ADLAŞTIRMA (GENEL)

eylem + -mA + iyelik eki + -(n)A/-(n)dA/-(n)dAn/-(n)I

eylem + -DIk + iyelik eki + -(n)A/-(n)dA/-(n)dAn/-(n)I

eylem + -(y)AcAk + iyelik eki + -(n)A/-(n)dA/-(n)dAn/-(n)I

1
 Bu konuda -DIk ve -(y)AcAk ekleri daha önce öğrendiğimiz işlevleriyle değil adlaştırma işlevleri yer almaktadır.

Ek İşlevi Örnek Tümce

tümleçsel ortaç Partide tanıştığım insanları çok sevdim.

-DIk
ulaç Seninle tanıştığımda üniversiteye gidiyordum.
Seninle tanıştığım için çok mutluyum.

adlaştırma Seninle tanıştığıma memnun oldum.

tümleçsel ortaç Okuyacağın kitapları nasıl belirliyorsun.

-(y)AcAk ulaç Bir kitap okuyacağım zaman onunla ilgili bilgi edinirim.
Tam kitap okuyacağım sırada kardeşim yardım istedi.

adlaştırma Yaz tatilinde kaç kitap okuyacağımı tahmin edemiyorum.

2
 I. BÖLÜM – ADLAŞTIRMA NASIL YAPILIR?

Kurallar Örnek Tümceler

İnsanlar sokağa çıkıyor. Bu tehlikeli. > İnsanların sokağa çıkması tehlikeli.

Türkçede eylemler -mA, -DIk, - eylem ad
(y)AcAK gibi adlaştırma eklerini
alarak adlaşır. Kardeşime çok bağırdım. Bunun için pişmanım. > Kardeşime çok bağırdığıma pişmanım.
eylem ad

Ayşe bu sınavı geçecek. Biz bunu tahmin ediyoruz. > Biz Ayşe’nin bu sınavı geçeceğini tahmin ediyoruz.
eylem ad

İnsanların sokağa çıkması] tehlikeli. [İnsanların sokağa çıkması tehlikeli.]

yan tümce temel (ana) tümce
Adlaşan eylemin bulunduğu
tümce yan tümce, yüklem ve
ona bağlı ögelerden oluşan [Kardeşime çok bağırdığıma] pişmanım. [Kardeşime çok bağırdığıma pişmanım.]
tümce temel (ana) tümcedir. yan tümce temel (ana) tümce

Biz [Ayşe’nin bu sınavı geçeceğini] tahmin ediyoruz. [Biz Ayşe’nin bu sınavı geçeceğini tahmin ediyoruz.]
yan tümce temel (ana) tümce

3
Kurallar Örnek Tümceler

İnsanlar sokağa çıkıyor. Bu tehlikeli. > İnsanların sokağa çıkması tehlikeli.

özne
Adlaştırma eki alan yan
tümcenin öznesine tamlayan eki *(Ben) Kardeşime çok bağırdım. Bunun için pişmanım.*Kardeşime çok bağırdığıma pişmanım.
(ilgi eki) “–(n)In” getirilir. gizli özne

*Yan tümcenin öznesi gizli Ayşe bu sınavı geçecek. Biz bunu tahmin ediyoruz.> Biz Ayşe’nin bu sınavı geçeceğini tahmin ediyoruz.
özneyse ilgi ekine gerek yoktur. Özne

İnsanlar sokağa çıkıyor. Bu tehlikeli. > İnsanların sokağa çıkması/çıkmaları tehlikeli.

özne

Adlaştırma ekleri, ilgi eki alan
yan tümcenin öznesi ile uyumlu
kişi-sayı (iyelik) eki alır.
(Ben) Kardeşime çok bağırdım. Bunun için pişmanım.> Kardeşime çok bağırdığıma pişmanım.
gizli özne
Ayşe bu sınavı geçecek. Biz bunu tahmin ediyoruz.> Biz Ayşe’nin bu sınavı geçeceğini tahmin ediyoruz.
Özne

4
Kurallar Örnek Tümceler

[İnsanların sokağa çıkması] tehlikeli.

özne yüklem
Adlaştırma eki almış yan
tümceler ana tümcenin öznesi,
nesnesi ya da tümleci olabilir. (Ben) [Kardeşime çok bağırdığıma] pişmanım.
tümleç yüklem

Biz [Ayşe’nin bu sınavı geçeceğini] tahmin ediyoruz.

özne nesne yüklem

Adlaştırma eki almış yan tümce,

ana tümcenin öznesi [İnsanların sokağa çıkması] tehlikeli.
görevindeyse adlaştırma özne yüklem
ekinden sonra iyelik alır.

Adlaştırma eki almış yan tümce, [Kardeşime çok bağırdığıma] pişmanım.

nesne ya da tümleç tümleç yüklem
görevindeyse iyelik ekinin yanı
sıra yüklemle uyumlu hal eki [- Biz [Ayşe’nin bu sınavı geçeceğini] tahmin ediyoruz.
(n)A/-(n)dA/-(n)dAn/-(n)I] de özne nesne yüklem
alır.

5
II. BÖLÜM- ADLAŞTIRMA YAPARKEN DOĞRU EKİ KULLANMAK İÇİN NELERE DİKKAT ETMEK GEREKİR?

Adlaştırma yaparken –mA, -DIk ve (y)AcAK eklerinden hangisini kullanmamız gerektiğini belirlemek için dikkat etmemiz gereken
noktalar şunlardı

1. ZAMAN

Aşağıdaki örneklerde de görüldüğü gibi adlaştırma yaparken doğru eki seçmede “zaman” kavramı bize –(y)AcAK ekini doğru şekilde
kullanmamıza yardımcı olur. Ancak –mA ve –DIk ekleri arasında farkı tam olarak göstermekte yetersizdir.

-mA Yan tümce zaman anlamı içermez. Zaman konusundan ana Kütüphanede çalışmamı söyledi/istedi.
tümceye bağlıdır.

Tatil dönemlerinde kütüphanede çalıştığımı (alışkanlık) ona

söylemedim.

-DIk Şu anda kütüphanede çalıştığımı (devam etme) ona

söylemedim. Kütüphanede çalıştığımı ona söylemedim.

Dün kütüphanede çalıştığımı (bitmişlik görünüşü) ona

söylemedim.

Yan tümce geniş, şimdiki ve geçmiş zaman anlamı taşımaktadır.

-(y)AcAk Yan tümce belirgin biçimde gelecek zaman anlamı taşımaktadır. Kütüphanede çalışacağımı ona söylemedim.

6
 2. OLGUSAL-OLGU DIŞI (FACTİVE/NON-FACTİVE)

Aşağıdaki örnekte -DIk adlaştırma ekinin kullanıldığı yan tümcede adlaşan eylemin gerçekleştiğini görmekteyiz. Yani yan tümcenin
adlaşan eylemi “çalışma” gerçekleşmiş.

- mA eki ile adlaşan eylemlerin gerçekleşip gerçekleşmediği üzerinde değil, bu eylemlerin bildirdiği oluş veya durum üzerinde
durulur.

Kullanımların çoğunda bu ayrımın geçerli olduğunu gözlemlemek mümkünken olgusal-olgu dışı olmakla açıklanamayacak pek çok
örneğe de rastlanabilir. Yani bu kural da tek başına –mA ve –DIk adlaştırma ekleri arasındaki farkı göstermekte yetersizdir.

-mA olgu dışı (gerçekleşmemiş) Kütüphanede çalışmamı söyledi/istedi.

Ali, babasından kitabı getirmesini rica ediyor.

-DIk olgusal (gerçekleşmiş) Kütüphanede çalıştığımı ona söylemedim.

Ali, babasının kitabı getirdiğini unuttu.

7
 3. –mA ve –DIk ADLAŞTIRMA EKLERİ İLE ANA TÜMCENİN YÜKLEMİ ARASINDAKİ ANLAMSAL İLİŞKİ.

-I emret-, zorla-, engelle-, izin ver-, öğütle-,
iste-, rica et-, arzu et-, um-, talep et-, bekle-,
-mA ekiyle birlikte kullanılan ana başar-, -A çalış-, üzücü, önemli, iyi, kötü,
tümle yüklemleri doğru, -A kız-, -A memnun ol-, -A sevin-, -A
şaşır-, -A üzül-, -DAn kork-, -DAn çekin-, bil-,
hayal et-, düşün-…
Sedat Nermin’in kitabı getirmesini rica etti.
Sedat Nermin’in kitabı getirdiğini rica etti
Ali Hasan’a uzaklara gitmesini söyledi.
Bir saattir otobüsün gelmesini bekliyorum.
Sizin hasta olmanızdan korktuk.

de-, söyle-, sor-, ifade et-, anlat-, bildir-
belirt-, doğru, yanlış, -A/-DAn emin ol-,
-DIk ekiyle birlikte kullanılan ana
-A inan, anla-, bil-, dikkat et-, -I fark et-,
tümle yüklemleri
göster-, düşün-, zannet-, san-, inan-, hatırla-,
kabul et-, ortaya çık-, seç-, gör-, duy-, sevin-,
pişman ol-…
Ali Hasan’ın uzaklara gittiğini söyledi. (gitmiş)
Seçil Ayça’nın uyuduğunu fark etti.
Banka memuru, yapılan işlemin hatalı olduğunu belirtti.
Yalan söylediğini kabul et.
Ona yalan söylediğime pişman oldum.

Mert’in geç kalmasına kızdık.

Bir ana tümce yüklemi duygusal (emotive) nitelik taşırsa hem -mA hem
de -DIk ve -AcAk ekleriyle birlikte kullanılabilir. Mert’in geç kaldığına kızdık.

Mert’in geç kalacağına kızdık.