DR Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 Vademecum Mikroekonomia PDF

Wprowadzenie
Władysław Miś
Anna Ciosek
Stanisław Kurek
Agnieszka Orłowska
MIKROEKONOMIA
Vademecum dla studentów
Wprowadzenie
Przygotowane opracowanie stanowi próbę przybliżenia studentom złożonej problematyki
mikroekonomii – części ekonomii zajmującej się badaniem wyborów (decyzji) ludzi w wa-
runkach rzadkości dóbr, w tym zachowania „małych” (indywidualnych) podmiotów: kon-
sumentów, przedsiębiorców, pracowników, poszczególnych rynków dóbr, rynków pro-
dukcji funkcjonujących w ramach gospodarki narodowej. Główną dziedziną mikroekono-
mii jest teoria rynku, analizująca zależności pomiędzy popytem i podażą dóbr oraz rów-
nowagę na różnych rynkach. Podejmuje ona także problematykę optymalizacji wyborów
konsumentów w odniesieniu do rozmiarów i struktury konsumpcji, a także wyborów pro-
ducentów dotyczących rozmiarów i struktury produkcji oraz metod wytwarzania. Warto
podkreślić, że analiza mikroekonomiczna ma charakter cząstkowy, dotyczy szczegóło-
wych badań różnych aspektów życia gospodarczego, a pomija ich związki z resztą go-
spodarki. Uproszczenie to pozwala na zbadanie i zrozumienie ich istoty.
W prezentowanym materiale wykorzystano dorobek opracowań krajowych i za-
granicznych dostępnych na rynku oraz doświadczenia dydaktyczno-metodyczne zespołu
Katedry Ekonomii UTH.
Celem wiodącym nauczania mikroekonomii jest poznanie teorii zachowań konsumen-

ta i producenta oraz jej weryfikacja w zestawieniu z gospodarczą rzeczywistością. Reali-
zacji celu służy przekazanie wiedzy przede wszystkim o: istocie i funkcjonowaniu gospo-
darki w warunkach rynku; podstawach analizy mikroekonomicznej z wykorzystaniem ka-
tegorii marginalnych (krańcowych); podmiotach gospodarczych i formach organizacji go-
spodarczych oraz sposobach pozyskiwania przez nie kapitału pieniężnego jako podsta-
wy funkcjonowania; istocie i funkcjonowaniu mechanizmu rynkowego w mikroskali –
współzależności między ceną, popytem i podażą; teorii wyborów konsumenta optymali-
zującego zadowolenie z konsumpcji; podstawach i uwarunkowaniach decyzji producenta
dążącego do optimum ekonomicznego; organizacji i funkcjonowaniu przedsiębiorstwa;
kosztach produkcji i ich wpływie na jej rentowność; strukturach rynku jako synonimach
1
Wprowadzenie
rodzajów konkurencji, a także o funkcjonowaniu i specyfice rynku czynników produkcji,

w tym rynku pracy, efektywności i zawodności konkurencyjnych rynków determinujących
ich równowagę ogólną oraz o niepewności i ryzyku w działalności gospodarczej.
Efekty opanowania programu:

1. W zakresie wiedzy: student zna i rozumie treści poszczególnych rynków i ich elemen-
tów składowych, determinanty funkcjonowania podmiotów gospodarczych oraz doko-
nywania przez nie wyborów ekonomicznych z wykorzystaniem mechanizmu cenowego
w procesach decyzyjnych.
2. W zakresie umiejętności: student potrafi samodzielnie rozpoznawać poszczególne
procesy mikroekonomiczne, ich wzajemne powiązania i zależności, analizować je i oce-
niać oraz stosować metody i narzędzia analizy wyboru ekonomicznego do diagnozo-
wania i rozwiązywania problemów ekonomicznych w interdyscyplinarnej praktyce.
3. W zakresie kompetencji społecznych: predyspozycje przedsiębiorczości i efektywnego
działania w firmie, świadomość efektów zewnętrznych działalności ekonomicznej, w tym
jej wpływu na środowisko, a jednocześnie poczucie potrzeby i umiejętność aktualizo-
wania wiedzy.
Metody weryfikacji osiągniętych przez studentów efektów kształcenia

Na ćwiczeniach: merytoryczno-metodyczna ocena studenckich referatów tematycznych
i sposobu ich prezentacji w oparciu o dyskusję problemową. Sprawdziany ze znajomości
bloków tematycznych; ocena esejów kontrolnych; kolokwium dopuszczające do egzami-
nu i umożliwiające zwolnienie z niego. Egzamin w formie pisemnej lub ustnej. Warun-
kiem przystąpienia do egzaminu jest uzyskanie pozytywnej oceny z ćwiczeń.
Literatura do studiowania przedmiotu

Podstawowa:
Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2007.
Rekowski M., Mikroekonomia, Wrokopa, Poznań 2011 (lub M. Rekowski, Wprowadzenie
do mikroekonomii – wszystkie edycje).
Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia, Rebis, Poznań 2012 (Cz. II, III).
Uzupełniająca:
Elementarne zagadnienia ekonomii, R. Milewski (red.), PWN, Warszawa 2008 (Cz. II).
Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Gdańsk 1993 (Cz. VI–VIII).
Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, S. Marciniak (red.), PWN, Warszawa
2007 (Cz. II).
Urbaniak P., Podstawy ekonomii. Mikro- i makroekonomia, Wyd. eMPi2, Warszawa
2012.
2
Temat 1. Wykład wstępny – podstawy mikroekonomii
Temat 1
Wykład wstępny – podstawy mikroekonomii
Tezy tematu:
Przedmiot i podstawowe problemy badawcze mikroekonomii: mechanizm cenowy u pod-
staw alokacji zasobów, wybory konsumentów i producentów. Przesłanki, istota i skutki
wyborów ekonomicznych w mikroskali; krzywa możliwości produkcyjnych a wybór; krzy-
wa podziału. Techniki i narzędzia badawcze mikroekonomii; istota i znaczenie analizy
marginalnej. Podstawy optymalizacji decyzji; przychód marginalny a koszt marginalny;
zasada malejących korzyści marginalnych i rosnących kosztów. Racjonalność rzeczywi-
sta i proceduralna w wyborach podmiotów gospodarczych.
Podstawowe determinanty gospodarowania

Ekonomia – w ogólnym ujęciu – bada, w jaki sposób ludzie (zespołowo lub indywidual-
nie) wykorzystują posiadane zasoby dla zaspokajania potrzeb. Dążeniem ludzi jest za-
spokajanie wszystkich potrzeb w stopniu maksymalnym; nie jest to niestety możliwe
z powodu ograniczoności zasobów. Tak dzieje się w całej gospodarce narodowej i jej
elementach, w makro- i mikroskali.
W konsekwencji owej dysproporcji między potrzebami a zasobami człowiek musi
dokonywać wyborów ekonomicznych, czyli – gospodarować, tzn. decydować, na co
przeznaczyć stosunkowo rzadkie zasoby i jakie potrzeby zaspokoić, a jakie – pominąć.
Tym samym decyzja gospodarcza (wybór) ma zawsze dwa aspekty: pozytywny i nega-
tywny.
Aspekt pozytywny oznacza dokonanie wyboru celów gospodarczych, które bę-
dą realizowane, i zasobów, jakie zostaną przeznaczone do osiągnięcia tych celów.
Aspekt negatywny wyboru oznacza natomiast konieczność rezygnacji z innych
celów, na których osiągnięcie można byłoby przeznaczyć posiadane zasoby.
Rozwińmy nieco te kwestie. Posiadane zasoby są przekształcane w trakcie pro-
cesów produkcyjnych w firmie w dobra. Ogólnie dobra te możemy podzielić na produkty
i usługi. Produkty (np. samochód, odzież) stają się – z reguły – własnością wykorzystują-
cej je osoby. Natomiast z usług (np. ksero, komunikacji) ludzie korzystają jedynie czaso-
wo, nie wchodząc w posiadanie ich nośników.
Zapotrzebowanie na dobra jest ogromne; jest to jednak kategoria potencjalna
(ilość dóbr, które ludzie chcieliby mieć), ograniczana w praktyce siłą nabywczą ludzi. Tę
ostatnią determinują z kolei dochody ludzi i ceny rynkowe dóbr, przekształcając (lub nie)
zapotrzebowanie w popyt, tzn. nabywanie poszczególnych dóbr w określonym czasie po
określonych cenach.
3
Podstawą zaspokajania popytu na dobra są więc zasoby. Ogólnie – według ma-

kroekonomii – wyróżniamy trzy ich rodzaje: zasoby ludzkie, zasoby naturalne oraz zaso-
by kapitałowe (zwane też czynnikami produkcji).
Zasoby ludzkie (kapitał ludzki) stanowią ludzie wraz ze swoim doświadczeniem
i umiejętnościami. Przy tym szczególną cechą kapitału ludzkiego są zdolności człowieka
do uczenia się i w konsekwencji – ciągłego rozwijania swej wiedzy. Wiedza ta służy z ko-
lei do skuteczniejszego (bardziej efektywnego) wykorzystywania i przekształcania zaso-
bów naturalnych i kapitałowych w dobra.
Zasoby naturalne – dobra dane przez naturę, niewytworzone przez człowieka,
chociaż to człowiek staje się ich właścicielem i wykorzystuje je do wytwarzania produk-
tów i usług. Możemy je podzielić na odnawialne i nieodnawialne. Te pierwsze można od-
tworzyć w dłuższym czasie; są to np. lasy, surowce roślinne. Z kolei zasobów nieodna-
wialnych (np. węgla, ropy naftowej) nie można odtworzyć po wyczerpaniu złóż. Dodać
jednak trzeba, że niektóre zasoby naturalne można zastąpić w procesie produkcji surow-
cami sztucznymi, inne – nie mają jeszcze substytutów.
Zasoby kapitałowe – to wszelkie rzeczowe składniki procesów produkcyjnych,
będące wytworem człowieka. Ogólnie możemy je podzielić na środki pracy i przedmioty
pracy. Te pierwsze to wszelkie maszyny, urządzenia, narzędzia, instalacje itp., za pomo-
cą których człowiek wytwarza produkty i usługi. Przedmiotami pracy są natomiast surow-
ce i półfabrykaty (naturalne i sztuczne), które służą do wyprodukowania dobra, na które
człowiek oddziałuje środkami pracy. Do zasobów kapitałowych zalicza się też kapitał fi-
nansowy (środki pieniężne w różnej postaci: gotówki, kredytu, papierów wartościowych,
itp.).
Wytworzenie dóbr (butów, usługi ksero) wymaga zastosowania wielu zasobów
równocześnie, przy tym każdy produkt czy usługa wymaga odmiennego zestawu zaso-
bów, i to połączonych w odpowiedni sposób. Aby wyprodukować dobro, konieczna jest
więc wiedza: jakie zasoby, w jakich proporcjach i w jaki sposób połączyć w procesie pro-
dukcyjnym, czyli – wiedza o technologii produkcji. Konkretyzując: technologia produkcji
wyznacza rodzaje, ilości i proporcje zasobów koniecznych w przedsiębiorstwie do wy-
produkowania określonego dobra (produktu lub usługi).
Z powyższych uwag wynika, że ilość i jakość dóbr możliwych do wytworzenia
w firmie zależy nie tylko od posiadanej wielkości zasobów, lecz także od dostępnych
technologii produkcji. Oznacza to, że praktyczne gospodarowanie podmiotów gospodar-
czych (firm i gospodarstw domowych) napotyka na ograniczoność zasobów i technologii.
Dlaczego?
Wielkość zasobów i technologia jest określona w czasie: (dziś) istnieje tylko pew-
na liczba ludzi zdolnych i chcących podjąć określoną pracę, określona liczba ha ziemi,
4
określone zasoby dostępnych surowców itp.; także – ograniczone są znane i możliwe do

zastosowania w firmie technologie.
Konsekwencją tych zjawisk jest znany problem rzadkości, nie tylko w makroeko-
nomii (w gospodarce narodowej), ale również w firmach (w mikroskali). Problem rzadko-
ści nigdy nie zanika, a w wyniku optymalna alokacja zasobów (tzn. najkorzystniejsza
w danych warunkach) ciągle pozostaje zagadnieniem priorytetowym.
Proces alokacji zasobów i jego efekty można analizować z dwóch punktów wi-
dzenia:
1. W odniesieniu do całego społeczeństwa, na poziomie całej gospodarki narodowej;
czyni tak makroekonomia;
2. Na poziomie pojedynczych podmiotów gospodarczych (konsumenta, przedsiębior-
cy), co podejmuje mikroekonomia.
Co to oznacza?
Mikro = mały; mikroekonomia, jako część ekonomii, zajmuje się działaniem „ma-
łych” podmiotów (indywidualnych), takich jak: konsumenci, przedsiębiorcy, pracownicy,
rynki dóbr, rynki czynników produkcji, które funkcjonują w gospodarce narodowej. Bada
ona przesłanki i czynniki wpływające na dokonywanie wyborów i podejmowanie decyzji
alokacyjnych, a także procesy – w których owe niezliczone „małe” decyzje łączą się, wy-
znaczając reakcje grupowe i działania całej gospodarki. Badaniom tym służą analizy
szczególnie ważkich trzech grup problemów, a mianowicie:
1. Wykorzystywania mechanizmu rynkowego (cenowego) przez podmioty gospodarcze
w procesie alokacji zasobów.
2. Wyboru przez konsumentów – kierujących się subiektywnym pojęciem korzyści –
poziomu konsumpcji i oszczędności oraz podaży pracy.
3. Wyboru przez przedsiębiorców – kierujących się zasadą maksymalizacji zysku – po-
ziomu produkcji dóbr i usług oraz popytu na czynniki produkcji.
Uwzględniając, że ogół zasygnalizowanych problemów rozwiązywanych jest

przez rynek, stwierdza się ogólnie, że przedmiotem mikroekonomii jest funkcjonowanie
rynków: badanie zachodzących na nich procesów, występujących elementów i czynni-
ków, analiza zależności oraz zachowań działających w ich obrębie podmiotów – co uze-
wnętrznia się w decyzjach ekonomicznych. W wyniku teorie mikroekonomii służą nie tyl-
ko do porządkowania i wyjaśniania rzeczywistości gospodarczej, wykrywania występują-
cych zależności, ale również do formułowania przewidywań.
Trzeba przy tym podkreślić, że decyzje indywidualne, działania poszczególnych
konsumentów i producentów, rynków itd. łączą się ze sobą, wyznaczając reakcje grupo-
5
we. Można z uzasadnieniem twierdzić, że niezliczone zagadnienia mikroekonomiczne

rozwiązywane przez indywidualne podmioty są podstawą procesów kształtujących sytu-
ację ekonomiczną w skali makroekonomicznej – w całej gospodarce narodowej. Przy
tym działania indywidualne nie zawsze są zgodne ze sobą, często są nawet sprzeczne
i prowadzą do konfliktów. Dodać więc trzeba, że to właśnie splatanie się działań ludz-
kich, działań pojedynczych podmiotów, rozwiązywanie ich sprzeczności – stanowi
o działaniach grup i całego społeczeństwa, o procesach wzrostu i rozwoju w makroskali.
Istota gospodarowania w mikroskali (kanony mikroekonomii)

Ogólnie – proces gospodarowania w mikroskali (w firmie, gospodarstwie domowym) po-
lega, po pierwsze, na analizie i wyborze celów, tzn. określeniu potrzeb i dóbr zaspokaja-
jących te potrzeby, oraz po drugie, na analizie środków potrzebnych do osiągnięcia tych
celów, czyli zasobów i technologii ich przetwarzania w produkcji. Każdemu wyborowi to-
warzyszyć będą dwa skutki: korzyści i koszty alternatywne. Co to oznacza? Podejmując
w firmie produkcję dobra (np. butów) czy decydując się na konsumpcję produktu (np.
kawy) – spodziewamy się osiągnąć korzyść (zysk, zadowolenie) z dokonanego wyboru.
Jednakże każde osiągnięcie tych korzyści oznacza powstanie kosztu utraconych efektów
z powodu rezygnacji z produkcji (np. torebek) lub konsumpcji (np. coli) innych dóbr, czyli
z innego – od wybranego – zastosowania posiadanych zasobów.
Możliwości wyborów ekonomicznych, jakie w określonym momencie ma podmiot
gospodarczy (firma), określa jego krzywa możliwości produkcyjnych – kmp (transfor-
macji produkcji – zbliżona metodycznie do „granicy” w skali makro). Krzywa ta wskazuje
na alternatywne kombinacje dwóch grup produktów, które podmiot gospodarczy jest
zdolny wytworzyć w określonym okresie, wykorzystując do tego w całości i w jak najlep-
szy sposób posiadane zasoby oraz technologie produkcji.
Kmp oddziela dwa zbiory kombinacji: kombinacje osiągalne oraz nieosiągalne
dla podmiotu przy posiadanej wielkości zasobów i technologii. Wyboru można dokony-
wać jedynie w ramach kombinacji osiągalnych, przy czym tylko punkty leżące na krzywej
możliwości produkcyjnych wyznaczają wszystkie maksymalne i racjonalne kombinacje
produkcji dwóch dóbr, jakie przy danej technologii można osiągnąć. Dlaczego tylko te
punkty?
Kombinacje poniżej krzywej – mimo że osiągalne – oznaczają niepełne wykorzy-
stanie zasobów, czyli niekiedy nawet marnotrawstwo części zasobów, które podmiot go-
spodarczy ma do dyspozycji. Z kolei powyżej krzywej znajdują się kombinacje nieosią-
galne dla podmiotu przy posiadanej wielkości zasobów i danej technologii. Mogą one
stać się osiągalne dopiero w wyniku wzrostu zasobów kapitałowych firmy, co spowoduje
przesunięcie w górę jej kmp.
6
Rys. Krzywa możliwości produkcyjnych podmiotu gospodarczego
Analizując obie kmp, dostrzegamy znamienne zjawisko: przy określonych zaso-

bach i technologii zwiększenie produkcji jednego rodzaju dóbr (np. wojskowych butów)
oznacza częściową rezygnację z produkcji drugiego rodzaju dóbr (np. górskiego obu-
wia). Przy tym ów koszt alternatywny wzrostu produkcji dla wojska jest rosnący: „koszt”
drugiej pary butów wojskowych jest w tych kategoriach większy aniżeli koszt pierwszej,
itd.
Logicznym następstwem procesu produkcyjnego jest dystrybucja: wytworzone
dobra (przychody z ich sprzedaży) należy podzielić. Jest to również problem wyborów
ekonomicznych. Firma może przeznaczyć zysk w całości na inwestycje (zwiększenie za-
sobu kapitału dla ↑kmp), na cele konsumpcyjne (wzrost płac) lub dążyć do realizacji obu
celów. Konsument może wydatkować swój dochód na zakup dóbr, przeznaczyć go na
oszczędności lub realizować oba tytuły podziału. Tak więc i po stronie dystrybucji wystę-
puje krzywa możliwości podziału, wyznaczająca kombinacje podziału możliwe do reali-
zacji i efektywne.
Istota i przebieg analizy mikroekonomicznej

Badanie rzeczywistości, m.in. gospodarczej, i rozwijanie o niej wiedzy wymaga odpowied-
nich zasad, technik i narzędzi badawczych. Jednak rzeczywistość ta jest zwykle złożona
7
i obejmuje wiele zagadnień o różnym znaczeniu. Natomiast teoria może rozważać

i uwzględniać jedynie niektóre z licznych czynników wpływających na faktyczne zdarzenia.
Dlatego aby wyjaśnić badane zjawisko, teoria musi je wyabstrahować z rzeczywistości
i uprościć. Zwykle polega to na identyfikacji i wybraniu w jej wyniku do badań najważniej-
szych czynników (np. determinant zjawiska, jego danych statystycznych), a pominięciu
pozostałych – uznanych za mało znaczące (np. plan W-wy w skali 1:1, plan produkcji).
W analizie mikroekonomicznej proces taki polega na budowie modeli. Obejmują
one wyabstrahowane z rzeczywistości gospodarczej elementy uznane za najważniejsze
dla analizy zjawiska. Formy modeli mogą być różne: opisowe założenia, wykresy gra-
ficzne, diagramy, zbiory równań.
Z modelami powiązane są zasoby danych liczbowych (fakty). Z jednej strony, da-
ne te umożliwiają ilościowe ujęcie analizowanych zależności, co – w powiązaniu z mode-
lem – pozwala określić, które z posiadanych informacji są w konkretnym przypadku naj-
istotniejsze. Z drugiej – dane umożliwiają weryfikację modelu, tzn. sprawdzenie zgodno-
ści założeń teorii z faktami. Pozwala to odróżnić prawdziwe związki między analizowa-
nymi faktami od zależności fałszywych mogących wypaczać założenia modelowe.
W analizie większości zagadnień obejmujących zmiany wielkości ekonomicznych
stosowane są wykresy. Wykres jest ilustracją graficzną ukazującą, jak dwa lub więcej
zbiorów danych jest wzajemnie powiązanych. Na osiach oznaczane są zmienne (ceny,
ilości itp.), a zależność między nimi prezentuje krzywa wykresu. Nachylenie krzywej uka-
zuje zmianę w jednej zmiennej spowodowaną zmianą drugiej zmiennej, jest przy tym do-
kładną miarą zależności między nimi, zarówno jednokierunkowej, jak i odwrotnej.
Szczególnie istotnym „narzędziem” mikroekonomii jest jednak analiza marginal-
na, czyli rozumowanie i posługiwanie się kategoriami marginalnymi (krańcowymi) (np.
MSK i MSO w makroekonomii). Co określają te kategorie i z czego wynika ich ważkie
znaczenie dla indywidualnego podmiotu gospodarczego (i dla studiowania przedmiotu)?
W odpowiedzi przywołać trzeba ponownie problem wyboru. W praktyce gospo-
darczej firma przeznacza zasoby na wytwarzanie zestawu (kombinacji) co najmniej kilku
produktów. Absolutnie wyjątkowe są decyzje przeznaczenia wszystkich zasobów na wy-
tworzenie tylko jednego dobra, a żadnych zasobów – na produkcję innego dobra. Także
konsument dysponujący określonym zasobem (dochodem) poszukuje możliwości zaku-
pu wielu dóbr, a nie – tylko jednego, na który zużyje cały dochód. Decyzje typu „tylko to
lub to” należą w praktyce do wyjątków. Atrybutem produkcji i konsumpcji jest dywersyfi-
kacja!
Jest przy tym oczywiste, że rozdzielając zasoby i decydując się na ich zastoso-
wanie do konkretnej działalności, ludzie dążą do osiągnięcia jak największych korzyści.
Każda taka decyzja oznacza też – jak wiadomo – poniesienie kosztu: faktycznego i al-
8
ternatywnego. Jeżeli jednak zmieniamy decyzję, czyli dokonujemy innego wyboru, wów-
czas zmieniają się również korzyści i koszty.
Konkretyzując: zmianie rozmiarów działalności (produkcyjnej czy konsumpcyjnej)
o jednostkę towarzyszy wzrost lub spadek korzyści – jej konkretną wielkość nazywamy
korzyścią marginalną lub krańcową (zyskiem marginalnym – ZM, zadowoleniem margi-
nalnym). Podobnie: konkretny dodatkowy koszt powstały przy zmianie działalności
o jednostkę nazywamy kosztem marginalnym (KM).
Uwzględniając, że korzyści z produkcji materializują się w przychodach, możemy
zdefiniować: przychód (utarg) marginalny jest to wzrost przychodów całkowitych wywo-
łany wzrostem produkcji o jednostkę; koszt marginalny jest to wzrost kosztów całkowi-
tych wywołany wzrostem produkcji o jednostkę danego dobra.
Na czym polega praktyczne znaczenie kategorii marginalnych? Jak już wiadomo,
przesłanką wszelkich decyzji o zmianie zakresu działalności, ponownej dystrybucji zaso-
bów, innym ich zastosowaniu itp. jest osiągnięcie jak największych korzyści. Producent
dąży, aby produkcja jego wyrobów przyniosła maksymalny zysk; konsument chce osią-
gnąć maksymalne zadowolenie z dóbr, na których zakup zdecydował się przeznaczyć
(podzielić) swoje dochody. Tym samym w procesie gospodarowania indywidualnych
podmiotów obiektywnie pojawia się problem optymalizacji decyzji, szukania rozwiązania
optymalnego, tzn. najkorzystniejszego w określonych warunkach. Jak poszukiwać takiej
optymalizacji decyzji w mikroskali (w firmie)?
Rozważania na temat kategorii marginalnych prowadzą do głównego wniosku, że
u podstaw zmiany decyzji gospodarczych powinno znaleźć się porównywanie korzyści
i kosztów marginalnych, będących skutkiem tej zmiany. Na tej podstawie możliwe staje
się poszukiwanie rozwiązania optymalnego, tzn. takiego, w którym różnica między cał-
kowitymi korzyściami i kosztami zmiany decyzji byłaby największa. Jak uzyskać taką
różnicę?
Wychodząc z założenia, że celem działalności ludzi jest maksymalizacja korzyści,
należy – dążąc do optimum – zmieniać poziom działalności dopóty, dopóki korzyści wy-
nikające z tej zmiany (korzyści marginalne) nie zrównają się z kosztem, jaki zmiana ta
pociąga za sobą (koszt marginalny). Jakie wynikają z tego wnioski? Jeśli korzyści margi-
nalne są większe od kosztów marginalnych, wówczas należy rozwijać realizowaną dzia-
łalność gospodarczą. W sytuacji odwrotnej: koszty marginalne większe od korzyści, na-
leży ograniczać rozmiary działalności gospodarczej.
Ujmując prościej: dopóki przychód (utarg) marginalny jest większy od kosztu mar-
ginalnego, dopóty przedsiębiorstwo powinno zwiększać rozmiary produkcji. Każda bo-
wiem dodatkowo wytworzona i sprzedana jednostka dobra bardziej powiększa całkowite
przychody aniżeli całkowite koszty, co jest równoznaczne ze wzrostem zysków przed-
9
siębiorstwa. W sytuacji odwrotnej, kiedy koszt marginalny jest większy od przychodu

marginalnego, każda następna wytworzona jednostka produktu zmniejsza sumę zysku.
Kategorie zysku (przychodu) marginalnego – ZM i kosztu marginalnego – KM są
wykorzystywane do określania poziomu produkcji maksymalizującej zysk przedsiębior-
stwa:
dopóki ZM > KM – należy zwiększać produkcję;
gdy ZM < KM – należy ograniczyć wzrost produkcji;
równość ZM = KM – oznacza sytuację optymalną, czyli osiągnięcie najlepszego –
w określonych warunkach – poziomu działalności gospodarczej. Jest to tzw. punkt
równowagi podmiotu gospodarczego.
Ponadto praktyka gospodarcza wskazuje, że nadwyżka ZM (korzyści) nad KM

(koszty) zanika wraz ze wzrostem poziomu działalności gospodarczej. Dlaczego? Decydu-
je o tym fakt, że w miarę powiększania rozmiarów działalności zmniejszają się korzyści
marginalne, natomiast koszty marginalne – rosną. Odwrotnie dzieje się w przypadku
spadku poziomu działalności: rosną korzyści marginalne, natomiast koszty marginalne –
zmniejszają się.
Wskazane zależności znalazły teoretyczne odzwierciedlenie w dwóch prawach:
prawie malejących korzyści marginalnych (malejących przychodów) oraz prawie ro-
snących kosztów marginalnych. Wskazują one, że w pewnym momencie procesu
produkcyjnego dodatkowa produkcja otrzymana z kolejnej jednostki nakładu zaczyna
maleć!
Wynika z tego, że powyżej pewnego poziomu wytwarzania coraz mniej produkcji
uzyskuje się z każdej dodatkowej jednostki nakładu. Tym samym coraz większa ilość
nakładów wymagana będzie do uzyskiwania takiej samej produkcji jak poprzednio.
Prawidłowość ta odnosi się również do konsumpcji. Wraz ze wzrostem rozmiarów
konsumpcji maleją korzyści (zadowolenie) osiągane ze zwiększenia spożycia o dodat-
kową jednostkę – maleją korzyści marginalne. (Przykład znaczenia kolejnych kromek
chleba dla głodnego człowieka…). Wynika z tego, że przy bardzo wysokim poziomie
konsumpcji korzyści marginalne będą wynosiły „0”. Jest to punkt, w którym korzyści cał-
kowite z konsumpcji przestają wzrastać, osiągnęły maksimum. Co więcej, dalsze zwięk-
szanie konsumpcji zacznie przynosić zadowolenie ujemne – niezadowolenie.
Uogólniając: w miarę jak spożycie dobra rośnie, jego użyteczność marginalna się
zmniejsza. Jest to prawo malejącej użyteczności marginalnej.
Z kolei korzyściom osiąganym z działalności gospodarczej towarzyszą zawsze –
jak wiadomo – koszty alternatywne. Traktujemy je jako niepozyskane korzyści z alterna-
tywnego zastosowania posiadanych zasobów. Z tego względu zjawisko malejących ko-
10
rzyści marginalnych jest ściśle powiązane z zjawiskiem (prawem) rosnących kosztów

marginalnych.
Podstawą powyższych wywodów jest założenie, że decyzje zmierzające do mak-
symalizacji korzyści podejmowane są przez podmioty gospodarcze w sposób racjonalny,
w oparciu o posiadane informacje. W praktyce jednak wybory dokonywane są na pod-
stawie ograniczonych informacji, czyli – w warunkach niepewności, co wywołuje ko-
nieczność ponoszenia ryzyka podejmowanych decyzji. Postępowanie racjonalne powin-
no więc w praktyce polegać na minimalizowaniu tego ryzyka! Co to łącznie oznacza?
Racjonalność postępowania polega na tym, że podmiot zbiera i analizuje (prze-
twarza rozumowo) wszystkie informacje niezbędne do podjęcia decyzji. Zakładamy przy
tym, że podmiot gospodarczy ma wszystkie konieczne informacje do podjęcia decyzji,
a ponadto że jest zdolny do właściwego ich przetworzenia. Nie jest to powszechna sytu-
acja w praktyce. Co prawda decyzje podejmowane są w oparciu o posiadaną wiedzę
o dostępnych zasobach i technologiach ich przetwarzania, ale wiedza ta jest w danym
momencie ograniczona, nie obejmuje np. wszystkich nowych technologii, nowych mate-
riałów, ich substytutów. Zdolności śledzenia tych nowości przez człowieka są bowiem
ograniczone czasowo, przestrzennie i kosztowo; ograniczone są także możliwości ich
adaptacji do realizacji własnych celów.
Z tego punktu widzenia istotne jest rozróżnienie między racjonalnością rzeczywi-
stą i racjonalnością proceduralną.
Racjonalność rzeczywista dotyczy wyniku wyboru; traktuje wybór jako racjonal-
ny wówczas, kiedy wybrane rozwiązanie prowadzi do maksymalizacji korzyści.
Racjonalność proceduralna odnosi się do procesu wyboru, traktuje wybór jako
racjonalny wówczas, kiedy rzeczywiste podmioty gospodarcze (ludzie) wybierają metody
działania przybliżające do osiągnięcia maksymalnych korzyści ze swojej działalności.
Działalność ludzi w praktyce gospodarczej polega więc bardziej na przybliżaniu
się do optimum, aniżeli na jego realizacji.
Reasumując, brak pełnej informacji oraz brak możliwości całkowitego jej przetwo-
rzenia powodują, że proces decyzyjny przybliża nas jedynie do optymalnych rozmiarów
realizacji celu. Oznacza to, że w rzeczywistości podmioty gospodarcze postępują
w oparciu o racjonalność proceduralną. Te ogólne zasady determinują funkcjonowanie
wszystkich podmiotów gospodarczych – bez względu na rodzaj ich działalności, formy
własności itd.
11
Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej
Temat 2
Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej
Tezy tematu:
Istota i forma podmiotu gospodarczego; rodzaje podmiotów według skali działania: mi-
kroekonomiczne, makroekonomiczne, mezzoekonomiczne i megaekonomiczne (ponad-
narodowe). Klasyfikacja podmiotów według rodzajów działalności: gospodarstwo domo-
we i jego właściwości, istota i ogólne cechy przedsiębiorstwa, małe gospodarstwo rolne
i rzemiosło jako specyficzne podmioty; banki, parabanki i giełda jako podmioty gospo-
darcze. Klasyfikacja podmiotów według formy własności: własność indywidualna, jej za-
lety i wady. Istota, zalety i wady spółki; rodzaje spółek w Polsce. Istota, wady i zalety
korporacji. Spółdzielnie, własność komunalna i państwowa jako formy działalności i or-
ganizacji gospodarczych.
System gospodarczy składa się z gospodarujących:

1. Organizacji.
2. Instytucji.
3. Jednostek.
Działają one w czasie i przestrzeni ekonomiczno-społecznej. Są powiązane przepływami

produktów i informacji. Są wyodrębnione pod względem ekonomicznym, organizacyjnym
i prawnym.
Podmiot gospodarczy – podstawowa jednostka ekonomiczna podejmująca au-
tonomiczne decyzje o zastosowaniu dóbr rzadkich będących jej własnością. Jest nim:
każdy aktywny uczestnik procesu gospodarczego, który przez swoje decyzje wywo-
łuje określone skutki ekonomiczne;
każda forma organizacji powodującej istnienie aktywnego uczestnika rynku, podej-
mującego samodzielne decyzje, kierującego się własnym interesem i związanym
z tym ryzykiem.
W ujęciu prawnym: przez podmioty gospodarki narodowej rozumie się jednostki

prawne, tj. osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz
osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Przez pojęcie podmiotów gospo-
darczych rozumie się podmioty prowadzące działalność gospodarczą (produkcyjną
i usługową) na własny rachunek w celu osiągnięcia zysku.
12
Istota i forma podmiotu gospodarczego

Głównymi podmiotami gospodarczymi są: producenci, sprzedawcy, konsumenci, na-
bywcy (uogólnia się ich jako przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe).
Podstawowe podmioty gospodarcze – przedsiębiorstwa i gospodarstwa do-
mowe:
działają w gospodarce rynkowej samodzielnie i kierują się zasadą samofinansowania;
występują na rynku zarówno w roli sprzedawców, jak i nabywców;
zawierają dobrowolne umowy między sobą przy użyciu pieniądza według cen kształ-
tujących się na ogół swobodnie na rynku;
ceny dóbr konsumpcyjnych oraz ceny czynników produkcji ustalają się zwykle na
poziomie równoważącym popyt z podażą.
Podmioty gospodarcze w gospodarce rynkowej mają swobodę działania. Państwo

odgrywa rolę ograniczoną do ochrony własności prywatnej i zapewnia bezpieczeństwo
obywateli. Gospodarka rynkowa zawdzięcza swoją nazwę przede wszystkim temu, że
podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest rynek,
który jest samoczynnie działającym mechanizmem wpływającym na zachowanie podmio-
tów gospodarczych; te zachowania przesądzają o alokacji zasobów gospodarczych.
Własność prywatna skłania do efektywnej konkurencji między podmiotami gospodar-
czymi (np. przedsiębiorstwami), której bodźcami są optymalizacja produkcji i racjonalne
wykorzystanie czynników produkcji. Dążąc do jak największego zysku, przedsiębiorcy
starają się produkować więcej i lepiej niż ich konkurenci oraz możliwie najtaniej. Realiza-
cja celu (maksymalizacji zysku) wymaga poszukiwania najtańszych kombinacji czynni-
ków produkcji oraz wprowadzenia obniżających koszty innowacji technologicznych i or-
ganizacyjnych.
Rodzaje podmiotów gospodarczych według skali działania:

mikroekonomiczne – bezpośredni producenci i konsumenci oraz jednostki gospo-
darcze, takie jak przedsiębiorstwa, szpitale, gospodarstwa domowe, rolne i ogrodni-
cze, warsztaty rzemieślnicze;
mezzoekonomiczne – infrastrukturalne, sektorowe, regionalne zrzeszenia produ-
centów (koncerny, holdingi itp.), regionalna władza państwowa i komunalna;
makroekonomiczne – takie, których decyzje i funkcjonowanie wywiera wpływ i powo-
duje skutki ogólnogospodarcze. Zalicza się do nich: państwo (parlament, rząd i jego
organy), centralne związki gospodarcze pracodawców i pracobiorców, banki, giełdy itp.;
megaekonomiczne (ponadnarodowe) – działają w skali międzynarodowej i ponadna-
rodowej, np. MFW, WTO, UE, korporacje ponadnarodowe.
13
Klasyfikacja podmiotów według rodzajów działalności

Modelowa (uproszczona) struktura gospodarki narodowej obejmuje trzy główne podmio-
ty: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i państwo.
Gospodarstwo domowe dostarcza przedsiębiorstwom czynników produkcji: kapi-
tału pieniężnego, pracy, a także ziemi. Ekonomiczny termin „gospodarstwo domowe”
odpowiada pojęciu rodziny.
Przedsiębiorstwa dostarczają gospodarstwom domowym środków do zaspokaja-
nia ich potrzeb: dóbr i usług oraz wynagrodzenia za dostarczone czynniki produkcji.
Czynniki produkcji przepływają od gospodarstw domowych do przedsiębiorstw. Zostają
one wykorzystane do produkcji dóbr i usług, które przepływają do konsumentów.
Za dostarczone przedsiębiorstwom czynniki produkcji gospodarstwa domowe
otrzymują zapłatę w formie płac, zysków, odsetek, czynszów. Zarobione pieniądze prze-
znaczane są na zakup dóbr i usług dostarczanych przez przedsiębiorstwa.
Górna część schematu:

wartość produkcji dóbr
Zakupy konsumpcyjne konsumpcyjnych
wydatki na dobra kon-
sumpcyjne.
Dobra i usługi
Dolna część schematu:
dochody;
wartość usług czynni-
.GOSPODARSTWA PRZEDSIĘBIORSTWA
DOMOWE ków produkcji.
Usługi czynników
produkcji
(pracy, ziemi, kapitału)
Płace, procenty, zyski, itd.
Gospodarstwo domowe – związek ludzi wspólnie zamieszkujących i podejmujących

decyzje (dokonujących suwerennych wyborów) dotyczące sposobu zaspokajania wła-
snych potrzeb (np. przez wytwarzanie części konsumowanych dóbr w obrębie gospodar-
stwa domowego albo przez decyzje finansowe dotyczące sposobu zarobkowania i wy-
dawania zarobionych pieniędzy). Najczęściej składa się z osób powiązanych więzami
rodzinnymi. Gospodarstwa domowe są wyodrębnionymi i samodzielnymi ekonomicznie
podmiotami gospodarki narodowej. Działają głównie w sferze spożycia, a tylko w ograni-
14
czonym zakresie (rolnicy i rzemieślnicy) w sferze produkcji. Każde gospodarstwo domo-

we ma możliwość decydowania o tym:
jak i gdzie zastosować zasoby, które posiada;
w jaki sposób najlepiej pozyskiwać i konsumować dobra i usługi zaspokajające jego
potrzeby.
Gospodarstwom domowym przypisuje się pełnienie funkcji:

konsumpcyjnej, czyli działalności na rzecz zaspokojenia potrzeb rodzin, które je tworzą;
produkcyjnej – oznaczającej pozyskiwanie środków, które są wydatkowane na za-
spokojenie tych potrzeb lub wykonywanie przez jego członków określonych prac,
które zaspokoją te potrzeby.
Środki finansowania konsumpcji mogą pochodzić z:

bieżących dochodów;
nagromadzonych uprzednio oszczędności;
kredytów;
funduszy społecznych.
Najważniejszą formą tworzenia środków finansowania konsumpcji są dochody bieżące,

pozyskiwane w zamian za świadczone innym podmiotom usługi czynników produkcji.
Gospodarstwa domowe otrzymują dochody:
za pracę (siłę roboczą) – płace;
za kapitał – zyski;
za ziemię – czynsze i płatności dzierżawne.
Przedsiębiorstwa – podmioty gospodarcze prowadzące na własny rachunek działal-

ność produkcyjną lub usługową w celu osiągnięcia określonych korzyści – zysku. Są one
wyodrębnione pod względem:
1. Ekonomicznym:
majątek przedsiębiorstwa ma ściśle określony status własnościowy;
jego sytuacja ekonomiczna zależy głównie od wyników własnej działalności;
dysponowanie majątkiem przedsiębiorstwa leży tylko w gestii jego właścicieli, któ-
rzy odtwarzają i rozwijają samodzielnie działalność gospodarczą;
2. Techniczno-organizacyjnym:
przedsiębiorstwo posiada wyodrębnione wyposażenie produkcyjne, przystoso-
wane do wytwarzania określonych dóbr i usług;
ma określoną załogę podporządkowaną zwierzchnikowi;
15
3. Prawno-organizacyjnym:
ma osobowość prawną, którą nabywa po wpisaniu do rejestru przedsiębiorców;
ma prawo zawierania umów z kontrahentami, zaciągania zobowiązań itp.
Przedsiębiorstwa w zależności od swojego charakteru i rodzaju wytwarzanej produkcji:

wykorzystują czynniki produkcji dostarczone przez gospodarstwa domowe do wy-
tworzenia dóbr i usług;
płacą gospodarstwom domowym za wykorzystanie czynników produkcji;
sprzedają innym podmiotom wytworzone dobra i usługi.
Funkcje przedsiębiorstw w gospodarce narodowej oraz w społeczeństwie:

organizatora produkcji – dokonywania przez właściciela lub menedżera wyboru, co,
ile, jak i gdzie produkować;
organizatora stosunków międzyludzkich – kształtowania więzi interpersonalnych,
które pozwalają wykorzystać dla dobra przedsiębiorstwa wiedzę (najczęściej wyspe-
cjalizowaną), zdolności i doświadczenia zatrudnionych w nim ludzi
Rodzinne (małe) gospodarstwo – łączy w sobie cechy gospodarstwa domowego oraz

przedsiębiorstwa produkcyjnego; część produkcji (produkcja naturalna) przeznaczana
jest na własne potrzeby, część zaś (produkcja towarowa) sprzedawana jest na rynku.
Uzyskane ze sprzedaży środki finansowe umożliwiają regulowanie zobowiązań finanso-
wych (np. wobec władz administracyjnych lub banku) oraz nabywanie niezbędnych środ-
ków produkcji i dóbr konsumpcyjnych niewytwarzanych samodzielnie. Głównym celem
gospodarowania w tym gospodarstwie jest jednak zaspokajanie potrzeb rodziny. Pod-
stawowym środkiem produkcji w gospodarstwie rolnym jest ziemia i siły przyrody, co na-
daje jego funkcjonowaniu wiele swoistych cech i właściwości.
Rzemiosło (mikroprzedsiębiorstwo) – wytwarza produkty lub usługi przezna-
czone na sprzedaż; uzyskane ze sprzedaży środki finansowe służą regulowaniu zobo-
wiązań zewnętrznych oraz nabywaniu niezbędnych czynników produkcji i dóbr kon-
sumpcyjnych dla właściciela i jego rodziny. Bieżąca działalność produkcyjna rzemiosła
(„mikroprzedsiębiorstw”) charakteryzuje się szczególnymi właściwościami, a przede
wszystkim: wysoką produktywnością środków trwałych, realizowaniem produkcji w krót-
kich cyklach i szybką jej konwersją oraz znaczną zdolnością adaptacyjną do zmieniają-
cej się koniunktury.
16
Sfera realna i regulacyjna przedsiębiorstwa

Każde przedsiębiorstwo jest jednością:
1. Sfery realnej – w której przebiegają procesy materialne (fizyczne, energetyczne),
a ich efektem są produkty (dobra materialne i usługi);
2. Sfery regulacyjnej – w której przebiegają procesy informacyjno-decyzyjne, a efek-
tem tych procesów są decyzje w sprawach tego, co ma się dziać w sferze realnej. To
decyzje określające tworzenie i wykorzystanie zasobów sfery realnej, a po ich wdro-
żeniu porównanie stanu rzeczywistego ze stanem pożądanym (kontrola).
Sferę realną tworzą:

zasoby pracy – ludzie (pracownicy);
zasoby i stan środowiska naturalnego – maszyny i urządzenia, materiały, ziemia
i środki pieniężne;
stan wiedzy oraz technologii – odpowiednie techniki znane przedsiębiorstwu, które
w procesie transformacji zasobów przyczyniają się do powstania nowej jakości
w postaci produktów lub usług (jako rzeczowego wyniku transformacji) oraz satys-
fakcji pracowników z tytułu pracy.
Sferę regulacyjną tworzą:

zespół mechanizmów społecznych umożliwiających dokonywanie się procesów re-
alnych;
zbiór informacji powstałych w przedsiębiorstwie w wyniku planowania, organizowa-
nia, motywowania i kontroli, sprzężonej z otoczeniem zewnętrznym;
informacje z otoczenia zewnętrznego istotne dla funkcjonowania i decyzji produkcyj-
nych w przedsiębiorstwie, jak rynek pracy, rynek dóbr i usług oraz technologii, system
walutowo-pieniężny, system finansowy państwa oraz system polityczny i społeczny.
Banki, parabanki i giełda

Banki i parabanki – podmioty gospodarcze funkcjonujące w sferze obrotu pieniężnego
i trudniące się zawodowo różnymi operacjami pieniężnymi.
Główną funkcją banku jest gromadzenie wolnych czasowo środków pieniężnych
przedsiębiorstw i innych podmiotów oraz oszczędności ludności, a następnie – udziela-
nie kredytów producentom, instytucjom i ludności na cele produkcyjne i konsumpcyjne.
Ponadto banki – dysponując własnym kapitałem – kreują dodatkowy pieniądz w obiegu.
Podstawowym źródłem dochodów banku są różnice in plus między odsetkami
pobieranymi od udzielanych kredytów a płaconymi za wkłady, a ponadto – opłaty
i odsetki pobierane z tytułu obrotu papierami wartościowymi oraz prowizje od różnych
usług wykonywanych na rzecz klientów (np. przechowywanie walorów).
17
We współczesnym świecie istnieje mnogość różnorakich banków. Tworzą one

łącznie system bankowy państwa, w którym rolę wiodącą odgrywa bank centralny
i banki komercyjne.
Bank centralny jest instytucją państwową. Jego podstawową funkcją jest formu-
łowanie i prowadzenie polityki monetarnej państwa, w tym emisja pieniądza i określanie
wielkości zasobów pieniężnych w obiegu. Bank centralny oddziałuje środkami polityki pie-
niężnej na poziom inflacji i aktywności gospodarczej w kraju. Kształtuje także kurs waluto-
wy (cenę pieniądza), przez co wpływa na opłacalność eksportu i importu. Bank ten osią-
ga zyski ze swojej działalności, które są jednym ze źródeł dochodów skarbu państwa.
Banki komercyjne (tzw. operacyjne) prowadzą dwa rodzaje działalności: świad-
czą usługi bankowe w postaci obrotu gotówkowego i bezgotówkowego dla podmiotów
gospodarczych; dążą, tak jak inne przedsiębiorstwa, do uzyskania zysków. W ramach tej
działalności banki prowadzą rachunki bieżące (czekowe) dla podmiotów gospodarczych
i ludności, czyli organizują obrót bezgotówkowy za pomocą czeków i przelewów. Przyj-
mują i utrzymują wkłady terminowe środków pieniężnych, a także wykonują czynności
pośredniczące na zlecenie klientów: kupują lub sprzedają papiery wartościowe, admini-
strują kapitałami pieniężnymi, zajmują się kupnem i sprzedażą dewiz, prowadzą rozli-
czenia kontrahentów itp.
Parabanki – są to różne instytucje finansowe spełniające funkcję uzupełniającą
systemu bankowego. Do grupy tej zaliczane są kasy oszczędności, spółki oszczędnościo-
wo-kredytowe, kasy (banki) spółdzielcze, fundusze inwestycyjne itp. Obsługują one drob-
niejsze podmioty gospodarcze i lokalne grupy ludności, gromadząc wkłady i udzielając
kredytów na warunkach z reguły korzystniejszych niż w bankach komercyjnych. Instytucje
te konkurują z bankami za pomocą wysokości stóp procentowych (wyższej stopy opro-
centowania depozytów i nieco niższej stopy procentowej od udzielanych kredytów) oraz
większą elastycznością dostosowywania się do zmiennych warunków i potrzeb klientów.
W tej grupie podmiotów funkcjonują także towarzystwa ubezpieczeniowe. Zaj-
mują się one tzw. ubezpieczeniami społecznymi – ubezpieczeniem na życie, na wypa-
dek choroby, utraty zdolności do pracy, wieku emerytalnego itp. oraz ubezpieczeniami
rzeczowymi i majątkowymi firm oraz osób prywatnych – komunikacyjnymi, nieruchomo-
ści, od klęsk żywiołowych itp. Towarzystwa ubezpieczeniowe dysponują znacznymi kapi-
tałami, które lokują w różnych papierach wartościowych, a nawet – w inwestycjach.
Giełda – specyficzny podmiot gospodarczy. Jest to instytucja, za której pośred-
nictwem dokonują się dwojakiego rodzaju transakcje: kupna-sprzedaży papierów warto-
ściowych oraz kupna-sprzedaży niektórych surowców masowych i artykułów konsump-
cyjnych (miedź, ropa naftowa, zboże, cukier i in.). To właśnie na rynku giełdowym kształ-
18
tują się ceny światowe podstawowych surowców i niektórych artykułów konsumpcyjnych,

przyjmowane z kolei w transakcjach pozagiełdowych na rynku międzynarodowym.
Państwo jako podmiot gospodarczy

Państwo – ze względu na zakres i możliwości działania – jest podmiotem o podstawo-
wym znaczeniu dla funkcjonowania gospodarki. Główną jego funkcją są regulacje praw-
no-ekonomiczne, mające na celu ochronę interesów publicznych przed negatywnymi na-
stępstwami działania mechanizmu rynkowego, a w szczególności – przed eksploatator-
skim postępowaniem producentów i sprzedawców zajmujących pozycję monopolistyczną
na rynku. Determinantą owej funkcji państwa są zagrożenia stwarzane przez mechanizm
rynkowy: konflikty między właścicielami kapitału a pracownikami o warunki pracy i płacy,
pojawianie się i narastanie bezrobocia, groźba wysokiej inflacji, nierównomierny rozwój
regionów kraju, zagrożenia ekologiczne itd.
Państwo realizuje także funkcje stricte gospodarcze. W roli tej występują różne
instytucje – ministerstwa, urzędy, agendy itp., które dokonują zakupów na rynku, składa-
ją różnym podmiotom zamówienia państwowe, a niekiedy występują jako właściciele firm
prowadzących działalność produkcyjną czy usługową. Firmy te, ze względu na racjonal-
ność ekonomiczną, funkcjonują na zasadach komercyjnych i podporządkowane są ogól-
nym rygorom rynku.
Funkcje państwa w gospodarce

Państwo (jako superpodmiot gospodarczy) może zachowywać się interwencyjne wobec
innych podmiotów, pełniąc takie funkcje, jak:
1. Funkcja alokacyjna – współczesna gospodarka jest gospodarką o niedoskonałej
konkurencji. W tych warunkach alokacja rzadkich zasobów między alternatywne
sposoby ich wykorzystania nie zapewnia ukształtowania się takiej struktury produk-
cji, która odpowiadałaby optimum społecznemu. Osiągnięciu tych zamierzeń sprzyja
interwencja państwa, będąca wyrazem funkcji alokacyjnej. Funkcja alokacyjna naj-
częściej obejmuje problemy:
dostarczania dóbr publicznych;
regulacji konsekwencji decyzji ekonomicznych (czyli tzw. efektu zewnętrznego);
ochrony konkurencji;
usuwania wad strukturalnych.
2. Funkcja redystrybucyjna – wpływ państwa na zmiany proporcji podziału docho-
dów, jakie wynikałyby z zasad mechanizmu rynkowego. Zmierza ona do:
złagodzenia nierówności w poziomie życia społeczeństwa;
wspierania pewnych grup lub działań.
19
3. Funkcja stabilizacyjna – jej istotą jest możliwość ingerencji państwa w przebieg

cyklu koniunkturalnego. Stała się ona jedynym sposobem przezwyciężania wahań
cyklicznych, gdyż tylko państwo dysponuje zestawem odpowiednich narzędzi, które
pozwalają oddziaływać na wielkość globalnego popytu i podaży.
Klasyfikacja podmiotów (organizacji) gospodarczych według form własności
Struktura własnościowa gospodarki narodowej
Schemat grupowania danych o gospodarce narodowej
SEKTOR WŁASNOŚĆ FORMA PRAWNO-ORGANIZACYJNA
– organy władzy, administracji, kontroli pań-

stwowej
– wymiar sprawiedliwości
Skarbu Państwa – fundusze
państwowa
– spółki Skarbu Państwa

– inne
państwowych
osób prawnych
– przedsiębiorstwa państwowe
– fundusze
Sektor – spółki państwowych osób prawnych
– inne
publiczny
komunalna – jednostki samorządu terytorialnego (w tym
przedsiębiorstwa komunalne)
– fundusze
– spółki komunalne
mieszana – spółki z przewagą kapitału (mienia) sektora

publicznego
prywatna krajowa – osoby fizyczne prowadzące działalność go-

spodarczą (zakłady osób fizycznych), w tym
indywidualne gospodarstwa rolne
– spółdzielnie i ich związki
– organizacje społeczne, partie polityczne,
Sektor związki zawodowe, stowarzyszenia
prywatny – spółki prywatne
– fundacje i zakłady fundacji
– jednostki samorządu gospodarczego
i związkowego
– jednostki organizacji wyznaniowych
zagraniczna – przedstawicielstwa firm zagranicznych

– przedsiębiorstwa zagraniczne drobnej wy-
twórczości
– spółki z udziałem kapitału zagranicznego
mieszana – spółki z przewagą kapitału (mienia) sektora

prywatnego
20
Przyjmując za podstawę klasyfikacji typy własności i formy prawno-organizacyjne w roz-

winiętej gospodarce można wyróżnić wiele typów i organizacji przedsiębiorstw.
Struktura własnościowa i prawno-organizacyjna przedsiębiorstw w polskiej go-

spodarce
PRZEDSIĘBIORSTWA
Przedsiębiorstwa prywatne Przedsiębiorstwa publiczne
przedsiębiorstwa osób
fizycznych
spółki spółdzielnie
(przedsiębiorstwa jed-
noosobowe)
spółki z udziałem podmiotów

spółki osobowe spółki kapitałowe zagranicznych
(joint ventures)
cywilne z o.o.
państwowe
jawne akcyjne komunalne
mieszane
partnerskie
komandytowe komandytowo-akcyjne
Istota własności indywidualnej – każde przedsięwzięcie gospodarcze prowadzone

przez jedną osobę i będące jej własnością.
Zalety:
właściciel nie musi uzyskiwać akceptacji innych inwestorów dla swoich przedsięwzięć;
samodzielnie kontroluje asortyment i skalę produkcji, sposób finansowania działal-
ności, podział przychodów i zysków itd.;
21
wszystkie zyski z prowadzenia takiej działalności gospodarczej traktowane są przez

władze skarbowe jako dochód (ekwiwalent płac), dlatego też podlegają opodatko-
waniu tak jak zwykłe przychody.
Ograniczenia i wady:
rozmiar i forma operacji produkcyjnych nie mogą rosnąć bardziej niż pozwalają na to
źródła finansowe właściciela, tj. jego oszczędności i pożyczki;
właściciel nie ma możliwości, by korzystać z rady i wsparcia współwłaścicieli zainte-
resowanych osobiście w prowadzeniu przedsięwzięcia gospodarczego;
właściciel narażony jest równocześnie na wszelkie niepowodzenia i ponosi całe ry-
zyko, wszystkie straty z prowadzonej działalności obciążają wyłącznie i w całości
właściciela, ponosi on pełną odpowiedzialność za długi firmy;
w aspekcie prawnym działalność przedsiębiorstwa wygasa wraz ze śmiercią właści-
ciela.
Istota spółki – przedsięwzięcie gospodarcze należące i zarządzane przez dwie lub

więcej osób. W skład spółki wchodzą:
partnerzy aktywni – uczestniczą bezpośrednio w zarządzaniu przedsiębiorstwem;
partnerzy bierni – dostarczają kapitału pieniężnego, ale nie biorą udziału w codziennym
funkcjonowaniu firmy.
Zalety:
spółka mająca więcej niż jednego właściciela ma szerszy dostęp do kapitału, co
pozwala na wykorzystywanie korzyści płynących z wielkości funkcjonującego
kapitału w produkcji i jej skali;
zyski i straty dzielone są – ogólnie – w sposób ustalony w statucie spółki, tj.
w umowie zawartej w momencie założenia podmiotu. Oznacza to rozłożenie ryzyka
prowadzenia działalności;
zyski spółki traktowane są przez władze skarbowe i opodatkowane jak zwykłe dochody.
Ograniczenia i wady:
szczególne obciążenia prawne ponoszone przez wspólników według ogólnej zasady
nieograniczonej odpowiedzialności;
każdy wspólnik jest całkowicie i w pełni odpowiedzialny za wszystkie długi spółki;
w przypadku bankructwa osobista własność każdego ze wspólników może być
sprzedana w celu spłacenia długów, bez względu na wielkość jego udziału w spółce
oraz niezależnie od wysokości długów (szczególny wyjątek stanowi forma spółki z o.o.,
która odpowiada za zobowiązania własnym majątkiem, a wspólnicy nie odpowiadają
osobiście za zobowiązania spółki);
22
spółka przestaje istnieć z chwilą wycofania się lub śmierci jednego ze wspólników;
w celu kontynuowania działalności pozostali wspólnicy muszą ustalić nowe zasady
podziału majątku między sobą oraz spadkobiercami byłego wspólnika.
Klasyfikacje spółek:
1. Według źródła prawa regulującego powstanie oraz działalność spółki:
spółki cywilne – regulacja zawarta w Kodeksie cywilnym;
spółki handlowe – regulacja zawarta w Kodeksie spółek handlowych;
2. Według kryterium podstawy ekonomicznej tworzenia i zakresu odpowiedzialności
za zobowiązania spółki:
osobowe (cywilne, jawne, partnerskie, komandytowe, komandytowo-akcyjne);
kapitałowe (z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjne).
Istota korporacji – „sztuczny twór, niewidzialny, nieuchwytny, istniejący tylko w wyobra-

żeniu prawnym” (J. Marshall). Jest to osoba prawna, ma prawo do prowadzenia działal-
ności we własnym imieniu (a nie – w imieniu właścicieli), do kupowania i sprzedawania,
pobierania i udzielania pożyczek, pozywania i bycia pozwaną, przyjmowania do pracy
i zwalniania z niej, itp.
Zalety:
korporacja (a nie osoby, które są jej właścicielami i zarządzają nią) odpowiada za
działalność gospodarczą, właściciele ponoszą swoistą odpowiedzialność za jej długi:
w przypadku bankructwa firmy tracą zainwestowane pieniądze, nie tracąc własności
osobistej;
funkcjonowanie korporacji jest formalnie niezależne od życia jej właścicieli. Zostaje
ona ustanowiona prawnie przez statut i działa bezterminowo – dopóki inwestorzy nie
widzą potrzeby jej likwidacji;
prawa własności kapitału korporacji mogą być swobodnie przenoszone między
kupującym i sprzedającym na zorganizowanych rynkach papierów wartościowych
(giełdzie);
prawa własności są wyraźnie oddzielone od odpowiedzialności kierownictwa,
właściciele nie muszą przeznaczać swojego czasu na prowadzenie działalności
gospodarczej, aby otrzymać przychody z własności kapitału.
Mankamenty:
utworzenie korporacji wymaga akceptacji władz, co oznacza potrzebę kosztownej
pomocy prawnej – w opracowaniu statutu, rejestracji itd.;
23
korporacja musi składać władzom sprawozdania finansowe, a po wejściu na giełdę

także raporty Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, która nadzoruje handel
akcjami i obligacjami;
korporacje obciążane są bardzo wysokimi i progresywnymi podatkami (nawet do 60%
zysków), nadto zyski opodatkowane są dwukrotnie: raz jako dochody korporacji,
drugi raz – po wypłaceniu dywidendy właścicielom, jako ich dochody indywidualne.
Spółdzielnie, własność komunalna i państwowa

Spółdzielnie (przedsiębiorstwa spółdzielcze) – dobrowolne zrzeszenie osób prowadzą-
ce działalność gospodarczą w interesie swych członków. Członkowie (osoby fizyczne lub
prawne) zobowiązani są do wniesienia udziałów w postaci: kapitału, aportu rzeczowego
lub pracy własnej. Prowadzą one oprócz działalności gospodarczej – będącej podsta-
wowym kierunkiem ich funkcjonowania – także kulturalno-oświatową (społeczno-
wychowawczą). Istnieją różne typy spółdzielni (różne statuty). Typ klasyczny: wkład ka-
pitału w zróżnicowanej postaci oraz wkład pracy własnej członków; członkowie otrzymują
wynagrodzenie za pracę oraz udział w zyskach osiąganych przez spółdzielnię, propor-
cjonalny do wkładu kapitału (udziałów). Organami spółdzielni są: walne zgromadzenie,
rada nadzorcza i zarząd. Członkowie spółdzielni wnoszą wpisowe i udział, tworząc w ten
sposób fundusz zasobowy i fundusz udziałowy.
Cechy wspólne wszystkich typów spółdzielni:
dobrowolny i samorządny charakter zrzeszenia;
prowadzenie działalności gospodarczej na zasadzie wzajemnej współpracy;
prowadzenie działalności dla zaspokojenia określonych potrzeb członków.
Własność komunalna (przedsiębiorstwa komunalne) – własność społeczności lokalnej:

gminy lub miasta; ma na celu prowadzenie działalności gospodarczej zaspokajającej po-
trzeby określonej społeczności, np. komunikacja, utrzymanie czystości, dostawy energii
cieplnej i gazu, usług kulturalnych.
Podstawą powstania i funkcjonowania są wpłaty społeczności oraz dotacje bu-
dżetu państwa, a także osiągane zyski – niepodlegające podziałowi, lecz przeznaczane
na rozwój działalności.
Własność państwowa (sektor publiczny) – obejmuje jednostki (firmy) służące realizacji

interesów ogólnospołecznych. Powstaje w wyniku nacjonalizacji w niektórych gałęziach
gospodarki bądź też tworzona jest ze środków państwowych.
Przedsiębiorstwa – skomercjalizowane spółki akcyjne z dominującym udziałem
skarbu państwa skoncentrowane z reguły w strategicznych obszarach (w energetyce,
transporcie, telekomunikacji, w przemyśle wydobywczym, w instytucjach kredytowych
24
i ubezpieczeniowych). Charakteryzują się różną wielkością kapitału i różnym stopniem

złożoności organizacyjnej, a źródłem ich finansowania jest budżet państwowy i uzyski-
wane dochody. Za funkcjonowanie odpowiada zarząd powoływany przez agendę rządu.
We wszystkich scharakteryzowanych podmiotach i organizacjach do prowadzenia dzia-

łalności gospodarczej konieczne są określone zasoby środków i przedmiotów pracy oraz
siły roboczej. Do nabycia tych czynników niezbędne są z kolei środki pieniężne. Rozpo-
częcie działalności gospodarczej wymaga więc wcześniejszego zgromadzenia kapitału
pieniężnego. Co więcej – dynamizowanie rozwoju firmy wymaga dalszego zwiększania
(kumulowania) tego kapitału.
25
Temat 3. Kumulacja kapitału pieniężnego podstawą funkcjonowania podmiotów gospodarczych
Temat 3
Kumulacja kapitału pieniężnego podstawą funkcjonowania
podmiotów gospodarczych
Tezy tematu:
Tradycyjne źródła gromadzenia kapitału: oszczędności z zysków, kredyty bankowe,
handlowe i inne. Specjalne transakcje finansowe: sprzedaż papierów wartościowych –
źródłem gromadzenia kapitału pieniężnego. Rodzaje papierów wartościowych. Istota
i cechy obligacji. Istota i rodzaje akcji; akcje uprzywilejowane, zwykłe i inne. Specjalny
rynek papierów wartościowych (RPW); rynek pierwotny a rynek wtórny. Giełda papierów
wartościowych (GPW) – podstawą rynku wtórnego.
Kapitał – ekonomia:
pojęcie oznaczające dobra (bogactwa, środki, aktywa finansowe), szczególnie gdy
służą one rozpoczęciu lub kontynuacji działalności gospodarczej;
jest jednym z czynników wytwórczych, obok pracy i ziemi (przedsiębiorczości,
technologii), które są potrzebne do rozpoczęcia produkcji.
Kapitał – treść ekonomiczna – to „samopomnażająca się” wartość (w szerokim kontek-

ście). Taka definicja wskazuje, że:
kapitałem nie muszą być jedynie pieniądze i dobra, ale też technologie i inne niema-
terialne wartości;
nie każdy pieniądz (dobro, technologia) jest kapitałem, a jedynie ten zainwestowany,
czyli taki, którego posiadanie daje właścicielowi tytuł do renty (w postaci odsetek,
renty, opłaty licencyjnej itp.).
W gospodarce rynkowej do podstawowych czynników produkcji należy kapitał. Są to po-

siadane przez przedsiębiorstwa dobra materialne i niematerialne wykorzystywane w pro-
cesach produkcji oraz zasoby pieniężne.
Rodzaje kapitału (ze względu na formę):
1. Rzeczowy (fizyczny) – przedmioty materialne: nieruchomości, maszyny, urządzenia,
środki transportu, wyposażenie itd.
2. Pieniężny – źródło finansowania zakupu nieruchomości i wyposażenia, surowców
i materiałów, siły roboczej itd.
3. Niematerialny – nakłady o charakterze niematerialnym: potencjał ludzki (kapitał
ludzki), patenty, licencje, znak firmowy, reputacja firmy itp.
26
Warunkiem podjęcia działalności przez podmiot gospodarczy jest posiadanie kapitału

pieniężnego. Jest on niezbędny do nabycia elementów kapitału rzeczowego i niemate-
rialnego oraz na finansową obsługę procesu produkcyjnego i procesu sprzedaży. Pod-
mioty mogą gromadzić kapitał pieniężny z różnych źródeł dochodów; ich ogólny obraz
(i kierunki rozdysponowania) prezentują powiązania pomiędzy sektorami instytucjonal-
nymi gospodarki.
Sektory instytucjonalne i ich wzajemne powiązania
Kapitał pieniężny według tytułu własności:

1. Kapitał własny – składa się z:
wkładów właścicieli i wspólników;
wpłat udziałowców lub akcjonariuszy;
zysków przeznaczanych na zwiększanie kapitału własnego.
W ramach kapitału własnego wyróżnia się:
kapitał zakładowy, wykorzystywany na działalność bieżącą:
rezerwowy, przeznaczony głównie na zabezpieczenie przed ryzykiem bądź na
pokrycie strat.
27
2. Kapitał obcy – dzieli się na:

długoterminowy, do którego zalicza się zobowiązania hipoteczne, pożyczki długo-
terminowe, kapitał obligacyjny i akcyjny;
krótkoterminowy, obejmujący kredyty banków komercyjnych, zobowiązania wo-
bec dostawców, budżetu, a także własnych pracowników.
Tradycyjne (podstawowe) źródła gromadzenia (kumulacji) kapitału pieniężnego:

oszczędności osobiste właściciela przedsiębiorstwa, czyli tzw. kapitały własne;
oszczędności przedsiębiorstw z zysków osiągniętych ze sprzedaży wytwarzanych
dóbr, tzn. nadwyżka sumy przychodów ze sprzedaży produktów i usług oraz z innych
tytułów nad wydatkami poniesionymi dla osiągnięcia tych przychodów – tzw. zysk
netto do dyspozycji firmy;
pożyczki pieniężne od osób fizycznych – pożyczkodawca zobowiązuje się przenieść
na własność biorącego określoną kwotę pieniędzy, a pożyczkobiorca zobowiązuje
się zwrócić tę samą ilość pieniędzy w określonym czasie;
kredyty z banków i instytucji kredytowych; mogą to być bankowe kredyty inwestycyj-
ne lub kredyty krótkoterminowe – uzyskanie kredytu zależy od bankowej oceny wia-
rygodności kredytowej przedsiębiorstwa;
kredyty handlowe (kupieckie) – udzielane przez dostawców, mają formę odroczenia
terminu zapłaty w stosunku do daty sprzedaży;
kredyty odbiorców (przedpłaty, zaliczki) – przedpłata wnoszona jest przed rozpoczę-
ciem procesu produkcji lub po częściowej realizacji zamówienia;
zobowiązania stałe regulowane okresowo – wobec pracowników z tytułu wynagro-
dzeń, płatności z tytułu ubezpieczeń społecznych, podatków, ceł itp.;
odzyskiwane należności od innych podmiotów.
Specjalne transakcje finansowe: sprzedaż papierów wartościowych – źródłem

gromadzenia kapitału pieniężnego
Głównym współczesnym źródłem gromadzenia kapitału pieniężnego są specjalne
transakcje finansowe – sprzedaż papierów wartościowych na specjalnym rynku papie-
rów wartościowych (RPW).
Papier wartościowy – jest to dokument reprezentujący prawa majątkowe przy-
sługujące z racji jego posiadania.
Rodzaje papierów wartościowych – do podstawowych papierów wartościowych
zalicza się: obligacje, akcje, bony pieniężne, czeki, certyfikaty inwestycyjne, listy
zastawne, weksle finansowe, książeczki oszczędnościowe itp. Ogół tych walorów
można klasyfikować według różnych kryteriów.
28
1. Kryterium rodzaju uosabianego prawa majątkowego:

papiery uosabiające wierzytelności pieniężne: obligacje, weksle, czeki, listy za-
stawne;
bony skarbowe;
papiery uosabiające prawo współwłasności w majątku emitenta: akcje, certyfikaty;
lokacyjne, listy hipoteczne.
2. Kryterium sposobu przenoszenia tytułu własności do praw majątkowych:
papiery na okaziciela, np. niektóre akcje. Papiery takie charakteryzują się naj-
większym stopniem zbywalności, ponieważ zmiana właściciela następuje przez
bezpośrednie wręczenie ich innej osobie;
papiery na zlecenie, np. niektóre weksle, wskazujące określoną osobę jako wła-
ściciela z możliwością przenoszenia praw wierzycielskich na inne podmioty.
Przeniesienie takie następuje przez tzw. indosowanie, tzn. odpowiedni wpis na
odwrocie dokumentu potwierdzony podpisem;
papiery wartościowe imienne, np. niektóre akcje, weksle finansowe. Prawo wła-
sności tych walorów można przenosić wyłącznie przez cesję wierzytelności, tzn.
przelanie wierzytelności na inną osobę. Ogranicza to obrót tymi walorami.
3. Kryterium charakteru uzyskiwanych dochodów z pozyskanego prawa majątkowego:
papiery wartościowe przynoszące stały dochód; jest w nich określona stała staw-
ka dochodu (kwotowo lub procentowo) w stosunku do kwoty kapitału pieniężne-
go, jaką wyraża określony dokument. Są to np. obligacje, bony oszczędnościowe;
papiery przynoszące zmienny dochód, np. akcje, jednostki uczestnictwa w fundu-
szach inwestycyjnych. Są to tzw. papiery udziałowe, gdyż ich posiadacz partycy-
puje w zyskach, proporcjonalnie do swego udziału kapitałowego.
4. Kryterium rodzaju emitenta papieru wartościowego:
papiery emitenta publicznego, wystawiane przez rząd, lokalne organa władzy,
przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, np. poczta, kolej;
papiery emitenta prywatnego, emitowane przez banki, spółki akcyjne.
5. Kryterium okresu funkcjonowania papierów wartościowych na rynku kapitałowym:
papiery mające w momencie emisji określony okres funkcjonowania na rynku, np.
obligacje jednoroczne, 3-letnie bony pieniężne;
papiery wartościowe niemające określonego czasu funkcjonowania na rynku, np.
akcje, jednostki uczestnictwa w funduszach.
Wszystkie papiery wartościowe są dokumentami o odpowiedniej formie i treści. Właściwości

te określają przepisy Kodeksu cywilnego, prawa handlowego oraz statuty i regulaminy emi-
tentów; stanowią one jedną z determinant lokowania tych walorów na specjalnym RPW.
29
W procesie gromadzenia kapitału główną funkcję spełnia sprzedaż obligacji

i sprzedaż akcji – transakcje zastrzeżone dla skarbu państwa, związków publicznopraw-
nych (korporacji) i spółek akcyjnych, zwłaszcza banków.
Istota i cechy obligacji jako źródła kapitału pieniężnego

Obligacja – długoterminowe zobowiązanie dłużne państwa, podmiotów prawnych (np.
firmy), będące przedmiotem obrotu na otwartym rynku papierów wartościowych (świa-
dectwo zaciągnięcia długu przez emitenta).
Sprzedaż obligacji oznacza w praktyce, że ich emitent (firma lub skarb państwa)
faktycznie pożycza pieniądze od nabywców. Czyli przez emisję i sprzedaż obligacji
podmiot gromadzi fundusze na rozwój: jako pożyczkobiorca zobowiązuje się do zwrotu
pieniędzy aktualnemu posiadaczowi obligacji po upływie określonego czasu (3–30 lat),
a ponadto do wypłacania okresowo (zwykle kwartalnie lub rocznie) stałych odsetek od
długu. Obligacje o krótkim terminie płatności (np. 3 miesięcy) nazywane są bonami skar-
bowymi. Są to aktywa pierwszego stopnia płynności, chętnie nabywane przez banki ko-
mercyjne i inne instytucje, gdyż mogą być łatwo i w krótkim terminie spieniężone w ban-
ku centralnym lub na rynku pieniężnym.
Właściwości obligacji:
obligacje gwarantują nabywcy-inwestorowi określoną stałą stopę odsetek (w postaci
określonej pieniężnej wielkości lub w postaci procentu od wartości nominalnej) oraz
wykup przez emitenta w określonym terminie. Zaletą obligacji jest zwykle wyższe jej
oprocentowanie niż oszczędności w bankach. Z tych względów obligacje uważane są
za relatywnie bezpieczną formę inwestowania;
obligacja może być przedmiotem obrotu na rynku giełdowym, co umożliwia jej posia-
daczowi odzyskanie pożyczonych pieniędzy przed terminem ich płatności;
o ile dochód z tytułu posiadania obligacji jest stały, o tyle wartość samej obligacji waha
się wraz ze zmianami stopy procentowej. Spadająca stopa procentowa powoduje wzrost
wartości obligacji i odwrotnie – wzrastająca stopa procentowa obniża jej wartość;
bezpieczeństwo charakterystyczne dla obligacji umożliwia firmom-emitentom uzyski-
wanie potrzebnego kapitału pieniężnego po niższej stopie procentowej odsetek dłuż-
nych aniżeli z innych źródeł pożyczkodawczych. Jest to główną zaletą obligacji
z punktu widzenia jej emitenta;
obligacje pozwalają emitentom na swobodne dysponowanie nadwyżką zysków po-
nad łączny koszt obligacji, ponieważ bez względu na rentowność firmy posiadacz ob-
ligacji nigdy nie otrzymuje więcej niż określony procent odsetek i spłatę długu;
30
zasadniczą wadą obligacji – postrzeganą przez emitenta – jest to, że stałość opro-
centowania zmniejsza swobodę firmy w kształtowaniu struktury wydatków.
Klasyfikacja i rodzaje obligacji:

1. Kryterium podmiotu emitenta:
państwowe – skarbu państwa (np. na pokrycie luki budżetowej), najpewniejsze
i z reguły zwolnione od podatku;
komunalne (tzw. municypalne) – zarządów miast, gmin (dopływ środków do kasy
miejskiej);
hipoteczne (deweloperów) – pozyskanie środków na budowę nieruchomości pod
hipotekę;
przedsiębiorstw – na rozwój majątku produkcyjnego.
2. Kryterium przedmiotowe:
obligacje od dochodu – od których oprocentowanie może być wypłacone jedynie
wtedy, gdy umożliwia to zysk firmy, która zawarła pożyczkę obligacyjną;
obligacje odwołalne – które mogą być wykupione przed ustalonym terminem za
ściśle określoną cenę wykupu (odwołania);
obligacje wieczyste – których nie można wykupić i nie mają żadnego wyznaczo-
nego terminu ważności; odsetki od takich obligacji są płacone w sposób ciągły;
obligacje z podwójną walutą – których emisja i oprocentowanie wyrażone są
w jednej walucie, a wykup może być zrealizowany w innej walucie;
obligacje zamienne – które pod pewnymi warunkami mogą być zamienione na
inne papiery wartościowe, najczęściej na udziały lub akcje.
Istota i rodzaje akcji

Związki publicznoprawne i spółki mogą gromadzić kapitał także przez sprzedaż akcji.
Akcja – papier wartościowy o określonej wartości nominalnej, świadectwo własności
części kapitału firmy-emitenta, upoważniające jego właściciela (akcjonariusza) do udzia-
łu w kapitale i dochodach spółki. Dla emitenta sprzedaż akcji oznacza gromadzenie kapi-
tału pieniężnego i rozproszenie ryzyka działalności gospodarczej, dla nabywcy – zain-
westowanie czasowo wolnych środków pieniężnych.
Klasyfikacja akcji:
akcja zwykła – pakiet praw własności do części kapitału spółki-emitenta, uprawniają-
cy do zmiennej dywidendy zależnej od wyników ekonomicznych firmy. Akcje zwykłe
zapewniają emitentowi maksymalną elastyczność w dysponowaniu zyskami netto.
Nie powodują bowiem konieczności płacenia dywidendy, co umożliwia reinwestowa-
31
nie uzyskanej nadwyżki zysków, a rozpraszają ryzyko inwestowania i własności. Ak-

cje te mają z reguły formę „na okaziciela”, toteż nie mają żadnych ograniczeń w ob-
rocie rynkowym;
akcja uprzywilejowana podstawowa – wyraża prawo własności do części majątku
firmy-emitenta, które uprawnia akcjonariusza (właściciela pakietu akcji) do stałego
udziału w zyskach po ich opodatkowaniu;
akcja uprzywilejowana skumulowana – daje dodatkowe prawo do odkładania dy-
widendy w latach nierentownych dla firmy;
akcja uprzywilejowana wymienna – daje prawo do zamiany akcji uprzywilejowanej
na zwykłą, przynoszącą największe korzyści akcjonariuszowi w okresie prosperity
firmy-emitenta.
akcja złota – dająca wpływ na strategiczne decyzje dotyczące funkcjonowania spółki,
włącznie z prawem weta.
Akcje uprzywilejowane oraz złota są dla emitenta źródłem gromadzenia funduszy, które
nie muszą być spłacane: firma nie musi płacić dywidendy, jeśli jest nierentowna. Nato-
miast jeśli osiąga zyski, to ich część musi być przeznaczona na dywidendę, co oznacza
niemożność pełnego reinwestowania zysku. Akcje te z reguły są imienne, tzn. wystawio-
ne na akcjonariusza, a do zbycia wymagane jest pisemne oświadczenie właściciela.
akcje specjalne:
ograniczone – emitowane w szczególnie ważnych dla państwa firmach; podlega-
ją określonym ograniczeniom w obrocie (np. akcje Phillipsa w Holandii);
pierwszorzędne – emitowane przez szczególnie renomowane firmy, o względnie
stabilnej wartości i dywidendzie, ze statutowo określonym pakietem kontrolnym;
milczące – bez względu na posiadaną liczbę posiadacz nie ma wpływu na funk-
cjonowanie firmy. Akcje takie emitują głównie małe firmy, chcąc zabezpieczyć się
przed wykupem pakietów kontrolnych przez wielkich konkurentów;
użytkowe – wydawane w zamian za akcje umarzane; akcje takie nie mają warto-
ści nominalnej, ale uprawniają do zmiennej dywidendy zależnej od wyników eko-
nomicznych spółki;
groszowe – o bardzo niskiej wartości (np. w USA poniżej 1 dolara), przeznaczone
dla dużej rzeszy nabywców mogących zainwestować skromne oszczędności.
Ogólne prawa akcjonariuszy z tytułu posiadania akcji:

majątkowe – sprowadzają się do udziału:
w zyskach (dywidenda) po ich opodatkowaniu;
w kwocie likwidacyjnej spółki-emitenta.
32
korporacyjne – uprawniają do:

zwoływania walnych zgromadzeń,
głosowania podczas ich obrad, w tym – do wyboru władz;
uzyskiwania informacji od zarządu spółki;
możliwości zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia.
O wypłacie dywidendy decyduje walne zgromadzenie akcjonariuszy. Określa ono datę

ustalenia prawa do dywidendy i termin jej wypłaty. Dywidendę otrzymują ci akcjonariu-
sze, którzy mieli akcje spółki w dniu ustalenia prawa.
Pakiet kontrolny akcji – taka liczba akcji jednego posiadacza, która umożliwia
realny wpływ na funkcjonowanie firmy-emitenta. (Im większe rozproszenie akcjonariuszy
– tym mniejsza liczba akcji w ręku jednego posiadacza stanowi pakiet kontrolny).
Specjalny rynek papierów wartościowych (RPW)

RPW jest elementem rynku kapitałowego (oprócz bankowego rynku kredytowego), który
służy tworzeniu i przepływom długoterminowych kapitałów udziałowych wykorzystywa-
nych w działalności gospodarczej. W praktyce RPW to ogół operacji związanych z prze-
noszeniem prawa własności papierów wartościowych w drodze sprzedaży według
uzgodnionych cen rynkowych kształtujących się pod wpływem popytu i podaży tych wa-
lorów. Rynek ten obejmuje obrót przede wszystkim obligacjami i akcjami, czyli tymi walo-
rami, które umożliwiają emitentowi gromadzenie kapitałów wykorzystywanych w określo-
nym celu w dłuższym okresie.
Funkcje rynku papierów wartościowych:

umożliwia posiadaczom wolnych okresowo środków pieniężnych lokowanie ich (za-
inwestowanie) w sposób zapewniający osiąganie korzyści finansowych;
stwarza sposobność zainteresowanym producentom i instytucjom uzyskania od
licznej rzeszy inwestorów znacznych kwot pieniężnych i ich przekształcenia w kapi-
tał umożliwiający realizację poważnych przedsięwzięć gospodarczych;
umożliwia posiadaczom papierów wartościowych łatwą zamianę tych walorów na
gotówkę lub na innego rodzaju lokatę – korzystniejszą według inwestora;
pozwala na rozłożenie ryzyka – spełniając funkcję podobną do realizowanej przez
rynek ubezpieczeniowy. Jedną z przesłanek emisji akcji przez pierwotnego właściciela
firmy jest możliwość rozłożenia ryzyka na dużą liczbę udziałowców-akcjonariuszy.
Z kolei akcjonariusze mogą dokonywać realokacji swojego ryzyka: sprzedając posia-
dane udziały i nabywając inne. Tym samym RPW oferuje możliwość przesuwania ryzy-
kownych inwestycji: od podmiotów obawiających się ryzyka do skłonnych je ponosić.
33
Segmenty rynku papierów wartościowych:

1. Rynek pierwotny:
obejmuje wyłącznie oferowanie i nabywanie nowych papierów wartościowych.
Występuje w momencie ich emisji i dotyczy pierwszych transakcji sprzedaży
walorów pierwszym inwestorom. Emitenci nowych emisji akcji lub obligacji sprze-
dają je za pośrednictwem instytucji finansowych. Uogólniając – rynek pierwotny
stanowi tę część rynku kapitałowego, na którym emitent walorów (np. spółka
PKO BP) zbiera kapitał. Firma emituje papiery wartościowe w celu zwiększenia
swojego kapitału. Jest to formowanie kapitałów udziałowych (akcje) lub pożycz-
kowych (obligacje) przez emitenta; uzyskane środki nie są traktowane jako zysk;
w pierwszych transakcjach następuje sprzedaż nowych emisji (np. akcji) bezpo-
średnio przez emitenta tym inwestorom, którzy uznali taki zakup za korzystną
lokatę kapitału. Klientami są najczęściej firmy brokerskie. Kupują one pakiety
akcji lub obligacji, niekiedy jednych i drugich, na własne ryzyko lub na zlecenie
innych osób lub instytucji.
2. Rynek wtórny:
obejmuje wszystkie późniejsze transakcje papierami wartościowymi, które znala-
zły się już na rynku pierwotnym. Po rozprowadzeniu akcji czy obligacji na rynku
pierwotnym aktywa te mogą być przedmiotem obrotu na rynku wtórnym za po-
średnictwem brokerów lub uprawomocnionych osób. Czyli na rynku wtórnym na-
stępuje proponowanie sprzedaży praw z wyemitowanych już papierów warto-
ściowych lub sprzedaż tych praw przez podmioty inne niż emitent. Tym sa-
mym rynek ten stwarza szanse uzyskania korzyści wynikających ze wzrostu cen
tych walorów, pozwala na stosunkowo łatwą zmianę struktury lokat, jak również
na odzyskanie środków pieniężnych;
główną cechą tego rynku jest to, że – w odróżnieniu od rynku pierwotnego – nie
powoduje zasilania emitenta papierów w kapitał. Sprzedaż i kupno walorów
(np. akcji) następuje między inwestorami, tzn. między dotychczasowym akcjona-
riuszem, który zbywa akcje, a podmiotem (osobą), który je kupuje i staje się ak-
cjonariuszem spółki lub powiększa swój stan posiadania określonych papierów;
podstawową instytucjonalną część rynku wtórnego tworzy giełda papierów war-
tościowych (GPW).
Giełda papierów wartościowych (GPW) – instytucja stanowiąca specjalny rynek, na

którym dochodzi do obrotu określonymi papierami wartościowymi w ustalonym miej-
scu i czasie. W praktyce giełdę sprowadza się do odbywających się regularnie spotkań
podmiotów (osób) zainteresowanych zakupem i sprzedażą zamiennych papierów warto-
34
ściowych według cen kształtujących się na podstawie podaży i popytu, które podawane
są do publicznej wiadomości. Ustalone w umowach sprzedaży ceny nazywane są kur-
sami papierów wartościowych. Notowania giełdowe cen (kursów) ogłaszane są w oficjal-
nym wykazie – cedule.
Funkcjonowanie podmiotów na giełdzie nie jest dowolne jak na innych rynkach.
Uczestnictwo w spotkaniach giełdowych, dopuszczenie do obrotu papierów wartościo-
wych, przebieg spotkań i tryb zawierania transakcji są określone normami i zasadami.
Nad ich przestrzeganiem czuwają powołane w ustawowym trybie władze GPW, wyposa-
żone w odpowiednie uprawnienia.
Giełda przeznaczona jest jedynie dla podmiotów charakteryzujących się odpo-
wiednią wielkością i dojrzałością ekonomiczno-organizacyjną. Wejście na rynek gieł-
dowy wymaga od emitenta spełnienia warunków, tzw. progowych wartości niektórych
wskaźników ekonomicznych, np.:
dochód przed opodatkowaniem nie mniejszy niż …
wartość składników majątku nie mniejsza niż …
emisja minimum akcji o wartości co najmniej…
Realizacja wymienionych warunków ma na celu:

zapewnienie efektywności obrotu papierami emitenta;
uzyskanie odpowiedniej płynności obrotów;
zapewnienie ciągłości wymiany;
umożliwienie ustalenia ceny papieru wartościowego.
Wymienione normy i zasady determinują główne cechy giełdy:

istnienie wewnętrznej organizacji opierającej się na normach prawnych i zarządze-
niach jej organów;
oparcie handlu giełdowego na stałych zasadach zawierania transakcji bez koniecz-
ności okazywania jej przedmiotu „in natura”;
dopuszczenie do handlu giełdowego ściśle określonego kręgu podmiotów;
jednorodność przedmiotów transakcji, czyli papierów wartościowych;
stałe miejsce i czas spotkań podmiotów (osób) dopuszczonych do tego handlu.
Według takich zasad funkcjonuje m.in. giełda w Warszawie, do najważniejszych zaś w świe-
cie należą giełdy w Londynie, Paryżu, Tokio, Frankfurcie, Hongkongu, Toronto i Zurychu.
Ekonomiczno-społeczne znaczenie giełdy:

giełdy we współczesnej gospodarce odgrywają ważną rolę w tworzeniu niezwykle
szybkiej informacji i organizowaniu przepływu kapitału z jednych dziedzin do innych;
35
sprzyja to centralizacji kapitału w tych dziedzinach życia gospodarczego, które wyka-

zują korzystne perspektywy rozwojowe i kreują rozwój wielu nowoczesnych dziedzin
produkcji;
giełda jest najbardziej czułym barometrem reagującym błyskawicznie nie tylko jednak
na rzeczywiste, ale również sygnalizowane lub domniemane zmiany w sytuacji poli-
tycznej i gospodarczej kraju. Nierzadko bywają one więc zawodne;
czynniki psychologiczne związane z niepewnością i ryzykiem wśród posiadaczy obli-
gacji i akcji odgrywają istotną rolę w kształtowaniu popytu i podaży tych aktywów, co
z kolei wywiera wpływ na ich kurs i możliwości kumulacji kapitału pieniężnego przez
firmy.
36
Temat 4. Mikroanaliza rynku. Część I – ceny i popyt rynkowy
Temat 4
Mikroanaliza rynku. Część I – ceny i popyt rynkowy
Tezy tematu:
Istota i założenia modelu gospodarki rynkowej w wymiarze mikroekonomicznym. Istota
rynku i ceny; rynkowa cena absolutna a ceny relatywne; kategorie przychodu i utargu.
Istota i determinanty popytu; prawo popytu; funkcja i krzywe popytu. Elastyczność ceno-
wa i mieszana popytu. Prawo Engla a dochodowa elastyczność popytu. Pozacenowe de-
terminanty popytu; liczba nabywców, ich preferencje i dochody. Elastyczność dochodo-
wa popytu. Powiązania cenowe dóbr i prognozy cen a popyt; paradoks Giffena. Efekt
naśladownictwa, demonstracji i Veblena.
Poniższy wykład (i kolejne) podejmuje temat gospodarowania podmiotów w gospodarce

rynkowej. Analiza obejmie uwarunkowania decyzji (dokonywania wyborów) podejmowa-
nych przez konsumentów i producentów w systemie, w którym o alokacji zasobów decy-
duje rynek. Za podstawę rozważań posłuży uproszczony model (obraz) takiej gospodarki.
Istota gospodarki rynkowej w wymiarze mikroekonomicznym:

jest to kapitalistyczna gospodarka oparta na wolnej przedsiębiorczości, w której pod-
stawowe problemy ekonomiczne (co, jak i dla kogo wytwarzać) są rozwiązywane
przez system cen, rynków, zysków i strat;
jest to forma działalności gospodarczej, w której producenci przekazują swoje pro-
dukty innym podmiotom w drodze ekwiwalentnej wymiany (aktów sprzedaży);
jest to mechanizm komunikacji służący bezwiednej koordynacji wiedzy i działań
podmiotów gospodarczych;
jest to gospodarka, w której kierunki produkcji, jej wielkość i ceny wynikają z gry ryn-
kowej.
W praktyce nie istnieje gospodarka rynkowa w postaci czystej, lecz w formie mieszanej:
z elementami rynku, nakazu i tradycji. Funkcjonowanie takiej gospodarki uzależnione
jest od takich czynników, jak:
podział pracy;
ekonomiczne wyodrębnienie producentów;
środki określania wartości wytwarzanych dóbr;
przedmioty wymiany;
miejsce i sposób przeprowadzenia wymiany;
wpływ instytucji i organizacji pozaekonomicznych na przebieg wymiany.
37
Założenia modelu gospodarki rynkowej:

model dotyczy gospodarki rynkowej w warunkach kapitalizmu, tzn. takiego systemu
społeczno-gospodarczego, w którym większość zasobów jest własnością prywatną;
gospodarka składa się z dwóch grup podmiotów gospodarczych: gospodarstw do-
mowych i przedsiębiorstw;
rynek dzieli się na rynek dóbr (konsumpcyjnych i kapitałowych) oraz na rynek usług
zasobów (rynek czynników produkcji).
Współzależności między podmiotami: gospodarstwami domowymi oraz przedsiębior-

stwami prezentuje diagram.
IV III
I II
Strumienie gospodarki rynkowej:
- rzeczowy,
- pieniężny.
Ad. I. Gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorstwa spotykają się na dwóch rynkach: na

rynku zasobów oraz na rynku dóbr. Na rynkach tych odbywają się transakcje handlowe –
akty kupna i sprzedaży. Gospodarstwa domowe – właściciele zasobów – oferują i sprzeda-
ją przedsiębiorstwom usługi pracy (kapitału ludzkiego), usługi zasobów naturalnych (ziemi,
wody itp.), a także stawiają do dyspozycji swoje oszczędności, czyli kapitał finansowy.
38
Ad. II. Zasoby oferowane przez gospodarstwa domowe są niezbędne dla przed-
siębiorstw jako czynniki produkcji. Przedsiębiorstwa kupują więc na rynku usługi zaso-
bów ludzkich, naturalnych i finansowych. Dlatego też na rynku zasobów gospodarstwa
domowe są podmiotami sprzedającymi, natomiast przedsiębiorstwa – kupującymi.
Ad. III, IV. Przedsiębiorstwa sprzedają wyprodukowane dobra gospodarstwom
domowym. Transakcje kupna i sprzedaży odbywają się na rynku dóbr i dotyczą zarówno
dóbr konsumpcyjnych, jak i kapitałowych (inwestycyjnych).
Przedstawione sprzedaż i zakup zasobów, a następnie sprzedaż i zakup dóbr są
rzeczowymi strumieniami gospodarki rynkowej. Przepływowi strumieni zasobów i dóbr
towarzyszą – skierowane w przeciwnym kierunku – przepływy strumieni pieniężnych.
Ad. I, II. Kupując usługi zasobów od gospodarstw domowych, przedsiębiorstwa
płacą za nie określone ceny ukształtowane na rynku (płace za usługi pracy, renty za
usługi ziemi, procent za usługi kapitału finansowego itp.). Płatności te są dla przedsię-
biorstw kosztami produkcji, a dla gospodarstw domowych – są dochodami.
Ad. III, IV. Podobnie jest w transakcjach dokonywanych na rynku dóbr konsump-
cyjnych i kapitałowych. Przedsiębiorstwa osiągają dochody pieniężne ze sprzedaży wy-
produkowanych dóbr. Dochody te są jednocześnie wydatkami gospodarstw domowych
dokonujących zakupu dóbr na rynku.
Przerwanie wskazanych strumieni rzeczowych lub pieniężnych prowadzi do ostrych
perturbacji ekonomiczno-społecznych zarówno wśród producentów, jak i konsumentów.
Opisane współzależności stanowią uproszczony model gospodarki rynkowej.
W praktyce strumienie wymiany często krążą tylko między przedsiębiorstwami lub tylko
wśród gospodarstw domowych. Dalsze powiązania wynikają z odmiennych motywacji
działań gospodarstw domowych (zadowolenie) i przedsiębiorstw (zyski). Istotne znacze-
nie ma także rodzaj konkurencji dominującej na określonym rynku: czy będzie to np. ry-
nek wolnokonkurencyjny, monopolistyczny czy oligopolistyczny. Uwzględnienia wymaga
także oddziaływanie państwa na procesy gospodarowania w mikroskali. Zagadnienia te
będą przedmiotem dalszych rozważań, poczynając od analizy elementów składowych
mikrorynku: cen, popytu i podaży.
Istota rynku i ceny; rynkowa cena absolutna a ceny relatywne

Rynek:
1. W znaczeniu ekonomicznym:
ogół stosunków wymiennych, towarowo-pieniężnych, samodzielnie podejmowa-
nych między podmiotami oferującymi do sprzedaży towary i usługi po określonej
cenie a podmiotami nabywającymi owe towary;
39
zespół warunków i źródło informacji prowadzących do kontaktu między kupują-

cymi i sprzedającymi w trakcie wymiany dóbr i usług;
proces, podczas którego sprzedający i kupujący określają, co i w jakich ilościach
mają zamiar sprzedawać i kupować (jakie dobra) oraz na jakich warunkach (po
jakich cenach).
2. W znaczeniu instytucjonalnym (organizacyjnym): miejsce, gdzie dokonują się akty
kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz wytworzonych produktów i usług (tar-
gowiska, hurtownie, markety, giełdy, banki itd.).
Główna funkcja ekonomiczna rynku: ustala takie ceny, które sprawiają, że ilość dóbr, na
którą ludzie zgłaszają zapotrzebowanie (popyt), zostaje zrównana z ilością oferowaną
przez innych do sprzedaży (podaż).
Ekonomiczne determinanty rynku:

funkcjonowanie wymiany towarowo-pieniężnej, inna forma wymiany, np. barter (to-
war za towar), nie jest tożsama z rynkiem;
samodzielność podmiotów – uczestników rynku, aby stosunki wymienne były tożsa-
me z rynkiem, muszą być nawiązywane dowolnie (tzn. podmioty w nich uczestniczą-
ce muszą być suwerenne w podejmowaniu swoich decyzji ekonomicznych);
występowanie zarówno bezpośrednich stosunków wymiany między sprzedawcami i na-
bywcami, jak i relacji wśród sprzedawców oraz między nabywcami (czyli konkurencji).
Instytucjonalne formy rynku postrzegane przez podmioty gospodarcze są różnorodne.

Zawsze jednak realizowane na nim transakcje kupna-sprzedaży mają swoją cenę, sta-
nowiącą pieniężny wyraz wartości towaru będącego przedmiotem transakcji (np. butów).
Elementy (mechanizmy) rynku:

popyt;
podaż;
cena;
konkurencja.
Wymienione mechanizmy (elementy) rynku występują łącznie. Oznacza to, że brak któ-
regokolwiek z nich wyklucza zasadność używania kategorii rynku.
Cena – to wartość dobra (produktu, usługi) wyrażona w pieniądzu. Ustala się ją naj-
częściej w wyniku gry rynkowej: uzgodnień pomiędzy sprzedającymi i kupującymi dobra.
Rodzaje cen:
wolnorynkowe – kształtowane swobodnie przez rynek;
40
administracyjne (regulowane, monopolowe);

urzędowe:
maksymalne – prowadzą do racjonowania dóbr w obrocie rynkowym;
minimalne – prowadzą do podtrzymywania nieefektywnych ekonomicznie, ale
niezbędnych społecznie rodzajów produkcji;
relatywne – porównane (odniesione) do cen innych dóbr (np. cena kawy do ceny piwa).
Funkcje ceny:
informacyjna – parametr w kalkulacji kosztów, efektów i wydatków, umożliwiający
podjęcie racjonalnej decyzji przez producentów i konsumentów;
redystrybucyjna – podstawa rozdziału dóbr, których cena nie odpowiada wartości;
stymulacyjna – stanowi bodziec do podejmowania działalności produkcyjnej i kon-
sumpcji, wskazuje tendencje alokacji zasobów i kierunek ich przepływu;
agregacyjna – sprowadzenie nakładów i wyników do „wspólnego mianownika”.
W mikroanalizie podstawowe znaczenie mają ceny relatywne produktu, tzn. cena jedne-
go dobra w porównaniu do cen innych dóbr, a nie ceny absolutne. Cena relatywna pro-
duktu (np. piwo : herbata) informuje nabywcę o ilości innego dobra, które trzeba poświę-
cić (– herbata), aby produkt ten kupić (+ piwo). Dlatego też zmiany cen relatywnych
(a nie absolutnych) stanowią informację rynkową, na którą reagują indywidualne podmio-
ty gospodarcze, przedstawiając oferty kupna i sprzedaży, choć… z reguły nie wiedzą,
dlaczego cena relatywna uległa zmianie.
W krótkim okresie w mikroskali zmiany cen relatywnych mają odmienne znacze-
nie dla sprzedających i kupujących. Wzrost ceny relatywnej produktu umożliwia sprzeda-
jącemu osiąganie wyższych zysków przez pewien okres. W wyniku tego sprzedający
może dokonać alokacji zasobów w kierunku produkcji i dostarczania dóbr, na które cena
relatywna wzrosła (np. z produkcji butów na torebki damskie). Ceny decydują więc o ko-
rzyściach z produkcji, tzn. o przychodach.
Kategorie przychodu:
przychód całkowity (PCp) – to ogólny napływ środków pieniężnych ze sprzedaży.
Równy jest iloczynowi liczby sprzedanych jednostek dobra (Qd – np. butów) i cenie
dobra (p).
Czyli: PCp = Qd * p.
przychód przeciętny (PPp) – średni przychód uzyskiwany ze sprzedaży jednostki to-
waru; jest równy ilorazowi przychodu całkowitego (PCp) i liczby sprzedanych jedno-
stek towaru (Qd).
Czyli: PPp = PCp/Qd (niekoniecznie = p).
41
przychód marginalny (PMp) – oznacza wzrost przychodu całkowitego wywołany

wzrostem sprzedaży o jednostkę. Jest on równy ilorazowi zmiany przychodu całkowi-
tego (Δ PCp) i zmiany sprzedaży (Δ Qd).
Czyli: PMp = Δ PCp /Δ Qd.
Natomiast dla kupującego wzrost ceny relatywnej produktu (papierosów do kawy)

oznacza, iż utrzymanie ich konsumpcji na dotychczasowym poziomie wymaga rezygnacji
z coraz większej ilości innego dobra (np. kawy). W wyniku tego kupujący może nie być
już skłonny dalej rezygnować z konsumpcji innego dobra (kawy) po to, aby konsumować
ciągle tę samą ilość produktu relatywnie droższego (papierosów). Wówczas jednak do-
kona alokacji swoich zasobów w kierunku dobra relatywnie tańszego, co oznacza spa-
dek zapotrzebowania na dobro droższe.
Powyższe uwagi nie wyczerpują istoty ani roli cen; dalsze ich oddziaływanie związa-
ne jest z pozostałymi elementami mikrorynku: popytem i podażą dóbr (produktów i usług).
Istota i determinanty popytu

Istotną kwestią w analizie mechanizmu popytu jest rozróżnienie wielkości (ilości) popytu
od popytu.
Wielkość (ilość) popytu – oznacza efektywne zapotrzebowanie na dobro o ści-
śle określonej cenie, czyli jest to ilość towarów, jaką nabywcy są gotowi kupić w określo-
nym czasie po określonej cenie.
Wielkość (ilość) popytu rynkowego
Cena – P
A
PA
B
P
B
C
PC
D
P
C
E
PE
Ilość – Q
0 QA QB QC QD QE
(wielkość popytu)
Przy cenie rynkowej towaru PA kupujący będą gotowi nabyć jego ilość oznaczoną na osi
wielkością QA. Jeżeli cena towaru spadnie do poziomu PE, to nabywcy będą mogli kupić
ilość QE. Sytuacje wiążące te ceny i ilości na schemacie odzwierciedlają punkty A i E.
42
Funkcja popytu, prawo popytu i krzywe popytu

Jeżeli rozważymy jeszcze inne (niż ujęte w przykładzie) warianty możliwych relacji ilości
i cen (np. punkty B, C i D), to możemy zrobić zestawienie różnych ilości towarów, jakie
kupujący chcą i mogą kupić po zmieniających się cenach. Analiza zmian wielkości (ilo-
ści) popytu wskazuje, że istnieje zależność (związek) pomiędzy ilością a ceną:
zmiany i kierunek zmian wielkości (ilości) popytu są determinowane zmianami cen;
zmiany i kierunek zmian cen są determinowane zmianami wielkości (ilości) popytu;
z zależności tych wynika ujemny związek pomiędzy wielkością popytu a ceną, sta-
nowiący podstawę prawa popytu rynkowego.
Funkcja popytu – jest to powtarzalna (w typowych warunkach) zależność odwrotna

między zmianami cen i zmianami wielkości popytu na określone dobro.
Funkcja popytu (Samuelson) – tabelka zawierająca różne ilości jakiegoś dobra,
które ludzie skłonni są kupić przy różnych cenach, w każdym momencie i przy założeniu,
że pozostałe czynniki nie ulegają zmianom (ceteris paribus).
Prawo popytu rynkowego – wraz ze wzrostem ceny produktu zmniejsza się, ce-
teris paribus, ilość popytu na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny ilość popytu
wzrasta; albo jest to ujemny związek pomiędzy wielkością popytu a ceną.
Graficznym zobrazowaniem funkcji popytu (tabeli popytu) jest krzywa popytu,
ukazująca wszystkie warianty zestawienia ilości popytu i cen.
Krzywa popytu rynkowego
Cena – P
D
A
PA
B
PB
C
PC
D
PD
E
PE
D
Ilość – Q
0 QA QB QC QD QE
(ilość popytu)
Zmianę wielkości popytu (działanie prawa popytu) przedstawi ruch po krzywej popytu.
Każda zmiana ceny (wzrost lub spadek) powoduje przemieszczanie się wielkości popytu
wzdłuż krzywej. Badanie elastyczności popytu i podaży także odnosi się do ruchu po
krzywych.
43
Popyt
Krzywa popytu przedstawia to, co nazywać będziemy popytem (krzywa popytu = po-
pyt). Popyt – to ilość dobra, jaką nabywcy są gotowi kupić w określonym czasie przy
każdym poziomie ceny. Popyt na określone dobro (produkt, usługę) jest relacją między
ceną tego dobra a jego ilością, którą nabywcy (konsumenci) są skłonni i są w stanie na-
być po danych cenach. Czyli: popyt oznacza ilość dobra (np. butów), którą nabywcy go-
towi są zakupić (chcą i mogą) w danym czasie, po różnych danych cenach. Popyt nie
jest więc tożsamy z potrzebą posiadania, która z reguły bywa nieograniczona.
Elastyczność cenowa popytu

Zależność występującą między ceną a skalą zmiany wielkości popytu nazywamy ela-
stycznością cenową popytu (Ecd). Mierzona ona jest stosunkiem względnej zmiany
wielkości popytu do względnej zmiany ceny. Jest to po prostu reakcja konsumenta na
zmianę ceny na rynku! Współczynnik Ecd wyrażany jest formułą:
QD P
Ecd : (w %) lub
QD P
– Δ QD x P
Ecd = ––––––––––– (w %)
QD x Δ P
gdzie:
QD – dotychczasowa wielkość popytu na towar przy cenie P;
Δ QD – spadek lub przyrost wielkości popytu na skutek zmiany ceny P;
P – dotychczasowa cena towaru;
Δ P – wzrost lub spadek ceny towaru.
Ponieważ wielkość popytu zmienia się zgodnie z prawem popytu, z reguły w kierunku
odwrotnym do zmiany ceny (choć nie zawsze), to jedna z wielkości musi występować ze
znakiem „–”, jako spadek.
Współczynnik elastyczności cenowej Ep nie jest identyczny dla wszystkich dóbr.
Przypadki elastyczności cenowej popytu:
1. Popyt elastyczny – gdy względne zmiany wielkości popytu są znacznie większe od
względnych zmian ceny. Czyli zmiana ceny o 1% powoduje większą niż 1% zmianę
wielkości popytu. Reakcja konsumenta na zmianę ceny jest w tym przypadku silna, co
oznacza, że wyższa cena zmniejsza przychód ze sprzedaży, niższa – zwiększa.
2. Popyt jednostkowo elastyczny (neutralny: Ep = –1) – gdy względne zmiany wiel-
kości popytu są takie same jak względne zmiany ceny. Oznacza to, że 1% zmiany
ceny powoduje 1% zmiany popytu; przychód pozostaje stały.
44
3. Popyt nieelastyczny – gdy względne zmiany wielkości popytu są mniejsze od

względnych zmian ceny. Czyli zmiana ceny o 1% powoduje mniejszą niż 1% zmianę
popytu. Reakcja konsumenta na zmianę ceny jest więc w tym przypadku słaba, a to
oznacza, że wyższa cena zwiększa przychód, natomiast cena niższa – zmniejsza.
Wskazana ujemna korelacja między ceną i wielkością popytu prowadzi w skutkach do

tzw. efektu substytucji i efektu dochodowego.
Efekt substytucji powstaje wówczas, gdy na skutek wzrostu ceny mniejsza licz-
ba klientów może zakupić określone dobro (lub ci sami klienci kupują go odpowiednio
mniej), przenosząc zapotrzebowanie na inne, zbliżone użytkowo, lecz relatywnie tańsze
grupy towarowe.
Efekt dochodowy ruchu cen jest tożsamy ze zmianą siły nabywczej dochodu
konsumenta: za tę samą kwotę może on kupić odpowiednio mniej lub więcej interesują-
cego go towaru.
Znajomość elastyczności popytu i podaży umożliwia:
pomiar reakcji ilości popytu i podaży na zmiany czynników określających ich wielkość
itp.;
przewidywanie zmian wzrostu popytu pod wpływem zmian (wzrostu) zamożności ku-
pujących (prawo Engla);
dostosowanie do zmian popytu wielkości produkcji i jej struktury;
przewidzenie, jak zareaguje popyt i ceny na zmiany wielkości podaży;
dostosowanie rozmiarów i struktury produkcji dóbr substytucyjnych i komplementarnych.
Elastyczność popytu a przychody przedsiębiorstwa

P
P
A E
Strata IEdI > 1
F
B E
A
Korzyść Strata IEdI < 1
B F
Korzy
ść QD
QD
0
0 C D
C D
rys. A rys. B
45
Konsumenci, nabywając na rynku dobra, wydatkują swoje dochody, które dla przedsię-
biorstw są przychodami ze sprzedaży. Zarówno wydatki konsumentów, jak i przychody
przedsiębiorstw mają związek z wielkością współczynnika cenowej elastyczności popytu
(Ecd).
Jeżeli Ecd > 1 (rys. A), to:
spadek ceny zwiększa globalne wydatki konsumentów, co oznacza wzrost global-
nych przychodów przedsiębiorstw;
wzrost ceny zmniejsza globalne wydatki konsumentów, co prowadzi do zmniejszenia
się globalnych przychodów przedsiębiorstw.
Jeżeli Ecd < 1 (rys. B), to:

spadek ceny zmniejsza globalne wydatki konsumentów, co oznacza zmniejszenie
globalnych przychodów przedsiębiorstw;
wzrost ceny zwiększa całkowite wydatki konsumentów i globalne przychody przed-
siębiorstw.
Przykład:
Krzywa popytu rynkowego Utargi ze sprzedaży

Utargi
Cena
P 8
8
6
6
Ilość sprzedana
Ilość – Q
0 1 2 3 4
0 1 2 3 4
(ilość popytu)
Pozacenowe determinanty popytu

W mikroskali na popyt i rodzaj jego elastyczności wpływają – oprócz cen – także inne
czynniki, tzw. pozacenowe determinanty popytu. Do czynników tych należą:
liczba nabywców (ludności) i ich dochody;
gusta i upodobania (preferencje) konsumentów;
ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych;
przewidywania cen relatywnych;
efekty naśladownictwa i demonstracji.
46
Oddziaływanie wymienionych czynników uzewnętrznia się w przesunięciu – w gó-

rę lub w dół – całej krzywej popytu
Zmiana popytu rynkowego
Cena
P
D1 Wzrost
D popytu
A
PA
Spadek
PB D2 popytu
PC
PC
E
D1
PE
D
D2
Ilość – Q
0 QA QB QC QD QE
(ilość popytu)
Rozważmy oddziaływanie tych czynników w praktyce (liczba nabywców, ich preferencje

i dochody wśród determinant popytu):
liczba nabywców: zmiany liczby nabywców (np. ruchy migracyjne, stopa urodzeń)
i ich struktury (wiekowej, płci itp.) pozwalają przewidywać kształtowanie się popytu
na różne dobra (np. na zabawki);
preferencje konsumentów: każdy z kupujących ma własne upodobania, potrzeby
i gusty odnoszące się do nabywanych dóbr. Te subiektywne, trudne do określenia
czynniki uwarunkowane są zwyczajami, tradycją, modą itp. Łącznie stanowią one
tzw. indywidualne preferencje nabywcy, przejściowo kształtujące wzrost lub spadek
popytu;
istotny wpływ na kształtowanie się popytu ma skala dochodów, jakimi rozporządzają
nabywcy. Podstawową (najstarszą) metodą badania zmian w strukturze popytu pod
wpływem zmian zachodzących w rozporządzalnych dochodach ludności jest analiza
struktury wydatków, oparta na badaniach budżetów rodzinnych. Badania takie prze-
prowadził po raz pierwszy Ernst Engel (1821–1896), formułując prawidłowość zwaną
następnie prawem Engla: w miarę wzrostu przeciętnego dochodu na jednego
członka rodziny nie tylko rośnie ogólny popyt, ale zmienia się również jego struktura;
zmiany te idą w kierunku zmniejszenia procentowego udziału wydatków na żywność
oraz na dobra niższego rzędu na korzyść zwiększenia udziału wydatków na dobra
wyższego rzędu (dobra konsumpcyjne trwałego użytku).
47
We współczesnej praktyce gospodarczej niezbędne są jednak bardziej szczegółowe ba-

dania, dotyczące zmian popytu na poszczególne dobra w relacji do zmiany dochodów
ludności. Umożliwia je pomiar tzw. dochodowej elastyczności popytu.
Elastyczność dochodowa popytu

Współczynnik elastyczności dochodowej popytu (Edd) oblicza się jako iloraz względnej
zmiany wielkości popytu do względnej zmiany dochodów, według następującej formuły:
Δ Qd : Δ D Qd * Δ D
Ed = –––––––––– (w %); lub Ed = ––––––––– (w %)
Qd : D Δ Qd * D
gdzie:
Qd – dotychczasowa wielkość popytu na towar przy dochodzie D;
Δ Qd – spadek lub przyrost wielkości popytu wskutek zmiany dochodu;
D – dotychczasowy dochód nabywców;
Δ D – zmiany (wzrost lub spadek) dochodów.
Prosto ujmując – wymieniony współczynnik odpowiada na pytanie: o ile procent wzrośnie

wielkość popytu na określony towar, gdy dochód ludności zwiększy się o 1%? Z tej za-
leżności wynika, że znajomość dochodowej elastyczności popytu dobra X (np. butów):
umożliwia wnioskowanie o zmianach tego popytu przy założeniu określonego pro-
centowego wzrostu dochodów;
jest niezbędna do obliczenia wskaźnika kosztów utrzymania w różnych grupach spo-
łecznych i zawodowych;
jest przydatna do prowadzenia racjonalnej polityki socjalnej.
Praktyka rynkowa wskazuje, że im bardziej niezbędny jest określony artykuł, tym ela-
styczność dochodowa popytu nań jest bliższa zeru. Na tej podstawie dokonuje się klasy-
fikacji dóbr.
Podział dóbr według elastyczności dochodowej popytu:

dobra normalne (zwykłe) – na które wielkość popytu wzrasta proporcjonalnie do
wzrostu dochodów; charakteryzują się Ed = 1;
dobra wyższego rzędu (luksusowe) – na które wielkość popytu wzrasta bardziej niż
wzrost dochodów; charakteryzują się Ed > 1;
dobra niższego rzędu (niskogatunkowe) – na które wielkość popytu maleje przy
wzroście dochodów; Ed < 1. Z zakupu takich dóbr konsument rezygnuje, jeśli stać
go już na lepsze artykuły.
48
Powiązania cenowe dóbr i prognozy cen a popyt

Kolejną determinantę popytu stanowią powiązania substytucyjne i komplementarne mię-
dzy różnymi dobrami i ich cenami, w wyniku których zmiana ceny jednego dobra może
wywierać wpływ na popyt na inne dobro.
Substytucyjność dóbr – produkty i usługi spełniające podobne bądź zupełnie
pokrywające się funkcje, mające podobne zastosowanie i podobne właściwości. Wów-
czas zmiana cen (wzrost lub spadek) na jeden z produktów, przy niezmienionej cenie
drugiego, przesuwa popyt konsumentów w kierunku dobra relatywnie tańszego (np. po-
marańcze a jabłka). Dzieje się tak wskutek zmiany ceny relatywnej – wzrost ceny jedne-
go dobra (jabłek) przy stałej cenie drugiego (pomarańczy) powoduje, iż to drugie staje
się relatywnie tańsze i na nie przesuwa się popyt jako tzw. efekt substytucyjny.
Komplementarność dóbr – towary lub usługi wzajemnie się uzupełniające, jed-
no dobro potrzebuje drugiego do prawidłowego działania. Wówczas wzrost (spadek) ce-
ny na określone dobro wywołuje spadek (wzrost) wielkości popytu na drugie z nich.
W tym przypadku zależność jest więc odwrotna; gdy np. spadnie cena sprzętu stereo –
wzrośnie wielkość popytu na kompakty; wzrost cen benzyny znajduje odzwierciedlenie
w spadku wielkości popytu na samochody.
Na tle tych zjawisk zrodziła się konieczność badania tzw. mieszanej (krzyżowej)
elastyczności cenowej popytu – współczynnika określającego reakcję wielkości popytu
na dobro wywołaną zmianą ceny dobra pokrewnego.
Na skalę popytu oddziałują przewidywania konsumentów zmiany cen relatywnych
dóbr, powodując tzw. wyprzedzające (antycypacyjne) zakupy.
Antycypacja popytu występuje szczególnie ostro w okresach długotrwałej i wy-
sokiej inflacji. Z powodu częstych i zróżnicowanych wzrostów cen różnych produktów
kupujący tracą możliwość właściwej oceny zmiany cen relatywnych i jeśli posiadają jesz-
cze środki, to starają się kupować jak najszybciej i w zwiększonych, „nienormalnych” ilo-
ściach. W skrajnym przypadku antycypacja popytu może doprowadzić do sprzężeń
zwrotnych typu: wyższe ceny – większa wielkość popytu, powodując zjawisko nazwane
paradoksem Giffena („dobra Giffena”): takie dobra niższego rzędu, na które wielkość po-
pytu rośnie przy wzroście ich ceny, i odwrotnie. Jest to kuriozum teoretyczne, w praktyce
bardzo rzadkie zjawisko, niezgodne z ogólnym prawem popytu. Faktycznie – jest to
wzrost wielkości popytu na dobra niższego rzędu determinowany spadkiem realnego do-
chodu nabywców z ubogich grup społecznych; jest wynikiem konieczności zrekompen-
sowania ubytku innych dóbr (np. mięsa) pod wpływem wzrostu cen dóbr podstawowych
(np. chleba), na zakup których wskutek tego wzrostu nie starczyło środków.
49
Efekt naśladownictwa, demonstracji i Veblena

Czynnikiem wpływającym na popyt okazują się skutki naśladownictwa i demonstracji.
Efekt naśladownictwa (efekt przyłączania się do większości) – z reguły ludzie nie chcą
wyróżniać się spośród społeczności, toteż naśladują w konsumpcji innych; kupują po-
dobne produkty, aby w ten sposób zamanifestować przynależność do określonej grupy
społecznej czy środowiska zawodowego. Wynikiem tego jest zmiana popytu indywidual-
nego zależnie od popytu większości konsumentów, a szczególnym wyrazem – jest mo-
da, przejmowanie zagranicznego stylu konsumpcji itp.
Efekt demonstracji – niektórzy konsumenci chcą – przez swoją konsumpcję –
odróżniać się od pozostałych, ukazać swój prestiż, pozycję społeczną itp. postawy.
Efekt snobizmu (ostrzejszy wyraz demonstracji) – kiedy wielkość popytu na
określone dobro zgłaszana przez konsumenta zmienia się odwrotnie w porównaniu do
zmian wielkości popytu pozostałych konsumentów. Konsumenci-snobi zgłaszają mały
popyt, jeżeli sprzedaż określonego produktu jest duża, i na odwrót: ich popyt rośnie, gdy
ogólna sprzedaż maleje. Takie postawy pozwalają snobom odróżniać się od pozostałych
konsumentów.
Efekt Veblena (tzw. efekt prestiżowy) – szczególny przypadek demonstracji
w konsumpcji; obciążeni nim konsumenci kupują bardzo drogie, luksusowe produkty,
bez względu na ich wartość użytkową, głównie po to, by wywrzeć odpowiednie wrażenie
na innych. Krzywa popytu na takie produkty kształtuje się szczególnie: im większa cena
– tym większa ilość popytu. Wzrost ilości popytu na określone dobro lub usługę wraz ze
wzrostem jej ceny jest pochodną prestiżu, z jakim kojarzy się posiadanie tego dobra lub
korzystanie z usługi.
Przedstawiona mnogość determinant popytu wskazuje, jak wiele problemów musi
poddać analizie producent przed wejściem na rynek ze swoją ofertą podaży, czyli sprze-
daży dobra po określonej cenie.
50
ANEKS
Elastyczność popytu
Istota elastyczności
W praktyce często przekonujemy się, że popyt (np. nasze zakupy różnych towarów) nie
zawsze w jednakowy sposób reaguje na zmiany cen czy też innych czynników. Często
też obserwujemy np. obniżki cen, których uzasadnienie trudno znaleźć w nieatrakcyjno-
ści towaru. Podejrzewamy, że sprzedającemu (np. przez obniżkę cen biletów, rabat za
stare samochody) chodzi o zwiększenie ilości sprzedaży, aby w ten sposób zwiększyć
masę utargu. Te obserwacje skłaniają do refleksji, że manipulacja cenami (lub ilością),
musi być uzasadniona zwiększeniem dochodu. W przeciwnym przypadku – gdyby zmia-
ny popytu były proporcjonalne do zmiany cen – taka operacja nie miałaby sensu.
Przeprowadzenie tego typu analiz – reakcji popytu na zmiany np. cen – jest szcze-
gólnie ważne, jeżeli chcemy podnieść cenę już wytwarzanego produktu bądź zwiększyć
rozmiary produkcji (podaży). Przed wprowadzeniem zmian powinniśmy oszacować
wcześniej ewentualne skutki tych decyzji. Taką analizę umożliwia pojęcie elastyczności.
Pojęcie elastyczności
Siłę reakcji wielkości popytu lub podaży na zmiany cen nazywamy elastycznością po-
pytu lub podaży. Elastyczność to reakcja pewnego obiektu na zmianę oddziaływania
czynnika. Reakcje popytu i podaży na zmiany czynnika:
prawo popytu i podaży wskazuje ogólny kierunek reakcji popytu i podaży na zmiany
cen;
zmiany te nie zawsze są proporcjonalne, bo oddziałują również inne czynniki, np.
dochody, substytuty i ich ceny, dobra komplementarne, moda;
popyt i podaż są zawsze funkcją tych czynników.
Elastyczność popytu i podaży – jest miernikiem pozwalającym ocenić rozmiary re-

akcji popytu i podaży na zmiany cen i dochodów.
Współczynniki elastyczności
Elastyczność popytu i podaży określa się za pomocą odpowiednich współczynników ela-
styczności. Oblicza się je jako stosunek względnej zmiany (procentowej) popytu lub po-
daży do zmiany badanego czynnika:
procentowa zmiana wielkości popytu lub podaży

E
procentowa zmiana wielkości czynnika
51
Elastyczność popytu
Dobrym przykładem na zrozumienie istoty i sensu badań elastyczności jest zbadanie
wpływu zmiany cen na utarg całkowity.
Uc = P (cena jednostkowa) x Q (ilość)
Ocenę elastyczności na podstawie zmian Uc spowodowanego zmianą cen ujmuje się

w trzy przedziały:
1. Popyt elastyczny – jeżeli utarg całkowity zwiększa się pod wpływem obniżki cen.
2. Popyt nieelastyczny – jeżeli utarg całkowity zmniejsza się pod wpływem obniżki cen.
3. Popyt proporcjonalny (jednostkowy) – jeżeli utarg całkowity nie zmienia się pod
wpływem obniżki cen.
Elastyczność popytu:
określa stopień zmian wielkości popytu (intensywność reakcji) na zmianę czynnika
oddziałującego na popyt;
jest miarą procentowej zmiany wielkości popytu w stosunku do procentowej zmiany
czynnika wpływającego na popyt.
Współczynnik elastyczności popytu (Ed) – jest stosunkiem względnej zmiany wielko-

ści popytu do względnej zmiany czynnika (dochodu lub ceny).
procentowa zmiana wielkości popytu

Ed
procentowa zmiana wielkości czynnika
Współczynnik elastyczności można wyznaczyć, stosując zasady geometrii (odpowiednie

proporcje odcinków):
P
Ed – w dowolnym punkcie prostej (A, B, C, D, E) równa
się długości odcinka prostej poniżej danego punktu
podzielonej przez długość jej odcinka znajdującego
A się powyżej tego punktu.
PA
np.
B
PB EdB = BE / AB = QBQE / 0QE = PB0 / PAPB = 3/1 = 3
C EdC = CE / AC = QCQE / 0QC = PC0 / PAPC = 2/2 = 1

PC
EdD = DE / AD = QDQE / 0QD = PD0 / PAPD = 1/3 = 0,33

D
PD
E
Q
0 QB QC QD QE
52
Rodzaje elastyczności popytu

W zależności od oceny wpływu określonego czynnika na popyt wyróżnia się trzy główne
rodzaje elastyczności:
1. Elastyczność cenową popytu;
2. Elastyczność mieszaną popytu;
3. Elastyczność dochodową popytu.
Elastyczność cenowa popytu (Ecd)

Jednym z podstawowych mierników Ecd jest nachylenie krzywej popytu. Elastyczność
cenowa popytu określa stopień zmian wielkości popytu na dobro (intensywność reakcji)
w stosunku do zmiany jego ceny. Miarą cenowej elastyczności popytu jest współczyn-
nik cenowej elastyczności popytu (Ecd):
– jest stosunkiem procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany ceny;
– jest to stosunek względnej zmiany wielkości zapotrzebowania na określone dobro do
względnej zmiany jego ceny (Begg).
Ecd zawsze ma znak ujemny (z wyjątkiem przypadku paradoksu Giffena).
QD P
Ecd :
QD P
Rodzaje elastyczności cenowej popytu:

popyt doskonale elastyczny Ecd – ∞ to taka sytuacja, w której każda podwyżka
ceny spowoduje zaprzestanie zakupów;
popyt elastyczny – kiedy jego elastyczność jest większa od –1, Ecd > –1; to taka sy-
tuacja, w której względna zmiana wielkości popytu jest większa od względnej zmiany
ceny (np. obniżka ceny o 5% spowoduje wzrost wielkości popytu aż o 10%);
popyt proporcjonalny – kiedy jego elastyczność jest równa –1, Ecd = –1; to taka sy-
tuacja, w której względna zmiana wielkości popytu jest równa względnej zmianie ce-
ny (np. wzrost ceny o 10% spowoduje spadek wielkości popytu o 10%);
popyt nieelastyczny – kiedy jego elastyczność jest mniejsza od –1, Ecd < –1; to taka
sytuacja, w której względna zmiana wielkości popytu jest mniejsza od względnej
zmiany ceny (np. obniżka ceny o 20% spowoduje wzrost wielkości popytu o 10%);
popyt doskonale sztywny Ecd = 0; to taka sytuacja, w której zmiana ceny nie powo-
duje zmiany wielkości popytu.
53
A Ecd = – popyt doskonale elastyczny
Ecd > – 1 popyt stosunkowo elastyczny
Ecd = – 1 popyt proporcjonalny (jednostkowy)
Ecd < – 1 popyt stosunkowo sztywny (nieelastyczny)
Ecd = 0 popyt doskonale sztywny (nieelastyczny)

0
B Q
Liniowa i wypukła funkcja (krzywa) popytu

Do pomiaru elastyczności prostej i wypukłej funkcji popytu M. Rekowski wprowadza po-
jęcia:
łukowej elastyczności – dla funkcji o linii prostej – dotyczy odcinka krzywej popytu,
(przy obliczaniu elastyczności łukowej, ze względu na możliwość wystąpienia niepo-
rozumień, należy korzystać z wartości przeciętnych P i Q);
punktowej elastyczności – dla funkcji o kształcie łuku – odnosi się do minimalnych
przyrostów ceny i popytu (najczęściej ruch cen o 1%).
Przykład liczbowy (dla punktowej i łukowej elastyczności)

A. Obliczyć elastyczność popytu na jabłka, kiedy ich cena zmniejszyła się z 2 do 1 zł za
kilogram, a popyt na bazarze wzrósł z 20 do 40 kg dziennie (ruch z pkt. A B).
B. Obliczyć elastyczność popytu na jabłka, kiedy ich cena zwiększyła się z 1 do 2 zł za
kilogram, a popyt na bazarze zmalał z 40 do 20 kg dziennie (ruch z pkt. B A).
Cena i wielkość popytu na jabłka
zł
3,0
2,5
2,0 A
1,5
1,0 B
0,5
10 20 30 40 50 60 kg
54
Dla punktowej elastyczności:

Ad. A
QD P 20 1
Ecd : : 1 : 0,5 2
QD P 20 2
Ad. B
QD P 20 1
Ecd : : 0,5 : 1 0,5
QD P 40 1
Mimo że długość odcinka AB jest równa długości BA, otrzymujemy różne elastyczności
cenowe popytu (Ecd).
Dla łukowej elastyczności:

Dla uniknięcia nieporozumień – podczas obliczania współczynników elastyczności po-
winno stosować się wartości przeciętnych (średnich) ilości i cen:
QDprzec = (20+40) : 2 = 30 kg Pprzec = (2+1) : 2 = 1,5 zł
QD P 20 1
Ecd : : 0,67 : 0,67 1
QD P 30 1,5 (przyp. A)
QD P 20 1
Ecd : : 0,67 : 0,67 1
QD P 30 1,5 (przyp. B)
Cenowa elastyczność popytu na jabłka
Cena jabłek (w zł) Popyt (w kg) Cenowa elastyczność popytu
cena ilość QD P
cena P ilość QD Ecd :
średnia średnia Q D śr Pśś
3,0 00,0 –8
2,5 2,75 0,5 10,0 5,0 10,0 – 11,1
2,0 2,25 20,0 15,0 –3
1,5 1,75 30,0 25,0 – 1,4
1,0 1,25 40,0 35,0 – 0,7
0,5 0,75 50,0 45,0 – 0,3
0,0 60,0
Determinanty cenowej elastyczności popytu to:

występowanie i dostępność substytutów (łatwość zastąpienia jednego dobra innym
o podobnym przeznaczeniu);
55
poziom ceny dobra, wielkość zmian cen (popyt jest bardziej elastyczny przy wysokiej
cenie);
preferencje, znaczenie dobra w dochodzie konsumenta (Ecd jest większa dla dóbr
istotnych dla konsumenta);
czynnik czasu (Ecd jest większa w dłuższym okresie – możliwość dostosowania do
zmiany cen, np. zmniejszenie zakupów lub zakup substytutu).
Z reguły:
popyt jest bardziej elastyczny przy wysokich cenach;
popyt jest bardziej sztywny przy niskich cenach (dóbr podstawowych lub niższego
rzędu).
Znaczenie cenowej elastyczności popytu:

1. Znajomość Ecd pozwala przewidzieć reakcję popytu na zmianę ceny – umożliwia do-
stosowanie produkcji i podaży do tej reakcji:
w przypadku dużej elastyczności producent nie może zbyt wysoko podnieść ce-
ny, bo spadek sprzedaży może zniwelować korzyści z podwyżki cen,
w przypadku niskiej elastyczności obniżka cen może nie przynieść odpowiednie-
go wzrostu sprzedaży.
2. Znajomość Ecd pozwala przewidzieć w przybliżeniu, o ile należy podnieść cenę, aby
zlikwidować niedobór na rynku, lub ją obniżyć, aby zlikwidować nadwyżkę.
Elastyczność dochodowa popytu (Edd)

Dochodowa elastyczność popytu opisuje reakcję popytu na zmiany dochodów konsu-
mentów. Miarą reakcji popytu na zmiany dochodów jest współczynnik elastyczności
dochodowej popytu (Edd):
mierzy zależność pomiędzy zmianami popytu a zmianami dochodów ludności, tj.
względnej zmiany popytu na określone dobro do względnej zmiany dochodów real-
nych;
jest stosunkiem procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany dochodu.
Edd – jest liczbą dodatnią dla dóbr normalnych, a ujemną dla dóbr niższego rzędu; zawie-
ra się w przedziale <0,1> dla dóbr podstawowych (normalnych) a dla dóbr luksusowych
jest większa od 1.
QD I
Edd :
QD I
56
Obliczeń Edd dokonuje się na analogicznych zasadach do Ecd, przy dodatkowym założe-
niu, że ceny się nie zmieniają.
Wartości, które może przybierać współczynnik elastyczności dochodowej:

Edd = 1, dla popytu proporcjonalnego,
Edd > 1, dla popytu elastycznego,
Edd < 1, dla popytu sztywnego.
57
Temat 5. Mikroanaliza rynku. Część II – podaż i mechanizm rynkowy
Temat 5
Mikroanaliza rynku. Część II – podaż i mechanizm rynkowy
Tezy tematu:
Istota podaży rynkowej i jej prawo. Elastyczność podaży i jej pozacenowe determinanty;
funkcja i krzywe podaży. Cena i ilości równowagi rynkowej. Punkt równowagi. Rodzaje
nierównowagi – nadwyżka rynkowa i niedobór rynkowy. Mechanizm dostosowawczy po-
daży i popytu; istota i działanie mechanizmu rynkowego. Przypadki zmian równowagi
rynkowej. Cykle zmian cen oraz podaży i popytu; model „pajęczyny” rynku.
Istota podaży rynkowej i jej prawo

Równie ważnym jak ceny i popyt elementem funkcjonowania i spójności rynku dóbr (pro-
duktów i usług) jest podaż. Analizując kwestie podaży, należy, tak samo jak w odniesie-
niu do popytu, rozróżnić wielkość (ilość) podaży od samej podaży. Podaż – podobnie jak
popyt – określana jest nie w kategoriach aktu, lecz procesu zachodzącego między elemen-
tami rynku. Treścią procesu podaży jest zaoferowanie dobra przez sprzedawcę (produ-
centa) konkretnemu lub nieokreślonemu nabywcy po określonej cenie.
Wielkość (ilość) podaży – to ilość towarów (dóbr i usług), jaką sprzedający są
gotowi sprzedać w określonym czasie po ściśle określonej cenie. Jest to związek pomię-
dzy określoną ceną i określoną ilością, jaką sprzedający są gotowi sprzedać w określo-
nych warunkach (na rysunku to punkt powstały z przerzutu ilości i ceny).
Funkcja podaży (Samuelson) – tabelka zawierająca różne ilości dobra, które lu-
dzie skłonni są sprzedać po różnych cenach, w każdym momencie i przy założeniu, że
pozostałe czynniki nie ulegają zmianom (ceteris paribus).
Funkcja podaży – kształtowanie się zależności między ceną dobra a jego ilością
oferowaną do sprzedaży.
Funkcja podaży – kombinacje różnych ilości dobra, które ludzie skłonni są
sprzedać po różnych cenach, w każdym momencie i przy założeniu, że pozostałe czyn-
niki nie ulegają zmianom (ceteris paribus).
Funkcję podaży wyraża graficznie krzywa podaży, ukazując swoim położeniem
każdorazowe relacje między ceną a ilością dobra. Obraz tej funkcji nazywa się krzywą
podaży.
Krzywa podaży (Samuelson) – przedstawia zależność między cenami a tą ilo-
ścią dobra, którą gotowi są sprzedać producenci, przy założeniu niezmienności pozosta-
łych czynników. Krzywa podaży przedstawia wszelkie możliwe kombinacje ilości i cen.
Na ogół krzywe podaży są rosnące.
58
W praktyce pomiędzy ofertą sprzedaży a ceną produktu istnieje zależność dodat-

nia określana jako prawo podaży.
Prawo podaży – wzrost ceny rynkowej produktu prowadzi ceteris paribus do
wzrostu oferowanych jego ilości, a spadek ceny wywołuje zmniejszenie oferty podażo-
wej. Jest to dodatni związek pomiędzy wielkością podaży a ceną. Prawidłowość deter-
minowana jest tym, że przy wyższej cenie produkcja staje się bardziej opłacalna, toteż
producent skłonny jest zwiększyć produkcję i dostawy na rynek; spadek cen oddziałuje
odwrotnie. Zmianę wielkości podaży (w tym odzwierciedlenie działania prawa podaży)
przedstawia ruch po krzywej podaży.
Podaż – to ilość dobra, jaką sprzedający są gotowi sprzedać w określonych wa-
runkach, przy każdej cenie i w określonym czasie. Podaż de facto jest relacją między ilo-
ścią dobra, którą sprzedający (producenci) są skłonni oferować w danym czasie na ryn-
ku, a jego ceną (np. butów). Jest to ilość dobra, jaką sprzedający są gotowi sprzedać
w określonych warunkach, przy pewnych warunkach cenowych i w określonym czasie.
Cena Krzywa podaży rynkowej
P
S
E
PA
D
PB
C
PC
B
PC
A
PE
S
0 QA QB QC QD QE
Ilość – Q
(wielkość podaży)
Przy cenie rynkowej towaru PA, sprzedający będą gotowi sprzedać jego ilość
oznaczoną na osi wielkością QE. Jeżeli cena towaru spadnie do poziomu PE, to sprze-
dawcy zaoferują do sprzedaży jedynie ilość QA. Sytuacje wiążące te konkretne ceny i ilo-
ści odzwierciedlają na schemacie punkty A i E.
Uwzględniając, że zależność między ceną i ilością jest podstawą analizowanego
wcześniej procesu popytu, można stwierdzić łączące go w tym aspekcie prawidłowości
z podażą. Łączne prawo popytu i podaży:
wzrost poziomu cen prowadzi – ceteris paribus – do spadku wielkości popytu i wzro-
stu wielkości podaży;
spadek poziomu cen wywołuje wzrost wielkości popytu i zmniejszenie wielkości podaży.
59
Zmiana podaży – to jej wzrost lub spadek; zmianę obrazuje przesunięcie całej
krzywej podaży: przy wzroście – w prawo, a przy spadku – w lewo.
Elastyczność cenowa podaży

Reakcję producenta na zmianę ceny nazywamy elastycznością podaży. Jej
miernikiem jest współczynnik cenowej elastyczności podaży (Es).
Współczynnik cenowej elastyczności podaży (Es) – stosunek względnej zmia-
ny podaży do względnej zmiany ceny, wyrażany według następującej formuły:
Es = (Δ Qs/Qs) : (Δ P/P) lub Es = (Δ Qs : Δ P) x (P : Qs)
gdzie:
Qs – dotychczasowa wielkość podaży towaru przy cenie P,
Δ Qs – zmiany podaży determinowane zmianą ceny;
P – dotychczasowa cena towaru,
Δ P – zmiana (wzrost lub spadek) ceny towaru.
Współczynniki elastyczności podaży kształtują się – co wynika z prawa podaży – z reguły

dodatnio: wzrostowi ceny towarzyszy wzrost podaży, obniżeniu ceny – spadek podaży.
Skala współzależności między zmianą podaży a zmianą ceny kształtuje się jed-
nak zróżnicowanie w różnych grupach towarowych. Reakcje producentów na ruchy cen
okazują się różne. Uogólniając je, wyróżnia się cztery podstawowe rodzaje elastyczności
cenowej podaży mające wpływ na przychody firm:
podaż neutralna (elastyczna jednostkowo: Es = 1) – gdy zmiany ceny powodują
analogiczne zmiany wielkości podaży;
podaż elastyczna (Es > 1) – gdy zmiany wielkości podaży są znacznie większe od
zmian ceny;
podaż nieelastyczna (Es < 1) – gdy zmiany wielkości podaży są niewielkie w sto-
sunku do zmian ceny;
podaż doskonale sztywna (Es = 0) – żadna zmiana ceny nie spowoduje zmiany
wielkości podaży.
Przyczyną zróżnicowania elastyczności podaży jest oddziaływanie na podaż innych, po-

za ceną dobra, czynników determinujących rentowność produkcji.
Pozacenowe determinanty podaży

Pozacenowe determinanty podaży spowodują przesunięcie krzywej podaży. Do czynni-
ków wpływających na zmianę podaży należą przede wszystkim:
ceny czynników produkcji;
zmiany technologii produkcji;
60
formy interwencjonizmu państwowego: podatki, subsydia itp.;

przewidywania cen relatywnych;
liczba przedsiębiorstw w branży (gałęzi).
Czynniki te powodują zmianę kosztów wytwarzania dóbr, co przy określonej cenie ryn-
kowej zmienia rentowność produkcji, skłaniając producenta do zmiany (in plus lub in mi-
nus) wielkości oferty podażowej. W wyniku tego cała krzywa podaży przesuwa się w górę
lub w dół!
Przesunięcia krzywej podaży rynkowej
Cena S
(P) Wzrost
podaży S1
B E
P4
Spadek
podaży
P3 S
S1
A C
Ilość
–Q
0 Q1 Q2 Q3 Q4
P2
Oddziaływanie wskazanych determinant jest rozległe:
1. Zmiany cen czynników produkcji:
wzrost cen czynników produkcji (surowców, energii, płac itd.) – powoduje, ceteris
paribus, ogólny spadek podaży produktów. W takiej sytuacji produkcja staje się
mniej zyskowna i producenci ograniczają ilość oferowanych produktów;
P1 odwrotnie oddziałuje spadek cen czynników produkcji (np. energii): podaż wzra-
sta, ponieważ produkcja staje się bardziej rentowna. Dodatkowe źródła zysku
mieszczą się w obniżce kosztów produkcji, co skłania producenta do zwiększania
dostaw na rynek.
2. Zmiany technologii – prowadzą z założenia do wzrostu jej efektywności, co umożliwia
wytwarzanie produktów przy mniejszych nakładach czynników produkcji. Nowa tech-
nologia obniży więc koszty wytwarzania produktu, co przy określonej cenie rynkowej
61
zwiększa zyskowność produkcji (różnicę między ceną produktu a kosztem jego wy-
tworzenia). W efekcie producent zaoferuje więcej produktów, podaż na rynku wzrośnie.
3. Znacząco mogą oddziaływać na podaż różne formy interwencjonizmu. Na przykład
niektóre podatki (VAT, akcyza) traktowane są przez producenta jako dodatkowy
„koszt” wytworzenia produktu. Jeśli podatki te mają ponadto charakter progresywny –
będą hamować wzrost podaży, a nawet powodować jej okresowe spadki. Podobnie
oddziaływać może zaostrzanie przepisów BHP, ochrony środowiska itd. W odwrot-
nym kierunku oddziałują wszelkie subsydia (dopłaty do produkcji), traktowane przez
producenta jako zmniejszające koszty produkcji. Będą więc one oddziaływać na
zwiększenie zyskowności produkcji, a w konsekwencji – na wzrost podaży.
4. Na decyzje podażowe producentów wpływać mogą przewidywane ceny relatywne
wytwarzanych dóbr. Na przykład antycypowanie wzrostu cen może powodować ogra-
niczenie bieżącej podaży w oczekiwaniu właśnie na ów przewidywany wzrost. Doty-
czy to zarówno rynku niektórych artykułów przemysłowych (tzw. deficytowych), jak
i rolniczych (np. magazynowanie zboża czy cukru w oczekiwaniu na wzrost jego ce-
ny). Odwrotnie oddziaływać będzie przewidywany spadek cen – prowadząc w skraj-
nym przypadku do tzw. wyprzedaży, czyli pozbywania się nagromadzonych zapasów
po obniżonych cenach.
5. Zmiana liczby przedsiębiorstw. Wzrost liczby przedsiębiorstw w branży powoduje
bezpośredni wzrost podaży – zwiększona jest ilość oferowanych produktów. Odwrot-
nie oddziałuje zmniejszenie liczby branżowych przedsiębiorstw, np. w wyniku doko-
nywanej konwersji produkcji, upadłości itp.
Uogólniając, oddziaływanie wymienionych determinant uzewnętrznia się w zmianie kosz-

tów wytwarzania produktów, co przy określonej cenie rynkowej zmienia rentowność pro-
dukcji, skłaniając producenta do zmiany oferty podażowej.
Procesy dostosowawcze cen, popytu i podaży

Z poprzednich rozważań wynika, że – w reakcji na zmiany cen – ilości nabywanych to-
warów (wielkość popytu) i sprzedawanych (wielkość podaży) zmieniają się – w odwrot-
nym kierunku. Według prawa popytu i podaży: wraz ze wzrostem (spadkiem) ceny pro-
duktu wielkość popytu na ten produkt zmniejsza się (rośnie), natomiast wielkość podaży
– zwiększa się (spada). W rezultacie krzywa popytu ma nachylenie negatywne, a krzywa
podaży – pozytywne. Krzywe te muszą się więc przeciąć – przy określonej cenie rynko-
wej i ilości dóbr. Jakie są tego skutki?
62
Cena i ilości równowagi rynkowej, punkt (stan) równowagi

Punkt przecięcia się krzywych (E) wyznacza równowagę rynkową, czyli sytuację, w której
wielkość podaży odpowiada bezpośrednio wielkości popytu, kształtując równowagę ilości
oferowanych i nabywanych produktów (tzw. ilość równowagi).
Cena, przy której rozmiary popytu zrównują się z rozmiarami podaży (Pe), nosi
miano ceny równowagi rynkowej (tzw. cena czyszcząca – bo „oczyszcza” rynek
z nadwyżki wielkości popytu lub podaży).
Cen Punkt i cena równowagi rynkowej

(P
D Nadmiar S
P1
D1 = nadwyżka wielkości podaży przy P1 S1
PE E
S2 D2
P2 D
Niedobór = nadwyżka wielkości popytu przy P2 Ilość – Q
S
0 QE (popyt i podaż)
Rynek tworzy układ, który wytwarza stan równowagi cen, popytu i podaży. Do równowa-
gi rynkowej dochodzi przy tych cenach i ilościach dóbr, przy których oczekiwania nabyw-
ców zrównają się z ofertą dostawców; ilość dobra, którą chcą kupić nabywcy, równa jest
tej, którą chcą sprzedać sprzedawcy; w wyniku działające na rynku siły równoważą się.
W takiej sytuacji ani cena, ani ilość produktu na rynku nie przejawiają – ceteris paribus –
żadnej tendencji do zmian.
Jest to sytuacja na rynku, kiedy:
wszyscy ci, którzy chcieli kupić wybrany towar po określonej cenie, kupili go i nikt już
go nie poszukuje;
natomiast ci, którzy chcieli sprzedać ten towar po określonej cenie, sprzedali go,
a żadnemu ze sprzedających nie pozostają nadwyżki.
Z kolei przy każdej cenie różnej od ceny równowagi albo gdy czynnik zewnętrzny (poza-
cenowy) spowoduje przesunięcie krzywej popytu czy podaży, zachodzić będzie niespój-
ność między sprzedawcami i nabywcami. W efekcie na rynku pojawi się nadwyżka albo
niedobór określonego towaru – dwa rodzaje nierównowagi rynkowej:
nadwyżka rynkowa – jest ilością, o którą wielkość podaży towaru przewyższa wiel-
kość popytu przy określonym poziomie ceny; sytuacja, w której oferowana cena
sprzedaży (podaży) jest wyższa od ceny równowagi;
63
niedobór rynkowy – ilość towaru, o którą wielkość popytu nań przekracza wielkość
jego podaży przy określonej cenie; sytuacja, w której cena sprzedaży jest niższa od
ceny równowagi.
Mechanizm dostosowawczy cen, podaży i popytu

W stanie nierównowagi rynkowej uzewnętrznia się mechanizm doprowadzający rynek do
punktu równowagi i ceny równowagi. W jaki sposób?
W sytuacji nadwyżki lub niedoboru rynkowego sprzedający i kupujący są zaintere-
sowani zmianą skali swej działalności: sprzedający zwiększają (zmniejszają) ilości towaru
oferowanego na rynku, kupujący zmniejszają (zwiększają) nabywane jego ilości. Tylko
w punkcie równowagi rynkowej żadna ze stron nie podejmuje zmiany działań. Co leży
u podstaw tej prawidłowości?
Rozważmy w ujęciu graficznym sytuację odchylania się ceny rynkowej od pozio-
mu ceny równowagi i konsekwencje tego stanu – zob. rysunek na stronie 63.
Wariant I – cena produktu jest wyższa od ceny równowagi (P1 > PE):
oznacza to, że przy określonych krzywych popytu i podaży producenci dostarczają
na rynek znacznie większe ilości produktu, aniżeli odbiorcy chcą i mogą zakupić.
Dzieje się tak dlatego, że cena P1 jest stosunkowo wysoka, korzystna dla producen-
tów, co skłania ich do zwiększania podaży na rynek. Równocześnie jednak cena ta
(P1) jest niekorzystna dla kupujących (dochody im nie wzrosły) i ogranicza ich popyt
na ten produkt;
w rezultacie przy cenie P1 powstaje na rynku nadmiar produktu równy nadwyżce
wielkości podaży nad wielkością popytu. Nadmiar produktu na rynku oznacza, że
część wytworzonego towaru nie znajduje nabywców. Gromadzą się zapasy u sprze-
dawców, a wraz z tym powstają koszty utrzymania zapasów, kapitał – możliwy do
skierowania na inne cele – jest zamrożony;
producenci, chcąc sprzedać nadmiar towaru, muszą obniżyć ceny. Skala obniżek
nie jest znana. Obniżka cen przez jednego sprzedającego lub grupę powoduje, że
kupujący przenoszą się z zakupami do tych, którzy mają najkorzystniejszą ofertę.
Pozostali sprzedawcy muszą obniżyć je także, aby odzyskać kupujących. Włącza
się mechanizm konkurencji, spychając ceny jeszcze bardziej w dół;
wraz z obniżeniem ceny w kierunku PE wielkość poprzedniego nadmiaru będzie się
zmniejszać, ponieważ niższa cena skłania konsumentów do zwiększonych zakupów
(wzrostu wielkości popytu). W wyniku tego sytuacja zmierza w kierunku równowagi
rynkowej. Po jej osiągnięciu producenci nie obniżą już cen.
64
Wariant II – cena rynkowa produktu ustala się na poziomie P2, czyli poniżej ceny równo-
wagi PE:
cena P2 – stosunkowo niska – jest mniej korzystna dla producentów, a bardziej ko-
rzystna dla konsumentów. Skłania to sprzedających do oferowania stosunkowo ma-
łych ilości produktu na rynek, natomiast kupujący są zainteresowani nabyciem du-
żych ilości;
w wyniku tego przy cenie P2 na rynku powstanie niedobór produktu równy nadwyżce
wielkości popytu nad wielkością podaży. Niedobór ten może się zmniejszać w miarę,
jak kupujący będą ograniczać swój popyt, a sprzedający – zaczną zwiększać ilości
oferowanych produktów. Może to jednak nastąpić tylko przy cenach wyższych od P2;
po prostu kupujący – jeśli chcą zaspokoić swój popyt przewyższający ofertę produ-
centów – muszą konkurować między sobą o dostęp do ograniczonej ilości towaru,
oferując wyższą cenę, co zachęci też producentów do zwiększenia wielkości podaży;
równocześnie wyższa cena osłabi popyt. Wraz ze wzrostem ceny P2 w kierunku ce-
ny równowagi PE zanikać będzie niedobór produktów, a rynek stopniowo osiągnie
stan równowagi. Po jej osiągnięciu – konsumenci nie będą już „pchać” cen w górę.
Wskazany nadmiar lub niedobór produktu na rynku mają charakter względny. Występują
przy określonych cenach i zanikają w miarę doprowadzania cen – odpowiednimi decy-
zjami sprzedających i kupujących – do stanu równowagi. Zjawiska te noszą miano me-
chanizmu rynkowego.
Istota i działanie mechanizmu rynkowego

Mechanizm rynkowy wynika z wzajemnych zależności między ceną, popytem i podażą.
Jego podstawą w mikroskali jest prawo popytu i podaży. Działanie mechanizmu polega
na tym, że jakakolwiek nierównowaga między elementami rynku (ceną, popytem i poda-
żą) uruchamia automatycznie reakcje sprzedających i kupujących na rzecz przywrócenia
równowagi popytu i podaży, osiąganej przy cenie równowagi rynkowej. Zależności po-
między popytem a podażą (zależności przyczynowo-skutkowe) ujawniają się za pośred-
nictwem cen (lub proporcji wymiennych) transakcji kupna i sprzedaży dokonywanych
przez podmioty rynku.
Klasyczny mechanizm rynkowy występuje w gospodarce wolnorynkowej (wolno-
konkurencyjnej). We współczesnej praktyce dominuje typ gospodarki rynkowej opartej
na różnych formach konkurencji i regulowanej przez państwo, co powoduje występowa-
nie w mechanizmie rynkowym trzech rodzajów cen:
ceny wolnorynkowe, które wyznacza rynek przez działanie prawa popytu i podaży
(np. w handlu detalicznym);
65
ceny urzędowe, ustalane przez organa administracji państwowej (ceny maksymalne

lub minimalne) z pominięciem mechanizmu rynkowego;
ceny regulowane, ustalane przez grupy przedsiębiorstw wykorzystujących swoją
dominującą pozycję na rynku.
Przypadki zmian równowagi rynkowej

Równowaga rynkowa jest stabilna jedynie w warunkach określonej krzywej popytu i po-
daży. Cena i punkt równowagi zmieniają się wraz z przesuwaniem się krzywych popytu
lub krzywych podaży. Pozwala to w praktyce wyróżnić cztery przypadki zmian równowagi
rynkowej.
A B
C D
Ad A. Krzywa podaży (S) nie ulega zmianie, a krzywa popytu (D) przesuwa się w górę.
Wzrósł popyt przy stałej podaży, cena równowagi wzrasta z Pe do Pe1, wzrastają także
ilości równowagi z Qe do Qe1.
66
Ad B. Krzywa podaży (S) nie zmienia się, a krzywa popytu (D) przesuwa się
w dół. Popyt zmalał przy stałej podaży, a w wyniku cena równowagi spada z Pe do Pe1,
zmniejszają się także ilości równowagi z Qe do Qe1.
Ad C. Krzywa popytu (D) nie zmienia się, natomiast krzywa podaży (S) przesuwa
się w dół. Podaż wzrasta przy stałym popycie i w wyniku cena równowagi obniży się
(z Pe do Pe1). Przy tej nowej cenie równowagi ilości równowagi rynkowej są większe –
wzrosły z Qe do Qe1.
Ad D. Krzywa popytu (D) nie zmienia się, a krzywa podaży (S) przesuwa się
w górę. Podaż maleje przy stałym popycie, co sprawia, że cena równowagi rośnie (z Pe
do Pe1), zmniejszają się też odpowiednio ilości równowagi (z Qe do Qe1).
Wskazane przypadki zmian równowagi, będące wynikiem przesunięć podaży lub
popytu i w konsekwencji zmian cen równowagi i ilości równowagi, dokonują się wskutek
działania mechanizmu rynkowego.
Cykle zmian cen oraz podaży i popytu; model „pajęczyny” rynku

Zmiany cen oraz zmiany wielkości popytu i podaży (np. butów) w dłuższym okresie cha-
rakteryzują się ruchem cyklicznym, tzn. regularnymi wahaniami o przeplatających się
okresach wzrostu i spadku. W amplitudzie wahań podaży i popytu w relacji do cen wy-
stępują jednak istotne różnice, o czym decydują inne możliwości producenta i konsu-
menta dostosowywania się do zmian cenowych produktu.
Pomiędzy zmianą ceny produktu a zmianą wielkości produkcji i podaży musi
upłynąć pewien okres; producenci potrzebują – ze względów techniczno-organizacyjnych
– czasu na ograniczenie lub zwiększenie produkcji i podaży. Oznacza to, że reakcje pro-
ducentów na zmianę ceny zachodzą z opóźnieniem, cena bieżąca znajdzie swoje od-
zwierciedlenie dopiero w przyszłej produkcji i podaży, a bieżąca produkcja jest motywo-
wana ceną z minionego okresu. W efekcie podaż bieżąca jest funkcją ceny z okresu
przeszłego: Qst = f(Pt–1), a wielkość podaży w okresie przyszłym będzie funkcją ceny
okresu bieżącego: QSt+1 = f(Pt ).
Konsumenci mogą podejmować decyzje dotyczące popytu (reakcja na zmianę ce-
ny) niemal natychmiast. Wynika z tego, że – w odróżnieniu od podaży – rozmiary popytu
w oznaczonym okresie są funkcją ceny produktu z tego samego okresu, czyli: QDt = f(Pt).
Równowagę rynkową w okresie t wyznacza jednak równanie QDt = QSt,, z czego
wynika konieczność ciągłego wzajemnego dostosowywania się elementów rynku.
Cykliczny ruch cen i rozmiarów podaży ma charakter dynamiczny, tzn. obejmuje
czynnik czasu we wzajemnych zależnościach. W wyniku tego cykle zmian cen i zmian
wielkości produkcji i skali rynkowej oferty podażowej tworzą swoistą sieć sprzężeń, przy-
pominającą graficznie pajęczynę; z tego względu określa się je „modelem pajęczyny”.
67
Równania modelu pajęczyny:

1 – wielkość podaży (produkcji) w okresie bieżącym jest funkcją ceny okresu przeszłego.
2 – rozmiary popytu w oznaczonym okresie są funkcją ceny tego samego okresu.
3 – bieżącą równowagę rynkową wyznacza wielkość podaży i popytu w danym okresie.
(1) QSt = f (Pt-1)

(3) QSt = QDt
(2) QDt = f (Pt)
Z równań tych wynika, że ilości oferowanych produktów (podaż) będą kształtować się –
w reakcji na zmiany cen – z przesunięciem czasowym (opóźnieniem)!
Zmiany ceny (P) oraz ilości produktów (Q)
Załóżmy, że opóźnienie to wynosi miesiąc, a cena początkowa ukształtowała się na po-

ziomie P1 – odbiegającym in plus od ceny równowagi. W konsekwencji oferta podażowa
drugiego miesiąca – jako funkcja tej ceny – osiągnie rozmiar Q2. Przy określonej krzywej
popytu (D) i owej ofercie wyrażonej krzywą podaży (S) powstanie na rynku nierównowa-
ga: nadmiar produktu (konsument nie ma opóźnienia w reakcji na cenę). Zlikwidowanie
tej nadwyżki, czyli sprzedaż wytworzonych ilości Q2, wymaga obniżenia ceny do P2.
Z kolei w następnym – trzecim – miesiącu wielkość podaży znowu będzie funkcją ceny
z poprzedniego miesiąca, czyli drugiego. Ponieważ cena spadła wtedy do P2, oferowane
ilości produktu zmniejszą się do Q3. W wyniku powstanie jednak na rynku niedobór pro-
duktu, którego zlikwidowanie (przez zrównoważenie popytu z podażą) wymaga ponow-
nego wzrostu ceny do P3 – jako czynnika stymulującego producentów do zwiększenia
produkcji i oferty podażowej. W kolejnym miesiącu na tym poziomie ceny oparta będzie
skala produkcji i podaży, wywołując analogiczne – wynikłe z przesunięcia czasowego
w relacji do ceny – konsekwencje. W następnych miesiącach sytuacja będzie się powta-
rzać.
68
Wskutek wskazanych zależności cena produktu będzie oscylować między P1 i P2,

a oferty podażowe produktu kształtować się będą między Q2 i Q3.
Omówione elementy mikroanalizy rynku (cen, popytu, podaży i równowagi ryn-
kowej) stanowią przesłanki wyborów dokonywanych przez konsumentów i producentów.
69
Temat 6. Teoria wyboru konsumenta
Temat 6
Teoria wyboru konsumenta
Tezy tematu:
Istota i założenia teorii konsumenta. Preferencje wyborów konsumenta. Użyteczność ja-
ko miara efektywności konsumpcji. Użyteczność całkowita a użyteczność krańcowa
(marginalna); prawo malejącej użyteczności krańcowej. Krzywe obojętności i ich cechy,
„mapa obojętności” konsumenta. Determinanty optimum (równowagi) konsumenta, linia
budżetu jako ograniczenie wyborów konsumenta. Elementy optimum (równowagi) kon-
sumenta dostosowującego się do ograniczenia budżetowego. Przesunięcia linii budże-
towej konsumenta, wpływ zmian dochodów i cen.
Istota i założenia teorii wyboru konsumenta

Konsument – samodzielny podmiot gospodarczy – podejmuje decyzje dotyczące kon-
sumpcji, mając na celu osiągnięcie subiektywnie maksymalnego zadowolenia z kon-
sumpcji dóbr i usług. Musi ciągle dokonywać wyborów między różnymi produktami
i usługami zaspokajającymi potrzeby.
Teoria wyboru konsumenta:

analizuje zachowanie się konsumenta dążącego do osiągania maksimum korzyści
z nabywanych dóbr;
interpretuje decyzje konsumpcyjne gospodarstw domowych kształtujących ich wy-
datki jako uniwersalne reguły postępowania;
określa, w jaki sposób konsumenci wybierają dobra i jaką ich ilość są skłonni kupić;
ukazuje wpływ zmian cen i dochodów na zakupy konsumentów.
Potrzeby konsumentów i standard życia

Punktem wyjścia do rozważań nad użytecznością jest nawiązanie do kategorii potrzeb.
Użyteczność nabiera sensu tylko w odniesieniu do potrzeb.
Potrzeby ludzi (w sensie psychologicznym) to stan niepokoju wywołany bra-
kiem czegoś, co jest niezbędne dla bytu człowieka i wiąże się z funkcjonowaniem orga-
nizmu ludzkiego w ścisłym powiązaniu z warunkami klimatycznymi oraz kulturą określo-
nego społeczeństwa.
Potrzeba w ekonomii to brak określonego dobra materialnego i usługi1 odczu-
wany przez jednostkę lub społeczeństwo.
1
Por. Bernard Colli, Słownik ekonomiczny i finansowy, Wydawnictwo „Książnica”, wyd. drugie,
1994, 1995, s. 137. W znaczeniu słownikowym potrzeba to brak czegoś, co jest niezbędne do
70
Potrzeby – stan braku czegoś, co jest niezbędne do:

egzystencji człowieka;
rozwoju człowieka;
pełnionych przez niego ról.
Odczuwanie potrzeb jest specyficzną własnością różnych podmiotów, które mają zróż-
nicowaną intensywność odczuwania (hierarchię) i treść. Potrzeby indywidualne i zbioro-
we pobudzają dążność ludzi do ich zaspokojenia (pozyskania środków). Dążenie do za-
spokojenia określonych potrzeb powoduje, że:
stanowią one główny motyw pracy i działania ludzi;
potrzeby mają określoną hierarchię ważności2 i intensywność, wyrażoną kolejnością
ich zaspokajania.
Wyjaśnia to, dlaczego ludzie, poszukując środków zaspokajania swoich różnorodnych po-
trzeb na rynkach, są gotowi za nie zapłacić lub przekazać dobro innego rodzaju. Hierar-
chia potrzeb pozwala uporządkować dobra materialne i usługi służące do ich zaspokoje-
nia według stopnia pilności i intensywności, z jaką są one pożądane przez konsumenta
(gospodarstwa domowe). Układ potrzeb na poziomie typowym dla grupy to standard życia.
Standard życia – wzory konsumpcji (posiadania) tego wszystkiego, co jest nie-
zbędne do normalnego życia na poziomie typowym dla określonej grupy. Tak rozumiane
standardy życia wyznaczają w pewnym zakresie granice wolności konsumenta. Dąży on
bowiem do zaspokojenia swoich potrzeb kierując się:
zasadami racjonalnego gospodarowania;
wyobrażeniami dotyczącymi prestiżu i dobrobytu grupy społecznej, której jest człon-
kiem.
Preferencje wyborów konsumenta

Każdy konsument ma swoje indywidualne preferencje i jest quasi-suwerenny w ich reali-
zacji. Suwerenność ta bowiem ma ograniczenia obiektywne, przede wszystkim w postaci
własnych dochodów i cen kupowanych dóbr. Dopiero z uwzględnieniem tych ograniczeń
konsument ma swobodę w wyborze dóbr na rynku, może poszukiwać optymalnych ko-
rzyści, tzn. maksymalnych w określonych warunkach.
Na podstawie tych tez teoria wyboru konsumenta sformułowała trzy podstawowe
założenia preferencji konsumenta:
zachowania życia, rozwoju, utrzymania roli społecznej. Por. Encyklopedia Naukowa PWN, PWN,
Warszawa 1985, s. 712.
2
Najbardziej znana jest piramida potrzeb Maslowa.
71
1. Konsument, wybierając między różnymi alternatywami konsumpcji, czyni ten wybór

świadomie, zgodnie z własnym interesem, tzn. z własnymi korzyściami; twierdzenie
to jest wynikiem ogólnego założenia o ekonomicznej racjonalności konsumenta.
2. Konsument – ma pełną i prawdziwą informację o produktach i usługach – toteż sam
potrafi najlepiej ocenić, na czym polegają jego korzyści; błędy popełnione podczas
podejmowania przez konsumenta decyzji wynikają z braku odpowiedniej informacji.
3. Konsument decyduje o strukturze własnej konsumpcji, zgodnie ze swoimi preferencjami
weryfikowanymi wysokością dochodów i cen rynkowych; może przy tym zaspokajać
swoje potrzeby, zastępując jedne dobra innymi, uwzględniając ich substytucyjność.
Użyteczność jako miara efektywności konsumpcji

Potrzeby są zaspokajane przez konsumpcję dóbr i usług. Z tymi dobrami związana jest
kategoria użyteczności – kluczowa dla zrozumienia i prowadzenia analiz dotyczących
wyborów konsumenta. Należy podkreślić, że użyteczność ma dwoisty charakter: jako ka-
tegoria obiektywna i kategoria subiektywna3.
Użyteczność jest kategorią obiektywną, kiedy opisuje właściwości użytkowe do-
bra (możliwości zaspokojenia określonej potrzeby). Użyteczność dobra wynika z jego
wartości użytkowej, czyli zdolności dóbr do zaspokojenia pewnych potrzeb. Sam fakt po-
siadania właściwości użytkowych przez dobro nie oznacza, że zostanie ono kupione
przez konsumenta. Młoda osoba raczej nie kupi do własnego użytku „Geriavitu”, nawet
gdyby ten specyfik był bardzo tani.
Użyteczność jest kategorią subiektywną, wskazującą na motywy zakupów kon-
sumenta. Kupi on tylko to, co uzna za użyteczne ze swojego punktu widzenia, kiedy na-
bywane dobro może zaspokoić na odpowiednim poziomie jego potrzebę. Użyteczność
pojmowana subiektywnie jest kategorią decydującą o tym, że określone dobro będzie
pożądane i poszukiwane na rynku, a kupujący będzie skłonny wydać na zakup określoną
kwotę pieniędzy4. Osoby w podeszłym wieku mogą kupować „Geriavit”, ponieważ po-
prawia ich nastrój i sprawność działania.
Definicja
Użyteczność (pojmowana subiektywnie) – określenie subiektywnej przyjemności, po-
żytku lub zadowolenia płynącego z posiadania, użytkowania (konsumpcji) dóbr i usług.
Właśnie to subiektywne pojmowanie użyteczności należy brać pod uwagę, kiedy
zajmujemy się teorią wyboru konsumenta.
3
Są to spostrzeżenia i doprecyzowania autora konspektu, ponieważ w ujęciach podręcznikowych
tej kategorii dopiero z kontekstu przedstawianej myśli wynika, o który sposób ujmowania użytecz-
ności chodzi.
4
Rozwinięcie tych kwestii zamieszczone jest w aneksie do tego tematu.
72
Kategoria użyteczności jest abstrakcją (a nie – konkretną wielkością) i jako ta-

ka ma charakter subiektywny. Współcześnie traktowana jest jako kategoria porządkowa,
odzwierciedlająca uporządkowany system preferencji.
W swoich wyborach konsument dąży do maksymalizacji użyteczności, czyli do
wybrania takiej kombinacji konsumowanych dóbr, która daje mu możliwie największe
zadowolenie.
Użyteczność całkowita a użyteczność krańcowa (marginalna)

Do prowadzenia analiz zachowań konsumenta na rynkach potrzebne są miary użytecz-
ności widzianej z jego punktu widzenia. Ze względu na subiektywny charakter tej ka-
tegorii z trudem poddaje się pomiarowi i ocenie5. Mimo to daje się mierzyć, chociaż
w sposób niezbyt precyzyjny. Można się pokusić np. o określenie poziomu zaspokojenia
potrzeby na podstawie ilości (masy) konsumowanego dobra. Jesteśmy przecież w stanie
określić chociażby to, czy jesteśmy głodni czy syci. Pomiędzy tymi skrajnymi sytuacjami
są stany pośrednie, które też można próbować określić jako np. „mały głód”. Można też
sięgnąć do tradycyjnej oceny punktowej stopnia zaspokojenia potrzeby6.
Mając te podstawy, w dalszym toku rozważań pozostaniemy przy tradycyjnym
pomiarze użyteczności. Rozpatrywana jest ona – z ekonomicznego punktu widzenia –
jako użyteczność całkowita i marginalna (krańcowa).
Dwa rodzaje kategorii użyteczności:

1. Użyteczność całkowita (UC) – suma użyteczności (albo suma satysfakcji zadowo-
lenia) z konsumowanej ilości dóbr materialnych lub usług. Wyraża ją formuła:
n
UC = Qi
i=0
gdzie:
Q – ilość konsumowanego dobra i,
i = 0,…, n.
Alternatywne definicje:
Użyteczność całkowita jest sumą zadowolenia (pożytku), jaką osiąga indywidualny kon-
sument z konsumowania, posiadania lub użytkowania dobra lub określonej masy dóbr.
To:
suma zadowolenia, jaką daje konsumentowi posiadanie dobra;
satysfakcja czerpana z konsumpcji określonej masy dóbr.
5
Skutkiem zastrzeżeń co do precyzji pomiaru użyteczności i zachowań konsumenta podczas do-
konywania wyborów stały się alternatywne teorie wyboru konsumenta, np. przedstawiona przez
Samuelsona teoria ujawnionych preferencji.
6
Zastosowanie tych miar zamieszczone zostało w studium przypadku.
73
2. Użyteczność krańcowa (UK) wyraża zadowolenie konsumenta ze zwiększenia

(zmniejszenia) konsumpcji określonego dobra o kolejną, dodatkową jednostkę. Wy-
raża ją formuła:
UK = Δ UC/Δ Qi lub
UC
UM =
Qi
Alternatywne definicje
Użyteczność krańcowa (marginalna) (UK lub UM):
dodatkowa satysfakcja uzyskana przez konsumenta ze spożycia każdego kolejnego
dobra;
jest stosunkiem przyrostu użyteczności całkowitej do minimalnego przyrostu zapasu
dobra (np. o jednostkę).
Miarą UK lub UM jest przyrost zadowolenia (użyteczności), jaka powstaje w wyniku

zwiększania (zmniejszania) spożycia dobra o kolejną jednostkę.
Zależności ilości konsumowanego dobra i użyteczności:

użyteczność całkowita (UC) konsumpcji określonego dobra rośnie (spada) wraz ze
wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra, ale wzrost ten napotyka granicę;
użyteczność krańcowa (UK) zmniejsza się (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem)
ilości konsumowanego dobra.
W praktyce oznacza to, że użyteczność całkowita (UC) co prawda wzrasta w miarę

zwiększania ilości konsumowanego dobra, ale jej wzrost jest jednak coraz wolniejszy. Co
więcej – w pewnym momencie, po osiągnięciu znacznej ilości konsumpcji dobra (Qxi)
może wystąpić spadek użyteczności całkowitej. U podstaw tego zjawiska leży fakt, iż
w miarę zwiększania konsumpcji użyteczność każdej dodatkowo konsumowanej jed-
nostki dobra jest coraz mniejsza, czyli maleje użyteczność krańcowa (UK).
Użyteczność całkowita (UC) Użyteczność krańcowa (UK)
Uc Uk
najedzony
Krzywa użyteczności
Krzywa użyteczności krańcowej
całkowitej
najedzony
Q głodny Q
głodny
0 1 2 3 4 Ilość 0 1 2 3 4 Ilość
74
Ilość skonsumowane- Użyteczność całkowita Użyteczność krańcowa

go dobra (żywności) (UC) (UK)
0 0
1 5 5
2 8 3
3 9,5 1,5
4 10 0,5
5 9 -1 (szkodzi!)
Przykład wyznaczania użyteczności całkowitych (UC) i krańcowych (UK) na jednym ry-

sunku
Użyteczność
całkowita (UC)
w punktach
10
UK3
8
4
UK1
2
Ilość
0 Q
_
1 2 3 4 5
Wskazana zależność określana jest jako prawo malejącej użyteczności krańcowej,

według którego: przyrosty zadowolenia z konsumpcji – określane jako użyteczność krań-
cowa – zmniejszają się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra. Zależność ta
jest odwracalna! Z tego prawa wynika, że:
zadowolenie z pierwszej konsumowanej jednostki dobra jest znacznie większe ani-
żeli z drugiej i kolejnej jednostki;
po przekroczeniu pewnej wielkości konsumpcji dalsze zwiększanie ilości konsumo-
wanego dobra zacznie przynosić konsumentowi zadowolenie negatywne, czyli nie-
zadowolenie, użyteczność krańcowa będzie wówczas ujemna, a użyteczność cał-
kowita zacznie spadać!
Przykład: zaspokajanie głodu.

W czasie jedzenia przechodzi się od poczucia głodu do sytości, co daje określone zado-
wolenie – postępujące wraz z ilością spożytego posiłku. Spożycie pierwszego kęsa czy
porcji przynosi najwięcej zadowolenia, natomiast drugiej i następnych – coraz mniejsze.
Po zaspokojeniu głodu dalsze spożywanie może okazać się szkodliwe.
75
Powyższe wywody prowadzą do konkluzji, że konsument maksymalizujący ko-

rzyści (zadowolenie z konsumpcji) może ją zwiększać aż do momentu, w którym UK = 0.
Krzywe obojętności i ich cechy, „mapa obojętności” konsumenta

Kwestią podstawową w analizie wyborów konsumenta jest odpowiedź na pytanie: ile za-
dowolenia dostarczają konsumentowi nabywane przez niego dobra (produkty i usługi)?
Najogólniejsza odpowiedź brzmi: dobra, które są dla konsumenta bardziej użyteczne,
dostarczą mu więcej zadowolenia niż te, które konsument ocenia jako mniej użyteczne!
Współczesna teoria traktuje użyteczność jako kategorię porządkową, przypisuje
jej wartości porządkowe, które wskazują na relatywne znaczenie użyteczności dóbr
w stosunku do siebie. Do analizy zachowania konsumenta nie jest konieczna „fizyczna”
mierzalność użyteczności. Wystarczy uznać, że konsument potrafi porównywać użytecz-
ność różnych dóbr i ich zestawu (koszyka), czyli kombinacji dokonywanych przez siebie
wyborów. W następstwie przyjmujemy, że konsument sam potrafi:
zdecydować, które z kombinacji (zestawu) dóbr są dla niego jednakowo użyteczne,
tzw. obojętne;
wybrać np. kombinację A kosztem kombinacji B, mimo że nie może zmierzyć, ile ra-
zy A jest bardziej użyteczna od B;
dążyć do maksymalizacji użyteczności, czyli do wybrania takiej kombinacji spoży-
wanych dóbr, które dadzą mu możliwie największe zadowolenie.
W praktyce konsument dokonuje równoczesnych wyborów wielu dóbr, które będą za-
spokajać jego potrzeby. Dąży przy tym do osiągnięcia takich kombinacji konsumowa-
nych produktów, które w najwyższym stopniu spełniać będą zakładane preferencje. Dą-
żenie to jest związane z koniecznością rezygnacji z niektórych dóbr, które w danym mo-
mencie dostarczają mniej satysfakcji (pojawia się tu koszt alternatywny). Tak więc pod-
stawą wyborów konsumenta jest uporządkowany system preferencji dotyczący kombina-
cji (zestawu) konsumowanych dóbr i usług.
System preferencji konsumenta opiera się na założeniach:
kompletności preferencji – konsument jest zdolny do określenia wszystkich kom-
binacji dóbr według tego, które preferuje, a które dają mu takie samo zadowolenie –
tzn. są mu obojętne;
przechodniości preferencji – jeśli konsument woli A od B i B od C, to woli również
A od C);
nienasyconości zadowolenia konsumenta – konsument zawsze woli więcej niż
mniej.
76
Wybory dokonywane przez konsumenta mogą mieć wiele wariantów proporcji różnych
dóbr, które jednakowo będą zaspokajały potrzeby, a więc będą obojętne dla konsumen-
ta. Ich istotę opisuje kategoria krzywej obojętności konsumenta dokonującego wyboru
kombinacji konsumowanych dóbr.
Krzywa obojętności konsumenta:
przedstawia graficznie warianty wyboru proporcji różnych dóbr, które będą jednako-
wo zaspokajały potrzeby, a więc będą obojętne dla konsumenta;
wskazuje, że każda z tych kombinacji (proporcji) daje konsumentowi takie samo za-
dowolenie;
dana krzywa charakteryzuje się stałym poziomem zadowolenia.
Przykład krzywej obojętności
Odzież
A
8
7
Krzywa obojętności
konsumenta
6 Wariant Żywność Odzież
B
5 A 1 8
4 B 2 5
C
3
D C 3 3,5
E
2
D 4 2,5
1
Żywność E 5 2
0 1 2 3 4 5
Z zestawienia i wykresu wynika, że konsument będzie tak samo zadowolony konsumu-

jąc np. 8 jednostek odzieży i 1 jednostkę żywności (A) lub 5 jednostek odzieży i 2 jed-
nostki żywności (B).
Krzywych obojętności może być nieskończenie wiele, tyle – ile możliwych kombi-
nacji konsumpcji dóbr. Łącznie tworzą one tzw. mapę obojętności konsumenta.
Ilość
dobra
Y
I3
I2
I1
0 Ilość dobra X
77
Właściwości mapy obojętności:

położenie krzywych obojętności względem siebie wskazuje na różnicę w poziomach
zadowolenia konsumenta;
wszystkie kombinacje na określonej krzywej oznaczają taki sam poziom zadowole-
nia konsumenta;
poziom tego zadowolenia wzrasta w miarę przesuwania się konsumenta z krzywej
obojętności położonej niżej na krzywą położoną wyżej (np. z I1 na I2, na I3 itd.).
Szczególne cechy krzywych obojętności konsumenta:

mają nachylenie negatywne, tzn. że zwiększenie konsumpcji jednego dobra wymaga
zmniejszenia konsumpcji innego;
nie mogą się przecinać, co wynika z przechodniości preferencji konsumenta;
są wypukłe w stosunku do początku układu współrzędnych, co wynika z nienasyco-
ności konsumenta;
jest ich nieskończenie wiele, ponieważ każda prezentuje inny stopień zadowolenia
konsumenta z konsumowanych lub posiadanych dóbr.
Krzywa obojętności określa – jak wiadomo – wszystkie kombinacje konsumpcji dwóch

dóbr, które dają konsumentowi takie samo zadowolenie. Wynika z tego, że między tymi
dwoma dobrami (grupami dóbr) istnieje zamienność, czyli substytucyjność.
Miernikiem efektu substytucyjności dobra X przez dobro Y jest marginalna stopa
substytucji (MSSxy). Określa ona:
jaką ilość dobra Y musi konsument poświęcić w celu zwiększenia konsumpcji dobra
X o jednostkę, pozostając na tej samej krzywej obojętności, czyli nie zmieniając
ogólnego poziomu zadowolenia;
ilość dobra jednego rodzaju, jaka jest niezbędna do rekompensaty rezygnacji z do-
bra drugiego rodzaju (dobra X przez dobro Y).
Formuła MSSxy
zmiana konsumpcji Y Y
MsSxy
zmiana konsumpcji X X
78
Graficzne zobrazowanie MSSxy
Ilość dobra Y
6 C X=1
Y=2
5
4 B X=1
A Y=1
3
2
1
Ilość dobra X
0 1 2 3 4 5 6
Przedmiotem wyboru konsumenta są dwa dobra (wykres): X i Y, dokonuje on wyboru

w oparciu o ich substytucję. Istotę tego wyboru uwidacznia kształtowanie się krzywej obo-
jętności. Krzywa na wykresie łączy wszystkie punkty, w których konsument osiąga ten
sam punkt użyteczności. Zmiana preferencji z A na preferencję B oznacza, że konsument
gotów jest zrezygnować z 1 jednostki dobra X na rzecz 1 jednostki dobra Y. Natomiast
przejście z opcji B na opcję C oznacza, że konsument gotów jest zrezygnować z kolejnej
jednostki dobra X, pod warunkiem zwiększenia konsumpcji dobra Y o 2 jednostki.
MSSxy nie jest stała, przy jej kształtowaniu się występują dwie prawidłowości:
1. Przy niższym poziomie konsumpcji dobra X konsument jest skłonny poświęcić więk-
szą ilość jednostek dobra Y w celu zwiększenia spożycia X o dodatkową jednostkę.
2. Przy wyższym poziomie konsumpcji X konsument jest skłonny poświęcić mniej do-
datkowych jednostek Y w celu zwiększenia konsumpcji X o jednostkę.
Z tych zależności wynika prawo malejącej marginalnej stopy substytucji – konsument

zwiększając konsumpcję dobra X jest skłonny rezygnować z coraz mniejszych ilości do-
bra Y w zamian za wzrost spożycia dobra X o dodatkową jednostkę (zachowując iden-
tyczne zadowolenie).
Wielkość
konsumpcji
dobra Y
X
Y
X
Y
X
Wielkość konsumpcji
0 dobra X
79
Determinanty optimum (równowagi) konsumenta

Celem konsumenta jest – jak już wiadomo – osiągnięcie maksymalnych korzyści z kon-
sumpcji. Dlatego konsument zawsze będzie preferował kombinacje dóbr znajdujące się
na wyższej krzywej obojętności, w porównaniu do kombinacji na krzywej położonej niżej.
Wybory, których dokonuje konsument zgodnie ze swoimi subiektywnymi preferencjami,
napotykają jednak w rzeczywistości gospodarczej na określone ograniczenia. Co więcej:
ograniczenia te mają charakter obiektywny, związany ze zjawiskiem rzadkości zasobów.
Podstawowe ograniczenia wyboru konsumenta:
zasoby pieniężne, którymi w określonym momencie dysponuje konsument;
ceny rynkowe produktów i usług niezależne od konsumenta, ale określające jego
wydatki.
Zdolności nabywcze każdego konsumenta uzależnione są od wielkości środków pie-

niężnych, którymi dysponuje. Te zaś są pochodną wielkości budżetu będącego zesta-
wieniem dochodów i wydatków konsumenta.
Źródłem dochodów budżetowych konsumentów w większości przypadków są:
dochody płacowe, będące wynagrodzeniem za pracę. Charakteryzują się one sto-
sunkowo dużą regularnością (tygodniową, miesięczną) przypływu;
dochody pozapłacowe – z tytułu dzierżawy, obligacji, renty, dywidendy, oprocen-
towania itp.; część spośród nich ma charakter regularny, większość jednak nieregu-
larny i uzupełniający.
Łącznie dochody płacowe i pozapłacowe tworzą stronę przychodów w budżecie konsu-

menta.
Wydatki konsumenta są drugą stroną budżetu konsumenta; mogą być przeznaczone na:
konsumpcję dóbr i usług (tzw. wydatki konsumpcyjne);
odłożoną konsumpcję, czyli oszczędności.
Linia budżetu jako ograniczenie wyborów konsumenta

Każdy konsument, podejmując decyzje o zakupie różnych dóbr i usług, musi uwzględ-
niać wielkość budżetu, który ma do swej dyspozycji. W każdym momencie, w którym
konsument podejmuje decyzje o rozmiarach i jakości konsumpcji dóbr, jego budżet jest
wielkością daną, jest więc ograniczeniem wyboru!
Ograniczenia budżetu konsumenta można zapisać następująco:
DP ≥ Qx * Px + Qy * Py
gdzie:
DP – stały dochód konsumenta np. w ciągu miesiąca,
80
X i Y – dwa dobra konsumpcyjne,

Qx i Qy – ilości dóbr,
Px i Py – rynkowe ceny tych dóbr (czyli konsument nie ma na nie wpływu).
Jest to równanie liniowe! Wyznaczając na wykresie maksymalne (przy danym docho-

dzie) ilości zakupionego dobra X (Qx) po cenie Px, oraz analogicznie – maksymalne ilo-
ści dobra Y (Qy) po cenie Py, otrzymujemy linię budżetową konsumenta.
Linia budżetowa konsumenta
Ilość
DP
dobra Y Py
10
8
6 Linia budżetowa
4
2 DP
Px
0 1 2 3 4 5 Ilość dobra X
Linia budżetowa konsumenta:

obrazuje wszystkie kombinacje zakupu dwóch dóbr przy określonym dochodzie;
łączy ona:
punkt na osi rzędnych odpowiadający możliwej ilości nabycia dobra X w przypad-
ku wydatkowania na ten zakup całości dochodu,
punkt na osi odciętych będący informacją o poziomie możliwości nabycia dobra Y
w przypadku wydatkowania na ten zakup całości dochodu.
Linia budżetowa oddziela kombinacje osiągalne od nieosiągalnych. W przestrzeni poni-

żej linii budżetowej znajdują się wszystkie kombinacje miesięcznej konsumpcji dobra X
i dobra Y, osiągalne dla konsumenta uzyskującego dochód (DP) i przy danych cenach
obu dóbr (Px i Py). Z kolei każda kombinacja konsumpcji dóbr X i Y znajdująca się po-
wyżej linii budżetowej jest – z uwzględnieniem wymienionych parametrów – nieosiągalna
dla konsumenta. Wybory konsumenta mogą dotyczyć tylko kombinacji osiągalnych!
81
Elementy optimum (równowagi) konsumenta dostosowującego się do ogranicze-

nia budżetowego
Racjonalność działania konsumenta polega m.in. na tym, że podejmując decyzje o kon-
sumpcji konfrontuje on swoje preferencje dotyczące kombinacji konsumpcji dóbr z dys-
pozycyjnymi zasobami, czyli z faktycznymi możliwościami ich realizacji. Według zasady
„nienasyconości” konsument zawsze chciałby znajdować się na możliwie najwyższej
krzywej obojętności, ale równocześnie napotyka on na ograniczenia w postaci określo-
nego dochodu i cen rynkowych dóbr, tzn. na linię budżetową.
Oceny wyborów konsumenta można dokonać, nakładając na linię budżetu krzy-
we obojętności obrazujące różne kombinacje dóbr dające to samo zadowolenie. Współ-
zależności te prowadzą do zasadniczego wniosku: równowaga konsumenta, tzn. jego
optimum, czyli sytuacja, w której konsument maksymalizuje zadowolenie z konsumpcji
w określonych warunkach, znajdzie się na najwyższej krzywej obojętności możliwej do
osiągnięcia przy określonych ograniczeniach. Jest tylko jedno takie optimum! Graficznie
jest to punkt styczności linii budżetowej z najwyżej położoną krzywą obojętności.
Optimum budżetowe konsumenta
Ilość
Linia budżetowa
dobra
Y
PUNKT OPTIMUM
Mapa (krzywe)
obojetności
I3
I2
I1
0 Ilość dobra X
Optimum oznacza sytuację umożliwiająca konsumentowi osiągnięcie maksymalnych ko-

rzyści z konsumpcji przy określonych dochodach i cenach dóbr. Sformalizowanym wyra-
zem punktu równowagi (optimum) jest równość marginalnej stopy substytucji dóbr X i Y
ze stosunkiem ich cen rynkowych: Px i Py. (MSSxy = Px/Py). Oznacza to, że konsument
dostosowuje swoją konsumpcję dóbr X i Y w taki sposób, aby stopa substytucji – zgod-
nie z którą jest skłonny zastąpić Y przez X – była równa stopie faktycznie umożliwiającej
dokonanie takiej substytucji, czyli relacji cen dóbr X i Y.
82
Przesunięcia linii budżetowej konsumenta, wpływ zmian dochodów i cen

Poprzednie rozważania prowadziliśmy, zakładając określone dochody konsumenta i ce-
ny rynkowe. Jak wiadomo, wielkości te – determinujące wybory konsumenta – mogą ulec
zmianie. Jakie będą skutki takich zmian? Ich odzwierciedleniem będzie odpowiednio:
przesuwanie się linii budżetowej;
zmiany przebiegu linii budżetowej.
Zmiany dochodów konsumenta wpływają na przesuwanie się linii budżetowej. Jeśli np.
dochód pieniężny konsumenta (DP) wzrósł dwukrotnie, a ceny dóbr (Px i Py) nie uległy
zmianie, wówczas podwojenie dochodu oznacza, że konsument może kupić dwa razy
więcej dobra X i dobra Y, aniżeli poprzednio. W wyniku wzrostu dochodów konsumenta
linia budżetowa przesuwa się – ceteris paribus – w górę i jest równoległa do linii począt-
kowej; spadek dochodu przesuwa linię budżetową odpowiednio w dół. Zmiana docho-
dów przesuwa linię budżetu konsumenta i w wyniku kształtuje się nowy punkt równowagi
(optimum) konsumenta.
Ilość
dobra
Y
Linia budżet owa
PUNKT OPTIMUM
I3
I2
I1
0 Ilość dobra X
Zmiany cen rynkowych towarów poszukiwanych przez konsumenta powodują zmiany

przebiegu linii budżetowej. Linia budżetowa konsumenta zmienia swój przebieg w wyni-
ku zmiany cen dobra X i dobra Y, przy założeniu stałego dochodu konsumenta. Możliwe
są wówczas cztery sytuacje.
Warianty zmian relacji cen dóbr rynkowych:

1. Cena dobra X wzrasta przy niezmienionej cenie dobra Y; wzrost ceny dobra X – ce-
teris paribus – przesuwa linię budżetową w lewo od punktu wyznaczonego przez re-
lację dochodów do stałej ceny dobra Y, tzn. DP/Py na osi rzędnych.
2. Cena dobra X spada przy stałej cenie dobra Y; spadek ceny dobra X przesuwa od-
powiednio linię budżetową w prawo.
83
3. Cena dobra Y wzrasta przy niezmienionej cenie dobra X; wzrost ceny dobra Y – ce-
teris paribus – przesuwa linię budżetową w dół od punktu wyznaczonego przez rela-
cję dochodów do ceny dobra X, czyli DP/Px na osi odciętych.
4. Cena dobra Y maleje przy stałej cenie dobra X; spadek ceny dobra Y przesuwa linię
budżetową odpowiednio w górę.
Linie budżetu przy zmianie cen dóbr

Ilość Ilość
DP
dobra Py''
D dobra
Y Y
DP
B Py'
Ilość C Ilość
dobra dobra
X X
A
0 DP DP 0
Px' Px''
Zmiany cen wywołują dwa efekty:

substytucyjny – zastępowanie przez konsumenta dobra droższego tańszym oraz
dochodowy – wzrost cen powoduje zmniejszenie się dochodu realnego konsumen-
ta, co kształtuje warunki nowego optimum.
Wyznaczenie efektu substytucyjnego i dochodowego

Ilość
dobra
DP Y
Py
B
y
y A
y1 I2
C Ilość
I1 dobra
X
x
0 x1 DP x DP' DP
Px' Px' Px
Efekt całkowity
Efekt substytucyjny
Efekt dochodowy
Mając na względzie powyższe uwarunkowania, konsument zmuszony jest do podjęcia

określonych działań dostosowawczych do zmian dochodów i zmian cen.
84
Aneks
Podstawy decyzji ekonomicznych konsumenta
Tezy tematu:
Podstawy teorii wyboru konsumenta. Modele teorii wyboru konsumenta i zasady optyma-
lizacji wyborów konsumenta. Użyteczność a ceny dóbr; cenowe ograniczenia zachowań
konsumenta. Koszty całkowite, alternatywne i krańcowe konsumenta a cenowe optimum
konsumenta. Równowaga konsumenta przy wyborze wielu dóbr. Nadwyżka konsumenta
i krzywa popytu konsumenta. Paradoks wartości.
Podstawy teorii zachowań nabywczych konsumentów

W gospodarce rynkowej zachowaniami producentów i konsumentów rządzi ten sam mo-
tyw: maksymalizacja korzyści (najczęściej materialnych lub pieniężnych): u producentów
– zysk, u konsumentów – użyteczność.
Dla konsumentów liczy się tylko użyteczność pojmowana subiektywnie. Bezpo-
średnio jest ona zależna od posiadania lub dostępności dóbr adekwatnych do ich po-
trzeb (zakładając, że są one w ogóle dostępne). Natomiast użyteczność całkowita okre-
śla ekonomiczny poziom i standard życia konsumenta (gospodarstwa domowego).
Problem maksymalizacji korzyści nabywców wyjaśnia teoria zachowania konsu-
mentów. Zajmuje się ona zachowaniem konsumentów na rynku i ich wrażliwością na
zmiany sytuacji rynkowej – w tym elastycznością popytu. W przedstawionej wcześniej
podstawowej części wykładu teorii wyboru konsumenta określone zostały zasady, któ-
rymi kieruje się konsument w dążeniu do maksymalizacji korzyści (osiągnięcia swojego
optimum ekonomicznego) w warunkach ograniczenia budżetu. W tej części wykładu
zajmiemy się podstawami i zasadami decyzji konsumenta dostosowującego się do cen
rynkowych. Teoria dostosowań nabywczych konsumenta do cen (lub wyboru konsumen-
ta dostosowującego się do cen rynkowych):
analizuje zachowanie konsumenta dążącego do osiągania maksimum korzyści, kie-
dy porównuje (zestawia) użyteczności i ceny (koszty) nabywanych dóbr;
interpretuje decyzje konsumpcyjne gospodarstw domowych, kształtujących ich wy-
datki, jako uniwersalne reguły postępowania;
stara się udzielać odpowiedzi na pytania:
w jaki sposób konsumenci wybierają określone produkty i jaką ich ilość są skłonni
kupić?
jaki jest wpływ zmian cen lub innych warunków na zakupy konsumentów?
W analizach wykorzystuje się teorię rachunku marginalnego (krańcowego).
85
Model teorii wyboru konsumenta

W celu określenia prawidłowości zachowań konsumentów i czynników wpływających na
te zachowania buduje się model zachowania się konsumentów. Czytelny schemat takie-
go modelu (tu przywołanego) przedstawił w swoim podręczniku Z. Stachowiak.
Model teorii wyboru konsumenta
– wie, czego chce (pragnie),

Oferent dóbr i usług, które mogą
– dysponuje środkami,
zaspokoić potrzeby konsumenta
– napotyka na ceny, na które nie ma wpływu
RYNEK KONSUMENT
TEORIA WYBORU KONSUMENTA

(TEORIA POSTĘPOWANIA KONSUMENTA)
ZACHOWANIA NABYWCZE ZACHOWANIA DOSTOSOWAWCZE

KONSUMENTA KONSUMENTA
PODSTAWOWE TWIERDZENIA DO ZMIANY DOCHODU
PODSTAWOWE ZASADY DO ZMIANY CEN
UWARUNKOWANIA OGRANICZENIA ZE WZGLĘDU NA

KOMPLEMENTARNOŚĆ
ZE WZGLĘDU NA
POTRZEBY GUSTY PREFERENCJE SUBSTYTUCYJNOŚĆ
Modelowe ujęcie zachowań dostosowawczych konsumenta obejmuje także założenia

wcześniej przyjęte i dodatkowe. Założenia:
1. Przyjmuje się, że konsumenci:
wiedzą, czego chcą (przez intensywność i strukturę potrzeb);
dysponują ograniczonymi środkami (budżetami);
napotykają na ceny, na które nie mają żadnego wpływu albo ograniczony wpływ.
2. Zachowaniami konsumentów dążących do maksymalizacji korzyści (użyteczności)
kierują te same reguły i zasady jak u innych podmiotów gospodarczych.
W tym miejscu zasadne jest krótkie przypomnienie reguł i zasad dokonywanych wybo-
rów i decyzji przez podmioty gospodarcze działające na rynku7:
1. Podmiot działający na rynku swoje optimum ekonomiczne (równowagę) osiąga wte-
dy, kiedy maksymalizuje różnicę pomiędzy pożytkami (korzyściami) całkowitymi
a kosztami całkowitymi, które musi ponieść, żeby te pożytki (korzyści) mieć.
7
Te zasady przedstawia m.in. M. Rekowski w: Mikroekonomia, Poznań 2011, s. 26–27.
86
2. Podmiot działający na rynku dostosowujący się do cen swoje optimum ekonomiczne

(równowagę) realizuje wtedy, kiedy pożytki krańcowe (korzyści krańcowe) zrównają
się z kosztami krańcowymi (stratami krańcowymi).
Teoria użyteczności krańcowej jest jądrem teorii racjonalnego wyboru konsumenta. Ko-
rzyści całkowite i krańcowe konsumenta (użyteczności) zostały wyjaśnione w pierwszej
części wykładu. Pozostaje zatem potrzeba wyjaśnienia kategorii kosztów całkowitych
i krańcowych z punktu widzenia konsumenta.
Użyteczność a ceny dóbr

Dobra poszukiwane przez konsumenta w olbrzymiej części nie są dobrami wolnymi. Aby
uzyskać dostęp do ich właściwości użytkowych, konsument musi za nie zapłacić albo
oddać dobro innego rodzaju. Oznacza to, że pozyskanie dobra wiąże się z konieczno-
ścią poniesienia kosztów. W takiej sytuacji konsument, kupując, musi brać pod uwagę
ceny pożądanych dóbr (ocenić ich dostępność w świetle ograniczenia swojego budżetu).
Rodzaje ograniczeń (warunki), jakie spotyka konsument na rynku:
cena dóbr (niezależna od konsumenta);
rozporządzalny dochód (ograniczony w stosunku do potrzeb), którego użyteczność
krańcowa rośnie wraz z ubytkiem.
Koszty całkowite konsumenta należy rozumieć dwojako:

1. Jako sumę wydatków pieniężnych na zakup towarów.
2. Jako koszt alternatywny dokonanych wyborów.
Koszty całkowite konsumenta rozumiane jako suma wydatków pieniężnych poniesionych

na zakup towarów wydają się dość oczywiste. Ale biorąc pod uwagę podążanie konsu-
menta do swojego optimum ekonomicznego, warto posłużyć się przykładem.
Przykład
Przyjmijmy, że w gospodarstwie domowym do gotowania smacznie i zdrowo potrzebna
jest pietruszka. Właściwości pietruszki to użyteczność oceniana subiektywnie przez Pa-
nią domu. Żeby ją mieć, Pani domu będzie musiała ją kupić. W tym celu uda się po za-
kupy na rynek warzywny (np. bazarek przy osiedlu). Przyjmijmy, że już na pierwszym
straganie znajdzie pietruszkę, której szuka, tzn. poszukiwaną przez nią użyteczność. Za-
łóżmy, że cena za poszukiwany towar na tym straganie wynosi 3 zł. Jest niemal pewne,
zakładając racjonalność postępowania, że Pani domu nie dokona natychmiast zakupu.
Prawdopodobnie przejrzy oferty na innych straganach w nadziei, że taką samą pietrusz-
kę będzie mogła kupić u innych sprzedających po niższej cenie, np. za 2 zł.
87
Wnioski z przytoczonego przykładu są dość oczywiste. Właściwości poszukiwanej

pietruszki to z góry przyjęta użyteczność całkowita. Cena rynkowa jest w tym przypadku
kosztem całkowitym. Zakładając racjonalność postępowania, Pani domu poszukuje ta-
kiego rozwiązania, w którym poszukiwany towar (założona z góry użyteczność całkowita)
zostanie zakupiona po najniższej cenie (suma poniesionych kosztów).
W tym przypadku kupujący (konsument) dąży do zmaksymalizowania różnicy
pomiędzy użytecznością a kosztami, które musi ponieść, żeby uzyskać dostęp do tej
użyteczności. Dąży w ten sposób do zrealizowania swojego optimum ekonomicznego
(równowagi konsumenta przy wyborze jednego dobra na rynku).
Zgodnie z zasadami racjonalnego postępowania możemy warunki wyboru od-
wrócić. Zakładamy, że konsument na zakupy przeznaczy z góry określoną kwotę pienię-
dzy. W takiej sytuacji wybierze z ofert rynkowych towar przynoszący mu najwyższą uży-
teczność (np. dołączenie do towaru dodatkowego wyposażenia lub korzystnych warun-
ków serwisu). Będzie w ten sposób dążył do zmaksymalizowania różnicy pomiędzy uży-
tecznością a kosztami, które musi ponieść, żeby uzyskać dostęp do tej użyteczności.
Przejdziemy teraz do wyjaśnienia wyborów optymalnych konsumenta na podstawie

analizy marginalnej.
Zgodnie z zasadą do wyznaczenia rozwiązań optymalnych konieczne jest zasto-
sowanie dwóch kategorii: użyteczności krańcowych i kosztów krańcowych. Kategoria
użyteczności krańcowych już została wyjaśniona w pierwszej części wykładu. Z punktu
widzenia konsumenta koszt krańcowy możemy zdefiniować jako przyrost kosztu całko-
witego spowodowany przyrostem (zmianą) zakupów o kolejną jednostkę.
Przykład
Kiedy głodny konsument kupi bułkę za 30 gr, to związany z tym koszt całkowity wyniesie
tyle, ile cena rynkowa, a więc 30 gr. Z kolei koszt krańcowy obliczymy zgodnie z defini-
cją. Po zakupie bułki koszt całkowity wyniesie 30 gr, ale koszt (wydatek) przed zakupem
wynosił 0 gr. Dlatego różnica wynosi 30 gr. Jest to właśnie kosz krańcowy, bo o tyle
wzrósł koszt całkowity.
Załóżmy teraz, że konsument był bardzo głodny i kupił 5 bułek, a cena rynkowa
wynosi 30 gr za sztukę. Określmy zatem, jaki jest koszt krańcowy piątej z kolei bułki. Po
zakupie pięciu bułek koszt całkowity wynosi 1 zł i 50 gr. Przed zakupem piątej z kolei
bułki, więc po zakupie czterech bułek koszt całkowity wyniósł 1 zł i 20 gr. Dlatego różnica
wynosi 30 gr, jest to koszt krańcowy piątej z kolei bułki.
Wniosek (przy założeniu, że konsument napotyka na stałe ceny za jednostkę to-
waru, niezależnie od tego, ile ich zakupi): dla kupujących koszty krańcowe przejawiają
88
się jako ceny jednostkowe przypisane do towarów. Z kolei te same ceny rynkowe, które
dla kupujących są kosztem krańcowym, dla sprzedających będą utargiem krańcowym.
Teraz możemy przystąpić do wyznaczenia rozwiązania optymalnego na podsta-
wie analizy marginalnej (krańcowej). W tej sytuacji konsument porównuje (wartościuje)
użyteczność krańcową dobra z ceną i zasobem posiadanego pieniądza.
Rozpoczniemy od wyjaśnień, w jakich sytuacjach (warunkach) konsument zdecy-
duje się na zakup lub z niego zrezygnuje.
Koniecznym warunkiem zainteresowania się konsumenta towarem jest jego uży-
teczność dla kupującego. To użyteczność pojmowana subiektywnie decyduje o tym, że
dobro będzie poszukiwane na rynku, a kupujący będzie skłonny wydać na zakup okre-
śloną kwotę pieniędzy. Z jednej strony, podczas zakupu określonego towaru konsument
ocenia użyteczność (subiektywną korzyść), jaką uzyska, kiedy stanie się jego właścicie-
lem. Z drugiej strony, ocenia koszty mierzone ubytkiem pieniędzy wydanych na zakup
albo rezygnacją lub zmniejszeniem zakupów innych potrzebnych mu towarów. Porównu-
je ze sobą koszty i uzyskaną w zamian użyteczność.
Zakupu dokona tylko wtedy, kiedy uzna, że poniesione koszty zrekompensuje mu
uzyskana w zamian użyteczność. Zrezygnuje z zakupu wtedy, kiedy uzna, że cena ryn-
kowa jest zbyt wysoka w stosunku do subiektywnie określonej użyteczności.
Te prawidłowości przedstawimy teraz w kategoriach rachunku krańcowego.
Przykład
Przyjmijmy, że pewien konsument lubi jeść ciastka. Na ich zakup może przeznaczyć 2 zł,
a cena rynkowa jednego ciastka to także 2 zł. Zastosujemy teraz kategorie marginalne.
Rozpoczniemy od kosztów, bo na rynkach są one określone. Przed zakupem
koszt wynosi 0 zł. Po zakupie wynosi 2 zł. Oznacza to, że koszt całkowity tego zakupu
wynosi 2 zł. Łatwo określić, że koszt krańcowy to także 2 zł, ponieważ o tyle wzrósł koszt
całkowity spowodowany zakupem ciastka.
Co konsument uzyskał w zamian (jaką użyteczność)? Wiemy, że przed zakupem
nie miał żadnej. Po zakupie może się już delektować smakiem i aromatem tego ciastka.
Ale pojawia się tu problem z porównywalnością kosztów określonych wartościowo (cena)
a użytecznością określoną przez subiektywne odczuwanie. Aby temu zaradzić, należy
koszty i użyteczności przedstawić w tym samym wymiarze. Można spróbować przedsta-
wić użyteczność w kategoriach wartościowych.
Możemy np. opisywać właściwości trakcyjne samochodu i jego wyposażenie albo
zamiast tego opisu podać wartość rynkową. Kiedy podamy jako wartość rynkową np.
kwotę 200 tys. zł, możemy domyślać się, jakie walory użytkowe będzie miał ten samo-
chód.
89
Ten sam zabieg powtórzymy w odniesieniu do przykładowego ciastka. W praw-

dzie wydaliśmy na jego zakup 2 zł, ale w zamian dostaliśmy ciastko warte w ocenie ku-
pującego 2 zł. W ten sposób przeszkoda różnych wymiarów użyteczności i kosztów zo-
stała pokonana. Teraz możemy stwierdzić, że przed zakupem użyteczność całkowita
dostępna konsumentowi wynosiła 0, a po zakupie wzrosła w ujęciu wartościowym o 2 zł.
Zatem użyteczność krańcowa przykładowego ciastka to także 2 zł.
Wybór optymalny
W tym przykładzie konsument dokonał zakupu w sytuacji, kiedy koszty krańcowe zrów-
nały się z użytecznością krańcową (UK = KK). Dzięki tej równości, znając cenę zaakcep-
towaną przez konsumenta, możemy także w innych przypadkach dokonywanych wybo-
rów określić korzyści krańcowe.
Dostosowanie się konsumenta do zmian cen

Przejdźmy do sytuacji, w której zmieniać się będą ceny, a inne warunki pozostaną nie-
zmienione. Załóżmy, że cena rynkowa ciastek spadła z 2 do 1 zł. Intuicyjnie wiemy, że
konsument prawdopodobnie zwiększy kupowaną ilość z 1 do 2 ciastek. Ale pokuśmy się
teraz o wyjaśnienie zachowania się konsumenta w kategoriach marginalnych, pod wpły-
wem spadku ceny.
Obniżka ceny na ciastka oznacza zmniejszenie kosztu krańcowego z 2 do 1 zł.
W ten sposób równowaga (optimum konsumenta) przy cenie 2 zł została naruszona.
Przy niższej cenie i niezmienionych ilościach zakupów użyteczność krańcowa wynosi 2
zł, a koszt krańcowy to tylko 1 zł (UK > KK). Taka sytuacja uruchomi zachowania dosto-
sowawcze konsumenta, by przywrócić zachwianą równowagę. Warunkiem równowagi
(optimum ekonomicznego) jest równość użyteczności krańcowej i kosztu krańcowego
(UK = KK). Ponieważ cena jest dana przez rynek, to równowagę można osiągnąć przez
odpowiednie dostosowanie użyteczności krańcowej. Obniżka ceny to spadek kosztu
krańcowego dla konsumenta, co zmusza do poszukiwania rozwiązania odzwierciedlają-
cego adekwatny spadek użyteczności krańcowej.
Rozwiązane podsuwa prawo malejącej użyteczności krańcowej. Przypomnijmy,
że zgodnie z nim każda kolejna konsumowana jednostka dobra dostarcza coraz mniej-
szej użyteczności krańcowej. Dlatego konsument dążący do równowagi będzie zwięk-
szał kupowane ilości do momentu, kiedy użyteczność krańcowa zrówna się z kosztem
krańcowym, czyli ceną. Zależność ta w procesach dostosowawczych jest odwracalna –
wzrost ceny (czyli kosztu krańcowego) pociąga za sobą, z reguły w typowych warun-
kach, zmniejszenie ilości popytu konsumenta (doprowadzenie w ten sposób do ade-
kwatnego wzrostu użyteczności krańcowej).
90
Podsumowanie i wnioski dotyczące zależności pomiędzy uzyskiwaną przy zaku-

pie użytecznością a cenami dobra.
Stan równowagi konsumenta występuje, gdy konsument uzyskuje maksimum za-
dowolenia (użyteczności):
w sytuacji, kiedy każde nabywane dobro dostarcza użyteczności krańcowej propor-
cjonalnej do jego ceny, tj. kiedy w naszym odczuciu cena na określone dobro (za
wartość użytkową) jest do przyjęcia (udany zakup);
strata dochodu na zakup (koszt, koszt alternatywny) jest rekompensowana przyro-
stem użyteczności wynikłej z posiadania dodatkowych dóbr.
Więcej uwagi należy poświęcić kategorii kosztu alternatywnego. Koszt alternatywny

jest utożsamiany z określoną miarą utraconych korzyści. Kosztem alternatywnym dla
konsumenta jest rezygnacja z dobra jednego rodzaju na rzecz dobra (lub dóbr) innego
rodzaju. Oznacza to utratę użyteczności (korzyści), jaką przyniosłoby konsumentowi
użytkowanie lub posiadanie tych dóbr, z których zrezygnował.
Przykład
Przyjmijmy, że konsument jednakowo ceni sobie ciastka i napoje. Gdyby to były dobra
wolne, mógłby je konsumować w takich ilościach i proporcjach, które zapewniłyby mu
pełne zaspokojenie odczuwanych potrzeb (zmaksymalizowałby swoje korzyści – subiek-
tywną użyteczność). Ale nie są to dobra wolne. Za uzyskanie dostępu do tych dóbr na
rynku trzeba zapłacić. Przyjmijmy, że na zakupy tych alternatywnych dóbr konsument
może przeznaczyć 10 zł. Załóżmy także, że ceny za ciastko i napój są identyczne i wy-
noszą 2,5 zł. W takiej sytuacji konsument może mieć albo 4 ciastka, albo 4 napoje. Jeże-
li chce konsumować dobra jednego i drugiego rodzaju, to musi dokonać wyboru pomię-
dzy nimi (np. ustalić kombinację 3 ciastka i 1 napój).
Dla ułatwienia dalszych rozważań przyjmijmy, że użyteczności całkowite i krań-
cowe alternatywnych ciastek i napojów oceniane subiektywnie przez konsumenta są ta-
kie same. Jeśli konsument będzie zainteresowany konsumpcją nie tylko jednego dobra
(np. ciastek), to będzie musiał zrezygnować z ostatniego ciastka (w warunkach ograni-
czenia budżetowego – może wydać tylko 10 zł), aby mógł spożyć pierwszą z kolei jed-
nostkę napoju.
Oznacza to pojawienie się w „czystej postaci” kosztu alternatywnego konsumenta.
Wydając tyle samo pieniędzy na zaspokojenie swoich potrzeb (10 zł), poniesie subiek-
tywną stratę tej użyteczności, jaką dawało mu spożycie czwartego z kolei ciastka (z któ-
rego zrezygnował na rzecz pierwszego napoju). Ta strata użyteczności jest właśnie
kosztem alternatywnym.
91
Konsument, kierując się swoją oceną zaspokojenia różnych potrzeb, może doko-
nywać dalszych zamian (kolejnych ciastek na kolejne jednostki napoju). Wraz z kolejną
rezygnacją będą rosły subiektywne alternatywne koszty całkowite. W ten sposób pojawią
się alternatywne koszty krańcowe. Opierając się na tym przykładzie (i nie tylko na nim),
możemy (dla utrwalenia sposobu definiowania kategorii krańcowych) określić treść tego
pojęcia.
Alternatywny koszt krańcowy – jest to przyrost kosztu całkowitego (utrata ko-
rzyści) spowodowany rezygnacją z kolejnej jednostki dobra albo jest to przyrost kosztu
całkowitego spowodowany zamianą kolejnego ciastka na kolejny napój.
Można teraz przystąpić do zilustrowania przykładu (studium przypadku) i podsu-
mować wnioski z rozważań dotyczących kosztu alternatywnego konsumenta.
Korzyści i koszty dóbr alternatywnych (założenie ich równości)

Ilość konsumo- Użyteczność Użyteczność Ilość konsumo- Użyteczność Użyteczność
wanego dobra całkowita krańcowa wanego dobra całkowita krańcowa
(ciastka) (UC) (UK) (napoje) (UC) (UK)
0 0 0 0
1 5 5 1 5 5
2 8 3 2 8 3
3 9,5 1,5 3 9,5 1,5
4 10 0,5 4 10 0,5
5 9 –1 (szkodzi!) 5 9 –1 (szkodzi!)
Użyteczności całkowite (UC) i krańcowe (UK) jednakowe dla ciastek i napojów
Użyteczność
całkowita (UC)
i krańcowa (UK)
w punktach 10
UK3
8
4
UK1
2
Ilość
0 Q
1 2 3 4 5
92
Koszty alternatywne całkowite i krańcowe konsumenta

(spowodowane zamianą kolejnego ciastka na kolejny napój)
Ilość zrezygnowanych
Koszt całkowity (UC) Koszt krańcowy (UK)
ciastek
0 0 0
1 0,5 0,5
2 2 1,5
3 5 3
4 10 5
Koszt całkowity
(KC) i krańcowy
(KK) w punktach
10
8
KK4 Koszt
całkowity
6
4
Koszt
krańcowy
2
KK2
0 Ilość
Q
1 2 3 4
Mamy już wszystkie elementy konieczne do wyznaczenia rozwiązania optymalnego kon-

sumenta rozważającego alternatywne kombinacje dwóch dóbr. Takie rozwiązanie wy-
znaczy sytuacja, kiedy:
użyteczność krańcowa konsumowanej jednostki dobra jednego rodzaju (korzyść
krańcowa) zrówna się z kosztem krańcowym (stratą krańcową) spowodowanym re-
zygnacją z kolejnej jednostki dobra alternatywnego;
różnica pomiędzy użytecznością całkowitą a kosztami całkowitymi jest największa.
Taką sytuację ilustruje schemat. Rozwiązanie optymalne wskaże oznaczony gwiazdką

punkt przecięcia UK i KK.
93
Optimum ekonomiczne (równowaga) konsumenta
Użyteczność Koszt
Użyteczności i koszty
całkowita całkowity
alternatywne
10
8
Koszt
krańcowy
6
4
Użyteczność
krańcowa
2
Ilość
0 Q
1 2 3 4
W sposób bardziej ogólny i uwzględniający koszty alternatywne wybory optymalne kon-

sumenta daje się opisać przez jego wydatki na zakupy dobra jednego rodzaju albo dóbr
alternatywnych. Tu wystarczy określić koszt jako ubytek pieniędzy wynikający z dokony-
wanych zakupów. Użyteczność pozostaje bez zmian (jako subiektywne odczuwanie
związane z zaspokajaniem potrzeb).
Korzyści i koszty
Koszt
Korzyści krańcowy
Użyteczność
i koszty
krańcowa
Punkt (stan)
równowagi
OPTIMUM
0 Ilość dobra
W tym ujęciu:
koszt krańcowy obrazuje wzrost użyteczności krańcowej pieniądza, która w miarę
zwiększania zakupów rośnie – ponieważ maleje zasób (zapas) pieniądza;
wraz z ilością konsumowanego dobra spada użyteczność krańcowa, ponieważ coraz
pełniej zaspokajana jest potrzeba (bo przyrosty użyteczności całkowitej maleją).
94
Równowaga konsumenta przy wyborze wielu dóbr
Postępowanie konsumenta przy racjonalnym wyborze zestawu dóbr

Każdy konsument w warunkach ograniczonych środków na zakupy musi dokonać wybo-
ru: które z potrzeb, w jakiej kolejności i w jakim zakresie będzie zaspokajał. Wiąże się to
z koniecznością rezygnacji z pełnego zaspokojenia jednych potrzeb, aby uwolnione
w ten sposób środki przeznaczyć na inne niezaspokojone potrzeby – odczuwane
w związku z tym bardzo intensywnie.
Przykładowo, rezygnuje się z zakupu drugiej pary butów, aby nabyć żywność
i skarpety. W praktyce często pozostaje się przy pierwszej parze obuwia, butelce piwa –
które dla konsumenta mają najwyższą użyteczność – po to, aby zaspokoić inne inten-
sywnie odczuwane potrzeby, np. czapka, zakąska. Dlatego też konsument dokonuje wy-
boru spośród wielu możliwości w celu maksymalizacji swojego zadowolenia. W praktyce
konsument musi, mając określony dochód, dokonać wyboru pomiędzy różnymi dobrami
o zróżnicowanych cenach. Będzie się on kierował:
uzyskaniem najwyższej użyteczności z zestawu;
wyrównaniem użyteczności krańcowych wszystkich nabywanych dóbr, tzn. rozdzieli
dochód w taki sposób, by z jego punktu widzenia uzyskać stan najkorzystniejszy
(maksymalizować użyteczność całkowitą).
Przedstawione prawidłowości i twierdzenia w pełni stosują się do zakupu wielu dóbr.

Jednakże zwykle dochody ludzi są ograniczone, a ceny poszczególnych dóbr i usług
różnią się od siebie (np. lodówki i garnka). W tym przypadku ma zastosowanie:
prawo równych użyteczności krańcowych z wydatkowanej jednostki pieniężnej na
zakup każdego z dóbr;
wyborów optymalnych konsument dokonuje wtedy, kiedy relacje użyteczności krań-
cowych do kosztów krańcowych (cen) będą jednakowe dla różnych kupowanych
dóbr.
W warunkach różnicy cen dóbr X oraz Y konsument osiąga stan równowagi i maksyma-
lizuje użyteczność wtedy, gdy relacje użyteczności krańcowej każdego dobra do jego
ceny są sobie równe.
Ukx Uky
.....
Px Py
Tak będzie kształtowała się równowaga konsumenta w warunkach niezmienności relacji

cen i jego preferencji.
95
Dostosowania konsumenta do zmian cen przy wyborze wielu dóbr

Pozostaje jeszcze kwestia zachowań dostosowawczych konsumenta w przypadku zmia-
ny ceny jednego z towarów w koszyku zakupów (wielu dóbr). Przyjmijmy, że wzrośnie
cena na dobro X. W ten sposób zostanie zachwiana równowaga, która wywoła zacho-
wania dostosowawcze. Mogą one pójść w dwóch kierunkach.
Pierwszy to dostosowania w obrębie tego samego towaru, na który zmieniła się
cena, bez naruszania proporcji zakupów innych dóbr. Wzrost ceny to, jak już wiemy,
wzrost kosztu krańcowego. W takiej sytuacji konsument może odpowiednio zmniejszyć
kupowaną ilość tego towaru, doprowadzając dzięki temu do adekwatnego do wzrostu
użyteczności krańcowej zmiany kosztu krańcowego. Przy spadku ceny decyzje i działa-
nia mogą pójść w stronę przeciwną.
Drugi kierunek będzie wyznaczony sytuacją, w której konsument nie chce lub nie
może zmniejszyć kupowanych ilości określonego towaru. Pomimo wzrostu ceny musi al-
bo chce zachować bez zmian użyteczność całkowitą (nie zmienia ilości zakupów dobra).
W takiej sytuacji, przy niezmienionym budżecie, konsument zmuszony będzie do zmniej-
szenia ilości zakupów innych dóbr. Czasami zachodzi taka sytuacja np. wtedy, kiedy
osoba chora nie może zmniejszyć ilości kupowanych leków pomimo wzrostu ich cen.
Zazwyczaj konsument dąży do pewnego stanu równowagi, przez którą rozumie się
względną stabilność zwyczajów nabywczych, przy których konsument maksymalizuje
swą satysfakcję.
Nadwyżka konsumenta i krzywa popytu konsumenta

Pomiędzy popytem a użytecznością krańcową nabywanych dóbr zachodzą zależności,
które pozwalają wyjaśnić pojęcie nadwyżki i krzywą popytu konsumenta. Sposób rozu-
mowania i jego wyniki (wnioski) ułatwi schemat.
Cena i UK dobra
B C
10 NADWYŻKA
KONSUMENTA
8
6 cena rynkowa
A E
4
krzywa popytu = krzywa UK
2
Q
0 1 2 3 4 Ilość dobra
96
Ceny, użyteczność i krzywa popytu konsumenta

Na rynkach cena dobra określona jest przez:
stosunek popytu i podaży;
relatywną rzadkość dóbr.
Jeżeli dobro jest rzadkie, to jego użyteczność krańcowa dla konsumenta (UK) jest wyso-
ka. Z wysokiej UK wynika, że konsument będzie skłonny zaakceptować wysoką cenę
rynkową dobra. Jeżeli dobro jest w obfitej ilości, to jego cena rynkowa jest niska. Po-
wstaje w ten sposób obraz związków ilości popytu i cen, które zaakceptuje konsument.
Sprzedający muszą zmieścić się w tym ograniczeniu popytowym (wychodząc poza nie
niczego nie sprzedadzą).
Przyda się tu znany sposób wyznaczania UK i przez znane i akceptowane ceny
(UK), zgodnie z zasadą optimum ekonomicznego, w której UK = KK.
1. Krzywa popytu konsumenta

Na tej podstawie można szacować krzywą UK wyrażoną w jednostkach pieniężnych
w następujący sposób:
za pierwszą jednostkę dobra konsument jest gotów zapłacić najwyższą cenę –
załóżmy 10 zł, za następne odpowiednio mniej – bo działa prawo malejącej UK, –
np. za drugą jednostkę 8 zł, za trzecią 6 zł itd. W ten sposób możemy wykreślić
krzywą UK, która pokryje się z krzywą popytu konsumenta.
WNIOSEK: krzywa popytu konsumenta = krzywa użyteczności krańcowej,
albo:
krzywą popytu konsumenta „rysuje” wykres użyteczności krańcowych (subiektywnie
określanych).
Uwaga: wyjaśnia to zasadność określania wykresu wszystkich związków ilości popytu
i cen jako „krzywa popytu”.
Ponieważ krzywą popytu konsumenta wyznaczają użyteczności krańcowe kolej-
nych jednostek dobra dostępnych na rynku, a w typowych warunkach działa prawo male-
jących UK, to wykres tych zależności musi być krzywą!
2. Równowaga konsumenta dostosowującego się do cen

Na rynkach przeważnie płacimy takie same ceny za wszystkie kolejne jednostki dobra.
Ta cena jest określana przez UK ostatniej kupowanej (lub dostępnej na rynku) jednostki
jakiegoś dobra. Konsument osiąga równowagę w punkcie, w którym użyteczność ostat-
niej jednostki zrówna się z jego ceną (RK Uk = P).
97
W przykładzie za cenę 6 zł za jednostkę dobra osiągnie on stan równowagi, ku-

pując 3 jednostki (RK punkt E na schemacie).
3. Nadwyżka konsumenta
Jej szacowania można dokonać na takich samych zasadach jak dla innych podmiotów
gospodarczych (np. dla przedsiębiorstwa zysk). Szacowania korzyści konsumenta doko-
nujemy przez porównanie uzyskanych wartości (użyteczności) całkowitych do poniesio-
nego kosztu całkowitego. Nabytą użyteczność całkowitą (UC) szacujemy, dodając do
siebie użyteczności kolejnych jednostek, która odpowiada polu 0BCEQ8:
UC = 10 + 8 + 6 = 24.
Całkowity koszt nabycia (KC) odpowiada polu 0AEQ, bo zostały zakupione po jednako-
wej cenie (wyznaczonej przez UK ostatniej kupowanej jednostki towaru):
KC = 6 x 3 lub 6 + 6 + 6 = 18.
Nadwyżka konsumenta – to różnica (nadwyżka) uzyskanych korzyści nad kosztami ich
zakupu9.
Nadwyżka = UC – KC = 24 – 18 = 6
Nierównowaga
Konsument znajdzie się w stanie nierównowagi, kiedy UK nabywanego dobra jest mniej-
sza od ceny, ponieważ dodatkowy koszt nabycia będzie większy od dodatkowej korzy-
ści.
Paradoks wartości
Ludzie często zastanawiają się nad tym, dlaczego np. brylanty są tak drogie, a za powie-
trze, którym oddychamy, nic nie płacimy, a za wodę dostępną w kranach płacimy sto-
sunkowo niewiele. Zauważają, że wartość rynkowa niektórych towarów (wyrażonych ce-
nami) nie ma związku z dostarczaną konsumentom użytecznością.
Z punktu widzenia potrzeb konsumenta niektóre dobra – jak powietrze czy woda
– to takie, bez których nie da się żyć. Dostarczają więc konsumentowi nieskończenie
wielkiej użyteczności całkowitej. Mimo to na rynku nic nie kosztują albo ceny są stosun-
kowo niewysokie.
Z kolei inne dobra (najczęściej luksusowe), bez których żyje większość ludzi, na
rynkach są bardzo drogie. Z punktu widzenia hierarchii alternatywnych potrzeb konsu-
menta ich spożywanie dostarcza mu stosunkowo niewielkiej użyteczności. Porównywa-
nie użyteczności takich dóbr i ewentualnych kosztów związanych z ich zakupem nie
8
Przy założeniu, że UK pieniądza jest stała.
9
Teoria „nadwyżki” jest ważną częścią ekonomii dobrobytu.
98
spełnia z punktu widzenia konsumenta warunku: UC = KK. Kiedy UC < KK, to oczywista
staje się rezygnacja z zakupu.
Te sytuacje wyjaśnia paradoks wartości, który wynika ze związku ceny dóbr
z ich użytecznością krańcową: wraz ze wzrostem ilości pewnego dobra jego użyteczność
całkowita rośnie, ale jednocześnie spada jego użyteczność krańcowa wyznaczająca ce-
ny dóbr. Ceny dóbr są określane przez użyteczność krańcową ostatniej oferowanej do
sprzedaży jednostki dobra (rozmiary podaży – rzadkość różnorodnych dóbr): jeśli podaż
pewnych dóbr jest duża w stosunku do wielkości popytu, to aby je wszystkie sprzedać,
należy obniżać ich ceny do poziomu, na którym zostanie sprzedana ostatnia oferowana
jednostka. W ten sposób prawo malejącej użyteczności krańcowej określa ceny dóbr.
Relacje rozmiarów popytu i podaży mogą iść w przeciwnym kierunku, wywołując prze-
ciwny skutek.
99
Temat 7. Podstawy decyzji ekonomicznych producenta
Temat 7
Podstawy decyzji ekonomicznych producenta
Tezy tematu:
Producent. Istota i cel produkcji; fazy obiegu kapitału. Kategorie zysku i ich znaczenie
w przedsiębiorstwie. Istota i miary efektywności produkcji. Funkcje produkcji jako zależ-
ność między nakładem czynników a wielkością produkcji: jedno- i wieloczynnikowa funk-
cja produkcji, w krótkim i długim okresie. Miary efektywności produkcji: produkt całkowity
(PC), przeciętny (PP) i marginalny (PM). Prawo malejących przychodów.
Producent
Pojęcie „producent” w najszerszym rozumieniu oznacza jakiegokolwiek uczestnika pro-
cesów gospodarczych, którego efektem działań będą jakiekolwiek dobra materialne lub
usługi zaspokajające potrzeby konsumpcyjne lub produkcyjne (w tym efekty działań pro-
dukcyjnych gospodarstw domowych czy instytucji pożytku publicznego). Na potrzeby
wykładu to pojęcie zawężamy do podmiotów, które swoje produkty skierują do sprzedaży
na rynkach w celu osiągnięcia zysku. Zatem „producent” będzie utożsamiany z przed-
siębiorstwem.
Producent – osoba lub przedsiębiorstwo produkujące towary w celu ich sprzeda-
ży na rynku. Celem producenta jest zwykle maksymalizacja zysków, często realizowa-
nym przez maksymalizację udziału jego produktów w rynku.
Producent (jako przedsiębiorstwo) – podmiot gospodarczy prowadzący dzia-
łalność produkcyjną, handlową lub usługową. Zatrudnia różnorodne czynniki produkcji
(pracę, kapitał, ziemię) w celu wytworzenia określonych dóbr lub świadczenia usług, któ-
re sprzedaje na rynku innym podmiotom.
Istota i cel produkcji

Produkcja polega na przetwarzaniu zasobów w celu wytworzenia produktów. Zasoby łą-
czone są ze sobą w procesie produkcji w sposób umożliwiający otrzymanie określonego
dobra. Sposób łączenia zasobów nie jest jednak dowolny, zależy od stosowanej techno-
logii produkcji, która określa, jakie zasoby i w jakich proporcjach powinny być łączone.
Każdą technologię charakteryzują współczynniki, które określają ilości określonego za-
sobu (surowca, energii, siły roboczej itd.) niezbędne do wyprodukowania jednostki wyrobu.
Głównym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie korzyści ekono-
micznych, czyli zysku; jest to warunek podstawowy istnienia i rozwoju przedsiębiorstwa.
Ogólnie: ZYSK = przychody ze sprzedaży wytworzonych dóbr – koszty produkcji i sprze-
daży (Zmax = U – K).
100
Fazy obiegu kapitału

Proces wytwarzania dóbr poprzedzony jest fazą zakupu zasobów niezbędnych do pro-
dukcji; producent kupuje więc na rynku potrzebne mu czynniki produkcji, płacąc za nie
ceny rynkowe; wydatki te są dla producenta nakładami, które musi ponieść w celu uru-
chomienia lub zwiększenia produkcji; nakłady na produkcję wyrażone w pieniądzu sta-
nowią dla przedsiębiorcy faktyczne koszty produkcji.
Producent spodziewa się osiągnąć dochody ze sprzedaży wytwarzanych dóbr;
wielkość tych dochodów wynikać będzie z porównania kosztów (nakładów) produkcji
dóbr z ceną rynkową uzyskaną z ich sprzedaży, czyli z przychodami (wynikami).
Nakłady (inputs) oraz wyniki (outputs) procesu produkcji

Nakłady Wyniki
Surowce, półfabrykaty, ma- Dobra pośrednie,
szyny, urządzenia, usługi in- dobra finalne
nych czynników produkcji dobra inwestycyjne
siła robocza dobra konsumpcyjne,
ziemia PRZEDSIĘBIORSTW usługi
kapitał O

Kapitał przeznaczony przez producenta na proces produkcji przechodzi przez trzy fazy
obiegu:
faza I: zakup czynników produkcji; kapitał występuje w formie pieniężnej (PN1) – jest
to tzw. pierwotny kapitał pieniężny;
faza II: produkcja dóbr i usług; kapitał występuje w formie rzeczowej, w postaci su-
rowców, maszyn, siły roboczej itd.;
faza III: sprzedaż wytworzonych dóbr; kapitał ponownie przybiera postać pieniężną
(PN2) – jest to tzw. wtórny kapitał pieniężny.
W praktyce gospodarczej różnica między PN2 i PN1 może być dodatnia, ujemna lub rów-
na zero, co ma podstawowe znaczenie dla stopnia rentowności produkcji, oznacza bo-
wiem, że:
PN2 – PN1 > 0 – powstaje zysk z działalności produkcyjnej;
PN2 – PN1 < 0 – oznacza stratę z działalności produkcyjnej;
PN2 – PN1 = 0 – działalność bez zysków i bez strat.
Wniosek: zadanie producenta (menedżera) polega na takim wyborze kombinacji nakła-

dów na produkcję i efektów z produkcji, aby różnica między przychodami (PN2) i nakła-
dami (PN1) – oznaczająca zysk ogólny (brutto) – była dodatnia i możliwie maksymalna.
101
Kategorie zysku i ich znaczenie w przedsiębiorstwie

Producent (podobnie jak konsument) jest podmiotem racjonalnym, toteż inwestując swo-
je zasoby w działalność produkcyjną, dąży do osiągnięcia jak największego zysku, a nie
straty z podjętej działalności. Jeśli w rzeczywistości gospodarczej niekiedy okazuje się,
że wyniki działalności produkcyjnej są negatywne, to wówczas racjonalizm producenta
powinien wskazać na konieczność ograniczenia, a nawet zaniechania określonej pro-
dukcji. Zysk – a nie strata – jest celem działalności gospodarczej! Dlaczego?
Determinująca rola zysku wynika z jego bezpośredniego związku z podstawowy-
mi funkcjami działalności przedsiębiorstwa:
zysk wpływa na możliwości inwestycyjne i bezpieczeństwo ekonomiczne firmy;
wielkość i podział zysku określają stopień samofinansowania przedsięwzięć produk-
cyjnych;
zysk wywiera wpływ na wielkość zatrudnienia;
osiąganie zysku jest podstawową motywacją dla producenta, przesłanką zwiększa-
nia lub zmniejszania produkcji.
Zysk jest pojęciem ogólnym; uwzględnianie jego roli w procesie funkcjonowania i dzia-
łalności produkcyjnej przedsiębiorstwa wymaga odpowiedniej klasyfikacji.
Kategorie zysku w przedsiębiorstwie:
zysk brutto = przychody ze sprzedaży – koszty produkcji i sprzedaży;
zysk netto przedsiębiorstwa = zysk brutto – podatki;
zysk dla właścicieli = zysk netto – obowiązkowe i dobrowolne rezerwy.
Czynnikiem przesądzającym o racjonalnym podziale zysku netto na rezerwy oraz po-

między właścicielami przedsiębiorstwa jest efektywność realizowanej działalności wy-
twórczej, tzn. relacje uzyskiwanych efektów do ponoszonych nakładów. Jakie są deter-
minanty tych relacji?
Istota i miary efektywności produkcji, funkcje produkcji

Kombinacje, czyli proporcje, czynników wytwórczych (nakładów) umożliwiające uzyska-
nie określonej wielkości produkcji wyznaczane są przez technologię produkcji. Dlatego
też podjęcie decyzji o wytwarzaniu dobra lub świadczeniu usługi pociąga za sobą ko-
nieczność wyboru technologii produkcji. Ekonomia wyróżnia efektywność techniczną i
efektywność ekonomiczną technologii produkcji.
Efektywność techniczna – oznacza maksymalizowanie wielkości produkcji
z wykorzystaniem określonych nakładów na jej prowadzenie. W praktyce oznacza to, że
producent nie będzie angażował do produkcji więcej czynników (nakładów), niż to jest
102
konieczne z punktu widzenia określonej wielkości produkcji. Wybór technologii produkcji

zgodnie z kryterium efektywności technicznej opiera się na zasadzie maksymalizacji
efektu (wielkości produkcji) przy danych nakładach lub minimalizacji nakładów przy zało-
żonych efektach.
Efektywność ekonomiczna – oznacza takie wykorzystanie nakładów czynników
produkcji, aby koszt wytworzenia jednostki produktu był jak najmniejszy. Wybór techno-
logii produkcji zgodnie z kryterium efektywności ekonomicznej opiera się na zasadzie
minimalizowania kosztów produkcji (wyrażonych w jednostkach pieniężnych), co wyma-
ga uwzględnienia relatywnych cen wykorzystywanych czynników produkcji (np. siły ro-
boczej i narzędzi); w oparciu o tę zasadę producent nigdy nie wybierze takiego procesu
produkcji, w którym wystąpiłoby marnotrawstwo jakiejś wielkości nakładu czynnika pro-
dukcji.
Zależność między wielkością produkcji (efektem) a rozmiarem wykorzystanych
czynników (nakładem) można przedstawić za pomocą funkcji produkcji. Jest to zależ-
ność przyczynowo-skutkowa, oznaczająca, że przyczyną procesu produkcji są nakłady
czynników, natomiast skutkiem jest określona wielkość produkcji. Funkcja produkcji
określa maksymalne rozmiary produkcji przy danym poziomie nakładów.
W praktyce produkcja jest efektem łączenia ze sobą wszystkich niezbędnych
czynników produkcji. Analizowanie oddziaływania na rozmiary produkcji – wszystkich
czynników jednocześnie byłoby bardzo skomplikowane. Analizę funkcji produkcji można
jednak uprościć, posługując się zasadą ceteris paribus (oddziaływanie jednego czynnika,
constans pozostałych).Ogólną postać funkcji produkcji zapisuje się wzorem:
Q = f(F1, F2, ... Fn)
gdzie:
Q – wielkość produkcji;
F – czynniki produkcji.
Jeśli uwzględnimy tylko jeden z czynników produkcji, zakładając, że wpływ pozostałych

na rozmiary produkcji jest niezmienny, wówczas otrzymamy jednoczynnikową funkcję
produkcji. Oznaczając przez: L – siłę roboczą, przez K – kapitał, jednoczynnikową funk-
cję produkcji zapiszemy:
I. Q = f1(L) oraz II. Q = f2 (K).
Ad I. Wielkość produkcji zmienia się tylko w wyniku zmiany liczby pracowników, a roz-
miary pozostałych czynników (np. kapitału rzeczowego, ziemi) nie ulegają zmianie.
Ad II. Rozmiary produkcji zmieniają się tylko na skutek zmian nakładu kapitału,
przy czym liczba pracowników, powierzchnia ziemi itd. pozostają niezmienne.
103
Z kolei wpływ na wielkość produkcji zarówno zmiany czynnika siły roboczej (L),
jak i czynnika kapitału (K) wyznacza wieloczynnikową funkcję produkcji (dwuczynnikową)
w postaci:
III. Q = f3 (L, K).
Uwzględniając wskazane elementy funkcji produkcji oraz czynnik czasu w działalności

produkcyjnej, wyróżnia się dwa rodzaje czynników produkcji:
1. Czynniki stałe – takie, których nakład nie ulega zmianie wraz ze zmianami rozmia-
rów produkcji (np. w I – inne poza L).
2. Zmienne – takie, których nakład zmienia się wraz ze zmianami rozmiarów produkcji
(np. w III – L i K).
Podkreślić trzeba, że mikroekonomiczne rozróżnianie krótkiego i długiego okresu nie jest

związane z upływem czasu kalendarzowego. Dla producenta:
krótki okres to taki, w którym nie zmienia się technologia produkcji; wykorzystywana
jest ta sama technologia, tylko niektóre czynniki (np. L) ulegają zmianie, a Q = f(L);
o długim okresie decydują zmiany w technologii produkcji, wynikające z postępu
technicznego, ponieważ postęp techniczny jest procesem ciągłym – w długim okre-
sie wszystkie czynniki produkcji będą czynnikami zmiennymi.
Produkt całkowity (PC), przeciętny (PP) i marginalny (PM)

Rozważmy jednoczynnikową funkcję produkcji w krótkim czasie, opierając się na nastę-
pujących założeniach:
rozpatrzymy zależność między nakładem jednego czynnika zmiennego (np. czynnika
pracy – L) a wielkością produkcji, zakładając, że pozostały czynnik (np. kapitał – K)
są niezmienne;
wykorzystywany jest tylko jeden czynnik zmienny (praca) oraz jeden czynnik stały
(kapitał).
Oznacza to, że w warunkach określonej technologii produkcji (krótki okres) kapitał pozo-
staje taki sam, a rozmiary produkcji zmieniają się jedynie w wyniku zmian liczby zatrud-
nionych pracowników. W wyniku produkcja będzie tym większa, im więcej – ceteris pari-
bus – zatrudni się pracowników. Ponadto czynniki pracy i kapitału łączą się w procesie
produkcyjnym w dowolnych proporcjach, przedsiębiorstwo wytwarza produkt jednorodny.
Uzyskany efekt w postaci wielkości produkcji nazywany jest produktem całkowi-
tym (PC) lub produkcją całkowitą. Praktyka wskazuje, że PC wzrasta nierównomiernie
w relacji do zwiększania liczby zatrudnionych pracowników: na początku PC wzrastać
będzie wolno, później – szybko, następnie – ponownie wolniej aż do pewnego apogeum,
104
po którego przekroczeniu – produkcja całkowita zacznie spadać! Właściwości te prezen-

tuje wykres.
Funkcja produkcji (jednoczynnikowa) w krótkim okresie (interpretacja)
Przy stałej wielkości czynnika K zatrud-

TP nienie kolejnych pracowników powoduje:
1. Szybszy niż proporcjonalny przyrost pro-
dukcji (produktu całkowitego TP) w sto-
sunku do nakładów, aż do punktu A,
w którym proporcje przyrostów się zrów-
nują.
2. Od punktu A do punktu B produkcja ro-
śnie już mniej niż proporcjonalnie w sto-
sunku do liczby dodatkowo zatrudnio-
nych pracowników. W punkcie B wystę-
puje najwyższe wykorzystanie czynnika
zmiennego L, bo w tym punkcie wydaj-
ność przeciętna jest najwyższa.
3. Od punktu B do punktu C przyrost liczby
AP, MP pracowników powoduje jeszcze mniejsze
przyrosty produkcji, ale w zamian osiąga
się pełniejsze wykorzystanie czynnika K.
4. Zatrudnienie dodatkowych pracowników
powyżej punktu C spowoduje chaos
i spadek produkcji.
Produkcja całkowita, przeciętna i krańcowa

Przyporządkowanie poszczególnym wielkościom produkcji odpowiadających im pozio-
mów zatrudnienia (L), daje w efekcie funkcję produkcji całkowitej (PC lub skrót z ang. TP):
TP Q L .
Jeżeli poszczególne wielkości produkcji całkowitej (TP) zostaną podzielone przez liczbę
zatrudnionych pracowników (L), otrzymuje się produkcję przeciętną (PP lub skrót z ang. AP):
TP
AP Q.
L
Natomiast przyrost produkcji całkowitej ( TP), związany z zatrudnieniem kolejnego pra-
cownika ( L), definiuje się jako produkcję krańcową (PM lub skrót z ang. MP):
TP
MP .
L
105
Zależności pomiędzy produktem całkowitym, przeciętnym i krańcowym dla jedno-

czynnikowej funkcji produkcji (zmiany nakładów pracy)
Produkt przeciętny – jeśli wielkość produkcji całkowitej (PC) podzielimy przez liczbę za-
trudnionych pracowników (L), otrzymamy produkt przeciętny pracy (PPL). Możemy zapi-
sać go wzorem:
PPL = PC / L.
W takim ujęciu PPL oznacza wielkość produkcji przypadającą w okresie na jednego za-
trudnionego pracownika; również nie wzrasta ona równomiernie, lecz – co ukazuje prze-
bieg krzywej PPL na wykresie – stopniowo aż do maksimum, a następnie – spada!
Produkt krańcowy
Uzyskanie pełnego obrazu efektywności zwiększania nakładu czynnika zmiennego (np.
zwiększania zatrudnienia) umożliwia produkt marginalny czynnika zmiennego (PM),
wskazujący, jak będzie wzrastać produkcja całkowita w wyniku dodania do procesu pro-
dukcji kolejnej jednostki czynnika zmiennego – np. zatrudnienia kolejnego pracownika!
Dla czynnika pracy możemy zapisać go wzorem:
PML = Δ PC / Δ L.
Praktyka dowodzi, że przyrost PM – podobnie jak PP – nie jest prostolinijny! (vide: krzy-
wa PML na wykresie).
Zależności pomiędzy produktem przeciętnym i krańcowym

Zarówno produkt przeciętny (PP), jak i produkt marginalny (PM) początkowo wzrastają,
a następnie – po osiągnięciu maksimum – zmniejszają się. Jednakże początkowo pro-
dukt marginalny rośnie szybciej aniżeli produkt przeciętny, czyli: PM > PP (zob. przebieg
krzywych na wykresie). Wynika z tego, że w tym okresie każdy dodatkowo zatrudniony
pracownik zwiększa produktywność zespołu – wielkość produkcji na jednego zatrudnio-
nego! Następnie – po przekroczeniu punktu zrównania się obu produktów (PM = PP) –
produkt marginalny zaczyna spadać szybciej aniżeli produkt przeciętny, czyli: PM < PP.
W tym więc okresie każdy dodatkowy pracownik obniża produkcję liczoną na jednego
pracownika! Przy tym zrównanie się wielkości PM i PP następuje wówczas, gdy PP = max.
Przykład powstawania jednoczynnikowej funkcji produkcji; związek z etapami pro-

dukcji
Kształt jednoczynnikowej funkcji produkcji i zależności pomiędzy produktem całkowitym,
przeciętnym i krańcowym można wyjaśnić na prostym przykładzie. Powinny być one
podstawą wielu rozsądnych decyzji producenta.
Wskazane zmiany produktów: całkowitego (PC), przeciętnego (PP) i marginalne-
go (PM) wyrażają się w prawidłowości zwanej prawem malejących przychodów (lub
106
prawem malejącego produktu marginalnego) – w wyniku zwiększania nakładu czynnika

zmiennego (np. zatrudnienia) produkcja całkowita wzrasta nierównomiernie: najpierw
wzrasta bardziej niż proporcjonalnie w stosunku do nakładu czynnika zmiennego, póź-
niej zaczyna wzrastać mniej niż proporcjonalnie. Czyli: od pewnego momentu procesu
produkcyjnego dalsze zwiększanie nakładu czynnika zmiennego (np. pracy) przynosi co-
raz mniejsze efekty w postaci przyrostu produkcji!
Jeśli bowiem przez pewien okres funkcjonuje taki sam nakład, np. kapitału (lub
ziemi), a liczba zatrudnionych wzrasta, wtedy każdy kolejno zatrudniony pracownik bę-
dzie pracował za pomocą coraz mniejszego zasobu kapitału. W konsekwencji produk-
tywność pracowników będzie sukcesywnie maleć aż do momentu, w którym PM < O!
Konkluzja: prawo malejących przychodów wskazuje, że nie jest możliwe osiąga-
nie nieustannych przyrostów produkcyjności przez ciągłe dodawanie zmiennych czynni-
ków produkcji do jednego (lub kilku) czynników stałych (np. + 5% pracowników  + 5%
produkcji). Gdyby prawo malejących przychodów nie występowało, wówczas nie istniał-
by problem gospodarowania, efektywności ekonomicznej itp.
Na tle zasygnalizowanych zjawisk oczywista jest konieczność poszukiwania
przez producenta innych, dodatkowych sposobów zwiększania skali produkcji i jej efek-
tywności, najkorzystniejszych – w istniejących warunkach – relacji nakładów i oczekiwa-
nych efektów, gwarantujących realizację celu podstawowego – maksymalizację zysku.
107
Temat 8. Organizacja i funkcjonowanie przedsiębiorstwa
Temat 8
Organizacja i funkcjonowanie przedsiębiorstwa
Tezy tematu:
Przedsiębiorstwo i jego funkcje w gospodarce. Cele i obszary działalności przedsiębior-
stwa. Organizacja, struktura organizacyjna i wielkość przedsiębiorstwa; ekonomika or-
ganizacji. Klasyfikacja przedsiębiorstw według rodzajów działalności. Przedsiębiorstwo
jako organizator działalności gospodarczej. Podstawy ekonomiczne funkcjonowania
przedsiębiorstwa. Zarządzanie przedsiębiorstwem w warunkach niepewności i ryzyka.
Przedsiębiorstwo i jego funkcje w gospodarce

Przedsiębiorstwo – organizacja pod jednym zarządem, wyodrębniona ekonomicznie
i prawnie, której celem jest działalność gospodarcza przynosząca zyski ze sprzedaży
swoich produktów – dóbr i usług. Przedsiębiorstwa:
wyznaczają cele, zadania i środki ich realizacji;
pokrywają wydatki ze swoich dochodów;
samodzielnie wchodzą w porozumienia.
Względnie autonomiczna organizacja składa się co najmniej z:

jednej jednostki regulującej działalność gospodarczą (co produkować, komu i po ile
sprzedawać itp.);
jednostki realizującej materialne procesy gospodarcze (produkcję, sprzedaż, trans-
port itd.).
Niekiedy łączy to jedna osoba.

Podmiot gospodarczy:
prowadzi działalność produkcyjną, handlową lub usługową;
zatrudnia różnorodne czynniki produkcji (pracę, kapitał, ziemię) w celu wykonania
określonych dóbr lub świadczenia usług;
które sprzedaje na rynku innym przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym oraz
władzy centralnej i lokalnej.
Kryteria wyodrębnienia przedsiębiorstw

Przedsiębiorstwa są wyodrębnione pod względem:
ekonomicznym:
jego majątek ma ściśle określony status własnościowy;
108
jego sytuacja ekonomiczna zależy przede wszystkim od wyników własnej działal-

ności;
dysponowanie majątkiem przedsiębiorstwa leży tylko w gestii jego właścicieli, któ-
rzy odtwarzają i rozwijają samodzielnie działalność gospodarczą;
techniczno-organizacyjnym:
przedsiębiorstwo posiada wyodrębnione wyposażenie produkcyjne, przystoso-
wane do wytwarzania określonych dóbr i usług;
ma określoną załogę podporządkowaną zwierzchnikowi;
prawno-organizacyjnym:
ma osobowość prawną – którą nabywa po wpisaniu do rejestru sądowego;
ma prawo zawierania umów z kontrahentami, zaciągania zobowiązań itp.
Główne funkcje przedsiębiorstwa w gospodarce i społeczeństwie:

organizatora produkcji – dokonywania przez właściciela lub menedżera wyboru, co,
ile, jak i gdzie produkować;
podażowa (produkcyjna) – wytwarzanie dóbr i usług i kierowanie ich na rynek;
popytowa – tworzenie popytu na osobowe i rzeczowe składniki produkcji – efekty
działalności innych przedsiębiorstw, a także działalności pozagospodarczej – oświa-
ty, nauki, kultury, prawa;
społeczna – kształtowanie stosunków międzyludzkich – współpracy i konkurencji,
nawyki pracy i gospodarności, edukacja i oddziaływanie na środowisko zewnętrzne;
przedsiębiorstwa absorbują siłę roboczą, współtworzą kulturę i środowisko społecz-
ne i prawne itd.
rozwoju społeczno-gospodarczego – suma wymienionych funkcji.
Cele i obszary działalności przedsiębiorstwa

Głównym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie korzyści ekonomicznych,
czyli zysku. Jest to warunek podstawowy istnienia i rozwoju przedsiębiorstwa. Inne cele
mogą być włączone po zrealizowaniu celu głównego.
Zysk = przychody – koszty
Przedsiębiorstwo powinno wybrać jeden cel w horyzoncie czasowym (3–5 lat) i danych
warunkach.
Cel – maksymalizacja zysku – wszystkie decyzje i zawierane kontrakty są motywowane

i weryfikowane pod względem osiągnięcia zysku. Na kumulowanie i generowanie wyniku
finansowego ukierunkowane są:
alokacja zasobów;
109
kształt struktury organizacyjnej;

rekrutacja i dobór pracowników.
Cel – maksymalizacja wartości:

ukierunkowanie na maksymalizację korzyści akcjonariuszy:
wzrost wartości akcji;
wzrost dywidend;
maksymalizacja satysfakcji akcjonariusza:
wielkość zwrotu wyłożonego kapitału;
czytelna wizja przedsiębiorstwa;
perspektywy rozwoju biznesu;
dobry system komunikacji zewnętrznej.
Cel – maksymalizacja sprzedaży:

wchodzenie na nowe rynki;
wprowadzanie nowych produktów;
niska dojrzałość rynku;
wdrażanie nowych regulacji prawnych, np. demonopolizacja.
Spodziewane efekty:
wzrost przychodów;
poprawa rentowności;
zwiększenie wydajności pracy;
uzyskanie lepszej pozycji rynkowej.
Cel – minimalizacja kosztów:

priorytet – stała lub czasowa redukcja kosztów:
stałych;
zmiennych;
uwarunkowania:
konkurencja kosztowa – główny obszar konkurowania to cena;
uczestnictwo w układzie łańcucha dostaw;
czynniki:
wewnętrzne – postęp techniczny, organizacyjny;
zewnętrzne – luka jakościowa, bariery popytowe.
Obniżenie kosztów zawsze wpływa na osiąganie korzyści ekonomicznych (zysk, zwięk-

szanie wartości przedsiębiorstwa).
110
Wiązka celów – zbiór celów realizowanych przez przedsiębiorstwa:

wzrost poziomu technicznego;
ilościowy i jakościowy wzrost produkcji;
poprawa efektywności gospodarowania;
ekspansja eksportowa;
wzrost kwalifikacji załogi;
poprawa warunków pracy;
powiększenie majątku produkcyjnego.
Inne cele:
odpowiednia pozycja na rynku i w branży;
rozwój i poziom życia załogi;
rozwój regionu, miasta;
troska o środowisko naturalne;
integracja środowiska;
jakość życia zawodowego.
Innych celów nie da się realizować w dłuższym okresie bez odpowiednio wysokiej ren-
towności.
Obszary działalności gospodarczej przedsiębiorstwa

W zależności od swojego charakteru i rodzaju wytwarzanej produkcji przedsiębiorstwa:
zatrudniają czynniki produkcji dostarczone przez gospodarstwa domowe do wytwo-
rzenia dóbr i usług;
płacą gospodarstwom domowym za wykorzystanie czynników produkcji;
sprzedają na rynku wytworzone dobra i usługi innym przedsiębiorstwom, gospodar-
stwom domowym lub organom władzy państwowej (lokalnej).
Sfera realna i regulacji przedsiębiorstwa

Każde przedsiębiorstwo jest jednością:
sfery realnej – w której przebiegają procesy materialne (fizyczne), a ich efektem są
produkty (dobra i usługi);
sfery regulacyjnej – w której przebiegają procesy informacyjno-decyzyjne określają-
ce tworzenie i wykorzystanie zasobów sfery realnej.
Sferę realną tworzą:

zasoby pracy – ludzie (pracownicy);
111
zasoby i stan środowiska naturalnego – maszyny i urządzenia, materiały, ziemia

i środki pieniężne;
stan wiedzy oraz technologii – odpowiednie techniki znane przedsiębiorstwu, które
w procesie transformacji zasobów przyczyniają się do powstania nowej jakości
w postaci produktów lub usług (jako rzeczowego wyniku transformacji) oraz satys-
fakcji pracowników z pracy.
Sferę regulacyjną tworzą:

zespół mechanizmów społecznych umożliwiających dokonywanie się procesów re-
alnych;
zbiór informacji powstałych w przedsiębiorstwie w wyniku planowania, organizowa-
nia, motywowania i kontroli, sprzężonej z otoczeniem zewnętrznym;
informacje z otoczenia zewnętrznego istotne dla funkcjonowania i decyzji produkcyj-
nych w przedsiębiorstwie, jak rynek pracy, rynek dóbr i usług oraz technologii, sys-
tem walutowo-pieniężny, system finansowy państwa oraz system polityczny i spo-
łeczny.
Struktura organizacyjna przedsiębiorstwa – to zespół jednostek wchodzących w jej

skład oraz wzajemne związki między nimi a całością. W praktyce oznacza ona schema-
tyczne ujęcie:
działów, wydziałów, sekcji, stanowisk pracy;
przypisanych im czynności do wykonania oraz wzajemne związki między nimi;
a także między nimi a całym przedsiębiorstwem.
Czynniki kształtujące strukturę organizacyjną

Strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa kształtuje jednocześnie wiele czynników, nie-
jednokrotnie sprzecznych ze sobą, a wynikających z:
specyfiki celów, w tym strategicznych, jakie ma określona firma;
wymagań stosowanej technologii; np. w firmie o wysoko wyspecjalizowanej produk-
cji wydziały (zakłady) będą tworzone według produktów, natomiast mało zróżnico-
wana produkcja może być podstawą grupowania komórek organizacyjnych na zasa-
dzie technologicznej;
wielkości przedsiębiorstwa – im przedsiębiorstwo jest większe, tym bardziej jest roz-
budowana jej struktura tworząca wiele szczebli pośrednich, a w małej firmie z reguły
właściciel spełnia wszystkie funkcje kierownicze;
konieczności tworzenia komórek organizacyjnych lub stanowisk dla wypełniania
określonych zadań, np. wiążących się z działalnością badawczo-rozwojową;
112
konieczności dostosowywania własnej organizacji do wymagań wynikających z ko-

operacji z innymi firmami;
zmienności otoczenia przedsiębiorstwa, np. otoczenie burzliwe elastycznej struktury
organizacyjnej, pozwalającej na jej dopasowanie do zmieniających się bardzo szyb-
ko warunków otoczenia (zmiany cen czynników wytwórczych, zasad opodatkowania,
stóp procentowych itp.).
W praktyce struktura organizacyjna jest wypadkową działania wielu czynników, co po-

woduje, że nie ma jednego ogólnego wzorca.
Schemat organizacyjny
Określenie struktury organizacyjnej firmy wiąże się z wyborem odpowiedniego schematu
organizacyjnego. Schemat organizacyjny przedstawia za pomocą symboli graficznych
(znaków pisemnych lub umownych) wzajemne zależności służbowe między pracowni-
kami oraz komórkami funkcjonalnymi na tle hierarchii stanowisk, zakresów czynności
i systemów komunikacji, które zostały podporządkowane założonemu celowi przedsię-
biorstwa.
Do typowych schematów organizacyjnych zalicza się:
liniowy;
funkcjonalny;
sztabowy;
macierzowy.
Schemat liniowy
Zarząd Schemat liniowy charakteryzuje się tym, że:

do każdej komórki organizacyjnej dochodzi tylko jedna linia
podporządkowania;
Dyrektor
co oznacza, iż podlega ona tylko jednemu zwierzchnikowi.
Ten typ występuje:
Kierownik
w małych firmach;
zatrudniających niewielką liczbę pracowników o wąskiej
Mistrz specjalności;
których działalność ogranicza się do jednego rodzaju pro-
Pracownik duktów czy usług.
Źródło: Makro- i mikroekonomia dla inżynierów, S. Marciniak (red.), Wydawnictwo Na-

ukowe PWN, s. 266.
113
Schemat funkcjonalny
Schemat funkcjonalny jest efektem
Zarząd
daleko posuniętej specjalizacji pracy
kierowniczej.
Komórki niższego szczebla mogą
Dyrektor
podlegać kilku zwierzchnikom spe-
generalny
cjalizującym się w poszczególnych
funkcjach, co może prowadzić do sy-
Dyrektor Dyrektor ds. Dyrektor tuacji konfliktowych.
ds. produkcji technicznych ds. marketingu
Kierownik Kierownik
Kierownik
działu mecha- badań rynko-
produkcji
nicznego wych
Pracownik Pracownik Pracownik
Źródło: Makro- i mikroekonomia dla inżynierów, op.cit., s. 266.
Schemat sztabowy
Schemat sztabowy przewiduje istnienie
Zarząd
w komórkach sztabowych zespołu doradcze-
Doradca go służącego pomocą kierownikowi. Pomoc

prawny ta przejawia się w dostarczaniu fachowych
porad w zakresie np. technologii, prawa, eko-
Doradca
Dyrektor nomii, organizacji.
ds. marke-
generalny
tingu Podstawową zaletą tego modelu jest istnienie
Doradca dobrze wyszkolonej kadry specjalistów służą-

finansowy cych zarządowi swą wiedzą. Wadą może stać
się przerost pozycji sztabu nad kierownic-
twem komórek liniowych, a także brak rotacji
Dyrektor Dyrektor
Dyrektor „B"
„A" „C" wśród osób tworzących sztab.
Schemat sztabowy występuje z reguły
w średnich i dużych firmach, a pewne jego
Kierownik Kierownik Kierownik
elementy można spotkać także w małych (np.
pomoc prawnika).
Pracownik Pracownik Pracownik
114
Schemat macierzowy
Schemat macierzowy jest strukturą
Dyrektor funkcjonalno-techniczną. Obrazem
takiej struktury jest macierz, w której:
kolumny przedstawiają więzi
funkcjonalno-hierarchiczne,
wiersze – więzi techniczno-
hierarchiczne.
Projektowa-
Produkcja Finanse Komórki wykonawcze są podporząd-
nie
kowane:
pionowo kierownikom funkcjonal-
nym,
w poziomie – koordynatorom pro-
odpowiedzial- cesu.
Projekt „A" ność
odpowiedzialność
„za projekt" Model ten może być stosowany

za funkcje
w firmach doradczych, projektowych,

reklamowych itp., czyli tam, gdzie
większość prac zorganizowana jest
na zasadzie projektów przedsię-
wzięć, a nie według układu funkcjo-
Projekt „B"
nalnego.
Wadą jego jest złamanie zasady jed-
ności rozkazodawstwa, gdyż w mo-
mencie tworzenia zespołu pracowni-
cy podlegają służbowo kierownikom
Projekt „C" projektu oraz swoim bezpośrednim

przełożonym.
Kierownik funkcjonalny określa: kto?, jak?

Kierownik projektu określa: co?, kiedy?
Klasyfikacja przedsiębiorstw
Ze względu na charakter działalności przedsiębiorstwa:
1. Przedsiębiorstwa produkcyjne:
przedsiębiorstwa wydobywcze;
przedsiębiorstwa przetwórcze;
przedsiębiorstwa obróbkowe;
przedsiębiorstwa montażowe;
115
2. Przedsiębiorstwa świadczące usługi:

przedsiębiorstwa handlowe;
przedsiębiorstwa komunikacyjne i transportowe;
przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe;
przedsiębiorstwa finansowe;
przedsiębiorstwa o charakterze społecznym;
inne przedsiębiorstwa usługowe.
Ze względu na liczbę pracowników przedsiębiorstwa:

mikroprzedsiębiorstwa – zatrudniające do 9 pracowników oraz osiągające roczny
obrót nieprzekraczający równowartości 2 mln euro lub sumy aktywów bilansu na ko-
niec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości 2 mln euro;
przedsiębiorstwa małe – zatrudniające od 10 do 49 pracowników oraz osiągające
roczny obrót nieprzekraczający równowartości 10 mln euro lub sumy aktywów bilan-
su na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości 10 mln euro;
przedsiębiorstwa średnie – zatrudniające od 50 do 249 pracowników oraz osiągają-
ce roczny obrót nieprzekraczający równowartości 50 mln euro lub sumy aktywów bi-
lansu na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości 50 mln euro;
przedsiębiorstwa duże – zatrudniające od 250 pracowników.
Ze względu na formę własności:

przedsiębiorstwa państwowe;
przedsiębiorstwa prywatne (w tym przedsiębiorstwa będące własnością pojedyn-
czych osób i rodzin oraz spółki);
przedsiębiorstwa spółdzielcze;
przedsiębiorstwa komunalne;
przedsiębiorstwa będące własnością pracowników.
Zarządzanie przedsiębiorstwem w warunkach niepewności i ryzyka

Podmioty gospodarcze podejmują decyzje w trzech możliwych sytuacjach:
pewności – co oznacza, że decyzje gwarantują pełne osiągnięcie zamierzonego re-
zultatu, bez odchyleń od przyjętych standardów;
ryzyka – co oznacza, że decyzje mogą spowodować uzyskanie pewnego zbioru wy-
ników o określonym, znanym stopniu prawdopodobieństwa;
niepewności – co oznacza, że oczekiwane następstwa decyzji mogą być różne,
a ich prawdopodobieństwa nie są znane.
116
Ryzyko w działalności gospodarczej – sytuacja ryzyka będzie występować wówczas, gdy

decydent jest w stanie zidentyfikować potencjalne korzyści i koszty podjętej decyzji oraz
przypisać im szacunkowe prawdopodobieństwo. Wówczas podjęcie decyzji oparte jest
na rachunku prawdopodobieństwa wystąpienia określonych skutków.
Sytuacja niepewności zachodzi wówczas, gdy decydent nie jest w stanie przewi-
dzieć wszystkich warunków, w których ma zamiar podjąć decyzję, ani jej skutków. Ten
stan obecnie występuje najczęściej, ponieważ zmiany zachodzące w otoczeniu są na ty-
le dynamiczne i nieprzewidywalne, że możliwości predykcji oraz identyfikacji skutków są
bardzo ograniczone.
W literaturze przedmiotu często rozpatrywane są dwa podejścia do ryzyka
z punktu widzenia jego efektów. Według pierwszego ryzyko jest traktowane jako możli-
wość poniesienia szkody lub straty, a samo ryzyko rozpatrywane jest jedynie w katego-
riach zagrożenia. Drugie podejście definiuje ryzyko jako możliwość wystąpienia efektu
działania niezgodnego z oczekiwaniami, a odchylenie od oczekiwanego rezultatu może
być zarówno negatywne, jak i pozytywne. Przedstawiane są one jako ryzyko czyste
i spekulacyjne. Ryzyko czyste (pure risk) występuje wówczas, gdy w stosunku do obec-
nego stanu alternatywą jest wystąpienie straty, ryzyko spekulacyjne (speculative risk)
występuje, gdy nieznane przyszłe zdarzenia mogą spowodować zarówno straty, jak i zy-
ski. Potocznie ryzyko rozumiane jest najczęściej jako ryzyko czyste, co kładzie nacisk na
możliwość pogorszenia się sytuacji. Ryzyko utożsamiane jest z zagrożeniem.
Ryzyko a niepewność
Dla rozróżnienia obu pojęć najczęściej zwraca się uwagę na obiektywny charakter ryzy-
ka i subiektywny charakter niepewności. Za Pawłem Niedziółką można wskazać na pod-
stawowe różnice pomiędzy oboma zjawiskami.
Ryzyko:
można zmierzyć prawdopodobieństwem (kryterium obiektywne);
występuje wtedy, gdy liczba potencjalnych scenariuszy w zakresie kształtowania się
wielkości docelowej jest ograniczona;
wystąpienie określonego scenariusza skutkuje określonym poziomem wielkości do-
celowej.
Niepewność:
daje się ocenić jedynie poziomem wiary, czy dane zjawisko może nastąpić (kryte-
rium subiektywne);
dopuszcza możliwość zaistnienia każdego scenariusza spośród ich nieskończonej
liczby;
117
oznacza sytuację, gdy wystąpienie określonego scenariusza nie ma istotnego

związku z finalnym poziomem wielkości docelowej.
Źródła ryzyka w działalności przedsiębiorstwa
Klasyfikacja ryzyka
Bardzo prostą i ogólną, ale przydatną w praktyce metodą klasyfikacji ryzyka jest jego
podział na:
ryzyko systematyczne – jest wynikiem działania sił zewnętrznych, niepoddających
się kontroli podmiotu narażonego na ryzyko (np. stopy procentowej, inflacji, przepi-
sów podatkowych);
ryzyko specyficzne – źródłami mogą być m.in.: zarządzanie firmą, konkurencja, do-
stępność surowców.
W działalności gospodarczej istotne znaczenie ma rozróżnienia ryzyka na:

1. Ryzyko handlowe – wynikające bezpośrednio z prowadzonej działalności handlowej.
Składa się na nie:
ryzyko płynności – konieczność dopasowania terminów zapadalności aktywów
i pasywów,
ryzyko kredytowe – związane z niewywiązywaniem się kontrahentów z zobowią-
zań wobec przedsiębiorstwa. Obecnie ponad 80% handlu światowego prowadzi
się z odroczonym terminem płatności. Długość okresu kredytu kupieckiego zależy
od rodzaju towaru. Dla towarów konsumpcyjnych jest najkrótszy (ok. 30 dni), na
drugim biegunie są dobra inwestycyjne, gdzie termin płatności zaczyna się od ro-
ku wzwyż. Ze względu na coraz większą walkę konkurencyjną firmy, walcząc
o klienta, będą te terminy coraz bardziej wydłużać.
118
2. Ryzyko rynkowe – dotyczy prawdopodobieństwa zmian wartości instrumentów ryn-

kowych, którego szczególnymi przykładami są:
ryzyko stopy procentowej – wynika z uzależnienia wartości części aktywów i pa-
sywów od zmian stóp procentowych (np. kredyt oparty na zmiennej stopie pro-
centowej);
ryzyko walutowe – związane z posiadaniem otwartej pozycji walutowej.
Uwzględniając specyfikę działalności firmy, możemy także spotkać się z ryzykiem

rynkowym o pośrednim wpływie na wyniki finansowe firmy, tj. ryzykiem zasobów, ry-
zykiem zmian cen, ryzykiem koniunkturalnym, ryzykiem technologicznym.
3. Ryzyko społeczne – związane ze sposobem zachowania się obywateli społeczności,
zasad religii, ustroju, kultury, tradycji.
4. Ryzyko wystąpienia zdarzeń losowych, np. klęski i wypadki żywiołowe (powódź,
trzęsienie ziemi), wypadki, których źródłem są konflikty społeczne i czyny niedozwo-
lone (np. strajki, podpalenia).
5. Ryzyko polityczne – dotyczy możliwości ingerencji władz państwowych w poszcze-
gólnych krajach czy też w skali międzynarodowej, zarówno w całą gospodarkę, jak
i w poszczególnych jej sektorach.
6. Ryzyko gospodarcze – związane jest z możliwością zmiany polityki gospodarczej
kraju, przepisów prawnych dotyczących np. prawa podatkowego lub dewizowego.
Pomiar ryzyka
Po zidentyfikowaniu ryzyka należy ustalić poziom zagrożenia działalności, a więc doko-
nać pomiaru ryzyka. W zależności od charakteru ryzyka i możliwości podmiotu do pomia-
ru ryzyka mogą być stosowane różne metody, od najprostszych opisowych do skompli-
kowanych metod wykorzystujących modele ekonometryczne. Wszystkie te metody po-
winny uwzględniać zarówno czynniki wewnętrzne (wielkość podmiotu, zakres działalno-
ści, struktura klientów), jak i zewnętrzne (koniunktura gospodarcza, polityka pieniężna
banku centralnego). Ważne jest przy tym rozdzielenie i ocena zarówno ryzyka związa-
nego z pojedynczą transakcją, jak i ryzyka łącznego. Ryzyko łączne nie jest bowiem su-
mą zagrożeń wynikających z pojedynczych transakcji, lecz jest określane przez wielkość
poszczególnych zagrożeń, prawdopodobieństwo ich wystąpienia i stopień ich wzajemnej
korelacji.
Metody kontroli ryzyka – można je podzielić na fizyczne i finansowe. Fizyczna kontrola

ryzyka obejmuje wszystkie operacje stosowane do redukcji ilości i wielkości strat. Wy-
stępują tu dwie możliwości:
119
1. Całkowite wyeliminowanie prawdopodobieństwa straty (tj. unikanie ryzyka albo za-

pobieganie stratom). Jedynym sposobem uniknięcia ryzyka w całości jest zaprze-
stanie działalności, z którą jest ono związane.
2. Redukcja ryzyka, która może polegać na ograniczeniu skali działalności narażonej
na ryzyko (np. system limitów kredytowych stosowanych przez banki) lub na działa-
niach organizacyjno-technicznych takich jak:
usprawnienia techniczne (zabezpieczenie i ochrona);
usprawnienia proceduralne (planowanie i organizacja);
działania edukacyjne.
Finansowa kontrola ryzyka obejmuje samodzielne zarządzanie ryzykiem przez podmiot,

czyli tzw. retencję ryzyka albo jego transfer na inny podmiot. Zatrzymanie ryzyka w firmie
jest bardziej popularne dużych korporacjach niż w małych firmach. Oznacza ono, że fir-
ma wybrała wariant pokrywania ewentualnych strat sama przez:
pokrycie straty z zysku netto;
sprzedaż aktywów w celu zastąpienia tych, które zostały utracone albo zniszczone;
tworzenie na nieprzewidziane wypadki specjalnego funduszu pełniącego funkcję
„samoubezpieczenia”, z którego pokrywane są straty;
podpisanie umów pożyczkowych, które mogą być wykorzystane w przypadku wy-
stąpienia w firmie strat;
wyrównanie pozycji walutowych, czyli dążenie do osiągnięcia równowagi pomiędzy
przychodami i rozchodami w określonej walucie w tym samym okresie.
Transfer ryzyka – jest natomiast przesunięciem odpowiedzialności z posiadacza strat

na kogoś innego. Transfer ten może przyjąć dwie formy:
1. Transfer działalności kreującej potencjalne straty; np. przez subkontrakt – wynajęcie
innej firmy do określonej pracy, przez co zlecający nie ponosi szkody za straty, czy
też odpowiednie klauzule w umowie;
2. Transfer odpowiedzialności za pokrycie ewentualnych strat; może on przyjąć formę
ubezpieczenia, specjalnej klauzuli w umowie (która wyłącza odpowiedzialność jed-
nej strony kontraktu za szkody powstałe w związku z wykonywaniem kontraktu),
gwarancji bankowej, poręczenia czy też operacji hedgingowych.
120
Temat 9. Uwarunkowania optimum ekonomicznego przedsiębiorstwa
Temat 9
Uwarunkowania optimum ekonomicznego przedsiębiorstwa
Tezy tematu:
Zależności PC, PP i PM a etapy procesu produkcji. Produkcja o zmiennej proporcji
czynników; efekty skali produkcji; izokwanty produkcji. Substytucja między czynnikami
produkcji; marginalna stopa technicznej substytucji i jej znaczenie ekonomiczne. Kombi-
nacje czynników produkcji a ograniczoność producenta; linia jednakowego kosztu
(izokoszta); równanie kosztów. Optymalna kombinacja czynników produkcji – punkt rów-
nowagi (optimum) producenta. Możliwości rozwoju produkcji, ścieżka ekspansji produkcji.
Produkcja o zmiennej proporcji czynników

Z punktu widzenia producenta oczywista jest konieczność poszukiwania dodatkowych
sposobów zwiększania skali produkcji i jej efektywności, najkorzystniejszych – w okre-
ślonych warunkach – relacji nakładów i oczekiwanych efektów, gwarantujących realiza-
cję celu podstawowego – maksymalizację zysku.
Przedstawione w poprzednim wykładzie kwestie dotyczyły krótkiego okresu, kiedy
zmiany produkcji determinowane są jednym czynnikiem zmiennym (ta sama technologia
produkcji). W praktyce gospodarczej produkcja wymaga nakładu wielu czynników, domi-
nują zmiany technologii, czyli długie okresy, kiedy wszystkie czynniki produkcji są
zmienne. Producent poszukuje więc optymalnej kombinacji wszystkich czynników wyko-
rzystywanych w procesie produkcji. Jakie są wówczas determinanty i możliwości wybo-
ru? Podstawową zależnością jest w tym zakresie dwuczynnikowa funkcja produkcji, ba-
dająca wpływ na wielkość produkcji dwóch czynników: pracy i kapitału. Czyli produkcja
jest efektem kombinacji dwóch zmiennych czynników: pracy i kapitału, tzn. Q = f (L, K).
Efekty skali produkcji; izokwanty produkcji

W odróżnieniu od produkcji w krótkim okresie, determinowanej prawem malejących
przychodów, efektywność produkcji w długim okresie oparta jest na tzw. efektach skali
produkcji.
Efekty skali produkcji odnoszą się do procesów produkcji w długim okresie, czyli
opartych na nowych technologiach, kiedy wszystkie czynniki są zmienne, a ich zmiany
odbywają się według stałych proporcji. Efekty te – w relacji do nakładu czynników – róż-
nicują się na: stałe, malejące i rosnące.
Stałe efekty skali produkcji występują wówczas, gdy wszystkie czynniki produkcji
zmieniają się proporcjonalnie i w tej samej proporcji zmienia się produkcja. Oznacza to
np. że podwojeniu nakładów czynników produkcji towarzyszy dwukrotny wzrost produkcji.
121
Malejące efekty skali produkcji występują wtedy, gdy wszystkie czynniki zmienia-
ją się proporcjonalnie, natomiast produkcja zmienia się mniej niż proporcjonalnie, np.
podwojeniu nakładu czynników towarzyszy mniej niż dwukrotny wzrost produkcji.
Rosnące efekty skali produkcji oznaczają sytuację, w której proporcjonalna
zmiana wszystkich czynników powoduje bardziej niż proporcjonalną zmianę wielkości
produkcji, np. podwojeniu nakładów czynników produkcji towarzyszy większy niż dwu-
krotny wzrost produkcji.
Ponieważ w trakcie całego procesu produkcji mogą występować etapy charakte-
ryzujące się stałymi, malejącymi i rosnącymi efektami skali produkcji, oczywisty jest –
w dążeniu do maksymalizacji zysku – wybór producenta.
Dobra materialne i usługi mogą być wytwarzane za pomocą czynników wytwór-
czych w różnych proporcjach. Rozważymy możliwości wyboru przez przedsiębiorstwo
najbardziej efektywnej technologii (metody wytwarzania) w sytuacji sprowadzonej do
najprostszego modelu (nakładów tylko dwóch czynników – maszyn i pracowników) w wa-
runkach rynku konkurencyjnego.
Mając na względzie najprostsze ujęcie zysku jako: Zmax = U – K, to dążenie do je-
go maksymalizacji może polegać albo na maksymalizacji utargu, albo na minimalizacji
kosztów. W tych warunkach przedsiębiorca może optymalizować produkcję w dwóch wa-
riantach:
I. Minimalizowania nakładów przy założonej wielkości produkcji (KC albo ang. TC)
lub
II. Mając ograniczenie budżetowe (wielkość kapitału pieniężnego) poszukać maksymal-
nych rozmiarów produkcji przy danym nakładzie. Przy założonych cenach daje to
maksymalny utarg całkowity (U).
Wariant I – Izokwanta produkcji

W praktyce założona wielkość produkcji realizowana jest z reguły przy zmiennej propor-
cji nakładów czynników. Takie możliwości obrazuje tzw. izokwanta produkcji (nazywana
także krzywą jednakowego produktu).
Izokwanta produkcji – krzywa określająca wszystkie możliwe efektywne kombina-
cje czynników, dające taką samą produkcję (vide: wykres).
Każda kombinacja kapitału (K) i pracy (L) daje taki sam poziom produkcji Q1;
wraz z przemieszczaniem się wzdłuż izokwanty Q1 (np. z I →II, z III →IV) zmieniają się
rozmiary nakładów czynników oraz proporcje między kapitałem a pracą, natomiast pro-
dukcja (Q) pozostaje taka sama.
122
Izokwanta (krzywa jednakowego produktu)
K K
B
IV
C3
A
III C2
II C1
Q3
I Q1 Q2
Q1
0 L 0 L
Izokwant produkcji może być wiele, tyle, ile różnych poziomów produkcji. Izokwanta Q1
przedstawia wszystkie efektywne kombinacje K i L, które dają taki sam poziom produkcji
Q1, z kolei izokwanta Q2 przedstawia wszystkie kombinacje K i L dające poziom produk-
cji Q2, przy czym Q2 > Q1; Podobnie zależności: K, L i Q wyrażać będzie każda inna izo-
kwanta – Q3, Q4, itp., przy czym Q3 > Q2, Q4>Q3 itd.
Przykład
Budowanie izokwanty produkcji i podejmowanie na jej podstawie optymalnych decyzji
możemy zweryfikować na podstawie przykładu.
Przyjmijmy, że pewien inwestor potrzebuje odpowiedniego wykopu w gruncie.
Zwraca się w tej sprawie do przedsiębiorstwa wykonującego roboty ziemne. Rozmiary
i kształt wykopu będą z góry założoną wielkością produkcji. Inwestor z wykonawcą
uzgodnią nie tylko, co ma być wykonane, ale także zapłatę (np. 30 tys. zł), co dla przed-
siębiorcy oznacza z góry założony utarg. W takiej sytuacji przedsiębiorca dążący do
maksymalnego zysku może jedynie poszukiwać minimalizowania nakładów (kosztów)
przy założonej wielkości produkcji (KC). Jego działanie powinno być poprzedzone
rozważaniem nad wariantami technologicznymi wykonania robót, ważąc koszty całkowite
zastosowania każdego z nich.
Przykładowe dla wariantu I kombinacje zestawienia nakładów czynników produk-
cji (technologii) – kapitału (maszyn – K) i pracy (liczby pracowników – L) – i kosztów ich
zastosowania niezbędnych do uzyskania wielkości produkcji Q1 = 100 szt. przedstawia
poniższa tabela:
Liczba maszyn Liczba pracowników
1 50
2 30
3 20
6 10
123
Odzwierciedleniem zawartych w tabeli wariantów zrealizowania produkcji (wykopu lub

innej założonej z góry produkcji) jest wykres izokwanty produkcji.
K
Izokwanta
produkcji
6 D
Q1 założona
wielkość
C produkcji
3
B
2
A
1
0 10 20 30 50 L
Załóżmy, że ceny jednostkowe (koszty usług czynników produkcji) układają się następująco:
użycie maszyn (K) – 5000 zł;
zatrudnienie pracowników (L) – 300 zł.
Zestawienie technologii i związanych z tym kosztów całkowitych (KC albo ang. TC) za-
wiera poniższa tabela:
Liczba Cena jed- Nakład Liczba pra- Koszty Suma
Płaca
maszyn nostkowa kapitału cowników pracy kosztów
1 5000 50 15000 20000
2 10000 30 9000 19000
5000 300
3 15000 20 6000 21000
6 30000 10 3000 33000
Przy określonym z góry utargu (np. 30 tys. zł) każda technologia daje inne rozmiary zy-
sku. Jak wynika z zestawienia, wariantem optymalnym jest wykonanie wykopu lub wy-
twarzanie 100 szt. produktu za pomocą 2 maszyn i 30 pracowników przy założeniu sta-
łych cen kapitału i pracy.
Substytucja między czynnikami produkcji; marginalna stopa technicznej substytu-

cji i jej znaczenie ekonomiczne
Ruch wzdłuż izokwanty oznacza – jak wiadomo – zmiany kombinacji (proporcji) czynni-
ków, czyli wzrost jednego i spadek drugiego czynnika, przy zachowaniu takiego samego
poziomu produkcji. Wynika z tego, że między czynnikami występuje określona zamien-
ność, czyli substytucja, tzn. wzrost jednego czynnika kompensuje spadek drugiego, przy
utrzymaniu analogicznego poziomu produkcji. Relacje tych zmian wyraża tzw. marginal-
na stopa technicznej substytucji czynników produkcji (MSTS).
124
MSTS – stosunek, według którego można zastąpić jeden czynnik produkcji dru-
gim czynnikiem, tak aby wielkość produkcji nie uległa zmianie.
W praktyce występuje zjawisko tzw. malejącej marginalnej stopy technicznej sub-
stytucji, mające istotne znaczenie ekonomiczne.
A
K1
B
K2
C
K3
D
K4 Q
1
0 L1 L2 L3 L4 L
Malejąca MSTS oznacza, że w miarę zastępowania np. czynnika kapitału (K) przez co-
raz większą ilość czynnika pracy (L) zmniejsza się ta ilość kapitału, którą można zastąpić
przez każdą dodatkową jednostkę pracy! W miarę wzrostu L i spadku K coraz trudniej
jest zastępować kapitał przez pracę, ponieważ w rezultacie ciągłego zwiększania czyn-
nika pracy – jego produkt marginalny (PML) zmniejsza się w stosunku do produktu mar-
ginalnego kapitału (PMK).
Kombinacje czynników produkcji a ograniczenia producenta

Z dotychczasowych rozważań wynika m.in. że istnieje wiele kombinacji czynników produk-
cji i procesów produkcyjnych spełniających warunek efektywności. Producent – podejmu-
jąc decyzje dotyczące optymalnej kombinacji czynników – musi jednak uwzględniać istnie-
jące warunki techniczne i ekonomiczne, stanowiące ograniczenia procesu produkcyjnego.
Wariant II – Izokoszta
W tym wariancie przyjmuje się, że przedsiębiorca ma ograniczony i ściśle określony za-
sób środków finansowych na zakup czynników produkcji. W takiej sytuacji będzie on dą-
żył do nabycia za posiadane (dostępne, z góry przewidziane, maksymalne) środki takie-
go zestawienia czynników, które dadzą maksymalną produkcję. Podobnie jak inne pod-
mioty zechce on z poniesionego wydatku (kosztu) uzyskać możliwie największą korzyść
– zysk. Dlatego też konieczne staje się wprowadzenie do rozważań linii budżetowej –
podobnie jak w teorii postępowania konsumenta.
125
Linia jednakowego kosztu (izokoszta)

W praktyce występują dwa zasadnicze ograniczenia producenta: technologia produkcji
(wyznaczająca proporcję L : K) oraz ceny czynników produkcji ukształtowane na rynku,
określające koszty produkcji. Producent może więc dążyć do osiągnięcia zakładanej
wielkości produkcji tylko z tymi ograniczeniami.
Producent kupuje czynniki produkcji na rynku, płaci za nie określone ceny, na
które nie ma wpływu; stanowią one koszty produkcji. Przedsiębiorstwo dysponuje – jak
wiadomo – określoną ilością środków, które przeznacza na zakup czynników produkcji
(tzw. kapitał pierwotny – PN1), determinujący wydatek całkowity na zakup czynników
(TC). Przedsiębiorca może wydać całość środków (PN1) alternatywnie: na zakup siły ro-
boczej (L), na zakup kapitału (K) lub na kombinację wielkości zakupu obydwu czynników.
Możliwości te wyraża równanie kosztów ujmujące zakup: L i K oraz PN1 (TC).
Oznaczając przez:
PL – cenę płaconą za usługę jednostki czynnika pracy (czyli – płacę), otrzymamy wy-
datek (koszt) na zakup czynnika pracy jako iloczyn: PL * L;
PK – cenę jednostki kapitału, wydatek na zakup czynnika kapitału stanowi iloczyn: PK * K;
TC – całkowity wydatek na zakup czynników produkcji, otrzymujemy równanie kosz-
tów w postaci:
TC = PL * L + PK * K = PN1
Równanie kosztów jest równaniem liniowym o dwóch zmiennych: K i L. Można przed-

stawić je na wykresie w postaci prostej, na której koszty całkowite są stałe. Prosta ta no-
si nazwę linii jednakowego kosztu – izokoszty. Jak powstaje izokoszta (vide: wykres)!
Przykład
Dla zilustrowania tego wariantu zakładamy, że przedsiębiorca dysponuje kwotą 20 tys.
zł. Ceny jednostkowe czynników pozostają takie same jak w tabeli. Przy tych założe-
niach przedsiębiorca może nabyć następujące zastawienia czynników:
Warianty
A B C D E
Liczba maszyn (przy cenie 5000 zł/szt.) 4 3 2 1 0
Liczba pracowników (przy cenie 300 zł/1 prac.) 0 16 33 50 66
126
Na tym przykładzie można wykreślić linię jednakowego nakładu (kosztu) – izokosztę.
K
TC
PK
4 A
3 B
Izokoszta
2 C
1 D TC
E PL
0 10 20 30 40 50 60 L
Przebieg izokoszty wyznacza iloraz kosztu całkowitego i cen czynników produkcji. Iloraz
kosztu całkowitego (TC) i ceny siły roboczej (płac – PL) wyznacza punkt E, który oznacza
maksymalną ilość siły roboczej, jaką można zakupić za wszystkie środki przeznaczone
na zakup czynników. Podobnie powstaje punkt A, jako iloraz TC i ceny kapitału (PK) wy-
znaczający maksymalną możliwą ilość zakupionego kapitału. Z połączenia punktów A i E
powstaje prosta zawierająca wszystkie kombinacje pracy i kapitału, jakie można zakupić
za przeznaczoną na ten cel daną wielkość środków: PN1 i przy danych cenach czynni-
ków: PK, PL. Jakakolwiek kombinacja położona powyżej linii jednakowego kosztu: A – E
jest nieosiągalna dla producenta – wymaga bowiem większej, aniżeli posiadana, ilości
środków. Kombinacje poniżej izokoszty – choć osiągalne – oznaczają niewykorzystanie
środków przeznaczonych na zakup czynników produkcji. Optymalne kombinacje zakupu
czynników – mieszczą się tylko na izokoszcie!
W praktyce możliwe są przesunięcia izokoszty (vide: wykres):
wzrost (spadek) zasobu środków na czynniki produkcji (PN1), czyli kosztu całkowite-
go – TC, przy stabilnych cenach czynników powoduje równoległe przesunięcie
izokoszty w górę (w dół), np. z A – B do A1 – B1;
w przypadku wzrostu ceny czynnika pracy (PL), przy stałym TC i cenie kapitału (PK),
linia jednakowego kosztu przesuwa się od punktu B w lewo ( z B – A na B2 – A);
natomiast wzrost ceny kapitału (PK), przy stałych TC i PL przesuwa izokosztę od
punktu A w dół (z A – B na A2 – B).
127
Optymalna kombinacja czynników produkcji

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że producent podejmujący decyzje pro-
dukcyjne ma już ważne informacje dotyczące technologii produkcji (wyrażają je izokwan-
ty produkcji) oraz informacje o kosztach (cenach) czynników produkcji (zawarte
w izokosztach). Na tej podstawie producent może poszukiwać sytuacji optymalnej, tzn.
takiej kombinacji nakładu czynników, która – przy danych ograniczeniach kosztowych
(PN1) – umożliwia osiągnięcie maksymalnej produkcji.
Elementy równowagi (optimum) producenta

Optymalny wybór kombinacji czynników umożliwia połączenie izokwant produkcji
z izokosztą, czyli porównanie tego, co technicznie możliwe (izokwanty) z tym, co jest
kosztowo dostępne (izokoszta). Okazuje się, że przy określonym koszcie całkowitym
(TC) determinowanym PN1 i określonej technologii istnieje tylko jedna kombinacja nakła-
dów czynnika pracy i kapitału maksymalizująca wielkość produkcji (vide: wykres)!
Optymalna kombinacja czynników produkcji – w ujęciu graficznym – znajduje się
w punkcie styczności izokoszty z możliwie najwyżej położoną izokwantą produkcji; jest to
optimum producenta, punkt równowagi, w którym przedsiębiorstwo osiąga maksymalną
produkcję przy określonym koszcie całkowitym.
K
Izokoszta
PUNKT OPTIMUM
B Izokwanta
KA A
Q
3
Q
2
Q
1
0 L
LA
128
Optymalna kombinacja nakładu czynników znajduje się w punkcie A – styczności

izokoszty z izokwantą Q2, gdzie nakład czynnika pracy wynosi LA, a kapitału KA. Tylko
w tym punkcie przedsiębiorstwo ponosi najniższe koszty wytwarzania jednostki produktu
dzięki optymalnej kombinacji czynników wytwórczych. Tylko w tym punkcie przedsiębior-
stwo osiąga maksymalną produkcję z zainwestowanego kapitału oraz najwyższy zysk,
ponieważ koszty produkcji są najniższe.
Wszystkie inne kombinacje zestawienia czynników produkcji nie są optymalne:
rozwiązania leżące powyżej Q2 (np. Q3) są niedostępne, bo przekraczają możliwości
finansowe przedsiębiorstwa, określone izokosztą;
rozwiązania leżące poniżej Q2 (np. na Q1 w punkcie B) oznaczają mniejszą produkcję
(Q1<Q2) i niewykorzystanie możliwości finansowych przedsiębiorstwa (TC = PN1).
Wnioski dla optymalnego doboru czynników produkcji:

Optymalna kombinacja czynnika pracy i kapitału (pkt A) możliwa do osiągnięcia przy
określonym koszcie całkowitym (TC) wymaga spełnienia równości:
MSTS = PML/PMK = PK /PL.
MSTS informuje producenta o możliwościach technicznych proporcji czynników,
jakie ma do dyspozycji dla utrzymania poziomu produkcji. Równanie wyraża dwa aspek-
ty (dwa warianty) procesu produkcji:
PK /PL – relatywne ceny czynników produkcji – są informacją rynkową, kosztową, któ-
rą producent musi uwzględniać podczas realizacji owych technicznych możliwości
substytucji czynników;
jeśli MSTS i PK/PL nie są sobie równe, wówczas poprawa efektywności produkcji
wymaga zmiany kombinacji nakładu czynników.
C.d. przykładu
Sięgając do danych przyjętych w przykładach, dodatkowo zakładamy, że każdą ilość
produkcji przedsiębiorstwo sprzeda po tej samej cenie. W sytuacji kiedy przedsiębior-
stwo przeznacza na produkcję z góry przyjętą kwotę pieniędzy (czyli KC), to dążenie do
zysku maksymalnego może polegać na uzyskaniu z tych kosztów maksymalnej, możli-
wej do zrealizowania w świetle ograniczenia budżetowego, produkcji!
Do zbudowania zamieszczonego poniżej schematu zastosowano wcześniej przy-
jęte założenia i dane liczbowe, które pozwoliły na wyznaczenie optimum produkcji przy
założonym ograniczeniu budżetowym (izokoszta). Jej punkt styczności z izokwantą nie
tylko określił rozwiązanie optymalne, ale także optymalną technologię! Warto zauważyć,
że jest ona taka sama jak w wariancie pierwszym. Oznacza to, że stosowanie zasad ra-
129
cjonalnego gospodarowania (maksimum funkcji celu przy założonych nakładach czy mi-
nimalizacji nakładów przy założonym celu) daje te same rezultaty.
K
Izokoszta
6 D
Izokwanta
C
3 produkcji
B
2
A
1
0 10 20 30 50 L
Możliwości rozwoju produkcji, ścieżka ekspansji produkcji

Równowaga przedsiębiorstwa równoznaczna z optymalną kombinacją czynników pro-
dukcji znajduje się – jak stwierdziliśmy – w punkcie styczności izokoszty z izokwantą
produkcji. Jeśli więc firma zamierza rozwijać produkcję przez wzrost nakładu czynników,
wówczas osiąganie celu w postaci maksymalizacji zysku wymaga, aby nowa kombinacja
czynników produkcji była również optymalna. Czyli przedsiębiorstwo musi przechodzić
od jednego do kolejnego punktu równowagi.
Pkt. E i E1 wskazują styczność izokoszty AB i A1B1 z izokwantami 20. i 25. Krzywa O–E–E1
łączy optima produkcji. Toteż firma powinna przesuwać kombinacje czynników wzdłuż tej
krzywej, określanej jako ścieżka ekspansji produkcji.
Ścieżka ekspansji produkcji – krzywa składająca się z punktów styczności po-
między izokosztami (nie zawsze równoległymi) oraz odpowiednimi izokwantami produk-
cji. Punkty na ścieżce ekspansji oznaczają optymalne kombinacje czynników produkcji
odpowiadające różnym poziomom produkcji, co decyduje o efektywności rozwoju pro-
dukcji i realizacji celu – maksymalizacji zysku!
130
Temat 10. Koszty produkcji w teorii mikroekonomii
Temat 10
Koszty produkcji w teorii mikroekonomii
Tezy tematu:
Istota i klasyfikacja kosztów produkcji; koszty indywidualne i społeczne, faktyczne i alter-
natywne. Kategorie kosztów ekonomicznych; koszty stałe i zmienne, całkowite, przecięt-
ne i marginalne; w krótkim i długim okresie. Postęp techniczny a koszty i produkcja; ro-
dzaj postępu technicznego a marginalna stopa technicznej substytucji czynników pro-
dukcji. Rentowność produkcji w aspekcie wielkości przedsiębiorstwa i minimalizacji kosz-
tów produkcji.
Istota i klasyfikacja kosztów produkcji

Koszt (ogólnie) – celowe zużycie środków gospodarczych i usług obcych oraz czasu
pracy, jak również niektóre wydatki nieodzwierciedlające zużycia, a dotyczące normalnej
działalności jednostki w okresie (najczęściej wyrażone wartościowo w pieniądzu).
Jednym z elementów definicji zysku przedsiębiorstwa są koszty, które powstają
w związku z działalnością tego przedsiębiorstwa. Koszty są określonymi wartościowo
nakładami warunkującymi uzyskanie efektów w procesach produkcji. Dlatego analiza
kosztów produkcji daje potrzebną wiedzę do podjęcia decyzji produkcyjnych przez kie-
rownictwo przedsiębiorstwa.
Koszt przedsiębiorstwa – jest to wyrażone wartościowo zużycie składników ma-
jątku trwałego i obrotowego, usług obcych, nakładów pracy oraz niektóre wydatki niesta-
nowiące zużycia (podatki, składki ZUS) związane z prowadzeniem normalnej działalno-
ści przez jednostkę gospodarczą w określonej jednostce czasu.
Koszty produkcji – to zużyte w procesie produkcji i sprzedaży czynniki produkcji
(ich wielkość). To całokształt nakładów – w wyrażeniu pieniężnym – pracy żywej i nakła-
dów materiałowych zużytych w procesie produkcji (we wszystkich fazach: od zakupu
czynników do sprzedaży produktu – w tym reklama, ubezpieczenia itp.).
Funkcja kosztów produkcji – relacja między kosztami i odpowiednią wielkością
produkcji. Krótkookresowa funkcja kosztów produkcji ma postać:
TC = f (TP)
gdzie:
TC – koszty całkowite,
TP – wielkość produkcji.
Przedstawiona postać funkcji produkcji jest określona przy założeniu, że produkcja od-
bywa się w określonej technologii oraz dotyczy tylko jednego produktu. W zależności od
131
tego, co jest celem analizy kosztów, wyróżnia się funkcję kosztów produkcji w krótkim
i w długim okresie.
Koszty produkcji w przedsiębiorstwie można różnie klasyfikować, mierzyć i oce-
niać.
Klasyfikacja kosztów produkcji (wybrane kryteria)

Kryterium
Rodzaje kosztów produkcji
podziału
fizyczna – zużyte w procesie produkcji czynniki,
Forma
pieniężna – całokształt nakładów pieniężnych na produkcję,
wyrażenia
koszty alternatywne (zaniechanych możliwości) – innych możliwości zastoso-
kosztów
wania kapitału.
koszty księgowe lub wyraźne – wydatki pieniężne przechodzące przez rynek,
Możliwość
koszty ukryte – nieksięgowane, np. praca członków rodziny, przekazanie ziemi
ewidencji
lub pieniędzy bez opłaty, itp.
materiałowe,
W układzie amortyzacja,
rodzajowym osobowe,
inne.
produkcji podstawowej,
produkcji pomocniczej,
Miejsce
marketingu,
powstania
BHP,
prac badawczo-rozwojowych (B+R), informacji naukowo-technicznej.
bezpośrednie – wyliczane bezpośrednio, np. koszt surowca,
Kalkulacyjne
pośrednie – wyliczane szacunkowo, według wskaźnika, np. 0,1% B+R
1. Bezwzględne
Związane – całkowite (TC) – stałe (FC) – zmienne (VC)
z dynamiką 2. Względne
produkcji koszt przeciętny koszt przeciętny koszt przeciętny koszt krańcowy
całkowity (ATC) stały (AFC) zmienny (AVC) (MC)
Kategorie kosztów ekonomicznych:

1. Koszty rzeczywiste – związane są z zakupem czynników wykorzystywanych do
produkcji (praca, kapitał, ziemia, technologia itp.). Koszty te otrzymuje się, mnożąc
ilość nabywanych czynników przez cenę jednostkową. Koszty rzeczywiste, będące
faktycznymi wydatkami na zakup czynników produkcji, są nazywane również kosz-
tami explicite.
132
2. Koszty alternatywne – koszty związane z utratą korzyści z uwzględnieniem do-

stępnych zasobów zakupionych na rzecz innej działalności. Koszt alternatywny
(określonego produktu) to ilość innego dobra, z której trzeba zrezygnować, aby moż-
liwe stało się wytworzenie dodatkowej jednostki tego pierwszego. Koszty te nazywa-
ne są również kosztami implicite. Koszt alternatywny dla właściciela to także koszt
alternatywnego zastosowania kapitału! Przykładowo, przedsiębiorca – właściciel,
zamiast ponosić trud i ryzyko związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, mógłby
posiadany kapitał umieścić na korzystnej lokacie i z tego tytułu czerpać korzyści.
Suma pieniędzy, której nie otrzyma z lokaty, bo pieniądze przeznaczył na działal-
ność gospodarczą, jest kosztem alternatywnego zastosowania kapitału.
Tylko zysk większy niż koszt alternatywnego zastosowania kapitału uzasadnia lo-
kowanie pieniędzy w przedsiębiorstwo.
Jednym z elementów kosztów implicite jest zysk normalny. Stanowi on tę część
zysku, którą otrzymuje przedsiębiorca – właściciel, przeznaczający środki finansowe
na zakup czynników produkcji.
W mikroekonomii z podziałem kosztów na rzeczywiste i alternatywne związana
jest ściśle kategoria kosztów ekonomicznych.
3. Koszty ekonomiczne – wartość wszystkich czynników wykorzystanych w procesie
produkcyjnym. Wartość tę określa koszt najlepszego, alternatywnego wykorzystania
tych czynników. Można stwierdzić, że koszty ekonomiczne to suma kosztów explicite
i implicite oraz zysk normalny, czyli ta część zysku, którą otrzymuje przedsiębiorca
angażujący swoje środki:
koszty ekonomiczne = koszty explicite + koszty implicite + zysk normalny
Koszty ekonomiczne przedsiębiorstwa można przedstawić w pewnym skrócie. Złożą

się na nie:
koszty bezpośrednio związane z produkcją + koszty alternatywnego zastosowania
kapitału + „premia właściciela za ryzyko” (otrzymuje przedsiębiorca angażujący swo-
je środki).
Przy okazji klasyfikacji kosztów można przyporządkować im rodzaje zysku.

Zysk ekonomiczny (czysty zysk ekonomiczny) – zysk otrzymany z tzw. zysku
normalnego. Otrzymuje się go po odjęciu kosztów ekonomicznych od przychodów cał-
kowitych przedsiębiorstwa:
zysk ekonomiczny = przychody całkowite – koszty ekonomiczne
133
Zysk rachunkowy (rzeczywisty) – jest najczęstszą kategorią zysku, który otrzymuje się,
odejmując koszty rzeczywiste (explicite), poniesione na działalność produkcyjną, od
przychodów całkowitych przedsiębiorstwa:
zysk rachunkowy przedsiębiorstwa = przychody całkowite – koszty rzeczywiste
Koszty stałe i zmienne, całkowite, przeciętne i marginalne; koszty w krótkim i dłu-

gim okresie
Wielkość różnych rodzajów kosztów ma swoje uzasadnienie w rozmiarach nakładów po-
noszonych na określoną ilość produkcji (vide: funkcja produkcji).
A. Koszty w miarach bezwzględnych

Koszt całkowite (TC) – suma nakładów (wydatków) ponoszonych w związku z produkcją
dóbr i usług:
TC = VC + FC.
Miarą kosztów całkowitych są koszty ekonomiczne – czyli suma wyrażonych w pieniądzu
nakładów zużytych w procesie produkcji i realizacji celów przedsiębiorstwa. Na koszty
całkowite składają się:
koszty stałe (FC) – wydatki niezależne od wielkości produkcji (opłaty za ziemię, po-
datki, czynsze, amortyzacja itp.);
koszty zmienne (VC) – wydatki zależne od wielkości produkcji (energia, płace, su-
rowce itp.).
B. Koszty w miarach względnych

Koszty w miarach względnych są wyprowadzane z kosztów w miarach bezwzględnych.
1. Koszty przeciętne całkowite (ATC) – średnie wydatki na jednostkę produkcji.
TC
ATC
Q lub ATC AVC AFC .
Poziom produkcji (rozmiary), przy której ATC jest najniższy, jest korzystny (optymalny)
z technicznego punktu widzenia, ponieważ licząc od niego, można rokować, czy będą
zyski (różnica pomiędzy utargiem jednostkowym a kosztem jednostkowym). Na koszty
przeciętne całkowite składają się:
koszty przeciętne stałe (AFC);
koszty przeciętne zmienne (AVC).
2. Koszty krańcowe (MC) – jest to przyrost kosztów całkowitych spowodowany przyro-

stem produkcji o jednostkę.
TC VC
MC MC
Q lub Q .
134
Tabela wielkości produkcji i jej kosztów

Koszt Koszt Koszt Koszt Koszt
Wielkość Koszt Koszt
stały zmienny stały zmienny całkowity
produkcji całkowity marginal-
całkowity całkowity przeciętny przeciętny przeciętny
Q TC ny MC
FTC VTC AFC AVC ATC
0 10 0 10 – – – –
1 10 11 21 10 11 21 11
2 10 18 28 5 9 14 7
3 10 22 32 3,3 7,3 10,6 4
4 10 24 34 2,5 6 8,5 2
5 10 25 35 2 5 7 1
6 10 26 36 1,6 4,3 5,9 1
7 10 28 38 1,4 4 5,4 2
8 10 32 42 1,2 4 5,2 4
9 10 39 49 1,1 4,3 5,4 7
10 10 50 60 1 5 6 11
Graficzne zobrazowanie kosztów – krzywe kosztów i ich kształt
135
Krzywe kosztów i zależności między AC i MC
Krzywe kosztów produkcji (bezwzględne) Krzywe kosztów produkcji (względne)
Dla kosztów w miarach bezwzględnych

Krzywa TC zaczyna się na poziomie kosztów stałych FC, a następnie rośnie wraz ze
wzrostem produkcji, bo rosną koszty zmienne (VC).
Dla kosztów w miarach względnych

Do analiz prowadzonych w dalszej części wykładu wystarczające są interpretacje zależ-
ności występujące między funkcją kosztów krańcowych oraz funkcjami kosztów prze-
ciętnych i całkowitych. Można stwierdzić:
1. Koszty krańcowe są równe przeciętnym kosztom całkowitym wtedy, gdy te ostatnie
osiągają swoje minimum (pkt B).
2. Przeciętne koszty całkowite są rosnące wtedy, gdy koszty krańcowe są od nich większe.
3. Przeciętne koszty całkowite są malejące wtedy, gdy koszty krańcowe są od nich
mniejsze.
4. Koszty krańcowe i przeciętne koszty stałe nie są ze sobą powiązane.
136
Ponadto można stwierdzić, że funkcja przeciętnych kosztów zmiennych osiąga swoje

minimum wcześniej niż funkcja przeciętnych kosztów całkowitych.
Koszty produkcji w długim okresie

W krótkim okresie produkcja odbywa się z wykorzystaniem aktualnej wielkości zakładu
produkcyjnego i posiadanych technologii. Dlatego część kosztów produkcji jest stała.
W długim okresie natomiast wszystkie rodzaje kosztów ulegają zmianom. Wiąże się to
z koniecznością zwiększenia nakładów na wszystkie czynniki produkcji w celu powięk-
szenia produkcji przez budowanie nowych, większych zakładów stosujących nowe tech-
nologie wytwarzania. Długi okres jest często nazywany również horyzontem czasowym.
Dla celów planowania długookresowego znaczenie mają tylko pewne odcinki
krótkookresowe krzywych kosztów. Z połączenia tych odcinków powstaje krzywa kosz-
tów całkowitych (TC) w długim okresie.
Krzywa kosztów całkowitych (TC) w długim okresie
Krzywa kosztów przeciętnych (ATC) w długim okresie
137
Krzywa kosztów przeciętnych a korzyści skali
Zwiększanie produkcji przez powiększanie rozmiarów przedsiębiorstwa jest uzasadnione

ekonomicznie tylko do momentu zrównania się minimum krzywej kosztu dla określonej
wielkości zakładu z minimum kosztu długookresowego. Dalsze powiększanie przedsię-
biorstwa jest nieekonomiczne.
Postęp techniczny a koszty i produkcja

Postęp techniczny – proces zmian rozwojowych techniki wyrażający się przez wprowa-
dzenie do procesu produkcji nowych, udoskonalonych maszyn, urządzeń, narzędzi i no-
wych technologii oraz przez wykorzystanie w sposób doskonalszy istniejących zasobów.
Mieści się w nim również podejmowanie produkcji nowych wyrobów oraz doskonalenie
wyrobów dotychczas wytwarzanych.
Postęp techniczny może dotyczyć środków pracy (tzw. technika ścisła) lub metod
produkcji (postęp technologiczny), z zachowaniem wzajemnych ścisłych uwarunkowań.
Wyróżniamy rodzaje postępu:
– w dziedzinie procesu produkcyjnego;
– w dziedzinie samego produktu,
– w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego (ekologii).
Rodzaje postępu technicznego

1. Postęp techniczny egzogeniczny ma miejsce, gdy wzrost produkcji następuje bez
zwiększenia zużycia zasobów w procesie produkcyjnym. Dotyczy wszystkich bieżą-
co użytkowanych, rzeczowych i osobowych czynników produkcji. Jest wynikiem po-
jawienia się lepszych sposobów na gospodarowanie zasobami, które aktualnie są
użytkowane. Wdrażanie nowych metod nie wiąże się zazwyczaj z dużymi kosztami.
2. Postęp techniczny endogeniczny (ucieleśniony) wiąże się z angażowaniem w pro-
cesie produkcji nowych zasobów kapitału, czyli z nowymi inwestycjami, które umoż-
138
liwiają zwiększenie wydajności pracy. Ekonomiści wyróżniają postęp techniczny en-

dogeniczny ucieleśniony w pracy lub kapitale. Endogeniczny postęp techniczny ucie-
leśniony w pracy jest wdrażany przez pracowników aktualnie szkolonych, w przeci-
wieństwie do szkolonych w poprzednich okresach. Endogeniczny postęp techniczny
ucieleśniony w kapitale dotyczy maszyn instalowanych bieżąco w roku obrachunko-
wym, w przeciwieństwie do maszyn już funkcjonujących, za pomocą których nie
osiąga się tego rodzaju postępu technicznego. Jest wynikiem inwestycji zwiększenia
ilości kapitału przypadającego na jednego zatrudnionego, czyli intensywności kapita-
łowej. Wielkość produkcji na jednego zatrudnionego wzrasta, jeśli dzięki inwesty-
cjom zwiększy się wydajność zasobów majątku.
3. Postęp techniczny indukowany jest szczególnym przypadkiem postępu endoge-
nicznego ucieleśnionego w kapitale. Wynika z tego, że produkcyjność kapitału w po-
czątkowym okresie oddania do eksploatacji nowych maszyn i urządzeń produkcyj-
nych jest mniejsza od potencjalnej, gdyż na początku pracownikom brakuje do-
świadczenia w posługiwaniu się nowymi technologiami. W tym wypadku produkcyj-
ność nowego kapitału wzrasta z dwóch powodów: pierwszy to większa produkcyj-
ność nowego kapitału, która ujawnia się już momencie oddania do eksploatacji no-
wych maszyn i urządzeń, drugi to wpływ zdobywanego doświadczenia w użytkowa-
niu nowego kapitału.
Wpływ postępu technicznego na produkcję i koszty

1. Postęp techniczny umożliwia wzrost wydajności pracy, oszczędność surowców, ma-
teriałów i energii, umożliwia osiągnięcie wyższych zysków tym, którzy pierwsi zasto-
sują zmiany w technice produkcji.
2. Postęp techniczny powoduje przesunięcie krzywej podaży w prawo, gdyż producenci
są gotowi wytwarzać w tych warunkach więcej niż przedtem przy każdym poziomie
ceny rynkowej.
3. Postęp techniczny powoduje lub wymusza wiele innych korzystnych zmian, np.
w strukturze kosztów własnych produkcji, strukturze zatrudnienia, strukturze kwalifi-
kacji pracowników, organizacji produkcji i pracy.
4. Wszystkie te zmiany powodują wzrost produkcji poszczególnych przedsiębiorstw, ga-
łęzi, branż, a tym samym gospodarki narodowej jako całości.
5. Postęp techniczny pozwala (dzięki nowym odkryciom i wynalazkom):
osiągnąć ten sam efekt produkcyjny z coraz mniejszych nakładów czynników
produkcji (pracy i kapitału);
osiągnąć wyższy efekt produkcyjny przy tych samych nakładach czynników pro-
dukcji (pracy i kapitału).
139
Jeżeli zastosowanie nowej technologii pozwala osiągnąć większą niż poprzednio pro-
dukcję z określonej wielkości nakładu zasobów (czynników), wówczas funkcja produkcji
przesuwa się w górę. Oznacza to, że koszty wytworzenia jednostki produktu (koszty
przeciętne), a także zmiana kosztów z racji wzrostu (spadku) produkcji o dodatkową jed-
nostkę (koszty marginalne) są mniejsze dla każdej wielkości nakładu czynnika. Krzywe
kosztów marginalnych i przeciętnych przesuwają się w dół.
Funkcja produkcji a postęp techniczny
100
90
80
Produkcja całkowita
70
60
PC1
50
PC2
40
30
20
10
0
0 2 4 6 8
Nakład czynnika
Postęp techniczny a koszty krańcowe i przeciętne

Koszt całkowity przeciętny
Koszt marginalny
KM2 KCP2
KM1 KCP1
Produkcja
Produkcja
Rodzaj postępu technicznego a marginalna stopa technicznej substytucji czynni-

ków produkcji
W zależności od udziału w procesie produkcji środków trwałych, obrotowych oraz pracy
żywej wyróżnia się postęp techniczny:
kapitałochłonny, neutralny, kapitałooszczędny;
materiałochłonny, neutralny, materiałooszczędny;
pracochłonny, neutralny, pracooszczędny.
140
W zależności od tego, który czynnik ulega zmniejszeniu w procesie wzrostu postępu

technicznego, postęp ten powoduje bądź wzrost wydajności kapitału, materiałów bądź
pracy.
W związku z wpływem substytucyjnym nowej techniki rozróżnia się postęp techniczny:
kapitałochłonny lub pracooszczędny postęp techniczny:
kapitałochłonny – występuje w przypadku, gdy w procesie produkcji wzrasta
udział wartości środków trwałych, przy jednoczesnym zmniejszaniu się udziału
pracy żywej. O kapitałochłonności nowej techniki decyduje zatem wielkość kapi-
tału przypadająca zarówno na jednego zatrudnionego, jak i na jednostkę produk-
tu;
pracooszczędny – kapitałochłonny postęp techniczny charakteryzuje się znacz-
nym wzrostem wydajności pracy i mniejszym udziałem pracy w przeliczeniu na
jednostkę wyrobu. Dlatego uzasadnione jest również nazywanie go postępem
pracooszczędnym;
kapitałooszczędny postęp techniczny – zachodzi wtedy, gdy wartość zaangażowa-
nych w procesie produkcji środków trwałych wzrasta w relatywnie mniejszym stopniu
niż udział pracy żywej. W tego rodzaju postępie technicznym występuje wzrost za-
trudnienia i z tej racji nosi on także nazwę postępu technicznego pracochłonnego.
Należy zwrócić uwagę, że pracochłonny postęp techniczny jedynie wtedy zasługuje
na taką nazwę, gdy wprowadzimy do działalności produkcyjnej także innowacje
techniczne, które w porównaniu z poprzednio stosowaną techniką stanowią wyższy
poziom. W tym postępie technicznym wzrost technicznego uzbrojenia pracy może
być wolniejszy od tempa wzrostu wydajności pracy;
neutralny postęp techniczny – występuje w działalności produkcyjnej wtedy, gdy na-
kłady na środki trwałe zmieniają się proporcjonalnie do wzrostu zatrudnienia.
W związku z tym zakłada się, że wzrost technicznego uzbrojenia pracy będzie pro-
porcjonalny do wzrostu wydajności pracy.
Analiza kosztów w przedsiębiorstwie – optimum produkcyjne

Analiza kosztów przedsiębiorstwa wskazuje na występujące zależności pomiędzy nimi:
najistotniejsze zależności z punku widzenia decyzji produkcyjnych przedsiębiorstwa
to zależności pomiędzy AC a MC;
w punkcie przecięcia AC i MC koszt przeciętny jest najniższy i w ten sposób wyzna-
cza optimum produkcyjne.
141
Koszty MC
(MC, AC)
AC
A
Punkt
OPTIMUM
Optimum produkcyjne – wyznacza punkt przecięcia AC i MC, w którym koszt przecięt-

ny jest najniższy.
Decyzje produkcyjne przedsiębiorstw na podstawie analizy kosztów

Decyzje produkcyjne obejmują wybory:
podjęciu lub zaniechaniu produkcji;
o skali produkcji.
Na podstawie kosztów przeprowadzimy analizę podstaw decyzji produkcyjnych tylko

w odniesieniu do problemów o podjęciu lub zaniechaniu produkcji. Decyzje o skali pro-
dukcji podjęte zostaną przy temacie dotyczącym konkurencji.
Podstawą decyzji produkcyjnych jest: Zysk = Utarg – koszty.
Dlatego też przedsiębiorstwo bierze pod uwagę dwa elementy główne:

swoje uwarunkowania (koszty):
koszty przeciętne (AC),
koszty krańcowe (MC);
uwarunkowania zewnętrzne – głównie cenę (P) rynkową produktu, która jest źró-
dłem utargu (przychodu), a więc zysku – i jej pochodne:
utarg całkowity (TR = P x Q),
utarg krańcowy (MR = TR : Q); wzrost przychodu TR wywołany wzrostem
sprzedaży o jednostkę odpowiada cenie, po której może być sprzedana ostatnia
jednostka dobra,
utarg przeciętny (AR = TR : Q).
Rozmiary produkcji opłacalnej (wielkość podaży przedsiębiorstwa) można wyznaczyć,

porównując swoje koszty do ceny i ich pochodnych (utarg). Wyznacza je punkt przecię-
cia krzywej MC i AC w punkcie A, ponieważ uzyskany w tym punkcie TR pokryje TC, pod
142
warunkiem że cena wyniesie przynajmniej P (tj. kiedy P ≥ AC). Zauważmy, że kiedy

przedsiębiorca zna najniższe koszty wytworzenia jednostki produktu, to rozmiary produk-
tu dostosuje od sytuacji wyznaczonej przez ceny rynkowe. Jeżeli ceny na rynku będą
wyższe od kosztów przeciętnych P > AC, to dążąc do zysku maksymalnego, przedsię-
biorca będzie zwiększał produkcję (vide: schemat). Należy tak postępować do momentu,
kiedy koszt krańcowy zrówna się z ceną rynkową! Wtedy zysk będzie największy (suma
zysków jednostkowych). Wzrost ceny do P1 przesunie rozmiary produkcji opłacalnej z Q
do Q1, przynoszącej zysk jednostkowy równy odcinkowi D–G. Jeżeli ceny będą się
zmieniać, to punkty optimum ekonomicznego przedsiębiorstwa przesuną się po krzywej
kosztów krańcowych. Wyznaczą one optymalne ilości produkcji przy określonych cenach
rynkowych, czyli wielkości podaży.
Koszty i cena MC
(MC, AC, P)
P1 D AC
A
P
G
Q Q
1
Wniosek: krzywą podaży przedsiębiorstwa wyznaczają („rysują”) jego koszty krańcowe!

Punkt A (ilość Q przy cenie P) jest zarazem punktem „wejścia” lub „wyjścia” z rynku.
Decyzje przedsiębiorstw w oparciu o kryterium kosztu przeciętnego

Podejmując decyzje o produkcji, przedsiębiorstwo kieruje się motywem zysku. Dlatego
w pierwszej kolejności musi sprawdzić, czy jest szansa na zysk. Jeżeli cena rynkowa (P)
jest wyższa od najniższego kosztu przeciętnego (AC), to jest szansa nawet na zyski
nadzwyczajne! Decyzja: produkować! Jeżeli cena rynkowa (P) jest mniejsza od najniż-
szego kosztu przeciętnego (AC), to nie ma szans na zysk, będą tylko straty. Decyzja: nie
produkować!
Najwięcej problemów przysparza podjęcie trafnej decyzji, kiedy cena rynkowa (P)
jest równa najniższym kosztom przeciętnym (AC). Nie widać korzyści dla przedsiębiorcy
– właściciela. Ale zauważmy, że jest to sytuacja, kiedy U = K. Oznacza to, że zostały
opłacone wszystkie czynniki produkcji. Sprawa staje się jasna wtedy, kiedy przywołamy
koszty implicite zawierające zysk normalny, tzn. tę część zysku, którą otrzymuje przed-
143
siębiorca – właściciel, przeznaczający środki na produkcję. Wysokość tego „wynagro-

dzenia” (część zysku) musiał zaakceptować. W takiej sytuacji nic nie stoi na przeszko-
dzie decyzji: produkować!
Decyzje przedsiębiorstw na podstawie kryterium przeciętnego
Warunki przeciętne
P AC P < AC
produkować zaprzestać produkcji
Drugi rodzaj decyzji w oparciu o punkt A na schemacie: decyzje „wejścia” lub „wyjścia”
z rynku.
kiedy ceny na rynku pokryją przeciętne koszty jednostkowe (punkt A), to zapewni
przynajmniej osiągnięcie zysku normalnego; w tej sytuacji przedsiębiorstwa roz-
poczną produkcję i „wejdą na rynek”;
kiedy nadzwyczajne zyski przedsiębiorstwa spadną do zysku normalnego, a przed-
siębiorca będzie się obawiał, że ceny rynkowe spadną (lub mogą wzrosnąć jego
koszty), to przedsiębiorca może przestać produkować – „wyjdzie z rynku”.
144
Temat 11. Podstawy teorii konkurencji
Temat 11
Podstawy teorii konkurencji
Tezy tematu:
Ogólna charakterystyka i klasyfikacja konkurencji jako struktur rynku; ogólne właściwości
rodzajów konkurencji (struktur rynku). Istota konkurencji doskonałej; krzywa popytu
i utarg przedsiębiorstwa na rynku o konkurencji doskonałej, zysk i decyzje przedsiębior-
stwa na rynku konkurencji doskonałej. Istota pełnego monopolu; krzywe popytu i utargi
na rynku pełnego monopolu, cena monopolowa i zysk w warunkach monopolu pełnego,
skutki wejścia monopolu na rynek wolnokonkurencyjny. Istota konkurencji monopoli-
stycznej; krzywe popytu na rynku monopolistycznym, pozacenowe oddziaływanie firmy
na krzywą popytu. Istota konkurencji oligopolistycznej, duopol; załamana krzywa popytu
w oligopolu, przywództwo cenowe na rynku oligopolistycznym. Możliwości i bariery wej-
ścia podmiotów gospodarczych na rynki konkurencyjne.
Ogólna charakterystyka i klasyfikacja konkurencji jako struktur rynku

Celem działalności gospodarczej jest maksymalizacja zysku, wyrażająca się w dążeniu do
osiągnięcia jak największej różnicy między przychodami ze sprzedaży produktów a kosz-
tami ich wytworzenia. Istotną rolę odgrywają w tym zakresie ceny kształtowane przez rynek.
Rynek może być jednak zorganizowany w różny sposób, a powiązania między podmio-
tami gospodarczymi na rynku zależą m.in. od rodzaju występującej na nim konkurencji.
Konkurencja – jest to proces, w którym podmioty gospodarcze – dążąc do reali-
zacji własnych interesów – usiłują przedstawić korzystniejsze od innych oferty transakcji,
a także unikać skutków przedstawiania korzystniejszych ofert przez rywali. Jest to jeden
z głównych wyróżników gospodarki rynkowej. Przesłanki konkurencji:
współzawodnictwo między producentami o dostęp do ograniczonych zasobów;
rywalizacja producentów w zdobywaniu odbiorców swoich produktów – o pieniądze
będące w posiadaniu nabywców-konsumentów;
współzawodnictwo kupujących między sobą o ograniczoną ilość dóbr znajdujących
się na rynku oraz w zakupie najlepszych i najbardziej korzystnych dla nich dóbr.
Konkurencja przebiega między sprzedającymi i wśród kupujących; pobudza wymianę in-

formacji, zmuszając rywali do zdradzania swoich planów potencjalnym nabywcom lub
sprzedawcom. Z punktu widzenia sprzedającego – konkurencja między nabywcami pro-
wadzi do uzyskania informacji o pożądanych na rynku towarach oraz o najwyższej, moż-
liwej do uzyskania cenie. Z punktu widzenia nabywcy – rola konkurencji między sprzeda-
jącymi polega na informowaniu o cenie towaru, o tym, kto nas dobrze obsłuży jako klien-
145
ta, od którego kontrahenta (lekarza, mechanika itp.) możemy oczekiwać propozycji naj-
lepszej realizacji naszej sprawy, itd.
Przedstawione przesłanki i funkcje konkurencji powodują, że może ona przybie-
rać różne formy, a także charakteryzować się różnym stopniem natężenia czy ostrości.
Pozwala to na klasyfikację konkurencji według różnych kryteriów. Dwa podstawowe
kryteria klasyfikacji konkurencji:
1. Narzędzia oddziaływania na rynek przez podmioty – pozwalają wyróżnić:
konkurencję cenową – wykorzystywanie manewru ceną w walce konkurencyjnej
między podmiotami gospodarczymi;
konkurencje niecenową – rywalizowanie za pomocą jakości produktów, warun-
ków gwarancji i serwisu, warunków finansowania zakupów, reklamy, promocji itp.
W praktyce konkurencja niecenowa okazuje się efektywniejsza od cenowej, która
oznacza malejące utargi i przychody, a ponadto jest znacznie łatwiejsza do naśla-
downictwa niż np. poprawa jakości, serwisu.
2. Stopień stanowienia przez podmioty gospodarcze cen i skali produkcji (czyli sposób,
w jaki podmioty wyznaczają ceny i rozmiary produkcji dóbr czy usług) – wskazuje na:
konkurencję doskonałą – podmioty przyjmują cenę jako wielkość daną z ze-
wnątrz, na którą nie mają żadnego wpływu, są cenobiorcami;
konkurencję niedoskonałą – podmioty współdecydują lub wręcz decydują o cenie,
są cenodawcami. Forma ta podlega dalszej klasyfikacji na:
konkurencję monopolistyczną;
konkurencję oligopolistyczną (oligopol);
konkurencję monopolową (monopol pełny – czysty).
Granice między typami struktur rynkowych są nieostre. Przy tym konkurencja doskonała
i – z drugiej strony – pełny (czysty) monopol są teoretycznie użyteczne jako skrajne ro-
dzaje struktury rynkowej. W praktyce większość rynków funkcjonuje między tymi skraj-
nymi elementami ogólnej struktury rynku. Na rynku doskonale konkurencyjnym przed-
siębiorstwo jest biorcą cen (cenobiorcą), przyjmuje cenę jako wielkość daną z zewnątrz,
na którą nie ma praktycznie wpływu. Dlatego też dla osiągnięcia zakładanego celu (mak-
symalizacji zysku) może jedynie obniżać koszty i manewrować wielkością produkcji
i sprzedaży po określonej cenie. Natomiast monopol oznacza sytuację, w której cały ry-
nek określonego wyrobu jest kontrolowany przez jednego producenta-sprzedawcę. Mo-
nopolista nie ma konkurentów (producentów bliskiego substytutu), dysponuje wyłączno-
ścią sprzedaży, toteż maksymalizuje zysk, ustalając cenę produktu (cenodawca) i wiel-
kość produkcji.
146
Ogólne właściwości rodzajów konkurencji (struktur rynku)

Modelom konkurencji odpowiadają dwa typy (struktury) rynku:
1. Rynek doskonale konkurencyjny.
2. Rynek o konkurencji niedoskonałej (typowy, normalny i rynek monopolistyczny).
Rynek
Kryterium
Konkurencyjnie Konkurencyjnie niedoskonały
wyróżnienia
doskonały Monopolistyczny Oligopolistyczny Monopolu pełnego
Liczba przedsię-
wiele wiele kilka jeden
biorstw na rynku
identyczny lub brak bliskich
Rodzaj produktu identyczny zróżnicowany
zróżnicowany substytutów
Zróżnicowanie
brak silne występują brak
produktu
niemożność
Bariery wejścia brak (żadne) pewne poważne
wejścia innych
Kontrola cen żadna pewna znaczna pełna
Współczynnik
0% niski wysoki 100%
koncentracji
Kryterium
Konkurencja
wyróżnienia
pomiędzy
Podmiot
Gospodarstwami domowymi Przedsiębiorstwami
Pozacenowa
Przedmiot Cenowa Warunków Warunków Warunków
Jakości Stylu
sprzedaży serwisu gwarancji
Niedoskonała
Charakter Doskonała
Monopolistyczna Oligopolistyczna Monopolu pełnego
Obszar Wewnętrzna Zewnętrzna
Scharakteryzujmy rodzaje rynków konkurencyjnych dominujące w gospodarce, czyli

konkurencję monopolistyczną i oligopolistyczną. Uwzględnić przy tym należy, że w prak-
tyce firmy miewają charakter mieszany, tzn. niektóre elementy ich rynku odpowiadają
doskonałej konkurencji, inne zaś zbliżone są nawet do cech monopolu pełnego.
Określenie typu konkurencji na rynkach i znajomość działania mechanizmów im
towarzyszących jest niezwykle istotna z punktu widzenia dążenia przedsiębiorstwa do
swojego optimum ekonomicznego, tj. maksymalizacji zysku. To właśnie na rynku przed-
siębiorstwo sprzedaje swoje produkty i uzyskuje przychody ze sprzedaży (utargi)! Typy
147
konkurencji determinują krzywe popytu na produkty przedsiębiorstwa i w ten sposób

bezpośrednio określają rozmiary możliwych do uzyskania utargów.
Z tych powodów przeanalizujemy główne typy konkurencji, a przy założeniu kosz-
tów przedsiębiorstwa, określimy także zyski na różnych rynkach.
Istota konkurencji doskonałej

Założenia konkurencji doskonałej:
jednorodny produkt (np. pszenica) – najlepiej ten sam;
wielka ilość producentów (drobnych);
bardzo wielu kupujących ten produkt;
nabywcy mają pełną informację o cenach tych produktów;
nieograniczona swoboda wejścia lub wyjścia z gałęzi.
Te warunki oznaczają, że nikt indywidualnie nie ma wpływu na ceny, ponieważ:

niezależnie od tego, ile przedsiębiorstwo sprzedaje, otrzymuje zawsze dokładnie ce-
nę rynkową (każda ilość zostanie sprzedana po cenie rynkowej);
próba podniesienia ceny spowoduje, że nie będzie żadnej sprzedaży (w sklepie obok
to samo można kupić po cenie rynkowej);
sprzedaż poniżej ceny równowagi nie ma sensu, bo sprzedający zawsze uzyska ce-
nę rynkową (sprzedający musiałby działać przeciwko swoim możliwym do osiągnię-
cia korzyściom).
Krzywa popytu i utargi przedsiębiorstwa na rynku o konkurencji doskonałej

Jak w takiej sytuacji wyznaczyć krzywą popytu? Załóżmy, że producent wytwarza
i sprzedaje długopisy po cenie rynkowej, np. 2 zł. Krzywą popytu wyznaczymy, przed-
stawiając na schemacie związki ilości i cen w następujący sposób: pierwszy po cenie 2 zł,
(…), piąty po cenie 2 zł, (…), dziesiąty po cenie 2 zł itd. Na wykresie będzie to płaska
krzywa popytu (na poziomie ceny rynkowej).
Warunki na rynku wolnokonkurencyjnym
Krzywa popytu na podaż

cena
przedsiębiorstwa
UK = C
C
(utarg krańcowy = cena)
ilość Q
148
Na takim rynku łatwo wyznaczyć utarg całkowity: UC = Q x C. Na schemacie będzie to

pole ograniczone ilością i ceną.
Zysk i decyzje przedsiębiorstwa na rynku o konkurencji doskonałej

Do wyznaczenia optimum ekonomicznego przedsiębiorstwa należy także wyznaczyć
utargi krańcowe. Przypomnijmy: utarg krańcowy (UKr) to przyrost utargu całkowitego
spowodowany przyrostem (zmianą) sprzedaży o kolejną jednostkę. Jak będzie wyglądał
w tej sytuacji wykres utargów krańcowych (zakładając, że cena rynkowa za jednostkę
wynosi 2 zł)?
Zgodnie z definicją: sprzedaż pierwszej jednostki spowoduje przyrost UC o 2 zł;
sprzedaż piątej z kolei jednostki spowoduje przyrost UC o 2 zł; sprzedaż dziesiątej z ko-
lei jednostki spowoduje przyrost UC o 2 zł itd. Oznacza to, że na rynku o konkurencji do-
skonałej:
utargi krańcowe są równe cenie rynkowej (C = UKr);
krzywe popytu i utargu krańcowego (UKr) pokrywają się;
Możemy teraz przystąpić do wyznaczenia na tym rynku zysku przedsiębiorstwa. Aby wy-
znaczyć zysk przedsiębiorstwa, musimy określić zapewniające maksymalny zysk utargi
i koszty całkowite. Wychodzimy z zapisu:
Zmax = U – K;
U = Q x P;
K = Q x KP.
Do wyznaczenia zysku przyjmujemy:
utargi całkowite i krańcowe zostały określone we wcześniejszych rozważaniach –
płaska krzywa popytu wyznacza cenę i utarg krańcowy dla przedsiębiorstwa (C = UKr);
(schemat rynku o wolnej konkurencji);
koszty całkowite, przeciętne i krańcowe – ich rozmiary i kształt – przyjmujemy takie,
jak zostały określone w temacie dotyczącym kosztów przedsiębiorstwa, i z tymi kosz-
tami wchodzi na rynek (schemat kosztów przeciętnych i krańcowych).
Przypomnijmy, że skalę produkcji wyznacza koszt krańcowy. Optimum ekonomiczne

produkcji wyznacza punkt przecięcia krzywych utargu krańcowego i kosztów krańcowych
(UKr = KKr).
Procedura wyznaczania zysku (kolejność działań):

1. Nakładamy na siebie schematy rynku i kosztów.
2. Wyznaczamy utarg (ilość i cenę) w następujący sposób:
149
odszukujemy na wspólnym schemacie wykresy utargów i kosztów krańcowych,

a następnie identyfikujemy punkt ich przecięcia (punkt optimum ekonomicznego);
punkt optimum ekonomicznego rzutujemy na oś rozmiarów produkcji (Q) i w ten
sposób określamy optymalną ilość;
mając określoną ilość (pamiętając o związku ilości i ceny), przechodzimy na
krzywą popytu, a z niej przechodzimy na oś cen, wyznaczając (odczytując) jej
konkretną wartość (P);
mając odpowiadające optimum P i Q wyznaczamy utarg: U = P x Q (na schema-
cie pole ograniczone P i Q).
3. Wyznaczamy koszty (ilość i koszt przeciętny) w następujący sposób:
optymalną ilość (Q) rzutujemy na wykres kosztów przeciętnych, a punkt ich spo-
tkania przenosimy na oś cen i kosztów, na której odczytamy średni koszt wytwo-
rzenia produktu (przy optymalnej skali produkcji);
mając odpowiadające optimum Q i KP wyznaczamy koszt: K = Q x KP (na sche-
macie pole ograniczone Q i KP).
4. Zysk określimy jako: Z = U – K (na schemacie różnica pomiędzy polem utargu i po-
lem kosztów),
Zysk w warunkach konkurencji doskonałej
Koszty i cena MC Kryterium

krańcowe
(MC, AC, P)
Kryterium
AC
opłacalności
P MR = P
ZYSK
P1
Produkcja (Q)
Przypadek konkurencji doskonałej – gdy przedsiębiorstwo spotyka na rynku płaską

krzywą popytu, do której przyrównuje swoje koszty.
1. Stosując kryterium krańcowe przedsiębiorstwo powinno wybrać rozmiary produkcji
wyznaczone przecięciem krzywych kosztów krańcowych i utargu krańcowego:
MC = MR = cena (P).
150
2. Ich zrównanie wyznacza optymalny poziom produkcji, ponieważ:

produkcja wyższa od optymalnej oznacza, że dodatkowa produkcja przynosić
będzie straty zmniejszające zysk całkowity, bo MC > MR – do każdej następnej
jednostki należy dokładać z już osiągniętego zysku,
produkcja niższa, np. w punkcie najniższych kosztów przeciętnych zmniejsza
możliwy do uzyskania zysk całkowity.
3. W sytuacji kiedy MC ≠ MR, przy innych warunkach niezmienionych, przedsiębiorstwo
powinno odpowiednio zmienić skalę produkcji:
Decyzje przedsiębiorstw według kryterium krańcowego
Warunki krańcowe
MR > MC MR = MC MR < MC
zwiększyć produkcję wielkość optymalna zmniejszyć produkcję
Istota konkurencji monopolistycznej

Rozpatrzymy teraz przypadek monopolu pełnego. Monopol – sytuacja, w której cały ry-
nek określonego wyrobu jest kontrolowany przez jednego producenta-sprzedawcę. Isto-
ta monopolu – to jego siła rynkowa pozwalająca kontrolować cenę rynkową sprzeda-
wanego wyrobu. Monopolista maksymalizuje zysk, ustalając cenę i wielkość produkcji:
może ograniczyć produkcję, podnieść ceny, pobrać wyższe zyski niż inne firmy.
Założenia modelu monopolu:
nie ma konkurentów (producentów bliskiego substytutu);
istnieje wyłączność sprzedaży;
ograniczone wejście innych sprzedawców;
słabość kupujących, którzy nie mogą wpłynąć na cenę,
Krzywe popytu i utargi na rynku monopolistycznym

Na rynku o konkurencji monopolistycznej przedsiębiorstwo napotyka na ukośnie opada-
jącą krzywą popytu na jego produkty. Jej kształt wynika z barier po stronie popytowej.
Jest ona dla monopolisty twardym ograniczeniem i jeśli chce realizować zyski, nie może
wychodzić poza nią.
Aby wyznaczyć rozwiązania optymalne przedsiębiorstwa działającego na takim
rynku, należy przeprowadzić odpowiednie analizy prowadzące do wyznaczenia możli-
wych do uzyskania utargów całkowitych i wynikających z nich utargów krańcowych. Taką
analizę przeprowadzimy z wykorzystaniem danych i wyliczeń zawartych w tabeli.
151
Ilość (Q) Cena (P) Utarg całkowity (TR) Utarg krańcowy (MR)
0 8 0 0
1 6 6 6
2 4 8 2
3 2 6 –2
4 0 0 –6
Zawartość tabeli ilustrują wykresy (ilustrują warunki na rynku monopolistycznym, które

w swoich decyzjach musi brać pod uwagę przedsiębiorstwo).
Krzywa popytu, utargi krańcowe i całkowite (współzależności)
Popyt na produkty przedsiębiorstwa

8 P
|Ed| = 1
4
MR
2 DD
Q
0 1 2 3 4
8 M
Utarg krańcowy R
6
MR1 = 6 MR „uśrednione” lub

4
wyprowadzone
z rachunku róż-
2 niczkowego
MR2 = 2 3 4 Q
0
1 2 MR3 = – 2
–2
MR4 = – 6
–6
152
Utarg całkowity
TR
8
TR
Q
0 1 2 3 4
Warunki na rynku monopolistycznym istotne dla decyzji przedsiębiorstwa:

ukośna opadająca krzywa popytu na produkty przedsiębiorstwa (gałęzi), wyznacza-
jąca warianty możliwych decyzji w odniesieniu do produkowanych ilości i cen;
utargi krańcowe na wykresie leżą pod krzywą popytu (jako linia);
po przekroczeniu pewnego poziomu produkcji dodatkowa produkcja przynosi straty
utargu całkowitego (TR) – od punktu, w którym utarg krańcowy MR staje się ujemny;
utarg całkowity jest największy przy takich rozmiarach produkcji, kiedy UKr = 0
(utarg krańcowy wynosi „0”; związek z Ecp = –1).
Cena monopolowa
Do warunków na rynku wyznaczonych przez ukośną krzywą popytu monopolista przy-
kłada własne uwarunkowania, czyli własne krzywe AC i MC. Nie dostosowuje swojej
produkcji do warunków (głównie cen!) panujących na rynku, lecz narzuca ilość i cenę
wynikające z kosztów własnych. Na schemacie koszty monopolu reprezentowane są
przez wykres kosztów krańcowych (KKr lub ang. MC). Monopolista kieruje się przy tym
dążeniem do określenia poziomu produkcji w punkcie optimum ekonomicznego.
Określenie poziomu ceny monopolowej polega na wyznaczeniu wielkości Q mak-
symalizującej zysk (punkt przecięcia MR i MC), a następnie, biorąc pod uwagę krzywą
popytu, na wyznaczeniu ceny maksymalnej, po której wyprodukowane wyroby mogą być
sprzedane.
153
MC, MR, P
MC
Cena
monopolowa P
DD = AP = P
A
MR
Q
0 Q = Optimum prod.
Cena monopolowa – wyznaczona jest w punkcie zetknięcia się krzywej popytu z rzutem
wielkości produkcji maksymalizującej zysk monopolu.
Granice ceny monopolowej wyznaczają:

reakcje popytu na wzrost cen:
malejący zysk ze względu na spadek sprzedaży;
wzrost kosztów przeciętnych na jednostce, co zmniejsza zysk na jednostce
(w tym z podwyżki cen);
konkurencja innych przedsiębiorstw;
konkurencja gałęzi wytwarzających substytuty;
działania antymonopolowe państwa.
Zysk w warunkach monopolu

Podczas podejmowania decyzji produkcyjnych w warunkach monopolu brane są pod
uwagę te same kryteria jak w warunkach konkurencji doskonałej. Do wyznaczenia zysku
przyjmujemy:
utargi całkowite i krańcowe zostały określone na schemacie rynku monopolistyczne-
go;
koszty przeciętne i krańcowe przyjmujemy takie same jak w konkurencji doskonałej.
Optimum ekonomiczne produkcji wyznacza punkt przecięcia krzywych utargu krańcowe-

go i kosztów krańcowych: UKr = KKr (MR = MC).
154
Zysk w warunkach monopolu
MC
P
ZYSK AC
B
P
1
P
0
A DD
MR Q
Q= Optimum ekon.
Procedura wyznaczania zysku – kolejność działań taka sama jak w przypadku konku-
rencji doskonałej. Przypomnienie:
1. Nakładamy na siebie schematy rynku i kosztów.
2. Wyznaczamy utarg (ilość i cenę) w następujący sposób:
odszukujemy na wspólnym schemacie wykresy utargów i kosztów krańcowych,
następnie identyfikujemy punkt ich przecięcia (punkt optimum ekonomicznego);
punkt optimum ekonomicznego rzutujemy na oś rozmiarów produkcji (Q) i w ten
sposób określamy optymalną ilość;
mając określoną ilość (pamiętając o związku ilości i ceny), przechodzimy na
krzywą popytu, a z niej przechodzimy na oś cen, wyznaczając (odczytując) jej
konkretną wartość (P);
mając odpowiadające optimum P i Q, wyznaczamy utarg: U = P x Q (na schema-
cie pole ograniczone P i Q).
3. Wyznaczamy koszty (ilość i koszt przeciętny) w następujący sposób:
optymalną ilość (Q) rzutujemy na wykres kosztów przeciętnych, a punkt ich spo-
tkania przenosimy na oś cen i kosztów, na której odczytamy średni koszt wytwo-
rzenia produktu (przy optymalnej skali produkcji)ł
mając odpowiadające optimum Q i KP, wyznaczamy koszt: K = Q x KP (na
schemacie pole ograniczone Q i KP).
4. Zysk określimy jako Z = U – K (na schemacie różnica pomiędzy polem utargu i po-
lem kosztów).
155
Decyzje przedsiębiorstw według kryterium krańcowego, w sytuacji kiedy MC ≠ MR

Warunki krańcowe
MR > MC MR = MC MR < MC
zwiększyć produkcję wielkość optymalna zmniejszyć produkcję
Jeżeli MR przewyższa MC, to dodatkowa produkcja bardziej zwiększy U (przychód) niż

C (koszty), czyli zwiększy zysk.
Specyfika monopolu na rynku:
monopolista zawsze uzyskuje zysk nadzwyczajny;
monopolista jest twórcą cen;
nie produkuje w nieelastycznej części popytu (|Ed| < 1);
może podnosić cenę powyżej kosztu krańcowego;
różnicuje ceny dla różnych klientów (tzw. dyskryminacja cenowa).
Różnicowanie cen
Różnicowanie cen występuje wtedy, kiedy monopolista sprzedaje to samo dobro po róż-
nych cenach różnym grupom odbiorców. Taka możliwość wynika z faktu, że na rynku
występuje ujemnie nachylona krzywa popytu na dobro dostarczane przez monopol, która
wskazuje, że niektórzy odbiorcy są skłonni zaakceptować wyższą cenę, aby mieć okre-
ślony wyrób.
Rodzaje różnicowania cen:
pierwszego rodzaju – monopolista zna maksymalną cenę, którą każdy nabywca za-
płaci za każdą ilość dobra, i dla każdego nabywcy ustala inną cenę;
drugiego rodzaju – monopolista pobiera cenę w zależności od spełnienia przez na-
bywcę pewnych kryteriów (np. zależnych od ilości lub czasu odbioru);
trzeciego rodzaju – monopolista ustala różną cenę dla różnych grup odbiorców (np.
w zależności od tego, czy należą do klubu lub grupy wiekowej).
Skutki różnicowania cen:

przemieszczenie krzywej utargu krańcowego na krzywą popytu i przesunięcia opty-
malnych rozmiarów produkcji z Q do Q1;
monopolista różnicujący ceny powiększa zysk o wielkość odpowiadającą zaciemnio-
nym polom.
156
MC, P, MR
P5
P4
PM MC
P2 ZYSK
P1
DD = MR
MR
Q
Q Q1
Zagadnienia analizy różnicowania cen mogą być przedmiotem oddzielnych zajęć. Temat
może być atrakcyjny, ponieważ często mamy do czynienia w różnych sklepach z „pro-
mocjami”, „wyprzedażami”, czy „sprzedażami bez VAT-u”, a są to żywe przykłady po-
wszechnego stosowania różnicowania cen.
Zagadnienia dodatkowe
1. Strata monopolu
Zysk negatywny – strata monopolu
MC, AC, P
AC
MC
C
P2
STRATA
PM B
DD = P = AR
MR
Q
Qe
Wnioski:
najniższy punkt AC wyznacza najniższą cenę opłacalną (P2 nie pokryje kosztów);
zysk na jednostkę wyniesie: PM – P1 – zysk dodatni, PM – P2 – zysk ujemny (strata);
zysk całkowity to: (PM – P1) x Qe – pole A, B, PM, P1;
strata całkowita: |(PM – P2)| x Qe – pole B, C, PM, P2.
157
2. Decyzje produkcyjne przedsiębiorstwa w krótkim okresie
koszty, utarg
Jeżeli cena jest wyższa od MC

ATC1, to przedsiębiorstwo
produkuje Q1 z zyskiem
ATC 1
Jeżeli cena zawiera się
między ATC1, a AVC1 to ATC
przedsiębiorstwo produkuje AVC
Q1 i ponosi starty
AVC1
Jeżeli cena jest niższa od
AVC1 to produkcja
przedsiębiorstwa wynosi 0
MR Produkcja (Q)
Q1
Interpretacja wykresu:
przedsiębiorstwo ustala wielkość swojej produkcji na poziomie Q1, na którym krótko-
okresowy koszt krańcowy (MC) jest równy utargowi krańcowemu (MR);
następnie sprawdza, czy podjęcie produkcji ma sens z ekonomicznego punktu widzenia:
jeżeli cena jest wyższa od krótkookresowych przeciętnych kosztów całkowitych
(ATC), to rozmiary produkcji wynoszą Q1, a przedsiębiorstwo osiąga zyski;
jeżeli cena ustali się na poziomie między ATC a AVC, to przedsiębiorstwo ponosi
wprawdzie straty, ale częściowo pokrywa swoje koszty stałe. Wielkość produkcji
powinna więc zostać utrzymana na poziomie Q1;
natomiast w sytuacji, gdy cena spadnie poniżej AVC, produkcja powinna wynosić
zero. Przy tej cenie bowiem przedsiębiorstwo nie jest w stanie pokryć nawet swo-
ich kosztów zmiennych.
158
3. Decyzje produkcyjne przedsiębiorstwa w długim okresie

koszt krańcowy MC
koszt przeciętny AC
utarg krańcowy MR
MC
Jeżeli cena jest równa lub

wyższa od AC 1, produkcja
wynosi Q 1
AC
AC 1
Jeżeli cena jest niższa od B

AC1 to firma jest MC = MR
likwidowana
Produkcja (Q)
Q1
Interpretacja wykresu:
w długim okresie przedsiębiorstwo wybiera rozmiary produkcji określone przez punkt
B, dla którego MR jest równy MC;
następnie sprawdza, czy przy rozmiarach produkcji Q1, nie ponosi strat:
jeżeli cena jest równa lub wyższa od AC1, czyli długookresowych kosztów przecięt-
nych dla produkcji Q1, to przedsiębiorstwo nie ponosi strat i utrzymuje się na rynku,
jeżeli cena jest niższa od AC1, to produkcja przedsiębiorstwa powinna w długim
okresie wynosić zero, co oznacza jego likwidację.
Skutki wejścia monopolu na rynek wolnokonkurencyjny

Wejście monopolu na rynek wolnokonkurencyjny
MC, P, MR
MC
P2
P1
A
MR = P
P
DD
B
MR Q
Q2 Q1 Q
159
Przykład
Załóżmy, że kształtowanie się kosztów przedsiębiorstwa jest stabilne i reprezentowane
przez wykres kosztów krańcowych (MC). Przyjmijmy, że początkowo przedsiębiorstwo
musi działać na rynku o konkurencji doskonałej (reprezentowanym przez płaską krzywą
popytu). W takiej sytuacji przedsiębiorstwo będzie realizowało produkcję optymalną Q
wyznaczoną przez punkt A (punkt przecięcia MR i MC). Oznacza to, że przedsiębiorstwo
będzie:
dostarczało na rynek ilość produktu Q (taka ilość dóbr będzie dostępna);
będzie te dobra sprzedawać po cenie P (ta cena rynkowa wyznaczy koszt uzyskania
dostępu do tych dóbr).
Po określonym czasie niech rynek o konkurencji doskonałej przejdzie w rynek o konku-

rencji monopolistycznej. Na rynku płaską krzywą popytu na towary przedsiębiorstwa za-
stąpi typowa opadająca krzywa popytu. Jak to wynika z wcześniej prowadzonych rozwa-
żań, przy takim kształcie krzywej popytu wykres utargów krańcowych będzie przebiegał
poniżej krzywej popytu. Zmienia to rynkowe warunki funkcjonowania przedsiębiorstwa,
które na nowo musi określić swoje optimum. Teraz do przecięcia MR i MC dojdzie
w punkcie B. W takiej sytuacji, realizując swoje optimum, przedsiębiorstwo będzie pro-
dukowało na poziomie Q1 i sprzedawało po cenie P1 (na nowo wyznaczy ilości i ceny):
zmniejszy produkcję z Q do Q1 (mniejsza ilość dóbr będzie dostępna);
sprzedawać ja będzie po P1 (wzrosną koszty uzyskania dostępu do tych dóbr).
Ogólne skutki wejścia monopolu na rynek wolnokonkurencyjny

Monopolista, wchodząc na rynek wolnokonkurencyjny (zastępując), będzie wytwarzał
mniej i drożej. Wyniknie to z faktu, iż dostosuje on ilość i cenę rynkową do swoich uwa-
runkowań, tzn. doprowadzi w krótkim okresie do zmiany punktu równowagi rynkowej –
poziomu ceny P i ilości równowagi Q do Q1 i P1, a w długim okresie do Q2 i P2.
„Dobroczynność” deregulacji!
Odwracając sytuację: monopol na rynku zastąpiony zostanie strukturą bardziej zbliżoną
do konkurencji doskonałej. Taki proces jest nazywany deregulacją rynków, ponieważ
w warunkach monopolu ilości i ceny są uregulowane dla nich korzystnymi decyzjami
przedsiębiorstw. W wyniku deregulacji, w braku innych przeszkód, po pewnym czasie
pojawią się skutki:
wzrośnie produkowana ilość (wzrośnie dostępność) dóbr;
spadną ceny (spadną koszty uzyskania dostępu do dóbr).
160
Istota konkurencji monopolistycznej

Teoria tej struktury rynku łączy elementy konkurencji doskonałej i monopolu pełnego.
Model konkurencji monopolistycznej opiera się na czterech podstawowych założeniach:
1. Produkty na rynku są zróżnicowane i mają bliskie substytuty. Na rynku konkurencji
monopolistycznej producenci sprzedają zróżnicowane produkty będące bliskimi sub-
stytutami (np. dwa proszki do prania występujące pod różnymi markami i w różnych
opakowaniach są odmiennymi produktami, mimo że ich skład chemiczny może być
jednakowy).
2. Swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku. Na rynku monopolistycznym –
identycznie jak w konkurencji doskonałej – brak barier wejścia na określony rynek lub
bariery te nie są trudne do pokonania.
3. Wielu sprzedających i kupujących. Podobnie jak w konkurencji doskonałej na rynku
konkurencji monopolistycznej występuje wielu producentów (sprzedających) i wielu
kupujących.
4. Pełna informacja o rynku. Podmioty funkcjonujące na rynku monopolistycznym mają
wiedzę o rywalach, oferowanych przez nich produktach, cenach tych produktów itp.
Konkluzje – branża, w której dominuje konkurencja monopolistyczna:

składa się z wielu dostawców wytwarzających produkty będące bliskimi substytuta-
mi;
każde z przedsiębiorstw ma ograniczoną możliwość wpływania na ceny własnych
produktów;
istnieje swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku;
podmioty działające na rynku konkurencji monopolistycznej mają pełną wiedzę (in-
formację) o tym rynku i produktach na nim występujących.
Krzywe popytu na rynku monopolistycznym

Rynek ten ma szczególną właściwość: firmy działające w konkurencji monopolistycznej
mogą napotykać dwie różne krzywe popytu. Jedna krzywa występuje wówczas, gdy
zmianie ceny produktu przedsiębiorstwa nie towarzyszą zmiany cen produktów przed-
siębiorstw konkurencyjnych. Jest to indywidualna krzywa popytu. Druga krzywa popytu
powstaje wtedy, kiedy w odpowiedzi na zmianę ceny produktów przedsiębiorstwa konku-
renci także zmieniają ceny swoich produktów. Powstaje wówczas ogólnorynkowa krzywa
popytu (vide: wykres).
161
Konkurencja monopolistyczna
Krzywe popytu
D
P
D
d D
A
P1
B
B
I d
P2
D
D
Q1 Q2* D Q2 Q
W określonym momencie firma może sprzedać wielkość Q1 po cenie P1. Załóżmy, że

przedsiębiorstwo obniży cenę do P2, a konkurenci nie zmienią cen. Firma może wów-
czas zwiększyć sprzedaż do Q2 (punkt B). Gdy więc tylko określona firma obniża cenę –
krzywa popytu na jej produkty ma postać linii d–d. Jest to indywidualna krzywa popytu.
Popyt na produkty firmy zmniejszy się, gdy konkurenci także obniżą ceny swoich
produktów. Po cenie P2 firma sprzeda mniejszą ilość, np. Q2* (punkt BI). Różnica między
Q2 i Q2* jest wielkością sprzedaży utraconą na rzecz konkurentów, a krzywa mająca po-
stać D–D jest więc drugą krzywą popytu przedsiębiorstwa – kiedy wszyscy producenci
obniżą swoją cenę do P2; jest więc ogólnorynkową krzywą popytu.
W aspekcie kształtowania się dwóch krzywych popytu oczywiste jest dążenie
przedsiębiorstw do indywidualnej krzywej popytu. Dlatego w modelu konkurencji mono-
polistycznej uwzględnia się możliwość pozacenowego wpływania firmy na krzywą popytu.
Pozacenowe oddziaływanie firmy na krzywą popytu

W praktyce możliwe są dwa sposoby pozacenowego oddziaływania przedsiębiorstw na
kształtowanie się wielkości sprzedaży: różnicowanie produktów oraz reklama (promocja
sprzedaży).
Różnicowanie produktów dotyczy przede wszystkim cech jakościowych, marki
produktu, lokalizacji sprzedaży, warunków serwisu itp. Producent stara się przekonać
kupujących, że relacja ceny np. do jakości jego produktów jest korzystniejsza w porów-
naniu do produktów konkurentów. Możliwości różnicowania produktów są znaczne –
produkty mogą faktycznie różnić się pewnymi cechami fizycznymi, ale różnicowanie mo-
że także polegać na zmianie opakowania czy też zmianie samej nazwy.
162
Reklama (promocja sprzedaży) jest to płatna forma przedstawiania i popierania

produktów przez określonego nadawcę. Służy informacji o produkcie, wykreowaniu mar-
ki oraz kształtowaniu świadomości o niej wśród potencjalnych nabywców.
Różnicowanie produktu oraz reklama (promocja sprzedaży) muszą być dla firmy
opłacalne. Ekonomiczna efektywność np. poprawy jakości produktów wynika z porówna-
nia efektu w postaci wzrostu przychodu ze sprzedaży z kosztami uzyskania lepszej jako-
ści. Podobnie jest w odniesieniu do oceny efektywności reklamy produktów przedsię-
biorstwa. Wynika z tego, że firma kierująca się zasadą maksymalizacji zysku powinna
porównywać zmiany nakładów na poprawę jakości produktu lub na reklamę z osiągany-
mi efektami w postaci wzrostu popytu na własne produkty. Zwiększenie nakładów i w re-
zultacie wzrost kosztów jakości produkcji lub reklamy jest racjonalne jedynie wówczas,
kiedy koszty marginalne tych przedsięwzięć są mniejsze aniżeli przychody marginalne
uzyskane w ich wyniku.
Istota konkurencji oligopolistycznej, duopol

Oligopol występuje wówczas, gdy produkcja (sprzedaż) produktu opanowana jest przez
niewielką liczbę przedsiębiorstw. Funkcjonowanie w określonej branży (gałęzi) jedynie
dwóch producentów-sprzedawców określane jest jako duopol. Analiza tej formy konku-
rencji oparta jest na następujących założeniach:
1. Produkty na rynku są jednorodne lub zróżnicowane. Na rynku oligopolistycznym
przedsiębiorstwa mogą produkować jednorodne lub zróżnicowane produkty, najczę-
ściej wytwarzają produkty różnorodne będące w stosunku do siebie bliskimi substy-
tutami (np. produkcja maszyn, samochodów, komputerów, papierosów).
2. Niewielka liczba producentów-sprzedawców i wielu kupujących! Przy małej liczbie
producentów określonego produktu każda decyzja firmy wpływająca na wielkość
sprzedaży zauważana jest przez konkurentów, którzy mogą przedsięwziąć kroki do-
stosowawcze. W wyniku istotną cechą oligopolu jest uwzględnianie reakcji firm kon-
kurencyjnych we własnej koncepcji działania.
3. Ograniczony dostęp do rynku – jest utrudniony głównie przez czynniki natury tech-
nologicznej i przez koszty produkcji. W branżach opanowanych przez oligopole
(produkcja samochodów, papierosów, maszyn itp.) bardzo trudnymi do pokonania
barierami wejścia na rynek są zasoby finansowe potrzebne do uruchomienia pro-
dukcji w skali umożliwiającej konkurencję.
4. Pełna informacja o rynku. Podmioty funkcjonujące w warunkach oligopolu mają peł-
ną wiedzę o konkurentach i ich produktach.
163
Z tych założeń wynika szczególna osobliwość oligopolu: każdy jego uczestnik musi
uwzględniać wpływ własnych działań na decyzje stosunkowo nielicznych rywali, a z dru-
giej strony – własne decyzje (dotyczące np. wielkości produkcji) determinowane są przy-
puszczeniami na temat reakcji konkurentów. Tym samym krzywa popytu na wyroby każ-
dego oligopolisty zależy m.in. od reakcji konkurentów; poszczególni producenci muszą
więc prognozować, co zrobią ich rywale rynkowi. Prowadzi to do swoistej współzależno-
ści w oligopolu.
Szczególne współzależności między oligopolistami:
jeśli jedno z przedsiębiorstw oligopolu podnosi cenę na swoje produkty – pozostali
producenci nie podnoszą swoich cen (lub zwiększają je w wyraźnie mniejszym stop-
niu) w nadziei przyciągnięcia dodatkowych kupujących;
jeżeli natomiast jeden z oligopolistów obniża cenę, wówczas konkurenci także obni-
żają ceny, chroniąc się przed utratą klientów;
oligopolista zakłada, że konkurenci dostosują się do obniżki cen, ale nie – do ich
podwyżki;
w wyniku powstaje kolejna właściwość tego rynku: krzywa popytu przedsiębiorstwa
oligopolistycznego traci ciągłość, załamuje się, także krzywa przychodu marginalne-
go staje się nieciągła (vide: wykres).
Załamana krzywa popytu w oligopolu
E
P0
d
MR1
Q
0 Q0
MR2
Wiadomo, że na rynku konkurencji monopolistycznej firma napotyka dwie krzywe popytu:

d–d oraz D–D. Krzywa d–d wyznacza popyt na produkty firmy, kiedy tylko ona zmienia
cenę swoich produktów, a konkurenci nie zmieniają cen. Krzywa D–D odpowiada rela-
cjom ceny i skali sprzedaży wówczas, gdy wszystkie firmy w branży podnoszą lub obni-
żają ceny. Wynika z tego, że cena Po i sprzedaż Qo są wielkościami maksymalizującymi
zysk firmy.
164
W oligopolu:
jeżeli firma podniesie cenę powyżej Po, konkurenci nie podniosą cen na swoje produkty;
popyt na produkty firmy spadnie więc znacząco: właściwą krzywą popytu dla cen
większych od Po jest odcinek E–d;
w przypadku obniżenia ceny poniżej Po konkurenci także obniżają ceny swoich pro-
duktów; tym samym wzrost popytu na produkty określonego przedsiębiorstwa jest
relatywnie niewielki;
właściwą krzywą popytu dla cen tej firmy mniejszych od Po jest odcinek E–D;
łącznie krzywa popytu firmy oligopolistycznej przybiera postać załamanej krzywej:
d–E–D;
w punkcie załamania (E) krzywa traci ciągłość;
w rezultacie także krzywa przychodu marginalnego traci swoją ciągłość w punkcie
załamania (E) lub w punkcie Qo wielkości sprzedaży;
krzywa przychodu marginalnego MR1 odpowiada krzywej popytu d–d, natomiast
MR2 – odpowiada krzywej popytu D–D.
Wnioski dla funkcjonowania oligopolu

Z przedstawionych zależności wynikają ważne wnioski dla funkcjonowania oligopolu:
załamanie się krzywej popytu i w konsekwencji nieciągłość krzywej przychodu mar-
ginalnego (MR) sprawiają, że cena maksymalizująca zysk oligopolisty pozostaje
względnie stała;
w praktyce oznacza to, że ceny na tym rynku są stosunkowo sztywne, stabilne,
i nawet zmiany kosztów produkcji nie znajdują bezpośredniego odbicia w zmianach
cen produktów oligopolistycznych (stąd dominacja konkurencji pozacenowej).
W granicach nieciągłego odcinka krzywej MR przedsiębiorstwo w oligopolu nie reaguje

na wzrost kosztów marginalnych!
Wyjaśnienie sztywności cen w oligopolu
P
d
MC 2
E
P0
MC 1
B D
MR
Q
0 Q0
165
Jeżeli krzywa kosztów marginalnych (MC) przecina krzywą przychodu marginalnego (MR)
w punktach jej nieciągłości (odcinek AB), to zmiany kosztów marginalnych (np. z MC1 do
MC2) nie wpływają na wielkość produkcji ani na cenę równowagi przedsiębiorstwa. Zja-
wisko to wyjaśnia, dlaczego przedsiębiorstwa oligopolistyczne maksymalizujące zysk
mogą nie zmieniać ceny, mimo że koszty produkcji uległy zmianie. Wskazane prawidło-
wości uzewnętrzniają się szczególnie wyraźnie w duopolu, czyli na rynku opanowanym
tylko przez dwóch producentów.
Przywództwo cenowe na rynku oligopolistycznym

Przywództwo cenowe – specyfika oligopolu – oznacza dominującą pozycję jednego
z przedsiębiorstw w kształtowaniu cen na tym rynku; w wyniku jeśli ta jedna firma pod-
nosi lub obniża cenę sprzedaży, pozostali producenci postępują analogicznie.
W praktyce występują dwa rodzaje przywództwa cenowego:
1. Przywództwo cenowe przedsiębiorstwa dominującego w produkcji. Forma ta wy-
stępuje na rynku określonego produktu wtedy, kiedy firma ma tak znaczący udział
w produkcji tego produktu (np. procesorów), że pozwala jej to kontrolować poziom
cen w całej gałęzi. Firma dominująca sama ustala cenę sprzedaży swoich produktów
i pozwala pozostałym firmom sprzedawać po ustalonej cenie takie ilości, jakie są one
zdolne sprzedać! Inne, mniejsze firmy znajdują się wówczas w sytuacji konkurencji
quasi-doskonałej: mogą dowolnie zwiększać wielkość produkcji i sprzedaży, jednak-
że pod warunkiem utrzymania własnego kosztu marginalnego na poziomie kosztu
przeciętnego nie większego od ceny; w innym przypadku narażą się na straty!
2. Przywództwo cenowe przedsiębiorstwa o niskich kosztach. Jest to sytuacja,
w której cenę rynkową wyznacza firma mająca najniższe koszty produkcji. Pozostałe
firmy oligopolu sprzedają swoje produkty po wyznaczonej cenie rynkowej, a ich ren-
towność i zyski zależą od różnicy między ich kosztami produkcji a kosztami firmy wy-
znaczającej cenę. Oligopolista o wyższych kosztach produkcji nie może sprzedawać
swoich produktów po cenie wyższej od owego pułapu cenowego, ponieważ gdyby
tak zrobił, popyt na jego produkty spadnie do zera. Oznacza to, że firmy o wyższym
koszcie mogą funkcjonować na określonym rynku dopóty, dopóki cena wyznaczona
przez firmę dominującą (o niższym koszcie) przewyższa koszt przeciętny ich produk-
cji.
Możliwości wejścia podmiotów gospodarczych na rynki konkurencyjne

Przedstawione kwestie dotyczyły konkurencji między firmami już działającymi w określo-
nej gałęzi. W praktyce możliwa jest także konkurencja ze strony firm wchodzących do
gałęzi. Możliwe są w tym zakresie trzy przypadki:
166
1. Wejście do gałęzi jest bardzo łatwe, swobodne.

2. Wejście jest trudne przypadkowo – niezamierzone.
3. Wejście jest celowo utrudniane.
Ad 1. Swoboda wejścia i wyjścia – główna cecha konkurencji doskonałej (takiej struktury

rynku, w której każda z firm jest mała w porównaniu z całą gałęzią), częściowo dotyczy
także konkurencji monopolistycznej, określanej jako tzw. rynek sporny.
Swoboda wejścia – sytuacja, w której wszystkie firmy – zarówno działające, jak
i nowe – mają dostęp do tych samych technologii, a zatem także identyczne koszty pro-
dukcji.
Swoboda wyjścia z gałęzi – kiedy nie pozostają żadne zamrożone (utopione),
czyli bezpowrotnie utracone nakłady, a opuszczająca określoną gałąź firma może odzy-
skać wszystkie poniesione do tej pory wydatki inwestycyjne.
Tak zwany rynek sporny umożliwiałby firmom wtargnięcie i szybkie wycofanie się
z branży po osiągnięciu przejściowego zysku; jest to raczej koncepcja teoretyczna;
w praktyce poniesione koszty są trudne (lub niemożliwe) do odzyskania w pełni.
Ad 2. Niezamierzona bariera wejścia – powstaje samorzutnie, nie zostaje rozmyślnie

stworzona przez działające już w gałęzi firmy. Występują jej dwie kategorie: bezwzględ-
na przewaga w wielkości kosztów oraz korzyści ze skali produkcji.
Bezwzględna przewaga w kosztach oznacza, że koszty zasiedziałych firm są niż-
sze od tych, które napotykają przybysze; jest to możliwe, jeśli np. nabycie umiejętności
prowadzenia działalności w określonej branży wymaga czasu, a „stare” firmy miały do-
brych menedżerów i zajęły już najdogodniejsze miejsca na rynku; oceniając sytuację –
potencjalny przybysz nie zdecyduje się na próbę wejścia.
Korzyści ze skali produkcji jako niezamierzonej bariery wejścia oznaczają, że jeśli
istniejąca już efektywna skala produkcji jest duża w porównaniu z popytem na produkty
gałęzi, to przybysz nie zdoła wedrzeć się do gałęzi bez znacznego obniżenia ceny ryn-
kowej, co może uniemożliwić osiągnięcie zysku – wejście okaże się nieracjonalne, bo
bardzo kosztowne.
Ad 3. Zamierzone tworzenie barier wejścia (tzw. strategiczne odstraszanie potencjalnych

konkurentów).
Inwestowanie w celu rozbudowy zdolności produkcyjnych nieprzeznaczonych do
natychmiastowego wykorzystania (są to rezerwy produkcyjne, ale również zamrożone
koszty). Kiedy nikt nie próbuje wejść do branży lub przybysz akceptowany jest bez walki
(bo np. jest zbyt potężny), zasiedziała firma produkuje niewiele; przy próbie wejścia kon-
kurenta – produkcja firmy staje się wysoka, zdolności produkcyjne już się nie marnują,
167
występują korzyści skali; tym samym wejście natrafia na opór, przewidujący to przybysz
z reguły rezygnuje z wejścia, ponieważ poniósłby straty w przewidywanej wojnie ceno-
wej.
Poszerzanie asortymentu produktów – jeśli stara firma ma tylko jeden znak fir-
mowy i model, przybysz może zakładać, że wedrze się na rynek z innym znakiem (mo-
delem); gdy jednak stara firma wytwarza wiele marek i modeli określonego produktu, to
nowy konkurent zmuszony będzie podjąć walkę na szerokim froncie, co bardzo podnosi-
cenę wejścia i może być nieracjonalne.
Wszystkie inne działania w starej firmie, które zwiększają koszty stałe (np. wydat-
ki na reklamę) lub nakłady niedające się odzyskać, działają odstraszająco, gdyż dowo-
dzą woli podjęcia walki z przybyszem.
***
Z przedstawionych wywodów wynika, że konkurencja niedoskonała – „cenodawców”–
umożliwia firmie funkcjonującej na takim rynku osiąganie większych zysków w porówna-
niu do warunków konkurencji doskonałej – „cenobiorców”. Z tego właśnie powodu firmy
dążą – przez monopolizowanie działalności gospodarczej – do kolejnych, wyższych mo-
deli konkurencji niedoskonałej, a dążenie to zyskuje rangę prawidłowości w rozwijającej
się gospodarce rynkowej.
168
Temat 12. Rynek czynników produkcji
Temat 12
Rynek czynników produkcji
Tezy tematu:
Ogólne założenia teorii rynku czynników produkcji. Specyficzne uwarunkowania popytu
na czynniki produkcji. Specyfika elastyczności popytu na czynniki produkcji. Istota i de-
terminanty podaży czynników produkcji. Ograniczenia ofert podażowych czynników pro-
dukcji. Hipoteza równych korzyści netto w podaży czynników. Mobilność czynników
a zróżnicowanie ich cen. Rodzaje płatności za czynniki produkcji; cena transferowa czyn-
nika a renty ekonomiczne. Monopson, monopol i monopol bilateralny na rynku czynników.
Ogólne założenia teorii rynku czynników produkcji

Na wstępie krótkie przypomnienie, czym są czynniki produkcji i ich tradycyjnego podziału.
PRACA (KAPITAŁ LUDZKI) ZIEMIA (ZASOBY NATURALNE)
Pierwotne czynniki produkcji (nie są produktami procesu gospodarczego)
CZYNNIKI PRODUKCJI to dobra używane do produkcji innych dóbr; to nakłady dóbr lub usług
użytkowane przez przedsiębiorstwa w procesach produkcyjnych. Czynnikami produkcji są więc
usługi tych zasobów; kupując pracę – kupuje się usługę siły roboczej, a nie samych ludzi. Czynni-
ki produkcji dzielone są ze względu na ich właściwości ekonomiczne.
Wtórne czynniki produkcji (nakład, który jest produktem procesu gospodarczego)
KAPITAŁ (formy)
1. Fizyczny (trwałe środki) 2. Niematerialny (niewidoczny) 3. Finansowy
Nakłady o charakterze niemate-
Fabryki, urządzenia, zapasy. rialnym (patenty, licencje, znak Pieniądz, akcje, obligacje,
firmowy, reputacja firmy).
Czynniki produkcji: praca, kapitał, ziemia, talent przedsiębiorczości i inne są – podobnie

jak inne towary – przedmiotem transakcji rynkowych. Popyt na czynniki niezbędne do
prowadzenia działalności produkcyjnej wyznaczają przedsiębiorstwa w zależności od
kształtowania się przychodów ze sprzedaży produktów i wielkości nakładów przezna-
czonych na zakup tych czynników (kapitału pierwotnego – PN1). O podaży czynników
produkcji decydują podmioty (członkowie gospodarstw domowych) oferujący usługi pra-
cy, zasobów kapitałowych, ziemi, zasobów naturalnych itp.; oferty podaży zależne są –
ogólnie ujmując – od otrzymywanego wynagrodzenia za usługi tych czynników oraz od
169
indywidualnych preferencji właścicieli dotyczących ich wykorzystania. Każdy z podmio-

tów występujących na rynku czynników produkcji (firmy i gospodarstwa domowe) poszu-
kuje pozycji optymalnej (podobnie jak na rynku dóbr).
Jakie są podstawowe prawidłowości i zasady tego rynku? Ogólnie: zasady funk-
cjonowania rynku czynników produkcji są zbliżone do poznanych już zasad rynku dóbr;
generalną prawidłowością jest optymalizacja wyborów: podmioty gospodarcze, tzn. pro-
ducenci-odbiorcy czynników oraz dotychczasowi konsumenci-sprzedający usługi czynni-
ków, podejmują decyzje zmierzające do optymalizacji korzyści z podjętej działalności.
Oprócz tej głównej prawidłowości na rynku czynników występują także znamienne niu-
anse!
Rynek czynników produkcji w gospodarce
RYNEK PRODUKTÓW
spotkanie popytu konsu-
POPYT mentów z podażą przed-
KONSUMENTÓW siębiorstw PODAŻ GAŁĘZI
(koszty krańcowe W górnej części ry-
proporcjonalność uży- A
równają się cenie) sunku przedsię-
teczności krańcowych
biorstwa zgłaszają
H B podaż, a gospo-
darstwa domowe
popyt.
G
GOSPODARSTWA C
DOMOWE PIENIĄDZE PRZEDSIĘBIORSTWA
użyteczność, preferencje, funkcje produkcji, nakłady
obojętność
W dolnej części ry-

sunku przedsię-
biorstwa zgłaszają
F D
popyt, a gospo-
PODAŻ CZYNNIKÓW POPYT darstwa domowe
E WARUNKOWY podaż.
wybór pomiędzy pracą
czasem wolnym, kon- RYNKI CZYNNIKÓW proporcjonalność pro-
sumpcją a oszczędno- PRODUKCJI duktów krańcowych
ściami, własność
spotkanie popytu na czyn-
niki z ich podażą
Specyficzne uwarunkowania popytu na czynniki produkcji

Różne rynki produktów i czynników produkcji są współzależne i wzajemnie połączone.
Na rynkach spotykają się i dopasowują przez system cen:
ze strony konsumentów preferencje dotyczące produktów i podaż czynników produkcji;
170
ze strony przedsiębiorstw – dążących do maksymalizacji zysków – popyt na czynniki

produkcji i podaż gotowych produktów sprzedawanych gospodarstwom domowym
(powstałych z zastosowania, przetworzenia) tych czynników.
Przedstawiony schemat, oprócz wskazania miejsca i specyfiki rynków czynników pro-

dukcji, może posłużyć do sumarycznego zastosowania wcześniej zdobytej wiedzy
i określenia współzależności w gospodarce z perspektywy mikroekonomicznej.
Popyt na czynniki produkcji wynika z funkcji produkcji jako odzwierciedlenia tech-
nologicznej zależności pomiędzy wielkością produkcji a nakładami czynników produkcji;
determinuje ona koszty, tj. koszty przeciętne i koszty krańcowe; koszty minimalne wystę-
pują w punkcie zrównania relacji cen czynników z relacjami ich produktów krańcowych.
Produkty krańcowe i przychody produktów krańcowych zsumowane dla wszyst-
kich przedsiębiorstw wyznaczają popyt warunkowy na czynniki produkcji; otrzymany
w ten sposób popyt na czynniki produkcji – czyli na dobra pierwotne, tj. ziemię i pracę,
czy też na dobra kapitałowe – łącznie z podażą tych czynników, wyznaczają ich cenę, tj.
płacę, rentę, cenę wynajmu. Generalnie popyt na czynniki produkcji jest wynikiem decy-
zji producenta, który – w zależności od potrzeb produkcyjnych – kupuje odpowiednie ilo-
ści czynnika pracy, kapitału, ziemi itp. Menedżer, określając wielkość takich zakupów,
musi uwzględnić co najmniej trzy determinanty (przesłanki) decyzji:
1. Kształtowanie się kosztów produkcji związanych z wykorzystaniem czynników
w określonej technologii produkcji i ich efekty; producent (menedżer) musi określić,
ile kosztuje go zakup czynników oraz jaka jest ich produktywność, czyli wielkość pro-
dukcji osiąganej z nakładu jednostki czynnika.
2. Przychody ze sprzedaży wytworzonych produktów; wysokość tych przychodów jest
zależna od wielkości produkcji oraz od poziomu cen rynkowych na te produkty.
3. Zależność popytu na każdy czynnik produkcji, przede wszystkim istnienie popytu na
dobra, które są z niego wytwarzane.
Popyt na czynniki jest tym samym pochodny – wynika z popytu na dobra finalne.
Konkluzje:
każde przedsiębiorstwo podejmuje jednocześnie dwie decyzje: o rozmiarach swojej
produkcji i o wielkości zapotrzebowania na czynniki produkcji;
obie decyzje są ściśle powiązane, ale cały mechanizm decyzyjny jest „napędzany”
przez popyt na produkty przedsiębiorstwa!
oznacza to, że popyt na czynniki produkcji poddany jest oddziaływaniu procesów za-
chodzących na rynku dóbr;
171
ponadto wymienione determinanty popytu na czynniki produkcji muszą być zgodne

z podstawowym celem produkcji: maksymalizacją zysku;
podstawą realizacji tego celu jest – jak wiadomo – co najwyżej zrównanie się kosztu
marginalnego produkcji (KM) z przychodem marginalnym z tej produkcji (PM);
czyli główny warunek optymalizacji popytu na czynniki stanowi: PM ≥ KM.
Uwarunkowania i mechanizm wyznaczania cen czynników produkcji dla efektywności

i optymalności:
1. Konieczność przemieszczania zasobów (w tym pracy) do zastosowań bardziej wy-
dajnych.
2. Intensywniejsze wykorzystanie czynnika wydajniejszego aż do zrównania się z krań-
cowym produktem mniej wydajnego (równe produkty krańcowe), bo działa prawo ma-
lejących przychodów z czynnika, kiedy potrzeby (popyt) są wyższe od możliwości
wytworzenia potrzebnej ilości produktu z czynnika wydajniejszego.
3. Wzrost ceny rzadkiego czynnika wydajniejszego – dającego większy produkt – po-
zwolą wykorzystać czynniki mniej wydajne.
4. Przesuwając zasoby pracy z czynnika mniej wydajnego do wydajniejszego do mo-
mentu zrównania krańcowych produktów pracy, zapewni się najwyższą możliwą pro-
dukcję z obu czynników łącznie.
Podejmowane na podstawie wymienionych przesłanek i wniosków decyzje producenta

muszą jeszcze uwzględniać specyfikę kształtowania się elastyczności popytu na czynniki
produkcji.
Specyfika elastyczności popytu na czynniki produkcji

Ogólna formuła elastyczności popytu na czynniki jest – co prawda – podobna do zna-
nych już zależności dotyczących popytu na produkty. Określa ją iloraz:
Elastyczność popytu na % zmiana ilości czynnika

czynniki produkcji =
% zmiana ceny czynnika
Czyli: o ile procent zmieni się popyt, gdy cena czynnika zmieni się o 1%?
I w tym przypadku występują jednak pewne szczególne aspekty formuły, wynikające
z kilku uwarunkowań.
Determinanty specyfiki elastyczności popytu na czynniki

1. Elastyczność cenowa popytu na czynnik produkcji jest tym większa, im łatwiej jest
zastąpić ten czynnik innymi czynnikami! Decyduje o tym technologia produkcji po-
zwalająca na swobodne albo ograniczone zastępowanie określonego czynnika pro-
172
dukcji (np. K) innym czynnikiem (np. I). Jeśli istnieje technologiczna łatwość substy-
tucji między czynnikami, wówczas wzrost ceny czynnika może znacznie ograniczać
wykorzystywanie go w produkcji; jeśli zaś – z powodu technologii – substytucja
czynników jest trudna, wtedy nawet znaczny wzrost ceny czynnika wywoła jedynie
niewielki spadek zapotrzebowania i popytu na ten czynnik.
2. Elastyczność cenowa popytu na czynnik produkcji jest większa w długim okresie
aniżeli elastyczność tego samego czynnika w krótkim okresie. W krótkim okresie
produkcja oparta jest na określonej technologii, która może wyznaczać stosunkowo
sztywne proporcje między nakładami poszczególnych czynników. W takim przypad-
ku np. znaczny nawet wzrost płacy nie wywoła zmniejszenia zatrudnienia pracowni-
ków bądź zmniejszy je w niewielkim stopniu. W długim okresie wprowadza się nową
technologię produkcji, która ułatwia zastępowanie czynników stosunkowo drogich
czynnikami relatywnie tańszymi.
3. Im większa jest elastyczność popytu na produkt, tym większa jest także elastycz-
ność popytu na czynnik produkcji wykorzystywany do wytwarzania tego produktu.
Popyt na czynniki produkcji jest bezpośrednio powiązany z popytem na wytwarzany
produkt. Wzrost ceny czynnika oznacza wzrost kosztów produkcji. Rosnące koszty –
przy danym popycie na produkty firmy – zmieniają optymalną wielkość produkcji, co
z kolei prowadzi do zmiany ilości wykorzystywanego czynnika produkcji. Rozmiary
tych zmian zależą od cenowej elastyczności popytu na produkty przedsiębiorstwa.
Uwzględnianie wskazanych determinant podczas określania przez menedżera zakupu

czynników produkcji warunkuje wyznaczenie optymalnej wielkości popytu na te czynniki.
Istota i determinanty podaży czynników produkcji

Analiza podaży czynników produkcji zajmuje się ich ilością dostępną na rynku po okre-
ślonych cenach. W porównaniu z kwestiami popytu problemy te okazują się bardziej zło-
żone, o czym decyduje szereg ograniczeń i determinant ofert podażowych.
Ograniczenia ofert podażowych czynników produkcji

W praktyce do utrudnień podaży czynników należy przede wszystkim ich zróżnicowanie
i ograniczoność, różnorodność i specyfika ich zastosowań, mobilność czynników i ich
zróżnicowanie cenowe.
Zróżnicowanie czynników:
wyczerpywalne – np. zasoby naturalne;
odnawialne – np. budynki, urządzenia, maszyny, instalacje;
nieodnawialne – np. niemożliwe do odnowienia lub powielenia są szczególne cechy
czynnika pracy – kwalifikacje geniuszy z różnych dziedzin;
173
dostępne;
niedostępne (monopolowe) – np. nie jest możliwe powielanie szczególnych cech kli-
matycznych niektórych rejonów lub szczególnej lokalizacji terenów rolnych, np. na
obrzeżach wielkich aglomeracji, choć ponosząc odpowiednie koszty, można powięk-
szyć uprawne obszary ziemi.
Ograniczoność i mnogość zastosowań czynników:
zasoby wszystkich czynników są ograniczone, co powoduje problem ich efektywnej
alokacji – z uwzględnieniem hierarchii celów;
przy tym większość czynników ma wiele zastosowań, co dodatkowo komplikuje kwe-
stie ich podziału, nakazuje bowiem uwzględnianie kosztów alternatywnych założone-
go wykorzystania;
w tym aspekcie za podstawowe kryterium rozdziału zasobów czynników przyjmuje się
efektywność, tzn. zastosowanie ich tam, gdzie przynoszą największy efekt – rozu-
miany jako dochód (zysk);
właściciele czynników dążący do maksymalizowania swojego dochodu będą więc
przemieszczali czynniki do tych zastosowań, które przynoszą największe efekty;
taki proces przepływu czynników produkcji będzie trwać dopóty, dopóki dochody
z każdej jednostki określonego czynnika nie będą takie same – we wszystkich możli-
wych ich zastosowaniach;
wtedy dopiero zahamowany może zostać przepływ czynników między różnymi dzie-
dzinami działalności (np. przepływ pracy do różnych dziedzin).
Hipoteza równych korzyści netto w podaży czynników

Informacje o potencjalnych dochodach uzyskują właściciele czynników na podstawie cen
rynkowych. Teoria podaży zakłada ogólnie dodatnie nachylenie krzywych podaży na
konkurencyjnym rynku czynników. Oznacza to zwiększenie podaży czynników przy
wzroście ich ceny, natomiast spadek podaży – przy zmianie ceny in minus.
W praktyce okazuje się, że właściciele czynników – występując z ofertą podaży –
biorą pod uwagę, oprócz ceny czynników określającej dochód pieniężny, także inne
elementy. Należy do nich np. ryzyko zbytu, wygoda z tytułu posiadania, ocena otoczenia
(np. wynajem domu na różne cele, sprzedaż siły roboczej).
W analizie determinant skali podaży czynników nie wystarcza zatem rozpatrywa-
nie tylko potencjalnego dochodu pieniężnego (wynagrodzenia) z tytułu ich sprzedaży,
należy też uwzględniać możliwe korzyści niepieniężne! Podejście takie określane jest
mianem hipotezy równych korzyści netto.
Hipoteza równych korzyści netto – właściciele czynników wybierają takie ich
zastosowanie (użycie), które wytworzy dla nich największy efekt netto, obejmujący ko-
174
rzyści pieniężne (wynagrodzenie) i niepieniężne (ryzyko zbytu, wygoda z tytułu posiada-

nia, ocena otoczenia itp.); jest to ogólna ekonomiczna wytyczna racjonalnego działania
właściciela czynnika produkcji.
Zarówno w praktyce, jak i w teoretycznej analizie istnieją trudności z „wyceną”
owych niepieniężnych korzyści współtworzących ogólny efekt dochodowy podaży czyn-
nika. Dla ułatwienia zakłada się, że różnice niepieniężne między możliwymi zastosowa-
niami czynnika (np. ryzyko zbytu, wygoda z posiadania) pozostają względnie stałe lub
zmieniają się w czasie stopniowo, powoli. Pozwala to wnioskować, że chociaż o podaży
czynnika decydują łącznie korzyści pieniężne i niepieniężne, to jednak ich przepływ mię-
dzy różnymi zastosowaniami determinować będą zmiany pieniężnych korzyści. (Jeśli
właściciel już zdecydował się wynająć dom, to według hipotezy równych korzyści netto,
o wyborze najemcy i jego zmianie decydują korzyści pieniężne).
Mobilność czynników a zróżnicowanie ich cen

Możliwość przepływu czynnika do różnych zastosowań wyznacza tzw. mobilność (zdol-
ność do przenoszenia się).
Czynnik bardzo mobilny – w reakcji na małe zmiany bodźców (np. ceny) łatwo
przenosi się między różnymi zastosowaniami; podaż takiego czynnika będzie bardzo
elastyczna, gdyż mała zmiana bodźca (ceny) spowoduje duży przepływ czynnika.
Czynnik niemobilny – nawet duża zmiana bodźca (ceny) nie spowoduje jego
większego przepływu; podaż takiego czynnika będzie nieelastyczna.
Wskazane właściwości charakteryzują podstawowe czynniki produkcji.
Mobilność ziemi – ekonomicznie duża, jednak fizycznie ziemia pozostaje nie-
mobilna.
Mobilność kapitału – w postaci finansowej mobilny, ale kapitał trwały (rzeczowy)
pozostaje trudno mobilny.
Mobilność pracy – fizycznie praca jest mobilna, ale w ujęciu kwalifikacyjnym po-
zostaje trudno mobilna, a ponadto przepływ taki wymaga pewnego okresu.
Kolejną szczególną właściwością czynników jest zróżnicowanie ich cen zarówno
zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Różne są ceny poszczególnych czynników, ale zróżnico-
wane są także ceny rodzajów danego czynnika. Ową dywersyfikację cen czynników
dzieli się na tzw. zróżnicowanie dynamiczne i zróżnicowanie równowagowe.
Zróżnicowanie dynamiczne – występuje wówczas, gdy różnice w cenach rodza-
jów czynnika odzwierciedlają chwilowy (okresowy) stan nierównowagi jego rynku; przy-
czyną takiej sytuacji jest z reguły dynamiczny rozwój jednych branż, a w wyniku – rosną-
cy popyt na określony rodzaj czynnika, przy równoczesnym osłabieniu dynamiki rozwo-
jowej innych dziedzin wykorzystujących także ów czynnik. Zróżnicowanie dynamiczne
175
jest samoeliminujące, tzn. powstanie tego rodzaju różnic wywołuje równoległe procesy
dostosowawcze, które prowadzą do realokacji czynnika i eliminacji zróżnicowania ceno-
wego. Typowym przykładem jest cena pracy niewykwalifikowanej wykorzystywanej np.
w pracach rolnych – tania siła robocza, natomiast droga siła robocza – przy budowie in-
frastruktury (np. autostrad), i w wyniku potencjalnych i faktycznych przepływów pracow-
ników – zanikanie różnicy cenowej ich pracy.
Zróżnicowanie równowagowe – oznacza powstanie i utrzymywanie się różnic
w cenach czynników bez równoczesnego generowania samoeliminacji. Przyczyną takiej
sytuacji jest powiązanie dywersyfikacji cenowej z różnicami tkwiącymi bezpośrednio
w samych czynnikach. Na takie zróżnicowanie cenowe wpływają także niepieniężne ko-
rzyści zbytu czynnika. Przykładów dostarczają różne kwalifikacje czynnika pracy, różna
urodzajność ziemi, itp.
Rodzaje płatności za czynniki produkcji; cena transferowa czynnika a renty eko-

nomiczne
Jak już wiadomo, podaż czynników produkcji warunkują korzyści pieniężne i niepienięż-
ne według hipotezy równych korzyści netto, natomiast przepływ czynnika między różny-
mi zastosowaniami determinują w zasadzie zmiany pieniężnych korzyści. Czyli o transfe-
rach czynnika decydować będzie pozyskiwane za niego wynagrodzenie. Wynikają z tego
kolejne kategorie: płatność transferowa i różne rodzaje renty ekonomicznej czynnika.
Płatność (zarobek) transferowa – taka wysokość kwoty (sumy) zarabianej
przez czynnik w określonym zastosowaniu, która zapobiega jego przeniesieniu (transfe-
rowi) do innego zastosowania.
Renta ekonomiczna – każda nadwyżka ponad płatność transferową zarabiana
przez dany czynnik produkcji.
W większości przypadków zarobki czynnika produkcji składają się łącznie z płat-
ności transferowej i renty ekonomicznej. Możliwa jest jednak sytuacja, w której czynnik
uzyskuje w całości tylko płatność transferową albo tylko rentę ekonomiczną. Wyłącznie
zarobek transferowy dotyczy czynnika charakteryzującego się doskonałą elastycznością
podaży, kiedy krzywa podaży jest linią poziomą. Oznacza to, że za cenę mniejszą od
określonej przez właściciela nie nabędzie się czynnika do określonego zastosowania
w produkcji, np. właściciel ziemi nie wynajmie posiadanej działki po cenie niższej od za-
łożonej, dopiero wzrost ceny skłoni go do oferowania usług ziemi innym podmiotom; po-
szukujący pracy nie podejmie jej np. za płacę niższą od 120% zasiłku dla bezrobotnych.
Tylko renta ekonomiczna jako cała płatność za czynnik występuje wówczas, gdy
podaż tego czynnika jest doskonale nieelastyczna, sztywna; krzywa podaży jest wtedy
linią pionową, co oznacza, że mimo spadku ceny nawet w pobliże „0”nie nastąpi zmniej-
176
szenie podaży. Właściciel czynnika jest skłonny zaakceptować każdy dodatni dochód
netto z wynajęcia zasobów, którymi dysponuje. Sytuacja taka dotyczy np. zasobów kapi-
tałowych i naturalnych w krótkim czasie, a sztywność ich podaży oznacza, że cena zale-
ży wyłącznie od kształtowania się popytu (np. wynajem miejsc na polu kampingowym po
sezonie).
Renta ekonomiczna służy często przyciągnięciu usług specyficznych czynników,
charakteryzujących się szczególnymi właściwościami. Może to dotyczyć np. naukowca,
piłkarza, menedżera, technologii, szczególnie usytuowanej działki. Ze względu na specy-
ficzne, niepowtarzalne właściwości wynagrodzenie takich czynników musi być nadzwy-
czajne, wyższe aniżeli normalny (transferowy) zarobek. Pozyskiwanie renty zależy rów-
nież od rozmiarów popytu na określony czynnik.
Quasi-renta – specyficzna, krótkookresowa forma zarobku czynnika. Dotyczy
tych czynników odnawialnych, których podaż może ulec zmianie dopiero w dłuższym
okresie. Są to np. dobra kapitałowe, kapitał ludzki itp. czynniki, których podaż w krótkim
okresie jest stosunkowo stabilna (np. absolwentów prawa w skali roku).
Renta gruntowa – szczególny rodzaj renty ekonomicznej. Renta ta jest nadwyż-
ką ceny płaconej właścicielowi za wynajęcie (wydzierżawienie) ziemi ponad zwykłą tenu-
tę dzierżawną (czynsz dzierżawny). W warunkach pełnego wchłaniania produkcji rolnej
przez rynek o wysokości tej renty decyduje różnica między zyskiem netto z uprawy ziemi
lepszej jakości (urodzajności) i zyskiem przeciętnym z uprawy ziemi gorszej jakości. Po-
dobną determinantę stanowi różnica w odległości od rynku zbytu (w kosztach dostawy)
produktów. Przyjęcie za podstawę ceny rynkowej – kosztów „lepszych producentów” wy-
eliminowałoby z produkcji „gorszych wytwórców”, grożąc niedoborem rynkowym
Krzywa popytu na czynnik i różne możliwości kształtowania się krzywych podaży

czynnika
S1
D
Normalna
Cena czynnika
krzywa poda-
produkcji Popyt ży czynnika
produkcji
Pre S
Płatności
Renta
transferowe
ekono-
Ptr
miczna D
Wielkość popytu na
czynnik produkcji
Q1 Q0 Q
177
Objaśnienia do schematu
Na rysunku zobrazowano krzywą popytu DD na czynnik i różne możliwości kształtowania
się krzywych podaży czynnika.
1. Krzywa podaży S jest doskonale elastyczna – pozioma. Wtedy cała płacona cena
jest płatnością transferową (zarobkiem). Za cenę mniejszą od Pre nie uda się zatrud-
nić w danej działalności ani jednej jednostki czynnika.
2. Krzywa podaży S1 jest doskonale nieelastyczna – pionowa. Wtedy cała płatność jest
rentą ekonomiczną (nawet cena bliska zeru nie prowadzi do zmniejszenia podaży).
Przy S1 całość stanowią płatności (zarobki) transferowe.
3. Najczęściej spotykaną sytuacją jest stopniowo rosnąca (normalna) krzywa podaży.
W tym wypadku wzrost ceny spełnia funkcję alokacyjną ściągania więcej jednostek
czynnika do określonego zastosowania. Ten sam jednak wzrost ceny dostarcza do-
datkowej renty ekonomicznej wszystkim jednostkom czynnika już zatrudnionym
w określonej działalności (były dostarczone po poprzednio obowiązującej cenie, a po
podwyżce dostają więcej).
4. Przy normalnej krzywej podaży obszar ponad nią obejmuje płatności transferowe,
a poniżej – rentę ekonomiczną.
Przykład
Załóżmy, że pracownik jest skłonny podjąć zatrudnienie za cenę Ptr. Dla niego może być
to cena transferowa, uwzględniająca korzyści pieniężne (płaca Ptr) i niepieniężne (nie
cierpi pracy za biurkiem, a dostał np. ulubioną pracę w lesie). W przypadku gdy potrzeb-
na liczba zatrudnionych (wielkość popytu) w lesie będzie większa od Q1 (np. Q0), to przy
normalnej krzywej podaży czynnika konieczne będzie podniesienie płac do Pre. Teraz
jego wynagrodzenie składać się będzie z płatności transferowej (od 0 do Ptr) i renty eko-
nomicznej (od Ptr do Pre).
W praktyce najczęściej spotykane jest jednak łączne wynagrodzenie czynnika,
obejmujące zarobek transferowy i rentę ekonomiczną. Wtedy krzywa podaży jest stop-
niowo rosnąca. Oznacza to, że np. wzrost ceny spełni dwojakie funkcje: przyciągnie wię-
cej czynnika do określonego zastosowania oraz dostarczy dodatkowej renty ekonomicz-
nej już zatrudnionym jednostkom czynnika. (Jednostki te były dostarczane po poprzed-
niej – transferowej cenie; po podwyżce ceny – zyskują rentę ekonomiczną).
Monopson, monopol i monopol bilateralny na rynku czynników

Przedstawiona analiza dotyczyła w pełni rynku doskonale konkurencyjnego i w części –
monopolistycznego, na których cena czynnika produkcji (np. cena pracy – płaca) po-
wstaje w wyniku równoważenia się popytu na czynnik (np. pracę) z jego podażą. W wa-
178
runkach rozwiniętej konkurencji niedoskonałej powstają pogłębione zależności między

kupującymi i sprzedającymi czynniki produkcji. Spośród form konkurencji niedoskonałej
np. na rynku pracy, trzy są szczególnie istotne: monopson, monopol i monopol bilateralny.
Monopson – oznacza sytuację, w której na rynku występuje jedyny kupujący
określony czynnik produkcji, np. pracę (mała miejscowość – jedna firma). W zasadzie
w takich warunkach kategoria „popytu” traci swój sens (podobnie jak w monopolu traci
sens kategoria podaży). Wielkość popytu i cena czynnika (np. zatrudnienie i płaca)
w monopsonie nie są bowiem wyznaczane przez przecięcie się krzywej popytu i podaży
tego czynnika (np. pracy), lecz determinowane elastycznością cenową popytu np. na siłę
roboczą.
Pozycja monopsonu nie oznacza jednak możliwości całkowitego pomijania praw
rynku:
mimo że monopson jest jedynym kupującym czynnik pracy, napotyka dodatnio na-
chyloną krzywą jej podaży;
w wyniku zwiększania zatrudnienia wymaga zwiększania płacy;
jeżeli monopson nie stosuje dyskryminacji płacowej, wówczas musi zapłacić więcej
nie tylko dodatkowo zatrudnionemu pracownikowi, lecz także wszystkim pracowni-
kom już wcześniej zatrudnionym;
zwiększa to koszty produkcji o dwa składniki: wyższą płacę dla nowego pracownika
oraz podwyżkę dla już zatrudnionych;
w tej sytuacji monopson będzie zwiększać zatrudnienie tylko do momentu zrównania
się kosztu marginalnego pracy z jej przychodem marginalnym.
W praktyce oznacza to, że wartość produktu marginalnego wytworzonego przez dodat-

kowo zatrudnionego pracownika musi być co najmniej równa kosztowi zatrudnienia tego
pracownika. W innym przypadku monopson zaniecha zwiększania zatrudnienia.
Kolejną formą możliwą na konkurencyjnym rynku czynników (np. na rynku pracy)
jest monopol. Monopol na rynku pracy – jest wynikiem zrzeszania się pracowników
w związkach zawodowych, kontrolujących określony rynek siły roboczej. Jeśli temu mo-
nopolowi odpowiada po stronie popytu na pracę układ wielu firm kupujących czynnik
pracy (co jest powszechne w praktyce), wówczas cena pracy (płaca) nie jest wypadkową
popytu na pracę i jej podaży. W monopolu cena pracy zależy od układu sił między
związkiem zawodowym a pracodawcami – jest wynikiem negocjacji. W takiej sytuacji
ustalenie wysokiej ceny pracy przez monopol związkowy oznacza – w prostej zależności
– spadek popytu na pracę. Oznacza to, że naciski związków zawodowych na wzrost pła-
cy prowadzić będą do wzrostu bezrobocia!
179
W warunkach konkurencji niedoskonałej na rynku czynników występuje często-

kroć monopol bilateralny. Monopol bilateralny powstaje wskutek zetknięcia się na rynku
monopolu z monopsonem. Wówczas monopolowi związków zawodowych po stronie
sprzedaży pracy odpowiada monopson po stronie zakupu czynnika pracy. W takiej sytu-
acji bez ugody nie jest możliwe żadne rozwiązanie na rynku pracy dotyczące zakresu
płac i wielkości popytu na czynnik pracy; możliwe rozwiązania nie opierają się na me-
chanizmie rynkowym, lecz na negocjacjach. Obie strony – związki zawodowe i praco-
dawcy – skazani są na porozumienia płacowe i kompromis, pod przymusem strajków,
skrajnie – bankructw firm, a w skutku – absolutnego spadku dochodu pracowników.
Wskazane formy konkurencji niedoskonałej na rynku czynników produkcji mogą
powodować negatywne zjawiska ekonomiczno-społeczne, deformować rachunek kosz-
tów w przedsiębiorstwach i w konsekwencji wpływać niekorzystnie na racjonalną konku-
rencję i efektywność produkcji, co skutkuje hamowaniem tendencji wzrostowej dobrobytu
społecznego.
180
Spis treści
Spis treści
Nr tematu Tytuł Str.
Wprowadzenie 1
Temat 1. Wykład wstępny – podstawy mikroekonomii 3
Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej 12
Kumulacja kapitału pieniężnego podstawą funkcjonowania podmiotów

Temat 3. 26
gospodarczych
Temat 4. Mikroanaliza rynku. Część I – ceny i popyt rynkowy 37
ANEKS Elastyczność popytu 51
Temat 5. Mikroanaliza rynku. Część II – podaż i mechanizm rynkowy 58
Temat 6. Teoria wyboru konsumenta 70
ANEKS Podstawy decyzji ekonomicznych konsumenta 83
Temat 7. Podstawy decyzji ekonomicznych producenta 100
Temat 8. Organizacja i funkcjonowanie przedsiębiorstwa 108
Temat 9. Uwarunkowania optimum ekonomicznego przedsiębiorstwa 121
Temat 10. Koszty produkcji w teorii mikroekonomii 131
Temat 11. Podstawy teorii konkurencji 145
Temat 12. Rynek czynników produkcji 170
181

DR Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 Vademecum Mikroekonomia PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DR Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 Vademecum Mikroekonomia PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wprowadzenie

Celem wiodącym nauczania mikroekonomii jest poznanie teorii zachowań konsumen-

rodzajów konkurencji, a także o funkcjonowaniu i specyfice rynku czynników produkcji,

Efekty opanowania programu:

Metody weryfikacji osiągniętych przez studentów efektów kształcenia

Literatura do studiowania przedmiotu

Podstawowe determinanty gospodarowania

Podstawą zaspokajania popytu na dobra są więc zasoby. Ogólnie – według ma-

określone zasoby dostępnych surowców itp.; także – ograniczone są znane i możliwe do

Uwzględniając, że ogół zasygnalizowanych problemów rozwiązywanych jest

we. Można z uzasadnieniem twierdzić, że niezliczone zagadnienia mikroekonomiczne

Istota gospodarowania w mikroskali (kanony mikroekonomii)

Rys. Krzywa możliwości produkcyjnych podmiotu gospodarczego

Analizując obie kmp, dostrzegamy znamienne zjawisko: przy określonych zaso-

Istota i przebieg analizy mikroekonomicznej

i obejmuje wiele zagadnień o różnym znaczeniu. Natomiast teoria może rozważać

siębiorstwa. W sytuacji odwrotnej, kiedy koszt marginalny jest większy od przychodu

Ponadto praktyka gospodarcza wskazuje, że nadwyżka ZM (korzyści) nad KM

rzyści marginalnych jest ściśle powiązane z zjawiskiem (prawem) rosnących kosztów

System gospodarczy składa się z gospodarujących:

Działają one w czasie i przestrzeni ekonomiczno-społecznej. Są powiązane przepływami

W ujęciu prawnym: przez podmioty gospodarki narodowej rozumie się jednostki

Istota i forma podmiotu gospodarczego

Podmioty gospodarcze w gospodarce rynkowej mają swobodę działania. Państwo

Rodzaje podmiotów gospodarczych według skali działania:

Klasyfikacja podmiotów według rodzajów działalności

Górna część schematu:

Płace, procenty, zyski, itd.

Gospodarstwo domowe – związek ludzi wspólnie zamieszkujących i podejmujących

czonym zakresie (rolnicy i rzemieślnicy) w sferze produkcji. Każde gospodarstwo domo-

Gospodarstwom domowym przypisuje się pełnienie funkcji:

Środki finansowania konsumpcji mogą pochodzić z:

Najważniejszą formą tworzenia środków finansowania konsumpcji są dochody bieżące,

Przedsiębiorstwa – podmioty gospodarcze prowadzące na własny rachunek działal-

Przedsiębiorstwa w zależności od swojego charakteru i rodzaju wytwarzanej produkcji:

Funkcje przedsiębiorstw w gospodarce narodowej oraz w społeczeństwie:

Rodzinne (małe) gospodarstwo – łączy w sobie cechy gospodarstwa domowego oraz

Sfera realna i regulacyjna przedsiębiorstwa

Sferę realną tworzą:

Sferę regulacyjną tworzą:

Banki, parabanki i giełda

We współczesnym świecie istnieje mnogość różnorakich banków. Tworzą one

tują się ceny światowe podstawowych surowców i niektórych artykułów konsumpcyjnych,

Państwo jako podmiot gospodarczy

Funkcje państwa w gospodarce

3. Funkcja stabilizacyjna – jej istotą jest możliwość ingerencji państwa w przebieg

Klasyfikacja podmiotów (organizacji) gospodarczych według form własności

Struktura własnościowa gospodarki narodowej

Schemat grupowania danych o gospodarce narodowej

SEKTOR WŁASNOŚĆ FORMA PRAWNO-ORGANIZACYJNA

– organy władzy, administracji, kontroli pań-

– spółki Skarbu Państwa

mieszana – spółki z przewagą kapitału (mienia) sektora

prywatna krajowa – osoby fizyczne prowadzące działalność go-

zagraniczna – przedstawicielstwa firm zagranicznych

mieszana – spółki z przewagą kapitału (mienia) sektora

Przyjmując za podstawę klasyfikacji typy własności i formy prawno-organizacyjne w roz-

Struktura własnościowa i prawno-organizacyjna przedsiębiorstw w polskiej go-

Przedsiębiorstwa prywatne Przedsiębiorstwa publiczne

spółki z udziałem podmiotów

jawne akcyjne komunalne

Istota własności indywidualnej – każde przedsięwzięcie gospodarcze prowadzone

wszystkie zyski z prowadzenia takiej działalności gospodarczej traktowane są przez