicej je wodzie slonej (ryc. 184). Wysokosc soczcwek
i ksztalt powierzchni rozgraniczajlJ:cej wodQ slodkll: od slonej okreslone SlJ: prawem
r6wnowagi dwoch nie micszajiicych siQ cieczy 0 ro:lnych ciQ:Zarach wlasciwych.
Jak wiemy z hydrostatyki, takie cieczc umieszczone w pollJ:czonyn1 naczyniu dwu-
ramiennym znajdujlJ: siQ w rownowaclze (ryc. 185), gdy:
nieznacznie nad poziomem morza 1 Jego spadek hydrauliczny jest bardzo maly.
W miarQ jak spadck zwierciadla rosnic, rzeczywista g!Qbokosc wystQpowania wody
slonej jest coraz wiQksza, .niz wynikaloby to z wzoru [76]. Zwr6cil na to uwagQ
M. King Hubbert (1940) stwicrdzajlJ:c, ze wzor ten oparty jest na zalozeniu statycznej
rownowagi mii;;dzy slo<lkll: i slornt wodii:, podczas gdy w rzeczywistosci chodzi o rowno-
wagQ dynamicznlJ: miQclzy bQclqclJ: w ruchu wocllJ: sloclkii, ktora z wolna splywa Jeu
morzu, a zn:ajclujlJ:Cf! siQ w spoczynku wocllJ: slonlJ:.

Po+h1 Y1 = Po+h2 "12

gdzie:
/z 1 i h2 wysoko5ci slupow cieczy liczone od wspolnej powicrzclmi zetkniQcia siQ,
-

y 1 i y2 ciQ:Zary wlasciwe cieczy,

- '
Po - cisnienie atmosferyczne.
z powyzszego rownania rownowagi wynika, zc:

h1 Y2 [75)
Ti; =ri- .351

czyli wysokosci slupow tych cieczy Iiczonc od wspolncj powierzchni zetkniQcia sii;;
majii siQ do siebie jak odwrotnosci ich ciQi:arow wlasciwych. '
o ~astosujemy teraz to prawo, biorlJ:C pod uwagi;; wynurzajlJ:ClJ: siQ'z morza WlJ:Skq, Ryc. 186.
zwydmionii mierzejQ piaszczystii, ktorej przekroj przcdstawia rycina 184. Slup woda sfodka Schcmat doplywu slodkicj wody
=
wody slodkiej lI h + t o ciQ:Zarze wlasciwym y s zrownowazony ;jest przez slup gruntowej do morza (wedlug Kinga
Hubberta)
wody slonej h o ciQ:Zarze wlasciwyrn y111 : •
II - al~bokosc wody slancj wedlug wzoru [76],
li' - gl~Gokasc rzeczywista ·
(11 +t) Ys = hy"'
zas
o Zagadnienie to wyjasnia schemat pokazany na rycinic 186. W razie rownowagi
Ys h statyczncj granicQ wody slodkiej i slonej wyznaczalaby na powierzchni Iinia pokrywa-
Ym = h+t jiica siQ dokla<lnie z linilJ: brzegowii. W rzeczywistosci jednak jest to pewna strefa,
gdyz woda gruntowa odplywa do morza wQ:lszym lub szerszym frontem miQ<lzy liniii:
SllJ:d
brzegowlJ: a jaklJ:s linilJ: w dnie morza biegnlJ:ClJ: w pewnym oddaleniu od brzegu.
h = __!jy_ StrefQ tQ wyznaczaj<! linie prlJ:du ~ siatce hydrodynamicznej, ktorej uklad zale:Zy ocl
"1111-Ys spadku hy<lraulicznego zwicrciadla wody gruntowej.
Poniewaz ciQ:Zar wlasciwy wody slodkiej Ys = 1,
StlJ:d IY!Jdm!J

h=--'- [76)
Y„-1
I
Na wybrze:Zach oceanow i otwartych morz o srcdnim zasoleniu 35 %o ciQi:ar wlasciwy slod!ra /
I
wody morskiej wynosi l_,028, wzor ten przyjmujc wtedy postac: h =
36 t. h, /
I

o Wzor [76) jest wyrazem prawa Ghybena-llerzberga, ktore glosi, ze g!Qbokosc I

I

I
wystQpowania wody slonej na terenie wybrzezy morskich jest funkcjii wysokosci I
I

I
zwierciadla sJo<lkiej wody gruntowej i ciQ:laru wlasciwego wody morskiej. /
o Prawo to zostalo wielokrotnie sprawdzone, z tymjednak, ze jest ono nicco uprosz-
Ryc. 187. Zaleznosc ksztaltu soczewki wody slodkiej od ksztaltu jej zwierciadla
czone i ograniczone do t;-'ch przypadkow, g<ly zwierciadlo wo<ly gruntowej t lezy
304 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIKI 1 FAC]I GEOLOGICZNEJ WODY PODZ/EMNE NA WYBRZEZACH MORSKICH 305

Z prawa Ghybena-Herzbcrga wynikaj:i: pewne konsekwencje. Kszta!t soczcwki wody oraz h = h', gdzie h' jest gli;:bokosci:i: wocly slonej przystosowanej do depresji
slodkiej zalezy od ksztaltu jej zwierciadla, jak to ilustrujc rycina 187. Wielkosc so- s, oirzymujemy:
czewki zalezy od wahai'i. zwierciadla wody slodkiej. W okresach wzmozonych opadow
podnosi sii;:, gdy wii;:c rosnie t - ldorc reprczentuje w tym momencic nadcisnienie - h' = ___J-s_
rosnie rowniez h i odwrotnie. w ci:i:gu okresu posuchy wysti;:puje silne parowanie "1111-l
gruntowe wody slodkicj oraz jcj ubytck wskuick trwaji1ccgo nieprzerwanie drenazu. eo pozwala obliczy6 depresji;:, przy ktorej cloplywac bi;:dzie do studni woda slona.
Drenaz ten odbywa sii;: nie tylko w czi;:sci polozonej nad poziomem morza, lecz row- Mnozt1c wynik przez wspolczynnik bezpiecze1istwa, np. 0,25 lub 0,30, otrzymamy
niez z czi;:sci lez:i:cej ponizej, ponicwaz woda slona jako cii;:zsza wypiera wodi;: slodk:i:, maksymaln11 deprcsji;:, przy kiorej wolno eksploaiowac wodi;: slodk:i: w siudni, nie
d:J:Z:i:c do uzyskania rownowagi hydroclynamicznej (ryc. 188). ' 11ara:laji1c siQ na doplyw d.o niej wody slonej.
Zasii;:g wody sloncj w gh1b jest oczywiscic ograniczony stropem utworow nieprzepusz-
czalnych. W razic jeclnostronnej penetracji wocly morskiej, granica jej zasii;:gu w stronQ
I:i:du wytyczona jest linii1 przcc.ii;:cii,l plaszczyzny rozgranic~aj:i:cej wodQ slodk:i: i slonii:
Ryc. 188. ze stropcm warstwy nicprzepuszczalnej (ryc. 190). GranicQ tQ mozna w przyblizeniu
Wypicranic wody wyznaczyc wykreslnie posluguj:i:c sii;: wzorem (76] i znaj:i:c rzi;<clne zwierciaclla wocly
s!odkicj przcz slonq
w okrcsic posuchy
sloclkiej w kilku punktach przekroju prostopacllcgo clo brzegu morskiego oraz gli;:bo-
kos6 stropu. warstwy nieprzepuszczalnej. Bi;:clzie to punkt D na rycinie 190.

o W utworach o slabej przepuszczalnosci wysokos6 soczewki jest wii;:ksza niz

w dobrze przepuszczalnych, poniewaz w tych ostatnich woda szybciej clrenuje sii;:
na zewnii:trz. W skalach szczelinowatych lub skrasowialych zwierciacllo wody uklada morze
sii;: plasko nieco powyzej podstawy drena:lu, a wii;:c w tych warunkach soczewki
wody sloclkiej musz:i: byc niewielkie. W piaszczystych wyspach, mierzejach i w wyd-
mach nadmorskich zasob wody w przypadku dobrego zasilania deszczami mofo byc
znaczny i wystarczajii:cy do zaopatrzenia mniejszych osiedli, hoteli, pensjonatow
i drobnych zakladow przemys!owych. Ryc. 191.
Prawo Ghybena-Herzberga ma wazne znaczenie w zagaclnieniu eksploatacji wod wydmo- Woda slona na podmorskicj wychodni
warstwy wody gruntowcj
wych nad brzegami morz. W czasie pompowania wody ze studni wytwarza siQ
obnizenie zwierciadla wocly w ksztalcic leja, zwane clepresj11 . .Tdeli wii;:c obni:la sii;:
zwicrciadlo wody slodkiej t, zmniejsza sii;: takzc wysokos6 slupa wocly slodkiej h. Cl Jczcli w obszarze naclbrzcznym znajcluj11 sii;: warstwy wodonosnc zawartc mii;:dzy
Na granicy wody slodkiej i slonej wytwarza sii;: rownicz lcj, lccz oclwrotny i woda
slona moze wedrzec sii;: do studni (ryc. 189). Poclstawiaj:i:c wc wzorze [76] za t war-
tosc t-s, gdzie s jcst obnizcniem (dcpresj:i:) zwicrciadla wocly slodkicj w studni,
poklaclami nieprzepuszczalnymi i maj:i: swc wychodnie w dnie morza, to infiltracja
wocly morskiej w tc warstwy uzalei.niona jest od stosunku ci:inienia wody slodkiej
na podmorskiej. wychoclni clo cisnienia wody morskiej. Wc'b:ny pod uwagQ punkt A
Ieziicy na wychodni w clnic inorskim (ryc. 191). Wychoclz:i:c ze wzoru [76], mozna
stwierclzic, 2:c jeZeli
---·'

t > h (y111 -l)

to cisnienic wocly slodkiej przczwycii;:za cisnicnic wody morskicj. W tym micjscu utwo-
rzy sii;: w dnie morskim zrOdlo wody sloclkiej. Rownoczdnie naclcisnienic t nie clo-
puszcza do infiltracji wcdy morskicj. Jei.cli jcdnak
t < h(y 111 -l)
wocla morska wnika w warstwi;: wod.y gruntowcj i to tym dalcj, im wii;:ksza bi;:clzie
roznica ob11, cisnicli~ Taki przypaclck zachodzi w rolnccno-wschoclniej czi;:sci clelty
Ryc. 189. Lcj na granicy wody slodkicj Wisly na Zulawach. Woda zawarta w piaskach Iluwioglacjalnych pozostaje w wii;:zi
i sloncj (wcdlug C. F. Tolmana) hyclraulicznej z wocl:t morslui, ponicwaz warstwy woclonosnc maj11 swe wychoclnic

20 Hydrogoologia

306 ZALEtNOSC WÖD PODZ/EMNYCH OD TEKTON//<I I FAC]I GEOLOG/CZNEJ
w dnie Z'.l.toki Gdanskiej. W naturalnych warunkach statyczne zwierciadlo jej lezy
z powodu depresji morfologiczncj r6wno i poziomem morza (ryc. 192). Co wic;:cej,
jest 0110 sztucznic obnizone wskutek stalcgo pompowania wocly prowac~zoncgo
w celu odwodnienia tercnu. Wskutek tego wartosc t jest ujemna, eo powodUJC pene-
tracjc;: wody morskiej w glitb Zulaw na odleglosc okolo 25 km od br~egu morskiego.
i // f (/ wy IV i e / J i
1.>
s
(,
depresja
F;,. ~=t ~·~ ~;,-~-~-~-~-~-~- ~-~ ~-~-~-: .?-: 7,7: -~.: ~:.:;_;-:.:. ~-7,-7:_/'._i'.: _ 7,7,-~ ~- -~:_~-~-~-;'~~=j. .~=7~ - ~ :~ ~ ~ -~ ~--~-~-~·~-~-?2-'.: ! . -
-7,-
-&O
"'
~ O
-„„1r„' ___ ... I „••• „~' 2 -- 3
Ryc. 192. Pcnctracja wody morskicj w glqb Zulaw (schcmatycznic wcdlug E. qstendorffa)
w _ piaski wydmowo i morskic, II - holoceßskic utwory deltowe (namuly, mulki, pinski), // - 'pinski i iwiry fiuwio-
glacja1nc, oz - glinn zwntowa, ww - soczewkn wody wydmowoj, 1 - zwicrcindlo wody podziem~ej, 2 - kontur
slo<lkicj wo<ly wydmowej, 3 - lnfiltrncju wody morskioj
WODY W UTWORACH POLODOWCOWYCH
wobszarach, kt6re byly zlodowacone w czwartorzc;:dzie, utwory polodmvcowe majit
bardzo wazne znac~enie hydrogeologiczne, zawierajit bowiem ogromne ilosci wody
podziemnej. Kazde zlodowacenie pozostawia po sobie zasadniczo utwory lodowcowe
(glacjalne), wsr6d kt6rych przewa:Za material nieprzepuszczalny i rzecznolodowcowe
(fluwioglacj_a!rnü zlozo11!< przewaznic z material.u przcpus~cza.lneg9,____ _
Gl6wtiyi1i-ütworcm lodowcowym jest g/ina z1valowa. Skiada si~ ona z masy ilasto-piasz-
czystej, w kt6rej tkwiit bezladnie glaziki i glazy. Typowa glina zwalowa jest w zasadzic
utworem nieprzepuszczalnym. Z tego powodu jej rola hydrogeo\ogiczna jest dwojaka.
Moie stanowic podstaw~ dla wyzej Iezitcej warstwy wodono5nej, moze tez napinac
zwicrciadlo wody wystc;:puji.icej w utworach lezi.icych nizej i wytwarzac cisnienie
artezyjskie Iub subartezyjskie. Wodoszczclnosc gliny zwalowcj 1~e jest jednak regul~.
Jej sklad litologiczny - podobnie jak innych utwor6w lodowcowych - jest bardzo
zmienny i waha si~ w szerokich granicach od piasku gliniastego az do ilu piaszczystego
w r6znych proporcjach frakcji ilowej i piaszczystej. Piaszczyste odmiany gliny zwa-
lowej si.i przepuszczalne dla wody w naturalnych warunkach i przez nie woda opadowa
moze infiltrowa6 w gli.ib. Odmiany te mogit takze byc kolcktorami pewnych ilosci
wody wolnej, jednak ilosci te SI! niewie,lkic i z praktycznego punktu-widzenia nie majit
znaczenia. Niekiedy zdarza sie;:, ze cienki poklad gliny zwalowej lez~icy na powierzchni
jest popc;:kany, a wtedy poprzez szczeliny woda opadowa wsitcza si9 w d61. · o W czasie cofania siQ lodowca 1iiaterial fluwioglacjalny r6wnicz sypany jest na
o Glina zwalowa lezitoa na nier6wnej powierzclmi w terenie pag6rkowatym lub
na pologich zboczach mo:le byc rozmywana przez wody splywaji.ice po powierzchni
ziemi. Wynoszit one czitstki ilaste, ·pozostawiajitc na miejscu material grubszy. Taka
spiaszczona glina moze by6 siedliskiem wody przypowicrzchniowej.
Do utwor6w glacjalnych nalezi.i glazy, zwiry i piaski moreny czolowej tworzitce pag6rki
" Q) .$1tJ. !i A,J i II,,-
WODY W UTWORACH POLODOWCOWYCH 307
i wzg6rza dochodzitcc do wysokosci kilkudziesic;:ciu tpetr6w. Znaczit one post6j
lodowca. Oczywiscie w takie srodowisko woda latwo wsiitka, ale r6wnie latwo z niego
ucicko. zc wzgl~d.u na znaczne deniwclacje powierzclmi ziemi. Zazwyczaj u st6p
pag6rk6w moren czolowych wystc;:puji.i liczne zr6dla i wysic;:ki wody gruntowej dajitce
poczqtek cickom powierzchniowym lub zasilajitce czc;:sto jeziora sr6dmorenowe~
Niekiedy w czolowej strefie lodowca tworzit sie;: waly spirtrzo11ych moren czolowyclz. Po-
lif1ernju' wstaly one dzi~ki sfaldowaniu i spic;:trzeniu przez posuwaji.icy sie;: lodowiec podatnych
li'd/ona . N
utwor6w podlo:i:a. Waly te mogit byc zbudowane z utwor6w starszego zlodowacenia -
1r z~toka !idaris/<0
glin zwalowych i piask6w fluwioglacjalnych, a takze z utwor6w przedczWartorzc;:do-
wych. Stosunki hydrogeologiczne w morenach spic;:trzonych SI! prawie zawsze bardzo
skomplikowane i nieregularne. Jezcli w strukturze takiej moreny wystc;:pujii faldy,
!Okm
to rozmieszczenicm w niej wody podziemnej rzi.idzi.i te same prawidla, kt6re rozpatrzy-
liSmy juz poprzednio.
Do charakterystycznych form lodowcowych nalezit dmmliny. Nie mogit one byc dobrymi
akumulatorami wody gruntowej, ponicwaz zbudowane si.i z gliny zwalowcj tworzitcej
w niCh jitdra. Natomiast w obrlizeniach mic;:dzy drumlinami wystc;:pujl! plytkie wody
' przypowierzchniowe lqcziice sie;: z mokradlami i torfowiskami.
Jstotne znaczenie w hydrogeologii majit piaszczysto-zwirowe utwory fluwiog/acjalne.
D W czasie postoju lodowca wody splywajf!ce z niego i wyplywaji.ice z kanal6w
i tuneli Iodowcowych wynoszit material skalny, kt6ry osadzajii na priedpolu w postaci
stozk6w naplywowych. Poszczeg61ne stozki zrastajit si~ ze sobi.i, tworz11c rozlegle
sandry i r6wniny sandrowc. Potoki lodowcowe na obszarze przedpola dzialajit aku-
mulacyjnie wedlug prawa selekcji. Z tego powodu w strefie poloionej w poblizu
wienca moreny czolowcj material sandrowy jest ,grubszy, zwirowy, w strefach zas
bardziej odlcglych coraz drobniejszy, przech~dzitc w piaski i piaski gliniaste. Pod
tym wzglc;:dem mamy tu pelnit analogi~ do rzecznych stozk6w naplywowych. Jesli
chodzi o stosunki hydrogeologiczne, to sit i r6inice i podobienstwa. R6znice polegajit
na tym, :le „zywy" stoick rzeczny zasilany jest gl6wnie przez ciek powierzclmiowy
-
plynqcy po stozku, natomiast sandry zasilane sit opadami atmosfcrycznymi, poniewaz
cieki, kt6re je zbudowaly, wlasciwie dzis juz nie istnicjit. Podobienstwa polegajit
na tym, i:e w g6rnej czc;:sci sandru woda gruntowa tworzy jednolitit warstw~ o swo-
bodnym zwierciadle, w peryferycznej zas, gdzie mogq wyst~powac przewarstwienia
gliniastc, rozszczepia sie;: na kilka poziom6w drugorzc;:dnych, kt6re mogit by6 pod
napi~ciem. Nalezy ponadto podkreslic, i:e sandry si.i juz w czasie recesji lodowca
rozcinanc przez potoki lodowcowe. Dalsze rozcinanie odbywa si~ przez sie6 rz<;cznit
p~stglacjalnq. Tc rozcic;:cia erozyjne drenujq wodc;: sandr6w i ostatecznie wytwarzajit
si~ stosunki hydrogeologiczne jak w dolinach rzecznych, tarasach i na mic;:dzyrze-
. czach.
jego przedpolu. W slad za cofajqcym siQ lodowcem wc;:drujq przy tym strefy osad6w
grubszych i drobniejszych. W zwii.izku z tym seria utwor6w fiuwioglacjalnych, kt6rit
pozostawia po sobie lodowiec, sklada sie;: u dolu z frakcji grubszych - zwir6w i pia-
sk6w zwirowych, na kt6rych lezit piaski coraz drobniejsze. Seri~ tc;: konczit zazwyczaj
piaski gliniaste. Wystc;:puji.ica w czasie recesji sedymcntacja fluwioglacjalna, na kt6rq
20'
~l l\08 ZALEL'.NOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIK/ 1 FAC]I GEOLOGICZNE)
11i "' .
li
·' sklada sie< dzialalnosc ,~etek i tysirecy potok6w lodowcowych, ma jeclnak charakter
\j'
nieustabilizowany. Lodowiec mo:lc bowiem cofac sire ze .zmienrn1 prQ<lkosciq,, moze
pozostawiac za sob11 bryly martwego lodu, potoki loclowcowe 111og11 byc r6znej wiel-
kosci, jedne mniejsze, inne wireksze, obfite w wodQ w lecie, ubozsze lub zanikajq,ce
w zimie itd. Ponadto potoki lodowcowe wpadaj[l do wielkich rzek marginalnyeh
w praclolinach i tam odbywa sire dalsza sedymentacja materialu fluwioglacjalnego.
Wszystko to razem powoduje du:.1:11 zmiennos6 w wyksztalccniu utwonSw fluwiogla-
cjalnych: zmienia siQ mift:i:szosc warstw az do lokalnego ich zaniku, ,zmienia siQ
uziarnienie i nastc<pstwo warstw niejeclnokrotnie znacznie oclbiegaj11c ocl schematu
podanego wyzej. Nasuwa sie< wniosek, ze wodonofoosc utworow fluwioglacjalnych
daleka jest od jcclnolitosci - przeciwnie, cechuje jq, zniiennosc zaznaczajq,ca siQ cziesto
na niewielkich odleglosciach.
Specyficznym utworcm fluwioglacjalnym sq, ozy. Mog11 one byc w pewnych warunkach
dobrymi akumulatorami wirekszych zasobow wocly gruntowej. Ozy, utworzonc w tune-
lach pocllodowcowych, skladaj11 sie< ze zwirow i piaskow, majq, ksztalt wq,skich i dlu-
gich, nieraz krc<tych walow. Sq, one czc;;sto pokryte na zboczach plaszczem gliny
Ryc. 193.
Wocht grunlowa w ozic
zwalowej. Wtccly oz, jesli le:i:y ponadto na nieprzepuszczalnym po<llo:i:u, moze utrzy-
mac w sobie woclc;; gruntowit (ryc. 193). Zasob wocly ozowej zalezy oczywiscic od
wymiar6w ozu i jego zasilania. W .Polsee ozy sq, formami rzadkimi i stosunkowo maly-
mi, przeto ich znaczenie hydrogeologiczne jest tu male. W Skandynawii natomiast
sq, czc;;ste, przy czym cütgnq, sie;; na znacznych odlcglosciach. Przyklaclcm wykorzystat1ia
wody oz6w do zaopatrzenia miasta moze byc Uppsala w Szwecji.
Nalezy r6wnie:i: wspomniec o ry1111ach lodowcowych. Sq, to zaglrebienia wq,skie i dlugie,
czc<sto krc<te. Ich profi\ podluzny jest nierowny, wykazujq,c podluzne przcglQbienia
przedzielone ryglami. Rynny powstaly wskutek erozyjnej dzialalnosci wod pod-
lodowcowych plyrn1cych w tunelach pod cisnieniem hydrostatycznym. W ody te mogly
osadzac miejscami zwirowaty i piaszczysty material fluwioglacjalny. W razie dogod-
nych warunkow utwory rynnowe mogq, zawierac pewne ilosci wody gruntowej.
Czc;;sto jednak przechodzi ona w typ wody przypowierzchniowej.
Zjawiskiem, ktore powoduje znaczne komplikacje stosunkow hydrogeologicznych w utwo-
rach lodowcowych, sq, zaburzenia glacitektoniczne. Zaburzenia tc w postaci glaci-
tektonicznych sfaldowaii i kier glacjalnych wystQ1Jt1jq, nie tylko w strefie lnoren
czolowych, spotykamy je r6wniez w obszarzc moreny demzej. Wydaje siQ, ze wszi;;dzie
tam, gclzie posuwaj11cy sie;; lodowicc napotykal stawiaj11ce op6r nicrownosci podlo:i:a,
dochoclzilo do zaburzen glacitektonicznych.
o W zwü1zku z tym, ze posuwajq,cy sie;; loclowiec zastaje podlozc nierownc, utwory
lodowcowe, a przecle wszystkim glina zwalowa, powtarzajq, nierownosci clostoso-
wujq,c sie;; do nich - podnoszqc sie;; na wyniosld'Sciach, a obnizaj11c sie;; w zaklieslo-
sciach (ryc. 131). Ten fakt ma <loniosle znaczenic hyclrogeologiczne, poniewa:1: nie-
WODY W UTWORACH POLODOWCOWYCH 309
II
rowne ulozenie warstw wodonosnych i wodqszczelnych stwarza warunki artezyjskie.
Z tego powodu spotykamy w utworach poloclowcowych obok strumieni wocly grun-
towej rowniez lokalne niecki artezyjskie.
·w Polsee zagaclnienie wod w utworach poloclowcowych nale:i:aloby postawic na naczelnym
miejscu, ze wzglc;;clu na to, ze prawie 3/4 obszaru pokrywa plaszcz utwor6w lodowco-
wych i rzccznoloclowcowych. Wo<ly te odgrywajti pierwszorzi;;dnq, rolc;; w gospodarce
wmlncj, w zaopatrzeniu miast i przemyslu, w rolnictwic, lefoictwie itd. Wcdlug
aktualnego· stanu rozeznania zasobow wod · po.clzicnmych w Polsee, ocenia sie;;, ze
najwic<kszt! ich ilosc mo:i:liwq, do wykorzystania zawiera czwartorzc<d, bo az 53 %
ogolnej sun1y (T. Kfüiski, 1974). Okolicznosciit korzystmt jest przy tym .ich wystQ-
powanie blisko powierzclmi ziemi i bezustanne odnawianie przez infiltracjc;; opad6w
atmosfcrycznych. '
rJ Przyjmuje siQ obecnie, ze na obszarze Polski bylo w plejstocenie 5 zlodowacen
przcdzielonych okrcsami interglacjalnymi (miredzyloclowcowymi), w czasie ktorych
Idimat byl poclobny do dzisiejszego lub nawet cieplejszy (M. Ksiq,zkiewicz, J. Samso-
nowicz i E. Riillie, 1965 i E. Rühlc, 1973). Dwa najstarsze zlodowacenia - pretele-
. gd1skie i <;Jiinz (narewskie) - pozostawily po sobie nieliczne i izolowane slady.
Dia stosun.kow hydrogeologicznych nie majq, one zadnego znaczenia. Natomiast
islotne znaczenie majq, nastc;;pne trzy zlocloNacenia i rozdzielajtice je dwa inlergla-
cjaly. Sq to.
zlodowaccnic krakowskie (poludniowopolskic),
intcrglacjal mazowiccki,
zlodowaccnic srodkowopolskie,
intcrglacjal ccmski,
zlodowaccnie baltyckic (p61nocnopolskic).
u Zlodowacenia clzielq, sire na mniejsze jeclnostki stratygraficzne zwane intcrsta-
dialami i staclialami lub stadimni. Sq to okresy kr6tsze odpowiadajq,ce cl1wilowemu
cofnii;;ciu siQ hi<loloclu przy niewiclkim ocicpleniu siQ klimatu i okresy nawrotu
lqdoloclu i jego postoju.
D Ka:i:de zloclowacenie i kazde sta<lium pozostawialy po sobie moreny czolowe,
poklady gliny zwalowej, piaszczysto-zwirowe serie warstw woclnolodowcowych,
rozlegle sto:i:ki san<lrowe i micjscami ily zastoiskowe.
r1 Zloclowacenie krakowskie sic;;gnrelo po Karpaty, ßramre Morawsk:t i Suclety
(ryc. 194). Po inlerglacjale mazowieckim nastq,pilo ponowne zlodowacenie - srod-
kowopolskie, kt6re objc;;lo Polski;; po linire: Sudety, Gorny Shtsk, Czc;;stochowa,
Ko1iskic, Skarzysko, Pulawy, polnocna granica Wyz.yny Lubelskiej. Linia ta wytycza
zasic<g poluclniowego Stadium zloclowacenia srodkowopolskicgo. Drugie, bardziej
ku p6lnocy cofnic;;te, staclium Warty bicgnie przez Zary, Trzebnicc<, Sycow, Krepno,
Raclomsko, okolice Lo<lzi, Garwolina, Siedlce. Po interglacjale ccmskim nastc;;puje
zloclowaccnie baltyckie z trzema stadiami. Stadium Leszna biegnie przez Gabin,
Ziclomt Gürc< i w okolicy Konina kryje sie< pod nastc;;pnym stadium - pozna1iskim,
ocldziclonym o<l niego interstaclialcm oryniäckim. Granice stadium poznai'iskiego
wyznacza ci:cig moren czolowych biegnq,cych przez Slubice, Poznai'i, Kanin, Plock,
Sicrpc, Szczytno, Suwalki. Interstadial i'nazurski oddziela ostatnic staclium zloclowa-
 -··
,~, W . 2 llL$JD'11.,.
310 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIKI I FAC)I GEOLOGICZNE) WODY W UTWORACH POLODOWCOWYCH 311

dodamy sta<lialy, to odpowiednio wi1tcej (ryc. 195). Rzeczywistos6 jednak w znaczncj

wi1tkszosci przypadkow odbicga od takiego schematu.
Na rycinie 195A przedstawiono scheinatycznie tcorctyczny uldad wodonofoych serii
fluwioglacjalnych w tercnic, ktory ulegl trzykrotnemu zlodowaceniu. Widoczne sii
3 teorctycznc poziomy. Mowiqc „tcoretyczne", rozumiemy ze ich wyst1tpowanie jest
mozliwc.

\'.

Ryc. 195. Schcmaty wyst~powania w6d w utworach polodowcowych

A - schemnt tcoretyczny, D - schomnt rzeczywisty, a - gliny zwnlowc kolejnych zlodownco1'i,
b - utwory mlc:dzymorono wo wodonoSnc, c - utwory podloiu i kry

o Musimy jednak pamii;;ta6 o tym, zc:

zlodowacente zlodowocente ~lodowarenie zmiennos6 miqzszosci warstw tak wodonosnych, jak wodoszczelnych,
haltyckie .irodkowopolskie ):rokowskie zmicnnosc ich skladu litologicznego i uziarnienia,
slad111m
pomors~1t

J/udium
potnaitshe
.tttltl~
- slodwm
/Vor!y

1
obecnos6 soczewek i wkladek nieprzepuszczalnych,
przcwarstwienia pochodzenia interstadialnego,
okna hydrogeologiczne w glinach zwalowych,
-
m JU slodi11111 D II sta&v;a zaburzenia glacitcktoniczne,
iesmo poludmowe
• zniszczenie utworow starszych zlodowacen w okrcsach inte1:glacjalnych, a takze
dzialalnos6 egzaracyjna mlodszych lodowcow
Ryc. 194. Zasi~g zlodowacen w Polsee
\ mogq ten teoretycznie prosty uklad zmieni6 i powikla6. Przedstawiono to w sposob
\ nieco przcsadny na rycinic 195B. Glowne poziomy wodono5ne przywiqzane do serii
cenia baltyckiego, zwane pomorskim, wyznaczone Iinil! Mysliborz, Drawsko, Szcze- fluwioglacjalnych lezqcych mii;;dzy dwoma roznowiekowymi pokladami glin zwalo-
cinek, Koscierzyna, Nowe, Morqg, Gizycko. wych nie mogq by6 jednolite, lecz Sq zmienne w bardzo szerokich i diametralnie skraj-
o z powyzszego rozkladu zlodowacen wynika, :Ze miq.Zszos6 utworow polodowco- nych granicach. W jed!1ych miejscach SI! one bardzo dobrze wyksztalcone i zasobne,
wych wzrasta od Karpat i Sudetow ku polnocy osiqgajqc na Pojezierzach Pomorskim w innych znajdujq si1t w srodowisku o nickorzystpych wlasnosciach hydrogeologicz-
i Mazurskim najwi1tksze waitosci. W istocie wynosi ona tu srednio okolo 100, a miej- nych i SI! ubogie w wodft, gdzienicgdzie wyklinowujq si1t calkowicie lub tez }qCZI! si1t
scami przekracza nawet 250 m. Z tego, co powiedziano, mozna teoretycznie spodzie- z wyzej albo nizej lezqcymi poziomami, wykazujq rozne cisnienie itd. Liczba, gl1tbo-
wa6 si1t na okreslonym terenie tylu glOwnych poziomow wodono8nych, ile bylo na kos6 i wydajnos6 polodowcowych poziomow wodonofoych stwierdzonc w jednym
nim zlodowacen. Tarn gdzie byly trzy zlodowacenia, powinny by6 3 poziomy, a je81i micjscu nie mogq by6 scislq miarq stosunkow w innym, niekiedy nawet niezbyt
312 ZALEZNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIK/ 1 FACJI GEOLOGICZNE)
odleglym. St<td wynika koniecznosc przeprowadzania kaidorazowo odpowieclnio
zaplanowanych badm1 hydrogeologicznych, bez ktorych wlasCiwe poznanic stosunkow
wodnych w utworach polodowcowyeh nie mogloby byc doslateeznie scisle. Badania
takie prowaclzone Sfl roznymi metodami, CZQsto w sposob kolnpleksowy (C. Kolago,
1973). Dotychczasowe closwiadczenia pozwalaj<! postawic tezQ, ze stosunkowo naj-
bardziej staly i najbardziej zasobny jest poziom wodonosny zawarty w seriach fluwio-
glacjalnych JeZflCych miceclzy glinami zfoclowacenia srodkowopolskiego i ballyckiego.
o Oclplyw w6cl w utworach polodowcowych w Polsee skierowany jest ogolnie Im
rolnocy i polnocnemu zachoclowi, poniewaz w tym kierunku pochyfo siQ strop
poclloza czwartorziedu i do tego dostosowujfl siQ generalnie utwory polodowcowe.
Jeclnak lokalnie, a nawet regionalnie, kierunki ocl.plywu bQclfl inne, zaleznie ocl kon-
figuracji poclloi:a i ukladu powierzchniowcj sicci clrenujflcej.
Ilosc wocly zawartej w utworach polodowcowych jest barclzo clui:a. 0 ilosci tych zasobow
mofo zorientowac obliczenie B. Krygowskiego (1954) wykonane dla ulworow polo-
dowcowych Niziny Wielkopolskiej. Pod uwagce wziieto obszar 37 925 km 2 obfoty
nastQpujflcymi granicami: od po!udnia Wzi;orza Trzebnickie i Wal Zielonogorski,
ocl zachodu dolina Odry, od polnocy clolina Noteei, ocl wschodu mnicj wiiecej polud-
nik Kola. Na obszarze tym srednia mi'!ZSZOSC utworow polodowcowych wynosi
40 m, z czego 20 m przypada iia piaski i zwiry wodonosne. Ich wocl.ochlonnosc
przy pelilym nasyceniu przyjQto 10,5 %, z czego wynika zasob wody okolo 79 642 x
x 10 6 111 3 • Wyehoclziic z powyzszych zalozen 111ozna by zasob wody wolnej w utworach
polodowcowych na terenie Wielkopolski szacowac na okolo 105 000 1113 w warstwie
wodonosncj o mi<tzszosci 1 111 pod powicrzchnüt 1 km 2 tercnu.
o Wydajnosci pojcdynczych studni Sfl oczywiscic barclzo ro:lnc i wahaji! siie od kilku
do 150 1113 /h w przypaclkach najkorzystniejszych przy clobrcj granulacji i znacznej
111i'!zszc8ci utworow woclonosnych.
Pocl wzglieclem jakosci wocly w utworach polo~owcowych nie Sfl najlepsze. Glowmt ich
wadq jcst zbyt duza zawartosc zelaza, przeciQtnic w granicach 1-4 mg/l, czasem
nieco podwyzszona zawartosc manganu 0,2-0,3 mg/l. Wymaga to oczywiscie uzdat-
niania wocly przccljej podanicm do uzytku. Twarclosc tych wocljcst srcdnia, przeciQtnie
w granicach 5-6,5 mwal/l. Wody gliebszych poziom6w, izolowane od powierzchni
nieprzepuszczalnymi pokladami glin zwalowych, S<! pod wzg!Qde111 sanitarnym naj-
zupe!niej zadowalajqce.
W porownaniu z utworami polodowcowymi ni:lowymi, stosunki woclne w osadach lodow-
cow gorskich S<l na Of,61 proste. Z wyj<ttkiem moreny clcnncj, ktora jest gliniasta,
wszystkic inne twory akumulacji, jak moreny boczne, srcclkowe, czolowe i stozki
fluwioglacjalne utworzone Sfl przewaznic z materialu grubozia;nislcgo, z blokow
skalnych, glazow, oslrokrnwQdzistych okruchow i zwi16w. Utwory morenowe cechuj11
si<e bardzo d11:l:l1 wo<lochlonno5ciq. W wysokich gorach, jak Tatry lub Alpy, S<! one
wa:lnym srodowiskiem woclono5nym, zwlaszcza gcly gory zbudowanc s<1 z nieprzcpusz-
czalnych skal mag1rowych i metamorficznych. Zasilane S!! opadarni atmosferycznymi
bezposrednio, a jeszczc bardziej przcz licme strumicnie g61 skie. Amplituda wahan
stanow zwierciad!a wod morcnowych jest znaczna i dochodzi do kilku metrow. Jest to
spowodowane tym, ze w wysokich gorach spaclki Sfl bardzo duze i woda szybko
d tHUI:
DOLINY POGRZEBANE 313
oclp!ywa W ciobrze przcwoclZflCYl11 sroclowisku, ale rowniez szybko oclnawia site po
deszczach.
o Stozki, fluwioglacjalne w gbrach wyscielaj<! clna clolin, tworzfl wiiec tu Wflskie
smugi zwirowe, w ktorych plynfl strumienic wody gruntowej. Na przedpolu gor
rozposcierajq si'< one wachlarzowato, tworzflc cziesto szerokie i grube pokrywy zwiro-
we. Na przedpolu Tatr w rowie zakopiai'1skim i w Kotlinie Nowotarskiej wystQpujq
trzy wlo:lone w sicbie stozki lluwioglacjalne pochodz<tce z trzech zlodowacei'1.
Gromadzit' onc w sobic powa:lny zasob wod gruntowych (D. Malecka, 1981).
DOLINY POGRZEBANE
Wazne, a cz«sld bardzo zasobne, zbiorowiska wod podzicmnych w czwartorziedzic wystie-
puj11 w dotfnach pogrzebd11ych, zwanych tcz kopalnymi. Doliny takie S!l dzie!em crozji
rzecznej w prcglacjalc, lj. w okresie poprzedzajflcyrn bczposreclnio pierwsze zlodowa-
cenie, i w okrcsach interglacjalnych. By!y one nast<epnie wypelniane glinami zwalo-
wymi nast~pnych zlodowaceil. lub piaszczystyrni produktami akumulacji wodno-
lodowcowej lub rzcczncj. Cziestym zjawiskiem bylo ich oclnawianie si'< w kolejnych
okresach it1terglacjalnych az do cloby wspolczesnej. Dziieki lemu reprodukowal siie
kilkakrotni~ obraz pierwotnej sieci hyclrograficznej. Niektore z nich lezfl wiiec pod
clzisicjszyn~i dolinami rzck, inne sii od nich zupelnie niezaldne.
mnpm
·20
Ryc. 196. Przckr6j pogrzebancj doliny (wcdlug K. Kopczy1\skicj-Zandarskiej,
nicznacznic uproszczony)
J - podloZe cz\Vurtorz~du, 2 - glinu zwulown, 3 - pfosld o r6i.nym uziarnicniu, 4 - mulki,
5 - torf, II - zfodownceilic krnkowskic, l Jl - interg1ucjnl mnzowiecki, J V - zlodownccnie
f.roclkowopolnkie_. V - intcrglocjnl ccmski, VI - 1.lodownccnie bnltyckic
1~1 Na ryCinie 196 pokazano przyklaclowo wcdlug koncepcji K. Kopczy1'iskiej-·
-ZandarskieJ (1970) pogrzcbamt clolinte wystcepujqq na Pobrzciu Slowinskim na
poludniowy wschod od Kolobrzcgu. Ma ona dlugosc okolo 28 km. Dolinne wyciiecie
erozyjnc o g!Qbokosci okolo 40 m w podlozu czwarlorzceclu istnialo tu juz w pregla-
cjale. W czasie 'zlodowacenia krakowskicgo wypclnione zostalo glinq zwalowfl, a na-
 Miil . 11Ull .. iil4J .i)ii I'.
314 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIK/ I FAC)I GEOLOGICZNE) WODY PRADOLIN 315

st'"pnie znow silnie rozci'"te do gl'"bokosci okolo 70 m w interglacjale mazowieckim, W zwirach i piaskach pradolinnych wyst'"pujii: strumienie gruntowej wody prado!i1111ej
po czym wypelnione r6.Znoziarnistymi piaskami. Z kolei nast<J:pilo pokrycie glinii: osi<J:gajii:ce w korzystnych warunkach nieraz kilka kilometrow szerokosci. Jezeli
zwalowii: zlodowacenia srodkowopolskiego i ponowne, lecz juz plytsze, okolo dwu- warstwy wodonosne przykryte Sf! wodoszczelnymi glinami lub namulami, wytwarzaj11:
dziestometrowe rozci'"cie w interglacjale eemskim i znow wypclnione osadami piasz- sice clogodnc warunki naporowe.
czystymi. Ostateczne pogrzebanie tej formy nast<J:pilo w czasie zlodowacenia baltyc- o Zasilanie wod pradolinnych odbywa si'" w roznoraki sposob:
kiego, kt6re zamkn'"lo j;i od gory grubym pokladem gliny zwalowej. na brzegach pradolin poprzcz stozki naplywowe i deluwia,
o Dzis znamy na terenie Polski kilkadziesiii:t tego rodzaju form. Liczba ich stale poprzez okna hydrogeologiczne w nieprzepuszczalnym stropie,
rosnie w miar'" post'"lfü badan nad czwartorz'"dem i hydrogeologii1: kraj,u. latcralnic przcz doplyw wody z warstw wodonosnych podloza.
Zasobnosc wodna dolin kopalnych mo:i:e byc bardzo duza, jeieli mamy do czynienia
z fonm! o wi'"kszych wymiarach i wypelnio1111: utworami piaszczy.stymi o dobrych
wlasno5ciach hydrogeologicznych. Jak poc!aje T. ßlaszyk (1968), wyc!ajnosci pojec!yn-
czych studni w wazniejszych dolinach pogrzebanych Wielkopolski (Szamotuly,
Zduny, Opalenica, Ostrow Wielkopolski, Gniezno) dochodz11: do 200 111 3/h. Mi<J:.Zszosci
warstw wodonosnych wynosz<J: tam 50-120 m.
o Wody w dolinach kopalnych czwartorz'"clu S<l: prawie zawsze naporowe, pokrytc S<!
bowiem zwykle utworami nieprzepuszczalnymi, glownie glim1: zwa!ow11:. Zasilanie
warstw wodonosnych jest ro.ine. Mo:i:e to byc infiltracja woc! gnmtowych przez okna •
hydrogeologiczne, zasilanie lateralne z sii:siednich poziomow wodonosnych spoza
konturow doliny, nickiec!y nawet infiltracja z ciek•iw powicrzchniowych.

WODY PRADOLIN

Pradoliny sii: to szerokie, plaskie doliny, ktore wyzlobione zostaly w okresach postojow
recesyjnych lodowcow przcz wielkie rzeki powstale z pol;iczenia potokow lodowco-
wych z ciekami powierzclmiowymi plyn;icymi z obszarow nie zlodowaconych.
Kierunek pradolin jest mniej wi'"cej rownolegly do czola lodowca. Sii: one wypelnione
utwormni akumulacji rzecznej przy t!ominuj<J:cym udziale materiaiu fiuwioglacjalnego.

ltyc. 198. Glöwne .pradoliny w Polsee

W Polsee wyst'"puje szereß pradolin o przebiegu r6wnole:Znikowym (ryc. 198): S!J: to

Ryc. 197. Schematyczny przckröj pradoliny
nz - glinn zwulown, // - utwory mi~dzyrnorcnowe, pr - utwory pradolinno, st - stoi.ck nnply-
pradoliny:
wowy, strznlki oznncznj11 drogi znsiluniu · wr9dawsko-magdeburska,
Baryczy,
W prawit!lowo wyksztalconej serii pradolinnej wyst'"puj<t u spodu :i:wiry i piaski warszawsko-berlinska,
·zwirowate, osiiigaj<J:ce nieraz miii:zszosc kilkunastu, kilkudziesi'"ciu metrow (ryc. 197). tormisko-eberswaldzka,
Nad nimi lez<J: piasld, ku gorze coraz drobniejsze, czasami ily zastoiskowe, nast'"pnie pomorska,
holocel1skie piaski i gliny naplywowe, namuly, torfy i niekiedy platy' kredy lii:Icowej. Leby-Redy,
Wzdluz zboczy warstwy akumulacji prac!~linnej zaz'"biaj<J: siQ z nalozonymi na siebie a oprocz tego kilka mnicjszych. S11 one wciQte w utwory polodowcowe, mieJscami
stozkami naplywowymi i piaszczystymi deluwiami. jcdnak przecinajii: je, c!ochodz<J:c clo poc!loia czwartorz'"c!u. Ich zasobnosc w wodce

ni
316 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIK/ 1 FACJI GEOLOGICZNEJ
STRUKTURY HYDROGEOLOG/CZNE 317

jest r6Zna, przewaznie jednak duza, zwlaszcza w mlodszych pradolinach. Na przyklad
na chylo.tiskim odcinku pracloliny Leby-Redy w okolicach Gdyni 1 m miqzszosci
warstwy woclonosnej zawiera pocl powierzchniii l kln 2 okolo 176 000 1113 wolncj
wody.
0 Wody praclolin SlJ: ciwtnie wykorzystywane jako zrocllo zaopatrzcnia miast
i zakladow przemyslowych. Na przyklacl uji;;cia woclociligowe komunalne, przcmyslo-
wc i portowe Gdyni pobieraj<! z utworow pradolinnych okolo 45 000 1111 /cl.
Jakosc wod pradolinnych jest podobna clo opisanych poprzeclnio w6d lluwioglacjalnych.
Znanc SlJ: jcdnak przypadki, ze woda, nie najgorszej jakofoi w stanie naturalnym,
ulcga znacznemu pogorszeniu wskutck eksploatacji. Przyklaclcm moze byc jcclno
z wielkich uji;;c wodnych zlokalizowane w zachoclniej cz«sci pracloliny warszawsko-
-berliJ\.skiej. Sklacla si« ono z 22 stuclni pracuj:.i:cych w zespole. Warstwi;; woclonosn<i
tworz:.i: ro:inoziarnistc piaski i zwiry 0 mift:l.szosci 10-40 111 i 0 barclzo clobrych wlasno-
sciach filtracyjnych. Pokrywaj11 jf! macly z licznymi szczirtlrnmi zbulwialych roslin
i cz«sciowo torfy. Zwierciacllo wocly jest swobodnc. i w stanie lrnturalnym lczy na
gli;;boko5ci 1 m, ale wskutek eksploatacji obnizylo siie o 4 m. W tabeli 50 pokazano
wzrost zawartosci zelaza i siarczan6w w woclzic w ci:igu 8 lat cksploalacji.
Tabcla 50. Wzrost zawartosci i:elaza i siarczan6w w loku cksploatacji wody w jcdncj z prndolin
(wcdlug E. Kubisz i W. Ratajczak)
_ _S_k_l_ac_In_i_k_ _ ~1dnia n~__L __ _!_~___l_____ l967 _ _I_ ____19_7.1___
g1:untownyc~1 badaii litologicznych, geochemicznych i hydrochemicznych tych odcin-
kow praclohn, na kt6rych zmnierza si« buclowac uji;;cia w6d pradolinnych.
STRUKTURY HYDROGEOLOGICZNE
Stosunki hyclrogcologiczne zalez11 od wzajemncgo ulozcnia skal przepuszczalnych i nic-
prze1~uszczalnych. W zwiqzku z tym mozcmy m6wi6 o strukturach hydrogcologicznyc/z.
Bi;;dz1cmy przez to rozumiec zbiorowiska w6d poclziemnych przywilJ:zane do okrcslo-
nych typ6w ulozcnia warstw skalnych. Struktury ie mog:.i: byc przestrzcnnie niewielkic
lub rozciqgac sii;; na clziesi:.i:tki albo setki kilomctrow, inog:.i: byc wlJ:skie i wydluzone
lub rozciqgac si« .mniej wii;;cej rownomiernie we wszystkich kierunkach, mog<! byc
proste lub skomphkowanc, mog11 byc ostro oclgraniczonc Jub przcchodzicjcclnc w clru-
gie, a wtedy ich wody pozostaj:.i: wc wzajemnej wii;;zi hyclraulicznej.
Z wa:Z.niejszych i czi;;stszych struktur hydrogcologicznych wyst«puj11cych w. Polsee wymienic
mo:l.na nast«puj:.i:ce:
- plytowc zloione z warstw wodonosnych ulozonych plasko lub nieznacznie nachy-
lonycl'.; przyklaclem moglJ: byc wody szczelinowc w g6rnej krcclzie Wyzyny Lubelskicj;
-. n11i;;clzymorenowe zwi<izane z plasko ulozonymi uiworami wodnoloclowcowymi
n11i;;clzy dwoma kompleksami glin zwalowyd1;
- monoklinalne, jak np. g6rnojurajskie szczelinowc i krasowc wody w monoklinie
slqsko-krakowskicj;

10 0,3 3,0 64
- , basenowc! l~b nicckowate zwi<tzanc z basenami artezyjskimi; przykladcm mog11
13 0,5 2,4 20
byc wocly irzcc1orzi;;dowe w niccce mazowicckiej;
Zelazo mg/l
20 0,6 4,4 4 synklii'.alne, ja~( np. wody szczelinowe i krasowc w dcwonic synkliny kieleckiej;
zbiorcza 4,0 26 zap.adhskow~, Jak wocly porowe w miocenic zapaclliska przedkarpackiego;
10 17,4 518 dohnne, gdz1c wocly plynq w postaci poclziemnych strumieni w aluwiach clolin
13 20,8 547 rzccznych; ·
Siarczany mg/I
20 9,0 92 - praclolinne zwil1zanc z wiclkimi praclolinami na Nizu Polskim;
zbiorcza 349
- sandrowc zlozone z woclonosnych utwor6w woclnoloclowcowych na rozleglych
r6wninach sanclrowych;
D Uzdatnianic WGcly obciq:ionc takim ladunkiem zelaza i siarczan6w jesl tak czolowon10rcnowc o mozaikowym rozmicszczeniu wod podziemnych; =
clalece kosztowne, ze slawia pocl znakiem zapytania oplacalnosc eksploatacji. gla~iteklonicznc, bardzo rzaclko regularne, przewaznie chaoiycznc;
o Proces wzrostu tych sklaclnikow baclaly i wyjasnily E. Kubisz i W. Ratajczak dohn pogrzcbanych, stosunkowo dosc licznc w czwartorzi;;clzic, cz«sto bardzo
(1972). Wskutek gnicia szcz11tk6w roslinnych powstajc siarkowodor, kt6ry w reakcji wa:lnc zc wzgl«clu na du:le zasoby wodne;
ze zwi:.i:zkami :ielaza zawartymi w maclach tworzy siarczki zclaza w postaci hydro- - wydmowe, nicwielkic struktury lub nawet 111ikrostruktury zwiqzane z wyclmai~i
troilitu (FeS·nH 2 0) i pirytu (FcS 2 ). Przcnoszonc w c16l pokrywa.i<t onc czarnymi nadmorskimi !ub srodhtdowymi;
otoczkami ziarna piasku warstwy woclonosncj. Siarczki te Sfl trudno rozpuszczalne - soczewkowe, w kt6rych wody wysti;;puj:.i: w soczewkach wsr6cl warstw nieprzepusz-
w woclzie, s:.i: jeclnak bardzo wra:iliwe na clzialanic llenu w poh1czcniu z woclft. Utlc- czalnych lub slabo przcpuszczalnych, dosc cz«stych np. w glinach zwalowych.
niaj:.i: si« latwo i przechodz:.i: w rozpuszczalne w wodzie siarczany. W czasic eksploa-
tacji obnizylo si« w uji;;ciu zwierciacllo i iym samym wzrosla miqzszosc_ strcfy acracji. WODY OßSZARÖW WIECZNEJ MARZLOCI
w slad za iym ogromnic powi«kszyla si« powicrzchnia kontaktu siarczk6w z tlcnem
i przesqczajlJ:Cfl sii;; wod:.i: opaclowfl i gw•altownie wzrosla proclukcja siarczanow zelaza. Obszary wicc~n~j marzloci wysll,lpuj'.icc w klimatach zimnych charaktcryzujt! sii;; trwalym
Pogorszenie sil,l jakosci wocly spowoclowane zostalo zachwianicm rownowagi hydro- _ zamarz111i;;c1cm wody w grunc1c. Grunt taki nazywamy ;:marzlinq lub szweclzkit
geochemiczncj przez czlowieka. Przytoczony przyklacl wskazuje m1 koniecznosc m1zwit tjaele. Obszary wiccznej marzloci wysti;;pujlJ: w Kanaclzie, na Gre~Iandii,

. 1 r'trfZS'! tt
 ·.QJ liJJL#i1 ;pn:.
318 ZALEtNOSC WÖD PODZIEMNYCH OD TEKTONIK! 1 FACJI ~EOLOGICZNEJ
WODY OBSZARÖW WIECZNEJ MARZtOCI 319

w polnocnej Syberii i na Antarktydzie. W samym tylko Zwü1zku Radzieckim zajmuj11 D Charakter chemiczny i stopie11 mineralizacji wod srodzmarzlinowych sq r6znc
one okolo 10 min km 2 powierzchni. Zmarzlina siQga do roznych, miejscami bardzo i zalezne od ich pochodzcnia.
znacznych g1Qboko5ci dochodz11cych do 400 i wiQcej metrow. Wody podzmarzli11owe wysti;;pujii pod warstwq zmarzliny. Gli;;bokosc ich zalezy od grubosci
o Wierzchnia warstwa zmarzliny, zwana aktywnq, domarza w ci11gu lata na okres zmarzliny i od wlasnosci hydrogcologicznych skal. Temperatura ich na granicy ze
2-6 miesiQcy. Mi11zszosc warstwy aktywnej nie przekracza 3-5 m, przy czym jest zmarzlinl! jest bliska zcra, natomiast dalcj w gl11b rofoie wedlug stopnia geotermicz-
zalezna od miejscowych warunkow 'klimatycznycli i morfologicznych. nego, kt6ry miejscami moze byc bardzo wysoki. Wody podzmqrzlinowe zwykle znaj-
o Wedlug hydrogeologow amerykai'tskich i radzieckich (S. N. Davis, R. J. M. de dujq sii:; pod cisnienicm. Zasilanic ich odbywa sii:; poza granicami obszaru wiecznej
Wiest, 1966, N. I. Tolstichin, 1941) wyroznia siQ na obszarach wiecznej marzloci marzloci, a clrnraktcr chemiczny poclobny jest do wod gruntowyci1 innych strcf.
3 rodzaje wod: nadzmarzlinowe, srodzmarzlinowe i podzmarzlinowe.
Wody 11adzmarz!i11owe s11 to sezonowe wody roztopowe warstwy aktywnej. NieodmarzniQta
zmarzlina jest w stosunku do nich 11ieprzepuszczalm1 podstawii. Zwierciadlo ich jest
swobodne, lecz na pocz11tku zimy, gdy rozpoczyna siQ od powierzchni ponowne za-
marzanie, przechodzi 01w w chwilowy stau napiQcia, dopoki cala warstwa aktywna
nie ulegnie zamarzniQciu. Wody nadzmarzlinowe przywi11zane Sl! gl6wnie do zaklQ-
slosci terenowych i szerokich plaskich obszarow miQdzyrzecznych. Ze wzglQdu na
mall! mi11zszosc warstwy aktywnej, zasoby wod s11 nieznaczne. Stosunkowo wiQksze
ich ilosci gromadzi1 sii;; pod dolinami rzecznymi i jeziormni.
o Zasilanie wod odbywa sii;; przez infiltracji;; skl!pych opadow atmosferycznych,
a takze wod rzecznych. Wody nadzmarzlinowe przedstawiajll przewaznie typ wod
przypowierzchniowych o bardzo slabej mineralizacji. Zawierajf! gl6wnie zwi11zki
organiczne i produkty rozkladu substancji roslinnych.
Wody .fr6dzmarz/i11owe wystQpuji1 w masywie zmarzliny w postaci zyl wodnyc)l w szczelinach
i kanalach. Szczegolnl! ich odmianl! s11 wody ta/ik6w. Taliki Sl! to osrddki wgli;;bnego
tajania lodu zmarzliny. Wysti;;pujl! one glownie w strefach peryfcrycznych obszarow
wiecznej marzloci.
D Wody srodzmarzlinowe ply1111 i dzii:;ki temu, mimo :i.e znajdujf! siQ w srodowisku
o ujemnej temperaturze, nie zamarzajl!, lecz si1 jakby w rownowadze termodynamicz-
nej z lodem. Temperatura ich jest bardzo bliska zera, a miejscami mogl! byc nawet
przechlodzone.

-·-· -·_. ~ -·-· __..:...,, __:___ :--.....:. ·_._._._. - · -·_. - ·

. «. '. w~dy .nqdz'!la~zli~o':'e ·: · ·

:0///~~// ~
///;/'. zmarzlino/ . ·~ / /
i ' . Uyc. 199.
/ ,,;/<</,////;;, ,//// './ Schema! taliku li1czqcego wody
'<<,//' ,/.;/ /. ,< /,:
~/,-;,// nadzmarzlinowe z podzmarzlinowymi
„'. ivody podzmarz/inowe (wedlug N. I. Tolstichina)

u Zasilanie w6d srojzmarzlinowych jest rozne. Moze odbywac siQ przez infiltracji:;
wod nadzmarzlinowych w szczeliny zmarzliny. lnnym irodlem zasilania Sl! wody
powstajiice wskutek topnienia lodu w talikach, ktore czQsto htczii wody nadzmarzli-
nowe z podzmarzlinowymi (ryc. 199). Jeszcze jednym zrodlem mogfl byc takze znaj-
dujqce siQ pod cisnieniem wody podzmarzlinowe, ktore od spodu wdzieraj:1 siQ
w zmarzlini;;.
 318 ZALE 1 DEF/NICJE 1 WIA~~;~~c-i(--_ r. 5.l)f!t 3!-3
i '
~~erze poczqtek siec ciek6w powierzchniowych, kt6ra jest przedmiotem badan hydro-
1
,,1.
1
j graficznych. Dia hyd.rogeologa :lr6dla S!! jakby naturalnymi „odsloniQciami" w6d
t·~}1odziemnych.
.
ZRÖDLA ~ ;vystQpujq w tych miejscacb, gdzie P()';i~ü~zicmi:-I?rzecina-~ars1wQ wodg-
1 n.o~.11L!t_1_~_sta~rci~!?~_g~y_podz~ew.neJ. ~a~obficteJ wystQpUJ!! ~ne w obsza-
rach g6rskich, gdzie glQbokie wcH;cm erozyJne rozcmaJq warstwy wodonosne. Rzadsze
s11 natomiast na r6wninach i nizinach'. t
o Kat.de :lr6dlo jest przejawem nattirainego drenazu okrdlonego poziomu wodo-
nosnego. Odprowadza 0110 zreten?jowanq w podziemiu wodQ na powierzchniQ ziemi,
dajqc pocz11tek ciekom powierzchniowym lub zasilajqc je w ich biegu.
o Opr6cz :lrodel wystiepuji! te:l. bardzo liczne wyplywy nie skoncentrowane w postaci
wysiiekow, wyciek6w kroplistych itp. Wyroznia siQ wsrod nich lJaStQpujqce formy
(111strulccja opracowania mapy hydrograficznej Polski l :50 000, 1964; K. Waksmudzki,
\ 1971; J. Tomaszewski, 1977):
[laka - jest to powierzclmiowy, rozlewny'wyplyw wody podziemnej, zatorfiony lub za-
DEFINICJE I WIADOMOSCI WST~PNE / bagniony. Mlaki pojawiaj11 siQ z reguly tarn, gdzie nastQpuje zatamowanie swobod-
1 _ , . \' nego odplywu na powierzchni, a wiQc na odcinkach terenu plaskich lub slabo nachy-
Zrodlo Jest samoczynnym, naturalnym i skonccntrowanym wyr)lyw d d . . Jonycb. Woda, ktoqt nie moze swobodnie odplynqc, nasyca w~rstwQ przypowierzch-
Z defi . „ t . "k , , em wo y po z1emneJ . . . d . b . . . . „ , . h d fil .
rn~CJI CJ wym a, :l.c do zrodcl nie mozemy zaliczyc wyply , d mowq Jub zw1etrzchnQ powo UJlJ:C za ag111e111e tcrenu 1 rozw6J roshnnosc1 y ro ncj.
51
sztuczn1c, np. przez budowQ studni, otwor6w wiertniczych pr wow )0Wo ?wanycl Poczl!tkowo woda z mlaki odplywa powoli w postaci jednej lub kilku strug. Jest to
1 l
P 6w ' row6 w d renazowyc
. h. , zez wyconamc
1tp. Skoncentrowany wyplyw polega n· t .
wyko
mlaka odp ywowa.
W . . ,,. , . . .. k h
mmrQ rozWOJU ro:> 111nosc1 tworzy SIQ zwarty JeJ ozuc ume-
.
i d · 1 · ' a ym, ze woc1a pod . . /
z enma qzy eo pcwnego punktu, w kt6rym wylewa siQ na powier
1 . . . (. / mozliwiajqcy oclplyw. ,W tym momenc1e mlaka przechoclz1 w typ ewaporacyj11y.
200).' zc llllQ Ztenu iyc Mlaki zajmujq powierzchniQ 0 ro:inej wielkosci, od kilkunastu do kilku tysiQCY
o bzial hydrogeologii zajmujf!cy sii;; baclaniem z'i·o'del 11 ,12
K I . . '
~eno ogm sto1 na pograniczu hyclrogeologii i hyclrografii poni
- '
"
/,
' ywamy o·eno 1og1q*
, . 'eil
ewa,. w zt o acl
r
. ); mctrow kwadratowych. Barclzo dut.e mlaki tworzii pola mlaczne.
yc.iek - jest to bardzo. slaby, nie skoncentrowany, przewa:inie powierzcbniowy, rzaclziej
1·ImJny
. , wyp lyw wo dy z o dslomi;;tej
. . warstwy wo clono:>ncJ
, . 1u b zw1etrze
. 1·my sk a1neJ..
Wycieki wystQpUjf! na stokach i zboczach dolin. Woda wyciekajl!ca l!!czy siQ w struZki
·oclplywajqce w dol. Wycieki s11 zjawiskiem okresowym, zanikajq w okresie bez-
deszczowym.
Wysielc -, jest slabym powierzchniowym wysqczaniem sii;; wocly, przewaznie ze zwietrzeliny
!(~ podscielonej utworami nieprzepuszczalnymi. Wysqczajqca siQ wocla powoduje zawil-
;:. gocenie terenu i nie ma wiclocznego odplywu na zewnqtrz, lecz paruje lub ponownie
,:~:-, i11filtruje. Stqd wyr6i.nia sif( wysi((ki ewaporacyjne, infiltracyjne i in.filtracyj110 . . ewapo-
·~··.. racyjne. WysiQki mogq byc stale lub okresowe.
~;plyw kroplisty albo wykap - woda przesqcza siQ przez skaly i wyplywa na zewnl!trz
1 jI1',· w postaci pojcdynczych kropli. Taka forma wyplywu wystQpuje zazwyczaj na wy-
1 ''~tii chodniaeh skal sklaclajqcych siQ z warstw o ro:inej przepuszczalnosci, np. z piaskow-
1 • '
c6w i lupkow ilastych.
Ryc. 200. 1Zt a mogq wyst'"powac pojedynczo lub grupowo. Tc ostatnie uszcregowanc Sll niekiedy
Zr6<llo w planic
1 - wnrstwico, 2 - ir6dlo, 3 - ulwory przcpuszczalno,
yrafoie wzclluz jakiejS linii - mowimy wtedy 0 linii tr6del. Je:Z.eli kilka lub kilka-
1 0-............. 2 4 - utwory nioprzcpuszcznJne, strznlki - kicrunck ascie irodel wysti;;puje blisko obok sicbie, tworzq onc zesp6l, ktory nazywamy
doplywu wody podziomncj do Zr6dla
r6dliskiem. ·
---------
Termin tcn pochodzi od grcckicgo slowa kre11e - ir6dlo, krynica, zdr6j.
f1 ~ii t~rY.~;!:nf!,
kt6ra powoduje wyplyw wody poclziemncj w irodlacJ~, jest sila cii;;:ikosc;.i
1 l~~--~~I~~~;J.e hy1S·~yi~~\Z~~.?· Biorqc pod uwag~ -fo- kryterium fizyczne, dzielimy
21 rogoologlo

.rrnfdT n Ci
••
 '•· i.J..1.(1..#,l"lil .
322.' . iR6DtA KLASYFIKAC)A .tRÖDEt. 3;2.3

'\· .
· wszystkie zr6dla na dwa typy: descensyj11<! Ll!§.<;!:nsyjne'. W irOdlac/1 ~[1syj11w:J,i.,
. _;: zwanych takte grawitacyj11ymi, woda splywa pod dzialaniem sily ci1,1zkosci od obszaru
zasilania w dol poprzez srodowisko wodonosne do miejsca wyplywu (ryc. 201).
W irodlach ascensyj~ nazywanych takie artezyjskimi, ruch wody skierowany ·
jest od dolu ku gorze*> J
Ryc. 201.
Zr6dlo warstwowc, desccnsyjne
KLASYFIKACJA ZRÖDEL
/-o W tym przypadku .woda_ parta cis.11ienicm l1ydrQstatycznym podnosi sico w prze-
wodach s~<!lnyi::h - porach Iub -szczelinach - do gory-i wyplywa!na powierzchnico
ziemi w tym miejscu, gdziepowierz\)hnia przctnie zwierciadlo statyczne lub warstwco
wodonosn11: ponizej. ni~go((~~.<:_2~i):J .
o Wskutek wyplywu wody w zrodle tworzy sico w jego si1siedztwie obnizenie zwie1'-
ciadla statycznego zwane depresjq. Na rycinie 202 pokazano pierwotny stan zwier-
ciadla statycznego MN, w czasie gdy powierzclmia ziemi AB nie przecinala jeszcze
Zasady jednolitej klasyfikacji frodel nie s11: do tej pory ustalone. Istniejii, Iiezile systemy
zwierciad!a. Gdy z powodu erozyjnego lub denudacyjnego obnizenia. powierzchnia
ziemi osiirn1wla pozycjco CH, nast~pilo przeci1,1cie jej ze zwieroiadlem w punkcie p
i w tym momencie zaistnia!y wanmki do powstania frodla. Przy dalszym obnizeniu
powierzchni, np. do pozycji DB, intensywniejszy wyplyw wody w :lr6dle ·powoduje
zmimw linii cisnien ON, zwicokszenie spadku hydraulicznego. Zdepresjonowanie
zwierciadla wywo!uj11 oczywiscie zar6wno zr6dla ascensyjne, · jak grawitacyjne
(ryc. 203) .
.\·o W niekt6rych irodlach ascensyjnych sih1 motoryczmt powoduj11:cii, wyplyw wody
mog<1 byc gazy lub pary.
Warunki, w ktorych wystcopuji1 zrod!a, SI!: bardzo roznorodnc. Zrodla mozna okrdli6
i clzielic wccllug roznych kryteriow: fizycznych, chemicznych„ geologicznych, hydro-
geologicznych, morfologieznych, genetycznych itd. Wynika stii,d w literaturze nauko-
wej wielka obfit_osc nazw okreslaj11:cych roznoroclne typy i rodzaje zrodel. w litera-
turze polskicj znajdujemy okolo 90 terminow i synonimow, w inny~h, jak np. nie~
mieckicj, Iiczba ich. dochodzi do 200.
ldasyfika«ji, w ktorych glOwnym kryterium podzialu s11: r6.zne· cechy, zalezne od wagi
jak!1 badacze przykladajii, clo tych lub innych cech. Podamy nizej w skroeie niekt6re
wainiejsze klasyfikaeje.
o Niemiccki badaez K. Keilhack (1917) za podstawco podzia!u przyjmuje silco moto-
ryczm1, ktora powoduje wyp!yw wody i dzieli frodla na clwa zasadnicze typy: descen-
syjne i ascensyjne (ryc. 201, 202). Dalszy podzial oparty jest na takich lcryteriach,
jak geologiczny charakter srodowiska wodo!lOSnego, rodzaj przeplywu wyprowadzajii,-
cego wodco itp. wirocllach descensyjnych rozroznia: .
-- froclla powstaj11ee wskutek zmniejszenia czynnego przekroju warstwy wodonosnej,
0

- :lr6clla wystQp uj11ee na naturalnym {pierwotnym) zakonezeniu warstwy wodo-

noS!lcj,
Ryc. 202.
Zr6dlo uskokowe, asccnsyjnc iröJla erozyjne,
:i:r6Jla przelewowe,
zroJla zaporowc,
:lrö:lh szezelinowc,
:i:rodla uskokowe.
u W asccnsyjnych wyroznia iroclla spowodowane c1sn1eniem hydrostatycznym,
ktorc dzieli na warstwowc, uskokowe i irodla gazuji1ce.
iJ Podobfü! klasyllkacjco przyjii,I wybitny badacz R. Kampe (1922), wyrM:niajii,c typy
irödel:
Ryc. 203. desccnsyjne,
Hydroizohipsy obrazuj~ce dcprcsjQ ascensyjnc,
zwierciadla wody gruntowcj w sqsicdztwic przelewowe.
zr6dla ~
11 Te ostatnie s11 typcm przejsciowym miQdzy dwoma pierwszymi.

Z lacinskicgo; dest'e11dere - zst~powuc, schodzic 11· döl i asce11dere - wstc;po\vac, wznosic si~. D We Franeji stosuje siQ klasylikacjco irodel wedlug roznych kryteri6w (H. Schoeller,

21 •
324 iR6Dt.A
(C11paao 1111oe„ , 1967).
W hydrogeologii •polskiej zaznacza siit wyraznie clqznosc do przypisania charakterowi
Ryc. 204. Termalne tr6dlo ascensyjne Ryc. 205. Zr6dlo grawitacyjne, szczelinowe.
w Karlovych Varach (Widlo) ' Zawatyle na Roztoczu Rawskim (fot. A. Niedek)
1962). Rozr6znia siit wiitc ir6dla descensyjnc i ascensyjnc, grawitacyjnc i artczyjskie,
warstwowe {porowe) i szczelinowe, przelewowe i zaporowe.
D Jako odn.;bny typ traktujii hydrogeolodzy francuscy zrodla krasowe*>. Wyroz-
niajii w nich eksurgenty, tj. wyplywy wod opadowych pochloniittych przez''Jejki
i szczeliny krasowe i resurgeuty, kt6rymi sit wyplywy cickow powierzchniowych
pochloniittych przez ponory. Wsr6d eksurgent6w wyr6zniaJt tez i11termite11ty, dzia-
Jajiice z przerwami wskutek zasilania lcwarowego*'''>.
- o W Stanach Zjednoczonych bardzo szczeg6lowit klasyfikacjit opracowal K. Bryan
(1919). Uwzglitdnia ona prawie wszystkie mozliwe typowe warunki, w ktorych wy-
stQpujii irodla. Podstawit podzialu na dwie grupy jcst geneza wody ir6dlanej. Obie
grupy dzielq siit dalej na typy i rodzaje wedlug ccch gcologicznych, hydrogeologicz-.
nych i morfologicznych. Bryan wyroznil:
W terminologii francuskiej tr6dla krasowe zwane sq /es sources va11cl11sie1111es lub kr6tko /es
vauc/uses, eo odpowiada naszym wywierzyskom. Nazwa pochodzi od miejscowosci Vaucluse
polozonej w departamencie tej samej nazwy (prefektura Avignon) w Prowansji. Wystf,)pujc tu
olbrzyrnio wywierzysko w skrasowialych wapieniach, kt6rego wydajnosc waha sif,) eo prawda
w znacznych granicach, dochodzi jednak do 200 rn 3 /s (M. Gutry-Korycka, 1972).
Nazwy powyi:sze pochodzq od wyraz6w lacinskich: exurgere - powstac, podnie§c siQ, znowu
powstac; resurgere - powstac, wznosic siQ; i11ter111lttere - przcrywac, tymczasowo zaniechac.
i
;'I
. ,1 df\: ,„ e,
KLASYFIKACJA iRÖDE.t 325
- grup~ I - irodla woc! glitbokich (juwenilnych i infiltracyjnych schodzqcych na
duze gl~bokosci): typ A - wulkanicznc, B - szczelinowe;
- grupit II - ir6c!la '\voc! infiltracyjnych plytszych poziom6w: typ A - erozyjne,
B - kontakfowe, C - artezyjskie, D - szczelinowe i krasowe.
o Wymienione typy dzielii siit dalcj lqcznie na 28 rodzaj6w.
o Podstawii klasyfikacji opracowanej przez A. M. Owczinnikowa (1955) jest typ
wody podzienmej, ktorq :lrodlo c!renuje. Autor ten wyroznia trzy grupy, a to zgodnie.
ze SWq Jclasyfikacj!l Wod podziemnych:
:lrodla woc! przypowierzchniowych,
:lr6dla v.'od gruntowych,
:lrodla wo~l artezyjskich.
o W ka:i:dej grupic wyroznia dalej dwa zasaclnicze typy, mianowicie irodla w skalach
porowatych i w skalach szczelinowatych, oraz c!wa typy specyficznc - froclla obsza-
row wiecznej marzlociri obszarow mlodcgo wulkanizmu. Typy dzieh1 siit na rodzaje
zalcZllie od warunkow hydrogeologicznych i dynamiki wody doplywaj11cej do irod!a.
o Podobny podzia! przyj<;;ty jest w radzicckim Poradniku liydrogeologa
przewoclow, kt6rymi woc!a doplywa do :lrodla, roli clominujr1cej ceehy klasyfikacyjnej.
Natomiast cechy morfologiczne, <lynamiczne i genctycznc stanowii1 poclsüiwit dalszego
podzialu. ·
D w. Friedberg (1902, 1923) dzieli zrodla na warstwowc, krasowe i rumowiskowc.
M. Ksiqzkiewicz (1972) wyr6znia :lrodla: juwenilne i meteoryczne, dcscensyjne
i ascensyjne, warstwowe, uskokowe, szczclinowe i krasowe, dolinne, mineralne
i cieplice. J. Gohtb (1968) dzicli je na warstwowc, przelewowe, lizczelinowe, zaporowe
i dyslokacyjnc. W instrukcji Centralnego Urzitdu Gcologii w sprawie spomtdzania
zc!jQcia hydrogeologicznego wyr6znia si<;; pi~c zasadniczych typ6w ir6del: warstwowe,
uskokowc, dolinne, szczelinowe i krasowe. W Instrukcji opracowania mapy liydro-
grqficznej Polski (1964) wyrozniono :lrodla warstwowe, szczelinowe i krasowe.
u Inm1 podstawQ podzialu przyj<1l R. Rosl01iski (1948), ktory wyr6znil trzy nastQ-
puji1ce grupy irodel:
biji1cc swobodnie. (descensyjnc),
bijqce pod cisnicniem, czyli artczyjskie (ascensyjne),
intcrmituj11ce (lewarowe).
o Zale:i:nie od budowy geologicznej i hydrogcologicznego charakteru wyplywu
badacz ten wyr6:i:nil w grupie pierwszej zroc!la:
warstwowe,
rumoszowc,
przewafowc,
zatorowo-uskokowe,
w grupie zas drugiej:
faldowe,·
szczelinowe,
uskokowc.

326 iRÖDtA
. u Wid.ac, ze podzial na kategorie oparty jest na silc motoryczncj grawitacji, cisnicniu
hydrostatycznym i cisnicniu atmosforycznym w lewarzc.
W pracy ninicjszcj przyjmujemy jako zasaclniczy, przykty juz w hydrogcologii polskicj,
/podzia! uwzgl'<clniajt[cy roclzaj przewodow hyclraulicznych wyprowadzajqcych wod'<
poclziemmt clo :lrodla. Mogq to byc pory, szczcliny lub proznic krasowc. Krytcrium to
mozemy uwaiac za sluszne i podstawowe, poniewaz roclzaj przcwoclow jcst czynnikiem
wplywajqcym bezposrcdnio lub posrcdnio na charaktcr wocly pojawiajqccj sit;; w zrocllc,
na jcj cly1::1mikQ, sklacl chcmiczny, wla:a1osci fizyczne, wydajnos6 wody i jc;j zmicnnosc
lub stalosc, wielkosc :lroclla i jcgo rol<e w zasilaniu sieci hydrograficzncj itd. Nie bez
znaczcnia jest tu rownid sprawa praktyczncgo wykorzystania :lrodel do cclow zaopa-
trzenia w woclt;;. Uwzglt;;clniaj<1c powyzsze krytcrium, wyrozniamy nast'<pujqce glownc
typy iro~el:. warstwowc, .szczelin~wc'. t'.skokowe, l~rasow::J '
o Wymw111one typy mozna clale.J clz1chc na roclza.1c z uwzglt;;dnienicm ccch morfo-
logicznych, tektonicznych, hyclrnulicznych, chcmicznych, genetycz..nych i innych,
przy czym wszystkic roclzaje claclzt1 siie poclporzt1dkowac wydziclonym typom.
TYPY I RODZAJE ZRÖDEL·
IDo ir6del warstwowych zaliczamy te, ktorc clrcnuj<l woc!Q znajduj<lCll siQ w porach skalnych.
Powstaj<1 one w tych miejscach, gdzic Warstwa wodono8na rozciQta jcst przcz po-
wierzclmit;; zicmi. Najczt;;Sciej irodla warstwowe pojawiajq sit;; na granicy wai'stwy
wodonofoej i poclscielajqcej j<1 warstwy nicprzcpuszczalnej, a wit;;c w spqgu warstwy
woclonosnej (ryc. 212). Zrodfa takie nazywa sit;; warstwowo-kontaktowymi. Rzadsze
natomiast Sll zrodia Warstwowe powstajtice powyzej spqgu warstwy Wodonosnej,
a wit;;c w tym przypadku, gdy warstwa ta jest tylko naclcit;;ta, a nie calkowicie rozcit;;ta.
Ryc. 206. Zr6dlo warstwowc powsla!c wskutck zmnicjszaj11ccj siQ
miqzszosci warstwy wodonosncj (wed!ug K. Kcilhadrn)
Zrodla takie powstajQ zwyklc w tym przypaclku, gdy z powoclu zmme.1szajqcc.1 s1Q
nagle przcpuszczalnosci (ryc. 223) lub zmniejszaj:iccj siQ mit1zszosci warstwy wodo-
nosncj (ryc. 206) zawarta w niej woda nie moze siQ pomiescic i w okrcslonym punkcie
wyplywa na powicrzchniQ.
' \
n Zrodla warstwowe SQ na ogol niewiclkic i malo wydajne~ poniewaz w naturalnyd1
warunkach woda wskutek znacznych oporow w sroclowisku porowatym plynic po-
woli. Wydajno~c tych irodet zale:Z.y ocl przcpuszczalnosci warstw woclonos11ych,
spadku hydraulicznego i stopnia zasilania tych warstw.
Zr6dla szczelinowe wyprowadza.i!! wody krqzQcc w szczelinach. Mog!J: one byc zarowno
ascensyjne, jak descensyjne zaleznie ocl morfologii terenu, uklaclu sicci szczelin
i rozkladu cisnic11 hydrostatycznych (ryc. 207, 208)::,
JUi jiJ. J Jj!ii 111 .
TYPY I RODZAJE. iRÖDE.t 327
ll Skupiony wyplyw wocly w irocllach szczelinowych tlumaczy sit;; tym, ze w sieci
przecümjqcych sit;; szczclin wystt;;pujc prawie zawsze jcclna szczelina zbicrcza, kt6ra
zbiern wodQ z pozostalych i wyprowaclza .il! na powierzchnit;; ziemi. Najczt;;foiej
2rodla szczelinowc wil!Zl! siQ ze szczelinami wietrzeniowymi i diaklazami zwit;;zlych
skal magmowych, metamorficznych i niektorych osadowych.
~',,, ·~'\_ fr
SlClt 1/inll
\ ' «:::::.:_________ _
~biorcza
Hyi:. 207. Zr6dlo szczclinowc dcsccnsyjnc Ryc. 208. Zrödlo szczclinowe asccnsyjnc
Ryc. 209.
Zr6dlo uskokowc, grawitacyjne
rJ trodla szczelinowe mogl! byc ro.Zncj wielkosci i wydajnosci, eo zalezy od g1;stosc i
i wymiar6w szczelin. Ze wzglt;;du na szybki przeplyw wody w s~czelinach, :lrodla tego
typu wykazujq przcwaznie cluic wabania wyclajnosci, zalczncj' od opaclow atmosfe-
rycznych.
\W niektorych irodlach szcielinowych zachodzi zJ~_,.pulSQ)YJ!.llia polegajqcc na tym,
ze wyplyw wocly odbywa siQ z nicwielkimi sekundoWymi lub rriinutowymi przerwami.
Zrodla takie nazywamy p11lmjqcy111i. Przyczynq tego zjawiska jest piasek zatykajticY
ujscie szczeliny ..Gdy cisnicnic hyclrostatycz11c nie moze przezwyci1;zyc oporu, jaki
stawia korck piaskowy, wyplyw nie wystf(puje. Gdy wzro8nie 0110 do wartosci po- ~lj
I·
trzebnej do usunit;;cia lub· zluinienia korka, nastt;;puje wyplyw w postaci niewielkiego
wytrysku. Po wyplywie porcji wody cifoienie nieznacznie spada, po czym zn6w ;~
wzrasta. Gcly okreslona ilosc wocly zbierze sit;; w szczelinach i podniesic cisnienie
hydrostatycznc, wtcdy nastt;;puje wyplyvt.d
~3, ir6dla uskoko111e wyp~:2lY.il.dW.il!-·:wod!d„„S.Zi<Zdina.-.uskoko.wi1 ~i_(!ß1}31Cll..JJ~...f.?g.,,,_\)'.f(1.:§:l~
Jiiewzcp~e (ryc. 202) albo wzdluz plaszczyzny uskokowej rozgraniczajticej
warstwy wodono8nc i nieprzepuszczalnc (ryc. 156). Wyr6zniamy irodla uskokowc
jako odrt;;bny i zasaclniczy typ zc wzglt;;du na ich niezWykle waznc znaczenie hydro-
geologiczne. Zrodla uskokowe cechujQ,.sit;;-wielkl!„S.talosci'l pocl wzglt;;dcm wydajnosci,.
1emperatury i skladu <;hemicwego...wody. Zazwyczaj ternperatura wQdy jcsLwyzsza
niz srednia tcmperatura clanej miejscowosci, i to tym wyzsza, im z wi~kszych gl~bo~
ko5ci pochodzi wocl~LJ
 '
[] Rzadsze S'l: zrodla uskokowc grawitacyjnc. Schemat takicgo irodla pokazano
na rycinie 209. ·
0 Bardzo CZQsto irodla uskokowc wystQpUjf) w postaci linii zrodc!.
Zr6dla krasowe S[! clrnrakterystycznc dla obszar6w krasowych. G„dy_szczcliny i kan~ly
krasowc stanowi'l: komunikuj'l:CY siQ ze sob'l: system 11ydrauliczny, wowczas jeden
z kä~al6w odgrywa rolQ zbiorczego i u swego wylotu koncentruje wyplyw calej wody
krasowej. ZrOdla krasowe nalc:l'l: do najwiQkszycli i najbardzicj wydajnycl1. Takie
duze zyodla krasowe nazywamy ll'J'll'ierzyskami. Daj11 onc od razu pocz'l:tek strumie-
niom i rzeko!n.\ Do najwi~kszych tego rodzaju 7..rodel nalezy wsponmianc juz poprzed-
nio wywierzysko Vauclusc we Francji, ktorego maksymalna wydajnosc dochodzi
do 200 1113 /s w okresic wiosny i wczcsnego Iata. Jcst to prawdopodobnic najwi~ksze
tego typu irodlo na swiecie. W Stanach Zjednoczonych wiclkie wywierzyska o wydaj-
nosciach rzQdu 20-23 m 3 /s wystQpuj'l w krasowych wapicniach trzeciorzQdowych
na Florydzie (Silver Spring, Bluc Spring, Wakulla Spring). Liczne wielkic wywierzyska
wyst~puj:i w krasie Istrii, Dalmacji, Slowacji, Krymu, Kaukazu i wielu innych obsza-
row. W strefic przybrzcznej Adriatyku wzdluz Istrii i Dalmacji znane S'!: duze wy-
'. wa-z_:n'l _cecliq, _ok~-·eslaj<tq ~oc-~~:J z:9~!.it jcst j:go pp-I,oz9~e i ?!.</.S,~~~C:!\.J,~~]A~~{!)~J'
wierzyska w dnie morza. Nazywamy je wywierzyskami podmorskimi.
o W Polsee duze wydajnosci, zwlaszcza na wiosnQ, gdy topniej'l snie,gi, majf! wy-
1'(_)(\ _·:
wierzyska wyst~puj'lce w Tatrach, np. (wcdlug T. D11browskicgo, 1967a):
Lodowe 3500 l/s
Bystrc 2800 1/s
Olczyskic 2000 l/s
Goryczkowc 2000 l/s
Ryc. 210. Wywicrzysko w dolinie Bystrcj w Tatrach Ryc. 211. Zrödlo kmsowc w Wanccrzowic
(fol. K. Wit) kolo Cz~stochowy (fol. T. Grzclir\ski)
0 Liczne zrodla krasowc wystQpUjf! ]Ja obszarze Wyi.yny Krakowsko-CZQSto-
cl10wskiej w wapieniach malmu. NajwiQksze z nich znajdujq, si~ w rcjonie Miro:Wa
i Mstowa w przelomic Warty na wschod od CzQstochowy (ryc. 211). Do bardzo w1el-
kich nalezy. :lrodio krasowe w Zaporzu na Wyi.ynie Lubelskiej. Jego maksymalna
zmierzona wydajnosc osiq,ga 313 I/s (E. Duszyiiska, 1969). . , . . , .
0 Ccchl) charakterystyczn'l: iroclel krasowych jest du:i:a fOZJJlt<iOSC ich wydajllOSCI
w oszczcgolnyd1 porach roku oraz wraZliwosc i szyblrn rcakcja na opady atmosfe-
ry!ne. Zrodla wykazuj'l przy tym indywidu"Ine cechy s\vego rezimu, zaleznie od
wyksztalcenia •zbiornika wod krasowych, ktory dre11uj'l.
0 ze wzgl~du na ksztalt przewodu doprowadzaj'lcego wodQ do irodla krasowego
mozna wyroi.nic takic rodzaje, jak i.rodla kanalowe, jaskiniowe Iub szczelinowo-
-krasowe. w'ystQpuji1 tei. w krasie irodla i11termit11j<1ce, ktorc bijii z przerwami. S'!: one
zwi'l:zane z lewarowymi przcgubami przewodow kanalowych. .--
. IJ1:,~rf9t?-g_i9~~-i:x_5l1. Nalez:i: tu _zrodla grzbu:towe po(ozonc na ~rz?1etach gmsk1ch
i
· i poiozonc ponizej nich ir6dla podgrzbietowe. Na stokach wyrneswnych form po-
'".'/ wierzclmi ziemi wys1t<pujq ir6dla stokowe (ryc. 212), na zboczach dolin zas ir6dla
' '
~
.a~·~~·.~
.. /7:/~w&~~~~~'.:::~
Ryc. 212. Zr6dlo stokowc Ryc. 213. Zrödlo dolinnc
Ryc. 214. Zrödlq kraw~dziowc Ryc. 215. Zr6dla tarasowc
zboczowe. Zro_dla znajdujq,ce sit< w dnic dolin rzecznych nazywamy dolim1J. 1mi (ryc.
213). Zrodla polo:lone u st6p kraw~dzi morfologicznycb lub kuest nazywamy kraw(!-
dziowymi (ryc. 214). Odmiam1 ich s:i: ir6dla klifowe lei.'l:CC u stop kliföw nadmorskicb,
jak np. u nas w klifach: redlowskim, oksywskim Iub rozewskim. Inn'!: odm.ian:i s:i:
ir6dla taras_owe wystQpujq,cc niekiedy u st6p kraw~dzi tarasow i drenuj'lce CZQsciowo
wody taraS'owe (ryc. 215).
o Na peryferiach slozkow naplywowych powstaj'l z reguly liczne ir6dla stoik6w
(ryc. 183 i 216). O przyczynacl1 ich powstawania byla juz mowa poprzednio.
o Bardzo cz~ste S'!: ir6dla os111viskowe powstajqce zazwyczilj u czola jQzyka osuwi-
skowcgo (ryc. 217 i 218). Zrodla takie dreni.Ijl); wodQ, kt6ra przeplywa pod jQzykiem
wzdluz plaszczyzny osuwiskowej albo przez gruz i zwaliska skalne.

330 iRÖDtA
Ryc. 216. Zr6dlo w zakopianskim stozku Ryc. 217. Zr6dlo osuwiskowe
naplywowym ·
1 o JeSii nieprzcpuszczalna zapora wysti,epuje na jednym ze skrzydcl uskoku, irodfo
Ryc. 218.
Zr6dlo osuwiskowe (fot.
H. Swidzhlskiego z pracy
A. Kleczkowskicgo
pt. Osmvlska)
Ryc. 219.
Zr6dlo morcnowe na Hali
Gqsienicowcj (fot.
L. Bohdzicwicz)
.. :;, Rl illJ ;;: "'-
•,-. TYPY 1 RODZAJE ZRÖDEt 331
0Osobno wymienic nalciy ir6dla podwcd1;e, zwanc lei zatopionymi (A. Wieczysty,
1970). .ßijq OIJC W dnic zbiornikOW WOd powicr?chnicwycJ1, jak kOIJ1(0We W Jcorytach
rzck, podjcziome i podmorskie.
W obszanich, ktore byly zlodowaconc, pospolitc sq ir6dla morenowe (ryc. 219) wyplywajiice
zc zwirowo-piaszczystych lub kamienislych morcn czolowych i bocznych pozosta-
wionych przez lodowce gonkie i l11dolody. w
Tatrach zrodla takic znane Sq w doli-
nach Bystrcj, Stawow Gqsienicowych, Pi\ciu Stawow Polskich i Rybiego Potoku
(K. Wit, z. Ziemonslrn, 1960). Na Nizu licznie wy&t'<pujii w strefic moren czolowych
na Pojezierzach Pcmorskim i Mazunkim (M. Michalska, 1980; C. Nowakowski,
1977). W obszarnch ni:i.owych wyst\!plljq tez ir6dla sa11dro11~e powstajiice w przypadku
rozci(,'.cia wocfonosnych sandrow spcczywajqcych na glinach zwalowych lub na
innyin nicprzepuszczalnym podkiu.
Dccyduj11cym czynnikicm hyc'rogeologicznym, ktory cz~sto powoduje powstawanie :lrodcl,
jcst podzicmne spii,etrzcnie wody. Zrodla takic nazywi11ny ogolnie zapol'owymi. Przy-
czyny pii,etrzenia mogq byc rO:i:ne. Najcz\friej jcst to zapora, jakii tworzfl skaly nie-
Uyc. 220.
Zr6dlo zaporowc na dajce
przcpuszczalne na drodze rudrn wcdy 1:od2icmnej. Zapon1 moze byc kompleks
nieprzepuszczalny wys!t;:puji1cy w nnturali;cj sek \\encji warstw, sill lub dajka mag-
mowa itp. (ryc. 220). ·
takie nazywamy zapm'owo-uskokowym (ryc. 156). Przykladem takiego rodzaju
.sii .irodla Bl\kitne kolo Tomaszowa .Mazowieckiego (ryc. 22Qj1Wedlug J. Lewiil-
skicgo (1933) usytuowanc si1 w poblizu przecii,ecia sii,e dwoeh uskokow, ktore zatamo-
waly i spi\!trzyly wocly przcplywajljce przez potrzaskanc wapienie bononu. Warstwami
zaporowymi sii tu margle i gliny bononskie. Zrodla 111aj11 rownoczdnie cechy wy-
wierzyska, ich wydajnosc bowicmjest bardzo wysoka, wynoszqc 130-2281/s. Oprocz
szczelin w wodonosnym wapieniu bonoi1skim istnicjii kawcrny i przewody krasowe,
na eo wskazujQ pcinory i lcjki krasowe na wychodniach wapieni.
\o Przyczym1 spii,etrzania wody poclziemnej i powstania frodel zaporowych moie
byc tak:i.e zmnicjszona ptzcpuszczalnosc warstwy woc!onosnej . .irodla takie wyst\!ptijQ
na powierzchni stoikow naplywowych (ryc. 216), a niekicc!y pojawiajii sii,e nicspoclzie-
wanie na rowninach i nizinach (ryc. 223).
o Szczeg6lnym rodzajcm sii f:r6dla przelewowe. Pcwsta.i<! one wowczas, gdy zbior-
nik podziemny o kszta!cie nieckowatym wypclni sii,e wo<l<! az do krawi,edzi nicprze-
puszczalnego obrzezenin. Wowczas nadmiar 1·:0dy, ktory nie moze pomiescic siQ
w zbiorniku, wyplywa w :lrocllc na zewniitrz (ryc. 224 i 225).
Skaly wictrzej11c pokrywaj'! sii,e zwietrzelinii w rO:i:nej postaci - rumoszu, piasku, gliny itp.
W zwiiizku z tym celowe jcst wydziclic Zrlldla skalne biji;cc bczposrcdnio z niezwic-
332 iR6Dt.A TYPY 1 RODZAJE iR6DEt. 333

zr.
=:::::rn me==
...---".==:: ·. _·-- . . :~=:= ~ ~ ~- ~~~

7?~h:w$//i(m;,;J)iik;t.
~
~/

Ryc. 223. Zr6dlo zaporowe Ryc. 224. Zr6dlo przelewowe

J - utwory dobrz~ przcpuszcznlne, 2 - utwory
-slnbo przepuszczn1nc

i[
:r
Ryc. 225.
Zr6dla przelewowe

Ryc. 226.
Ryc. 221. Zr6dla Bl~kitne kolo Tomaszowa Maz~wieckiego Zr6dlo rumoszowe

trzalych skal i irOdla pokrywowe wyplywaj11ce z pokrywy zwietrzelinowej. Te ostatnie

mozna daleJ podzielic umownie na rumoszowe (ryc. 226), gdy pokrywa sklada siC<
z okruch6w 'skalnych o srednicy powyi:ej 1 cm i zwietrzeli11owe, gdy sklada siC< ona
z okruch6w drobniejszych (K. Waksmundzki, 1972JJ Posrednim rodzajem bylyby
zrOdla rumoszowo-zwietrzelitwwe. Dodac tu mozna jeszcze specyficzny rodzaj trodel 1
de/11wia/11ycl1i Podzial na fr6dla skalne i pokrywowc ma uzasadnienie wszC<dzie tarn,
gdzie podloie sklada siC< ze skal litych. ·
\o Zr6dla pokrywowe zasilane s11 przez infiltruj11ce wody atmosferyczne lub przez 1
wody pochodz11ce z niezwietrzalego podlofa albo przez jedne i drugie. W pierwszym -1.
i~
przypadku mamy do czynienia z odplywem przypowierzchniowym, w drugim -
z odplywem gruntowym. W wysokich g6rach zbudowanych z Iitych skal magmowych
i metamorficznych, jak np. Sudety, dominuj11 fr6dla pokrywowe, natomiast rzadko
wystC<puj11 odkryte ir6dla szczelinowe (M. R6zycki, 1977; J. Tomaszc:wski, 1977).
1
Z uwagi na tektoniczny uklad warstw wodonosnych rozr6zniajit niekt6rzy badacze :ir6dla 1

antyklinalne, sy11!di11a/11e (ryc. 227), monoklinalne, wreszcie upadowe, gdy woda do- i
1
p!ywa do zr6del po upadzie warstw (ryc. 155) i przeciwupadowe, do kt6rych 1

woda d11zy .w kierunku przeciwnym niz upad (ryc. 228). Te ostatnie s11 to z
reguly ir6dla ascensyjnc lub przelcwow~J
Bior11c pod uwagC< stopien mincralizacji wody wyr6znia siC< ir6dla slodkie i mi11era/11e, 1
kt6re z kolei mozna okreslac wedlug charakteru chemicznego wody (np. zr6<lla solan-
Ryc. 222. Wyplyw spod Pisancj Skaly w Dolinie Koscieliskiej kowe, siarc~anowe, szczawy itp.).
1

II
 411'1! 0 ... JbiUlil! .· 1 ··
'.33,4 iRÖDt.A
GEJZERY 1 tR6Dt.A GAZUJACE 335

illllll periodycznasci[j, wybuch6w i inn!! ilofoiit wyrzucanej wody, CO swiadczy o tym,

Ryc. 227. Zr6dlo synklinalnc, przclcwowc Ryc. 228. Zr6dlo przeciwupadowe
Ze wzglt<du na temperaturt< dzielimy zr6dla na zimne lub chlod11e, zwy!cle i ciep/ice. Nato-
miast wiercane ujt<cia cieplych i gan1cych nalezy dla odr6znienia nazwac termami
(np. terma na Antal6wce w Zakopanem, termy w Cicchocinku).
Geneza wody ir6dlanej pozwala na rozr6:i:nienie ir6del meteorycznych i juwenilnych.
D· Z powyiszega zcstawienia widzimy, ze kazde ir6c.llo maze byc charakteryzowane
wielastronnie. Dlatcgo da scislego okreslania ir6dla nie wystarcza jeclna cecha, Jccz
konieczne jest uwzgli;:clnienie wszystkich mazliwych kryteri6w.
GEJZERY I ZRODLA GAZUJJ\CE
Szczeg6lnym rodzajem ~r6clel gorqcych S!! gejzery*>, k16re w stalych aclsti;:pach czasu wy-
rzucaj!! gor!!C!! waclt< i part<. Wysti;:ptij!! one w niek16rych abszarach mloclega wulka-
nizmu. Charakterystyczne w gcjzerach s11 nastt<pUjQce po sobic regula1:ne dluisze
okresy spokaju, kiedy nie ma wyplywu wacly, i kr6tsze akresy wybuch6w. Wybuchy
nastt<puj11 w r6inych odsti;:pach czasu - minut, godzin, dni - lecz w tym samym
gejzerze s11 zawsze stale.
i.e ka:i:dy z nich ma wlasny przewoc.l kominowy okre81onej gli;:bokoSci, ksztaltu i wy-
miar6w. Regularnas6 wybuch6w tlumaczy sii;: stalymi warunkami cloplywu gorqcej
wody lub pary da przewodu, dzit<ki czemu ogrzanie wady da temperal\1ry wrzenia ·
nastt<puje w stalych odstt<pach czasu. lnna rzccz, ie okresowosc wybuch6w 7, biegiem
lat powoli wydluza si~ po czym zanika i gejzer przechodzi w zwyczajne ir6dlo gorctce
meteoryczne lub mieszane meteoryczna-juwenilne. Jest to zwictzane z powolnym
gasnit<ciem dzialali10sci wulkanicznej.
Pod wzgli;:dem skladu chemicznego wody gejzer6w cechujtl sit< na og6t niewysokct minera-
lizacjq, przewaznie w granicach 1-2 g/l. Sq to gl6wnie wody chlorkawa-so~owe
lub wadcH·owt<glanawa-chlorkowo-sadowe, dla kt6rych znamienna jest stosunkowo
znaczna zawartasc krzemionki od 0,2 do 0,7 g/l. W niekt6rych wodach wystt,;puje
zwit<kszona ilosc boru lub arsenu, w sladach zas Iit, cez, rubid, lub fosfor. Wok6l
gejzer6w osaclza sit< zazwyczaj gejzeryt, czyli nawar krzemionkowy, w sklad kt6rego
wchodzi gl6wnie apal.
Cl Obszary, w kt6rych wystt,;pujt1 gejzery, s11 agraniczone zaledwie do k'ilku na kuli
ziemskiej, tak ze zjawisko to jest raczej rzadlde. Najliczniej~ze wystt<pUj!J: w Stanach
Zjednoczonych (Yellowstone National Park, California), · Nawej Zelandii, lslandii
i Kamczatcc.
przewdd pawielrzny
_ _ _ slofgane
zwierciadfo

--
!Om - -IZO" _ _L_
Teorit< dzialania gejzeru podali na podstawie przeprowadzonych w Islandii pomiar6w
2·1D'Pa .......
i obserwacji Bunsen i Desclaizeaux. Kazcly gejzer ma ujscie w postaci szczcliny Iub //
krateru i biegn!!CY w gl11b mniej wit<cej pionowa i rozszerzajctcY sit< przew6d komi- .,
-~
~
~ llVierdodfo ohniione
w aosie pampowania
nawy wypelniony wad11 (ryc. 229). W okresie spokoju woda agrzewa sit< albo bezpo- 20m -135° ~
3·toSpa przewod Jlocrny
sn;,dnio ad scian komina, albo przez doplyw z gli;:bi gorctcej wady lub przegrzanej pary
mieszanlna
woclnej pochadzenia juwenilnega. Pod cisnieniem l atm (10 5 Pa) woda wrze w tem- powlelflnowodna
peraturze l00°C. W kominie jednak wrzenie w tej temperaturze nie nastt<puje, po-
niewa:i: cisnienie slupa wody odpawiednio da jego wysakosci poclnosi temperaturi;:
woda niezgarowano
wrzenia. Na przyklad na glt<bokafoi lO m cisnienie wynosi 2 atm (2· 10 5 Pa), a tem-
peratura wrzenia 120°C, na glt<bokosci 20 m adpowieclnio 3 atm (3·10 5 Pa) i I35°C, Ryc. 229. Schcmat gcjzeru
na glt<bokasci 30 m - 4 atm (4· 10 5 Pa) i l44°C itd.
o W<?da ogrzewajqc sit< zbliza sit< do temperatury wrzenia i gdy na jakiejs glt<bo-
kasci osictgnie j11, w6wczas hvarz11 sit< tu baiiki pary wodnej, kt6re dzit<ki swej prt<i- Ryc. 230. Schemat pompy systcmu Mamut ->-
nasci unosz!! nieca slup wady, przy czym CZt<SC jej przelewa sit< na zewn11trz Jcrateru.
Pawaduje to skr6cenie slupa wody i zmniejszenie cisnienia w kazdym poprzecznym irodla gazujqce, zwane CZt<sto pieniawami, wyprowadzajlJ: wodi;: zgazawanct, to znaczy
przekroju kamina. Poniewai temperatura przegrzanej wady jest wyzsza w tym mo- mieszanini;: wody i gaw. Jako gaz wystt<puje najczt<sciej dwutlenek Wt<gla pochodzenia
mencie ad temperatm y punktu wrzenia, nastQpuje gwaltownc przcjscie:Wit<kszej ilosci juwcnilncgo, rzadziej metan lub inne Wt<glowodory pachadzqce ze zl6z bitumicznych.
wody w part<, kt6ra wyrzuca nadlegly slup wody na zewncttrz. : Wocla moi.e byc pochadzenia meteorycznego, a wtedy mieszanina gazawo-wodna
Gejzery wysti;:pujtl zazwyczaj grupami, lccz ka:i:cly gejzcr w grupic chm:akteryzuje sit< pawstaje w jakims punkcie przewoclu, gclzie uchadzi gaz. Woda moi.e byc tei pocho-
dzenia reliktowego lub juwenilnega, zawieraj11c w sobie gaz juz pierwotnie. Mog11
Slowo pochodzcnia islandzkicgo, przy tym zachodzic dwie ewentualnasci. Woda odpowiednio da temperatury i cisnienia

\'.'
·.···.·!
:,1
336 tRÖDtA REtlM tRÖDEl. 337

rozpuszcza w s0bie czQsc gazu, podczas gdy jego nadmiar zostaje mechanicznie w wo- o Tc wszystkic cechy s<t ze soblJ: powi!J,zane.
dzie zawieszony. Druga mozliwosc polega na tym, ze woda pod wysokim cisnieniem Przcz wydaj11osc irodla rozumiemy ilosc wody, ktora wyplywa z niego w jednostce czasu.
rozpuszc:za w sobie calkowit!]; ilosc gazu, a nastQpnie w miarQ spadku cisnienia przy Oznaczamy j!J: liter!Jo Q, a wyrazamy w litrach na sckund<;; lub na !ninutQ. Pod wzgl<;;dem
podnoszeniu siQ jej do gory stopniowo go wydzicla. wydajnosci :lr6clla przcdstawiaj1J: wachlarz o olbrzymiej rozpi~tosci od setnych cz<;;sci
0 Stosunek ilosci wolnego gazu do ilosci wody w jednostce objQtosci mieszaniny litra do ponacl 100 000 1/s.
nazywamy wyk/adnikiem gazowym. Przyj<;;lo siQ uznawac za wod<;; zgazowan!J: tak!J:, o Wcdlug .o. Mcinzera (1923, 1932) frodla ze wzgliedu na wydajnosc mozna po-
, ktorej wykladnik gazowy wynosi eo najmniej 0,1. dziclic na 8 klas (tab. 51).
Teori<;; dzialania zrodla gazujqcego opracowal R. Kampe (1922). Silq motoryc~m! wypro- D Miarodajna jcst sreclnia wydajnosc z okrcsu wicloletniego. Zrodla picrwszych klas
wadzaj!J:et1 wodQ zgazowanf! jest wedlug niej roznica ci<;;zarow wlasciwych wody S!J: barclzo rzadkic. Na przyklacl w Stanach Zjcdnoczonych jcst 10 fr6dcl I klasy
zgazowanej i wody nie zgazowanej. Mechanizm dzialania porownal on do pompy i okolo 50 klfisy II. Wi<;;kszosc zrodel w Polsee miesci si<;; w klasach sreclnich i malych.
Mamut cz<;;sto stosowanej przy pompowaniu wody z otworow wierconych. W pompie Do Jdasy III nalezit wywierzyska w Tatrach i nicktore :lrodla krasowe na Wyzynie
tej spr<;;i:one powietrze doprowadza siQ osobnym przewodem do zak01'iczenia prze- Krakowsko-Cz<;;stochowskiej lub Wyzynie Lubelskicj.
wodu tlocznego (ryc. 230). Wskutek tego wytwarza siQ w nim mieszanina powietrzno-
-wodna o ciie:larze wlasciwym mniejszym niz ciiezar wody w oclwiercie. Slup tej miesza- Tabcla 51. Podzial ir6dcl na podstawie Tabcla 52. Podzial i.r6del wedlug ich
niny jest wypierany przez wod<;; nie zgazowanq, eo przy qdpowiednim cloborze clc- ich wydajnos~i (wedlug 0. Mcinzcra) zmiermosci
mentow konstrukcyjnych 'cloprowadza do jej wyplywu 1m powierzchniQ.
Klasa Wydajnosc, l/s Wskatnik
o Podobnie jest z naturaln!J: wodit zgazowamt. Cisnienie jej slupa jest mnieJsze niz Kategoria
/
zmiennosci
cisnienie wod nie ~gazowanych w otaczajqcym srodowisku hydrogeologicznym, > 10 000 wiclolctnicj
chocby poziom hydrostatyczny tych ostatnich byl nizszy. Roznica ta doprowaclza II 1000-10000
HI 100-1000
do wyplywu wocly w frocllach gazujiicych. IV 10-l()O Zr6dla stalc 1-2
o Zrodla gazuj11ce, zwlaszcza typu szczaw, dzialaj!J: bardzo czQsto w sposob pulsujqcy. V 1-10 Zr6dla malo zmicnne 2-10
Mozna dostrzec wyraznie nasilajiicy si<;; w krotkich, kilkusekunclowych okresach VI 0,1-1 Zr6dla zmiennc 10-50
wyplyw wody. Jeszcze wyrafoiej i bardziej efektownie zjawisko to wystQpuje w nie VII 0,01-0,l
Zr6dla bardzo zmienne > 50
zaglowiczonych otworach wiertniczych ujmujfJ:cych wody zgazowane. W krotkich, VIII < 0,01
niekiedy jednak kilkuminutowych oclstQpach czasu, nast<;;pujit wytryski wocly prze-
dzielone okresami spokoju. Zjawisko to tlumaczy si<;; w nast<;;puj!J:CY spos6b. Po Wydajnosc :lrodcl jcst zmicnna. Dotyczy to przcde wszystkim :lr6clcl mctcorycznych
wytrysku wody zgazowanej obnifa siQ jej slup w otworzc wiertniczym. Zostajc przy zalcznych od opacl6w atmosferycznych. W cclu ilo8ciowego okreslcnia zmiennosci
tym wyrzucony wraz z wodit swobodny gaz, eo powoclujc zmniejszenie wykladnika wydajnosci wprowaclzil R. Maillet (1905) wskai:nik zmiemw.fri wieloletniej oz1iaczaj!Joc
gazowego i wz~ost ciQfaru wlasciwego. Cisnienic slupa wody nie zgazowancj nie jest go litcr11 R. Jest to stosunck wyclajno8ci maksymalnej do minimalnej, jakie zjawily si<;;
~ stanie wyprzec wody zgazowancj. W tym czasie doplywa jeclnak do wody szczcli- w wiclolctnim okrcsic obscrwacji:
nami gazono8nymi gaz, wzrasta wykladnik gazowy, obnii:a siQ ci<;;far wlasciwy,
eo doprowadza w kof1cu do ponowncgo wytrysku. Na rycinie 91 przedstawiony jcst R=_g~ [77]
wytrysk silnie zgazowanej szczawy z otworu wiertniczego w Polanicy-Zclroju. Qm in
1111
Do trcdel gazujiicych zalicza siQ tez soffioni. S!J; to wyziewy pary wodncj wraz z innymi Na tcj poclstawie mozna clziclic umownie :lr6dla jak w tabeli 52.
gazami, jak siarkowodor i clwutlcnek w<;;gla. Wyst<;;pujii one w polnocnych Wloszcch o Przy baclaniu :lrodcl stosuje sii.: tcz wskai:nilc zmie1111osci jednorocznej clla scharak-
w Toskanii. Gazy te pochodz!Jo z nicwygaslego jcszczc ogniska magmowego. teryzowania zmicnnosci w obr<;;bic jcdncgo roku obscrwacyjncgo.
Zr6dla, ktorc w kazdym roku przez pcwicn czas calkowicie tracf! swf! wydajnosc, nazywamy
olcresowymi, w przeciwiciistwie clo trll'alych, ktorc dostarczajit wocly bez przerwy,
REZlM ZRÖDEL
chociaz w zn~icnnych ilosciach.
Na rezim kazdcgo :lr6dla skladajii si<;; nastiepujqcc parametry: Pomijaj11c wplywy'. sztucznc spowodowane przcz clzialalnosc czlowicka, jak zmiana loka-
wydajnosc, lizacji :lrodla, ulatwianic lub dlawicnie wyplywu wocly przez obudowi.: :lr6dla i pom-
sklacl chemiczny wody, powanie, buclowle hydrotcchnicznc itp., mozna stwierdzic, ze wydajnosci :lr6del
cechy fizyczne wody, w szczcg6lnosci tcmpcratura, i ich stalosc '.zalcZfl od:
cifoienic hydrostatycznc. - objt,?tosci rozprzcstrzenienia macicrzystcgo wodonosca,

22 Hydrogaofogia

. Jdr?f rrcu ,C,


338 iRÖDtA
- przepuszczalnosci hydraulicznej utwor6w skalnych doprowadzajqcych wodQ do
:lro:.lla,
odleglofoi obszaru zasilania od zr6dla,
stopnia zasilania przez opady atmosferyczne i rozkladu ich w czasie,
cisnienia hydrostatycznego.
0 Trzy pierwsze czynniki praktycznie Sq stale, poniewaz mogq zmienic siQ w skali
czasu geologicznego, pozostale natomiast S!J, zmienne w kr6tkich odsti:;pach czasu,
nawet w cii1gu dni i godzin.
o Amplituda wahaii wydajnosci :lr6dla pozostaje w odwrotnym sto~unkh do obji:;-
tosci zbiornika w6tl podziemnych i bi:;dzie tym wii:;ksza, im obji:;tosc ta jest mniejsza.
W malych zbiornikach przyrost wody wywolany przez infiltracJi:; opad6w atmosferycz-
nych jest w stosunku do ich objQtoSci relatywnie wiQkszy ni:l w zbiornikach duzych.
Wywoluje on odpowiednio wii:;ksze lub mniejsze zmiany cisnieli hydrost~tycznych,
a w slad za tym wii:;ksze lub mniejszc zmiany wydajnosci. Ilosciowym wyrazem tego
prawa mo:l:e byc wska:foik pojem11osci :i:r6dla, kt6ry okresla stosunek sumaryczncj
rocznej wydajnosci Z"o:.lla Q, do pojcmnosci wody w jcgo macicrzystym wodo-
no:lcu V:
p = _q,_
V s11siaclujqce ze sob11 fr6dta (Kromo16w I i JI), kt6re daj11 j)QCZqtek Warcie. Byly one
b Dia ir6del ma!ych zbiornik6w w6tl gruntowych jest on wysoki i moze dochodzic
nawet do 10. Oznacza to, :Ze wymiana wody wywolana drenazem przez :lr6dlo jest
szybka, odbywa sii:; kilkakrotnie w ciqgu roku. W przypadku ir6det drenujqcych
wiclkie baseny artezyjskie wskatnik pojemnosci moze· byc rzQdu 10-s do 10- 10 •
W6wczas wymiana wody w basenie odbywa siQ juz w skali czasu 'geologiczncgo.
o Przepuszczalnos6 srodowiska geologicznego wp!ywa bardzo istotnle na amplitudQ
wahan wydajnosci ir6dla. Mala przepuszczalnosc warstw dzia!a hamujqco na przc-
plyw wody, powoduj11c w konsekwencji wiQkszq regularnosc wyplywu w ir6dle.
Przy dui.ej przepuszczalnosci kaZdy przyrost wody w zbiorniku jest szybko doprowa-
dzai1y do miejsca drenazu. Przy posrcdnim zasilaniu wodonosca odgrywa roll( oczy-
wiscie takze przcpuszczalnos6 tych utwor6w posredniczqcych. Zr6d!a warstwowe S!!
na og6! malo zmienne. Ich reakcja na opady atmosferyczne zaznacza. siQ sfabo, przy
czym jest op6foiona o szereg miesif(cy, natomiast ir6dla szczelinowe, a jeszcze bar-
dziej krasowe, sq zmienne i bardzo zmienne, a ponadto reagujq na, opady szybko,
nieraz nawet natychmiast - w ciqgu kilku godzin.
o Opady atmosferyczne sq bez Wqtpienia najwa:l:niejszym czynnikiem zmiennosci
zr6del meteorycznych i descensyjnych, ktore zresztq Sq najbardziej pospolite. Opr6cz
wyzej podanych zalei.no8ci nalei.y podkreslic, :le amplituda wahm1 wydajnosci jest
tym wiitksza, im blizej ir6dla lezy obszar zasilania. W tym przypadku przyrost wody
w zbiorniku wywolujc szybkq zmim11t spadku hydraulicznego w bliskim sqsiedztwie
zr6dla i w slad za tym szybszq i wiitkSZq zmianf( wydajnosci. Odwrotnie - dalekie
zasilanie zmniejsza amplitudQ wahan i op6:lnia je.
0 Innym regulatorem wahan jcst stosunek powierzchni zasilania przez opady do
powierzchni rozprzestrzenienia macierzystej warstwy wodono5nej ir6dla. Odgrywa
10 j j64.jil F,
REtlM iRÖDEt 339
tutaj. rol\< znowu relacja przyrostu wody do objietosci wodonosca, wyrn:l:ona jednak
innymi parametrami. W skrajnym przypadku, gdy obszar zasilania pokrywa sif(
z obszarem rozprzestrzenienia, amplituda wahai1 - przy jednakowych innych wa-
runkach - jest najwiieksza, natomiast zmniejsza siQ w miarQ, jak wartosc podanego
stosunku spada ponizej jednosci.
o Wobec tego, ze rozklad opad6w, a tak:Ze parowanie sq w chigu roku zmienne,
rowniez i wydajnosci ir6clel muszq by6 zmienne. Maksima i minima wyclajnosci
bQdq korcspondowac z maksimami i minimami opad6w, a scislcj m6wülc zasilania
infiltracyjncgo, w spos6b mniej lub bardziej odlegly w czasie, zalezni~'· od splotu
innych czynnik6w. W warunkach polskich najwyi.sze wydajnosci ir6del drenujl!cych
plytkic poziomy wodonosnc zwi1.1zane Sq w latach normalnych z tajaniem pokrywy
5nici.nej i przypa4aj11 na wiosn<,;, w wysokich g6rnch na poczqtek lata. Opr6cz tego
wzrost wyd11jnosci zaznacza sif( rownici. po dluzszych okresach rozlewnych opad6w
deszczowych w lecic i p6foq jesieniq. Natomiast stosunkowo nieznaczny wp!yw na
wyclajnos6 fr6del majq opady nawalne o duzym natitzeniu, wtcdy bowiem wiQkszosc
wody splywa powicrzchniowo.
o Na rycinic 231 przcdstawiona jest zaleznos6 wydajnosci ir6dla od opac.6w atmo-
[78] sferycznych na przyldadzie jcdnego zc :ir6del w Kromolowie. Znajdujq siQ tam dwa
szczcg6lowo badane przcz H. Czarnecki1 (1971). Obydwa ir6clla S!J, szczelinowo-
~
-kontaktowc, wyplywajq bowiem ze szczelin wapieni plytowych oksfordu na kontakcie
'
1
1
so roztopy
~ ~fJ_ljx.~J:l-~
Ryc. 231. Wykrcs wydnjnosci zr6dla Kromol6w I i opad6w atmosfcrycznych
P w roku hydrologicznym 1965 (wcdlug H. Czarncckicj)
z podscielajqcymi je ilami batonu. Zlewnia ir6del jcst nicwielka, liczy 4,1 km 2 i zbu-
dowana jest z wapieni oksforclu na ogol nie przykrytych. Wocly opadowe z latwo8ch1
przenikaj~1 szczelinami w glqb masywu wapienncgo. Wydajnosc fr6del jest niewielka
i waha sire w wielolcciu w przcdziale 0, 1 - 33,2 l/s, sq to wiitc fr6dla bardzo zmienne.
fJ Przedstawiony na rycinic 231 wykres wydajnofoi fr6dla Krcmo!Ow I na tle deka-
clowych sum opacl6w abnosferycznych w roku bydrologicznym 1965 wykazuje bez-
wzglf(clm1 kuhninacjf( przypadajqcq w kwic1niu (B). Jcst ona zwi11zana z tajaniem
22'
: ..J
'11
li [':
)j .340 tR6Dt.A REttM tR6DEt. 341
11
\~
1 ,
i.I h,m /l,m
pokrywy snie:i:nej (b), kt6ra trwala od polowy grudnia do polowy marca. Poza tym
2.sr-~-.~~-.~~..,-~--,.--~-
1'. wyst1<pujf! wyrafoie, aczkolwiek znacznie mniejsze maksima (A, C, D) zwi:izane
z wi1<ksztt sum:i opad6w w jesieni i w lecie (a, c, d). Reakcja ir6dla na tajanie pokrywy
1\
linie:i:nej i opady deszczowe jest stosunkowo szybka, wynosi bowiem 13-20 dni. /
II
\1
Rezim ir6dla, w tym przypadku uzalezniony od tajauia pokrywy snieznej i opad6w
!' deszczowych, nazywamy roztopowo-deszczowym.
o Podany przyklad ilustruje bardzo proste stosunki hydrogeologiczne: mala zlewnia t,, J

podziemna o jednolitej budowie geologicznej, latwe bezposrednie zasilanie, dobra

przepu§zczalnosc skal. W bardziej zlozonych warunkach zaleinosc wydajnosci zr6del
od zasilania opadami jest juz mniej wyrafoa. Jeszcze bardziej zaciera siC< ona, gdy
j
V
ir6dlo "zasilane jest nie tylko opadami, ale takze podziemnym doplywem z jakiegos
innego poziomu.
Z hydrodynamicznego punktu widzenia regulatorem wydajnosci ir6dla jest objtgtosciowe
1/
,

11atfiie11ie przeplywu. Wyrai:a siC< ono wzorem!

Q = vF
[79] /
1/
gdzie: , a b
Q - obj1<tosciowe 11at1<ienie przeplywu w l/s, Ryc. 233. Wykres zalci.nosci :l.r6dla w Knlincc Malcj od przyrostu j ubytku wody
. ( dl H . . .
b" ·1
w z IOfnt CU
v - pr1<dkos6 przeplywu wody w cm/s, po dz1cmnym .we ug • N1cdz1elsk1cgo, 1971)
F - pole przekroju przewodow (szczeliny, pory), kt6rymi przeplywa woda,
w cm 2 • prow~d~~no pom'.ar~ stanu zwie:ciadla wocly. w studni obserwacyjnej poloionej
o Jak zobaczymy p6foiej, prf<dkosc ruchu wody podziemnej zalezy od spadku ;' zb1~1111k~~. kt6ry zr6dlo clrenuJe. Uwzgl~dn10no srednie miesi~czne ·wydajnosci
hydraulicznego J i jest do niego wprost proporcjonalna. Wydajnosc irodla jest zatem 1.sredme n11es1~czne przyrosty i ubytki zapasu wocly wyrazone srednim stanem zwier-
funkcj(! spadku hydraulicznego: ciaclla h w stosunku clo stanu najnizszego (zerowego). Na rycinie 233a 'd ·
t d" ··.1:. w1z1my
[80] wzr~s wy aJnosc1 "'r61 d a w. kol~jnych miesittcac~ od marca do po~owy Jipca, a to
Q = f(J) w m1~r1< przyboru ~ody w zb1ormku, w nast1<pnych zas miesittcach regresj1< wydajnosci
o Przyrost wody w zbiorniku podziemnym powoduje wzrost cisnienia hydrosta- w zw~iizku z u~ytk1em :vody. Cz1<~6 zst~pujttca krzywej nie pokrywa si~ idealnie z jej
i_ tycznego, a 0110 z kolei zwi1<kszenie spadku hydraulicznego na drodze I do fr6dla. cz~s~tf! wst1<pUJllCll, po?1~waz przyJ~to tu wartosci sreclnie stosunkowo dlugich okres6w
m1es1~cznych. Na rycuue 233b wykreslona jest krzywa usreclniona.

Ryc. 232.
Zalci.nosc wydajnosci :l.rödla
od spadku bydrauliczncgo

o Na rycinie 232 pokazano irodlo descensyjne, warstwowe, wyst~pujttce w bardzo

prostych warunkach hydrogeologicznych i w bliskim sttsiedztwie obszaru zasilania.
Przy przyroscie wody w warstwie woclono§nej cisnienie h 1 wzrasta clo h2 i odpo-
wiednio spaclek hyclrauliczny z h1 /l clo h2 /l.
Ryc. 234.
o Rycina 233 ilustruje zaleznosc wydajno5ci zr6dla od przyrostu i ubytku zapasu
Zalcznosc wydajnosci
wody w zbiorniku podziemnym. Wykres opracowany jest na podstawie przeprowa- :lr6dla asccnsyjnego od
clzonych w 1965 r. pomiar6w wydajnosci ir6clla szczelinowego bijqcego z margli r6znicy ci§nicn
sen~D.skich w miejscowosci Kalinka Mala na Wyzynie Miechowskiej. R6wnoczesnie bydrostatycznych

.-'! unn e

342 iRÖDtA
o Podobnie dziala wzrost cisnienia l1ydrostatycz11ego w przypadkll ir6del ascen-
syjnych. Rycina 234 przedstawia schemat takiego zr6dla. Widzimy tu. system wsp6l-
pracujiicych szczelin - po lewej stronie przew6d zstQp~jiicy, po prawej wsti;:puji1cy,
doprowadzajiicy wod'" do ir6dla. Zal6i:my, i:e zwierciadlo wody w przewodzie zstQ-
pujiicym znajduje si'" na wysokosci A odpowiadajiicej dokladnie rzi;:dnej ir6dla. Wtedy
slupy wody w obu przewodach b'"dit w stanie r6wnowagi hydrostatycznej, spadek
hydrauliczny b'"d:i:ie zerowy<lf woda znajdowac siQ bQdzie w spoczynlrn. Wydajnosc
zr6dla bQdzie r6wna zeru. Jesli teraz dziQki zasilaniu nastiipi w przewodzie zstQpujii-
cym przyrost wody i jej zwierciadlo podniesie si'" do punktu ß, zjawi s'ii;: r6i.nica
ci:lnieil w obu przewodach wynosziica J/-/z, pojawi sii;: spadck hyclrauliczny. Zgcdnie
z prawem naczyn poliiczonych woda bi;:clzie d;izyc do wyr6wnania tych cisniei1 i ocl-
zyskania rownowagi. Rozpocznie sii;: ruch w przewoclzie wsti;:pujiicym i oczywiscie
jej wyplyw z pewnii wyclajnosciq tym wii;:kszq, im wiQksza bQdzie ro:lnica. ci5nie1i
11-h. Zalei:nosc Q = f (H-h) przeclstawiona jest w prawej CZQsci ryciny. Funkcja ta
moze byc liniowa lub paraboliczna, eo ~alei:y od szeregu czynnikow,jak laminarny
Iub turbulentny roclzaj ruchu wody w szczelinach, rozmiary szczclin, zmicnnosc.
ich swiatla na droclze wocly, stopie1i szorstko:ici scian, stopie1i wypclnienia szczelin
obcym materialem itp.
w okresie gcly zbiornik wocly podziemnej nie jest zasilany, zrodla majq tzwr reiim wlasny,
tzn. niezale:l:ny od opad6w. ·
o W tym czasie zbiornik opr6znia sii;:' ze swego zasobu wodnego~ a wydajnosc
zroclla jest wcdlug Mailleta (1905) funkcj;1 czasu i malcje wcdlug röwnania:
Q = Qo e-•• [81]
gdzie:
Q - przewidywana wydajnosc irodla w czasie t w m 3 /s,
Q0 - pocziitkowa obserwowana wyclajnosc ir6dla w okresie re:l:imu wlasnego
w m3 /s,
e - poclstawa logarytm6w naturalnych,
a,. - wsp61czynnik rcgrcsji ir6dla w czasie t, zalei:11y ocl przepuszczalnosci, ocl-
s;1czalnosci i miiizszofoi wodonosca oraz odleglosci ir6dla ocl. poclziemnego
dzialu wod,
t - czas liczony w dniach, oclpowiadajiicy zmniejszcniu sii;: wy~ajnosci ir6dla
z Q0 do Q.
o Wspolczynnik a, praktycznie 'zawiera si~ w granicach 0,04- 0, 7. Dia ka:i:dego ir6clla
moi:e byc obliczony, jesli znane s11 wydajnosci Q 0 i Q z bezposrednich pomiarow.
Logarytmujqc r6wnanic (81] o!rzymujemy:
In Q = In Q0 -ai
slqd:
0 In Q -ln Q
CJ,=------ [82]
t.
i@!JilJ ;1;;:: .;r.
Gl;STOSC WYSTl;POWANIA tRÖDEt 3'43
Sklad chemiczny wody w ir6dlach mo:l:e takze ulegac zmianom zaleznic od opad6w
atmosferycznych. Przy duzych opadach i duzych wydajnofoiach nasti;:puje zwylde
spadek mineralizacji i oclwrotnie. Na og6ljednak zr6dla warstwowe zachowujii stalosc
skladu cliemicznego w przeciwieilstwie do ir6dcl szczelinowych i krasowych.
z wlasnosci fizycznych najwi~kszym zmianom pocllega temperatura. Najsilnicjsze wahania
0 amplitudzie kilku stopni zachodzii w zr6dlach warstwowych w6d leziicych plytko
w zasiQgu wplywow zmian temperatury powietrza (np. irodla tarasowe) oraz w irod-
lach szczelinowych i krasowych. Nieznaczne wahania temperatury, a tym bardziej
ich brak, wskazujii na to, ze warstwa woclonosna lezy gl~boko w takich warunkach,
ze cloplywajiice do powierzclmi ziemi viocly calkowicie dostosowujii si~ termicznie
clo srodowiska geologicznego.
o .Zr6clla asccnsyjne, kt6rych \vocla pochodzi z duzych glQbokosci - o ile tylko nie
miesza sii;: po droclze z wodami infiltracyjnymi - maj;,i rezim staly, niezalezny od
opad6w atmosferycznych.
Gf;'.STOSC WYSTJ;lPOWANIA ZRÖDEL
.ZrocUa i inne wyplywy wocl podziemnych wysti;:pujii na powierzchni ziemi z roznym
nasileniem. Najwi~cej ir6del wysti;:puje w g6rach i na silnie rozcii;:tych wyzynach,
Waznii roli;: odgrywa przy tym zdolnosc pochlaniania i oddawania wody przez skaly.
Stosunkowo liczne ir6clla pojawiajii si~ w strefach dyslokacji tektonicznych.
GQstosc wystQpowania ir6clel wyrazamy za pomoc'! wskainika ofistosci ir6de/, zwanego
tez wskainikiem krenologicznym. Okresla on liczbQ zrodel przypadaji1cych na 1 km 2
powicrzchni zicmi.
Do gl6wnych obszar6w ir6clliskowych w Polsee zalicza sii;: Tatry, Karpaty ftiszowe,
Sudcty, Wyi:yni;: Krakowsko-CzQstochowskq, G6ry Swii;:tokrzyskie z ich obrzezeniem
mezozoicznym, Roztocze i strefi;: moren czolowych na Pojezierzach Pomorskim
i Mazurskim. Na niekt6rych odcinkach tych obszar6w ir6dla zostaly dobrze poznane.
D W Tatracl1 Zachodnich na zach6d od potoku Olczyskiego wraz z przyleglym do
nich w:1skim pasem Podhala wysti;:puj11 na obszarze o powierzchni 112 km 2 603 ir6dla.
Daje to wysoki wskafoik krenologiczny 5,38. Z tej Iiczby 342 sii to ir6clla skalne,
reszta - pokrywowe. WiQkszosc ir6del, bo okolo 57 % miesci sii;: w przedziale
wysokosci 800-1200 m n.p.m., eo oznacza, zc w nim mieszczii sii;: gl6wne zbioro-
lllil1
wiska w6d podziemnych (K. Wit i Z. Ziemoilska, 1960). Typy ir6clcl S'! bardzo
r6zne, a wydajnosci od 0, l do 3500 I/s.
o Obszar ir6dliskowy Karpat fliszowych cechujc wielkie bogactwo ir6del. Sit to
w wii;:kszosci irodla pokrywowe, w dalszej kolejnosci ir6dla skalne, gl6wnie szczeli-
nowe. W wielu miejscowosciach ir6d!a wyprowaclzajii wody mineralne (K. Szaj-
nocha, 1891). Wydajnosci ir6clcl sii niewielkie, przecii;:tnie 0,05-0,l l/s. Do rcjon6w
o najwii;:kszej gi;:stosci wysti;:powania ir6clel nalezy ir6dlowa czQsc zlcwni Wisly
w pasmie Baraniej Gory. Teren zbudowany jest tu z kredowych warstw istcbniaiiskich
i piaskowc6w goclulskich, przy czym pokryty jest silnie rozwinii;:tii pokrywii rumosz6w
i zwietrzelin. Na powicrzchni 53,4 km 2 wysti;:puje tu 1995 ir6dcl, nie liczqc r6wnie
344 tRÖDlA
du:!:ej Iiczby wyciek6w, wysiQk6w i mlak. Wskaznik krenologiczny wynosi 37,3 i jest
prawdopodobnie najwyzszy w Polsee (K. Waksmundzki, 1972).
o W Sudetach wystQpujq liczne skalne ir6dla szczelinowe oraz . rumowiskowe
i zwietrzelinowe. Wydajnosci ich sq jednak na ogOl niewielkie (M. Rozycki, 1977;
J. Tomaszewski, 1977).
o Bogatym obszarem zr6dliskowym jcst Wyzyna Malopolska (I-I. Czarnecka,
1974, 1975; J. Pawlik-Dobrowolski, 1965). . i wydajnosci. Wskainik gQstosci zr6deljest tu niski, rz<<du 11" 10- 2 • Zasadniczo W;StQ-
o Na. Wyfynie Krakowsko-CzQstochowskiej wystQpujq najczQsciej zr6dla szcze-
linowe i krasowe tryskajqce z wapieni g6rnojurajskich (I. J.>awlak, 1965). fch wydaj-
11086 jest du:la, przeciQtnie 30-100 I/s, w niekt6rych dochodzi okresowo do 200 I/s.
Zrodla nalezq do kategorii zmiennych. Na przyklad wydajnosc bardzo piQknego
ir6dla Zygmunta polozonego w zlcwni Wiercicy i b11:dqcego pod ochromt waha 5iQ
od 40 do 170 l/s.
o Liczne ir6dla wystQpujl!; na plaskowyi:ach, garbach i wyzynach Niecki Nidziai1-
skiej w marglach gornokredowych (1. Dynowska, 1964; H. Niedzielski, 1971). Ich
przeciQtne wydajnosci wynoszq 20-80 l/s, w strefach dyslokacyjnych dochodz!J:
do 150 l/s.
o Na obszarze Lysog6r, zbudowanych z kwarcyt6w, szaroglazow i piaskowcow
kambru i ordowiku, wystQpujq zr6dla szczelinowe, rumoszowc i szczelinowo-rumo-
. szowe, lecz o niewielkiej wydajnosci, prze~iQtnie 0,1-1,61/s. Wskainik gQstosci ir6dcl
wynosi tu 1,9 (J. Rogalinski, 1972).
o W wapieniach i dolomitach dewonu stref synklinalnych masywu palcozoicznego
Gor SwiQtokrzyskich wystQpujq ir6dla szczelinowe i krasowe o ro:lnej wydajnosci,
najcz11:sciej l - 10 l/s. Niektore z nich, jak np. irodla w Bialogonie kolo Kiele o wydaj-
nosci 80 l/s, sq ufote i wykorzystane do zaopatrzenia.
o W obrzezeniu mezozoicznym Gor SwiQtokrzyskich stosunkowo czQste, lecz na
og61 malo wydajne irodla wystQpujq zar6wno w triasie, jak i w jurze. W piaskowcach
np. liasu miQdzy Skarzyskicm-Kamiennq a Ostrowcem SwiQtokrzysldm wystQpuje
na obszarze o powierzclmi 400 km 2 150 ir6del, eo daje wskainik krenologiczny 0,37.
Sit to irodla warstwowe i warstwowo-uskokowe o bardzo malej wydajnosci, przeciQt-
nie 0,3-1,0 1/s. Zrodla bijq bezposrednio z utworow liasu lub za posrednictwem
cienkicj pokrywy utwor6w czwartorzQdowych (M. Szpakiewicz, 1973).
o Bogatq w zr6dla jest Wyzyna Lubelska, a szczegolnie obszar Roztocza (E. Rede-
rowa, 1971; J. Malinowski, 1973, 1974; M. Chodorowska-Kwiecieil i F. Knyszyilski,
1977). Najwazniejsze Sll tu ir6dla szczclinowe i uskokowe, dolinne i krawQdziowe,
kt6re bij!J: z utwor6w marglistych kredy g6rnej. Obok nich istniejq licZ11e ir6dla szcze-
Iinowo-warstwowe, kt6re drenujlJ: piaskowcc i wapicnie mioccnskie, oraz warstwowc,
drenujqce utwory czwartorzQdowe. Wydajnosc poszczeg6lnych zr6dcl krcdowych na
Roztoczu Zachodnim jcst bardzo r6:lna - od 0,5 do ponad 100 l/s. Do najwiQkszych
nalezy wspomnianc juz zrodlo Icrasowe w Zaporzu, kt6rego wydajnosc dochodzi
okresowo do 313 I/s. Zr6dla sq przewaznie zmiennc i bardzo zmiennc, o wieloletnim
wskainiku zmicnnosci 16-183. Na Roztoczu Rawskim wskainik krenologiczny
wynosi 0,4, a wydajnosc irodcl 0,25-1211/s.
o W pojcziernych strefach czolowomorenowych stosunkowo czQstc sq warstwowe
. ,<, nn :.,
BADANIE tRÖDE/'. 345 r
zrodla morenowe, zboczowe i dolinne. Do bogatszych nalezit moreny czolowe Poje-
ziem1 Suwalskiego, gdzie wskainik krenologiczny wynosi 0,21 przy wydajnosci
ir6del 0,01-20,0 l/s (C. Nowakowski, 1977). Identyczne stosunki krenologiczne
panujq w strefic czolowomorenowej Pojezierza Waleckicgo - wskainik 0,22, prze-
ciirtna wydajnosc 1-20 1/s (M. Miclmlska, 1980).
q Niz Polski charaktcryzuje siir ub6stwcm ir6dcl tak pod wzg!Qdcm ich Iiczby jak
powanie irodel ogranicza siQ do bardziej wciQtych dolin. Sq to wylqcznie ir6dla war-
~tw~we, dolinne lub zboczowe, CZQsto kontaktowe na styku czwartorzQdowych piask6w
1 ghn zwalowych lub plioce1iskich il6w.
BADANIE ZRÖDEL
Wobec tego ~e ir6dla SlJ: naluralnymi odsloniQciami wody podziemnej, ich szczeg6lowc
badanie jest bardzo waznym odcinkiem pracy hydrogeologicznej, przy czym jest 0110
obowiqzkowc przy zdjQciu hydrogeologicznym. Rezim kazdego ir6dla powiqzany jest
zaleznoscüt z reiimem macierzystego wodonosca. Z tego powodu badanie zr6dcl
umozliwia.n1i~jako wglqd w hydrogeo~ogiczny charakter w6d podziemnych.
D Badan1c zr6dcl ma tak:le znaczeme praktyczne, zwlaszcza w·celu wykorzystania
ich do zaopatrzenia w wodQ lub w lecznictwie balneologicznym .
Radanie ir6dcl mo:le byc jednorazowe lub stacjonarne. W pierwszym przypadku otrzy-
mujemy pewnq iloS6 fakt6w, jednak nie sq one wystarczajqce do cbarakterystyki
rezimu ir6dla. W tym celu muszq byc prowadzonc badania stacjonarne, czyli dlugo-
trwale, polegajqce na powtarzaniu obscrwacji i pomiar6w w regularnych i kr6tkich
o~stQpach cza~u, _np. raz na tydziei1 Iub nawet codzicnnie. Zwykle w czasie odwilzy,
w1~s:m1ego taJanm snieg6w i dlugotrwalyc11 rozlcwnych dcszcz6w odstQpy skraca siQ.
M1111malny okrcs badail stacjonarnych powinien trwa.c pelny rok hydrologiczny.
!ednor~czne badani~ pozwalaji! na ograniczomt charakterystykQ rezimu, nie dajq
Jednak Jeszcze matenalu do pclnej charakterystyki wyrazonej w wartosciach srednich
wieloletnich. Dopiero stacjonarne badania prowadzone przez kilka Iub kilkanascie Iat
umozliwiajq doldadniejsze poznanie irodla.
-i
IJ Badanie irodcl powinno byc prowadzone, o ile. moznosci, w naturalnych warun-
kach wyplywu wody, poniewaz jakiekolwiek ich zmiany pociqgajlJ: za sobq zmianQ
re:limu, a w szczeg6lnosci wydajnosci.
„
;
11-.-
:1
t:i Badanic irodel obejmuje szereg czynnosci, ktorc mozna ujqc w nast<,)pujiicych
punktach: ,
J. Lokalizacja irodla. W szczeg6lnosci chodzi tu o ustalenic miejsca wystQpowania
ir6dla pod wzglQdem administracyjnym, charakterystykQ warunk6w topograficznych,
zabudowy tcrenu i stanu sanitarncgo otoczenia z uwzg!Qdnieniem ewentualnych
powierzclmiowych ir6dcl zanieczyszczenia wody (scieki, gnoj6wki, smictniki stoso-
wanie chemicznych srodk6w ochrony roslin, nawoz6w mineralnych ilp.). Nale~y t:6w-
niez ustalic wJa8cicicla ir6dla.
2. Pomiar lub obficzenie rzednej irodla w odniesicniu do poziomu morza i w razie potrzeby
wzgl<rdem charakterystycznego poziomu w najblizszcj okolicy, jak dno doliny, taras itp.
 1$ . X.lilii :: j Jli :r

346 iRÖDtA
BADAN/E iRÖDEt 347

3. Waru11ki morfologiczne, w kt6rych fr6dlo wystQpujc, przy czym nalezy wziqc pod
uwagQ nie tylko miejsce wyplywu, ale taki.e obszar w szerEzym otopzeniu zr6dla.
Warunki te s:i konieczne do okreslenia rodzaju fr6dla, a poza tym mogq byc pomocnc
przy wyjafoieniu re.Zimu ir6dla.
4. Stosunki hydrograficzne w szerszym otoczeniu zr6dla, a wiQc obecnosc ciek6w i zbior-
nik6w powierzchniowych tak naturalnych, jak sztucznych, wysiQk6w wodnych, mo-
kradel, bagien itp._ Nale.iy przy tym zwr6cic szczeg6ln:i uwagQ na zbiorniki wodne
poloione powyi.ej ir6dla, gdyi: mog:i one wsp6ldziala6 w zasilaniu wody ~r6dlancj.
W razie poloi:enia ir6dla w bliskim siisiedztwie ciek6w celowe jcst uzyskanic doklad-
nicjszych danych o nich, w szczeg61nosci eo do przeplywu i jego wühail.
5. Ustalenie wplyw6w szt11cznyc11, takich jak melioracja, irygacja i stopic1i ich oddzialy-
wania.
6. Stwierdzenie czy w sqsiedztwie fr6dla znajdujii sitt 1(ircia w6d podzie11111y~·h, jak studnic
kopane, wiercone, galerie itp., gdyz mogii one wplywac powaznic na re:lim :lr6d!a.
Je:leli Sl! tcgo rodzaju urzqdzenia, nalezy zbadac i opisiic dokladnie ich hydrogeologicz-
ne warunki, jak r6wnie.Z ilosc pobierancj wody.
7. Forma i spos6b wyplywu wody w ir6dle. Moze to byc misa, bruzda, szczelina, kanal,
kociolek itp., niekiedy zas brak jest wyrainej formy, jak np. w :lr6dlach rumoszowych.
Jesli chodzi o spos6b wyplywu, to mo:i:na rozr6Znic wyplyw w postaci siiczenia, strugi,
pulsacji itp. Niekt6rc ir6dla majq kilka wyplyw6w polozonych obok; siebic.

Ryc. 235.
Spos6b uj~cia Zr6dla
Gl6wncgo
w Krynicy (wedlug
A. Madeyskiego)
J - obudOwn knmlcnna,
2 - duwny przelow, 3 - obcc..-
ny przolc\V cksplonta~yjny,
4 - wyprnwa cementowu,
5 - pokrywu oszkJona,
(i ~- stopn, uilfcia
8. Obudoll'a ir6dla. Wiele :lr6del, zw1aszcza polo:i:onych w obrttbic osicdli, jest uj<;;tych
za pomoq odpO\viedniej ich ohudowy (ryc. 235, 236). Celcm obudowy jest ulatwicnie
wyplywu wody i przystosowanie :lr6dla do jego eks:i:loatacji. Mogi1 to byc prymitywne
korytka, rury wbitc w grunt, beczki wkopane w miejscu wyplywu, rowy lub szurfy,
studnie drewniane, kamienne lub betonowe, powierzchniowe obudowaüia drewniane,
kamienne lub ceglane spi<;;trzajiice wodQ (ryc. 237), sztolnie, sz,yby i baseny zagl<;;bione
' w skaltt wyprowadzaji1c<f woc!Q.
9. Ek.171/oatacja ir6dla. W przypadku gdy :lr6dlo jest cksploatowane, nalezy okreslic
spos6b eksploatacji, ilosc pobieranej woc!y, rozklad w czasic, spoc6b ui:ytkowania
wody itp.
Ryc. 236. Zr6cllo w L6wczy na Roztoczu Ryc. 237. Zr6dlo Marii w Kacku Wicikim
Rawskim w miocenskich wapieniach (Gdynia). Przyklad obudowy kamicnncj
litotanmiowych (fot. A. Nieclek). Obudowa spil,'trzajqccj wodQ
zabytkowa zniszczona w czasie wojny.
Obecnic wocl'< wyprowaclza prymhywnc
korylko
1a. Dane geolo,qiczne. Przede wszystkim nalezy ustalil: szczeg61owo litologiczny charakter
utwor6w skalnych, z kt6rych wyplywa ir6dlo, ich wick stratygraficzny, ponadto
utwor6w pokrywajqcych i podscielaji1cych. Nast<(pnic podaje si<( charakterystyk<;;
budowy gcologicznej obszaru, na kt6rym lezy :lrodlo - w uj<(ciu regionalnym i lo-
kalnym. Niejednokrotnie wypadnie w tym cclu zbadac tcrcn w promieniu kilku Jdlo-
metr6w wok61 ir6dla.
1 1. Geneza irodla. Na poclstawic znajomrnfoi budowy gcologicznej stosunk6w hydro-
grologicznych i obserwacji samego ir6clla ustala siQ pochodzenie wody wyplywaj<icej
w ir6dlc. Opr6cz tcgo w przypadku zr6dla meteoryczpego nalc7.y ustalic polozenie
i zasi<(g obszaru zasilania przcz infiltracj<;; opad6w, a ponadto dac jakosciowq i iloscio-
W<! c.harakterystykQ warunk6w ii~filtracji na tym obszarzc. Nale.Zy liczy6 si<;; z tym,
:i:c w niekt6rych przypadkach ustalenic obszaru zasilania bttdzic trudne i wymagac
bt<dzie dodatkowych badaii l1Jdrogcoiogicznych.
12. 1)•p i rodzaj ir6dla okresla siv. na podstawie wynik6w przcprowadzonych obserwacji
i znajomosci budowy geologiczncj.
1J. Osr[(~J' ir6d!a11e. Nfokt6rc wo·cty zr6dlane wyLrqcajq, w miejscu wyplywu osady mine-

j

348 tRÖDt.A
raine. Do najczQstszych nalei:q, wodorotlenki zelaza, martwica wapienna, trawertyn,
przy irodlach gon1cych gejzeryty i martwice krzemionkowe. Zrodla solankowe
mogq, osadzac przejsciowo nietrwale sole. Osady irodlane powinny byc dokladnie
zbadane pod wzglQdem ich skladu mineralnego, rozprzestrzenienia, grubosci i wa-
runkow powstawania. Podobne osady bez wyplywu wody mogq, swiadczyc o dawniej-
szych, zaniklych irodlach.
14. Pomiar wydajnosci przeprowadza siQ metod!J: objQtosciow!J: lub przelewu.
Metoda obj€tosciowa moze byc stosowana tylko w przypadku malych wydajnosci - nie
wiQkszych niz 1 l/s. Pomiar polega na zmierzeniu czasu, w ktorym naczynie o znanej
objQtosci napelni siQ wod11. Z tej relacji oblicza siQ wydajnosc:
V [83]
Q=-
t
gdzie:
V - obfotosc w 1,
t - czas napelnienia w s.
o Ui:ywa siQ do tego celu stopera i przenosnego cechowanego naczynia z zelaznej
blachy ocynkowanej o pojemnosci nie mniejszej niz 10 l. Dokladnosc pomiaru jest
tym wiQksza, im wiQksze jest naczynie. Pomiar przeprowadza siQ trzykrotnie. Jezeli
wyniki poszczegolnych pomiarow rozni!J: siQ miQdzy sobq, w sposob znaczniejszy,
pomiar nalezy powtorzyc. Scislosc pomiaru polega na uchwyceniu do naczynia calko-
witej ilosci wody wypJywaj!J:Cej ze frodla. W zrodlach obudowanych zwykle nie nasti·Q-
cza to fadnych trudnosci, natomiast w irodlach dzikich wodQ nalezy uj!J:c korytkiem
tak, aby w czasie pomiaru w calosci splywala do podstawionego naczynia. Ustawienie
korytka nie moi:e wplywac na naturalny wyplyw wody.
Metodq przelewu mierzy siQ irodla o wydajnosci wiQkszej niz 1 l/s. W irodlach o takich
wydajnosciach tworzy siQ zwykle strumien plyn!J:CY w naturalnie wyzlobionym korycie.
a b
Ryc. 238. Przckr6j podluzny przclcwu Ponccleta a i Thomsona b
„- wysokoSC warstWY przelownjqcoj BIQ wo<ly, I - nzcrokoSt wrkroju
Metoda polega na przegrodzeniu koryta przeplywowego sciank!J: spiQtrzajl!C!J: wodQ.
w sciance tej wyciQty jest przelew, zwykle 0 przekroju prostolo1tnym lub trojkQtnym
(ryc. 238). z wysoko8ci warstwy wody h przelewaj!J:ccj si'I< ponad korornt przelcwu
oblicza siQ wydajnosc (ryc. 239).
o Przelew sporz!J:dzony jest z blachy przymocowanej do 8cii111y z drewna lub betonu .
.r dd' :td!M C'
BADANIE tRÖDEI:. 349
20cm
wodowskaz
10
korono prze!ewu
---
doplyw - - :
Ryc. 239. Sch6mat przelcwu w przckroju poprzccznym
KrawQdzie przelewu s11 ostro zakonczonc w tym cclu, aby obnizyc maksymalnie
opory przclewaj11ccj siQ wody (ryc. 240). Miejsce ustawienia scianki przegradzaj!J:Cej
w korycie wybiera siQ tak, aby ujQta byla calkowicie ilosc wody wyplywaj!J:cej ze irodla,
aby byly wygodne warunki obsenvacji oraz spiQtrzenie wody nie siQgalo miejsca
wyplywu i nie hamowalo go (ryc. 241). Jeieli dno koryta jest piaszczyste lub ilaste,
mozna Jatwo umie8cic W nim sciankQ. W przypadku dna skalistego buduje SiQ najpierw
/Jlot:ho
mosit;tno
drewno
Ryc. 240. Kraw~di
Ryc. 241. Usytuowanic przclewu w korycie
przelewu (przekr6j 1 - ~cinnkn przcgrudznjqcn z przetowom, 2 - wodowsk~z. 3 - wyplyw
poprzecmy) w tr6dlo
tamQ ziemmt i dopiero w nicj mnicszcza siQ sciankQ. Gorne krawQ<lzie scianki i prze-
lewu lllllSZl! byc dokladnie poziome, a cala scianka pionow:!. Koryto powyzcj scianki
powinno byc proste, a jego dno, o ile moznosci, poziome, oczyszczone z pni drzew-
nych, roslin, kamieni i innych przeszkod, a to w celu zapewnienia spokojnego doplywu
wody do przelewu. SpiQtrzona woda nie moze uciekac pod sciankq, lub obok niej,
gdyz wtedy pomiar nie bylby scisly. W razie potrzeby uszczelnia si'" miejsca ucieczki
ilem. KrnwQ<lz przclewowa nmsi znajdowac siQ eo najnmiej 20 cm ponad zwierciadlem
wody w odplywie ponizej przelewu. Urnozliwia to swobodny spadek stnnnienia
przelewajiicej siQ wody i powstanie poduszki powietrznej miQdzy strumieniem a sciank!J:
piQtl'Zl!Cl! (ryc. 239). Brak powietrza spowodowalby przyssanie s1r~mienia do scianki
i zaburzenia w przclewie. W odleglosci 1,0-1,5 m powyzej scianki ustawia siQ wodo-
wskaz tak, apy zero jego podzialki odpowiadalo scisle kor~nie przelewu (ryc. 239).
Wodowskaz ma postac listwy z podzialk!J: centymctrow11, przy czym kai.dy centymetr
dzielony jest <lalcj na 5 czQsci. W ten sposob odczyt na wo<lowskazie moze byc doko- •
 , QX~ ,Utl# 1( J

350 iRÖD!.A
BADANIE. iRÖDE.t. 351

nywany z dokladnosciit do 2 111111. Listwa powinna by6 wbita w dno koryta dokladnie
pionowo. Na wodowskazie odczytuje si~ wysokos6 warstwy przelcwaj:icej si~ wody.
o Przelewy mogl! by6 rM:nego ksztaltu: prostok1ttne, tr6jk1ttne, trapezowe, p6lkoli-
ste. W badaniach hydrogeologicznych najcz~sciej stosuje si~ w Polsee przelewy prosto-
kqtnc i tr6jkiitne.
Przelew prostokqtny Ponceleta (ryc. 238) nadaje si~ do pomiar6w wi~kszej wydajnosci,
przewaznie powyzej 10 l/s. Wydajnosc okresla wz6r:

Q= 32 ;-
iibh l 2gh [84]

gdzie:
~t - wspdlczynnik kontrakcji przeplywu ujmujl!CY opory, zalezn~ od dlawienia
strumicni11 przelewowego, szerokosci przelewu i jego ksztaltu, wysokosci jego
korony nad dnem koryta, ostrosci kraw\;dzi i wysolcosci przelewaj:icej si\; warstwy
wody; wartos6 jego wynosi 0,56-0,65*>, np. dla przelewu, kt61·ego szerokos6
wynosi 0,2 111 i jest nie 111niejsza niz 1/3 szerokosci koryta, wartos6 ~t wynosi:
przy h. = O,Ot m ~l = 0,636
h = 0,05 m ~1 = 0,606
h = p,10 m ~L = 0,591
lt = 0,20 m ~l = 0,585
Hyc. 242. Scianka szczclna z przelewcm w srodku, zainstalowana w echt pomiaru wydajnosci
b - szerokos6 wykroju przelewu w 111, trzcch ir6dcl krnsowych w .Mstowic kolo Cz~stochowy - srcdnia wydajnosc 89 m 3 /h (fot;
/z - wysokosc przelcwajqcej si\; warstwy wody w m, T. Grzcli1\ski)
g - przyspieszenie ziemskie 9,81 m/s.
Przelew6w tr6jkqt11ych. T/10111so11a uzywa siQ do pomiar6.w mniejszych wydajno5ci w gra-
nicach 1- 10 l/s. Wykr6j ma ksztalt tr6jkqta, w kt6rym kqt wicrzcholkowy powinien
wynosi6 90° (ryc. 238). Wydajnos6 okresla wz6r:
8 ;--
Q =--~Lh 2 J 2gh [85]
15
u Po przeliczeniu otrzymujc si\; wygoclniejszy wzör wa·.i:ny clla Ir w granicach
0,01-0,20 m:

Q = l,4h 2 {h [86] -.
ll Dia ulatwic\1ia pracy nalezy poslugiwa6 siQ odpowicdnimi tablicami lub nomo-
gramami (Porad11i/c lzydrogeologa, 1971).
W przypadku gdy fr6cllo jest uj\;tc i wocht wyplywa runt luh inne podobne przeszkody
nie pozwalah na urz<!dz~nie przegrody i przelewu, uzywa siQ skrzyni przelewoweJ
(ryc. 243 i 244). Jest to skrzynia zelaz1m, prostolqtna o dlugosci 2 m lub wiQcej,
wysokosci 1,2 m i szerokosci 1 m, 111aj<1ca z jc<lnego boku wykr6j prostok•1tny lub
troj!qtny o ostrych brzegach. Wewmttrz skrzyni umieszczone st( 3 przegrody tak usta-
wione, aby woda wplywajcica do skrzyni zmuszona byla ditzttc clo przelewu odby6
nyc. 243. Sd1c111at skrzyni przclewowej nyc. 244. Pomiar wydajnosci
clrogQ labiryntow11 przez 4 komory. Ma to na celt1 uspokojcnie ruclrn wody na tyle,
arlczyjskicj studni g6rnokrcdowej
w Gdansku za pomoq skrzyni
»> Podn;czniki hydhrnliki podaj11 clokladnc wzory do obliczcnia wsp6lczynnika konlrakcji przeplywu. przclcwowcj
 352 iRÖDtA J BADANIE iRÖDEt 353
350
l t osferycznych temperatury i cisnieni~ powietrza, lcierunku. i sily
355

ll~ch: opadow a ~· trwalosci p;krywy snieznej, a takZe zlodzenia ciekow pow1erzc~-

1
wiatr6w, grubo8c1 :. b' t h ZJ·awisk jest niezbQdna do opracowama.
. h d i. zna1omos6 prze iegu yc . .
mowye. ' ·g ykt .tyk1. rez1mu
.. "';c.ruJ..dla · ObserwacyJ'na
' stacia
' meteorolog1czna
. powmna,
clobreJ cha:.a erys. 1·1 mo:inosci w obszarze zasilania macierzystego woclonosca
by6 zlokahzowana, 0 e '
baclanego :lr~dla. i „ . • ·i„ biez"co do raptularza kt6ry powinien
iarow i obscrwacJ• wp1suJe s " ., . ' . .
Dane z pom b k' Na te·i podstawie sporz11dza SIQ odpow1edme wykresy,
· 6 · bQdne ru ry 1. ' , "
zaw1era nie~ . pogl11clowe przeclstawienie zalei.nosci poszczegolnych element0 w
6.re po;w6dalaJ!! ~:dzy s~b!! (np. skladu chemicznego od wydajno8ci) i element6w
1mu zr a mi.., · s· d d 'w)
>\:}~li;i:e~;im.u od czynni~ow zewnQtrznych (np. wyda1no c1 o opa o .
l

Ryc. 245. Zr6dlo lodowe w Dolinie Koscicliskiej

aby przed wykroji:m przelewu moi.na byld clokladnie zmierzyc woclowskazem wyso-
kosc przelewajiicej siQ warstwy wody. Ustawienie skrzyni musi byc dokladnie poziome.
Wymiary skrzyni przelewowej okre81a scisle norma PN 61/G-53070 - Sprzfil lzydro-
geologiczny. Skrzynie prze/ewowe.
o Opisani1 metodQ przelewu stosuje siQ r6wniei. przy pomiarach wYdatku studni
i otworow wiertniczych poclczas pompowan pr6bnych (ryc. 244).
o JeSli badanie wydajnosci zr6dla oclbywa siQ jeclnorazowo, nalei.y zebrac u ui.yt-
kownikow tr6dla informacje dotyczi1ce zmian wydajnosci, jak np. zaniku wyplywu
lub zmniejszenia siQ w okresie posuchy, zwiQkszenia wyplywu po deszczach, zachowa-
nia siQ tr6dla przed burz11, w zimie itp. Informacjc takic eo prawda nie bQdf! mialy
scislego znaczenia, bQdf! jednak pomocne przy opracowaniu charakterystyki tr6dla.
15. Fizyczne wlasnosci wody. W tr6dle bada siQ tempcraturQ wody w miejscu wyplywu
przy jcclnoczesnym pomiarze tcmperatury i cisnienia powietrza. Z innych wlasnosci
nietruclno jcst.okre:llic przezroczystosc, barwQ, smak i zapach, a nawet przewoclnictwo
elektryczne za pomoq odpowiednicgo aparatu polowego.
-- -
16. Z wlasnosci chemicznych oznacza siQ te, ktore dadz11 siQ orientacyjnie okrcslic przy
uzyciu przenosnych lub przcwoznych polowych Iaboratoriow~ jak np. twardosc, od-
czyn, zawartosc jonu c1- itp. Do bardziej clokladnych analiz pobiera siQ pr6bki
wody wedlug zasad podanych na stronic J72. W przypadku gdy tr6cllo jest gazuj11ce,
pobiera siQ do analizy pr6bkQ gazu.
D Nalczy pmniQtac o tym, ze przy kaZclej obserwacji, pomiarze czy pobraniu probek
musi byc podana clokJadna dala i goclzina. Dotyczy to zrcszt11 wszelkich obserwacji
hydrogeologicznych.
17. Przy stacjonarnych obserwacjach obowi11zuje prowaclzenie pomiar6w meteorologicz-

23 Hydrogoologlo

., dt nrt •)
 .:;1 a .! ;; ; ;s
PRAWO DARCY'EGO 355

PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
Pr«dkosc poruszaj11cej si« cieczy mozemy okreslic za pomocq wioru:
FILTRACJA
Wi«kszosc wod podziemnych znajquje si« w ruchu. Ruch wody w skalach nazywamy
ogolnie filtracjq*) j rozrozniamy trzy jej rodzaje (str. 361).
o Ruch woqy w skalach porowatych, jak zwiry, piaski, piaskowce, mulki itp.,
jest ji/tracjq /aminamq. Polega ona na bardzo powolnym przesqczaniu si« wody
przez splqtany system porow i kanalikow. Pr«dkosc ruchu jest rz«du tysi«cznych
i mniejszych cz«sci metra na sekund«. Filtracj« takq traktuje si« jako ruch laminamy**},
czyli warstwowy, w ktorym czqstki wody w leziicych obok siebie,warstewkach poru-
szajii si« rownolegle do siebie i do osi przewodu. Poszczegolne czqstki i warstewki
PRA WO DARCY'EGO
drog takiego ruchu jest niemozliwe, poniewaz nie znamy ani polozenia ziarn, ani
ksztaltu kanalikow i porow w kazdym miejscu drogi filtracji. Pr«dkosc ruchu porow-
nuje obrazowo W. Koehne (1948) do pr«dkosci marszu zwartej grupy ludzi przez
g«sty las. Grupa nie moze maszerowac w lesie w zwartej formacji. Poszczegolne osoby
muszq omijac drzewa, krzewy, glazy i inne tego rodzaju przeszkody. W rezultacie
kazdy czlonek grupy odbywa znacznie dluzszq drog«, niz odleglosc od jednego do
drugiego konca lasu, przy czym drogi poszczeg6lnych osob nie sq jednakowe. Osta-
tecznie droga i pr«dkosc ruchu calej grupy jest wypadkow11 pr«dkosci i drog poszcze-
golnych jej czlonk6w.
Q<>
V=-··- [87]
F
gdzie:
v - pr«dkosc w m/s,
Q - obj«tosc cieczy przeplywajqcej w jednostce czasu w 1113/s,
F - powierzclmia przekroju, ktorym ciecz plynie, w m 2 •
o W przypadku filtracji - nie znajqc sumarycznej powierzchni przekroju porow
i kanalik6w, ktorymi plynie woda - bierzemy pod uwag« calkowitq powierzclmi«
przekroju rozpatrywanego elementu warstwy wodono8nej, na ktorii sklada si« po-
wierzchnia przekroju ziarn mineralnych i prze8witu kanalikow i por6w. W ten sposob
otrzymujemy jednak warto8ci fikcyjne. Aby wyrownac ro:lnice mi«dzy wartosciami
fikcyjnymi i rzeczywistymi, musimy do obliczen filtracji wprowadzac odpowiednie
wspolczynniki proporcjonalnosci. Najwa:lniejszym z nich jest wspolczymzik jiltrfJcji,.
b<;d<1cy miarq oporu, jaki stawia srodowisko skalne przeplyWilji{cejJ':le~z'g';'•''" · "'"">.;
''°"'"'""'"'"''"""'"·'"'·':·:;w111l·Y'·"''";"\i'l)',•/'„!"1,•!' n„1,·:~"'Y"H'',\•,,,Y,.:.·P; 0,v„ •••,,,,„,, '"'•«<' '"' ,, • ' ;',' '\ ,,

Francuski badacz H. Darcy (1856) byl pierwszym, ktory zajql si<; zjawiskiem filtracji .
Vmax
.\ Przeprowadzal on doswiadczenia w prostym przyrziidzie skladajqcym si« z cylindra
metalowego, do kt6rego wkladal probki piasku (ryc. 247). Przez cylinder i pr6hk«
Ryc. 246. przepuszczal wod«, mierzqc 'roznic« jej poziom6w w cylindrze i naczyniu odplywo-
Schema! rnchu laminarnego wym Mz i ilosc wody przeplywaj11c!! w jednostce czasu Q. Na podstawie tych doswiad-

wody nie mieszajq si«, ich drogi nie krzyzujq si«. Pr«dkosc ruchu poszczegolnych
CZqStek jest bardzo mala, ale rozna. Najwi«kSZq majq CZqStki poruszajqce si« w osi
». l
przewodu, najmniejszq CZqStki poloi:onc przy jego sciancc. Ruch taki mo:lna sobie -"
wyobrazic jako ruch bardzo wielu elementarnych, cylinärycznych warstewek slizgajq-.
cych si« jedna po drugiej (ryc. 246).
Woda przeplywajiica porami intergranularnymi plynie drogami zawilymi o nieregularnych
ksztaltach w zmiennych przekrojach. Okreslenie rzeczywistych pr«dkosci i dlugosci Ryc. 247.
Schema! przyrzqdu do badania
----------,- filtracji
$) Z francuskiego filtrat/011 - sqczenic, przcsqczanic. I - diugoSC drogi fHtr11cji 1 11/r - r6Znicn
„i Z lacinskiego /a111i11a - blaszka, plytka, tafla. ciSnicfi

23•
 356 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH WSPÖtCZYNNIK FILTRACJI / PRZEPUSZCZALNOSCI 357

.
czen Darcy stwierdzil, ze objfifosciowe llGffiienie przeplyw11 filtracyj11ego, czy !'1Jll "
· tOSC kroju filtrujl!CCgO srociowiska, }qCZqCCgO Wsobie ziarna j przeswity por6W j kanalikow.
wody przechodzl!cej przezsrodowisko porowate w jednostce czasu, jest proporcjo- Aby otrzymac priedkosc rzeczyw,istq, nale:taJoby uwzglf<dnic sumaryezmi powierzchni'<
nalne do spadku bydraulicznego, poprzecznego przekroju srodowiska filtrujllcego przcswitow w okrc81onym przckroju. Priedkosc ti;; okrcsla wzor:
i wsp6lczynnika filtracji: .,\
W= J?_ [92]
[88) .S
„Q = kJF
gdzie:
gdzie:
k - wsp61czynnik filtracji, . Q - ilosc wody przeplywajitccj w jednostce czasu w m 3 /s,
J - spadek hydrauliczny wyra:lo11y r6znicl! wysokosci slupow wody lub r6znicl! S - sumaryczna powicrzclmia przcswitow w przckroju w 1112 •
cis11ien na drodze l: o Wcclli.1g Slichtcra (1902):

/:i..p S = 11„F [93]

J = 111:._ = 'Y- [89) gclzic:
l l wsp6lczyn11ik porowatosci miarodajnej,
11„ -

gdzie: · F - powicrzchnia calkowitcgo przckroju filtrujiiccgo w m 2 •

1111 - r6znica wysokosci slup6w wody na koncach drogi /, w at (Pa) lub w m, .. o Bionie pod uwagr< rownania [87], [92], [93], mo:i.emy okrc81ic rzcczywist<! pri;;d-
11p - r6:1:nica ci8nien w at (Pa), kosc ruchu wocly ze stosunku:
3
'Y - ci„far wlasciwy wody w N/m , Q Q
2
F - powierzchnia przekroju prowadzllcego wod'< w m • V F F
o Jak wiemy, pr„dkosc cieczy w przekroju F okre81a rownanic: w -. Q Ji·.~ = 11„
Q s ne F
V=--
F
o Jezeli obie stro11y r6w11ania (88) podziclimy przez F, otrzymamy;
[94]
V= kJ
(90]
Ir] Wobcc tego, ze wspolczynnik porow<tto5ci miarodajnej jest z1'iwsze mniejszy od
Uwzgl„dniajllc zas r6w11anie (89] mozemy otrzymac i111u1 postac:
jcclnosci, ~zcczywista prr<dkosc ruchu wody w porach bi;;dzie zawsze wireksza od prr<d-
k /:i..p (91] ko5ci fikcyjncj .. I
V=-· - -
"{ l
. ;
o Powyzsze dwa r6wna11ia Sl! matematycz11ym wyrazem podstawowego prawa WSPÖLCZYNNIK FILTRACJI I PRZEPUSZCZALNOSCl
:filtracji, kt6re nazywamy prawem Darcy'ego. Po11iewaz wyrafa 0110 liniowl! zaleznosc
pr„dkosci' :filtracji od spadku hydraulicznego, nazwano je rownie:.i: liniowym prawem__1 Z liniowego prawa filtracji [90] wynika, ze wsp61czynnik filtracji:
li
filtracji. Na tym prawie opiera si« dynamika wod podziemnych w si"odowiskacll. i. (k =-r--,)
porowatych, z tym zastrzezeniem, ze jest 0110 wazne je~yni~ dla .~~\c~:Y\.~~in~rn~~:;.!
' ', J! .
z liniowego prawa Darcy'ego wynika dalsza wazna zaleznosc, mmnow1c1e spadekfiYJrau- /

liczny: Jcz~iT5r~tlek hydrauliczny .r == 1, to:

'l
k = r;
J = .!!__
k LJ Z powy:.i:szcgo wynika, ze wspolczynnik filtracji ma wymiar pri;;dkosci. W praklycc
kt6ry jest odwrotnie proporcjonalny do wspo!czynnika fü1.racji. Oznacza 1.o, ze hydrogcologiczncj stosujcmy najczi;;scicj m/s i m/d, rzaclzicj cm/s.
w utworach 0 dobrcj przcpuszczalnosci, jak zwiry i gruboziarnistc piaski, spadki .Baclania nacl istot'! wspolczynnika filtracji wykazaly, ze zale:.i:y on od filtracyjnych \ylasnofoi
przy tej samej pr„dkosci filtracji muszll byc mniejsze niz w utworach trudno przepusz- ?sr~cl~a skaln~go, p1:z~d~ ~s~y:tkim uz!a.rnienia oraz od fizy~zny~J1 wlasn.o~ci liltru-
czalnych, jakimi Sll piaski drobnoziarniste, pylaste lub mulkowate. JqCCJ c1eczy, m1anow1c1e JCJ c1r<zaru wlasc1wego, temperatury 1 l<:P,l{Qi,<;,~~Jcir<zar wlas-
o Wyrazeilie v = lcJ przedstawia priedkosc fikcyjm1 w od11iesieniu do calego przc- ciwy wocly slodkiej zmienia si'< stosunkowo nieznacznic z tempcraturq, natomiast
 ....... J .._. .Lid. '* i.il!l$1 :.: _, .
!! '/.;
i! f 358 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
WSPÖtCZYNNIK FILTRAC)I I PRZEPUSZCZALNOSCI 359
'i:! 161
,J
·1
lepkos6, wyrazona za pomocii wsp6/czynnika lepkosci 11, obni:i:a siQ silnie przy wzroscie fabeln 53• wsp 61czynnik tcmpcraturowy :t,
temperatury. Zale:i:nos6 tQ okresla wzor empiryczny: oc :t, oc ,t, oc _I .:t,
oc 1
,l, 1
-··---·---- ·--
1
---
1
--·--· 20 0,770
1,79 1,370 10 1,000 15 0,873
0 0,685
ll, = 1 +0,0337t +0,000221 2 1,161 11 0,972 16 0,850 25
5 \ 0,829 30 '0,615
1,126 12 0,946 17
gdzie: 6 0,808 40 0,505
1,092 13 0,920 18
7 0,789 50 0,425
t - temperatura wody w °C, 1,060 14 0,896 19
8
11, - wspolczynnik lepkosci wody o temperaturze 1°C w paskalosekundach. 1,029 1 1
9
o Wielkosc wspo!czynnika filtracji pozostaje w odwrotnym stos_unku do wspol-
czynnika lepkosci, a zatem rofoie ze wzrostem temperatury. D Baclania wykazaly, ze stosunek wspolczynn'.ka filtracji do wspb!czynnika prze-
o Dia celow porownawczych bardzo czQsto oznaczamy wspoJczynnik filtracji puszczalnosci mozna wyrazic nast<:;pujflcq relacJll:
wzgl<:;dem wody o tempeniturze 10°C. Mo:i:emy wi<:;c napisac: 1
[97]
k10 11, 'Y 11
·k; 1110
gdzie:
y - ci<:;iar wlasciwy cieczy,
x _ wspblczynnik przepuszczalnosci,
11 _ wspolczynnik lepko!lci.
gdzie: D z powyi.szej rclacji wynika, i.e:
k 10 i k, - wspolczynniki filtracji,
-11 10 i llr - wspolczynniki lepkosci w odpowiednich temperaturach. k = J_~
11
o Oznaczajqc: PodstawiajflC tQ wartosc do wzoru [90] otrzymujemy:

-~J~. = 1.., . V = _"{X J

1110
11
otrzymujemy:
a)bo uwzg\<:;dniajflC jeszcze WZOI' (89]
klo = k, 1.., [95]
X Alz
Poslugujiic si<:; wzorem [95] mozemy sprowadzic wielkosc wspolczynnika filtracji V= -Tl . --T'Y
oznaczonego wzgl<:;dem wody o temperaturze t °C do temperatury l0°C. Przeliczenia

-
otrzymujemy:
wspo!czynnika filtracji oznaczonego wzgl<:;dem wody o temperaturze l0°C do dowol-
nej temperatury 1°C mo:i:na dokonac za pomocq wzoru: v11l
X= '/i;Jly' lllil
i_._-_10_
k, '=. [96]
1.., Poclstawiajiic z kolei:
Wartosci wspblczynnika temperaturowego 'A., podane sii w taö.eli 53. Q
11 = ·---
Wspölczynnik filtracji, jak ju:i: wczesniej powiedziano, z;le:i:y od fizycznych wlasnosci F
cieczy. Poniewaz w porach skalnych mogq poruszac si<:; ciecze o rb:Znych wlasnofoiach,
jak wocly slodkie, mineralne o rbznym stopniu mineralizacji, wocly zgazowane, lz = ~J!__
y
a takze ropa naftowa, nasuwa siQ problem okrdlania zdolnosci filtracyjnych osroclka
mamy ostateczny wzor wspolczynnika przepuszczalnosci:
skalnego nie,zale:i:nie od tych wlasnosci. Jako wyraz tej niezaleznosci wprowadzony
zostal wsp6lczynnik przepuszczalno.fri, ktbry nalezy odrozniac ocl wspolczynnika QlllY Qlll [98]
filtracji. X = -Ftlpy- = -FA])
360 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH PRZEWODNOSC HYDRAULICZNA 361

1J Wymiarem wsp6kzynnika przepuszczalnosci jest cm 2 • JeS!i bowiem w jego wzorze nazwano 1 darcy oznaczajl!c ji1 litent ö. Po<lwiclokrotnosciii jednostki darcy jest
wyrazimy Q w cm 3 /s, 11 w puazach, paskalosekundach lub dyn ··s/cm 2 , l w cm, Fw cm 2 , milidarcy
1
zits /J.p w paskalach lub w dyn/cm 2 , otrzymamy: mo ~ 10- 3 0
1

r
dyn·s
cm 3 - -2--cm o Relacja niiceclzy wspolczynnikiem przepuszczalnosci a wspc\lczynnikiem Jiltracji
cm
X=~~~~-:--- = cm 2 wzglcedcm wody o tcmperaturze 20°C jcst nastiepujiica:
dyn
s·cm 2 - -
cm2 1 darcy = 9,61·10- 4 cm/s ::::; 0,001 cm/s [99]
J cm/s = 1040,3 darcy. ~ 1000 darcy
W praktyce cm 2 dla okreslenia przepuszczalnosci skal porowatych okazal sice zbyt [100)
duzy. Z tego powodu przyjmuje sice jednostkce mniejszii, kt6n1 otrzymuje sice przez Ze wzglcedu na wlasnosci filtracyjne, mo:i:na skaly podzieli6 na kilka grup, jak w tabeli 54.
wyrazenie lepkosci w centypuazach (1 cP = 0,01 P = 0,001,Pa · s) ro:lnicce zas ci8nie11
o Z punktu wi<lzenia eksploalacji wody podziemnej znaczenie majii jedynie skaly
w atmosferach technicznych (1 at = 981 000 dyn/cm 2 = 0,98· 10 5 Pa). Gdy we wzo-
charak.teryzujqcc siie wsp6lczynnikicm filtracji od 10- 5 m/s w gorie. Utwory slabo
rze [98] pos7.czeg6lne wartosci bcedii rowne jednosci, wowczas
przepuszczalne sq wprawdzic kolektorami wocly poclziemnej, Jecz ich przewodzenie
X=l jest tak male, ze doplyw wody do ujiec jcst nieznaczny, a przy tym bardzo powolny.
eo oznacza, ze je<lnostk11 przepuszczalnosci osrodka porowatego jest taka przepusz-
czalnosc, kiedy 1 cm 2 przekroju przepusci w ciligu 1 s 1 cm 3 cieczy o lcpkosci 1 centy- PRZEWODNOSC HYDRAULICZNA
puaza przy r6znicy cisniei'1 1 at na dlugosci 1 cm. Tak11 je<lnostkce przepuszczalnofoi
. Przez przewodnosc hydrau/ic::nq rozumiemy stopieri. zdolnosci skal wodonosnych do prze-
Tnbcln 54. Podzial skal wcdlug wlasnosci filtracyjnych wodzcni17 wody. We wzorze Darcy'ego [88] okre51ajiicym objcetosciowe nafcezenfo
przeplywu filtracyjnego: .
Wsp61czynnik-filtracji Wsp6lczynnik
Charakter przcpuszczalnosci przcpuszczalnosci Q =,kJF
m/s ~--iT--····

darcy
powicrzchnia przekroju iiltracyjnego:
ßardzo dobrn F = Jm/
rumoszc, zwiry, zwiry piaszczystc, grubo- > 10-J > 100
ziarnistc i r6wnoziarnistc piaski, skaly ma- gclzic:
sywnc z bardzo gc;stq sicci~ drol:1_1ych szczelin m - 111iiizszosc warstwy wodonosnej w 111,

Dobra: l - :szerokosc przckroju w m.

piaski gruboziarnistc, nicco ilaste, piaski Przyjnrnjiic szcrokosc przekroju rownii 1 111 i spadck hydrauliczny r6wny jeclnosci .
r6znoziarniste, piaski srednioziarniste, kru- J00-10 otrzymujemy wskainik przewodno,\'ci hydra11/icz11ej:.
che, slabo spojone gruboziarnistc pinskowcc, 1
skaly masywnc z gi;st11 siccit1 szczclin T= kn1 [101)

-
-----------------------·-------~

Srednia: kt6ry wyrazmny w 111 2 /s.

piaski drobnoziarnistc, r6wnomicrnic uziar- 10-"-10- 5 10-1
o Parametr ten pozwala porownac zdolnosc do przewodzenia wody r6:i:nych skal
~~~.1.'..~ Lc~~---·-- -- . . - -- - -.... cziesto 1st9sowany jest w niektorych obliczeniach przeplywu w6d po<lzicnmych.
Slaba:
piaski pylastc, gliniastc, mulki, piaskowce, 10- •-10-<> 1-0,I
skaly masywnc z rzadkq siccil1 drohnycl1 RODZAJE R.UCHU WÖD PODZIEMNYCH
spc;kail
Skaly p61przcpuszczalnc:
gliny, namuly, mulowcc, ily piaszczyste
---·----------------·----·--
10-6-10-• l- 1

0,1-0,001
Rozr6zni.amy .r6:i:ne rodzaje ruchu wod po<lziemnych. Poznalismy jtiz ruch Iaminarny,
czyh .warstwowy, zwany tei: fi[trgfjqJ~111~inamq. PozoStaje ona, zgodnie z prawern
Skaly nicprzcpuszczalnc: Darcy'ego, w zaleznosci liniowej od spadku hy<lraulicznego. Ruch ten cechuje si~
ily, ifolupki, zwartc gliny ilastc, marglc ilastc, < 10-s < 0,001 bardzo niewielkimi prcedkosciami. Gdy pr1;<lkosc przekroczy pewnii wielkosc zwanii
skaly masywnc nicsp~kanc prr[dko,\'c~q krytycznq, zmienia sice rodzaj ruchu. Mamy wtedy do czynienia z ruclzem

. d t'M't' •
 '!-
1111"'.1•J QU JIJIUJ:.Pll' .
:/
!/ 362 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU W6D PODZIEMNYCH OZNACZANIE WSPÖiCZYNNIKA F/l::TRACJl·ZA POMOCI\ WZOR6W EMPIRYCZNYCH 363

burzliwym albo turbulentnym*l, zwanym w odniesieniu do w6d podzi~mnych//uac.fq**> Wzor Hazena

albo filtracj<l t11rbule11t11q. W czasie fiuacji cz11stki wody obok ruchu post~poWego (102a]
k = cd;(0,70 +0,031) m/d
odbywajtt tez ruchy poprzeczne i ruchy wirowe. Drogi cz<istek krzyzujtt si\;, a miejscami
dochodzi nawet do chwilowego przerwania ciqglosci poruszajttcej si\; masy wodnej. gdzie:
Pr\;dkosc ffuacji jest proporcjonalna do spadku hydraulicznego w pott<dze ~ .
C - jest empirycznym wspolczynnikiem zaleznym od nier6wnomiernosci uziar-
W warunkach naturalnych warstwy wodono5ne S<l bardzo cz\;sto n~ejednorodne pod nienia,
wzgl\;dem wlasnosci filtracyjnych. W r6znych partiach, i odcinkach takich warstw de - srednica miarodajna ziarna w mm,
moze zachodzic rownoczesnie filtracja laminarna i turbulentna. Filtracjce taktt nazy- t - temperatura wody w °C.
wamy mieszanq albo nieliniowq. Jest ona zalez1rn od spadku hydraulicznego o wyklad- o Wartosc wspo!czynnika C waha si\; w granicach 400-1200 i moze byc przyjmo-
niku pott<gowym ~ < 11 < 1 (T. Macioszczyk, 1974). wana wedlug. nastt<pujiicej zasady:
ptuch filtracyjny wod podziemnych moze byc ustalony lub ni~us.talony. Rozr~znian:y wi~c piaski czystc, r6wnoziarnistc przy U bliskim jcdnosci 1200
' fi/tracj?. ustalonq jako ruch, w kt6rym parametry strum1ema wody podz1emneJ, takle piaski r6znoziarnistc przy U w granicach 2-4 800
jak np. cisnienie i prt<dkosc, w okreslonym punkcie nie zmieniaj11 sit< w czasie. Gdy piaski r6:inoziarnistc przy U bliskim 5 400
parametry te ulegaji1 zmianom w czasie, wowczas mainy do czynienia z fi!tracjq o Radziecki badacz I:ange zaleca obliczac wsp61czynnik C wedlug wzoru:
nieustalonq. Taka filtracja jest w warunkach naturalnych bardzo CZ\;Sta, chocby
z uwagi na wahania s1anow zwierciadla wody, a .eo za tym idzie i zmiany spadkow
c = 400+40(11-26)

hydraulicznych. · · gdzie 11 oznacza wsp61czynnik porowatosci w procentach.

<DZNACZANIE WSP@LCZYNNIKA FILTRACJI

5
[S-±t
~-~-
-~
__ _s. \
1\ \1
1\ h
1\
-r- -·

ZA P@M@Ct\ WZ©RGlW EMPIR YCZNYCH 1

0 --~--~\- :\.~ }!..!?. ;:.

Jest szereg metod oznaczania wspolczynnika filtracji, mianowicie: \ \ 1\

wzorow empirycznych, ,_ 1- --~ \ ,, 1

\
\ \
laboratoryjna, - --
~- - 1 - -'-' -~ ' - - ,,_:.
\
bezposredniego pomiaru prt<dkosci filtracji, - 1-1- -- s= \
\
!\
probnego pompowania, \ ~ \
studni i dolow chlonnych, -·- -- -- - \ \
\ \
geofizyczna. -- --- '\ \ \
Doswiadczalne badania wspolczynnika filtracji przeprowadzone jeszcze w ubieglym
wieku w Stanach Zjedi10czonych doprowadzily do stwierdzenia jego zaleznosci od
--
"' ' '\
'\.
''
,,
'\.
" '
granulometrycznego skladu skaly, porowatosci i temperatury wody. Na tej podstawie
opracowano szereg wzorow empirycznych. Daj'l one jednak waitosci przyblizone.
.... "" ' " ·'
' "
z tego powodu stosuje si\; je we wst~pnych etapach badal1 hydrogeologicznych, kiedy "'- '-'!.:~
.... l' .._ ~

chodzi o orientacyjne ustalenie warunkow filtracji. Ponadto wzorY. empiryczne nie St! 0 1 -~,..

o;o Ryc. 248.

O,JO 0,25 0,20 0,15 o,os 0
uniwersalne. Zastosowanie kazdego z nich ograniczone jest do grt'\py skal o okrdlo- Nomogram wzoru
fretlnica miorodojno w mm
nych. cechach uziarnienia, jak wielkosc ziarn, srednica miarodajna, wspolczynnik Hazcna
nierownomierno$ci uziarnienia. Dia ulatwienia i przyspieszenia obliczen opracowane
zosfaly odpowiednie nomogramy. D Stosowanie wzoru Hazenajest ograniczone do piaskow i zwir6w, kt6rych srednica
J Nizej podamy kilka wzorow, ktore zdobyly sobie uznanie przy wst\;pnym ozna- miarodajna le:ly w granicach 0,1 -3,0 mm, a wsp61czynnik nierownomiernosci
1
czaniu wspolczynnika filtracji. Wszystkie wymagajlJo uprzedniego wykonania analizy U < 5. Jest to jeden z najprostszych wzorow. Daje zwykle zawyzone wartosci.
granulometrycznej, a niektore z nich ponadto oznaczenia porof'atosci. o Nomogram wzoru Hazena (ryc. 248) tworzy uklad wspolrzt,;dnych, na kt6rego
osi odci\;tych podane Sfl wartosci 8rednicy miarodajnej, na osi rz\;dnych zas wartosci
wspolczynnika filtracji w m/d. Przez uklad biegnie szereg krzywych charakterystycz-
•> z lacinskiego t11rb11/e11t11s - nicspokojny, burzliwy, pclcn wir6w.
nych dla poszczegolnych wartosci liczb~wego wspolczynnika C. Odczyt na nomo-
*-> Z lacinskicgo j/110 - plyn._.
364 PODSTAWOWf. PRAWA RUCHU WÖD P()DZ/f.MNYCH l OZNACZAN/E WSPÖt.CZYNNIKA FILTRAC]I ZA POMOCI\ WZORÖW EMP/RYCZNYCH 365
1\

Tabeln 55. Wiclkosc Iiczbowcgo wspölczynnika m w zalcznosci od wspölczynnika porowato9ci 11

gramie przebiega nastQpt1j<1co. Z punktu odpowiadajqcego na osi odciQtych wartosci
1
srednicy miarodajncj wyprowadza siQ prost<l a:l do pi:zcciQcia siQ z odpowicdnh1 II 1. III II
1 III II
1 III II
1 111
-- -
'krzywq C, a stqß prostopadlq do osi rzQdnych, ktora wskazc na niej poszukiwam1 0,32 0,02356 0,37 0,03808 0,43 0,06267
0,26 0,01187
wartosc wspolczynnika filtracji. Nomogram tcn ok.resla wspolczynnik filtracji wzglQ- 0,27 0,01350 0,33 0,02601 0,38 0,04154 0,44 0,06776
dem wody 0 tempcraturze l0°C. w celu uzyslrnnia wlasciwej wiclkosci nalczy zasto- 0,28 0,01517 0,34 0,02878 0,39 0,04254 0,45 ·0,07295
sowac popraWkQ temperaturoWfl. 0,29 0,01694 0,35 0,03163 0,40 0,04922 0,46 0,07838
c1 Norma BN-64/8950*> zalcca stosowa6 uproszczony wzor Hazcna - wa:l.ny 0,30 0,01905 0,36 0,03473 0,41 0,05339 0,47 0,08455
0,31 0,02122 0,42 0,05789
wzglQdem wody o temperaturzc 10°C - w postaci:
k = 0,0116dio m/s [102b] Tnbeln 56. Zalcznosc wspölczynnika lepkosci (w paskalosckundach) od temperatury

gdzie d10 - srednica zastQpcza (w mm) odpowiadajqca zawartosci 10% ziarn ----°~---'I__11_ _ _._"c_ _,l'--__
11 _ _
11
__
0
_c_ _,_l__11:____
na krzywej sumowania. 5 0,00152 9 0,00135 13 0,00120
Wzor Kriigera 6 0,00147 10 0,00131 14 0,00117
7 0,00143 11 0,00127 1 15 0,00114
11 2
(103]
k = 322 _____,..)
(1-n 2
de m/d 8 0,00139 12 0,00124 16 0,00111

gdzie:
n - wspolczynnik porowatosci w ulamku dziesiQtnym, o Jak wiemy, wsp61czynnik lepkosci zalezy od tcmperatury. Dia czQstszych tempera-
de - sreclnica miarodajna w mm, kt?r<i oblicza siQ za pomoc<! wzoru: tur w6d podziemnych wartosci jego poclano w tabcli 56.
o Wzor Slichtera jcst <lose wszechstronny, uwzglQd_nia bowicm uziarnienie, poro-
100
de =--N-- watosc, temperaturQ i Iepkosc. Daje na og61 clobre wyniki w odniesieniu do piaskow

2: ~:
1
i zwirow 0 srednicy miaroclajncj w granicach 0,01-5,00 mm.
Drugi wzor Slichtera
gdzie: k = 496nul; m/d [104b]
N - liczba frakcji w analizie granulometrycznej,
a 1 - procentowy udzial kolejnych frakcji w skladzic granulomctrycznym, W tym wzorzc wartosc wsp6lczynnika m przyjmuje siQ jak poprzednio. Jak wiclac
d1 - sreclnia sre<lnica ziarn w obrQbie kolcjnych frakcji ocl 1 do N w mm. z paramctrow wchodzflcych w sklad wzoru, jest on w por6wnaniu do picrwszego
TQ ostatni'l oblicza siQ za pomoq wzoru: uproszczony, nie uwzglQclnia bowicm tcmpcratury i lepkosci. •
o Nomogram tego wzoru (ryc. 249) sklada siQ z dwoch osi pionowych. Na prawej
podane S!J: wartosci srednicy miaroclajncj, na lewej - wspolczynnika ftltracji. MiQclzy
~1imi biegnic ukosnic pQk linii prostychodpowiaclajflcych r62nym wartosciom wsp61-

gdzie dy i dX - dolna i gorna srednica ograniczajflCa kazd<! kolejm1 frnkcjQ od 1 clo N. czynnika porowatosci oraz pomocnicza parabola wykreslona lini!J: kreskowanfl.
o Wzor Krügern jest wazny dla wodi o' temperaturzc J0°C, a naclaje siQ clo obli- Z osi sreclnic miarodajnych wykrdla siQ prost'! poziom!J: do przeciQcia z oclpowiednil),
czania wspolczynnika filtracji piaskow srcclnioziarnistych. liniq porowatosci. Ocl punktu przeciQcia prowaclzi siQ prostl), pionowfl do przecii,;cia
Wz6r Slic/1tera z parabolq, a st!J:d prost!! poziomq do osi wsp61czynnik6w filtracji.
Wzor Zunckera
k = 88,3d~ m _!_ m/d [104a] 2
11 1 (1+0,034t) m/d
Tc '=c: C ( - -ll -) -2 [105]
gdzic: ;
1 -11 lt
de - srednica miarodajna w mm, gdzie:
m - ·wsp6lczynnik Iiczbowy zalezny ocl porowatosci (tab. 55),
C ~ wspolczynnik liczbowy zalezny od ksztaltu ziarn i r6wnomiernosci uziar-
11 - wsp6lczynnik lcpkosci wody.
nienia piasku; dla piasku: rownoziarnistego o gladkich, okniglych ziarnach -
1160, rownoziarnistego, zlo:lonego z ziarn ostrokrawQclzistych - 680, rozno-
•> Obliczanie wspölczynnika filtracji gruntöw sypkich na podstawie uziarnicnia.

· ,rt tnmrrr •n ·
 41.za:: . ; F 1
' -

366 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH OZNACZAN/E WSPÖtCZYNNIKA F/LTRACjl ZA POMOCI\ WZORÖW EMPIRYCZNYCH 367

Wz6r Terzaghiego
2
k= 1c ( 11-0,13)
3
~ de2 (1 +0,034t) cm/s [106]
l yl-11
gdzie:
11 - wspolczynnik lepkosci w Pa· s,
C - wspolczynnik liczbowy zalezny od ksztahu ziarn wynosz11:cy 10,48 przy
ziarnach okr11:glych, 6,02 przy ziarnach ostrokrawt.:dzistych,
11 - porowatosc w ulamku dziesii;tnym,
d. - frednica miarodajna w cm,
t - temperatura wody w °C.
o Wzor powyzszy daje dosc dobre wyniki w przypadku czystych piaskow bez do-
mieszek ilastych.
Wz6r Zamarina
6 II
k = 1,55· 10 ---111/d
e [107]

gdzie:
n - wspolczynnik porowatosci w ulamku dziesiQtnym,
e - sumaryczna powierzclmia ziarn znajdujqcych si~ w l cm3 skaly, ktorq
oblicza siQ za pomoc11: wzoru:
N

e = 1 } ; -a1
6(1-11)---
100 d,
1

Ryc. 249. Nomogram wzoru Slichtera gdzie:

N - liczba frakcji w analizie granulometrycznej,
ziarnistego o· ziarnach okn1glych - 580, roznoziarnistego 0 ziarnach ostrokra- a 1 - procentowy udzial kolejnych frakcji w skladzie granulometrycznym,
wi;dzistych - 340, d1 - srednia srednica ziarn w obrt.:bie kolejnych frakcji od l do N (w cm), jak
11 - wspolczynnik porowatosci w ulamku dziesit.:tnym, we wzorze [103].
t - temperatura wody, D Wzor Zamarina wazny jest dla temperatury I0°C. Stosuje siQ go tylko do utworow
u - wspolczynnik zalezny od skladu granulometrycznego, ktory oblicza sit.: za .' pylastych i mulkowatych.
pomoc11: wzoru: Wz6r Seelheima
lc = 0,357 d~ 0 cm/s [108]

gdzie dso - srednica zastQpcza (w mm) odpowiadaj11:ca zawartosci 50% ziarn na

gdzie:
N - liczba frakcji w analizie granulometrycznej,
dy i dx - dolna i gorna srednica ograniczajqca kai:dq kolejnq frakcjQ skladu.
o Wzor Zunckera nadaje sit.: do oznaczania wspolczynnika filtracji piaskow drobno-
i srednioziarnistych. Jest on dosc wszechstronny, uwzglQdnia bowiem porowatosc,
morfologiQ ziarn i jednorodnosc uziarnienia.
krzywej sumowania.
D Wzor Seelheima stosowany jest do oznaczania wspolczynnika filtracji skal sypkich
w odniesieniu do wody slodkiej o temperaturze I0°C. Daje on wyniki przewa:lnie
zawyzone.
Wz6r amerykmiski
o W ostatnich latach duze uznanie zdobywa „wzor amerykanski" opracowany przez
hydrogeologow jugoslowianskich i polskich na poclstawie amerykanskich badan
\368 "PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH OZNACZANIE WSPÖt.CZYNNIKA FILTRAC)/ METODI\ LABORATORYJNI\ 369

zaleznosci wsp6lczynnika filtracji od srednicy zast<.;pczej d 20 • Wz6r ma postac nast'<- Pierscie1i przykrywa si'< perforowanym kr11zkiem 3 i ustawia obci11znik 4 o masie
puj11c11: 10 kg, wywierajiicy na pr6bk'< nacisk okolo 104 .Pi!.
o Na scianie komory B umieszcza siQ pionow11 p'odzialkt< 5 i powoli wpuszcza przez
k= 0,36d~;/ cm/s [109]
kranik 6 wodQ do komory A uwaiaj11c, aby szybkosc podnoszenia Sit< wody w komorze
gdzie d20 - srednica zast'<pcza (w mm) odpowiadaji1ca zawartosci 20% ziarn na od momentu zetkniQcia sit< jej zwierciadla ze spodem probki by1a jak najmniejsza.
krzywej sumowania.
o Wz6r okresla wielkosc wsp6lczynnika filtracji wzglt<dcm wody o temperaturze
l0°C, a moze byc stosowany w zakresie 0,01 < d 20 < 2,0 mm. Badania Z. ßialasa,
1 Wyplyw wody przez pr6bk'< do komory B powinien nast11pi6 nie wczesniej niz po
20min.
o Gdy zwierciadlo wody osi11gnie g6rny przelew 7 i roinica ci5nie1i ustali sit<,
z. Czyzewskiego i T. Zwierzcwicza (1971) wykazaly duz11 zgodnosc' z wynikami mierzymy eo 2 min ilosc wyplywaj11cej wody Q z oclplywu 8 oraz roznic'< cisnien Mz.
uzyskanyrni przy zastosowaniu innych, bardziej scislych mctod, szczeg6lnic pompo- Nalezy zwrocic uwagQ, aby spaclek hydrauliczny byl w
gmnicach 0,3-0,8, a ilosc
wania pr6bnego. wyplywaj11cej wody nie przekraczala 0,5 1/min. Mozemy to osi11g11116 obniiaj11c
o Wartosci wsp61czynnika filtracji obliczonc za pomoc11 wzor6w, do kt6rych nie
wchodzi parametr temperatury czy to bezposrednio, czy pod postacii1 wsp6lczynnika
lepkosci, nalezy skorygowac za pomoc11 poprawki temperaturowej [96].
z przegl11du przytoczonych wzor6w widac, ze ;v celu oznaczenia wsp6lczynnika filtracji
koniecznejest wykonanie analizy granulometrycznej i w wit<kszosci przypadk6w ozna-
czenie porowato§ci. Te zabiegi przeprowadzane Sfl na pr6bkach wydobytych z war-
stwy wodono5nej, a wit<c znajduj11cych si'< juz w innych warunkach. Wzory empiryczne
nie uwzglt<dniaj1111aturalnych warunk6w, w jakich wystt<puj11 skaly pod powierzclmi11
ziemi, a wiQc przede wszystkim ci5nienia i ulozenia ziarn, kt6re bez wi1tpienia wply-
waj11 na warunki filtracji. Nie wi'<c dziwnego, ze wartosci uzyskiwane za pomoq
wzor6w empirycznych odbiegaj11 od rzeczywistych, niekiedy r6Zllice dochodz11 do
40 %· Wynika to takze z uproszczen, jakie przyfoto w niekt6rych wzorach.

OZNACZANIE WSPÖLCZYNNIKA FILTRACJI

Ryc. 250. Przym1d ITB-ZW-K 2 do oznaczania wsp6lczynnika filtracji
METOD;\ LABORATORYJN;\

Oznaczanie wsp6lczynnika filtracji metod11 laboratoryjn11 polega m1 pomiarzc ilosci wysokosc, przelewu 7. W czasie badania mierzymy stale temperatur'< wocly. Jcieli
wody, ktora w jednostce czasu przes11czy si'< przez pr6bkt< skaly o okrdloncj wyso- przynajmpiej 5 kolejnych pomiarOW Q nie rozni Sit< Wi'<cej niz 0 2 %, baclanie l110Zllll
kosci i przy okreslonej r6inicy cisnien. Przym1_d6w, kt6re sluz11 do tcgo cclu, jest uznac za prawidlowe. W takim przypadku podnosi sit< przelcw 8 tak, aby poziomy
wiele, ale zasada ich dziaJänia oparia jcst na prototypie, kt6rym poslugiwal si'< w swych wocly w obu cylinclrach wyr6wnaly si'<. Nastt<pnie po zamkni'<ciu kraniku 6, obniia sit<

-
doswiadczeniach H. Darcy. W szczeg6lach konstrukcja przyrz11d6w r6zni sii,:, zaleznie przelew 7 i wolno wypuszcza woclQ .z komor.y A clo poziomu przelewu 7. Doprowadza
od tego, czy badane skaly i grunty s11 luzne (piasek), spoiste (i!, glina), czy lite (piasko- siQ r6wniez wodQ clo komory B.
wiec). Badanie moze byc przeprowadzone w przyrziidach o stalej lub zmieniajiicej sit< 0 Po ustaleniu Sit< roznicy cisnien i wyp!ywu z przelewu 7 postQpUje Sit< podobnie
r6:lnicy cisnien. jak poprzcclnio przy przeplywie wody skicrowanym z dolu do gory.
Do badania przepuszozalnosci hy<lraulicznej zwir6w i piask6w od gruboziarnistych do o Wartosci wspo!czynnika filtracji osi11gniQte przy przcplywic wocly do gory i w clol
pylastych moze sluzyc aparat Z. Wi!una (1962) typ ITB-ZW-K 2 , kt6rego schemat
nie powinny si'< r6zni6 wi'<cej nii o 10 %. W przypaclku stwierdzenia wit<kszych roz-
pokazano na rycinie 250. bic.:i:nosci nalezy badanie powt6rzy6, pa-mit<taj11c jeclnak, ze pr6bka umieszczona
Zasadnicze CZt<Sci przyrziictu t;vorz11 etwa cylinclry metalowe - zewnt<trzny A
0
i wewnt<trzny B, umozliwiaj11ce ustalenie r6znych poziom6w wody, oraz pierscien 2,
w kt6rym umieszcza siQ pr6bkQ 1 skaly.
1 w cylindrze powinna byc sucha.
'o Wspo1czynnik filtracji oblicza sice za pomoc11 wzoru wyprowaclzonego z prawa
Darcy'ego:
o Pr6bkt< skaly .wsypuje sit< do piedcienia porcjami i zagt<szcza maksymalnie. Na
jego dnie i na powierzchni pr6bki umicszcza si'< siatkQ filtracyj1111. Pierscien z pr6bk11 ' ' Q / .
- - cm mm
'' '1= -FTJ [110]
wklada si'< do cylindra B i dokladnie przykr'<ca tak, aby szczelnie przylcgal do dna.

24 Hydrogaologia

_,ur r•,
 :u: JUi .lih s '
370 PODSTAWOWE. PRAWA RUCHU WÖD PODZIE.MNYCH OZNACZANIE. WSPÖtCZYNNIKA FILTRAC}I ME.TOD!\ LABORATORYJNI\ 371

kose 10 cm od jej dna i zagQszcza za pomocii drewnianego ubijaka. Po umieszczeniu

pr6bki wkläda siQ rurQ pionowo do naczynia z wodit i nalewa siQ do niej wody kilka
centymetr6w ponad zero podzialki. Po pewnym czasic rozpocznie siQ filtracja i poziom
wody w rurze zacznie opadac. Mierzy siQ czas, jaki uplywa przy obni:l:eniu poziomu
wody od 0 do 4 lub 5 cm. Poziom wody w naczyniu mozna dobierac dowolnie, a tym
samym i r6:i:nicQ cisnie1i. Przy piaskach gliniastych r6i:nica ta powinna byc wiQksza
\
·• nii: przy piaskach czystych i gruboziarnistych, a to w tym celu, aby odpowiednio
przyspieszyc lub zwolnic bieg filtracji.

· - -0 0.1
------
-5
h O.S-
0.0
~10 Q,I
0,8

d
0,9
Ryc. 251.
Aparat Z. Wiluna (fot. ITB); _-11 ='5 -_ (0
/,11--1--l·--l--l--l--+-I,!-~-

_J ----- L
gdzie:
k 1 - wspolczynnik \iltracji w temperaturze 1°C,
3 Ryc. 252. Rurka Kamic1iskicgo
Q - obj\;tosc wody przeplywajiicej przez badanit pr6bkQ w cm ,
2
F -· przekr6j probki w cm , .;
T - czas badania w min,
J - spadek hydrauliczny:
Ryc. 253. Wykrcs wartosci <p ( % _„)

J=~
0

l
Mz - roznica cisnien hydrostatycznych, u Poziom wody w rurcc btedzie opadal z prQdkosciq:
l - wysokosc pr6bki w cm. ds
V= ([i
1J W celu przeliczenia wartosci wspolczynnika filtracji wzg!Qdem innej temperatury
(x°C) nii: ta, w kt6rej wykonano badanie, mnoi:y siQ uzyskany wynik przez poprawkQ gdzie ds jest obni:i:eniem w czasie dt.
- temperaturowit: o Zgodnie z prawem Darcy'ego:
ho-S
v=k---
1
gdzie: Z powyi:szych r6wnan otrzymamy:
TJ 1 - wsp61czynnik lepkosci wody w t°C, ·' t

TJx - wspolczynnik lepkosci x°C. ds 0 h -s

--- = k---
Szybkie oznaczenie wsp6lczynnika utwor6w piaszczystych moi:na przeprowadzic za .„ dt l
pomocq mrki Kamie1lskiego. Jest to przyrzitd bardzo prosty, nadajiicy siQ do pracy
skqd:
rowniei: w warunkach polowych (ryc. 252). Przyrzitd sklada siQ z rury szklanej wyso-
kosci 25 cm, srednicy 4 cm, opatrzonej w skalQ centymetrowii. Jeden koniec rury
obciiigniQty jest gazq. Do rury wsyphje siQ malymi porcjami pr6bkQ piasku na wyso-
"
k = _!_
t
-In (1- .!...)
h0
[111]

24'
372 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH FLUAC]A 373

gdzie:
k - wspolczynnik Hltracji w cm/s,
I - wysokosc probki w cm,
- czas w sekundach, w ciiigu ktorego zwierciadlo wody obnizy siQ o wielkosc s,
s - wielkosc obnizenia zwierciadla wody w cm,
h0 - wysoko:ic poziomu wody na poczqtku pomiaru w cm.
o W celu ulatwienia obliczcnia Kamicnski zamienia
ktore mo:le by6 odczytane z wykrcsu (ryc. 253). Wystarczy wii;;c obliczyc s/lz 0 i rzu-
tuji1c 1Q wartos6 z osi poziomej na krzywq wykresu, odczyta6 nasti;;pnie <p (s/h 0 ) na
osi piono~•cj. Dokladne wartosci tego parametru podane sq w tabcli 57.
ßadanie przcpuszczalnosci utworow ilastych i litych wykonuje siQ w hydrogeologii r:z;adko.
Badania przeprowadza siQ tylko na probkach o nienaruszonej strukturze, mianowicie
na r<lzcnia.ch wycii;;tych ze skaly i pod duzym cisnieniem. W zwiqzku z tym aparaty
s11 nicco barclzicj skomplikowanc.

FLUACJA

Podkrdlilismy poprzednio, ze Iiniowc prawo filtracji ograniczone jest pewnq pri;;dkosciq

filtracji, z0anq pri;;dkosciq krytycznq, przy ktorej ruch Iaminarny przechodzi w turbu-
Tabcla 57. Wartosc funkcj1 <p (_!_)
lto lentny. Ru~h taki mo:le odbywa6 siQ w przewodach nadkapilarnych, a takimi sq olbrzy-
mic pory ~ rumoszach lub glazowiskach oraz szerokic szczeliny i kanaly krasowe.
s
ho
<p ( - s )
ho ·
<p (_!_)
ho
s
lzo
o Aby wyjasni6 warunki, w ja!dch to zachodzi, trzeba poslu:i.yc sii;; analogiq do
---· dynamiki cieczy rzeczywistych. 0. Reynolds na podstawie przeprowadzonych do-
0,01 0,010 0,34 0,416 0,67 1,109 swiadczc1i:wykazal w 1883 r., ze prQdkosc krytyczna ruchu laminarnego w przewodach
0,02 0,020 0,35 0,431 0,68 1,139 rurowych jest wprost proporcjonalna do wspolczynnika lepkosci kinematycznej
0,03 0,030 0,36 0,446 0,69 1,172
1,204
cieczy v, odwrotnic proporcjonalna do promienia przewodu r, a ponadto wprost
0,04 0.040 0,37 0,462 0,70
0,38 0,478 0,71 '1,238 proporcjonalna do bczwymiarowcgo wspolczynnika, ktory p6foiej nazwany zostal
. 0,05
0,06
0,051
0,062 0,39 0,494 0,72 1,273 liczbq Reynoldsa Re:
0,07 0,073 0,40 0,510 0,73 1,309,
1,347
'v
0,08 0,083 0,41 0,527 0,74 v=Re- [112]
0,09 0,094 0,42 0,545 0,75 1,386 r
0,10 0,105 0,43 0,562 0,76 1,427
0,11 0,117 0,44 0,580 0,77 1,470 Wielkos6 Iiczby Rcynoldsa okrdla wzor:
0,12 0,128 0,45 0,598 0,78 1,514
0,13 0,139 0,46 0,616 0,79 1,561 Re-= !!r_ [113]
0,14 0,151 0,47 0,635 0,80 1,609 V
0,15 0,163 0,48 0,654 0,81 1,661
1,715
W obliczcniach hyclraulicznych wykonywanych dla cclow praktycznych najczi;;sciej
0,16 0,174 0,49 0,673 0,82
0,17 0,186 0,50 0,693 0,83 1,771 przyjmuje siQ warios6 liczby Rcynoldsa rownq okolo 1000 (A. Troskolanski, 1969).
1
0,18 0,196 0,51 0,713 0,84 1,838 Przyjmuj11c analogiQ, N. N. Pawlowski przystosowal wzor Reynoldsa do warunk6w
0,85 1,897

-
0,19 0,210 0,52 0,734 filtracji, zast(,lpUjf!c pri;;dkos6 ruchu wody pri;;clkofoiq filtracji, promien zas przewoclu
0,20 0,223 0,53 0,755 0,86 1,966 rurowcgo .miaroclajnq srednicq ziarn i wspolczynnikiem porowatosci. Otrzymal
0,21 0,236 0,54 0,777 0,87 2,040
2,120
wz6r na licZbQ Reynolclsa:
0,22 0,243 0,55 0,799 0,88
0,56 0,821 0,89 2,207
0,23 0,261
2,303
Re = ~--1___ . vd. [114]
0,24 0,274 0,57 0,844 0,90
0,7511 +0,23 V
0,25 0,283 0,58 0,868 0,91 ' 2,402
0,26 0,301 0,59 0,892 0,92 2,526
0.93 2,659
z ktorcgo krytyczna prQdkosc filtracji:
0,27 0,315 0,60 0,916
0,28 0,329 0,61 0,941 0,94 2,813 V
0,29 0,346 0,62 0,957 0,95 2,996· vkr = (0,75n +0,23) d. Re [115]
0,30 0,357 0,63 0,994 0,96 3,219
0,31 0,371 0,64 1,022 0,97 3,507 gdzic:
'!
0,32 0,385 0,65 1,050 0,98 3,912 11 - porowatosc w ulamku dziesiQtnym,
0,33 0,400 0,66 1,079 0;99 4,605 de - 8rcclnica miarodajna w mm,

, :1 C:!I! cn
 i#J ll!J)I ,-

374 PODSTAWOWE PRAWA RUCNU WÖD 'PODZ/EMNYCH FILTRAC}A Nlf.LIN/OWA 375

Re - liczba Reynoldsa, ktOrej wartosc waha siie w granicach 7,5-9,0 zaleznie, Tabcla 58. Krytyczny spadek hydrauliczny w zaleznosci od wsp61czynnika filtracji (wedlug
T. Macioszczyka)
od srcdnicy zii:rn,

_:m:~1in l_~·-·___c__m_:_~_i1_1_ c_1_n/_km_i_n~-'-l--J•_•__

v - wspolczynnik lcpkosci kincmatyczncj, ktorcgo wartosc prawie nie rozni sit<
od wspolczynnik,a lepkosci dynamiczncj, -"'---J,_"_'___
11
c_m_:_m_i_n_"--/__'•_•__ 11 _ _
__

o Uproszczony wzor Pawlowskicgo dla wody o temperaturze 10°Cjest nastiepujqcy: 0,5 9,22 5,5 1,51 11,0 0,90 25,0 0,48
1,0 5,47 6,0 1,42 12,0 0,84 30,0 0,42
Re
llkr = 0,002(0;7511+0,23)-- [116) 1,5 4,03 6,5 1,33 13,0 0,79 35,0 0,38
1
c. 2,0 3,24 7,0 1,26 14,0 0,75 40,0 0,34
2,5 2,74 7,5 1,20 15,0 0,71 45,0 0,31
W przypadku wody o innej temperaturzc nalezy wprowadzic poprawkie uwzgliedniajqci!
3,0 2,39 8,0 1,14 16,0 0,68 50,0 0,29
zmianie lepkosci. . 3,5 2,13 8,5 1,09 17,0 0,65 60,0 0,25
o Z wzoru [115] widac, ze priedkosc krytyczna filtracji jest odw1!otnie proporcjo- 4,0 1,93 9,0 l,04 18,0 0,62 70,0 0,22
nahia do srednicy miarodajnej, W piaskach biedzie ona wahac siie w bardzo szerokich 4,5 1,76 9,5 1,00 19,0 0,59 80,0 0,20
5,0 1,68 10,0 0,96 20,0 0,57 100,0 0,17
granicach 300-1000 m/d. W przyrodzie jednak priedkosc ruclm wody w porach skal
okruchowychjest niewiclka i prawie nigdy nie przekracza 250 m/d. Wobec tego Iinio-
we prawo filtracji w przypadku zwir6w, piaskow i litych piaskowcow stosuje siie gdzie:
w praktyce bez zastrzezeü. C - wsp6lczynnik zalezny od charaktcruprzewodu, tj. odjego promienia hydrau-
licznego i chropowatosci,
Zagadnieniem granicy stosowalnosci prawa Darcy'ego zajmowalo siie bardzo wielu badaczy,
R - promien hydrauliczny okreslony stosunkiem przekroju prowadzqcego wodie
Oprocz uwzgliednienia w odpowiednich wzorach wspolczynnika porowatosci i sred-
do jego obwodu zwil:Zonego,
nicy efektywnej d 10 , probowano ustalic zaleznosc od innych parametrow, jak np.
J - spadek hydrauliczny.
wspolczynnika filtracji, wspolczynnika porowatosci, wspolczynnilrn odsqczalnosci itp.
Proby te nie daly niestcty jednoznacznych wynikow. Otrzymywano wartosc liczby
o A. Krasnopolski zastosowal wzor de ChCzy do okrdlania filtracji turbulentnej
Reynoldsa mieszczqcq siie w ogromnym przedziale 0,02- 75,
wod podziemnych. Mianowicie polqczyl Oll trudny do wyznaczenia wspolczynnijc c
promie{1 hydrauliczny R w wyraienie:
o W ostatnich Iatach zwrocono uwagie na spadek hydrauliczny i wspolczynnik
filtracji. Wprowadzono pojiecie krytycznego spadku hydraulicznego Jk, jako bezwy- C-,/R=K
miarowej wielko5ci majqcej ograniczac stosowalnosc prawa Darcy'ego. Wartosc otrzymujqc wzor:
tego parametru zalezy od wspolczynnika filtracji i da siie z dobrym przybli:Zenicm,
jak wykazal T. Macioszczyk (1974), obliczyc za pomocq wzoru: v= KJ 0 •5 = K-,/J [119]

1· - 5,51 o Jest to prawo fluacji zwane tez prmvem C/ufzy-Krasnopolskiego. Wspolczynnik

kr - j!F [117]
gdzie k - wspolczynnik filtracji w cm/min; dokladne wartosci podano w tabeli 58.
[] w swietle podanych wielkosci potwierdza siie wniosek, ze w odniesieniu do skal
porowatycli, takich jak zwiry, piaski, piaskowce, prawo Darcy'ego mo:Ze byc stoso-
wane bez zastrze:Zeil. Spadki hydrauliczne w warunkach naturalnych nie sq tu wiieksze
od 10- 2 • Nawet w sztucznie zmienionych warunkach hydrodynmnicznych rzi!dko
dochodzi do przekroczenia spadku krytycznego.
Wyznaczenie priedkosci fluacji jcst zagadnieniem znacznie trudniejszym niz priec).kosci
filtracji. W szczelinach skalnych bowiem, opr6cz zmiennego ich przckroju, na ruch
wody wplywa tez szorstkosc i chropowatosc scianek.
o Francuski badacz de ChCzy ustalil wzor okreslajqcy priedkosc przeplywu burzli-
\ WspomnieliSmy poprzednio, ie miiedzy typowq filtracjq podlegajqcq liniowemu prawu
wego w przewodach otwartych:
V= C-,/RJ [118]
zas K, zwany wsp6/czy1111ikiem Krasnopolskiego, ma analogiczne znaczenie jak wspol-
czynnik filtracji we wzorze Darcy'ego i moze byc tak:lc nazwany wsp6lczym1ikiem
ßuacji.
o Ilosc wody, jaka moze plymic w okreslonym przekroju F, oblicza siie za pomocq
wzoru:
Q =-,IT F [120]
o Wspolczynnik fluacji mozna wyznaczyc jedynie doswiadczalnie, mianowicie przy
zastosowaniu metody probnych pompowaü„
FILTRACJA NIELINIOWA
Darcyego a typowq filtracjq turbulentnq zachodzi w przyrodzie ruch o charakterze
przejsciowym. Nazywamy go filtraljq nieliniowq. Jest to ftltracja mieszana, cziesci0wo
··376 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
POMIAR PRE;DKOSCI PRZEPtYWU WÖD PODZIEMNYCH 377-
'
laminarna, czQsciowo turbulcntna, z duzym udzialem. sil incrcji, ktor~ przy duzych
o Mctoda wskainikowa nadaje siQ rowniez do badania wocl szczclinowych i kraso-
prQdkosciach mogq przcwa:l:ac nad silami tarci~JBadania nad tym rodzajcm ruclm
wych. W tym przypadku jednak obliczenic prQdkosci ruchu mozc byc zawodnc z po-
~rzcprowadzil T. Maci~szczyk (1974) i wykazal, :Ze najbardziej podporzqdkowany
wodu turbulcncji, natomiast pozwala ona na wykrycie obszarow zasilania irodel
Jest prawu Smrekera-M1ssbacha, ktorego matematycznym wyrazcm jest w2or:
krasowych :i szczclinowych. Przy badaniu tych wod wskainik wprowadza siQ bqdz
l
do otworow wiertniczych, bqdz do ziej11cych szczelin. Obserwacje prowadzi siQ w otwo-
V= k'J n
[121] rach lub w~·wyplywach - w irodlach, zaleznie od okolicznosci.
gdzie: n Uzywanc do pomiarow wskainiki powinny charakteryzowac siQ clobr!J: rozpusz-
v - pn;:dkosc ruclrn w m/s, czalnosciq w wodzie, trwalosci!J:, obojQtnosciq chcmicznq, powinny byc prostc w uzy-
k' - wspolczynnik filtracji nicliniowej, ciu, latwo öznaczalnc jakosciowo i ilosciowo i nie mogq byc trujiice.
J - spadck hydrauliczny, o Ze wzglQdu na rodzaj wprowadzancgo wskainika rozroznia siQ metodf;): chemicznf!,
n - wykladnik potQgowy mieszcz11cy siQ w przcdziale 1-2; dla celow praktycz- kolorymetrycz1111, elektrolityczm1, potencjalu elcktryczncgo i izotopowq.
nych przyjmuje siQ wartosc srednü1 n = 3 / 2. Metoda chemicwa polcga na wprowadzeniu do wody latwo rozpuszczalnego wskainika

"
o Charakterystycznq cech11 jest du:Za zmiennosc wy kladnika 11 wle:Znie od wlasnosci
filtracyjnych osrodka skalncgo i spaclku hyclraulicznego. Wspolczynnik k' i wyldadnik
n wyznacza siQ clrogq eksperymcntalmt przy zastosowaniu. metody 'pcmpowania
probnego. ·
POMIAR PR~DKOSCI PRZEPLYWU WÖD PODZIEMNYCH
w celu okreslenia prQdkosci przeplywu wod poclziemnych stosuje siQ tak:le meto<lQ bez-
pofredniego jej pomiaru. Metoda ta, zwana 1iulykatorowq Iub wskainikowq, polega
na wpr?wa~zeniu do strumienia wody podziemnej jakiegos latwo rozpoznawalnego
wskafot~a 1 obserwowa?iu, w jakim czasie pojawi siQ on w okresloncj odleglosci.
Wskaz111k wprowadza StQ do wody w spccjalnie w tym celu wykonanym otworze
wiertniczym - wskainikowym, natomiast obserwacjQ pojawiajqcego siQ wskatnika
w innym otworze lub kilku otworach obscrwacJ;jnych polo:lonych na kicrunku filtracji
(ryc. ~54). Odlcg!osc otwoiow obscrwacyjnych od wskatnikowego wynosi cd kilku
do ktlkunastu lub kilkudziesiQciu mctrow, zalcfoie od przepuszczalnosci warstwy
wodonosncj i powinna byc tym mnicjsza, im mnicjsza jest przcpuszczalnosc.
·!!!
·',,1
chemiczncgo, np. chlorku sodu lub chlorku amonowcgo w postaci gotowcgo stQ:ionego
roztworu. Przed wprowadzeniem wskainika ustala siQ analitycznie naturalnq zawar-
tosc jonu c1- w wodzie. Po wprowaclzeniu pobiera sif;! z otworu obscrwacyjncgo
w krotkich· odstQpach czasu, np. eo 1 lub 2 h probkQ wody i okresla siQ zawartosc
c1-. Pr~dl~osc filtracji oblicza siQ z wzoru:
l
11=-' ·[122]
t
gdzie:
l - odl~glosc otworow w m,
t - czas pojawienia siQ wska:lnika w otworze obserwacyjnym, zwykle mierzo-
ny w h.
t:1 Na poqstawic przcprowadzonych obscrwacji i pomiarow sporzqdza siQ wykres_
czasu i stQ~enia (ryc. 255).
n Jdli chbclzi o pomiar czasu, to istnicjq pogl!J:dy rozbie:lnc. Jedni badacze sit zdania,
:le nalczy go liczyc do momcntu, w ktorym rozpoczyna sif;! wzrost wska:lnika w otworw
obserwacyjnym, inni zas - do momentu, w ktorym stQ:lenie wskainika osiqga wartosc
maksymalnf!. Ze wzglQdu na to, ze porowatosc i przcpuszczalnosc srodowiska na
drodze ruchu mozc byc zmienna oraz ze rzeczywiste drogi cziistck wody nie Sq jeclna-
kowe, wydaje SiQ, ze mozna tu lllOWiC tyJko 0 srcdnicj Jub wypadkowej prQdkosci,
a taka wskaze czas maksymalnego stQ:ienia indykatora w otworze obserwacyjnym.

I kierune/1 ruchu wady

~ 1--1---1--

t•
.-;; ,___1----l·-- · - --·--- ---- - - - - -·--- - - - -
·~
Metoda chcmiczna jcst o tyle niewygodna, ze oznaczanie w polowych warunkach stf;)zenia
jonu c1- moze byc malo clokladnc, a poza tym zabiera duzo czasu. Znacznic wygod-
nicjsza jcst metoda kolory111etrycz11a, w ktorej wskainikiem jest jakis barwnik clajqcy
0
"'
} 1--1---1 siQ !atwo rozpoznac w minimalnym stQzeniu.
u NajczQSciej stosowanym barwnikicm jcst j/11orescei11a (C 20 H 12 0 5). U:i.:ywa siQ
/ 0 "'""" """""'#" jcj clo wod, ktorych pH > 7. Rozpuszcza sif;) j11 w alkoholu z clodatkicm 5 %amoniaku
@ ohvo"r wslr:aini'kowj/ lub jodku potasu, a nastQpnic w wocl.zie w stosunku 1 :50. Tak przygotowany roztwor
ma barwQ zielono:ZO!üt.
Ryc. 254. Rozmicszczcnic otwor6w ~L-.-.L_ _ _ L -- --
o Do wprowadzenia barwnika sluzit specjalnc naczynia, ktorc opuszcza siQ do otwo-
przygotowanych do bndania ruchu CZUS obserwac;i"
ru i tam pod wodl! otwicra; Barwnik powinicn byc w wodzie dobrze rozmieszany.
wody podzicmncj Ryc. 255. Wykres czasu i st11:lcnia wskninika I] FluoresceinQ mozna rozpozna6 w rozcie11czeniu 1 :400 ·min, a przy uzyciu specjal-

•'il 1
tl!Mttr . ,
 - ::u: . i!J !Jji
'
378 POMIARiPRf:;_DKOSCI PRZEPt.YWU WÖD PODZIEMNYCH 379

r
PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
383
;omocll izolowanego przewodu miedzianego lqczy siQ clektrodQ z jednym biegunem
nych lump oswietlajqcych probkQ zabarwionej wody - w rozcienczeniu l :2 mld. ''·
ih
Oznaczenie stQienia nastQpuje przez porownanie probki wody zaczerpniQtej z otworu
obserwacyjnego lub :lrodla ze skalq wzorcowq. Skiada siQ ona z szeregu cylindrow
baterii. Wh1czony w obwod amperomierz mierzy natQienie prqdu. BQdzie 0110.wzra-
stac w miarQ pojawiania siQ elektrolitu w otworze obserwacyjnym, osiqgajqc w pewnym ..
:

momencie maksinmm. 'c

szklanych o dlugosci 1 m, w ktorych znajdujc siQ woda zabarwiona fiuoresccinq
!l
w roznym stQieniu: l: 100 000, l :500 000, l: 1 000 000 itd. :i
o Z innych barwnikow uzywa siQ: 8 A
~~r--!11111-{[)--
uraniny, ktora jest mieszanim1 fiuoresceiny z WQglanem sodu (Na~C0 3 ),
fe11oloftalei11y (C 20 H 140 4 ) z dodatkiemjakiejkolwiek zasady - barwnik ozerwony,
"
1

aniliny (C 6 H 5 NH 2 ) z dodatkiem wapna chlorowanego - barwnik fioletowy,

bl~kitu metylenowego (C 6 H 18 N 3 CI S), szczegolnie nadajqcego siQ do wod o pH <
< 7 - barwnik ciemnoniebieski,
erytrozyny (C 20 H 8 0 5J4 ) - barwnik czcrwonozolty,
dwuc/1romia1111 sodowego (Na 2 Cr 2 0 7 ·2 H 2 0) o zabarwieniu czerwonym.
o Przygotowany roztwor barwnika wprowadza siQ do wody podziemnej w ilosci
zaleznej od przepuszczalnosci skaly, przewidywanej dlugo5ci drogi ruchu i rodzaju
barwnika ze wzglQdu na jego adsorpcjQ przez skalQ. W tabeli 59 podano orientacyjne
ilosci wymienionych poprzednio barwnikow.

Tabela 59. Tabela stosowania barwnik6w w r6znych ska!ach wodonosnych

Ilosc barwnika w g na I m drogi filtracji
Nadaje si~ do
Barwnik skaly szcze- 1 skaly skra-
gliny, ily zwiry, piaski w6d
linowate sowiale Ryc. 256.
\-/. ' ' '
Schema! metody elektrolitycznej
v· ..
Fluoresceina (wcdlug Slichtera)
0,6-2,0 0,3-0,8 0,3-2,0 0,3-1,8 alkalicznych
Uranina A - umperomierL, B - bntcriu
Fenoloftaleina 0,8-2,5 0,6-1,2 1,0-2,0 1,0-2,0 i oboj„tnych
Erytrozyna 1,0-4,0 1,0-3,0 1,0-4,0 1,0-4,0
----- ------
1--------
---~----·--- --------· ---------·--
Anilina kwasnych
2,0-8,0 ' 2,0-6,0 2',0-8,0 2,0-8,0
Bl~kit metylenowy i oboj«tnych

=1~~=========
1

o Metoda kolorymetryczna jest latwa i wygodna w uzyciu, umoiliwia szybkie

oznaczenie stopnia stQienia wskafoik.a. Nadaje siQ doskonale do badania drog Imi- ~ :: --- -- ====
0,50 p/ i \
zenia wod szczelinowych i krasowych. -lt 0,40 - · -·-· --- „ - -- „„ ----- - - · - - ---· - - - . --·-·tt-- ·--r--- -- - ·-'-; --- --e- - - - -
Metoda elektrolityczna opracowana zostala przcz C. S. Slichtcra (1905). Polega ona na " v,......I ! """'-
wprowadzcniu do wody silnego clektrolitu, zwykle chlorku amonu, czyli salmiaku .§ O,JO - -- - -- -- ____ , -·- •----;,-7 ·- -i- --i- ----- -- -- -~ '\-- _,_
i wywolaniu dysocjacji clektrolitycznej, eo pociqga za sobi1 zwiQkszenie przewod- '"'-
~ 0,20
.....->-----
1
-----i-- L: _________ t:, ___r-_
nictwa elektrycznego. MieFqc przewodnictwo mozna okreslic czas, w ktorym bylo
fü !
ono w otworze obserwacyjnym najwiQksze od chwili wprowadzenia clektrolitu, t 0,10 --[----
1 1
---1---j-- ___ ,_ ___ ----- ---- ---
a stqd obliczyc sredniq prQdkosc filtracji.
0 '-l-l-l-·l--l--1--1--1-+-:-+---t---t---t--i'--+--t-1'-t---+--+--t--t--+-+-+-t--+--+-+-- czos
o MiQdzy otwor wskaznikowy a obserwacyjny wprowadza siQ obwod, h1cz11c za dnie,
m u a a u & • " • & m n n n o 1 2 J 1 s 1 1 1 J • u a godtin!f
pomocq izolowanych przewodow miedzianych rury wiertnicze z dwoma biegunami om am
baterii, jako :lrodla prqdu elektryczncgo (ryc. 256). Ponadto w otworze obserwacyj- Ryc. 257. Wykres wzrostu nat~:lenia prqdu przy uzyciu metody clcktrolitycznej
nym wprowadza siQ do wody elektrodQ w postaci mosiQinego prQta iliklowego, za- N - moment pojnwicnin sie; wskn7.nikn w otworze obserwncyjnym, Al - momcnt mnksymnlncgo nntir!cniu pn1du,
bezpieczo'nego przed zetkniQciem z rurq wier1niczq gumowymi pierscieniami. Za P - moment poSredni
 ,,_. '!

POMIAR PRE;DKOSCI PRZEPt..YWU WÖD PdDZ/EMNYCH 381

380 PODSTAWOWE. PRAWA RUCHU WÖD PODZIE.MNYCH tH
1
383
.~;r 1
'~
o Slichter przyjmowal czas potrzebny do okreslenia sreclniej pn;;dkosci filtracji jako 0 :Na.sti;;pnie wprowadza sii;: do wody elektrolit (NaCI Iub NH 4 Cl). Praktyka wy-
eh
lczi:icy posrodku mii;;clzy poczittkiem wzrostu natiezenia pr11du a momcntem, w kt6rym kazala, :le najwlasciwszym sposobem jest wprowadzenie go w woreczku, w kt6ryrn
o-
0110 osüiga maksimum (ryc. 257). r6wnoczesnie urnieszczona zostaje elektroda pr11dowa A. Czas wprowadzenia zapisuje
rc
o Metoda elektrolityczna nadaje siQ przcdc wszystkim do badania ruchu filtracyj- sice, gdyz jcst to momeni, od kt6rcgo rozpoczyna sice sztuczna zmiana warunkow ia
nego. wyi:warzancgo przez elektrodce A pola e!Cktrycznego. ci
Modyfikacj!l elektrolitycznej metody Slichtera jcst metoda potencjalu elektrycz11ego wpro- 0 Po kilku godzinach pomiar powtarza siQ i wytycza nowe polozenie linii ckwipo- ice
wadzona przez baclaczy francuskich. Pozwala ona okrdlic kierunck i priedkosc tcncjalnej. Ze zmiany jej polozenia w stosunku do pierwotnego po!ozeda natural- :h
filtracji Jub fluacji na podstawie wprowadzcnia clektrolitu do jedncgo otworu lub nego mozna zorientowa~ sice, czy ustawienie element6w urzitclzcnia by!o w!asciw~. k
studni bez wykonywania otworow obserwacyjnych i pomiaru przcsuwanfa sii;: linii Na podstawie wielkosci odstQpU !:ir na profilowych liniach po.miarowych ustala. ~IQ 0
ekwipotencjalnej pola elektrycznego pod wplywcm rozchodzcnia siQ clcktrolitu nie- czi;:stotliwosc nasti;:pnych pomiar6w. Im przyrost !:ir jest w1Qkszy, tym pommry :y
sionego przcz wodi;; podzicmm1. powinny byc wykonywane w kr6tszych öclstcepach czasu. e
o · Schemat urz!ldzenia przeclstawiono na rycinic 258. W sklad jego wchoclzit dwic o Prowadzone dalej pomiary pozwol!l ustalic kolejne polozenia linii ekwipoten- ,_
zclazne elektrody pnidowe, z kt6rych jedn!l A doprowadzaj11ci1 pn1d do wody umicsz- cjalnej, kt6re nanosi sii;:: na plan (ryc. 259). R6wnoczesnie sporz!ldza siQ wykres !l
u
N N ~

NW NE "'
llE
N
NE
NW
e

!.
Ryc. 253.
Schemat ustawicnia aparatury i clcktrod
przy badal)iu metocht potencjalu
clcktrycznego (wedlug B. Paczy11skicgo)
s Strznlka oznnczn kienrnek ruchu wody podzicmnej

SW
/ SE
sw SE
cza siQ w otworze wiertniczym ponizej zwicrciad!a wody. Jcst ona pol11czona z baterü1 !
poprzez potencjometr P. Drug!l elektrodQ B wbija siQ w ziemii;; w odleglosci r6wnej s
s
15 - 20-krotnej gli;;bokosci zwierciadla wody od otworu w kicrunku przechynym od Ryc. 259. Plan przesuwania si« linii Ryc. 260. R6:la pr~dkosci przesuwania si«
ekwipotencjalnej (wcdlug B. Paczy11skicgo) Jinii ekwipotencjalnej
przewidywanego kierunku filtracji. W sklad urz!ldzenia wchodz!l dalcj dwie mic-

Strznlkn oznuczn kierunek rucbu wo_dy podzienmoj
dziane elektrody pomiarowe. Jedna z nich N jest stala i zostaje umicszczona w odleg-
losci 1,5-3-krotnej g!i;;bokosci zwierciad!a wody od otworu r6wniez w kicrunku
przeciwnym od spodziewancgo kierunku ruchu. Druga clektroda pomiarowa M jcst
ruchoma i s!uzy do wyszukiwania wok6l otworu Iinii ckwipotencjalnych. Potcncjo-
metr i bateriQ, kt6ra jest fr6dlem pn1du, umieszcza siQ miQdzy otwor~m a stal!l elck-
trod!l pomiarow!l. Natiezenic baterii nie powinno byc mniejsze niz 0,3-0,5 A.
o Po zainstalowaniu urz!ldzenia wytycza sii;: promieniscie 4 profilowc linie pomia-
rowe, kt6re przecinajii sii;: pod ki1tcm 45° w rniejscu otworu wiertniczcgo. Nastcamic
przeprowadza siQ pomiar linii ekwipotcncjalnej naturalnego pola elektrycznego.
W tym celu elektrod!l rucl10m!l M wyszukuje sii;: na poszczeg6lnych Iiniach profilo-
wych takie miejsca, w kt6rych wskaz6wka galwanometru nie reagujc na wl11czcnie
pr!!du w obwodzie sieciowym. Punkty te markuje sii;: kolkami w 1crenie i zaznacza
na planie, a lqcz11c je otrzymuje siQ Iinice ekwipotcncjaln:t.
-
srednich pri;:dkosci przesuwania sice linii w postaci r6zy (ryc. 260). PrQdkosc ti;: oblicza
sice dla poszczeg6lnych :Profil6w po:miarowych z relacji:
l:i„1·
V=-- [123]
/::,.„ t
gdzie /::,. 11 r oznacza przyrost promienia r w n-tej serii pomiar6w w czasie,/:it.
o Pomiary zostaj!l zakÖiiczone, gdy prQdkosc przesuwania siQ linii wyrafoie maleje.
Ozna9za to, ze gl6wna 1fala elektrolitu przeszla i warunki zaczyuajii powracac do
normalnych, jakie byly przed doswiadczcnicm.
o Jako pri;:dkosc filtracji przyjmuje sii;: ti;: prcedkosc przesuwania· sice Iinii ekwipo-
tcncjalnej, ktora w dwoch lub trzcch kolcjnych pomiarach byla jednakowa. Ilustruj""

i 'l
,<~ ;
 ., 4# llJ Jk M.11
382 PODSTAWOWE. PRAWA RUCHU WOD PODZIE.MNYCH PRZf.PtYW OBJE.TOSCIOWY WÖD POROWYCH 383

to wykres na rycinie 261. Jako kierunek ruchu przyjmuje sii;: ten kierunek, w ktorym D Izotopy promieniotworcze stosowane w badaniach ruchu wod podziemnych
linia ekwipotencjalna ulegala najwi„kszemu przesuni„ciu. powinny odpowiadac pewnym warunkom. Nie mog11 one byc zbyt silnie adsorbo-
D Obraz pokazany na rycinie 259 jest idealny i moglby taki byc tylko w tym przy- wane przez srodowisko wodonosne, a czas ich polowicznego rozpadu nie moze byc
padku, gdyby srodowisko wodonosne bylo pod wzgli;:dem wodoprzepuszczalnosci zbyt dlugi, tak ze wzglt,;du na bezpieczenstwo, jak na moznosc powt6rnego badania
calkowicie izotropowe. Jest to jednak wypadek bardzo rzadki, a zwykle ksztalty linii w krotkim odst„pie czasu. Dobiera sit,; wit,;c takie izotopy, ktorych czas aktywnosci
sq mniej Iub bardziej zawildane, eo wymaga umieji;:tnej interpretacji na tle budowy nie przekracza w zasadzie czasu trwania jednorazowego badania. Najlepiej nadaj11 sit,;
geologicznej. do tego celu aniony bromkowe Br- i jodkowe r w postaci proinieniotworczych
82
izoto:r::ow Br i 131 J. stosowanych jako proste zwiqzki - bromek potasowy KBt
N NE
/ i jodek sodowy NaJ. Za najlepszy jednak wskafoik uchodzi woda trytowa. Jest to
woda, w ktorej cz11steczkach jeden atom wodoru zast11piony jest przez jego najcit,;zszy
izotop - lryt (T lub ~H). Badania przy uzyciu wody trytowej Sq jednak zmudne
i wymagajit skomplikowanej i bardzo czulej aparatury. Dopuszczalne stt,;zenia zwi11z-
t.r,m/d k6w promieniot\\orczych w roztworach wprowadzonych dd. wody podziemnej s11
2
rzt<du 10- do 10- 5 Ci/cm 3 ( = 37·10 10 do 37·10 7 Bq/I) zalez1;ie od rodzaju izotopu
l,5
(J. Krotowicz, 1967, 1968).
2,0
1,5
1,0
PRZEPL YW OBJf;lTOSCIOWY WÖD POROWYCH
O,J
SIV " SE 1
Podstaw11 obliczenia ilosci wody podziemnej plym1cej ruchem Iaminarnym w warstwie
s wodonosnej jest przeplyw jednostkowy q. Jest to ilosc wody, ktora przeplywa w jed-
Ryc. 261. Wykres pr~dkosci filtracji oparty na Ryc. 262. Linia ekwipotencjalna w6d nostce czasu przez poprzeczny przekroj warstwy wodonosnej o szerokosci I m.
wynikach pomiar6w metodit potencjalu szczelinowych Obliczenie opiera sit,; na znanym rownaniu Darcy'ego [88]:
clcktrycznego
Q = kJF
Przy badaniu wod szczelinowych ksztalt naturalnej linii ekwipotencjalnej jest wyciligni„ty
w kierunku przewa:Zajqcych sp„kan. Dziel11c dluzsz11 os a przez kr6tsz11. b (ryc. 262)
otrzymuje sit,; wsp6lczynnik ukladu szczelin:

[124]

Jm bliZszy jest on jednosci, tym bardziej rownomierny jest uldad szczelin.

Ryc. 263.
D Stosowanie opisanej metody jest ograniczone do wod gruntowych, ktorych Przeplyw wody w warstwie wodonosnej
zwierciadlo lezy nie glt,;biej niz 50 m, do terenow rowninnych o niewielkich deniwela-
cjach ora~ do wod o mineralizacji ogolnej mniejszej niz 2 g/I. ! Wysokosc warstwy wodonosnej, jak widac na rycinie 263, maleje od otworu J do 2,
Jzotopy promieniotworcze, uzywane powszechnie w badaniach naukowych w r6znych a zatem jej srednia miqzszosc na dlugosci / wynosi:
dziedzinach, znalazly zastosowanie r6wniez w hy1drogeologii, przede ;wszystkim do h 1 -h 2
badania ruclrn WOd podziemnych. Jako wskafoikow uzywa Si'< W metodzie izotopowej 2
tzw. traserow radioaktywnych*> w postaci wodnego roztworu promieniotworczego.
1 W jednostkowym przekroju o szerokosci 1 m powierzchnia wynosi:
Roztwor taki wstrzykuje si'< do wody w otworze wskafoikowym lub w szczelinie
wodonosnej. Ruch traseru sledzi sit,; za pomoc11 detektorow promieniowania umiesz- F = .!!_1 +lz2
czonych w otworach obserwacyjnych, w :lrodlach lub w innych punktach kontrolnych. 2
Gdy spadek hydrauliczny wynosi w tym przypadku:
"> Traser - z angielskiego tracer - oznacza izotop promieniotw6rczy, kt6ry sluiy do sledzenia J = J1, -h2_
ruchu w okreslonym srodowisku, jak np. w organizmie ludzkim, roslinnym, w gruncie, glebie itp. l
 1. 384 PODSTA.WOWE. PRAWA RUCHU WÖI) PODZIE.MNYCH
PRZE.PlYW OBJF,TOSC/OWY WÖD POROWYCH 385
382 PODSTAW

to po poclstawieniu otrzynmjcmy przeplyw jcdnostkowy,:

w poszczegolnych warstwach rozna, eo wplywa na przcplyw jednostkowy w calcj
to q=kh1-h2 .!11+h2 "i"khf-hf 1 serii. Przeplyw jednostkowy oblicza sii,; wtedy oddzielnic w ka:idej warst wie i uzyskany
li l 2 21· [125ti wynik smnuje (ryc. 265):
0
p Wzo.~ ten zn~ny ~cst pocl nazw~ wzoru Dupuita naprzeplyw jeclnostkowy. w oblij. h1-ll2
q = k 1 m-- --·· +k2--- -
hf-hi
[128]
c, czenMch przyJmuJcmy zwyklc h 1 l w metrach, k zas w metrach na clobQ Iub w metracl1· 1 21
na sekunc!Q. .
u Mo:ina rownic:l wprowadzi6 do obliczenia srcdni11 wai.O!H! wspolczynnika filtracji
g Znaj!lc przeply.w. jeclnostk?wy .nictn.1dno. ?~li~zyc calkowity p1;zep!yw wocly w warstwi1 k„„ ktora bQd~ic charakteryzowac ogoln!! przcpuszczalnos6 calcj serii:
woclonosneJ na okresloneJ szerokosc1 JeJ przekroju:
:E km k 111 1 +k 2 m2 + „. +kn_ 1 m„_ 1 +k„ m„
k = - - = -1- - --- --· (129]
Q = qB . ·. [126 w :E 111 111 1 +m 2 + „. +m„_ 1 +111„
gdzie: . ·
gdzic 111 1, 111~ itd. oznaczajq miqzszos6 poszczegolnych warstw (ryc. 266).
. q - przeplyw. jednostk?wy. w m 3 /d·111, i·
B - szerokosc przekroJu w m. J.
~m/d
1
1 0 . Z .rownania przep!ywu jeclnostkowego l110Zl1a wyprowadzic rownanie fZQdneJ
2,5 zw1e.rciad~a.~ody dowolnego punktu 111ii.;dzy. dwoma punktami obserwacyjnymi Jez!l
·- - - - - -·:-"7 - - -r- - - - ..
2.0
cy1m na lln11 spadku (ryc. 264). W przekroju 3 przeplyw jednostkowy wynosi: 1

1,5
y2-hi @ .mJ 2
1,0

D.5
q=1c---
1

2x ·--,---,---j-c--;- ~.-,~,-·--'-;--'-~-.~--,--.~··
. .,-. -„-...
--c
. ·.. ·.
... „, . .
Sic!!d; . . ·.·@.im2 -·-.:...
· ,
„.
~:.~~~~~:-~~~:
.. h,
y = ... / ' ld + 2q.x ...
JI k
' :;,._:/t~·~--- -~-'../!'/ ////. / / //
Przy nyc. 266. Scria warstw wodonosnych Ryc. 267. Warstwa wodonosna o zmicnnym
o r67.nych wsp61czynnikach filtracji wsp6lczynniku filtracji

--
„ ·.. „: h, .. Zdarza siQ czQslo, zwlaszcza w utworach polodowcowych i aluwialnych, ze warstwa
wodonosna zmicnia w sposob ci!!gly swoj wspolczynnik filtracji wzdluz kicrunku
/ ruchu wody (ryc. 267). W takim przypadku zaleca G. N. Kamic!lski (1943) wprowa-
.. L·
. , . /
dzic clo obli<JZCn wyra:icnic Sl'Cclnic k:
k1 --k2
Ryc. 264. Schemut obliczenia rzi;d.nej k= -··------ [130]
zwierciudla wody gruntowej
Ryc. 265. Dwie warstwy wodonosne In k 1 -In k2
o rö:i:nych w'sp61czynnikach filtracji
Izo1 jesli k 1 > k2:
Podstawiaj11c do powyzszego rownania wartos6 q z wzoru [125] otrzymamy: W dolinach rzek ;czQsto zacho<lzi przypadck naglej zmiany wspolczynnika liltracji na
. . l,'2+-
)'=V hf-h~2 granicy utworow macicrzystych i aluwialnych (ryc. 268). Do obliczenia przcplywu,
1 -x [127] jcdnostkowego w takich warunlrnch opracowal G. N. Kamie!lski wzor:

g<lzie x oznac~~t ocllcglos6 poszukiwanego punktu 3 ocl pupktu obserwacyjnego, ·~.\ [13.IJ
w kt6rym zwicrciadlo lczy nizcj.
Czi,;st? zda~·~a siQ, ze ~eria woclonosna sklacla SiQ z kilku \Varstw 0 roznych wspolczynnikach
filtraCJ1. W taknn przypadku prQdkosc filtracji przy tym samy1n spadku J bQclzie · gdzic / 1 i 12 oznac;rnjii oclcinki o roznych wspolczynnikach 1iltrncji.

25 Hydrogcologia

,, rn:11r:·· •· ·,,
 , ca: tQUJ. ilP NJ :•·

382 J 386 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU W6D PODZIEMNYCH PRZEPLYW

~
OBJ~TOSCIOWY W6D POROWYCH 387

Ryc. 268.
Przeplyw wody
gruntowej przy naglcj
t1 . ! . !, / zmianie wsp6lczynnika
/ . ,l· l!ltrncji

'R.yc. 270. Radialny ruch wody gruntowej R;yc. 271. Warstwa wody naporowej
v; '1;a tarasic w zakolu rzeki
i
?,
2;
1.J W przypadku gdy mii1zszosc warstwy zmienia sit< (ryc. 272), wstawiamy do wzoru
jej wartosc sredni~1:
__ -1- __ pozrom Uyc. 269.
_____ __j ndniestema Warstwa wodonoSlla wsparla na
1111+1112
o; podstawie zapadajqccj ·---T-··
.lczeli warst\~a wodon?sm1. wsparta jcst na podstawic, ktorcj sh-op zapada, nalezy spadck o W warstwie arlezyjskiej zapadaj11cej (ryc. 273) przeplyw jednostkowy wyrazi sit<
hydrauhczny obl1czyc wzgl~dcm wybranego pozionrn odniesienia (ryc, 269), wzorem analogicznym do wzotu [134]:
D Wtedy: If 1 -H2 [135]
q = k ----,-- l1l
J = H 1 -l/ 2
·---r--- .

[131] r--
W przypadku radialncgo ruchu wody przeplyw rno·ze byc obliczony z wzoru Kmnie1'iskicgo:
L,.
4. --;-·....._:___.-
. m:·!.
q = k . ..b1 -b2 hI-h?;
1!i t;;-.:.T;;-1,~. ... - ?T - ,' /
/ , /
'.'! ·- -i- - - - - - - --· -· - -
· ' / /,~ p11zwm
odnies11m1a
t-----·· I .... ·-· ·---·--i
gdzie b 1 i b2 oznacza.i<t szerokosC:· strumicnia w dwoch jcgo'poprzecznych przekrojach Ryc. 273. Warstwa wody naporowej, zapadajqca
Ryc. 272. Warsl:wa wody naporowej
(ryc. 270). . , ·
o zmiennej mil1zszosci
r:i Taki ruch radialny wystt<puje na tarasacl1 w zakolach rzck fuh w stozkach naplv-
~~~. . - We wzorach [125]-[133] okreslaj:icych przeplyw wod gmntowych nie byla uwzglt,!dniona
Z kolei ro~pa~r~my przeply.w jednostkowy w warunk4\ch wod :Uaporowych. W war~twic infiltracja wod opadowych, ktora obok innych czynnikow wplywa 1!a wielkosc
artezyJsloeJ woda plyme na calej jej mi'li:szosci 111 od stropu do sp1igu. JezCii jest to ,iprzeplywu. Zagadnienie to opracowal G. N. Kamie1'iski, wprowadzaj'lc wzol'y na
warstwa pozioma o stalcj mi11zszosci""(ryc. 271 ). to wzor na przeplyw jcdnostkowy .. 'przeplyw wod gruntowych w bardzo prostych warunkach hydrogeologicznych w mit,!-
ma postac: dzyrzeczu. Warunki te przedstawia schematycznie rycina 274.
Przeplyw jcdnostkowy w dowolnym przekroju w odleglosci x od rzeki 1 wyrafa
[134] wzorem:
r 388 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
1 Pll;TRZENIE WÖD GRUNTOWYCH 389
382 POOS J>

1
.1;' •. Najwiieksz<J:
wysokosc warstwy wodonosnej przypadaj11cej oczywiscic na dzial
1~.~
przy h1 = '12 okrc8la wzor:
~\\
Ryc. 274. ~)
Schcmat w6d gruntowych. 1}
(142]

w mic;dzyrzcczu i

:t
<t136]
i
l1n111•=v
„ ;-·-·-------------------„„·--···
hi-(hi-liD-i,-+-~(L-a)a [143]

P"t~dstawioncj teorii wynika mozliwosc obliczcnia infiltracji, jesli ma siie dane hydro-
W .oznacza
. . tu infiltracjie
: jedno~tkowi•" tzn · ilosc wody 1·1ifiltr·uJ"lce· · d. nost k i; .
, ~ przez .ie geologiczne z trzcch punktow polofonych na przekroju. Kamienski podaje wzor:
p~w1e:zclm1 ~v Jednostce czasu. Wyraza_ siie ji1 w jednostkach objietosciowych odpo-
w1ada~11~ych Jednos~ce wspolczy.nnika filtracji, np. m3/d·m2, gdy k ~v m/d; po~ostulc
-<
:11'!
\
[' fi.,„-f11
.W==:·k __,s___
2 2 h1 -h2"
+' -----
2 2 •J [144]
czy11111k1 oznacza s1ie w m. '" ····f'f-1. . ;i''""' •·• · (L-x)x (L-x)L
l~; !J/i\\'\

Wzor na przeplyw jednostkowy przy

, ·;' 1'1;~'. Opierajiic siie na tcorii Kan1ie1\.skicgo_ J. A. Skaballanowicz (1954) opracowal
.. . hf-hi- L · szcreg clalszych wzorow przyclatnych do cclow praktycznych.
cv~ = " _ _ _, ·- w ---
. 2L 2 LI 37)
0, przy rzeco 2: Pl~TRZENIE WÖD GRUNTOWYCH
hi-li~ L Wody gruntow.:; wystiepuj11cc w pobli:i:u rzck pozostajii w zalc:i:nosci od slanow wody
qz = k---+W-
2L 2 [138] w rzckach,:podnosziic swc zwierciacllo lub obnifajiic w slad za nimi. Tak powstajqCC
Cl Je:i:eli w t~zech wyzej podanych wzorach wynik jesl dodatni, wskazujc to na ruch poclniesienie zwierciadla nazywamy piftrzeniem wody gmntowej. Rozumicmy przez
to ilosc metrow, o jaki1 podniesic siie zwicrciadlo wod gruntowych w s:isicdztwie
wody
. . odciietajest odleglosc x , 11·. w st 1·011 "'" rzeki:2
w. tym .locrunku, .w ktorym · , na t 01111as
· 1
.!:1Jcn~1y..w.y~11k. wsk~ZUJe naJoer.ni:ek przeply.wu-dorzeki J. Tale np; ·gdy q 1 jcst do- rzeki po spiietrzcni •: w niej wocly. Problem obliczenia piietrzenia jest szczcgolnic wa:iny
p. dla prognozy zmian re:i:imu hyclrogcologicznego przy projektowaniu budowli piietrz11-
datmc, oz11<1cz? to, ze rzcka 1 trac1 wodie przez,miiedzyrzcczc na dobro rzeki 2.
0
W szczegolnym przypadku, gcly h1 = hz, wzory przybierajq postac harclzicj cy.ch, np. zapor i zbiornikow retencyjnych. Po spiietrzeniu wody w rzccc podstawa
uproszczom1: drenazu wod gruntowych zostajc podnicsiona. Dotychczasowa rownowaga hyclrau-
liczna miiedzy rzckit a woclami gruntowymi zostaje naruszona i po pcwnym czasie
q" = w(x- -~); L
</1 = --WT;
L
'/> = W----
- 2
musi ustalic siQ jakas nowa rownowaga juz w innych wanmkach. Wyrazem jej bQcl!J::
110we polo:icnie zwierciadla wocly gruntowej, inne spadki hydrauliczne i inne wartosci
o\l.
„ ptzeplywow jcdnostkowych. Prnktycznie najwa:i:niejszc jest okreslenie nowego polo-

-
Wysokosc zwicrciadla wocly nacl poclslawi1 w przckroju poloZ.Onym w oclleglosc: ·;·:
rzck i 1 w przypaclku 1 #- fz2 okresla wzor: . •i)i;enia zwie1·ciadla ze wzgle(c!U na mozliwosc powstania w s11sicdztwie zbiornika reten-
cyjnego mokraclcl, nadmicrnego zawilgocenia gleb, Iasbw, h1k itp. Wod:i w zbiorniku
,. 1 11·etencyjnyn1 gospoclaruje siie kolejno gromadz11c jq i wypuszczaj11c pewne jcj ilosci
. [139]
, · zaleznic od potrzcb energetycznych, zeglugowych lub ochrony przed powodz.iami:
natomiasl w razie {z 1 = '1 2 : W zwiiizkti z tym poziom wody w zbiorniku ulega wahaniom, a w slad za tym z pew-
I.1Ylll opofoieniem stan zwierciadla wocl gruntowych. Dia celow praktycznych wy-
s,tarczy ob)iczac maksymalnc piietrzcnie wod gr,untowych.
i'!q~J40)
<1Cf:
ji;pj•y clo obli~zania piietrzenia opracowali G. N. I<'.amici'1ski .(1943), J. A. Skaballano-
r.1 Odleglosc P?dziemnego dzialu wocl II od rzcki 1 mozna obliczyc z wzoru.!'IJ (1954) i N. N. Wicrigin (1949). Nizej podamy kilka wzorow Kmnie1\.skiego
,,„,„„.._~ ze mog11 one rnie6 zastosowanie tylko w przypadku prostych i jedno-
(/ = -··· 'k ____
L - ··'--·. hi-h;
_::__ warunkow hydrogcologicznych j do odcinkow polozonych niezbyt clnleko
2 W 2L
rzeki Iub zbiornika.

:1 t' t rrr
1

'*''
 :u: ;au;;.:··
1
391
38~
OTWORY BADAWCZE
390 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH

:
o Rozwazmy prosty przypadek, gdy mamy. do czynicnia ;z jednorodn:t ~rstw~h A
wodonoSnl! leZf!CI! na podstawie poziomej (ryc. 275). . b
u Na rzece, ktorej sred1ii poziom wody wznosi siQ h metr6w ponad nieprze1lusz~
czalnym podlozem, woda bQdzie spiQtrzona o z metrow, prz'y czym linia brz~gowa
nie przesunie siQ zbytnio w kierunku poziomym. Wysokos6 zwforciadla wody grµnto" Ryc. 277.
wej - znana z wierceil. A, Bi C - wynosi hA, ltn i lic. Chodzii o obliczenie piQtJlzenia Pil)trzcnic wody gruntowcj
wody gruntowej w tych punktach, tj. o z,., Zn i =c· w warstwic zapadajqccj

,,Po podstawic1~iu znanych warlosci II, h,1> lt', HA i H' (zob. ryc. 277) i po dokonaniu
t\proszcze1i, rozwi11zuje siie rownanie kwadratowc.
in;.Jn:fii Natomiast w przypadku znacznego przesuniQcia linii brzegowej (ryc. 278),
·. , 111,ajpierw trzeba obliczy6 rzQdm1 nicprzcpuszczalnej_podstawy y' w punkcie nowego
polozenia linii brzegowej, poslugujl!C si~ wzorcm:
l~yc. 275. , ....
Pil)trzcnic wody gniii(Qw:eJ ·
\V warstwie poziomeJ: · [148]
„ t'.1

u Wzor Kamiei1skiego do obliczenia piQtrzenia w punkcic A jcsl nastQpuj11cy:

[145]
Pi1;trzenie w punkcic B obliczamy za pomoc11 lego samego wzoru podslawiaj11c
·~ nim wartosci z punktu A:
• / 2 2 . 2'
Zn= 1 hn-hA+(/1A+zA) -h11
u W przypadku, gdy linia brzegowa przesunic si1; zm1cznie w poziomie (ryc. 276)
piQtrzenie w punkcie A oblicza siQ z wzoru : Ryc. 278. Pi~lrzcnic wody grunlowcj w warstwic zapadaji1cej przy znacznym prze-
suniqciu linii brzcgowcj
[146]
Nas!Qpnic oblicza si~ 111i11zszos6 warstwy wodono5nej /z' z wzoru:
Oznaczenie l i /' podano na rycinie 276._
D PiQtrzenie w dalszych punktach B, C oblicza sii.; z wzoru [145]. [!49]
u Jezeli warstwa wodonosna zapada, a linia brzegowa po spiQtrzeniu wody w rzece
nie ulegnie zbyt wielkiemu przesuniQciu (ryc. ·277) wzor Kamieilskiego ma ·posta6
nastQpUjf!cq:
·V47J
klory doprowadza siQ do rozwi11zania rbwnania drugicgo stopnia. Po obliczeniu
poszukiwanej wartosci podstawia siQ ji! do wzoru na pi"trzenie w punkcie A [147]:
-
u Dobrc wyniki w prognozowaniu piQtrzcnia wöd gruntowych daji1 metody ·anu-
A
logowc (p. str. 467).

-·---..:.~
' ' ' ' ' ·1
.„A, .
'
OTWOR Y HA DA WCZE
Ryc., 276.
Pit<trzcnic wody gruntowej
:i
Bq~anic ruchu wody podzicmnej w naturalnych warunkach mozliwe jcst po.odpowicd-
\,„,,,
w w!lrstwie wodonosnej;;przy
11ni1 odsloni"ciu poziomu wodonoiincgo, eo dokonuje siQ za pomocE! badawczych
jcdnoczesnym przesunil)qiil:
ot1vor6w wiertniczych. Bad1111ia takie pozwalajq nie tylko rozpozna6 dynamik~ w<'id,
-1 linii brzegowcj
38 1
,,„ i '· · t · " k" spos6b. (ryc 28 l) ·
1
ale takze bard~o scisle oznaczyc wsp61czynnik ftltracji i. zebra,6 danc niezbi;:d~~'..'..· opl~w wody do otworu moze odbywa..: s1i;: w IOJ<l ' .· · .
IJ: p , · k' b w przypadku odwiercenia w6d szczelmowych lub krasowych,
obliczenia zasob6w wodnych. " ;' - rzez ~cmn 1 pczne, ' · . . · b
gdy otwor nie jest orurowany. Sciany jego sit nag1e 1 doplyw wody odby"".a s1i;: ezpo-
\/ o Rozr6zniamy w hydrogeologii 3 rodzaje baditwczych otwor6w wiertniczych srednio ze szczclin:do jego wni;:trza. Poziomy w6d warstwowyc~1 ..yystf<,pt~Jqce w utw~­
i/ (PN-77/G-01300): . rach sypkich mu,,i,1 byc zafiltrowane, gdyz w przcciwn~~1 ra~1e przes~1t otw?ru ~~1e
1. (_q_~wory poszukitvawcze.! S11 to otwory o mri.lcj srednicy. P~~walaj11 na wsti;:pne rozpoz- moglby sii;: Lttrzyiiiac i 1,f.Vlor uf.e~l~(r ;l<asypaniu. IstmeJc w1ele typow filtrow, J.ik
nanie -i1ast~pstwa utwor6w skalnych i ich stratygrafii oraz okreslenie gli;:bokoscf
i litologiczncgo charakleru srodowiska gcologicznego, w kt6rym wysti;:puje poszuki-
a b c
wana woda podzienma. ,
2. (?!wc::_:t_~ll_dt~111czo-eksplo_atc'.CJ1ne,i_ zwanc 1ez~:o;J>?Zll(IWCZ:J'mi.; S<t to ~w?ry o duzcj
-srecl111cy, aby po odslomi;:crn pot1omu wodonosnego mozna bylo zalozyc do otworu
pompi;: w celu przeprowadzenia pr6bncgo pompowania, ki6rc z mctodycznego punktu \
1
~
____ L+---:-1
1 1
·--I 1 -
-i1 :--
• 1---1=-- ==1-f-== -1

--1
1

:-
J
1
1-
1
Ryc. 281.
Doplyw wody do otworu
wicrtniczego
1 __ 1 , - 11 -przcz Scinnki bocznc,
widzenia nalezy do najwa:iniejszych doswiadcze11 hydrogeologicznych, dostarcza !
. bowiem wielt1 niczbi;:dnych danych. Otwory badawczo-eksploatacyjne s11 w rzeczy- -u- /j\ ft\ b - przez dno, c - przcz
Scinnki bocznc i dno

wistosci doswiadczalnymi studniami wicrconymi. Dlatcgo bardzo czi;:s1o po ukoilczeniu

badania urz<tdza sii;: je jako studnie cksploalacyjnc. · · Jocszen10;wc,
· · ·'„wHowc
··
'· siatkowc, i.aluzJOWC, 1·11
c · Wod·1' wplywajitca do otworu
., przez
.
3. [ (}J_l)'.QL'J!.. okserH'(lCJ:ine\ czylilpiezometry'. Sq, to otwory rownicz o "iirnlcj srcdnicy. Sluzq filtr musi pokonac dodatkowy op6r, jaki 011 stawia, eo nalczy uwzgli;:d111c przy obh-
wylqcznie' do pomiar6w stan6w zwicrciadla wody. .
czeniach hydrogeologicznych. . . . . .
c1 Zasadit jest, aby otwory badawczo-eksploatacyjne dochoclzily do spqgu warstwy Woda moze doplywac tylko przez dno otworu, gdy JCst on uzbrnJony w nuy
lub serii wodonos1~ej, ponicwaz umoZliwia to zbadanic poziomu wodonosnego na obsadowe dochodzitce az do dna. . . .
calej jego miitzszosci, eo pozwala na wyb6r najkorzystniejszcgo odcinka do cwcntual- Woda mo:lc doplywac ·przcz scianki boczne i dno, eo zachodzt mckiedy po odslo-
nej eksploatacji. Otwory, kt6re doszly do nicprzcpuszczalnej podstawy warstwy wodo- nii;:ciu w6d szczelinowych. , . .
no5ncj i w kt6rych Jlltr obejmuje cah1jej mi11zszos6, nazywamy ot!l'orami lub studnia111i 0
W badaniacl~ hydrogeologicznych stosuje sii;: najczi;:sciej doplyw przez scianlo
idealnymi, zupe/nymi albo dog/iJbionymi (ryc. 279). : boczne i taki doplyw bi;:dziemy dakj rozwafac. , . .
!otwory badawcze movt byc pojedyncze lub grupowe. ßadawczy otwor pojedynczy Jest
ij · zazwyczaJ· otworem badawczo-ckspI0<1, t acyJnym. · Otwory grupowe tworz:1 badawczy
- - - · - _ _{I~-- · l 11· d· · naJ·mnicj jednego otworu badawc70-
--:- - _......;_,'1f.._ 1V1Jze/ hydrogeolog1cz11y. W«.ze s c ,t ,t SJQ z eo
-eksploatacyjncgo i kilku obscrwacyjnych. . . . ·' .
i w przypadku, gdy znany jest Jderunek ruchu wody podz1emneJ, llc~lez_y otwory
1 0
1 obserwacyJne· usytuowac
· · w cl wu sze1egac1
· l u mieszczonych prostopadle 1 rownolegle ,
1
/' · przcpl:iiwu. Pelny wi;:zc ! J1y d rogeo1og iczny , kt6ry mozemy nazwac krzy-

--
clo k1erunku
11
/.

Ryc. 279. Studnia dogl~biona Ryc. 280. Studnia wiszqca lub njepclna
rw - zwiercindlo wody pod7iemncj zw - zwierciadlo wody podzicmncj
0 0

\ 0
0
1 Jezeli otw6r nie osiqgnitl spqgu warstwy wodonosncj, co praktykuje sii;: niekiedy 0 0
• c1
w przypadku bardzo duzej miqzszosci poziomu wodonofoego, nazywamy go wiszqcym
albo 11iedo_ql1Jbiony111 (ryc. 280). Otwory, kt6rc osiqgni;:ly wprawdzic spqg warstwy
0 ~
0
o/o
0
wodonosncj, w· kt6rych jednak zafiltrowana jest tylko jcj czi;:sc - g6rna, $rodkowa
lub dolna - nazywamy 11iepel11ymi lub 11iezupel11y111i'1'l. d
a
01 o2
*> Tcrminy powy:i:szc mozna uznac za r6wnoznaczne, chociaz jcst sprnwq dyskusyjmi, kt6ry z nich Ryc. 282. Typy w~zl6w hydrogcologicznych .
a _ krzyiowy, b _ prostokiitny, c, tf - trOjkqtny, 1 - otwory bn<l:m·ao·cksploatncyJnc,
jest najbardziej odpowicdni. Norma PN-68/G-01300 wymicnionc rodzaje nazywa kolcjrid stud- ·
2 - otwory obscrwncyjno
niami stojqcymi zupelnymi, studniami wiszqcymi i studniami slojqcymi niezupclnymi1 · l
 r,. PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH

. . ·. 1
·1 ryc1111e
. . 282'1 "t- 1m1stokq1~1y sklada
". "'"7e/ . siQ
·;
141 JJJJH .:: Jt ' · .
POWIERZCHNIA DE.PRESYJNA 395
iowym, sklada sii;; z 4 prom1e111, J,1c.11< k ruchu wody nie jest znany, rozm1eszcza
z dwoch promieni (ryc. 282b). Gdy k1erune. bad·1wczo-eksploataeyjnym tworzyly
czo-eksploatacyjnego w przypadku utwor6w wodonofoych slabo przepuszczalnych,
.·· twory obserwaeyJne
s1i;; o .
· t·d k' 'aby z, otw01em
trojkqt r6wno1·am1enny. o. w
p
. .
yznaczenm k1erun 1,u spa
'. ' . . dku zwierc1adla,
·
..
za l'
, ·ne (r c. 282c) na tym boku troJkqti'., c 01 y
c,a d·,1 si"'"
1 t, . a do 10 111 w przypadku utworow dobrze przepuszczalnych. OdlegJosci
otworow nalei.y wyznaczyc wedlug wzoru:
nast~pnych
jeszcze jeden lub dw~ otwo1y_ o~serwa_cYJhu w~dy. Wi;;zel taki nazywamy tr~1kqt~1;·~11
najbardziej zblii.ony Jest do .k1ernnku. i u;o 'k, tnego sq 3 otwory badawczo-eksph1t<1~
lub tr<?jkqtem Thiema. O~mianf! ~i;;z~,\~-0·i~~a i uzupelnione ewe~1h1alnie otwo1:ai'.~1. gdzie:

cyjne umieszczone na w1er~cholk.ac b;bch (ryc. 282d). Trojkqt. taki umozhw~,1 x„ - odleg!osc 11-tcgo otworu obserwacyjnego od otworu badawczo-eksploa-
obserwacyjnymi zale>:lo'.1ym1 n~1. Jego echst:.onnc np. przeprowadzenie pompowama;
tacyjnego,
b
·1d·mie kombinowane I bardzteJ wsz_ . . '. holkowych otworach badawczo- x1 - öd!egJosc pierwszego otworu obserwacyjnego,
' ' . . . d kolejno w w1e1zc , . d
probnego naJp1erw poJe ynczo, . . . z·1chowania sii;; zwterciadla wo y w_e p - wspolczynnik empiryczny - 1,5 w przypadku wocl o zwierciadle swobod-
-eksploatacyjnych z rownoczesnq, obs~tWdCJ~e 'rzeprowadzic moi.na pompowame . nym, a 2,5 w przypadku zwierciadla napii;;tego,
wszystldch pozostalych otworachl. N<1sti;;~~zy~kich trzcch otworach. Tak zalo~o1'.y 11 - kolejnosc otworu obserwaeyjnego na tym samy111 prolhieniu w wi;;zle hydro-
· · w koilcu zespo owo we 6w ·1 siebte geologicznym.
parami otworow, a , . . adne zbadanie. wzajcmnego wplyw11 o1':or 11
' .
tr6J.kllt pozwala na b,u dzo dokl .. dh cclow eksploatacyJnych. Decyzja eo do badania za pomocq, pojedynczego otworu badawczo-ekspioataeyjnego
., .
podczas pompowanm, eo in.1 . duze
, znaczeme '
czy tcz jednego lub kilku wi;;zlow J1ydrogeologicznych zalezy od celu badania i prze-
dl . obscrwacyjnyc
1 56 otwor6w . ·l1 w wt;zlc hydrogcologicznym widywanej lub osüignii;;tej faktycznie gli;;bokosci wysti;;powania pozionm wodonosnego .
Tabcla 60. 0 cg o 1 I • 1 . ' otworu' obserwacyjncgo od W razie badm1 majqcycl1 na celu znalezienie i udokmnentowanie duzych ilosci wody,
1
Wspolczy.~111
'k Od cg osc .
otworu baduwczo-cksploatacyJncgo a takic w przypadkach bardziej skomplilcowanyc!i stosunkow hydrogeologicznych
Rodzaj slrnl filtraCJI Zwicrciadlo m
nalezy poslugiwac sii;; wi;;zlami hydrogeologicznymi, ktOrych liczbi;; i rozmieszczenic
oriei::~~yjnic -;i~~~z~;;r-;;,;i~~~ ]_:rzccicgo_
.1 wodonosnych
w terenie podyktuj1! wyniki uzyskane w pierwszym etapie bada11 za pomocq poszuki-
\ wody
wawczych otworow wie1tniczych.
i
Skaly skrasowiale, silnic
·--.---- --------------;-=
Jl s!"obod~i:_-
ok. 10-J
100-~-200
napit;tc 20- 25 _
200-500
100-200
/i i g<,;slo sp1<kane, rumosze „„ --·-----·-·-· ..... 30 60 POWIERZCHNIA DEPRESYJNA
10 „,_ 1o-•
11 ----- . . napit;tc
I'. Zwiry, piaski grubozrnt- swobodnc 20-50 50-100 150-200
'I 10-20 30-4~--- __ 50-10~ Po przewierceniu warstwy woclonosnej i ewentualny111 jcj zafütrowaniu, zwierciadlo wody
niste i r6wnoziarnistc___ --·-··----··--··----·-
Skaly zwii;zle slabo sp.,;- io-•-10- s
·----_---··--·---
nap11:tc 15-30 40-50 50-100
w otworze wi~rtniczym
ustali sii;; na pewnym poziomie statycznym, Bc::dzie to zwier-
kanc, piaski srcdnio- swobodnc 8-15 20-30 40-50 ciad/o statyczne. Jesli zwicreiadlo wody w srodowislcu wodono8nym jest swobodne,
i r6:lnoziarnislc, slabo zwicrciadlo statyczne w otworzc zajmie takie san10 polozenie jak w najblizszyrn

1
1
spojonc piaskowce
Piaski drobnoziarniste, 10-s-10-<>
napi<;tc
J0-20 • 30-40
l0-20 40-60
s11siedztwie otworu. Natomiast po nawierceniu wody pozostajqcej pod ci5nieniem
zioZüwym poloi.enie zwierciadla statycznego w otworze bc::clzie uzaleznione ocl clsnie-
nia piezometrycznego panujqcego w zloiu wodnym.
) piasko_w_c_e_ __ swo_b_o_d~_:_- --~----]()- ------------ 30-40
----------·
< 10-6 nupi<;tc 6-15 15-20 20-30
1J Po ustalcniu sii;; zwierciadla statycznego bezwanmkowo musi byc ono z111ierzo11c
Piaski py'laste i gliniastc
r ~wobodnc 4-8 8-15 15-20 i zaniwelowane we wszystkich otworach badawczych. W przeciwny111 razie jakie-
kolwiek dalsze badania by!yby bez zadnej wartosci. Wody artezyjskie, jak wiemy,
wynoszq niernz swe zwierciadlo statyczne ponacl powierzchnic:: zicmi i w6wczas woda
t n Odleglosc1. otworow · o b-~e rw·1cyJnyc
' ,
. 11 o d bad·iwczo-eksploatacyjnych
' ' i st1 tym mmeJsze,
·1 filtr·1cji · · · zalc~q.
im
od
rnmeJSZY z otworu wylewa sii;;. Sta11 zwierciadfa statycznego lllo:Z:e ·byc wtedy zmierzony za
I! wsti;;pnie obliczoncj warto~c1 wsp_olczy1~t,~:sci p,odaje tabela 60. Niektorzy autorzy pomocq clostatecznie czulego rnanometru zmnontowanego na wylocie rury wiertniczej.
jest ten wspolczym:ik. Ortentacy~~~ ~:1:~zcza <lrugich i trzecich otworow (A. Szcz~; Innym sposobem jest nakrc::cenie doclatkowych rur wiertniczych ponad powierzchni<1
l\ k'.
l~~J1ski, D,1br~~s ~dleglo5ci
z·1Iecajq, znaeznie w1i;;ksze odleglo J P· ybylek 1980). Norma BN-78/8950-05 terenu tak wysoko, aby woda z rury nie wylewala sii;;.
! 1973a i 1973b; S. t .1 . . '.\y w 2 m od otworu badaw- ;·.z chwih1 rozpoczi;;cia pompowania zwierciadJo wocly w otworze zacznie sii;; obni:lac.
" l"tzow,·1'c i1icrwszy
zaleca lo 1,<1 - otwo1 obse1 wacyJ .
Obnizenie to nazywmny krotko deprqfq_ (H-lz = s na ryc. 283). Depresj;1 powoduje
·-·-----.-- , " 1. wykonywnnia pompowat1 badawczych. roznici;; cisnicll. wody w otworze i w warstwie wodon.o5nej, eo zmusza wodi;; zawarüt
Zasady proJcktow.1111.l ·
w niej clo dosrodkowego ruclrn (doplywu) w kicnmirn otworu. Przeszkadza mu jednak
opor wynikn.i11cy z tarcia cz11stek wocly o 8cianki poröw, lrnnalikow Iub szczelinek ·
L
 w warstwie wodonosnej, wskutek czego tworzy siQ wokol otworu obnizenie zwier-
ciadla wody. Bezposr~dnio przy otworze jest ono takie samo lub nieco mnicjsze niz
w rurze wiertniczej (p. zcskok zwicrciadla), natomiast w miarQ oddalania siQ.'od nicgo
coraz muicjsze i w pewnej odleglosci zanika. Powstajc w ten sposob wok6! otworu
powierzclmia obniiona, zwana depresyjncl. Wobcc tego, :ie doplyw wocly clo otworu
jest closrodkowy, powicrzchnia ta ma posta6 leja; kt<'.>rcgo os tworzy rura wicrtnicza
'I
Mimo pompowania stalej ilosci wocly rosm1 dcpresja i promien lcja. Ruch w tym
1 przypaclku jest nieustalony.
o Zalc:lnosci zachodzqce mi«clzy ilosciq pompowancj wody a depresjq i promieniem
lcja dcpresyjnego si1 poclstawq clo wyznaczenia wsp6lczynnika filtracji metodQ, pr6b-
ncgo pompowania.

(ryc. 283).
j o Lej depresyj11y jest rcgularny i symctryczny w tym przypaclku, gcly mi11zszo:;6
warstwy woclonofoej i jej przepuszczalnos6 SQ, wszQclzie jeclnakowe, a statycznc zwicr-
ciacllo poziomc. Poniewa:i jeclnak w przyroclzic prawie nigcly takie idealne przypaclki
nie wystQpUjq, przeto leje majQ, postac mniej lub barclziej oclbicgaji1c!! ocl sym~tryczneF
1
1 RÖWNANIE KRZYWEJ DEPRESJI
Rownanie krzywej deprcsji, stanowiqcc poclstawQ obliczeJ\. wymuszonego ruchu wocly
do otwor6w, wyprowaclzil Dupuit. Doplyw wocly clo otworu odbywa siQ sferyczno-
-radiafnie, tz1~. po liniach krzywych, kt6rc w miarQ zbliiania siQ clo otworu zaginaj:1 siQ

,.
~-~~-~-~--~±::-_-_ _ R --~-..,-.
~2r-
.
...... '''
..' .......;...._ .
. ........ ' .
. ·' .....
Ryc. 284.
'Schcmat ruchu sfcryczno-ra-
dialncgo

coraz barclzicj (ryc. 284). W zwi<tzku z tym prostopadle do nich Iinie rownych cisnie11
si1 takie krzywe, a powierzcbnic ckwipotencjalne sferyczne. Dupuit, rozwiqzujqc
zagadnicnie krzywej deprcsji, przyjitl umownic, ie powierzchnie ekwipotcncjalne sq
walcowc, a zatcm doplyw wody odbywa si« ruchem plasko-radialnym, eo jcst oczy-
wiscic· pew1'.ym uproszczeniem.
D Zwr<'icmy uwagQ na rycinQ 283. Przez powierzchniQ walcowit wyznaczom1 rzQclrn1
:z
zwierciacUa poloiom1 w odlcgiosci x od osi otworu przeplywa stala ilos6 wody:
Ryc. 283. Q = F11·
Lcj d_cpresyjny w przakroju
i w planic Poniewaz F jest powierzchniQ, walca o wysok_osci z i promieniu x, przeto:
Q = 21t XZll
Jezeli w jakimkolwiek kierunku przeprowaclzimy przcz lej clcpresyjny przekroj poprzeczny,
to linia przeciQcia powierzchni clepresyjncj z_powicrzchniQ, przckroju utworzy krzywq Przyjmujqc, ze ruch wody odbywa siQ zgoclnic z prawcm Darcy'ego, mozemy napisa6:
depresji (ryc. 283). '!
clz
· Odleglos6 od osi otworu do miejsca, w ktorym obnizone zwierciacllo lqczy siQ ze statycznym {) = kl= /c--
dx
jego poziomem, nazywa siQ promieniem leja depresyjnego. Zwierciacllo, ktorcgo obni- ·
zcnic wymuszonc zostalo pompowaniem nazywamy zwierciadlem dynamicznym. st:i<l:
Jci.eli z otworu bQclziemy pompowa6 stah1 ilos6 wocly wyrazom1 w mctrad1 szc5ciennych · dz
na goclzinQ, mogi1 zajsc clwa przypaclki: Q = 2n xzk ---· [150]
1
{X
- MiQdzy ilosciQ, pompowanej w~cly Q, clepresjit s i promieniem leja R ustali siQ
r6wnowaga. Wielkos6 wymicnionych paramctrow nie bQdzie siQ zmicnia6. Mamy D J'ci.cli za x przyjmicmy. r, to z przy bierze wartos6 /z. Przy wzro8cic x rosnie wyso-
wtecly do czynicnia z ruchcm ustalonym. kosc z. Praktycznic jeclnak granicQ, z jest rzQclna statycznego zwicrciaclla wocly H,

. · ri rrt!' et
 UPl.kU .U .J 1 .
398 PODSTAWOWf. PRAWA RUCHU WÖD PODZ/f.MNYCH l
t.
POMPOWANIE PRÖBNE 399
i

ktorego z nie moze przekroczyc. Na tej granicy x przybiera wartosd promienia leja leiitcego na krzywej depresji w odleglosci x od osi otworu. W przypadku wod o swo-
i\
depresyjnego R. Moiemy zatem rownanie scalkowac w granicach: bodnym .zwierciadle:
•
z = h do z =II
J!
x = r do x = R;

Otrzymamy:
z = l/1i 2+ nkQ--~1 ~-r [153]

a wod pod cisnieniem:

H2-h2 = _q_
nk
In~-
r
[151]
Q X
z = li+---ln--- [154]
[J Jest to rownanie krzywej depresji ~lla wod 0 swobodnym. zwierciadle, wktorym: 2nmk' ,, .. r
If - wysokosc statycznego zwierciadla wody nad nieprzepuszczalnlJ: podstaw:i,
h - wysokosc obniionego zwierciadla w otworze przy pompowaniu wody w ilo- POMPOWANIE PRÖBNE
sci Q,
Q - ilosc pompowanej wody przy obni'ieniu zwierciad.la o s d H-h,
Bardzo waiIHl czynnosciq w badaniach hydrogeologicznych jest prlJbne pompowa11ie.
Celem jego jest wyznaczenie wspolczynnika .filtracji lub fluacji utwor6w wodo-
k - wspolczynnik filtracji,
110sny'th, uzyskanie danych dotyczqcych depresji i jej prornienia, zaleznosci wydatku
R - promien Ieja depresyjnego,
od depresji, zasobnosci, praktycznej zdolnosci produkcyjnej warstwy wodonofo~j,
r - promie1\. otworu wiertniczego.
stopnia wzajemnego oddzialywania otworow eksploatacyjnych itp. Pompowanie
w p~dobny sposob moiemy rowniez wyprowadzic rownanie krzywej depresji dla wod probne przeprowadza sit< zaleznie od potrzeby w pojedynczych otworach badawczo-
0 napit<tym z~ierciadle .(ryc. 285). Doplyw wody do studni jest plasko-radialny, 1 -eksploatacyjnych lub na wiezlach hydrogeologicznych. Pompowania moglJ: byc krotko-
~ trwale i d!ugotrwale. Zadaniem tych ostatnich, zwanych tei1mJb110-eksploatacY,i11ymi,
jest zbadanie stalosci wydatku i jakosci wody oraz wp!ywu eksploatacji na inne
poziomy wodonosne.
'1
~
Przed przystqpieniem do pornpowania probnego poziom wody porowej musi byc na
' wybranym odcinku zafiltrowany. Istniejq roine typy filtrow, jak szkieletowe w postaci
rur pcrforowanych, siatkowe, rurowe, szczelinowe, pr~towe, kieszeniowe, zwirowe i in.
W przypadku wod szczelinowych i krasowych warstwy wodonosnej najczQsciej nie
zafiltrowuje siie, a sciany otworu na badanym odcinku s:i calkowicie odsloniiete.
o Pompowanie probne prowadzi sit< wed!ug progra11rn, ktory powinien obejmowac:
Ryc. 285. ustalenie orientacyjnego wydatku i czasu trwania pompowania;
Lej dcpresyjny w wodzic dobor odpowiedniego typu pompy o iiotrzebnej zdolnosci, tj. ilosci wody, jakq
1- x___ -i o napift!ym zwierciadle
mo:le przetloczyc w jednostce czasu; najczc;:sciej stosuje siQ po1\1py o napc;:dzie elek-
trycznym;
a wiiec biedzie odbywal sit< po powie1~zcl~ni ~ia~1, kt~r~go ;v~.sokos.c ograniczona jest sposob dostarczenia odpowiedniej energii do napc;:du pomp,
spqgiem i stropem warstwy wodonosneJ, a zatem 11rnizszosc111 m. Przeto:
--- sposob odprowadzeni'a wocly;
F = 2nxm --· rodzaj i zakres baclan i pomiarow hydrogeologicznych oraz rodzaj aparatow,
przyrzqdow i innych urz:idze1i niezbt<dnych do ich wykonania.
Analogicznie do rownania [150] mamy:
u Obok otworu badawczo-eksploatacyjnego ustawia siie skrzyni~ przelewowq do
dz pomiaru wydatku i urz:idza siie odpowiednie odprowadzenie wocly, ktora bc;:dzie
Q = 2nxm k - -
t1x ]JOmpowana. Odprowadzenie to powinno by6 tak urzi1dzone, aby wylew wody ze
skttd po scalkowaniu otrzymujemy: sl~rzyni byl swobodny. Pompowana woda musi odplywac na takq odleglos6, aby
uniemoiliwione1 bylo jej przenikanie z powrofem clo badanej warstwy wodonosnej.
JI-h = _g_ ,ll~· [152] Je:leli jcst ona pokryta warstwami .nieprzepuszczalnymi, odprowadzenie moie byc
2mnk r
niedalekie - do pobliskich ro)YOW lub ciekow powierzclmiowych. W przeciwnym
o Na podstawie rownan [151] i [152] mozna okreslic rz~dnq, dowolnego punktu z razie nalczy woclie oclprowaclzic rurociqgami lub szczelnymi korytami na od.leglosc
"
400 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH ~19
POMPOWANIE PRÖBNE 401

dwukrotnie wi'<kszii, niz spodzicwana dlugosc promienia leja deprcsyjncgo R i to Wzor Abramowa
w d6! kierunku ruchu wody podzicmncj
3;-
o Niezb'<dne jest zaniwclowanie wszystkich otwor6w w nawüizaniu do poziomü vdop= 651~k [156]
morza i dokladny pomiar zwierciadla statycznego tak w otworze badawczo-eksploa"
gclzic k - wsp~lczynnik filtracji w m/d.
tacyjnym, jak rowniez \\'. otworach obserwacyjnych Nalezy r6wniez zmierzyc stan
Wzor Sichardta
statycznego zwicrciadla wody Wc wszystkich studniach eksploatacyjnych i innych
wyrobiskach, jak np. szybach, polozonych w mniejszym lub wi'<kszym promieniu 1lk
wok6l otworu badawczego, zaleznie od warunkow hydrogeologicznyd1. IJclop = -30·, [157]
Przed wlasciwym pompowaniem pr6bnym przeprowadza si'< pÖmpowanie wst(?pne, 'zwanc gclzie k - w ni/s.
te.i oczyszczajq_cym, ktorego celem jest oczyszczenie otworu i filtra, ·ewentualnic
Wzor Truelrena
takze szczelin wodonosnych. Prowadzi si\'. je dop6ty, dop6ki w ciqgu kilku godzin
pompowanii} woda nie h'<dzie zupelnie klarowna. Pompowanie wst1wne pozwala <V
orientacyjnie okreslic zale:l:nosc mi'<dzy iloscifl: pornpowanej wody a depresjii. Jeieli
1't1or = :üio· [158]

pompowanie wywoluje malf!: depresj'<, 1110:/:na przypuszczac, :l:c zas6b wody w. war-
stwie wodono8nej jest duzy, a warunki jej .doplywu do otworu dobrc - i przeciwnie.
o W przypadku -.yod szczelinowych pompowanic wst\'.pne przeprowadza si'< z maksy-
malnym wydatkiem, a to w celu oczyszczenia i przetkania szczelin wodonosnych
w otoczeniu otworn.
o Wyniki pompowania wst\'.pncgo rncigfl: stanowic podstaW\'. do lepszcgo zaprogra-
mowania nast'<pnych etap6w badania.
Wlasciwe pompowanie probnc, zwanc pomiarowym, prowadzi si\'. eo najmniej na trzech
ustalonych poziomadz dynamicznych, tzn. przy trzech kolejno po. sobie nast'<ptljf!:cych
coraz wii;;kszych depresjach. Pompowanie rozpoczyna sii;; na picrwszym poziomie
dynamicznym. Ilosc wody pompowancj na tym poziomic ustala si'< zalcznic od wyni-
kow pompowania wsti;;pnego, mianowicic tym Wi\'.kszq, im lepsze s:i hydrogcologicznc
warunld doplywu wody do otworu i im dluisza jest robocza CZ'<SC filtra. Bi;;dzie ona
praktycznie wynosic od kilku do kilkudzicsi'<ciu mctrow szescicnnych na godzin<(.
Hose ta jednak nie moie przekraczac 1/3 zclolnosci pompy, a w przypaclku otworöw
z filtrcm - rownoczesnie 1/3 maksymalncj clopuszczalncj ptzepustowosci otworu
uzaleinionej ocl konstrukcji i wymiarow filtra, a przecle wszystkim ocl wspolczynnika
filtracji. T'< przepustowosc, kt6rn. okresla r6wnocze8nic maksyrnalny wyclatek studni
gdzic:
l!t1 011 -W m/s,
d. - srcclnica cfektywna d10 w 111111.
o Spos6b obliczeil i nomogramy poclali w specjalnym opracowaniu J. Dqbrowski
i M. Mysiak (1971).
o Po rozpoczi;;ciu pompowania przcprowaclza si\'. w kr6tkich odst<(pach czasu -
np. eo 10 Iub 15 min - pomiar zwierciadla wody w otworze pompowanym i w otwo-
rach obserwacyjnych. Poczqtkowo claclzl! si'< zauwaiyc pewne wahania, ktorc po
jakirns czasie zanikajq. Jcieli trzy kolejnc pomiary wykazaly te same wartosci z uwzgl«d-
nicniem bl«du ± 1 %, przyjmujemy, ie pierwszy poziom clynamiczny zostal ustalony.
Poczf!:wszy od tej chwili pompowanic musi trwa6 z niezmiennyrn wyclatkiem co naj-
mnicj przcz 24 h. W tym czasic wykonuje sii;; pomiary zwierciaclla w dluzszych, lecz
regularnych oclst'<pach czasu, np. co 60. lub 120 min.
o Po uplywie 24 h pompowanie przechodzi bezposrednio na II poziom dynmniczny.
Jlos6 pompowmtej wody powi<(ksza si\'. o takfl: ilosc, jaka byla pompowana na I po-
ziomie. Zwi\'.kszenie to spowocluje clalsze obniienie zwicrciaclla. Zn6w wykonuje si<(
1
cz«ste pomiary zwierciadla, aby uchwycic moment ustalenia si« nowego poziomu
clynarniczncgo, i)o czym prowaclzi Si\'. pompowanic nieprzerwanic przcz oo najmniej

-
' • 1
w okreslonych warunkach hyclrogeologicznych i przy clancj konstrukcji studni oblicza 24 h. i
si« za pornocq wzoru: o Nast\'.pnic p'ompowanic przechoclzi bczposreclnio na III poziom dynamiczny.
Qmnx = ndlvdop [155] Ilosc pompowanej wody powii;;ksza si<.) znow o takf!: saml! ilos6, jaka byla pompowana
na 1 poziomic. Dalszy przebicg jest taki sam jak poprzcdnio,
gclzie: o Prze21 caly czas pompowania micrzy sii;; wyclatck rownolegle z pomiannni stanu
d - srcclnica ZeWll\'.lrZJJa filtra W 111,
zwicrciaßla.
l - cllugosc robocza filtra w m,
o Kai.de pompowanie pomiarowc, z chwih1 gcly zostalo rozpocz\'.te, musi byc do-
Vt1op - clopuszczalna pr'<clkosc wlotowa wody na fillrzc.
prowaclzone do ko1l.ca bez przcrwy. W razie przerwy trwajf!:cej clluzej niz 2 h spowoclq-
Ta ostatnia oznacza najwi'<I(sz:i pr<(dkosc na granicy skaly woclono5ncj i zew11\'.trzncj wancj defektem pompy, wstrzymanicm dostawy prqclu elektrycznego lub z innego
powierzchni filtra". Przekroczenie jej powocluje wnoszenic clo wni;;trza sluclni clrobnych powoclu, pompowanie na dancj clepresji nale:l:y powtörzyc. To samo clotyczy, gcly
ziarn piasku Iub zatykanic oczek fi!tra, a w kaidym razic szybkic jego zu:l:ycie. Jcst suma krotszych ~rzerw na okreslonej depresji przekroczyla 1O%czasu przewiclzianego
szereg wzor6w poi;walaj:icych obliczyc dopuszczalnl! pr\'.dkosc wlotowq. Ponizcj dla nicj.
. poclajemy kilka najCZ\'.SCiej stosowanych: o Po zakoiiczeniu pompowania na ostatnim poziomie clynamicznym przerywa Si\'.

26 Hydrogeologia

.· <sw 'f'· lie, ,,

 "kJ(. JjJ!JtPJI V

POMPOWANIE PRÖBNE 403

402 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYC/-1
•
Ünijny oclcinek wykresu r6wnolcgly clo osi czasu b1:dzic dowodem ustalenia si1: de-
je i wykonujc znow cz'<st~ pomiary stmm zwicrciadla wody wc ws.zystkich otworach
presji.
w cclu ustalcnia czasu jego powrotu do stanu' statyczncgo. •
W czasie pompowania ze studni zafiltrowanych wocly o zwierciadle swobodnym powstaje
u W tabeli 61 podano czas pompowania probncgo zalecany przcz nornw BN-78/
zeskok lzydrauliczny zwierciadla wody. Jest to ro:Znica mi'<dzy depresjq zwierciadla
/8950-05. Widzimy, zc najkrOtszy czas potrzebny na przcprowadzenic tego badania
wewnqtrz stuclni i na jej zewn'<trznej foianie (ryc. 286). Zeskok tworzy si'< wskutek
wynosi 72 h. Z1zwyczaj pompowania, ktorych zadaniemjestjcdynie oznaczenie wsp6l-
czynnika liltracji, SI! pompowaniami kr6tszymi niz te, kt611ych celem jest okrdlenie
zasobnosci warsiwy wodonosnej i jej zasilania. Nalezy takze zauwazy6, ze w przy-
padku warstwy wody o zwierciadle swobodnym pompowanic powinno byc prowa-
dzone· clluzej niz w przypadku wody naporowcj.

Tabcla 61. Czas pompowania pr6bncgo (pomiarowcgo) przy trzcch deprcsjach (wcdlug BN-78/ Ryc. 286.
/8950-05) Zcskok hydrauliczny
s - dcprcsjn wewnqtrz studni, s 1 - deprcsjn
nn zewm1trz filtrn, /l.lt - zcskok, zw - zwiercindlo
Charaktcrystyka osrodka wodonosncgo Lqczny czas trwania pompowania
wody
pr6bncgo w dobach

w studniach
i otworach oporow wystf,)pujiicych w czasie przeplywu wody przez CZf,lSC warstwy wodono8nej
w wi;zlach
hydrogcolo- przylegaji1cej bezposrednio do filtra i przez sam filtr. Orientacyjnq wielkosc zeskoku
Rodzaj skal Zwie1ciadlo hydrogcolo-
gicznych bez mozna obliczyc poslugujqc si'< wzorem:
wody gicznych
otwor6w obscr-
2
wacyjnych iih = 0,005s . [159J
l1l
Skaly silnic sp~kanc napit;lc 3-4 3-5
swobodne 3-5 4-6 gdzie: .
Skaly sp"kane napii;tc 3-5 4-6 Ah - zeskok w m,
swobodnc 4-6 5-7 s - depresja wcwm1trz studni w 111,
m - miq:i:szosc warstwy wodonosnej w m.
Skaly slabo spt;kanc napii;tc 4-6 5-7
swobodnc 5-7 6-8 1J Najcz1:sciej zeskok wynosi killm centymetrow. Gdy jest on wi'<l<Szy, nalezy w obli-
czeniach hydrogeologicznych depresjt,l zmierzonl). w otworze badawczym pomniejszy6
Otoczaki i zwiry dobrzc przcmytc bez wii;kszcj napii;tc 4-5 5-8
zawartosci piask6w swobodnc 4-7 6-10 o zeskok.
W czasie pompowania probnego obserwuje sill stale klarownos6 wody wylewajqcej si1: clo
1'osp6lki, r6Znoziarnistc piaski z domicszk<t napii;tc 4-6 6-9
:i:wiru swobodnc 5-8 8-12
skrzyni przelewowej. Wocla nwtna, wynoszqca clrobne ziarna mineralne, swiadczyc
--,--------··-----------·-- ---·----- moze 0 zle dobranej konstrukcji :filtra, jego uszkoclzeniu, przekroczeniu dopuszczalnej
R6i:noziarnistc piaski napi<;ie 5- 7 8-1 O pr'<clkosci wlotowej lub o tym, ze szczeliny skalne ni_e zostaly j;!szcze oczyszczone.
swobodnc 6-9 10-14
- - - - - - - - - - · - - - - - - ------------„- --- _„_ - - - - - - - - - - - Wazrn1 czynnoscii.i jest baclanie skladu chemicznego wody i jej stanu bakteriologicznego.
Nicjednorodnc piaski drobnoziarniste oraz napi<(tc 6-8 10-11 W czasie pompowan pomiarowych pobiera si'< w tym celu probki wody do analiz,
piaski pylastc swobodnc 7-10 . 12-16
mianowicie pod konicc drugicgo i trzeciego etapu. W czasie dlugotrwalych pompowai1
zespolowych zwi1:ksza SiQ ficzb\l probek, zwJaszcza gdy zachodzi obawa CO do zmiany
IJ Podstawowym warunkiem pompowania pr6bnego jest utrzymanie depresji w stanie
jakosci wocly. '
ustalonym., Zdarza si'< jeclnak nierzadko, ze czas potrzebny na' ustalenie depresji
W trakcie pompowania probnego prowaclzi sif,l na spccjalnie do tego celu przeznaczonych
wyclluza sif,), CO wynika Z roznych przyczyn, jak Charakter strukttlry hydrogeologicz-
arkuszach szczegolowy clziennik, w ktorym clokonuje si'< zapisu wszelkich pomiarow,
nej i jcj hydrodynamika, oclleglos6 kontur6w zasilania itp. W thldch przypaclkach
obscrwacji, czasu ich wykonania, a tak:i:e clanych technicznych isytuacyjnych.
czas pompowania nie moze byc ustalony nonnatywnic, Iecz imlsi byc traktowany
o Ewentuallllt likwidacjt,l otwor6w nale:i:y w lrnzdym przypaclku uz.ale:i:nic od stwier-
inclywidualnie. Do progi·amu pompowania nalezy wif,)c wprmvadzic korektt,l wynika-·
clzenia, :i:e pompowanie probne zostalo przeprowaclzone wlasciwie i nie wymaga
ji[Cll z biezi1cej kontroli stanu cleprcsji. Dogoclnym sposobcm kontroli jest wykony-
powtörzenia. (J
wanie bicziico wykrcsu stanu zwierciadla w funkcji czasu (ryc. 287). Dluzszy prosto-
26'
40/f PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
ZALEtNOSC WYDATKU OD DEPRES I 4G5 ~19

Wyniki pompowania pr6bnego opracowuje siit w formie wykres6w. Do podstawowych

w6d o zwicrciadle S\~obodnym, gdzic musi by6 wypelniony lcj deprnsyjny, powr6t ,.., 11
nale:i:q:
trwa6 bi,;dzie dlu:i:cj - kilka lub kilkanascie goclzin, zaleznie od przepuszczalnosci
wykres zale:i:nosci wydatku od depresji,
warstwy wodonosncj i wielkosci dcpresji.
wykres zale:i:nosci wydatku jednostkowego od depresji,
wykres wydatlrn w funkcji czasu,
wykres- depresji w funkcji czasu. ZALEZNOSC WYDATKU OD DEPRES.11
c1 Na ich podstawie przeprowadza siit obliczenfa paramctr6w filtracyjnych i zasob- f"ilos6 ·wocly,' jakit w okreslonych warunkach hydrog.cologicznych i technicznych otrzyma6
nosci wodnej badanego _poziomu wodonosncgo oraz dokonuje siit intcrpret.acji mo:i:na w jednostcc czasu przez pompowanie, ndzywamy. wydatkiem studni..1
stosm1k6w hydrodynamicznych. W dalszej czitsci zajmiemy siit najwa:i:niejszymi typami ·o Wzory na wydatek wyprowadzmny z t6wnai'1 krzywej deprcsji [151] i [152].
wykres6w i metodit ich intcrpretacji. Pelniejsze zestawienic i om6wienie tych metod Ostatcczna ich forma po zmianic logarytmow 1,iatu.ralnych na dziesiittne i po przc-
zawarte jest w pracy S. Dqbrowskiego i J. Przybylka - Metodyka pr6b11ycft pompo- ksztalceniu przedstawia sii,; nasti,;puji[co: •
wa1i .„ (1980). wody o swobodnym zwierciadle:
2
1 36 !'..il-I
2
0 = - h )_
WYKRES STANU ZWIERCIADLA W CZASIE POMPOWANIA - ' Jg R-lg r \ [160a]

Wykres stanu zwierciadla wody w czasic pompowania pr6bnego sporzqdza siit w ten albo podstawiaji[c h = If-s:
spos6b, ze na osi rzitdnych oclklacla siit polo:i:enie zwierciadla wzglQdem obrancgo
Q = 136.k(2l-I-s)_:~
poziomu odniesienia, np. powierzchni ziemi, na osi odciQtych zas czas kolejno po 1
1 ,. lgR-lgr [160b]
sobie nast<epujqcych pomiar6w (ryc. 287). "\I.
1 wody pod ci.8nieniem:

4V SY 6V 7 V 8 V Q = km(H-h)
12 1s 1a 21 o J s 9 12 15 1a 21 o 3 s 9 12 /5 16 21 O J 5 9 12 IS 18 21 o J 9 czns ,.... 2 73 [l6Ja]
.. " lgR-lgr
dnie,qodziny
albo
zwierciadlo stalyczne
----------------------------- ~-
· „ kms . „-)
I poziom Q = 2 73 ·--·--·-
"" ' · lg~-lgr. [16Jb]
#f/i
II poziom ft~
wody pod cisnicnicm w przypadku, gdy dcpresja w otworzc schodzi poni:i:cj spqgu
zwierciad!o dynamiczne ·~~·
III poziom ~i; warstwy napinaj'lccj (ryc. 288): \
~~--------!,
Q = i 36 k [<w -m) m -icJ.
j poczqlek. 1 koniec . ' lgR-lg r [162]
'fOlnpOIYOnlO pompowama
Ryc. 287. Wykrcs stanu zwicrciadla w czasi<;) pr6bncgo pompowania o Wydatck otrzynrnjcmy w metrach szc5ciennych na dobi,; lub w mctrach szcscien-
nych na sekund~" zalci.nie od tcgo, w jakim wymiarzc wziQty b~dzie wsp61czyn.nik
Jiltfacji.
u Wykrc~ taki pozwala szybko stwierdzi6, czy zachowana byla zasada prowadzenia
pompowania pr6bnego przy ustalonych clepresjach na ka:i:dym poziomie dynamicz-
nym.
CJ Wykres stanu zwierciadla jcst r6wnoczefoie jcdnym z dokument6w charakicry-
zuji[cych jakosciowo przcpuszczalnos6 warstwy wodonosncj. Im stromiej wznosi sii,;
odcinek krzywej od momcntu zako11czcnia pompowania do oshignii,;cia z powrotcm
stanu statyczncgo, tym lepsza jest przcpuszczalnos6 i lepsze warunki doplywu wody
do otworu, co ma znaczcnie dla ewcntualnej eksploatacji wody. W dobrze przcpusz-
czalnych warstwach zawierajqcych wodc:; pod cisnicniem powr6t zwicrciadla do stanu Ryc. 288.
picPwotnego powinien nastqpi6 w ciqgu kilku lub kilkunastu· minut. W przypadku Lcj deprcsyjny schodz11cy ponizej
sprigu warstwy napi11aj11ccj

et rrr•:.,„
--·
PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
loNY 419
Wzory powyzsze wazne Sq dla otwor6w doglc,:bionych, kt6re doszly clo spqgu ~arstwy
10 15 ZO 25 JO JS 40

woclo1~osnej 1 w kt6_:ych zafiltrowana jest cala warstwa oraz gdy ruch doplywajqcej ~ ry-
wody Jest ustalony.IPostac powyzszych wzor6w wskazuje na to, ze istnieje funkcyjna
~lug
10
zaleznosc n1i1<dzy wyclatkiem a depresjq, a mianowicie wydatek jest tym wi1<kszy,
im bardziej obnifa sit< zwierciadlo dynamiczne. Z'lchoclzi jednak istotna r6znica 15 - r6w
mi1<clzy zlozem wody o swoboclnym i napi1<tym zwierciadlk.,J 2,0 Nie
o W pierwszym przypaclku depresja wchoclzi do wzoru na wydatek ~ kwadracie 'l,5 - - ---·
byc
Q = f(s) jest paraboliczna. Jezeli przy obniieniu·s1
H 2 -lz 2 ,. co oznacza, ze funkcja .10 --··--
otrzymujemy wyclatek Q1 ,. to przy obnizeniu wi1<kszym s 2 otrzymamy w zaleznosci
.is -·- --·-- ·----· ·
parabolicznej oclpowiednio wi~kszy wydatek Q2 • Wstawiaji1c kolejno tc wartosci
do wzoru [160b] otrzymujcmy zalcznosc:
nia
4.5
_i0_ = _(2H -si) s1 cm
1 Q1 (2H -s 2) s; '
.\CIS
skqcl: i61,
Ryc. 289. Krzywa wydatku w przypadku dcprcsji Ryc. 290. Krzywa wydatku pr6bncgo pa,
schodzqccj poni7.ej sp<1gu warstwy napinajqcej pompowania
[163) A - przy zwicrcindlt! swobcdnym, B - przy
hy,
i
nupi~tym, I, ll, III - kolcjnc stopnic pompowania ym
co pozwala nam obliczyc wydatek dla clowolnej dcpresji s,.. .
tacji ma duze znaczcnie, ponicwaz jego zniszczenie nie przynosi zadnych korzysci
o W przypaclku zloza wody o zwierciadle napi1<tym funkcja Q = f (s) jest Iiniowa,
ekonomicznych, Jecz przeciwnie - zwi1<ksza koszty podnoszenia wocly.
depresja s wchodzi bowiem do wzoru [16Ib] w stopniu pierwszym. Poslugujiic sire
1J Jcst rzecz<1 oczywisü1, ie wydatek otworu rosnie jcdynie do pcwnej granicy. Jest niQ
tym wzorem otrzymujemy analogicznie zaleznosci:
dcpresja osiiigajQca spQg warstwy wodonosncj s = H.
Ql S1 Na podstawie danych z wielostopniowych pr6bnych pompowail wykresla sit< dla kazdego
Q;- = -.~-; otworu badawczo-cksploatacyjnego krzywq wydatku, kt6ra w spos6b graficzny przcd-
(. stawia zale:Znosc wydatku ocl cleprcsji. ,Na rycinie 290 przeclstawiono takic krzywe
ski1d:
dla clw6ch warstw woclonosnych o swobodnym i napit,:tym zwicrciadle.
u Zclarza sit,: nickicdy, ie krzywa wyclatku badancgo otworu oclbiega od ksztaltu,
[164]
jaki wynika z teorii cloplywu wody do otworu, wykazujc zalamania lub inne nic-
prnwidlowofoi. Przyczyny w tym przypadku mogi1 byc rozne, np.: ·~o
Bardziej ~lozona j_est funkcja Q = f (s) wtedy, gdy dynamiczne zwierciacllo wo~ly napo-
roweJ schodz1 w czasie p·ompowania ponizej SPilb'll wmstwy napinajqcej. Wtecly po-
nicclokladne pomiary, )n
clefekty pompy, ~-
czqtk?wo wzros: w~datku o;Ibywa sif< w zaleznofoi liniowej wyrazonej wzorem [ 161 b].
Gcly Jeclnak zw1erciadlo dynmniczne zejdzic ponizej tego spqgu, warunki naporowc
zatlrnnie filtra, ~n
z
w obrrebie poglt<biajqcego sire leja depresyjncgo zostajQ zniszczonc. Zgodnie wzorcm
zmiana warunk6w filtracji w bczposrcclnim otoczcniu liltra, .---Ja
zmiana ,clroznosci szczclin woclonosnych,
[ 162] otrzymamy: · ·
przckroczenic krytycznej prf<clkosci filtrncji,
Q1 (2H -m) 111-ilr blrecly konstrukcyjne w buclowic otworu baclawczcgo itp.
Q1 (2H-m)m-'1~ 13 W kazdym przypadku przyczyny te powinny·byc ustalonc, a pompowanie pröbne
a stqcl przyrost wydatku wyrafa zalcznosc: powt6rzone.

[165) WYDATEK JEDNOSTI(OWY

Fcrzywe wydatku nie pozwalajQ jeszczc ua scislcjsze por6wnanic wydatk6w w r6i:nych

Jak nictrudno przekonac sit<, przyrost wydatku jcst wtcdy nicwiclki (ryc. 289).
warunkach hyclrogcologicznych, jak r6zne mhtzszosci warstw wodonosnych, r6zne
Z prak1yczncgo punktu wiclzenia ochrona i;isnicnia piczomctryczncgo w czasie eksploa-
 \1
0 \: '. 5 „
408 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
( J.:: ;,-q-- ' DOPt.YW DO STUDN/ 409 1
;~LONY 419.

wsp61czynniki itd. Aby to umoi.liwic, wprowadzono pojQcie wydatk11 jed11ostkowego· Filtr mo:le byc pionowy lub poziomy. W ujQciach pifi:'o\;ych robocza czQsC filtra
ujQcia. Pod pojQciem tym rozumiemy tQ ilosc wody, ktor:.i otrzymuje siQ w jednostce moie obejmowac cal:.i warstwC< wodonofo:.i od stropu do spqgu albo mozc byc umiesz- 1a ry-
czasu na 1 m depresji. czona w g6rnej, srodkowej lub dolnej jej CZC<SCi. S:.i tez rozne konstrukcje filtr6w.
o W przypadku w6d o swobodnym zwierciadle wz6r na wydatek jednostkowy q wy- o Doplyw wody do studni 1i1oze odbywac siQ przez jej przepuszczalne scianki lub 'edlug
prowadza siQ z wzotu Dupuita [160b] przyjmuj:.ic depresjQ s = 1. Wtedy_J przcz clno, jak to jest w studniach kopanych. or6w
o Zwierciadlo ujmowanej wody moie byc swobodne, a strumie11 doplywaj:.icej wody . Nie
< = l,JG k(2H-1) [166] l byc
1 lgR-Jg r sfe1yczno-radialny lub plasko-radialny.
o Ruch doplywajqcej wo~ly moie·byc laminarny, turbulentny lub mieszany, ustalony
Wobec tego, :le w tych warunkach wydatek przy wzro8cie depresji rosnie w zaleznosci lub nieustalony.
parabolicznej, wydatek jednostkowy z kazdym kolejnym metrem depresji bt<dzic
filtracji, w kt6rym odbywa siQ ruch wody w kierunku ujQcia, moic by~ nieogra-
malal. Obrazuje to krzywa funkcji:
niczony lub ograniczony. Obszar nieogrm1iczony przyjmuje siQ wtedy, gdy warstwa rania
q= f (s) wodonosna (lub zesp61 takich warstw) ma bardzo szerokie rozprzestrzenienie, a jej niem
kt6ra jest linii1 prosü1 skosn:.i wzglQdem osi dcprcsji (ryc. 291). granicc polo:lone s:.i w bardzo duzej odleglosci oci" ujQcia, w kaidym rt1zie wiQkszej rheis
nii dlugosc promicnia lcja dcpresyjnego. Zaklada siQ przy tym jcdnorodnosc wlasnosd 1961,
10 15 10 25 JO J~'f- filtracyjnych warstwy. Podczas pompowania wody rozwija siC< radialny strumie11 elna,
q51---!---l--l--~--I--
wody, kt6ry moi.na rozpatrywac jako nieograniczony w planie. :ony,
;.i 8 obszar ograniczony przyjmuje siQ taki, kt6rego granice !e±ii w zasiQgu leja depresyjnego. .nym
1 Mogi1 nimi byc siisiednie jednostki, z kt6rych nastQpuje zasilanie warstwy wodonosnej,
1,5
jak np. rzcka lub jezioro, albo elcmcnty zamykaj:.ice tQ warstwQ, jak np. podziemny
I 1ego.
1etry
2.5
/ wsci
3
1 a
c,
- jest
byc
11,5 Ryc. 291.
1 Wykres wydatku jcdnostkowego iera-
A - przy Z)Vierciadte swobodnym, B - przy losci
napiHtym '
ad:.i,
'ÜlO-
o Wydatek jednostkowy w6d naporowych oblicza siQ z prostego wzoru:

q=Rs [167] i do
nym i
1
ilka-
o Po1;iewaz przyrost wydatku jest w zaleznosci liniowej, przeto funkcja q = f (s)
1nie11 l
__ jest linii1 prost:.i r6wnoleglq do osi deprcsji (ryc. 291). -1'
\ Niekiedy poslugujemy siQ r6wniei. pojQciem wyrlatek wlasciwy studni, kt6ry oznacza wyda-
tek przypadaji1cy na 1 m depresji i na 1 1112 powierzc:hni filtr::\

DOPL YW DO STUDNI
---~.' ~adla

tanu
twy-
-·
--~
--r
sto-
' 1iarQ
Dupuit (1865) opracowuj:.ic teoriQ doplywu wody do studni przyjmowal warunki proste:
studnia doglQbiona,. ruch wody ustalony, Jaminarny, plasko-radialny, wlasnosci
filtracyjne warstwy wodono8nej mnicj wiQcej jcdnorodne. P6foi~jszc badania, pro-
wadzone zresztq az po dzie1'i. dzisiejszy, wykazaly, ic warunki, w kt6rych odbywa siQ
doplyw, s:.i bardzo r6inorodne. Skiada siQ na to szereg czynnik6w i okolicznosci. Ryc. 292. Schcmal obsznr6w liltracji (wedlug T. Macioszczyka)
" - obsznr nicograniczony,[1 1 i b2 - obs~nry ogranlczonc jednoslronnic, c 1 J c 1 - obsmry ogrnniczonc dwustronnie,
o Studnia moie · byc zupelna lub niezupelnü, zafiltrowana lub nie zafiltrowana. d - obszury ogrnniczone wiclostronnfo

.!"ur rr r•m,,, .
 •• . ' II .!$ Ud II),) t~.\!Jl·..•· - - - - -
410 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEttiNYCH
' DOPtYW WODY DO OTWORU NIEZUPEtNEGO 41r \\•;•-1
:1TALONY 419 j

wododzial lub sc1ana utworow nieprzepuszczalnych. W pewnych przypadkach cmpirycznie ustalil nastt,;puj<!C!J: zaleznosc mi~clzy wyclatkiem studni niepelnej Qw
granicq, obszaru filtracyjnego moze byc takze linia :lroclcl. Wsrod obszrtrow ograni- a studni dogli;;bioncj (zupelnej, idealncj) Q;:
czonych wyroznia sii;; obszary ogrm1iczo11e jed11ostro11nie, gdy z jeclnej strony granica [168]
polofona jest w zasii;;gu leja depresyjnego, z drugiej zas leiy w nieskoliczonosci,
Qll' = Q1b
vedlug
ogra11iczo11e dwustro1111ie, gcly obie granice lez11 w obri;;bic leja, wreszcic wie/ostrmmie, gdzie b jest peWIHl poprnwkq,, ktor'! mozcmy nazwac poprawkq_ Forc~1hei111:ra. zorow
gdy np. uji;;cie usytuowane jest na wyspie na jeziorze. [] Poprawki;; tt,; w przypaclku wody 0 zwicrciaclle swobodnym obhcza SI\; z nastt,;- ·5. Nie
u W schematach obliczeniowych kontury granic zamicnia sit,; na Iinic pruste lub puj11cego wzoru: :q, byc
kolowe. Wymicnionc schcmaty obszarow filtracji przcdstawione s11 na :rycinie 292.
Uji;;cia studzicnnc mog11 byc pojedyncze lub grupowe, skladaj11ce sit,; z rnniejszej lub wit,;k- „ V-::- i/~~z~T
=
[169]
szej ljczby w2ajemnie wspo!dzialaj11cych otworow. Rowniez i ta okolicznosc musi byc
wöd zas o zwierciacllc napit,;tym:
w oblicz.::niach uwzgli;;dniona. ·
wania
f] Przedstawiona wyi:ej roi.norodnosc warunkow, ·\v ktorych nastt,:1~ujc doplyw [170] ~niem
wody do otworow studzienilych, doprowadzila do opracowania okolo :125 wzöröw Thels
na doplyw. Nie bi;;dziemy ich tu przytaczac, sq, one w sposob przejrzysty i 1ilatwiaj11cy '.1961,
gclzie: ·
ich wybör zestawione w Poradniku hydrogeo/oga (1971). Mozna röwnicz:posluzyc sif;! - _ dlugosc robocza filtra (w 111), tzn. dlugosc tego odcinka, ktory przcpuszcza >elna,
wytycznymi opracowanymi przez A. Wieczystego i J. Flisowskiego (!971). S11 to zony,
przez siebic wodi;; do wnt,;trza otworu,
wzory empiryczne okreslajq,ce zalei:nosc mit,;dzy wydatkiem studni a dcpresj11 Q = !z - wysokosc obnizoncgo zwierciaclla wocly w otworze w m, Jnym
= f(s), opierajqce sii;; na wynikach probnych pompowai1. i analitycznc wywodz11cc sit,:
111 - mh1zszos6 warstwy woclonosnej w m.
z rözniczkowych rownaii Jiltracji, daj11ce charaktcrystykt,: doplywu w fizycznym aspek-
,:i z wzorow na poprawkt,; Forchheimera wynika, i.e wartosc jcj zalei.y od h// lub 1ego.
cie tcgo procesu. Dia celow praktycznych stosuje sit,: wzory empiryczne, ktore w pcw- 11et_ry
111/I, eo pozwala na szybkie jej obliczenie wccllug tabeli 62.
nym stopniu upraszcza.i<l warunki doplywu. Uproszczcnia te s11 nieuniknionc, ponie- ~ofoi
wai. bardzo rzadko dysponujemy pelnym rozeznaniem ustroju hyclrogcologicznego Tabela 63. Grubosc strcfy aktywnej' jest
w obszarze filtracji we wszystkich jego szczegolach. w o"tworach niedogl~bionych · byc
'fabeln 62. Wartosc poprawki Forchhcimcra
„ „
_:_,~----
u W dalszym ciqgu zajmiemy sii;; wybranymi, 1ypowymi schematami. /II iera-
/II
-lub-- b
- lub _.:.
l l
b
l 1 -1 -- s:-L_' _I___ losci
--·----·------·---- adq,
DOPLYW WODY DO OTWORU NIEZUPELNEGO 0,2 l,3 (s+/)
1,5 0,87 5,0 1 0,52 tuo-
0,3 J,5 (s+l)
W przypadku otworow niepelnych lub niedogli;;bionych pr(-yjmujc sit,; niekiccly 1v obli- 2,0 0,78 6,0 '' 0,48 1,7 (s+/)
0,71 7,0 0,44 0,5
2,5
czcniach wysokosc slupa wody Hi h liczom1 od dna otworu. Wtecly jednak wyniki nie 8,0 0,41 0.8 1,85 (s+l) do
3,0 0,65.
S!l dostatecznie scis(e, poniewaz W stuclni takicj WOcla cloplywa rownicz Z pewnej 9,0 0,39 l,O 2,0 (s+/) iym
3,5 0,61
czf;!sci warstwy wodonosncj poza flltrem (ryc. 293). Zagadnienic to badal Forchheimcr 4,0 0,58 J0,0 0,37 ObjnSnicnic: 1 - dlugoSC roboczcj cz~Sci filtrn lka-
4,5 0,54 przy dcprcsji s w m. ·1ien
R --1c1la fri·-
Jeieli jednak otwory badawcze nie_ closzly clo spf1gu warstwy woclonosnej, to nieznana lliiilllilll-~
--~;;
- - - -r _:_ -:- _:__ '--- ~::-:- .,.....-:::..==--~.-------
j~st jej miqzszosc ani te:Z wysokosc zwicrciaclla nacl podstawt1. W tyn_i_ przypadl~u anu
' " ;,, .;- ---~: przyjqc mozna streR aktyw11q_, tj. tt,; czt,;56 warstwy woclonosncj, z ktoreJ o~bywa s1i;; wy-
rzeczywiscie cloplyw wody do otworu (ryc. 294). Wowczas dolnq,. g~a!uci;; stre~~ ;to-
i. J ,'[ 1 aktywncj mo:Z.na przyjf!C zastt,;pczo jako podstawi;; w~rst"."y wo~onosneJ 1. wysokosc iari;;
statycznego i dyirnmicznego zwierciadla wody mo2na ''.~z~c ~cl teJ zasti;;~cze~ podst~wy
oznaczajq,c je przez Ha i /Ja. W przypaclku wocl pocl c1~111e111em an~log1cz111e, zamiast
milizszosci 111 przyjmujcmy mii1zszosc strefy akty'YneJ ma. Zamann (1. A_·. Skaballa-
Ryc. 293.
Schcmal doplywu wody nowicz, 1954) stwierclzil, ze grubosc strefy aktywnej Ha zalezy od depresJ1 s., eo po-
do otworu niezupelnego zwala ohliczyc .itl posluguj<1c sit,; tabeh1 63.
412 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
r:
?NY'. 419
oblicze1t~a doplywu do stuclni niepelnych, w kt6rych filtr zalo:l:ony jest w stropowej
~·· 1
·:. 1
Do
0 Po obliczeniu H. okrdla siP" I '·: . cz~sci ~arstwy woclonosnej, slu:l:q, wzory analityczne opracowane przcz T. Maciosz- ( ~y-
11. = H.-s czy ka (1964): Cp,\ ,\z' J"'i·,ug
Wielkosci tc ws t awia · clo oclpowieclnich wzorow w micjsce Hi '1, np.:
· SI\? Zwierciadlo swobodne: 1

zclw6ch cz~sci (ryc. 295)\()

Q = J, 36 k(2H.-s)s
lgR-lgr
v-!_ f1 «
i/2'1.-1
- 1la-
D Doplyw sklada sit,;

= QA+Qu
" ( S, J
"(
<2, " \
( 1
>r:'
1e
vc

v-L
, Q

Q = 2,13 "
lgR-lgr
111
• ~- 111 IX
i/-2111.- -r
11111.

[175]
--:--:--~~~~~~~~---~j,-.~-R-:-:---:-~-1~'- Qn =
2
21tK yÜ8sr l;:J+o,16P
a
n
s
pocl warunkiem, :ic l ~ c.

/
Ryc. 294. Ryc. 295.
Schemnt doplywu wody
-::0h,;;,~/>/X1-'./'.'.·:-/'.l>x?///J,///T/l / n
Studnia niczupclnn i .icj strefa / - _. _ strefaß

~"""'"'""'""'"""':~~,,,,]
. , ///,1/,., //// ak!ywnn o zwierciadle swobodnym do
studni niezupelnej (wcdlug
T. Mncioszczyka)
/~YDATEK STUDNI PRZY RUCHU TURBULENTNYM .
Doplyw do.otworu studziennego przy h1chu tu ·b 1 Zll'ierciadlo 11api<,ile:
. polskiego (119]. Oclpowiednie wzor . i u cntnym r.odlega prawu Chezy-Krasno- [176]
.,
puJ'11ce: · y, zwane wzora1111 KrasnoJJOlskicgo, S<l nastit-
Q= 21tK„V~i'+Q.64fi
DI~ wod o swobodnym zwierciaclle w przypadku studni zupclnej
pocl warunkiem, ze i ~ 0,3 m.
[J
depresJI: przy duzcj ,
Symbole w powyzszych wzorach oznaczajii:

[1
Q = 3,63 K _ /

Jezeli z·1
l/
11 3 -1~3--
l
„
-i
R

· przy du:i:ej miqzszosci warstwy woclonosncj jcst mala:

·' s· clepres.1a
[171]
K - wsp6lczynnik fluacji, .
H - wysokosc statycznego zwierciadla wody nacl podstawii warstwy woclonosnej,
h - wysokos6 clynamicznego zwierciadla wody w otworze,
s -- dcprcsja w otworze,
R - promie1'i clepresji,
-
Q = 6,28 KH i/rs [172] . r - promic1'i otworu,
111 - ~miiizszosc' warstwy wodonosncj,
{] Dia wod pocl cisnicnicm odpowicdni WZ!.JI" ma postac:
I - cllugosc roboczej czt<sci filtra,
c - oclleglos6 'od clolnej krawt<clzi filtra clo splrnu warstwy woclonosnej.
Q= 6,28Km1/r,;
[ 173] , Przytoczonc wzory ,wazne sii w przypadku ruchu ustalonego w nieograniczonym obszarzc
[l
.W przyincll
. . ' rn, gd Yd cprcsJa. w otworzc studzienn , . .· .. . filtracji. Niost1 01ie w sobie zfliozenie, ze strumie1'i wocly cloplywajllCY do otworu
nat~zcniu
napHHlJ<!CeJ, doplyw wody odb ' . ) m schoclz1 pon1zc.1 sp<1gu warstwy_
/88) 51
- . W tc.1· sytuacji mozc byc yw.i
stoso \?,, w warunkach
. ci smen1owo-swoboclnych
< • •
(ryc. jest raclialny o mniej wit<cej jcclnakowym dokola otworu. Taki przypadek
' "',my wzor Skaballanowicza: moze zachodzic w nnnoszach lub zwirowiskach. Jezcli natomiast mamy clo czynienia

- Q = 6,28 K ·v T „ r1-----~--------------

(31113H--21113- /J3)
z woclami szczelinowymi, musimy liczyc sii;; z tym, :l:e szczeliny nie maj:1 jeclnakowych

-" :et 1:: r::rn #h„_

 3#. J! !Uii(

414 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH'

'
OKRESLENIE RODZAJU FILTRACJI 415
'f
iTALONY 419
wymiar6w na ca!ym obwodzie otworu, ani te:l: nie S'!: regularnie dokola niego rozmiesz-' 1:1 Studnia niezupelna, filtr zalo:l:ony w stropowej cz1tsci warstwy woclonosnej
czone; zwlaszcza w przypadku szczelin tektonicznych uklad ich w: warstwie wodo- - wz6r Macioszczyka: na ry-
nosnej podporz<1:dkowany jest jakims okreslonym kierunkom. W tcj sytuacji podane
wzory cz1tsto zawodz<1: i daj<1: wyniki obci<1::l:one mniejszym lub wi1tkszym bl1tdem.
Zagadnienie jest trudne do uj1tcia WC wzory matematycznc.
Q = 41t k' V{- / ,.~­
s2 2 [181] Vedlug
1zor6w
pod warunkicm, :i:e: 5. Nie
~ii byc
WYDATEK STUDNI PRZY FILTRACJI MIESZANEJ l < 0,3 111 ; 8 < -'--
/'
< 200
Filtracja mieszana jest zjawiskiem bardzo skomplikowanym. Sti1d tez opracowane do- u Studnia zupcln;1, zwicrciadlo dynamicznc schoclzi poni:l:cj spiigu warslwy na··
tychczas wzory analityczne okreslaj11ce doplyw do studni sq zlo:Zone i opisujii go pinajiicej:
w spos6b mniej Jub wi1tcej przybli:l:ony. Podamy .kilka z 1iich przy zalozeniu ruchu
ustalonego w nieograniczonym obszarze filtracji.
wz6r Macioszczyka:
--,. -·-·-·-----·---~-----------
1wania

Zwierciadlo swobod11e:
n Studnia zupelna - wzor Schoellera (1962):
Q = 2rrk

Symbole
,-
V
w powy:l:szych wzorach oznaczajtl:
- „ -2
-rn0 [(5H-3111)11q/111-21i- 1/1i 1 [ 182]
eniem
Theis
(1961,
pelna,
- 2 k' - wsp6lczynnik filtracji micszanej,
;zony,
[177] H - wysokosc statycznego zwierciadla wody nad podstaw11 warstwy wodonosncj,
\ ilnym
Ir - wysokösc clynamicznego zwierciadla wody w otworzc,
s - cleprcsja w otworzc,
1nego.
u Studnia niezupelna, filtr zalozony w stropowcj cz1tsci warstwy wodonosnej - R - promie11 depresji,
metry
wz6r Macioszczyka (1964); doplyw sklada si1t z dw6ch cz1tsci, podobnie jak na rycinie 111 - mii1:l:szosc warstwy woclonosnej,
mosci
295: l - dlugosc roboczej cz1tsci filtra,
y jest
c - odleglosc od <lolnej krawQdzi filtra do spi1gu warstwy wodonosncj.
Q=QA+Qn y byc

Q,i = 2n k' VJ~Tv(s+0,51) 5 -=-~;~~.s1FJ KRESLENIE RODZAJU FJLTRACJI

yb6r odpowic<lniego wzoru do obliczenia doplywu wody do stud1ii zale.Zy od rodzaju

viera-
g1osci
1sadii,

Q11 = 47t/G' 13/ 361__ s2 /2 /'~ filtracji w jej otoczeniu. Jak juz wiemy, istniej11 3 rodzaje filtracji: hpninarna, mieszana
i turbulentna. Rodzaj filtracji okrdla wartosc wykladnika pot1tgowego we wzorzc
ytuo-

ej do
pod warunkiem, :l:e: Smrekera-Missbacha [ 121]:
Jnym
V= kJl/11 cilka-
l :(;0,Sc; 8 <-'- < 400
/'
gcly n = 1 ruch pocllega prawu 1iltracji laminarnej - prawo Darcy'ego, •inien
~iadla
Zwierciadlo 11apifile: 11 = 2 mamy <lo czynienia z filtracjit turbulentmt wecllug prawa Chezy-Krasno-

1:1 Studnia zupelna: polskiego,

11 =
3
/ 2 ruch pocllega prawu Jiltracji mieszanej.
stanu
wz6r Schoellera:
[J Poniewaz wy<latck zale:l:y od pr1tdkosci doplywu, a ta z kolei o<l spaclku hydrau- :hwy-
[ 179] licznego, kt6ry w studniach regulowany jest depresjii: zwierciadla, dlatego przy r6:l:nych :1tsto-
rodzajach filtracji stosimek wydatku do clepresji b1tclzie ro:l:ny. W czasie pompowania niar1t
W?dY doplyw do studni przy 1iltracji laminarnej jest proporcjonalny do deprcsji,
przy filtracji turbulentnej proporcjonalny clo pierwiastka kwadratowego z depresji,
wzor Macioszczy ka:
i przy filtracji mieszanej zas proporcjonalny do picrwiastka trzeciego stopnia z dcpresji
[ t S(! ,'\r, w pot1tdze drugiej. ·
" 11 Okrcslenic rodzaju filtrac.Ji jest spraM[, ktörej nie mo:l:na lekcewa:l:yc . .Teszczc
[
 / 1:
1/,
416 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH .OKRESLEN/E ROOZAJU FILTRACJI {ff/
1~$
"1'
l
1,y llE.USTALONY 419. 1
s zcstawicnia wynik6w pompowa111a. probnego
do niedawna przyjmowano, ze ruch w6d szczelinowych jest turbulentny i w obfü ·.. 11·:>:s::t'abela 65 Przyklad
. dla o 1crc,'1c111a
. ro dzaJU
. "lt •.
11 racJt
'
niach do celÜW praktycznych poslugiwano si~ wzorami Krasnopolskiego odpowiedn1 ·t='i „
Wydatck jest na ry-
Dcpresja Q
mi dla takiego ruchu .. S. Krajewski (1972) badal charakter ruchu g6rnokredowychb'zyskany q = _g_ ' Q q"mu
y-
w6d szczelinowych na Wyzynie Lubelskiej, analizujllc wyniki pompowan pr6bnych '.W czasic
\mpowania
w czasic
pompowania 3
w m /h·m
s
qll111X
qmtn
q =y;
q'tn,!!.
q'm1n
q"=
s• q mln
11

~. Wedlug
1
w 264 studtliach. Okazalo si«, :i:e ruch turbulentny, nawet przy zwi~kszonych spadkach12 w 1113 /h swm
:h wzor6w
hydraulicznych,, wymuszonych pompowaniem, wysünJil zaledwie w 4,5 % przypad- 1 1 1
q; = 17,7 q'.' = 15,8 „ 1,5. Nie
q, = 12,5
k6w. Dominowal ruch laminarny (78,5%), ruch mieszany zas stwierdzono w 17% /Q, = 25
Qz = 35
s, = 2,0
,\'z = 3,1 <J• = 11,3 l,37 q; = 19,9 1,21 ·' q'; = 16,5 1,04 mogll byc
badanych studni. q; = 21,4 <J~ = 16,1
Q3 = 50 S3 = 5,5 <J3 = 9,1
:1 11
o Podobnll analiz«; przcprowadzil S. Turek (1973a) w odniesieniu do w6d szczeli-\
nowych dewo11.skich, triasowych, jurajskich i kredowych wyst~puji1cych w G6rach1 ObjaSnienin: j
wydatki na kolejuych stopi~iach pompownniu,
Swi~tokrzyskich i w ich mezozoiczny111 obrzc:i:eniu. W 211 badanych otworach stu-' Q" Q 1 • Q 3
s 11 s 2 • s 3
--

- odpowindujq_ce im dcprcsje,:
dzien11ych ruch turbulentny wyst~powal w poszczeg6lnych formacjach w 30- 56 %i t}h q , 'll - stosunek wydutku do depr4sji w przypadku ruchu luminnrnego, npowania 1
2
q• 1, q• 2, q' 3 - stosunek wydntku do deprCsii w pri.ypadku ruchu tu.rbulentnego, 1
przypadk6w, ruch laminarny zas w 44-70%. '. <l' , q" 2 , q" 3 - stosunek wydntku do depr~sji w pr1.ypndk1.1 ruchu m1es1.nnego.
1dnieniem
1
o Rodzaj filtracji mozna okrcslic na podstawic wynik6w pr6bnego pompowania.1 . V. Thcis 1
~st (1961,
T. Macioszczyk {1964, 1969) zaleca w tym celu oznaczyc stosunck wydatku do depresjil Q,mo/h
na kolejnych stopniach pompowania, a nast~pnie okreslic relacj«; mit<dzy najwyiszlli ezupelna,
50·
miczony,
i najnizszll wartoscill tego stosunku (tab. 64).
iczalnym 1
Tnbela 64. Wzory na wydalck jcdnoslkowy przy r6Znych rodzajach
filtracji · ·
JO·
r6bnego.
l
zo Ryc. 296.
Rodzaj filtracji
Wydatck jcdnostkowy <J
Wykrcs zalci.noäci
:zo111etry 1
1
1. zwicrciadlo napi„tc 1 zwicrciadlo swobodnc 10 wydatku od dcprcsji na vlasno8ci i
-----------~------~----------- 1
i ody jest
~-·-~r----------r--·---·L1·---~r-------~-,-------];.::;-.-
podstawic wynik6w t'
Jaminarna q = _ß_ q = -·_Q_ __
I 2 J 4 5 s, VS', Vs pompowania pr6bnego nny byc
- - - - - - - - - _ _ ._s_______. ____J_II-~!5s)!_ ___~--
zawiera-
i:bul~~t1~~-·-l-q-' =__,Yc..<?._;_____._ !_ = }lii~lz' ----· srodek ukladu okrcsla rodzaj filtracji. w tym przypadku taka prosta odpowiada jlcglosci

micszana q" = Q
·3~=-·-=--
ifunkcji Q = f ( ;./'ii), a wi~c marny do czynienia z filtracjq, mieszanll. zasad11,
usytuo- l
i/H5-vh5 V hna, mniej dokladna mctoda okreslania rodzaju filtracji, opracowana przez Skaballa-
: nowicza (1960), polega na graficznym wyznaczaniu wykladnika n wchodzlJ:ccgo do
1
1
1

1 • r6wnania Smrckera-Missbacp.a [121]. W tym celu oblicza si~ funkcje: sncj do

1
Cl Odpowiednic dane z wynik6w pompowania pr6bnego i przelicze1i zestawia si«; 1 a = f(n) czonym
1
w formie tabela~)'cZncj, jak to pokazano w tabcli 65 na przyklaclzie zaczcrpni«;tym ; kilka-
.z pracy T. Mac10szczyka (1969). , „ I b = f (n) iiiiiiiiiiiiit>Winien 1

~.~
<J <J q 11 w granicach od 1 do 2. --erciadla
Roclzaj ffüracji okrcsla nujbli:i:sza jednosci wartos6 stosunku -~-,
<J m , 0
-~ lub -:':"' o W odniesieniu do w6d o zwierciadle swobodnym przyJ'muje si«; nastt<PUJllCC ·
qmln qm1n --11
" zale:i.nosci: v stanu
W przytoczonym przykladzie najblizszy jednosci jest stosunck !!.~;::._ = 1,04, a wi«;c ·1
l/111111 uchwy- 1
doplyw do studni oclbywa si~ ruchem mieszanym. Q" 1
b=-1 Cz~sto-
o Rodzaj filtracji mozna okreslic takze w spos6b graficzny. W tym celu sporzitdza Qi 1 miar«;
1
i
si« wykres funkcji: gdzic: 1
li - wysokosc statycznego zwierciaclla wody w studni przed pompowaniem j
Q =f(s); Q=f(ys); w 111,
3
o Na rycinie 296 przedstawiono wykres oparty na tych samych wartosciach Q i s eo Q1, Q2 :- wydatki na kolejnych stopniach pompowania w m /h,
w tabeli 65. Wykres tworz!!CY najbardziej wyr6wnan!! lini«; prost!! przcchodzq,c~i przez/ ' /z 1, h2 - wysokosci slupa wody w studni przy wydatkach Q 1 i Q 2 w m.
1
Hydrogoologlo

.rlt mtft Cn rw.

1 1

r
 s:4 ilL l!k iJ li.i '
418 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU .WÖD PODZIEMNYCH DOPtYW NIEUSTALONY 419

o Po wykonaniu obliczeti spomidza sii,; wykres obydwu tych funkcji jak na rycinie krzywej, a nasti,;pnie odczytuje sii,; ctg ß. Zasada posti,;powania pokazana jest na ry-
297. Punkt przecii,;cia sii,; linii a i b rzutowany na os poziom!J: wskai:e wartos6 wyklad- cinie 299.
nika n. Wartos6 bliska 1 okresla ruch laminarny, bliska 2 - ruch ttirbulentny, bliska Wzory na doplyw do studni ruchem mieszanym S<! bardzo skomplikowane. Wedlug
zas 1,5, np. w przedziaie 1,3-1,7 - ruch mieszany. S. Turka (1973) dopuszczalne jest przeto stosowanie do celow praktycznych wzorow
o W przypadku wod naporowyc_h oblicza sii,; na podstawie wynikow pompowania dla ruclrn Iamim1rnego, gdy 11 < 1,5, a dla ruchu turbulentnego gdy n > 1,5. Nie
probnego funkcji,;: mniej nale:ly w takich przypadkach Iiczy6 sii,; z pewnymi bli,;damf, ktore mog!J: by6
tolerowane w rozs!J:dnych granicach.
Jg Q =f(lg q)
DOPL YW NIEUSTALONY
lgQ
/
Ruch nieustalony, kt6rego definicji,; jui: poznalismy, ujawnia sii,; w toku pompowania
a,b
1,2· pr6bnego wzrostem depresji przy stalym wydatku pompowania. Zagadnieniem
0,8 ~ doplywu nieustalonego zajmowalo sii,; wielt1 badaczy, w szczegolnosci C. V. Theis
10· (1935), C. E. Jacob (1950), M. S. Hantush (1956, 1960), R. J. M. de Wiest (1961,
1965). Badacze ci przyjmowali r6zne schematy doplywu (studnia zupelna, niezupelna,
strumie1\. sferyczny, p6lsferyczny, obszar filtracji nieograniczony, ograniczony,
0,8
warstwa wodonofoa przykryta pokladem nieprzepuszczalnym, p6lprzepuszczalnym
n itp.), z tym wszakze, ze dotyczq one filtracji Imninarnej.
2,0 Badania doplywu nieustalonego przeprowadza sii,; za pomoc11: pompowania pr6bnego.
Ryc. 297. Wykrcs funkcji a = f(11). Ryc. 298. Wykrcs funkcji lg Q = Obok otworu pompowego musz!J: by6 jednak zaloi:onc jeden lub dwa piezometry
i b = f(11) (wedlug S. Turka) = /(Jg q) (wcdlug S. Turka) zlokalizowane w obri,;bie leja depresyjncgo. Odleglos6 piezometr6w zalezy ad wlasnosci
filtracyjnych badanej warstwy wodonosnej i od tego, czy zwierciadlo wody jest
napit,;le, czy swobodne. Piezometry w warstwach z wodq naporowq powinny by6
po czym sporz!J:dza sii,; wykres jak na rycinie 298. Cotangens k!J:ta ß zawartego mii,;dzy usytuowane .w odleg!osci 80-300 m od otworu pompowanego. W warstwie zawiera-
Iini!J: wykresu funkcji a Iini!J: poziom!J: wska:Ze wartos6 wykladnika 11. j<icej wodi,; o swobodnym zwierciadle piezometr powinien by6 zalozony w odleglosci
Czi,;sto zdarza sii,;, :ie w miari,; zwii,;kszania depresji spadek hydrauliczny osiqgnie i prze- co najnmiej 1,5 jej müizszosci, nie dalej jednak jak 100 m. Jest przy tym zasadq,
kroczy wartos6 krytycznq, co pociqgnie za sob!l zmiani,; rodzaju ruchu. Wtedy wykres aby w warstwie wodonosnej o gorszych wlasnosciach fi.ltracyjnych piezometr usytuo-
funkcji tworzy nie linii,; prost!J:, Iecz krzyw!J: paraboliczn!J:. W takim przypadku nale'ly wany byl bliiej, o Iepszych zas - dalej (J. Przybylek i in„ 1970).
wyznaczy6 wykladnik poti,;gowy n osobno dla poszczegolnych stopni pompowania. o Czas pompowania badawczego zalei:y od stosunku jednostki wodono8nej do
W tym celu w punktach odpowiadajqcych tym stopniom wykre81a sii,; styczne do Iinii innych element6w hydrogeologicznych. W warstwach lez!);cych w nieograniczonym
obszarze filtracji pompowanie moie by6 przeprowadzone kr6cej - przez kilka-
lgO,m'/h dziesh1t do 100 h. Natomiast w warstwacl1 o ograniczonym obszarze filtracji powinien
1,4
by6 znacznie wydluzony, o ile. mo:Zliwe do momentu ustalenia sii,; stanu zwierciadla
/ wody w piezometrze.
1,2
.# - 18 n•/88
--'-·-· o Pompowanie badawcze prowadzi si'" ze stalym wydatkiem, a pomiar6w stanu
zwierciaclla dokonuje sii,; z wielkq dokladnosci!J: w piezometrze. Celem ich jest uchwy-
J4" _ n•l,48
1,0
cenie zmian depresji w funkcji czasu pompowania s = f (t) lub s = f (lg t). Czi,;sto-
tliwos6 pomiar6w, mala w poczqtkowy,111 okresie pompowania, zwii,;ksza sii,; w miari,;
0,8 uplywu czasu, np.:
i czas pompowania cz~stotliwosc
od rozpocz~cia pomiaröw
1
Ryc. 299. 10-60 min 0;5-3 min
Zasada graficzncgo wyznaczania zmiany 1-10 h 6-60 min
,---,----,--······----,--P...90!,
rodzaju ruchu przy doplywie wody do 10-100 h 1-lOh
0,4
0,2 il,'f 0,6 O,ß 1,0 t,Z studni (wcdlug S. Turka) >100 h 10-100 h

27'
420 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH

Theis opracowuj:ic teoriQ nieustaloncgo przep!ywu oparl siQ na analogii do przeplywu

ciepla przez prQt Iub plytQ metalow:i. W prQcie ciep!o plynie od miejsca o wyzszej 10
do miejsca o nizszcj tcmpcraturze, przy czym towarzyszy mu spadek tcmpcratury 8 i==+-~~-1--1
{j
na drodzc przcplywu. Podobnic i naporowa woda podziemna plynqc w kicrunku
punktu drcnaiu Iub punktu jcj czerpania w studni traci na cisnicniu piczomctrycznym,
eo siQ ob'jawia obnizcniem cisnienia na drodzc przeplywu. Theis wyprowadzi! rownanic
4
------[--
okreslajqce zwiQzek miQdzy obni:l:anicm siQ cisnienia piezomctrycznego (zwicrci,idla)
wody a wiclkosciQ i czascm trwania jej poboru ze studni. Badacz tcn zalj:.!ada! nic-
ograniczony obszar filtracji wody naporowcj zamkniQtcj od gory i od dolu utworami
nicprzepuszczalnymi, poziomc ulozcnic warstwy wodonosnej, jej jcdnorodnosc,
doplyw do studni zupelnej, wreszcic bezzwloczny odplyw ze strcfy zdcprecjonowancj.
1 - - - -- _____ ,

li
·r,
8 ------ ____: ----
-- --- --

. - - --- -
-·

r=~~
.~ ~I r

„:,.- ' -, -,- 8" ' - ,-J ~-"'"-_,--2

Ryc. 301. Wykrcs funkcji charnktcrystyczncj studni W (11)
--

x 2ß
Ryc. 300. Tabela 66. \\'.ariose funkcji charaktcrystyczncj studni W (11) w zalc:i:nosci od 11 = Tt
4
Schcmat do r6wnania Thcisa
_11_ _) __ l__w (11) _________11_____l____w_(_11)___ u____~I
11 _ _ _ _ _ __W_(_u_)___
Tak okrcslony schemat nazywamy sclzematem Tlzeisa (ryc. 300). Rownanic nieustalo-· 0,001 6,33 0,050 2,46 0,45 1 0,62
nego doplywu ma nastQpUjQcq postac: 0,002 5,64 0,055 2,37 0,50 0,56
0,003 5,23 0,060 2,29 0,55 0,50
s = _JL W(11) = 0,08Q W(11) [183] 0,004 4,95 0,065 2,22 0,60 0,45
X 41tT T 0,005 4,73 0,070 2,15 0,65 0,41
0,006 4,54 0,075 2,08 0, 70 ,0,37
przy czym:
0,007 4,39 0,080 2,02 0,75 0,34
x2ß 0,008 4,26 0,085 1,97 0,80 0,31
11
= 4Tt
[184] 0,009 4,14 0,090 l ,91 0,85 0,28
0,010 4,03 0,095 1,87 0,90 0,26 .i
~r-
gdzic: 0,015 3,63 0,100 1,82 0,95 0,24
sx - deprcsja w piczometrze po!o:Z:onym w odleglosci x od studni pompowanej 0,020 3,35 0,150 1,46 1,00 0,22
1 !
w czasie t, w m, 0,025 3,13 0,200 1,22 1,20 0,16
0,030 2,95 0,250 1,04 1,40 0,11
Q - wydatek studni pompowanej w 1113 /s,
0,035 2,80 0,300 0,90 1,60 0,08
T - przewodnosc hydrauliczna [101] w m 2 /s, 0,040 2,68 0,350 ~0,79 1,80 0,06
x - odleglosc piezometru od studni pompowancj w m, 0,045 2,56 0,400 0,70 2,00 0,05
ß - wspolczynnik zasobnosci sprc;;zystcj warstwy wodonosnej wyrazony w ulam-
ku dzicsiQtnyrn, Nowym paramet~cm we wzorzc [184] jest wspolczynnik zasobnosci spreiystej ß. Wyplyw
t - czas od morncntu rozpoczc;;cia pompowania probncgo w 's. wody naporowej pociqga za sob:1 obnizcnie ci5nicnia piezomctryczncgo, eo powodujc
0 w (11) w rownaniu Theisa jest funkcjQ charaktcrystycznQ studni. WzorCOWll jcj odprQi.enie skaly wodonosnej i zmnicjszenie objc;;tosci porow. Zostaje w ten sposob
postac przedstawia wykrcs podwojnie logarytmiczny pokazany na rycinie 301. wyzwolona· pewna dodatkowa ilosc wody wskutek jej objQtosciowego rozszerzania sie;;.
, Ponadto wartosc W (11) odczytac mozna z tabcli 66. Ilosc tQ nazywamy zasobem sprriystym., Wspolczynnilc zasobnosci sprQiystej jcst to

r' Jt·nu·n ·'C 1

·, .,
 111g !Sh!. t.;w
DOPt.YW NIE.USTALONY 423
422 PODSTAWOWE. PRAWA RUCHU WÖD PODZIE.MNYCH

wykrcs (ryc. 303) naklada siQ na wykres wzorcowy zachowujq_c rownoleglosc osi
stosunek · objQtosci wody ß.V, kt6ra wyplywa z prostopadlosciennego slupa wody
wsp6lrzQdnych obu ukladow. Na odcinku, na kt6rym obie krzywe wykaiit najlepszit
o jednostkowej podstawie A = l m 2 i wysokoS'ci r6wnej miciiszosci warstwy wodo-
zgodnosc przebiegu, znajdziemy przynajmnicj jeden punkt arbitralny (A na ryc. 303),
no§nej 111 pod wplywem jednostlcowcgo obniienia wody ß.H = 1·m do objQtosci
wsp61ny dla obu krzywych. Punkt ten pozwoli odczytac z obu wykresow 2 pary
prostopadloscianu o tej samej podstawie A i wysoko5ci ß.H (ryc. 302):
rzQ<lnych i odciQtych, mianowicie W (u), u, s i 1/t.
ß.V W przypadku, gdy pomiary zwierciadla wykonywane sq_ w dwoch lub wiQcej otworach
[185]
ß= AMI sporzq_dza siQ wykres (ryc. 304):
Wsp61czynnik ten zalezy od wsp6lczynnika scisliwosci wody i skaly, porowatosci
efektywnej, miq_zszosci warstwy wodonosncj i od ciieiaru wlasciwego wody. Wielkosc
wsp61czynnika jest niemianowana, bardzo mala, mic5ci siie w granicach 10- 6 -10- 3
Spos6b jej wyznaczenia podany biedzie niicj. s

Ryc. 304.
Przyklad wykresu
s = f(x 2 /t)
A - punkt nrbitralny

Ryc. 302. Schemat do Ryc. 303. Przyklad wykresu .i = f(l/t)

definicji wsp61czynnika A - punkt nrbitralny Ten wykres tworzy jedna wyrownana krzywa' pod warunkiem, ze pompowanie jest
zasobnosci spr~zystej prawid!owe ze stalym wydatkiem. W identyczny sposob jak poprzednio, szukamy
punktu arbitralnego i odczytujemy potrzebne rzQdne i odciQte.
o W warstwach zawierajq_cych wodQ o zwierciadle swobodnym w strefie jego obni- o Odczytane z wykresow parametry pozwolit z kolei wyznaczyc przewodnosc
icnia nastQpuje odsq_czanie grawitacyjne. Przyjmuje siQ wiiec, ic w tym przypadku hydraulicznit Ti wsp6lczynnik zasobnosci sprieiystej ß. Przeksztalcajitc bowiem row-
wsp6lczynnik zasobnosci r6wny jest wsp61czynnikowi odsq_czalnofoi ~l [37]. nanie [183] wzglQdcm T otrzymujemy:
i
Rozwiiizanie r6wnania Theisa [183] przeprowadza siie metodq_ nomograficznq_. Jeieli
pomiary stan6w zwierciadla przeprowadzane hyly w toku pompowania pr6bnego
w jednym piezometrze, to sporzq_dza siie na siatce podw6jnie logarytmicznej wydruko-
Q
T= --·- W(u)
41ts_.
[l86a] ~ !

wanej na przezroczystej kalce wykres: lub

1
T=--W(u) [186b]
41t Sx
Q
gdzie:
s" - depresja w piezometrze poloionym w odleglofoi x od otwoi·u pompowanego zas r6wnanie [ 184] wzgliedelll ß otrzymujemy:
w m,
t - c;ms jaki uplynq_l od momentu rozpocziecia pompowania w h. ß = _ 4Tu_ [187a]
1
x2-
u Podzialka siatki·bilogarytmicznej na kalce nmsi byc taka sama jak skala siatki, ·
t
na kt6rej uprzednio wykonano wykres funkcji wzorcowej W (u). Tale spomidzony
 424 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH DOPt.YW N/EUSTALONY 425

lub' (dolnej) CZQsci odchyla siQ od linii prostej, gdyz w picrwszych minutach pompowilnia
przyrosty cleprcsji Stl jeszczc chwiejnc, wkr6tcc jednak przechodzi wyraznic w liniQ
ß _ 4Tu [187b] prost11.
- x2
t. o Wspolczynnik kicrunkowy c prostej wyznaczyc mozna 111etod11 wykrcsh111. W tym
cclu bicrzemy pod uwagQ jeden cykl logarytmiczny na osi czasu D.t i odpowiadaj11cy
Przedstawiona metoda pozwala oznaczyc rownicz wspolczynnik filtracji. Jak wiemy, nrn przyrost depresji bs (ryc. 305). Wspolczynnik kierunkowy rowny jest tangensowi
wsk~:lnilc przcwodnosci hydräulicznej jcst to iloczyn wspolczynnika filtracji przcz kt!ta zawartego miQ<lzy t~ prostq a osht oclciQtych:
mi!!_Zszosc warstwy wodonosncj [101]. Wobcc tego
i /::,.s
T c = tg Cf-= 7..1
k=- [188]
111

o Z powyzszych wywodow wynika, zc wz6r na doplyw do studni zupclncj w warun- Sx - ... ·· 1

1,4 __ _ ··- -1
kach ruclrn nicustaloncgo przybicra postac:
---1
Sx ·--1
Q = 41tT-- [189]
--~1
W(u)
_ _J
1 ··-····
Innf! formQ zwii1zku miQ<lzy opadanicm zwicrciadla wody podziemncj a czasem pompo-
.... ·-·-···-·- -- .. ·-··-· ·-·-···· --···---·· -··--···- - -·-···- ---·--··--·--··-··· -·-·-···11
wania okrcsla rownanic przybliZenia logarytmicznego Jacoba: 0,8 ---- -··- .

= 2,3Q Jg 2,25Tt_ = _0,183Q lg 2,25Tt

8 [190a]
"" 4itT x2ß T x 2ß 0,6 ···---- ----·--···

. ! albo

s
.x
= -~83Q
T
·(Jg 2,25Tt +lg
x2ß
t) [190b]

Objasnicnia jak do wzoru [183].

o Rclacja ta ma zastosowanic w przypadku dlugotrwalych pompowan p1~6bnych. ,, fi 8 2 4 fi 8 ID'
lgt
Wyniki pompowan probnych zcstawia siQ w postaci wykrcs6w w ukladzie p611oga-
Ry.c. 305. l'rzyklad wykrcsu .1·x = f(lg 1)
rytmicznym, z tym ze logaryuniczna os odciQtych jcst osi11 czasu. Opracowujc siQ
dwa rodzajc wykrcs6w:
Poniewaz p'elny cykl Jogarytmiczny /::,.t = l (np. Jg 100-lg 10 = 1), przcto
Sx = j (!g t) 1

~
jczcli pomiary zwierciadla prowadzone stt w jednym piezomctrzc (ryc. 305) lub c = Lis.
Na rycinie :305 c = 0,71 m.
sX = •
r(1g~) X2 o Wyznaczenic wsp61czynnika kierunkowcgo pozwala z kolei obliczyc przewoclnosc
hydrauliczn~:
jc:lcli pomiary prowadzonc St! w kilku- piczomctrach.
o W obu przypadkach otrzymujemy funkcji;; liniow11 typu ·y = c (b+x). Mamy tu T = 0,~83Q
[191]
iC 1
dwic stalc: 1

0,183Q
Wykres sx = f (lg t) pozwala obJiczyc rownicz wspolczynnik zasobnosci sprQ:lystcj ß. !
c=---· W tym celu wyznaczamy 'na osi czasu punkt 10 , ktorcmu odpowiaclalaby dcpresja
t
s"' = 0. Uczynic to mozna przcz przedluzcnie Jinii prostej na wykresie do jej przeciQcia
Ta ostatnia jcst wsp6!czynnikicm kierunkowym linii prostej. Zmiemui niczaJezmi jcst siQ z osi11 czasu. W przypadku pomiarow zwierciacl!a w jednym piezometrze bQdzie to
tu Jg t Jub Jg t/x 2 : a zmienmt zalc2:m1 s.„ W praktycc wykrcs w swcj poczittkowej Jg t 0 (ryc. 305). Wprowadzaj11c ti;; wartosc clo wzoru [190a] otrzymamy:

f „.r rtr eh ..
 ·w:::.u JJJ 21:;: o·
DOPtYW NIEUSTALONY 427
426 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH

zwany schematem Ha11t11slw (ryc. 306) - przy obliczaniu doplywu do studni wymaga
_ 0,183Q ·l 2,25Tt 0 uwzglC<dnicnia dodatkowych parametr6w charakteryzuj!J.cych zjawisko przes!J.czania.
Sx - T g x2ß
Poza przesqczaniem inne warunki Sll takie same jak w schemacic Theisa.
0 183 o Dodatkowymi parametrami Sll:
Poniewaz czynnik • Q ff 0, przeto 1
T parametr przesqczania

l 2,25Tt 0 = k'
0 li?- (195]
g x2 ß

Wiemy, ze Jg 1 = 0. Zatem gdzie:

k' - wsp6lczynnik filtracji warstwy p61przepuszczalnej,
2,25Tt 0 = 1
m' - mi!J.zszosc tejze warstwy,
x2ß
wsp6lczymlik przesqczania:
Przekszta~caj!J:C ten wz6r wzglitdem ß otrzymujemy:
B= „ f T113~· [196]
ß- 2,25Tt 0 • [192] V k'
- x2
gdzic T - wsp6kzynnik przewodnosci hydraulicznej warsrwy gl6wncj.
Na rycinie 305 t 0 = 0,85. ·
2 o . Parametr przcsiiczania ma wymiar czasu, wsp61czynnik przesqczania ma wymiar
o Ten sam wz6r ma zastosowanie, gdy dysponujemy wykresem sx = f (lg t/x ).
dlugosci i charakteryzuje wplyw przesiiczania na doplyw do studni.
Natomiast w punkcie przecillcia prostej z osi!J: czasu zamiast t0 odczytujemy x 0 =
o W zwi11zku z tym wzory Theisa na deprcsj\l i doplyw nieustalony z pq;esqczaniem
= t/x 2 przy sx = 0. Wtedy wz6r na wsp6lczynnik zasobnosci sprlli.ystej przybiera.
[183] i [189] przybieraj11 postac:
postac:
ß= 2,25Tx. [193] Q
s., = 41tT w ( II, BX) [197]
o Na podstawie om6wionej mctody przyblizenia logarytmiczncgo nieustalony
doplyw wody do studni zupelnej oblicza siit z wzoru Theisa-Jacoba: Q = 41tT _ _s.:o··'-· [198]

[194] w(11, ~J
Q = 5,46T ( ;,;_ 5Tt )-
Jg - - - Nieustalony doplyw do studni oblicza Sill, za pomoc11 metody Hantusha (1956). W czasie
x2ß
pompowania pr6bnego prowadzi si~ pomiary stanu zwierciadla w piezometrze, po-
W wielowarstwowych systemach hydrogeologicznych zdarza Sill, ;le 'gl6wna warstwa
wodonosna o dobrych parametrach zamknillta jest w stropie warstw!J: p61przepusz- 0 --;i:::--:1--m-- -- -1
· · · ---
czaln!J:, prZez ktor!J: mo:le nastqpic ·przesqczanie siit wody. Przesqczajqca sill woda
dodatkowo zasila warstwit wodonosn!J: i nastllpnie bicrze udzial w doplywie do studni.
!~+ ·~itl
Taki przypadck nierzadko wystitpuje w utworach czwartorzlldowych, w kt6rych
' -1-/ ,,1,,"\ - ---- -- -
warstwy wodonosne, np. wodnolodowcowe, z~mkniitte S!J: od g6ry; p61przepuszczal-
nymi pokladami gliny zwalowej lub mulkarni zastoiskowymi. Tego rodzaju schemat -

·.·.·: ··.· .....· ·.....· .·.··.·.·.·.·

·· ... · ..
.
+
' t 1-J; ~ ~i,
·--- ' - -"~--j------ ----------
- -- - - - .

J ----- --- -- ~ ~':" ~

:- ,- -~t.r --I ·"" ~. :~„
\, 5 ----- ------- -- -
!I

Ryc. 307.
Krzywa Hantusha
Ryc. 306. IO -- ·-- 10 1 -t,-·- - - ID,- lgf,min - ·ID'
Schemat Hantusha
Sx = f{Jg t)
428 PODSTAWOWE. PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH DOPLYW NIEUSTALONY 429

dobnie jak w metodzie Theisa. NastQpnie sporz<idza siQ p6llogarytrniczny wykres o Wz6r [199] pozwala na znalezienie wartosci wsp6lczynnika przesitczania B.
(ryc. 307): W tabeli odnajdujemy mianowicie wartosc funkcji [200] i odczytujemy jej argument
\i
Sx = f (lg t) X
y=ß
o Poniewai; mamy do czynienia z ruchem nieustalonym1 zwicrciadlo wody bQdzic
opadac. W poczqtkowej fazie pompowania opadanic jego bQdzie powolne wskutek s!Gtd latwo obliczamy wsp6!czynnik:
znacznych jeszcze opor6w. W miarQ pompowania przyrost depresji zwiQksza siQ
i w nastitpnej fazie krzywa przybiera postac linii prostcj. Po dostatecznic dlugim czasie B=~
Y.
opadanie zwierciadla ulega zwolnieniu, eo oznacza, ze warunki doplywu 'i depresja
dl!i.ll do ustalenia siQ. gdyz odleglosc piczometru x i wartosc y Sll nam juz znane.
o Na podstawie wykresu okresla siQ deprcsjQ ustalom1, zwanll w tym przypadku o NastQpnie, wcdlug Hantusha, mo:lna wyznaczyc:
maksymaln11: (sm.J· Jczeli bezposrednie pomiary nie pozwolily jcj wyznaczyc, mozna jll
okreS!ic przez ekstrapolacjit koiicowego odcinka krzywej sx = f (lg t) do SmnX' m, = 2,3Q
4nT e
-% 0,183Q
= --T-e
-i
o Z kolei wyznacza siQ na krzywej punkt jej przegiQcia jako
skqd obliczyc mozna z kolei wsp6!czynnik przcwodnictwa hydraulicznego warstwy
S1 = O,Ssmnx wodono5nej:
gdzie sdest depresjll w punkcie przegiQcia. Wyznacza siQ r6wniez czas t 1 odpowiadajit-
cy temu punktowi. ' ·'· (201]
o NastQpnie wyznacza siQ graficznie nachylenie krzywej w punkcic przegiQcia s1>
wyrafane w metrach obnizenia zwierciad!a wody na prostym odcinku krzywcj, kt6- o Potrzebna jcst znajon10sc wartosci funkcji studni pracuj<icej na zasadzie doplywu,
remu odpowiada odcinck m 1• w kt6rym bierze udzia! pewna ilosc wody pochodz<icej z przesqczania:
o Wedlug teorii Hantusha

2,3s 1 _ %v ( X )
-m
- - e ''-o -B
1 W tym celu konieczne jest obliczenic wsp6lczynnika zasobnosci spr1;1zystej warstwy
W powyzszym r6wnaniu wodonosnej ß. Dia punktu przegiQcia s 1:
x2ß X
111 = 4Tt~ = 2B

jest zmodyfikowanq funkcjq Besscla drugiego rodzaju rzQdu zerowcgo w postaci:

'fabeln 68. Nicktörc wartosci funkcji studni z przcsqczanicm W(u, x/B) (wedlug Hantusha)
eYK 0(y) (200]
. X
Niekt6re wartosci tcj funkcji w zalci.nosci od II B
· 2,3s 1 0,001
1
0,01 1 0,05 1 0,10 1 0,50 1 l,00 1 2,50 1 5,00
m, 0,0001 ' ~ 8,630 8,398 6,228
1
obliczone przez Hantusha podano w tabeli 67. 0,0005 : 7,024 6,975 6,082 4,853
( 0,001 : 6,331 6,306 5,796 4,829
0,005 4,726 4,721 . 4,608 4,296
' 'fabeln 67. Nicktörc wartosci funkcji e'Ko(Y) (wcdlug M. S. I-Iantusha), 0,010 : 4,037 3,979 3,815 1,848
4,035
y y e' e'Ko(Y) 0,050 : 2,467 2,467 2,457 2,427 l,707 0,840
1 e' 1 Ko(Y) 1 e'Ko(Y) 1 1 Ko(Y) 1 \I 0,1 : 1,822 1,822 1,817 1,805 1,442 0,819
0,01 1,010 4,721 1 4,768 1,50 4,481 0,213 0,958 1
1,0 0,219 0,219 0,219 0,219 0,210 0,188 0,080 0,007
1
0,05 1,051 3,114 3,273 2,00 7,389 0,113 0,841 2,0 0,048 0,048 0,048 0,048 0,047 0,044 0,027 0,005
0,10 1,105 2,427 2,682 3,00 20,085 0,034 0,697 3,0 ·0,013 0,013 0,013 0,013 0,012 0,012 0,008 0,002
0,50 1,648 0,924 1,524 4,00 54,598 0,011 0,609 4,0 0,003 0,003 0,003 0,003 0,003 0,003 0,002 0,001
1,00 2,718 0,421 1,144 5,00 148,413 0,003 0,547 5,0 . 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,0009 0,0004

··t'r tt::I mm rMtm n

 „ ""* ut )!122 J1 J ••
430 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH PROMIEN LEJA DEPRESYJNEGO 431

zas o Wielkosc promienia leja depresyjnego zalczy od wielu czynnik6w, jak depresji
w otworze pompowanym, miqzszosci warstwy wodonosnej i jcj wlasnosci filtracyj-
ß= 2Tt/ [202] nych, a w przypadku ruchu nieustalonego taki:e od czasu pompowania. Przy niewiel-
Bx
kich depresjach rziedu kilku metr6w promien osi!!ga orientacyjnie wielkosci podane
Znajqc juz u i x/B wartos6 funkcji studni odczytujemy z tabeli 68.: w tabcli 69.
o Wsp61czynnik filtracji warstwy p61przepuszczalnej k' mozna obliczy6 przeksztal- Istnieje wiele wzor6w empirycznych. pozwalajqcych obliczy6 promien leja depresyjnego
cajqc wz6r [196]: z pewnym przyblii:cniem. Duzy ich wyb6r podaje norma BN-71/8950-04. Wyniki Sll
zwykle zanizone. Do najcziesciej stosowanych nalei:ll:
, _ m'T
k - ß2 [203] o Gdy obs.zar filtracji jest uieograuiczony, a doplyw ustalony, w przypadku w6d
. '
naporowych stosuje siQ wz6r Sichardta:
o Szersze om6wienie praktycznego zastosowania tcorii Thcisa i Hantusha znajdzic
R = 3000syk [204]
Czytclnik w pracach: S. Df!browskiego i J. Przybylka (1980); J. Forkasicwicz·(l973);
1
T. Klyzy i J. Przybylka (1968); J. Przybylka, S. Dqbrowskicgo i W. Pawlaka (1970); a w6d o zwforciadle swobodnym wz6r Kusakina:
J. Przybylka, E. Brylskiej i S. D11browskicgo (1971). R = 575sykli [205]
gdzic:
PROMIEN LEJA DEPRESYJNEGO s - depresja w otworze badawczym w m,
H - wysokos6 statycznego zwicrciadla wody nad podstawll warstwy wodonos-
W r6wnaniach i wzorach, kt6re przytoczylismy poprzcdnio, wystQpujc promie1I leja
nej w m,
depresyjnego. Dia obliczc11 hydrogcologicznych jest on miarodajny tylko w przckroju
k - wsp61czynnik filtraoji w m/s.
poprzccznym do kicrunku ruchu wody podzicmncj, gdyz w tym kictunku skladowa
o W przypadku, _gdy warstwa wody gruutowej zasilaua jcst bezposrednio przez
prQdkosci wynikajqca z naturalnego.spadku zwicrciadla wody r6wna siQ zeru. W ogra-
opady atmosferyczne, promie1i leja depresji mozna orientacyjnie obliczy6 z wzoru
niczonym obszarze filtracji promicn siQga do granic obszaru, w jedüostronnie ogra-
Kerkisa:
niczonym - zjednej strony do granicy obszaru, z drugiej do nieskmiczonosci, a w nic-
ograniczonym do nieskoi'iczonosci. W tym jednak przypadlrn w pewnej odlcg!osci
R = 0,34 „ j Q [206]
od otworu pompowanego obnizcnic zwierciadla stajc siQ tak male, ze'praktycznic jcst JI IV
bez znaczcnia. Wobec tcgo promien leja deprcsyjnego liczy siQ jako tQ odlcglosc od gdzie:
osi otworu, w. kt6rcj obnizenie zwicrciadla praktycznie zanika i nie daje siQ juz Q - wydatek studni w 1113/d, ,
stwicrdzi6 pomiarcm. Promien lcja depresyjnego stojqc w r6wnaniach pod znakiem w - srednie dobowe zasilanie przez infiltracjQ opad6w w m/d.
Iogarytmu ma maly wplyw na ostatcczny wynik, jcdnak ol;>liczenie jego jest wazne Wzory powyzsze dotyczq promienia R, kt6ry ustala siQ przy okreslonym i nie zmienionym
ze wzglQdU na dzialanie eksploatowanej studni i jcj wplyw na inne ujQcia w6d podziem- poborze wody i nie zmicnionej depresji. W razie zmiany ilofoi pompowanej wody
nych. ustala si~ nowa wielkos6 promienia. W przypadku, gdy doplyw wody do UjQcia stu-
dziennego odbywa siit ruchem nieustalonym, Iej depre'syjny rozwija si<;;, pog!Qbia 1·
Tubclu 69. Oricntacyjne wiclkosci pro111ienia lcja dcprcsyjnego
w r6:i:nych utworach wodonosnych
i rozszcrza w funkcji czasu. Ten czynnik czasu starali siQ uwzg1Qdni6 niekt6rzy badacze ~\~
w cmpirycznych wzorach na nieustalony promici'i depresji. Na uwagQ zasluguje tu
Srednica przcwa- przede wszystkim wz6r wywodzqcy siQ z tcorii Theisa i z wzoru przyblii:enia logaryt-
Srodowisko wodonosne :Zaj<jcych ziarn R,m micznego [I90a], [190b], [194].
111111
o W przypadku wod naporowych promicn leja depresyjncgo oblicza siQ z wzoru:
Piasck 111ulkowaty 0,05-0,10 25- 50
Piasck drobnoziarnisty 0,10-0,25 50- 100 [207]
Piasck srcclnioziarnisty 0,25-0,50 100- 200
Piasek gruboziarnisty 0,50-2,00 300- 500 a dla w6d o zwierciadle swobodnym z wzoru:
Zwir drobnoziarnisty 2-3 400- 600
Zwir srcdnioziarnisty 3-5 500-1500'
Zwir gruboziarnisty 5-10 1500-3000 [208J
 432 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZ/EMNYCH .
ZASll;G DZ/At.ANIA ST(.JDNI 433

gdzic:
gdzie:
T - przewodnosc hydrauliczna w m /h,
2 c - wsp61czynnik Iiczbowy, kt6rego wartosc wynosi: wcdlug Kusakina 47,
t-czaswh, Webern - 74, Schultzego - 60,
13 - wsp61czynnik zasobnosci spriezystej, H - wysokosc statycznego zwierciadla wody nad poclstawq warstwy wodonosnej
µ - wsp61czynnik odsqczalnosci, w 111,

a - wsp61czynnik liczbowy podawany przcz r6znych autor6w w granicach lc - wsp61czynnik filtracji w m/s.
1,5-3,5; do prognozowania wplywu ujiecia na ustr6j hydrogcologiczny zalcca siie o Poclane.· wzory na nicustalony promie1i leja deprcsyjnego dajq niestety znaczne
przyjmowac wartosc wyzszq. oclchylcnia. Z tego powoclu scisle prognozowanie rozwoju Jeja powinno byc oparte
o z teorii Theisa wyprowadzil I. A. Czarny (Cnpano'rnoe ... , 1967) wz6r oparty na pomiarach, w poczqtkowym okresie eksploatacji, stanu zwierciadla wocly w specjal-
na obserwacji powrotu zwierciaclla clo stanu statycznego po pr~erwaniu pompowania: nie w tym celu zalozonej sieci piezomctr6w. Dotyczy to zwlaszcza ujr,:6 cluzych eksploa-
l' tujqcych kilkanascie tysiQcy lub wiiecej metr6w szdciennych wody w ciqgu cloby.
[209]
ZASI~G DZIALANIA STUDNI

gdzic: Jezeli otw6r studzienny zalozony jest w srodowisku wodonoiinym jednorodnym, a woda
t , t
2
- czas po J)fZerwaniu pompowania z koilcowcgo okresu powrotu zwicr- znajduje siQ w spoczynku, to studnia oddzi<iluje we wszystkich kicrunkach jedna-
1
ciadla w h, kowo, a lej clcprcsyjny jest symetryczny. Takie przypaclki Sq jednak rzadkie, gdyz
s 1 ,s2 -·clepresja w czasie 11 i 12 w m, prawie zawsze mamy do czynicnia z wodq podziemnq br,:dqcq w ruchu. Wtecly Jej
13 - wsp61czynnik zasobnosci spr~zystej, musi byc rozwiniQty asymetrycznie.
2
T - przewoclnosc hydrauliczna w m /h. o W celu uproszczenia tego zagadnienia zal6zmy, ze wlasnosci filtracyjne srodo-
q z innych wzor6w mozna wymicnic clla w6d naporowych wz6r H. Webern. wiska wodonosnego Si! we wszystkich kierunkach jednakowe. Przyjmijmy daiej,
ze podstawa warstwy wodonosncj zapada w jakims kierunku i zgodnie z niq pochyla siie
R=3
V lOkHt
--
~l
[210] zwierciadlo wody i w tym samym kierunku plynie ona (ryc. 308). W strumieniu wody
gruntowej zostaje zaloi:ony otw6r badawczo-eksploatacyjny, z kt6rego pompuje siQ
wodie z jakims wydatkiem Q, wskutek czego wytwarza siie Iej cleprcsyjny.
gdzie: o ~oda doplywajqca do otworu jest w ruchu wypadkowym, zloi:onym ze sklaclowej
H - wysokos6 statycznego zwicrciadla wody nad pods~awq warstwy wodonofocj
naturalnej wynikajqcej z naturalncgo spadku zwierciadla wody przed pompowaniem
w lll,
i skladowej wymuszonej wynikajqcej z pompowania zmuszajf!ccgo wodie do ruchu
k - wsp6kzynnik fütracji w m/s,
dosrodkowego do otworu.
1 - czas (w h) od chwili rozpoczQcia pompowania do momentu, dla kt6rego
o Na przckroju popi"zecznym (ryc. 308a) dziala jeclynie skladowa priedkosci wymu-
oblicza siQ R, szonej, gdyz skladowa naturalna na tym kienmku rowna jcst zeru. Lej depresyjny
~l - wsp61czynnik odsiiczalnosci.
rozwija siie tu tak, jak w zbiorniku nieruchomej wody i obie galiezie krzywej depresji -
o Wz6r, w kt6rym uwzgliedniono ilosc pompowanej wody, podaje J. Kozeny:
A i B - sii symetrycznc wzgliedem siebie.
o W przel~roju poclluznym (ryc. 308b) dzialajq obydwie skladowe, a wypadkowa
[211] ruchu jcst sU111!! algebraicznq obu prr,:dkosci. Powyzej otworu obydwie skladowe sq
jeclnokierunkowe i sumujii siie. Galqz krzywej deprcsji C na tym oclcinku wznosi siie
i zbliza asymptotycznie do naturalnego zwierciadla. Ponizej otworu obydwic skladowe
gdzie:
3 sq, przeciwnie skicrowanc, a zatcm wy1;iaclkowa ruchu r6wna siie ich r6znicy. Galqz
Q - wydatck pompowanej wody w m /s,
krzywcj depresji D wznosi siQ na tym odcinku, gdzie prQdkofoi wynmszonc sq wiieksze
I - czas w s,
niz uaturalne. W pewncj odleglosci od otworu prQdkosci naturalne i wymuszone
~L - wsp61czynnik odsq,czalnofoi.
r6wnowa:Zl! siie. Punkt, w kt6rym to nastr,:puje, nazywamy dolnq kulminacjq depresji
1, '
o Dia w6d o zwicrciadle swobodnym moze mie6 zastosowanie wz6r:
(K na ryc. 308b). Ponizej niej prQdkosci naturalnc sii wiQksze od wymuszonych i w kon-
'1 sekwencji krzywa depresji zaczyna opada6 w d61 zgodnie z naturalnym spadkiem
[212]
zwiercfadla i stycznie do nicgo.

1
28 Hydrogoologia

. orf lf 'r'. :!'T 0 1

 " :::u JiJii ;u ' iji J

OZNACZANIE WSPÖLCZYNNIKA FILTRAC}I METOD1' PRÖBNEGO POMPOWANIA 435

434 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH

Wai:ne jest okreslenie szerokosci zasiiegu dzialania studni L. Moi:na jiJ: wyznaczyc w nastc:;-
o Odleglosc dolnej kulminacji od osi otworu wedlug 0. Smrekera i innych. badaczy
puj<J:cy spos6b:
wynosi:
o Przeplyw w pasie strumienia o szcrokosci L r6wna ·sie:;:
X - __Q__ [213]
0 - 2nH k J Q=LkJH
Jest to ilosc wody dop!ywajl!cej do studni. Por6wnuj<J:c wz6r powyzszy z wzorem [160]
gdzie:
na wydatek studni o swobodnym zwierciadle, otrzymamy:
Q - ilosc pompowanej wady w m 3 /s, 2 2
H - wysakasc statycznega zwierciadla nad podstaw<J: warstwy wodanosnej w m,
1
LkJH = 1 36 k(H -h )
' lgR-lgr
k - wsp6lczynnik filtracji w m/s,
J - naturalny spadek hydrauliczny.
·
1
'f
stif:d \
l/1
t "
o Dolna kulminacja wyznacza zasic:;g dzialania otwaru studziennego w d61 stru- L- l,36(H -h )
2 2
. ( \
[214]
mienia wady gruntowej. W g6rc:; ad studni zasic:;g jej dzialania d<J:Zy do nieskonczo- - Tli (Jg R - Jg r)
nosci, natomiast w kierunku poprzecznym do ruchu wady agraniczany jest szerakosci<J:
pasa, z kt6rega wada doplywa da studni. Na rycinie 309 przedstawiana plan hydro- o Postc:;puj<J:c anaJogicznie otrzymamy wz6r dla wod pod cisnieniem:
izahips Ieja depresyjnego. Linie przechadz<J:ce prostopadle do nich wyznaczaj<J: drogi
L- 2,73(H-h)m
- 7(igR-Jg;:) [215]

a Wywody podanc wyzcj wskazuj<J: na to, ze kilka otwor6w eksploatacyjnych nie powinno
byc w strumieniu wody podziemnej ustawionych zgodnie z kierunkiem ruchu wody,
gdyi: wtedy poszczeg6lne otwory zabieralyby sobie woc!Q wzajemnie, eo oczywi5cie
nie byloby ekonomiczne. Otwory takie nalei:y sytuowac zawsze w szeregu prosto-
padlym do kierunku ruchu wody.

OZNAC2ANIE WSPÖLCZYNNIKA FILTRACJJ METODI\

PRÖBNEGO POMPOWANIA
b
Z poznanych dotychczas metod wyznaczenia wsp61czynnika filtracji i:adna nie daje
zupelnic soislych wynik6w, ponicwaz oparte S<J: na badaniu probek wiertniczych
w sztucznych warunkach laboratoryjnych. Pr6bne pompowanie w otworze badawczo-
-eksploatacyjnym jest doswiadczeniem, kt6re wykonuje sie:; w warunkach naturalnych
w warstwach, w kt6rych struktura jest nienaruszona, gdzie panujl! naturalne cisnienia,
/ vdni - - - - - - - - temperatura itd. Z tego powodu oznaczenie wsp6lczynnika filtracji metod<J: probnego
·1anio sl
1 as1
---- obszor pompowania jest najbardziej scisle i miarodajne.
Ryc. 308. Przekr6j poprzcczny a i podlu:i:ny b Ryc. 309. Plan hydroizohips Jak wiemy, istnieje scisla zaleznosc wydatku studni od wsp6lczynnika filtracji. Przeksztal-
leja dcpresyjnego w strumicniu wody gruntowej w slj_siedztwie studni eksploatowanej caj<J:c wic:;c wzory na wydatek studni wzglc:;dem wspolczynnika filtracji, otrzymamy
Strzalki oznaczajq kicrunck doplywu wody
wzory na ten wsp6!czynnik. Ni:lcj podano wzory dla podstawowych modeli doplywu
wody do studni badawczcj.
ruchu cz<J:stek wody. Widzimy, ze cziJ:stki P 1 i P 3 dif:Z<J: do studni, podczas gdy drogi 1. Doplyw ustalony - obszar filtracji nieograniczony, filtracja laminarna, warstwa
cz<J:stek P2 i P4 S'l: pod wplywem studni, ale omijajl! j<J:, kieruj<J:C sie:; w d6l strumienia. wodonosna o zwiei;ciadle swobodnym:
Mic:;dzy tarami cziJ:stek dif:i:<J:cych do studni i torami amijaj<J:cycl1 jiJ: znajduje sie:; tor o Studnia zupelna - wzor Dupuita:
neutralny, kt6ry wyznacza granicQ zasiiegu dzialania studni. Mozemy wiQc zdefiniowac
zasit,;g dzialania studni jako abszar strmnienia wody podziemnej, z ktorego strugi wody h = 0,733Q (Jg R-Jg r)
H2-h2-- [216]
doplywaj<J: do studni.
 436 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH OZNACZANIE WSPÖLCZYNNIKA FILTRAC]I METODJ\ PRÖBNEGO POMPOWANIA 437

o Studnia niezupe!na - wzor Dupuita-Forchheimera: o Studnia zupelna - wzor Schoellera:

o,i6
·.. V[ (vr·:-==.===Q==========
· 0,733Q (Jg R-lg r) . 1
7; [217a] k' = 2 [222]
-,!1~s y/~5 ]
k = H2-1i2
-
gdzie b - poprawka Forchheimcra [J69].
o W przypadku, gdy mil)zszosc warstwy· wodono5nej nie jest znana, mozna,
. - yR)
5

uwzgl«dniajl)c stref« aktywnl), przyjl)c zastr;;pczl) podstaw« warstwy wodono5nej: 4. Doplyw ustalony - obszar filtracji nieQgraniczony, filtracja mieszana, warstwa
0,733 Q (Jg R-Jg r) 1 wody naporowej. „
k= 2 2 .b [217b] o Studnia. zupelna - wzor Schoellera:
flu-htt
1 [i gdzie:
il [223]
11

b = ... /_l_ ·V}"tt - l

11
11 „tt 1i.
i\
o Wzor GiFy1isJdego-Babuszkina:
iII o Studnia· zupelna - wzor Macioszczyka:
k = 0,366Q J 0,661
[218] k' = 016 Q
i:r1
'I
II
ls g r
gdy filtr zalo:lony jest w srodkowej cz«sci warstwy wodono5nej, a dlugosc jego cz«sci
'
' m V4-s2„2.
3 , [224]

roboczej / < 0,3 wysokosci slupa wody.

1 5. Doplyw. ustalony - obszar filtracji nieograniczony, filtracja turbulentna:
2. Doplyw ustalony - obszar filtracji nieograniczony, filtracja Jaminarna, warstwa
1. wzor Krasnopolskicgo dla wod o zwierciadle swobodnym:
!~ wocly naporowej.
j o Studnia zupe!na - wzor Dupuita: K = 0~16Q
! [225]
H:yrs
111
k = 0,366Q (Jg R - Jg r)
1.1 [2L9] wzor Krasnopolskicgo dla wod naporowych:
:j1 ms
K = 0;16Q
li o Jezeli depresja w otworze studziennym schoclzi ponizej spqgu warstwy napinajiicej,
to stosuje sir;; wzor odpowiedni clla warunkow naporowo-swobodnych: m,i/rs [226]
1! "
1. 1r k = 0,733Q (Jg R-lg r) 6. Doplyw. nieustalony - obszar filtracji nieograniczony, filtracja laminarna, wody
(2H-m)m-h 2 naporowc i o zwierciadlc swobodnym.
o Do obliczcnia wspolczynnika filtracji wykorzystujc si« opisanl) juz metod« Thcisa.
o Studnia niezupelna - wzor Dupuita-Forchbeimera:
Jak wiemy, do wzorow na doplyw nieustalony [189] i [194] wchodzi parametr prze-
!·
_! woclnosci hydrauliczncj [186a], [186b] i [191].
k _ 0,366Q (Jg R - lg r) .
[221a] .i~
- ms b o Ponicwaz ·!

gdzie b - poprawka Forchheimera [170]; w razie nieznanej mil)zszosci warstwy T= mk.

wocly naporowej wprowadza si« mil)zszosc zast«pczii:

b= -n /
. IV
1-y
m«
2mtt - l
m«
k=--
r'
m, [227]
k = 0,366Q (Jg R - lg r) 1 o Symbole uzytc we wzorach [216] do [227] oznaczajq:
[221b]
m«s •b k - wspolczynnik filtracji w m/s lub m/d, zaleznie od tego w jakim wymiarze
3. Doplyw ustalony - obszar filtracji nieograniczony, filtracja mieszana, warstwa przyjmuje sir;; Q, ·
wody o zwierciadle swobodnym. K - wspolczynnik fluacji w m/s Jub 111/d,
 i·
!
1 10. ;u;; 12!Mi # "
438 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH OZNACZANIE WSPÖt.CZYNNIKA FILTRAC)I METODI\ PRÖBNEGO POMPOWANIA 439

3
Q - ilosc pompowanej wody w m 3 /s lub 111 /d,
i 311). W takiej sytuacji wzory maj'! innii: postac, w lepszym stopniu uwzgli:;dniajii:cii
H - wysokosc statycznego zwierciadla wody ponad podstaw<t warstwy wodo- rol~ spadku hydrauJicznego.
nosnej w m,
o Jezeli w~zel sklada sii;; z otworu badawczo-eksploatacyjnego i jednego otworu
h - wysokosc obni:i:onego zwierciadla w otworze w 111,
obserwacyjnego, wzor Dupuita [216] przyjmuje postac:
H. - wysokosc statycznego zwierciadla ponad zast~pczii: podstawii: w 111,
h. - wysokosc obnizonego zwierciadla nad zast~pczii: podstaw<t w 111, k = 0,733Q (Jg X1 -!g r).
[228]
m - mi<tzszosc warstwy wody naporowej w m, hi-h 2
m. - zasti:;pcza mil!i.szosc warstwy wody naporowej w m, zas wzor [219]:
l I - dlugosc roboczej czi:;sci flltra w 111, .
/
R - promien leja depresyjnego w 111, k = 0,366Q (Jg X1 -Jg r)
[229]
11 r - promien otworu w m, m (s-s 1)
11 s - depresja w otworze w 111, wzory Krasnopolskiego [225] i [226] odpowiednio:
T - przewodnosc hydrauliczna w m 2 /s lub m 2 /d.
1J Poslugujqc si'< wzorami, w kt6rych 'wysti;;puje promie11 leja depresyjnego R,
obliczenie nalezy prowadzic metod<t kolejnego przyblii.enia, poniewat oznaczenie jego
K = 0,16Q
V 3(x 1 -r)
(/11-
3 / 3)
l X1I
. [230]

np. z wzoru Sichardta lub Kusakina wymaga najpierw wstawienia orientacyjnej K = 0,16Q yx;-=f [231]
wartosci wsp6lczynnika filtracji. Po pierwszym obliczeniu wsp6lczynnika filtracji
poprawiamy obliczenie promienia leja depresyjnego, po czym nowi1 i lepsz<t jego war-
111 Vx 1 r (s-s 1)
tosc wstawiamy do wzoru na wsp6lczynnik. Posti;;puj<tc tak dwu~ lub trzykrotnie o Maji!c wi;;zel skladajiicy si~ z otworu badawczo-eksploatacyjnego i dwoch obser-
osil!gniemy w koncu wynik bardziej dokladny. tr
wacyjnych, pod warunkiem, ze ostatnie polozone S'! na jednym promieniu w~zla,
Podane wyzej wzory pozwalaj'! oznaczyc wsp6lczynnik filtracji na podstawie wynik6w zamiast wzorami [216], [219], [225] i [226] poslugujemy si'< odpowiednio n~st~puj<t-
pompowania pojedynczego otworu badawczo-eksploatacyjnego (z wyjl!tkie111 wzoru cymi:
opartego na metodzie Theisa). Bez por6wnania dokladniejsze wyniki otrzy111uje si'<,
/c = 0,366Q (!g Xz _:_Jg X 1)
gdy mamy do dyspozycji obserwacje wykonane na w~zle hydrogeologicznym (ryc. 310 [232 i 233]
m (s 1 -s 2 )

K = 0,16Q yx;-=x; [234 i 235]

Ryc. 310.
Przckr6j wi<zla hydrogcologiczncgo
(wody o zwierciadle swobodnym)
. /j
111 fX2 X1(S1 -s2)
o Oznaczenia symboli w powyzszych wzorach podane sii na rycinach 310 i 311.
o Warto nadmienic, i.e majiic do d~spozycji wi;;zel z dwoma otworami obserwacyj-
nymi mozna tez dokJadniej wyznaczyc promien leja depresyjnego R. Tale np. z por6w-
11ania wzoru Dupuita na wydatek z warstwy wody o zwierciadle swobodnym [I60b]

1 - otw6r bndnwczo.eksplontncyjny,
2, 3 - otwory obserwacyjno
Ryc. 311.
' Przckr6j wi<zla hydrogeologicznego
/
.,...,:..,..,...,..,..~.,.-;.-~r-r-m-7-f-+'.r-r-r.,.-T1.,_.,,,_.,..+,...,_~~rr-/.,..,.. (wody naporo\Ve)
/ / 1 - otw6r bndnwczo.eksplontncyjny,
1, 3 - otwory obserwncyjno
--
Q = l, 36 /c (2H -s) s -1·~
lgR-Jgr
z wzorem, kt6ry uwzgl~dnia depresji;; w dwoch otworach obserwacyjnych
Q=
1,36/c (2H -s 1 -s 2 ) (s 1 -s 2 )
Jg Xz-Jg X1
nietrudno obliczyc, :le: •
lgR = (2H-s 1)s 1 Jgx 2 -(2H-s 2 )s 2 lgx 1
(s 1 -s 2 ) (2H -s 1 -s 2 )
o Zapoznalismy si~ z najczi;;sciej uzywanymi wzorami do oznaczania wspolczynnika
filtracji na podstawie wynikow pr6bnych pompowan. Pelny ich zestaw zawieraj'!
 440 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH OZNACZANIE WSPÖtCZYNNIKA FILTRAC)I METODI\ STUDNI CHWNNYCH 441

prace specjalistyczne, jak np. Z. Dobrzanskiego (1956), S. Turka (1971), Cnpano11-

\
.
gclzie h jest wysokoscilJ: slupa wocly wlanej do otworu (ryc. 312). Spadek maleje
11oe„. (1967), a takze norma BN-71/8950-04 (Okre§lanie wsp6lczy1111ika filtracji„.). w miarQ obnizania siQ slupa wody i przyrostu promienia ekwipotencjalnego. Moina
w niektorych przypadkach oznaczenie wspolczynnika ulatwiajlJ: odpowiednie nomo- go wyrazif rozniczlq
gramy (S. DlJ:browski, 1975). Wzory nalezy dobierac zawsze z uwzglQdnieniem
hydrogeologicznych i technicznych warunkow <loplywu wody ao otworu studziennego. dh
j.la dr.
OZNACZANIE WSPÖLCZYNNIKA FILTRACJI METODf\
dhLiz~
·----- przy czym otrzymuje siQ rownanie:
[
'

STUDNI CHLONNYCH h '" 1 „ lc - !_1!!__ = __g_

-- '. L_
Opisana poprzednio metoda oznaczania wspolczynnika filtracji na podstawie wyniköw dr. 4r; 1t
l
pompowania pröbnego jest niewlJ:tpliwie kosztowna, wymaga bowien1 zainstalowania Po scalkowaniu otrzymuje siQ ostateczny wzor
~T,
w otworze pompy, doprowadzenia energii elektrycznej itp. W zwiilzku z tym poszuki- ::J wspolczynnika filtracji w nastQpUjlJ.cej postaci:
wano metod rownie scislych, lecz tanszych i mniej czasochlonnych. Nalezy do nich
metoda studni clzlo1111ych. Polega ona na zalewaniu otworu wiertniczego, studni, 1
k=--·--
llh„ [236]
szybika lub szurfu wodlJ: doprowadzonlJ: z zewnlJ:trz. 4h,, !lt
. o Zalewanie jest procesem odwrotnym do pompowania. WodQ wlewa siQ do otworu gdzie:
wiertniczego sk!J.d infiltruje ona w srodowisko skalne dziQki nadcisnieniu slupa wody r - promien wewnQtrzny rurywiertniczej w m,
I!
'!'
w ofworze wzgll(dem cisnienia poza nim. Na podstawie ilosci wcdy, ktora w okreslo-
Ryc. 312. Wyplyw wody
Mz - roznica wysokosci slupa wody w rurze po-
~· nym czasie wsilJ.knie, mozna oznaczyc wspolczynnik filtracji. Istnieje wiele odmian tej
przez dno otworu
nad zwierciadlcm wody gruntowej na poczlJ:tku
~· lnetody. i na. koiicu Qadania (ryc. 313) w m,
o Autorami jej byli H. Maag i J. Kozeny, ktorzy opracowali metodQ teorctycznie !lt - czas, w ktorym nastlJ:pila zmiana wysokosci h1 na /z 2 , w s,
1 (

r i doswiadczalnie, ograniczajlJ.c sil( jednak clo zalewania otworu przez jego dno.
Teoretycznym zalozeniem metody Maaga jest przyjl(cie, Ze pochlaniajllCC wodl( srodo-
wisko skalne jest izotropowe, a wil(c infiltracja odbywa siQ jeclnakowo we wszystkich
kierunkach. Powierzchnie ekwipotencjalne rozchodzlj_cej siQ wody SlJ: zatem kuliste.
Z tych zalozeil wynika, ic wzor na ilosc wocly wyplywaj!J.cej z ~!lry ma postac:
Q = vF = v4r; lt
Stqd
/i, = ll1-li2„
or • 2
o Opisan~ metoda nadaje siQ do badania wspolczynnika filtracji warstw wodonos-
nych o swpbodnym zwierciadle le:l:lj_cych niezbyt gll(boko. Wymaga ona jednak
duzej stara1}11osci, zwlaszcza utrzymania dna otworu w stanie umozliwiaji1cym chlon-
nosc wody,' a WiQC nie zamulonym i bez tzw. korka.

V=-Q-
4r; lt
t, 21· '
gdzie r. jest promieniem kuli ekwipotencjalnej. 2r

'd~::>==~~:_
o Zgodnie z prawem Darcy'ego:
h,
'i
V= kJ 'f' - -
L r.· ·. ·.· ···
.,) .. 1.
.; ' ih' ' ' ' ' '
przcto
--7-;o-~r:-·;-r"'"''*,+,;µ_~·~::. ·. ··
, ./4>~'.-:-":' '. /. .. '
, / / .·
Xr
-~L~·
Spadck hydrauliczny J okreslony jcst w tym przypadku stosunkicm
Ryc. 313. Schcmat Ryc. 314. Zalcwanie zupclncgo olworu badawczcgo
h zalcwimia ot"."oru przcz clno w srodowisku wodonosnym o swobodnym zwicrciaclle
„ c
1, 2 - olwory obserwucyjno, 3 - otw6r chlonny

tur: rm #' '„

 "ntg CS: t st ;: :r

442 PODSTAWOWE. PRAWA RUCHU WÖD PODZIE.MNYCH OZNACZANIE. WSPÖtCZYNNIKA FILTRACjl ME.TOD/\ STUDN/ CHLONNYCH 443

o Z. Dobrza.tiski i E. Korrik (Z. Dobrza.tiski, 1956), wychodzqc i z teorii Maaga w'"zel hydrogeologiczny z jednym · otworem obserwacyjnym
wykonali oznaczenie wsp6lczynnika filtracji pokladu WQgJa brunatnego, kt6ry nie byl
osloni'"ty rur11 wiertniczfl. Woda byla wchlaniana nie przez dno, lecz przez sciany k = -~'733Q (Jg X1 -lg r) [239]
boczne w kierunku poziomym przez cylindryczn11 powierzchni'" ograniczon11 od dolu Ji2-Ji1
i od g6ry spqgiem i stropem utwor6w nieprzepuszczalnych. Autorzy wyprowadzili wi;;zel z dwonrn otworami
dla takiego przypadku wz6r przyblizony:
k = ~~733Q (Jg X2-Jg X1)
r2 R Mi [240]
lzI-h~
k=--·ln-·-
2111/!g, At „ [237]

gdzie: R
m - miq.iszosc pokladu w 111,
R - promie.ti otworu nie orurowanego w m, 2r· · · · · ·
r - promien wewnQtrzny rnry wiertniczej w m, 1
fit - czas, w kt6rym nast11pila zmiana wysoko5ci h1 na h2 , w s,'
Mz - r6i:nica wysokosci slupa wody w rurze ponad zwierciad!eln wody gruntowej 1
Ryc. 315.
na pocz11tku i koncu badania w m.
Wariantem metody studni chlonnych jest metoda zaJewania otworu przez sciany boczne
osloniQte ftltrem. Opracowali j11 Dobrowolski, Giryiiski, Babuszkin i in.
~
r Zalewanie otworu niezupelnego
w srodowisku wodonosnym o zwierciadle
swobodnym
o Do wywierconego i zaliltrowanego otworu wJewa si'" pewn11 ilosc wody, wskutek J1 2 - otwory obscrwucyjne

czego slup jej podnosi si'" ponad zwierciadlo statyczne (ryc. 314). Nadcisnienie w rurze 1
wiertniozej powoduje przesiqkanie wody przez filtr do badanej warstwy skaJnej. 2. Otwary niezupelne (ryc. 315):
Z tq chwiJ<t wok61 otworu podnosi si'" zwierciadlo wody na ksztalt stozka, eo przy- otw6r pajedynczy
pomina lej depresyjny obr6cony do g6ry dnem. W miarQ uplywu czasu i zaleznie od 1
,l.
k = 0,366Q (Jg R - lg r)
wlasnosci filtracyjnych srodowiska skalnego, sto.iek bQdzie siQ splaszczal i zaniknie. [241]
hcr
W praktyce metoda polega na tym, aby podniesiony slup wady w atworze utrzymac
na tej samej wysokasci przez czas dluzszy, np. przez kilka gadzin. W tym ceJu nalezy wi;;zel z jednym atwarem abserwacyjnym
stale doJewac do otwaru tyJe wody, ile z niego uchodzi na zewnqtrz przez sciany k = 0,366Q (Jg X1 -Jg r)
baczne. Ilosc ta bQdzie zalezec od wsp6lczynnika filtracji, analagicznie jak wydatek.
[242]
h (cr-cr 1)
o Badania tearetyczne i doswiadczalne wykazaly, ze da oznaczenia wsp6lczynnika
w'"zel z dwoma otwarami obserwacyjnymi
filtracji mozna stosawac te same wzary wyprawadzane z r6wna.ti Dupuita i innych,
kt6rych u.Zywa siQ na podstawie wynik6w pompowania pr6bnega. R6.ZOica polega k= 0,366Q(lgx 2 -lp 1)
[243]
na tym, ze zamiast depresji s = H-h wprowadza sii;; ustalonfl wysokosc slupa wody h ( 0"1 - cr2)
panad statycznym zwierciadlem (ryc. 314), mianowicie: Woda o zwierciadle napietym:
cr = h-ll l. Otwary zupelne (ryc. 316):
atwor pajedynczy
gdzie lz jest wysakosci11 podniesionego slupa wody w otworzc liczonq od podstawy
k = 0,366Q (lg R -1g_1
wodonoSllej. [244]
1110"
o W nizej padanych wzorach ilosc wlewanej wody Q, kt6ra utrzymuje podniesiony
da ustalonej wysoka8ci slup w otworze, przyjmuje siQ w m 3 /s. wi;;zel z jedny1n atwarem abserwacyjnym
Woda o zwierciadle swobodnym: k = ~,~66Q (Jg Xi -Jg r)
l. Oiwory zupelne (ryc. 314):
[245]
m (cr-cr 1)
otw6r pojedynczy
wi;;zel z dwoma atwarami obserwacyjnymi
k- 0,73~Q_(lgR-I~ k = 0,366Q (Jg Xz - Jg X 1)
- 1i2-ll2 [238] [246]
m(cr 1-cr2)
444 PODSTAWOWE. PRAWA RUCHU WÖD PODZIE.MNYCH
OZNACZANIE WSPÖtCZYNNIKA FILTRAC)I 445

Ryc. 316.
Zalcwanic otworu lczqcego w wc;zlc
hydrogcologicznym w srqdowisku
wody o zwierciadlc napiQtym
J, 2 - otwory obserwncyjno
wody powinien byc zatcm r6wny ilosci wody wchlanianej przcz grunt, a ta jest po-
sredniq miar(! przcpuszczalno8ci badanej warstwy. Wtedy bowiem spadck hydrau-
Jiczny - jak zaklada Kamie11ski - r6wna si';? jednosci, a zatem k = v. W tych wa-
runkach po okrcslcniu prl;?dkosci wchlaniania wody otrzymuje siQ od razu wsp61-
czynnik fütracji. Przy zachowaniu podanych wymiar6w i warunk6w badania wsp61-
czynnik fi!Uacji oblicza sil;? z wzoru:
k = O,OOlQ [248]
3
gdzic Q - ilosc pochlanianej wody w cm /min.

2. Otw6r niezupelny pojeclynczy (ryc. 317):

k = 0,366 _Q_
mcr
[_!_-
2cr.
(11g 4111r -A) -Jg~]
R
[247]

gdzic:
et. - stosunek roboczej czi,:sci filtra clo miqzszosci warstwy woclonosnej l/111,
A - wsp6!czynnik zalezny ocl et., kt6ry oblicza sil) za pomoc:i nomogramu przed-
stawionego na rycinie 318.

Ryc. 318. Nomogram pomocniczy do Ryc: 319. Zalewanie szybiku metodii

wzoru [247] Kamie11skiego

. 1.
. . . . . . ' . . ·11 . . . Ryc. 317.
.m Zalewanie pojcdynczego otworu
badawczego niezupelnego w war-
stwie o zwicrciadle napi~tym
Na zasadzie chlonnosci wocly oparta jest r6wniez metoda zalcwania wkop6w i szybik6w.
Istnicje wiclc jcj wariant6w, kt6rc nadajq sii,: oczywiscie tylko do pomiaru wsp6lczyn-
nika filtracji warstw Iezqcych w strefie aeracji i plytko pod powicrzchni:i zicmi. Naj-
lepszc rezultaty osüiga siQ w tych przypadkach, gdy zwierciadlo wody znajduje sil;?
eo najmniej 3- 5 111 ponizej dna wkopu Iub szybiku.
o W celu objasnienia metody podamy opis jednego z jej wariant6w opracowanego
przei G. N. Kamic11skiego. Na dnie wkopu Iub szybiku wykonuje si';? zagli,:bienie
srednicy 40 cm i gli,:bokosci.10 cm. Wstawia siQ do niego cylinder metalowy srednicy
35,75 cm i wysokosci 20 cm, kt6ry uszczelnia sii,: ilem miQdzy jego scianlrnmi a zaglQ-
bieniem, w kt6re zostal wlo:/:ony (ryc. 319). Na brzegu wkopu ustawia sil;? wyskal~­
wany zbiornik z wod:.i: o pojcmno8ci 5-10 1, od kt6rcgo prowadzi wqz gumowy
w d6l do cylindra. Wypuszcza sii,: do cylindra tyle wody, aby jej poziom znajdowal sil;?
10 cm ponad powierzchniq badanego gruntu. Nasti,:pnie reguluje sil) doplyw ze zbior-
nika do cylindra w ten spos6b, aby slup wody w cylindrze wynosil stalc 10 cm. Doplyw
'
OZNACZANIE WSPÖLCZYNNIKA FILTRACJI NA PODSTAWIE
WZNIOSU ZWIERCIADLA WODY
R. Roslo11ski (19~4), opicrajqc siQ na wzorzc Forchhcimcra na doplyw wody do studni
przcz jcj clno, opracowal metocll) oznaczania wsp61czynnika filtracji na podstawie
prl;?dkosci wznoszenia siQ zwierciadla wocly w pojedynczcj studni po naglym przerwaniu
kr6tkotrwalcgo pompowania pr6bnego. Mctoda ta mozc micc zastosowanie w specy-
ficznych warunkach, mianowicic clo warstw wodonosnych Iezqcych niczbyt gl1;?boko
pod nieprzcpuszczalnym nadkladem, a wii,:c clo plytkich w6d naporowych. Srcdnica
studni badawczych powinna byc clu:1:a - eo najmniej I 111, przy czym doplyw wody
--
·-'
do niej ma siQ odbywac wylqcznie przez jcj dno, a zatem studnia nrnsi micc szczelnq
oslonl). ,
o Z chwihi, gdy po kr6tkotrwalym encrgicznym pompowaniu zwicrciadlo wody
w studni znacznic opaclnic, przcrywa siQ pompowanic. Tcraz rozpoczyna sil) doplyw
wody przcz dho i zwicrciadlo zaczyna siQ podnosic. Chwilowe polozcnic powracajqcego
do stanu statycznego zwicrciadla mierzy sii,: w lmStkich odsti,:pach czasu, np. eo 2 min.
Tempo wznoszenia siQ zwierciadla okresla rownanic wyprowadzone z teorii Forch-
. hcimera o dop!ywic wody przez dno stuclni:
 ""'* 2112 a:::;p JI'
447
tl 446 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH
OZNACZANIE WSPÖtCf.YNNIKA FILTRACjl

1:
i o Wsp6lczynnik b uwzgl\ldnia stopien ujllcia warstwy wodonos;;"ej i spos6b doplywu
1
t = Clg-
s wody do studni. Stopicn uj'<cia okre81a stosunek roboczcj cz'<sci filtra do miiizszosci
s warstwy wodonofoej l/m Iub do wysokosci slupa wody w studni l/H. Liczbowe war-
gdzie: tosci wsp61czynnika b podano w tabcli 71.
C - stala, zwana mianem przcpuszczalnosci, charaktcrystyczna dla okreslonych
warunk6w hydrogeologicznycb, jak cifoienic piezomctryczne, przepuszczalnosc Tabela 70. Wartosci wsp61czynnika a
srodowiska wodonosnego i promien studni,
Stan utrzymania studni a
S - maksymalna depresja w momencie przerwania pompowania i na poczqtku
obserwacji, w m, ' Studnie bardzo dobrze utrzymane (studnie nowe,
s - depresja odpowiadajqca czasowi t, jaki uplywa od momentu przerwania nie zamulonc, nie zaro5ni~te) 1,70-1,90
pompowania i rozpoczllcia obserwacji, w m. Studnie srednio utrzymane 1,50-1,70
Studnie bardzo zle utrzymane (studnie stare, za-
o Miano przcpuszczalnosci oblicza si~ na podstawie zapis6w pomiar6w depresji
mulone, zaroS!li~te) 1,20-1,50
w kr6tkich odst~pach czasu poslugujqc si~ wzorcm: Studnie stare, zlc utrzymane, cksploatowane nad-
miernie na duzych dcpresjach l,00-1,20
l1(11g +) [249]
Studnie nadmiernie eksploatowanc, w kt6rych
zaobserwowano procesy samouszczelnienia 0,70-1,00
C=
l1(1g ~r Tabela 71. Wartosci wsp61czynnika b
gdzie t oznacza czas w s, jaki uplywa zanim zwierciadlo osüignie kolejne depresje s.
Typ Filtr Filtr
Ll Wz6r ~oslonskiego na wsp6lczynnik filtracji ma postac nast\lpUjqcq: / / 111
Typ studni Hlub 111 b -lub- siatkowy zobsypk'l
studni 111 H lub H
b b
t - 2,3027tl' [250]
' - 24oc Szybowa 1,0 0,5 5 3,0
1,0
gdzic r oznacza promien studni w m. z doplywem przez 2,0 0,9 0,1 15 1,8 6,8
dno 4,0 1,7 25 2,5 9,0
o Nalezy podkreslic, ze opisana metoda Forchheimera-Rosloi1skiego moze byc
6,0 2,2
stosowana do warstw zawierajiicych wod\l naporow<1. Kontroh1 prawidlowego zasto- 10,0 3,1 5 2,1 4,4
0,3 15 4,6 9,7
sowania jest prostoliniowosc funkcji ---- - - - <!)
25 6,5 12,6
Szybowa 0,75
1,0 C1
0
z doplywem przez 2,0
1,35 !:! 5 3,5 6,2
dno i scianki boczne 2,10
4,0 'fi" 0,5 15 7,6 12,9
2,60
6,0 <!)
·a 25 10,0 16,2
eo zawsze powinno byc sprawdzone. 10,0
3,20 ---
A. Wieczysty (1965, 1970) rozwi.n<!l metod\l Forchheimera-Roslonskiego i przystosowal jii ----- - - ""'E! 5 5,1 8,3
"' 0,7 15 10,7 15.8
· do oznaczania wsp6lczynnika filtracji w studniach o dowolnej konstrukcji. Wz6r Szybowa 1,0 0,4
z doplywem przez 2,0 0,8 25 13,8 19,8
Wieczystego ma postac: scianki bocznc 4,o 1,5
5 7,2 10,8
3 - 6,0 1,95
5 0,9 15 14,1 18,7
k = 2303 nj/r [251] 10,0 2,65
25 17,7 25,4
' AC
gdzie:
Wz6r Wieczystcgo jest wazny wowczas, gdy funkcja
l r - promie11 studni w m,
r.:J

~)
1 A - wsp6lczynnik empiryczny okreslajqcy stan· 'techniczny .studni spos6b
1
)
1 ujllcia warstwy wodonofoej, t =f(lg
1
" C - miano przepuszczalnosci [249].
jest prostoliniowa lub bardzo do takiej zb!izona. W toku badania nalezy wytworzyc
.!l' o Wsp6lczynnik A =ab, gdzie a jest wsp6lczynnikiem w granicach 1,0-1,9,
duz<! depresj'< pocziitkOW<! S w granicach 0,5-0,7 wysokosci slupa wody w studni.
l
(
uwzgl\ldniajiicym stan utrzymania studni (tab. 70).
 448 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH METODA WIELKIEJ STUDNI 449

DOPL YW WODYGRUNTOWEJ DO ROWU o Wz6r [253] odnosi si<o do rowu dogliebionego do podstawy warstwy wodonosnej.
Dia rowu niedogliebionego (ryc. 321) opracowal Giryiiski nast«pujiicy wz6r na doplyw
W celach.melioracyjnych, drenazowych, a takfo ujQcia w6d gruntowych wykonuje si<o
jednostkowy:
rowy, kanaly Iub podziemne galerie usytuowane zazwyczaj prostopadle do kierunku
ruchu w6d i schodziice ponifoj ich zwierciadla, Ujiecia takie nazywamy poziomymi. H2-1z2
q = lc~~~~~~h~~~~ [254]
Analogicznie jak studnie, mogii one byc zupelne, jesli schodzii do stropu podstawy 2R +0,733 Jg b +0,077
wodonosnej Iub niezupelne, gdy nie siiegajii do niej.
Najprostszym rodzajem uj<ocia pöziomego jest r6w przecinaj<lCY warstw<o wodonosnii gdzie b oznacza szerokosc dna rowu.
(ryc. 320). Do rowu doplywa woda gruntowa poprzezjego sciany. PowstaJe oczywiscie o Wz6r powyzszy daje dokladnosc ± l 0- 15 %, przy czym stosowalnosc jego ogra~
obustronna depresja, kt6rej r6wnanie wyprowadzone z prawa Darcy'ego ma postac: niczona jest warunkiem, ze stosunek
lt .
z2-Ji2 =~X [252] b>5.
lc
gdzie: R
z - wysokosc dowolnego punktu zwierciadla ponad podstawf!: warstwy wodo-
nosnej, polo:lonego w odleglosci x od brzegu rowu, w m, .;„~ „_;.;.,;,:.;:.;~t'--i:~::·.····· ····· „. ~·:-.:.s~~;~.;~~
lz - wysokosc obnifönego zwierciadla w rowie w m, '·. ' ......... ·~· ' ~·~·;.·

q - ilosc wody doplywajilcej do rowu w jednostce czasu na jednostkie dlugosci '

jego sciany w m 3 /s·m, . '
k - wsp6lczynnik fütracji w m/s. .
'j'
''·
·' h ..
Ryc. 321.
Doplyw wocly gruntowej clo rowu
/ nieclogli;bionego

METODA WIE~KIEJ STUDNI

Ryc. 320.
Doplyw wocly do rowu Zasady obliczania doplywu wody do rowu mogfl: miec zastosowanie do wi<okszych wyrobisk,
jak np. wykÖpy fundamentowe, odkrywki kopalniane Iub karnieniolomy, o ile Sfl: one
silnie wycif!:gni<ote w jednym kierunku, tak t-e w rzeczywistosci przypominaj:i: swym
o Jezeli· za x przyjmiemy odleglosc punktu lezitcego w miejscu, gclzie obnizone
ksztaltem wielkie rowy. JeSli jednak wyrobiska takie majii ksztalty powierzchni
zwierciadlo przechodzi w statyczne, a wi<oc w oclleglosci promienia Ieja depresyjnego R,
zbliZüne do .kwadratu, kr6tkiego prostok:i:ta lub kola, to stosuje si« do obliczen
otrzymamy:
wielokrotnie. sprawdzonf!: i prost:i: metod<o wie/kiej studni. W tym przypadku przy-
112-1z2 = ~R r6wnuje si<o wyrobisko do cylindrycznej studni o takicj samej powierzchni, do kt6rcj
lc woda doplywa ze wszystkich stron ruchem sferyczno-radialnym albo plasko-radialnym.
Parametrem tak poj<otej wielkiej studnijestjejpromie1i zaslftpczy. Wielkoscjego oblicza
z powyzszego wynika, ze:
si<o z wzoru;
H2-1z2
q =lc 2R r0 = „ )
V:
F
1t
[255]

Jest to wz6r na jeduostkowy doplyw wody gruntowej do rowu, tj. ilosc wody, kt6ra gdzie F - ppwierzchnia wyrobiska w 1112 •
doplywa jed11ostro1111ie w jeclnostce czasu na dlugosci 1 m jego sciany. Do obliczenia o Wz6r powyzszy stosuje si<o wtcdy, gdy wyrobisko ma ksztalt zbliZony do kwadratu.
dwustromzego doplywu nalezy mianownik 2R zamienic na R. Na dowolnej diugosci o Jezeli wyrobisko zblizone jest do prostok:i:ta, to lepszy wynik daje \YZÜr:
'1
rowu B doplyw 'h<oclzie .si<o wyrazal wzorem:
i 1
L+B [256]
Q =Bq ro = rt:4

29 Hydrogcologia

,, tr;; m #>'.
 • 6 IJQ!J.ld I Si$ .1

450 PODSTAWOWE PRAWA 'RUCHU WÖD PODZIEMNYCH TEORIA WZAJEMNEGO DZ/AtANIA ZESPOW OTWORÖW STUDZIENNYCH 451

Tabcla 72. Zalc:i:nosc wsp6lczynnika 11 od stosunku szcrokosci do dlugosci wyrobiska B/L TEORIA WZAJEMNEGO DZIALANIA ZESPOLU

B/L
TJ
1 0,05
1,05
l 0,1
1,08
1 0,2
1,12
1 0,3
1,144
_o._4_1
1,16
o,s l o,6
---;;,11/-·. 1,18
> 0,6
OTWORÖW STUDZIENNYCH

Do wykonania wielu praktycznych zadan, gdy nie wystarczy pojedynczy otw6r,

1,18
konieczne sii urzitdzenia skladajitce sil) z zespolu wzajemnie dzialajitcych, czyli wsp6l-
pracnj11cych otworow. Do zadaii takich nalezit: obnizenie zwierciadla przy budowie
gdzie: szyb6w g6rniczych, odwodnienie odkrywek kopalnianych i wykop6w fundamento-
L - dlugosc wyrobiska w m,
wych, uji:;cie duzych ilosci wod podzienmych w celu zaopatrzenia itp.
B - jego szerokosc w m,
Wzajemne dzialanie otwor6w studziennych polega na interferencji lej6w depresyjnych
Tl - wsp6lczynnik liczbowy zalezny od stosunku szeroko8ci do dlugosci (tab. 72).
przynalcznych do poszczeg6lnych otwor6w, dzii:;ki czemu wytwarza sii:; wsp6lny lej
Dop!yw wody do wyrobisk okreslajq przy uzyciu metody wielkiej stud.ni te same wzory, wypadkowy. To ijawisko moze w konsekwencji spowodowac:
kt6re byly podane dla otwor6w wiertniczych, z tym 2:e wystl)pujqcy w mianowniku
promien leja depresyjnego jako"'liczony od srodka wyrobiska nalezy powil)kszyc - zmniejszenie wydatk6w poszczeg6lnych otworow w porownaniu do wydatk6w
o promien zastl)pczy wielkiej studni: w czasie ich niezaleznej pracy,
zwii:;kszenie depresji przy nie zmienionych wydajnosciach,
R0 = R+r0 r6wnoczesnit zmiani:; wydatk6w i dcpresji.
W ten spos6b wz6r [160a] dla w6d o swobodnym zwierciadle przybiera postac:
Q = 1,36 k (H2-h2)
[257a]
Jg Ro-lg ro

zas wz6r [161b] dla w6d pod cifoieniem:

Q = 2,73 kms [257b]

Jg Ro-:-lg l'o
Poniewaz w wyrobislrnch, o kt6rych tu mowa, chodzi o jak najwil)ksze obnizenie
zwierciadla wody, przcto w przypadku w6d pod cisnieniem depresja schodzi czl)sto
Ryc. 322. Schema! dwu wzajemnie dzialajqcych otwor6w
ponizej spqgu warstwy 11apinaj11cej i wtedy bt,ldzie mia! zastosmyanie wz6r [162]
w postaci:
2 o Rozpatrzmy najprostszy przypadek, gdy mamy dwa otwory (ryc. 322) polozone
Q = ,36 k [(2H-m) m-h ] w odlcglosci mniejszej niz promienie depresji
1 [258]
Jg Ro-lg ro
x<R
o J. Sztelak (1965) opracowal analitycznie wz6r na promie1i leja d~prcsji powstaj11eej
wskutek odwadniania wyrobiska g6rniczego: · Gdy pompowany bi:;dzie otw6r nr 1 przy depresji s 1 , zwierciad!o dynamiczne si'(gnie
do otworu nr 2 i wywola tu obnizenie t 2 • 1 odwrotnie, pojedyncze pompowanie otworu
1 i R = yr0 +s +s [259] nr 2 przy depresji s2 spowoduje obnizenie zwierciadla wody w otworze nr J o t 1•
'I'
gdzie: Przy r6wnoczesnym pompowaniu obydwu otwor6w oba leje nalozit sil) na siebie
s - depresja w 111, i powstanie jakis lej wypadkowy. W tych warunlrnch wydatek otworow Q' bt,ldzie
r 0 - promien zastl)pczy, kt6ry oblicza sil) z wzoru: . przy tych samych clepresjach s 1 i s2 mniejszy od wydatku, jaki bylby przy niezaleznym
pompowaniu Q. Zmniejszenie wydatk6w, tak og6lnego, jak jednostkowych, okresla

f//~~
ro = ll-. w.vp6lczy1111ik inte1:fere11cji:
IV
Q' q'
Q - doplyw do wyrobiska g6rniczego w m 3 /d, Cl.=---=- [260]
Q q
w - wsp6lczynnik okreslaj11cy ilosc opad6w atmosferycznych infütruj11cych na
terenie wyrobiska i w jego najblizszym s11siedztwie wyrafony w 'metrach grubosci o Jest rzeczit zrozmnialit, ze im mme1sza bt,ldzie odleglosc wsp6ldzialajitcych
warstwy wodnej. otwor6w, tym silniejszy bi:;dzie ich wzajemny wplyw na siebie. Obrazuje to tabela 73.

29'
 452 PODSTAWOWE PMWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH TEORIA WZA]EMNE.GO DZIAtANIA ZESPOW OTWORÖW STUDZIENNYCH 453
1

Tnbcln 7,3. Znle:lnosci wsp61czynnika interferencji od odleglosci x wsp61-

dzialajiicych otwor6w {wedlug Leibcnzona) · 1
)'
nym przypadku promicn Ieja dcpresyjnego jest to odleglosc od osi fikcyjnej studni
zastQpczej M do miejsca, gdzie zwierciadlo dynarniczne przechodzi w stau statyczny.
Innymi slowy mowiqc, jest to promien leja depresyjnego studni, z kt6rej pompowano
x= 2R 1 R 1 0,5R 1 0,2R 1 0.02R 1 0,002R
by wodQ z wydatkiem rownym sumie wydatkow wszystkich otworow wchodzqcych .
et 1,0 0,97 0,90 0,81 0,64 0,53
w sklad zespolu.
o Zwr6cmy tcraz uwagQ na dowolnic poloi:ony otw6r obserwacyjny 0 i zbadajmy
Z tabeli tej wyplywa praktyczny wniosek, ie w zespolach eksploatujqcych wod<; wza- w nim poloi:cnic zwierciadla wocly z 0 przy pracy poszczeg6lnych otwor6w zespolu.
jemne odleglosci otwor6w nie powinny byc rnniejsze od polowy promien\a depresji, Na poclstawie r6.wnania krzywej clepresji [151] moi:erny napisac, i:e przy pompo-
natomiast w zespolach, kt6rych zadaniem jest obnizenie zwierciadla i odwodnienie waniu tylko jednego otworu nr 1 zwierciacllo wocly w otworze obserwacyjnym okresli
zloza wodnego - znacznie rnniejsze. r6wnanie:
Wzajemne dzialanie otwor6w studziennych jest zjawiskiern bardzo zloi:onym, poniewai:
na jego przebieg, charakter i intensywnosc wplywa szereg czynnik6w naturalnych zi - hr = _2L111 !.!.
nk r1
i sztucznych. Do naturalnych nalezq: przepuszczalnosc, nliqi:szosc i uloi:enie warstw
wodonosnych, rodzaj nichu wody, spos6b zasilania poziomu wodonosnego i jego gclzie:
zwiqzki z innymi poziomami. Do czynnik6w sztucznych mozna zaliczyc takie, jak z1 - wysokosc clynamicznego zwierciadla wody w otworze obserwacyjnym pocl-
Iiczba otwor6w, ich konstrukcja i wyrniary, robocza dlugosc filtr6w, odlcglosci i spo- czas pompowania wody z otworu nr 1,
s6b ich rozstawienia. Teoriq wzajernncgo oddzialywania otwor6w zajmowalo siQ wielu '11 - wysokosc dynamiczncgo zwierciadla wocly w otworzc nr 1,
badaczy, jak C. S. Slichter, P. Forchheimer, M. Muskat, W. N. Szczelkaczew, q1 - wydatek otworu nr 1,
L. S. Leibenzon, M. J. Altowski i in. k - wsp61czynnik filtracji warstwy wodonosnej,
x 1 - odleglosc otworu obserwacyjnego ocl otworu nr 1,
Najbardziej rozpowszechniona, wielokrotnie sprawdzona i szeroko w pralctyce stosowan~
J/ r1 - promien otworu nr 1.
jest teoria Forchhcimera (1930). Moze ona byc stosowana do dowolnej Iiczby otwo-
1 o Analogiczne r6wnanie mozcmy napisac dla zwierciadla, gdy bQ<lzie pracowal
row, dowolnie usytuowanych. Wyobrazmy sobie pewien dowolny zesp6! 11 otworow
tylko otw6r nr 2:
pracnjqcych w warstwie wody gruntowej (ryc. 323). Przy jednoczesnym polnpowaniu
li
111
,,
z nich wody tworzy siQ wypadkowy lej depresyjny, kt6rego promien wynosi R. W da- z~ -Vi = __q_2- ln ~~
nk r2
·'·! i kolejno ·uwzg!Qdniajf!c pracQ nastQpnych otwor6w az do ostatniego:
2 / 2 q4 J X4
Z4- 14= - - l l -
, 1t/G 1".i

o Gdy wszystkie otwory zespolu pracujf! jednoczdnie, wtedy tworzy siQ powierzch-
nia depre~yjna wypaclkowa, ktorf! w odniesieniu do otworu obserwacyjnego 0 okre81i

-
r6wnanie:

z5- Tiä = ..!!__ In x 1 + „. + -2.±-111 X4

, nie r1 nk r4

o Dia uiJroszczcnia zal6zmy, zc wszystkie otwory majf! tQ samq sreclnicQ r i pracujit

z jednakowymi wydatkami. Wtedy moi,emy napisac og6Inie:
'I
~;-·--
z5-li5,' = nq (
.„ )

l
--, In I' x1 x 2 Xn -In r
füG

gdzie 11 oznacza liczbQ otwor6w wchodzf!cych w sklad zespolu. Wyraz h0 mozemy

interpretowac jako wysokosc zwierciaclla woay w stuclni zastQpczej. Oclleglosc jej
1
od otworu obserwacyjnego 0 wynosi:
Ryc. 323. Dowolny zesp61 wzajcmnic dzialajiicych otwor6w

rnm r#J, 1
1,
 ::g 2JI LI 1

454 PODSTAWOWE. PRAWA RUCHU WÖD PoDZIF::MNYCH TEORIA WZAJEMNE.GO DZ/AtANIA Zf.SPOW OTWORÖW STUDZ/f.NNYCH 455

-y-
Jak widzimy, jest to odleglosc srednia geometryczna. Punkt, w kt6rym polofona jest
füccyjna studnia ZUStQpCza, nazywamy taJc.ze srodkiem Cif<Z/co.§ci zeipofu.
o Wezmy teraz pod uwagQ innY, otw6r obserwacyjny polofony w punkcie P: Dia
. l X=
V -
1t

gdzie F jest powicrzchnilt pola (w 111 2) ograniczonego polozeniem otwor6w wchodzq-

tego punktu mozemy napisac analogicznie r6wnanic: · cych w sklad zespoh!.
o Z rownania (261] wyprowadza sice wzory na obliczenie:
2 2 nq ( ~;--- )
Zp-ho = - , In
TCIC
v x1 x2 ... x,; -In r - sumarycznego wydatku zespotu Q przy zadanej depresji s w srodku ciQzkosci,
czyli w studni zastQpczej;
!.
~· Odejmujqc to r6wnanie od poprzedriiego otrzymamy: - depresji s,1 w dowolnym punkcie A polofonym w leju depresyjnym zespolu
11 pracujl!cego z sumarycznym wydatkiem Q.
i{l. 2 2 11q 'j/x x •.• x11 n Wzory'te po zamianic logarytm6w naturalnych na clziesiQtne St! nastcepujqce:
z 0 -z1, = - 1n -1 -2 - -
n/c '~! , , , zwierciacllo swobodne
V X1 X2 ••• X 11
il
Jezeli wyobrazimy sobie, zc otw6r P polozony jest na k01icn promie1;ia Ieja depresyj- Q = _ _l_,3_6k(2If-s)s
[262a]
·11 nego, w6wczas: Jg R- Jg )lx1x2 .-:-:-x~

I:
1
Zp =II lub
1, a Q = _l,36k (21-J-s) s
(2621>]
JgR-lgx

nq ( ~;----) [263a]
z 02 -H 2 =-, lnvx 1 x 2 .•• x11 -InR
'/'Cl(

ZllS
lub
·--·-· ·-------·--·-·--·-·----
.,
H·-zij =
11q (
T In R-ln
~;--·--)
v x
x 1 2 ••• 11 x S t
,
=II-

zwicrciadlo napiQte
V 11 2 - _Q_(lgR-Jgx)
l,36k
(263b]

0 Zakladaj11c, ze Zo jest dowolnym punktem na ppwierzchni lcja dcpresyjnego

i przyjmujqc wydatek zcspolu 2,73kms
Q = ---------;;-====:-=:- [264a]
Q = nq Jg R - lg 11x 1 x 2 „. x„

otrzymujemy w koncu og6lne r6wnanie Ieja depresyjncgo przy dziaJaniu zespolu lub
ziofonego z 11 otwor6w (r6wnanie Forchheimera): Q = . 2,73/cms [264b]
1gR-1gx
H- 2 -z 2 -- nk ~/ x „.x. )
Q ( lnR-lnvx [261)
1 2 11

LJ lde<1 teorii Forchheimera jest przyr6wnanie dzialania zespolu oiwor6w do dzia- Q (Jg R-lg'Vx 1 x;:-:~x:)
lania jednej studni o promieniu x z wydatkiem rownym sumarycznemu wydatkowi .\ SA=---·-·-·----------·---
2,73/clll
[265a]
'1
wszystkich onvor6w. Logarytm promienia tej studni okresla wzor:
albo
11;
lnx = lnJ X1X2 „.XII Q (lg R-lgx)

1J Jezcli
•
zespol otworow polofony jest na
obwodzie kola, na bokach tr6jkiita,
sA = ·-Tf37cll1- [265b]

kwadrntu lub niezbyt wydluzonego prostokqta, wtedy do obliczefr mo.tna przyjq6 o We wzorach na wydatck s jest depresji[ w studni zastQpczej, a x 1 , x 2 „.x11 S<l to
promieil zastQpczy, analogicznie jak dla wiclkiej studni: odlcglosci poszczegolnych olworow od tcj studni. We wzorach na dcprcsjQ x 1 , x 2 „.x11

1••• ' ..
456 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH Tf.ORIA WZA)EMNEGO DZ/At.ANIA ZESPOW OTWORÖW STUDZIENNYCH 457

s11 to odleglosci poszczeg6lnych otwor6w od tego punktu, dla kt6rcgo obliczamy de- o R6wnanic rozwiiizuje sii; przcz podstawienie liczby 11. Ponicwaz Iiczba ta mozc byc
presji;. W powyzszych wzorach x jcst promieniem zastc<pczym. Pozostale oznaczenia tylko calkowita, przcto dobiera sie< tak jej wartosc, aby
jak we wzorach poprzednich.
o W przypadku otwor6w nicdogli;bionych nalczy do wzor6w na wydatck wpro- 11Yo > JL
• <p
i (11-l)yo < JL
<p
wadzic odpowicdni!J: poprawki; Forchhcimcra b, do wzor6w zas na depresjc< - jcj
odwrotnosc 1/b. ' o W przypadku w6d pod cisnicniem, gdy wymagane o bnizenie zwicrciadla nie bi;dzie
W zagadnieniach dotycz11cych obliczenia ilosci wody konieczncj do odpompowania schodzic ponizej sp11gu warstwy napinaj11cej, obliczenic Iiczby otwor6w upraszcza si~,
w cclu uzyskania postulowancj dcprcsji s chodzi jeszcze o liczbi; otwor6w, studzicn- poniewaz zazwyczaj robocza dlugosc filtr6w odpowiada miiizszosci warstwy wodo-
nych, kt6re trzcba zalozyc w zcspole. Wynika to z faktu, :ie .zdolnosc przcpustowa nosnej m. W6wczas zdolnosc.przcpustowa pojcdynczego otworu wcdlug Sichardta
otwor6w jcst ograniczona ich wymiarami, dlugosci11 roboczej czi;sci filtra i przepusz- wynosi:
czalnosci11 warstw wodonofoych. Jednostkowq zdolnos{: przepustowcl otworu, tzn.
w stosunku do l m roboczcj dlugosci filtra, oblicza sii; z wzoru Sichardta:
[270]
<p =
yk
2itr-- m /s 3
[266]
15 gdzie nt oznacza miiizszos6 warstwy. Wtcdy:

lub Abramowa II = JL
qo [271]
<p = l30itr }/"k m /d3
(267]
Spos6b poslugiwania si~ metodf!: Forchhcimera przy obliczaniu wzajemncgo dzialania
gdzie: otwor6w w zespole wymaga jeszczc objasnienia na prostym przykladzie. Przypuscmy,
r - promien otworu w m, zc zadanie polcga na obliczeniu zcspolu, kt6ry powinien obnizyc zwierciadlo wody
k - wsp6lczynnik filtracji w m/s albo w m/d. pod wykopem w ksztalcie prostok11ta niczbyt wydluzoncgo. Woda ma charaktcr
o Po obliczeniujednostkowcj zdolnosci przepustowcj oblicza sii; sumaryczn11 dlugosc artczyjski i zawarta jest w warst wie wodortosnej o mif!:zszosci m. Wymagane obnizenie
robocz11 filtr6w niezbitdn11 do uzyskania uprzcdnio okreslonego og6lncgo wydatku zwierciadla pod powicrzclmi11 calego prostok11ta ma wyniesc s. Tok obliczenia jest
zcspolu: 11astc<puj11crY !
Q o Wobec tcgo, :ie powierzchnia_wykopu ma ksztalt prostokiita, mozemy przyj116
-=L
<p do obliczen promien zast~pczy wedlug wzoru [255]: '
o Nasti;pnic oblicza sii; liczb~ otwor6w. W przypadku swobodncgo zwicrciadla

·
wody potrzebne S!J: dwa r6wnania:

Yo = vh~- l,3~11/c lg l~I' [268] o Obliczamy na~ti;pnic promie1i depresji jednym ze znanych wzor6w, np.:

Q R = 2syHk-
nyo = - [269]
<p
o Z kolei z wzoru [264b] okreslamy wydatek projektowancgo zespoh1 przy postulo-
gdzic: wancj depresji s:
y 0 - wysokos6 obnii.oncgo zwicrciadla wody na zewnc<trzncj sciance otworu
poloi.onego na obwodzic zcspolu, co odpowiada roboczcj dlugosci filtra, w m, Q= 2,73kms
h0 - postulowana wysokos6 obnii.oncgo zwicrciadla wody w srodku cii;zkosci lgR-lgx
zcspolu /z 0 = H-s w m, o Znajf!:c wydatek, nalezy obliczyc Iiczb<t potrzebnych otwor6w. Wobec tcgo,
Q - sumaryczny wydatck zcspolu w 1113 /s. zc warun!Ü s11 artezyjskie, zdolnosc przepustow!J: jednego otworu mozna obliczyc
k - wsp61czynnik filtracji w m/s, z wzoru [270] :
x - srcdnica zasti;pcza zespolu w m,
r - promien otwor6w w m,
11 - Iiczba otwor6w.

tnr:re· f'rt„.
 '.ta.tstk!L.J.

458 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH TEORIA WZA)EMNEGO DZ/AtANIA ZESPOW OTWORÖW STUDZIENNYCH 459

liczbQ zas otworow z wzoru [271]: 1J Jesli w ten sposob sprawdzona depresja oka:i:e siQ prawidlowa, to obliczenie jest
zakoilczone. Gdyby natomiast depresja olrnzala siQ za mala lub byla zbyt du:i:a,
Q obliczenie prowadzi siQ dalej metod!J: kolejnych przybli:i:eil. W tym celu oblicza siie
II= -
qo ponownie wydatek zespolu, przy ktorym osi!J:gniieta bQdzie wymagana depresja
o Przypuscmy, .ie w wyniku obliczenia otrzymaliSmy 6 otworow. Lokalizujemy je na s w punkcic A (ryc. 324D). Poslugujemy siie teraz wzorem na wydatek [264a]:
planie sytuacyjnym w jednakowych odleglosciach na naroiach i bokach prostokitta, 2,73 km s
jak na rycinie 324A. Q = ---1 ·-----
lg R- · (Jgx1+lgx 2 +Igx 3 +lgx4 +Igx 5 +lgx 6)
6
2

{ ~_]
J
po czym powtarzamy sprawdzenic, jak wyzej.

c
~.x, x,
Radziccki badacz M. J. Altowski (1947) opracowal hydraulicznq metod(! obliczania wplywu
wspoldzialajiicych otworow. Nadaje siie ona gl6wnie w zastosowaniu do wod pod

6
____
5 4
t---------- - .... '""
x~:~~ .
/-----~---·-_:5___ _____~J___________ - ~~
cisnieniem. Punktem jej wyjscia jest fakt, :i:e kazdy otwor wchodzqcy w sklad wspol-
dzialajiicej grupy wywolujc w pozostalych otworach lezqcych w zasiQgu jego wplywu
obnizenie zwicrciadla - t (ryc. 322). W ten spos6b powstaje sumaryczne obni:Zenie,
3 ktore jest sunw algebraicznq obnizeii wywolanych wspolnym dzialaniem wszystkich
otworow:
8 D .2 t = t ~1-12 + .
l „ + t„
u Uzalezniony od wzajemnego wplywu wydatek grupy otworow J;Q' r6wna siie
6 5 4 5
6
wydatkowi niezaleznemu .J.;Q pomno:i:onemu przez sumaryczny wsp61czynnik wply-
Ryc. 324. Schemat zespolu otwor6w zaprojcktow\mych w cclu obni:i:enia wu l;ß:.
zwierciapla wody
[272]
0 Teraz nalet.y sprawdzic, czy takie zaprojektowanie zespolu spelni postawione u Chodzi wi~c o to, aby znalezc ten wsp61czynnik. Metoda Altowskiego wymaga
zadanie. W tym celu nalezy sprawdzic wiclkosc obnizenia w otworze polot.onym jednak odwiercenia przynajnmiej dwoch otwor6w, wykonania w nich pompowan
najblit.ej srodka odwadnianej powierzchni i w otworze polofonym naj~alej od srodka. probnych i zmierzenia obnifonia wywolanego w drugim otworze. Tok rozumowania
0 Jako jeden z najblitszych wybieralny otwor nr 2 (ryc. 324B). Sprawdzenia doko· jest nastiepujqcy.
nujemy za pomocq, wzoru [265a]: o Otw6r nr 1 daje w czasie pompowania wydatck Q 1 przy depresji 8 1 , przy czym
wywoluje w otworze nr 2 obnizenie t 211 • Wzajemnie otw6r nr 2 daje w czasie pr6bnego
Q[lg R-i-(lg X1 -1-lg r+lg X3 +lg _x4 +lg Xs +lg ;:)] pompowania wydatek Q2 przy depresji 8 2 i wywoluje w otworze nr 1 obni:Zenie t 112 •
s2= 2,73km · o Uzaleznione wydatki obu otworow, gdy jednocze8nie oddzialuj'l one na siebie, __ ;

mogq by6 obliczone nastiepujqco: IBl!l1lllli

0 Jako jeden z najdalszych wybieramy otwor nr 4 (ryc. 324C) i analogicznie
Ql' = -Q,- (S1 -11/2
' ) [273a]
Q[lg R- -~(lg X1 +lg X2 +lg X3 +lg r+lg Xs +lg x6)] St
!i
1~

S4 = 2,73km ,

b z kolei nalezy sprawdzic wielkosc obnifonia w dowolnym punkcie A, lezqcym [273b]

wewnqtrz konturu wykopu (ryc. 324D).
gdzie:
Q [1g R- i (lg X1 +lg X2 +lg X3 +lg X4 +lg Xs +Ig x6) J
s,1= 2,73 km
 ';'

460 PODSTAWOWE. PRAWA RUCHU WÖD PODZ/E.MNYCH

TE.DR/lt WZA)E.MNE.GO DZ/AtANIA ZE.SPOW OTWORÖW STUDZIE.NNYCH 461

, S2 t211 W ten spos6b sprawdzamy, czy otwor ur 1 obejmujc swym zasi~giem i wplywem
t 2/1 = Sz +t211 r6wnicz clalej poloi:ony otwor ur 3. JeSli odpowiedz bQdzie potwierdzaj11ca, obliczamy
w postaci zas og6lnej: z kolei obnizenie w otworze nr 3, tj. t 311 • W tym celu mozemy posluzyc siQ nastQpuj11c11
relacj11: ·
I sll2t11.
t ---- 1

[274]
11 - s„+2t.
lgR-lgx 1
t). 12 i t]. 11 „.t;. nazywa Altowski „rzeczywistymi obnizeniami" i zaleca je stosowac,
jezeli zalezy na bardziej dokladnym obliczcniu.
o Przy wsp6ldzialaniu grupy otwor6w wydatek kazdego z nich mozna zatem obli- : t211 (
czyc. z wzoru ogolnego: t3/l =:l 1g R - 1g X1 Jg R- lg X3)

Q,: = Jb.
s„
(s„- s„ 2 t,,__) =
s„+ 2t„
Q„(1- 2 o:) = Q„ 2 ß [275]
o Analogicznic moi:na obliczyc obnizenie t 112 'i t 312 wywolane dzialaniem otworu
nr 2 oraz ;obnii:enie t 213 i t 113 wywolane dzialaniem otworu nr 3. Jczeli w grupie jest
0
wiQcej otwor6w, obliczenie kontynuuje siQ. Otrzymane wyniki zestawia siQ w tabeli:
L;o: i 2.;ß s11 to sumarycznc wsp61czynniki wplywu pochodz11cego ad wszystkich pozo-
stalych otwor6w, przy czym
Obni:lenie wywo-1 Obni:lenie w otworze

0: =
2 t' s2 t
- - = ------
lane <lzialaniem
otworu 1 2 3
[276]
s s+ 2,;t R
a 1 1211 1311
ß = 1-o: [277] 2 1112 1312
3 11/3 1213

a
R
0
Ryc. 326.
Szereg wsp6ldzialajqcych otwor6w studziennych
zalo:Zonych w strumieniu wody podziemnej
Ryc. 325. 0 Strznlkn oznncza kicri.mck ruchu wody
Grupa wsp61<lzialajqcych otwor6w

[] Z kolei smnuje siQ clla kai:dego, otworu obnizenia wywolane przez pozostale
o Przypuscmy, ze mamy grupQ zloz01111 z 3 otworow, kt6rc zeszly do artezyjskicj
otwory:
warstwy wodonosnej (ryc. 325). W celu uproszczenia obliczc1i zaklaclamy, ze wszystkie
otwory maj11 jednakow11 konstrukcjQ i bQcl!l pracowaly w jednakowych warunkach.
Przcprowadzono pompowanie pr6bnc w otworze ur 1 i zmierzono przy tym obnizenic
w otworze ur 2 - t211 • Na podstawie rownania Dupuita [161b] moi:emy napisac: po czym z wzoru [274] oblicza siQ rzeczywiste sumaryczne obnizenie, w kaZdym
otworzc: :
2,73 kms 1 2,73 km t211 _ 2,73 km t 311
Q1 = lgR-lgr tg R-1g x-; - 1g R --1g-x;-
st11d
lgR-lgr S1 st11d
=--
Jg R-lg X1 t211
21,: ß11 = 1-o:„
zas CJ.IJ = - S - '-
1 11
1

" s lg x 1 - t 2 /llg r wreszcie

1
lgR = ; 1
Q,; = Q. ß„ 11
1

/1
1 j) Ir!!! ,, . • 1

"'·
ri
 "lt:;p.:au: 1 dJl \:
462 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIEMNYCH DOPtYW DO U)I;C Z OGRANICZONEGO OBSZARU FILTRAC)I 463
II
1:1

Sumuj11c w koncu uzaleznione wydajnosci poszczeg61nych otworow otrzymujemy: Do obliczailia doplywu do zespolu wsp6ldzialaj11cych studni usytuowanych w spos6b
geometrycznie tegularny i przy jednakowych ich odleglosciach a, odpowiednie wzory
:1
opracowal M. Muskat. W tabeli 74 podano niekt6re z nich w nastQpuj11cym wyborze:
sk11d sumaryczny wsp6!czynnik wplywu
1) sumaryczny doplyw do zespolu 3 studni usytuowanych liniowo (ryc. 327A), il
:J
2) smnaryczny doplyw do zespolu 5 studni usytuowanych liniowo (ryc. 327B), 11
};Q' 3) doplyw do studni polozonej w jednym z wierzcholk6w zespolu zlo:lonego z 3 studni il
_11ß=---
};Q
[278] usytuowanych w tr6jk11cie r6wnoramiennym (ryc. 327C), '!
4) doplyw do studni polofonej w jednym z narozy zespolu zlozonego z 4 studni
Czi;;sto zaklada sif;l uji;;cia w postaci szeregu wsp6ldzialaj11cych ze sobii otwor6w' studzien- usytuowanych w kwadra'cie (ryc. 327 D).
nych usytuowanych prostopadle do kierunku wody podzienmej (ryc. 326). Jezeli
studnie sii dogll;lbione, a odleglosci mil;ldzy nimi mniej wifjlcej jednako,we, to do okre- stJ I sf.l_j st2 l
slenia wydatku kazdego otworu studziennego mogii posluzyc wzory Ab1·amowa (1956):
dla w6d na:porowych
?=-'f
1
?- rt
1
2
?1
1
;-t
1 1 1
1 1 1
kms
Q = 6,28 ·--- 0,5 a --~ [279a] ~-d----~----d----~
2,3lg - - + 1,57 - 0 A
7t „ 5-
' {l .sl5 st.3
1

l dla w6d o zwierciadle swobodnym ?t2r.

1 •I·
1 k(2H-s)s 1

1
J

1
1

1 1 :
l Q= 3,14 [279b] 1 1 1 1
0,5a R 1

I 2,3lg-- + 1,57 - 0
7tl'
5
' {l
~--- d ---~-- d - ...1-.---d -..i..----d
B
----.-j

gdzie a - odleglosc mil;ldzy otworami studziennymi w szeregu. _..---;-.- granica zasilania.

H'const"
Tabcla 74. Wzory Muskata na doplyw do zcspolu studni wsp6ldzialajqcych
Schemat 1 Wody naporqwe 1 Wody o zwicrciadlc swobodnym 1 Nr wzoru

Sc (2H-sc) Sc
l 3Q=2,73km~ 3Q = 1,36 k - - - ] ( " [280a]
Jg--- Jg--- [280b] Ryc. 327.
}la2„ }la 2 r Schematy zespol6w studni
---- c 0 wspöldzialajqcych
Sc (2H-sc) Sc
2 5Q = 2,73 km - - X - 5Q = 1,36 k - · - R-- [28la]
lg5_ lg5--= [28lb]
V4a 4 r y4a"r DOPL YW DO UJFJC Z OGRANICZONEGO OBSZARU FILTRACJI

s (2H-s)s Teorif;l doplywu z ograniczonego obszaru filtracji om6wimy najpierw na przykladzie

3 Q = 2,73 km ---i?':r- Q = 1,36 k --]p- [282a]
infiltracji brzegowej. Schemat tego procesu pokazany jcst na rycinie 292b 1 i 328.
lg-;:ar lgl'(j2- [282b]
Mamy do czynienia z obszarem jednostronnie ograniczonym, gdyz z jednej strony
----- ----
s (2H-s) s graniq jego jest brzeg rzeki, z drugiej zas lezy ona w nieskonczonosci.
4 Q = 2,73 km---1{4- Q = 1,36/c [283a] o Woda rzek lub jezior mo:le w pewnych warunkach infiltrowac przez dno i brzegi
R"'
lg y2 ra 3 Jg }72 ra• [283b]
w otaczajiice srodowisko skalne. Infiltracja taka moze zachodzic w warunkach
naturalnych lu.b w spos6b wymuszony, np. wskutek spif;ltrzenia wody w rzece. Wy-
Ob)nsnicnin do wzor6w (280a]-(283b]: s - <lcpresja w otworze wierzcholkowym lub naroi.nym,
Q - wydatck zcspolu lub pojedynczcj studni w zespolc, Sc -dcpresja w otworze contralnym,
muszonii infiltracjf;l brzegowii mozna wywolac takze w6wczas, gdy w pewnej odleg-
k - wsp61czynnik filtrucji, a - odlegloSC otwor6w, losci od brzegu obnizy sif;l zwierciadlo wody gruntowej ponizej poziomu wocly w rzece
m - miqZszoSC warstwy wody nnporowcj, R - J)forniefJ. lcja deprcsji,
11 - wysokosc slupn wody o zwlcrcladlo swobodnym, r - promicfJ. rury wicrtnicecj.
tub jeziorze. Mozna to uczynic zaklaclajiic r6wnolegle clo brzegu szereg, otwor6w wiert-
464 PODSTAWOWE. PMWA RUCHU WÖD PODZIE.MNYCH DOPtYW DO UJiiC Z OGRANICZONEGO OBSZARU FILTRACJI 465

niczych i .wywolujlJ:c pompowaniem odpowiednilJ: depresjc;;. W praktyce eksploatacyjnej

z 2 -l1 2 ;= _g_(ln x-In r)- JL(ln y-ln r)
czc;;sto stosuje sie;; tego rodzaju ujc;;cia, o ile pozwalajq na to wanmki hydrogeologiczne . nk nk
i hydrologiczne, a wii;;c dostateczna przepuszczalnosc srodowiska skalnego rozciqgajlJ:-
cego sie;; wzdlui: brzegu i odpowiednio dui:y przeplyw wody w rzece lub zasob wody
w jeziorze. H 2 -z 2 =+(In y-ln x)
mc
c1 Jezeli p~nkt M polofony bi;;dzie na brzegu, na linii prostej lqczqcej obie studnie,
to
x=y
zas
z =II

Ryc. 328. gdyz w tym miejscu sslJ:ce i chlonne dzialanie obu studni neutralizuje sie;; i zwierciadlo
Infiltracja brzcgowa wody nie bi;;dzie obnizone. Gdy wreszcie punkt M wyobrazimy sobie jako le:llJ:CY
na obwodzie rury studni P, wowczas
X= r
o Doplyw wody do otworu bc;;dzie pochodzil z dwoch kierunkow: bezposrednio ,)

z warstwy wody gruntowej od strony lqdu i z rzeki lub jeziora poprzez warstwc;; zas
wodonosnlJ:. Teor'ic;; doplywu Y! tych warunkach opracowal P. Forchheimer (1930). y = 2ai z=h
Nalei:y sobie wyobrazic, i:e zamiast rzeki istnieje fikcyjna studnia chlonna P' polozona i rownanie '.depresji przybierze postac:
w takiej samej odleglosci a od brzegu jak otwor P, z ktorego pompuje sii;i wodr;; (ryc.
329). Zakladamy, i:e studnia P' chlonie takq sam:i: ilosc wody Q, jak:i: rownoczesnie II 2 -h 2 = -Q-(In 2a-In r)
pompuje sie;; w studni P. Bierzemy pod uwagc;; dowolny punkt M polofo!1y w odleglosci mc
y od studni P' i w odleglosci x od studni P i badamy w nim wysokosc zwierciadla o Po rozwi:i:zaniu tego rownania ·wzgll;ldem Q i zamianie logarytmow naturalnych
z pozostajqclJ: pod wplywem dzialania obu studni. Mozna w tym celu poslu.Zyc si~ na dziesii;;tiie otrzymujemy wzor na wydatek studni zasilanej z dwoch roznych
':
rownaniem Forchheimera (261]. Otrzymamy nastf;lpujqclJ: zaleznosc: frodel - w~dy gruntowej i wody z infiltracji brzegowej:
Q = l, 36 k (2Il -s) s
lg2a-lg r (284]

+ gdzie:
k - wspolczynnik filtracji w m/d,
P' p
H - wysokosc statycznego zwierciadla wody w studni w m,
a

p
s - depresja w studni w m,
a - odleglosc studni od brzegu rzeki Iub jeziora w m,
r - promien rury eksploatacyjnej w m.
o PorownujlJ:c powyzszy wzor z wzorem Dupuita na wydatek pojedynczej studni
-
P'
[160b] widzimy, ze w mianowniku zamiast wyrazenia Jg R-lg r wchodzi lg 2a-lg r.
Wydatek o~woru korzystajlJ:cego z infiltracji brzegowej jest zatem
lgR-lgr
·-Ig2ä-Ig „·
razy wil;lkszy, lecz pod warunkiem, ze odleglosc otworu od brzegu bi;;dzie mniejsza od
polowy promienia leja depresyjnego:
Ryc. 329. Schemat do obliczcnia infiltracji brzegowej a < o,s.R
30 Hydrogoologla

l·na'O·
 "!$( • • " h . Jll

466 PODSTAWOWE PRAWA RUCHU WÖD PODZIE.MNYCH

o z drugiej jednak strony zbyt mala odleglosc otworu eksploatacyjnego od brzegu

rzeki Iub jeziora moze nie byc celowa. Wtedy bowiem woda infiltnij'!ca przez dno
mialaby zbyt kr6tk<i: drogie filtracji i nie moglaby nalezycie oczyscic ~siie z bakter'.'.
i innych drobnoustroj6w. Takze zbyt duza depresja wy~warzana w czas1e eksplo_atacJI
ujiec brzegowych jest niekorzystna, poniewaz wywolnJe duzy spadek hydrau~1czny: MODELOWANIE PROCESÖW FJLTRACJI
a zatem znaczn<J: pn.;dkosc wody. Wtedy infiltrujiica woda moze porywac z dna cz11stlo
muliste, zatykac pory i zmniejszac w ten spos6b przepuszczalnosc fütruj11cego srodo-
wiska. Praktycznie odleglosc studzien od brzegu nie powinna byc mniejsza ,niz 50 m,
a depresja w czasie eksplqatacji nie powinna prZekraczac 2 m. Eksploatacja wod~
metod<! infiltracji brzegowej jest niedopuszczalna, jesli do jeziora Iub do rzeki powy:ZeJ
ujiecia uchodZQ scieki miejskie Iub fabryczne. . . .
Doplyw do studui Iez11cej w polu filtracji ograniczonym dwoma r6wnolcglym1 gra111cam1
zasilania, a wiiec np. studni polozoncj miiedzy dwoma ciekami powierzchniowymi
(ryc. 292c2 , 330A), obliczy6 mozna z wzoru
Romanowa:
A
(2H -s) s
.!! Q = l,36k ( 0,64L . Xo) [285] Do roz\viQzania wieh1 zada1i hydrogeologicznych takich, jak np. odwadnianie wielkich
~ ·----0·--,._x ~
~. Xa ~
„
Jg - - - · sm · -
L wykop6w i kopaln odkrywkowych, ustalenie wielkosci doplywu do ujiec wodnych,
prognozowanie zmian w ustroju hydrogeologicznym pod wplywem eksploatacji w6d
".>'--------.r 0
·~ o Jczeli otw6r polofony jest w obszarze ogra- podziemnych albo wskutek piietrzenia w6d rzecznych, przebieg filtracji pod obiektami
(,,
niczonym z jednej strony graniq zasilania, z dru- hydroteclmicznymi i wiele innych, stosuje site obecnie coraz czte5ciej metody modelowe.
„. giej zas granicq nicprzepuszczalm1, gdy przy tym Rozr6:Znia site modelowanie fizyczne i matematyczne.
' obie granice Sl! r6wnoleg!e (ryc. 292c 1 , 330B),
B
mozna zastosowac wz6r: MODELOWANIE FIZYCZNE
·~
- - - ? - - -.... X .Q 8
[286] .Modelowanie fizyczne polega na badaniu filtracji w korytach wype!nionych materialem
~ Q = 2,?Jkm'. ( l,27L nx 0 )
Jg - - · c t g - skalnym. Jest nim najeztesciej zwir, piasek, mulek, glina lub il. Sciany boczne koryt
r L
cztesto wykonane SC! ze szkla, co umozliwia prowadzenie obserwacji naocznych.
gdzie: Badania na modelach fizycznych pozwalajQ na ustalenie zaleznosci mitedzy fizycznymi
L - odleglosc miiedzy granicami obszaru parametrami filtracji.
Ryc. 330. Schematy ograni- filtracji w m, o Dia zachowania podobienstwa do warunk6w naturalnych sporz<!dza site model
czonego pola filtracji
x 0 - odleg!osc studni od granicy obszaru w odpowiedniej skali. Przede wszystkim nfusi byc wprowadzona skala geometryczna -
liczona wzd!uz osi x w m. skala dlugosci - upodabniaj'!ca kszta!t i wymiary modeln do 'ksztaltu, wymiar6w,
polo:i:enia i wzajemnego stosunku warstw wodonosnych i wodoszczelnych w naturze.
Material skalny, kt6ry wypelnia koryto, powinien odpowiadac pod wzgltedem swych
w!asciwosci filtracyjnych osrodkowi naturalnemu, co uzyskuje site przez wprowadzenie
skali przepuszczalnosci i porowatosci. Spadki hydrauliczne i sily hydrodynamiczne
wymodelowane Sl! w skali l: l. Skala innych parametr6w, jak wydatku strumienia
filtracyjnego, pn;:dkosci i czasu filtracji wynikaj'! z poprzednio dobranych skal.
o Model fizyczny zaopatrzony jest w urziidzenia doprowadzaj'!ce i odprowadzajqce
wodte, urz<!dzenia do pomiaru wydatku oraz w piezometry do pomiaru cisnien.
o Badania na modelach fizycznych majq swoje zalety, ale nastrteczaj'! tez wiele
trndnosci. Modele SC! przewaznie wielkie, potrzeba witec du.ZO miejsca na ich ustawienie
oraz czasu na ich budowanie. Nielaiwo jest tei uzyskac potrzebnq doldadnosc i ade-

30'
:\1·t
j.(,.
lt
468 MODELOWANIE PROCESÖW FILTRACJI
ANALIZATORY C//jGtE 469

kwatnosc do warunk6w naturalnych. Z tego wzglQdu coraz. czQsciej stosuje siQ zas ciQglos6 ruchu prqdu elektrycznego r6wnanie:
metody modelowania matematycznego. oix + oiy + Oi: = 0
Ox Oy Oz
MODELOWANIE MATEMATYCZNE Z powyzszych zaleznosci wywodzi siQ og6lne r6wnanie przeplywu prqdu elektrycznego
Modelowanie matematyczne opiera siQ na analogii miQdzy opisem matematycznym r6znych w polu stacjonarnym:
zjawisk fizycznych a takim samym opisem procesu filtracji. Analogie tego rodzaju iJ 2 U o2 U o2 U
zachodZ!!: np. miQdzy wsp6lczynnikiem filtracji i wsp6lczynnikiem pr~ewodnosci ox2 + oy2 + ()z2 = 0 [288]
ter:micznej lub przewodnosci elektrycznej, miQdzy wektorem prQdkosci filtracji 1

i wektorem pr!!:du cieplnego lub wektorem gQstosci pr!!:du elektrycznego, miQdzy po- Jest to r6wnanie r6zniczkowe o pochodnych czqstkowych drugiego rzQdn, zwane
wierzchni!!: r6wnych cisnien piezometrycznych i powierzchni!!: izotermiczn!!: lub po- r6wnanicm. Laplace'a.
wierzchni!!: jednakowego potencjalu elektrycznego itp. Metody wykorzystujq_ce tego o Analogicznie przedstawia siQ sprawa z przeplywem filtracyjnym. Rozwijaj!!:C
rodzaju analogie nazywamy metodami analogowymi. . teoriQ Darcy'ego, Slichter (1899, 1902) opisal liniowe prawo filtracji w postaci r6z-
Modelowanie analogowe procesu filtracji polega na wywolaniu okrc8lonego zjawiska niczkowej: :
fizyczn~go w specjalnie w tym celu sporz!!:dzonym ukladzie fizycznym. Uklad taki ' !
iJh
zwany jest analogowym. Odbywa siQ w nhn proccs fizyczny symulujq_cy proces filtracji. V= -/c- [289]
()f
Poniewaz proces filtracji zachodzi w jakims przedziale czasu i moze wywolywac ·
Znak minus. oznacza tu, Ze prQdkosc filtracji V skierowana jest przeciwnie do kierunku
r6zne skutki lub zmiany w polu filtracji, dlatego w modelowaniu wazn!!: sprawq_ jest
wzrostu naporu h/l.
okreslenie warunk6w pocz!!:tkowych i brzegowych. Warunkami pocz!!:tkowymi S!!:
lJ Skladowe prQdkosci okreslaj11 r6wnania:
stany lub cifaienia na calym badanym obszarze filtracji na pocz!!:tku okresu badania.
Warunki brzegowe zas okreslone S!!: przez zmienne w czasie, wymuszone tub zadane
V = - koh
- .> V=
a1z
- koy
- ', V= -/c~
stany albo cisnienia wewnq_trz obszaru filtracji i stale lub zmienne stany na jego X OX y z oz
granicy. Po wykonaniu pomiar6w przebiegu procesu symuluj!!:cego mozemy, poslu- zas ciqglosc ruchu ustalonego cicczy, niescisliwej r6wnanie:
guj!!:c siQ odpowiednimi wzorami i uwzglQdniaj!!:c skalQ, opisac z duzym przyblizeniem
przebieg procesu filtracji, ustalic szukane wielkosci i prognozowac skutki tego procesu. OVx + _'ovy + ~ = O
ax oy az

ANALIZATOR Y Cli\GLE Zakladajqc, Ze osrodek filtracyjny jest Ci!!:gly, jednorodny i izotropowy, a ruch Iami-
narny i ustalony, otrzymuje siQ dla ruchu wody .w osrodku porowatym r6wnanie
· WsrOd wieh1 metod analogowych najszerzej stosowana jest metoda analogii e/e/ctro-
i Laplace'a w postaci:
;,'
hydrody11amicz11ej, zwana w skr6cie metod!!: AEHD. Wykorzystuje ona podobienstwo
przeplywu pqdu elektrycznego w obszarze pola elektrycznego do przeplywu wody a 11 2
--+;_-+--0
a 11
2
a 1i
2
(290]
ox2 ()y2 ()z2 -
w obszarze pola filtracyjnego.
o Zgodnie z prawem Ohma, gQstosc prQdu elektrycznego i okresla r6wnanie: Widzimy WlQC, ze dwa r6zne zjawiska - przeplyw pr!!:dU elektrycznego i przeplyw
filtracyjny -,. opisane sq matematycznie w spos6b analogiczny. W rezultacie mamy
[287] do dyspozycji szereg korcspondujqcych zc sob!!: parametr6w. Podano je w tabeli 75.
o Funkcj~ spelniajqce r6wnanie Laplace'a zwanc sq funkcjami hannonicznymi.
gdzic: Jezeli znan~ sq wartosci funkcji harmonicznej na granicy zamkniQtego obszaru, to
'Y - przewodnictwo elektrycznc wlasciwe [50], tym samym: okre~lone s11 wartosci tej funkcji we wszystkich punktach lezqcych we-
au - potencjal elektfyczny, wm1trz tcgo. obszaru. Nalezy zatem okresli6 warunki brzegowe.
ol - dlugosc przewodnika. Model elektryczny powinicn byc podobny do obszaru filtracji, eo uzyskuje siQ przez
o Skladowc gQstofoi pr!!:du w ukladzie trzech wsp6lrzQclnych opisuj!!: r6wnania zastosowaniF odpowiedniej skali gcometrycznej. Warstwy wodonosne odwzorowuje siQ
r6zniczkowc: za pomoq przewodnikow . .Tako material6w przewodz11cych uzywa siQ folii miedzianej
au
-r----
lub aluminiowej, masplastycznych, papier6w elektroprzewodzqcych lub elektrolit6w.
oy Warstwy nieprzcpuszczalnc odtwarzane sq za pomocq material6w izolacyjnych takich,

rru n:!lt! :C:,

 •: i@J MS IJ
470 MODELOWANIE PROCESÖW FILTRACJI ANALIZATORY SIATKOWE 471

Tabela 75. Parametry analogiczne w polu elektrycznym i w obszarzc filtracji

Pole elektryczne Obszar filtracji

i - g~stosc
prqdu v - pr~dkosc filtracji
1- nat~:i:enie
prqdu Q - wydatek filtracji
y - przewodnosc wlasciwa k - wsp6!czynnik filtracji
___!!_ - potencjal elektryczny ~~nic_~i~ hydrostatycznc
dU - spadek potencjalu elektrycznego dlz - spadck hydrauliczny
d/ d/

jak szklo, pleksiglas, parafina, celuloid lub wosk. Na tak zbudowanym modelu pow-
staj<t ciiiglc pola elektroprzewodziice i izolacyjne, st<id modele te nazywane s<t ana/iza-
torami ciqglymi.
o Na modelu muszq- byc narzucone warunki brzegowe. W tym celu wprowadza sii:;
do niego elektrody doprowadzajqce i odbierajqce prqd elektryczny. R6znica poten-
cjal6w elektrycznych na obu elektrodach odwzorowuje r6znici:; rzeczywistych cifoien
hydrostatycznych. Pomiar na modelu polega na zdjieciu obrazu linii ekwipotencjal-
nych symulujqcych uklad hydroizohips.·' Dokonuje sii:; tego za pomocq mostka po-
miarowego. Przez wykreslenie linii prostopadlych do Iinii ckwipotencjalnych otrzy-
muje siie siatkie hydrodynamicznq. Poslugujqc siie odpowiednimi wzorami mozna teraz
rozwiqzac okrcslonc zadanie, jak np. wielkosc cisnienia w poszczeg6lnych punktach
obszaru, priedkosc filtracji, przeplyw objietosciowy, wydatek grupy studzien itp.
Ryc. 333.
Analizator pola AP-600 Zakladu Hydrologii
ANALIZATOR Y SIATKOWE i Hydrauliki W6d Podziemnych Uniwersytetu
Warszawskiego {fot. A. Niedek). Na zdj~ciu
Przy rozwiqzywaniu wielu zagadnieft hydrogeologicznych znajdujq zastosowanie analiza- widoczny po lewej stronie blok z naloionq
siatkq opor6w, po prawej blok zadawania
tory siatkowe. Sit to r6wniez uklady modelowe wykorzystujqce analogii:; elektro-
warunk6w brzegowych, u g6ry woltomierz
hydrodynamicznit, z tym ze zamiast ciqglego pola elektroprzewodzqcego wprowa- cyfrowy, u dolu trnnsl~tor z dziurkarkq tasmy
dzona jest siatka elektroprzewodzitca.
o Analizator sklada siie z bloku zadawania warunk6w granicznych, bfoku siatki,
bloku zasilania i z urzitdzen pomiarowych (ryc. 331). Gl6wnq cziesciit jest tu blok
siatki przeznaczony do modelowania filtracji. Siatka analizatora (ryc. 332) jest to
z~sp61 punkt6w wiezlowych politczonych przewodnikami o odpowiednio dobranych
oporach elektrycznych. Na siatki:; wprowadza siQ parametry filtracyjne badanego
obszaru filtracji i jego granice. Zmienia siie mianowicie siatkQ opor6~ hydraulicznych

-------u- {------}- -D---------J

BlOK EAOAl!!Wbl
Jl~RUN/iOW ___ BIOK __ UllZ~Dl[Nl!I ·1
r-·-----[·---
6RANIC ZNYCll SIAT!fl
--. _]
PONIAROIVt:
____

--------{~A~~~IA]--- Ryc. 334.

Szafa Liebmana analizatora pola AP-600
slu:i:qca do rozwiqzywania zadan ruchu
Ryc. 331. Schema! analizatora siatkowego Ryc. 332. Schema! siatki analizatora nie ustalonego (fol. A. Niedek)
 472 MODELOWANIE PROCESÖW FILTRAC]I METODY NUMERYCZNE. 473

na analogicznie uformowanlJ: sfätkQ oporow elektrycznych, zachowuj'!c przy tym [] zasilame

(0Padam1
odpowiednie proporcje. Do regulowania wielko8ci oporow sluzlJ: potencjometry.
Strumien wody podziemnej, ktory jest cil};gly, zastlJ:piony zostaje przez wydzielenie
w siatce wiezlow obliczeniowych. Przewodnosc hydraulicznlJ: pomiiedzy poszczegol-
nymi wiezlami symuluje siQ opornikami o odpowiednio dobranej elektro-przewodnosci.
o Blok warunkow granicznych sluzy do modelowania warunkow brzegowych bada-
nego pola, a to za pomoclJ: odpowiednio wyskalowanych napiQc prlJ:dU doprowadzo-
nego do siatki.
0 Na analizatorze siatkowym prowadzi siQ pomiary potencjalow w punktach
.wiezlowych i prlJ:dow w przewodnikach wQzlow. Linie ekwipotencjalne badanego
obszaru wykrdla siQ graficznie interpolujlJ:c wyniki pomiarow w punktach wiezlowych
siatki. Odpowiednie wzory pozwalajlJ: rozwilJ:zac postawione zadania.
o Modelowanie na urzl};dzeniach siatkowych rozwirn;;lo siQ u nas szybko, zwlaszcza
po podjieciu produkcji analizatora pola AP-600 (ryc. 333, 334).

1 ANALIZATOR Y HYDRAULICZNE
i
i Innym sposobem modelowania filtracji jest modelowanie hydrauliczne, ktore prowadzi siQ
'
na analizatorach hydraulicznyclz, zwanych tez analizatorami Lukianowa od nazwiska
ich konstruktora. Analiiator taki sklada siie w zasadzie z szeregu zbiornik6w, miano-
wicie zasilajlJ:cego i odbierajl};cego wodQ (recypient) oraz zbiornik6w pojemnoscio-
wych poll};czonych rurkami oporowymi (ryc. 335).
o Po rozpoznaniu obszaru filtracyjnego, kt6ry ma byc modelowany i ustaleniu jcgo
rzeczywistych parametr6w filtracyjnych sporzlJ:dza siQ schemat obliczcniowy. Najpierw
ustala siQ warunki brzegowe, w szczeg6lnosci wysokosc cisnicti piezometrycznych.
Do ich modelowania sluzlJ: zbiorniki: zasilajlJ:cy i odbierajl};cy. Nast<;;pnie dzieli siQ
obszar filtracji na mniejsze jednostki, zwane blokami obliczeniowymi. Kazdy wydzie-
lony blok powinien byc dokladnie scharaktcryzowany przez ustalcnie sredniej wyso-
kosci zwierciadla wody, miiizszo8ci warstwy wodonosncj, wsp6lczynnika filtracji
i wsp6lczynnika odslJ:czalnosci. Pozwala to z kolei okrcslic pojcmnosc hydraulicznlJ:.
C kazdcgo bloku i opornosc hydraulicznii R miiedzy blokami, a to za pomoclJ: nastQ-
pujiicych wzor6w:
C = ~tF m2 [291]
R = _!_t_ • __ ___!_ + ~ + _l -- h/m 2
B k 1 11 1 B k 2 h2
gdzie:
µ - wsp61czynnik odsitczalnosci,
F - powicrzclmia bloku obliczeniowego,
kt> k 2 - wsp6lczynnik filtracji SlJ:siadujiicych blok6w,
11, 12 - dlugosc drogi filtracji mi<;;dzy siisicdnimi blokami liczona od srodka
do brzegu bloku,
ht> h2 - wysokosc zwicrciadla w siisiednich blokach,
B - szerokosc pasa, w ktorym lei:lJ: bloki obliczeniowe.
Ryc. 335. Schcmat idcowy analizatora hydrauliczncgo (wccllug A. Wicczystcgo)
a - przekr6j obsznru filtrncjl, b - rnodel hydrnuliczny
o ZnajlJ:c te wielkosci mofoa, stosujiic odpowicdnie skate podobienstwa geometrycz-
nego, pojemnofoi i opornosci, wymodelowac w integratorze wielkosc naczyn pojemno-
sciowych i 6poru hydraulicznego. Pojcmnosc naczyn, przy jednakowej ich wysokosci,
modeluje si~ zwiQkszajlJ:c lub znmiejszajlJ:c ich przekroj. Opory hydrauliczne modelo-
wane SlJ: za pomoclJ: rurek oporowych, ktore wewniitrz majlJ: w tym celu odpowiednie
urziidzenia w postaci ruchomych szczclin przeplywowych lub ruchomych bolc6w.
o Je:leli o)Jszar filtracji, poza doplywem podziemnym, zasilany jest przez infiltracjQ
opadow atmosferycznych, to analizator zaopatruje.siQ w dodatkowy zbiornik zasilajlJ:cy
(ryc. 335).
o Modelowanie filtracji za pomom1 analizatora hydraulicznego daje dobre wyniki,
jednakze jest to aparatura kosztowna, a przygotowanie modeln poch!ania bardzo
duzo czasu. 1
o Liczne przyklady stosowania omowionych metod modclowania filtracji dla roz-
wiiizania konkretnych zadan hydrogeologicznych na obszarze Polski podane slJ:
w pracy E. Brylskiej i in. (1972).
METODY NUMERYCZNE
Wiemy juz, ze rownania opisujqCC ruch w6d podziemnych Sf! rownaniami rozniczkowymi
o pochodnych cziistkowych. Przy rozwützywaniu szeregu zagadnien w tej dziedzinie
zachoclzi potrzeba calkowania tych r6wna11.. ZnajdujlJ: tu zastosowanie metody nu-

· :f:nn eH '.
 ., l!Q. iliii.
METODY NUMERYCZNE 475
474 MODELOWANIE PRJCESÖW FILTRACJIJ

meryczne*l, kt6rych zasada polega na zast;ipieniu pochodnych ilorazami przyrost6w

sk01iczoriych, w wyniku czego r6wnania r6;i;niczkowc przechodz<t w. uklad r6wnan
algebraicznych. Szybko liczl[CC elektroniczne maszyny cyfrowe pozwalaj;i pokonac
trudnosc pojawiaj:icct siQ przy stosowaniu metod nmnerycznych, it mianowicic ko-
niecznosc wykonania olbrzymicj liczby operacji rachunkowych.
o Metody numcryczne umozliwiaj;i rozwil[zanie nawet bardzo skompliko\vanych
zagadnie1'i bez wprowadzania uproszczel'i w odwzorowaniu warunk6w przyrodniczych.
310,IJ ···,·:".r"'"''''.'''
z matematycznego punktu widzenia st:osowanymi metodami numeryczqymi mo:Z.na
rozwi;izac r6wnania ruchu w6cl podzicmnych z clowoln;i cloklaclnoscifl:. W praktyce Ryc. 337. Schematyczny przekrbj
hydrogcologiczny
dok!aclnosc ta zalezy ocl aclekwatnosci r6wnaf1 wzglQdem opisywanego przez nie
procesu. Istotne znaczenie ma jeclnak stopicn rozpoznania obszaru filtracji, a przecle
wszystkim wiarygodnosc wielkosci parametr6w hyclrogcologicznych wchodz;icych z 4 6 a 10 11 14 16 16 10 11 14 16 1~0

clo r6wnai1.
o Podobnie jak w innych metodach moclelowania matcnrntycznego, r6wnie;i; w meto-
1 -._- -1~~~·~ _,_ ,_ -1--1'-l--l- - -

4 -·\·1- ·-
clach numerycznych konicczmtjest znajomosc warunk6w pocz<1tkowych i brzegowych, 6 __ ) t::<:: - · - _J::::: l"-<:"'!-~"'f-.t:"~r.:~,--1-11-1-
okre5lajqcycl1 stany zwierciaclla lub cifoienia. Rozwi11zanie polega na poszukiwaniu ß-
/~ \
~
!"\~ _/ ___ _ ' '\1
stan6w lub wartosci ci5nie1i w WQzlach siatki, kt6n1 pokrywa sli,; baclany obszar w- ~ \ - \ _,_

=
filtracji. Obliczenie prowadzone w kolcjnych oclstQpach czaso).Vych clajc w rezultacic ~L ___ _
:6 =-~~ ~8~~1~ ~"
11 \\ "', '"
przebieg zmiennosci polozenia zwierciaclla wody (lub cisnic1't) w calym rozpatrywa-
nym przcdziale czasu i we wszystkich wQzlach siatki. Uzyskujemy w ten spos6b
·- - -I- - 1
~ 1 J\~"i""' \ ,_1----.
__!!!L hydroiloh1psy p1emofnego zwwrciadla wdd gtirno·
·--~~
pel1111 analizQ ksztaltowania siQ ukladu zwierciadla wocly (lub cisniel'i) wewmitrz
rozpatrywanego obszaru, jako rezultat zmian zachoclz;icych na jcgo brzegach. Roz-
whizanie tego typu zaclai'i przy znacznej liczbie WQZl6w i ocltwarzaniü cllugich czasowo
..... -,
l!:)0,)
k.retfowych
obsrary .m)zniCDl'll1ff/U pflt'WOtinofri TIV ml/h
O'-
z-
41-
1\
1-I\~ '
~ t t
~--l"\1>(11/
i·Ri< 1

1". /
J7
'! ~
~
proces6w mozliwe jest praktycznie jedynie za pomoc;i maszyn cyfrowych. W baclaniach Ryc. 336. Obszar filtrncji wbd g6rnokrc- 0
1\
~ -1-1~f\>-•1--' ~cJ
" ~6 '--"!/
v V
V """.
1-
hyclrogeologicznych liczba WQZlow siatki z uwagi n.a wielkosc analizciwanych obszar6w dowych poddany badaniu --
a -- --1-11-"<l--I
,...... ifil!,__
clochoclzi czQsto do killcu tysiiecy, a czas trwania analizowanych zjawisk mo;i;c byc o--~1---'-I- !:;:)
rzQclu kilkudziesiQciu lat. Stawia to duze wymagania dotycz;ice pojemno5ci i szybkosci z·- L1.-- ~~--
clzialania u;i;ywanych maszyn cyfrowych.
Ryc. 338. 1,- _,_ §~
Rozw6j lcja dcprcsyjncgo badany 111ctodi1 6- ,_L. 1- 1- ,_
W celu zilustrowania mozliwosci, jakie claje omawiana w skr6cic metoda, podano dwa V-
numerycznq B-~-·-------·---•- -'-
przyklacly jej zastosowania. J - 1w1.cbicg: hydroizohipsy 0,0 m n.p.m. wcdlug ß /
o Pierwszy przyklacl zaczerpniQto z opracowania, w ktorym analizowano tempo stanu na dany rok, 2 - uji.;cin w6d c6mokrcdowych,. 19@
--1 .2 --J
3 - Jinia przckroju
rozwoju i zasiQg regionalncgo leja clepresyjnego artezyjskiego poziomu g6rnokreclo-
wego na terenie jednego z duzych miast w Polsee jako efektu stalego poboru w6d w la- w stuclniach wcwn;itrz obszaru. Kilka z tych stuclzicn zaznaczono r6wnie;i; na rycinie
tach 1955-1971. Obszar objQty baclaniem i pierwotny ksztalt powierzchni piezo- 338. ''
metrycznej przedstawiono na rycinie 336. Zaznaczono r6wnie;i; zrpznicowanie prze- D Zadanie rozwi<izano na maszynie cyfrowcj Oclra 1204, przy czym program umozli-
2
wodnictwa warstwy wodonosnej T wyclzielaj;ic 3 strefy o wartosciach 4, 7 i 10 111 /h. wial sukccsywne whiczanie studzien w kolejnofoi ich wykonania, tak ;i;e cale rozwill:-
4
Wsp6lczynnik pojemnosci sprQ:Z.ystej ß wynosil 2,4· 10- , Schemat \varunk6w hyclro- zanie uzyskano w jcclnym cyklu obliczeniowym. Wzrost Iiczby stuclzien ujmujqcych
geologicznych ilustruje przekr6j (ryc. 337). poziom wodono8ny oraz odpowiaclaj11cy mu przyrost poboru wocly przeclstawia
u Caly obszar pokryty zostal siatk;i obliczcniow11 licz;ic:i 1200 wi<zl6w. Warunek poni:Z.szc zcstawienic:
pocz;itkowy stanowi!y wartosci cisnicnia piezometrycznego, a >varunki brzegowe
rok liczba sludzicil lqczmt wydajnosc
wartosci cisnie{1 na obrze;i;u obszaru oraz obni:Z.ane depresj11 eksploatacyjnit cisnienia
m3 /h
1955 10 450
*> Przy opracowaniu lego rozdzialu autor korzyslal z nicpublikowanych matcrial6w dostnrczonych 1959 17 760
mu przcz D. Kozcrskiego i T. Piweckicgo. 1960 26 1200
476 MODELOWAN/E PROCESÖW FILTRAC)I
1966 35 1600
1970 39 1750
1971 43 1950
o Rozwi11zanie zadania pozwolilo wydzielic kilka zasadniczych etap6w rozwoju leja
depresyjnego, dostarczaj11c danych o wysokosci cisnien piezometrycznych we wszyst-
kich wQzlach obliczeniowych w dowolnie wybranych odcinkach czasu analizowanego
zja~iska. Kolejne etapy zmian powierzchni piezometrycznej odwzorowano na mapach
za pomoc11 hydroizohips. , wania w6d podziemnych.
o Na rycinie 338 przedstawiono zmiany zachodz11ce w przebicgu hydroizohipsy
±0,0 m n.p.m. wyznaczaj11ccj ccntraln11 cz11S6 lcja dcprcsyjnego. Por6wnanic kolcj-
nych faz zwiQkszania siQ obszaru obj11tcgo t11 izolini11 w miarQ wzrastaj11cego poboru
wody daje obraz zale:lnosci mi11dzy intensyfikacj11 eksploatacji a tcmpem i zasillgicm
rozbudowywania Sill centralnych partii leja. Przytoczony tu przyklad stanowi jedynie
niewielki fragment szerokiej i prowadzoncj w kilku wariantach analizy numcrycznej
zmian w uksztaltowaniu powierzchni depresyjnej.
Przyklad drugi ilustruje zmiany w polozeniu swobodnego zwierciadla w6d grunto':"ych
wywolane prac11 studzien. Sytuacfo hydrogeologicznQ: przedstawiono na przekrojach
(ryc. 339 i 340). Obliczenia n1ialy na celu opracowanie prognozy dotycz11cej tempa
Ryc. 339. Zmiany powierzchni depresyjnej po wlqczcniu do
eksploatacji dwu studni w r62:nym czasic
•28,0
2,0
Ryc. 340. Wypelnianic lcja dcprcsyjncgo po wylqczeniu studni
obnizania zwierciadla wod w czasie pracy studzicn (ryc. 339) i jego powrotu po ich
wylQ:czeniu (ryc. 340). Wsp6lczynnik filtracji warstwy wodonosnej k wynosil 3,6 m/h,
a wsp6lczynnik odsQ:czalnosci ~l = 0,2.
o Warunkiem poczQ:tkowym byly tu rzll<lne zwierciadla wody przed rozpocz11ciem
pracy studzien, a warunkami brzegowymi byly stale poziomy zwierciadla wody na
rer:ttr rtt,
METODY NUMERYCZNE 477
obwodzie analizowanego obszaru i zmienne stany wywolane obnizeniem zwierciadla
wody w studniach od rzll<lnej + 28,0 do rzlldnej - 2,0 m. Dia zadanych okres6w
czasu otrzymano wyniki, kt6re przedstawione s11 na rycinic 339 i 340.
Pawyzsze przyklady ilustruj11 jedynie WQ:ski wycinek tych mozliwosci zastosowan, jakic
daj11 metody numeryczne w hydrogeologii. Nie ograniczaj11 Sill one bowiem tylka
do rozwi11zywania zagadqien plaskich, gdyz z r6wnym powodzeniem mozna rozwi11-
zywac i zagadnienia przestrzenne i ta przy skomplikowanych warunkach wyst11po-
o Da zasadnic:zych zalet metod numerycznych nalezQ::
- moZliwosc uzyskania rozwi11zania bez koniecznosci wprowadzania uproszczen
zarowno do r6wnan opisuj11cych ruch wod podziemnych, jak i do analizowanych sche-
matow hydrogeologicznych,
- mozliwosc uzyskiwania wielowariantawych rozwiqzan za pomocQ: tego samego
programu przez zmiany danych wejsciowych,
- mozliwosc wykarzystywania jednego dostatecznie og6lnego programu do roz-
wi11zywania roznie formulowanych zagadnien,
- prostata przygotowywania danych do obliczen,
- szybkosc prowadzenia obliczen pozwalajqca uzyskac rozwi11zanie odpowiednio
przygotowanych zadaii w czasie nie przekraczaj11cym kilku gadzin; zalezy to od
rodzaju uzytej maszyny cyfrowej.
Metady numeryczne s11 wyrazem nowoczesnych i post11powych tendencji w hydrogeologii.
Pozwalajii one na rozwiqzywanie r6:l:norod.nych zagadnien nie tylko w skali lokalnej,
ale takze w regionalnej. Stasowanie ich powinna byc jednak poprzedzone starann11
i peln11 analiz11 stosunk6w hydrogeologicznych. Dokladnosc uzyskiwanych wynik6w
zalezy bowiem przede wszystkim ad jakasci materialu wyjsciowego, a wi11c obserwacji
i wiarygodnosci wartosci parametr6w hydrogeologicznych. W tym zakresie metody
numeryczne, padabnie jak metody analogowe, stawiaj11 duzo willksze wy.magania
od tradycyj~1ych metod obliczeniowych.

METODY GEOFIZYCZNE
W BADANIACH HYDROGEOLOGICZNYCH
' geofizycznymi, jcst trafna i jednoznaczna inte11Jretacja hydrogeologiczna wynik6w
Sll; dwie mozliwosei wykorzystania metod geofizycznych w hydrogeologii. Jednii z nich
WIADOMOSCI WST~PNE
Nowoczesna geologia szeroko posluguje siie metodami geofizycznymi przy rozpozna-
1: waniu struktnr wgliebnych, okreslaniu gliebokosci podloza krystalicznego, wykrywaniu
il
1 dyslokacji tektonicznych, poszukiwaniu zloz surowcow mineralnych itd. Opierajf! siie
~ one na badaniu r6zny~h wlasnosci fizycznych skal, takich jak spriezystos6, przewod-
nictwo elektryczne, magnetyzm, gcestosc, wlasnosci termiczne i radoczynnos6. Na
podstawie okreslenia zmian tych wlasnosci w przestrzeni mozna snu6 wnioski co do
rozmie,szczenia mas skalnych w skorupie ziemskiej.
Rozr6znia siie metody bezposiednie i pos1•ed11ie. Pierwsze polegajf! na badimiu naturalnych .
zjawisk geofizycznych, jak np. anomalii grawimetrycznych lub ' magnetycznych,
natomiast w metodach posrednich bada siie zjawiska specjalnie w tym celu wywolane,
aby obserwowa6 ich przebieg w srodowisku skalnym. Do takich zjawisk wzbudzo-
nych nale:Zf! np. sztucznie wywolane fale sejsmiczne lub prf!d elektryczny przepusz-
czony pod powierzclmil! ziemi za posrcdnictwem dwoch elektrod ziemnych. Zaleznie
od rodzaju badauych wlasnosci fizycznych wyroznia„si<;; mctody: :grawimetrycznf!,
magnetycznf!, sejsmiczm1, geoelektrycznf!, geotermicznf! i radiometrycznf!.
o Niekt6rc z wymienionych metod geofizycznych znajduji1 r6wniez zastosowanie
w badaniach hydrogeologicznych. Pozwalajl! one na wstQpne, orientacyjne mniej
Iub bardziej dokladne rozpoznanie stosunkow hydrogeologicznych, jak np.:
- okreslcnie glitbokosci wystitpowania warstw woclonosnych i ich mif!zszosci,
- oznaczenie niekt6rych parametrow hydrogcologicznych, jak pc>rowatosc lub
wsp6lczynnik filtracji,
- okreslenie kierunlrn i pritdko8ci ruchu wody podziemnej,
- zlokalizowanie pogrzebanych dolin wodonofoych, wytyczenie ich kienmku
i granic,
- wyszukanie stref dyslokacji, do ktorych przywif!zane si1 wody szczelinowe,
- wykrycie miejsc ucieczki wody powierzchniowej w podziemie lub utajonych
punkt6w drena.i.u wod podziemnych,
··::;;; at::. u
WIADOMOSCI WSTE;.PNE 479
okreslenie og6lnej mineralizacji wod i jej zmian,
wyznaczenie granicy w6d slodkich i s!onych,
okreslenie przewidywanej temperatury wody na danej glcebokosci,
poszuldwanie wod mineralnych,
okreslenie ksztaltu i wymiar6w Ieja depresyjnego itp.
o Najwiiekszit trudnoscü1, z jakf! spotykainy siie przy poslugiwaniu siie metodami
pomiar6w. Staje siit ona tym trudniejsza i tym bardziej Wf!tpliwa, im bardziej powikla-
ne i zlnienne St! stosunki geologiczne i wodne, natomiast jest pewniejsza w przypadku
prostej budowy, a przede wszystkim silnie kontrastujf!cych ze sobf! wlasnosciami
fizycznymi utworow wodonosnych i bezwodnych. W kazdym razie metody geofizyczne
nie mog11 by6 stosowane bez og6lnej znajomosci budowy geologicznej i historyczrio-
-geologicznego rozwoju badanego terenu oraz zwif!zk6w, jakie mogl! zachodzi6
miitdzy wodf! podziemrni a srodowiskiem geologicznym o danym typie wyksztalcenia.
byloby wstQpne lub orientacyjne rozpoznanie stosunkow wodnych tymi metodami,
a nastitpnie kontynuowanie badmi innymi metodami. Tak na przyklad przy poszuki-
waniu wod podziemnych jako zrodla zaopatrzenia, metody geofizyczne odda6 mogii
dobre uslugi, jeSli za ich pomoc11 potrafimy okreslic gliebokosc i miiizszos6 warstwy
wodonosncj i te jej odcinki, ktore cechuj1i siit najwiitksZf! zasobnoscif!. Wtedy mamy
utorowanf! drogQ do lepicj uzasadnionego projektowania i usytuowania potrzebnych
do ujitcia wody otworow wiertniczych. Drugi spos6b polegalby na zastosowaniu
metod geofizycznych po uprzednim wstQpnym rozpoznaniu stosunkow hydrogeolo-
gicznych pojedynczymi wicrceniami. Jesli np. odkryliSmy jednym lub dwoma wierce-
niami strumien wody podziemnej, to metody geofizyczne posluzyc mogf! do jego
okonturowania bez koniecznej potrzeby wykonywania dalszych otwor6w wiertni-
czych. W tym przypadku interpretacja wynik6w badan geofizycznych bitdzie nadzwy-
czaj ulatwioua. Wyb6r jednej z podanych mozliwosci zalezec biedzie od rodzaju
zadania hydrogeologicznego i lokalnych warunkow geologicznych.
o Z powyzszego wynika, .i.e metody geofizyczne nie powinny byc stosowane nie-
zaleznie, Iecz htcznie z innymi metodami badan hydrogeologicznych powinny siit
nawzajcm uzupelnia6. Umiejietne stosowanie geofizyki moze przyniesc znaczne oszczitd-
nosci w baclaniach tak pod wzglitdem czasu, jak kosztow.
o Z wymienionych poprzednio metod geofizycznych w hydrogeologii majf! znaczenie
przede wszystkim metody geoelektryczne, a w pewnych bardziej ograniczonych
zagadnieniach metocly geotermiczna i racliometryczna„ Pr6by zastosowania innych
metocl nie daly zaclowalajf!cyeh wynik6w.
o Wsr6d licznych odmian metody geoelektrycznej najlepsze wyniki uzyskuje siie
za pomoq metody elektrooporowej, metody naturalnych pol elektrycznych, czyli
potenejalu elektrye;znego i metody karotazu, ezyli proftlowania elektrycznego. Opi-
szemy polcrotce ich zasady, a teoriit i spos6b wykonywania pomiarow znajdzie Czy-
telnik w podritcznikach geofizyki stosowancj (P. Stenze! i J. Szymanko, 1973; z. Faj-
klewicz, 1972; S. Plewa, 1970; R. Bialostocki, 1974; R. Bialostocki, Z. Marczewski,.
1979).
480 ME.TODY GE.OFIZYCZNE. W BADANiACH HYDROGE.OLOGICZNYCH SONDOWANIE. GE.OE.LE.KiAYCZNE. 481

SONDOWANIE GEOELEKTR YCZNE A' A : B o'

~---r--;-l--r-----i·--
1 1 )1 / :
1 \ 1 / I
So11dowanie ge~elektrycz11e jest metod!J: elektrooporoW!J:, wykorzystuje bowiem zr6:lnieo··
i

wanie wla.foiwego oporu elektrycznego utwor6w skalnyeh nasyeonyeh wod11 i · bez-

\\ ',,_z;/--'/ //
', ;1 /
wodnyeh. W praktyee geofizyeznej za jednostkic opornosci przyjicto w pomiaraeh '
' . . . . . _ . L -- __ , . ,.,., /

omometr Q·m = 100 !l·em. Jest to op6r, jaki reprezentuje osrodek skalny o objic-
-~.i - /
tosei 1 m 3 • //

0 Wszystkie skaly mozna z punktu widzenia ich przewodnictwa elektryeznego Ryc. 341. Przeplyw pqdu mi~dzy Ryc. 342. Schema! urzqdzenia do sondowania geoelektrycz-
podzielic na przewodniki elektronowe i jonowe. Do elektronowyeh nalez!J: skaly, elektrodami pod powicrzchniq nego
kt6ryeh przewodnictwo warunkowane jest obeenosei!J: w ich skladzie mineralnym ziemi
rnineral6w o wysokim przewodnictwie typu metalieznego, jak siarczki rnetali, magne-
tyt, grafit itp. Im wyzszy procentowy udzial w skale tego rodzaju mineral6w, tym jej op6r. Jei.e~i teraz elektrocly ustawimy w oclleglosci wiickszej, np. A' i B'; to linie
Jepsze jest jej przewodnictwo elektryczne. Do przewodnik6w jonowych nalezy wit;lk- pr!J:clu zejcl<t oclpowieclnio glicbiej i obejm!J: obszar p6lkuli A' C' B'.
szos6 skal, a przede wszystkim osadowe. Ich przewodnietwo zalezy od wody zawartej o Urztidzenie pomiarowe (ryc. 342) sklada siic w zasaclzie z baterii jako :lr6clla pr!J:clu
w poraeh i szczeliriaeh. Op6r wlasciwy mineral6w wehodz!J:eyeh w ich sklad jest elektrycznego, dw6ch mieclzianych elektrocl pr!J:clowych A, B, clw6ch elektrocl poten-
bardzo duzy i dlatego w stanie suchym S!J: zlymi przewodnikami, w stanie zas nasyco- cjalowych }.{, N i potencjometru P. Pozorny op6r wlasciwy oblicza siic z wzoru;
nym wocl!J: Iepszymi, i to tym Iepszymi, im barclziej wocla jest zmineralizowana. W ta-
AU
beli 76 poclane s!J: wartosci oporu wlaseiwego niekt6ryeh skal. Qp = k-r [292]

gdzie:
Tabcla 76. Elcktryczne opory wlasciwe nicktörych •skal
(wedlug P. Stcnzla, J. Szymanki i in.) AU - r6znica potencjal6w,
I - naticzenie pniclu,
Rodzaj skaly Opör w .Q·m
k - wsp6lczynnik zalefoy ocl rozstawu elektrocl AB i MN.
Granit, bazalt .10 3 -10 5 o Zwiickszajf!c odleglos6 elektrod pr!J:clowych AB, schoclzimy z pr!J:clem do warstw
Wapien 400-4000 gh~bszych, natomiast p!'zesuwaj!J:c elektrocly potencjalowe MN na oclcinku AB,
Margiel 20-300 baclamy rozklacl opor6w na tym oclcinku. W ten spos6b mofoa otrzymac obraz oporu
II < 30
35-80
warstw slrnlnych wzclluz wybranego profilu geoelektrycznego. Na poclstawie wynik6w
Glina
Piaskowiec suchy > 300 ponuar6w wykresla siic krzywf! zmicnnosci oporu wraz z glicbokosci!J: i wyinterpreto-
Piasek, zwir suchy 500-10• wany z · niej profil hydrogeologiczny.
Piasek, zwir nasycony wodq slodkq 60-350 rJ Krzywe zmienno8ci oporu nie musz!J: nagle zalamywac siQ na kontaktach warstw
Piasck, zwir nasycony wodq slonq < 5 suchych i nasyconyeh woclf!. Czicsto wykazuj11 rnczej lagodne wybrzuszenia i zaklic-

o Pojiccie oporu wlas~iwego Q oclnosi siic do substancji jeclnoroclnej i izotropowej. ...

Sroclowisko geologiczne, a w szezeg6lnosci skaly osa~owe, z kt6rymi najezic5ciej ma „.„:·1~·:@".:
. . . . ....
clo ezynienia hydrogeologia, nie maj!J: tyeh ceeh, lecz przeciwnie, wykazuj:i anizo-
... :.·.'.·:··· ·.
tropowos6 wynikaj!J:e!J: ze zmiennosei struktury, tekstury, warstwowania itd. Z tego . ·'
·.· ... Ryc. 343.
powoclu wielkos6 otrzymana z porniar6w nie reprezentuje oporu wlasciwego w scisl~m · ... ·. ··:·· · , ' ' . Dwie warstwy o TÖznych oporach
znaezeniu fizycznym tego pojiceia, Iecz op6r wynikaj!J:CY wlasnie z tych wszystloeh
nie]eclnoroclnosei. Nazwano go w geofizyce pozornym oporem w/a§ciwym Qp„ slosci. Wynika to z istoty oporu pozornego. Przypuscmy, zc mamy warstwic skaln!J:
Sonclowanie geoelektryezne polega na wprowaclzaniu .pqdu elektryeznego clo coraz o mil)zszosci m i oporze Q1 , pocl ktor!J: lezy warstwa o innym oporzc Q2 (ryc. 343).
glicbszych warstw i mierzeniu r6iniey potencjal6w Jezeli elektrocly A i B rozstawione bicclit w takiej oclleglosci, ie linie pr!J:du nie sehodz!!:
„ i naticzenia pr!J:clu. Zasacla jest tu
nasticpuj!J:ea: ponizej spiigu warstwy g6rnej, to pomiar zarejestruje op6r charakterystyczny clla tej
o Pr!J:cl wprowaclzony do ziemi przez elektrody mnieszczone w punkcie A i B warstwy (;/J. W miaric rozsuwania elektrocl linie prf!clu bi:;cl!!: schodzic coraz nizej
(rye. 341) bicclzie przeplywal przez p6lkulic ACB. W wyniku pomiaru moi.na oznaczy6 i na op6r wplywa6 bi:;dzie r6wniez warstwa nizsza. Wyniki pomiar6w wskazywac

31 Hydrogoologla

nm m) mt'
 " 1 14 CU!.. F'
~·· 483
482 ME'.TODY GE'.OFIZYCZNE'. W BADANIACH HYDROGE'.OLOGICZNYCH SONDOWANIE'. GE'.OE'.LE'.KTRYCZNE'.

bt<d'l op6r coraz blizszy Ch, a krzywa bt<dzie sit< odpowiednio wyginac. Gdy wreszcie
elektrody AB bt<d!!: odsunit<te tak daleko, ze zasit<giem prqdu objt<te bt<dzie w spos6b
przewai:ajqcy warstwa nizsza, w6wczas wplyw warstwy g6rnej bt<dzie slabszy, a wyniki
pomiar6w wskaz'l pozorny op6r wlasciwy bardziej zblii:ony sw'l wartosci11: do oporu (i2
i zn6w wyst!J:Pi wygi<icie krzywej.
W wyniku sondowania geoelektrycznego otrzymuje si<i wykres w postaci krzywych zmien-
nosci pozornego oporu wlasciwego w miar<i gl<ibokosci wnikania linii pr11:dowych
pola elektrycznego. Przebieg krzywej jest odzwierciedleniem zmian oporu oraz gl<ibo-
Uldod -1lWUWors~wy - - - _!!!!od frdjworsfwowy
lub uklady dwu-, troj-, cztero- i wielowarstwowe. Typowe ich ksztalty teoretyczne
publikowane Sll w specjalnych atlasach, kt6re nlatwiaj11: interpretacj„ wynik6w sondo-
wania geoelektrycznego.
o Podajemy za C. Heilandem (1937) kilka charakterystycznych i typowych krzy-
wych zmiennosci oporu. Wyr6znione s11: skaly wodonosne b<id'lce dobrymi przewod-
nikami - grupa A i zlymi - grupa B. Na rycinie 344 pokazane Sll ksztalty krzywych
w jednej i drugiej grupie w ukladzie dwu- i tr6jwarstwowy111. W g6rnym rz<idzie
reprezentowane jest piaszczyste srodowisko wodonosne 0 dobrym przewodnictwie,
kontrastuj~ce ze zle przewodz11:cym granitem, bezwodnym piaskiem lub bezwodnym
zwirem. Z tego powodu krzywe wykazujq wyra:lny spadek oporu w warstwie zawod-
nionego piasku. W dolnym rz<idzie pokazane SIJ: zle przewodniki. Nalezy do nich
zwir, mimo 2:e jest zawodniony. Widoczny wzrost oporu w warstwie tego zwirn tluma-
czy si<i jego malq powierzchniq wlasciw11:, kt6ra podnosi op6r. W diagramach grupy B
uderza r6wniez pozornie paradoksalny spadek oporu w warstwach nieprzepuszczal-

100
skala dla kr1ywej oduytow, opor wQm
0 200 400 500 800 1000
ZOO· dCI tifll
0
krlYwtt
E: 300
~
400

500 - - - - - - - -
~

.: 50>---H~-1---,___ _,,
.„
CJ, ~
~5 ~9 "
-1§
:~ 80
~
t::::::::=J 2
~
~6 E2]10 .,.
+ '"
l··.:\:<i:.']3 ~
~7
____ // +
+ +o
+ ·!- +
+
.,. t- +
1=~@4 ~8 . + + +
·!- +
!lOO-- - 2000 4000 fiOOO 8000 10000
50
+ + + + skala d!a kflywej sumowania, opör wSdm

Ryc. 344. Typowe ksztalty krzywych zmiennosci pozornego oporu wlasciwcgo
(wedlug C. Heilanda)
J - utwory powierzchniowo sucbo 1 2 - utwory powiorzchniowo wiJgotno lub zuwodniono,
3 - piaski suche, 4 - plnskl zuwodniono, 5 - Zwiry suche, 6 - twiry 1.awodniono, 7 - twiry
pinszczysto suche, 8 - iwiry plnszczystc zawodniono, 9 - Hy, 10 - granit, 11 - zwicrcindJo
wody
kosci i sposobu ulozenia warstw. W przypadku srodowiska zbudowanego z jednego
rodzaju skaly nmiej wi<icej jednorodnej, krzywa jest Iini11: prostq r6wnoleght do osi
odci<itych. Gdy srodowisko zlo:lone jest z kilku warstw o r6znych oporach, krzywa
ma postac linii falistej z przegi<iciami i ekstremami. Zaleznie od liczby warstw lub
komplek;s6w skalnych lei11:cych w badanym polu elektrycznym, wyr6znia si<i krzywe
Ryc. 345. Geoelektryczny profil oporowy w korelacji Ryc. 346. Krzywa oporu i krzywa sumowa-
z wodami szczelinowymi (wedlug N. I. Plotnikowa) nia (wedlug S. Kelly'ego)
1 - krzywn zmicnnoSci oporu przy rozstawic ctcktrod prqdo„
wych 320 m, 2 - jak wy:J.cj, lccz przy rozstnwio 80 tu. 3 - cifojo„
nie w6d szczclinowych w olworzo, A - nluwin, G - grnnit, l.. -
lupkl krystaliczno
nych ilow. W istocie rzeczy ily i gliny cechujq sit< wysokim wsp6lczynnikiem porowa-
tosci i duzq powierzchniQ wlasciwq. Woda uwi<iziona w bardzo drobnych .porach
il6w jest zazwyczaj w wyiszym stopniu zmineralizowana niz woda wolna bt<d11:ca
w ruchu, przeto stwarza lepsze przewodnictwo typu jonowego. Widzimy wi<ic, ze na
przewodnictwo srodowiska geologicznego wplywajq tez inne czynniki, a nie tylko
sama woda. Fakt ten nalezy uwzgl(.ldnia6 przy interpretacji wynik6w sondowania
geoelektrycznego.

31'
484 ME.TODY GE.OF/ZYCZNE. W BADANIACH HYDROGE.OLOG/CZNYCH
ZDJF,CIE. POTE.NCJAWWE 485

o Jako przyklad prostego i dobrego reficksu oporowcgo ua profilu gcoclcktrycznym

podajemy odkrycie zlofa wod w szczclinach uskokowych zamaskowauych aluwiami
(ryc. 345).
Geofizyka zua szereg sposob6w analityczncgo opracowania wynik6w sondowauia geo-
elektryczuego. Jeden z uich zaczerpni«tY z pracy S. Kclly'ego (1951) j:>rzedstawiouy
jest ua ryciuie 346. Na wykrcsic widac, ze krzywa oporu w miar« gl«bokosci opada,
rejestrujl},c coraz l111liejszy opor. Interpretacja jej jest trudna, jesli nie zna si« chocby
w przybliZeniu warunkow geologicznych. W danym przypadku pos!u:lo110 si« dodat-
kow11: krzyw11: sumowania, tj. krzyw11: sum wszystkich kolejnych odczytow oporu.
Po wykresleniu asymptot teJ krzywej wyznaczouo w punkcie ich przecii;;cia si« pozycj«
zwierciadla wody, eo wykonane poiniej wiercenie w zupelnosci potwierdzilo.
Od sondowania gcoclektryczuego na jednym profilu mofoa w razie potrzeby przejsc
do oporowego kartowania geoelektrycznego. W tym celu wy.konuje si« sondowanie
wzdluz szeregu rownolcg!ych do siebie profilow, po czym interpoluje si« karto-
graficznie granice obszarow, w ktorych wyst«puj11: opory w odpowicdnich przedzia-
lach wartosci. Powstaje w ten sposob mapa opor6w. Przyklad takicj mapy poda-
110 na rycinie 347. Intcrpretacja jej pozwolila na wytyczcnie osi strumienia wody pod-
ziemnej. ;
0 I(artowanie geoclektrycznc 111etod11: oporowq oddaje ~~czeg~lnie dob1:e ~slugi
przy konturowaniu struktury wodouosnej odkrytej uprzcdmo po!cdynczynu w1erce-
nimni. Wykorzystuje si« w tym cclu parametr gcofizyczny, kt6rym1est op6rpoprzeczny
T . .Test 011 miaq zdolnosci przewodzcnia pnidu cl.ektrycznego przez, dan11: warstw~
przy jego przcplywic prostopadle do warstwowanm. Okresla go wzor:
T= hQ [293]
gdzic:
h - mi11:zszos6 warstwy w m,
Q - opor wlasciwy tej warstwy w n ·m.
0 Jntcrpretacja wynikow sondowm1 geoelcktrycznych pozwala na po~lstawic wartosci
tego paran~etru na wykreslenic mapy konturow struktur hydrogcolog1cznych, np. po-
grzebanycl~ dolin Iub rynien wodonofoych, stosunkowo dosc cz«stych w czwarto-
rz«dzie Polski.
0 Na rycinie 348 pokazano przyklad takiej mapy. Widac na niej wyraznie zazna-
czajiicy si~ pas wysokiego oporu poprzecznego (3000- 5000n·111 2 ~tory o~~wie~·­ !,
ciedla przebieg pogrzebancj cloliny wypelnioncj czwartorz«dowynu pmskanu 1 zw1-
rami woclonosnymi. Z obu stron towarzysz11 jej strefy o malym oporze poprzecznym,
reprezcntuj11:ce wysoko wyniesione bczwodne ily trzeciorz«dowc i w konsckwencji
nicwielkit mi11zszos6 czwartorz~clowych warstw wodonosnych.

[I!J[ü]]s
Ryc. 349. Przckr6j gcologiczny pogrzcbanej cloliny wodonosncj - do
ryciny 348 (,vcdlug P. Stcnzla i J. Szymanki) . .
Czwartol'zc:cl: I - twiry i piuski gruboziurnistc, 2 - pinski drobno· i Srcdniozmrmstc,
3 - g1iny zwnlo~vo 1 4 - nmlki; truciol'z~d: 5 - ily

opdr il·' .O,rn

E:2~"J 1 z L__~] J ZDJ~CIE
~ -
<20
1111ill!Ilfll ltf] ~ 00 --2000- •4 • 5 0 6 POTßNCJJ\.LOWE

mlJlllll [p72J Ryc. 348. Mapa oporu poprzcczncgo

l
20-25
!LL 60-SO Metoda potcncJalowa - polcga na badaniu naturalncgo pola prqclow clcklrycznych.
utwor6w czwartorz<;clowych (wcdlug
t _J Zr6dlem pntd6w tworzitcych takic pola, czyli pr1td6w tcllurycznych, Sl! procesy
7.5-.10
~~\z~\~j lJO- 100 P. Stcnzla i J. Szymanki)
1 - obs:r.nry wynicsic1i podlo:tn niskooporowego - ut· gcochcmiczne, dyfuzyjnc, filtracja lub fluacja, zro:lnicowanic mincralizacji ogölnej
~ 30-11-0
!:::o?J
0 > 10() wory czwnrtorzi:<lowo silnic zrcdukownnc, 2 - izollnio wody poclzicmncj itp. Poclczas ruchu wocly w porach lub szczelinach powstaji[ elck-
oporu poprzccznego T w fl• m2, 3 - ob~1zury nnjlco~
-„-._ aS slrumie11ia 11,ody podz1c111r1c_j rzystniejszych wnrunkOw do loknlizncji ukC w6d -trokincmatycznc r6znicc potencjalöw, a wskulek tcgo pnidy elektryczne. Przcplywaj:i
podziemnych w utworach czwnrtorz~dowyclt, 4 - sou„ onc nie tylko w srodowisku wodonosnym, alc po czQsci w utworach s1tsiaduj11cych
Ryc. 347. Mapa pozorncgo oporu wlasciwcgo downnio SE, 5 - wiorconin wykonnnc przed badnninmJ
geofizYcznymI, 6 - wiorccnin wykonnnc po bndnninch z nim. Przcwaznie pole elekiryczne wywolane tymi pr!J,dami jest bardzo sfabe i trudne
(wcdlug R. Ceccaty'ego i P. Jabiola)
geofizycznych, A-A - linin przckroju (pntrz ryc. 349) do uchwyccnia pomiarami. SiJ jcdnak szczcg61ne przypaclki, gdy wiell~osc pola i roz-
486 ME.TODY GE.OFIZYCZNE.' W BADANlACH HYDROGE.OLOGICZNYCH

nice potencjalowe na tyle wzrastajii, ze badanie moze dac pozytywne wyniki. Nalezii
- ; 14$.. 2.1 !. :;

METODY GE.OFJZYKJ WIERTNICZEJ 487

do nich przede wszystkim miejsca ucieczki 'wod powierzchniowych w podziemie, iOO

miejsca utajonego drenazu w6d podziemnych w utwory pokrywajiice, a takze miejsca

silnego wzrostu Iub zaniku mil!Zszpsci plytkich poziom6w wOd gruntowych.
o Urziidzenie do pomiar6w (ryc. 350) sklada sii;; z potencjoi~etru P, przewod6w
,i pomiarowych elektrod potencjalowych M i N z tym, ze elektrody nie ,nogii byc Ryc. 351.
Pr?fil potcncjalowy
polaryzujiice. · rejestrnjqcy micjscc
Uyc. 350'. wzrostn miq:Zszosci
Schcmat urzqdzcnia warstwy wodonosnej
pomiarowcgo do zdji;cia (wcdlug L. W. Sorokina)
potcncjalowego
J 4 1, 2, 3 „. punkty pomiarowe nn ; 20
profilu

Badanie polega na rnierzeniu !'6znic potencjal6w wzdluz szeregu linii profilowych w odpo-
wiedni spos6b dobranych i usytuowanych. Na kazdym profilu wytycza si\l punkty
pomiarowe. Pomiar przeprowadza sii;; po zaiozeniu elektrod w dw6ch siisiednich -10 '
punktach. W celu wyeliminowania wlasnej sily elektromotorycznej elektrod pomiaro-
-20
wych, pomiar musi by6 wykonany dwukrotnie, przy czym przy drugim pomiarze
odwraca siQ polozenie elektrod. RO.znica potencjal6w naturalnego pola elektrycznego -30 ' Uyc. 352.
E jest sredni11: arytmetycznq roznic potencja!Ow z obydwu pomiar6w wykonanych na Ujcmna anomalia
potcncjalu zdrndzajqca,
danej parze punkt6w:
ucicczk11 wödy rzccznej
w podziemic
E = iiVi +iiV2 1. 2, 3 „. punkty pomiarowo
2 · nn profilu

o Pomiary kontynuuje sii;; parami nasti;;pnych punkt6w - 2 i 3, 3 i 4 itd. w taki

spos6b, aby otrzymac zamkni\ltY ciqg pomiarowy mii;;dzy liniami profilowymi.
Z otrzymanych wartosci oblicza sii;; potencja! kazdego punktu pomiarowego wzgli;;dem
jakiegos punktu odniesienia, kt6rego potencjal przyjmuje sii;; jako zerowy. Wartosci
potencjalu wzgli;;dem punktu odniesienht mog11: by6 dodatnie lub ujemne.
o Na kaZdej linii profilowej wykresli6 mozna profil potencjalowy, w kt6rym na osi
rzi;;dnych odklada sii;; wartosci potencjal6w, na odcii;;tych zas - odleglosci punkt6w
pomiarowych. W miejscach wzmo:lonego doplywu w6d podziemnych lub szybkiegci
wzrostu miqzszosci warstwy wodonosnej zaznaczq si1e na profilu anomalie dodatnie,
w miejscach ucieczki wody powierzchniowej w podziemie lub w miejscach zaniku
warstwy wodono$nej - anomalie ujemne.
Opr6cz profü6w wykonuje sii;; takte rnapi;; potencjal6w, h1cz~1c za pomoctt linii ekwipo-
tcncjalnych punkty o tych samych wartosciach. W tcn SJ?OS6b anomalie b'<dq odwzo-
rowane r6wniez kartograficznie.
o Na rycinie 351 podany jest przyklad profilu potencja16w, kt6ry swii anomaliq
dodatniii zdradza wzrost miqzszosci i zasobnosci warstwy wodonosnej, w kt6rej
pJynie strumien wody gruntdwej.
o Inny schemat podano na rycinie 352. Tu anomalia ujcmna jest retleksem ucicczki
wody rzecznej w szczeliny podlo:Za. Opisana wyzej metoda zdj1ecia potencjal6w nadaje
sii;; do hadania niezbyt gl„boldch w6d gruntowych.
o Oprocz pomiar6w potencjal6w naturalnego pola elektrycznego stosuje sii;; w ,bada-
niach hydrogeologicznych r6wniez pomiar pola sztucznie wzbudzonego. Metodi;; ti;;
poznalismy juz przy sposobnosci omawiania r6foych sposob6w wyznaczania pri;;d-
kosci i kierunku filtracji.
METODY GEOFIZYKI WIERTNICZEJ
Aktualnie coraz czQsciej wykonuje sii;; 11ydrogeologiczne otwory poszukiwawcze i roz-
poznawcze metödit obrotowq. Ze wzgI„du na szybkosc posti;;pu wiercenia rezygnuje si1e
z cz„stego pobierania pr6bck rdzeniowych, eo utrudnia ustalenie profilu hydro-
geologiczncgo przewiercanych skal. Trudnos6 ti;; usuwaj11: jednak metody geofizyki ----i
wiert11iczej. Polegajii one na pomiarach zmian fizycznych i hydrogeologicznych
-,:
----i
wlasno8ci skal wzdh1z otworu wiertniczego, a takZe jcgo krzywizny i srednicy. Uzy-
skanc w ten spos6b dane pozwalaj11: na okreslenic litologicznego charakteru slrnl,
ich nasti;;pstwa, zawodnienia, ustalenie stref, w kt6rych wysti;;puj11: pr6i:nie i kawerny
krasowe itp. Czynnosc ti;; nazywan1y profi/owaniem wiertniczo-geojizycznym*l. W jej
wyniku otrzymuje sii;; odpowiedni profil wiertniczo-geofizyczny (ryc. 354).
*) Spotyka siQ tc:i; cz~sto tcrmin karotai, kt6ry pochodzi z francuskicgo carottage - profilowanic.
488 METODY GE.OFIZYCZNE. W BADANIACH HYDROGE.OLOGICZNYCH
o Geofizyka wiertnicza posluguje si« wieloma metodami. Do najwazniejszych
nalezlJ: metody geoelektryczne, izotopowe i geotermiczne.
Metodami geoe/ektrycznymi bada siQ potencjaly pola elektrycznego powstaj11cego samoistnie
w otworze i wok6l niego oraz opory wlasciwe przewiercanych skal. Powstawanie
pola elektrycznego nazywa si1< polaryzacji1 samoczynmi lub spontaniczmi. Przyczyny
tego zjawiska sq, zlozone, a do najwa:i:nicjszych nalezit:
- dyfuzja jon6w z pluczki wiertlliczej, kt6ra jest wodm1 zawiesirn1 ilowq, do prze-
wiercanych skal z r6wnoczesm1 adsorpcji1 jon6w na cz11stkach mineralnych,
- dyfuzja jon6w z w6d podzienmych do pluczki wewnqtrz otworu,
- przenilrnnie w6d podziemnych z przcwiercanych skal do wn«trza otworu i pluczki
lub odwrotnie - przcnikanie pluczki w skaly,
- reakcje utleniania i redukcji zachodzqcc na kontakcie niekt6rych ska! rudnych,
WQgli i innych z pluczk!J:.
o Badania wykazaly, ze najwazniejsz11 rolQ wsr6d tych c2.ynnik6w odgrywaj11 zja-
wiska dyfuzji i adsorpcji. ' zwala na ustalenie profilu litologiczncgo, po11iewaz skaly o r6:i:nym skladzic mineral-
o Urzqdzenie do profilowania geoelektryczncgo sklada siQ z sondy elektrycznej
i aparatury pomiarowej.
o Sonda karota:i:owa jest cztcroelcktrodowa, podobnie jak zesp61 elektrodowy
w sondowaniu geoelektrycznym. Na odpowicdnhn kablu opuszcza siie do otworu
dwie clektrody potencjalowe M, Ni jedm1 pn1dom1 A albo dwie prqdowe A, Bi jedm1
potencjalowq, M. Czwarüt elektrod1< - prqdow<1 B lub potencjalow:1 N - umieszcza
siie na powierzchni zierni niedaleko od otworu wiertniczego. Przez clektrody prctdowe
A i B przepuszcza si« prctd elektryczny o natQ:i:enit1 /, kt6ry wytwarza w badanej skale
wzbudzone pole elektryczne. Za pomocct elektrod potencjalowych M i N mierzy siie
r6znicQ potencjal6w ilV llliQdzy dwoma punktami pola. Praktycznie profilowanie
sprowadza siQ do wyznaczenia pozornych opor6w wlasciwych przewiercanych skal
i obliczenia ich za pomocct wzoru [292]. Wyznaczenie potcncjal6w pola powstalego
samoczynnie polega na pomiarze r6znicy potencjal6w mii;;dzy elektrodi[ potencjalow<t
M znajdnjiJ:C'l siie w otworze a clektroch1 N na powierzchni ziemi. Apuratura pomiaro-
wa, poh1czona z elektrodami, zmontowana jest na powierzclmi ziemi. Sklada siQ ona
z clw6ch uldacl6w, z kt6rych jedcn.sluzy do pomiaru pozornego oporu wlasciwego,
drugi do pomiaru potencjal6w .pola samoczynncgo. S<t r6znc warianty uklad6w po-
miarowych, jak szeregowe, r6wnoleglc lub dostosowane clo sond jcdno- i dwu-
biegunowych.
Profilowanie geoelektryczne polcga na tym, ze sondQ opuszcza siie powoli w gh1b nie oruro-
wanego otworu lub podnosi siQ j11 z dna do g6ry. R6wnoczc8nie aparatura pomiarowa
rejestruje p6lautomatycznie lub automalycznie oba parametry elektrycznc oraz gl1<bo-
kosc, kt6rej pomiar dotyczy. W ten spos6b otrzymuje sii;; na wykresie profilu piono-
wego dwie ciq,gle krzywe: pozornego oporu wlasciwego i polencjalu samoczynnego
pola elekfrycznego.
o Umiej1<tna interprctacja profilu pozwala okrc8li6 nastQpstwo, mh1zszos6 i lito-
logiczny charakter przewiercanych ·utwor6w skalnych, wyznaczy6 poziomy wodo-
nosne, stopie!l. nasycenia wod<1 warstw, miejsca wyst1<powania szczelin woclo.nosnych,
stopieil. mineralizacji w6d, porowatos6 i przcpuszczalnos6 skal, a takze poziomy
,rn·rrnr··e,.
ME.TODY GE.OFIZYKI \"llE.RTNICZE.J 489
ropo- i gazonosnc (ryc. 354). Mctoda gcoelcktryczna profilowania otwor6w wiertni-
czych jest dzis zar6wno tcoretycznie, jak i praktycznie bardzo szczeg6lowo opraco-
wana. lstnieji1 r6:i:ne jej warianty.
Metody izotopowe polcgajct na pomiarze na1i;;zenia promieniolw6rczosci skal wzclluz
odwiertu. Czynnos6 ti;; nazywamy radiometriq wiertniczq, a w jej wyniku otrzymuje si«
profil r'adiometryczny. Pomiary wykonywa6 mo:i:na w otworze orurowanym, eo jest
duzq, zulctct! metod radiometrycznych. '
o Dia potfzeb hydrogeologii pomiary racliometryczne wykonuje si« w kilku warian-
tach.
Profi/owanie gamma polega na pomiarze zmian natQ:l.enia naturalnego promieniowuni~ y,
kt6rego zrocllem Sct wysl1<pujqce W skalach izotopy 0 dlugim okresie polowicznego
rozpadu. Aparatura radiomctryczna sklada siQ z opuszczancj do otworu sondy
zaopatrzonej w cletektor promieniowania y oraz z umieszczonego na powierzchni
zicmi urzitdzenia rcjestruj![cego pomiar w spos6b ciqgly. Profilowanie gamma po-
nym r6:i:nict' si« natiezeniem promieniowania y. Tale np. skaly ilaste - ily, lupki
ilaste, gliny,' mulowcc, ilowce odznaczajct siQ stosunkowo wysokQ promieniotw6rczo-
scict, natomiast piaskowce, piaski, zwiry, wapienie - niskct (ryc. 354).
Profi/owanie ga111111a-gam111a polega na pomiarze natiezenia rozproszonego promieniowania
pochodzqcego ze :lr6dla promieni y. Sluzy do tego cclu sonda zaopatrzona w swcj
dolnej CZl<Sci W fr6cllo promieniowania o specjalnie dobranej energii, W g6rnej zas
w detektor promieniowania. Emitowane zc :lr6c!Ja promieniowanie ulega w osroclku
skalnym rozproszcniu, kt61ego stopien zalezy od jcgo gQstosci. Podstawowa CZQS6
promieniowimia powraca do dctektora i zostaje zmierzona. Na ·profilu gamma-
-gamma skaly o du:l:cj gi;;stosci zaznaczajct sii;; w postaci minim6w nati;;:i:cnia odbiera-
nego promi~niowania, skaly o malej gQstofoi ' - maksim6w.
o Metoda :gamma-gamma pozwalii na orientacyjne okreslenie porowatosci, szcze-
linowatofoi fob1
kawernistosci przcwiercanych
•
skaJ.
Za pomocq, metqdy izotopowcj oznaczyc mo:l:na kierunck przeplywu w6d podziemnych
odsloniQtych w otworzc wiertniczym. W tym cclu do otworu wprowadza si1< izotop
promieniotw6~czy. Unoszony woch1 odklada si« 011 na sciance otworu, przy czym
najwii;;ksza jego ilos6 znajdzie si« po tej stronie, ku kt6rej skierowany jcst ruch wody.
Po usunii;;ciu :lr6dla izotopu z otworu prowaclzi sii;; kierunkowe }Jomiary natQ:i:enia
promieniowiinia za pomocQ opuszczoncgo na sztywnych zerclziach detektora umiesz-
czonego w specjalncj obudowie olowianej z Wctskct szczelinct. Detektor odbiera pro-
micniowanie przcz szczelinQ. Obiacaj11c detcktor w otworze wiertniczym rejcstrujcmy
promieniowanie pochodzQce z r6znych kierunk6w. NajwiQksze natQienie promienio-
wania wystQpuje w kierunku przeplywu wody przez otw6r. Na podstawie wynik6w
pomiar6w sporzi1clza si1< wykres nat1<:i:enia promieniowania w ukladzie wsp61rzQdnych J
(
biegunowych i wyznacza siQ kicrunek rucbu wody poclzicmnej (ryc. 353).
o Na pomiarach spadku natQ:lenia promicniowania izotopu promieniotw6rczego
wprowadzo1iego clo otworu wiertniczego opiera si« oznaczenie pr1<dkosci· ruchu wody
podziemnej. ;t.>ostQpowanic jest nasti;;pujqce. Naczyuko z izotopem zostaje mechanicz-
nie rozbite n~ odcinku odsloni1<tej warstwy woclonosnej, a uwolniony izotop miesza si«
 :!.# !Ch [jl

490 METODY GEOFIZYcZNE W BADANIACH HYDROGEOLOGICZNYCH METODY GEOFIZYKI WIERTNICZEJ ' 491

z wodf!. Teraz wprowadza sii;; do otworu detektor i mierzy siQ. nati;;zenie promienio-
wania. Ilos6 izotopu, poczf!tkowo znaczna, bi;;dzie w miarQ uplywu czasu zmniejszac
Profil /ermiczny PS 0
sii;;, gdyz jest on z otworu wynoszony przez przeplywajqcq wodQ. W konsekwencji
zmniejsza6 siQ bi;;dzie r6wniez natQ:Zenie promieniowania w pewnej zalcznosci od
50mV 1400ll00.1000JB00
prQdkosci przcplywu wody. UwzglQdniajqc okres polowicznego rozpadu izotopu impfmin
promieniotw6rczego, nati;;zenie promieniowania na poczf!tku i na koncu okresu
pomiar6w oraz srednici< otworu wiertniczego, obliczy6 mozna prQdkos6 ruchu wody.

o·

I
I
I
I

Ryc. 353.
Wykres slu:i::1cy do radiometrycznego
oznaczenia kierunku przeplywu wody
podziemnej
Strznlkn wsknzuje kforunek ruchu wody
1Bo· podzienmoj

Baclanie zmian temperatury w otworze hydrogcologicznym na calej jego dlugosci nazy-

wamy profilowaniem temperaluty lub projilowaniem termicwym. Pomiary wykony-
wane sq za pomocf! termometr6w elcktrycznych zapuszczonych do otworu. W wyniku
pomiar6w otrzymuje siQ wykres zmian temperatury, kt6ry nazywamy projilem tem-
peratury lub projilem termicwym (ryc. 354). Interpretacja takiego profilu pozwala na
okreslenie rodzaju przewiercanych skal, polozenia warstwy wodonosnej i miejsca
dopfywu wody podzienmej do otworu wiertniczego. "
l:u
o W otworach'wykonywanych rnetodq obrotowq pomiar temperatury przeprowadza iF
siQ w pluczce wiertniczej. W tym przypadku wysti;;pujll dwa stany rownowagi ciepl- ..;~ ~ !l75· /J37,5m
~ -~ perforac;a
1? ·f 0!1Y/era)flca
nej - nieustalona i ustalona. 'l~.: poliom wodo-
„_ noiny
o R6wnowaga ciep/na 11ieusta/011a wystQpuje wtedy, gdy ternperatura pluczki rM:ni siQ ~ 20 olworOw ~
od temperatury przewiercanych skal. Taka r6wnowaga jest zawsze wtrakcie wiercenia ~ erforacy;ny ,
no m
i krq:Zenia pluczk.i. Jezeli na profilu temperatury mierzonej w stanie nieustalouej cemenl
r6wnowagi zaznaczq siQ anomalie dodatnie lub ujemne, oznacza6 to bi<dzie, ze w tych
miejscach doplywa do otworu woda podziemna. Po przerwaniu krqzenia pluczki Ryc. 354.
rownowaga nieustalona utrzymujc siQ jeszcze przez jakis czas. W tym czasie pluczka Profil tcrmy XVIII
oddaje Iub pobiera cieplo z otaczaj11:cych sk.al. Szybkos6 tej wymiany zalezy od prze- w Ciechocinku
PS - profit zmian potcn·
woduictwa cieplnego skal, ktore jest rozne. Anomalie na profilu temperatury swiad- cjalu elcktrycznego, y -
czy6 mogl! o wystQpowzmiu na okreslonych odcinkach skal rozni~cych sii;; wyra:foie -profiJ promienJownnia
gammn, imp./ntln -Iiczba
przewodnictwem cieplnym, np. skal piaskowcowych Iub ilastych. impuls6w promieuiowa·
o Po przerwaniu wiercenia i krqzenia pluczki stosunki termicz11e w otworze dit:Zll nia na minnt~

'l
lIr
!

492 METODY'GE.OFIZYCZNE. W ßADANIACH HYDROGE.OLOGICZNYCH ME.TODY /ZOTOPOWE. 493

dd osiqgnir;:cia ustalonej rownowagi cieplnej. Stan taki zostaje osiqgnir;:ty, gdy tcmpcra- Tabela 77. Izotopy majqce znaczenie dla intcrpretacji hydrogeologicznej
tura p!uczki zrowna sir;: z tcmperaturq skal. Czas potrzcbny do ustalenia sir;: rownowagi
Wzgl~dne st~:Zenie Czas polowicznego
jest bardzo rozny i mozc trwac od kilkunastu dni do kilku micsi<;;cy. Zalczy to od Izotop
w naturze % Cecha rozpadu T w latach
postr;:pu i czasu wicrccnia, srednicy i glr;:bokofoi.otworu i tcrmicznych wlasnosci skal. 1
·1 1H
W geologicznych warunlcach w Polsee czas potrzebny do ustalenia si<;; rownowagi 1 prot 99,98 trwaly
przy dokladnosci pomiaru tcmperatury 0,1°C wyno?i okolo 10 dni (S. Plewa, 1966, .1 2 H deutcr, D 0,01 trwaly
3 H tryt, T ok. 10- 15*> promieniotwörczy 12,26
1970). ••o 99,76 trwaly
o Wyniki pomiarow wykonywanych w stanie rownowagi ustaloncj odz\Vicrciedlajq 110 0,04 trwaly
rzeczywiste temperatury skal i wod w nich zawartych. · IBO 0,20 trwaly
Na rycinie.354 podano przyklad profilu termy XVIII w Ciechocinku zaczcrpni<;;ty z pracy 12c 98,89 trwaly
J. DowgiaUy, Z. Pazdry i A. S!awinskiego (1968). Interprctacja krzywcj zmian po-
14c ok. 10- 10 promieniotwörczy 5730
32S 95,02 trwaly
tencjalu samoistnego ·PS i krzywej promieniowania gamma"{ wskazywala na wystr;:po-
wanie wielu poziomow wodono5nych w piaskowcach liasu przcwarstwionych r<'ii:nej
grubosci wkladkami mu!owcow i i!owc6w. Za hajbardzicj pe1•spektywicznq uznano
.,
3"S
Przcd 1953 r •
4,21 trwaly

gornq czr;:sc serii klodawskiej i czr;:sc scrii ksawerowskicj na g!r;:bokosci 1275-1337,5 m.

Po otwarciu tego poziomu pcrfoi·owaniem rur oslonowych poddano wystr;:pujq,cy o W tabeli 77 podano wykaz izotopow majq,cych znaczenie dla interpretacji hydro-
tu poziom wodonofoy badaniu. Otrzymano tennalnq, solank/typu Cl - Na+Br+J geologicznej.
o temperaturze 37°C na wyp!ywie. Cisnienic wody na glowicy wynosilo 2 at ( 1::> 2· Sk!ad izotopowy picrwiastkow wystc:;pujqcych w skladzie w6d podziemnych wyra:l:any
· 10 5 Pa) dzir;:ki qzemu nastq,pil trwaly samowyplyw o wydajnosci 107 m 3 /h. Terma jcst pi-zcz porownanie stosunkow izotopowych danego pierwiastka w badanej wodzie
XVIII wzbogacHa bardzo powaznic balneologiczm! bazc:; Ciechocinka, co mnozliwilo do stosunkow tychie izotop6w w pcwnym wzorcu. Por6wnanie takie pozwala na
budowc:; duzego, nowoczesnego zakladu przyrodoleczniczego i szeregu nowych okrdlenie :wzglr;:dnego odchylenia od wzorca, najczr;:sciej w promillach. Odchylenie
sanatoriow. · to oznaczamy Iiterii: o:
Metody geofizyczne, coraz szerzej wdrazane do badan hydrogeologicznych, sit bardzo
ekonomiczne. Sq one wszechstronne, pozwaiaj<! bowiem szybko oznaczy6 wiele para- oA = :Rpröbk1-Rwzorcn lOOO%o
metrow fizycznych i hydrogeologicznych skal, wykrywac poziomy wodonosnc i badac , Rwzorcn
ich ruch. Nalezy jednak stosowac je w sposob komplcksowy, tzn. prowadzic badania
gdzic:
rownolegle kilkoma metodami lub ich wariantami, wtedy bowiem intcrpretacja wyni-
oA - pdchylenic izotopu A od wzorca,
a
kow jest ulatwiona, wnioski bardziej pewnc i uzasadnione.
R = A1 /A 2 wyraia stosunek izotopu o wyzs„zej liczbie masowej do izotopu
o Oprocz pomiarow geofizycznych wprowadza sir;: ostatnio bczposrednic obser-
o liczbie nizszej, na przykJad:
wacje za pomoq podwodnycH' aparat<'iw fotograficznych i kamer tclewizyjnych,
zapuszczanych do otworu wiertniczego. : 1s 16 1s 16
+ 018 Ü _ 01 0 pr6bkl - 01 0 wzorcn 1OOO%o
18 16
- · - Ü/ Üwzorcn

METODY IZOTOPOWE
Znak plus' oznacza, ze probka jest bogatsza, znak minus, zc jest ubozsza w .cic:;zki
W ostatnim cwiercwicczu rozwijajq sir;: intensywnie badania nad zastosowanicm intcrpre- izotop tlenu o danq wartosc w pr0111illach.
tacji izotopowego skladu wody podziemnej do rozwiqzywania zagadnien hydro- o Jako wzorce sluzit w odniesicniu do:
geologicznych. Wiemy juz, :i:e nickt6re izotopy promicniotworczc, np. bromu, jodu, - tlenu i wodoru w wodzie wzorzec SMOW, tj. ·sredni sklad izotopowy wody
wodoru, mogii: byc stosowanc jako trascry (znaczniki) do badania dr6g krq~enia morskicj (Standard Mean Ocean Watet),
wod podziemnych, prc:;dkosci przeplywn, wyznaczenia kierunku nlchu itp. Promicnio- - wr;:gla :wzorzec PDB b<;;dq,cy belemnitem z formacji Pee Dce w Poludniowej
tworcze izotopy wodoru i wiegla pozwalajq ·ua okrdlenic wielrn w6d. Izotopy trwale Karolinie w Stanach Zjcdnoczonych,
tlenu, wodoru, wr;:gla, siarki slu:.J:q nam do ohcslcnia genezy wod podzicmnych oraz - siarki :wzorzec CD, kt6rym jest troilit, odmiana pirytu z meteorytu w Canyon
jej mineralizacji. Przcz izotopy trwale rozumiemy takie, ktorych jiidra nie ulegajf} Diablo w ~ianach Zjednoczonych ..
rozpadowi promieniotworczcmu. Izotopy te wyroznia sir;: i oznacza ilosciowo za Stosunki izoto~owe w wodzie wyrazamy najczc:;sciej jako oD, tlenu zas jako 018 0. Oba te
pomoc'I: specjalnego przyrzii:du zwanego spektrografem mas. parametry. majq, we wzorcu SMOW wartosc zerow'I:.

'
1,

(, 494 .METODY GEOF/ZYCZNE W !UDAN/ACH HYDROGEOLOG/CZNYCH
1
o Wodyopadowe i pochodzenia meteorycznego wykaznjii znaczne wahania skladu
izotopo\Vego. öD zmienia si\; w nich w szerokim zakresie od O do -440%0 , zas 31so
w granicach od 0 do -55%0· Przyczynl! tak duzej zmienno:lci jest parowanie lub skra-
planie wody. Para wodna ulegajqc skraplaniu w atmosferze traci ci1<zsze izotopy
wodoru i tlenu, natomiast woda w stanie cieklym lub kroplistym parujqc wzbogaca si1<
w nie. W odniesieniu do obu tych izotop6w proces biegnie r6wnolegle, stqd tez za-
chodzi zalefoosc liniowa:
oD = 80 18 0+5
Zaleznosc ta ma duze znaczenie jako kryterium infiltracyjnego pochodzenia w6d
podziemnych.
o Sklad izotopowy w6d opadowych zalezy tak.ze od temperatury powietrza. Sq one
18
tym ubozsze w D i 0, im temperatura powietrza jest nizsza i w slad za tym wartosci
ic~ przesuwajl! si\; w kierunku ujenmym. ZrM:nicowanie skladu izotopowego zalezy
w11<c takie od wysokosci nad poziom morza i szerokosci geograficznej.
o Aczkolwiek sklad izotopowy wody morskiej cechuje si1< dosc duz11: stalosciq, to
jednak zachodz!); w nim pewne zmiany. Najwazniejszym czynnikiem zmiennosci jest
parowanie, kt6re powoduje wzgl1<dny wzrost w wodzie ci1<zszych izotop6w: wodoru D
18
i 0. W morzach sr6dl:.idowych, obficie zasilanych przez rzeki, nast1<puje obnizenie
ich koncentracji.
o Badanie stosuuk6w izotopowych wodoru i tlenu w wodach podziemnych pozwala
na okrdlenie ich genezy. W wodach pochodzenia infiltracyjnego b1<d11: one zale:!:ne
od stosunk6w izotopowych w wodzie opadowej, Wwodach reliktowych pochodzenia
sedymentacyjnego zbli:Zone do skladu w6d morskich.
o Na sklad izotopowy w6d podziemnych znaczny wplyw ma wymiana izotopowa
z mineralami skal wodonosnych, mianowicie izotop6w tlenu z krzemianami i w1<glana-
mi, zas wodoru z mineralami zawieraj:.icymi grupy wodorotlenowe. Nast1<puje
zwlaszcza wzbogacenie w6d w 18 0. Inteusywuosc tego procesu zalezy od temperatury,
a zatem r6wniez od gl\;bokofoi wyst1<P?Wania zbiornika wody podziemnej.
o W swej historii hydrogeologicznej wody podziemne przechodzq przez zuane nam
cykle hydrogeologiczne (p. str. 207) W zwiitzku z tym w bardzo wfolu przypadkach
z
mamy do czynienia z reliktowymi wodami morskimi zmieszany)ni wodami paleo-
infiltracyjnymi. Badanie skladu izotopowego pozwala na okreslenie proporcji w jakiej
nast!);pilo zmieszanie. J .. DowgiaUo (1976) wprowadzil wskafoik ud.zialu reliktowych
w6d morskich (Isotopic Relictivity Indicator) w nast1<puj11:ccj postaci:
M = (i- ~~;) 100%
gdzie:
M - udziaJ reliktowej wody morskicj,
öDf - wartosc oD w wodzie podziemnej,
oDP - wartosc srednia oD w wodzie opadowej.
Tryt powstaje w g6rnych warstwac11 atmosfery z 14N pod wplywem dzialania neutron6w
promieniowania kosmicznego wedlug rcakcji:
I'' \
:ca:
METODY IZOTOPOWE 495
t4N +11 = 12C + ·3H
Wydajnosc reakcji jest bardzo mala, rz1<du 0,09-0,22 atomow 3 H na 1 s na 1 cm 2
powierzchni ziemi. Koncentracj\; trytu w atmosferze i w wodach okresla si1< za pomoc!!
tzw. jcdnostki trytowej TU (Tritium Unit) wyrazajqcej stosunek atomowy trytu do
gl6wnego izotopu wodoru 1H:
3
lTU _ 1 atom H
- 1018 atomow 1 H
o Do 1953 r. zawartosc trytu w atmosferze i hydrosferze byla bardzo niska. W sred-
nich szerokosciach geogrnficznych nad I:.idami wynosila srednio 10 TU, nad oceanami
zas 1 TU. Po 1953 r. wzrosla ona na niespotykan!! skal1<, a przyczyn!); tego byly pr6by
termoj:.idrowe. Pomiary wykazaly, ze ·zawartosc trytu w opadach atmosferycznych
na p6Jlrnli p6lnocnej doszla w 1963 r. do okolo 5000 TU, na p6lkuli poludniowej do
okolo 20 TU. Przyczyn!); tej r6znicy byl fakt, .Ze pr6by termoj11:drowe prowadzono
na p6lkuli p6lnocuej. W zwiitzku z tak zu'acznym wzrostem koncentracji trytu w 1961 r.
powstala swiatowa siec meteorologiczna, kt6ra gromadzi pr6bki do pomiar6w zawar-
tosci 2 H, 3 H i 180 w wodach opadowych. Wyniki pomiar6w oglaszane sit przez
Mi1<dzynarodow11: Agencj\; Energii Atomowej.
o Tryt zawarty w atmosferze przenoszony j~st za posrednictwem opad6w na po-
wierzchni1< ziemi, a stitd do w6d podziemnych. Badanie koncentracji trytu w tych
wodach pozwala na oce111< przebiegu r6:i:nych zjawisk i rozwi!!zywanie okreslonych
zagadnien hydrogeologicznyd1, takich jak intensywnosc zasilania w6d podziemnych
przez wody opadowe, pr1<dkosc przeplywu podziemnego, czas wymiany wody w pod-
ziemiu, wielkosc zbiornika wody podziemnej, stopien jego izolacji od wplyw6w zew-
11\;trznych, wiek wody itp. Gdy na przyklad zawartosc trytu w zbiorniku wody pod-
ziemnej jest por6wnywalna z zawarto8ci11: we wsp6Jczesnych wodach atmosferycznych;
mozna wnioskowac, ze infiltracja opad6w jest inteusywna i pr~dkosc przeplywu
wody duza. Niska zawartosc moze swiadczyc o du.Zej pojemnosci zbiornika albo
slabyn1 zwi:.izku z powierzclmi!! ziemi. Gdy zawartosc trytu spada poni:2:ej wielkosci
mierzalnej, moze to wskazywac na star!); lub bardzo star11: wod1< pochodzenia meteo-
rycznego lub na brak kontaktu z powierzchniit zien1i. Og6lnie przyjmuje si\;, :2:e woda
o zawartosci okolo 3 TU ma wi1<cej niz 25 lat, zas woda o zawartosci powy.Zej 100 TU
dostala si\; do podziemia zaledwie przed kilku lub kilkunastu laty.
Sklad izotopowy Wfig/a wyraza si1< zwykle przez o 13 C przy uwzgl1<dnieniu stosunku 13 Cj 12C
w pr6bce i wzorcu. Stosunek obu trwalych izotop6w W\;gla zmienia si\; w szerokich
granicach zaleznie od pochodzenia danej substaucji. Umo.Zliwia to okreslenie genezy
przcde wszystkim dwutlenku W\;gla, zar6wno rozpuszczonego w wodzie, jak te.Z
wyst1<puj11:cego w stanie swobodnym w wodach lub ekshalacjach gazowych. A wi~c
mozna okreSiic, czy C02 pochodzi z magmy, z rozkladu termicz~ego skal w1<gla-
nowych, z utlenienia w1<glowodo16w, czy tez z rozkladu substancji organicznych.
o Promieniotw6rczy izotop W\;gla 14C, zwany radiowrglem, powstaje, podobnie
jak tryt, w g6rnych warstwach atmosfery dzi1<ki promieniowaniu kosmicznemu i dzia-
laniu neutron6w na 14 N. Efekt reakcji wynosi 2,5 atomu 14 C na 1 s na 1 cm 2 powie-
496'. METODY GEOFIZYCZNE W BADANIACH .HYDROGEOLOG/CZNYCH

rzchni zicmi. W atmosferze w1;giel ten utlenia siQ do dwutlenku w1;gla, miesza siQ z at-
mosferycznym C0 2 i wl11cza siQ do jego obiegu w biosferze. Proby tcrn1oj11drowe w la-
tachpi1;cdziesi11tych wprowadzily do atmosfery znaczne ilo5ci neutronow, Jctore wcho-
dz11c w reakcj1; z 14 N podniosly w sposob slcolcowy produkcjQ radiow1;gla. Jcgo Jcon-
centracja w atmosferze polkuli polnocnej wzrosla blisko dwukrotnic. Ostatnio obse- BILANS WODNY
rwuje siQ jej spadek, m. in. wskutek wymiany ·co2 mi1;dzy atmosferit i hydrosfer11.
o Badanie radiowQgla zawartego w wodach podziemnych przydatne jest do dato-
wania ich wieku. Wody opadowe przechodzitc przez glebQ wzbogacajii siQ w C0 2 ,
ktory powstaje w n'iej wskutek rozkladu substaucji roSlinnej. W ten sp~s6b wody
infiltruj11ce W ghtb ziemi IliOSIJ: W sobie radiOWQgiel ZWilJ:Zany W dwntJenJm WQgla.
W sttefie saturacji C0 2 wl11czany jest w sklad wodorow1;glanow wod podziemnych.
Zawierajii one WQgiel radioaktywny w s.tQzeniu rownym 85 %jego st1;zenia w wQglu
wsp6lczesnych roslin. Wielkosc ta przyjmowana jcst jako wartosc wyjsciowa do obli-
czen wieku wod podziemnych. GlQbiej, wody nie maj11c juz bezposredniego kontaktu
z gleb:i:, nie s11 wiQcej zasilane radiowQglem. Jego ilos6 stopniowo zmniejsza siQ wskutek
rozpadu promieniotworczego. Zanik radiowQgla jest miar11 czasu, jaki uply1111l od RÖWNANIE BILANSOWE
momentu infiltracji i podstawii obliczenia wieku wody podziemnej. RadiowQgiel
pozwala datowa6 wiek wod mniej wiQcej do 40 000 lat wstecz. Bior11c pod uwagQ jakiekolwiek dorzcczc lub jego cz1;s6, mozemy w granicach tego obszaru
W skladzie izotopowym siarki bada si'i) przede wszystkim zmianQ stosunk6w 34S/ 32 S. wyr6znic ilosci wody przybywaj11ce i ubywaj:i:ce. R6wnowaga mi1;dzy tymi przeciw-
Zmiennos6 ta wyrai:ona jest przez ö34S, ktorej wartosc lezy przeciQtnie w granicach stawnymi ilosciami nazywa siQ bilansem wodnym. Moi:na j;i wyrazi6 w postaci r6w11a11ia
-20 do +30%0 • Na tej podstawie mozna da6 odpowiedz na szcreg pytan, jak np. czy bilansowego ·Pencka-Oppokowa:
siarczany zawarte w wodzie podziemnej pochodz11 z rozpuszczania gipsu, czy tcz SI!
[294]
produktem utleniania mineral6w siarczkowych. Mozna okreslic genezQ mineralizacji
w6d podziemnych jako pochodz11c11 z lugowania poldadow soli lub tez z reliktow gdzie: i

dawnych wod morskich. Mozna okresli6 stopien rozcienczenia reliktowych w6d mor- p - opad,
skich przez infiltruj11ce poiniej wody atmosferyczne. Wysoka wartosc ö34S w jonach H - o?plyw,
siarczanowych przemawia za tym, ze cz1;sc siarczanow ulegla rcdukcji pod wplywem S - straty,
dzialania bakterii siarczkowych. Badania izotopowe siarki mog11 byc pomocne dla AR - r6znica retcncji na pocz11tku i na k01icu okrcsu bilansowego.
ustalenia ir6del zanicczyszczenia w6d podziemnych, np. wskute.lc zrzutu sciek6w o Na siraty skladaj11 si1;: parowanie, bezzwrotne zuzycie wody i ilosci wody opusz-
przemyslowych, nawozcnia gleb itp. czaj11ce w inny sposob obszar bilansowy.
Hydrogeologiczna interpretacja stosunk6w izotopowych w wodach podziemnych powinna o Podobnic jak bilanse handlowc oblicza siQ dla okreslonych jednostek gospodar-
by6 przeprowadzona zawsze na tle caloksztaltu stosunkow l1ydrogcologicznych czych i jednorocznych okres6w, taksamo i bilanse wodne oblicza siQ dla okreslonych
i palcohydrogeologicznych. jcdnostek hydrologicznych, ktorymi Sf!: dorzecza lub ich cziesci, i okresow jednorocz-
Przedstawilismy w duzym skr6cie zasady stosowania metody izotopowej w hydrogeologii. nych i wieloletnicb.
Blizszc danc i szczcgoly znajdzie Czytelnik w pracach A. Polanskicgo (1979); J. Dow- o Opracowtrnie bilansow wodnych poszczeg6Jnych dorzcczy, rcgionow i caJego
gially (1970, I973a, 1973b, 1976a, I976b, 1978); J. Dowgially i A. Slawüiskiego kraju ma donios!e znaczenie zar6wno teorctyczne, jak i praktyczne. Obliczenia takie
(1979); J. DowgiaUy, J. Florkowskiego, J. Grabczaka (1974); P. Lcfoiaka (1979). poz~alaj11 na poznanic wszystkich elementow bilansowych lub okreslenie jednego
z nich, gdy pozostalc s11 znane. Z prnktycznego punktu widzenia bilanse Sf!: naukowq ~'t'~
~.lt
podstawit planowej gospoclarki wodncj. ~-
o W najprostszej posiaci bilans wodny Polski wedlug danych Komiteiu Inzynierii
i Gospodarki Wodncj PAN przcdstawiono w tabeli 78.
;\nalizujllc blizej obic sirony bilansowe - przybyiki i ubytki - dochodzimy do wniosku,
.1
ze r6wnanie Pencka-Oppokowa nie wyrnza w pelni wszystkich elcmentow. Nalczy tu

.•
uwzgl1;dnic nastQpuj11cc elementy bilansowc:

32 Hydrogoofogln

1tn n 1

rr ;
 !JQ(J&li '

498 BILANS WODNY UDZ/At WÖD PODZIEMNYCH W B/LANSIE WODNYM 499

Tabela 78. Bilans wodny Polski z w6d podziemnych wyplywajqcych w ir6dlach i drenowanych do ciek6w po-
wierzclmiowych. •
Przybytki Ubytki
o Odplyw podziemny do ciek6w okresla siQ czQsto za pomocit wskainika Iub
Pozycja 1 mm 1 km
3
1 % \ Pozycja mm 1 km 3 % modulu podziemnego odplywu w 1/s ·km 2 jako miernik-a jednostlcowego. Sredni wielo-
Opad 600 187,2 97,3 Odplyw 188 58,6 30,6 letni odplyw podziemny w Polsee wynosi olcolo 3 I/s · km 2 przy calkowitym odplywie
Doplyw spoza gra- 5,5. Jest on zroznicowany w szerokich granicach, zaleznie od warunk6w morfolo-
nie panstwa · 17 5,2 2,7 Straty 429 ; 133,8 69,4 gicznycl1, geologicznych i hydrogeologicznych, mianowicie od 1,5 na obszarach nizin
---· --- srodkowopolskich do okolo 8 l/s · km2 na mlodoglacjanych obszarach Pojezierza
Razcm 617 192,4 100,0. Razem 617 192,4' 100,0
Pomorslciego (J. Orsztynowicz, 1973; M. Gutry-Korycka, 1978).
o Odplyw podziemny odbywa siQ ciqgle, ale jego udzial w bilansie uklada siQ w r6.:1:ny
o Po stronie lewej r6wnania: sposob w poszczeg6lnych Iatach i miesi11cach. ·w latach wilgotnych opad jest wiQkszy
opad, kt6ry sklada siQ wlasciwie z dw6ch czQsci, mianowicie z opadu atmosferycz- niz odplyw i parowanic, pozostaje przeto pewna nadwyzka, kt6ra retencjonuje siQ
nego P0 i kondensacji pary wodnej w strefie aeracji P., . gl6wnie w podziemiu, eo wyra.:l:a sii:; podniesieniem stanu zwierciadla w6d gruntowych.
- doplyw wody podziemnej z sitsiednich ol:iszar6w do obszaru rozpatrywanego z, W Iatach suchych opadjest mniejszy od parowania i odplywu i wtedy powstaje w bilan-'
- zapas wody, czyli retencja na pocz11tku okresu bilansowego R 1 i eo mozna przy- sie niedob6r, lctory pokrywany jest wzmo:lonym drenai:em w6d podziemnych,
r6wnac do wartosci magazynu w bilansie handlowym. a w slad za tym zaznacza siQ generalnym opadniQciem ich zwierciadla. Taki wyj11t-
o Po prawej, czyli rozchodowej czQsci r6wnania: kowo suchy byl rok 1959, kt6ry da! siQ powaznie we znalci r6wniez w Polsee. Rzeki
odplyw wody w ciekach powierzchniowych HP, nie zasilane opadami atmosferycznymi czerpaly z zapasu w6d gruntowych, wskutek
podziemny odplyw wody z rozpatrywanego obszaru do obszar6w s11siednich H 0 , czcgo zwicrciadlo ich w calym kraju opadlo dosc znacznic poni.:l:ej stanu sredniego.
dwojakiego rodzaju parowanie, mianowicie z wolnych powierzchni wo<lnych Analogiczne zjawislca wystQpuj11 rowniez .w poszczegolnych miesi11cach roku. Wynika
i parowanie terenowe EP oraz parowanie z glQbi gruntu do strefy, aeracji, a z niej stitd zagadnienie ilosciowego udzialu w6d podziemnych w bilansie wodnym. Udzial
cwentualnie do atmosfery E0 , • ten okreslany jest stosunkicm odplywu podziemnego do opadu. Nazwano go wspol-
zuzycie wody przez rosliny i transpiracjQ T, czynnikiem odplywu podziemnego. W Polsee waba si~ on zaleznie od warnnk6w hydro-
bezzwrotne zui:ycie wody przez gospodarkQ G, geologicznych od 5 do 30 %, srcdnio wynosi olcolo 16 %.
zapas wody pozostaj11cej na koncu okresu bilansowego R 2 • Rozpatruj11c przyrost i ubytck wod podziemnych na okreslonym obszarze, badamy bilans
o Po uwzglQdnieniu tych element6w rozwinii:;te i:ownanie bilansowe przybiera postac: wod podziemnych. Po obu stronach tego bilansu mozna znalezc nastl)puj11ce pozycje:
o Na przyrost skladajq siQ:
[295]
- wody infiltrujqce w podzicmie, a pochodzitce z opad6w atmosferycznych i tajania
o Niekt6re skladniki bilansu, jak np. opad lub odplyw w cielcach powierzchnio.- sniegu,
wych, wyznaczyc mozna na podstawie bezpos1ednich pomiar6w, •inne oblicza siQ wody wsi11kaj11cc ze zbiornikow i ciekow powierzchniowych,
metodami posrednimi lub z r6znicy pozostalych pozycji. woda z lcondensacji pary wodnej w strefie aeracji,
o Wszystlcie elementy bilansu wodnego wyrai:a sii:; w zasadzie w jednostkach wyso- podziemny doplyw z s11siednich obszar6w,
kosciowych. Otrzymuje siQ je dzielitc obji:;tosc wody w metrach szefoiennych przez doplyw w6d juwenilnych.
powierzchniQ obszaru w kilometrach kwadratowych i wyra:lajitc ten iloraz w mili- o Po stronie ubytk6w wystQpuj11:
metrach. Jest to zatem wysolcosc warstwy wody,jalcit dana obji:;tosc wody utworzylaby, drenai: przez ir6dla i bezposrednio do ciek6w powierzchniowych,
gdyby j11 r6wnomiernie rozpostrzec na calym obszarze bilansowania. Opr6cz jedno- parowanie podzicmne do strefy aeracji, a stitd do atmosfery i pob6r wody przez
stek wysokosciowych uzywa siQ takZe w razie potrzeby jednostek obfotosciowyc11 lub rosliny,
wskafoilc6w objQtosciowych odniesionych do jednostek czasu i powierzchni (l/s · km 2). podziemny odplyw do innycl1 obszarow,
- straty na wi11zanie w procesach geocbemicznych,jak hydratacja, wietrzenie itp.,
UDZlAL WÖD PODZlEMNYCH W BILANSlE WODNYM - eksploatacja za posrednictwem ujQc wodoci11gowych, studziennych i odpompo-
„ __ ·'"ll wywanie wody w kopalniach.
w r6wnaniu bilansowym [295] og6lny odp!yw ciekami powierzchniowymi slclada si~ o W powyzszym bilansie mozna pominitc doplyw w6cl juweniluych i rozch6d na
z dw6ch czQsci: wi11zania geochemiczne, gdyz ilosci wchodzitce tu w rachubQ sit niewiellcie w por6w-
- z wod splywaj11cych po powierzchni terenu do cielc6w i nauiu z innymi pozycjami i mogq zawai:yc dopiero w skali wieku geologiczncgo.

32'
500 BILANS WODNY UDZ/At WÖD PODZ/E.MNYCH W BILANS/E. WODNYM 501

Mozna r6wniez pominit6 doplyw i odplyw podziemny z i do innych obszar6w, gdyz µh+L= P-S-H [296]
w sredniej wieloletniej wartosci ich prawdopodobnic n'iwnowazit siQ, oczywiscie
sütd
z pewnymi wyjittkami uwarunkowanymi szczeg6lnit budowit geologicznit (np. w tere-
nach krasowych). Pozostale ilosci, poza eksploatacjii, trudno jest okreslic bczposred- µh = P-(H +S+L) [297]
nio i trzeba szukac drog posrednich. Punktem wyjscia jednej z nich mogit byc wahania S<! to rownania bilansowe w6d podziemnych, przy czym pierwsze 2 nich obejmuje
zwicrciadla wod gruntowych, gdyz odzwierciedlajit one sumaryczny przyrost i ubytek wody zawartc w strefie saturacji i aeracji, drugie - tylko wody w strefie saturacji.
i wzajemny ich stosunck. .. W celu okrdlenia zmian zachodzqcych w ci1.1gu roku hydrologicznego ;mlc.iy poslugi-
o z rownania bilansowego [294] mozcmy okreslic przyrost lub uby:tek wody:
wac siQ wieloletnimi srednimi wartosciami opadow, odplywu, parowania i stan6w
L\.R = P-S-H zwierciadla wody podzicmnej wyrazonymi w jednostkach wysokosciowych, tj. w mili-
metrach.
Oznacza to, ze w przypadku, gdy
o Mctody obliczania odplywu podzienmcgo podane bi;:dit w rozdziale o zasobach
P-S-H = 0 w6d podziemnych, ponicwa.i obie te wielkosci scisle wi1.1zl! siQ ze sob1.1.
nie nastl!pily :ladne zmiany ilosciowe. JeS!i /!,.R wykaze wartosc dodatnh!, widocznie
czQsc. wody zostala zretcncjowana. Jesli zas /!,.R ma wartosc ujemnit - parowanie
i odply\V przewyzszajf! opady, a zatem rezerwy retencyjne zosta!y w mniejszym lub
wiQkszym stopniu zu.iyte i nastqpil w nieh ubytek.
o Z kolei nalezy rozpatrzyc zmiany w ilosciach wod retencjowanych, a wii;:c ich
przyrost i ubytek.
o NajwiQksze ilosci retencjowanej wody przypadajit na retencjQ gruntowii. Jej zmiany
rejestrujit stany zwierciadla h, ktore wzgli;:dem przyjQtego poziomu odniesienia mogit
.byc dodatnie lub ujemne. Wartosc dodatnia oznacza przyrost, ujemna - ubytek.
Oczywiscie oprocz stanu zwierciadla trzeba jeszcze znac wsp?lczynnik odzwiercie-
dlajitcy zdolnosc pochlaniania i oddawania wody wolnej srodowiska skalnego. Jak
wiemy, jest nim wspolczynnik, oclsitczalnosci ~t, wyra:lajf!CY zarazem wodochlonnosc
w postaci r6.inicy wodochlonnosci calkowitej i molelrnlamcj. A zatem zmianQ zapasu
okre§li iloczyn ~111.
o Opr6cz tego znajdujf! siQ jeszcze pewne ilosci wody w strefie aeracji, jak woda
wsiitkowa, kapilarna, zawieszona itd. Zmiany tych ilosci oznaczamy literit L, przy czym
i tu mozemy miec wartosci dodatnic i ujemne.
o Wreszcie woda moze byc zretencjowana na powierzchni w postacL sniegu,
w zbiornikach itd. Jej zmiany oznaczamy litcq F.
o Na podstawie powyzszego mo.iemy zmianQ w zasobach zrctencjowanych okreS!ic
drugim rownaniem~
/!,.R = ~tli+L+F

Stitd bilans zmian zasob6w w6d na badanym odcinku terenu moicmy wyznaczyc
z rownania:
P-S-H = ~th+L+.f

a
µh = P-S-(Il+F+L)
o Zmiany retencji powicrzclmiowej ilosciowo SC! w porownaniu ze zmianami retencji
gruntowcj niewielkie, przeto mo:ina je pomin1.1c. Otrzymamy wiQc ostatecznie:

mr:··:#'r

{/
11
]'.
ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH I ICH OCHRONA
WIADOMOSCI WST.l~PNE
Zwrocilismy ju:i: uwagf\? na to, ze wody podziemne naleiy traktowac jako jeden z bar-
dzo. wa:i.nych dla gospodarki surowcow. Wiadomo, ze ekonomiczna i celowa eksploa-
tacja jakiegokolwiek zlo:i.a slirowcowego nie mo:i.e byc prowaclzona bez szczeg6lowej
znajomosci geologicznych warunk6w jego wystl\?powania oraz jakosci i ilosci surowca
zawartego w zlozu. W zwil!zku z tym jednym z zadan hyclrogeologii jest obliczanie
zasob6w w6d poclziemnych.
o Ogolnie przez zasoby jakiegos surowca rozumiemy wyra:i:om1: w jednostkach
objf\?tosciowych lub wagowych ilosc tego surowca zawarti1: w zlo:i.u iub jego CZf\?SCi.
Zasoby wody podziemnej to rowniez ilosc wocly zawarta w okreslonych utworach
skalnych, ale do okreslenia jej stosuje siQ inne kryteria niz do surowcow mineralnych
takich, jak np. Wf\?giel, rudy, ropa naftowa, kamien budowlany itd. Wynika to z dwoch
specyficznych wlasnosci wocly podziemnej, kt6re odr6zniajq jq od zasob6w pozosta-
Iych surowcow, a mianowicie:
zasoby wod podziemnych znajdujq si'I? przewainie w ruchu,
- s11: przewa:i.nie odnawialne.
o Inne surowce mineralne jako ciala stale tkwi11: w zlozu bez ruchu. Wyj11:tkowo
niektore z nich, jak :i.wir lub plasek w korycie rzecznym podlegajll ruchowi, Iecz
prf\?dkosc tego·ruchu praktycznie jest nieznaczna i nie oclgrywa powaznej roli w szaco-
_waniu ilosciowym zasob6w. Ropa naftowa i gaz ziemny z istoty swej maj'l: wprawdzie
zdolnosc do ruchu i rzeczywiscie migrufo w tokt1 powstawania zlo:i.a, ale w gotowym
zlozu po jego ufonnowaniu przechodz'l: w stau stagnacji. Surowce minera.Ine nie od-
nawiajll sif\?. Do bardzo nielicznych wyjlltk6w nalezy zwir w korycie rzecznym.
PODZTAL ZASOBÖW
W podziale zasob6w w6d podziemnych uwzt;lf\?dnia siit nastQpuj11cc kryteria:
dynamik'I? w6d,
- warunki zasilania i odnawiania zasobow,
1 :01 41$ 1 ,•..
i ZASOBY STATYCZNE. 503
1l
.\ zmiennosc ilosciowl! pod wplywem czynnikow naturalnych,
1 znaczenie g~spodarcze i przemyslowe wod zawartych w zlozu,
l mozliwosc sztucznego oddzialywania na stosunki ilosciowe. ·
1
o Zasoby okresla sif\? w jednostkach objf\?tosciowych lub przeplywowych, przy czym
1 bicrze siQ pod uwagQ wylqcznie wodf\? woln'l:.
1 Przy ustalaniu zasob6w nalezy wedlug A. Kleczkowskiego (1979) uwzglf\?dnic aspekt
przestrzenny. Z tego punktu widzenia wyroznic mozna:
- zasoby p1111ktowe, czyli 7..asoby przywiiizane do pracy pojedynczej studni;
- zasoby /okal11e jako :irodlo zaopatrzenia osiedla, 1uiejscowosci, wif\?kszego za-
kladu przemyslowego itp.; zwi!!zane S'l: one z praq zespolu studni czerpi11:cego wodf\?
z okreslonego poziomu wodonofoego;
- zasoby regionalne, ktore ustala sif\?, bior'l:c pod uwagQ calkowite rozprzestrzenienie
clanego poziomu wodonosnego albo calosc lub CZQSC j~clnostki hydrogeologicznej,
np. regionu, albo zlewui'I? hyclrograficzm1: lub podziemn'l: hydrogeologiczn!l, albo
wreszcic jednostkit podzia!u aclministracyjuego patistwa.
Ze wzglf\?clU na to, ze na ilosc w6d podziemnych mo:i.na w pewuym stopniu wplywac,
konieczne jest poclzieleuie zasobow najpierw na naturalne i sztuczne.
o Do 11at11raln}'clt zasobow zalicza siit te, kt6re formuj11: siQ wyl11:cznie pod wplywem
czyunikow przyrodzonych, jak opady, infiltracja, inlluacja, konclensacja lub procesy
juwenilne.
o Do sztucznych zasob6w zaliczamy te, ktore tworzll siQ w podziemiu dzi'l?ki swia-
clomej dzialalnosci czlowieka, jak sztuczna ·infiltracja, irygacja itp.
Wsröd zasob6w w6d podziemnych wyro:i.nia si'I? trzy rodzaje: statyczne, dyuamiczne
i cksploatacyjne.
o 0 wielkosci zasob6w decydujll: rozmiar poziomu wodonofoego okreslouy jego
111iqzszo8ci11: i rozprzestrzenieniem oraz parametry hydrogeologiczne, przede wszystkim
wsp6lczynniki filtracji, odsqczalnosci grawitacyjnej i oclsqczaluosci sprf\?zystej.
ZASOBY STATYCZNE
Zasoby statyczne, zwaue tez wiekowymi, obejm'l: ca!kowitll objf\?tosc wody wolnej zawartej
w porach, pr6zniach lub szczelinach danego hydrogeologicznego poziomu wodo-
nofaego. Ilosc tl\? okresla siQ niezale:i.nie ocl ruchu wocly, a wif\?c tak, jakby calkowita
ilosc wocly na momeut znalazla siQ w spoczynku i nie byla ani zasilaua, ani drenowana
na zcwnqtrz. Zasoby statyczne wyrazamy w jednostkach objf\?tosciowych, w metrach
szdciennych lub kilometrach szesciennych. Obliczamy je jako iloczyn objf\?tosci
warstwy wodonofoej i wsp6lczynnika ods!lczalnosci:
Q., = Fh~t [298]
gclzic:
F - powierzchnia warstwy woclonosnej w m 2 ,
lt - srednia jej mil!zszosc ponizej uajnizszego staun zwierciad!a w m,
~l - wspolczynnik odsqczalnosci.
504 ZASOBY WÖD POQZIEMNYCH I ICH OC/-IRONA ZASOBY. DYNAMICZNE SOS .

o Zasoby statyczne mog11 byc nieodnawialne lub odnawialne.
o Nieodnawialne zasoby tworztt wody, kt6rych zlo:la otoczone SlJ: zcwsziid utworami
nieprzepuszczalnypii, nie maj:i :ladnego zwi:izku hydrogeologicznego z powierzclmi:t
ziemi i nie biorQ udzialu w proccsie krttzenia. Bi,:dttc w stanie izolacji, nie maj:i one
warunk6w do odnawiania sii,: w razic, gdybysmy zaczQli je eksploatowac. Do takich
w6d nalez:i wody glQbinowe. Do nieodnawialnych zasob6w mozcmy umownie zali-
czyc taki:e zasoby tych w6d, kt6re poprzez bardzo dalekie, zawilc i w:iskie drogi mog:i
wprawdzic odnawiac siQ, lccz uzupclnianie zasob6w odbywa siQ tak wolno, ze rozciiiga
siQ na skalQ gcologiczn:i - tysi:ice i dziesiQtki tysiQcy lat. W tym przypadku nawet
kr6tkotrwala eksploatacja powoduje praktycznie trwaly ubytek zasob6w, kt6ry
. w okresie zycia pokolen ludzkich nie moze byc odnowiony.
o Odnawialne zasoby statyczne uzupclniane s:i dziQki naturalnynl czynnikom
zasilania. 0 takich zasobach mo:i:cmy wiQc m6wic w odnicsieniu do wod przypowierz-
Poniewaz parametry te w tym samym przekroju czi:;sto zmieniaj:i siQ, przeto zasoby
dynamiczne obliczamy odcinkami przekroju o jednakowych parametrach, po czym
wyniki sumujcmy.
o Zasoby dynamicznc zwanc St! czQsto od11awialnymi, poniewai ich ubytek wskutek
naturalnego clrcnazu do rzek, jczior i morz, przez ir6dla oraz wskutek eksploatacji
na uji:;cia9h woclnych odnawia siQ stalc w wyniku doplywu ze stref zasilania.
c1 Zasoby dynamicznc nalczy podzielic na stalc i zmicnne.
Do stalych zali!;zamy ti,: czi:;sc zasob6w dynamicznych, kt6ra przcplywa wjednostce czasu
przy najnizszym w wiclolcciu stanie zwicrciadla.
Zasoby zmienne obejmuj:i ti:; CZQSC, ktora plynic miQdzy najniiszym i najwyzszym w wiclo-
lcciu stanem zwicrciadla (ryc. 355).
dao .:11 /t:."cmdta
1

chniowych, gruntowych i wgli,:bnych. Oczywiscie tempo odnawiania zalczy od rodzaju max

zasoby
zlofa wody, jego warunk6w hydrogeologieznych, warunkow zasilania i zwfr1zk6w zmien111•
zlofa z powierzclmi:i ziemi.
o RozpiQtosc zasob6w statycznych jest olbrzymia - od kilkuset metrow sze:lcien-
l/ISOhij
nych w malych soczewkach wodonosnych do miliard6w metrow szesciennych w wiel- sfafe
kicJi basenach artezyjskich. W rozdziale o systematyce wocl podziemnych przytoczy-
Ryc. 355.
lismy wyniki obliczcn ilosci wody zawarlcj w trzcciorzi,:dzie poludniowej czi,:sci
Stale i zmicnnc zasoby
warszawskicj niecki artezyjskiej i w czwartorzQclzie Niziny Wielkopolskiej. Danc tc dynamlczne
orientuj11 o miliardowym rzQdzie wiclkosci zasob6w statycznych.
Zasoby wod w gl6wnych srodowiskach globu zicinskicgo szacujc sii,: wcdlug röi:nych
autor6w w przyblizcniu nastQpt1j:1co: u Najwii,:ksz:1 zmiennosc wykazuj:i zasoby w6d przypowierzchniowych i grunto-
wych, gdyz amplituda ich wahai1 jest znaczna. Zasoby clynamiczne w6d wgli:;bnych
atmosfcra 0,013·106 km 3
occany i morza 1370·106 km 3 pozostaj:icych pod Cifoieniem pocllcgaj11 .malym zmianom.
rzcki i jcziora 0,2· 106 km 3 Punktowe Iub Iokalnc zasoby dynamiczne Qd na malych odcinkach o dlugosci kilkusct
lodowcc 24·10 6 km 3 lub killrn tysiQCY mctrow oblicza siQ najczQsciej mctod:i: przeplywu przez przckr6j
wody podzicmnc 8,1·10 6 km 3 poprzeczny do kierunku ruc)rn wody, opieraj:ic sii:; na liniowym prawie filtracji.
~~~~--~~~~

razem okolo 1402,3·106 km 3 Slu.Zy do tcgo znany nam wzor [126]:

o Proby obliczenia statycznych zasob6w wody wolnej w skorupie ziemskiej podjQte Qi1 = qB
zostaly juz w 1861 r. Obliczenia wiclu autor6w az do ostatnich lat dawaly wyniki
rozbiezne, zaleznie od wartosci parametr6w wyjfoiowych przyjQtych do obliczei1. gdzic:
Ostatnio przyjmujc sii:;, :i:c zasoby. te \Vynosz:i: 8,l · 106 km 3 (L. R. Nace, J969; q -· przeplyw jcdnostkowy w m 3 /h·m,
M. I. Lwowicz, 1979). Stanowiloby to okolo 0,6% ogolnych zasobow wody w globic B - szcrokosc przekroju w m.
zicmskilu. Z podanej wiclkosci polowa miesci sii:; w strcfie do gli:;bokosci 800 m, IJ lnny wzor wyprowaclzony Z prawa filtracji opiera siQ na rzcczywistej prQdkofoi
tj. do sredniej glQbokosci aktywncj wymiany. ruchu wody podzienmej:
-1

ZASOBY DYNAMICZNE

Przez zasoby dy11amicz11e rozumicmy tQ ilosc wocly, ktora w jcdnostcc czasu przeplywa przez
poprzccz11y przekr6j okreslonego bydrogeologicznie poziomu woclonosnego. Ilosc ti:;
gclzic:
h -- mi11zszos6 warstwy wodonosnej w m,
W -- rzeczywista pri,:dkosc ruclrn wocly w m/h,
[299]

---
-gi-
Jt

wyraiamy w l/s, m 3 /s, m 3 /h lub m 3 /d. Jak wiemy, wielkosci:i: przcplywu podzicmnego ~t- wsp6lczynnik ods:iczalnosci · w ulamku clzicsii:;tnym,
rz:idz:i:: wsp6lczynnik filü:acji, spadck hydrauliczny i mi:i:zszosc warstwy wodonosnej. B - szcrokosc przckroju w m.

t' n •
 :e :a 1 *
506 ZASOBY WÖD PODZ/EMNYCH 1 ICH OCHRONA ZASOBY DYNAMICZNE 507

Inna metoda bierze za punkt wyjscia doplyw do studni z obsz~ru leja depresyjnego. w tym Zaklada si<;, ze ta cz<;sc opadu, kt6ra infiltrujqc dociera rzeczywiscie do warstw wodo-
celu nalezy oczywiscie przeprowadzic pr6bne pompowanic i dokladnie ustalic promien nosnych, odplywa podziemnie do :Zr6del, rzck, jezior lub morza. Mowimy w tym
leja depresyjnego. Wzory obliczeniowe znane pod nazw1.1 wzorow Butowa-Plotnikowa przypadku o injiltracji efektywnej. Nalezy bowiem pami<;tac, ze w czasie przesiqkania
s1.1 nast<;puj1.1ce: przez strefi.; aeracji czi.;sc wody zostaje zwiqzaua przez ziarna miueralne osrodka skal-
nego albo pobrana przez rosliny lub nawet wyparowuje. Ilosc wody docierajqcej
Q [300]
qd = 2if rzeczywiscic do warstw wodonosnych oznaczamy za pomocq wskainika infiltracji
efektywnej w. Jest to stosunek wysoko8ci warstwy wody efektywnie infiltrujqcej do
gdzic: wysoko8ci srednich opad6w rocznych w wieloleciu. Wyrazamy go w procentach
qd - przeplyw jednostkowy w strumieniu \\fOdy podziemnej, tz1.1. na 1 m szcro-
lub w ulamku dziesii.;tnym.
kosci poprzecznego przekroju, w m 3 /h, ·
ßezposredni pomiar infiltracji efektywnej moze byc wykonany za pomocll urzqdzenia
Q - wydatek przy probnym pompowaniu w m 3 /h,
zwanego lizymetrem*>. Istnieje wiele roinych konstrukcji Iizymetrow. S!! one stoso-
R - promien leja depresyjnego w m.
wane glownie w agrohydrologii Q.o okreslania wilgotno8ci gleby { podglebia, zuzycia
o Autor:zy tego wzoru dopuszczajll ekstrapolacj<; wyniku poza obszar leja depresyj-·
wody przez rosliny uprawne, ewapotranspiracji itp: Do badaii hydrogeologicznych
nego. Odpowiedni wzor ma postac:
nadajq si<; lizymetry skrzyniowe (ryc. 356). Lizymetr taki sklada si<; z kwadratowej
~=~B ~ij
s:yb:k
/"'
gdzie: .
e - empiryczny wsp6lczynnik liczbowy w granicach 2- 4, zalezny od . wspol-
czynnika filtracji i miqzszosci warstwy wodono8nej,
-.~ <(~:~~+f~+1.li-Mfi~(=\j~Jr±Wg ;.
; .: -- __: __ , ·.-· . -·-- . -- glo?~. ";- _~ .. -·· . _ . --- -; /
B - szerokosc przekroju poprzecznego w m. /
/"
·-:. _ . .!._. .. . --- --- --·'.

o Podobnl! metod!! mog1.1 byc obliczane lokalne zasoby dynamiczne za pomoc1t

wzoru Maliszewskiego (N. Plotnikow, 1959a). Metoda ta wymaga jednak przepro-
wadzenia pr6bnego pompowania w dw6ch otworach badawczo-eksploatacyjnych
poloionych w linii prostopadlej do ruchu wody podzielllnej i w odleglo8ci lllniejszej ·monolil · . //
od przewidywanej srednicy leja depresyjnego. w otworach tych nalczy przeprowadzic ,/
.. ~:
pojedyncze i zespolowe pompowanie pr6bnc i ustalic wydatki, przy ktorych leje . u' /
depresyjnc obu otworow zetkm! si<; ze solx1. Wz6r jest nast<;pujqcy:

[302]

gdzie:
Q1 i Q 2 - wydatki pierwszego i drugiego otworu w mo.mcncie zetkni<;cia si«e
obydwu lejow depresyjnych w 111 3 /h,
L - odleglosc otworow w m.
o Wzory Butowa-Plotnikowa i Maliszewskicgo dajq przewaznie wyniki zawyione.
Przeniesienie wartosci jednostkowych zar.ob6w dynamicznych poza obszar leja
depresyjnego, dla ktorego zostaly obliczone, nasuwa z tego powodu zastrzezenia.
Ponadto nalezy zauwazyc, ze we wzorach tych wyst<;puji1 parametry wydatku. Po-
niewaz ilosc pompowanej wody moze byc rozna i zalezy m. in. od warunkow tech-
. nicznych, a w pewnym stop1iiu takZe od woli czlowieka, przeto za po1110cq wzorow
Butowa-Plotnikowa i Maliszewskiego nie mozna obliczyc rzeczywistej wielkosci
naturalnych zasobow dynamicznych. Mozna w tym przypadku mowic raczej o zaso-
bach dynamicznych „wymuszonych".
Regionalne zasoby dynamiczne oblicza si<; posrednio, poprzcz obliczenie odplywu podziem-
nego. Jest wiele metod obliczania odplywu. Do jednej z nich nalezy metoda i11filtrac.1?i11a.
Ryc. 356.
Lizymetr skrzyniowy
lub prostok1.1tnej skrzyni betonowej o boku eo najmniej 1 m i gl<;bokosci eo najnmiej
2 m. Im wi~ksza powierzchnia shzyni, tym bardziej miarodajne sq wyniki pomiar6w.
Do wni.;trza skrzyni, ktora wkopana jest w grunt rowno z powierzchniq ziemi, wlozony
jest monolit osrodka skalnego. Monolit nie moze byc naruszony, musi wi<;c miec
naturalnq struktur<;, teksturi.; i zawierac wszystkie inne skladniki lqcznie z roslinnosciq.
-
Mi<;dzy monolitem a scianami skrzyni nie moze byc luzow. Na dnie skrzyni, ktore ' Jll
~-
jest pochylone, znajduje siie warstwa drobnego zwirn ulatwiajqca odplyw infiltruj1.1cej
wody clo kalibrowanego naczynia zbiorczego, umieszczonego w osobnym szybiku.
Ilosc wody splywajqcej do naczynia oznacza sii.; coclziennie. Obok lizymetru powinna
<?d greckich wyraz6w lizis - ocldziclnic i metreo - micrz.;.
508 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH I ICH OCHRONA ZASOBY DYNAMICZNE. 509
/:
by6 umieszczona stacja meteorologiczna przystosowana do pomiarow opadu, tcm- Istnieje obecnie clqznosc do zaklaclania sieci stalych hydrogeologicznych stacji lizy-
perntury, ci8nienia barycznego, wilgotnosci powietrza, kicrunku i sily wiatru. metrycznych lokalizowanych w typowych, reprezentatywnych warunkach.
o Codzicnne pomiary zbieraj:iccj si"' wocly, opaclow i innych parametrow zestawia si"' Posreclnie nietody oznaczenia fofiltracji efektywnej opierajq sil,l gl6wnie na jej szacowaniu
w postaci tabel, po czym sporz:i<lza si"' wykres infiltracji w funkcji opadow dla wy- przez por6wnanic opadow z przcplywem niZ6wkowym w ciekach w konfrontacji
branego okresu (ryc. 357). · 'z wlasnosciami hydrogeologicznymi skal, jak ich przepuszczalnosc, szczelinowatosc,
oclsqczalnosc, uziarnicnie itp. Zaklada si"' tu, ze w okresach bezdeszczowych cieki
/,mm
1 zasilanc s<1 wyl:icznie przcz wody podzicmne, ktorych glowna masa jest pochodzenia
1
200 infiltracyjnego. Studia nad tym zagadnieniem pozwolily wydzielic na obszarze Polski
nizowej, gd'zie glownym srodowiskiem obiegu i wymiany wody podziemnej Sl!; utwory
100
Tabeln 79. i<Iasy infiltracji na obszarze Polski ni:i:owej
Ryc. 357.
Wykres infiltrncji w funkeji Klasa 1 :, Warunki Wskatnik Rodzaj utwor6w
JOO opad6w infiltracji infiltracji

I bardzo dobrc 0,30 zw1ry i piaski wodnolodowcowe, sandrowe,

o ßilans lizymetryczny okresla rownanie:
wydmowe, rzeczne taras6w akumulacyjnych,
[303] piaski pokrywowe
-------
II d,obrq 0,25 piaski i zwiry moreny czolowej, piaski i zwiry
gdzie: l glacjalne
_ j _ , _ _ _ _ _ _„
P - opad w 111111, ---
III s~ednic 0,20 piaski i mulki taras6w zalewowych, dcluwia
E - ewapotranspiracja w mm, piaszczyste, piaskl pylas!c
j
10 - infiltracja efektywna w mm, ----· ---·-----
IV zic 0,05 gliny zwalowe, ily i mulki zastoiskowc, dcluwia
,,
AR - ro:Znica retencji wody w monolicie na pocz:itku i na ko1icu okresu pomia-
gliniaste
rowego w mm.
o Wielkosc P i 10 mierzy si<;e bezposreclnio. Na retcncj<;e w monolicie skladaj:i si"'
czwartorz<;eclowc, 4 klasy warunkow infiltracji (tab. 79). Podane wartosci wskafoika
'roznc postacie wody, jak blonkowata, kapilarnie zawieszona, w stanie przes:1czania itp.
s:1 co praw?a oricntacyjnc, alc oznaczcnia odplywu poclziemnego innymi metoclami
Czynnik !:lR ma znaczenie przy krotkich okresach pomiarowych, przy dlugich -
wykazaly duzq zgoclnosc (H. ßicniaszcwska, 1973; B. Kozerski, 1964; S. Krajewski,
rocznych - wielkosci roznicy AR s:i zwykle tak niewielkie, :le mozna je pomirn16.
1964). '
Parametr E oblicza si"' z roznicy P-(1,±!:lR).
o W cclu, obliczenia infiltracji na jakims obszarze nalezy wykonac jego map"' Iito-
o Poniewaz naczynie zbiorcze ma inn:i powierzchni<;e niz powicrzchnia inflltracji,
logiczrni, wydziclaj:ic na niej obszary przynalezne clo poszczegolnych ldas infiltracji
obliczenie nalezy doprowadzic do wielkosci porownywalnych. Sluzy do tego ceh1
wykres (ryc. 357). Z wykresu widac, ze infi.ltracja jest funkcj11 liniowq wzgl<;edem
o
oraz strcfy roznych wysokosciach srcdnich opadow rocznych. Po splanimetrowaniu
i zestawicniu wysokosci infiltracji w poszczeg6lnych klasach i strcfach; oblicza siQ
opadow i mozna j11 wyrazic ogolnym rownaniem:
. srednü1 wa:l.onq dla calcgo obszaru w milimetrach na rok, w lilrach na sekund"' na
y = ax-b kilometr Irn;aclratowy itp. Otrzymany ostatecznic wynik b"'dzie reprezentowal zasob
Paramctr kicrunkowy a jest tangenscm lqta nachylenfa prostej ,wzgli;;clem osi x. dynamiczny obszaru.
Wobcc tego mamy wzor lizymctryczny: o M. Zurnwski (1966) na przykladzie Niziny Wielkopolskiej zbuclowanej z utwo-
row czwartorzi;;dowych wyclziela 4 typy infiltracyjne w zaleznosci od wartosci wspol-
10 = tgaP-b [304] czynnika filüacji utworow przypowicrzchniowych, ich Iitologiczncgo charakteru, wa-
gdzic P i b w mm. Oblicza si<;e teraz wskaznik infiltracji cfcktywncj: runkow klimatycznych, morfologicznych, l1ydrologicznych, fiorystycznych i clzialalno-
sci czlowieka. S:i to nastQpujqce typy:
. 1. korzystny - zwiqzany z sandrami, dolinami rzecznymi i pradolinami,
\V= -p- [305]
mnicj korzystny - w strefach oz6w. i kemow,
o Wyniki pomiarow lizymetrycznych prowadzony~h w okrc8lonych warunkach niekorzystny - na terenach podmoklych, na wysoczyznach zbuclowanych z glin
gcomorfologicznych, geologicznych, hydrogeologicznych, meteorologicznych i feno- zwalowych i w strefach moren czolowych,
logicznych nie mog:i by6 miarodajne clla obszarow o innych tcgo rodzaju warunkach. kompleksowy - zwii1zany zc strefami zaburzcii gl1!_citektonicznych.
 ....... i&tJ 41

510 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH I ICH OCHRONA

ZASOBY DYNAMICZNE 511

Metoda lzydrody11amicz11a. Obliczenia odplywu podziemnego opieraj!J: siQ na wzorach Tobela 80, Dane Iiczbo.we do schema u o bliczeniowego na rycinie 358 -
przeplywu objQtosciowego przez przekroj poprzeczny do kierunku ruchu wody. Maie
ona byc stosowana tylko w tym przypadku, gdy badany obszar fütracji jest dokladnie Strefa Nr 1 ' ~ 1 J l
q
m 3 /h·m
B
km 1
Q
m 3 /h 1
F
m•
poznany. w szczeg6lnosci konicczna jcst znajomosc ukladu warstw wodonosnych, obliczen pola m /h
ich mi<!zszosci, wspolczynnika fütracji, wskaznika przcwodnosci l1ydraulicznej 4,4 0,0015 0,0066 1,380 9,108 2200
1
i spadkow hydraulicznych. Po wykonaniu mapy hydroizohips wykresla siQ linie pritdu 2 3,44 0,0022 0,0076 1,420 10,792 1250
3 3,10 0,0024 0,0074 1,420 10,508 1000
fütracji, na podstawit; ktorych dzieli siQ obszar na strefy filtracji. :re z kolei dzieli siQ I
' ' 3,48 0,0023 0,0080 1,400 11,200 860
4
na pola obliczeniowe bior!J:c pod uwagQ zroznicowanic wielkosci spadku hydraulicz- 5,00 0,0020 0,0100 1,380 13,800 1422
5
nego J i wskainika przewodnosci hydrauliczncj T. Przeplyw w polu oblicza ~iQ z wzoru ---- - 6- . - o;oo3o ·
[126]: 2,50 0,0012 1,800 5,400 1700
7 3,10 0,0010 0,0031 2,180 6,758 1950
Q,, = qB II 8 6,27 0,0024 0,0150 2,400 36,000 1981
9 10,70 0,0018 0,0193 2,800 54,040 3000 ,
gdzie: 10 14,10 0,0018 0,0254 3,100 78,740 3050
----- - -
q - przeplyw jednostkowy w m 3 /h · m, 11 2,60 0,0008 0,0021 0,900 1,890 1550
B - front przeplywu w m. 12 7,70 0,0020 0,0154 1,120 17,248 1000
III 13 10,00 0,0022 0,0220 1,560 34,320 1220
o W kazdym polu wartosci powyzszych parametr6w przyjnrnje siQ jako srednic. 14 9,00 0,0013 0,0117 2,500 29,250 3160
Suma przeplywow w najnizszych polach reprezentujc calkqwit~ odplyw podziemny 15 14,30 0,0015 0,0214 2,940 62,916 3525
z obszarn, a wiQc jest zasobem ·dynamicznym. - · - - ---
16 3,1 0,00096 0,0030 1,880 6,540 2250
o Dla przykladu podajemy zaczerpniQty z pracy H. Bicniaszewskiej (1973) schemat 17 7,0 0,0022 0,0154 2,400 36,960 1600
IV 18 3,6 0,0033 O,Oll9 2,600 30,940 1125
obliczeniowy odplywu gruntowego w miQdzymorenowym poziomie wodonofoym
19 9,0 0,0013 O,Oll7 1,900 22,230 4435
w CZQSci zlewni Bialej w i;pjonie Bialegostoku (ryc. 358). W tabeli 80 podane Si! war- 20 27,04 0,0011 0,0297 1,500 44,550 3300
tosci pärametrow obliczeniowych i wyniki obliczen. Odplyw podziemny calkowity - - ----- -----·~- -
21 3,0 0,0012 0,0036 2,000 7,200 1971
na obszarze o powierzchni 61,06 km 2, przy froncie filtracji 11,I km wynosi 239,386 m 3/ 22 4,7 0,0029 0,0136 3,100 42,160 1950
/h, eo odpowiada wysokosci warstwy wody 34,3 mm rocznie. V 23 9,35 0,00092 0,0086 3,400 29,240 6450
MiQdzy odplywem podziemnym a stanami zwierciadla wody zac11odzi zaleznosc taka, 24 11,4 0,00101 O,Oll5 2,220 25,530 5112
25 5,42 0,0033 0,0179 2,200 39,380 4000
Ze odplyw jest wiQks'zy przy wysokich stanach, mniejszy przy niskich. Wychodz!J:c
z tego zaloienia R. Roslonski zaproponowal stosowanic metody wa!zml zwierciadla
wody podzienmej bioritcej udzial w odplywie (Zarys planu ... , 1959). MiQdzy najwyz-
szym i najnizszym stancm zwierciadla odplywa podzicmnie w ciitgu roku pewna
ilosc wody. Czynnikiem decydujqcym jest przy tym wsp6lczynnik odsqczalnosci.
Ilosc odplywaj!J:cej wody obliczyc mozna z wzoru:

(306]
gdzie:
I~yc.
358. ,
F - powierzchnia badanej zlewni po przekroj wodowskazowy odbiornika w m 2 , Uklad hydroizohips i linii
µ - sredni wspolczynnik odsitczalnosci, prqdu filtracji
mi~dzymorenowego
!J./z - srednia amplituda wahan zwierciadla wody w m.
poziomu wodonosncgo
o W obrQbie sredniej amplitudy wahan zwierciadla micszcz11 siQ r6.:i:ne stany po- (wcdlug H. Bieniaszewskiej)
\ 1 _ grunicn z1ew11i powicrzch·
srednie. Do powyzszego wzoru nalezy przeto wprowadzic wspolczynnik korygujitcy. 1
\ niowcj, 2 - hydroizobJpsy,
R. Roslonski zaleca przyjmowac w wieloleciu wspolczynnik 0,5, natomiast A. Wie- \ J _ Jinie pn1du filtrncji, 4 - oh·
./ szury pozbnwionc pozJomu
czysty (1970) wyrai;a poglitd, ze bardziej miarodajny bylby wspolczynnik okolo 0, 75. /
miydzymoronowcao, Jlczby
o Metoda wabari zwierciadla daje wyniki orientacyjne, niekiedy znacznie odbie;- \.~ 1-25 - numcr poln ob1iczcnioM
- · - 1 ''--' 2 -· J ~ 4
j!J:ce od wynikow uzy~.kanych innymi metodami. W kazdym razie wymaga ona wielo-
wcgo, /- V - numcr strcfy
oblicieniowej

..
512 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH 1 ICH OCHRONA ZASOBY DYNAMICZNE 513

Tabcla 81. Bilans wodny cz,.Sci zlewni Bialej w okresie 1964-1968 obliczony metodq Wundta w ·mm (wed!ug I-~. Bieniaszewskicj)

Mio siqcc W ciqgu roku

Elementy bilansu
XI XII V VI VII VIII IX X
II III IV
p 66 72 48 62 38 52 629
72 54 41 42 37 45
s 64 77 78 63 41 21 443
8 9 7 9 22 44
II 17 16 13 13 11 16 186
13 15 14 14 22 _2J_
---- --- -43 -14 -14 15 0
P-S-Il 51 30 20 19 -·7 -21 -15 -21
56 13 -1 -15 0 11=120+15 = 135
„
"L(P-S-H) 51
310
81
490
101
220
120
200
113
530
92
740
77
680
109
500
so,
280
45
100
16
-60
-10
0
0
Ä = 800
Ä = 118+10 = 128
~lh 50 78 35 32 85 118
(µ = 0,16)
5 0 /;J,. = 88+32 = 120
L = E(P-S-H)-µh 1 3 66 88 28 -26 -32 -24 -32 -17
---
---- 0 /;J,. = 120+15 = 135
µh+L 51 81 101 120 113 92 77 56 13 -1 -15

letnich pomiar6w stan6w zwierciadla w dostatecznie g„stej sieci obserwacyjnej i dobrej · ."(fi-11-S}
znajomosci wsp6lczynnika odsqczalnosci. '-> 120-
l
Inny spos6b obliczenia zasobu dynamicznego polega na wykorzystaniu pomiar6w stan6w
zwierciadla wody gruntowej w okresie bezopadowym "Iub zimowym. Jest to metoda
."!
\:
-.::
tJ
.:;

E"lilll·
lO
J 1
fl
i'
1

regresji zwierciadla. W okresie bezopadowym poziom wodonosny nie jest zasilany, 1

a trwajqcy odplyw podziemny powoduje opadanie zwierciadla. Okres obserwacji T 811· j'
1
-' :1
1

nie powinien byc mniejszy niz 1 miesiqc. W ciqgu tego czasu nie powinny wyst„powac 1 / '
J.',: .. :
1
, ,' 1

wi„ksze lub dluzsze opady. Ewentualne kr6tkotrwale opady o wielko5ci mniejszej niz fiO· 1 '
1
1

I' 1
1
1
1
parowanie terenowe mog!J: byc pomini„te. Jezeli obserwacje prowadzone S!J: w .okresie 1 1
1 1 .,
zimowym, dodatkowym wanmkiem S!J: ujemne temperatury powietrza uniemozli- 110-
: )1h ''
!-;--··!_
wiajflce tajanie snieg6w i wsiflkanie. Wz6r slu.i!!CY do obliczania ma postac:
'

.i~ir
Ah
Q11 = F~tf; [307]

gdzie:
F - powierzehnia obszaru zasilania w m 2 ,
-lll

· · ·'-~- '- - ·- ·-'- - - · ·-·~- -·'- -J

µ ~ wsp6lczynnik odsqczalnosci,
Atz - r6.Znica mi„dzy stwierdzonym stanem zwicrciaclla po zaprzestaniu zasilania
·411 ___ ,_ ___ _._;___,_ Ryc. 359.
i bezposrednio przecl ponownym zasilaniem w m, XI .\'II !1 II /II IV V l'I VII HI/ IX X
fl!IP,Sl((CI! Bilans z tabeli 81 w formie grnficznej
t0 - czas mit;ldzy clwoma po,111iarami zwierciaclla w cl.
o Miaroclajny do obliczeil czas t 0 powinien miescic siQ w koil.cowyrn odcinku okrcsu
bezopaclowego Ti wynosic okolo 0,3 T (A. Wieczysty i J. Flisowski, 1971). W tabeli 81: podajemy przyklad bilansowania czQsci zlewni rzeki Bialcj w rejonie
ßialegostolni wccllug H. Bieniaszcwskiej (1973). Bilans tcn przedstawiony jcst r6wniez
Do obliczcnia zasob6w clynamicznych stosuje siQ takte metody bilansowe. Jcdnii: z nich
graficznie na rycinic 359. ·
opraeowal W. Wundt (1953). Opiera si~ ona na r6wnaniu bilansowym [296]:
o Zwr6cmy najpicrw uwagQ na stany zwierciadla wody podziemncj h. Jako poziom
~th+L= P-S-Il oclniesienia przyjQto tu stan z kol'lca pazdzicrnika. Bieg waha{1 jcst dosc typowy
Autor ten zaleca zmiany P-S-H sumoWilC z mieshica na miesiiic iwyrazac w postaci: z ostnt kulminacjt! stanu na wiosn~ i lagodniejszii: z koilc,cm jesicni. W zwiii:zku z tym
obserwuje si~ wzrost sumy "E.(P-S-H) przez miesiqce zimowe. Gromadzi siQ zapas
2) (P-S-Il) wocly w retcncji gruntowcj osiligaj11c swojc maksimum w lutym. Przy wzroscic tcm-

33 Mydrogoologin

t' t'Z :ft w..

 .... l!Jili!l$··

514 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH 1 ICH OCHRONA

ZASOBY DYNAM/CZNE 515

peratury powietrza i silnej konsumpcji wegetatywnej zostaje on nast~pnie pochloni~ty,

Tnbcla 82. Zcslawicnic pomocnicze do wyznaczenia wielkosci 11 przyj~tej w bilansie w tabeli 81
eo znajduje sw6j wyraz w stale malejqcej wartosci sumy i ujemnych jej wartosciach
z koncem lata i na poczittku jesieni. Sumy :E(P- S- H) zostamt w ciitgu roku rozlozone
na zmiany ilosci wody podziemnej w strefie saturacji µ h i wody zawartej w strefie
Elemcnty
bilansu 1- XI j XII ,.--,-II-.,_I_n_'i -~-ic-.s;_iic_:-..j-v-1-j'-V-II-.jV-I-II'j_I_X_ I X
aeracji L. Pale tych zmia-n nie sq jednak r6wnolegle. --
51 81 101 120 '113 92 77 56 13 -1 -15 0
o Najwi~kszy przyrost wody podziemnej przypada w kwietniu, eo jest spowodowane "L(l'.-S-H)
200 530 740
1
680 500 280 100 -60 0
h 310 490 220
przedwiosennym tajaniem pokrywy snieznej. Nasti;;pnie i!osc zmagazynowanej wody -·-- · - - - -- - - - - - - - ----- - - - - - ---- - - --
stale maleje. 11=0,18 56 88 40 36 95 133 122 90 50 18 -11 0
'µh µ=0,16 50 78 35 32 85 1 118 109 80 45 16 -10 0
o Inaczej przedstawia si~ bieg zmian zapasu wody w strefie aeracji. Tu kulminacja µ=0,14 43 67 31 28 74 104 95 70 39 14 -8 0
wyprzedza juz w Iutym kulminacje< zapasu wody w strefie saturacji. Jest to oczywiste, - - ----· - - - - - -·-- - - - - · - - - - - --- - - - - - - - --
ll =0,18 -5 -7 61 84 19 -41 , -45 -33 -37 -19 4 0
poniewaz strefa aeracji pierwsza retencjonuje wode< w postaci wody blonkowatej, L ll =0,16 1 3 66 88 28 -26 -32 ,-24 -32 -17 5 0
kapilarnej i zawieszonej. Jednak juz w marcu zapas wody w tej strefie zaczyna szybko .fl=0,14 8 14 70 92 39 -12 -18 -14 -24 ....:15 7 0
zmniejszac sie<, a to wskutek wegetatywnego spozycia wody przez budzqcit sii;; do
zycia roslinnosc. w kwietniu i w 11ast~pnycl1 miesiqcach zmiany stajii si~ njemne W metodach bilansowych wazmt pozycj'l sii straty spowodowanc glownie parowaniem
wzgle<dem poziomu odniesienia. Najnizsze wartosci przypadajq w okresie maj-lipiec, terellOJll)'lll E,. Skladajii sie< na nie takie procesy, jak parowanie z powierzchni wod
kiecly temperatury sq najwyzsze, a parowanie bardzo intensywne. Nieznaczne wah- stoj<!Cych i plymtcych, z wody opadowej zatrzymanej chwilowo na pi;;dacn i JiSciach
nii;;cie regresji w czerwcu spowoclowane jest prawclopodobnie wyzszymi w tym czasie roSlin, transpiracja, biologiczne zuzycie wody przez swiat organiczny. Rozr6znia s·i~
opaclami. przy tym parowanie terenowe potencjalne EI" ktorc wyra:Za zdolnosc ewaporacyjn11:
D W OlUOWionym przykJaclzie bifans tercnu, czyli maksymahut ilosc wody, jaka moze wyparowac z clanego obszaru Jqdo-
wcgo orazparoJ11a11ie terenowe rzeczywiste E. Parowanie lo zalezy ocl wielu czynnikow,
~th+L= 2: (P-S-ll) jak wysokosc rocznej sumy opad6w, jcj rozklad na poszczegolne miesiqce i pory
roku, sreclnia temperatura powietrza, niedosyt jego wilgolnosci, wzniesienia te-
zamyka si~ zrownowazonq w ciiigu roku wymianq
renu 'nad poziom morza, jego rzeföa, 1iaslonecznienie, wiatry i charakter ros-
135 mm = 135 mm Iinnosci.
Obliczona z bilansu ro:Znica mie<dzy maksymalnym i minimalnym stanem rctencji W strefach klimatu umiarkowanego zarowno oclplyw, jak i parowanie terenowe wzrastajq
,. wraz ze wzrostem wysokosci opadow wedlug pewnej funkcji parabolicznej (K. Di;;bski,
' w strefie saturacji odpowiada odplywowi podziemnemu i w pii;;cioletnim okresie
bilansowym wynosi srednio 128 mm rocznic. Bylyby to zatem srednie zasoby dyna- 1970). Tutaj parowanie rzeczywistc jest prawie rowne deficytowi odplywu. Deficyt
miczne. odplywu D jest roznicq mii;;clzy sredniq wieloletniit wysokosci'l opadow atmosferycz-
nych na jakims obszarze a srednim wieloletnim oclplywem z tego obszaru. Mozna
Do metody Wundta pewne modyfikacje i uscislenia wprowadzil M. Zaluski (1972). Polegajii
wobec tego wykorzystywac wzory empiryczne na deficyt oclplywu clo obliczenia
one na odmiennym obliczaniu retencji w strefie saturacji przy uwzgle<dnieniu pewnej
z pewnym przyblizenicm rzeczywistego parowania terenowego. Podajemy kilka
funkcyjnej zalei:nosci mie<dzy retencj1! calkowitq a retencjq w strcfie saturacji oraz
takich wzorow.
nieco innym podejsciem do oceny zmian w strelie acracji.
o W metodzie Wundta najwii;;kszq trudnosc sprawia wyznaczcnie dostatecznie 1Yz6r Couta,qne' a
scislej wielkosci wspolczynnika oclsqczalno8ci ü1). ßadacz ten :zaleca oznaczyc go
D = P - 'AP 2 [308]
w nasti;;pujqcy sposob. Opierajqc sii;; na ogolnej znajomosci przecie<tnej wodochlonnosci
terenu, nalczy wybrac kilka zblizonych wartosci wspolczynnika, np. 0,14, 0,16 i 0,18. :gdzie:
Nasti;;p.nie oblicza sii;; dla tych wartosci i dla poszczegolnych miesie<cy iloczyn ~th. D - dcficyt odplywu w m,
Z kolei z roznicy :E(P-S-H)- µlt oblicza si~ oclpowiednie wartosci L. Po zestawieniu P - opad roczny w m,
tabelarycznym wyszukuje sii;; takit wartosc wspolczynnika ods11cblnosci, przy ktorej 'A - wsp6lczynnik zalezny od temperatm y: w zakresie temperatur 6-9°C ~;i
wyste<puje wczesn~ maksimum L i stosunkowo pofoc jego minintum przy maksimum wynosi 0,55-0,42. 1

:E(P-S-H) mii;;dzy i1imi. Tabela 82 orientuje o toku poste<powania. W danym IVzär Dienerta i llcni11a
przyklaclzie wybrano wartosc 0,16. Wybor okazal sie< trafny, gclyz byl potwierdzony
p
oznaczeniem wspolczynnika innymi mctodami. D =---·- [309]
1 +yP 2
l
' 33•

11
516 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH 1 ICH OCHRONA ZASOBY DYNAMICZNE 517

gdzie: 0 WecUug W. Awlasewicza (1953), kt6ry poslugujiic siQ metoclq Kuzina-DQbskiego

D - <leficyt odplywu w m, opracowal mapQ parowania tcrenowego w Polsee, jest 0110 naj11izszc w wysokich
P - opad roczny w m, gorach, najwyzsze w Kotli11ie Sanclomicrskiej, na Nizi11ic Slqskiej i na Nizinic Wielko-
'Y - wspolczynnik tenipcraturowy; w zakrcsic 6-9°C wynosi 1,29-0,80. polskiej. Walrn siQ 0110 od 170 mm na S11iezcc clo 498 nun w Tarnowic i 489 mm
Wzor Turca rocznic we Wroclawiu.
p IJ Srcdnilt wysokos6 parowania na obszarze Polski szacowal A. Schmuck (1959)
D = ---==---= (310] na okolo 450 nun rocznic, co wy11osi 75 % srecl11ich opacl6w (600,5 111111). K. DQbski
-. / p2
V 0,9+ L2 (1970) przyjmujc okolo 425 mm, tj. 70 ~;,; opad6w. Rozklacl parowania w poszczegol-
nych micsiqcach podaje tabela 84.
gdzie:
D - dcficyt odplywu w 111, Tabcla 84. · Rozklad .parowania rocznego w Polsee w poszczeg6lnych micsii1cach
P - opad roczny w m,
Mic>iqc / 1 II \ III \ IV 1 V 1 VI 1 VII 1 VIII / IX
L - 320+25 t+0,05 t'J,
t - srcdnia tcmpcratura roczna w °C. ;;~paro:;nia 1-;~---i-:,~- 1 2,2--1·-~~~-1--::~-1l;~--l20,9--1- 17,9 ·1 9,8
Na podstawic obscrwacji wykonanych w zlcwni g6n1cj Wolgi P. S. Kuzin opracowaf roczncgo
wykresy micsiiecznych sum parowania w zalcznosci od srednich micsiiecznych tempc-
ratur powietrza. K. Diebski (1959, 1970) zaadaptowal ten sposob do stosunkow Do wyznaczcnia zasob6w . dynamicznych &1osuje siQ z powodze11iem metody /iydrologiczne·
polskich, wydzielajiic 3 okrcsy w ciiigu roku o r6Zllej wilgotnosci: Polegajit 011e 11a analizic stan6w w6cl rzccz11ych i wyclziele11iu z og6l11ego przcplywu
od grudnia do kwictnia o duzcj wilgotnosci, tej cziesci, ktora poclrndzi z zasilania podzie11111ego. Przy poslugiwaniu siie tymi meto-
maj, okrcs przejsciowy ocl duzej do malcj wilgotnosci, dami zb1;d11a jcst z11ajomos6 trudnych do okrdlenia w skali wiQkszych obszar6w
od czerwca do listopada o malej wilgotnosci. takich parari1etr6w, jak wsp61czynnik filtracji, wskafoik oclsiiczalnosci lub wskafoik
o Wysokosc miesiiecznego parowa11ia odczytac mozna bczposrcdnio z tabeli 83. przewocln\>5ci hyclrauliczncj. Natomiast niezbi;;clny jcst dl11gi ciiig coclzie11nych po-
o Inna met.oda, opracowana przez- A. R. Konstantina, polcga na wyznaczcniu pa- miar6w przeplywu w ciekach powicrzcli11iowych na kilku lub kilku11as1u przekrojach
rowania terenowcgo w zaleznosci od srednich dobowych temperatur powictrza hyclrometrycz11ych oraz prawicllowa rejonizacja hyclrogcologicz11a.
i prieznosci zawartcj w nim pary wod11ej. Metodie 11; przystosowal r6wniez K. Diebski IJ Zaloze11iem metod hyclrologicznych jest przeko1J~mie, ze w dluzszych okresach
(1962) do warunk6w w Polsee. niMwkowych rzeka zasila11a jcst wyhicz11ic pi·zez wocly poclziem11c. Wobec tego z dlu-
_giego cüigu pomiar6w woclowskazowyeh 11alezy wybicrac clluzszc np. kilkutygodniowc
Tabcla 83. Miesi.,;czne sumy parowania tcrcnowcgo w zaleznosci od srcdnicj micsi.,;czncj
okrcsy bezclcszczowe j znalezc roznicie przeplywu miQclzy g6rnym i clolnym przekrojem
temperatury powictrza. (wedlug Kuzina-Dc;bskicgo)
woclowskazowym. Zalcca siQ przy tym brac wy11iki pomiar6w 7. ko11cowego oclcinka
Srcdnia Parowanie tcrenowc ~ Srcdnia Parowanic tcrcnowc okrcsu nizöwkowcgo. Doplyw podziemny q1, na badanym oclcinku rzcki 11a 1 m
temperatura tempern turn
(w mm) w okresic: w (mm) w okresie cllugosci jej biegu wy11osi:
powictrza 1 powietrza ---
w °C 1 XII-IV 1 V 1 VI-XI w °C XII-IV V LVI-XI
20 119,0 106,0 86,0 7 39,0 21,0
19 111,0 96,0 77,0 6 35,(l 18,5
gd2ie:
18 103,0 87,0 69,0 5 31,5 16,s
17 95,0 78,0 62,0 4 28,0 14,5 q 1 -- przcplyw w g6rnym przckroju w m3 /h,
16 87,0 70,0 55,0 3 25,5 13,0 <f2 - przcplyw w dolnym przckroju w rn 3 /h,
15 79,0 62,5 50,0 2 23,0 11,5 L -- ocllcglosc mivclzy wodowskazami w m. „.
14
13
12
11
10
9
73,0
67,0
61,5
56,0
51,0
47,0
57,0 '
51,0
46,0
42,0
38,0
45,0
40,0
36,0
32,5
29,0
26,0
-2
-3
-4
0
--1
1 20,5
18,0
16,0
14,0
12,0
10,0
10,0
9,0
8,0
7,0
6,0
5,0
L1 Nastiepnie oblicza siQ moilul odplyll'u podzie11111rgo Jub gru11toivego M 1 lj. ilosc
wocly podzicmncj, kt6ra odplywa z jcdnostki powierzchni badancj zlewni. Sluzy
do tego wzör:

!vl =
II •
--'lv
F
m 3 /h ·Jun 2
„

(311]
-
8 43,0 23,5 -5 8,0 4,2
1 -6 7,0 3,6 gdzic F-, 'powierzchnia badanej zlewni rniQdzy wodowskazami w km 2 •
 ""* Q!Si;:;

518 ZASOBY WÖD PODZIE.MNYCH 1 ICH OCHRONA

ZASOBY DYNAMICZNE. 519

o Moµul wyrazamy normal nie w l/s · km 2 • ujeimui, gcly nastQpuje inlensywna infiltracja w6cl rzccznych w warstwy wodonosnc
Calkowity odplyw podziemny ze zlewni, r6wnoznaczny z zasobami dynamicznymi
IJ • polo:lone w clolinie. W okresie opaclp.nia fali wezbrania regresja stan6w w rzece
wynosi: oclblokowuje cloplyw wocl poclziemnych i ta ich cz<,!86, kt6ra zostala chwilowo zatrzy-
mana, oclplywa do rzeki. Doplyw podziemny chwilowo zwiQksza siQ (ryc. 361).
(312]
o Niekt6rzy badaczc zalecajq przyjmowac do \VY<naczenia odplywu podziemnego Q
m.Ys
sredni najnizszy przeplyw miesi(,!czny w p6lroczu letnim lub najnizszy przeplyw roczny.
o Metody aparte na analizie stan6w nizowkowych da.iit najbardziej wiarygodm1
[-],
wielkos6 stalych zasob6w dynarnicznych. Obliczenia powinny by6 prowadzone na
~;sssJ2
zlewniach czqstkowych charakteryzujqcych siQ mniej wi(,!cej jednakowymi warunkami
--J
hydrogeologicznyrni, geomorfologicznymi i klimatycznymi. Potrzebna jest w tym celu [-],
wlasciwa rejonizacja hydrogeologiczna. Nale:ly przy tym pami(,!ta6 o tym, ze na po-
szczeg6lnych rzekach w Polsee nizowki wyst(,!puj11 w r6znych okresach (Z. Mikulski, l':ZJ2
1963).
l! Inna grupa metod hydrologicznych opiera sii;: na wynikach analizy stan6w w6d rzecznych
w okresie1 przechodzenia fali wezbraniowej oraz stan6w bezposrcdnio przed nim
i1.
r
..
i po nim. Metody te nazywamy 111ctoda111i .frii,;cia jl11i wezbrania. W tym p1'zypadku
zagadnienie podziemnego zasilania nie jest tak prostc jak„w okrcsach niz6wkowych.
200

Istniejq na ten temat rozne poghidy, kt6re mozna sprowaclzic do kilku schematow. 1iyc. 362. Sci~cic fali wczbrnnia. Schcmal III Uyc. 363. Sci~cic fali wczbrania.
Schema! I (T. Kicii1ski, 1963). W okresic wezbrania cloplyw w6cl po<lziemnych (wcdlug A. Ogijcwskiego) Schcmat IV (wedlug T. Kicinskiego)
J - dopl:Yw powforzchniowy, 2 - doplyw podziemny zmienny, 1 - doplyw powicrzchniowy, 2 - doplyw
zwi(,!ksza Si(,! i osiqga SWC maksillllllll po przejsciu kufminacji fali wezbrania (ryc. 360). podzicmny, 3 - stnny wOd gruntowych
3 - doplyw podzicmny staly

Q a /;
m3 /s
Schema! t?ill2l 1

-J
wnrunköw
;· Q hydrogeologicznyd1 [ill]]] z
m'/s
11-------------a
:01 ~
C_J, WyAres 1vr1//a!i
wti~pow!ertchntmvych C2J 4
[[!]]2
:[!Il1D2 1pvtll1emnych
0 ---------~! L_J.s
t lt 6

_..!.__ 7
......!1- 8
l,miosp'r11 ----H '.9
11,Q' 10
Ryc. 360. Sci~cie fa li wczbrania. I<yc. 361. Sci~cic fali wczbrania.
1 "
Schcmat I (wcd!ug T. Kici1iskicgo) Schemal II
/ - doplyw powiorzchniowy, 2 - doplyw J - lioplyw powicl'l:chniowy, 2 - doplyw podzicmny Wycfzielenit•
podzicmny dopfyw11
pf.ldzit:mnr:go

PrzesuniQcic to jest roznc w zale:lnosci od charaktcru zlewni i' genezy wezbrania

(roztopowc, dcszczowc) oraz stosunk6w hydrogeologicznych. Ma ono wynosic
1-14 clni.
Schema/ II. W okresic wczbrania doplyw w6d poclzicmnych zostaje zablokowany,
stopniowo maleje i w okresie kulminacji l'ali przy.i<tc mo:i:e wartosc zerowq lub nawet
Uyc. 364. Sci~cie fali wezbrania. Schemal V (wcdlug B. l 1aczyilskiego)
J - doplyw podziemny z poziom6w nie zwiqznnych hydrnulk:znie z rzck11. 2 - dopJyw podzicnmy z poziom6w zwiqznnych
hydruulit:znic z rzckr}, 3 - doplyw podzicmny z poziomOw naporowych zwiqzuuych hydnmlicznie 7. rzck11 1 4 - utwory
wodonoSnc, 5 - utwory nieprzcpuszcznlne, 6 - drcnn± poziom6w nnporowych, 7 - wysoki stnn w6d rzccznych,
8 - Srcdni stan wOd rzccznych, 9 - stan wOd podziemnych i powierzchniowych, /0 - doplyw podzicnmy i odplyw
rzeczny rnlkowity w 1113/s, // - okfc'\ ohscrwncji
 '; '"
520 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH 1 ICH OCHRONA
Schema! III (A. N. Ogijcwski, 1952). Wyroznia siQ tu dwic transze doplywu podzicm-
nego, mianowicie dop!yw trwa!y pochodz11cy z wod gruutowych i wg!Qbnych i dop!yw
zmieuuy pochodzqcy z w6d przypowierzchniowych, g!6wuie z aluwiow wypelniajq-
cych dolinQ rzecznq. Doplyw staly wyznacza siQ liniit prostii l11cz11c:i najnizsze stany
przed i po wezbraniu. Doplyw ten w okresie wezbrania nie ulega z:mianom ilosciowy:m,
doplyw zas zmienny w tym czasie maleje i osi11ga wartosc zerowii w momencie szczytu
fali (ryc. 362).
Schemat IV (K. DQbski, 1953; T. KicüJ.ski, 1963). Nie uwzglQ<lnia on dynamiki -
doplywu podziemnego w okresie wezbrania. Wydzielenie tego doplywu polega na
sciQciu fali wezbrania linü1 prost:1 !qcz11c:i dwa przeciwlegle punkty podstawy fali.
Pewn11 trudnosc sprawia tu zlokalizowanic krytycznego punktu po opadniQciu wez-
brania. Pomocii mogii tu byc pomiary stan6w wod podzicmnych w badanej zlewni
(ryc. 363).
·sclzemat V (W._I. Kudielin, 1959: B. Paczyiiski, 1972). Zaldada sii:; tu rozny udzia!
doplywu podziemnego w czasie wczbrania, zaleznie ocl stopnia hydraulicznego zwi:.i_zku
w6d rzecznych z podziemnymi. Pogh1d ten ilustruje rycina 364.
o Z powyzszego przcglqdu widac, ze najbardziej pewnc wyniki w szacowaniu
\ stalych zasob6w dynamicznych daje metod:i nizowkowa Iub wcdlug schematu II
albo IV.
ZASOBY EKSPLOATACYJNE
Zasoby eksploatacyjne stanowüi czQs6 naturalnych zasobow dynamicznych lub statycmych,
kt6rych pob6r nie naruszy w spos6b szkodliwy re:limu i rüwnowagi hydrogcologiczncj
okreslonego sroclowiska, ani nie wyrz[];dzi szk6d innym uzytkownikom lub w gospo-
darce kraju. Obowü1zuj11c<1 w Polsee definicjQ zasobüw eksploatacyjnych znajdujemy
w znowelizowanej uchwale Rady Ministr6w nr 64 z clnia 1 kwietnia 1969 r. w sprawic
ustalania zasobüw wod podziemnych przy podejmowaniu dzialalnosci inwcstycyjncj
zwi11zancj z eksploatacj1.1 tych wod (M. P. 1969, nr 15). Do uchwaly powyzszcj wyclane
zostaly znowelizowane przcpisy wykonawcze w postaci:
- zarziigzcnia prezesa Centralnego Urzi;;du Gcologii z dnia 5 maja 1969 r. w sprawic
zasacl i sposobu ustalania oraz trybu zatwicrclzania zasob6w w6d poclziemnych
(M. P. 1969, ur 19),
- instrukcji w sprawie zasad i sposobu uslalania zasob6w w6cl poclziemnych wpro-
waclzonej w :i:ycie zarzi1<lzcniem prezcsa Centralncgo Urzi::du Gcologii z clnia 5 maja
1969 r. (M. P. 1969, nr 19'1<l).
u Definicja zasob6w cksploalacyjnych okrdla je jako „ilo86 wody podziemnej,
klor1.1 mozna pobiera6 w okrc5lonej jeclnostce czasu w zaprojcklowanych lub istnicji[-
cych warunkach technicznych„ i hyclrogcologicznych, bez ujemnego wplywu 1ia ilo86
i jakosc ogülnY,ch zasob6w tcj wody". Zasoby eksploalacyjne wöd slodkich okrc5la sii;;
»)
Zbior tych aktow prawnych wydtiny zostal osobno pt. l'r::episy o 11slala11i11 zasob1lw wod pod-
zie11111ycf1. Warsznwa, 1969.
•t ::n "' ....
ZASOBY EKSPLOATACYJNE. . 521
w metracJ1 szesciennych na goclzinQ przy depresji w metrach, zas wod mineralnych
i leczniczych taki:e w litrach na minutQ przy depresji wyrazonej w metrach i rzQclnej
wzglQclem poziomu morza.
o Wyr6Zllienie zasob6w eksploatacyjnych stalo siQ koniecznosci1.1 ze wzglQdu na to,
.ze pobfoi;anie. nadmiernych ilo5ci zasob6w naturalnych powocluje liczne ujemne
skutki. Przede wszystldm mozna naruszyc ustr6j w6cl poclziemnych, a ujemna jego
zmiana najczQsciej poci11ga za sob1.1 w konsekwcncji ro:i:ne szkocly, tak clla uzytkownika,
kt6ry smn prowaclzi eksploatacjQ, jak clla innych u:i:ytkownik6w lub gospoclaruj1.1cych
w calkiem innych clzicdzinach.
o Obnizcnie zwiereiadla lub cisnienia piezometryczncgo na jcdnym odcinku mo:i:e
pociqgmt6 obni:i:eliie zwierciadla w sqsicclnich i spaclck wydajnosci ujQ6 wlasnych
i cuclzycli. S11 przypaclki, :i:c nadmicrna eksploatacja powoduje calkowity zanik wody
w kopanych studniach gospodarczych. Obni:i:cnic zwicrciadla w6d gruntowych na
znaczniejszych przestrzeniach oclclzialuje niekorzystnie na produkcjQ rolnicz1.1 i na
wegetacjQ lesm1, a w skrajnych przypaclkach mo:i:c doprowaclzi6 do przcsuszenia i wy-
jalowienia gleby.
o Innym skutkiem ujcrnnym mo·Lc by6 pogorszenic jakosci wody wskutek przeciirn-
niQcia clo eksvloatowancgo voziomu innych, np. zasolonych wocl pochodz11cych
z gli:;bszych lub s11sicdnich poziomow albo zc strony morza. ZaleZllie od lokalnych
stosunkÖ}V hyclrogcologicznych pogorszcnic takic mozc by6 trwalc lub dlugo1rwale
i spowoclowac calkowitc zniszczcnie wartosci wocly. W przypaclku eksploatacji wod
w skomplikowanych warunkach hydrogeologicznych sprawa oszacowania wücl
cksploatacyjnych nabiera szczegöli'icgo znaczenia. To samo dotyczy obszar6w deficy-
towych i region6w przcmysiowych o skupioncj i intensywnej cksploatacji.
o Sprawa ckonomiczncgo kryterium ustalania zasob6w eksploatacyjnych· ma tak;i;c
rözne aspekty. Nie bi;;clzic np. ckonomiczne ujmowanic wocly z g!Qbszych poziomow,
jc5li ma siQ do clyspozycji clobrej jakosci i wydajnosci plytszy poziom woclonosny.
Z tego punktu widzcnia zasoby glQbszcgo, a wiQc clrozszcgo poziomu nie \vchodz:1
w rachubQ, chyba zc inne, waznicjszc wzgli:;cly wskazujii na cclowos6 jcgo ujQcia.
Ostalnio zwraca siQ uwagQ na koniecznosc uwzglQdniania optymalnych warunk6w
eksploatacji wocl poclzicmnych, takich jalc optymalna i najbardzicj ekonomiczna
lokalizacja ujQc wodnych oraz minimalne koszty ich budowy, eksploatacji i rozpro-
wadzcnia, wody clo uzytkowniküw przy naloZünych ograniczeniach, maj:icych na
cclu nicdopuszczcnie do ujcmnych skutköw eksploatacji (S. Lodziiiski, B. Sacha, ·
J. Szymanko, 1979).
o WzglQdy tcchniczne clolyczit wyboru odpowicdnicgo typu ujQcia, jego konstrukl~ji
i wymiarow. Sprawy tc röwnicz wplywaj1.1 na wiclkos6 zasobow cksploatacyjnych.
Jak ju:l wspomniano, czlowick przy wspolczcsncj tcchnicc mo:i:e wywiern6 pewien wplyw
na zasoby wod po<lzicmnych w kierunku ich powiQkszenia. W ten sposöb uzyskane
zasoby nazwalismy sztucznymi.
o Jeclnym ze sposobow uzyskania takich zasob6w jest sztuczna infilfracja. Polcga
ona na tym, ;i;c wodi:; z rzeki przepompowuje siQ do stawkow infiltracyjnych polo:lonych
na jcdny!n z piaszczystych tarasow rzccznych. Ze stawk6w wocla infiltrujp w glqb
<j i podnos~ zwierciacllo wody tarasowcJ. Tym sarnym zwii;;ksza siQ mi11:i:szosc warstwy
)'i
' '
1
1

522 ZASOBY WÖD PODZ/E.MNYCH / ICH OCHRONA
wodonofoej i objQtosc zas:>bow. W o:lpowiedni~j odleglosci poni:i:ej stawk6w zaklada
siQ ujQcie w postaci szeregu studzien. Osiiiga siQ wtedy podw6jn11 korzysc: zwiQksza siQ
przeplyw w warstwie wodonosnej i wydajnosc ujQcia oraz dostaje siQ wodQ oczysz-
czon!J: z zawiesin i zanieczyszczen biologicznych. Tego rodzaju ujQcia znajduj!J: siQ
w Poznaniu i Wroclawiu.
o Do zasob6w sztucznych nale:i:y r6wnie:i: la CZQSC wody, kt6ra doplywa do ujQC
pracuj!J:cych na zasadzie infiltracji brzegowcj. Infiltracja taka wywolana jest celowo
wytworzon!J: depresjii zmuszaj!J:C!! rzekQ lub jezioro do zasilania §rodowiska wodo-
nosnego polo:i:onego wzdlu:i: brzegu. · jest przeslankami gl6wnie natury teoretycznej.
o Zasoby sztuczne mog!J: byc tak:i:e stworzone przcz spiQtrzenic, wody w rzece za
pomoc!J: przegrody, eo powoduje .piQtrzenic w6d gruntowycl1.
o Zasoby sztuczne, zale:i:nie od potrzeby, okresla siQ w jednostkach objQtosciowych
jako zasoby statyczne z przeliczenia wodochlonnosci okreslonej objQtosci srodowiska
skalnego albo w jednostkach przeplywu z r6:i:nicy naturalnych zasob6w dynamicznych
i zasob6w dynamicznych przy sztucznie podniesionym zwierciadle.
W pewnym sensie do zasob6w sztucznych zaliczyc mo:i:na tzw. zasolJy dodatkowe Iub
wzb1ulzo11e, choc pojQcie to jest szersze ni:i: zasoby sztuczne w ich scislym znaczeniu.
Zasoby dodatkowe uruchamiane s:i wskutck zmian warunk6w hydrodynamicznych
w wyniku eksploatacji ( J. Pleczynski, J. Przybylek, 1974). Mo:i:e to byc przesqczanie siQ
wody z innych poziom6w wodonosnych, z ciek6w powierzchniowych lub z jezior,
zwiQkszenie infiltracji wskutek o bni:i:enia zwierciadla, przesuniQcie podziemnego
dzialu wodnego.
Bardzo zbli:i:one do pojQcia zasob6w eksploatacyjnych jest pojt;;cie zasob6w dyspozyc}j11yclz,
z kt6rym sp9tykamy siQ ostati1io w prowadzonej .u nas dyslrnsji nad zagadnieniem
zasob6w wodnych. A. Tuszko (1967) okresla je jako te ilosci wody, kt6re mog!J: byc
eksploatowanc ze zbiornik6w podzienmych lub warstw wodonosnych przez nieogra-
l1iczony czas bez naruszenia ich rownowagi dynamiczncj. A. Szczepanski (1979a,
1979b) natomiast rozumie pod tym pojQcicm ilofoi wody w skali lokalnej lub regio-
nalncj mo:i:liwe ·c10 wykorzystania w okreslonym czasie, a ktorych pobor nie wplynie
ujemnie na ilosc i jakosc ogolnych, stalych zasob6w wody podzicmnej. Zdaniem tego
autora wielkosc zasob6w dyspozycyjnych nie mo:i:e byc uto:i:samiana z zasobami
eksploatacyjnymi, poniewa:i: eksploatacja powoduje zmiany w natura!nych warunkach
hydrodynamicznych.
KWALIFIKACJA ZASOBÖW
Zanim jakiekolwiek zlo:i:e wody podzicmnej zostanie oddane do ekspfoatacji, musi byc
wszechstronnie zbadane. Wymagaj!J: tego wzglQdy natury ekonomicznej i inwestycyjncj.
Stopieil zbadania zlo:i:a mo:i:c byc r6zny - orientacyjny, wstQpny, b,ardziej szczegolo-
wy lub bardzo dokladny. Na zasadzie stopnia dokladnosci rozpoznania kwalifikuje siQ
zasoby eksploatacyjne - podobnie do zasob6w innych s1irowc6w mineralnych - do
odpowiedniej kategorii. Liczba kategorii w poszczegolnych pmistwach mo:i:e byc
r6:i:na, zaleinie od og6lnych warunk6w hyclrogeologicznych i potrzeb gospodarki
wodnej. W Polsee wspomniana poprzeclnio uchwala Rady Ministr6w nr 64 wprowaclza
.., o .au: :; ·
KWALIFIKACJA ZASOBÖW 523
dla w6d 3 kategorie zasob6w kolejno coraz wyzszych co do stopnia ich rozpoznania.
Oznacza siQ je literami C, B i A.
Do kategorii C kwalifikuje siQ zasoby rozpoznane „na podstawie material6w geologicznych,
hyclrogcologicznych, hydrologicznych i innych istnieji!cych dla badanego obszaru,
uzu]Jelnionych w miari.: potrzeby wynikami badmi geofizycznych, specjalnych wierce1i
poszukiwawczych lub innych rob6t".
c1 Jcst to, jak widzimy, wstQpny ctap rozpoznania zasobow. Innymi slowy, S!J: to
zasoby mo:i:liwe do uzyskania na okreslonym obszarze, a mo:i:liwosc ta podbudowana
c1 ßadania w kategorii C polegaji1 na zebraniu wszelkich istniejqcych materialow
naukowych geologicznych, geomorfologicznych i innych, zarowno opublikowanych,
jak znajdujiicych siQ w archiwach instytucji naukowych i in. BQdit to zatem rozprawy,
mapy, wyniki pomiarow na stacjach obscrwacyjnych itp.
Cl Dalszit grupQ material6w niczbQdnych do rozpoznania zasobow w tcj kategorii
zclobywa siQ przcz wizjt;; lokahu1 badanego terenu i zebranie danych l1ydrogeologicz-
nych .dotycziicych mituralnych i sztucznych odsloniQc w6d podziemnych oraz czynnych
ujt;;c. W szczeg6lnosci chodzi o takie dane, jak Iiczba poziom6w wodonosnych, glQ-
bokosc ich wystQpowania, wydajnosc i jakosc wody. Wizja Iokalna powinna byc
przeprowaclzona nie tylko na badanym terenie, ale tak:i:e na obszarach przyleglych.
Materialy w ten spos6b zebranc nawüizujc siQ do map przeglitdowych lub szczeg6lo-
wych, aby teoretycznie ustalic zwiqzki mii<dzy wystQpowaniem ro:i:nych poziomow
wodonosnych i budowq gcologiczn!J:. W rozpoznaniu zasob6w w kategorii C poslu-
gujemy sit;; CZQsto z clobrym skutkiem metodit analogii. Polega ona na tym, ze na
podstawie zasobow woclnych rozpoznanych w wyzszej kategorii na sqsiednich odcin-
kach wnioskujemy o mo:i:liwosci wystQpowania poclobnych zasobow na badanym
tercnie.
IJ Zebranie wymienionych wyzej rnaterialow i ich interpretacja pozwala na uzasad-
nione wskazania mozliwosci uzyskania potrzebnych zasob6w. Nie wystarcza to jednak
clo inwestowania budowy ujQC wodnych i podjQcia eksploatacji. Konieczne jest w tym
celu rozpoznanic zasob6w w wyzszej kategorii, a droga do tcgo celu powinna byc
wyrainie wskazana i uzasadniona w clokumcntacji na stcpniu kategorii C.
Do /categorii B zalicza siQ zasoby ustalone na podstawie materialow zebranych dla kategorii .
C oraz „przeprowadzonyeh badmi geologicznych, hyclrogeologicznych i ewentualnie
hydrologicznych uzupclnionych fizykochcmicznymi i baktcriologicznymi analizami
wocly oraz wynikami wicrcc1i i probnych pompowmi".
o Rozpoznanie w. kategorii ß wymaga odsloniQcia poziomu wodonosnego za po-
mocq oclpowieclnich wierce1i i przeprowadzenia badail hydrogeologicznych, w szcze-
g61nosci pr6bnych pompowaii, analiz wody, ustalenia parametr6w hydrogeologicz-
nych i przeprowadzenia obliczeil. Zale:i:nie od wagi problemu i przewidywanych we
wstQpnym etapie stosunkow hyclrogeologicznych wy konuje siQ bitdz pojedyncze otwory '!'!'!'l
rozpoznawcze, b!J:dz WQzly hyclrogeologiczne. Prace te dadz!J: material nieZbQdny
do ustalenia zasob6w eksploatacyjnych lcpiej i dokladniej udokumentowanych w po-
r6wnaniu do poprzedniej kategorii C. Mo:i:na by te zasoby nazwac prawdopodobnymi.
Do kategorii A zalieza siQ te zasoby, kt6rc rozpoznane zostaly na podstawie materialow
 < q ! •. ,
'
S24 ZASOBY WÖD PODZIE.MNYCH 1 ICH OCHRONA
zebranych dla kategorii B i „uzupelnionych wynikami dlugotrwalych pompowaii
wody oraz jej analizami".
o Czas dlugotrwalych pompowail. pr6bnych, kt6rc mozna nazwac probrn1 eksploa-
tacjl!, nie moze byc ustalony z g6ry sztywnymi przepismni. Ilf\'.dzie on zalefal od takich
czynnik6w, jak lokalne i regionalne warunki hydrogeologiczne, budowa geologiczna,
jej prostota lub zlozonosc, stopieii dotychczasowego wyzyskania zasob6w badanego
poziomu ~odonofocgo itp. Czas ten moze si'I'. wahac od roku clo trzech lat. Celem
dlugotrwalych pr6bnych pompowaii jest stwierdzcnie, czy pob6r wody w okreslonej
wysoko5ci nie wplywa niekorzystnie na ustr6j hydrogeologiczny i nie wywoluje innych
ujemnych skutk6w. W zwil!zku z tym koniecznc S!J: r6wnolegle obscrwacje stanöw
zwierciadla wody tak cksploatowanego, jak i innych poziomöw w wirekszym promicniu
· oraz okresowe analb:y chemiczne i baktcriologiczne wocly dla stwierdzenia ewentual-
nych zmian jcj jakosci. Pozi1dana jcst rowniez analiza lokalnego bilansu wodncgo
i ustalenie, czy i w jakim stopniu pob6r wody wplywa na ten bilans.
Wprowadzone uchwall! nr 64 Racly Ministr6w przepisy w sprawic ustalania zasob6w
eksploatacyjnych l)lfljl! zastosowanic clo projektowania oraz do budowy i rozbudowy:
- komunalnych urz11dzen i instalacji wodoci1igowych oraz urz11clzc1i zbiorowego
zaopatrywania wsi w wodi;; zaröwno z w6cl podziemnych, jak rowniez z w6d pocho-
dz11cych z infiltracji brzegowej,
- obiekt6w i urz11dzei'1 lecznictwa uzdrowiskowego, ktore SI! zaopatrywane w wody
lecznicze oraz nowych uji;;c wod leczniczych w istniejiicych uzdrowiskach.
- obiekt6w i urz11dzen lccznictwa uzdrowiskowego, kt6re majq byc zaopatrywane
w wody leczniczc w nowo powstalych uzdrowiskach,
- zaldadow przemyslowych i innych obiektow nie wymicnionych powyzej, ktore
majl! byc zaopatrywane w calosci lub w czi;;sci z zasobow wocl podziemnych, w tym
r6wniez z w6d pochodziicych z infiltracji brzegowej,
- uji;;c wöd podziemnych dla istniejt1cych obiektow wymienionych powyzej, z wyh1-
czeniem uji;;c wod leczniczych.
o Nie wymagaJI! ustalcnia zasob6w projel5.ty i budowa ujf\'.6 w6d zwyklych clo celow
pitnych lub przcmysfowych, jeSli glf\'.bokosc uj\;cia nie przekracza 30 111, a wydatck
ujf\'.cia - 6 n:i 3 /h oraz buclowa ujrec w celu odwoclnicnia zloia kopaliny lub wykopu
fundamentowcgo.
o Powyzsze przepisy maj<! na cclt1 zapewnicnie wlasciwego gospodatczego wykorzy-
stania zasob6w w6cl podziemnych oraz wlafoiwcj lokalizacji tych inwestycji, ktorc
majl! byc zaopatrywanc w woclf\'. w calosci lub czf\'.sci z zasob6w w6d podziemnych.
W slad za tym uchwala okrcsla jeclnoznacznic, ;l;c clo uzyslrnnia:
zatwierdzenia clanych wyjsciowych do projektowania takich inweslycji,
zatwicrdzenia ich projcktu wsl\;pncgo,
pozwolenia na ich buclowi;; lub rozbuclowi;;,
zezwolenia na uzytkowanic uj\;cia wocly poclziemncj
wymaganc jest uprzeclnic ustalenie i zatwierdzenic zasobow cksploatacyjnych wod
podziemnych w oclpowiednicj katcgorii. Oclsti;;pstwo ocl tcj zasacly dopuszczalnc jcst
jcdynie w przypadku uzasaclnionym waznymi wzglf\'.dami gospoclarczymi i za zgodit
wlasciwcgo organu zatwierclzajf!ccgo zasoby w6d poclziemnych. Nalezy to inteqJl'eto-
'
1
' 'St 'Cr ....
KWALIFIKAC}A ZASOBÖW 525
wac w tcn sposob, ze w pewnych, zresztl! wyjl!tkowych, przypadkach nizsza kategoria
zasob6w uprawnia do dzialalnosci gospodarczej, clla ktorcj wymagana jcst kategoria
wyzsza.
o Organami zatwienlzaji1cymi zasoby w6d podziemnych s11: prezes Centralnego
Urzf\'.du Geologii i wojew6clzkie organa do spraw gcologii. W wyll!cznej kompetencji
prezesa CUG SI! sprawy dotycz~cc:
zapotrzcbowania na wodre poclzienmf! powyzej 200 1113 /h,
zasob6w cksploatacyjnych powyzcj 200 1113 /h,
zasob6w eksploatacyjnych rcgionu hydrogeologicznego lub hydrograficznego,
zasobow w6d leczniczych.
0 W innych przypadkach upowaznio1~y do zatwicrdzania zasob6w jcst wojcw6dzki
organ geologii.
o Prezes. CUG zatwierdza zasoby na podstawic orzeczenia mii;;dzyresortowej
komisji dokumentacji hydrogcologicznej dzialajf!cej przy tym urzi;;dzie. Analogicznie
wojew6dzki organ geologii zatwierdza zasoby 1ia podstawie orzeczenia dzialajf!cej
przy nim wojew6clzkicj komisji geologicznej. Wymienione komisje rozpatrujl! kole-
gialnie projekty badan i rob6t hydrogeologicznych maji1cych na celu ustalenie zaso-
b6w oraz wynikowe clokumcntacje zasobowe we wszystkich kategoriach. Korzystajf!
one przy tym z opinii rzeczoznawc6w, kt6rymi z zasady Sf! wybitni hydrogeolodzy,
a w razie potrzcby !1ydrolodzy, geofizycy, hydrochemicy, inzynierowie wiertnictwa,
g6rnicy, specjalisci gospodarki wodnej itp.
Projekty badmi hydrogeo/ogicznyc/1 i zwif!zanych z nimi rob6t w celu ustalenia zasob6w
powinny przewidywac taki zakrcs badan i rob6t, aby zapewnialy one ustalcnie zaso-
bow z dokladnoscif! wymaganf! dla dancj kategorii. Zakres ten powinien byc uzasad-
niony:
- postawionym zadaniem hydrogeologicznym,
- opisowym, tabelarycznym i graficznym zestawieniem material6vr geomorfologicz-
nych, hyclrologicznych, gcologicznych i hydrogcologicznych pozwalajl!cych na oeeni;;
aktualncgo stanu wiadomosci 0 srodowisku hyclrogcologicznym,
- analizit i inlcrpretacjq, wymienionych matcrial6w.
o Integralmt czi;;scif! p1ojektu jcst kosztorys badan i rob6t.
Wyniki zaprojektowanych bada{1 i roböt uj111uje sii;; w postaci dokumentacji geologicznej
zawieraJqcej ustale11ie zasob6w w6d podziemnych. Takie pojf\'.cie wprowaclza art. 24
prawa geologicznego*>. Jcst to poji;;cie Wf\'.zsze od uzywanego czi;;sto potocznie poji;;cia
„dokumcntacji hydrogeologiczncj" (Z. Z61towski, 1964). Przez dokumentacje hyclro-
gcologicznc roznmic si<;< bowiem r6wniez i takie, kt6rc ustalajq warunki wodne w zlozu
kopaliny albo stosunki hyclrogeologiczne tercnu, na kt6rym ma byc usytuowany obiekt
buc!owlany, np. zapora wodna.
o W dokumentacji ustalajf!cej zasoby wod podzienmych zestawia sii;; w postaci
opisowcj i graficznej wyniki badaii i zwiiizanych z nimi rob6t, przedstawia si'I'. ich
interprclacji;; i poclaje sii;; oclpowieclnie wnioski. W szczeg6lnosci doku111entacja powin-
na zawierac opis buclowy gcologicznej i warunk6w hydrogeologicznych i stwicrclzcnie
Ustawa z dnia 16 listopada 1960 r. o prawic gcologicznym (Dz. U. 1960, nr 52).

526 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH I ICH OCHRONA
wystitpowania wody podziemnej w okreslonym poziomic wodonb8nym, jej jako5ci,
zasob6w eksploatacyjnych i technicznej mozliwosci eksploatacji wody. Formi;: i tresc
dokumentacji ustala szczeg6lowo instrukcja prezesa CUG. Zalczq onc od celu, dla
kt6rego ustalone zostaly zasoby. Instrukcja rozr6znia mianowicie:
' 1
r - Region hydrogeologiczny, przez kt6ry rozumie siit okreslony .zbiornik w6d f>od-
ziemnych okonturowany stwierdzonymi lub przypuszczalnymi gr.anicami geologicz-
nymi albo okreslonq zlewnii;: hydrograficznq wyznaczonq granicami dzial6w w6d
powierzchniowych lub podziemnych. , zachodzi wtedy, gcly zapotrzebowanie, dla kt6rego oblicza sii;: zasoby, jest nikle
- Male ujitcie w6d podziemnych. Obejmuje ono nie wi'"cej, niz clwa otwory hydro-
geologiczne eksploatujiice wodi;: z tego samego poziomu wodonosnego, z kt6rych
jeden jest przeznaczony jako ujitcie awai·yjne i jezeli glitbokosc kazdego z tych otwo-
r6w nie przekracza 200 m, a zasoby eksploatacyjne uj'"cia sii mnicjsze 11iz 100 m 3 /h.
Alternatywnie moze ono obejmowac r6wniez grupct otwor6w eksjJloatujiicych wodit
z tego samego poziomu wodono8nego, jezeli gli;:bokosc poszczeg6lnych otworow nie
przekracza 50 m, a Iiiczna wielkosc zasob6w eksploatacyjnych jest mniejsza niz
100 m 3 /h.
- Duze ujitcie wocl poclziemnych. Sklada sii;: ono z otworow eksploatacyjnych glt<b-
rn
szych niz 200 111, a UstaJone dfa niego zasoby Sq Wit<ksze niz 100 3 /h.
- Wody do ce16w leczniczych - niezaleznie ocl gli;:boko5ci i liczby otworow eksploa-
tacyjnych i wielkosci zasob6w. Tu mieszcz11 siit takze wody lecznicie irodlane.
o Dokumentacja, kt6ra ustala zasoby eksploatacyjne w nizszej kategorii, powinna
zawiera6 takze projekt rob6t i baclmi niezbi;:clnych clo przckwalifikowania tych zaso-
b6w do Jrntegorii wyzszej.
SZACOWANIE ZASOBÖW EKSPLOATACYJNYCH
Podejscie do szacowania zasob6w eksploatacyjnych moze byc dwojakie. W przypaclkach
konkretnych zapotrzebowm'l na wodi;: przeprowadza si'" occnit, czy postulowana ilosc
da sit< uzyskac i czy miesci siit w zasobach eksploatacyjnych. Przy clobrym rozpoznaniu
hydrogeologicznym i niewielkim zapotrzebowaniu rozwi11zanie takiego zaclania nie
nastritcza zwykle powazniejszych truclnosci. Sprawa staje si'" natomiast tym truclniejsw
i wymagajiica wit<kszych naklad6w pracy, im barclziej skomplikowane sq warunki
hydrogeologiczne i im wi'"ksze jest zapotrzebowanie na wodt<. Inaczej jest, gdy nie-
zaleznie od zapotrzebowania chodzi o obliczenie zasob6w eksploatacyjnych, wielkich
jednostek, jak calego dorzecza, regioriu, jednej lub kilku formacji geologicznych,
niecki Iub basenu artezyjskiego, wreszcie calego kraju. Takie ustalenie zasob6w ma
doniosle znaczenie dla caloksztaltu gospodarki wodnej w granicach calych region6w
i kraju. Metodyka ustalania zasob6w punktowych i lokalnych jest, jak stwierdza
A. IUeczkowski (1979), dobrze opracowana i daje wyniki zadowalajqce. Inaczej jest
w przypaclku zasob6w regionalnych, kt6rych ustalanie ciiigle nastritcza duze trudnosci.
Metoclyczne prace, dotyczqce tego problemu, zapocz11tkowane zostaly stosunkowo
niedawno, stiid sposoby oblicze1i nie sii w pelni zadowalaj11ce i wzbudzajq r6zne kry-
tyczne zastrzezenia. Do znacznego posti;:pu przyczynila si'" w ostatnich latach idea
modelowania analogowego i .matematycznego proces6w filtracji.
•:oa ,•..
SZACOWANIE ZASOBÖW EKSPLOATACYJNYCH 527
N. A. Plotnikow (1968) w nast'"puj11cy spos6b okre8la zasady, kt6rymi nalezy
0
kierowac sict przy szacowaniu zasob6w eksploatacyjnych. ·
'° Wobec tego, ze zasoby te sq cz'"scüt naturalnych zasob6w dynamicznych Iub
statycznych, powinny byc te ostatnie najpierw obliczone. Od tej zasady mozna w uza-
·sadnionych przypadkach odstqpic. Taki przypadek mo:le zachodzic, gdy zloze wodo-
nofoe, z kt6rego woda ma byc pobierana, jest bardzo wielkim i malo wykorzystanym
basenem artezyjskim o ogromnej potencjalnej zasobnosci. Poclobny przypadek
w stosunku clo mozliwych zasob6w naturalnych zlo:la. W obu tych przypadkach
ocena zasob6w upraszcza sit<, poniewaz nie zachodzi obawa ujemnych skutk6w.
o Drugii zasadi1 jest odpowiedni zakres prac badawczych, taki mianowicie, aby
dostarczyly one pewnych i wystarczajiicych danych clo oblicze1i oraz wyb6r odpowied-
gicznymi zloza.
.
niej. metody obliczeii uzasadniony typem, charakterem i wlasnosciami hydrogeölo-
o Trzeci<t zasach1 prawidlowej oceny zasob6w jest sprawdzenie wynik6w innq metodq
kontrolnii lub uzupelniaj11cii.
Do szäcowania zasob6w eksploatacyjnych mo.7.:na stosowac zaleznie ocl warunk6w nasti;:-
puj11ce metody:
- Ocena na podstawie teoretycznych oblicze11 wydajnosci. Stosowanie tej metocly
ograniczone jest wyliicznie do zasob6w kategorii C.
- Ocena na poclstawie faktycznie uzyskanego wydatku w czasie pr6bnych pompo-
wan pojedynczych lub na wi;:zlach hydrogeologicznych. Metoda ta nadaje siit do wzglit-
clnie prostych warunk6w hydrogeologicznych i malych zapotrzebowan w stosunku
do zasob6w naturalnych. ·
- Ocena na podstawie ograniczonej eksploatacji wyilikow pr6bnych pompowan.
Metoda ta wymaga dokladnego ustalenia warunk6w hydrogeologicznych zlo:Za wod-
nego i powinna byc uzupelniona obliczeniem zasob6w naturalnych.
- Ocena na podstawie analogii do wynik6w wieloletniej eksploatacji ujit6 pracujii-
cycli w takich samych lub podobnych warunk6w hydrogeologicznych. Ta metocla
moze byc stosowana gl6wnie w przypadku rozleglych i bardzo zasobnych zbiorowisk
wodnych. .
- Ocena na podstawie wynik6w uiyskanych metodq modelowania filtracji. Metoda
ta wymaga scislego ustalenia wielkosci podstawowych parametr6w filtracyjnych
badanego pozioi:iiu woclonosnego.
- Ocena przy zastosowaniu metocly uzytkowych poziom6w wodonosnych przewi-
dzianych do eksploatacji przez zalozony okres. Wymaga dobrego rozpoznania calo-
ksztaltu stosunk6w bydrogeologicznych, a nadaje sict clo szacowania "zasob6w w ka-
.tegorii C na wii;:kszych obszarach w skali regionalnej.
- Ocena na poclstawie szczeg6lowej analizy bilansu w6d poclziemnych. Stosowanie
jej wymaga znajomosci danych dotycziicych opad6w atmosferycznych, infiltracji,
parowania, splywu powierzchniowego, odplywu podziemnego, wahan zwierciadla
wocly, a to wszystko w srednich wartosciach wieloletnich.
Zapoznamy sii;: te1:az z metodq szacowania punktowych i lokalnych zasob6w eksploatacyj-
nych. Stosowana jest tutaj najczi;:sciej meto<la ograniczonej ekstrapolacji, nadajiica siit
 528 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH 1 ICH OCHRONA SZACOWANIE ZASOBÖW EKSPLOATACYJNYCH 529

do obliczania zasob6w w kategorii B. Opiera siQ ona na funkcjonalnej zaleznosci 2. Gdy w p\·zypadku w6d o zwierciadle swobodnym funkcja Q = f (s) jest paraboliczna,
wydatku od depresji stwierdzonej faktycznie w czasie pompowania pr6bnego i analizie a q ,;, f (s) liniowa (ryc. 366), mozna stosowac wz6r Thiema:
funkcji Q =f (s). Zakres ekstrapolacji ograniczony jest okreslonit wielkoscil1 depresji
eksploatacyjnej w stosunku do depresji uzyskanej w czasie pompowania pr6bnego. Q = Q 2(H-sc)s. [31 ]
c ma.< 2 (JI -Smax) Smax 6
W przypadku w6d naporowych wielkosc depresji eksploatacyjnej powinna byc tak
dobrana, aby zwierciadlo dynamiczne nie schodzilo ponizej spitgu warstwy napinaj11- gdzie If :--- mi:izszosc warstwy wodonosnej; pozostale oznaczenia jak wyzej.
cej, cifoienie zas nie spadalo pÖniiej 1/2 naturalnego cisnienia zlozowego. Analiza o Zakrfs .ekstrapolacji ograniczony jcst nast'i)pujqcymi warunkmni:
funkcji pozwala na wyb6r wlasciwych wzor6w obliczeniowych. W kazdy.In przypadku s„ :( 1,5 s111„.,
nalezy sporzitdzic wykres funkcji Q = f (s) i q = f (s), a w razie potrzeby r6wniez
11-s~ :( 0,5!1
wykresy funkcji przeksztalconych. Jednit z nich jest funkcja s0 = f (Q), gdzie
o Obliqzenie nalezy sprawdzic metodl[ podanit niiej w punkcie 3 i z otrzymanych
1 s
I; So=- [313] wartosci :przyjiic jako miarodajnq t'i), kt6ra jest nizsza.
Q
l
'I
1,
i ozirncza depresjf,f jednostkowq, tj. clepresjQ potrzebrnt clo uzyskania wyclatku I 111 3 /h.
Dalsze funkcje przeksztalcone 111aj11 postac:
a

.1
a
[i
lg Q = f(lg s) [314]
II
Q =f(lgs) [315]
:1
so • rra)
! I.
o Spos6b post'i)powania mozna ujitc w pi'i)c nast'i)pujiicych punkt6w:
Jezeli przy pr6bnym pompowaniu wody naporowej otrzymano wykresy funkcji
f
Q = f (s) i q = f (s) w postaci Iinii prostych (ryc. 365), zas6b eksploatacyjny Qc s s
i, ll.
1 pojedynczej studni nie pozostajitcej pod wplywem innych moze byc obliczany za
Hyc. 367. Parabolicznu funkcja Q = f(s) i liniowa so = /(Q) i q = f(s)
pomoq wzoru Dupuita:
II
1
Sc
1 Qe = Q11~a.v: - 8- 3. W przypadku w6d o swobodnym zwierciad)e wykresla siQ funkcje Q = f(s) i s0 =
!i max
= f (Q). Gdy 1a ostatnia jest liniq prostit (ryc. 367) stosuje si'i) wz6r Kellern:
gdzie:
_. 11~~+4bs„-a
Qmax - inaksymalny wydatek przy pr6bnym pompowaniu, Q c---~}---- [317a]
1!
s,,,a.< - depresja odpowiadaj11ca wycJ.atkowi Q„11,x,
:1 . 2

:1 s. - depresja eksploatacyjna. s,. = aQe + bQe [317/J]

II
o Wartosc depresji eksploatacyjncj dobicra siQ w tcn sposöb, aby zachowany byl gdzic:
:1
i' warunek Q" :_ poszukiwany wydatck eksploatacyjny oclpowiadajqcy zaclanej depresji
.11
cksploatacyjnej s„
a i b -- parametry r6wnaf1:
-·-----·---------.....
a = s~' - bQ 1 [3l 7c]
Q q

Q"F(s)

gdzie:
Q1 i Q 2 - wydaiki oirzymane przy pr6bnym pompowaniu na clw6ch kolejnych
s s s poziomach dynamicznych,
Ryc. 365. Liniowe funkcjc Q = f(s) Ryc. 366. Parnboliczna funkcja Q =j (s) s~ i sö - depresja jednosikowa przy dw6ch kolejnych poziomaeh dynamicz-
i q = f(s) i liniowa q = f(s) nych o wyclatkach Q1 i Q 2 •
t'

34

li t' m a ...
 ...... US:! 14
530 ZASOBY WÖD PODZIE.MNYCH I ICH OCHRONA
SZACOWANIE. ZASOBÖW E.KSPLOATACYJNYCH 531

o Wzory Kellern mogq byc zastosowane rowniez do wod nap011owych, jesli fak-
tyczna zaleznosc funkcjonalna Q = f (s) jest paraboJiczna. Tu naJezy si« pewne wyjas- a a
nienie. Teoretyczna zaleznosc wydatku ocl depresji wod pod cisnieniemjest, jak wiemy,
liniowa. W rzeczywistosci wyst«puj11 niekiedy odst«pstwa od tego prnwa wynikajqce
z wplywu nie uwzgJ«dnionych w wywodzie teoretycznym dodatkowych czynnikow,
glownie oporow na filtrze i w rurze ekspJoatacyjnej. Ekstrapolacja przy zastosowaniu
wzorow Kellern ogrnniczona jest nast«pujqcymi warunkami;
Sc o::;; 1,75-2,0 S111ax s lgs s
H-s. o::;; 0,5H Ryc. 369. Wykladnicza funkcja Q = f(s), liniowa Q =/(Jg s) i krzywoliniowa q = f(s)

Q. = a+b lg s„ [319a]

lg (1
.
Jg Se= _q.;a 1
[319b]

gdzie:
/lg a· f(lgs)
b= Qz-Q1
· [319c]
lg S2-Jg S1

s lgs s a = Ql -b Jg S1 [319d]
'
Ryc. 368. Wykladnicza funkcja Q = f(s), Jiniowa funkcja Jg Q = f(lg s) Ekstrapolacja nie moze przekraczac granicy:
i krzywoliniowa funkcja q = f(s)
s„ o::;; 2-3 s,,,„-'

4. Jdeli w wodach naporowych funkcja Q = f (s) jest krzywoliniowa, funkeja zas
Jg Q =/(Jg s) jest liniowa (ryc. 368), oznacza to, ze wydatek rosnie wraz z depresj11
w funkcji wykladniczej. W tym przypadku maj11 zastosowanie wzory Smrekera:
[318a]
o Z wylo:lonego ioku posi«powania wynika, ze w Tazie stwierdzenia nieliniowego
charakteru funkcji Q = f (s) nalezy przejsc do oblicze1i odpowiednio wybranymi .
wzorami. W tym celu wygodnie jest zesfawic clane z pompowmi probnych w poslaci
tabeli. (ia b. 85).

sc =" (lk)
II
111

[318b]
TnbeJa 85. Zcstawicnic danych z pr6bnego pompowania

Poziom Q
s
Jg s
dynamiczny
s Q=So lgQ
gdzie m i II SI! parametrami rownan:
s, Q, s~ lg .1'1 JgQ,
lgs 2 -lgs 1 II Sz Qz " Jg S2 Jg Q,
m= [318c] SO
Jg Qz-Jg Qi III S3 QJ "'
,\'o Jg .1'3 lgQ3

S1
lg II = Jg Ql - Jg -
m o Przy obliczaniu zasobow eksploatacyjnych nalezy uwzgl«dnic teclmiczne warunki
td«c. W zwiqzku z tym obliczone wielkofoi zasobow wymagajq skontrolowania i ewen-
EkstrapoJacja ograniczona jest warunkiem:
tualnego ograniczenia wynikaj[icego z przepustowofoi oiworow z uwzgl«dnieniem

l Sc o::;; 1,75-2,0 S111ax [318d] srednicy zewn«trznej filtra, cllugosci jegb cz«Sci roboczej i dopuszczalnej pr«dkosci ·
Jezeli w przypadku w6d naporowych funkcja Q = f (s) nie jest liniow~, przeksztalcona wlotowej wocly clo otworu.
5.
1
zas funkcja Q = /(lg s) jest Jiniowa, oznacza to wzrost wydatku w funkcji wykladni- Zasoby ekspJoatacyjne w skali regionalnej ustala si« najcz«sciej przez obliczenie zasobow
II
czej, lecz innej niz poprzednio (ryc. 369). Wtedy obJiczenie moze byc przeprowadzone dynamicznych, ktore nast«pnie mnozy si« przez wspolczynnik, ktorego wielkosc
;,:1 przyjmuje siQ w granicach 0,50-0,25 zalei:nie od warunkow zasilania.
przy zastosowaniu wzorow Altowskiego;
34•
532 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH I ICH OCHRONA
'
W odniesieniu do basenow i niecck artezyjskich dobre wyniki daje metodii Plotnikowa
(1959a), kt6n! nazwa6 mozna metodq regio11a/11ego !eja depresyj11ego. Jest to duzy lej,
rozcÜ!gajl!CY siQ na wiele kilometr6w, powstajqcy wtedy, gdy na stosunkowo niewiel-
kim obszarze skupia si\; eksploatacja wody za pomocl! kilkudziesiQciu lub kilkuset
otwor6w wiertniczych wzajemnie na sicbie wplywajl!cych. W miar\) wzrosiu liczby
otwor6w i ilosci pobieranej wody lej rozszerza si\) i poglQbia. Istniejc w nim jakas
czi;;s6 ccntralna, gdzie depresja osi:iga maksymalm! wartosc. Na poclstawie clanych
dotyczl!cych rozwoju cksploatacji i leja w ch1gu clluzszego, wieloletniego okresu mozna
okre51ic funkcyjm! zaleznosc miQdzy rozwojem leja a ilosci<I pobicranej wody. Zalcznos6
ta w basenach artezyjskich jest liniowa lub bardzo bliska niej. Plotnikow wprowadza
dla takich warunkow dwa pojQcia. Jednym z nich jest regiona/na depresja S. Jest to
maksymalne obnizenie zwierciad!a w centralnej czQsci leja, odpowiadajqce h!cznej
ilosci wody artezyjskiej cksploatowanej w danej strukturze. Drugim jest Jednostkowa
depresja regionalna 't', oznaczaj<!Ca takie obnizenie w centrum regionalnego lcja, kt6re
. potrzebne jest do uzyskania wydatku 1000 m 3 /d:
lOOOS
't'=--- (320]
Q
Poslugujqc siQ tymi wielkosciami, mozna obliczyc zasoby eksploatacyjnc za pomocii
wzoru:
= 1000Se
Qe 't'
[321]
SZACOWANIE ZASOBÖW ~KSPLOATACYJNYCH 533
SIQ zc stalych zasob6w dynamicznych, zwanych takzc oclnawialnymi, oraz z czQsci
z~soböw statycznych sczcrpywanych w okresie obliczeniowym (t_, = 25 lat).
!J Mctoda oparta jcst na analitycznych rownaniach Muskata cloplywu wocly do
stuclni pr~ys~osowanych clo zadml. regionalnych. Obliczcnic zasob6w wymaga przede
wszystkim clobrcgo rozpoznania stosunk6w .hydrogeologicznych badancgo rcgionu,
a nastQpnie wyboru poziom6w uzytkowych wed!ug podanych wyzcj krytcri6w. Ze
wzglQdu na przcstrzcnnq zmiennosc warunk6w hyclrogeologicznych wydzicla siQ
bloki obliczeniowe, tj. takic odcinki rcgionu, w kt6rych warunki te Sq mniej wiQccj
jednakowc, przy czym podstawowe parameiry hydrogeologicznc usrcdnia Si\;. Obok
okrcsu eksploatacji, warunkiem ograniczaj11cym zasoby jest hydrogeologicznie
i tcchnicznic uzasaclnionadopuszczalna clepresja na calym obszarze pocl koniec zalo-
zonego okresu eksploatacji niezalcznie od inclywidualncj clcpresji w kazdej studni.
W poziomach w6d naporowych clcpresja nie moi:e schodzic ponizej spqgu warstw
napinaji!_cych. Dopuszcza si\; jcdynie czQsciowe zdjQcie cisnienia piezometrycznego
w granicach 0,5-0,?H. Biorqc pocl uwagQ zdolnosc podnoszcnia wody przez pompy,
nie nalczy·zaklada6 depresji wiQkszej niz 100 m, liczqc od powicrzchni tercnu. W po-
ziomach o swoboclnym zwierciadJe deprcsja ll10ZC spowodowac CZQSCiowe osuszenie
warstwy wodonosnej, byle nie wiQcej niz polowQ jej miqzszofoi.
o Wzory clo obliczeil sq nast\)puji1ce;
wody o swoboclnym zwierciadle:
~1FS,
Q„ = -,-t-+Q,1 [322]
.<

gdzie s. oznacza regionalnq depresjQ eksploatacyjnq. Dobiera siQ .i'l na podsrnwie wody irnporowc:
!
clrobiazgowej analizy caloksztaltu stosunk6w hydrogeologicznych panujqcych w cla-
Q =p~."... [323]
nym basenie artezyjskim, baczqc by nie zeszla ona ponizej spqgu warstw napinajqcych, c ; tx
nie spowoclowala zaburzen w kierunkach ruchu w6cl, nie wplyn\;la ujemnic na ich
jakosc itp. Obliczone w ten sposob zasoby eksploatacyjne powinny znalezc pokrycie gdzie:
w bilansie wodnym basenu artezyjskiego. _ Qc z.asoby eksploatacyjnc w bloku obliczcniowym w 1113/d,
-
Qd stalc zasoby dynamiczne (odnawialne) w bloku w m 3 /d,
-
Do oszacowania zasob6w eksploatacyjnych w skali regionalnej wprowadzil Zaklacl Hydro- 9
F powierzclmia bloku w 1112 ,
- ·
geologii Instytutu Geologicznego w Polsee metodtJ poziom6w uzytkmvych. Mctoda ta
S, -
depresja dopuszczalna na calym obszarze bloku w m,
opracowana przez N. N. Bindemana i F. M. Boczcwiera (1963, 1964) zostala zmodyfi-
, t_, -
okres obliczcniowy w d,
kowana i adaptowana do warunk6w polskich przcz B. Paczynskiego (1972). Przez
~l - wsp6lczynnik odsqczalnosci,
poziomy uzytkowe nalezy rozumie6 piQtrowo wystQ1mji1cy zesp61 poziom6w wodo·
13 - wskaznik zasobnosci sprQ:l.ystej.
nosnych o cechach kwalifikujqcych go clo eksploatacji za pomocq uji;;6 komnnalnych
i przcmyslowych. Wymaganymi warunkami S<l: o Wsp61czynnik odsqczalnosci oznacza siQ za pomocq jednego ze znanych wzor6w,
a w razie btaku danych przyjmujc siQ szacunkowo na podstawie uziarnicnia warstw
mineralizacja og6lna wody < 1 g/I,
woclonosnych. Wskafoik zasobnosci sprQ:i:ystej moi:na oznaczyc na podstawie relacji:
miqi:szos6 warstwy woclonofoej > 10 m,
wskafoik przewoclno5ci hydrauliczncj > 1 m 2 /h, T ••„~
fJ = ---- (324]
wydatek potencjalny pojedynczego otworu cksploatacyjnego > 10 m 3 /h. ex
o Dalszym zalozc.nicm metocly jest przyjQcie zasobow eksploatacyjnych w takiej gdzie;
ilosci wody, kt6ra mozc byc eksploatowana przez okres eo najmnicj 25 lat, tj. przez T ~ wslca:lnik przewodnosci hydrauliczncj w m 2/cl,
okres amortyzacyjny ujQ6 wodnych. Tak okreslone zasoby eksploatacyjne skladajit a. - wskafoik przewodnosci piezomctrycznej poziomu wodonoiincgo \\; 111
2
/d.

,,,. , ......
 ..... 2$JI t.;
~
1
534 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH I ICH OCHRONA
ZASOBY SPRF,,ZYSTE 535

o Warstwy wodonosne naporowe cechujii: si«<, jak wiemy, wla8ciwosciami spr«<ZY-· zmianie jcj obji:;to8ci przy zmianie cifoienia o I atm(l0 5 Pa). Oblicza si«< go z nast«<-
stymi. Zmiana cisnienia piezometrycznego w jakimkolwiek punkcie warstwy przenosi pujqcego wzoru:
si«< na call! warstwie. Szybkos6 przenoszenia si«< zmian cisnienia charakteryzuje wskainik
przewodnosci piezomet1J1cz11ej Cl.. Mozna go wyznaczy6 na podstawie wynikow dlugo- J At
trwalego pompowania wocly naporowej za pomoc<! wzoxu: · •
ßw = t-. AP . [326]

AP = Po-P1
F
Cl.= 0,13- (325] gdzie:
f:
P0 cisnienie poczqtkowe,
-
gclzie:
P1 cisnienie kol1cowe,
-
F - powierzclmia leja clepresji w m,
t - obj«<tos6 wocly przy cisnieniu P0 ,
tz = V/Q
At - zmiana objietosci wody przy zmianie cisnienia o AP.
V - sumaryczna obfotos6 wody wydobytej od poczittku pompowania w m 3 ,
Q - sreclni wydatek pompowania w m 3 /d. (} o Przyloczony wz6r daje wartosci przyblizone, poniewaz nie uwzgl«<clnia dodatko-
o W razie braku clanych mozna szacunkowo przyjmowac wartos6 wskaznika wych czynnik6w wplywajqcych na 8cisliwosc wody, jak jej temperatura, stopien jej
w zaleinosci od cisnienia piezometrycznego panujiicego w warstwie wody naporowej mineralizacji, zawartosc rozpuszczonych gaz6w itp. Wartosc wsp6lczynnika ß„ waha
poslugujqc si«< tabelii: 86. sii:; w gninicach 2, 7 · 10- 5 do 5,0 · 10- 5 1/atm.
o Zasoby eksploatacyjne liczy si«< oclclzielnie clla kazdcgo poziomu uzy1kowcgo· iJ Drugi)ll parametrem jest wsp6lczynnik scisliwosci skaly wodonosnej ß„ kt6ry
w bloku, po czyn} sumuje si«< je. okresla zmian«< objietosci jej por6w przy zmianie cifoienia o 1 ahn:

Tabcla 86. Wskainik przewodnosci piczomc!ryczncj o: w zaleznosci od cisnicnia H ßs·= t~ '-~; (327]

Hw 111 < lO 10-40 ___40- 60 , _ _60-90 _ 90-130 gclzie:

- ·--
t 0 - obji:;tos6 elementu skaly wodonosnej przy poczqtkowym cisnieniu P0 ,
0: w 111 2/d 5 000 6 000-9 000 10 000-20 000 j 20 000-50 000 50 000 - 90 000
At11 - zmiana obj«<tosci elementu skaly wodonosnej przy zmianie cisnienia o AP.
1J Wsp6!czynnik scisliwosci starszych od czwartorz«<du utwor6w wodonosnych waha
o Opisana metocla pozwala ustali6 zasoby eksploalacyjne w ;;topniu nie wyzszym, si«< w granicach 0,3 · 10- 5 do 2,0 · 10- 5 1/atm.
jak w kategorii C, przy czym nalezy liczyc siie z tym, ze daje ona wyniki w roinym o Oba powy:i:sze wsp6lczynniki mozna polqczy6, jak to zrobil W. N. Szczelkaczew
stopniu zawyfone, eo wymaga wprowaclzania wsp6lczynnik6w korygujqcych. Poslu- {1948) i wprowaclzi6 poji:;cie wsp61czynnika pojemnosci spr«<zystej ß, kt6ry okresla ·
gujqc siie niq Zaklad Hydrogcologii Jnstytutu Geologicznego dokona! pr6by obliczenia t«< cz«<sc obji:;tofoi wody clanego wycinka warstwy wodonosnej, kt6ra wyplynie z niego
zasob6w na obszarze calej Polski. Jest to pierwsze tego rodzaju obliczenie w slrnli przy obnizeniu cisnienia o 1 atm.
calego naszego kraju, region6w h,x~vogeölogicznych i piieter wodonosnych.
' ß= llc ßw+ßs [328]
gdzie nc - wsp61czynnik porowatosci efektywnej.
ZASOBY SPR~ZYSTE
o Obj«<tosc wody Atw, kt6rii: uzyska si«< z ohj«<tosci warstwy wodonofoej t przy obni-
W zbiornikach w6d naporowych, gclzie panujq wysokie cisnienia, woda podlega reakcjom zeniu cisnicnia o AP, h«<clzie r6wna:
spr«<zystym. Przy zmniejszaji1cym si«< ci8nieniu nast«<puje rozpr «<Zanie si«< wody i zwi«<k-
szcnie jej obji:;tosci. Jezeli ze zbiomika artezyjskiego biedzidfny eksploatowa6 wod«<, Atw = ßAPt (329]
to w miar«< poboru wii:;kszych jej ilosci nast«<puje. obni:lenie cifoienia hydrostatycznego Wprowadzajqc powyzszy wz6r do obliczenia udzia!u zasob6w spriezystych Q.P w za-
i zmniejszenie siie obji:;to8ci por6w w warstwach wodonosnych. Zostanie w ten spos6b sobach 9ksploatacyjnych mozna napisa6, ze:
wyzwolona pewna ilos6 wody wskutek obj«<tosciowego jej rozszcrzenia si«<. Te dodat-
kowe ilosci wocly nazwano zasobami spr{!iystymi. Nawiasem nalezy dodac, :le poji:;cie
Q,P = ß O,ls8, nR 2h (330]
zasob6w spri:;zystych odnosi sii:; nie tylko do wody podzienrnej, alc takze i do innych gclzie:
plyn6w zawartych w skorupie ziemskiej, wi«<c przede wszystkim do ropy naftowej. s4, - srednia wazona cleprcsja leja,
·o Istotne znaczenie dla obliczenia zasob6w spr«<i:ystych majq wsp6lczynniki sciSli- R - promien ieja depresyjnego,
wosci. Jednym z nich jest wsp6lczynnik 8cisliwoiici wody ßw, kt6ry 'okresla wzgli:;clnq /J - miftzszosc a!"tezyjskiej warstwy woclonosnej.
536 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH 1 ICH OCHRONA
o Tak obliczone zasoby spriezyste SfJ: sczerpywanc w czasic iworzcnia siQ lcja depre-
syjnego. Gdy jcdnak tcn ustabilizujc siQ, a wiiec gcly juz nie biecht nastiepowaly zmiany
ci8nienia hydrostatycznego, zasoby ·spriezyste bieclq, rowne zeru.
o Stosujiic powyzszi[. teoriQ, W. Olcnclski (1960) obliczyl zasoby spriezyste, kiore
zostaly sczerpane w ciq_gu iworzenia siQ regionalnego leja clcpresyjnego w artczyjskich
wodach trzcciorziedowych na tercnie Warszawy. Sreclnia wa:lona clepresja wynosi
tu 16,75 111, promie1l. Ieja 70CO m, mi::i_zszosc warstwy wodonosncj 96 m, wspolczynnik
pojemnosci sprQ:i:ystej 2,10· 10- 5 • Okazuje sii:;, ze ocl momeniu rozpoczc,;cia cksploa-
tacji, tj. w ciqgu kilkuclziesiieciu Iat, o"trzymano okclo 500 000 1113 wocly, ktürc wyzwo-
lonc zostaly clziieki zjawiskom sprQzystosci wody i warsiwy wodonosnej. Na 1 m
clepresji uclzial tyci1 zasobOw byl w granicach 29 500 clo 30 000 111 3 •
o Uclzial zasobow sprQ:iystych w zapasie wody zawariej w poziomic naporowym
jest niewielki; nie przckracza bowiern, 1,8 %.
OC.HRONA ZASOBÖW
Ju:i w samej istocic pojiecia zasobow eksploatacyjnych midci siie postulat ich ochrony
albo inaczej mowiq_c, oglQclllcgo, celowcgo j ekonomiczncgo gospoclarowania nimi.
OchronQ tQ nale:iy rozpatrywac w aspekcie ilosciowym i jakosciowym.
Jlosciowa ochrona zasobow polega na prawidlowej ich cksploatacji w taki sposob, aby
zachowana zostala rownowaga hydrodynamiczna miQdzy ilosciit czcrpancj wocly
a zasilaniein, aby nie nastQpowalo trwale naclmierne obnizenie zwicrciacUa wod,
aby nie tworzyly siQ rozlegle, gliebokie i nieustabilizowanc regionalne"leje depresyjne.
o W Polsee nie ma specjalnych przepisow chronüicych wody podziemne przed
nadmiern:i eksploatacj::i_. W pcwnej tylko mierze chroniq je akty prawne o clokumen-
towaniu i zatwierdzaniu zasobow wod podzicmnych i prawo wodnc*>, kiore wymaga
zczwolenia na pobor wocl. Akiualnie ujmuje silll w Polsee okolo 2,5 km 3 wocly pocl-
zicmnej w ciqgu roku, a prognozy przewidujfb :ie w 1990 r. pobür ien przekroczy
4 1<1113 • Wprawd.zie perspektywiczne zasoby wod poclzicmnych SiJ: znacznic wiiekszc,
jcclnak ich wykorzystanie jest nicrownomicrnc. W wielkich osrodkach urbanistycznych
i przemyslowych P,ochoclzi lub przekracza 100 % zasobow, a w barclzo wiclu czysto
rolniczych rejonach wynosi zalcdwii: kilkanascie procent (S. LoclziiJ.ski, B. Paczynski
i Z. Plochnicwski, 1973).
Ilosciowa ochrona zasobow wymaga stalych baclai\. naukowych i bicz:icej kontroli stanu
zasobow oraz pcwnych zabicg6w. RealizacjQ tych postulatüw mo:i:na przeprowadzic
przcz (J. Pich i Z. Plochniewski, 1973):
- Scislc ustalanie zasobOw wocl w poszczegolnych rcjonacb i formacjach wodo-
nosnych i warunkow hydrogcologicznych, w ktorych one wystiepujq_.
. - Ustalenie naiuralnych rejonow deficytowych. Pocl tym pojQciem nalezy rozumiec
obszary 0 niskicj zasobnosci lub () nicodpowicclnicj jakosci wocly (np. wody zasolone).
Do pierwszych zaliczyc mozna u nas np. Karpaty i Sudcty, c!o drugich zapadlisko
przec!karpackie, Zulawy, szereg rcjonow na Pomorzu Zachoclnim.
*> Ustawa z dnia 24 pazdzi~rnika 1974 r. (Dz. U. 1974, nr 38).
• , rsr #' .....
"1<
OCHRONA ZASOBÖW 537
Przed powziieciem decyzji o budowie ujiecia wod podziemnycb, zwlaszcza ujiecia
duzego, konicczna jest staranna i g!Qboka analiza warunk6w hydrogeologicznych
i prognoza wplywu poboru okrc81onej ilosci wocly na slosunki ilosciowe zasobOw.
- Respekiowanie zasady, ze wody poclziemne slu:iyc powinny przede wszystkim
potrzcbom komunalnym i niektorym specyficznym przemyslom, jak np. spozywczy
lub farmaceutyczny. Inne gallllzie przemyslu powinny wykorzystywac wody po-
wicrzclmiowe.
- Wiiekszc wykorzystanic, gclzie to tylko mozliwc, brzegowej i dennej infiltracji wod
rzecznych ; jezi?rnych (ujiecia· infillracyjne).
- Sztuczne wzbogacanie poc!ziemnych poziomow wodonosnycb przez wtlaczanie do
nich wocl powierzchniowych. Przede wszystkim chodzi tu o te zbiorniki podziemne,
w ktorych pobor wody zbliZa siQ do krcsu ich potencjalnych moiliwosci lub je prze-
kracza. Klasycznym przyklac!cm w Polsee jest gornokrcdowy zbiornik wod w niecce
16dzkiej. i
- Stala rbjestrncja poboru wod podziemnych i kontrola ilosciowcgo i jako5ciowego
stanu cksp,oatowanych zasob6w. Tego rodzaju pomiary i obserwacje powinny byc
prowadzo1ie na wszysikich wiiekszych ujQciach wod podziemnych. Niezalc:inie od tcgo
caly kraj i wszystlde u:i:yteczne poziomy wodonosne 0 duiej zasobnosci powinny byc
objQie pod;tawowiJ: siecht obserwacyjnych stanowisk hyclrogeologicznych.*>
- Wykor,zystanie w6cl kopalnianych. Gorniclwo podziemne i odkrywkowe powocluje
powa:i:ne s~raty ilosciowe w zasobach doprowaclzaj:ic w skrajnych przypadkach clo
calkowitego odwodnienia nie tylko zbiorowisk towarzyszq_cych zlo:iom kopalin,
ale takie inhych u:iytecznych poziomow woclonosnych w sq_siedztwie. Wocly kopalniane
z regu!y wyrzucane s:i bezuzytecznie clo ciek6w powierzchniowych. W barclzo wielu
przypadlrnch wocly te moglyby byc po pewnym uzdatnieniu wykorzystane dla prze-
myslu, a 11awct clla potrzeb komunalnych.
.lakoscio!l'a oc11r'ona zasobow w6c! podziemnych polega na zabezpicczeniu ich przed zanie-
. czyszczcnie)n lub slrn:ieniem. Nale:iy w tym miejscu wyjasnic, :ie przez zanieczyszczenic
lub skazenle rozumiemy obecnosc w wodzic tylko takich szkodliwych substancji,
ktorc dostaly siie do nicj wskutek gospodarczej, a przy tym nie liczqcej siQ z ochromt
naiuralnego sroclowiska, dzialalnosci czlowieka. Jesli natomiast woda poclziemna
wykazuje ponaclnormatywmi lub nadmiernie oclbiegajf!Cll ocl Ha hydrochemicznego
· zawartosc pewnych zwi:izkow pochodziicych z naturalnego i samoistnego wspolclzia-
lania wocly) ze srodowiskicm skalnym, zjawisko to nalezy uznac za naturalne. Nie
mo:lna molfic o zanieczyszczcniu, jcicli takajest geneza wysokiej zawanosci zwi:izkow
zelaza lub i manganu, siarkowodoru, jonow chlorkowych lub siarczanowych itp.
r:J Zr6dla ;zanicczyszczenia wocly podziemnej Sq barclzo ro:ine (J. Pich i z. Ploch-
1
·---------~'
» Zorganizowa!1ic takicj sicci powicrzono w Polsee Instylutowi Gcologiczncmu. Jcst ona obccnic
w toku rcalizacji (J. Pich, 1979b), sklndac siQ b~dzic z okolo 800 stanowisk obscrwacyjnych
J rz'<du w pqstaci slacji hydrogcologicznych, II rz~du - studni obscrwacyjnych i ir6dcl, III rz~­
du - piczonictr6w. Obscrwacjc prowadzone w nicj pozwolit na ustalanic wplywu, jaki wywicrajq
rM:nc rodzaje dzialalnosci gospodarczcj na wody podzicmne i podcjmowanic· sroclk6w majqcych
na cclu ilosciowq i jakosciowq ich ochron'< .

1)
538 ZASOBY WÖD PODZ/EMNYCH I ICH OCHRONA
niewski, 1973; T. Blaszyk i A. Pawula, 1973; W. Sawicki i S. Zyli11ski, 1973; A. Ma-
cioszczyk, 1976; A. Kleczkowski, 1979). Do najwazniejszych na.lez11:
·_ zly stan sanitarny na wsi, w szczeg61nosci lolrnlizacja uj'<c studziennych w pobliiu
gnojowisk, ob6r, chlew6w i ust«p6w; zjawisko to jest niestety u nas powszechne;
wi«kszosc w6d czerpanych w studniach kopanych wykazuje nleclopuszczalnie niskie
miano coli i stosunkowo wysok11 twardosc i zawartosc jon6w chlork'owych; ·
- odprowadzanie nie oczyszczonych scickow komunalnych i przcmyslowych do
gruntu; zjawisko to jcst cz«stc na tcrcnie wiclu zaklad6w przcmyslowych;
- cmisja substancji szkodliwych, cz«sto wprost truj11cych, z dymami komin6w
fabryczn~ch; substancjc tc opadaj11 na powicrzchni« zicmi nicraz w cluiym promicniu;
- sklaclowanie w postaci hald odpad6w przemyslowych zawicrajiicych zwi11zki
skaiaj11cc i truj11ce;
- lokalizowanic w nieodpowicc!nich micjscach smictnisk;
- nieszczelnc instalacjc kanalizacyjnc oraz zbiorniki i rurociqgi zawicraj11cc produkty
naftowc lub chcmiczne;
- stosowanie przez rolnictwo z coraz wi«kszym nasileniem nawoz6w sztucznych
i chemicznych sroc!k6w ochrony roslin.
o z wszystkich tych i innych ir6c!e! cielde substancje szkoc!liwe Jlrzc11ikaj11 wprost
do strefy aeracji i saturacji, i to tym szybciej i z wi«kszym nasileniem, im lepsze Slt
parametry filtracyjne tych stref. Substancje stale sii wymywanc lub rozpuszczane przcz
infiltrujqce woc!y opac!owe i wraz z nimi przenoszone w gh1b.
o Potencjalna mozliwosc zanieczyszczenia w6d poc!ziemnych zaleiy od g!«bokosci,
na jakiej one wyst«pUjq i ich zwi1tzku z powierzchnii1 ziemi. Bardzo dobrze w naturalny
spos6b Slt chronione wody gl«binowe oraz wody wgl«bne pokryte jednolitym, zwartym
i grubym nadklaclem utwor6w nieprzepuszczalnych. W gorszej sytuacji znajdujll si«
woc!y wgl«lme lezqce blisko powierzchni ziemi i nie pokryte jec!nolitym wodoszczelnym
poklaclem. W tym przypadku drogami przcnikania substancji zanieczyszczaj:icych
mogq byc okna hyc!rogeologiczne. Wody gruntowe, jako nie chroniohe oc! powier~chni
nieprzepuszczalnym stropem, oraz wody krasowc i szczelinowe sq· najbardziej nara-
zone na zanieczyszczenia. Szczeg6lnej ochrony wy111agaji1 woc!y mineralne i lecznicze,
kt6re Slt bardzo czule na wszelkie postronne wplywy. · - zam1dzenie prezcsa Centralnego Urz«du Gospodarki Wodnej z c!nia 7 Jutego
1 !\ o Obecnie na obszarze Polski przejawy zanieczyszczenia w6d poc!ziemnych, aczkol-
1 wiek bardzo Iiczne, maj<! charakter punktowy lub obejmujit stosunkowo niewielkie
i! obszary, niemniej jeclnak wymagajq one sledzenia, ustalania przyczyn i likwidacji.
l'
Ochrona jakosciowa w6c! polega na niedopuszczeniu do powstawania powierzchniowych
i: zr6del zanieczyszczenia. Mozna to uczynic przez:
IJ
I
rac!ykalnq popraw« stanu sanitarnego wok6l kopanych uj«c na wsi,
- odprowaclzanie do gruntu wylqcznic sciek6w oczyszczonych*l,
- instalowanic w kominach fabrycznych filtr6w pochlaniajqcych szkoc!liwc substun-
cje,
»> W tym wzgkdzie obowii1zuje w Polsee rozporzqdzenic Rady Ministr6w z dnia 9 czcrwca 1970 r.
w sprawie norm dopuszczalnych zanieczyszczen w6d i warunk6w wprowadzc11ia scick6w dn wody
i ziemi (Dz. U. 1970 r., nr 17) .
.1
"'04Uiil4
OCHRONA ZASOBÖW 539
lokalizowanie hald odpac!6w przemyslowych i smietnisk wylqcznie w tych. miej-
scach, gc!zie poziomy wod podzicmnych izolowanc sit od powierzchni ziemi warstwami
woc!oszczelnymi,
- utrzymywanic przewodow kanalizacyjnych oraz rurociqg6w i zbiörnik6w zawie-
raj11cych proc!ukty naftowe lub chemiczne we wzorowym stanie,
- stosowanie w rolnictwie do nawozenia i ochrony roslin substancji szybko rozkla-
c!aj11cych si«.
n .Takosciowa ochrona zasobow w6d poc!ziemnych polega r6wniez na takim nimi
gospodarowaniu, aby nie dopuszczac c!o pogorszenia ich skladu chemicznego. Znane SI!
przypadki, ze wskutek zbyt intensywncj eksploatacji w6d slodkich zostajll do uj«cia
wcii1gane z bicgiem czasu woc!y zasolone z innych poziom6w. R6wniez intensywna
cksploatacja na uj«ciach poloionych w pobliiu brzeg6w m6rz, jezior slonych lub
slonawych albo blisko brzeg6w ujsciowych odcink6w rzek naraionych na wlewy w6c!
morskich moze spowodowac wcitiganie wod slonych, jesli promien leja c!epresji si«gnie
do brzeg6w. W toku eksploatacji w6d z niekt6rych poziom6w czwartorz«c!owych,
szczeg61nie w prac!olinach, moze nastqpic katastrofalny wzrost siarczan6w i zwiflzk6w
iclaza i manganu. W tym przypac!ku powodem pogorszcnia jakosci woc!y jest zach-
wianic naturalnej r6wnowagi hydrochcmicznej sroc!owiska hydrogeologicznego,
obniienic jego pH, mobilizacja proccs6w utleniania i redukcji (T. Blaszyk, 1963;
T. Blaszyk i J. G6rski, 1978). Przyczynq zmian jakosciowych w6c! gruntowych
w c!olinach rzecznych 1110.Ze byc buc!owa sztucznych zbiornik6w woc!nych, powoc!ujq-
cych naruszenie naturalnej r6wnowagi hydroc!ynamiczncj i hydrochemicznej w ich
najblizszym sqsiec!ztwie (.T. Pich, 1980). Z przykladow tych wynika wniosek, i:e
wszclka zamierzona dzialalnosc gospodarcza lub inwestycyjna, majqca jakikolwiek
bczposredni lub posrec!ni zwiqzek z. wodami podziemnymi, wymaga najpierw opraco-
wania prognozy zmian, jakie ona moze wywo!ac w rezimie tych wod.
Ka:l.c!e ukcic wody podzicmncj musi by6 obowi11zkowo chronione. Obowi1tzek ten ustalajq
w Polsee dwa zasadnicze akty prawnc, mianowicie:
-- rozporz11dzenie Racly Ministr6w z dnia 24 marca 1965 r. w sprawie ustanawiania·
stref ochronnych ujf,'.c i zr6de! woc!y (Dz. U. 1%5 r., nr 13),
1969 r. w sprawie zasi«gu i wyznaczania granic teren6w strefy ochronnej uj«c i ir6c!el
wody (M. P. 1969 r., nr 5).
D Stosownic do przepis6w w nich zawartych kai:c!c uj«cie woc!y poc!ziemnej zostaje
otoczonc strefq ochro1111q, kt6ra sklac!a si« z dw6ch teren6w - ochrony bezpo8redniej
i ochrony posreclniej.
Teren ochro11y bezpo.fred11iej ohcjmuje zbiornik eksploatowanej woc!y podzicmnej w micjscu
jej poboru wraz z obiektami i urz11dzeniami zwiqzanymi bezposreclnio z poborem
i cz«sci11 tcrcnu przyleght c!o tych obiekt6w i tirz1tc!ze11. Do obickt6w i urzqc!ze1l. nalei11
stuclnie, stacjc uzc!atniania wody, stacje pomp, zbiorniki wody i rurociqgi l11czqce
1c obickty. Na terenie ochrony bczposrec!niej zakazane jest zamicszkiwanie ludzi,
przebywanic os6b nie z;ltrudnionych, rolnicze i ogroc!niczc wykorzystanie gleby,
. pobyt zwierzqt, wpr owac!zanie pojazdöw, zrzucanie sciek6w sanitarnych, lokalizowanie
smietnisk itp.
540 ZASOBY WÖD PODZIEMNYCH I ICH OCHRONA
Teren ochrony posredniej otacza tcren ochrony bezposredniej i obejmuje zbiornik wody
podziemnej lub jego czQsc oraz tereny przylegle, w ktorych zanieczyszczenie wody
lub ziemi oraz zmiany w bilansie wodnym mogf!: spowodowac pogorszenie sice jakosci
wody w ujieciu lub irodle albo zmniejszenie sice ich wydajno8ci. Tu przepisy zakazujtl
wprowadzania sciekow lub ich rolniczego wykorzystania, eksploatacji kopalin,
pojenia bydla i trzody chlewnej, moczenia lnu, prnnia bielizny i kf!:picli w zbiornikach
Iub ciekach w6d powierzchniowych, ~rzebania zwierzf!:t, urzrtdzania obozowisk
i pastwisk, Iokalizacji zbiornikow i rurochigow do rnagazynowania i transportu olejow,
materialow latwopalnych itp.
o Granica obu teren6w zalezy od wielü czynnik6w. Przy ich wyznaczaniu uwzglrednia
sice:
. \
uksztaltowame tercnu,
jego budowie geologiczmt,
g!Qbokosc i rozprzestrzenienie utwor6w wodonosnych,
glQbokosc eksploatowanych poziomow wodonosnych,
strukturce i przepuszczalnosc eksploatowanych utworow wodonosnych i utwor6w
je pokrywaj<1cych,
obszar powierzchniowego zasilania utwor6w wodono:inych i jcgo polo:.1:cnie,
kierunek i priedkosc prz~plywu wody w cksploatowanych t1tworach wodonosnych,
zasoby eksploatacyjne,
cechy fizyczne, chemiczne i bakteriologiczne wody w miejscu u.i«cia,
wielkosc depresji i prornie1't leja depresyjnego, · srodkiem graficznym, poniewaz ma ona cechy obrazu syntetycznego.
wielkosc poboru wody,
zagospodarowanic obszaru otaczajf);cego uj«cie.
z powyzszego wykazu widac, :le wyznaczenie granic terenow ochrony jest zadanicm
przedc wszystkim hydrogeologicznym. Granice dla ka:.1:dego uj«cia wyznacza si«
indywidualnie. Mogf!: one przebiegac w roznych odleglosciach od miejsca poboru wody
i rozny moze byc ksztalt powierzchni teren6w. w najkorzystniejszych warunkach
odleglosc granic wynosi :
- clla lerenu ochrony bezposredniej - 8-20 m, liczf);c od zarysu obiektöw i urzrtdzeil
uj«cia,
- dla tercnu ochrony posrcdniej - 20- 100 m, licz11c od granic tcrcnu m:hrony
bczposrcdniej.
o W przypadku ujmowania glieboko lczitcych w6d arlczyjskich lub subartczyjskich
mozna zrezygnowac z ustanawiania tcrenu ochrony posreclnicj.
~ ..
MAPY HYDROGEOLOGICZNE
"
WIADOMOSC,I WST~PN E
Hydrogeologia, podobnic jak inne dzialy geologii, szcroko stosuje rozmaite graficznc
sposoby przcdstawienia stosunköw wodnych imnujf);cych w podziemiu. Nale:lf!: tu
przekroje hydrogcologiczne, prolilc wicrtniczo-geologiczne, mapy hydrogeologiczne,
roznego rodzaju wykrcsy, ·<liagramy ilp. Mapa hydrogcologiczna jest najwazniejszym
o Mapa 1hydrogeologiczna jcst graficznym odwzorowaniem warunkow wyst«po-
. wania, rozprzestrzenienia, dynamiki, jakosci i ilosci w6d podzicmnych okreslonego
odcinka skorupy ziemskiej.
o Zagadi1ienia kartografii hydrogcologicznej s11 w toku :.1:ywej dyskusji, kt6n1 wy-
woluj:1 tru~lnosci, jakic nastI'«czi1 przedstawienic na mapic caloksztaltu stosunkow
wodnych (C. Kolago, 1955 i 1956; Z. Pazdro, 1955). 0 ile zwyczajna mapa geologiczna
wyobraza ,stosunek dwöch clcmcnt6w - rozmicszczenia utwor6w skalnych na tle
rzcZby powierzchni ziemi, lo mapa hydrogeologiczna du tych dwoch elementow
wh1cza jcsi,cze trzcci, mianowicie wody podzicmne. W tym kryje siQ jcdnak trudnosc.
Dyskusji p~dlcga zatcm sprawa tla gcologiczncgo. Przedstawienic stosunk6w wodnych
na tlc pcliiego obrazu geologicznego pocif);ga za sob11 tak obfite nagromadzenic na
mapie hyd1·ogeologiczncj szczeg616w, zc staje si« ona t~udno czytelna lub w ogolc
nicczytclm;. Mapa musi byc jcdnak czytelna. Poprzednio podkreslaliSmy wielokrotnie
scisfe ZWÜ[~ki, jakie zachodZll rni<,?dzy wystcepowanielll Wod podzicmnych a budOWf!:
gcologicz!H[. Nie mo:.1:na wii;;c zrczygnowac w zadnym razie z kartograficznego wyobra-
:l.cnia tych: zwii1zk6w. Ch:odzi zatem o znalezienie wyjscia, kt6rc by spclnialo oba
postulaty. Jcst nim pewna generalizacja tla geologiczncgo i dyskrctne jcgo potrakto-
wanie'. W gcneralizacji wskazanc jcst pomini<,?cie szczcg6l6w· nie majf);cych znaczcnia
dla wöd po~lziemnych, natomiast uwypuklenic tych moment6w, kt6rc dccydujf!: o prze- -
puszczalnosci, zasilaniu, ruclrn w6d, icli. chemizmie, potencjalncj zasobnosci itp.
Biedzic lo przedc wszyst!dm litologiczny charakter utworow skalnych, ich ·forma
i polozenic oraz cechy tcktonicznc, jak dyslokacje, uskoki itp.
542 MAPY HYDROGEOLOGICZNE
o Dalszit trudnoscitt, z jakf! spotyka sit< kartografia hydrogeologiczna, jcst sprawa
dynamiki w6d podziemnych. I pod tym wzglt<dem 'wysti;;pujc r6znica w por6wnaniu
z mapami geologicznymi, na kt6rych srodowisko skalne jcst tylko statycznc. Sprawa
o tylc sit< komplikuje, ze niekt6re elementy dynamiki w6d Sll zmicnne w czasic, jak
np. stany zwierciadla, cisnienia i in. Trudnosc ta moze byc rozwiqzana przez przedsta-
wienie zmiennych element6w na dodatkowych mapach r6wnoleglych, drukowanych
na przezroczystej kalce. Po nalozeniu kalki na mapt< gl6wmt mozna jt!z latwo odczytac
zmiennosc elementu i jej intensywnosc.
o Jeszcze jedna trudnosc wynika ze zjawiska pit<tro.wosci w6d podziemnych. Gdy-
bysmy chcieli na jednej mapie przedstawic graficznie pehlf! charakterystykt< hydro-
geologicznf! wszystkich pit;;ter i poziom6w wodonosnych, musiclibysmy wprowadzic
na nif! setki znak6w, symboli, linii i barw, eo uczyniloby ji} absolutnie nieczytelm1.
Na mapach w ma!ej podzialce mozna ograniczyc sit< tylko do niekt6rych wai.niejszych
cech charakterystycznych i w ten spos6b dac jakis og6lny obraz wszystkich poziom6w
wodonosnych, Nie moze to micc miejsca na mapach szczeg61ciwych. Tu zn6w
wyj8ciem bylyby mapy r6wnolcgle dla kai.dego stratygraficznego poziomu wodo-
no8nego oddzielnie.
METODY ODWZOROWANlA
Znaki i symbole stosowane na rnapach hydrogeologicznych Sf! przbstrzenne, kierun-
kowe i punktowe. .
Do wakow przestrzennych nalei.f! przede wszystkim linic - czarne, bar~11e, ciqgle, przery-
w.ane, kropkowane itp. Linie mogq byc granicami, jczeli ograniczaji1 regiony hydro- ·
geologiczne, rozprzestrzenienie okreslonych poziom6w wodonosnych, strumieni,
basen6w itp. Do tego typu zaliczamy te:i linie ograniczaj(!ce obszary o granicznych
wartosciach pewnej cechy, jak np. gli;;bokosc zwierciadla od 2 do 5 111 lubjednostkowa
wydajnosc warstwy wodonosnej w granicach 10-20 1113 /h ·m itp. In;1y charakter majf!
izarytmy, kt6rych zadaniem jest ilosciowe okreslenie intensywnöSci zjawiska lub
ksztaltu danego elementu. Nalezit tu znane nam juz hydroizohipsy,hydroizobaty lub
hydroizopiezy. Do tej kategorii zaliczmny tez hydroizopacbyty okre8laj[!Ce izaryt-
micznie miqzszosc warstwy wodonosnej, hydrostratoizohipsy pokazujiice rzt;;dnq
stropu warstwy wodonosncj, hydroizoamplitudy wahmi zwierciadta wody lub innych
zmian, hydroizochrony, czyli linie r6wnych prt<dkosci filtra~ji, Iiydroizotermy itd.
Przeclstawienie jednakowych wartosci cech chemizmu wöcl poclziemnych za pomocq
Iinii izarytmicznych moze miec wartosc tylko w przypadku duiej liczby analiz z za-
gt<szczonej sieci obserwacyjnej.
o Oo znak6w przestrzennych nale:i:ll takze szrafury czarne, barwnc, kreskowe
i punktowe. Pozw!_llajll one na przedstawienic poziomego zasit<gu jednej lub kilku
wybranych cech waznych, dominuji1cych lub szczeg6lnie charakterystycznych. Za
pomocq szrafur mo:ina przedstawic stopie1i zasobnosci zlo:i:a wodn~go, zasii;;g zasole-
nia, obszar zasilania itp. Czt;;sto pokt objt<te danq szrafurf! nie sq zamknit;;te Iiniq gra-
niczni1, a zatem awizuj[! one istnienie jakiegos zjawiska bez sci~lego ograniczenia
przestrzenncgo.
·"' '* an : x;
RODZAJE MAP HYDROG!;l)LOGICZNYCH 543
Posrednie mit<dzy przestrzennymi a punktowymi s11 znaki kienmkowe. Sq to strzalki wska-
zujqce kierunki ruchu w6d podziemnych.
Znaki ptm!ctowe obrazujf! lokalizacji;; odslonit<c w6d podzienmych i cechy, kt6re w tych
odslonii;;ciach zostaly stwierdzone. Do znak6w takich nale:i[! czarne lub barwne
k6lka, tr6jk[!ty, kwadraty, prostokqty, krzy:i:yki itcl. Towarzyszq im bardzo cz~sto
cyfry podajqce ilosciowf! wartosc cechy. Znakami punktowymi oznacza sit< :lr6dla,
wycieki, studnie, otwory badawcze i eksploatacyjne itd. Cyfry obok tych znakow
rnogii podawac glt;;bokosc Iub rzt<dmt zwierciadla napit<tego, statycznego, cisnienie
piczometryczne, wydatek, depresjt<, temperaill!"t< wody, zawartosc wybrnnych sK:lad-
nik6w chcmicznych i inne cechy.
o Drogq odpowicdniego doboru wymienionych znak6w i ich kombinacji mo:i:na
w spos6b dostatecznie scisly i czytelny odwzorowac stosunki hydrogeologiczne.
R6:i:norodnosc sposob6w graficznego in·zedstawienia i wyb6r cech, kt6re nalezy
wprowadzic na mapt<, sit bardzo duze. Zale:i:q one od skali mapy i - co wazniejsze -
od wla8ci"'o8ci i indywidualnosci hydrogeologicznej kartowanego obszaru.
o Jest rzeczq oczywist!}, ze na mapie hydrogeologicznej musz.1 byc dokladnie przed-
stawione wody powierzchniowe plyn11ce i stojqce, a ponadto tereny podmokle i za-
bagnione.
RODZAJE MAP HYDROGEOLOGICZNYCH
Zc wzglt<du na skalt< mapy hydrogeologiczne dzielq sit< na 3_ rodzaje: przegl11dowe,
szczeg61owe i specjalne (C. Kolago 1968, Poradnik ltydrogeologa, 1971).
Mapy przeglqdowe wykonywane si1 w skali 1: 200 000 i nmiejszej. Sporzqdzane si1 w zasadzie
na podstawie istniejqcych material6w hydrogeologicznych i geologicznych. W swej
tresci majll da:c og6lny pogh1d na wodonosnosc obszaru z uwzglt<dnieniem wazniejszych
lub zasobniejszych pit<ter lub poziom6w. Na mapach tal~ich wprowadza siie granice
rejon6w i region6w hyclrogeologicznych, szrafury obrazujqce stopien zasobnosci
wodnej, niekt6re izarytmy oraz punktowc lub przestrzenne oznaczenia najbardziej
charakterystycznych i istotnych cech. Mapy w skali 1: 200 000 lub 1: 300 000 nazy-
wamy se1Jj11ymi, je:i:eli pokrywajii w spos6b usystematyzowany caly kraj.
Mapy szczegolowe wykonywane Sf! w skali 1: 50 000 Jub l :25 000. Sporzqdza sii;; je na
podstawie zdjt;;cia terenowego, w kt6rego sklad wchodzq obserwacje i pomiary
hydrogeologiczne w naturalnych i sztucznych odslonii;;ciach w6d podziemnych.
Mapy szczeg6lowe obejmujq zazwyczaj tylko obszary o szczeg6lnym znaczeniu
gospodarczym, jak g6rnicze, przemyslowe, wielkomiejskie itp. W tresc tych map
wchodzi szczeg6lowe i kompletne odwzorowanie stosunk6w hydrogeologicznych.
Mapy specJalne lub plany wykonuje Sit< w bardzo duzych skalach dla scisle okreslonych
cel6w, jak _np. w hydrogeologicznej dokumentacji zasob6w w6d podziemnych,
. w hydrogeologicznej dokumentacji zl6:i: surowc6w mineralnych, dla projektowania
ujt<6 w6d podziemnych, budowli hydrotechnicznych itp. Tresc takich map uzalezniona
jest kaZdorazowo od celu, dla kt6rego mapa ma byc wykonana. Mapy specjalne sq to
,wlasciwic cale zestawy map, w sklacl kt6rych wchodz11 mapy dokumentacyjne, infil-
-
544 MAPY HYDROGEOLOGICZNE

tracji, hydrodynamiczne, hydrochemiczne, zasobowe i szereg innych zaleznie od

potrzeby.
Integralnq cz~sciq wymienionych rodzaj6w map sq zazwyczaj obja.foienia tekstowe. Podaje
si~ w nich w cz~8ci og6lnej opis stosunk6w geomorfologiczuych, kli:matycznych,
hydrograficznych i budowy geologicznej. W cz~sci szczeg6lowej przeclstawia si~ ZRÖDLOWA 1 UZUPELNIAJ,.\CA
charakterystyk~ stosunk6w hydrogeologicznych w nawiqzaniu clo map. Tekst uzupel-
nia si~ przekrojami hyclrogeologicznymi, wykresami, diagramami, tabelarycznym
zestawieniem pomiar6w itp.
Osobno nalezy wymienic mapy problemowe. Sit to mapy wykonywane w r6inych skalach,
lecz przedstawiajqce przestrzenne oclwzorowanie jakiegos wybranego zagadnienia,
zjawiska lub cechy. Moze to wi~c byc np. mapa w6cl mineralnych, mapa tla hyclro-
chemicznego okreslonego poziomu wodonosnego, mapa regionalnego leja depresyj-
nego, mapa fr6del, mapa zasobnosci wodnej itd.
Spos6b opracowania map przeglqdowych i szczeg6lowych okreslaj<! w Polsee odpowieclnic
instrukcje (Instrukcja w sprawie sporzqdzania .„, 1964, 1972).

(Abramow S. K„ Sie111io11ow M. P., Czaliszczew A. M.) A6paA1ot1 C. K., CeMiiuoo M. II., r[aA11111eo A. M.,
1956 - Bo,!1,03a6op1>1 nomeMu1>1x DO,!I,. Moc1ma.
„ Adams F. D., 1928 - Origin of Springs and Rivers - an historical Review. Fe1111ia 50.
Agopsowicz T., Pazdro Z., 1964 - Zasolcnie w6d kredowych na Nizu Polskim. Zesz. Nauk. PGdmi.,
nr 49a.
Alelcir1 0. A., 1956 - Podstawy hydrochemii. Tlum. z ros. Warszawa •
. (Altowski M. J.) A1111moacm1ü M. E., 1947 - MeTO,!l,1I'lec1coe py1conO,!\CTDO no pae<1eTy D3a1IMO,D,el!CTDy10-
lll.lIX apTe31mncK1IX n rpynTOD&IX„DO,!l,03a6opon. MocKna.
(Altowski M. J.) Al1b111ot1c1<11ü M. E., 1964- Ilo,D,3cMnoe ncnapenno n qiopMuponmrne xuMu•1ccKoro
COCTmm Dh!COICO MlllICpa.rrn3onal!HblX DO,!I,. Moc1ma.
Awlasewicz W., 1953 - Spos6b okreslania odplyw6w rzek za pomocq mapy parowania. Gosp. Wad.,
~~ .
Bac S., 1946 - Wa:i:nicjsze poj~cia zwiqzane z wyst~powaniem w6d wgl~bnych. A1111. UMCS Ser. B. 1.
Baiy1islci J., Perelc M., 1966 - Metodv prognozowania geologicznego na przykladzie badan stopnia
wodnego „Warszawa-P61noc", Inst. Geol., LVI Sesja Naukowa.
Baiy1iski J., Turek S., 1969 - Slownik hydrogeologii i geologii in:i:yniorskiej. Warszawa.
Be11del L., 1948 - Ingenieurgeologie. Wien.
Bialas Z., Czyzewslci Z., Zwierzewicz T., 1971 - Obliczanie wsp61czynnika filtracji za pomoct\ wzoru
k = 0,36 dJ03 .! Tec/111. Poszuk., z. 37.
Bialostocki R., 1974 - Wytyczne do stosowania metod geofizycznych w badaniach hydrogeologicznych
i geologiczno-inzynierskich. Warszawa.
Bialostoclci R., Marczewslci Z., 1979 - Rozpoznawanie warunk6w wodno-gruntowych. Warszawa.
B.idzitiska W., Ploclmiewski Z., 1971 - Wplyw sposob6w pobierania oraz czasu i warunk6w przccho-
. wywania pr6bek wody na wyniki analizy chemicznej. Kwart. Geol., t. 15, nr 4.
·(Blecinski P. A.) Ee111111cg111/ II. A., 1960 - Hon&rlt MeTO,!\ onpe,!\encrrnll K03c!H!m~ucnrn DO,!\OOT.l\!l'llI no-
. ,!l,011oc111>1x mmcTon. I'11opo111ex11. 11 MeAuop., N2 6.
·Bie.Iecki H., 19.65 -; Nowe przym1dy hydrogeologiczne. Prz. Geof., t. 10 (18).
'·ßie11faszewslca II., 1973 - Mctody oblicze11 odplywu gruntowego na przykladzie malej zlewoi. Biul.
• Inst. Geol., nr 277.
.'; Bie11iewslci J., 1969 -:- Prognoza hydrogeologiczna odwadniania zl6z w~gla brunatnego eksploatowanych
odkrywkowo na przykladach z rcjonu „Belchat6w". Zesz. Prob/. Centr. Osr. Bad.-Proj. Gom.
dkr., nr 50. :
. M. P., 1946 - Structurul Gcology. New York.

t' tr e· ....
 ,,
LITE.RATURA tR6DtoWA I UZUPE.tNIAJ/iCA 547
546 LITE.RATURA tR6DLOWA 1 UZUPE.iNIA]i\CA

1"
1
' '\t'',,',, ,:,
(Bi11dema11 N. N.) E1111oe111a11 H. H., 1963 - 01<emca :)lcc1myarn1.1uo1111L1x 3iinacon no.1<3eM1191x,",l!P.ll·
;~). G., 1963 - Traite pratique des eauxt souterraines. Paris.
Sta>lf G., 1972 - Poszukiwanie i eksploatacja wöd podziemnych. Tlum. z fran. Warszawa.
MocKna. ; ; cllii}ec :w., 1952 - Doswiadczalne podstawy produkcji jodu i bromu z polskich solanek wglQbnych.

l
1
(Biudemmz N. N., Boczewier F. M.) E1111oeAtall H. H„ Eo•ieoep <P. M., 1964:- Perno11anLna11 oQeIIKll
:mcnnyaTaQHOHHLIX 3anacon npec11L1x no)13eMHLIX no.11. Coo. I'eoA., Ng -L
Blaszczak z„ Gradys S„ Ole11dski S., 1972a - Elektryczny miernik pozim~u cieczy typu EM~·l I.
.
. .··c1<1Pr. Bad. Inst. Naft., nr 3.

·
.
e1ta)ec W„ 1954 - Nowe mozliwosci wykorzystania krajowych wöd wgl~bnych dla cel6w leczniczych
j przemyslowych. Zjazd naukowo-techniczny poswi~cony zagadnieniom racjonalizacji gospodarki
.II, Tecfm. Posz11k„ z. 41. ; ' j eksploatacji zlo:i:owej wöd mineralnych w Polsee odbyty w Krynicy 3 i 4 IX 1954. Katowice .
Blaszczak z„ Gradys S., Olendski S„ 1972b - Elektryczny miernik poziomu cieczy EMP-21 do pomia- 'c/iajec ~V., 1956 - Wody mineralne - cenna kopalina. Zesz. Nauk. AGH, nr 9.
r6w punktowych. Tec/111. Poszuk„ z. 42. . :. .. . . . . . €1th,;,bel-tai11 T. C., 1885 - The Requisite and Qualifying Conditions of Artesian Wells. U. S. Geol.
Blaszyk T„ 1968 - Wody podziemne czwartorz~du a rzeZba pow1crzch111 dz1s,1e1sze1 na N1z1me ' St/rv. A11. Rep., 19.
Wielkopolskiej. Zesz. Na11/c. Inst. Gosp. Kam„ nr 25. Cltave K. E„ 1960 - Evidence on History of Sea Waier from Chemistry of Deeper Subsurface Waters
Blaszyk T„ 1973 - Stwierdzone zmiany jakosci w6d podziemnych na ujt,lciach komm~alnych. Mate- offAncicnt Basins. Bull. amer. Ass. Petrol. Geol„ 44.
rialy narady na temat „Ochrona w6d podziemnych". Stow. Inz. i Techn; Wod.-~ehor. Warsz~WI). Cltebotaiiev J. J., 1955 - Mctamorphism of Natural Waters in the Crust of Weatherlng. Acta geocltim.
Blaszyk T., Gorski J., 1977 - Srodowisko hydrogeochemiczne w utworach pradohnnych oraz Jego. at ·cosmocltim, vol. 8.
przeobrai:enia w warunkach zmian rezimu wöd podziemnych. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, t. 21. Chebota(-iev J. J., 1956 - Geochimical Types of Waters in Arid Regions. Resumc des communications.
Blaszyk T., Gorski J., 1978 - Zmiany jakosci wöd podziemnych w warunkach intensywnej eksploa- XX Session de Congrcs Gcologique International. Mexico.
tacji. Inst. Ksztalt. Srodow., Warszawa. · . . . Cltodorol1•s!ca M„ 1973 - Oznaczanie og61ncj mineralizacji wÖd podziemnych na podstawie przewod-
Blaszyk T. i i11., 1978 - Zastosowanie modelowania matematycznego do oceny wyda1nosc1 UJ~C nictwa elcktrycznego. Arch. Zakl. Hydrogeol. UW. Warszawa.
i prognozowania zagro:i:en jakosci eksploatowanych wöd podziemnych. Geo/ogia, Zesz. Nauk. C/rodorowska-Kwlecie1i M., K11yszy1iski T., 1971 - Charakterystyka fr6del zlewni Raty. Biul. Geol.
AGH, t. 4. • Wydz. Geol. UW, t. 21.
Blaszyk T„ Pawula A„ 1973 - Zasoby ochrony uj\lC w6d podziemnych. Zesz. Nauk. /11st. Gosp. Kom., Cieclumowski M., 1978 - Gospodarowanie wodami podzicmnymi. Rozpoznawanie wöd podziemnych
nr 38. dla potrzeb gospodarki narodoweJ. Warszawa.
Bobrowska /., 1970 - Kryteria optymalizacji podstawowej sieci obserwacyjnej w6d gruntowych C/oos H., 1923 - Das Batholitenproblem. Fortscltr. Geo/. Pal., vol. 1.
w Polsee. Arch. Zakl. Hydrogeol. UW. Warszawa. · Cvijit! J., 1918 - Hydrographie souterraine et evolution du karst. Travem1x Inst. Geogr. Alpine, vol. 6.
(Boczewier F. !11.) Eo'leaep <P. M., 1968a - Pac•1eTLI ::mcnnyarn1<um1111>1x 3anaco8 nOJ13CMIILIX no;i. Czamecka H„ 1974 - Rozmicszczcnic zr6dcl na Wy:i:ynie Malopolskiej. Pr. i Stud. Inst. Geogr. UW,
MocKna. z. 14.
(Boczewier F. M.) Eo'leaep <P • .Af„ 1968b - Teop1rn u npaKTH'JecKne MeTOJ<bI nmporeonor11'1CCKHX pac•1e- Czarnecka H., 1975 - Rezim zr6del na Wyzynie Malopolskiej. Pr. Inst. Meteor. I Gosp. Wod„ nr 8.
T08 3KcnnyaTaQuo1111L1x 3anacon no)13CMHLIX 80.l\. MocKna. , Czarnoc1i J., 1926-:- 0 pochodzeniu w6d mineralnych w Busku i okolicach. Posiedz. Nauk. Pmistw.
(Boczewier F. M. i i11.) Eoqeaep <P. M. II op„ 1969 - ÜCJ108LI flI.l\(JOfCOilO~ll'IeCICßX pac•IeT08, Moc1ma. /11st. Geo/., 14.
(Boczewier F. M., Wierigi11 N. N.) Eo•1eaep <P. M„ Bep1121111 H. H., 1961- MeTOJ(ll'ICCime nocn6ne no Dadak Z., 1966 - Kredowe poziomy wodonofoe Lodzi i zagadnienie ich eksploatacji Arch. AGH.
pacqernM 3KcunyaTaQUOIIHLIX 3anaco8 80.l\ .l\Rll no)1oc1mfö1mmrn. MocK8a. Kraköw.
Bogacz K„ Cltrzqstowski J., Ostrowicka H., 1975 - Wody mineralne i surowce balneologiczne. Surowce Darcy H., 1856 - Les fontaines publiques de Ja ville de Dijon. Paris.
mineralne regionu krakowskiego. Warszawa. · Dar1011 N. H., 1896 - Artesian Weil Prospects on thc Atlantic Coastal Plain Region. U. S. Geol. Surv.
(Bogomolow G. B., Sili11·Biekcz11ri11 A. !.) Eo201110Aoa I'. E„ C11A1111-EeK 1t)'[Jt11) A. H., 1955 - Cnc1.111aJJ1>- JJull., 138.
na11 rn)1poreoJJornn. MocK8a. ; D11rto11 N.;H., 1905 - Preliminary Report on the Gcology and Underground Water Resomcess of.füe
1.
l Bojarska"J., Bojarski L., 1969 - Klasyfikacja solanek towarzyszi\cych zlozom ropy naftowej i gazu Ccn~ntl Great Plains. U. S. Geo/. Surv. Pro}: Pap., 32. ·
!; ziemnego. Geof. i Geol. Najf., nr 2-4. Darto11 N: H., 1909 - Geology and Underground Waters of South Dakota. U. S. Geo/. Surv. Wat.
Bojarski L., 1969 - Zastosowanie klasyfikacji hydrochemicznej przy poszukiwaniach naftowych. Supp. Pap., 221.
Prz. Geol., nr 3. . Davis S. N., de Wiest R. J. M., 1966 - Hydrogeology. Princeton Univcrsity.
Bojarski L., 197la - Mapy hydrochemiczne i hydrodynamiczne. Podstawowe zasady i mctody geolo- Dqlirowskl J., Mysiak M., 1971 - Wytyczne obliczcn dopuszczalnycl1 pr~dkosci wlotowych wody do
gicznej kartografii wglttbnej. Inst. Geol. Warszawa. . , sfüdni. Warszawa.
r11
» Bojarski L., 1971b - Solanki mezozoiku i paleozoiku w syneklizic pcrybaltyckicj oraz ich znaczenic . Dqbrowski S., 1975 - Nomogramy do obliczen wsp61czynnika filtracji. Warszawa.

I~.
dla poszukiwan naftowych. Arch. Inst. Geol. Warszawa.
Bojarski L., Depowski S., 1963 - O hydrodynamicznych wskaznikach mozliwosci wystttpowanin w~glo·
JI wodor6w w poludniowej cz~§ci obnizenia litewskiego. Prz. Geol„ nr 11.
Briggs L. J., 1897 - The Mcchanics of Soil Moisture. U. S. Departme11t of Agriculture, 1Soif..JJ11ll.;
~.m
·.1,,:.
Bromek T„ Pilat T„ 1970 - Wytrzymalosc, porowatosc i przepuszczalnosc piaskowcöw warstw lazl~
sJ\ich w swietle badai1 laboratoryjnych. Tecl111. Poszuk., z. 33. · '
1:
Brow11 ). S., 1925 ;- A Study of Coastal Ground Water with Special Rcference to Connecticut. U. S.
. . Dqbrowski S., 1978 - Ocena zastosowania modelowania matematycznego cfo prognozowania zasob6w
cksploatacyjnych ukc w6d podziemnych. Rozpoznawanie wöd podziemnych dla potrzeb gospo-
darki narodowej. Warszawa.
.Dqbrowski S„ Przybylek J., 1980 - Mctodyka pr6bnych pompowan w dokumentowaniu zasob6w wöd
: podziemnych. Warszawa. .
Dqbrowski T., 1967a - Karst Üydrology of the Polish Tatra Mountains Obtäined by Colouring Me-
':'e thods. Steierische Beiträge zur Hydrogeologie. Graz. Rocz. 1966/1967.
.'.ii'·~qbrowski T„ l967b - Podzienme przeplywy krasowe potok6w w Tatrach Zachoc~1ich. Acta Geol.

~
I
1 Geol. S11rv. Wat. Supp. Pap., 537. '... Pol., vol. 17, nr 4.
1
Bryan K., 1919 - Classification of Springs. J. Geol., 21. : ''.:11brow.ski T., 1973 - Charakterystyka hyd!'ochemiczna w6d glttbinowych w utworach ·permu mono-
Brylska E. i i11., 1972 - Modelowanie filtracji wöd podziemnych w rejonach uj~c wodnych. Watszaw~ •. .. Jdiny przedsudeckiej. Acta Geol. Pol., vol. 23, nr 4.
. 11,·:
Carltf W„ 1975 - Die Mineral - und Thermalwiisser von Mitteleuropa. Stuttgart. ·" ''·' !tl
1:
'a\
 ~I
! j\
548 LITf.RATURA iR6DtoWA 1 UZUPf.tNIAJtiCA
5II 546
J11 1
1 Dege11s E. T., Chili11ger G. V., 1967 - Diagenesis of Subsurface Waters. Devef. Sedime11t., vol.
1
!
i
Depowski S., Kro/fcfca J., Laszcz B., 1965 - WystQpowanie wt;glowodor6w na Ni:i:u Polskim IV
\ 1Vynlk61V badati hydrochemicznych. Kwart. Geol., nr 1. , du PTG. Wnrszawa.
I! Depowskl s.,Laszcz B., 1968 - Mineralisation des eaux souterraines du permien et de trias de la mono-
]
cline avantsudetique. XXIII Int. Congr. Geol. Praha.
Derdzinska X., Pafys J., 1969 - Przerwa hydrochemiczna w podlozu miocenu w zachodniej czt;sd
zapadliska przedkarpackiego. Kwart. Geol., nr 4.
Desio A., 1949 - Geologia app!icata all'ingegneria. Milano.
Dt;.bski K., 1953 - Odplyw w6d grnntowych zlewni Wisly IV przekroju Warszawy. Wiad. Slui. Hydro/.
I Meteor., z. 2(3.
D1Jbs!ci K., 1955 - Hydrologin kontynentalna. Cz. I. Hydrometria. Warszawa. . .
D1Jbskl K., 1959 - Hydrologin kontynentalna. Cz. II. Fizyka wody, opady atmosfcryczne t parowame,
Warszawa.
D!fbskl K., 1961 - Charakterystyka hydrologiczna Polski. Warszawa.
Drbskl K., 1963 - Przystosowanie nomogramu Konstantinowa do obliczen parowania terenowego,
w Polsee. Pr i Stud, Komit. Ini. i Gosp. Wod. PAN, vol. 6.
D1Jbskl K., 1970 - Hydrologia. Warszawa. . .
Dobrzmiski z., 1956 - Polowe metody oznaczania wsp6lczynnika przcpuszczalnosc1 skal t grunt6w.
Warszawa.
Domi11ikiewicz M., 1951 - Wody mineralne Polski. Warszawa.
Dowgiallo J., 1970 - Zastosowanie badan izotop6w trwalych w hydrogeologii. Post. Nm!k. Geol., nr 1:
Dowgiallo J., 1971 - Studium genezy w6d zmineralizowanych w utworach mezoz01cznych Polskt
p61nocnej. Biul. Geol. Wydz. Geo/. UW, t. 13.
Dowgiallo J., 1973a - Pochodzenie siarczan6w w niekt6rych polskich wodach podziemnych w swietle
oznaczeit ö34S. Prz. Geol., nr 5.
Dowgiallo J., 1973b - Wyniki bada11 skladu izotopowego tlenu i wodoru w wodach podziemnych
Polski poludniowej. Blut. Inst. Geol., nr 267,
Dowg/a/lo J., 1976a - Wody termalne Sudet6w. Acta Geol. Pol., vol. 26.
Dowgiallo J., 1976b - An Isotopic Indicator of Ground Water Origin., Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc.
Terre, nr 2.
Dowgial/o J., 1978 - Pochodzenie dwutlenku wt;gla w szczawach Karpat i Sudet6w na obszarzc Polski.
B/11/. Inst. Geol., nr 312.
Dowgiallo J., Florkowski J., Grabczak J., 1974 - Tritium and 14 C Dating of Sudetic Thermal Waters.
Bull. Acad .Pol. Sc. Si!r. Sc. Terre, nr 2.
Dowgiallo J., Karsk/ A., Potockl l., 1969 - Geologia surowc6w balneologicznych. Warszawa.
Dowg/a/lo J., Pazdro z., Slawitisk/ A., 1968 - The Bore-Hole "Ciechocinek 18" a New Source of
Thermal Water. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. geof. geogr„ vol. 16, nr 2.
Dowgiallo J., Ploc!miewski z., Szpakiewicz M., 1974 - Mapa w6d mineralnych Polski 1: l 500 000.
Inst. Geol. Warszawa.
Dowgiallo J., Slawbiski A., 1979 - Remarks on the Origi11 of Saline Ground Watcrs at Rabka (West
Carpathians). Hydrogeochemistry of Mineralized Waters. Warszawa.
D11ba D., 1968 - Hydrol6gia podzemnych v6d. Bratyslava.
Duszynska E., 1969 - Najsilniejszc ir6cllo w dorzeczu Wieprza. Prz. Geo}:, nr 14 (22).
Dy110.wska I., 1964 - Obieg wody w obszarze wyzynnym zbudowanym z marglu krcdowego na przy-
kladzie dorzecza g6rnej Szreniawy. Zesz. Nauk. UJ, Pr. Geogr., nr 8.
Enge/lzardt W., 1960 - Die Porenramn, der Sedimente, Berlin - Goettingen - ~Icidelberg. . Hof/11101111 M„ Ofendski S., 1978 - Nowoczcsna aparatura stosowana do badmi hydrogeologicznych
E 11gel!iardt W., Gaida K. II., 1963 - Concentration Changes of Pore Solution durmg the Compac11011
of Clay Sediments. J. Sediment., 33.
Fajklewicz Z„ (red. nauk.), 1972 - Zarys geofizyki stosowancj. Warszawa.
Fa/kiewiczowa A., Kowa/skl W. C., 1959 - Przewodnik do cwiczcit z geologii inzynierskiej. Czi;SC
gruntoznawcza. Warszawa.
(Fi/atow K.) <P111ta11100 K.; 1956 - rpannrn1.1no1111a11 nmoTe3a q1opl'.mpona111u1 XI1M11•1cc1<0ro cocrnna
nomeMt!blX no,q nnanj1opMe111101x 11cnpccc1111. A1mn. HayK CCCP. Moc1ma.
er a····e:: ......
LITERATURA iRÖDWWA 1 UZUPf.lNIAJtiCA 549
Fistele J., 1977 -, Szczawy Kotliny Klodzkiej i Gör Bystrzyckich. Biu/. Geol. Wydz. Geo/. VW, t. 22.
f{stek J., Szarszewska z., 1975 - Nowe ujQcie wody termalncj w Lqdku-Zdroju. Przew. XLII Zjaz-
Fistek J., T{!siorowska ll., 1973 - Problemy genezy w6d termalnych Cieplic Sh1skich-Zdroju. Biuf.
Inst. Geof., !nr 264.
Flisowski J„ Wieczysty A., 1975 - Wytyczne obliczen wydatku zespolowych ujQc w6d podziemnych.
Warszawa.,
Flisowski J., Wieczysty A., 1979 - Analogowe dyskretne modelowanie uji)c wody podziemnej. Warszawa.
Forcltlteimer P., 1930 - Hydraulik. Berlin - Leipzig.
For/casiewicz J„ 1973 - Interpretacja wynik6w pr6bnego pompowania clla oceny parametr6w warstw
wodonosnych. Tlum. z franc. PH. Poznan.
Fo11r111arier P„ 1958 - I-Iydrogcologie. Paris.
Frech F., 1911 - .Schlesiens Heilquellen in ihrer Beziehung zum Bau der Gebirge. Zeitscltri}i. Ballleol.,
Jahrg. IV. 1
Freeze H., Witlzerspoo11 R„ 1967 - Thcoretical Analysis of Regional Groundwater Flow. Wot. Resour.
Res., 3.
Friedberg W., 1902 - Woda jako czynnik geologiczny. Rzesz6w.
Friedberg W„ 1923 - Zasady geologii. Warszawa.
fuffer M. L., 1906 - Underground-Waier Papers. U. S. Geol. Surv. Wat. Supp. Pap„ 160.
Gltybe11 B. W., 1SS8 - Nots in verband met de voorgenomen pul boring naij. Kong. Inst. lngen. Tijdschr.
Amsterdam.
Gienvie/mtiec J., 1968 - Lqdek Zdr6j i jcgo wody mineralne. Kwart. Geol„ nr 3.
Glazek J. i in., 1979 - Kras tatrzanski. l'rz. Geol., nr 7.
Golqb J„ 1954 - Jak zdobywamy wodQ dla gospodarki narodowej. Warszawa.'
Golqb J., 1968 -.Hydrogeologia. W: WstQp do nauk geologicznych. Warszawa.
Grablanka S„ 1933 - .Z badan nad promieniotw6rczosciq w6d polskich. Spraw. Pmistw. Inst. Geof„
t. 7, z. 4.
Grobla11ka S., 19~4 - 0 promieniotw6rczosci w6d polskich. Pam. Pol. Tow. Balneol., 13.
Gralt111a1111 K„ 1943 - Schwankungen der Grundwasserspiegel im J:.ande Sachsen während der Jahren
1920 bis 1942. Brmmkolzle, 42.
Gutry-Korycka M., 1972 - Wywierzysko krasowe Vaucluse pod Avignionem. Wszecl1swiat z. 7.
Gutry-Korycka M., 1978 - Zasilanie podziemne rzck polskich. Prz. Geoj:, z. 2.
Jfa11tus!t M. S„ 1956 - Analysis Data from Pumping Tests in Lcaky Aquifcrs. Tra11s. amer. geophys. U11„
37.
Ha11tuslz M. S„ 1960 - Modification of tlic Theory of Lcaky Aquifcrs. J. geophys. Res., 65.
Jfa11tus!t M. S., 1964 - Hydraulics of wells. Adva11c. Hydrosc., vol. V.
Haze11 A„ 1892 - Some Physical Propertics of Sands ancl Gravels, with Special Refcrence to their
Use in Filtration. Massachusetts State Board of Health. Ami. geo/. Rep., 24.
Heila11d C. A., 1937 - Prospccting for Water with Geophysical Methods. Tra11s. amer. geop!tys. Un., 77.
Hem .T. D., 1959 - Study and Interpretation of Chemical Chvracteristics of Natural Wafers. V. S. Geol.
S111·11. Wat. Supp. Pap„ 1473.
Herzberg D„ 1901 - Die Wasserversorgung einiger Nordscebiider. Gasbeleuc/111111,q 1111d Wasserversor-
gung, 44.
Hib11er .T., Kuclrarsfci M., 1960 - Zasolcnie w6d gruntowych Niziny Cicchocir\.skiej. Go.111. IYod., nr 10.
Hil!s E. S„ 1963 ,- Elements of Structural Geology. London. •
w otworach wiertniczych. Rozpoznawanie w6d poclziemnych dla potrzcb gospodarki narodowej.
Warszawa. 1
Hy11ie 0., 1961-1963 - Hydrogeologie CSSR. T. I, II. Praha.
Imbeaux E„ 1930 - Essai d'hydrog6ologie. Paris.
lnstrukcja opracowania mapy hydrograficzncj Polski l: 50 000. lt)St. Geogr. PAN. 1964.
/ustmkcja w sprai"ie sporzqdzania i wydania szczegölowej mapy hydrogeologicznej Polski 1: 50 000.
Inst. Geol. 1964.
 550 LITERATURA iRÖDWWA I UZUPEtN/Aj/\CA LITERATURA iRÖDWWA I UZUPEtNIA]fliCA 551
5 541
/nstmlccja w sprawic sporzqdzania i wydania mapy hydrogcologic;zncj Polski 1:200000. Inst. Gcol. 'K/iliski T„ 1974 - Zasoby w6d podziemnych oniz gl6wne kicrunki gospodarowania tymi zasobami.
Jacob C. E., 1950 - Flow of Groundwater. Engineering Hydraulics. New York. Gosp. Wod., t. 34.
Jacob c. E., Lohma11 S. W., 1952 - Nonstcady Flow to a Weil of Constant Drawdown in an Extensive Kfyza T., Przybylek J., 1968 - Przyklady zastosowania wzor6w r6wnowagi nieustalonej do prognozo-
Aquifcr. Trans. mner. geophys. Un., 33. '. . . .· wania cksploatacji uj~c w6d podzicmnych. II Konf. Nauk.-Tcchn. - Hydrogeologia i Geologia
Jarocka A. (red.), 1970 - Analizy fizykochcmicznc w6d lcczmczych uzdrowisk polskrch wykonane Inzynierska. Gdar\sk, 1968. Warszawa.
w 1968 r. Prob/. Uzdrowfsk., z. 1. Koelme JV., 1948 - Grundwasserkunde. Stuttgart.
Jarocka A. (red.), 1976 - Analizy fizykochcmicznc w6d leczniczych, w6d stolowych i borowin wyko-. Kolago C., 1955 i 1956 - Mapy hydrogcologicznc. Prz. Geol., nr 12 i l.
nane w 1975 r. Prob/. Uzdrowislc., z. 9/12. · ' Ko/ago C., 1957 - Gcologicznc rcjony w6d mineralnych Polski. Prz„ Geo/., nr 3.
Jarodzki L., 1972 - Wytycznc obliczcn wsp61czynnika filtracji na podstawic polowycl1 mctod badaU Kolago C., 1961 - Opornosc wody jako wskainik jcj mineralizacji. Prz. Geol., nr 6.
hydrogcologicznych. Warszawa. : Kolago C., 1962 - Graficzne sposoby przcdstawienia skladu chemiczncgo w6d podzicmnych. Prz.
Jarzqbek-Ga/qzkowa ll., Wrotnowska B., 1967 - Strefowosc hydrochcmiczna wschodnicj cz~sci Nizu Geol., nr 1.
Polskiego. l'rz. Geo/., nr 12. . Kolago C., 1967 - Pokcia okrcslajqcc zmicnnosc hydrochemicznq. Prz. Geol., nr 9.
Jastrz~bski L., Madeyslci A., Potocki 1., 1958 - Podstawy balricotcchniki. Warszawa. · '. Kolago C., 1968 - Mapy hydrogcologicznc w Polsee i prnktycznc ich wykorzystanic. II Konf. Nauk.-
J 11 st J., Hermanowicz W., 1964 - Fizycznc i chcmiczne badanie wody do picht i potrzeb gospodarczych: -Techn. - Hydrogeologia i Gcologia In:i:ynierska. Gdaiisk, 1968. Warszawa.
Warszawa. Ko/aga C., 1973 - Badania hydrogcologicznc osad6w czwartom;dowych. W: Metodyka badan osad6w
(Kamieizski G. N.) ICaMe/ICl(ltÜ r. H., 1943 - OcnOBhl .z11111aMH1(tt'. IJOA3CMHLIX llO)I. Moc1ma. czwartorz~dowych. Warszawa.
Km11ie1iski G. N., 1954 - Badania hydrogeologicznc i poszukiwanie :lr6dcl zaopatrzenia w wod~. Kolago C„ Pich J., Ploclmiewski Z., 1966 - Mapa w6d mincralnych Polski w skali 1: 1 000 000. Inst.
Tlum. z ros. Warszawa. Geol. Warszawa.
Kamieilski G. N„ Kli111ie11tow P.1'., Owcziimikow A.111., 1956 - Hydrogcologia zl6Z surowc6w mincral· · Ko/aga C., Pich J., Ploclmiewslci Z., 1970 - Mapa hydrochcmiczna (wody mineralnc). Arkusz w Atlasic
nych. Tlum. z ros. Warszawa. · mincralogicznym Polski J :2 000 000. Inst. Geol. Warszawa.
Kampe R., 1922 - Zur Mechanik gasführcndcr Quellen. /ngen. Zeitschrift. Rocz. 1922. Kopczyizska-Zandarska K., 1970 - Stratygrafia starszcgo i srodkowcgo plcjstoccnu p61nocno-zachod-
Katzer F., 1903 - Karst- und Karst-Hydrographie. Sarajevo. niego Pomorza na tlc rozwoju palcogcomorfologiczncgo. Stud. Geol. Pol., vol. 33.
Kazimierski B„ Ryiak R., 1973 - Okrdlenic nickt6rych hydrogcologicznych paramctr6w warstw Kordas B., 1971 - Matcmatycznc modclowanic ruchu w6d gruntowych. Prz. Geoj;, z. 1-2.
wodonosnych na podstawie badm\ clcktrooporowych. l'rz. Geol., nr 6. 1 Kotlicki S„ 1964 - Problem alimcntacji w6d podzicmnych przcz rzeki na obszarzc G6rncgo Slqska.
Kei/liack K„ 1917 - Lehrbuch der Grundwasser- und Quellenkunde. Berlin. l'rz. Geo/., nr 7-8.
Kelly s. W., 1951 - Gcophysics in the Exploration and Conservation of Waier. Wal. Eng., 55. Kowa/ski J., 1968 - Obliczanic zasob6w dynamicznych mctodami hydrologicznymi w oparciu o modul
'Kiciizslci T., 1960 - Odplyw gruntowy w rzckach i jego okreslenie. Gosp. Wod., nr 10. odplywu gruntowcgo. II Konf. Nauk.-Techn. - Hydrogeologia i Geologin ln:i:ynicrska. Gdansk,
Kicinsiä T., 1963 - Udzial odplywu gruntowcgo w calkowitym oclplywie rzck na przykladzie rzcld 1 1968. Warszawa.
g6rskicj i nizinnej. Pr. i Stud. Komit. Ini. i Gosp. Wod. PAN, _vol. 6. , Kozerski B., 1964 - Studium hydrogcologicznc powiatu Suwalki. Arch. Zakl. Hydrogcol. UW.
King F. H., 1899 - Principlcs and Conditions of thc Movemcnt of Ground Waier. U. S. Geol. Surv.~ f(ozerslci B., 1966 - Determination of thc Spccific Yield in Watcrbcaring Rocks on the Basis of their
Granulation. Bull. Acad. Pol. Sc. Si!r. Sc. ge~I. geogr., vol. 14.
1
Ami. Rep., 19. · r /

King JI11bbert M., 1940 - Tbc Theory 'of Ground Waier Motion. J. Gef!l., 48. ! Kozerslci B., 1967a - Przegfqd mctod oznaczania wsp61czynnika odsqczalnosci. Prz. Geol., nr 3.
Kleczkowski A., 1965 - Liczbowa charaktcrystyka wydajnosci poziomu wodonosncgo. Tec!m. Poszuk.,!: Kozerski B., 1967b - Zalcfoosc wsp61czynnika odsqczalnosci od uziarnicnia skal sypkich. Biul. Geol.
z. 15-16. \ Wydz. Geol. UW, t. 9.
Kleczkowski A., 1966 - The Acratopege Zone in Poland. Bull. Acad. Pol. Sc. Sh. Sc. r1eol. geogr.,, Kozerski B., 1971 - Zaleznosc mi\!dzy wsp61czynnikicm odsqczalnosci, porowatosci cfektywnej i filtracji
vol. 14. w swictlc badan laboratoryjnych utwor6w wodonosnych Pojczierza Suwalskicgo. Biul. Geol.
Kleczkowski A., 1968 - Znaczcnic w6d podziemnych na tlc uzytkowania w6d w Polsee. Zesz. Nauk. Wydz. Geol. UW, t. 14.
AGH, nr 219. 1 Kozerski B., 1977 - Wytycz,nc okrcslania wsp61czynnika filtracji mctodami posrcdnimi i laboratoryj-
Kleczlco1Vslci A., 1971 - Zagadnienic ochrony w6d. Zesz. Nauk. AGH, nr 29.3. . .1 nymi. Warszawa.
Kleczlcowski A., 1972 - Wody podzicmnc i powicrzchniowc Wy:i:yny Krakowsko-Cz1;stochowskicJ. Krajewski R., 1955 - Gcologiczna obsluga kopaln. Warszawa.
Stud. Osr. Dok. Fizjograf. PAN, 1. Krajewski R., 1962 - Wplyw kopalnictwa siarki na zasofcnie w6d. Pr. i Stud. Komit. 111±. i Gosp. Wod.
Kleczkowski A., 1979 - Hydrogcologia zicm wok61 Polski. Warszawa. PAN, vol.
Kleczfw1Vski A. i in., 1969 - Zastosowanic metody analogii hydraulicznych dla occny wplywu pi~trzenia Kraje1Vski R., Wilk z., 1973 - Hydrogcologia kopalniana. W: Poradnik G6rnika. T. 1. Katowicc.
rzeki Wisly 11;1 stan w6d gruntowych miasta Krakowa. Zesz. Nauk. l'Krak., nr l. Krajewski S., 1964 - Studium hydrogeologiczne powiatu August6w. Arch. Zakl. Hydrbgcol. UW.
Kleczkowski A. i i11., 1976 - Zmiany niekt6rych occn hydrogeologicznych skal zwi~ 7Jych z gl~bokoscii1. Krajewski S., 1972 - Strcfowosc zawodnicnm utwor6w g6rncj krcdy na obszarzc Lubelskicgo Zagl\!bia
l'rz. Geol., nr 5. W«glowego. Pr. Hydr. Inst. Geol., 3.
Kleczkowski A., Mularz s., 1964 - Przyczynck do metodyki wyznaczunia porowatosci skal dla ccl6w Krajewski S., Paczy1iski B., 1965 - Zasady okreslania rcgionalnych zasob6w w6d podzicmnych na przy-
hydrogcologicznych. Prz. Geol., nr 2. kladzic wybranych rcgion6w Polski. Matcrialy na Og6lnq Nauk.-Tcchn. Konfercncj~ NOT -
Kleczkowski A., Vu-Ngoc-Ky, Zo1i S., 1968 - Water Pcnncability of the Sandstones of Upper Carbo· „Zagadnicnic opanowania i rozrzqdu w6d w Polsee". Warszawa.
niferous in Uppcr Silesia. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. geol. geogr., vol. 16. Krotowicz J., 1965 - Dob6r optymalnych ilosci wskainik6w promieniotw6rczych clo baclan przcply-
Kleczkowski A., Witcza.lc s., 1967 - Pcrmeability and Porosity of Carboniferous Sandstones as relatccl w6w w6d podziemnych. Tecllfl. Poszuk., z. 15-16.
to Depth (East Uppcr Silcsia).' Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. geo/. neogr., vol. 15. Krotowicz J., 1967 - Izotopowc wskazniki przeplywu w6cl podzicmnych. l'rz. Geo/., nr 1.
 .,
1

5 552 LITERATURA iR6Dt.oWA I UZUPEtNIA}l\CA

.l LITERATURA iRÖDWWA 1 UZUPEtN/A}!jCA 553
i:
Krotowicz J„ 1968 - Tryt w badaniach hydrogcologicznych. Warszawa. Macioszczyk T., 1974 - Zmicnnosc paramet,r6w nieliniowcj filtracji w6d podzicmnyeh. Biul. Geol.
Krüger J., 1918 - Die Grundwasserbewegung. Mitt. Bode11k. Roez. 1918. Wydz. Geol. UW, t, 15.
-Krygowski B., 1954 - Uwagi o zwh1zku jezior Niziny Wielkopolskiej z wodami gruntowymi. Prz. ,Maillet E„ 1905.:- Esais d'hydraulique soutcrraine et fluvialc. Paris.
Geogr„ z. 2. Ma}ewskl J„ 1974 - Hydrogeologia. Warszawa.
Ksiqikfewfcz M., 1979 - Geologia dynamiezna. Warszawa. .. . Ma}orowicz J„ 1971 - Przcbicg wartosei stopnia gcotcrmicznego w Polsee w przedziale gl~bokosei
Ksiqi/ciewicz M„ Samsonowicz J„ Riihle E„ 1965 - Zarys gcologu Polski. Warszawa. 200-2500 m. Kwart. Gco/„ t. 15, nr 4.
J(u/Jisz E„ Ratajczak w., 1972 - Przyczyny i wiclkosci zanicczyszczenia komunalnego uj~cia w6d
f 1
Mako1.11skl. J„ 1961 .- Zastosowanic izotop6w pro.micniotw6rczych w budownictwic wodnym, hydrau-
podziemnych w pradolinic .Odry. Prz. fllform. Inst. Go.11J. Ko111„ Br 11. hce 1 mechamce gnmt6w. Inst. Bud. Wodnego PAN.
(Kudielill w. 1.) I(yoe111111 B. H„ 1959 - CoopeMe1moc cocrommc nonpoca o no,1\3eMHoM nnrmrne Mali11owski J„ 1971 - Kartografia hydrogeologiczna. W: Poradnik hyclrogeologa. Warszawa.
PCI(. III. BceCOI031lb!ll rmwon. Cue3).\. Maf/nowski J„ 1973 - Clmrakterystyka hydrogeologiczna zr6clel Roztocza Zachodniego. Bin/. Inst.
Kunsky J., 1956 - Zjawiska krasowe. Tlum. z czcsk. Warszawa. Geol„ nr 277.
Lambor J„ 1954 _ Stcpowicnic srodkowych obszar6w Polski. Pr. Pmistw. Inst. Hydrol.-Meteorol„ 34. Malinowski J„ l.974 - Hydrogcologia Roztocza Zachodnicgo. Pr. Hydrogeo/. Inst. Geol„ 6.
Lall!bor J. 1955 - Gospodarka wodna. Warszawa. • Mal<;,.cka D., 1980 - Charaktcrystyka hydrochcmiczna w6d podzicmnych · poluclniowcgo skrzydla
Lehlllml o„ 1932 - Die Hydrogrnphie des Karstes. Enzyklopädie der Erdkunde Leipzig. niccki Podhala. l'rz. Geo/„ nr 1.
Lenk T. 1972 - Mctody bada11 szczclinowatosci skal. Pr. Inst. Naft. Malecka D., 1981 - I-Iydrogcologia Podhala. Pr. !Jydrogeo/. fust. Geol„ z. 14.
Lefoiak 'p„ 1979 - Pochodzcnic w6d zmineralizowanych plaszczowiny magurskiej w rcjonie Wysowej Marchacz W„ 1%0 - Hydrogeologia. Warszawa. .
w swietle badan chcmicznych i izotopowych. Arch. Inst. Nauk. Geol. PAN. Warszawa. Marclwcz W„ Stolarzewic~ L„ 1960 - Zawoclnienie kopaln wc;gla i kruszc6w w Gcrnoslqskim Zagl"biu
Lewiiisld .T., 1933 _ :Zr6dla Bfc;kitnc i Przcpasc pod Tomaszowem Mazowicckim. Zabyt. Przyr. Nieoiyw„, !
W"glowym w okres1e 1953-1957 r. Pr. G/Owu. Inst. Gom„ nr 243a.
nr 2. Markowicz-Lohinowicz M„ 1973 - Intcnsywnosc korozji krasowcj masywu wapicnncgo Jury Cz<esto-
Linsley R. K„ J(oh/er M. A., Pau//ws J. L. A.J„ 1949 - Applicd Hydrology. New York. chowskicj w plcjstoccnic. Arch. Wydz. Gcol. UW. Warszawa. _
Liszlwws/cl J„ 1977 _ Prawidlowosci i odn;bnosci hyclrnuliki krasowcj. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW„ Melnzer. E'. 0., lf23a - Tbc Occurcncc of Ground Watcr in thc Unitcd Statcs with a Discussion of
t. 21. Prmc1plcs. p. S. Geo/. Surv. 'lf'at. Supp. Pap„ 489. ,
Liszlwwski J„ Stoc/ilak .r„ 1972 - lnstrukcja okrcslania stopnia sp~kai1 skal. Geoprojekt. Warszawa. Meiuzer E. 0„ 1923b - Outlinc of Ground Water Hydrology with Definitions. u. s. Geol. Surv. Wal.
Longwel/ C. R„ Knopf A„ f1int R. II„ 1949 - Physical Gcology. New York. Supp. Pap.; 494.
Lwowicz M. I„ 1979 - Zasoby wodne swiata. Warszawa. . Meinzer E. 0„ 1928 - Compressibility and Elasticity of Artcsian Aquifcrs. Econ. Geo/„ 23.
Laszcz-Filakowa B„ 1978 - Chemizm w6d podzicmnych pstrcgo piaskowca srodkowego monokhny Meinzer E. 0„ 1932 - Outlinc of Mcthods for Estimating Ground Water Supplics. u. S. Geo/. Surv.
przedsudeckicj. Bi11/. Inst. Geol„ nr 312. j Wat. Supp.: Pap., 638.
Lodziriski s„ Paczyiiski B., Ploclmiewski z„ 1973 - Gl6wne zadania w zakrcsie ochrony w6cl pocl· ~ Miclwlska M., 1_980 - Wocly podzicmne w utworach czwartorz"dowych w mlocloglacjalncj strefic
zicmnych. Prz. Geol„ nr 11. · „ ,

1 : • marginalncj okolic Miastka. (Pr. dokt.) Arch. Wydz. Gcol. UW. Warsznwa.
Lodzitiskl S„ P/oc/miewski z„ 1968 _ O koniccznosci prowadzenia systcmatycznych obserwacJI wod; M1kuckl Z. (red.), 1966 - Gruntoznawstwo tcchniczne. Warszawa.
poclzicmnych na obszarach intcnsywnych zmian warunk6w hydrogeologicznych. II Konf. Nauk.-1, Mikulskl Z., 1963 - Zarys hydrografii Polski. Warszawa.
-Tcclm. _ Hydrogcologia i Geologia Inzynierska. Gda1isk, 1968. Warszawa. · ·1 Aforet L„ 1946 - Lcs sources thermominerales. Paris.
Lodzitiski S., Saclw B„ Szymm1/w J„ 1979 - Badania hyclrogcologicznc clla potrzcb wsp6lczcsncJ' Motyka J„ Sz.c:epmislrn.'T:, Witczak.s., 1971 - Zastosowanie wir6wki do badan wsp6lczynnika odsq-
gospodnrki wodncj kraju. Prz. Geol. nr 6. . czalnosci .1 dynar111k1 oddawama wody przcz skalc;. Tec/111. Poszulc., z. 37.
Macher J., 1968 - Uniwcrsalny przyrzqd · clo pomiar6w w otworach hyclrogcolog1cznych. II Konf. Mot)'ka J„ W1tczak S„ 1974 - Wlasnosci hydrogeologicznc skal karboI\skich Lubclskiego Zag!Qbia
Nauk.-Tcchn. _ Hyclrogeologia i Gcologia Inzynicrska. Gdansk, 1968. Warszawa. W11glowcgo (LZW) w swictlc badan lnboratoryjnych. Zesz. Naulc. AGJJ, nr 467.
Macioszczyk A., 1968 - La salinitc des eaux soutcrraincs dans la formation lignitifCrc du Mioccne Muchowslc! J„ Stoch/ak J„ 1965a - Analiza wplywu wanmk6w przcprowadzcnia badan wodochlon-
cn Pologne. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. geo/. geogr„ vol. 16. nosci skal lltych na ich wyniki dla potrzeb inzynicrsko-gcologicznych. Prz. Geol„ nr 2.
Macioszczyl~ A„ 1973 - Chcmizm wbd podziemnych wyst11puj:lcych w utworach mioccnu nizowcgo Muc/1~wslci.J„ St~chlak .T:, 1965b - Okreslanie woclochlonnosci szczclinowatych skal litych w badaniach
Polski. Biul. Inst. Geo/„ nr 277. mzymersko-geolog1cznych. Are/,. Hydrotech11„ z. 4.
Madoszczyk A„ 1976 - Klasyfikacja anomalii hydrochemicznych. Prz. Geol„ nr 1. Nace R. L., 1969 - Waier and Man; a World View. UNESCO.
Macioszczyk A„ 1977a _ Tlo hydrochcmicznc wöd podzicmnych w badaniach nad ochrom1 naturalnego Nevin. C. 111., 1931 - Principlcs of Structurnl Geology, New York.
srodowiska czlowicka. Rocz11. U W, t. 15. Nle<lzielskl II., 1971 - Wanmki wyst11powania w6d w g6rncj krcdzie Wyzyny Micchowskiej. Prz.
A1acioszcz)'lc A„ 1977b - Wyznaczanic tla i anomalii hydrochcmicznych w badaninch hydrogcologicz· . Geogr., z. 1-2.
nycl;, Bin/. Geol. Wydz. Geol. UW, t. 21. . . , Niedzle:slci H„ rnn - Z doswiadczcn nad okreslanicm parametr6w hydrogcologicznych metodq ruchu
Macioszczyk A„ 1979 - Chcmizm wöd trzcciorzc;dowych i krcdowych oraz Jcgo gcneza w zachodmcJ . mcustaloncgo. Tl'Chn. Poszuk„ z. 40.
czc;sci niccki mazowicckicj. Pr. Jlydrogeol. Inst. Geol„ z. 11. „ . . . !1··
·i Niedzi~ls'.d ~978 - Warunki hyclrogcologiczne fliszu lrnrpackiego w swictlc badali gcologiczno·
i\.facioszczyk T„ 1964 _ Doplyw do uj<;c hydrogeologicznych w wanmlrnch filtraq1 1111eszancJ 1 turbu·1 . ·mzy111crsk1ch. Ze.vz. Nauk. PKralc„ nr 4.
lcntncj. Biul. Gcol. Wydz. Geo/, UW, l. 4. . Niemczyn~wicz J.; Frqczek ,E„ Parzych F., 1967 - Przyklady wykorzystanin tcchniki izotopowej w bn-
Macioszczyk T„ 1969 - Obliczenia hydrogcologicznc ujc;c wM podziemnych. Wodrol-ProJekt. Ware N< daniach hydrogcolog1cznych. Tec/111. Poszuk„ z. 21.
szawa. . owa/cowski C„' 1977 - Charaktcrystyka wyclajnosci Z1'6clcl strefy czolowomorcnowej Pojezierza
Macioszczyk 1:, 1973 _ Metody modclowc w badaniach bilansbw w6d podzicmnych i dokumentowamu„ . Suwalskiego. Biul. Geo/. Wydz. Geo/. UW, t. 21.
ich zasoböw. f'rz. Geol„ nr 10. ···i(Ogijewsk/ A. N.) Oweac1mü A. H„ 1952- 1!1,nporcononm cyum, Mocicua.

:t\' .• *• ..

554 LITERATURA iR6DtoWA 1 UZUPE~NIAJACA
5
i
1 Ole1ulski W„ 1960 - O sprl(zystych zasobach w6d artezyjskich i ropy naftowej. Prz. Geol., nr 10.
Okrasa T., 1968 - Ocena wynik6w badan geofizycznych dla potrzeb zaopatrzenia w wodl( na przykla-
:1
1' dzie kilku wybranych obiekt6w. II Konf. Nauk.-Teclm. - Hydrogeologia i Geologin Inzynierska.
Gdansk, 1968. Warszawa:
Orszty11owicz J„ 1973 - Odplyw podziemny rzek polskich. Gosp. · Wod., nr 5.
Osika R. (red.,), 1970 - Geologin i surowce mineralne Polski. Inst. Geol. Warszawa.
Oste11do1ff E., 1942 - Die Grundwasser in nordöstlichen Weichsel delta mit besonderer Berücksichtigung
der Versalzung. Sehr. Landesk, Forsch.-St., t. 1, cz. 1.
(Owczilmikow A. M.) Oo•1111111mcoa A. M., 1955 - 06ll\Ull rHAporeonornll. Moc1ma.
Paczyizski B., 1959 - 0 niekt6rych metodach geoelektrycznych w hydrogeologii. Prz. Geol„ nr 4.
Paczy1iski B., 1968a - Og61nc wytycznc na tcmat metodyki, zakrcsu i formy hydrogeologicznych
operat6w regionalnych. Prz. Geol., nr 4.
Paczy1iski B„ 1968b - Aktualny stan rozpoznania i perspektywy oceny zasob6w wöd podzien~pych
w skali regionalncj i og6lnokrajowej. II Konf. Nauk.-Tcchn. - Hydrogeologia i Geologin Inzy-
nierska. Gdansk, 1968. Warszawa. · geoehemicznyeh. Kwart. Geol., t. 10, nr 3.
Paczy1iskl B., 1972 - Metodyczne zasady oceny zasob6w w6d podziemnych w strukturach regionalnych.
Warszawa.
Paczy1iski B., 1977 - Z zagadnien systematyki i oceny zasob6w w6d podziemnych. Kwart. Geol., t. 21.
nr 3.
Pa/mer C., 1911 - The Geochimical Interpretation of Water Analyses. U. S. Geol. Surv. Bull. 479.
Palys J., 1966 - O genezie solanek w g6rnym karbonie na G6rnym Sh1sku. Rocz. Pol. Tow. Geol.,
t. 36.
PalysJ., 1967 - Pochodzenie w6d podzicmnych i tworzenie si~ ich skladu chemicznego. Prz. Geol., nr 1.
! • Pa/ys J., 1971 - L'origine des saumures dans !es roehes sedimcntaircs de l'ceoree terrcstrc. Geol.
Rdsch., 60.
Paslawski Z., 1960 - Ucieezka w6d Warty pod Koninem. Prz. Geof: z. 2.
Paszczyk J„ 1971 - Wst~pna charakterystyka termiki ply~deh w6d podziemnych w Polsee. Prz. Gcogr.,
t. 43.
Pawlik-Dobrowolski J., 1965 - Uzr6dlowienie poludniowej Polski. Zesz. Nmdc. U,f., Pr. Geogr„ nr 12.
Pazdro Z„ 1955 - Mapa hydrogeologiezna, jej tresc i znaezenic. Prz. Geol., nr 4.
Pazdro Z„ 1958 - Wody podziemnc regionu gdanskicgo. Prz. Geol„ nr 6.
Pazdro Z„ 1967 - Problemy hydrogeologiezne doliny dolnej Wisly. Prz. Geol., nr 4.
Pazdro z., 1968 - Aktualny stan bada11 hydrogeologieznych w Polsee i kierunki ich dalszego rozwoju.
II Konf. Nauk.-Tcchn. - Hydrogeologia i Geologia Iniynierska. Gdansk, 1968. Warszawa.
Pazdro Z., Sofcolowski S., Loja.1· J., 1976 - Opinia hydrogeologiczna w sprawie mo:i.liwosci uzyskania
podziemnej wody termalnej w rejonie Ronda w Zakopanem. Arch. Zakl. Prac. Geolog. UW.
Warszawa.
Pe11clc A., 1896 - Die Abfluss und Niederschlagsverhiiltnisse von Böhmen nebst Untersuchungen
über Verdunstung und Ablluss von grösseren Sandflächen. Geogr. Abh., 5.
Pfalz R., 1951 - Grundwasserkunde. Halle (Saale).
Piclz J„ 1979 - Siec podstawowyeh stacjonarnyeh obserwacji w6d podziemnych w Polsee. Prz. Geol.,
nr 4.
Piclz J., 1980 - Zmiany chemizmu w6d gruntowych w otoezeniu sztucznych zbiornik6w wodnych
w Dl(bem i Wloclawku. Pr. Hydrogeol. !11st. Geol., z. 13,
Pich J., Turek S., 1972 - Jod i brom jako wskazniki genetyczne w6d podziemnych na przyk!adzie srod-
kowej cz1<sci zapadliska przedkarpaekiego. Biul. ·Inst. Geol., nr 256.
Pietkiewicz S., 1958 - Wody kuli ziemskiej. Wody lqdowe. Warszawa.
Pi/ich A„ Potocki 1., 1975 - Zasoby w6d leezniczych w uzdrowiskaeh i na terenaeh potencjalnie uzdro·
wiskowyeh na tle nowego podzialu administraeyjnego Pols.ki. Prob/. Uzdrowisk., z. 5.
Pleczy1iski J., 1969 - Problematyka projektowania stref ochronnyeh dla uj'<c wöd poclziemnych w rezi-
mie ustalonym. 1'eclm. Poszuk., z. 31-32 ..
Pleczy1iski J., Przybylek. J, 1974 - Problematyka dokumentowania zasob6w wöd podziemnych w do-
linach rzek. Warszawa.
"''# Si 4
LITERATURA iR6DWWA I UZUPEtNIAJACA 555
Plewa S., 1966 - Regionalny obraz paramctr6w geotennicznych obszaru Polski. Pr. Geofiz. Geol.
Roez. 1966.
P/ewa S., 1969 - Pomiary geofizyczne w otworach wiertniczych. Katowice.
Plewa S., 1970 - Gcofizyka Wiertnicza. Warszawa.
Ploclmiewski Z., 1968 - Miqzszosc strefy w6d slodkich (zwyklyeh) na obszarze Polski. II Konf. Nauk.-
·Techn. - Hydrogcologia i Gcologia Inzynierska. Gdansk, 1968. Warszawa.
Ploc/111iewski Z., 1972 - Zelazo i mangan w wodach podzicmnyeh utwor6w pliocenskieb, mioeenskich,
oligoecliskieh, kredowyeh i jurajskich na obszarze Nizu Polskiego. Biul. Inst. Geol„ nr 256.
P/oclmiewski Z., 1973 - Wyst~JJOWanie folaza i manganu w wodaeh podzienmych utworöw czwarto-
rz~dowych na przykladzie wybranych obsznr6w p6lnocnej i ecntralnej Polski. Biul. l11st. Geol.,
nr 277.
Ploclmicwski Z., Bidziliska W„ 1970 - Wyslf<powanie potasu w wodach podziemnych Polski. Kwart.
Geol., t. 14, nr 2.
Plocl111iewski Z., Pich J., 1966 - Zelazo ·i mangan w wodach poclziemnyeh r6znych srodowisk hydro-
(Plot11ikow N. A.) IJJ1011111111con H. A„ 1955- I-Ion1>1ii MeTO.ll onpeAeJie11m1 1m31JHJmuue11m DOAOOT):(a•m
no/(OllOCHLIX rropoA enoco6oM OTKa•nm. I'tu)po111ex11. 11 MeAuop„ Nu 2.
(I'lomikow N. A.) IJA011111111con ff. A„ 1959a - Ouc1ma 3anaeon nomcMHbIX BOA. Moc1ma.
(P/otnikow N. A.) Il110111111//co11 H. A., 1959b - BOAOCIIUföI<eH!le ropIIOPYAllblX npeAnpllßTl!ll. Moe1ma.
(Plomik01~ l'f. A.) II11011111wwn ff. A., 1968 - IlmicI<u n pa3neAI<a npceHblX nomeMHbIX BOA AJill L(eneli
Kpynnoro ·BOAOCIIUföKemrn. Moe1ma.
Pod11iesil/ski A., Pop/awski W., 1966 - Prognoza wplywu pil(trzenia rzcki Wisly wc Wloclawku na rezim
w6d podzicmnyeh w lewobrzczncj dolinie mii;dzy Plockicm i Wloclawkiem. Inst. Gcol„ LVI Sesja
Naukowa. Warszawa.
Polmiskf A., 1948 - A new cssay of evaluation of the chcmical composition of the Earth. Bull. Soc.
Amies. Sc. Poznan. Ser. B 9.
Polmlski A., 1955 - Picrwiastki promicniotw6reze w skorupie ziemskiej. War~zawa.
Polmiski A., 1961 - Gcoehernia izotop6w. Warszawa.
Polm/ski A., 1979 - Izotopy w gcologii. Warszawa.
Polml.iki A., S11111/i/cowski K., 1969 - Geoehemia. Warszawa.
Po111im1owski K., Rybczy1iski M., Wo}cicki K., 1934 - Hydrologin. T. II. Wody gruntowe. Warszawa.
Potocki 1., 1972 - Wplyw geologieznego poszukiwania i dokumentowania zasob6w w6d mincralnyeh
na programowanic rozbudowy sicci uzdrowisk w Polsee. Prob/. Uzdrowisk., z. 5. (65).
Poiaryski W., 1966 - Mapa geologiczna Polski bez utwor6w kcnozoicznyeh. Warszawa.
Poiaryski W. (red. naez.), 1972, 1974 - Budowa geologiezna P?lski. T. IV, cz. 1-3. Inst. Geol. War-
szawa.
PraCll zbiorowa, 1954 - Kalcndarz chcmiczny. Warszawa.
Prace i Studia Komitctu Iniynicrii i Gospodarki Wodnej Polskiej Akademii Nauk. T. 1- III, 1953-1956.
Prilcl01is/ci W. A., Laptit:w F. F., 1955 - Wlasnosci fizyczne i sklad ehemiezny wc'.Jd podzicmnych.
Tlum. z ros. \\'arsznwa.
Prinz P., Kampe R., 1923-1924 - Handbuch der Hydrologie. Berlin.
Przepisy o ustalaniu zasob6w w6d podziemnych. 1969. CUG. Warszawa.
Przybylek J., 1978 - Zasady i mctodyka dokumentowania zasob6w elcsploatacyjnycl1 duzych uj~c
w6d podziemnyeh. Rozpoznawanie w6d podzicmnyeh dla potrzeb gospodarki narodowej.
Warszawa.
Przybylek J., Brylska E., Dqbrowski S., 1971 - Zasi1dy oblicze11 filtracji nieustalonej wedlug wzor6w
Thcisa i I-Iantusha. Warszawa.
Przybylek J„ Dqbrowski S., Pawlak W., 1970 - Instrukcja stosowania metody Theisa. PH Pozna1i.
Ragui11 E., 1949 - Geologie des gitcs mineraux. Paris.
Rederowa E., 1971 - Wyst~powtmie zr6dcl na Wyzynic Lubelskicj i obszarach przylcglych. Prz. Geol.,
nr 3.
Redlich K., Terzaghi K., Kampe R., 1929 - Ingenieurgeologie. Wien.
Richter W., Li/lach W., 1975 - Abriss der Hydrogeologie. Stuttgart.
'"
{/
556 LITERATURA iRÖDWWA I UZUPEtNIAJl\CA
Rode A., 1956 - Woda w glebic. Warszawa.
Roga/i1iski J., 1972 -- Hydrogcologia Lysogör. Arch. Zakl. Hydrogeol. UW. Warszawa.
Roslo1iski R., 1924 - Zbiornik wody gruntowej w Pralkowicach nad Sanem. Pr. Paftstw. Inst. Geol., t. 1.
Ros/01islci R., 1927a - Podzial wöd podzicnmych oraz mincralnych. Posiedz. Naulc. Paftstw. Inst.
Geol., 18.
Ros/01iski R., 192'ib - Klasyfikacja wöd mincralnych Polski. Posiedz. Nauk. Pmistw. lllst. Geo/., 18.
Ros/01iski R., 1928 - 1-Iydrologia w zakrcsic nauki o wodach podziemnych dla potrzcb osiedli. War-
szawa - Lw6w.
Ros/01/ski R., 1932 - I11filtracja rzeki Brynicy w nieck1: triasowq bytomsko-bQdzit\skq. Posiedz. Nauk.
Paftstw. Inst. Geol., 33.
Ros/01lslci R., 1948 - Kurs hydrogeologii. Krak6w.
RotM E., Rotlu! J. P., 1950 - Prospcclion geophysiquc. Paris.
Rozkowslci A., Przewlocki K., 1974 - Application of Stable Enviromental Isotopes in Mine Hydro· i - (Sokolow D. S) Co1w11011 !(. C., 1951- Ocnonni,1e ycnomm paJn11Tnn Kapern. E1011. MoCf(. 06111. Hcn.
gcology taking Polish Coal Basins as an Examplc. Isotope Techniquc in Ground Waier Hydro- :
logy, 1. Wien.
Roiyclci M., 1977 - 0 wodach szczelinowych w krystaliniku sudeckim. Biu/. Geo/. Wydz. Geo/. UW, j
t. 21.
Rudnicki J., 1958 - Gcnezajaskin systcmu Lodowego Zrödla i ich zwiqzek z rozwojcm Doliny Koscie-
liskicj. Acta Geo/. Pol., vol. 8, nr 2.
Rudziliski B., 1956 '- Urzqdzcnia do oczyszczania wody. Warszawa.
Russe/ W. L., 1933 - Subsurface Conccntration of Chloride Brines. Bull. amer. Ass. Petrol; Geol., 17.
Rüh/e E., 1955 - Przeglqd wiadomosci o podlozu czwartorzQdu p6lnocno-wschodniej CZ\'.sci Nizu. · · (Spra1Vocz11oje„.) Cupano•moc py1cono.ucrno rn.uporeonora. 1967. Jlemmrpa.u.
Polskiego. Biu/. Inst. Geol., nr 70.
Rültle E. (red.), 1973 - Metodyka bada1\ osad6w czwartorzQdowych. Warszawa.
Rycltlowski B., 1930 - Materialy do hydrologii Rzcczypospolitcj Polskicj. Warszawa.
Sadurski A., 1976 - Studium zasoböw kredmvego piQtra wodonoSllcgo w rcjonie Gdanska w:swietle . Stenz E., 1954 - Wst~p do geofizyki. Warszawa.
metod paleohydrogeologicznych. (Pr. dokt.). Inst. Hydrotech. PGdat\.
Samsonowicz J., 1927 - Budowa geologiczna i dzieje okolie Warszawy. Przewodnik geolbgiczny· po·
Warszawie i okolicy. Warszawa.
Samso11owicz J., 1928 - 0 iröd!ach slonych w L<;czyckiem i ich pochodzenie. Wszech!willt." Ser.
1/34.
Samso11owicz J., 1938 - Über das Qaurtiir und den Untergrund des Quertärs im polnischen Südbalti-
kum nach neunen Tiefbohrungen in Jurata und Karwia. Geof. före11. förlumdl., 6.0•"
Samso11owicz J., 1948 - Historia geologii w Polsee. Pol. Akad. Umiej<,;tnosci. Krak6w.
Samso11owicz .J„ 1954 - Wyniki hydrogeologiczne dwu g!~bokich wiercen w Ciechocinkn. Biul. Inst.
Geol., nr 91.
Sawicki J., 1968 - Hydrologicznc metody okrdlania zasob6w dynamicznych w6d podziemnych.
II Konf. Nank.-Techn. - Hydrogcologia i Gcologia Inzynierska. Gdat\sk, 1968. Warszawa.
Sawickl W., Zy/itlslci S., 1973 - Wplyw nawo:i:enia gleb i srodköw chemicznych ochrony roslin na
plytkie wody podziemne. Ochrona w6d. Maceriajy z narady Stow. Inz. i Techn. Wodnych i Melior.
Warszawa. . Szczepmiski A., jl977 - Dynamika w6cl podziemnych. Warszawa.
Schmidt E., Stc/mach !.II., 1980 - Opis modclu obszaru filtracji zrealizowanego na AP-600. Teclm.
Poszu!c., z. 1.
Sch11111clc A., 1959 - Zi1rys klimatologii Polski. Warszawa.
Schneebeil G., 1966 - Hydrauliquo souterrainc. Paris.
Schneider H., 1922 - Wassererschlicsung. Essen.
Schoeller H., 1941 - L'infiucnce du climat sur Ja composition chimiques des caux souterraines vadoses. ,' (SzestakoJV W. M.) Il/ccmmwo B. M., 1973 - .D:li11aM1ma no.11JeM11&1x no.11. MocKna.
Bull. Soc. geol. fr. Si!r., 2.
Sclwelier ll., 1955 - Gcochimie des caux souterraincs. Rev. Inst. franc. Petrole., 10.
Schoeller ll., 1962 - Lcs euux souterraincs. Paris.
Schoe11eich K., 1971 - Naftowa hydrogeologia Polski. PG. Warszawa.
(Siemiclwtow A. N.) CeAtttxamoa A. ll., 1954-I'u.uporeonorun. Moctma.
Sitter, de L. W., 1947 - Diaganesis of Oilfleld Brines. Bull. amer. As.r. Petrol. Geol., 31.
s
LITERATURA tRÖDl.OWA I UZUPEtN/Aj;jCA 557
(Slcaba/la11owicz I. A.) Ciw6aJ1JTa11oa11•1 H. A., 1954- f'n.uporeonornqccKHe pacqCTbI no .mmaMHKC
nomeMHMX... D$?~· Moe1ma.
Skibniewski L., :1959 - Podzial odplywu Wisly na gruntowy i powicrzchniowy w okresic 1950-1954.
Wiad. Sllli.. Hydro/, f Meteor., t. 7, z. 2.
Skib11iewski L.,' 1961 - Anomalie przcplywu wöd polskich. Prz. Geof,, z. 6.
Slichter C. S., 1899 - Theoretical Investigation of the Motion of Ground Waters. U. S. Geol. Surv.
Amt. Rep., 19.
Slichter C. S., 1902 - The Motion of Underground Waters. U. S. Geol. Surv. Wat. Supp. Pap., 67.
Sliclzter C. S., 1905 - Fiele! Measurcments of the Rate of Mov0 ment of Underground Waters. U. S.
Geo/. Surv. Wat. S11pp. Pap., 140.
Slawiiiski A., 1976 - Warunki wyst<;powania solanck w jeclnostce magurskiej i slqskiej w rejonie Rabki.
(Pr. dokt.). Arch. Inst. Nauk Geol. PAN. Warszawa.
llp11poob1, 01110. zeo11., T, XXVI
: Soko/owslci S. (~ed. nacz.), 1968 i 19.]3 - Budowa geologiczna Polski. T. 1, cz. 1 i 2. Inst. Geol ..War-
szawa. 1
' Soko/oJVski S., Slmviftski A., 1967 - New Data on the Dcep Underground Water within Polish Inner
• 1
Carpatluans. Bull. Acad. Pol. Sc. Si!r. Sc. geol. geogr., vol. 15, nr 4.
Sorokin L. W., J956 - Geofizyka poszukiwawcza. Tlmn. z ros. Warszawa.
(Spra1Vocz11ik„.) :1 Cnpano•mm< rn.uporeonorn. 1962. MocKna.
(Sprmvocz11ik„:): Cnpano•unm no rn.upoTexnJIKe. 1955. Moc1rna.'
Stajnialc J., 1968 - Occna wyniköw badan gcofizycznych prowadzonyeh przcz PPG w poszukiwaniu
w6cl podziemnych na przykladzie kilku wybranych obickt6w. II Konf. Nauk.-Tcchn. - Hydro-
gcologia i · Geologia Inzynlerska. Gdansk, 1968. Warsznwa.
Stenze/ P., Szyma11ko J., 1973 - Metody geofizyczne w badaniach hydrogcologicznyeh i gcologiczno-
-inzynierskich. Warszawa.
Struszy1lski M., 1944 - Analiza jakosciowa i techniczna. Warszawa.
Suess E„ 1902 - Über heisse Quellen. Verlt. Ges. Dtsc/1. Natur/. Jfrzte.
S11iJsJ E., 1909 - Das Antlitz der Erde. Wien.
(Sulin W. A.) 9w1111 B. A., 1946-Bo.u&I ne1!>TllHblX MccrnpolK,nc1mll n CJICTeMe np11po,11Hb1X no.u.
(Süliil W. A.) Cy1111u B. A., 1948 -- f'11.uporeonorun ue1prn11&1x u raJonwx MccTopolK,netmll. MocKna:
Szajnocha W., 1891 - Zrödla rnineralne Galicyi. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. Akad. Umiejct11osci, 32.
Szczepmiska J., Szczepmiski A., 1980 - Wody porowe w klasyfikacji i systematyce w6d podziemnych.
Teclm. Poszuk., z. 1.
Szczepmlski A., \1973a - 0 intcrpretacji wyniköw pr6bnych pompowa11. Teclm. Poszuk., z. 47-48.
Szczepmislci A., l973b - Uwagi o metoclyce pröbnego pompowania prowadzonego clla oceny parame-
tröw hydrogeologicznych. Tcclm. l'oszulc., z. 45-46.
Szczepmiski A., 1979a - Eksploatacyjne zasoby zl6z w6d poclziemnych na tle sehcmatyzncji wnrunköw
obliczcn. Geofogia, Zesz. Na11k. AGIJ, t. 5.
Szc?epmiski A., 1979b - Zagadnicnia oceny eksploatacyjnych zasob6w zl6z i uj~c woclnych. Teclm.
Poszuk., z. 1.
(S;;czelkaczew W. N.) ll.(e111w•1eo B. lf., 1948 "'""Ynpyrnl! pelKHM no.uonanop11i,1x CHCTCM. MocKna.
SzmytoJVna lvI., '1955n - Nowoczcsna klasyfikacja leczniczych wöd mincralnyeh. Pam. Og6lnopol.
Zjazdu Balncol. Warszawa.
Szmytowna 111., 1955b - Chemin w6d mineralnych. Wszech.fwiat, z. 12.
Sz111yttlw11a M. (red.), 1970 - Balneochemia. Warszawa.
SzpakieJVicz M., 1973 - Wody podzienme w ut"worachHasu p6lnocnego obrze:ienia G6r SwiQtokrzy-
skich na obszarze przyleglym do doliny Kamiennej. Biul. Inst. Geol., nr 277.
 i/
1 558 LITERATURA iRÖDWVIA 1 UZUPEtNIAJl\CA LITERATURA iRÖDWWA I UZUPEtNIAJl\CA 559
1
· d · w6d podziemnych Rudy i Met. niete!„ rocz. 10, z. 3. Uzdrowislea polskic. 1973. Warszawa.
:1 Sztelak J., 1965 - Promten zasu;gu rcnazu. 1 fik . • 16' stalych surowc6w mineralnych.
z.
/~
Sztelak J., Klbiski T., 1968 - Hydrogeolog1czna k asy 1 acJa z z Vo/ger 0„ 1877 - Uber wissenschaftliche Lösung der Wasser insbesondere der Quellenfrage. Verb.
Dtsch. l11ge11. Berlin.
/,) Tec/111. Poszuk., z. 27.
J
. .
_ W sprawic mctod projcktowanm J rca 1zacJ1
r ·· badan hydrogeologicznych przy Wales1111111dzki K., 1971 - Typologia naturalnych wyplyw6w wody podziemnej w g6rskich obszarach
Szy111a11 k o „ 1912 G / 11 tliszowych. l'rz. Geof„ nr 3.
ustalaniu zasob6w w6d podziemnych. Prz. eo " nr '.. . . .
J1 8 _ Modele matematycznc w hydrogcologn. Geo111fl11111„ ~: l. Waks1111111dzki K., 1972 - Wplyw srodowiska geograficznego na charakter wyplyw6w wody podziemncj
i/1. Szy111a11ko J„ 191
k J . ·11 1977 - Budowa moc1c 11 ma1cm,
. atvcznvch w hydrogeolog11. Warszawa.
. b'I w ir6dlowej cz~sci zlewni Wisly. Arch. Just. Geogr. UJ. Krak6w.
Szyma11f, o J. 1i 1i11., 1977-1979 - Zastosowamc .
mo cd lowanh
, , matcmatycznego
' do badama 1 ansu Wa/a A„ Witczak S„ 1970 - Solomierz MZW-1 urzqdzenie polowe do szybkiego okrcslania minerali-
Szyman co • ·• . . . . bö p . · _ Warszawa. . zacji w6d nnturalnych. Teclm. l'oszuk., z. 34.
w6d podziemnych 1 obhczanm
z ic!: zasdo I\:· ozln.111 ocenic proces6w nieustalonej filtracji przy
r.,
II r1 • • f, •
illllletm1s a „
1965
··-
Metoda analog11 hy rau 1cznyc 1 w
odwadnianiu kopaln odkrywkowych. Pr. Geo./ o1111s. a_ '
.
](, .. N uk Geol p AN Oddz. w Kraleowie, nr 56 .
. . '. "c u· c wodn eh War-
( Waliaszko M. G.) Ba1///{///l/W M.
IWpbl, Ng 1.
1963- re11e3nc pacconon OCll.l(O'lllOll 06ono•11m. X11A111n 3CA1110Ü
/1
" . tans
unue • 1e·•rr
1 'JL,, (1·ed)
• '
1972 - Modclowanie filtrncji w6d podz1emnych w ICJOlll J~ Y • White D. E„ 1951 - Magmatic, Connate and Metamorfic Waters. Bull. geol. Soc. amer., 68,
i Wieczysty A„ 1965 - Obliczenie wsp61czynnika wodoprzepuszczalnosci na podstawie wzniosu wody
" . s~~1ew·az. W.ala A ., 1967 - Occna dokladnosci analogowych
11'1
obliczcn hydrogcologicz1wch wyko- podzicmncj w studniach dowolnej konstrukcji. Tec/111. Poszuk., z. 13.
"'metam 1 ., · 21
Wieczysty A„ 1970 - Hydrogeologia inzynierska. Warszawa.
nanych na integratorze elcktrycznym._ Tec/111. l'doszc:le„. zl. j w s~czeg61nosci na Nizu Polskim
:r - · · H 1954
Swidzi11ski „
z.
- ag
adnicnia geolog1czne w6 mmeia nyc 1•
. , .
i w Karpatach Zjazd naukowo-tech111czny pO>WI~cony '
· k"
z·igadnicniom racjonalizacji gospodar 1
K . .
Wieczysty A„ Flisowski J„ 197la - Wytyczne oblicze1} statycznych i dynamicznych zasob6w w6d
podziemnych. Warszawa.
• p
i eksploatacji zloiowcj w6d mineralnyc11 w 0 1sec. r
K ynica 3 i 4 IX 1954 r. atow1ce.
. .
·
olskich. Rocz. Pol. Tow. Wieczysty A„ Flisowski J„ 197lb - Wytyczne obliczen wydatku pojedyi1czych uj~c w6d podziemnych.
" · / „ Ti • ll., 1965 - Naturalnc ekshalacje dwutlcnku w~gh1 w Ka1p,1tach P Warszawa.
i>IVUZ/llSCI
( Wierigi11 N. N.) Bep11m11 H. H„ 1949 - 0 ueycrnnommUIJIMCll .!1DHJ1cemm rpy11TOD1>1x B0.11 n6JIH31f DO•
Geol., t. 35, z. 4. . K . l'· Geol Komis Naule Geol. PAN, Oddz. .!10xpa11n1111111. 1(0101. AKai>. Hay1c CCCP, 66.
Swidzilislei 11„ 1912 - Geologia i wody mmera1ne rymcy. i. . • •
Wiest, de R. J. M„ 1961 - On the Theory of Lenky Aquifers. J. geophys. Res. 66,
w Kraleowie, nr 70. . SI s ietle budm~ gcologicznych (1945-1965). Wiest, <le R. J. M., 1965 - Geohydrology. New York.
Teisseyre J., l966 _ Zr6dla nuneralne Dolnego • iis 1<a w w
z Geologii Ziem Zach. Wroclaw. . '. y ·k Wilk Z., 1962 - 0 okreslaniu parametr6w hydrogcologicznych zlo:i:a wody podziemnej w warunkach
1949 Soil Mcchanics in Engineermg Prachce. New o1 . nieustalonego przcplywu. Prz. Geol„ nr 9.
Terzaghi K„ Peck R. B„ .- L . of the Piezometric Surface and the Rate and
Tl . c V: 1935 _ The Relation between t1ic owenng Wilk Z„ 1964 - Relation between Porosity and Depth of Sandstone of the l.aziska and Libii1:t
ieis D .. '1'. r a Weil Using Groundwater Storage. Tran. amer. r1eophys. Un„ 16 · Beds (Uppcr Carboniferous), Upper Silesia Coal Basin. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc geo/. geogr.,
ma 1011 o . 1 W t.. N w York vol. 12.
..,., ff E 1951 - The Conservat10n of Grounc a ci. e ·
,,wmas · „ p E Geol 24
Wille Z., 1965 - Zawodnicnic a wielkosc i gl~bokosc kopahi we wschodnicj cz~§ci G6rnoslqskiego Za-
„
Tlwmpso11 D. C„ 1929 - The Origin of Artesian rcssure. 'C</11 • „ .
Tlmrner A„ 1961 - Hydrogeologie. Wien. g!Qbia W~glowego. Pr. Geol. Komis. Na11le. Geol. l'AN, Oddz. w Krakowie, ur 24.
r. ll D K 1964 - Ground Water Hydrology. New York. Wille Z„ 1967 - Rozw6j i zmiennosc zawodnienia polskich kopaln w~gla kamiennego. Zesz. Nauk.
OM ' „ 1 Water New York. AGH, nr 179.
To/111a11 C. F„ 1937 - Grounc · MCpJnoli 301il>1 nnTOcq1cpL1. MocKßl\,
11 Wilk Z„ 1911 - Zmicnnosc czasowa zasob6w cksploatacyjnych w6d kopalnianych w swietle badan
(To/stichi11 N. /.) To11c11111x1111 II. II„ 1941 - Ilo).l3:~111L1c ~QA~u krystaliczncgo na przykladzie Karko- ;latystycznych. Biul. Just. Geol„ 241.
Tomaszewski J„ ) 977 - Charakterystyka krcnolog1czna 1n.1sy
Wille Z„ Motylea J„ Niewdana J„ 1970 - Systematyka naturalnych wyciek6w wody w wyrobiskach
noszy. Acta U11iw. ~Vratisl„ nr. 35f8.G. d ater Flow in small Drainage Bassins. l'roc. Hydro/. g6rniczych. Rudy i Met. niet„ rocz. 15, z. 10.
Toth J„ 1962 - A theoret1cal Analysrn o 10un w, , .
Symposium, Calgary, 3. . Wille Z„ Motyka J„ Niewdana J„ 1971 - Charakterystyka i klasyfikacja przejaw6w wody w wyrobi-
Troskolmiski A. T„ 1969 - Hydromechamka. Warszawa. skach kopalni pracujiicej w szczclinowo-krasowym poziomie wodonoSllym. Geo/ogia, Zesz. Nauk.
AGH, nr 292.
Trzebiatow;ki W„ 1969 - Chemia nieorganic.zna. Warstawa.', "pitations l'cvaporation et l'ccoulcment.
Turc L., 1954 - Le bilan d'eau des sols. Rclallons cntlc es p1cc1 ' " Wil1111 Z., 1962 - Mechanika grunt6w i gruntoznawstwo. Warszawa.
( Wi1100>-adow A. l'.) B111102paooa A. II„ 1944- 0 xnop6poM110M KOJcjHjin11ne11TC nomeM111>1x B0.11. 1(01<11.
Turek Houille
S„ 1957Blanche. .. ·! i zI oza, siarki w okolicach Tarnobrzega. Prz.
- Zarys warunk6w hydrogeolog1cznyc A1wo. Hayg CCCP, 67.
Wit K„ Ziemmlska Z„ 1960 - Hydrografia Tatr Zachodnich. Objafoienia do mapy hydrograficznej
Geol„ nr 6. . • • • s J61czynnika filtracji. l'rz. Geol„ ,;Tatry Zachodnie". Inst. Geogr. PAN. Warszawa.
Turele S„ 1967 - Ocena wsp61czynnika odsiiczalnosc1 na poc1st,1w1c w l:
3 Witczale S„ 1968 - Oznaczanie odsiiczalnosci piaskowc6w karbonskich na podstawie szybkosci susze„
nr · . . , 1 •a Warszawa. . . nia pr6by. Spraw. z Posiedz. Korn. PAN Oddz. w Krakowie.
Turele S. (red.), 1971 - P01adn1k hydrogeo og .l 1 . d do studni w skalach szczelmowatych.
Turele S„ 1973a - Problem occny clmrakteru c op ywu wo W1111dt IY„ 1953 - Gewüsserkunde. Berlin - Göttingen - Heidelberg.
Za/uski lvl„ .1912 - Picrwszy poziom w6d podziemnych w bilansie wodnym zlewni Liwca. Acta Geol.
l'r. Hydr. Inst. Geol., nr 4.
Turele S„ 1973b - Warunki hydrogcologicznc obszaru wyst~powanm I i, '
tl
. ·t :i:elaza w rcjonic Krzemianki. l'o/., vol. 22, nr 2.
l'r. HJ•dr. Inst. Geol„ nr 5. . · Zal11ski M., 1973 - Odnawialnosc w6d podziemnych w swietlc wybranych elcment6w i obliczen bilan-
Turek S. (red.), 1977 - Atlas hydrogeoc1iem1czny p o 1s ki · Inst. Geol. Warszawa. sowych. Bi11!. Inst. Geol., ur 277.
Tuszko A„ 19 55 _ Spragniona zicmia. Warszawa. Zaluslel Af„ 1974 - Problematyka sztucznego zasilania w6d podziemnych. Prz. Geol„ nr 2, 3.
Tuszko A„ 1967 _ Gospodarka wodna. Warszawa. Zämba Q„ Afe11cel V.. 1951 - Infonyrska geologie. Praha.
 LITERATURA iRÖDtoWA 1 UZUPEtN/Aji\CA

Zarys planu perspektywicznego gospodarki wodnej w Polsee, 1959. Komitct Gospodarki Wodnej PAN.
Warszawa.
Zlerlzoffer A., 1948 - Obieg wody w przyrndzic a zagadnicnic gospodarki wodnej. Czas. Geogr., z. 2.
Zuber A., 1965 - Izotopowc okreslanie kicrunku przeplywu oraz prl(dkosci filtracji wöd podziemnych
metod11 jednego otworu. IV Zjazd Görniczy. Katowice.
(Zdanow M. A., Karcew. A. A.) )J(iJauoa M. A„ Kap1fea A. A., 1958 - He<l>TcapoM1>1cnonan reononrn
H rn.nporeonornn. MocKna.
SKOROWIDZ RZECZOWY
(Zernow I. [., Szostakow W. M.) JKepuoa Jf. II., lllocmmcoo B. M., 1971 - Mo.nennponanne 1jmJii.-
no.n3eMHLIX no.n. Moc1ma.
Zoltowski Z., 1964 - Prawo geologiczne. Warszawa.
Z11rawskl M., 1966 - Pröba wydzielenia typ6w infiltracyjnych Niziny Wiclkopolskicj. Pr. Kom. Geogr,
Geol. Wydz. Mat.-Przyr„ Tow. Przyj. Naufc., t. 6.

A
Analizatory Lukianowa 472, 473
Adsorpcja 48 - siatkowc 470-472
Agrohydrogeologia 22 Annlogia clcktrohydrodynamiczna 468, 470
Akratopcgi 138 Anilina 378
Akratotcrmy 138 Anomalie hyclrochcmicznc tla 206
Aktynon 132 - , anfropogenicznc 206
- , cpigcnctyczne 206
Alkalicznosc wocly 164, J83 - , liniowe 206
Amoniak 163 i - , naturalne 206
Analiza balneologiczna 171 - , punktowe 206
dufa 172 i - , rcgionalnc 206
- kontrolna 172
- mala 171 · - , strcfowc 206
- , syngenctyczne 206
- oricntacyjna 171
chemiczna wocly 169-172 hydrogeochemiczne 199, 200, 206
potem:jalu gcoclcktryczncgo 486, 487
-, forma röwnowaznikowa 176-178 przeplywu wöd rzccznych 296
-,formy przcdstawienia wyniköw 176-183 Aparat Wiluna 368-370
, -, cliagrnm Grünhuta i Hintza 180 Asocjacja Mil(dzynarodowa Hydrogcolog6w 29
, , Schocllcra 181, 182
, -, - Tickcla 181,182
, - , - tröjkqtny 182, 183 ß
-, - - , r Ucllufta 180, 181 Badania organolcptycznc 124, 125
, - , graficzna 180-182 - ir6dcl 345-353
- ,- - , skröcony zapis Kuriowa 179 - - jcdnoroczne 345
, - , tabclaryczna 176 - - stacjonarne 345
granulomctryczna 90-93 Bakterie chorobotwörczc 166
- , nrcomctryczna 92 munganowc 161
-, sitowa 92 nitryfikacyjnc 163
hydrogeochemiczna 169 paso:iytniczc 167
- og6lna 169 saprofitowc 167
- pc!na 169 siarkowe 149
- wskainikowa 169 zclnzislc 159
palcohydrogcologiczna 206-208 Balncologia 209
techniczna 170 Bnlncotcchnika 209
pelna 170 Balneotcrapia 209
- rozszerzona 170 Barwa wody 113, 125, 126, 168
...: skröcona 170 - , oznaczenic 126
- spccjalna l 70 - -, pozorna 125
tcchnologiczna 170 - -, rzcczywista 125
Analizatory pola ,' liltracji 468-473 - -, stopnic 126
ciqgle 468 Barwniki 377, 378
hydrnulicznc 473 Basen wody podziemncj 112

36 Hydrogoologia

·•· :n· r •··

 SKOROWIDZ RZECZOWY
• • • , &LJ! ,•.
SKOROW/DZ RZE.CZOWY 563

Baseny artezyjskic 263-267 Diagram w ukladzie tr6jk11tnym 182 Ffüracja ustalona 362
Bilans lizymetryczny 508 Diaklazy 75, 76 Jnfluacja 27 5
Fl\lncJa 362, 373-375 Jntercepcja 37
obiegu wody 37-39 Dokumentacja geologiczna 525, 526 Fli:ioresceina 377, 378
- wodny 497, 498 - hydrogeologiczna 23, 525, 526 lnterglacjal 309
Forma wyplywu zr6dla 346 Interglacjaly w Polsee 309
- - Polski 498 Doliny kopalne 313 Frakcje granulometryczne 90, 9 l
- w6d podziemnych 499-501 - pogrzebane 313, 314 lntermitent 324
Fugi mi'<dzylawicowe 78 Interstadial 309
!). Bl„kit metylowy 378 Doplyw do rowu 448, 449 , f'; - mil,jdzywarstwowe 78 Inwersja hydrochemiczna 199, 200
Blony p61przepuszczalnc 200 - - studni 393, 408-418, 433-435, 506 Funkcja charakterystyczna studni 420, 421
i Budowa drobiny wody 49 nieustalony 396, 419-430 Jzoplety stopnia gcotermicznego w Polsee 118
1 Butan 150 niezupelnej 410-414 Izotermy w Polsee l 16
G. Izotop promieniotw6rczy Wl(gla 493, 495, 496
plasko-radialny 397
Izotopy 130
1 c przez dno 393 , Galerie krasowc 86 promieniotw6rcze 383, 492, 493, 495, 496,
- scianki boczne 393 Gal/io11ella ferru11i11ea 159
1 Chlamydothrix ocllracea 159 - - - i dno 393 siarki 493, 496
Gazy promieniotw6rcze l 32 trwale 492, 493
1 Chlorki 161 sfcryczno-radialny 397
Ciecz niezwil:Zajqca 52 - w wodach podziemnych 137
ustalony 396 Gcjzery 334, 335
i' !
!•
- zwil:Zaj11ca 52
Cieplica 325, 334
wielkich wyrobisk 449, 450
z obszaru filtracji 409, 410, 463-466
Gejzeryt 335, 348 .J

Cios skal 74, 75 Geneza w6d podziemnych 19, 34, 35 Ja kose. odczucia smaku 124
Doplywy kopalniane 272-274 . - zr6dla 347 - - zapachu 125
- - prostopadloscienny 74 - - , podzial 272
- - slupowy 75 G<;stosc ohktosciowa skaly 64 J askinie krasowe 83-86
Drenaz poziomu wodonosnego 321 szczelin liniowa 79 Jednorodnosc uziarnienia 65
Cifoienie artezyjskie 258, 259 - w6d szczelinowych 278
atmosferyczne 261 - powierzchniowa 80 Jcdnostka darcy 361
Drumliny 307 - wlasciwa skaly 63 - Mache 133
hydrostatyczne 322, 341, 342 Druzgot tektoniczny 290
osmotyczne 214 - wody podziemnej 139 - trytowa 495
Dwuchromian sodowy 378 - ir6del 345 Jcdnostki radoczynnosci 132, 133
petrostatyczne 271 Dwullenek wt<gla 143-148, 191, 215 Glacjologia 18
piczomctryczne 257.:.261, 269, 270, 272 Jod 215
agresywny 146, 147 Glina krasowa 84 Jon amonowy 137, 163
subartezyjskie 259 bicrny 146 · - zwalowa 306 azotanowy 137, 163
wewn«trzne cicczy 51 swobodny 146
wloskowate 51 Gniazdo wocly podzicmncj 112 azotynowy 137, 163
zr6wnowafony 146 Gradient hyclrogcochcmiczny 199 chlorkowy 137, 161, 162, .168
zlozowe 257 zwiqzany 146
- zredukowane 257, 258 Gramoröwnowaznik cllemiczny 177 magnezowy 137, 151
Dwuw<;glan manganu 160 Granica tlenowa 148 manganawy 137
Cladothrix 161 - :lelaza 159 .
- diclwtoma 159 Grupa w6d manganowych 187 potasowy 137, 157
Dyferencjacja grawitacyjna jon6w 200 - - sodowych 187 siarczanowy 137, 161, 162, 168
Clamothrix 161 Dysocjacja elektrolityczna 139, 140 - - wapniowych 187 sodowy 137, 156, 157
Cre11othrix 161 Dzial w6d gruntowych 297
Cykl hydrologiczny 35-37 Gwizdek hydrogeologiczny 241 wapniowy 137, 150-152
Dzienpik pompowania pr6bnego 403 w<;glanowy 137
Cykle hydrogeologiczne 207
Cylinder Nesslera 126 H wodorow<;glanowy 137, 162
· - Snellena 1;n . E wodorowy 139-141
Hydraulika w6d krasowych 281 :lelazawy 137, 158
Cyrkulacja eksurgencyjna 283, 284 Efekt filtracyjny 201 • Hydrodynamika 20
- rcsurgencyjna 285 Jony w wodach podzicmnych l 22
Ek~ploatacja w6d leczniczych 216 Hydrogcologia, definicja 23
Czas pompowania pomiarowego 402 - :lr6dla 346 kopalniana 22, 271
- pr6bnego 402 Eksurgent 283, 324 - polska 30-33 K
Elipsoida napr„zen 71-74 - regionalna 22 Kainit 152
D - odksztalcen 71 - rolnicza 22 Kamie1\ kot!owy 152, 153
Eman 133 Hydroizobaty 247, 248 Kapilara lancuszkowa 57,58
Darcy H. 355 Energia zlozowa 271 J-Iydroiz~hipsy 244-247, 294, 297, 322 Kapilarnosc bierna 54, 55
DDT 168,
Deficyt odplywu 515, 516
Epsomit 152
Erytrozyna 378
Hydroizopiezy 258
Hydrokoloidy mincralnc 164
- czynna 54
- , oznaczanie 55, 56
/
Defiltracja 101 Escherichia coli 166 l-Iydrologia 19 Kapilarymetr 55
Dehydroksylacja 45 Elan 150 I-fydrometcorologia 17 Karat 147
Depresja zwierciadla wody 304, 305, 322, 395 I-Iydrosfera 17 Karnalit 152
-397 F 1-lydrostratoizohipsy 258 Karotaz 487
- - - eksploatacyjna 528-531 1-Iydrotymetr Boutron-Boudcta 155
- - - jednostkowa 528 Farmakodynamika 211 Kartografia hydrogcologiczna 23, 541-544
-, - - rcgionalna 532 Fenol 165, 168 Kartowanic geoelektryczne 484, 485
Desulfatyzacja 192, 193 Fenoloftaleina 378 Kategorie zasob6w w6d poclziemnych 523, 524
Filtracja 354-373, 468, 469, Kawerny krasowc 83, 85
Detergenty 168 Iloczyn jonowy 141
Diagram Griinhuta i Hintza 180 - jon6w 200, 201 Kierunck ruchu w6d podziemnych 489, 490
lndcks coli J 67 Kiur 132
kolowy 181 - laminarna 354, 361, 415, 417 lnfiltracja 117 Kizeryt 152
Schoellera 181 mieszana 362, 375, 376, 415, 417, 419 - brzegowa 463-466 Klarownosc wody 403
Sulina 189 naturalna 166 - - , teoria Forchheimcra 464
nieliniowa 362, 375, 376 Klasy infiltracji \\f Polsee 509
szczelin 80, 81 - cfcktywna 507
Tickela 181 nieustalona 262 Klasyfikacja chemfozna w6d podzicmnych 183-
- jcdnostkowa 388, 389 -191
Udlufta 181 turbulcntna 362, 415, 417 - opad6w 34, 39-41 - - - - Alckina 186, 187

36'
SKOROWIDZ RZECZOWY
SKOROWIDZ RZECZOWY

Klasyfikacja chcmiczna w6d podziemnych Linia tr6del 321 Microspira aestuarii 149
Palmcra 183-185 Lizymetr 507-509 Obszar filtracji ograniczony 409, 463-466
- tles11/f11rica11s 149 - - - dwustronnie 410
Schoellera 189, 190 - skrzynkowy 507 Mfornik clektryczny zwicrciadla wody 243, 244
- - - Sulina 187-189 Lokalizacja tr6dla 345 - - - jednostronnie 410
Mieszanie siQ w6d 193 - -, zasilanie 253, 254
- - - Szczukariewa-Priklonskiego 185. Mikroelcmcnty 136 Obszary :i.r6dliskowe w Polsee 343
186 L Mikroszczcliny 78 Obudowa :lr6dla 346
radoczynnosci w6d podzicmnych 133 Milidarcy 361
termiczna w6d podzicmnych 119-121 Lug pokrystalizacyjny 208 Oceanologia 18
Lugowanie zl6i. soli 200 Miligramor6wnowa:i:nik 177 Ochrona zasob6w w6d podzicnmych 536-440
- - - balncologiczna 120 Miliwal 176 - - - - ilosciowa 536, 537
- - - fizjologiczna 120 Mineralizacja ogölna wocly 127, 137-139, 168 - - - - jakosciowa 537..:539
- - - hydrogeologiczna 120 M Misa :i.r6dlana 346 Odczyn kwasny 139, 142
f.r6del 323-326 Magncz 151, 152 Mlaka ewaporacyjna 321 obojQtny 139, 142
Kociolek tr6dlany 346 Makroelcmenty 136 - odplywowa 321 slabo kwasny 142
Kominy krasowe 83-86 Makroszczeliny 78 Model clcktryczny filtracji 469, 470 - - zasadowy 142
Kondensacja pary wodnej 41, 42 Mangan 160, 161 - ulo:i:cnia ziarn 66 - w6d leczniczycli 215
- - - czqstcczkowa 42 Mapa oporu geoclektrycznego 484 - - - szescicnny 67 - zasadowy 139, 142
- - - termiczna 42 - potcncjal6w gcoelektrycznych 486 - - - rombocdryczny 67 Odplyw gruntowy 333
Konduktometr 129 - tcrmiczna w6d podziemnych 122 Modclowanic filtracji. 467-477 podziemny 499, 506
Kontur zloi.a 274 - warstwy suchcj 248 fizyczne 467, 468 i -, obliczanic 510-520
Korytarzc krasowc 86 Mapy hydrogeologiczne 541-544 - hydrauliczne 472, 473 -, - mctodq bilansowq 512-514
K.rasowatosc skal 60, 83-89 - - , metody odwzorowania 541-544 - matcmatyczne 468 -, - hydrodynamicznq 510
Krlli.cnie wody w ·przyrodzic 35-37 - , objasnienia tckstowc 544 - numcryczne 473-477 - ,- infiltracyjnq 506
Krcnologia 20, 320 problcmowc 544 Modul odplywu podziemncgo 517, 518 - ,- regresji zwicrciad!a 512
Krezol 165 przeglqdowe 543 Morena czolowa 306~ 307 - ' - sci~cia fali wezbrania 518-520
Kriologia 18 seryjne 543 - dcnna 308 ; , wahan zwierciadla 510
Kriosfera 18 spccjalnc 543 - spiQtrzona 307 przypowierzchniowy 333
·Krzemionka koloidalna 164 szczeg61owe 543 Mydlo Boutron-Boudeta 155 Odsqczalnosc 61, 101-107
- , znaki kicrunkowe 542 Clarka 154, 155 - grawitacyjna 101
Krzepni~cie magmy 43, 44
- - stadium hydrotcrmalne 44 - , :_ przcstrzcnne 542 - , oznaczanie 102-106
- -: - ortomagmowe 43 - - , - punktowe 543.. N , metodq Clarka l 03, 104
- - - pegmatytowo 44 Martwica krzcmionkowa 348 - ,- Kinga 103
- wapienna 348 Nacicki kalcytowe 86
- -: - pncumatolitycznc 44 Nacisk kompresyjny 71-73 , odwirowania 103
Krzywa ·depresji 396, 397 Marzloc wicczna 115 , suszcnia 102, 103
rotacyjny 72, 73 ·
- -, r6wnanie 397 Mcgadiaklazy 76 , wysokich kolumn 103
Membrany p61przepuszczalnc 200 - rozci:igaj:1cy 72, 73 - sprQi:ysta 101
Hantusha 427 - tensyjny 71-73 .
kulminacyjna uziarnienia 92, 93 Menisk 52 -, wsp61czynnik 101
Mctamorfoza w6d podziemnych 193-195 - zgniatajqcy 72, 73
oporu clektrycznego 482, 483 Naczynie pohiczone 257 - , - , wz6r Biccinskiego 106
wydatku studni 407 Mctan 150 -, -, - Kozerskiego 107
Metoda palcohydrogcologiczna 195 Nanokim· 133
Ksztalt ziarn w skalc 66 Napi<;cie powierzchniowe cicczy 50, 51 Odi.elazianic wody 160
Kulminacja dolna dcpresji 433, ~34 - Thcisa 437 Okna hydrogcologiczne 254, 255, 315
- wielkicj studni 449, 450 Napn;i.cnia w skalach 71-73
Kwalifikacja zasob6w w6d podz1cnmych 522- Naskorupienia kalcytowe 88 - - crozyjnc 255
Metody analogowe 391 - - sedymcntacyjne 254
-524 elcktrooporowe 479-485 Nasycenic wodq, pc!ne 96, 97
Kwasy fulwonowe 165 - - , stopien 96, 97. Okrcs polowiczncgo rozpadu 131, 132
gcoclektryczne 479-488 Okresy miirdzylodowcowe 309
humusowe gcofizycznc 478-492 Natc;:i:enie przep!ywu filtracyjnego 356
Nawar krzemionkowy 335 Opady atmosferycznc 39, 41, 42
- bczposrednie 478 - jawnc 42
- posrednie 478 Niecka artczyjska wa:rszawska 264
L Niccki artezyjskic 262-264, 309 pionowe 42
gcofizyki wicrtniczcj 487-492 - poziomc 42
Langbeinit 152 izotopowe 489,492-496 Nicdosyt wilgotnosci powictrza 39
Lej deprcsji 396-398 Nitrobacter 163 - srednie roczne 42
modelowe 467-477 Nitrosomas 163 - utajonc 42
- -, kulminacja dolna 433-444 naturalnych pol elcktrycznych 478, 479
- -, promie1i 430-433 numcryczne 473-477 Nomogram wzoru Bicinskicgo 106 Op6r elcktryczny 127, 480-485
- - regionalny 532 Hazcna 363 ' - , krzywa 483
potcncjalu elcktryczncgo 479, 485-488
- - Kozerskiego 165 poprzcczny 484, 485
Lejki krasowe 84, 85 profilowania gamma 489
- - Slichtcra 366 ; - wlasciwy 480
- - z rozmycia 84, 85 - gamma-gamma 489
- - zapadliskowe 84, 85 - gcoclcktryczncgo 479, 488 Normy dla wöd pitnych przcmyslowych - - pozorny 480
167, 168 - - wody 127
Lepkosc cieczy 90 - tcrmiczncgo 490
- :_, wsp61czynnik 90 sondowania gcoelektryczncgo 480-481 0sady atmosfcrycznc 42
0 - fluwioglacjalne 307, 308
Lepthotrix 161 zdj~cia potcncjalowcgo 485-487
' - ir6dlane 347
- ochracea 159 Mctryka pr6bki wody 175 Obicg wody w przyrodzic 35-37 Osie nacisk6w 71-74
Lewar 281 Mittnosciomicrz Baylisa 123 - - - , bilans 37-39
M1ttnos6 w6d podziemnych 113, 122, 123, 168 - napnizc11 71-74
Liczba Reynoldsa 273, 274 - - - maly 36 Otw6r bydrogcologiczny 376, 377, 391-395
Likwidacja otwor6w badawczych 403 Miano coli 166, 167, :68 - - - wiclki 36 badawczo-eksploatacyjny 392, 393
Limnologia 18 - przepuszczalnosci 446 . ObjQtosc natc;i.enia przeplywu 340 badawczy 391-395
Linia cisnien 258-260, 323 Miqi.szosc warstwy wodonosncJ 111 Obszar liltracji nieogpmiczony 409 - - doglirbiony. 392

'; „.• „..

 "'' 4'·. Ud .tQli··
SKOROWIDZ RZECZOWY 567
566 SKOROWIDZ RZECZOWY

Promiell leja, obliczanic, wz6r Kusakina 431

Pory kapilarne 62 - - , - , - Sztclaka '450
Otw6r hydrogeologiczrty idcalny 39? PodtJ~I w6d podziemnych balncologiczny 120, - , ksztalt 69
- - nicdogll(biony 392 - - -, -, - Webern 432
nadkapilarne 62 - zasti:pczy wiclkiej studni 449
- niepelny 393 fizjologiczny 120
obserwacyjny 376 392-394 odkrytc 69 Propan 150
gcnctyczny 34
otwartc 69 Pr6znic krasowe 83-86
poszukiwawczy 392 hydrogcologiczny 120, 230-235 subkapilarne 62
rozpoznawczy 392 wcdlug odczynu 142 Przckroje hydrometrycznc 294
zakryte 69 Przelew· Ponceleta 348-350
wisz11cy 392 og61ncj mincralizacji 138 zamkniQte 69
- wskafoikowy 376 radoczynnosci 133 - Thomsona 348
- - zupelny 392 skladu chemicznego 183-190 Posmak 124 Przcrnarzanie gruntu 117
Ozy 308 tcmpcratury 120 121 Potamologia 18 Przeobra:i:enie w6d podziemnych 193-195
- - - - twardosci 153 ' Potas 157-158 Przepasci krasowc 83-85
p Podzial :lr6dcl 323-334 Potencjal oksydacyjno-redukcyjny 142, 143 Przcplyw calkowity 384
wedlug genczy wody 334 - redoks 142 . fil tracyjny 468, 469
Pal~czka okrc;znicy 166 - geomorfologii 329 Powierzchnia dcprcsyjna 395-397 - jcclnostkowy 383-388
Pap1erek wskafoikowy 141 og61nej mineralizacji 333 - jednostkowa 48 - lewarowy 281
Para sil 72, 73 P.rzewod6w hydraulicznych 326-329 - obni:i:ona 396 - obji:tosciowy w6d porowych 383-388
wodna 40, 47 s1!y motorycznej 322 Poziom dynamiczny 400, 401 - , pomiar pn;dkosci 376-382
- - nasycona 40 tektoniki 333 - iluwialny orsztynu 236 - prqdu clektrycznego 468, 469
..,- - nicnasycona 40 tcmperatury 334 - wodono$ny 255 - w6d porowych 383-388
- - w strcfic aeracji 47 wydajnosci 337 Pozostalosc sucha 127, 137, 194 Przcpustowosc dopuszczalna otworu 400, 401
Paraklazy 76 - - - zmiennosci 337 Po:i:ywka agarowa 167 Przepuszczalnos6 hydrauliczna skal 39, 60,
Parametr przesqczania 427 Pole mlacznc 321 - zelatynowa 167 89, 90
Parametry analogiczne 469 Polihalit 152 Pradoliny 314 Przesqczanie si'< wody 426, 427
Parcie hydrostatyczne 271 Pomiar pn~dkosci nichu w6d podziemnych - w Polsee 315, 316 - - - , pan1metr 427
Parowanie 31, 37, 38 200 515-517 376-383 Prawo Chezy.Krasnopolskiego 375 - - -, wsp6lczynnik 427
podziernne 200 ' ' mctodq chemiczrni 377 - Daltona 143 Przdwit szczeliny 78
terenowe 515-517 - clcktrolitycznq 376-378 Darcy'ego 355, 356 Przewodnictwo clcklryczne wody ll3, 126-129
- , oznaczanie metodq dcficytu odplywu izotopowq 382, 383 geologiczne 525 - - -, pomiar 129
515, 516 kolorymctrycznq 377 378 Ghybena-Hcrzbcrga 301, 302 Przewodnosc hydrauliczna 361
-, - - Konstantinowa 516 pqtencjalu clcktryczn'cgo Hcnry'ego 144 Przezroczystosc w6d poclzicmnych 113, 122,
-, - - Kuzina-D<;bskiego 516 380-382 liniowc filtracji 356, 469 123
- potencjalne 515 - wskaznikowq 376-378 Smrekcra-Missbacha 376 Pulsacja :lr6dla 346
- rzeczywistc 515 radoczynnosci w6d .133 Pr<;dkosc filtracji 355, 469 Punkt arbitralny 422, 423
- w Polsee 517 tcmperatury w6d 121 krytyczna liltracji laminarncj 361, 373,374 - rosy 41, 42
Pchametr 141 wydajnosci zr6dla 348-352 ruchu wody podzicmnej 191, 489
P<;kni«cia w skalach 72-82 - - mctodq obj<;tosciowii 348 rzeczywista filtracji laminarnej 357 R·
kornprcsyjne 72 - - - przclewu. 348-352 wlotowa dopuszczalna 400, 401
- - - rozerwania 72 - z~vierciadla wody podziemnej 240 Radiomctria wicrtnicza 489
- -, wz6r Abramowa 401
- - - scinania 72 Pommry metcorologiczne 352, 353 - -, - Sichardta 401 Radiow'<giel 495
- - - tensyjne 72 Pompa Mamut 335 Radoczynnosc 113, 129-135
- - , - Truclscna 401 w6d podziemnych 132-135
pH 140-142 . Pompowanie badawcze 419 Proccsy krasowc 83-89
- w6d podzicmnych 141 142 oczyszczajqcc 400 - czasowa 132
Produkty lecznicze 215 -,jednostki 132, 133
Picczara krasowa 87 ' pomiarowe 400 Profil gamma 491
Picniawa 335 pr6bne 352, 375, 397, 399-404 gcoclektryczny 483
- , pomiar 133
- stala 132
Picrwiastki gl6wne 136 - , czas 401, 402 potencjalowy 486, 487, 491
- prornicniotw6rczc 130-132 136 - , wydatck 400, 401 - sztuczna 134, 135
radiomctryczny 489 - wlasciwa 133
- rzadkic 136 ' - , wykres 404 tcmpcraturowy 490
- sladowc 136 pr6bno-cksploalacyjne 399 tcrmiczny 490, 491 Radon 132
Piczomctr 392 wst<;pne 400 · Raptularz pomiar6w hydrogcologic:inych 353
wiertniczo-geolizyczny 487, 491 Reakcje oksydacyjno-rcdukcyjnc 142
Pi<;tro wodonosne 225 Ponor 280 Profilowanic gamma 489
Pi<;lrowos6 krasowa 88 89 Poprawki Forchhcimcra 411, 436 - redukcji 142
gamma-gamma 489
- w6d podziemnych iz5 Porowatosc 60-71 gcoelcktryczne 488
- utleniania 142
Redoks 143
PiQtrzenie w6d gruntowych 339_391 czynna 70 tempcratury 490
- , wz6r Kamic1\skicgo 390 cfcktywna 70, 107..'.lJO Redukcja siarczan6w 142, 145, 149, 192, 193
termiczne 490 Rcduktor 142
Plan warstwicowy zwicrciadla 245-247 gqbczasta 71 wicrtniczo-geofizycznc 487-492
Plm'.y hy.drogcologicznc 543 intcrgranularna 61 ' Region hydrogeologiczny 526
Projekt badall hydrogcologicznych 525
Pob1cramc pr6bek ga~u do analizy 174, 175 m!arodajna 70, 107 Residuum krasowc 83, 84
Promicniowanic 129 Rcsurgcnt 285, 324
- - wody do ~naltzy _chcmiczncj 172-17ii miarolityczna 70 · - gamma 489
- - - - badan baktcnologicznych 174 mi'<dzyziarnowa 61: Rctcncja 36, 37
Promiell hyclrauliczny 375 - gruntowa 37
- - -, przymidy 172-174 otwarta 69 leja clcprcsji 396, 397, 430-433, 439, 449
Podstawa drcnazu w6d szczclinowych 277 ViCherzykowa 71 - , obliczanie, wzory aparte na tcorii - jeziorowa 36
- warstwy wodonosnej 111 poclw6jna 61 lodowcowa 37
Theisa, 431 organiczna 37
Podzia! skal w~d!ug przcpuszczalnosci 90 360 powicrzchniowa 70, - , - , wz6r Czarnego 432
- - stopnm r6"."'nomicrnosci uziarnici;ia 94 szczclinowa 72 pöwierzchniowa 36
-, -, -. Kcrkisa 431 snicgowa 36
- sp~kanm 81 zamkni<;ta 69 Kozcny 432
wlasnosci filtracyjnych 360 Pory 61-69
 \ \1
568 SKOROWIDZ RZECZOWY
SKOROWIDZ RZECZOWY 569 . \~75
1:,,
Retencja zbiornikowa 36 Schcmat Theisa 420
Rezim :Zrödla 336-343 Siarczan manganawy 160
Spr'<~ystosc wars~w wodono§nych 263 ,
StaCJC obscrwacyJne w6d podzicmnych 240
Struga wody tr6dlanej 346
Struktury hydrogcologiczne 317
,,'·
- - rozlopowo-deszczowy 340 - :Zelaza 159 I'
537 ' ' basenowe 317
- - wlasny 342 Siarczany 162 Stadia krzepni~cia magmy 43, 44
1
),
- - - , wzör Mailleta 342 czolowomorenowe 317
Siarkowod6r 148-149 - - , bydrotermalnc 44 dolin pogrzebanych 317
rH 143 - - , ortomagmowe 43
Rodzaje filtracji 415-419 Siec zy! wodnych 111 dolinnc 317
Sily molckularnc 49-51 - - , pegmatytowc 44, glacitektoniczne 317
- smaku 124 - - , pneumatolitycznc 44
- zapachu 125 - przylegania 51 mi~dzymorenowc 317
Stadial 309 , monoklinalnc 317
- trödcl 326-334, 347 - sp6jnosci 50
Stalagmity 88 nieckowatc 317
Rok hydrologiczny 345 Sita granulometrycznc 91 Stalaklyty 87
Rosa 41 Skala platynowo-kobaltowa 125 plytowc 317
Stala clysocjacji clcktrolitycznej wocly 141 pradolin 317
Roslonski R. 30, 31 - rcdoks 143 - kapilarna 53 ;
Rozpad pierwiastk6w promicniolw6rczych 130- Skaly nieprzcpuszczalnc 90 sandrowe 317
- rozpadu promieniotw6rczcgo 131 soczewkowate 317
-132 - p61przepuszczalnc 90 Stan bakteriologiczny wody 166 167
Rozpuszczalnosc gaz6w 143, 144 synklinalne 317
- przepuszczalne 89, 90 pclnego nasycenia wodi1 96 '
- w~glanu wapnia 146, 151 wydmowe 317
- wodoszczelne 90 - saturacji 96
Rozrzi1d opad6w na lqdach 41 zapadliskowe 317
Sklad chcmiczny wody morskicj 190 Slany zwierciadla w6d poclzicmnych, 251-253 Strumien wocly podziemncj 112
Roztwory soli i kwas6w 137 - wöd podziemnych 19, 136-209 StQzenie jon6w wodorowych 139-142
Roztw6r kwasny 140 - - - w aluwiach 299
- izolopowy siarki 496 Slopie1\ geotermiczny 115, 117-119 - - - w pradolinie 315
- oboj~tny 140 - - w6d 493, 494 - w Polsee 118 '
- zasadowy 140 Stuclnia chlonna 441-444
- jonowy wody 175, 176 hydrogeochemiczny 198 - fikcyjna 464
Rozwarcia szczeliny 78 Skladniki w6d podzicmnych 136, 137• odczucia smaku 124 dogl~biona 392
Rozw6j hydrogeologii 27-30 -, gazy 137, 143-149 - zapachu 125 ,
- - w Polsee 30-33 idealna 392
- gl6wne 136 sccmentowania ziarn w skate 67 niedoglQbiona 392
R6wnanie bilansowe Pencka-Oppokowa 497 -,jony 137 szczclinowatosci 81
- - - rozwini~te 498 niepe!na 392
-, koloidy 137, 146 twardosci amcryl{anski 153 niezupe!na 392
Forchheimera 454 promieniotw6rcze 132, 136 angielski 153
krzywcj deprcsji 398 stojqca niez,upelna 392
rzadkic 136 - francuski 153 - zupclna 392
przybliZenia logarytmicznego Jacoba 424- swoistc 211-213 - niemiecki 153
-426 wielka 449
sladowc 136 - w mwal/l 153 wiszqca 392
Theisa 420, 422-426 ~ Skraplanic pary wodnej 41 Stosunek w6cl rzccznych do grunlowych 293-297
R6wnomicrnosc uziarnicnia 94 zupclna 392
Skrzynia przelewowa 350-352, 399 Stosunki hydrograficznc zr6dla 346 · · Substancjc koloidalne 137, 164
R6wnowaga cicplna 490 Strata przy prazeniu 139
- - nieustalona 490 Smak w6d podziemnych 113, 123, 124 - - nieorganicznc 164
-, badanie 124 , Strcfa aeracji 47-59, 23J, 235 - - or,ganiczne 164
- - ustalona 492 aktywna 411, 412
R6wnowaznik chcmiczny 176, 177 - , jakosc odczucia 124 Syfony krasowe 86
- , posmak 124 ci§nic1\ piezometrycznych 259; 260, Synklazy 74
Ruch burzliwy 362 drenazu w6d artezyjskich 259
Iarninarny 354, 355, 361 - , rodzaje 124 System szczelin 80
napowietrzcnia 46 i - wielowarstwowy 426
Jewarowy 281 - , slopicl1 odczucia 124 nasycenia wodq 46
nicustalouy 397 - , wra:Zcnie odczucia 124 Systematyka w6cl podzicmnych 230-235
ochronna uj~cia woc!y 539,.: 540 Systemy w6d krasowych 281, 282
plasko-radialny 398 Soczewka wody podziemnej 112 - - - bezposrednia 539, 540
radialny 387 Soczewki wody slodkicj na wybrze:lach mor- Szacowanic zasob6w eksploatacyjnych 526-
- - - posrednia 539,, 540 -534
sferyczno-radiali1y 397, 398 skich 303, 304 prozni nie polqczonych 231
turbuleutny 362, 373-375, 412, 413 mctodi1 Ieja depresji 532
Soffioni 336 - polqczonych 231 : - poziom6w uzytkowych 532-534
ustnlony 396 Solanka 139, 211, 212, 221 saturacji 46, 231, 235
warstwowy 361 • - pr6bnych pompowa1i 527-531
gorzka 211 stalych ternperatur 114 -, wz6r Allowskicgo 530, 531
w6d krasowych 281, 282 - jodo-bromowa 211 tcrmicznie neulralna 114
- podzicmnych 361, 362 -, - Dupuita 528
- szczawa 211 waha1\ tempernlury 114 - , - Kellern 529, 530
- szczclinowych 277, 278 - zwykla 211 w1.niosu kapilarnego ,50 ·
Rurka Kamienskicgo 370-373 - , - Smrekern 530
Sole kqpiclowc 215 zasilania w6d artezyjskkh 259, - , - Thicma 529
Rury krn,;owc 86 - - wglQbnych 253-255
Rynny lodowcowc 308 Solnosc wody 183 Szczawa 211, 213, 222, 333, 336,
Slrefowosc hydrogeocheiniczna 201-205 alkaliczna 211
Rzeka drcnujqca 293-297 Solomierz 129
- - pionowa 201-204,! , , - alkaliczno-slona 211
infiltrujqca 294-296 Sonda karotai:owa 488
Sondowanie geoelcklrycznc 480-485 - - pozioma 204, 205 - alkaliczno-slono-glauberska 211
obo.k;tna 297 Slrcfy hydrogcochcmicz1)c - prosta 211
podzicmna 112 S6d 156, 157 - akratopcgbw 201
S61 ciechociI\slm 215 Szczclina zbiorcza 327
-- , dolna 205 Szczelinowatosc 60, 71-82
- jodkowa 215
s - Zubern 215
-, gbrna 203 - , stopicn 81
- , hipcrgeniczna 203 · · -, wsp6lczynnik 80
Sadz 42 Spad.;k hydrnul~czny 238, 239, 240, 246 247,
356, 357
.„' sroclkowa 203, 2q4 Szczeliny 72-82
Saturacja 96 - w6d mineralnych; 203'
Schemat analizatora siatkowcgo 470 - - krylyczny 374, 375 - diagonalne 74
- -· slodkich 20h-203 -, diagram 80, 81
Hantusha 426, 427 - - -, wz6r Macioszczyka 374
hydrogcologiczne kr~sUH~B;i. , - , droznosc 79
infiltracji brzcgowcj 464 Spiroplzyllum fermgine11111 159 temperaturowe 114 i :;'.": "<J' .i
sondowania gcofizyczncgo 481 Spos6b wyplywu zr6dla 346 - , g~stosc 79
Strop warstwy wodonofocj 111 ',; Iiniowa 79
 "''IG Ci 41..
SKOROWIDZ RZECZOWY 571 i

570 SKOROWIDZ RZECZOWY \575

~ !
i
W~zel hydrogcologic:my fr6jkqtny 393, 394 Woclochlonnosc og6lna 96
Szczcliny, gQstosc powierzchniowa 80 Twarclosc wody 152-156 W1erzch6wka 233 · skal skrasowialych 97-101
kapilarnc 78 - niewQglanowa 152, 153, 179 - - szczclinowatych 97-101
W!QZ hydrauliczna 254, 261, 2n
kompresyjne 72 - og6lna 153, 168, 178, 179 W1lgoc gruntowa 233 - wlasciwa 97-100
Irnpalne 78 - , oznaczanie 154-156 Wilgotnosc higroskopijna 48 - - jeclnostkowa 97
nadkapilarne. 78 - przemijajljca 152 - kapilarna 56 Wodonosicc 111
podlu:i:ne 74 - stala 153 molckularna 49 Wodoprzepuszczalnosc 60
poklaclowc 74 - , slopnie 153 powictrzna 42 Wodorotlenck :i:claza 159, 164, 348
poprzcczne 14 - wQglanowa 152 153, 178, 179 - bczwzgl<,;dna · 42 Wocly aluwialnc 232
rozcrwania 72 Typy w6d podziemnych wecllug Sulina 187-189 - wzgl<,;dna 42 artczyjskie 231, 232, 255-268
subkapilarne 78 - , chlorkowo-magnezowy 188 Witriolizacja 160 atmosferycznc 17
syngenetyczne 74, 75 - - , chlorkowo-wapniowy 188 bardzo gon1ce 120
- - , siarczanowo-soclowy 188 Wlasnosci hydrogcologicznc skal 60-110
-,system 80 - - - pierwotne 61 - miQkkic 153
- , szcrokosc 78-79 - - - - , wodorowQglanowo-sodowy t 87 - - wt6rnc 61 - twardc 153
scinania 72 fr6dcl 326-334, 347 - zimne 120
fizycznc w6d podzicmnych 113-123,
tcktoniczne 75 125-135 . bascn6w artezyjskich 232
tcnsyjne 72 u - organolcptycznc w6d podzicmnych 123-126 blonkowatc 47, 48-50, 231, 233, 235
wietrzcniowc 76-78 Woda alkaliczna 212 blot 232
- kopalnc 278 UjQcic wody podziemnej 346, 410, 526
- - - grupowe 410 arsenowa 213 brekcji wulkanicznych 232
- wsp6lczesne 279 borowa 213 chlorkowc 190
Szereg promieniotw6rczy torowy 130 - - - pojeclynczc 410
- zr6dla 346, 347 bromkowa 213 chlodne 120 ._.. ..
- - uranowo-aktynowy 130 chlorkowa 186, 187, 212 cicple 120
- - uranowo-raclowy 130 Uklad analogowy 468
- wsp6lrzQdnych tr6jkljlnych 182, 183 chlorkowo-magnczowa 152, 198, 212 cztcrojonowc l &6
Szron 42
Ulo:Zcnie ziarn rom boedryczne 66 chlorkowo-sodowa 212 „. dcluwialne 232
Szyby krasowe 86 chlorkowo-sodowo-wapniowa ·151 dcnne 233, 234, 298
- - szescicnne 66
Uranina 378 chlorkowo-wapniowa 151, 198, 212 dolinne 234
s Ustalanic zasob6w w6cl podziemnych 21, 522-. fluorkowa 213 dolnc 275
-534 gipsowa 151, 212 dwujonowc 186
SciQcie fali wezbrania 518, 519 frcatycznc 231, 232, ,234
Uslr6j hydrogcologiczny 21 glaubcrska 212
Scisliwosc wocly 261, 535
Utleniacz 142 gorzka 212 fumaroli 232
Srcclnica ziarna 92, 93
Utlcnialnosc wody 165; 166 higroskopijna 47, 48, 233, 235 gazuji1cc 232
- - miaroclajna 93, 94, 95
Utlenianie 142 joclkowa 213 gejzcr6w 232
- - zaSIQPCZa 92 glebowc 232
Swiellik hydrogeologiczny 241, 242 Utwory fluwioglacjalne. 307, 308 konstytucyjna 47
krystalizacyjna 47 glQbinowe 231-234, 270, 271
Swistawka hydrogeologiczna 241 , glacjalne 306, 307 :
miQclzymorenowe 3 i1 krzcmowa 213 gorqcc 120
kwasow<,;glowa 213 gon1cych :lr6dcl 232
morcny czolowej 306, 307
T poloclowcowe 306-309 manganowa 213 g6rnc 275
morska, sklad chcmiczny 190 grawitacyjnc 233
Talik 116, 318 rzcczno-lodowcowe 307, 308
radoczynna 213 gruntowc 231-235, 237,
Tarcie weY.nQtrzne cieczy 90 Uwal krasowy 85, 86 ·
siarczano-slona 211 giQbokie 233
Temperatura w6cl poclziemnych 113-122 Uzdrowiska w Polsee 218 - gl<,;bszcgo poziomu 233, 235·
Uziarnienie skal okruchowych 90-95 siarczanowa 186, 187, 212
-- - -, pomiar 121 siarczanowo-mägnczowa .152, 212 - naporowc 234
- zr6del 343 - , frakcje 91
siarczanowo-sodowa 198, 212 - plytkic 233
Teoria filtracji jon6w 200, 201 - nicr6wnomierne 94 hipcrchlorkowc 190
siarczanowo-wapniowa 212
Forchheimera wsp61clzialania zespolu stud- - r6wnomierne . 94
siarczanowo-folazista 212 hiperosmotyczne 214
ni 452-459 -,wykrcs 92, 93
siarczkowa 213 hipcrsiarczanowc 190
Hantusha 426-430 w atmosfcrzc 17, hipertermalne 120, 213
przybli:i:enia logarytmicznego Jacoba 431 w w gospodarce czlowicka 14-16 hipcrtonicznc 214
Theisa 419-426, 431 w przyrodzic 11-15 hipcrw~glanowe 190
Teren ochronny 539, 540 Wahania wydajnosci Zi;6dla 337, 338 hipodermiczne 235
zwicrciadla wody gruntowej 248-253 w<,;glanowa 190
- - bczposredniej 539 wilriolowa 212 hipoosmotyczne 214
- - posreclniej 540 - - , typ g6rski 250 hipotcrmalnc 120, 213
. wodorow<,;glanowa 186, 187, 212
Tcrma 33i - - , - kontynentalny 250
wodorowQglanowo-magnczowa 212 hipotoniczne 214
Termometr czerpakowy 121 - - , - oceaniczny 250 hipowQglanowc 190
wodorowQglanowo-polasowa 212
TQ:i:nia 215 - , typy waha1't w Polsee 251, 252 homcotcrmalne 120, 213
wodorow<,;glnnowo-sodowa 198, 212
Tjacle 236, 317 Wap1't 150, 151 wodorow~glanowo-wapniowa 151, 212 infiltracyjnc 34, 233
Tlen 148 Warslwa aktywna zmarzliny 318 izojoniczne 215 •
wodorowQglanowo-wapniowo-magnczowa
Tlo hydrochemiczne 205, 206 - wodonosna 111. izoosmotyczne 215
Warunki artczyjskie 262 152
- - czljstkowe 205 zcolilyczna 47 izotoniczne 214
- - lokalne 205 brzegowc 468 . juwenilnc 34, 43, 44, 232 233
ziemno-alkaliczna 212
- - og6lne 205 - geologiczn\l :ir6dla 346, 347
:i:elazista 213 kapilarn~ 47, 50-58, 231,' 233, 235
Toron 132 - morfologic'zne :ir6dla 346 wlasc1wc 56
Wodochlonnosc 61, 96-101
Traser 492 - poczljtkowe 468 , calkowita 96 - zawicszone 56-58 107
- raclioaklywny 382 WQgicl promicniotw6rczy 493, 495, 496 kQp piaszczyslych 232
higroskopijna 48
Trawertyn 348 WQzel hydrogeologiczny 393-395, 438-440 kondensacyjne 34, 41-43
kapilarna 56
Tr6jki1t Thicma 394 krzy:i:owy 393 kopalne infiltracyjne 45
molckuralna 49
Tryt 493, 494, 495 - ·- prostokqtny 393; 394
572 SKOROWIDZ RZECZOWY SKOROWIDZ RZECZOWY 573
575
l
Wody kopalne scdymentacyjne 44 Wody radonowe 221 Wocl~ wglQbne 233, 235, 253-255 Wsp61czynnik porowatosci 62-65, 96
krasowe 232, 235, 280-285 reliktowe 44, 45 W)~~zch6wkowe 232 - efektywnej 107-109
- w Polsee 283-285 - infiltracyjne 45 wloskowate 233 przepuszczalnosci 358-361
kwa§ne 142 - sedymcntacyjnc 44 wolne 235 przesqczania 427
Jecznicze 209-229 r6wnocicplne 120 - w strcfie aeracji 232 przewoclnictwa hydraulicznego 429, 430
- , klasyfikacja 211-213 scdymentacyjne 44 wrzqce 120 r6wnomicrnosci uziarnienia 94
-, - anionowo-Irntic:nowa 211, 212 siarczkowe 222 wsiqkowe 46, 231-233, 235 szczelinowatosci 80
- , - farmakodynanuczna 211 silnie zmincralizowanc 139 wyciskowe 271 ; sciSliwosci skaly 535
-, - wedlug skladnik6w swoistych 213 skalne 233, 234 wydm naclmorskich ·232 - wody -534, 535
- mineralne 212 skal osadowych 232 zasadowe 142 : temperaturowy 358, 359
-, odczyn 215 - wylcwnych 232 zaskörnc 233-235 ; ukladu szczclin 382 .
-, produkty uboczne 215 slabo kwasnc 142 zastojowe 233 zasobnosci spn,i:iystej 421, 422, 424-426,
- proste 212 - zasadowc 142 zawieszone 47, 58, 59 231-233, 235 429
- , stalosc skladu 216 - zmincralizowane 138 - przemijaj11ce 59 ! Wsp61dzialanie zespolu otwor6w stuclziennych
-, - wlasnosci fizycznych 216 slodkic 138 zgazowanc 336 451-463
- , - wydajnosci 217 - na micrzejach morskich 301-305 zimne 120 - , srodek cit(:l:kosci 454
- , stan sanitarny 217 slonawc 139 zlo:l:owe 271-275 - , teoria Forchheimera 452-459
swoiste 213 slono 212 zwii1zane 47, 231, 235. - , - hydrauliczna Altowskicgo 459-462
- - mineralne 213 - na wybrzci:ach morskich 303-306 zwykle 120 -, wsp61czynnik interferencji 451, 452,
- - slabo zmineralizowane 213 stolowe 216 trödlanc 233 1
461
- , uznanie 210, 211 stoi:k6w naplywowyeh 300, 301 Wsiqkanie opac16w ahnosfcrycznych 34 - - - , wzory obliczeniowe 455, 462
- w Polsee 218-225 strcfy aktywncj 232 Wskaznik g<,;stosci :lr6del 343-345 Wtlaczanie wody clo otwor6w baclawczych 98-
-, warunki eksploatacji 216-218 studziennc 231, 233 hydi'ochemiczny 195-198 -101
-, w1as11osci 214, 215 subartczyjskie 2"9 chlorkowo-bromkowy 197 Wyciek 321, 344
- zlozone 212 swobodnc 231, 384-386, 388 chlorkowo-sodowy 196 - kroplisty 321
mctamorficzne 35, 45 szczqtkowe 44 siarczanowy 196, 197 Wydajnosc irödla 337-343, 345
meteoryczne 34 szczelinowe 232, 235, 275-280 soclowo-chlorkowy 195, 196 Wyclatek stuclni 400-408, 411-415
mi<,;kkie 154 - w Polsee 279 soclowo-potasowo-chlorkowy 196 - jednostkowy 407, 408
mineralne 138, 209-211, 343 szczelinowo-krasowe 280 - , krzywa 407
infillracji efektywnej 507-509 maksymalny 400
- jako surowicc 18,19 szczelinowo-porowc 279 izotopowy 494 1
- , podzial 211 szesciojonowe 186 przy fil tracji mieszanej 414, 415
krcnologiczny 343-345
-, - anionowo-kationowy 212 srednio twarcle 153 nasyccnia 96 1 •
- - turbulcntnej 412-414
- proste 212 - zmineralizowanc 139 wlasciwy 408
podziemnego oclplywu 499
- zlo:l:one 212 sr6dzloi:owc 271, 272 -, wykresy 92, 93, 404, 405, 407, 408
pojemnosci irödla 338
nadcieplne 120 zespolu stuclni 454-463
sr6clzmarzlinowe 115, 116, 232, 318 porowatosci 62-65
nadzlo:l:owe 271, 272 takiröw 232 Wykap 321
przewodnosci hydraulicznej 361 Wyklaclnik gazowy 336
naclzmarzlinowe 115, 232, 318 talassochlorkowe 190 - piezometrycznej '.533, 534
naporowe 231, 256-261, 268, 269, 272, 385, - stQi.enia jon6w woclorowych 140, 141
talik6w 116, 318 zasobnosci sprQi.ystcj 533
387 Wykres uziarnienia skaly 92, 93
tarasowe 298 zawodnienia 272 ·.
- w utworach poloclowcowych 268, 269 tcrnmlne 120, 213, 221, 290. - , ekonomiczny 272, 273 - wydatku studni 92, 93, 404, 405, 407, 408
obofotne 142 Wymiana aktywna w6cl 276
termomineralne 232 - , g6rniczy 272
obszar6w mlodego wulkanizmu 232 - jonowa 151, 192
trzyjonowe 186 - , og6lny 272 .
- pustynuych 232 Wyplyw 321, 322
twarde 154 zmiennosci jednorocznej frödla 337
- wiecznej marzloci 232, 317-319 - krasowy 285
ultrasloclkie 138 - wieloletniej irödla 337 - kroplisty 321
okalajqcc 275 utwor6w fluwioglacjalnych 232 Wsp6lczynnik farmakodynamiczny 211-.ZI 3
oligochlorkowe 190 WysiQk 321, 344
uwi<,;zione 231 filtracji 61, 357-361, 424
oligosiarczanowe 190 Wytrz.1sacz Reichardta 147
w aluwiach 297,300 - , oznaczcnic mctocl11 laboratoryjnq 368- Wywicrzysko 283, 328
pi<,;ciojonowe l 86 dolinach pogrzebanych 313, 314 -373
podcieplnc 120 - podmorskie 328
dyskordancjach 292-293 pomiaru pr~clkosci 376-383 Wznios kapilarny 50, 52-54, 95
podscielajqce 275 monoklinach 286-288 -,-,- pr6bncgo 1 pompowania 397, 435-
podzienmo l 7, 18 Wzorce sklaclu izotopowego 493
rowie tektonicznym 289 440 Wzory Abramowa 401, 462.
-- , gencza 24-2Ci skalach porowatych 232 -,- studni chlonnych 440-444
- na wybrzci:ach morskich 301-306 Altowskicgo 459, 460, 530, 531
- szczelinowatych 232 -,- wzniosu zwierciaclla 445-447
- w bilansie wodnym 498-501 strefic aeracji 46-58 Dupuita 397, 398, 405, 435, 436, 439, 528
podzlo:l:owo 271, 272
-,- wzor6w empirycznych 362-368 Dupuita-Forchheimera 436
- saturacji 60-112 zalewania szybik6w 440, 441,
podzmarzlinowe 115, 232, 318, 319 - wietrzenia 232 Forchheimera 454, 455
porowo 232, 325 444, 445 Krasnopolskiego 437, 439
strukturach falclowych 290, 291 fluacji 375
potok6w lawowych 232 - nieciqglych 288, 289 Macioszczyka 374, 414, 415, 437
g<,;stosci szczelin 80 Muskata 462, 463
powicrzchniowo 17 - plytowych 286 interferencji 451
pradolin 314-318 - uskokowych 289, 290 Schoellera 414, 437
1 - proluwialne 232 Krasnopolskiego 375 Siclmrdta 401, 431
utworach polodowcowych 306-317 lepkosci 90, 358 .
proste 212 zr<,;bie tcktonicznym 289 Slichtera 364, 365
przechlodzone 113 nier6wnomiernosci uziarnicnia 94 Wzör amerykanski 367
warstwowe 231 odplywu podziemnego 499 ·
przegrzane 113 warstwy aktywnej 115, 116 Bicci1\skiego 106
przypowiorzchniowe 232, 233, 235-237 w~clrujqce 231 233, 234
oclsqczalnosci 101-106, 500 Butowa-Plotnikowa 506
rlldoczynne 213 pojcmnosci sprQ±ystcj 535 Coutagne'a 515
w~glanowc 190
 ·•t;g Ci:;;:
574 SKOROWIDZ RZE.CZOWY
SKOROWIDZ RZE.CZOWY 575
Wzory Czarnego 432 Zasoby w6d podzicm~ych dynamicznc, ol:ilicza-
Dienerta i Henina 515, 516 ne metoclq scil)cia fali. wez?ra1~ia 51 ~~~p~· lo wody podzicmncj, wahania 248-253 Zr6d!a rumoszowe 325, 333, 344
Girynskiego-Babuszkina 436 - - - -, - - wahan zw1crcmdla 5lo· · rumoszowo-zwictrzelinowe 333
- stalc 505 ,. ' gruntowych. 237
Hazena 363, 364 rumowiskowe 325, 344
- zmienne 505 11sowych 280, 281
Kcllcra 529 sandrowe 331
Kcrkisa 431 dyspozycyjne 522 ciefinowych 277, 278
Kozcny'ego 432 eksploatacyjne 503, 520-522, siarczanowe 333
Kozerskiego 105 - dodatkowe 522 skalnc 331, 343
- , kwalifikacja 522-524 s!odkie 333
Krügern 364 321
Kusakina 431 lokalne 503, 505 solankowc 333
..:353 - , spos6b wyplywu 346
Maliszewskicgo 506 . naturalnc 503 alne 333
Pawlowskiego 373, 374 nieodnawialnc 504 stokowe 329
kfo 322, 323, 324, 325
Romanowa 466 odnawialnc 504, 505
punktowe 503, 505
e 324-321, 333, 341-343 stoZk6w naplywowych 329, 330
synklinalnc 333, 334
Roslonskicgo 446 pq(I .cisniCniem 325
Seelheima 367 regionaln\l 503 bödnic 325 szczclinowe 323-327, 333, 343, 344
Smrekera 530 - , szacowanic 526-534 '334 szczelinowo-krasowc 329
Smreker.a-Missbacha 415, .;i7 - , - metodi1 analogii 527 logicznc 347 szczelinowo-rumoszowc 344
Terzagh1ego 367 - , - ekstrapolacji 527-53 l alne 333 szczclinowo-warstwowe 344
Theisa-Jacoba 426 -, - modclowania 467-477, 527 syjne 322-327, 340 tarasowe 329, 343
Thiema 529 - •- po'ziom6w uzytkowyeh 532- e .325, 329, 344, 345 termalne 290, 324
Truclsena 401 -534 e 323, 325 trwale 337
Turca 516
--531
-.- pr6bnych pompowa1\. 527- 325
wyplywu 346
- , uj~cie 346
upadowe 333
Wcbera 432
Wieczystcgo 446 - ,- regionalnego leja 532 .!l.335-336 uskokowe 323, 325-328, 344
Zamarina 367 - sztuczne 521 44 w Polsee 343
Zunckera 365, 366 - wzbuclzone 522 9yjnc 322-324, 327, 328 - skalach porowatych 325
Wzrost mineralizacji wody z g!l)bokosciq 200, 201 - , zatwierdzanic 525 gr,11ntowe 325 - - szczclinowatych 325
spn,;zyste 421, 423, 534-536 gr!zbietowc 329 warstwowe 324-326, 338, 340, 343, 344
z statyczne 503, 504 · itjic,mnitujqcc 281, 325, 329 warstwowo-kontaktowe 326
- - - wickowe 504, 505 , ,;:;:~askl11iowe 329 warstwowo-uskokowe 344
Zalewanic otworu badawczego 441-444 Zasolenie kontyncntalnc 205 ,\.;;:;.,:juwcnilnc 325, 334 - , warunki morfologiczne 346
- wkop6w i szybik6w 444, 445 - w6d podziemnych 157, 161 '· 0'kl\ngjowe 329 w6d artezyjskich 325
Zaleznosc wydatku od deprcsji 405-407 Zawodnienic z!6z kopalin 271-275 :. r7'.>'klifowe 329 - gll)bokich 325
Zapac!, wody podzienmej 113, 124, 125 - - -, podzial 273, 274 · 1 köptnktowe' 325
- gruntowych 325
- - '-, badanie 124, 125 Zbiornik wody podziemnej 112 ':!\~ory!Owe 331 - infiltracyjnych 325
- gnilny 125 Zbiornwiska wody podziemnej 110-112 .-<·krns.owc 281, 324-3;!6, 328, 329 - juwenilnych 325
- , jakosc odczucia 124 Zdjl)cie potcncjalowe 485, 486 <:i·.t- w Polsee 328, 329
~: .krawQdziowe, 329, 344
- przypowierzchniowych 325
- roslinny 125 - termiczne 122 - , wplywy sztuczne 346
- specyficzny 125 Zdolnosc przcpnstowa jednostkowa 456 .„:..,(ewarowc 325.
~ ,n1eteorycznc 325 · - wulkaniczne 325
- , stopie1\. odczucia 125 Zeskok hydrauliczny 403 - , wydajnosc 336, 337, 344-352
Zasadowosc wody 164, 165 Zesp6! szczelin 80 'nlirieralnc 325, 333, 343
l)10t10klinalnc 333 - , - , pomiar 344-352
- - og61na 164 Zlodowacenia 309
- w Polsee 309-311 inorcnowc 330, 331, 345 - , - , - mctodq obj'(tosciowq 344
- - wl)glanowa 164 - , - , - - przelewu 344-352
- - wodorowl)glanowa 164 Zloie wodnc 111 , 'obsiar6w mlodcgo wulkanizmu 325
Zmarzlina wieczna 317 wicpzncj mnrz!osci 325 zaporowe 323-325, 331, 333
Zasil)g dzia!ania studni 433-435 ' wa 346 zaporowo-uskokowc 331
Zasilanie lateralnc 275, 299, 315 Zmiany rodzaju .ruchu' wody podziemnej .418
'c337 zatopione 331
lewarowe 324 - skladu chemicznego w6cl podzicmnych 316
Wc'329, 330 zatorowo-uskokowe 325
pasozytniczc 276 Zwiitzki arscnu 168 · · we 329
w6d aluwialnych 299 azotowe 163, 164, 168 zboczowc 329, 345
331 zinme 334
- krasowych 280 barn 168 kic 331
- pradolinnycli 315 cynku 168 zwietr.i:elinowe 333, 344
ne.331 zwyk!e 334
- wg!itbnych 253-255 humusowc 165 owe 333, 343
Zaslona zcrowa 116 manganu 168 ir6dlo, dcfinicja 320
324
Zasoby w6d globu ziemskiego 504 o!owiu 168
podziemnych 502-536
dynamiczne 503-519
ulminowc 165
:Zelaza 159, 168
upadowe 333, 334
ov.:c 323-325, 331, 333, 334 z
owe 325 Zelazo 158-160
- , obliczanic 505-520 Zwierciadlo wody podliemncj 46, 237-239 ~ 327 Zy!y wodnc 111
-, - metodq bilansowq 512-514, - dynamicznc 396
- , - hydrodynamicznq 505, 506, - , ksztalt 244-247
510 - napil)te 256-260
-,- hydrologicznq 517-520 - piezometryczne 258
-,- infiltracji opad6w 506-508 -, pomiar 241-244
przeplywu przcz przckr6j -, -, przyrzqdy 241-244
505, 506: 510 statyczne 258, 322, 395 .d'''
-,- regresji zwicrciadla 512 - swobodnc 238, 255, 256, 258, „~6l

.,.