Финансиското посредништво во современата макроекономија

Предизвиците со кои секојдневно се соочува макроекономијата како научна

дисциплина претставуваат отворена тема на која многу економисти се обидуваат да
дадат одговор. Особено предизвикувачки се периодите на економски кризи, кои се
одликуваат со изненадувачки и дотогаш необјасниви економски движења, како и
појава на макроекономска нестабилност. Меѓутоа, економските кризи не се само
неповолни настани кои ја повикуваат економската јавност да се вклучи во нивно
решавање, туку значаен фактор кој укажува на недостатоците на економските теории и
ја наметнува потребата од ревизија на научните сознанија. Притоа, главното прашање
повеќе не се однесува на тоа колку макроекономијата е подготвена да се справи со
економските кризи, туку дали истата е подготвена да ја спречи нивната појава. Можеби
ќе звучи изненадувачки, но одговорот на поставеното прашање без расмислување е
одречен. Всушност, ако макроекономијата би имала научни инструменти за
спречување на економските кризи, тогаш кризи воопшто не би се случувале и
постојано би владеела макроекономска стабилност.
Сепак, за да се навлезе во суштината на проблемот, потребно е да се напомене
дека секоја нова економска криза е различна од претходната. Можеби намалениот
економски раст, згоелеманата невработеност и крахот на финансиските пазари секогаш
се мерат на ист начин, но причините кои довеле до нивната појава се различни и будат
интерес кај економистите за нивно вклучување во современата макроекономска
теорија. Патем, макроекономијата се развива во насока на решавање многу кризи по
нивното настанување, што во голема мера и придонесува кон нивно спречување во
иднина, но истата сѐ уште нема најдено начин за предвидување и спречување на
кризите кои ги носи иднината. А, прашањето дали сме блиску до предвидување на
кризите од иднината соодветствува на тоа дали сме блиску до пронаоѓање крај на
вселената или до достигнување на последното ниво на технолошки развој.
Слично како и во многу наврати претходно, настаните во врска со економската
криза од крајот на 2000-тите го свртеа вниманието на економската јавност кон
испитување на причините за нејзината појава во насока на ревидирање на економските
сознанија и надополнување на макроекономската теорија. Но, интересното е што
логичниот след на сите овие настани претставува нешто коешто економистите
претходно не можеле да го замислат. Прелевањето на ефектите од однесувањето на
финансиските институции во реалниот сектор, а потоа и продолжениот период на
макроекономска нестабилност, изложеност на надворешни ризици и должнички кризи
се работи кои создаваат нова димензија во развојот на современата макроекономија.
За таа цел, во преодолжение правам детален осврт на основните слабости на
макроекономијата како научна дисциплина, предизвиците со кои истата се соочува по
Глобалната економска криза од крајот на 2000-тите, како и насоката по која се движат
економистите при ревизијата на макроекономската теорија.

Макроекономија – научна дисциплина или крпена кошула?

Макроекономијата како посебна економска дисциплина се развила со помош на
синтеза на монетарната теорија и теоријата на деловни циклуси во средината на 19 век
(Blanchard, 2000 и Dimand 2008). Развојот на овие теории се одвивал независно, а
заедно со класичните економски концепти на буџетска рамнотежа и слободни пазари
тие заземале средишно место во проучувањето на агрегатната економија. Сепак,
избувнувањето на Големата депресија од 1929-1933 година довело до побивање на
теоретските основи врз кои дотогаш се темелела макроекономијата, а појавата на
делото „Општа теорија на вработеноста, каматата и парите“ (1936) од британскиот
економист Џон Мајнард Кејнз (повеќе во Keynes, 1936) несомнено претставува
пресвртница за појавата на современата макроекономска мисла.
Развојот на макроекономијата во втората половина на 20 век повлекол бран на
економисти („Кејнсијанска револуција“) кои своите економски теории ги темелеле врз
основа на Кејнзовите економски сфаќања, додека од другата страна останале
економисти кои како основа за своите размислувања и натаму ги отфрлале Кејнзовите
економски теории. Развојот на новите економски концепти и теории на економистите
од двете навидум спротивставени школи до некаде бил независен, до некаде
претставувал одговор на сфаќањата на соперниците, а до некаде се забележува и
присуство на заемна согласност. Но, заедничко за речиси сите економисти во тој
период е тоа што, поучени од неусогласеноста на теоријата и реалноста која на
виделина излегла со Големата депресија, извлекувањето на заклучоци и развојот на
економски теории главно го вршеле преку емпириско иследување на економските
движења и појави.
Во едни такви околности, развојот на макроекономската мисла била под големо
влијание на турбулентноста на економските движења во светот, неизвесноста која со
себе ја носеле трговските забрани, војните и немирите, како и непредвидливоста на
финансиските пазари. Економските принципи и теории биле емпириски развивани за
подоцна да бидат емпириски побивани, некои од нив успеале да опстанат со тоа што
биле надградувани и надополнувани, но некои ја изгубиле својата популарност и
целосно згаснале. Со тоа, развојот на макроекономската мисла во овој период може
слободно да се поврзе со Дарвиновата еволуциска теорија. Економските сфаќања
слично како и животинските видови се појавувале, развивале и исчезнувале.
Макроекономијата како дисциплина сѐ повеќе започнала да наликува на закрпена
кошула, којашто била кинета со периодите на кризи и закрпувана со ревизијата на
нејзините теории непосредно потоа.
Меѓу првите економисти кој ја нагласил слабоста на емпирискиот развој на
макроекономијата бил американскиот економист Роберт Лукас, кој отворено упатил
критика до преголемата наклонетост на економистите кон предвидувањето на идните
движења на економските категории врз основа на нивните историски вредности (Lucas,
1976). Во основата на неговата критика е и неприфатливоста на претпоставката за
недостиг на влијание во основните економски категории како последица на промени
настанати во државната политика. Лукасовата критика била клучна во ревизијата на
некои економски концепти, како на пример оној на Филипсовата крива, а исто така
одредила нов правец во развојот на макроекономијата врз микроекономските основи на
однесувањето на поединечните економски агенти (Barro, 1993) и се смета за зачеток на
појавата на динамичките стохастички модели на општа рамнотежа кои заземаат
средишно место во современата макроекономија (Carlin и Soskice, 2014).

„Преголем за да пропадне“ – мит или вистина?

Со зголемената улога на финансискиот сектор врз поттикнување на позитивни
економски движења во 1990-тите и 2000-тите се наметнал ставот дека банките како
главни финансиски посредници го имаат клучниот збор врз економската динамика на
една земја. Во таа насока, создавачите на економски политики и регулаторите, водени
од желбата за забрзување на економските движења, буквално им дале одврзани раце на
банките да се втурнат во секакви активности. Финансиската регулација на меѓународно
ниво којашто произлегла од спогодбите Базел I и Базел II се чини претставувала само
маска на она коешто се случувало во реалноста.
Меѓутоа, во услови на прекумерен раст на ризичните потфати поддржани од
банките, зголемениот износ на одобрени кредити со покритие во облик на недвижнини
и значително намалените проекции на каманите стапки, чашата била прелеана на 15
септември 2008 година. Тоа е денот кога американската банка Леман Брадрс, во чие
портфолио имало средства со вредност од околу 600 милијарди долари, го објавила
најголемиот банкрот во американската историја (Mamudi, 2005), што несомнено
претставува и еден од клучните моменти во расплетувањето на новата голема
економска криза. Но, пропаѓањето на Леман Брадс исто така е настан кој митот дека
банките се „преголми за да пропаднат“ го претворил во вистина. Во соопштение за
причините кои довеле до финансиската и економската криза објавено на 2 септември
2010 година, тогашниот управител на Федералните резерви на САД Бен Бернанки
напишал: „Пропаѓањето на Леман Брадрс и за влакно избегнатото пропаѓање на
неколку други големи и сложени фирми значително ја влошиле кризата и рецесијата
преку нарушување на финансиските пазари, попречување на кредитните текови,
вклучувајќи ги острите падови во цените на финансиските средства, и намалување на
довербата. Пропаѓањето на помали фирми со помал степен на поврзаност, иако
претставуваат извор на сериозна загриженост, немаа позначителни ефекти врз
стабилноста на финансискиот систем во целост“ (Bernanke, 2010). Оттука, не е само
доведена во прашање големината на фирмата, туку и нејзината поврзаност со
останатите фирми и целокупниот финансиски сектор, што има значително влијание врз
висината на системскиот ризик во економијата.
Врз основа на претходното, неуспехот на банките и регулаторите во овој период
да го одржат финансискиот сектор стабилен и неговите последователни ефекти врз
економските движења повторно ја наметнаа потребата за ревизија на економските
сознанија и проширување на макроекономската мисла, но овој пат во насока на
разбирање на финансискиот сектор и улогата којашто истиот ја има во постигнувањето
на макроекономската стабилност како основна макроекономска цел.

Разбирање на финансискиот сектор – последната макроеконоска ревизија?

Последната макроекономска ревизија втемелена врз предизвиците кои ги донесе
Глобалната економска криза од крајот на 2000-тите несомнено го свртуваат
вниманието на економистите кон проучување на грешките од преголемата слобода
дадена на финансискиот сектор и обиди за подобро разбирање на неговото суштинско
значење за економијата. Дел од напорите вложени во периодот по кризата едноставно
довеле до подобро поврзување на концептите на финансиска и макроекономска
стабилност, но дел завршиле кон нови откритија кои во целост го менуваат начинот на
кој претходно сме гледале на работите. Во продолжение ќе се обидам во неколку точки
да ги издвојам клучните работи кои економистите ги имаат разбрано во врска со
финансискиот сектор.
Прво, економистите и создавачите на економските политики се согласни дека
регулацијата на финансискиот систем е неопходна, но во целост е променет нејзиниот
предмет од микропрудентна кон макропрундентна. Долги години суштината на
финансиската регулација ја сочинувале поединечните банки како основни чинители на
финансискиот сектор, но со настаните од финансиската криза сѐ поголема е
согласноста дека суштината треба да ја сочинува финансискиот систем како целина.
Освен тоа, важни разлики се и тоа дека крајната цел на регулацијата повеќе не е
заштита на инвеститорите, туку избегнување на загуби во брутодомашниот производ;
системскиот ризик повеќе не е егзогена променлива која е независна од поединечното
однесување на банките, туку е ендогенски утврден и истиот зависи од збирното
однесување на целиот финансиски сектор; мерките за ублажување на ризикот повеќе
не се однесуваат на поединечни институции, туку се дадени и важат за целиот
финансиски сектор; и меѓузависноста во однесувањето на банките и нивната
изложеност едни на други добива значење. Макропрудентната регулација во пракса е
воведена преку спогодбата Базел III, чии одредби се очекува во целост да стапат во
сила во 2019 година (BIS, 2010). Но, макропрудентната регулација не е само нов начин
на регулација, туку и помошен инструмент кој има за цел да го ослободи товарот од
монетарната како една од двете основни макроекономски политики. Имено, во услови
на микропрудентна регулација, предизвиците на ниво на финансиски сектор биле
главно решавани преку монетарната политика чиј опфат е далеку пообемен и може
непотребно да влијае врз економски категории кои не треба да бидат засегнати. Во
присуство на макропрудентни мерки, таквото влијание целосно е ослободено од
инструментите на монетарната политика.
Второ, потврдата на главната максима „преголем за да пропадне“ и помошната
„премногу поврзан за да пропадне“ во пракса ги поттикнало економистите да направат
список на системски важни банки врз основа на критериуми поврзани со спогодбата
Базел III. Првиот список бил објавен од страна на Одборот за финансиска стабилност
во ноември 2011 година и истиот содржел системски значајни банки на глобално ниво,
а оттогаш периодично е обновуван, така што во ноември 2017 година содржел 30
банки. По објавувањето на првичниот список на глобално ниво, во некои земји се
појавиле и списоци на домашни или национални системски значајни банки. Во 2013
година, Европската Унија усвоила регулатива за одредување на домашните системски
значајни банки во секоја земја од Европската економска област.
Трето, финансиското посредништво има голема улога при развојот на моделите
на економски раст, така што високиот трошок на финансирање се посочува како еден
од двата главни ограничувачки фактори на економскиот раст. Концептот на
дијагностика на растот бил развиен од страна на економистите Рикардо Хаусман, Дани
Родрик и Андрес Веласко непосредно пред избувнувањето на Големата економска
криза (повеќе во Hausmann, Rodrik и Velasco, 2005), но неговата практична примена
земала силен замав во периодот по кризата, кога економиите се соочиле со ниски
приноси и ниски каматни стапки од една страна и зголемена конзервативност на
банките со висок трошок за финансирање од друга страна. Ако се навлезе подлабоко во
структурата на високиот трошок на финансирање како ограничувачки фактор за
економскиот раст, може да се забележи дека ниската ефикасност на финансиското
посредништво е важен чинител за неефикасните локални финансии и со тоа причина за
високиот трошок на финансирање.
Четврто, едно од најважните откритија на економистите во периодот по
кризата е дефинитивно она дека банките се оние кои создаваат пари во економијата. Во
билтенот објавен од страна на Банката на Англија за првото тримесечје во 2014 година,
неколку економисти извршиле целосна ревизија на традиционалното сфаќање за тоа
како се создаваат парите во економијата (McLeay, Radia и Thomas, 2014). Тие
наведуваат дека концептот според кој банките се финансиски посредници кои ги
собираат заштедите на домаќинстваа во претпријатијата и потоа ги претвораат во
кредити е погрешен, а исто така и дека количеството на кредити и депозити во
економијата е под контрола на централните банки преку т.н. ефект на паричен
мултипликатор. Наместо тоа, банките сами создаваат пари преку одобрувањето на
кредити и истовремено отворање на депозити во висина на одобрените кредити. Со тоа
доаѓа до зголемување на обврската на кредитобарателите по основ на одобрените
кредити, но и на парите кои завршуваат во економијата преку новосоздадените
депозити. Освен тоа, авторите го оспоруваат и ефектот на паричниот мултипликатор во
одредувањето на износот на депозити во реалноста. Ако овој концепт бил вистинит,
тогаш истиот би претставувал ограничувачки фактор за износот на одобрени кредити
затоа што кредитите мора да соодветствуваат на износот на депозити. Ваквиот наод е
важен и поради тоа што истиот помага во повторно воспоставување на прекинатата
врска меѓу парите и кредитите.
Ревизија во пракса
Макроекономијата очекувано се соочи со нова ревизија по последната голема
криза, при што како една од главните теми се наметна зголеменото значење на
финансиското посредништво. Развојот на новите концепти несомнено ќе придонесе
кон зголемување на опфатот на современата макроекономија и промена во начинот на
кој гледаме на работите во иднина. Но, дали тоа ќе биде доволно да се спречат идните
економски кризи? За жал, одговорот и натаму останува одречен. Единствено нешто
коешто може да се надеваме поучени од минатото е да бидеме подготвени да спречиме
повторен настанок на криза како последната.

Литература

Bank of International Settlements (2010). Group of Governors and Heads of Supervision

announces higher global minimum capital standards. Basel Committee on Banking
Supervision.
Barro, R. J. (1993). Macroeconomics, 4th ed. John Wiley & Sons.

Bernanke, B. S. (2010). Causes of the Recent Financial and Economic Crisis. Board of
Governors of the Federal Reserve System.

Blanchard, O. (2000). “What Do We Know About Macroeconomics That Fisher and

Wicksell Did Not?”. Quarterly Journal of Economics. 115 (4): 1375–1409.

Carlin, W. and D. Soskice (2014). Macroeconomics: Institutions, Instability, and the

Financial System. Oxford University Press.
Dimand, R. W. (2008). “Macroeconomics, origins and history of”. In Durlauf, S. N., Blume,
E. Lawrence. The New Palgrave Dictionary of Economics. The New Palgrave
Dictionary of Economics. Palgrave Macmillan.
Hausmann, R., Rodrik, D. and V. Andrés (2005). “Growth Diagnostics”. Manuscript, Inter-
American Development Bank.

Keynes, J. M. (1936). The General Theory of Employment, Interest and Money. Macmillan
Cambridge University Press.

Lucas, R. (1976). “Econometric Policy Evaluation: A Critique”. In Brunner, K. and A.

Meltzer. The Phillips Curve and Labor Markets. Carnegie-Rochester Conference Series
on Public Policy. 1. New York: American Elsevier. pp. 19–46.

Mamudi, S. (2005). Lehman folds with record $613 billion debt. Marketwatch.

McLeay, M., Radia, A. и R. Thomas (2014). “Money in the Modern Economy: An
Introduction”. Bank of England Quarterly Bulletin 2014 Q1. Bank of England.