AKADEMIK LJUBODRAG DIMIĆ: TITO I STALJIN – SUSRETI I RAZGOVORI

Feljton smo uradili po Dimićevoj knjizi „Jugoslavija i Hladni rat”, koju je izdao beogradski „Arhipelag”,
2014.

Tito i Staljin

Titovo pismo Kominterni

Knjiga akademika prof. dr Ljubodraga Dimića „Jugoslavija i hladni rat”, objavljena nedavno u izdanju „Ar-
hipelaga” iz Beograda, predstavlja sveobuhvatno istraživanje uloge Jugoslavije i spoljne politike Josipa
Broza Tita u velikim krizama hladnog rata od Informbiroa 1948. i mađarske revolucije 1956, preko Pokre-
ta nesvrstanih i Čehoslovačke 1968, do hladnoratovskih izazova sedamdesetih godina. Utemeljena na
novim istraživanjima u nekoliko velikih svjetskih arhiva, na nepoznatoj građi i prodornim tumačenjima
jednog od vodećih savremenih srpskih istoričara, knjiga „Jugoslavija i hladni rat” označava novo preispiti-
vanje Hladnog rata kao istorijskog procesa dugog nekoliko decenija, ali i kao važnog iskustva za sadašnji
trenutak i za budućnost.
Sve su to bili razlozi koji su nas opredijelili da iz ove knjige, uz zanemarljivo skraćenje, čitaocima prenese-
mo poglavlje „Tito i Staljin: Susreti i razgovori”. Uradili smo to uz ljubaznu saglasnost njenog autora, aka-
demika prof. dr Ljubodraga Dimića, i uz isto tako ljubazno odobrenje Gojka Božovića, direktora i glavnog
i odgovornog urednika „Arhipelaga”, izdavača ove vrijedne knjige.
Osim ove knjige, prof. dr Ljubodrag Dimić, koji je redovni profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu i
dopisni člana Srpske akademije nauka i umjetnosti, napisao je i priredio više od dvadeset knjiga i zborni-
ka arhivske građe. Pisac je preko 250 naučnih i stručnih radova. Prošle godine sa dr Mirom Radojević,
objavio je i knjigu „Srbija u Velikom ratu 1914–1918”, već prevedenu na više jezika, koja ne prestaje da
pobudjuje pažnju javnosti.
Zvuci bubnjeva, koje je u 4 sata ujutru 5. marta 1953. počela da emituje Radio Moskva i saopštenje da je
„prestalo da kuca srce saborca i genijalnog nastavljača Lenjinovog djela, mudrog vođe i učitelja Komuni-
stičke partije i sovjetskog naroda“ objelodanili su čitavom svijetu da je Josif Visarionovič Staljin mrtav. To
je bio trenutak u kome je za SSSR, svjetski komunistički pokret ali i cio svijet završena jedna epoha i otpo-
čelo novo vrijeme – vrijeme koje je imperativno nalagalo potrebu za kritičkim sagledavanjem stvarnosti,
revizijom višedecenijskog staljinističkog iskustva, promjene formi, metoda i mehanizama vladavine uspo-
stavljene u Oktobarskoj revoluciji i postrevolucionarnom vremenu, odbacivanjem „čvrstih ubjeđenja“ i
doktrinarnih shema koje je nametala rigidno shvaćena i primjenjivana ideologija.
Staljinova smrt zatekla je i jugoslovenske komuniste. Čak i one među njima koji su, poput Josipa Broza,
tu vijest godinama iščekivali ubijeđeni da do normalizacije odnosa sa SSSR-om, pomirenja sa „bratskim
partijama“ i povratka Jugoslavije i KPJ u svjetsku „komunističku porodicu“ ne može doći za života Josifa
Visarionoviča. Sam J. B. Tito je svih prethodnih godina bio ubijeđen da je institucija neograničene vlasti
prolazna pojava i da su promjene u politici SSSR-a prema Jugoslaviji neminovnost poslije Staljinove smrti.
Odlazak Staljina nije značio da je ličnost „vođe“, u čijoj je sjenci formirana čitava generacija „profesional-
nih revolucionara“, iščezla iz Titovog života. U procesu destaljinizacije, koji je vidljiv počev od 1949. godi-
ne, i Josip Broz Tito se umnogome oslobodio nekadašnjih „čvrstih ubjeđenja“ i doktrinarnih shema koje
je nametala rigidno shvaćeno „Staljinovo učenje“, ali ne i metoda vladavine koje je „izučio“ pored „veli-
kog vođe“. U danima nakon Staljinove smrti Tito je putovao po Jugoslaviji kloneći se novinara i izbjegava-
jući svaki ishitreni komentar. Tito nije predviđao velike i brze promjene političkog sistema u SSSR, ali je
očekivao „manje agresivnu spoljnu politiku, posebno prema Jugoslaviji“. U danima Staljinove sahrane Ti-
to je bio u Londonu realizujući odranije ugovorenu zvaničnu posjetu Velikoj Britaniji. Nesumnjivo da je
britanskim zvaničnicima Tito bio „koristan“ gost s obzirom na njegovo dobro poznavanje odnosa u ko-
munističkom pokretu. Na drugoj strani, Tito je tih dana definitivno uspio da obezbijedi vojnu podršku Za-
pada u slučaju napada SSSR na Jugoslaviju. Tako je, metaforično, smrt Josifa Visarionoviča, istovremeno,
bila trijumf Josipa Broza.

U isto vrijeme, dok se Staljin uzdizao na ljestvici komunističke hijerarhije i otpočinjao nemilosrdnu borbu
za Lenjinovo nasleđe, Josip Broz je izrastao u „profesionalnog revolucionara“ koji se trudio da ideje „Ok-
tobra“ razgori u politički, ekonomski, socijalno, nacionalno, vjerski konfrontiranom društvu Kraljevine Sr-
ba, Hrvata i Slovenaca. Prema zabilješkama koje je 1952. godine sačinio Vladimir Dedijer Tito nije čuo za
Staljina dok je bio u Rusiji (1915–1920). Da se pretpostaviti da je, kao i drugi komunisti, ponešto znao o
frakcijskim borbama u SSSR-u u kojima su od 1923. do 1927. uz Trockog, Zinovjeva, Kamenjeva, Buharina
neizostavno spominjalo i ime Josifa Visarionoviča Staljina. Po svemu sudeći, Josip Broz je na sebe prvi
put skrenuo pažnju Kominterne istupom na Osmoj partijskoj konferenciji zagrebačkih komunista (febru-
ar 1928) i pismom upućenom Kominterni u kome je zahtijevana odlučna akcija u likvidaciji „frakcionaških
borbi unutar Komunističke partije Jugoslavije“. To „pismo“ imalo je posebnu težinu u definitivnom potči-
njavanju KPJ Kominterni. Ima indicija da je Josip Broz, prije hapšenja 1928, čitao Staljinove knjige, kao i
da je tokom petogodišnje robije (1928–1934) bio „teorijski izgrađen“ i formiran na „prepisima“ i šapiro-
grafisanim prevodima sovjetske ideološke literature.

Odanost i lojalnost Staljinu

Josip Broz je, nesumnjivo, Staljina smatrao četvrtim korifejem marksizma-lenjinizma. Prilikom boravka u
Moskvi i rada u Balkanskom zemaljskom sekretarijatu Kominterne (1934–1936) uticaj koji je Staljina izvr-
šio na Broza dodatno je ojačan, ali su se pojavile i prve sumnje u sistem strahovlade koji je izgrađivan u
SSSR-u. Živeći u hotelu „Luks“, rezervisanom za funkcionere Kominterne, Broz je bio u prilici da osjeti
razmjere straha koji je opsijedao stare kadrove revolucije, upozna prirodu „montiranih političkih proce-
sa“ (suđenja Zinovjevu i Kamenjevu) i sagleda razmjere „staljinističkih čistki“. Kao jedan od 510 delegata
iz šezdeset i pet komunističkih partija svijeta učestvovao je u radu Sedmog kongresa Kominterne i tu, pr-
vi put, iz daljine, vidio Staljina kako sjedi na podijumu i sa delegatima kongresa pjeva Internacionalu. Ci-
jela atmosfera na kongresu, gdje je svako pominjanje imena Staljina bilo pozdravljano „burnim i dugim
aplauzom, ovacijama i klicanjem“, nesumnjivo da je Josipa Broza učinila većim vjernikom i obožavaocem
Josifa Visarionoviča nego što je to bio prije nego što je 25. jula 1935. zakoračio u Dom sindikata u Mo-
skvi, gdje se kongres održavao. Politička linija koju je Sedmi kongres Kominterne usvojio (suprotstavlja-
nje fašističkoj opasnosti) dodatno je svrstala Josipa Broza u stroj onih koji će i u narednim godinama sli-
jediti Staljina. Prema dostupnim podacima, s Brozom su iz Moskve 1939. stigli prvi primjerci „svetog šti-
va“ i „ideološke Biblije“ svih komunista svijeta – Istorije SKP-b čiju je, navodno, četvrtu glavu pisao sam
Staljin. Tokom boravka u Moskvi Kominterna je Josipu Brozu povjerila da bude jedan od prevodilaca te
tek izašle knjige za jugoslovenski „partrijski kadar“.
Ime Staljina se ne pominje u kombinacijama koje su dovele do postavljanja Josipa Broza na mjesto gene-
ralnog sekretara KPJ. Ipak, da se pretpostaviti da nije bio protivan njegovom postavljenju. Po kazivanju
samog Josipa Broza, vrijeme u kome je preuzeo rukovođenje KPJ nakon smjene Milana Gorkića (avgust
1937), formiranja privremenog rukovodstva KPJ u zemlji (maj 1938), odlazaka u Moskvu na poziv Komin-
terne (januar, avgust-novembar 1939) bilo je puno neizvjesnosti. Partija na čijem se čelu nalazio bila je
osuđena od Kominterne kao „leglo imperijalističkih špijuna“ i bila je pred raspuštanjem. Postoje nedo-
voljno provjerene indicije da je tokom boravka u Moskvi svoju odanost Staljinu Josip Broz dokazivao pi-
šući „karakteristike“ komunista u koje se sumnjalo. Provjere kojima je i sam bio izložen govorile su da
Broz nije bio „sumnjiv“ staljinističkim vlastima. Neki od njegovih direktnih protivkandidata, poput Milana
Gorkića, koji je tu funkciju vršio do Brozovog postavljenja, ili pretendenta na istu funkciju Petka Miletića,
navedene provjere nisu prošli, što je značilo njihovu fizičku likvidaciju. Po svemu sudeći, u čistkama koje
su u to vrijeme desetkovale jugoslovenske komuniste u Moskvi Tita je spaslo „povjerenje koje su ljudi
oko Staljina imali u njega“. Rad na organizacionom jačanju KPJ, zavođenju stroge discipline, likvidaciji
„frakcionaštva“, insistiranju na jedinstvu akcije i gušenju svakog drugačijeg mišljenja, apsolutnoj boljševi-
zaciji Partije, „čišćenju“ partijskih redova izbacivanjem iz KPJ nekoliko stotina jugoslovenskih komunista
koji su „nestali“ u staljinističkim čistkama, govori da je u trenutku kada je postao generalni sekretar KPJ
Josip Broz klasični staljinista. U pitanju je „vojnik revolucije“ koji, u skladu sa učenjem o „proleterskom
internacionalizmu“, služi komunističkoj ideji i prvoj zemlji socijalizma.
Počev od 1937. godine, Josip Broz je preko Dimitrova i Pika održavao vezu sa Kominternom. Ti kontakti
su dobili na intenzitetu tokom narednih godina. Putem njih Broz je dobijao direktive Staljina i SKP-b i, po-
vratno, izvještavao o stanju u KPJ i prilikama u Kraljevini Jugoslaviji. Bez saglasnosti Kominterne vođstvo
KPJ se nije usuđivalo da pokrene bilo koju akciju koja bi odstupala od Staljinove generalne politike u me-
đunarodnim odnosima. Iz tih razloga Josip Broz je sredinom 1940. konsultovao Izvršni komitet Kominter-
ne o pitanju obaranja namjesničke vlade u Jugoslaviji i obrazovanju „radničko-seljačke vlade“ čiji bi
osnovni zadatak bio otpor fašističkoj podjeli Jugoslavije. Kominterna je te ideje odbacivala, kao i ideje o
zavođenju „diktature proleterijata“, smatrajući da sama KPJ nije sposobna da ih realizuje. U isto vrijeme
znanja većine jugoslovenskih komunista o SSSR-u, političkom sistemu koji tamo postoji, čistkama partij-
skog kadra, opštim društvenim prilikama počivala su na brojnim stereotipima plasiranim putem partijske
propagande. Nesumnjivo da je tih godina partija na čijem se čelu nalazio Josip Broz Tito potpuno i disci-
plinovano slijedila liniju Staljina i Kominterne. O tome svjedoči i referat Josipa Broza na Petoj zemaljskoj
konferenciji, održanoj oktobra 1940. u Zagrebu. U svom referatu Staljina je nazivao „velikim vođom i uči-
teljem“, pozivao se na pouke i učenje Staljina, isticao da jugoslovenski komunisti treba da slijede Staljina
u izgradnji partije „višeg tipa“, tražio da uz „skromnost“, „budnost“, „disciplinu“, „požrtvovanost“ jugo-
slovenski komunisti gaje „bezgraničnu odanost Partiji Lenjina-Staljina“. Iz referata se, takođe, vidi da je
Josip Broz čitao Staljinova dJela, pa čak i citirao neke dijelove iz knjige Pitanja lenjinizma. U to vrijeme Ti-
to je od Staljina preuzeo, i do kraja života se pridržavao, ideje o značaju „kadrova“ za KPJ. Rečnik koji Jo-
sip Broz tada upotrebljava, takođe, ukazuje na izuzetno jak uticaj koji je J. S. Staljin imao na njega.

Bezgranična vjera u Sovjetski Savez

Početak rata učinio je, dodatno, Josipa Broza i Josifa Visarionoviča učesnicima i akterima istog
procesa. Pored veza sa kraljevskom vladom, Sovjetski Savez je u predvečerje rata i tokom ratnih
godina, preko Kominterne, održavao intenzivne odnose sa KPJ. Formalno Kominterna je imala
status organizacije čija politika ne obavezuje sovjetsku vladu. Suštinski, veze tog „svjetskog šta-
ba revolucije” sa njenim sekcijama, među kojima i KPJ, bile su pod kontrolom Staljinove spoljne
politike. U isto vrijeme dio saradnje održavan je, sa manjim prekidima, diplomatskim putem.
Shvatanje proleterskog internacionalizma nalagalo je komunistima čitavog svijeta da brane So-
vjetski Savez, što je vlada SSSR koristila sinhronizujući svoje političke i vojne interese, uklo-
pljene u politiku antihitlerovske koalicije, sa akcijama komunističkih partija. U isto vrijeme kod
jugoslovenskih komunista postojala je bezgranična vjera u Sovjetski Savez i njegovu moć. Pod-
jednako čvrsta ubjeđenja prema Rusiji imao je i srpski narod.

Josif Visarinovič Staljin

Slijedeći „liniju” Kominterne, Tito se, nakon velikih demonstracija u Beogradu, u kojima je 27.
marta 1941. odbačeno pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu, i dalje suprotstavljao imperijali-
stičkom ratu. Smatrao je da se opasnost od rata može izbjeći samo oslonom Jugoslavije na SSSR.
To nije bilo u koliziji sa njegovim čvrstim ubjeđenjem da je sveta dužnost komunista da brane
integritet i nezavisnost Jugoslavije. U danima napada Njemačke na Jugoslaviju i kratkotrajnog
aprilskog rata 1941. formirao je Vrhovni komitet na čijem je čelu bio, opredijelio se za oružani
otpor, upozoravao na opasnost od bratoubilačkog rata, pozvao „narode Jugoslavije” u borbu pro-
tiv okupatora. Ima indicija da je tada začeto i Staljinovo nezadovoljstvo Titom. Zastupajući ne-
pokolebljivo opstanak i cjelokupnost Jugoslavije, J. B. Tito se tih dana unekoliko razišao sa zva-
ničnim pogledima Kominterne i Moskve koja je, kratkotrajnim prekidom diplomatskih odnosa sa
jugoslovenskom državom, suštinski priznala njenu podjelu i uništenje. Za partiju na čijem je čelu
bio, ali i za samog Josipa Broza Tita, rat je u tom trenutku još bio sukob „dva imperijalistička ta-
bora” u nastojanju da održe svoju „pljačkašku vladavinu”. Nasuprot ratu, za Tita i jugoslovenske
komuniste od važnosti je bilo da u „svijetu socijalizma” vlada „mir i blagostanje” i da „dvijesto-
milijunska bratska zajednica naroda velikog Sovjetskog Saveza korača pobjedonosno vedra i ve-
sela lica džinovskim koracima iz socijalizma ka komunizmu”. Među najvećim genijima čovje-
čanstva, koji su obilježili taj put, Tito je smatrao i Staljina. Staljin je bio najmarkantnija figura u
svjetskom komunističkom pokretu koja je svojim djelanjem najdirektnije aprila 1941. „napajala
vjerom” jugoslovenske komuniste. U tom trenutku, po mišljenju Tita i partijskog vrha, sazrijeva-
nju „revolucionarnih energija” podjednako je doprinosilo ponašanje bivših vlasti i buržoazije,
kao i okupatora. Jasnog razdvajanja onoga što je teror okupatora, a šta klasna eksploatacija u nji-
hovim istupima gotovo i da nema. Takvi pogledi na stvarnost bili su u saglasnosti sa porukama
koje su jugoslovenski komunisti dobijali od Kominterne. Tek je napad Njemačke na Sovjetski
Savez 22. juna 1941. bio onaj presudan momenat nakon koga su jugoslovenski komunisti odluč-
no pristupili pripremama za ustanak. Za jugoslovenske komuniste tog trenutka rat je prestao da
bude „imperijalistički” i postao oslobodilački i antifašistički. Istog dana stigla je i direktiva Ko-
minterne koja je nalagala KPJ da ustane u odbranu SSSR-a. Nekoliko dana kasnije J. V. Staljin
je u govoru upućenom naciji posebno naglasio da rat koji Sovjetski Savez vodi, pored oslobođe-
nja otadžbine, ima za cilj da pruži „pomoć svim narodima Evrope koji stenju pod jarmom nje-
mačkog fašizma”. Staljin je naglasio da u ratu koji je započeo SSSR neće biti sam. Inače, prema
dostupnim podacima, Tito je prije napada Njemačke na Sovjetski Savez u telegramima upućenim
Kominterni i Staljinu iskazivao spremnost da u slučaju da do napada dođe podigne ustanak pro-
tiv okupatora.
Tito je učestvovao o donošenju odluke o pristupanju neposrednim pripremama za oružanu borbu.
Dužnost komandanta u Glavnom štabu narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije
vršio je od njegovog formiranja 27. juna 1941. Samo dan poslije Staljinovog govora u Moskvi, u
kome je osuđen „vjerolomni napad” Nemačke na SSSR, Tito je sa članovima Politbiroa CK KPJ
4. jula u Beogradu donio odluku o pokretanju oružanog ustanka, na čijem se čelu našao. Ta odlu-
ka je dijelom proistekla iz potrebe da bezrezervno i odmah bude podržan Sovjetski Savez, ali se
zasnivala na realnoj procjeni da angažovanje njemačkih jedinica na Istočnom frontu stvara po-
godne uslove za podizanje ustanka i oslobođenje zemlje. Ubjeđenje da rat neće dugo trajati utica-
lo je na prvobitno ubjeđenje J. B. Tita da kao „borbeni poligon” na kome treba dočekati Crvenu
armiju bude izabrano Homolje i prostor između Dunava i Morave. Iz poruka koje je KPJ slala
Moskvi vidi se da je Kominterna bila dobro upoznata sa pripremama za ustanak, izdavanjem pro-
glasa sa pozivom na masovni ustanak, organizovanjem partizanskih odreda, prvim partizanskim
akcijama, terorom okupacionih vlasti, prvim žrtvama, ponašanju pokreta Dragoljuba Mihailovi-
ća. Nema podataka ali je veoma izvjesno da su sa sadržajima poruka koje je Tito dostavljao G.
Dimitrovu i sa kojima su bili upoznati vodeći kadrovi Kominterne (Pik, Toljati, Manuilski...), sti-
zali i do sovjetskog državnog vrha, pa i do J. V. Staljina.

Pokušaji odupiranja Staljinu

Stupajući u oružanu borbu, Tito se, u početku, kratko, pridržavao 4. jula 1941. prispjele direktive Komin-
terne koja je izražavala Staljinov stav „da se u sadašnjoj etapi radi o oslobođenju od fašističkog podjarm-
ljivanja, a ne o socijalističkoj revoluciji”. U tom času i kod njega je bio dominantan „revolucionarno-sek-
taški” dogmatizam koji je govorio da u trenutku započinjanja ustanka nije postojala jasna svijest o nasta-
loj istorijskoj situaciji koja se umnogome razlikovala od okolnosti u kojima je izvojevana Oktobarska re-
volucija. Dio tih stavova indirektno je proisticao i iz Staljinovih učenja iznijetih u knjizi Istorija SKP-b, čiji je
jedan dio Tito i sam preveo. Ipak, veoma brzo Tito se oslobodio tog vida dogmatizma i prepoznao „revo-
lucionarnu situaciju” koju je trebalo iskoristiti. On je veoma rano iskazao spremnost da „modifikuje” di-
rektive Kominterne i „prilagodi” ih datim okolnostima.
Opredjeljujući se da rat u Jugoslaviji pored oslobodilačke ima i revolucionarnu dimenziju, što je protivur-
ječilo nalozima J. V. Staljina, Tito je suštinski ukinuo mogućnost nalaženja „zajedničkog jezika” sa legali-
stičkim, takođe antifašističkim pokretom na čijem se čelu nalazio D. Mihailović. To opredjeljenje (revolu-
cionarno preuzimane vlasti) direktno je vodilo u građanski rat. Nastojeći da svojom politikom ne pravi
Sovjetskom Savezu „spoljnopolitičke teškoće”, Tito ipak nije bio spreman da sasluša apele Moskve i za-
jedno sa Mihailovićem formira jedinstven pokret otpora. Svijest da će napad Njemačke na Sovjetski Sa-
vez izazvati svjetsku revoluciju, kojoj je nesumnjivo u prvim mjesecima rata robovao i J. B. Tito, bila je
posledica postojanja brojnih „ideoloških nanosa” koji će početi da iščezavaju tek kada se i sam pokret na
čijem se čelu nalazio bude prilagođavao stvarnosti u kojoj je djelovao. Poslije početnih očekivanja da je-
dinice Crvene armije brzo „izbiju” na granice Jugoslavije, Titu i jugoslovenskom komunističkom vođstvu
postalo je jasno da će narodnooslobodilačka borba morati da se vodi u uslovima „strateškog zaokruže-
nja”, bez očekivane pomoći iz SSSR. To saznanje je najdirektnije uticalo na postepeno osamostaljivanje
od uticaja koje je do tog trenutka imao SSSR i J. V. Staljin.
Karakter rata i međunarodne obaveze SSSR prema saveznicima presudno su uticale da Kominterna avgu-
sta 1941. „uguši“ inicijativu jugoslovenskog partijskog vrha o formiranju „nacionalnog komiteta” kao
pandana izbjegličkoj vladi u Londonu. Formiranje narodnooslobodilačkih odbora (NOO) u ljeto 1941, ko-
je se zasnivalo na strategiji KPJ o narodnooslobodilačkoj borbi kao okviru revolucionarne smjene vlasti,
takođe je bilo u suprotnosti sa Staljinovim učenjem o „dvije etape revolucije”. Kominterna se suprotsta-
vljala i svim vidovima ljevičarenja i revolucionarnog terora koji su posebno došli do izražaja u periodu ka-
da je, u zimu 1941-1942. bila prekinuta radio-veza sa narodnooslobodilačkim pokretom. Kritikovano je i
stvaranje proleterskih brigada (prva je oformljena na Staljinov rođendan, 21. decembar 1941). Pod utica-
jem koji je stizao iz Moskve KPJ je nastojala da „umiri” klasne tonove i da da prednost ujedinjenju svih
antifašističkih snaga u borbi sa okupatorom. Bila je to posledica međunarodne politike koju je Staljin bio
prinuđen da vodi, a koja je podrazumijevala i nadzor nad svim aspektima „jugoslovenske revolucije”. Sa-
mim tim nezavisni duh jugoslovenske revolucije, oblikovan mimo i protiv volje J. V. Staljina, djelo je J. B.
Tita i jugoslovenskih komunista. Strategija odbrane zemlje bila je povezana sa nastojanjima da tokom ra-
ta bude ostvareno potpuno nacionalno oslobođenje i izvedena socijalna revolucija. U trenucima kriza do
punog izražaja su dolazili i sektaško dogmatski stavovi o potrebi razračunavanja sa klasnim neprijatelji-
ma, što je, objektivno, sputavalo snagu otpora okupatoru.
U partizanskim jedinicama njegovan je kult SSSR, Crvene armije i Staljina. Obilježavane su godišnjice Ok-
tobarske revolucije. Tito je redovno slao čestitke za Staljinov rođendan. U zimu 1942. u Moskvi je uoče-
no da rukovodstvo partizanskog pokreta nije poznato sovjetskom javnom mnjenju i da tu „bezličnost”
treba prekinuti. U toj funkciji bilo je i pokretanje radio-stanice Slobodna Jugoslavija koja je svoj program
emitovala iz SSSR. Zahvaljujući političkoj i propagandnoj pomoći Moskve, u svijet se pred kraj 1942. i po-
četkom 1943. definitivno probila istina o ratu u Jugoslaviji. Tito je i u jesen 1942. slijedio politiku Staljina i
Kominterne koji su smatrali da još nijesu postojali međunarodni uslovi za formiranje partizanske vlade.
Prihvatio je direktivu Moskve da „na ovoj etapi” borbe ne postavlja „pitanje ukidanja monarhije”, ne isti-
če „parolu republike“, rješavanje pitanja režima odloži „poslije oslobođenja zemlje”. Ipak, stvaranjem Iz-
vršnog odbora AVNOJ-a on je stvorio tijelo koje je vršilo funkcije vlade i pored toga što nije imalo resor
vojske i spoljnih poslova.
Godinu dana kasnije, na Drugom zasjedanju AVNOJ-a (29-30. novembar 1943) u Jajcu, Tito se odlučio da
oduzme legitimnost izbjegličkoj vladi, suspenduje monarha, proglasi federaciju, AVNOJ konstituiše kao
najviši organ jugoslovenske federacije, oformi Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) kao
faktički privremenu vladu nove Jugoslavije. Prema postojećim indicijama, navedene odluke su razljutile
Staljina koji ih je doživio kao „udarac u leđa SSSR-u i odlukama u Teheranu”. Sa odlukama Drugog zasje-
danja AVNOJ-a sovjetska vlada se složila nešto kasnije, 14. decembra 1943. Staljin je iz objektivnih razlo-
ga podržao britansku „politiku kompromisa” jer nije bio spreman da zarad jedne revolucije na Balkanu,
koju formalno nikada nije priznao, kvari odnose sa Velikom Britanijom. Istovremeno, po svemu sudeći,
on nije vjerovao u pobjedu revolucije bez pomoći sovjetskih oružanih snaga. U tom kontekstu treba gle-
dati i politiku „fifti-fifti“ (50–50) koja je simbolizovala podjelu političkog uticaja između Sovjeta i Britana-
ca. Ipak, odluke donijete na Drugom zasjedanju AVNOJ-a ubjedljivo su svjedočile o snazi NOP-a, stepenu
revolucionarnih promjena u Jugoslaviji, potrebi da one budu ozakonjene i međunarodno priznate.

Zajednički „rad” Moskve i Londona

Formiranje Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), na čijem je čelu bio J. B. Tito, i uspo-
stavljanje paralelizma vlada označilo je kvalitativno novu istorijsku situaciju kada je u pitanju predstavlja-
nje nove Jugoslavije u svijetu. Pojava novog političkog subjekta označila je „otvaranje procesa u kome je
jugoslovenska revolucija, izvedena u strateškom okruženju, nastojala da zadobije međunarodno prizna-
nje. U tom procesu J. B. Tito je, svakako, najviše računao na pomoć i podršku SSSR i samog J. V. Staljina.
Prvi koraci u vođenju zvanične spoljne politike NKOJ podudarili su se sa trenutkom u kome je Velika Bri-
tanija bila prinuđena da politiku „ekvidistance“ zamijeni novom spoljnopolitičkom orijentacijom u Jugo-
slaviji – „politikom kompromisa“. Njenu suštinu činilo je više odrednica – promijenjeni odnosi unutar an-
tifašističke koalicije, stanje na jugoslovenskom ratištu, vojna snaga NOP-a, vojna slabost i kompromito-
vanost pokreta D. Mihailovića, potreba da britanski interesi u poslijeratnoj Jugoslaviji budu zaštićeni. U
takvim okolnostima Britanci su na svog dotadašnjeg štićenika D. Mihailovića počeli da gledaju kao na
„teret koji se ne da podnijeti“ i koga se treba u što kraćem roku osloboditi. Drugi dio politike koju je V.
Čerčil osmislio i vodio ticao se „omekšavanja“ J. B. Tita i jugoslovenskih komunista. Za britansku politiku
to je značilo da se političkim sredstvima, uz isticanje vojnog doprinosa i potiskivanje oštre ideološke
opredijeljenosti kod potencijalno pobjedničkog pokreta, zaštite britanski interesi. U nastojanju da Tito
odstupi od „lijevog radikalizma“ i prihvati „realpolitiku“ V. Čerčil je računao na uticaj koji je na jugoslo-
venske komuniste imao J. V. Staljin. Ta politička taktika Londona, kojoj se decembra 1943. pridružila i
Moskva, postala je okvir unutar koga je NOP započeo borbu za međunarodno priznanje.

Nakon potpisivanja sporazuma sa Šubašićem

na Visu, 1944.

U završnim godinama Drugog svjetskog rata Sovjetski Savez je na prostoru nekadašnje jugoslovenske dr-
žave nastavio da vodi realnu politiku. Složenost sovjetske pozicije se ogledala u činjenici da je „realna po-
litika“ održavanja dobrih odnosa unutar savezničke koalicije nalagala sovjetskoj vladi da u rješavanju ju-
goslovenskog pitanja radi saglasno sa Britancima. Drugim riječima, u traženju kompromisa između sta-
rog i legitimnog centra vlasti (vlada u emigraciji) i novog političkog subjekta (NKOJ), London i Moskva su,
pored svih razlika i sumnji, nastupali zajedničkim snagama, ali je i svaka od sila nastojala da vodi samo-
stalnu politiku i zadobije što povoljnije pozicije. Moskvu su postojeće okolnosti primoravale da tajnim ka-
nalima podržava i instruira KPJ kako se njena politika ne bi sučeljavala sa spoljnopolitičkim interesima
SSSR-a, a da javno, braneći načela doslednog antifašizma, afirmiše međunarodnu poziciju NOP-a u njego-
voj borbi protiv okupatora. Dosledni i nepokolebljivi antifašizam NOP-a olakšavao je poziciju Sovjetskog
Saveza i presudno uticao da njegova podrška bude sasvim legalna. Partizanski pokret je od samog počet-
ka rata tražio od Kominterne oružje, ali je sve do 1944. to bila samo lijepa želja. Otuda je dolazak sovjet-
ske vojne misije u Vrhovni štab NOVJ februara 1944. dodatno učvrstio pozicije nove Jugoslavije. Sovjet-
ska vojna pomoć imala je izuzetan politički značaj. Britanci su bili ubijeđeni da će se poslije uspostavlja-
nja vojnih kontakata „Rusi odmah založiti za Jugoslaviju na čelu sa komunistima i Titom, te da će odbaciti
sve što se tome suprotstavlja kao nedemokratsko“. Proširenoj vojnoj saradnji doprinijela je i jugosloven-
ska misija koja je aprila 1944, na čelu sa Velimirom Terzićem i Milovanom Đilasom, upućena u Sovjetski
Savez. U Moskvi je bilo dominantno mišljenje da u postojećim odnosima unutar antifašističke koalicije
prihvatanje „politike kompromisa“ predstavlja realnu mogućnost da na kraju rata NOP izađe kao pobjed-
nik i zadobije međunarodno priznanje.
Tokom prve polovine 1944. vođstvo NOP-a je, pod uticajem međunarodnih okolnosti i uvažavanja inter-
nacionalne dimenzije jugoslovenske revolucije, bilo primorano da prihvati „politiku kompromisa“. U pita-
nju je bila procjena, donijeta pod „pritiskom“ Moskve i Staljina, da je nastupilo vrijeme u kome treba osi-
gurati do tada ostvarene tekovine NOB-a. Pristajanje na vođenje „real-politike“, što je za jugoslovenske
komuniste do tog trenutka bilo nepoznanica, značilo je odstupanje od radikalnijeg revolucionarnog kursa
koji je predstavljao AVNOJ – simbol revolucionarnih promjena. Rezultat te nove politike vođstva NOP-a i
zajedničkog „rada“ Londona i Moskve bio je sporazum sklopljen na ostrvu Visu sredinom juna 1944. iz-
među predsednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije i predsednika Kraljevske vlade (prvi
sporazum Tito-Šubašić). Otpočinjanjem pregovora Tito-Šubašić izvršena je i bitna revizija odluka AVNOJ-
a.
Prihvatanje „politike kompromisa“ zahtijevalo je prilagođavanje i uklapanje NOP-a u interese politike ko-
ju vode velike sile, ali ne i „kidanje“ vrlo „specifičnih“ veza koje je vođstvo NOP-a, konspirativnim kanali-
ma „ukinute“ Kominterne, imalo sa zvaničnim Sovjetskim Savezom. Tito je konsultovao Moskvu prije za-
počinjanja i tokom prepiske koju je početkom 1944. uspostavio sa V. Čerčilom. Razgovore sa Britancima
otpočeo je tek pošto je za to dobio saglasnost iz SSSR-a. Pregovori o međunarodnom priznanju nove Ju-
goslavije bili su vođeni u koordinaciji sa Sovjetima. Ustupci koje je tokom tog procesa bio prinuđen da či-
ni takođe su bili usaglašeni sa sovjetskom stranom. Pa ipak, pored sve dinamičnosti odnosa Josip Broz Ti-
to se prvi put obratio direktno Staljinu tek 5. jula 1944. Bio je to prvi direktni kontakt vođe jugoslovenske
revolucije sa predstavnicima državnog vrha Sovjetskog Saveza.

Prvi susret Tita i Staljina

Titovo obraćanje Staljinu, ne slučajno, podudarilo se sa trenutkom u kome je strategijska

inicijativa saveznika na istočnom i zapadnom ratištu višestruko povećala vojno-strateški i
politički značaj Srbije i kada je partizanski pokret, baš na tlu Srbije, morao da zadobije
odlučujuću bitku sa glavnim protivnikom jugoslovenske revolucije – četničkim pokretom, porazi
sve kvislinške i kolaboracionističke snage, eliminiše politički uticaj srpskog građanstva, pokuša
da obesmisli britansku „politiku kompromisa“, uspostavi kontrolu nad glavnim balkanskim
komunikacijama, spriječi brzo povlačenje njemačke armijske grupacije E sa prostora Grčke.
Pismo je, kao i ona V. Molotovu i G. Dimitrovu, upućeno neposredno poslije sklapanja
sporazuma sa predstavnikom kraljevske vlade Ivanom Šubašićem. Nesumnjivo da je u nastalim
okolnostima Titu bio potreban savjet i podrška sovjetskog državnog vrha, a po mogućstvu i
prilika da u direktnom kontaktu sa sovjetskim državnim vrhom ugovori političku, materijalnu i
vojnu pomoć Sovjetskog Saveza. Po njegovoj procjeni, približavanje Crvene armije Balkanu
zahtijevalo je preuzimanje vojne i političke kontrole nad Srbijom i likvidaciju monarhističkog
pokreta. S obzirom na politiku Velike Britanije on je u pismu koje je počinjalo sa „Dragi, Josife
Visarionoviču“ naglašavao da je narodnooslobodilačkom pokretu „potrebna najveća Vaša pomoć
da bi mogli riješiti pitanje Srbije koje je za nas vrlo važno, jer od toga zavisi konačan uspjeh u
stvaranju demokratske federativne Jugoslavije“.

Tito je tražio „mnogo više naoružanja i hrane nego što su nam do sada saveznici slali“,
napominjući da „te potrebe rastu sa porastom naše vojske i još više jer hiljade novih
dobrovoljaca čeka da ih se naoruža, naročito u Srbiji“. Posebno je isticao da
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije, usled politike koju Britanci vode, ne računa na
efikasnu pomoć „saveznika“. U slučaju iskrcavanja „saveznika“ na Balkan Tito je izričito
odbacivao prihvatanje njihove vojne i civilne vlasti napominjući da mi imamo „svoju vlast“. U
navedenom pismu tražio je lični susret sa Staljinom. „Ima mnogo krupnih stvari o kojima bih ja
vrlo rado lično govorio s Vama. Ako Vi smatrate za oportuno i potrebno, ja sam spreman da
početkom avgusta dođem tamo. No, ne bih želio da to smatrate mojom neskromnošću, već jedino
dubokom težnjom da se prije mirovnih pregovora objasne neka pitanja i zauzme po njima stav,
jer smatram da je to u interesu balkanskih zemalja i Sovjetskog Saveza“. Tito je u pismu
napominjao da bi „najjača podrška u svakom pogledu bila u tome, ako bi Crvena armija nadirala
preko Karpata i Rumunije u pravcu juga“. Vođa jugoslovenske revolucije je bio ubijeđen da bi
takav vojni pritisak „osujetio mnoge planove na Balkanu sa strane onih koji žele da pomoću
razdora učvrste svoje pozicije“ i „neutralisao „međunarodne špekulacije“ zapadnih saveznika na
tom prostoru“. Pismo je upućeno po generalu Nikolaju Kornjejevu, šefu sovjetske vojne misije
pri Vrhovnom štabu NOV i POJ. Ostalo je nepoznato da li je, kada i u kakvom obliku J. V.
Staljin na navedeno pismo odgovorio. Ipak, nagoviješteni odlazak u Moskvu, do koga je
nekoliko mjeseci kasnije i došlo (septembar 1944), bio je način da se ravnoteža uspostavljena
kroz „politiku kompromisa“, kako uočavaju neki istoričari, „genijalno izigra“.
Titovo putovanje u Moskvu bilo je obavijeno tajnovitošću. U noći između 18. i 19. septembra
1944, kada je sovjetski avion sletio na ostrvo Vis gdje se nalazio Vrhovni štab, malo je ko znao
gdje J. B. Tito odlazi. Avion je poletio prema Bariju, da bi se zatim uključio u „konvoj“ od 12
istovjetnih sovjetskih letjelica koje su se zaputile prema Rumuniji (Turn Severin). Put ga je dalje
vodio do Krajove, odakle je 21. septembra 1944, otputovao u Moskvu. Tito je u Moskvi boravio
od 21. do 28. septembra 1944.
Titovo iščeznuće sa Visa i nenajavljeni put u SSSR iznenadio je i izazvao ljutnju Britanaca.
Brigadni general Ficroj Maklejn, šef britanske vojne misije pri Vrhovnom štabu, danima je
mislio da je Tito odletio u Srbiju da bi koordinirao završnim operacijama za oslobođenje
Beograda. Drugo Titovo ratno putovanje objašnjavano je u Londonu potrebom Tita da se poslije
susreta koji je u avgustu 1944. imao sa britanskim premijerom Vinstonom Čerčilom „reosigura“ i
u Moskvi.
Više je značajnih događaja odredilo sadržaj razgovora vođenih u Moskvi: iskrcavanje zapadnih
saveznika u Normandiji, odluka Vrhovnog štaba da težište ratnih operacija prenese u Srbiju,
razgovori Tita i britanskog premijera Čerčila, predstojeći sastanak u Moskvi Staljina i Čerčila.
Iako stenogrami razgovora, ukoliko ih je uopšte i bilo, do danas nijesu postali dostupni
istoričarima, iz više izvora se može zaključiti da je za vrijeme boravka u Moskvi (21–28.
septembar 1944), došlo do nekoliko sastanaka Staljina i Tita. Rezultati posjete bili su izuzetno
važni.
Dostupni podaci pokazuju da je Tito u Moskvi dobio veću pomoć u naoružanju od one koju je
tražio i kojoj se nadao. Suprotno od Britanaca, koji nijesu željeli da Narodnooslobodilačka
vojska Jugoslavije promijeni svoj gerilski karakter, Sovjeti su nastojali da ona preraste u
regularnu vojsku. U skladu sa tim, umjesto „apotekarske vage“ kojom su Britanci odmjeravali
svoju vojnu pomoć, Staljin je obećao da do kraja 1944. naoruža 12 kopnenih (brojnog sastava po
10.000 boraca) i dvije vazduhoplovne divizije. Njegove riječi materijalizovao je sporazum o
predaji aviona sklopljen 16. oktobra 1944. u Beloj Crkvi između Josipa Broza Tita i komandanta
Trećeg Ukrajinskog fronta maršala Tolbuhina.

Hladan i mučan susret

U razgovorima sa Staljinom sklopljen je sporazum o načinu ulaska Crvene armije u granične pre-
djele Jugoslavije. Tito se tog dijela razgovora sjećao na sledeći način: „Jedna od prvih stvari o
kojoj smo diskutovali bilo je pitanje zajedničkih operacija između naših dviju vojski. Bilo je to u
njegovoj kancelariji u Kremlju... Dalje, dogovorili smo se koliki dio Jugoslavije da se oslobodi
zajedničkim snagama, dokle njihove trupe idu, a dokle naše i konačno koliko vremena njihove
trupe da ostanu kod nas. Tu smo utvrdili da nam oni daju kao pomoć za oslobođenje Beograda
jedan tenkovski korpus, a da zatim njihove snage napuste Jugoslaviju, pošto bude oslobođen Be-
ograd i time bude učvršćeno njihovo lijevo krilo za napad na Budimpeštu. Poslije ovih razgovora
zajednički smo napisali kominike, u kome je gornji sporazum preciziran...” Taj dogovor je do-
datno operacionalizovan u Krajovi 5. oktobra 1944. Iz naredbi koje je J. B. Tito uputio iz Krajo-
ve vojnim komandantima bilo je jasno da su operacije Crvene armije i NOVJ u Srbiji bile usagla-
šene.
 Ulazak Crvene armije u Beograd

Poziv Crvenoj armiji da zakorači i na prostor Jugoslavije iz međunarodnih razloga definisan je

kao sovjetska „molba”. Time je učinjen presedan koji je i druge saveznike politički i vojno oba-
vezivao. Saglasnost za ulazak na teritoriju Jugoslavije tražena je od Nacionalnog komiteta oslo-
bođenja Jugoslavije, a ne od Kraljevske vlade u izbjeglištvu. Tim „formalnim činom” Sovjetski
Savez je dodatno pojačao međunarodnu poziciju Tita i pokreta na čijem se čelu nalazio i posred-
no priznao novu Jugoslaviju.
U funkciji neutralizacije zapadnog uticaja na Balkanu, oživljavanja ideja o Balkanskoj federaciji
i afirmacije proleterskog internacionalizma svakako je bilo i nastojanje Staljina da pomogne re-
habilitaciji Bugarske. U tom kontekstu treba razumjeti i pregovore koje je u Krajovi Tito imao sa
predstavnicima Otečestvenog fronta Bugarske. Inače „bugarska vojska” je dejstvovala u Srbiji po
planu koji je dogovoren sa J. B. Titom, kao i po molbi koju je jugoslovenska strana iznijela još u
telegramu iz januara 1944.
U razgovorima sa Staljinom otvoreno je i pitanje međunarodnog priznanja nastalih revolucionar-
nih promjena u Jugoslaviji. Predlozi o „privremenom” prihvatanju kralja i formiranja jedinstvene
vlade bili su u funkciji predstojećih razgovora Staljin–Čerčil i spremnosti Josifa Visarionoviča da
u Jugoslaviji vodi zajedničku politiku sa zapadnim saveznicima u cilju „koncentracije svih sna-
ga” protiv Njemaca.
Kasnije, prisjećajući se boravka u Moskvi, Tito je prvi susret sa Staljinom opisivao kao „vrlo
hladan”, na momente „mučan”. Osnovnim razlogom za to smatrao je pojedine telegrame koje je
tokom rata dostavljao Kominterni, a posebno onaj koji je počinjao riječima: „Kad nam pomoć ne
možete da ukažete, onda nam bar nemojte smetati”. Sjećao se da su Staljinove procjene, zasno-
vane na nedovoljnom poznavanja jugoslovenskih prilika, bile različite od njegovih stavova kada
je u pitanju precjenjivanje snage buržoazije u Srbiji i spremnost da se kralj Petar II privremeno
prihvati. Uočavao je Staljinovo protivljenje zaoštravanju odnosa NOP-a sa Britancima koje bi re-
metilo sovjetsko-britansku politiku u Jugoslaviji. Nezavisno od toga, Titov boravak u Moskvi
predstavljao je de fakto priznanje narodnooslobodilačkog pokreta i izvedene revolucionarne
smjene vlasti.
Neznatno po odlasku J. B. Tita iz Moskve dva događaja od važnosti za dalji razvoj prilika u Ju-
goslaviji gotovo da su se slila u jedan. Na sastanku održanom u Moskvi 18. oktobra 1944. vlade
SSSR i Velike Britanije „saglasile” su se „da u Jugoslaviji vode zajedničku politiku u cilju kon-
centracije svih snaga u borbi protiv Njemaca koji se povlače i u cilju rješavanja unutrašnjih te-
škoća Jugoslovena putem ujedinjenja jugoslovenske kraljevske vlade i narodnooslobodilačkog
pokreta”. U Moskvi je dogovoreno da politički uticaj Moskve i Londona u Jugoslaviji bude pod-
jednak. Time je najdirektnije „otvoren” prostor za novi sporazum Tita i Šubašića. Ali samo dva
dana kasnije, 20. oktobra 1944, bilo je jasno da je britanska politika jednakog političkog uticaja u
Jugoslaviji poražena. Pobjeda u Beogradskoj operaciji bila je zajednički trijumf Crvene armije i
Narodnooslobodilačkog pokreta u borbi protiv fašizma. Tim činom partizanski pokret je dobio
odlučujuću bitku za Srbiju.
U danima koji su neposredno slijedili J.B. Tito se 29. oktobra 1944. godine pismom obratio so-
vjetskom državnom i partijskom vrhu skrećući pažnju na ekcese koji kvare dobre političke odno-
se i vojnu saradnju. Po svemu sudeći, ukazivanje na pljačku, devastiranje imovine, ignorisanje
organa narodne vlasti, nedisciplinu, „nezgodne postupke” pojedinih pripadnika Crvene armije
Tito je smatrao svojom „komunističkom dužnošću”. Skrenuo je pažnju Staljinu na „mnogobrojne
nezgodne postupke” nekih vojnika i oficira Crvene armije, uz napomenu da to „našoj vojsci i na-
šem narodu pada teško na srce, s obzirom na to što naš narod i vojska obožavaju Crvenu armiju,
idealizuju je”. Tito je smatrao da ekcesi nastaju kao posledica činjenice da prilikom ulaska u Ju-
goslaviju dijelu crvenoarmejaca nije rečeno „da Jugoslavija nije ni Rumunija, ni Mađarska, pa ni
Bugarska, već zemlja koja je od prvih dana, još prije napada na Sovjetski Savez, dala snažan ot-
por njemačkim i drugim okupatorima”. Ponašanje kao da je u pitanju neprijateljska zemlja, mije-
šanje u unutrašnja politička pitanja, oslobađanje zatvorenika koje je uhapsio narodnooslobodilač-
ki pokret, zaposijedanje fabrika, demontaža mašina i odnošenje alata neki su od incidenata na ko-
je je Tito skretao pažnju. Pri tom je isticao da se nova Jugoslavija jedino može osloniti na SSSR i
njegovu „efikasnu pomoć”. Na isti način istupao je i M.Đilas.

Jačanje povjerenja

U odgovoru koji je datiran 31. oktobra 1944. Staljin je podsjećao na velike žrtve i napore koje ulaže So-
vjetski Savez da bi pomogao novoj Jugoslaviji i da otuda „poražava činjenica da se pojedinačni incidenti i
greške pojedinih oficira i boraca Crvene armije kod vas generalizuju i primjenjuju na cijelu Crvenu armi-
ju”. Staljin je primjedbe doživljavao kao uvrede armije koja „pomaže da protjerate Njemce i koja krvari u
borbama protiv njemačkih osvajača”. Ton Staljinovog odgovora u sebi je imao elemente potcjenjivanja
jugoslovenskog doprinosa u borbi protiv fašizma. Navedeno, kako se pokazalo, nije bila samo „epizoda”,
već „slučaj” koji neće biti lako prevladan u odnosima dva politička i državna rukovodstva.
Kontakti su u novembru i decembru 1944. postali intenzivniji. Titovo pismo Staljinu i Molotovu, upućeno
12. novembra 1944, izražavalo je zahvalnost zbog savjeta da budu amnestirani četnici Dragoljuba Mihai-
lovića. Tito je isticao da je savjet „politički od ogromne važnosti” i da doprinosi ne samo unutrašnjoj kon-
solidaciji zemlje već ima i međunarodni značaj. U skladu sa tim pisao je da smatra važnim da amnestija
bude data i „hrvatskim domobrancima”, kao i svima drugima koji polože oružje. Takvi stavovi govorili su
u prilog teze da je Tito dobro razumio međunarodni kontekst i uklopio se u njega, ali i da je na jugoslo-
venskom prostoru izrastao vojni i politički subjekt koji pored „zagledanosti” u SSSR, ideološke bliskosti sa
SKP-b iza sebe ima autentičnu revoluciju i autonomni razvitak.
Neposredno poslije toga Tito je zahvalio Sovjetima na datom oružju, tražio je nove kontingente naoruža-
nja, iskazivao nadu da će Sovjeti uputiti svoje vojne stručnjake neophodne u procesu preoružanja, reor-
ganizacije i formiranja savremene armije, čestitao rođendan vođi svih komunista svijeta. Odlazak delega-
cije NKOJ u Moskvu početkom januara 1945. i razgovori koje je njen šef A. Hebrang imao sa J. V. Stalji-
nom bili su nesumnjiv znak da su odnosi jugoslovenske revolucionarne vlade i sovjetskog državnog vrha
uzdignuti na viši nivo. U isto vrijeme najviši predstavnici sovjetske države su smatrali da su pitanja formi-
ranja zajedničke vlade i izgradnje savremene armije ključni u učvršćivanju izvojevane pobjede i daljem
razvoju događaja na Balkanu. Dio razgovora ticao se etapnog formiranja Balkanske federacije čije bi čla-
nice bile Jugoslavija, Bugarska i Albanija.
Privremena vlada Demokratske Federativne Jugoslavije formirana je 7. marta 1945. Njenim nastankom
prestao je dotadašnji paralelizam vlada. Tito je uvažio sugestije Londona da u vladu uđe Milan Grol sa ci-
ljem da u njoj bude i jedan istaknuti predstavnik srpskog građanstva. Sovjeti su, opet, Grola smatrali veli-
kosrbinom, pristalicom monarhije i političarem koji će sputavati rad vlade. Konačni sastav Privremene
vlade DFJ, u kojoj su komunisti držali sve ključne resore, bio je zasnovan na vlastitim procjenama KPJ i ni-
je bio posljedica „konsultovanja“ sa SSSR. Takvo „samostalno” ponašanje jugoslovenskih komunista bilo
je kritikovano u Moskvi koja je očekivala obavezno „konsultovanje” po svim pitanjima. U skladu sa tim, i
prvo obraćanje predsjednika Privremene vlade DFJ Josipa Broza Tita ocijenjeno je u Moskvi kao „ne baš
sasvim zadovoljavajuće” i „bezbojno”. Za dijelove „Deklaracije” koji su govorili o doprinosu SSSR isticano
je da ne odgovaraju stvarnim činjenicama i da „prećutkivanje” neće donijeti koristi demokratskoj Jugo-
slaviji.
U odgovoru na sovjetske kritike Politbiro CK KPJ i Josip Broz Tito su 15. marta 1945. još jednom istakli da
„za Jugoslaviju postoji samo jedan put: ići samo sa Sovjetskim Savezom i pod njegovim rukovodstvom”.
Tom prilikom je napomenuto da će ubuduće sva pitanja biti rješavana tako što „ćemo se savjetovati sa
Vama”. Najvećom greškom ocijenjeno je „prećutkivanje u Deklaraciji ogromne oslobodilačke uloge, poli-
tičke i materijalne pomoći našoj zemlji od strane Sovjetskog Saveza”. Greškom je smatrano i nedovoljno
informisanje SSSR o „jugoslovenskim mjerama i namjerama”.
Neposredno po Titovom povratku u Beograd Vlada SSSR je 19. aprila 1945. uputila Memorandum jugo-
slovenskoj vladi u kome je pozitivno odgovorila na zahtjev da Jugoslavija učestvuje u okupaciji Austrije s
tim da njena vojska bude „pod komandom sovjetskog glavno-komandujućeg”.
Tokom 1945. i u prvim mjesecima 1946. godine odnosi Tita i Staljina bili su u znaku apsolutnog uvažava-
nja autoriteta „vođe komunista čitavog svijeta” i oslanjanja na SSSR kao najbližeg ideološkog, političkog i
ekonomskog saveznika. Kontakti su održavani putem neposredne prepiske Tita i Staljina, preko partijske
prepiske i veza KPJ i SKP(b), državnom linijom saradnje, u sferi ideologije gdje je Staljinov autoritet bio
neprikosnoven. Izvjesni nesporazumi oko ponašanja sovjetskih oficira i stručnjaka, zahtjeva za konsulta-
cijama, ekonomskoj saradnji po „svjetskim cijenama“ svjesno su potiskivani. Nije bilo ni kritičkih opser-
vacija o odnosima koji vladaju u komunističkom pokretu i između zemalja u kojima se izgrađuje socijali-
zam (SSSR i zemlje „narodne demokratije”). Uočljivo je da je u tom periodu gotovo sasvim iščezlo Stalji-
novo nezadovoljstvo jugoslovenskim partijskim i državnim rukovodstvom.

Tijesno prijateljstvo sa sovjetskim narodom

Sledeći susret Josipa Broza Tita i Josifa Visarionoviča Staljina uslijedio je tokom boravka jugoslovenskog
predsjednika u Moskvi od 5. do 17. aprila 1945. Tito je 11. aprila 1945. potpisao Ugovor o prijateljstvu,
uzajamnoj pomoći i poslijeratnoj saradnji između SSSR-a i Jugoslavije. U pitanju je bio međunarodni
pravni akt koji je, istovremeno, bio temelj jugoslovenske spoljne politike i osnova međunarodne nezavi-
snosti nove Jugoslavije. Počivao je na principima koje je afirmisala saveznička antifašistička koalicija i bio
je osnova na kojoj su SSSR i zemlje „narodne demokratije“ temeljile svoju bezbjednost u poslijeratnoj
Evropi. Za samog Tita oslon na SSSR bio je način da u budućnosti jugoslovenski narodi obezbijede „svoj
slobodni razvoj“, a potpisani ugovor „osnova mirnog izgrađivanja naše budućnosti“ i ostvarenje „težnji
da jugoslovenski narodi žive u tijesnom prijateljstvu sa velikim sovjetskim narodom“. Ostala je nepozna-
nica o čemu je sve J. B. Tito razgovarao sa svojim domaćinima.
Tito je u Moskvi dobio počasti koje prema protokolu pripadaju stranim državnicima. U njegovu i čast ju-
goslovenske vladine delegacije J. V. Staljin je priredio ručak kome je prisustvovao cio sovjetski državni
vrh (J. V. Staljin, V. M. Molotov, A. I. Mikojan, L. P. Berija, G. M. Maljenkov, L. M. Kaganovič i drugi). Tita
je primio i predsjednik Prezidijuma vrhovnog Sovjeta SSSR M. I. Kalinjin. Veoma škrti izvori govore da su
tokom posjete potvrđeni srdačni odnosi, iskazana nada da će potpisani ugovor doprinijeti slomu nacistič-
ke Njemačke i „poslužiti“ uspostavljanju „čvrstog mira i sigurnosti u Evropi“. Istaknuto je da su „savez i
prijateljstvo“ dviju zemalja potpisivanjem ugovora zadobili „novi izraz“. Ugovor je smatran doprinosom
jedinstvu „slobodoljubivih naroda“ i pouzdanom osnovom za dalji razvoj ekonomskih odnosa, kulturne
saradnje, prijateljstva, bezbjednosti...
O mogućem sadržaju razgovora koje je Tito imao u Moskvi malo se šta moglo naslutiti i iz informacija ko-
jima su raspolagale zapadne diplomate u Beogradu i Moskvi. Kao i prilikom Titove prve posjete SSSR-u,
Zapad je bio iznenađen i zatečen. U Londonu je ta posjeta doživljena kao jasno opredjeljenje Jugoslavije
da napusti „ravnotežu“ uspostavljenu kroz „politiku kompromisa“ i svrsta se uz SSSR. Britanci su smatrali
da posjeta ima „vojni i politički karakter“. V. Čerčil je zaključivao da „nema svrhe utrkivati se sa Rusijom
u pružanju maksimalne pomoći maršalu Titu“. On je smatrao da treba prepustiti da se Tito ubuduće
„oslanja prije svega na Sovjetski Savez“.
Analizirajući raspoložive činjenice, američki ambasador u Moskvi Hariman je potencirao da je to Titova
„prva posjeta ovdje kao stranog zvaničnika“ i da otuda i za Moskvu ona ima funkciju značajne „političke
demonstracije“ i svojevrsnog priznanja. Hariman je zaključivao da kraj rata naprosto nameće potrebu da
se u okviru „neposrednih konsultacija između sovjetskih vođa i Tita“ razmotri nekoliko hitnih pitanja „u
vezi sa Titovom spoljnom politikom“. Kao moguće teme razgovora Staljina i Tita, Hariman je na prvo mje-
sto stavljao „vrlo bitno pitanje“ austrijske Koruške. Pretpostavljao je da druga važna tema Titovih razgo-
vora u Moskvi može biti vezana za prilike u Julijskoj krajini (Venecija Đulija). Iz analize sovjetske štampe,
Hariman je zaključivao da je sporazum Čerčila i Staljina iz oktobra 1944. sve manje prihvatljiv za Moskvu i
da otuda i tema o južnoslovenskoj federaciji, koju bi činili Makedonija, Bugarska, Jugoslavija i Albanija,
može biti jedno od važnih pitanja u razgovorima Staljina i Tita. O jugoslovenskom zahtjevu da se obrazu-
je „savez“ Jugoslavije i SSSR koji bi bio sličan anglo-sovjetskom sporazumu iz maja 1942. Hariman je sa-
znao od Višinskog 9. aprila 1945. i o tome odmah izvijestio Vašington. Hariman je napominjao da je smi-
sao saveza „borba protiv agresije“ i da on, prema dobijenim informacijama, neće biti u sukobu sa načeli-
ma „svjetske organizacije“. Ipak, obezbjeđivanje bezbjednosti, kada je u pitanju Jugoslavija, on je tuma-
čio kao potvrdu svih tekovina ostvarenih u ratu.
Britanski ambasador Stivenson je krajem aprila izvještavao iz Beograda o Titovim utiscima da je posjeta
Moskvi „vrlo dobro protekla“. Ambasador je poseban akcenat stavljao na riječi Josipa Broza da je prirod-
no da istorijske veze Rusije i Slovena, kao i uloga koju je odigrala Crvena armija, pružaju priliku Vladi da
„što snažnije učvrsti svoje odnose sa SSSR-om“. I „britanski čovjek“ u vladi Demokratske Federativne Ju-
goslavije Ivan Šubašić smatrao je da potpisani sporazum ne znači da je politika Jugoslavije isključivo ori-
jentisana prema SSSR-u.
Na kraju, ostaje činjenica da je Tito po povratku iz Moskve na sastanku Politbiroa CK KPJ od 23. aprila
1945. bio izrazito optimistički raspoložen. „Sjajno su nas primili. SSSR će nas pomoći u svakom pogledu.
Ugovor je u SSSR ima(o) ogroman odjek. Narod SSSR voli Jugoslaviju.“
Govoreći 10. juna 1945. na vanrednom zasjedanju predsjedništva AVNOJ-a, Tito je potpisivanje ugovora
označio kao rezultat davnašnjih težnji naroda „koje su izražene u dugotrajnoj borbi naroda kroz 25 godi-
na“. Nenarodne režime je optužio za pokušaje da Jugoslaviju „što više izoluju od pravih prijatelja“ i ozna-
čio da je vlada DFJ svojom „prvom dužnošću“ smatrala potrebu da osigura zemlju od sličnih „katastrofa“
koje onemogućavaju mirni razvitak i izgradnju. Tito je posebno naglasio da potpisivanje Ugovora o uza-
jamnoj pomoći, prijateljstvu i poslijeratnoj saradnji, kao pravo jugoslovenskih naroda stečeno u ratu, nije
naišlo na razumijevanje Zapada. Takvo držanje dojučerašnjih saveznika on je upozoravajuće označio ne-
pravdom koja se „duboko usađuje u dušu naših naroda i vrlo se teško zaboravlja“. (…)

Poslednje viđenje sa Staljinom

Krajem maja 1946. Tito se ponovo obreo u Moskvi. Bilo je to njegovo poslednje viđenje sa J. V.
Staljinom. Susret se odigrao u specifičnim okolnostima koje je karakterisalo privođenje kraju ob-
nove zemlje i donošenje Prvog petogodišnjeg plana, jačanje sistema administrativnog rukovođe-
nja privredom i pojačani pritisak Zapada (procesi generalu Dragoljubu Mihailoviću i nadbiskupu
zagrebačkom Alojziju Stepincu; zaoštravanje tršćanske krize, rasplamsavanje građanskog rata u
Grčkoj).
U razgovorima je dominiralo nekoliko tema. Razgovaralo se o ekonomskim pitanjima, odobrenju
sovjetskog zajma kojim bi se finansirala industrijalizacija zemlje, rudnim bogatstvima i njihovoj
eksploataciji, formiranju mješovitih jugoslovensko-sovjetskih društava. Dužna pažnja je posve-
ćena pitanju Trsta i granice sa Italijom s obzirom na mirovnu konferenciju. Staljin se zanimao za
najbolji „model” rješavanja tršćanskog pitanja, dok je Tito izražavao zahvalnost sovjetskoj strani
za podršku koju pruža u rješavanju tog problema. Staljina je zanimao položaj industrije i stanje
na selu. Pretresena su vojna pitanja, posebno o razvijanju vojne i avio-industrije, kao i brodo-
gradnje. Posebnu pažnju Staljin je posvetio Albaniji i odnosu koji jugoslovenski partijski vrh ima
sa KP Albanije. Staljin se raspitivao o Enver Hodži i jugoslovensko-albanskim granicama. Ista-
kao je da još nije nastupilo vrijeme za stvaranje federacije sa Bugarskom, sa čime se i Tito slo-
žio. Staljin je govorio i o potrebi da se Sloveni ujedine u jedinstveni front sa Sovjetskim Save-
zom. Po svemu sudeći, razgovaralo se i o formiranju organizacije komunističkih partija koje bi
bilo konsultativnog karaktera.
 Molotov, Staljin i Tito

Dio, samo na prvi pogled, neformalnih razgovora vođen je i u Staljinovoj „dači“ u Podmosko-
vlju. Prisutni su zabilježili srdačnost u odnosima, sjećali se žive diskusije, idejne srodnosti, kva-
renja odnosa između jugoslovenskih i bugarskih rukovodioca i drugo.
U vremenu u kome je svijet zagazio u „hladni rat“, integracija komunističkih partija i zemalja u
kojima su one bile na vlasti bio je odgovor na pojavu Trumanove doktrine i Maršalovog plana. U
septembru 1947. Komunistička partija Jugoslavije bila je jedan od osnivača Informacionog biroa
(Kominforma ili Informbiroa), zamišljenog kao savjetodavno tijelo komunističkih partija SSSR,
istočnoevropskih zemalja, Francuske i Italije, radi razmjene iskustava i zajedničkog djelovanja.
Iz Titovih pisama Moskvi vidi se da on nije bio upoznat sa sazivom i pripremom tog sastanka,
kao ni sa osnovnim tačkama dnevnog reda.
Nekoliko mjeseci po osnivanju Informbiroa njegove članice su ušle u sukob sa KPJ. Do razilaže-
nja je prevashodno došlo zbog samostalne politike jugoslovenske države na spoljnopolitičkom
planu. Na prvi pogled sitni sporovi do kojih je tokom godina dolazilo (oko prirode jugoslovenske
revolucije, kritika izrečenih o ponašanju Crvene armije, „izbjegavanja“ konsultacija oko važnih
pitanja unutrašnje i spoljne politike, rada mješovitih društava, odnosa prema sovjetskim civilnim
i vojnim stručnjacima, sučeljavanja sa albanskim rukovodstvom, pregovora sa Bugarskom oko
sklapanja balkanske federacije, ispoljavanja revolucionarnog idealizma, politike prema selu i
drugo) eskalirali su u optužbe KPJ kao „kulačke partije“ koja vodi „antisovjetsku politiku“ i čije
rukovodstvo predstavlja „sitnoburžoaske nacionaliste“. Mjere ekonomskog pritiska na Jugoslavi-
ju, čijih je 52,9% izvoza išlo na Istok, a 49,3% uvoza stizalo iz SSSR-a, počele su se osjećati već
u januaru 1948. Znake Staljinovog neraspoloženja prema Titu i političkog pritiska prema Jugo-
slaviji osjetili su članovi jugoslovenske ekonomske delegacije koju je predvodio Milovan Đilas.
Edvard Kardelj je prilikom sastanka jugoslovensko-bugarske delegacije u Moskvi prisustvovao
Staljinovom napadu na Dimitrova i zahtjevu za brzim formiranjem jugoslovensko-bugarske fede-
racije. Staljin se suprotstavljao sporazumu jugoslovenske i albanske vlade, a moguće slanje dvije
jugoslovenske divizije u Albaniju, bez konsultovanja sa SSSR-om, označavao „preventivnim ra-
tom“. Osnovni razlozi spora nalazili su se u sferi spoljne politike koju je Jugoslavija vodila bez
„konsultacija“ sa Moskvom i bez „uklapanja“ sopstvenih spoljnopolitičkih poteza u okvire politi-
ke koju je vodila prva zemlja socijalizma.
Početkom marta 1948. Tito je konstatovao da su odnosi sa SSSR-om u poslednje vrijeme „u ras-
koraku“, ali je i dalje smatrao da politika Jugoslavije prema Sovjetskom Savezu „ostaje neizmije-
njena“. Pismo CK SKP (b) od 27. marta, koje su potpisali Staljin i Molotov, ubijedilo ga je da ni-
je u pitanju nesporazum već sukob sa dalekosežnim posledicama. Optužbe o „diskreditovanju so-
vjetske armije“, maltretiranju i stavljanju pod nadzor organa bezbjednosti sovjetskih stručnjaka,
razvijanju antisovjetske atmosfere, optuživanja SSSR-a zbog „velikodržavnog šovinizma“ imale
su veliku težinu. Uz njih su išle i diskvalifikacije partijskog vrha KPJ zbog rada u „poluilegalno-
sti“, nedostatka unutarpartijske demokratije, oportunizma, nezdravih ideja, rasplinjavanja u van-
partijnoj masi, prisustva britanskih špijuna u najužem rukovodstvu.

Teške optužbe u Rezoluciji IB-a

Početkom marta 1948. Tito je konstatovao da su odnosi sa SSSR-om u poslednje vrijeme „u ras-
koraku”, ali je i dalje smatrao da politika Jugoslavije prema Sovjetskom Savezu „ostaje neizmije-
njena”. Pismo CK SKP (b) od 27. marta, koje su potpisali Staljin i Molotov, ubijedilo ga je da ni-
je u pitanju nesporazum, već sukob sa dalekosežnim posledicama. Optužbe o „diskreditovanju
sovjetske armije”, maltretiranju i stavljanju pod nadzor organa bezbjednosti sovjetskih stručnja-
ka, razvijanju antisovjetske atmosfere, optuživanja SSSR-a zbog „velikodržavnog šovinizma”
imale su veliku težinu. Uz njih su išle i diskvalifikacije partijskog vrha KPJ zbog rada u „poluile-
galnosti”, nedostatka unutarpartijske demokratije, oportunizma, nezdravih ideja, rasplinjavanja u
vanpartijnoj masi, prisustva britanskih špijuna u najužem rukovodstvu.
U pismu Staljinu i Molotovu od 13. aprila 1948. Tito je odbacio optužbe i izrazio nezadovoljstvo
načinom na koji su one iznijete. Iznijet je i načelan stav da „ma kako neko od nas volio zemlju
socijalizma SSSR, on ne smije ni u kom slučaju manje voljeti svoju zemlju, koja takođe izgrađu-
je socijalizam”. Titov odgovor je u Moskvi shvaćen kao „zaoštravanje konflikta”. U pismu od 4.
maja 1948. Staljin i Molotov su isticali da on jasno govori o „antisovjetskoj poziciji druga Tita” i
„klevetničkoj propagandi rukovodilaca KPJ”. Staljin je negirao zasluge „jugoslovenske Kompar-
tije” i pobjedu jugoslovenske revolucije objašnjavao je ulaskom sovjetskih armija u Jugoslaviju.
Krajnju tačku razlaza označilo je nepristajanje J. B. Tita i jugoslovenskog rukovodstva da uče-
stvuju juna 1948. na zasjedanju Informbiroa u Bukureštu. Tom prilikom usvojena je Rezolucija o
stanju u Komunističkoj partiji Jugoslavije koja je odobravala Staljinov postupak u „raskrinkava-
nju nepravilne politike CK KP Jugoslavije i prije svega nepravilne politike drugova Tita, Karde-
lja, Đilasa i Rankovića”. Ponavljajući već iznijete optužbe, KPJ je označena kao sektaško-biro-
kratska organizacija, a njeno vođstvo optuženo za neprijateljsku politiku prema SSSR-u i
SKP(b), diskreditovanje sovjetske armije, izjednačavanje spoljne politike SSSR-a sa spoljnom
politikom imperijalističkih zemalja. Od „zdravih snaga” u partiji je traženo da prisile svoje ruko-
vodioce da priznaju pogreške i da ih poprave, da napuste nacionalizam i vrate se internacionali-
zmu i da svim silama rade na učvršćivanju „jedinstvenog socijalističkog fronta protiv imperijali-
zma”. U protivnom, od članstva je traženo da smijeni postojeće i istakne novo rukovodstvo KPJ.
Oslanjajući se na svoj autoritet, Staljin je vjerovao da ideološka diskvalifikacija i poziv na pobu-
nu u KPJ neminovno vode zbacivanju njenog rukovodstva sa Titom na čelu. U pitanju je bila
svojevrsna anatema koja se odnosila na Tita i partijski vrh KPJ. Prema dostupnim podacima, on
nije vjerovao u raskol koji je izazvao otpor jugoslovenskih komunista. Tog trenutka kult Josifa
Visarionoviča počeo je da umire u Jugoslaviji. Počeo je dugoročni sukob u kome su se našle dvi-
je države, dvije partije, dva revolucionarna iskustva, dvije harizmatske ličnosti. Tokom sukoba
jugoslovenski komunisti su iskazali svoj staljinistički potencijal. Staljinisti u KPJ istovremeno su
bili izvršioci i žrtve velikog terora.
 Delegati Petog kongresa KPJ daju podršku Titu, 1948.

U izjavi datoj povodom Rezolucije CK KPJ je odbacio sve optužbe i pozvao partijsko članstvo
da „zbije svoje redove u borbi za ostvarenje partijske linije”. Nešto kasnije, Peti kongres KPJ (jul
1948) označio je kampanju Informbiroa kao „netačnu, nepravilnu i nepravednu”, istakao da KPJ
„ostaje u svemu vjerna principima međunarodne proleterske solidarnosti i jedinstva antiimperija-
lističkog demokratskog fronta” i dao političku podršku CK KPJ u odbrani nezavisnosti zemlje i
zadužio ga da „likvidira razmimoilaženja” sa CK SKP (b). U referatu koji je Tito podnio naja-
vljen je obračun sa „otpadnicima” od te političke linije. Uporedo sa tim, referat je završio zarica-
njem da će KPJ „svojom nepokolebljivom vjerom” dokazati da nije skrenula sa puta nauke
Marksa–Engelsa–Lenjina i Staljina.
Optužbe koje su iznošene u informbirovskoj propagandi i u drugoj rezoluciji Informbiroa donije-
toj u novembru 1949. u Budimpešti (da je KPJ u rukama ubica i špijuna; da je klika Tito–Ranko-
vić prešla sa „buržoaskog nacionalizma na fašizam i otvoreno izdajstvo interesa Jugoslavije”; da
Tito sluša naloge svojih „imperijalističkih gazda” iz Londona i Vašingtona; da se u Jugoslaviji
učvrstio „antikomunistički, policijski, državni režim fašističkog tipa”) dodatno su opteretile od-
nose Jugoslavije sa zemljama Informbiroa. Spremnost Staljina da pruži „svestranu pomoć” jugo-
slovenskoj radničkoj klasi izazivala je veliki strah i kod samog Tita. Ipak, koliko danas znamo,
konkretnih planova da Tito vojnim udarom bude svrgnut sa vlasti nije bilo. Ta nastojanja je, po
svemu sudeći, osujetilo izbijanje konflikta u Koreji. „Rat” protiv Tita Staljin je nastavio sve do
smrti. Na drugoj strani, J. B. Tito i jugoslovenski komunisti obračun sa Staljinom označili su kra-
jem decembra 1949. vidom „hladnog rata” koji se vodi protiv Jugoslavije i „najvećom bitkom za
socijalizam”.
Te 1949. godine Tito nije čestitao rođendan Staljinu smatrajući licemjernim da to čini u jeku naj-
većeg sukoba. Klevete koje su stizale iz Moskve teško su mu padale. Ipak, osjećaj da je u pravu
bio je jači od dogmi koje je nametao staljinizam. Nešto kasnije, 1951. godine, Tito je uzrok suko-
ba sa Staljinom vidio „u društvenom biću staljinizma”. Posebno pogrešnim u politici Staljina on
je smatrao oslanjanje na „državni aparat” koji je sa godinama „postao ne sluga zajednice nego
njen gospodar”.
Sukobi i masovna hapšenja

Zatvor na Golom otoku

Na putu staljinizacije, kako pokazuje istorija, od komunističkih partija otpadali su ne samo anti-
staljinisti i nestaljinisti već i polustaljinisti. To se dogodilo i sa KPJ 1948. U trenutku sukoba sa
Informbiroom jugoslovenski komunisti su iskazali svoj najstaljinističkiji potencijal. On se ogle-
dao u metodima rada koji su primijenjeni prilikom nasilnog formiranja seljačkih radnih zadruga
(kolektivizacija), obračuna sa „buržoaskim elementima” u Narodnom frontu, nacionalizacije
imovine i uništavanja sitne privatne privrede i zanatstva i posebno obračuna sa svim onim doju-
čerašnjim članovima partije koji su prihvatili Staljinovu kritiku. Svi osumnjičeni za pristajanje uz
Rezoluciju Informbiroa hapšeni su, osuđivani i upućivani u logore. Njihova izolacija mogla se
objasniti postojanjem realne opasnosti po opstanak zemlje, ali ne i postupanje prema njima koje
se ogledalo u fizičkom uništavanju ljudi i poništavanju njihove humanističke suštine.
Organizaciono postavljena na uzoru sovjetske države, uklopljena u interese i planove sovjetske
politike, ekonomski vezana za Sovjetski Savez i zemlje „narodne demokratije”, ideološki potči-
njena Staljinu, politički okrenuta Moskvi, Jugoslavija je od 1948. do 1953. bila suočena sa real-
nom opasnošću napada sa istoka i destrukcije iznutra. Opstanak države, odbrana nezavisnosti i
očuvanje tekovina revolucije naprosto su zahtijevali centralistički uređenu, monolitnu državu
sposobnu da se odupre pritiscima koji su išli „do ivice rata”. Granične međe sa većinom susjeda
(Mađarska, Rumunija, Bugarska, Albanija) postale su poprišta sukoba i oružanih incidenata.
Vojne provokacije, teroristički akti, sabotaže, ekonomska blokada, propagandni pritisak, ideolo-
ške i političke podjele, strah, opšta nesigurnost postali su dio svakodnevice u kojoj se živjelo. Su-
kob i kriza jačali su uticaj vojnog faktora i strahovladu političke policije Udbe. Odbrana nezavi-
snosti imala je drugo lice u represiji. Mreža informatora i doušnika obuhvatala je oko dva milio-
na ljudi. U borbi protiv Informbiroa bilo je uhapšeno i maltretirano 55.663 ljudi. Činjenica da su
pogrešna hapšenja predstavljala, u 1949. godini, čak 47 odsto svih hapšenja, svjedoči o razmjera-
ma terora. Sukob sa Staljinom obilježio je čitavu jednu generaciju, razotkrio prirodu staljinizma,
podstakao emancipativne procese destaljinizacije, deetatizacije, decentralizacije koji su teškom
mukom razarali politički monopol i ideološku matricu KPJ, u svojoj biti preuzetu od SKP (b).
Od važnosti je bila i kritika politike centralizma, monolitnosti u komunističkom pokretu, obavezi
potčinjavanja direktivama koje stižu iz jednog centra (Moskve). Sukob sa Staljinom omogućio je
Titu da afirmiše stavove koji su govorili o odgovornosti koju komunisti imaju prema sopstvenom
narodu i sopstvenoj državi. U pitanju su bili stavovi najdirektnije suprotstavljeni monopolu i he-
gemnonizmu SKP (b) u okvirima međunarodnog radničkog pokreta. Iz tih razloga jugoslovenski
komunisti su od jeseni 1949. smatrali da imaju posebnu „misiju” u međunarodnom radničkom
pokretu.
Sukob je najdirektnije uticao na jugoslovensko spoljnopolitičko „okretanje” Zapadu. Rezultat te
političke orijentacije bilo je sklapanje vojnih sporazuma sa SAD, prihvatanje zapadne ekonom-
ske i vojne pomoći (tzv. „tripartitna pomoć, približavanje Grčkoj i Turskoj i pristupanje Balkan-
skom sporazumu te tri zemlje koji je definitivno sklopljen 28. februara 1953, na samo nekoliko
dana pred Staljinovu smrt).
Na unutrašnjem planu tih je godina trasiran tzv. jugoslovenski put u socijalizam. Posebne etape
na tom putu predstavljalo je donošenje Zakona o radničkom samoupravljanju (sredina 1950), de-
klarativno oslobođenje cjelokupnog društvenog života od direktivnog uticaja KPJ (VI kongres
KPJ, 1952), decentralizacija upravljanja privredom i državnim poslovima koju je označio Ustav-
ni zakon (1953). Vid distanciranja od sovjetske prakse vidio se i u armiji u čijim su redovima
preduzete opsežne mjere kojima su otklonjeni sovjetski uticaji (od sovjetskih stručnjaka i oficir-
skog kadra, preko sovjetskog naoružanja i opreme, do paradnog koraka).
Sukob sa Staljinom otvorio je čitav niz složenih ideološko-teorijskih i praktično-političkih pita-
nja (odnos među socijalističkim državama, uloga države u prelaznom periodu, uloga partije u no-
vom vremenu, karakter vlasti i njenih subjekata, nacionalno pitanje i njegovo rješavanje). Dok je
kritička misao nužno podsticala procese decentralizacije države (pitanje karaktera svojine, dru-
štveno-ekonomskih odnosa, odumiranja države poslije osvajanja političke vlasti, uloga države u
rukovođenju privredom i društvenim životom, planiranje u socijalizmu), praksa života je ukazi-
vala na jačanje procesa opšte centralizacije vlasti. Centralizacija se ogledala u povećanoj budno-
sti, jedinstvu, monolitnosti, sabiranju svih snaga potrebnih za odbranu zemlje. Dotadašnji kurs
suštinski, nije mijenjan, već je bez spominjanja Staljina i SSSR afirmisano sovjetsko iskustvo.
Položaj KPJ i njenog rukovodstva je bio krajnje protivurječan. Partijski i državni vrh je odredio
strategiju borbe sa Staljinom, „udario” putokaze budućeg društvenog razvoja, ali je istovremeno
teško transformisao sopstveno staljinističko biće i istrajavao na očuvanju monolita svoje vlasti.
Sukob sa Staljinom ovjenčao je KPJ i Tita pobjedom i otvorio mogućnost preispitivanja sopstve-
ne prakse, ali i prouzrokovao cijepanje njenog jedinstvenog jezgra. Sukob je predstavljao pokriće
za represiju koja je gušila svaku političku aberaciju, jačala vladavinu birokratije, utemeljivala lič-
nu vlast Josipa Broza.

(KRAJ)

“Dan”, 10. maj – 19. maj 2015.