11.

SINIF // FİZİK FÖY NO

KUVVET VE HAREKET
İtme ve Çizgisel Momentum
Momentum Korunumu – Çarpışmalar – Patlamalar – Momentum ve Enerji İlişkisi

Kazanımlar: Momentum korunumunu iç ve dış kuvvetleri analiz ederek sorgular. Bir ve iki boyutta momentumun korunumun analiz
14
eder. Momentum ve enerjinin korunumu ilişkilendirerek günlük hayat ile ilgili problemler çözer.

hhİTME VE ÇİZGİSEL MOMENTUM Örnek 1:

Momentum Korunumu (-) (+)
4kg 6kg
hh Bir sisteme dış kuvvet uygulanmadığı sürece sistemin mo- 10m/s 5m/s
mentumu korunur. Bu bölümde çarpışmalarda ve patlamalar- K L

daki momentum korunumunu inceleyeceğiz.

Çarpışmalar
Cisimlerin çarpışmaları esnek ve esnek olmayan olmak üzere
iki bölümde incelenebilir. Çarpışmaların tamamında momentum
korunur.
Esnek Olmayan Çarpışmalar
Çarpışma sırasında cisimler kenetlenirler. Çarpışma sonrası ci-
simler ortak hızla hareket ederler. Çarpışma sırasında momen-
tum korunurken, kinetik enerji korunmaz.
Aynı doğrultuda hareket eden K ve L cisimleri esnek olma-
yan çarpışma yapıyorlar. Buna göre, cisimlerin çarpış-
madan sonraki ortak hızları kaç m/s olur?
Cevap: 1 m/s
PK + PL = Pson (4. 10 + 6.(–5)= (4 + 6) .jor (40 – 30 = 10 (jor= 1m /s
cisimler (+) yönde hareket ederler.
Örnek 2:

Tek Boyutta Esnek Olmayan Çarpışmalar

Aynı doğrultuda hareket eden cisimler esnek olmayan çarpışma

yaptıklarında yapışan cisimler, momentumu büyük olan cismin
yönünde hareketlerini sürdürürler.
m1 m2 m1 m2
(-) (+)
K j1 L K L jor
j2
Otobanda 180 km/h lik hızla giden 1 tonluk otomobil 72
K L Çarpışmadan sonra
Çarpışmadan önce km/h lik hızla gitmekte olan 9 tonluk kamyona arkadan çar-
pıyor.

hh P önce = P sonra Birlikte sürüklenen araçların ortalama hızları kaç m/s

olur?
hh P1 + P2 = P ort
Cevap: 23 m/s
180 72
hh m1 . j + m2 .j = (m1 + m2) . j or 180 km/h = 3.6 = 50 m/s, 72 km/ h= 3.6 = 20 m/s
1 2
1000 . 50 + 9000 . 20 = (1000 + 9000) . Vor
hh jor'un sonucuna göre cisimlerin hangi yöne gideceklerine ka- 230.000 = 10.000 . Vor ( Vor = 23 m/s
rar verilir. Sonuç (+) ise (+) yöne (–) ise (–) yöne hareket eder. Araçlar aynı yönde gittikleri için her ikisinin işareti (+) alındı.

11. Sınıf Fizik Planlı Ders Föyü 1

KUVVET VE HAREKET / İtme ve Çizgisel Momentum

Örnek 3: Örnek 6:
(-) (+) (-) (+)
mK 5j 3j mL 2j
K L K L 2m 3m 2m/s
10m/s
K L K L
Şekil I Şekil II
Önce Sonra
Hızları sırasıyla 5j ve –3j olan K ve L cisimleri esnek olma-
yan çarpışma yapıyor. Şekil I de çarpışmadan önceki, şekil II
Sürtünmesiz ortamda K ve L cisimleri esnek olmayan çarpış-
de çarpışmadan sonraki hareket yönleri ve hızları verilen ci-
m ma yapıyorlar. K cisminin çarpışmadan önceki hızı + yönde
simlerin kütleleri mK ve mL dir. Buna göre, mK kaçtır?
L 10 m/s ortak kütlenin hızı ise (–) yönde 2 m/s dir.
1 1 1 1 1
A) 8 B) 7 C) 5 D) 4 E) 3
Buna göre, L cisminin çarpışmadan önceki hızının bü-
PK + PL = Pson yüklüğü ve yönü nedir?
mK . 5j + mL (–3j) = (mK + mL) (–2j)
m 1
5mK – 3mL = –2mK – 2mL ( 7mK = mL ( mK = 7 bulunur. A) (+) yönde 5 m/s B) (+) yönde 10 m/s
L Cevap B
C) (–) yönde 5 m/s D) (–) yönde 10 m/s
Örnek 4: E) (–) yönde 15 m/s

m=50g M=950 P =P
önce sonra

j=0 PK + PL = Pson ( 2m. 10 + 3m. j = (2m + 3m).(–2)

j=500m/s
20m + 3mj = –10 m ( j = –10 m/s Cevap D

Şekildeki 50 gram kütleli mermi 500 m/s hızla, durmakta

olan 950 gram kütleli tahta takoza çarpıp saplanıyor.
Sürtünmeler önemsenmediğine göre, takoz ve merminin
ortak hızının büyüklüğü kaç m/s olur?
A) 10 B) 15 C) 20 D) 25 E) 30
İki Boyutta Esnek Olmayan Çarpışmalar
Farklı doğrultularda hareket eden cisimler esnek olmayan çar-
pışma yaptıklarında yapışarak birlikte hareket ederler. Bu du-
rumda hem yatay momentum hem de düşey momentum korunu-

P1 + P2 = Pson ( 50 . 500 + 950 (0) = (950 + 50).jor

mu yazılarak ortak hız bulunur.
25000 = 1000. jor ( jor = 25 m/s Cevap D m2
hh
j2 P2
Örnek 5: O

600m/s j=10m/s a a
m=1000g m1 j1 m2 P1
j’
m=20g
j=0
m1 jor Pson

önce sonra hh P1 hh P1 = Pson . cosa

20 gramlık mermi durmakta olan 1000 gramlık takoza 600 a
hh P2 = Pson . sina
m/s hızla çarpıp j' hızıyla çıkıyor.
Kütle kaybı olmadığına ve takozun son hızı 10 m/s oldu-
P2
ğuna göre j' kaç m/s dir? Pson
Cevap: 100m/s
P1 + P2 = P'1 + P'2 ya da işlemleri vektörel olarak yapıp sonuca ulaşabiliriz.
20 . 600 + 0 = 1000 . 10 + 20. j' ( 2000 = 20j' = 100 m/s

2 11. Sınıf Fizik Planlı Ders Föyü

KUVVET VE HAREKET / İtme ve Çizgisel Momentum

Örnek 7: Örnek 9:
m=20g
3 kg
Sürtünmesiz düzlemde hareket 400m/s

5m/s eden cisimler O noktasında çar- M=980g

pışarak kenetleniyor. 37º
2 kg Buna göre, ortak kütlenin hı-
10m/s
zının büyüklüğü kaç m/s dir? K
O
Sürtünmesiz yatay düzlemde K noktasında durmakta olan
Cevap: 5m/s 980 gram kütleli takoza 20 gram kütleli mermi çarpıp sapla-
P1=20
P1 + P2 = Pson
nıyor. Harekete geçen takoz ve merminin ortak hızı kaç
Por = (m1 + m2) . jor m/s olur? (sin37° = 0,6; cos37° = 0,8)
P2=3.5=15
25 = (2 + 3) . jor = jor = 5 m/s
P2=15 Cevap: 6,4 m/s
P1=2.10=20 Por=25 Takoz yatayta hareket edebileceği için merminin momentumunun yalnız ya-
tay bileşenini almalıyız.
P1x + P2 = Pson (20 . 400 . 0,8 + 0 = (20 + 980) . jor &jor = 6,4 m/s

Örnek 8: Örnek 10:
m Sürtünmesiz yatay düzlem-
K 10j
Sürtünmesiz eşit bölmeli de 10j hızıyla hareket
mX yatay düzlemde şekildeki eden 4m kütleli arabaya, m
O
konumlardan aynı anda kütleli bir cisim 10j hızıyla
53º
harekete geçen cisimlerin yatay 4m şekildeki gibi çarpıp yapışı-
kütleleri mx ve my dir. Ci- 10j yor. Buna göre, arabanın
yatay
simler sabit hızla hareket bundan sonraki hızının
mY edip O noktasında çarpışa- büyüklüğü kaç j olur?
rak kenetleniyorlar. Ortak
m (sin 53° = 0,8; cos53° = 0,6)
kütle OK doğrultusunda harekete geçtiğine göre m X
Y Cevap: 6,8j
oranı kaçtır? P1x + P2 = Pson
m(–10j) 0,6 + 4m.10j = (m + 4m) . jor
Cevap: 3 –6mj + 40mj = 5mjor & jor= 6,8j
"
P or
"
mX PY Cisimlerin hızları aldıkları yollarla orantılıdır.
PX = mX . 2j , PY = mY . 3j, (
O "
PX PX mX .2j mX
2
P = 1 = m .3j ( mY = 3
Esnek Çarpışmalar
Y Y

Esnek çarpışmalarda cisimler ayrı ayrı hareket ederler. Bu tür

mY
çarpışmalarda hem momentum hem de kinetik enerji korunur.

11. Sınıf Fizik Planlı Ders Föyü 3

KUVVET VE HAREKET / İtme ve Çizgisel Momentum

Bir Boyutta Esnek Çarpışmalar (Merkezi Esnek Çarpış-

Örnek 12:
malar)
6kg 6m/s 4m/s 2kg
Cisimler çarpışmadan önce ve sonra aynı doğrultuda hareket K L
ederler.
Sürtünmesiz yatay düzlemde K ve L cisimleri merkezi esnek
(-) (+)
m1 j m2 m1 m2 çarpışma yapıyor. Buna göre, cisimlerin çarpışmadan
j2
1
j'1 j'2 sonraki hızlarının büyüklükleri jK ve jL kaç m/s olur?

çarpışmadan önce çarpışmadan sonra Cevap: jK= 1m/s, jL = 11m/s

6. 6 + 2. (–4) = 6jK + 2jL ⇒ 6jK + 2jL = 28 ⇒ 6 + jK = –4 + jL
hh Cisimlerin çarpışmadan sonraki j'1 ve j'2 hızlarını bulabil- jK – jL = – 10 (jK = 1m/s (jL = 11 m/s bulunur.
mek için iki denkleme ihtiyaç vardır.

hh Birinci denklemi; cisimlerin çarpışmadan önceki ve sonraki Örnek 13:

momentumlarının vektörel toplamları eşitlenerek bulunur. mK mL
VK VL
hh P
+ P = P' + P' K O L
1 2 1 2
Şekil I
hh m1 . j1 + m2 (–j2) = m1 . j'1 + m2j'2 
5x 3x
mK mL
hh İkinci denklemi ise; birinci cismin çarpışmadan önceki ve V’K V’L
O K L
sonraki hızlarının vektörel toplamları ile ikinci cismin çarpış- Şekil II
madan önceki ve sonraki hızlarının vektörel toplamına eşit-
lenerek bulunur. x 8x

hh j
+ j' = - j + j'  Sürtünmesiz yatay yolda t= 0 anında K ve L cisimlerinin ko-
1 1 2 2
numu şekil I deki gibidir. Cisimler t anında O noktasında
 ve  denklemleri birlikte çözülerek cisimlerin çarpışmadan esnek çarpışma yaparak 2t anında şekil II deki konumda
sonraki hızları bulunur. Cisimlerin çarpışmadan önceki kinetik oluyorlar.
enerjilerinin toplamı, çarpışmadan sonraki kinetik enerjilerinin m
Buna göre, cisimlerin kütleleri oranı mK kaçtır?
toplamına eşit olmalıdır. L
Cevap: 3
hh E1 + E2 = E'1 + E'2
Cisimler O noktasında çarpıştıklarına göre, jK = 5j, jL = 3j olur.
Çarpışmadan t süre sonra şekil II de olduklarına göre,
Örnek 11: jK'= j, jL' = 9j olur. Buna göre, mK . 5j + mL . (–3j) = mK . j + mL . 9j
m
4mK . j = 12 mL.j ( mK = 3mL mK = 3 bulunur.
3m m
4j 2j L
K L

Sürtünmesiz yatay düzlemde K ve L cisimleri merkezi esnek

çarpışma yapıyor. Cisimlerin çarpışmadan sonraki hızla-
rının büyüklükleri jK ve jL kaç j olur? Tek Boyutta Esnek Çarpışmada (Merkezi esnek çarpışma)
3m . 4j + m. (– 2j) = 3m. jK + m. jL Cevap: jK= j, jL = 7j Özel Durumlar
3jK + jL = 10j 
hh Cisimlerin kütleleri eşit ise cisimler çarpışmadan sonra hız-
4j + jK = –2j + jL
jK – jL = –6j  ları birbirine aktarırlar.
 ve  denklemleri ortak çözülürse jK = j , jL = 7j bulunur.

4 11. Sınıf Fizik Planlı Ders Föyü

KUVVET VE HAREKET / İtme ve Çizgisel Momentum

ilk son Yatayda Momentum Korunumu

j j=0 j=0 j mx . jX + 0 = mX jx'. cosa + mY .j'Y . cosb 
K L K L
Düşeyde Momentum Korunumu
2j j j 2j
K L K L
0 + 0 = mX jx'. sina – mY .j'Y . sinb 
2j j j 2j  ve  denklemleri birlikte çözülerek X ve Y nin çarpışmadan
K L K L
sonraki hızları j'X ve j'Y bulunur. Ya da momentum korunumu
hh Cisimlerin momentumlarının toplamları çarpışmadan önce vektörel olarak yazılabilir.
sıfır ise, çarpışmadan sonra da sıfır olmalıdır. Bu nedenle " "
P'X P'X
çarpışmadan sonra cisimler çarpışmadan önceki hızlarla a
" "
geri dönerler. Pik b a b P'Y
4m 3j 2j 6m 2j " "
3j P'Y Pilk
K L K L

ilk son Örnek 15:

Sürtünmesiz yatay jY
Y
düzlemde 20 m/s
Örnek 14: 1kg
5kg
20m/s 53°
hızla hareket eden
Y j=0
(-) (+) X 5kg kütleli X cismi
37°
6kg 2kg
durmakta olan 1kg
3m/s 9m/s X jX
K L kütleli Y cismi ile
merkezi olmayan esnek çarpışma yapıyor. X ve Y cisimle-
Sürtünmesiz yatay düzlemde merkezi ve esnek çapış- rinin çarpışmadan sonraki hareket yönleri şekildeki gibi
ma yapan cisimlerin çarpışmadan sonraki hızları jK ve olduğuna göre, jX ve jY hızlarının büyüklükleri kaç m/s
jL kaç m/s olur? olur? (sin37°=0,6; cos37°=0,8)

Cevap: jK = –3m/s, jL: 9m/s PY’ PY’=60 Cevap: ϑX=16m/s; ϑY = 30 m/s

Çarpışmadan önceki toplam momentum sıfır olduğundan 53
Pilk=5.20=100
jK = – 3m /s, jL = 9 m/s olur. 37
53 37 PX’=80
PX’
100
İki Boyutta (Merkezi Olmayan) Esnek Çarpışmalar P'X = 80 P'Y = 60
5 . jX = 80 2 . jY = 60
Cisimler çarpışmadan sonra farklı doğrultularda hareket etme- jX = 16 m/s jY = 30 m/s
ye başlarlar. Cisimlerin yatay ve düşeyde momentum korunum-
ları yazılarak çarpışmadan sonraki hız değerleri bulunur. Patlamalar
" Bir cisim dış kuvvetin etkisin-
j'X M j1
X de olmadan patladığında,
m1
mx cismin patlamadan önceki
V=0
mY a " momentum vektörü, patla-
X j2
jx Y b m2 madan sonra oluşan parça-
m3
j=0 " ların momentum vektörleri-
j3
Y nin toplamına eşit olmalıdır.
j'Y hh P ilk = P son ( 0 = P 1 + P 2 + P 3

11. Sınıf Fizik Planlı Ders Föyü 5

KUVVET VE HAREKET / İtme ve Çizgisel Momentum

Örnek 16: Örnek 18:
6kg 4kg 2kg Ek(j)
Yatay sürtünmesiz düzlemde ha-
5m/s
25m/s
24 reket eden cismin kinetik enerjisi-
Şekil I Şekil II nin momentumuna bağlı değişim
grafiği şekildeki gibidir.
Sürtünmesiz yatay düzlemde Şekil I de 5 m/s hızla hareket
0 12 P(kg.m/s)
etmekte olan 6 kg kütleli cisim iç patlama sonucu şekil II
deki gibi 2 parçaya ayrılıyor. Parçalardan 2 kg kütleli olanı Buna göre, cismin momentumu 12kg m/s olduğu an hızı
25 m/s hızla şekildeki yönde harekete geçtiğine göre 4 kaç m/s dir?
kg kütleli parçanın hızı ve yönü nedir? 2 Cevap: 4 m/s
P2 (12) 144
EK = 2m ( 24 = 2m ( 2m = 24 = 6 ( m = 3
Cevap: (–) yönde 5m/s P = m.j ( 12 = 3.j = 12 (j = 4m/s
Pilk = Pson ⇒ 6. 5 = 4j + 2. 25 ⇒ 30 = 4j + 50 ⇒ 4j = – 20 ⇒ j= –5 m/s
– yönde 5 m/s hızla harekete geçer.
Örnek 19:
Örnek 17: Sürtünmesiz ortamda 80 m/s
3m Sürtünmesiz yatay düzlem- hızla atılan 50 gram kütleli
j
V=0 de durmakta olan 5m kütleli mermi 950 gram kütleli tako-
-x 30 m=50g h
+x cisim iç patlama sonucu 3 za çarpıp saplanıyor. Buna
30
5m parçaya ayrılıyor. 2 parça- V=80m/s göre, takoz ve mermi birlik-
M=950g
3j nın hızı ve yönü şekilde te kaç m yükselir?
m
verildiğine göre 3. parça- Cevap: 0,8 m
1 2
nın hızının büyüklüğü ve yönü nedir? Pilk = Pson ( 50 . 80 + = 0 = (50 + 950). Vor 2 mv = mgh
1 2
4000 = 1000 Vor (Vor = 4m/s 2 .1.4 =1.10h ( h = 0,8m
Cevap: (–) x yönünde 3 3
3mj

m
30
m. j' = 3 3m. j Örnek 20:
j 30 j' = 3 3 – x yönünde
3 3
4kg m k=800N/m
10m/s
3mj K L

Momentum ve Enerji İlişkisi Sürtünmesiz yatay düzlemde 4 kg kütleli K cismi 10m/s hız-
j la durmakta olan m kütleli L cismine çarpıp yapışıyor. Yay
m
50 cm sıkıştığına göre m kütlesi kaç kg dır?
1 Cevap: 4 kg
Cismin kinetik enerjisi EK = 2 mj2
P1 + P2 = Pson (4.10 + 0 = (4 + m) . jor ( jor = 40
p2 1 2
= 12 kx 2
4+m
momentumu P = m. j dir. EK = 2m olur. EK = EYay ( 2 (4 + m) .jor

2 . (4 + m) . a 4 + m k = 2 .800. ` 2 j
Kinetik Enerji 1 40 2 1 1 2

(4 + m) = x
Cismin kinetik enerjisinin momentuma bağlı
1 1600 = 1600
grafiği yandaki gibi olur. 2 x. x.x 100 ( x = 200 ( x = 8
(4 + m) = x = 8 ( m = 4 kg

Momentum Örnek Cevapları

3.B 4.D 6.D
Sorusu
Öğretmen

kuvvet
Sürtünmesiz yatay düzlemde durmak-
kuvvet Yatay düzlemde F.x grafiğinin altında kalan k.E yi
3F 3F
P2
ta olan bir cisme etki eden yatay kuv- verir. x = 2Fx = E, E = 2m olduğundan momentum

vetin yola bağlı değişim grafiği veril- 2p Olması için enerjinin 4E olması gerekir. E=2Fx
F F
2Fx F.x’
miştir. Cismin momentumunun 4E = 8Fx olur.
Yol
x 9x büyüklüğü X konumda P olduğuna x 9x Yol 2Fx + Fx' = 8Fx &x'=6x buna göre cisim x+6x=7x
göre hangi konumda 2p olur? konumdan geçerken momentum 2P olur.

6 11. Sınıf Fizik Planlı Ders Föyü