ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Θ.Ε : ΕΛΠ 30/ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΙΙ:

NEOEΛΛHNIKH ΦIΛOΛOΓIA (19ος-20ος αιώνας)
Ακαδημαϊκό έτος ( 2010 – 2011 )
Συντονιστής:

ΕΛΠ 30

ΘΕΜΑ Β΄ ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Μελετήσετε το διήγημα «Πίστομα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη και το απόσπασμα από το

μυθιστόρημα του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου Ο πύργος του Ακροπόταμου, σε συνδυασμό
με τις οικείες σελίδες από το Εγχειρίδιο Μελέτης, με τις σελίδες που αφιερώνουν στις
γραμματολογίες τους για το έργο των παραπάνω συγγραφέων οι Λίνος Πολίτης (σσ. 254-
261) και Roderick Beaton (σσ. 142-150) καθώς και με το άρθρο της Ελένης Πολίτου-
Μαρμαρινού «Ηθογραφία» από το Ανθολόγιο Κριτικών Κειμένων.

α) Σχολιάστε τη θεματική και προσπαθήστε να εντοπίσετε ηθογραφικά και νατουραλιστικά

στοιχεία καθώς και τη λανθάνουσα ιδεολογία πίσω από τα δρώμενα.

β) Σχολιάστε τον τρόπο με τον οποίο εκδηλώνεται ή αναλύεται ο εσωτερικός κόσμος των
χαρακτήρων σε σχέση και με το ρεαλιστικό σκηνικό των δύο κειμένων.

1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή: Σελίδα 3.

Ενότητα Πρώτη – «Πίστομα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη : Σελίδα 4,5.

Ενότητα Δεύτερη – «Ο πύργος του Ακροπόταμου» του Κωνσταντίνου

Χατζόπουλου: Σελίδα 6,7.

Επίλογος – Συμπεράσματα: Σελίδα 8.

Βιβλιογραφία: Σελίδα 9.

2
 Εισαγωγή

Δύο από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της κοινωνιστικής πεζογραφίας1 της γενιάς
του 1880 στην Ελλάδα, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης με το διήγημα «Πίστομα» και ο
Κωνσταντίνος Χατζόπουλος με το μυθιστόρημα «Ο πύργος του Ακροπόταμου» εμποτίζουν
την Νεοελληνική Λογοτεχνία με ηθογραφικά και νατουραλιστικά στοιχεία μέσω των έργων
τους. Αμφότεροι σπούδασαν σε Ελλάδα και Γερμανία όπου και έγιναν κοινωνοί της
σοσιαλιστικής ιδεολογίας, πράγμα που τους επηρεάζει και στην γραπτή τους έκφραση, πέρα
από την προσωπική και πολιτική τους ζωή. Η βαθιά πίστη του στο σοσιαλισμό 2 και η φιλιά
που συνδέει τους δύο συγγραφείς διαποτίζει τα έργα των δύο συγγραφέων. Και οι δύο
συγγραφείς συμμετέχουν ενεργά στα πολιτικό γίγνεσθαι από την εποχή που σπούδαζαν στη
Γερμανία, αλλά και μετά την επιστροφή τους στην Ελλάδα, ως μέλη διαφορετικών
σοσιαλιστικών ομίλων. Και τα δύο έργα είναι γραμμένα στην δημοτική και η θεματολογία
τους αναφέρετε σε κοινές για την εποχή ιστορίες ανθρώπων της φτωχής ελληνικής υπαίθρου
με όλα εκείνα τα νατουραλιστικά και ηθογραφικά στοιχεία και άτυπους νόμους που τις
διέπουν.
Η εργασία απαρτίζεται από δύο ενότητες. Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στο διήγημα
«Πίστομα» του Κωνσταντίνο Θεοτόκη, όπου γίνεται προσπάθεια να εντοπιστούν τα
νοηματικά και γλωσσικά εκείνα στοιχεία των έργων που καταδεικνύουν την ηθογραφία και
το νατουραλισμό που τα διέπει, καθώς σχολιάζεται η κοινή τους θεματική και η λανθάνουσα
ιδεολογία πίσω από τα δρώμενα. Ακολούθως έρχεται η ενασχόληση με την ανάλυση του
εσωτερικού κόσμου των χαρακτήρων που εκδηλώνονται μέσα στο ρεαλιστικό σκηνικό των
δύο έργων. Αντίστοιχα και στους ίδιους αναφορικούς άξονες κινείται η δεύτερη ενότητα που
πραγματεύεται το Δ΄ απόσπασμα το μυθιστορήματος «Ο πύργος του Ακροπόταμου» του
συγγραφέα Κωνσταντίνου Χατζόπουλου.

Ενότητα πρώτη
1
Δρ Μιχάλης Μπακογιάννης, Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία (19ος-20ος αιώνας), Ανθολόγιο Κριτικών
Κειμένων για την Μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πάτρα 2008, σελ 208.
2
Λίνος Πολίτης., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2010, σελ 257.

3
 «Πίστομα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη

O Κωνσταντίνος Θεοτόκης στο σύντομο ρεαλιστικό και συνάμα ηθογραφικό διήγημά του,
¨Πίστομα¨, αναφέρεται στο δράμα μιας οικογένειας της ελληνικής υπαίθρου. Κεντρικός
χαρακτήρας ο παράνομος Αντώνης Κουκουλιώτης που όταν του δόθηκε αμνηστία,
επέστρεψε από τα βουνά όπου και κρύβονταν από τις ανομίες που είχε διαπράξει, στο σπίτι
του στο χωριό. Εκεί βρίσκει την γυναίκα του να κρατά στην αγκαλιά της παιδί, που είναι
καρπός ενός παράνομου έρωτα. Ο Κουκουλιώτης αφού μαθαίνει ποιός είναι ο εραστής της
συζύγου του, τον σκοτώνει και την επόμενη μέρα οδηγεί την γυναίκα του με το παιδί στα
κτήματα τους, όπου στον λάκκο που ανοίγει, διατάσει την γυναίκα του να το ρίξει μέσα
μπρούμυτα σε ένδειξη τιμωρίας και αποκατάστασης της τιμής του.
Σύμφωνα με την Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού3 το ηθογραφικό στοιχείο στο έργο
διαφαίνεται από την ενασχόληση του συγγραφέα με την μικρή και κλειστή κοινωνία της
υπαίθρου και τις σκοτεινές πλευρές της, που υποχρεώνει τους κατοίκους αυτών να βιώνουν
«τις καθυστερημένες, άκαμπτες και συχνά απάνθρωπες δομές της4». Τα ηθογραφικά
στοιχεία που προκύπτουν από το έργο είναι αποκατάσταση της αντρικής τιμής, η απόρριψη
του μη-βιολογικού παιδιού από την κοινωνία, η απαγόρευση των παράνομων ερώτων ως
μέγιστη ντροπή για την κλειστή επαρχιακή κοινωνία. Σε αυτές τις περιπτώσεις το εθιμικό
δίκαιο της κλειστής αγροτικής κοινωνίας υπερνικά το αστικό, οπλίζοντας στην ουσία το χέρι
του Κουκουλιώτη και νομιμοποιεί το έγκλημα τιμής στα μάτια και για χάρη των
συγχωριανών του. Στον αντίποδα η σύζυγος δέχεται το σφάλμα της απιστίας και με περίσσιο
το μητρικό ένστικτο προσφέρεται αυτή να δεχτεί την τιμωρία και ζητά την επιείκεια για το
παιδί της.
Τα νατουραλιστικά στοιχεία έχουν να κάνουν με τον τρόπο που λειτουργούν οι κεντρικοί
ήρωες στο έργο καθώς και η αποστασιοποιημένη στάση του Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Σε
κανένα σημείο ο συγγραφέας δεν παίρνει θέση υπέρ κάποιου από τους χαρακτήρες του.
Αφηγηματικά σε μόλις δύο σελίδες έργου έντονης δραματικότητας και ωμού ρεαλισμού που
σοκάρουν τον αναγνώστη, καταφέρνει να δώσει «δραματικά στιγμιότυπα με ασθματικά
συμπυκνωμένη δράση»5 χωρίς να παίρνει μέρος σε αυτή. Όπως οι υπόλοιποι νατουραλιστές
συγγραφείς προσπαθεί και μένει αμέτοχος στα γεγονότα, αποδίδοντας με ρεαλισμό την
κτηνωδία των ανθρώπων, τα πρωτόγονα ήθη και τα στερεότυπα των κλειστών κοινωνιών.
Αν το έργο εξελισσόταν σε μία σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία της Δ. Ευρώπης ο
Κουκουλιώτης δεν θα χρειάζονταν να προβεί στην αποτρόπαια πράξη της παιδοκτονίας. Μία
απλή δικηγορική πράξη διαζυγίου θα ήταν περισσότερο αρκετή για τους συζύγους παρά για
την κοινωνία ώστε να διευθετηθεί το προκύπτον πρόβλημα. Ο πατροκτόνος όμως
εγκλωβίζεται στην λανθάνουσα ιδεολογία του μικρόκοσμου στον οποίο ζει και εκτελεί τις
επιταγές του. Η κλειστή αγροτική κοινωνία είναι αυτή που κρατά δέσμιους τους πολίτες της
συμπιέζοντας τα «περιθώρια της ελεύθερης βούλησης τους».6
Ο Θεοτόκης μέσα από την ρεαλιστική ψυχογράφηση των χαρακτήρων των ηρώων του
κάνει εμφανή την δεινή θέση της γυναίκας στις κλειστές κοινωνίες και την προσβολή της
τιμής του άνδρα. Στην γυναίκα δεν συγχωρείτε το σφάλμα της απιστίας και καταδικάζετε σε
κοινωνικό αποκλεισμό. Στη προσβληθείσα τιμή του άνδρα η κλειστή κοινωνία επιβάλλει την
3
Δρ Μιχάλης Μπακογιάννης, Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία (19ος-20ος αιώνας), Ανθολόγιο Κριτικών
Κειμένων για την Μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πάτρα 2008, σελ 207.
4
οπ.π, σελ 202
5
Λίνος Πολίτης., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2010, σελ 258.
6
Βαρελάς Λ., Βογιατζόγλου Α., Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Καρατάσου Κ., Μέντη Δ., Νάτσινα Α.,
Πατερίδου Γ., Πολυκανδριώτη Ο. & Ροτζώκος Ν., Nεότερη Eλληνική Λογοτεχνία (19ος και 20ος αιώνας).
Eγχειρίδιο Mελέτης, EAΠ, Πάτρα, 2008, σελ. 193.

4
αποκατάσταση της με το πιο βίαιο τρόπο, αφού η προσωπική τιμή τους ανδρός
καταγράφεται ως το σημαντικότερο αγαθό του.

Ενότητα δεύτερη

5
 ¨Ο Πύργος του Ακροπόταμου¨ του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου

Ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος με τον Πύργο του Ακροπόταμου, μας δίνει μια ρεαλιστική
και ηθογραφική απεικόνιση της ζωής της ελληνικής επαρχίας εκείνης την εποχής (1910).
Επίκεντρο της ιστορίας είναι τέσσερα ορφανά αδέλφια (Κούλα, Φρόσω, Μαριώ και Γεσίλας)
και μία παρακόρη, η Παναγιούλα, παιδιά του Θωμά Κρανιά που προσπαθούν να επιβιώσουν
με σκληρή δουλειά, αποκομμένα από την κοινωνία, στον ερειπωμένο πύργο του πατέρα
τους. Η φτώχια και η ανέχεια που τυραννά τα αδέλφια είναι έκδηλη σε όλο το απόσπασμα
του έργου. Μέσα από την κάκιστη οικονομική κατάσταση που βιώνουν οι τρεις αδελφές, η
επιλογή ενός γαμπρού, που στο τέλος καταντά επιλογή ενός οποιουδήποτε γαμπρού, γίνεται
αυτοσκοπός για τις αδελφές.
Τα ηθογραφικά στοιχεία που συναντάμε είναι τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν την
κοινωνία της εποχής: τα ήθη, οι προσδοκίες, η κοινωνική θέση, η προδοσία των σχέσεων, οι
μικρότητες και οι κακίες της. Ο αυτοσκοπός του «έλθειν εις γάμον κοινωνίαν», γεννά
εκπτώσεις στα μάτια και την ψυχή της Κούλας που συμβιβάζεται με ένα άντρα, ένα
οποιονδήποτε άνδρα. Η προσδοκία μετατρέπετε σε αυτοσκοπό. Η επιλογή γαμπρού με μόνο
κριτήριο την οικονομικοκοινωνική θέση δίνει το στίγμα των ρηχών στερεοτύπων της
κοινωνίας. Η Παναγιούλα κλέβει τον υποψήφιο άνδρα της Κούλας και προδίδει την θετή
αδελφή της. Η Μαριώ δεν σταματά να εξαπολύει κατάρες και κακίες κατά της κοινωνίας μην
μπορώντας να συνειδητοποιήσει και να αποδεχθεί τον ξεπεσμό στον οποίο έχει περιέλθει η
οικογένεια της. Μόνο η Φρόσω δέχεται στωικά τον οικονομικό ξεπεσμό και τον κοινωνικό
αποκλεισμό και το μόνο που την χαροποιεί στο έργο είναι όταν βλέπει τον μοναδικό
κληρονόμο της γενιάς της πριν πεθάνει.
Ο Χατζόπουλος σκιαγραφεί νατουραλιστικά τους χαρακτήρες του έργου με τέτοιο τρόπο
ώστε να φαντάζουν στο αναγνώστη ζωντανές εικόνες της καθημερινότητας, χαρακτήρες της
διπλανής πόρτας. Οι αδελφές αντιμετωπίζονται ουδέτερα από την παρατηρητική οπτική
γωνία του συγγραφέα. Χειρίζεται όμως με τόση λεπτότητα και ωριμότητα το θέμα του στη
σκιαγράφηση των χαρακτήρων και την αφήγηση, ώστε σε κανένα σημείο δεν προσπαθείτε
να γίνει κρίση υπέρ κάποιου χαρακτήρα. Η συνολική κατάσταση παθητικότητας και πλήξης7
επιμερίζεται εξίσου στις τρεις ηρωίδες του έργου. Στη δίνη της μικρής κλειστής επαρχιακής
κοινωνίας εμπλουτισμένης με κάθε λογής στερεότυπα, οι κεντρικοί χαρακτήρες του έργου
συμπαρασύρονται και καταγράφεται η αδυναμία βίωσης μιας ανεξάρτητης αληθινής ζωής,
σύμφωνα με τα θέλω των ηρώων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η οι τρείς αδελφές άβουλα
όντα πλέον, υποκύπτουν στην δεινή θέση που τις καταδικάζει η κοινωνία. Η επαρχιακή
κοινωνία επιδρά πάνω τους καταλυτικά και τις αναγκάζει να συμπεριφερθούν σύμφωνα με
τα θέλω της κοινωνίας. Ο τρόπος που προβάλλονται οι σκοτεινές πλευρές της κοινωνίας της
υπαίθρου με τα στερεότυπα τους, αποτελούν κύριο στοιχείο της νατουραλιστικής
ηθογραφικής πεζογραφίας8 του Χατζόπουλου.
Παρόλο που το έργο σε υποσημείωση του συγγραφέα χαρακτηρίζεται ως ηθογραφικό, η
έντεχνη ψυχογράφηση των χαρακτήρων των τριών γυναικών φανερώνει την έντονη
κοινωνική τους απαξίωση όχι τόσο για την οικονομική τους ένδεια, όσο για την κοινωνική
τους απόρριψη που δεν κατάφεραν να υλοποιήσουν ένα γάμο που θα εκπλήρωνε το όνειρο
της κοινωνικής ανόδου και κατά επέκταση της κοινωνικής αποδοχής. Κάτω από το
ρεαλιστικό πρίσμα που αναμιγνύεται με έντονα τα έντονα λυρικά στοιχεία 9 της αφήγησης,
7
Beaton, R., Εισαγωγή στην Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, μτφρ. E.
Zουγρού - M. Σπανάκη, Νεφέλη, Αθήνα 1996, σελ. 144.
8
Δρ Μιχάλης Μπακογιάννης, Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία (19ος-20ος αιώνας), Ανθολόγιο Κριτικών
Κειμένων για την Μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πάτρα 2008, σελ 207.
9
Λίνος Πολίτης., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2010, σελ 257.

6
δεικνύονται οι πιέσεις της κοινωνίας που εγκλωβίζουν ασφυκτικά τους ανθρώπινους
χαρακτήρες και μετατρέπουν τη ζωή τους σ' ένα αέναο αγώνα για τη κοινωνική επιβίωση. Ο
αγώνα αυτός που παίρνει διαστάσεις αυτοσκοπού, σβήνει κάθε άλλο συναίσθημα, συνθλίβει
κάθε δεσμό αγάπης προς το συνάνθρωπο, ανασύρει από τα βάθη της ψυχής κακίες και
μικρότητες και πνίγει κάθε ανθρώπινη ευγένεια. Μέσα από τον εσωτερικό κόσμο των
χαρακτήρων θίγεται η θέση της γυναίκας ως ανεξάρτητη οντότητα στην κλειστή κοινωνία
της υπαίθρου. Μέσα από το ρεαλιστικό σκηνικό του έργου και τον εσωτερικό κόσμο των
ηρωίδων αντικατοπτρίζεται η σκληρότητα της επαρχιακής κοινωνίας. Οι κοινωνικές
επιβουλές που επιβάλλονται στους κεντρικούς ήρωες κατατάσσουν το ρόλο τους άχαρο και
θλιβερό, αναδεικνύοντας την τραγικότητα της ζωής. Ο προβληματισμός αυτός απασχολεί
έντονα τον Χατζόπουλο καθώς η οικονομική ένδεια, που καθορίζει σε τεράστιο βαθμό την
κοινωνική θέση, τονίζεται κάτω από τις σοσιαλιστικές πολιτικές θέσεις του.

Επίλογος

Αντίθετα με άλλους ηθογράφους της γενιάς τους οι Χατζόπουλος και Θεοτόκης μέσα από
την ηθογραφική και νατουραλιστική απεικόνιση, αφήνουν να εννοηθεί ότι οι μικρές

7
επαρχιακές κοινωνίες δεν είναι κάποια κοινωνία αγγέλων όπου όλα είναι ειδυλλιακά
βαλμένα. Οι κλειστές επαρχιακές κοινωνίες παρουσιάζονται καθυστερημένες, πρωτόγονες,
με κοινωνικά στεγανά και χαρακτήρες που διακατέχονται από άγρια ένστικτα, πείνα,
μικρότητα, κακία, οικονομική ανέχεια. Οι πολίτες της ελληνικής επαρχίας ανήμποροι να
αντιδράσουν στην κοινωνική κατακραυγή και στα στενά όρια σκέψης και παραδοχής της
κοινωνίας, αναγκάζονται να χάσουν την ελεύθερη τους βούληση και να κονιορτοποιηθούν
κάτω από την επίδραση κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. Η αποστασιοποιημένη ματιά των
συγγραφέων, κύριο χαρακτηριστικό του νατουραλισμού και η ρεαλιστική απεικόνιση της
ζωής της ελληνικής επαρχίας κρατά τους κεντρικούς χαρακτήρες των έργων μακριά από
κριτική σκέψη των συγγραφέων τους και καθιστά το ρεαλιστικό μυθιστόρημα
«ανθρωπολογία του λαού»10.

Βιβλιογραφία

10
Βαρελάς Λ., Βογιατζόγλου Α., Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Καρατάσου Κ., Μέντη Δ., Νάτσινα Α.,
Πατερίδου Γ., Πολυκανδριώτη Ο. & Ροτζώκος Ν., Nεότερη Eλληνική Λογοτεχνία (19ος και 20ος αιώνας).
Eγχειρίδιο Mελέτης, EAΠ, Πάτρα, 2008, σελ. 193.

8
• Βαρελάς Λ., Βογιατζόγλου Α., Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Καρατάσου Κ.,
Μέντη Δ., Νάτσινα Α., Πατερίδου Γ., Πολυκανδριώτη Ο. & Ροτζώκος Ν., Nεότερη
Eλληνική Λογοτεχνία (19ος και 20ος αιώνας). Eγχειρίδιο Mελέτης, EAΠ, Πάτρα,
2008.

• Λίνος Πολίτης., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2010.

• Beaton, R., Εισαγωγή στην Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία,
1821-1992, μτφρ. E. Zουγρού - M. Σπανάκη, Νεφέλη, Αθήνα 1996.

• Δρ Μιχάλης Μπακογιάννης, Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία (19ος-20ος

αιώνας), Ανθολόγιο Κριτικών Κειμένων για την Μελέτη της Νεοελληνικής
Λογοτεχνίας, Πάτρα 2008.