Professional Documents
Culture Documents
Albanski Jazik 7 Hamiti PDF
Albanski Jazik 7 Hamiti PDF
Albanski Jazik 7 Hamiti PDF
ASLLAN HAMITI
mr. ISMAIL HAMITI
GJUHË SHQIPE
PËR KLASËN VI
TË ARSIMIT FILLOR TETËVJEÇAR
VJETËRSIA E GJUHËS SHQIPE
DETYRË
Shikojeni pemën gjuhësore indoevropiane. Çfarë vëreni në të?
Shqipja është një nga gjuhët e lashta të Ballkanit, por e dokumentuar
me shkrim mjaft vonë, në shekullin XV.
Dokumenti i parë i shkruar në gjuhën shqipe, është ai që quhet
"Formula e pagëzimit", e vitit 1462. Është një fjali e shkurtër në gjuhën
shqipe "Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit",
senit" që gjendet
në një qarkore të shkruar në latinisht nga Kryepeshkopi i Durrësit Pal
Engjëlli, bashkëpunëtor i ngushtë i Skënderbeut.
4
Në shekullin XVI i ka fillimet edhe letërsia në gjuhën shqipe te
arbëreshët e Italisë. Vepra e parë e letërsisë arbëreshe në gjuhën shqipe dhe
vepra e dytë për nga vjetërsia, pas asaj të Buzukut, është ajo e priftit arbëresh
Lekë Matrënga "E mbësuame e krishterë….", e botuar në vitin 1592. Një
zhvillim më të madh njohu lëvrimi i gjuhës shqipe në shekullin XVII, nën
penën e një vargu autorësh, si Pjetër Budi, Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani.
Gjatë Rilindjes Kombëtare, në shekullin XIX, në kushte të reja his-
torike, lëvrimi dhe përparimi i gjuhës shqipe hyri në një etapë të re. Në këtë
periudhë u bënë përpjekje të vetëdijshme për të ndërtuar një gjuhë letrare
kombëtare, standardizimi i së cilës u arrit në shekullin XX.
Gjuha shqipe ka dy dialekte, dialektin e veriut ose gegërishten dhe
dialektin e jugut ose toskërishten. Kufiri natyror që i ndan në vija të
përgjithshme këto dialekte, është lumi i Shkumbinit. Në anën e djathtë të
Shkumbinit shtrihet dialekti verior (gegërishtja), në anën e majtë të tij,
dialekti jugor (toskërishtja).
Dallimet midis dialekteve të shqipes nuk janë të mëdha, folësit e tyre
kuptohen pa vështirësi njeri me tjetrin.
5
PËRGJIGJUNI PYETJEVE
1.Në cilën familje gjuhësh bën pjesë gjuha shqipe?
2.A është e vjetër gjuha shqipe?
3.Nga rrjedh gjuha shqipe?
4.Cili është dokumenti i parë i gjuhës shqipe?
5.Kur është shkruar ai?
6.Kush e ka shkruar dhe përse?
7.Cili është dokumenti i dytë i gjuhës shqipe?
8.Cili është libri i parë i shkruar në gjuhën shqipe?
9.Cilës periudhë të letërsisë shqipe i takojnë Lekë Matrënga, Pjetër Budi,
Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani?
10. Sa dialekte ka gjuha shqipe?
11. Cili lumë i ndan dy dialektet e shqipes?
12. Cilit dialekt i takon e folmja jote?
13. Në qoftë se do të gjenit ndonjë shkrim të vjetër të shqipes, çfarë do të
bënit me të?
DETYRË
Lexojeni fragmentin e mëposhtëm të "Mesharit" të Gjon Buzukut.
U Doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herë se gluha
jonë nukë kish gja të ndigluom n së Shkruomit shenjtë, n së dashunit së
botësë sanë desha me u fëdigunë, për sa mujta me ditunë, me zdritunë pak
mendetë e atyne qi të ndiglonjinë, përse ata të mundë mernë sa i naltë e i
mujtunë e i përmishëriershim ashtë Zotynë atyne qi ta duonë m gjithë
zemërë. U lus mbas sodi ma shpesh të vini m klishë, përse ju kini me
gjegjunë ordhëninë e Tinëzot. E atë në mbarofshi, Zotynë të ketë mishërier
mbi ju. E ata qi u monduonë djerie tash, ma mos u mondonjënë. E ju t'ini të
zgiedhunitë e Tinëzot. E përherë Zotynë ka me klenë me ju, ju tue ndjekunë
të dërejtënë e tue lanë të shtrembënënë. E këta ju tue bam, Zotynë ka me
shtuom ndër ju, se të korëtë taj të nglatetë djerie n së vjelash, e të vjelëtë
djerie n së mbjellash. E u ma duo të mbaronj vepërënë teme, Tinëzot tue
pëlqyem. Ndë vjetët M.D.L.IV. njëzet dit ndë mars zuna nfill, e mbarova ndë
vjetët një M.D.L.V. ndë kallënduor V dit. E se për fat në keshë kun mbë ndon-
jë vend fejyem, u duo tuk të jetë fajtë, aj qi të jetë ma i ditëshim se u, ata faj
e lus ta trajtonjë nde e mir. Përse nukë çuditem se në paça fëjyem, këjo tue
klenë ma e para vepërë e fort e fështirë për të vepëruom mbë gluhët tanë.
Përse ata qi shtamponjinë kishnë të madhe fëdigë, e aqë nukë mundë qëllon-
jinë se faj të mos banjinë, përse përherë ndaj ta nuk mundë jeshë; u tue mba-
jtunë një klishë, mbë të dy anët më duhe me sherbyem. E tash u jam nfalë
gjithëve, e lutëni Tënëzonë ende për muo.
ÇABEJ (1968), 387.
6
FJALOR
DETYRË
Në kolonën e parë janë dhënë disa fjalë e grupe fjalësh nga teksti i
mësipërm. Në kolonën e dytë shënoni formën e fjalës të të folmes tënde
dhe në kolonën e tretë formën e gjuhës letrare.
7
KLASAT E FJALËVE
FJALËT E NDRYSHUESHME DHE TË PANDRYSHUESHME
DETYRË
Lexoni me kujdes fjalët e mëposhtme të grupit të parë dhe të dytë.
Tregoni çfarë dallimi vëreni?
I
libër libri, librin, librit, libra, librat, librave, librash.
i mirë e mirë, të mirë, të mira
im ime, time, sime
mësoj mëson, mësojmë, mësoni, mësonim, mësova
tr e tri
II
mirë, keq, herët, vonë, ngadalë, shpejt
mbi, nën, te, prej, nga, nëpër, përtej
se, sesa, prandaj, kurse, ndërsa, sepse
jo, po, nuk, s’, mos
obobo, oh, uh, of, ububu, mor
Disa fjalë gjatë përdorimit në fjali marrin forma të ndryshme (siç janë
fjalët e grupit të parë), ndërsa të tjerat (ato të grupit të dytë) kanë një formë
të vetme. Në bazë të kësaj, pjesët e ligjëratës ndahen në:
1. pjesë të ndryshueshme,
ndryshueshme dhe në
2. pjesë të pandryshueshme.
pandryshueshme
a) emri
b) mbiemri
c) përemri
ç) folja
d) numërori
a) ndajfolja
b) parafjala
c) lidhëza
ç) pjesëza, dhe
d) pasthirrma.
8
DETYRË:
Shkruani në skemën e mëposhtme fjalët e ndryshueshme dhe të
pandryshueshme.
fjalë
të ndryshueshme të pandryshueshme
DETYRË:
Rishkruani fjalët në dy kolona, duke i ndarë në fjalë të ndryshueshme
dhe në fjalë të pandryshueshme.
kam , ke, ka, kemi, keni, kanë im , yt, jonë, juaj, i tij, i saj, e tyre
9
PYETJE:
DETYRË
Shënoni shenjën plus nëse janë të ndryshueshme, ndërsa shenjën
minus nëse janë të pandryshueshme.
i ndryshueshëm i pandryshueshëm
guri
ajri
uji
hekuri
vaji
DETYRË
10
EMRI
DETYRË:
Lexojeni këtë fabul dhe thoni çfarë janë fjalët e shënuara me
shkronja të hijesuara?
MBANI MEND
Emër është fjala që emërton ndonjë send konkret ose një gjë abstrakte.
Shpjegim:
Ushtrimi 1:
1. Shkruani disa emra të shokëve e të shoqeve të klasës:
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
11
________________________________________________________________________
Ushtrimi 2:
Emrat e mëposhtëm ndani në dy grupe: në emra të qenieve të gjalla
dhe në emra të sendeve dhe objekteve.
Ushtrimi 3:
1. Astriti __________________________________________________
2. Vardari _________________________________________________
3. Klasa ___________________________________________________
4. Kopshti _________________________________________________
5. Molla ___________________________________________________
6. Macja ___________________________________________________
7. Dallëndyshja ____________________________________________
8. Pranvera ________________________________________________
9. Nxënësit ________________________________________________
10. Mjeku _________________________________________________
12
KATEGORITË GRAMATIKORE TË EMRIT
13
GJINIA E EMRIT
gjinia mashkullore
Trajta e pashquar mbaresa Trajta e shquar
1. top + i = topi
emrat që mbarojnë me bashkëtingëllore + i libër + i = libri
laps + i = lapsi
2. emrat që mbarojnë me bashkëtingëlloret: ujk + u = ujku
-k, -g, -h + u zog + u = zogu
3. emrat që mbarojnë me zanoren e theksuar njerí + u = njeriu
-í + u shi + u = shiu
gjinia femërore
Trajta e pashquar mbaresa Trajta e shquar
1. -ë + a nënë + a = nëna
2. -e + ja lule + ja = lulja
3. -í + a shtëpí + a = shtëpia
4. -o, -á, -é, -ý + ja vazo+ ja = vazoja/kalá+ja, re+ja
14
Ushtrimi 4:
Thoni trajtën e shquar të këtyre emrave:
dhëmb, dhomë, dhuratë, adhurim, dardhë, udhë, gjak, gjemb, gjeth, gjoks,
gjuhë, lule, lis, lojë, lakuriq, pulë, llambë, llullë, mollë, pyll, njeri, zonjë,
rreth, rrugë, rreze, rrezik, shaka, shok, shekull, thanë, thatësi, thelb,
thikë, thirrje, xhezve, xhep, ylber, yndyrë, zhurmë.
Ushtrimi 5:
Formoni trajtën e pashquar të këtyre emrave:
televizori, Arbeni, libri, topi, Teuta, plaku, ora, qershia, radioja, nëna, tigri,
luga, natyra, fustani, mësuesja, dardha, zjarri, dielli, miu, shtëpia,
këmisha, mali, peshku, gjuha, bregu.
GJINIA ASNJANËSE
a) disa emra të prejardhur nga folje. Këta quhen emra prejfoljorë ose prejpjesorë.
b) disa emra të prejardhur nga mbiemra, që quhen emra prejmbiemrorë.
15
P.sh.:
Ushtrimi 6:
Formoni emra të gjinisë asnjanëse nga foljet dhe mbiemrat e dhënë:
Ushtrimi 7:
Nga foljet dhe mbiemrat e dhënë, formoni emra të gjinisë asnjanëse:
GAZMORE
RREZIKU
16
NUMRI I EMRAVE
DETYRË
Krahasoni çiftet e emrave të dhënë në numrin njëjës dhe në numrin
shumës. Çfarë vëreni?
Siç shihet edhe nga shembujt e dhënë, emrat kanë trajtë të
pashquar dhe të shquar, si në numrin njëjës, ashtu edhe në numrin
shumës.
17
b) Gjithë emrat mashkullorë të formuar me prapashtesën -(ë)s, -ues,
-yes dhe -as: blerës, gjykatës, kalorës, mbledhës, nëpunës, nxënës,
rrobaqepës, shitës, vendës (por çelësa); lexues, mësues, dëgjues, pastrues,
ndërtues; përkthyes, maqedonas etj.
c) Një pjesë e emrave femërorë që mbarojnë me -ë të patheksuar: kaf-
shë, lopë, shtazë, brinjë, ditë, enë, këmbë, këngë, lugë, mollë, plagë, rrënjë,
rrugë, shkallë, udhë etj.
18
princër, etër, kunetër, shtretër, vëllezër; barëra, erëra, bulmetra, plehra,
fshatra, mallra, shira, gjëra, lojëra, kohëra etj.
P.sh.:
a) me ndërrimin e /k/-së
/k/ në /q/(+
/q/ e): plak > pleq, armik > armiq,
bujk > bujq, fik > fiq, mik > miq, peshk > peshq, turk > turq, ujk > ujq; bark
- barqe, bllok > blloqe, park > parqe, hark > harqe, shkak > shkaqe etj.
b) me ndërrimin e /g/-së
/g/ në /gj/ + e: zog > zogj; lëng > lëngje, treg
> tregje, varg > vargje; breg > brigje, shteg > shtigje etj.
c) me ndërrimin e /ll/-së
/ll/ ose të /r/-së
/r/ në /j/:
/j/ akull > akuj, avull
> avuj, buall > buaj, grumbull - grumbuj, ishull - ishuj, popull > popuj, por-
tokall > portokaj, shembull > shembuj, bir > bij, lepur - lepuj; mashkull >
meshkuj, yll > yje etj.
Shënim:
Në gjuhën shqipe, si rregull, emrin e gjinisë mashkullore e përcakton
mbiemri dhe fjalët e tjera përcaktuese (përemri) në gjininë mashkullore. Për emrin
e gjinisë femërore mbiemri dhe fjalët e tjera përcaktuese duhet të jenë në gjininë
femërore.
Përjashtim bëhet tek emrat e gjinisë mashkullore që shumësin e bëjnë me
prapashtesën -e ose -ra, ra sepse përcaktori në numrin shumës është i gjinisë
femërore. Emrat e tillë quhen të dygjinishëm (ambigjenë). P.sh.:
njëjës shumës
një mur i bardhë - shumë mure të bardha,
bardha
një mal i lartë - shumë male të larta,
larta
ky qytet - këto qytete,
qytete
ujë i ftohtë - ujëra të ftohta etj.
19
DETYRË
Emrat: nxënës, numër, shokë, orë, shqiptarë, kuti, flori, libra, shkëmbinj,
klasa, lumë, lexues, natë, derë, lule shkruani në vendet përkatëse.
njëjës njëjës dhe shumës shumës
DETYRË
Thoni njëjësin dhe shumësin e emrave që i shihni në fotografi.
20
TRAJTA E SHQUAR E EMRAVE NË SHUMËS
DETYRË
1. Formoni shumësin e emrave të gjërave që i keni në klasë.
2. A kanë numër shumës emrat tuaj vetjakë. Pse?
Ushtrimi 10: Këta emra nga numri shumës, ktheni në numrin njëjës.
21
Ushtrimi 11: Plotësoni fjalitë me emrat e dhënë në kllapa në numrin
shumës.
22
RASAT
DETYRË
Lexojeni këtë anekdotë. Gjeni dhe nënvizoni emrat.
Një ditë një nga miqtë e Nasradinit shkoi në shtëpi të këtij për t'i
kërkuar të holla hua. Hoxha ishte shtrirë në kanape dhe po pinte duhan.
Si ndenjën pak, miku i thotë Hoxhës:
- Të kam pasur mik dhe do të kem për jetë. Si mik të ngushtë që të
kam, të lutem të më japësh ca para për një afat të shkurtër.
- Hoxha menjëherë i tha:
- Para nuk mund të të jap, por meqë je miku im, afat të jap sa të
duash.
Shpjegim:
Shpjegim
Emri në fjali mund të përdoret si kryefjalë, si pjesë plotësuese e krye-
fjalës ose e kallëzuesit, kundrinë e drejtë ose e zhdrejtë, përcaktor,
rrethanor, ndajshtim etj. Në varësi nga kjo ndryshon edhe forma e tij. Në
këtë anekdotë, emri Nasradin është përdorur:
23
Gjuha standarde shqipe ka pesë rasa:
1. emërore
2. gjinore
3. dhanore
4. kallëzore
5. rrjedhore
RASA EMËRORE
Siç dihet, rasa emërore, trajta e pashquar, numri njëjës është tema
bazë e emrit. Format e kësaj rase i kemi mësuar kur kemi bërë fjalë për
gjininë dhe shquarsinë e emrave.
Rasa emërore zakonisht përdoret pa parafjalë, por shpesh mund të
shoqërohet edhe me parafjalët nga, te, tek.
Kjo rasë gjithnjë gjendet me përemrat pyetës: kush?; cili?; cila? për
njëjës dhe cilët?, cilat? për numrin shumës.
24
Emri në rasën emërore përdoret kur është:
dh) plotësues i një foljeje ose i një fjale tjetër me parafjalët nga dhe
te(k):
Doli nga shtëpia në mëngjes. Nga ferra e vogël del lepuri i madh. Bora
shkrin nga shiu. Do të kthehem nga dreka. Ura u ndërtua nga fshatarët. E
njoha nga të ecurit. Ajo është e mirë nga pamja. Dy nga çiklistët e ndërprenë
garën. Më shkon mendja tek atdheu, te nëna, te shokët.
Detyrë:
Pasi t’i keni lexuar me vëmendje funksionet e emrit në fjali, jepni një
konstatim të përgjithshëm, duke e zgjidhur funksionin më të shpeshtë që
e kryen ai në fjali, përkatësisht a, b, c, ç, d ose dh. Do të fitoni gjykimin:
25
RASA GJINORE
Emri në rasën gjinore përdoret kur është përcaktues i një emri për
të treguar:
2. a) plotësues i një foljeje ose i një fjale tjetër me parafjalët: me anë, nga
ana, për shkak, në drejtim, për arsye, në mes, në bazë, në vend, për
hir etj. P.sh.:
26
Njeriu i vetmuar po largohej në drejtim të postës. Shtëpia humbi në
mes të flakës. Rronte në mes të egërsirave. Nuk erdhën për shkak të kohës
së keqe. Vendimi u mor në bazë të ligjit.
DETYRË
Pasi t’i keni lexuar me vëmendje funksionet e emrit në fjali, jepni
mendimin tuaj përfundimtar:
- Emri në rasën gjinore është ........................................................
27
RASA DHANORE
28
Me anë të trajtave të shkurtra të përemrave vetorë i, u në shembujt
e dhënë bëhet përsëritja e kundrinës. Kjo është një dukuri e përbashkët e
gjuhëve ballkanike.
DETYRË
Pasi t’i keni lexuar me vëmendje funksionet e emrit në fjali, jepni një
përmbyllje:
- Emri në rasën dhanore në sintaksë është .....................................
29
RASA KALLËZORE
më mua shokun.
Agimi shokët.
të pyeti ty për
(Teuta) mësimin.
e atë mësimet.
na ne shokun.
Agimi pyeti ju shokët.
ju për
(Teuta) i ata mësimin.
ato mësimet.
30
c) plotësues i një foljeje (rrethanor, kundrinor), duke u paraprirë nga: në,
nën, mbi, përmbi, nëpër, me, pa, për, për në, deri në, në lidhje me, në kundër-
shtim me, në bashkëpunim me, në krahasim me etj. P.sh.: Po shkoj në shkol-
lë. U fsheh nën krevat. Shumë toka janë futur nën ujë. Vuri mbi tryezë librin
e gjuhës. I hodhi krahun mbi sup. Mos shkelni mbi bar. Udhëtoi çdo ditë me
tren. S'bëhet vreshta me urata, po me shata e lopata. Vajti në teatër me
shokët. Nëpër qytet kaloi një burrë. Fëmija pa nënë si nata pa hënë. Ora
është 12 pa një çerek. Erdhën për vizitë. Foli për jetën e veprën e Naimit.
Hoteli do të ndërtohet në bashkëpunim me një firmë të huaj.
DETYRË
Sintetizojeni këtë në një konstatim përgjithësues:
- Emri në rasën kallëzore në sintaksë është ....................................
a)...........................................................................
- Macja e pa zogu në degë. b)...........................................................................
a)...........................................................................
- Shitësi e falënderoi blerësi. b)...........................................................................
a)...........................................................................
- Nëna e lajmëroi mjeku.
b)...........................................................................
31
RASA RRJEDHORE
Kjo rasë gjendet me pyetjet: prej kujt?, prej cilit?, prej cilës?, prej
cilëve?, prej cilave?
Për nga forma, rrjedhorja është shumë e përafërt me rasën gjinore e
dhanore. Dallimi i vetëm është te numri shumës, trajta e pashquar, ku të
gjithë emrat marrin mbaresën -sh.
32
DETYRË
Jepni një vlerësim përgjithësues:
- Emri në rasën rrjedhore në sintaksë është ....................................
33
USHTRIME PËRMBLEDHËSE PËR PËRDORIMIN E DREJTË TË TË
GJITHA RASAVE
Ushtrimi 21: Plotësojeni këtë tregim, duke i vënë emrat e dhënë në klla-
pa në rasën e duhur.
Një _________ (ditë) të nxehtë vere, __________ (bletë) shkoi në
_______ (lumë) të pinte _______ (ujë), por ra brenda dhe s'mundi të dilte.
______________(Pëllumb) që fluturonte atypari, e pa
____________(bletë) që ishte në rrezik. "Duhet ta ndihmoj", - tha me vete.
"Do të marr këtë ___________ (gjeth) dhe do ta hedh në ________ (ujë),
__________ (bletë) mund të ngjitet mbi të. Do të jetë si në ___________
(barkë) të vogël". Kështu ____________ (pëllumb) hodhi _______________
(gjeth) në ___________ (ujë), ___________ (bletë) u ngjit mbi të.
"Faleminderit, zoti _____________ (pëllumb)!- thirri ajo. Edhe unë do të të
ndihmoj një ditë". Shumë shpejt pas kësaj, një ___________ (burrë) kaloi
aty pranë me një ____________ (hark) dhe ____________ (shigjeta). Ai e pa
_____________ (pëllumb) në ____________(pemë) dhe u mat ta qëllojë.
Pikërisht atëherë, _______ (bletë) e pickoi _____________ (burrë) në dorë. Ai
kërceu dhe ____________ (shigjetë) fluturoi në ___________ (qiell). Kështu
_______________ (pëllumb) i shpëtoi ________________(rrezik).
34
LAKIMI I EMRAVE
DETYRË
Lexojeni këtë fabul dhe emrat e nënvizuar vini në rasën e duhur.
Shpjegim:
35
Në vijim do të japim paradigma nga të gjitha këto lakime:
Lakimi I
(të gjithë emrat e gjinisë mashkullore që shquarsinë e bëjnë me -i.)
DETYRË
Sipas paradigmës së dhënë, lakoni emrat: mur, çelës, qen, top, mal,
Artan, Shkup, pëllumb, libër, djalë.
Lakimi II
(të gjithë emrat e gjinisë mashkullore që shquarsinë e bëjnë me -u)
DETYRË
Sipas kësaj paradigme lakoni emrat: mjek, Mark, mik, ujk, plak,
peshk, zog, treg, krah, njeri.
36
Lakimi III
(të gjithë emrat e gjinisë femërore)
Trajta e pashquar
Rasa vajzë; lule; shtëpi
Emërore (një) vajzë (një) lule (një) shtëpi
Gjinore i, e (një) vajz-e i, e (një) lule-je i, e (një) shtëpi-e
Dhanore (një) vajz-e (një) lule-je (një) shtëpi-e
Kallëzore (një) vajzë (një) lule (një) shtëpi
Rrjedhore prej (një) vajz-e prej (një) lule-je prej (një) shtëpi-e
Trajta e shquar
Rasa vajza; lulja; shtëpia
Emërore vajza lulja shtëpia
Gjinore i, e vajzë-s i, e lule-s i, e shtëpi-së
Dhanore vajzë-s lule-s shtëpi-së
Kallëzore vajzë-n lule-n shtëpi-në
Rrjedhore prej vajzë-s prej lule-s prej shtëpi-së
DETYRË
Sipas paradigmës së mësipërme lakoni emrat: mollë, bankë, Vjollcë,
këpucë, nënë, Tetovë, pjatë, dele, dritare, fletore, karrige, qershi, fotografi,
piano.
Lakimi IV
(të gjithë emrat e gjinisë asnjanëse)
DETYRË
Sipas tabelës së dhënë lakoni emrat: të ecur-it; të nxehtë-t; të ngritur-
it; të kënduar-it.
37
LAKIMI I EMRAVE NË NUMRIN SHUMËS
DETYRË:
Sipas këtyre paradigmave lakoni emrat: topa, kalendarë, libra, burra,
studentë, mjekë, krahë, njerëz, banka, këpucë, nëna, pjata, dritare, fletore,
studente, fotografi, shami, piano.
Udhëzime praktike:
Që të mund t'i gjejmë më lehtë rasat, po japim një pasqyrë të lakim-
it të përemrave pyetës kush?, cili?, cila? për numrin njëjës dhe cilët?, cilat?
për numrin shumës. Këta përemra pyetës ndihmojnë shumë për të përcak-
tuar rasën e emrit.
38
Pyetjet për ta përcaktuar rasën
P.sh.:
- Unë isha (te cili?, te kush?) te shoku.
- U largua (nga cili?) nga qyteti.
- Nxënësit dolën (nga cila?) nga klasa.
- Babai (i cilit? i kujt?) i Benit është mësues.
- Aroma (e cilit?) e trëndafilit është e këndshme.
- Vëllai (i cilës?) i Mimozës është student.
- Nëna (e cilës?) e Dritës punon në spital.
- Ia dërgova një letër (cilës? kujt?) Blertës.
- (cilit? kujt?) Agimit i dhemb koka.
- Diskutuam (për cilin?) për librin.
- Shoqërohem (me cilin?) me Astritin.
- Buron (nga cili?) nga mali.
- Zbriti (nga cila?) nga makina.
- Luftuam (kundër cilit?) kundër analfabetizmit.
- Qëndrova (pranë cilit?) pranë burimit.
- Kaluam (përtej cilës?) përtej rrugës.
39
Ushtrimi 24: Lakojeni emrin Blertë sipas kërkesave të tekstit.
40
PËRCAKTORËT E EMRIT
PËRCAKTORI
DETYRË
Analizojmë grupet emërore:
- laps i zi
- trëndafil i kuq
- klasa jonë
- oborri i shkollës
- rroba për fëmijë
- bukë gruri
- libri i Benit
- dita e paqes
Shpjegim
Me se shprehet përcaktori?
41
Përcaktori i shprehur me mbiemër të nyjshëm përshtatet me emrin në
gjini, numër dhe rasë; kurse përcaktori i shprehur me mbiemër të panyjshëm
përshtatet me emrin në numër dhe në gjini. P.sh.: mollë e ëmbël, gjellë e shi-
jshme, rrugë e gjerë, pëllumb i bardhë, shkollë e madhe; bukuri natyrore,
shok besnik, njeri bujar, grua plakë, djalë trim etj.
VENDI I PËRCAKTORIT
42
RENDI I DY E MË SHUMË PËRCAKTORËVE TË NJË GJYMTYRE
2. Kur një emër përcaktohet nga një përemër dhe nga një mbiemër apo
emër, vendin e parë e zë përemri e pastaj përcaktori i shprehur me mbiemër
apo emër: Detyra jonë e parë është të mësojmë. Shoku im i klasës zuri vendin
e parë në konkurs.
43
Ushtrimi 27: Lexojeni këtë pjesë dhe gjeni përcaktorët.
Mjekra e gjatë pak e thinjur, balli i lartë dhe i gjerë i jepnin Abdyl beut
një hije me të vërtetë madhështore. Po sytë, dy sy të mëdhenj e të thellë e
kishin shkëlqimin e yjeve dhe forcën e çelikut, dëftenin më shumë, gjithë
flakën, gjithë fuqinë e këtij burri.
Ushtrimi 28: Lexoni me kujdes këto fjalë të urta, gjeni përcaktorët dhe
vëreni çfarë vendi kanë zënë në fjali.
44
NDAJSHTIMI
DETYRË
Lexoni fjalitë e mëposhtme dhe thoni çfarë funksioni kanë fjalët e shkru-
ara me shkronja më të zeza:
45
DREJTSHKRIMI I NDAJSHTIMIT
46
SHKALLA E MBIEMRIT DHE E NDAJFOLJES
47
e dhënë nuk emërtojnë më sende, por tipare karakteristike të këtyre sendeve,
p.sh.: akull, mjaltë, borë, dyllë, qumësht etj.: Uji i burimit ishte akull i ftohtë.
Muri dukej qumësht i bardhë. Mollët janë mjaltë të ëmbla. Ajo u bë thanë e
kuqe në fytyrë.
Ndajfoljet, ashtu si edhe mbiemrat kanë shkallën pohore, shkallën
krahasore dhe shkallën sipërore. Mënyrat e ndërtimit të shkallëve të nda-
jfoljeve janë të njëjta me ato të mbiemrave. P.sh.:
- Gimi vrapon shpejt.
- Drini vrapon më shpejt.
- Genti vrapon shumë shpejt.
DETYRË
Paraqiti në mënyrë skematike shkallët e mbiemrit.
Ushtrimi 32: Krijoni shkallën krahasore dhe sipërore nga mbiemri dhe
ndajfolja e dhënë në fjalitë e mëposhtme.
48
PËREMRI
1. Përemra vetorë (unë, ti, ai, ajo, ne, ju, ata, ato)
2. Përemra vetvetorë (vete, vetvete)
3. Përemra dëftorë (ky, kjo, këta, këto, i tillë...)
4. Përemra pronorë (im, yt, i tij, i saj...)
5. Përemra pyetës (kush? cili? sa? ç'?...)
6. Përemra lidhorë (që, i cili, e cila)
7. Përemra të pacaktuar (cilido, secili, asnjë, ca, asnjëri, kushdo,
dikush, çdo...).
49
Ushtrimi 33: Gjeni përemrat në tekstin e dhënë.
1. PËREMRI VETOR
Përemra vetorë janë fjalët që tregojnë veta të ndryshme. Ata kanë tri
veta.
50
DREJTSHKRIMI DHE DREJTSHQIPTIMI I PËREMRAVE VETORË
Përemrat vetorë të vetës III (ai, ajo; ata, ato) kur shoqërohen me
parafjalët e rasës kallëzore (me, në, mbi, pa, nën, për etj.) dhe me parafjalët
e rasës rrjedhore (prej, pas, para, përballë etj.) përdoren pa zanoren a nis-
tore, p.sh.: prej tij = prej atij; prej saj = prej asaj; përballë tyre = përballë
atyre; kundër tyre = kundër atyre etj. P.sh.:
Unë jam Beni. Ne banojmë në qendër të qytetit. Unë para një viti
mbarova klasën e pestë me rezultate shumë të mira. Babai u gëzua shumë.
Ai nuk dinte ç'të bënte, kurse mami sa s'fluturonte nga gëzimi. Ajo më
puthte vazhdimisht...
Babi dhe mami donin të më blinin një dhuratë.
Unë u thashë:
- Ju më mirë më blini një top...
- E di unë, gjithmonë top do ti, - tha mami.
Ata ecnin para dhe unë mbeta prapa. Mami kundërshtonte. Më në
fund ajo më bleu dy libra me përralla, por edhe një top. Unë u gëzova
shumë.
51
Çfarë përfundimesh mund të nxjerrim nga kjo tabelë?
Në strehën e shtëpisë sonë dallëndyshet bëjnë folenë vit për vit. Ato
shkojnë e vijnë me shpejtësi, punojnë pa u lodhur.
Blerta i do shumë dallëndyshet. Ajo kënaqet kur u shikon gushën e
larme. Një ditë Blerta pa një dallëndyshe të vogël. Ajo u përpoq të flutur-
onte, por ra në tokë. Blerta pa macen. Ajo donte ta kapte. Por gjyshja i bër-
titi:
- Çit, moj Pambuke!
Macja e ka frikë atë. Blerta mori shkallën. Ajo hipi në shkallë duke
e mbajtur me kujdes dallëndyshen e vogël në njërën dorë, dhe e vuri atë
ngadalë në fole.
Ushtrimi 36: (me shkrim): Thurni një tekst sipas shembullit të dhënë më
poshtë.
- Agimin e kam shok. Me të mësojmë bashkë. Ai banon afër meje.
Mua më viziton shpesh ai. Ndonjëherë marr lojëra kompjuteri prej tij.
- Zanën e kam shoqe. Me të jemi njohur në pushime. Ajo ...
52
TRAJTAT E SHKURTRA TË PËREMRIT VETOR
Nëna e përcjell djalin gjer te përroi, e puth atë në ballë dhe e porosit
të luftojë si trim.
Pra, përemri atë dhe vetë trajta e shkurtër e zënë vendin e emrit
djalin.
Trajtat e shkurtra qëndrojnë pranë foljes. Zakonisht ato vendosen
para saj, por mund t'i ngjiten pas ose të futen në trup të saj. P.sh.:
- E mora librin.
- Merre librin.
- Merreni librin.
Për të dalluar rasën e tyre përdorim pyetjet: kujt? ose cilit? (për
dhanoren) kë? ose cilin? (për kallëzoren). P.sh:
53
TRAJTAT E SHKURTRA TË BASHKUARA
Rasa kallëzore
Numri Veta Rasa dhanore veta III njëjës Trajtat e bashkuara
I më më + e = ma
Njëjës II të të + e = ta
III i + e i + e = ia
I na na + e = na e
Shumës II ju ju + e = jua
III u u + e = ua
Rasa kallëzore
Numri Veta Rasa dhanore veta III shumës Trajtat e bashkuara
I më më + i = m’i
Njëjës II të të + i = t’i
III i i + i = ia
+ i
I na na + i = na i
Shumës II ju ju + i = jua
III u u + i = ua
54
Ushtrimi 37: Plotësoni fjalitë me trajtat e shkurtra të bashkuara të
përemrave vetorë.
- Vjollca ......... ngjiti pullën zarfit dhe ........ dha (atë) nëpunëses.
- Mësuesi .......... shpjegoi (mua) të gjitha fjalët e reja.
- Dentisti ........... kontrolloi dhëmbët fëmijëve.
- Mua .......... hoqi dhëmbin e prishur.
- Librat ............. (juve) dhashë dje, - u tha mësuesi nxënësve.
- Kujt ........... dhe çelësat e makinës?
- Venera .......... plotësoi dëshirat shoqeve.
- Pakon .......... (ty)dërgova dje me postë.
- Djali .......... bëri qejfin prindërve.
- .............. jep mua këtë fotografi.
- Lulet .......... dhurova nënës për 8 Mars.
2. PËREMRI VETVETOR
55
Përemrat vetja, vetvetja lakohen si emrat e gjinisë femërore.
P.sh.:
- I dhimbset vetvetja; ai është e zeza e vetes; i doli zot vetes; e përm-
bajti veten; mori pas vetes edhe dy shokë.
56
3. PËREMRI DËFTOR
Për afër: ky, kjo, këta, këto; i këtillë, e këtillë, të këtillë, të këtilla; i tillë, e tillë.
Për larg: ai, ajo, ata, ato; i atillë, e atillë, të atillë, të atilla.
Përemrat dëftorë ky, kjo, ai, ajo lakohen si përemrat vetorë ai, ajo.
Përemrat dëftorë i këtillë, e këtillë etj. lakohen si mbiemrat e
nyjshëm: një djalë i këtillë, i një djali të këtillë etj.
Rasa ky kjo
E. ky ky mësues kjo kjo mësuese
Gj. i (e) këtij i (e) këtij mësuesi i (e) kësaj i (e) kësaj mësueseje
Dh. këtij këtij mësuesi kësaj kësaj mësueseje
K. këtë këtë mësues këtë këtë mësuese
Rr. prej këtij prej këtij mësuesi prej kësaj prej kësaj mësueseje
57
Ushtrimi 40: Gjeni dhe nënvizoni përemrat dëftorë në fjalitë e
mëposhtme.
PËRGJIGJU ME SHKRIM
58
4. PËREMRI PRONOR
59
DETYRË
Shihni paraqitjen tabelore të përemrave pronorë që kanë të bëjnë me
një objekt të vetëm:
DETYRË
Analizojeni paraqitjen tabelore të përemrave pronorë që kanë të
bëjnë me më shumë objekte:
DETYRË
Thoni të kujt janë sendet në klasë.
60
DETYRË
Gjeni dhe nënvizoni përemrat pronorë.
***
ARTANI: Shiko, kjo është shtëpia ime. Nuk është aq e madhe. Si është
ishte?
ZANA: Jo. Shtëpia e saj nuk ishte shumë e madhe.
***
ZANA: Artan, rrugica juaj është e gjerë, ndërsa rrugica jonë është më
e ngushtë.
ARTANI: Si ishte rrugica e Benit dhe e Blertës?
ZANA: Rrugica e tyre ishte e ngushtë, por kishte shumë drurë bliri.
ARTANI: Shiko Zana, kopshti ynë është i bukur. Si është kopshti juaj?
ZANA: Kopshti ynë nuk është kaq i madh. Si ishte kopshti i Benit dhe
i Blertës?
ARTANI: Edhe kopshti i tyre ishte i bukur.
61
5. PËREMRI PYETËS
MENDO DHE PËRGJIGJU
Përemri pyetës përdoret për të pyetur për frymorë e sende ose për
tipare të tyre. Përemra pyetës janë: kush?, cili?, cilat?, ç'?, çfarë?, sa?,
i sati?, me se? etj.
Përemri kush? përdoret për të pyetur për njerëz ose për qenie të per-
sonifikuara, vetëm në numrin njëjës: Kush ishte regjisori i filmit? Kush
këndon më bukur se unë? - tha Gjeli.
Ky përemër nuk duhet përdorur asnjëherë përpara emrave si përcak-
tor i tyre. P.sh. nuk duhet të themi Kush këngëtar këndon më mirë? por Cili
këngëtar këndon më mirë?
Përemri cili? mund të përdoret për të pyetur për njerëz, për kafshë
dhe për sende. Mund të përdoret edhe si përcaktor i një emri ose më vete.
Përemrat pyetës ç'?, çfarë? kanë gjithnjë të njëjtën formë, pavarë-
sisht nga funksioni që kryejnë në fjali. Përemri pyetës ç'? shkruhet gjith-
monë me apostrof, si: Çfarë bën mësuesja? ose Ç’bën
Ç’ mësuesja?.
DETYRË
Krahasoni paradigmën e lakimit të përemrave pyetës kush?, cili?,
cila, cilët?, cilat?
Ushtrimi 42: Në vend të pikave vini përemrat pyetës kush? ose cili?
në rasën e duhur.
62
6. PËREMRI LIDHOR
Përemri lidhor që ka vetëm një formë, edhe për numrin njëjës, edhe
për shumës, edhe për gjininë mashkullore edhe për atë femërore.
Përemri lidhor i cili ka forma të veçanta për gjininë mashkullore e
femërore, për numrin njëjës e shumës: i cili (m., nj.), e cila (f., nj.), të cilët
(m., sh.), të cilat (f., sh.). Në varësi të funksionit që kryen në fjali, ndryshon
formë edhe gjatë lakimit.
DETYRË
Krahasoni lakimin e përemrit lidhor i cili, me përemrin lidhor e cila
në njëjës dhe në shumës.
63
Shënim:
Përemri lidhor që nuk lakohet. Ai përdoret në vend të një emri të
rasës emërore ose kallëzore, kurdoherë pa parafjalë. P.sh.: Shkupi është
qyteti që (i cili) më pëlqen më shumë. Shoqja që (të cilën) e takova, quhet
Lindita.
PËRGJIGJUNI ME SHKRIM
GAZMORE
64
7. PËREMRI I PACAKTUAR
DETYRË
Në tabelën e mëposhme shihni dhe krahasoni lakimin e disa përem-
rave të pacaktuar:
65
Ushtrimi 46: Përemrat e pacaktuar që janë në kllapa, i vini në rasën e
duhur.
PËRGJIGJUNI ME SHKRIM
DETYRË
Paraqiti në mënyrë skematike të gjitha llojet e përemrave.
DETYRË
Përshkruajeni me shkrim fotografinë që e shihni.
66
FJALËT E PREJARDHURA DHE TË PËRBËRA
DETYRË
Analizoni skemën e mënyrës së formimit të fjalëve në gjuhën shqipe.
TË THJESHTA ME PARASHTESA
FJALË ME PRAPASHTESA
TË PREJARDHURA
ME PARASHTESA + PRAPASHTESA
JO TË THJESHTA
KOMPOZITA
TË PËRBËRA
TË PËRNGJITURA
67
PARASHTESAT
PRAPASHTESAT
-(ë)s: nxënës, ndihmës, vendës; -ar, -tar: notar, shqiptar, udhëtar; -tor:
fajtor, punëtor; -ist: shahist, sportist, futbollist; -im: kuvendim, drejtim, lexim;
-je: marrje, veshje, shëtitje, lindje; -i, -(ë)si, -(ë)ri: dhelpëri, fatkeqësi, gjatësi,
trimëri, djalëri.
-(ë)s: tërheqës, bindës, ngrënës; -ar, -tar: bregdetar, kalimtar; -or, -tor:
dimëror, leshtor; -shëm: i lëvizshëm, i rrjedhshëm; -të, -t: i nxehtë, i hekurt
68
USHTRIME DHE DETYRA
69
DREJTSHKRIM DHE DREJTSHQIPTIM
FJALËT E PËRBËRA
FJALËT E PËRNGJITURA
Disa fjalë, duke u përdorur për një kohë të gjatë pranë njëra-tjetrës,
janë bashkuar, përkatësisht janë ngjitur dhe kanë formuar fjalë të përngjitu-
ra. Të këtilla janë:
a) emrat: farefis, gjëegjëzë etj.;
b) numërorët: trembëdhjetë, nëntëmbëdhjetë, dyqind, tetëqind etj.;
c) përemrat: kurrkush, gjithkush etj.;
ç) ndajfoljet: askund, gjithandej etj.;
d) parafjalët: nëpër, përmbi, përveç etj.
70
DETYRË
Fjalët e shtyllës së parë i bashkoni me fjalët përkatëse të shtyllës së
dytë. Formoni fjalë të përbëra dhe shkruani në vijën përkatëse.
DETYRË
Shkruani në kolonat përkatëse fjalët: shqip, sipërfaqe, kryeqytet,
gjëegjëzë, mal, jozyrtar, anembanë, gurgdhendës, enë, hekurudhë, shtëpi,
orëndreqës, mësues, gjashtëdhjetë, përpunoj, kurdoherë, shkrimtar, ritregoj.
DETYRË
Hapni Fjalorin shpjegues elektronik në komjuter dhe gjeni fjalët e për-
bëra dhe të përngjitura me fjalën bazë: krye,
krye kokë dhe udhë.
udhë Shënoni ato në
fletore.
71
FOLJA
DETYRË
Lexojeni këtë tregim. Thoni çfarë shprehin fjalët e hijesuara?
Një njeri kishte një pulë, e cila çdo ditë i bënte nga një vezë të artë.
Një ditë u ndal dhe po mendonte.
mendonte Përse të pres çdo ditë të më bëjë vetëm
nga një vezë. Më mirë ta ther dhe sigurisht ajo brenda është plot me vezë
të arta. Me siguri se edhe brenda fsheh pasuri të madhe ari. Lakmuesi e
mori pulën dhe e preu,
preu e hapi brenda dhe pa se ajo ishte njëjtë si edhe
pulat e rëndomta. Kështu njeriu, duke dashur përnjëherë të pasurohej,
pasurohej
e humbi edhe atë pasuri që kishte.
kishte
Folje janë fjalët që tregojnë një veprim ose një gjendje. Ato kanë
kategorinë gramatikore të vetës, numrit, mënyrës, kohës dhe të diatezës.
Folje ndihmëse janë foljet kam dhe jam, që shërbejnë për të for-
muar trajtat e përbëra të foljes (kam larë, jam larë, kisha larë, isha larë,
kisha për të larë etj.).
72
FOLJET KALIMTARE DHE JOKALIMTARE
Kalimtare janë foljet veprimi i të cilave i kalon një personi ose një
sendi tjetër, d.m.th. që pranojnë një kundrinor. Foljet që pranojnë një kun-
drinor të drejtë janë folje kalimtare të drejta, p.sh.: Zana çdo ditë e shikon
televizorin. Nëna çdo ditë i ujit lulet.
Foljet që marrin kundrinor të zhdrejtë pa parafjalë janë kalimtare të
zhdrejta, p.sh.: Agroni i hipi makinës. Shpesh ndodh që një folje të marrë
njëkohësisht një kundrinor të drejtë dhe një kundrinor të zhdrejtë pa
parafjalë. P.sh. Ia dhashë librin Lindës.
Folje jokalimtare janë ato që nuk pranojnë kundrinor, si foljet: fle,
eci, rri, qëndroj, dal etj. P.sh. Dje fjeta gjithë ditën. Beni ecte i shqetësuar.
Forma veprore (aktive): laj, fshij, thaj, shkruaj. mësoj, lexoj, punoj ...
Forma joveprore (pasive): lahem, fshihem, thahem, mësohem ...
73
MËNYRAT E FOLJEVE
DETYRË
Paraqitni në formë skematike mënyrat e foljes.
74
VETAT DHE NUMRAT E FOLJEVE
FOLJET NJËVETORE
75
ZGJEDHIMI I FOLJEVE
Tërësia e formave që merr një folje në mënyra, kohë, veta dhe numra
quhet zgjedhim i foljes.
foljes
76
Zgjedhimi i dytë përfshin foljet që në trajtën përfaqësuese dalin
me temë në bashkëtingëllore, si hap,
hap mat,
mat vendos,
vendos gjuaj;
gjuaj heq,
heq marr,
marr
dredh,
dredh nxjerr,
nxjerr vjel,
vjel djeg etj.
DETYRË
Paraqitni në formë skematike ose grafike klasifikimin e foljeve në
zgjedhime.
KOHËT E FOLJEVE
77
- Nuk ka për të ardhur, sepse pritka ndihmën e fqinjve.
Të nesërmen bujku erdhi përsëri në grunishtë. Dhelpërushët dëgjuan që i
tha të birit:
- Nesër do të thërrasim ferefisin, sepse
fqinjët nuk erdhën të na ndihmojnë.
Të vegjëlit ia treguan këtë s’ëmës.
Dhelpra u përgjigj si herët e para.
Ditën e tretë bujku shkoi përsëri në grun-
ishtë. Pa grurin që po shkonte dëm, dhe i tha të
birit kokulur:
- Nuk duhet të rrimë më me shpresën e të tjerëve. Nesër do të vijmë
pa zbardhur dita, do të përveshim krahët dhe do ta korrim vetë.
Kur u kthye dhelpra dhe dëgjoi prej fëmijëve ç'kishte thënë bujku, foli:
- Tani është koha që të largohemi.
DETYRË
Shikoni ilustrimet, lexoni fjalitë nën to, gjeni foljet dhe mendoni se për
cilën kohë bëhet fjalë në çdo fjali.
Shpjegim:
Fjalia e parë tregon një gjendje të kohës së shkuar. Fjalia e dytë tre-
gon gjendjen e tashme. E treta paraqet gjendje apo veprim që do të bëhet
në të ardhmen.
Koha e foljes tregon se kur kryhet veprimi.
Për ta përcaktuar më mirë kohën e foljes, bëni pyetjen - kur?
78
Mbani mend
Folja ka tri kohë kryesore, që janë: koha e tashme, koha e shkuar
dhe koha e ardhme.
Ushtrimi 47:
Në tekstin e mëposhtëm gjeni foljet.
79
KOHA E TASHME
DETYRË
Thuaj ç’bën ti gjatë ditës (prej mëngjesit e deri në mbrëmje).
jam kam
DETYRË
Krahasoni mbaresat vetore të foljeve në të tri zgjedhimet:
mësoj përgatit di
njëjës shumës njëjës shumës njëjës shumës
Unë mësoj Ne mësojmë Unë përgatit Ne përgatitim Unë di Ne dimë
Ti mëson Ju mësoni Ti përgatit Ju përgatitni Ti di Ju dini
Ai Ata Ai Ata Ai Ata
Ajo mëson Ato mësojnë Ajo përgatit Ato
përgatitin di dinë
Ajo Ato
DETYRË
Zgjedhoni foljet: lexoj, shëtit, pi.
80
Ushtrimi 48: Plotësoni fjalitë me foljet e njëjta në vetën e duhur:
DETYRË
Krijoni fjali me foljet: punoj, mësoj, lexoj, shkruaj, luaj, hyj, hap,
dal, jap, dua.
KOHA E SHKUAR
pakryera 2. e kryera e
E shkuara ka pesë nënndarje: 1. e pakryera,
thjeshtë,
thjeshtë 3. e kryera,
kryera që shprehin veprime të kryera para çastit kur flasim
dhe 4. më se e kryera dhe 5. e kryera e tejshkuar,
tejshkuar që shprehin veprime
para një çasti të caktuar të së shkuarës, përkatësisht të një të kaluare të
largët.
DETYRË
Paraqite në mënyrë grafike ose skematike nënndarjen e kohës së
shkuar.
81
KOHA E PAKRYER
82
Për shembull:
lahem - lahesha, laheshe, lahej; laheshim, laheshit, laheshin.
bëhem - bëhesha, bëheshe, bëhej; bëheshim, bëheshit, bëheshin.
lodhem - lodhesha, lodheshe, lodhej; lodheshim, lodheshit, lodheshin.
ulem - ulesha, uleshe, ulej; uleshim, uleshit, uleshin.
Ushtrimi 49: Foljet kam dhe jam vini në kohën e pakryer në vetën e
duhur.
83
shkrihej bora. Mësonim në kushte të vështira. Nuk kishte as libra si sot,
por merrnim shënime nga arsimtarët. Posa ktheheshim në shtëpi, i bënim
detyrat e pastaj u ndihmonim prindërve. Në mbrëmje mblidheshim përreth
gjyshit, e ai fillonte të na tregonte përralla derisa na zinte gjumi.
DETYRË
Në cilën kohë është kryer veprimi i shprehur nga foljet e dhëna me
shkronja më të trasha.
Plaku i urtë
Një plak nëntëdhjetë vjeç po mihte dheun e po mbillte një hardhi. Një
mik i tij shkoi atje, e pa dhe e pyeti:
pyeti "Ke shpresë ti të rrosh e të hash pemë
nga kjo?"
"Jo - tha plaku - por mbollën të tjerët, hëngrëm ne, tani mbjellim
ne që të hanë të tjerët."
Shpjegim:
Funksioni kryesor i kohës së kryer të thjeshtë (aoristit) është që të
tregojë një veprim ose gjendje të përfunduar në një kohë të shkuar, d.m.th.
para momentit të të folurit, zakonisht në praninë e personit që e tregon.
DETYRË
Të cilës kohë të shkuar janë këto mbaresa vetore?
84
DETYRË
Vëreni zgjedhimin e foljeve të mëposhme. Përpiquni t’i mbani mend.
jam - qeshë, qe, qe; qemë, qetë, qenë.
kam - pata, pate, pati; patëm, patët, patën.
mësoj - mësova, mësove, mësoi; mësuam, mësuat, mësuan.
shkruaj - shkrova, shkrove, shkroi; shkruam, shkruat, shkruan.
laj - lava, lave, lau; lamë, latë, lanë.
kthej - ktheva, ktheve, ktheu, kthyem, kthyet, kthyen.
gjej - gjeta, gjete, gjeti; gjetëm, gjetët, gjetën.
luaj - luajta, luajte, luajti; luajtëm, luajtët, luajtën.
bëj - bëra, bëre, bëri; bëmë, bëtë, bënë.
hyj - hyra, hyre, hyri; hymë, hytë, hynë.
zë - zura, zure, zuri; zumë, zutë, zunë.
hap - hapa, hape, hapi; hapëm, hapët, hapën.
mbyll- mbylla, mbylle, mbylli; mbyllëm, mbyllët, mbyllën.
dal - dola, dole, doli; dolëm, dolët, dolën.
them - thashë, the, tha; thamë, thatë, thanë.
shoh - pashë, pe, pa; pamë, patë, panë.
vij - erdha, erdhe, erdhi; erdhëm, erdhët, erdhën.
dua - desha, deshe, deshi; deshëm, deshët, deshën.
Ushtrimi 52: Plotësojeni tekstin me foljet kam dhe jam në vetën e duhur
në kohën e kryer të thjeshtë.
85
- Ti paguan 100 denarë. / Ti ..................... 100 denarë.
- Ju dërgoni letra. / Ju ............................ letra.
- Ajo këndon mirë. / Ajo ....................... mirë.
- Ato gatuajnë gjellë. / Ato ................................ gjellë.
- Unë shkoj në teatër. / Unë .......................... në teatër.
- Ai shkruan në fletore. / Ai ............................. në fletore.
- Ne kërkojmë një libër. / Ne ............................. një libër.
DETYRË
Paraqite të kaluarën tënde me një figurë të vetme. Shpjegoje lidhsh-
mërinë e figurës me të kaluarën tënde.
KOHA E KRYER
DETYRË
Nënvizoni foljet. Tregoni kohën e kryerjes së veprimit dhe
mënyrën e formimit.
Shpjegim:
86
Në vazhdim po japim zgjedhimin e disa foljeve në kohën e
kryer:
lahem - jam larë, je larë, është larë; jemi larë, jeni larë, janë larë.
bëhem - jam bërë, je bërë, është bërë; jemi bërë, jeni bërë, janë bërë.
ulem - jam ulur, je ulur, është ulur; jemi ulur, jeni ulur, janë ulur.
Një bujk plak, para se të vdiste, thirri të tre bijtë pranë dhe u tha:
- O bijtë e mi... në arën që unë kam punuar gjithë jetën time dhe që me
drithin e saj ju kam ushqyer dhe ju kam rritur deri tani..., kam fshehur një
qyp me florinj... Gërmojeni thellë tokën dhe kërkoni në të gjitha anët e saj...
Do të gjeni patjetër aty një qyp, i cili do t'ju bëjë të pasur... Nuk do të jeni
të varfër kurrë më.
Pas vdekjes së plakut, të tre bijtë e tij zunë të gërmonin arën thellë
e më thellë. Mot për mot e thellonin nga një pëllëmbë më tepër, por qypin
nuk e gjetën dot.
Ara, duke u punuar thellë, zuri të jepte mot për mot më tepër drithë.
Të tre vëllezërit nxirrnin bukën e shtëpisë dhe u tepronte edhe shumë për
të shitur. Të hollat që fitonin, i hidhnin në një qyp për t'i ruajtur. Për pesë
vjet qypi u mbush me florinj. Atëherë vëllezërit e kuptuan se për ç'qyp me
florinj kishte folur i ati.
87
Ushtrimi 55: Shkruani foljet e kohës së kryer të poezisë.
Mëmëdheu
88
KOHA E ARDHME
Foljet që tregojnë një veprim i cili pritet të kryhet pas çastit kur
flasim, janë të kohës së ardhme (futur).
Ushtrimi 56 (me gojë): Zgjedhoni foljet lexoj, mësoj, laj, rri në kohën e
ardhme.
89
Ushtrimi 58: Foljet nga koha e tashme ktheni në kohën e ardhme.
DETYRË
Shkruaj një hartim me temë:
Si e planifikoj ardhmërinë time.
90
FORMAT E PASHTJELLUARA TË FOLJEVE
DETYRË
Për format e pashtjelluara të shqipes standarde shëno formën e pasht-
jelluar përkatëse të së folmes tënde.
shqipja standarde e folmja ime
mësuar .....................................
pjesorja lexuar .....................................
shkruar
për të mësuar .....................................
paskajorja për të lexuar .....................................
për të shkruar
duke mësuar .....................................
përcjellorja duke lexuar .....................................
duke shkruar
A) PJESORJA
Pjesorja është një nga trajtat e pashtjelluara të foljes, që nga ana kup-
timore e gramatikore ka edhe karakteristikat e mbiemrit dhe që merr pjesë në
formimin e kohëve të përbëra të foljeve.
Në gjuhën shqipe, tema foljore nga e cila formohet pjesorja, mund të
përkojë me atë të së kryerës së thjeshtë, të kohës së tashme, ose mund të jetë
e ndryshme prej temave të këtyre dy kohëve.
Prapashtesat, me të cilat formohet pjesorja janë: -rë (-r ), -ur,
ur -ë dhe -
në.
në P.sh.:
91
la-rë, punua-r , krye-r, ndie-r, përzie-r, pi-rë, pa-rë; mbajt-ur, mbrojt-ur,
gjet-ur; hap-ur, vendos-ur, mat-ur, rrah-ur; dit-ur, fjet-ur, ngrit-ur; pas-ur, dash-
ur, vajt-ur, ardh-ur; bër-ë, hyr-ë; vjel-ë, dal-ë, mbjell-ë, sjell-ë, nxjerr-ë, marr-ë;
prur-ë; vë-në, zë-në, nxë-në, shtë-në etj.
B) PASKAJORJA
92
Përgjigjuni pyetjeve:
Shënim!
93
C) PËRCJELLORJA
Siç pamë deri tani edhe nga shembujt e dhënë, përcjellorja formohet
duke i paravendosur pjesores së foljes pjesëzën duke. Kështu në vijim po
japim katër format e përcjellores:
94
Ushtrimi 59:
Foljet e dhëna në kllapa, vini në përcjellore.
Ushtrimi 60:
Shkruani formën e përcjellores të foljeve të dhëna më poshtë.
(moh.) = forma mohore
95
Ushtrimi 61:
Foljet në kllapa vini në paskajore
P.sh.: Erdhi koha (shkoj) në pushim. Erdhi koha për të shkuar në pushim.
Ushtrimi 62:
Shndërroni foljet nga mënyra lidhore në paskajore, p.sh.:
- Ata u ngritën herët që të arrinin me kohë.
Ata u ngritën herët për të arritur me kohë.
96
Ushtrimi 63:
Foljet në kllapa vini në paskajore ose në përcjellore
97
FJALIA E THJESHTË
98
- Rrezet e diellit u shpërndanë mbi majat e mprehta të maleve.
- Kështu ecet përpara. Mëngjes pranveror.
pranveror
DETYRË
Paraqiti në mënyrë skematike ose grafike llojet e fjalisë së
thjeshtë.
A. Emërzimi i përemrit
99
B. Emërzimi i mbiemrit dhe i pjesës së nënrenditur përcaktore
A. Emërzimi i fjalisë
100
SHNDËRRIMI PËSOR
Brenda fjalisë ndodhin shndërrime të tjera, siç është kthimi i
foljes nga forma veprore në formën pësore. Me këtë rast edhe fjalia
veprore bëhet pësore. P.sh.:
MBANI MEND
101
Ushtrimi 64
102
FUNKSIONET GRAMATIKORE
TË FJALËVE NË FJALI
103
ç) Kryefjala e shprehur me pjesë të tjera të emërzuara të
ligjëratës
E mira vjen ngadalë, ndërsa e keqja vjen shumë shpejt. Të veg -
jlit hidheshin nga gëzimi. I pari kaloi lirshëm, kurse i fundit ra bren-
da.
104
Me se shprehen përcaktori, rrethanori dhe kundrinori?
GAZMORE
105
RRETHANORËT
DETYRË
Lexojeni tekstin e mëposhtëm. Çfarë tregojnë fjalët e shkruara me
shkronja më të zeza?
1. rrethanor i vendit;
2. rrethanor i kohës;
3. rrethanor i shkakut;
4. rrethanor i qëllimit;
5. rrethanor i mënyrës;
6. rrethanor i sasisë etj.
PËRGJIGJUNI PYETJEVE
1. Ç’është rrethanori?
2. Sa lloje rrethanorësh ka gjuha shqipe?
106
RRETHANORI I VENDIT
MENDO DHE PËRGJIGJU
RRETHANORI I KOHËS
Ushtrimi 65:
Lexoni fjalitë dhe nënvizoni rrethanorët e kohës me një vijë dhe
të vendit me dy vija.
1. Peshkatarët, mbrëmjen e kaluan aty ku i kishin lëshuar rrjetat
për peshkim.
2. Një qetësi e madhe i kishte shtrirë krahët mbi liqen.
107
3. Në një kënd të dhomës është vënë një tryezë.
4. Në vjeshtë fillojnë të bien shira.
5. Nesër në lagjen tonë do të zhvillohet një ndeshje futbolli.
6. Ne, ditën punojmë e natën pushojmë.
7. Plaka, duke fshirë sytë e përlotur, e ktheu kokën nga i biri.
8. Shpresa jeton në qytet.
9. Arta paradite lexon në bibliotekë.
RRETHANORI I SHKAKUT
Ushtrimi 66
Analizoni fjalitë e mëposhtme, gjeni rrethanorët e shkakut.
108
RRETHANORI I QËLLIMIT
MENDO DHE PËRGJIGJU
Ushtrimi 67:
Në fjalitë e mëposhtme dalloni rrethanorët e qëllimit.
- Shpesh na vijnë miq për vizitë.
- Afrimi shkoi në pyll për dru.
- Fatosi shpesh del për gjah.
- Disa shkojnë në liqen për t'u larë e disa për peshkim.
- Ne gëzohemi kur na vijnë miqtë për urime.
RRETHANORI I MËNYRËS
MENDO DHE PËRGJIGJU
109
Ushtrimi 68:
Gjeni dhe nënvizoni rrethanorët e mënyrës.
RRETHANORI I SASISË
Ushtrimi 69:
Në fjalitë e mëposhtme dalloni dhe nënvizoni rrethanorët e
sasisë.
1. Ai që premton shumë bën pak.
2. Fatosi ecën dy kilometra në ditë.
3. Këtë javë në treg shitëm pesë thasë patate.
4. Artani i kaloi njëqind metra për dymbëdhjetë sekonda.
5. Sot pritëm mjaft para sportelit.
6. Agroni ka dy shokë të ngushtë.
7. Gjatë dimrit kemi dy javë pushim, ndërsa gjatë verës dy muaj.
110
FJALITË POHORE DHE MOHORE
Fjalitë pohore
Fjalitë mohore
111
FJALITË PYETËSE
Fjalia pyetëse përdoret nga folësi për të mësuar prej të tjerëve diçka që
nuk e di a që s'e di në mënyrë të plotë. Me anën e fjalive pyetëse bëhen pyet-
je për të cilat zakonisht pritet një përgjigje tërësore ose e pjesshme. P.sh.:
Çfarë do të bëjmë në këto ditë të ftohta dimri?
FJALIA NXITËSE
112
Ushtrimi 70:
Fjalitë pohore shndërroni në fjali pyetëse.
1. Ju jeni në shkollë. .....................................................................
2. Ti je nxënës. ...............................................................................
3. Ai është i sjellshëm. .......................................................................
4. Besa është e bukur. .....................................................................
5. Argjendi është i vogël. ....................................................................
6. Teuta është e martuar. ..................................................................
7. Arta nuk shkon në shkollë. ..........................................................
8. Ana është nxënëse e mirë. .............................................................
9. Ata janë nxënës. ......................................................................
10. Ne mësojmë mirë. ......................................................................
Ushtrimi 71:
Fjalitë pyetëse shndërroni në fjali pohore.
1. A je ti Drini? .............................................................................
2. A jemi ne në klasë? ....................................................................
3. A është Diana e gjatë? .................................................................
4. A është muri i bardhë? .................................................................
5. A është lapsi i hollë? .....................................................................
6. A jam unë mësues? ....................................................................
7. A jeni ju nxënës? ....................................................................
8. A është shkolla e re? .....................................................................
9. A janë shokë Beni dhe Gëzimi? .....................................................
10. A jeni ju shoqe? ....................................................................
Ushtrimi 72:
Gjeni dhe nënvizoni pjesëzat e mohimit në fjalitë e mëposhtme
Ushtrimi 73:
Fjalitë mohore të dhëna më poshtë ktheni në fjali pohore
113
FJALIA E PËRBËRË
DETYRË
Lexoni me vëmendje fjalitë e mëposhtme.
Të dyja fjalitë kanë nga dy folje në mënyrën dëftore, pra, janë fjali të
përbëra me nga dy pjesë. Që të dyja fjalitë kanë intonacion të përfunduar dhe
na kumtojnë diçka nga realiteti.
Me gjithë gjërat e përbashkëta, fjalitë e mësipërme ndryshojnë nga
njëra-tjetra. Kështu fjalia:
Ai do të endej varrezë më varrezë (dhe) do të gjente të gjithë të zhduku-
rit përbëhet nga dy pjesë. Këto pjesë janë të lidhura me lidhëzën bashkëren-
ditëse dhe.
dhe Ato janë të pavarura njëra nga tjetra dhe si të tilla mund të qën-
drojnë edhe më vete, duke u përdorur si fjali të thjeshta.
114
FJALITË E PËRBËRA ME BASHKËRENDITJE
b) me lidhëzat veçuese:
veçuese ose; ose ..., ose; ja ..., ja, apo.
apo P.sh.:
Pushimet do t'i kalojmë në plazhin e Durrësit ose do të shkojmë në
Sarandë. Ju do të vini me ne apo do të rrini këtu?
Ushtrimi 74:
Në vend të pikave vini lidhëzat bashkërenditëse sipas kuptimit.
115
FJALITË E PËRBËRA ME NËNRENDITJE
116
6. Fjalia e varur shkakore lidhet me lidhëzat shkakore: se, sepse,
meqenëse, për arsye se, meqë, ngaqë etj. P.sh.:
Ushtrimi 75:
Në vend të pikave vini një nga lidhëzat kohore: që, kur, derisa, pasi,
sa herë që, para se, posa, kur, sapo.
1. .......... kaluan qafën e malit, para tyre u shfaq një luginë e bukur.
2. ............... je përpara Liqenit të Luleve në Lurë, të duket sikur ndodhesh në
një lulishte.
3. ................ vjen vera, ne shkojmë për pushime në det ose në mal.
4. ............ të largohesh nga qyteti ynë, më tako.
5. ................... doli në skenë këngëtarja, në sallë ra qetësia,
6. ..................... kam mbaruar studimet, Jetmirën nuk e kam takuar,
Ushtrimi 76:
Në vend te pikave vini lidhëzat që duhen: sikur, ku, si, që, se.
117
STILI I LIGJËRIMIT
c) "Ishte mos na ish, na qe një njeri, na dolli një ditë për gja, tek gjuante
na vrau një sorkadhe. Si e vrau, i rrjepi lëkurën edhe na e mori edhe mishtë
e sorkadhes e futi në një gllofkë dhe e mbuloi me fletëra, që të vinte tjetër herë
ta marrë..." (Folklor shqiptar)
ç) "Marrëdhëniet e punës së punëtorit në punë te njerëzit punonjës, të
cilët e kryejnë në mënyrë të pavarur veprimtarinë me punë personale, me
mjete në pronësinë e qytetarëve dhe të personave të tjerë fizikë dhe civilo-
juridikë (më tutje: punëdhënësi), rregullohen me kontratën kolektive në paj-
tim me këtë ligj dhe me merrëveshjen shoqërore." (neni 3 nga Ligji mbi mar-
rëdhëniet e punës)
Pasi i lexojmë këto copa, jemi në gjendje t'i dallojmë jo vetëm nga përm-
bajtja, por edhe nga gjuha: nga fushat e veprimtarisë që u përkasin dhe nga
stili. Kështu:
Copa a) është pjesë nga një pamflet politik, ku goditet figura e tradhtarit.
118
Copa b) është një përshkrim letrar. Fragmenti c) është pjesë e folklorit,
kurse teksti ç) është nen i shkëputur nga një ligj mbi marrëdhëniet e punës.
119
LIGJËRIMI I FOLUR
Komentojeni thënien e mëposhtme:
120
LIGJËRIMI I SHKRUAR
Mbani mend
121
STILET FUNKSIONALE NË GJUHËN SHQIPE
a) stilin shkencor,
b) stilin shtetëror-administrativ,
c) stilin politiko-shoqëror,
ç) stilin e letërsisë artistike dhe
d) stilin fetar.
STILI SHKENCOR
STILI SHTETËROR-ADMINISTRATIV
122
PYETJE DHE DETYRA
STILI POLITIKO-SHOQËROR
123
STILI I LETËRSISË ARTISTIKE
124
burimeve historike, ka pasur së paku 170 libra. Puna e tij shkencore është
enciklopedi e vërtetë e diturive të atyre kohëve. Aristoteli ka shkruar për
astronominë, zoologjinë, embriologjinë, gjeografinë, gjeologjinë, fizikën,
anatominë, fiziologjinë dhe pothuaj për çdo të dytën shkencë që u ishte e
njëhur grekëve të vjetër..."
125
FJALORËT DHE LLOJET E FJALORËVE
Fjalor është libri në të cilin radhiten fjalët sipas rendit alfabetik dhe
shpjegohen kuptimet e tyre. Prandaj sa herë që nuk e kuptojmë ndonjë fjalë,
ne e hapim fjalorin dhe shpjegimin e saj e gjejmë aty.
126
Quhen fjalorë shpjegues sepse në ta shpjegohen fjalët që përdoren në
një periudhë të caktuar. Fjalorët e tillë janë edhe normativë. Fjalorët shp-
jegues sipas vëllimit mund të jenë të tipit të madh ose të plotë,
plotë fjalorë të
mesëm (siç është Fjalori i gjuhës së sotme shqipe i vitit 1980, 2002) ose
fjalorë të vegjël,
vegjël që përfshijnë fjalët më të nevojshme dhe që përdoren më
shumë (siç është Fjalori i gjuhës së sotme shqipe i vitit 1954).
Me fjalorët shpjegues afrojnë edhe fjalorët e fjalëve të huaja,
huaja ku shpje-
gohen fjalët e huaja, kryesisht ato të leksikut ndërkombëtar. Një fjalor të tillë
ka botuar Mikel Ndreca.
Në fjalorët njëgjuhësh bëjnë pjesë edhe fjalorët dialektorë ose krahinorë,
ku përmblidhen dhe shpjegohen fjalët e dialekteve ose të të folmeve të veçan-
ta. Në fjalorët shpjegues përfshihen edhe ata për gjuhën e shkrimtarëve të
veçantë, si për Pushkinin, Gëten, Shekspirin etj.
DETYRË
Paraqiti në mënyrë grafike ose skematike llojet e fjalorëve.
127
TË KËRKOJMË FJALË NË FJALOR
Për t'i gjetur sa më shpejt e më lehtë fjalët në fjalor, duhet ta dimë alfa-
betin e gjuhës përmendsh. Po kështu duhet të dimë se në krye të secilës faqe
të fjalorit janë dy fjalë e këto quhen fjalë drejtuese. Në anën e majtë fjalë
drejtuese është fjala e parë e faqes, ndërsa në anën e djathtë fjala e fundit e
asaj faqeje.
Fjalët në krye jepen në trajtën përfaqësuese:
128
4. Mbaj me gojë përpara dëgjuesve një ligjëratë,
një referat a kumtesë; shtjelloj një lëndë në një
shkollë të lartë, mbaj leksione. Lexoi referatin
(kumtesën). Lexon teorinë e letërsisë.
5. fig. Arrij të kuptoj gjendjen shpirtërore,
mendimet, qëllimet a dëshirat e dikujt sipas
shprehjes së fytyrës ose shenjave të tjera të
jashtme; depërtoj në mendimet e ndjenjat e fshehta
të dikujt. I lexon mendimet (dëshirat) në sy (në
fytyrë). Di të lexojë në zemrat e njerëzve.
*T'i lexon (t'i këndon) letrat (kartat) në xhep shih
te XHEP,~I. Lexoj në mes të radhëve (të rreshtave)
libr. shih te RADH/Ë,~A.
1. Ç'është fjalori?
2. Sa lloje fjalorësh kemi?
3. Ç'janë fjalorët shpjegues?
4. Diskutoni në klasë rreth Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe dhe Fjalorit
elektronik shpjegues.
shpjegues
5. Lexojeni parathënien e Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe.
shqipe
129
DREJTSHKRIM
1) parimin fonetik,
2) parimin morfologjik dhe
3) parimin historik-tradicional.
historik-tradicional
130
PËRDORIMI I NYJAVE TEK EMRI,
MBIEMRI, NUMËRORI DHE PËREMRI
131
Ushtrimi 77:
Plotësojeni tekstin me nyjat që mungojnë
Ushtrimi 78:
132
DETYRË
Teksti i dhënë është plot me gabime gjuhësore. Rishkruajeni atë në vijat
e mëposhtme ashtu që të jetë i kuptueshëm dhe pa gabime gramatikore.
Familja i Linda banoj nga Strugë. Babai e saj quhem Tomorr. Nëna i saj
quhesh Anilës. Zanën ka një vëllai dhe një motra. Vëllait e saj quhet Albani,
kurse motrës i saj quhet Nitës. Nitën është i martuar dhe kam një fëmija, një
vajza.
Edhe Alban është gjithashtu e martuar. Grua i tij quhesh Merita. Ata
nuk ka asnjë fëmija. Zanë nuk është i martuar. Ajo është i pamartuar, është
beqar.
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
...........................................................................................................
133
SHKRIMI I DATAVE
Kur në datat e plota muaji shkruhet me shifra (arabe ose romake), pas
shënimit të datës dhe të muajit vihet një pikë:
20.VII.1973 ose 20.7.1973 (dhe jo 20/7/1973 ose 20-VII-1973) etj.
Në shkrimin e datave, pas emrit të vendit vihet presje dhe para shifrës
që shënon datën, në shkresat zyrtare, vihet parafjala më:
më
Tiranë, më 19.II.1948; Shkodër, më 5 tetor 1972 etj.
Detyrë
134
LETËRSIA GOJORE DHE E SHKRUAR
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI
1. Çfarë dini për letërsinë gojore?
2. Çfarë dini për letërsinë e shkruar?
136
personazhet paraqiten si të jashtëzakonshme. Epika legjendare tek ne për-
faqësohet nga Eposi i Kreshnikëve, i quajtur ndryshe edhe Cikli i Mujit dhe i
Halilit.
DETYRË
Paraqite në mënyrë skematike ndarjen e folklorit.
LIRIKA POPULLORE
KËNGËT E DJEPIT
(ninullat)
137
DETYRË
Lexojeni këtë ninullë:
138
FJALOR
INTERPRETIM
Cilat janë dëshirat e nënës, të shprehura në këtë këngë?
Si e shpreh nëna dashurinë e vet ndaj vajzës?
Me se e krahason nëna foshnjën e saj?
TË SHPREHURIT KRIJUES
Shkruani një ninullë me ndihmën e gjyshes, nënës apo të ndonjë gru-
aje të moshuar.
KËNGËT E DASHURISË
Poezia lirike e dashurisë nëpërmjet figurave poetike shpreh ndjenjat më
intime lidhur me dashurinë e dy të dashuruarve. Këto poezi mund të flasin
për hollësitë e ndjenjave, gëzimin, bukurinë, por edhe për pikëllimin, i cili
haset shpesh kur dy të rinjtë pengohen në dashuri.
Në lirikën tonë gojore motivi erotik zë një vend qendror. Këngët e
dashurisë janë të shkurtra me një kumbim harmonik. Dashuria konsidero-
het si ndjenja më fisnike e njeriut. Zakonisht djali i këndon vajzës, duke e
përshkruar dhe hyjnizuar bukuritë dhe virtytet e saj.
TI JE YLL E TI JE DRITË
Ti je yll e ti je dritë
yll që del ndaj të gdhirë,
Zotynë të dhëntë ditë!
Flasën bukurinë tënde, o shpirt!
Edhe zoqtë kur këndojnë,
shoq me shoq po ligjërojnë,
me gjuhë të tyre thonë;
flasën bukurinë tënde, o shpirt!
M'atë përçe fije-tije,
seç m'i mban gushës hije,
porsi dielli kur bie.
Flasën bukurinë tënde, o shpirt!
Me atë perçe laqe-laqe,
kur ma derdh, ma hedh mbi faqe
posi lule manushaqe.
Flasën bukurinë tënde, o shpirt!
Këngë lirike e dashurisë.
139
PYETJE DHE DETYRA
INTERPRETIM
TË SHPREHURIT KRIJUES
140
KËNGËT E DASMËS
141
Këngët e dasmës shoqërojnë të gjitha fazat e zhvillimit të ceremonialit
të dasmës. Këtu dallojmë: këngët e fejesës (shkuesit, mësitit), këngët e
kulaçit,
kulaçit këngët e kënasë dhe këngët e natës dhe të ditës së dasmës).
dasmës
Figurat kryesore janë nusja dhe dhëndri, por përmenden shpesh edhe
familjarët e tyre.
INTERPRETIM
DASMA SHQIPTARE
Dita qenka prerë, në tre dit' janarë:
Me hajr t'jet' edhe me këmbë të mbarë.
Laj'mi u dëgjua, dasma na filloj,
Zonjat e zonjushet, ç'i rrëfen në goj',
Vargje-v'argje rudhen, val' a val me shkumbë
Veshur edhe ngjeshur, m;e stolira shumë:
Kri'si një kobure, erdhi një peshqesh,
Krisi dhe nji tjetër, nji cap e dy desh:
Krisi dhe nji tjetër, erdhi dhe nji lopë,
Tepër u harxhua e drejtë nji copë.
N'obo'rr të nuses, k'rushqit ja arrijtën,
Bukur na u pritën, bukur u gostitën:
Mbasi paskan pshehur tabak e bardhak,
Doli në kalë hipur, nusja me dullak!
Pela hingëllin, kali hingëllin,
Krushqit aty hip'ur, me dolli i pin,
Çifti rroft' e qoftë, pritë dhe një herë,
Dy tre qind kobure n'erë. Ali Asllani
142
DETYRË
TË SHPREHURIT KRIJUES
143
STROFA, VARGU DHE RIMA
144
Lexojeni këtë poezi:
VALLJA E LULEVE
145
PYETJE DHE DETYRA
Sa strofa ka kjo vjershë?
Nga sa vargje kanë strofat?
Shkruani fjalët e fundit të vargut të parë dhe të tretë, pastaj të vargut
të dytë dhe të katërt të strofës së dytë. Tani keni shkruar fjalët: hedhur - dred-
hur; kraharuari - kënduari.
A përputhen tingujt e fundit të këtyre fjalëve?
Cilat rrokje na dalin në fund të këtyre fjalëve?
Si e quajmë këtë përputhje tingujsh fundorë të vargjeve?
146
c) Kur lexojmë vargjet:
vëmë re se nga një varg në tjetrin mungojnë rima dhe numri i caktuar i
rrokjeve. Këto quhen vargje të lira.
lira Për herë të parë këto vargje në letërsinë
tonë i përdori Migjeni.
3. Rima
a) rimë të puthur,
puthur kur rimojnë dy vargjet që vijnë njëri pas tjetrit
(shënohet me AABB);
AABB
b) rimë të kryqëzuar,
kryqëzuar kur vargu i parë rimon me të katërtin, dhe i dyti
me të tretin (ka skemën ABAB);
ABAB
c) rimë të mbyllur,
mbyllur kur vargu i parë rimon me të katërtin, kurse i dyti
me të tretin (skema e këtij vargu është ABBA);
ABBA
147
ç) rimë të ngarkuar,
ngarkuar kur të gjithë vargjet rimojnë midis tyre (mund të
shënohet me skemën AAAA).
AAAA
FSHATI IM
148
PYETJE DHE DETYRA
149
HIMNI
Këtu më poshtë po e japim një lloj lirike të tillë të shkruar nga Fan Noli:
HYMNI I FLAMURIT
FJALOR
150
HIMNI I FLAMURIT
151
PYETJE DHE DETYRA
Ç'është himni?
Sa strofa ka "Hymni i flamurit" i Fan Nolit?
Sa strofa ka "Himni i flamurit" i Asdrenit?
Nga sa vargje kanë strofat e këtyre himneve?
Sa rrokësh është vargu i himnit të Fan Nolit e sa i Asdrenit?
Çfarë lloj rimash kanë?
Në çfarë rastesh këndohet himni kombëtar?
Në çfarë pozite duhet të qëndrojmë kur ekzekutohet himni kombëtar?
Mësoni dhe recitoni dy strofat që ju pëlqejnë më shumë.
ASDRENI (1872-1947)
DETYRË
Gjeni disa nga veprat e Asdrenit në internet dhe lexoni ato.
152
POEZIA SOCIALE
Poezia sociale është krijim letrar i gjinisë lirike në të cilën poeti shpreh
qëndrimin dhe botëkuptimet e veta ndaj shoqërisë, dukurive të ndryshme të
jetës shoqërore dhe marrëdhënieve të njerëzve. Poeti social zakonisht frymë-
zohet nga gjendja shoqërore e një klase të shtypur e të shfrytëzuar, nga mjer-
imi i madh ose padrejtësitë e ndryshme prej të cilave vuajnë të shtypurit.
FJALOR
kapërdihet - gëlltitet
qesendi - qëndrim tallës që shprehet me fjalë thumbuese, ironi.
fushqetë - fishekzjarr që hidhej natën lart në ajër për t'i dhënë një shenjë të
caktuar dikujt ose për të ndriçuar.
zhele - copë e shqyer që varet nga një rrobë e vjetër.
153
PYETJE DHE DETYRA
MIGJENI (1911-1938)
154
ELEGJIA
SYRGJYN-VDEKUR
(Elegji për Luigj Gurakuqin)
çveshnin - zhveshnin
laro - njeri i pabesë e tradhtar; ai që i shërben si qen një tjetri për të
përfituar diçka prej tij, ai që e shet veten për një kockë, zuzar.
syrgjyn - internim në një vend të largët.
vigan - njeri i shquar që ka bërë vepra madhështore, gjigant.
liberator - çlirimtar.
155
LUIGJ GURAKUQI
DETYRË
Lexojeni elegjinë "Shpell' e Dragobisë".
SHPELL' E DRAGOBISË
(Elegji për Bajram Currin)
156
Thon' u-shtri e thon' u-vra,
Po ti s'vdiqe, or Baba,
As te shkëmb' i Dragobisë,
As te zëmr' e Djalërisë.
As je vrar' e as po vritesh
Legjendar Ante po rritesh.
Dithiramb i Dragobisë,
Tmerr, panik i mizorisë.
Me Zjarr Shenjt u-ndrit kjo shpellë,
Gjer në qjell u-ngrit Kështjellë,
Për çlirimn' e Shqipërisë,
Katakomb' e Dragobisë.
Fan Noli
DETYRË
Recitoje në mënyrë artistike këtë elegji.
157
FIGURAT LETRARE
158
Te metafora krahasimi i ngjashmërive del i shkurtuar dhe kuptimisht
plotësohet përmes procesit të të menduarit. Në të gjitha rastet kur themi:
ndjej bosh në zemër, dritarja shikon kah rruga, u tret nga dëshira për një
fëmijë etj. kemi përdorur figurën e metaforës.
metaforës Prandaj, mund të thuhet se
figura e metaforës krijohet atëherë kur me anën e veçorive të një gjësendi
emërtojmë a cilësojmë një gjësend tjetër, meqë ndërmjet këtyre dy palëve
(gjësendeve) ekziston një ngjashmëri. Metafora të tilla hasim në dy vargjet e
strofës së parë të poemës "Andrra e Jetës" të Ndre Mjedës:
Tokë e dashur,
ti diçka ke kërkuar nga unë.
"Ndryshomë, o bir" - më ke thirrur nga grykat e maleve",
159
PYETJE DHE DETYRA
1. Ç'është personifikimi?
2. Dalloni personifikimin në vargjet e mëposhtme:
Sa shpejt deti djalin ka ndëgjue! (Popullore)
E dielli i ndëgjonte si ndëgjon prindi i lumtun fëmin e dashtun, qeshej i
kënaqun dhe i skuqun perëndonte.
ALEGORIA (nga greqishtja allos = tjetër dhe agoresio, flas.) është fig-
urë stilistike me anën e së cilës bëhet një qortim i tërthortë. Ndërtohet mbi
baza të përqasjeve dhe paralelizmit.
Le të marrim si shembull vjershën e Ndre Mjedës "Vaji i bylbylit". Po të
vërejmë me kujdes gjendjen e zogut, ai është një bilbil i rëndomtë, të cilin e
ka zënë njeriu dhe e ruan në kafaz. Por, nëpërmjet alegorisë poeti shpreh poz-
itën e popullit në robërinë otomane, me të cilën synon ta nxisë dhe ta emo-
cionojë lexuesin, të zgjojë te ai ndjenjën e dhembjes dhe të revoltës.
VAJI I BYLBYLIT
Po shkrihet bora, E kur t'vin zhegu,
Dimni po shkon; Kur dielli shkon,
Bylbyl i vorfën, Ti ke me këndue
Pse po gjimon? Si ke zakon.
160
NDRE MJEDA (1866 - 1937) është një nga
poetët e mëdhenj të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Lindi në Shkodër dhe atje nën kujdesin e priftërinjve
katolikë u bë prift. Gjatë gjithë jetës së tij ai është
marrë me letërsi, studimin e saj dhe të gjuhësisë. Nga
veprat e tij kryesore janë: poemthi "Vaji i bylbylit",
"Liria", përmbledhja me poezi "Juvenilja" etj. Mjeda
është nga të parët gjuhëtarë që studioi veprat e
Pjetër Budit dhe Pjetër Bogdanit. Vitet e fundit të
jetës punoi mësues i gjuhës shqipe në gjimnazin e
Shkodrës.
161
PYETJE DHE DETYRA
1. Ç'është hiperbola?
2. Dalloni hiperbolat në fjalitë e dhëna:
162
PËRRALLA
Ishin një mbret dhe një mbretëreshë. Ata kishin një vajzë të vetme. Ajo
ishte e bukur, e mençur dhe aq e gëzuar, sa qeshte ditë për ditë më shumë
herë sesa kokrra ka shega.
Pallati i mbretit tundej nga e qeshura e princeshës. Qeshte shumë, por
qeshte bukur. S'kishte një të qeshur të marrë e të sëmurë, po një të qeshur
të re e të dashur.
Por një ditë, vdiq mbretëresha dhe princeshës iu vrenjt pak buza. Një
natë, vdiq edhe mbreti dhe princeshës iu pre gazi. Dhe pak kohë më pas i ra
zjarri pallatit dhe e dogji. Princesha e vogël, e varfër dhe e vetme, ndjeu për
të parën herë trishtimin.
Me zemër të fryrë nga psherëtimat, e bija e mbretit u vesh si fshatare,
mori një shkop në dorë dhe doli nga dheu i babait të vet duke qarë.
Loti i parë që derdhi, mbiu mbi dhe menjëherë një rrënjë trëndafili, i
gjatë, i bukur e me degë shumë. E kudo që derdhte lot princesha, mbinin
trëndafila. Ngaqë të qarët e saj s'kishte pushim, e të ecurit e saj s'kishte qën-
drim, trëndafilat mbinin në të katër anët e botës.
Një ditë princesha, e lodhur dhe e trishtuar më tepër se ditët e tjera,
arriti në qytet të Ispahanit, në Persi. Atje qëndroi në një gur dhe qau tri ditë,
e prandaj Ispahani është qyteti ku janë trëndafilat më të bukur të botës.
Në fund të ditës së tretë, princesha e mjerë vdiq dhe trupi i saj u
shndërrua në një trëndafil, degët e të cilit dolën më sipër se gjithë të tjerët.
163
PYETJE DHE DETYRA
MITI
Miti është lloj i veçantë i krijimtarisë gojore popullore, rrëfenjë për qenie
të mbinatyrshme, për heronj legjendarë, për ngjarje e dukuri të çuditshme,
ku pasqyrohen parafytyrimet primitive të njerëzve për prejardhjen e botës e
të jetës mbi tokë, për natyrën dhe shoqërinë; rrëfenjë e trilluar, për diçka që
nuk ka qenë e nuk është në të vërtetë.
PËRBINDËSHI I BISTRICËS
Këtu, në Bistricë, pat jetuar dikur një përbindësh, një gjarpër i madh.
Hante njerëz dhe bagëti ky gjarpër i pangopur, prishte pemë dhe të mbjella,
rrëzonte kasolle dhe shtëpi, shkretonte vendin rreth e rrotull, tek vërtitej si i
tërbuar.
Pse s'e vrisnin? E si ta vrisje? S'ishte gjarpër sidokudo, po katana. Ai,
164
sapo shikonte dikë, ose nxirrte zjarr jeshil dhe e përvëlonte ose e kollofiste pa
një pa dy.
Po një plak i varfër vendosi:
- Do vete, - tha, - ta vras përbindëshin. Dhe, në më përpiftë, unë e hën-
gra çairin tim. Se s'durohet i mallkuari.
Ngarkoi plaku një gomar me
eshkë, e vuri përpara dhe u nis. Kur u
afrua te gjarpri, ky flinte. Plaku ndezi
me uror dy copë eshka dhe i hodhi
njërën në një thes të barrës, tjetrën te
thesi i dytë. Filluan të ndizen dy thasët
me eshkë, por me ngadalë e si fshehu-
razi, se kështu e ka eshka. Pastaj plaku
u fsheh dhe filloi ta gjuante gjarprin me
gurë, që ta zgjonte. Gjarpri u zgjua, pa
gomarin e u turr dhe e përpiu me gjithë
barrën. Por eshka digjej në bark të gjarprit. Kështu u ndez vetë përbindëshi.
Dha e mori të shuhej, po ëhë! Atëherë thirri:
- Ku je, o nënë Bistricë, dhe ti, o det vëllai! Më ndihmoni!
Bistrica vajti me të shpejtë ta shuante gjarprin, por s'mundi. Deti nuk
lëvizi, se gjarpri i thirri "vëlla", kurse Bistricës "nënë".
Gjarpri e kuptoi gabimin dhe thirri:
- Ndihmomë, o baba det!
Atëherë deti u nis të shkonte të shuante gjarprin, por, sa erdhi ai në
Finiq, gjarpri u dogj krejt. Dhe deti u kthye prapë poshtë.
Kështu mbaroi ky gjarpër përbindësh e i patën mbetur vetëm kockat.
Thonë se disa nga këto kocka i morën ustallarët dhe i bënë shtylla, kur ndër-
tuan manastirin e Mesopotamit.
Populli
FJALOR
165
PYETJE DHE DETYRA
Ç'është miti?
Ritregojeni këtë mit.
LIQENI I LULEVE
Në kohë të Skënderbeut kanë luftue bashkë me burrat edhe gratë.
Turku i zuni do nuse burrnesha, që ia kishin farue asqerin, i lidhi dy
nga dy edhe i gremisi në liqen të Lurës.
Atje ku ranë, në fund të liqenit, këto gra burrnesha, u rritën lulet,
që rrinë mbi ujë në Liqenin e Luleve.
Legjendë
166
Shpjegim:
Në këtë legjendë flitet për krijimin e njërit nga liqenet malore të Lurës,
ku rritet një lloj zambaku i bardhë, shumë i bukur. Duke e lidhur këtë lule
me emrin e nuseve trimëresha, populli, në mënyrë poetike, ka dashur ta
ruajë kujtimin për gratë e shumta, të cilat janë bërë theror i luftërave të ash-
pra. Me të ai ka dashur të theksojë se kujtimi i tyre do të jetojë gjithmonë i
bukur, i freskët dhe i gjallë, si vetë zambaku i mrekullueshëm.
DETYRË
Legjenda "Liqeni i luleve" është shkruar në gegërishte. Rishkruajeni
atë duke e shndërruar në shqipe standarde.
167
ROZAFA
Krenare ngrihet mbi Bunën e gjerë dhe mbi qytetin e Shkodrës kësht-
jella e lashtë e Rozafatit.
Kur është hedhur guri i parë në themelet e kësaj kështjelle? S'dihet.
Historia e saj humbet në mjegullën e lashtësisë ilire, banorëve të moçëm të
kësaj kënge. Një gjë dihet mirë e qartë; atë e kanë pasur dikur Labeatët dhe
pastaj Ardianët, që ishin fise të forta ilire.
Në atë kohë tërë bregu i këtejshëm i Adriatikut, gjer në Tergesten e
bujshme apo Triesten e ditëve tona, ishte breg ilir. Më vonë u derdhën këtej
romakët, pastaj sllavët, normanët, venedikët, turqit e shumë popuj të tjerë të
huaj. Gjatë shekujve ata kepa të thatë nën muret e Rozafatit, si dhe vetë
muret e kështjellës, janë lagur me përrenj gjaku të atyre që e kanë sulmuar
dhe atyre që e kanë mbrojtur. Të huajt erdhën dhe shkuan, kurse populli ynë
mbeti ngulur në këtë tokë ilire. Ndërtimi i Rozafatit ka një gojëdhënë të
bukur, por dhe të hidhur që ka ardhur nga lashtësia deri në ditët tona. Ja
ç'thotë kjo gojëdhënë...
I ra mjegulla Bunës dhe e mbuloi të tërë. Kjo mjegull mbeti aty tre ditë
e tre net. Pas tri ditësh e tri netësh fryu një erë e hollë dhe e lartoi mjegullën.
E lartoi dhe e shpuri gjer në kodrën e Valdanuzit. Aty majë kodrës
punonin tre vëllezër. Ndërtonin një kështjellë. Murin që e bënin ditën u
prishej natën dhe kështu nuk e lartonin dot. Na shkon aty një plak i mirë.
- Puna e mbarë, o tre vëllezër.
- Të mbarë paç, o plak i mirë. Po ku e sheh ti të mbarën tonë.
Ditën punojmë, natën prishet. A di të na thuash një fjalë të mirë.
Ç'të bëjmë që të mbajmë muret më këmbë?
- Unë di - u thotë plaku - po e kam për mëkat tua them.
- Atë mëkat hidhe mbi kryet tonë, se ne duam që ta qëndrojmë më
këmbë këtë kështjellë.
Plaku i mirë mendohet e pyet:
- A jeni të martuar o trima? A i keni ju të tre vashat tuaja?
- Të martuar jemi - i thonë ata - edhe të tre i kemi vashat tona.
Na thuaj pra ç'të bëjmë që ta qëndrojmë këtë kështjellë?
- Në doni ta qëndroni, lidhuni me besa-besë: vashave mos u rrëfeni, në
shtëpi mos kuvendoni për fjalët që do t'u them unë. Atë nga të tri kunatat që
do të vijë nesër t'ju sjellë bukën, ta merrni e ta muroni të gjallë në mur të
168
kështjellës. Atëherë keni për ta parë se muri do t'u zërë vend e do t'u qëndro-
jë për jetë e mot.
Tha kështu plaku, pastaj shkoi; tani u pa, pastaj s'u pa.
Vaj !
Vëllai i madh e shkeli besën e fjalën: ia tregoi të gjitha vashës së vet
kështu e kështu, i tha të mos vinte atje të nesërmen. Edhe i mesmi e shkeli
besën e fjalën: ia tregoi të gjitha vashës së vet. Vetëm i vogli e mbajti besën,
fjalën: nuk kuvendoi në shtëpi, nuk i tha gjë vashës së vet.
Në mëngjes ata të tre ngrihen shpejt e shkojnë në punë. Çekanët
godasin, gurët copëtohen, zemrat rrahin, muret lartohen...
Në shtëpi nëna e djemve s'di gjë. I thotë së madhes:
- Moj nuse e madhe, mjeshtrit duan bukë e ujë; duan kungullin me
verë.
Nusja e madhe ia kthen:
- Besa nënë, sot s'mund të shkoj se jam sëmurë.
Kthehet i thotë së mesmes:
- Moj nuse e mesme, mjeshtrit duan bukë e ujë: duan kungullin me
verë.
- Besa nënë, sot s'vete, se do të shkoj tek fisi për të bujtur.
- Nëna e djemve i kthehet nuses së vogël.
- Moj nuse e vogël...
Nusja e vogël brof në këmbë:
- Urdhëro zonja nënë!
- Mjeshtërit duan bukë e ujë; duan kungullin me verë.
- Besa nënë unë shkoj, po e kam djalin të vogël. Druhem se do gji të
pijë e qan.
- Nisu, shko se djalin ta shikojmë ne e s'ta lëmë të qajë - , i thonë të
kunatat.
Ngrihet e vogla, e mira, merr bukë e ujë, merr kungullin me verë, puth
djalin e vogël në të dy faqet, niset e bie në Kazenë; që aty ngjit kodrën e
Vladanuzit, i afrohet vendit tek punojnë të tre mjeshtrit: dy të kunetërit dhe
i shoqi.
- Puna mbarë, o mjeshtër!
Po ç'është kështu? Çekanët ndalen e s'godasin, po zemrat rrahin fort e
fort. Fytyrat zbehen. Kur e sheh i vogli të shoqen, hedh çekanin nga dora,
mallkon gurin e murin.
E shoqja i thotë:
- Ç'ke ti imzot? Pse mallkon gurin e murin?
Hidhet kunati i madh:
- Ti paske lindur në ditë të zezë, moj kunata jonë. Ne e kemi bërë me
fjalë të t'murojmë të gjallë në mur të kështjellës.
169
- Shëndoshë ju, o tim kunetër. Po unë do t'ju lë një porosi: kur të më
muroni në mur, syrin e djathë të ma lini jashtë, dorën e djathtë të ma lini
jashtë, gjirin e djathtë të ma lini jashtë. Se djalin e kam të vogël. Kur të nisë
të qajë - me njërin sy do ta shikoj, me njërën dorë do ta ledhatoj, me njërën
këmbë do t'i tund djepin e njërin gji do t'ia jap të pijë. Gjiri im u muroftë,
kështjella qëndroftë, djali im u trimëroftë, u bëftë mbret e mbretëroftë!
Ata e marrin nusen e vogël dhe e murojnë në themel të kështjellës. Dhe
muret ngrihen, lartohen nuk shemben më si më parë. Po rreth tyre gurët janë
dhe sot të lagur e të myshtë, sepse vazhdojnë të pikojnë lotët e nënës për birin
e saj...
Dhe i biri u rrit, luftoi e trimëroi.
Shpjegim
Rozafa është një gojëdhënë (legjendë) e përcjellë brez pas brezi. Në këtë
legjendë flitet për tre vëllezër që donin ta ndërtonin një kala. Ata e ndërtonin
ditën, por natën shembej. Një ditë kaloi një plak dhe u tha se ai dinte
mënyrën se si të mos rrënohej kështjella. Ai u tha që kur të vinte njëra nuse
t'u binte ushqimin ta muronin të gjallë në muret e kështjellës, por nuk duhet
t'u tregonin grave për këtë gjë. Vëllai i madh e shkeli besën, edhe i mesmi,
por i vogli jo. Vjehrra nuk dinte gjë dhe u tha t'ua dërgonin ushqimin bur-
rave. Nusja e madhe dhe e mesmja e dinin që do t'i muronin, andaj gjetën
170
justifikime që të mos shkonin. E vogla pranoi të shkonte, e puthi djalin në
ballë dhe faqe e u nis. Kur arriti, vëllezërit i treguan se ç'ju kishte thënë
plaku. Nusja e vogël pranoi, por me kusht që gjysmën e trupit t'ia linin jashtë,
në mënyrë që me sy ta shihte të birin, me dorë ta ledhatonte, me këmbë t'ia
përkundte djepin dhe me gji t'i jepte të pijë. Legjenda thotë se lotët e nënës
për të birin rrjedhin edhe sot, ndërsa kalaja është edhe sot e kësaj dite në
Shkodër e njohur si Kalaja e Rozafës.
GURI I SKËNDERBEUT
Një ditë Skënderbeu porositi mjeshtër Medarin t'i farkonte një shpatë
të re. Pas një jave, Gjergj Kastrioti shkoi në farkën e farkëtarit.
- Puna mbarë, mjeshtër! - e përshëndeti Skënderbeu.
- Mbarë paç, kryezot! - iu përgjegj Medari.
- Erdha të marr shpatën që kam porositur. E keni gati? - e pyeti
Skënderbeu.
- Po, shpata e pret të zotin.
- I keni respektuar porositë e mia?
- Po, kryezot, të gjitha. Kurrë në jetën time nuk kam farkëtuar shpatë kaq
të madhe dhe kaq të rëndë, - i tha farkëtari.
- Unë dua të di sa e fortë është? - e pyeti Skënderbeu.
- Më e fortë s'ka si bëhet, - ia ktheu mjeshtri.
- Tani do ta provojmë, - i tha Skënderbeu. - Eja me mua!
Skënderbeu doli nga farka me shpatën në dorë. Pas tij doli edhe
mjeshtër Medari, si edhe njerëzit që e shoqëronin. Jashtë farkës qe një
shkëmb sa një qerre. Skënderbeu hipi në kalë dhe filloi ta godiste shkëmbin
me shpatë, pastaj shikoi tehun e saj mos i qe bërë ndonjë dhëmb. Shpata
ishte po aq e mprehtë sa edhe më parë.
Skënderbeu i tha Medarit:
- Të lumtë, mjeshtër! Se shpata s'më duhet si stoli, po për të luftuar.
Skënderbeu shpërbleu mjeshtrin, ngjeshi shpatën në brez dhe iku i
gëzuar.
Që atë ditë, shkëmbit ku provoi shpatën Skënderbeu, i thonë "Guri i
Prerë", ose "Guri i Skënderbeut".
171
PYETJE DHE DETYRA
172
FJALËT E URTA
Fjalët e urta (proverbat) janë fraza të shkurtra që shprehim me pak fjalë fílo-
zofìnë popullore (urtinë popullore). Pikërisht për këtë, ato quhen edhe fjalë të urta.
Proverbat janë të përhapur në të gjithë botën dhe nuk ka dyshim se midis
tyre hasen edhe ngjashmëri apo identitete. Megjithatë, çdo popull ka proverbat e
tij, të ndërtuara sipas psikologjisë dhe përvojës së tij jetësore, filozofike e historike.
Fjalët e urta hasen në formën e një vargu apo të dy deri tri vargjeve si edhe
në formën e një fraze në prozë. Proverbat shqiptarë janë të pasur me mendime dhe
shprehin mençurinë popullore të përfituar dhe të përcjellë brez pas brezi. Në vijim
po japim fjalë të urta të ndara sipas temave:
Trimëria, besa
173
Liria, dinjiteti
174
Mëso sa je i ri, se kur plakesh s'ke dobi.
Ruaje fjalën kur t'i vijë radha.
Syri zgjedh të bukurën, goja të ëmblën, mendja të mirën.
Ç'ja bën botës, ia bën kokës.
Çfarë t'i bësh nënës, ta bën djali.
175
ROMANI
DETYRË
Paraqiti në mënyrë skematike llojet e romaneve.
AFËRDITA
Mesi i natës kishte kaluar, por Afërdita ende notonte në një pellg të
pafund mendimesh. Edhe kur qëllonte të kotej për ndonjë grimë, përsëri i
ngjante sikur vështronte nxënës të leckosur, njerëz të leckosur e të ftohtë,
deri edhe kafshë si të leckosura edhe ato, dhe shtëpi të rrënuara. Shpesh e
më shpesh, duke ardhur në vete, kërcente nga vendi e tmerruar. Errësira e
dhomës ia shtonte tmerrin: fytyrat e djegura të fshatarëve i dukeshin si fytyra
gjakpirësish. Vështrimi i çuditshëm i kryeplakut dhe shpotia e tij e rëndë, i
kishin lënë mbresë të madhe qytetares së re: dyshonte se mos mësynin natën
këta njerëz të heshtur për ta rrëmbyer. Sa episode të tilla që i erdhën ndër
mend për rrëmbime vashash, më të gjalla edhe se atëherë kur kishte lexuar
disa romane të huaja! Reshperimi më i mbytur i minjve dhe pipëtitja më e
176
vdekur e druve të vjeshtës ia shtonin frikën dhe pa dashur mbështillej më
mirë me mbulesat e strukej më shumë pas s'ëmës. Luftonte, luftonte me
vetveten, me fatin e saj, me errësirën e natës e me botën e tërë! Barra e famil-
jes ishte shumë e rëndë, por detyra e re e rëndoi edhe më tepër. Ajo vetë, vajzë
e re, - mezi i kishte mbushur të
shtatëmbëdhjetat dhe pa praktikë: që
nga bankat e shkollës, që nga jeta e
përbashkët e konviktit, përplasej
tutje-tej në vetmi, pa asnjë udhëhe-
qës pranë, pa asnjë ndihmë. I ngjante
vetja si një filiz i ri që ishte ngarkuar
me peshën e rëndë të dëborës. Po a
do të ishte e zonja ta mbante këtë
peshë pa u thyer? E shihte jetën e saj
të paskëtajme vetëm me mjerime e
me vuajtje familjare, ekonomike e
shoqërore. Nga errësira sterrë e natës
dhe e blozës i ngjallej pellgu i
mundimeve të saj të përhershme. I
dukej se kishte perënduar përgjithn-
jë jeta e bukur e shkollës. I dukeshin
të venitura buzët e saj qumështore, që më parë i ndeheshin aq fort në vathën
e gazit e të lumturisë.
Agimi, kur përhapi rrezet e veta argjendore, e gjeti vashën syçelur e të
hutuar. E ëma e preku me kujdes pas krahut, që ta zgjonte. Afërdita përm-
blodhi veten.
- E, Ditkë, a fjete mirë? - e pyeti.
- Si urdhëron, mama, fjeta shumë mirë! - u përgjigj.
- Sa gjumë të rëndë që bëra! Po dhe sa e lodhur që isha! - tha plaka
duke fërkuar sytë e duke hapur gojën e përgjumur.
- Edhe ç'ëndrra të këqija që pashë! Qoftë për të mirë!
- Unë, mama, s'mbaj mend sonte të kem parë ndonjë ëndërr. Isha e lod-
hur edhe fjeta aq lehtë! - i përgjigjej vasha duke palosur velenxat. Pastaj me
disa shkarpa e me ca thekërishte ndezi zjarrin në vatër. Mori xhezven e
mbushi me ujë dhe e vuri në prush për të bërë kafen e mëngjesit. E ëma,
duke u dridhur nga të ftohtit, pak edhe nga dhembjet e trupit, të shkaktuara
nga rruga, strukej kruspull afër gllanikut dhe me një purtekë trazonte
shkarpat për të shtuar zjarrin.
- Ditkë, lëre se po e bëj kafen vetë: shko rregullo dhomën, - i tha pas-
taj. Afërdita bëri si e porositi e ëma. Mirëpo pagjumësia e kishte dëmtuar:
koka i rëndonte, trupi i dalldisej dhe stomaku i përzihej. Punët i bënte me
177
mundim, madje i vinte rëndë edhe nga fjalët e s'ëmës, që fliste herë pas here:
- Ja edhe kockat më dhembkan fort! Bëmë gabim, që s'morëm një
dyshek nga shtëpia... Dy velenxa të shtruara nuk na mjaftojnë. Dhe këta rro-
gozat e mallkuar m'i paskan prishur velenxat. Mos harro, kur të vejë qirax-
hiu në Korçë, t'i themi të na marrë dyshekun e vjetër... Sa keq qenka në këtë
dhomë: as derri nuk ndenjka mbyllur!... Uh, ç'më mërziti kafeja: uji akoma
nuk valon... Oxhaku qenka kosh për misër. O Zot, kushedi se si do të jenë
gdhirë në shtëpi! Dhe Thimi i shkretë ndoshta vetëm mendohet e qan! Ah,
burrë, burrë derëziu! Po Netka, po Tinka!
Çupa fatkeqe!...
Plaka belbëzonte si me vete pranë gllanikut. Afërdita vente e vinte
nëpër dhomë.
Fragment nga romani "Afërdita" e Sterjo Spasses
FJALOR
Ç'është romani?
A keni lexuar ndonjë roman?
Lexojeni në tërësi romanin "Afërdita" të Sterjo Spasses.
178
STERJO SPASSE (1914-1989)
Sterjo Spasse lindi më 14 gusht të vitit 1914 në
fshatin Gllomboç të Prespës, në rrethin e Korçës.
Veprimtaria krijuese e Sterjo Spasses është e
larmishme. Ai fillon të shkruajë që në bankat e shkollës
Normale të Elbasanit. Botoi rreth pesë vëllime me përm-
bledhje tregimesh: "Kurorë rinie", "Në krahët e një
femre" 1934, "Nusja pa duvak" 1944, "Të fala nga fshati"
1958, "Sokolesha" 1967. Por ato që e bëjnë të njohur
emrin e tij janë romanet: "Pse?!..." 1935, "Afërdita"
1944, "Ata nuk ishin vetëm" 1952, "Afërdita përsëri në
fshat" 1954, "Buzë liqenit" 1965, "Zjarre" 1972. Ka botu-
ar rreth 13 tekste shkollore. Vdiq më 12 shtator
1989.
179
KOMPOZICIONI I VEPRËS EPIKE
a) paraqitja e veprimit,
veprimit
b) thurja e veprimit,
veprimit
c) kulminacioni,
kulminacioni
ç) peripecia dhe
d) shthurja e veprimit.
veprimit
180
Në kompozicionin e veprave asgjë nuk duhet të jetë e tepërt. Çdo pjesë,
çdo veprim duhet të ndihmojë për shtjellimin e plotë të temës së veprës, për
zbërthimin e ideve të saj, me qëllim që ato të kuptohen mirë dhe të ndikojnë
në ndjenjat dhe në mendimet e lexuesit.
BUKURIA QË VRET
Hana e zbetë, si fytyra e një të vdekuri, kundron nga kupa e qiellës.
Kundron botën e maleve të kristalizueme nga bora. Kundron kasollet e
kristalizueme të katundit, të cilat as fymë nuk marrin. Të gjitha janë mbësht-
jellë në bardhësinë e borës. Dhe të vret kjo bukuri e bardhë. Vret shpirtin e
malsorit siç vret shpirtin e artistit shtatorja e bardhë e ftoftë e një gruaje
lakuriqe. E në kasollë, e cila gjëmon nën barrën e borës, derdhen dy ngjyra,
kuq e zi. I kuq zjarrmi i votrës në fund të kasollës, e zi rrethi. Të zeza, t'errta
janë skutat e kasollës, nga dëgjohet blerimë e mekun e ndoj delje ose kumona
e lopës. Edhe ata i vret bukuria e bardhë. Nga goja u del avulli i afshavet që
ngrihen n'ajr, bie mbi qimet e tyne si brymë dhe kristalizohet. Heshtje.
Gjithçkafja e kristalizume.
- Një dorë shtrihet, zen një dru, e shpupurish zjarrmin. Ropos një botë
gacash. Flaka lëpin errësirën e njerëzve që dridhen, nëpër kuriz u përshko-
het të ftohtit që vjen nga skutat, andej nga errësina.
Brr... uf... andej mbrapa shpinet përpijnë errësina me të ftohtit e saj.
- Po shiko mos ngrini Laroja?
Dhe çohen, i lëshojnë vend rreth zjarrmit Larojës, lopës së shtëpisë. Të nxe-
het dhe ky pjestar familjeje në kasollën e kristalizueme.
- E Laroja din si duhet m'u shtrimë rreth zjarrmit. Por, me trupin e saj
të madh, gati shtypi dy vocrrakë, të cilët i kish zanë gjumi pranë zjarmit.
E kur andej nga mesnata acarimi arrin dhe kulmin e vet, atëherë ndër bagëtit
fillon një lëvizje. Po, një lëvizje. Një nga një u aviten njerëzve e me sytë e vet
si me u lutë: "Na lëshoni edhe neve të ngrohemi pak rreth zjarrmit se u
ngrimë. Dhe njerëzit kundrejt njerëzve s'kanë mëshirë, po kundrejt shtazëve
po. Prandej çohen, ua lëshojnë bagëtisë vendin rreth votrës, e ata vetë shko-
jnë n' erësinën që përpin.
... Dhe agimi zbardh me bukurinë e bardhë që vret. Çohen njerëzit me
trupa të mpirë dhe me kujtim në ndërgjegje se u kalua edhe një natë e
vështirë. U çuan, por nuk çohet një vocrrak. Dora e s'amës shtrihet mbi te
dhe m'at çast një britmë e tmershme çpoi zemrat e kasollës. Dhimba e një
nane i shkrin zemrat në vaj, por ç'e do kur nuk shkrin zemrën e ngrime të
vocrrakut.
Po, ishte ngrimë lokja e nanës. Gjaku i tij i kuq e i purpurt ish ngri ndër
dej dhe në zemër, ish bamë kristal, që të bahet një servis për miljonarin, jo,
gjaku ish ba rubis, për gjerdhanet e metresave.
E trupi i vocrrakut, i lokes së nanës, ishte bamë një shtatore e ngurtë e zhgu-
lun nga gjiri i nanës.
- Merrnje dhe çonje në qytet këtë shtatore. Vendosnje në një shesh!
181
Dhe si permendore kushtonja ndokujt! Kushtonja atij që ka më shumë meri-
ta për kët vend! Po, ndoj ministrit o deputetit o ndokujt tjetër... E në rasë se
nuk gjeni ndonjë njeri që ka merita të mjaftueshme, atëherë kushtonja atij që
ka merita ma pak, perendisë klasike.
Millosh Gjergj Nikolla - Migjeni
FJALOR
INTERPRETIM
Për cilën kohë bën fjalë shkrimtari në këtë tregim?
Si e përshkruan shkrimtari dhembjen e nënës për vocërrakun?
Plani kompozicional i këtij tregimi mund të paraqitet si më poshtë:
182
DETYRË
Lexoni me kujdes tekstin e mëposhtëm dhe gjeni etapat e kompozi-
cionit në tekst.
Një ditë, pasi u largua nga vendi i tij, ku nuk kishte mbetur njeri pa
mësuar të qeshë, shakatari u nis nëpër botë të takonte njerëz që mund të
kishin nevojë për të. Kutinë me pluhurin magjik me vete, trastën në shpinë
dhe ec e ec na sheh së largu një vend me re të zeza.
Vendosi të kthehej aty e të shikonte ç'bëhej. Rrugës takoi shumë
njerëz. E përshëndesnin, por asnjërit s'i qeshte buza, njëri më i zymtë se
tjetri. Më në fund nuk iu durua dhe pyeti njërin prej tyre:
- Pse të gjithë njerëzit që takoj rrugës janë të zymtë?
Burri vetullngrysur iu përgjigj.
- Ke ardhur në vendin ku njerëzit kanë harruar të qeshin.
183
të qeshur. Prandaj, pa thënë asgjë, nxori nga xhepi një grusht pluhur dhe ia
hodhi mbretit përsipër me shumë mirësjellje. Shprehja e fytyrës së mbretit
ndryshoi përnjëherësh.
Vetullat e ngrysura iu drejtuan, buza iu përvesh pak sipër dhe filloi të
qeshë. Qeshi e qeshi me orë të tëra duke i lënë të habitur të gjithë oborrtarët
e pallatit që e ndoqën këtë skenë me buzë në gaz...
Mbreti kërkoi pak nga pluhuri magjik.
- Do të të jap të gjithë arin e thesarit tim si shpërblim, - i tha shakatar-
it.
- Nuk ka nevojë më për këtë, - ia ktheu shakatari. Pasi të mësosh të
qeshësh dhe të duash me gjithë shpirt të qeshësh, nuk ke nevojë më për këtë
pluhur.
- Të hiqet ligji që ndalon të qeshurën!- urdhëroi mbreti. Njerëzit të jenë
të lirë të qeshin.
Fragment nga përralla turke
184
PERSONAZHI
DETYRË
Lexojeni këtë përrallë
DY VËLLEZËRIT
Një grua e ve kishte rritur dy jetimë. Ata jetonin në varfëri të madhe
dhe nëna i rriste me vështirësi. Pasi u bënë 7-vjeç, ajo i çoi të punonin me
rrogë si barinj te një i pasur.
Kur u rritën fëmijët, e lanë punën tek i pasuri dhe filluan të merreshim
vetë me tregti. Për një kohë të shkurtër bënë pasuri të madhe.
Një ditë u erdhi në vizitë daja i tyre, i cili më parë nuk qe interesuar
fare për ta. Ai i këshilloi se njëri djalë duhej të martohej, pasi nëna e tyre ishte
plakur dhe nusja do t'i ndihmonte asaj në punët e shtëpisë. Në fund daja e
bindi djalin e madh që të martohej me një vajzë të pasur.
Bënë dasmë të madhe. Vëllai i vogël me 300 krushq shkuan ta merrnin
nusen në një vend të largët, tri ditë e tri net udhëtim. Kur erdhi nusja, daja
me qëllim djallëzor e këshilloi nusen të mos flinte me dhëndrin, por t'i thoshte
që ajo dashuronte vëllanë e tij të vogël. Këtë nusja ia tha dhëndrit natën e
parë, ai i besoi dhe u dëshpërua thellë.
Të nesërmen vëllai i madh i propozoi vëllait të vogël të dilnin në gjueti,
pasi shpesh edhe më parë dilnin ashtu për dëfrim. Pasi arritën në vendin e
caktuar, ai i thotë vëllait ta vendoste shenjën ku do të qëllonin. Vëllai i vogël
duke mos e ditur qëllimin e tij, veproi ashtu dhe vëllai i madh e qëlloi nga
prapa, duke e akuzuar për tradhtinë që i kishte bërë. Në çastin e fundit para
se të vdiste, vëllai i vogël i tha se kjo ishte një shpifje të cilën mund ta kishte
bërë daja i tyre. Pasi kuptoi qëllimin djallëzor të dajës dashakeq, vëllai i madh
kërkoi falje nga vëllai i vogël, ia bëri varrin dhe e varrosi.
Kur u kthye në shtëpi, nënës së vet i tha se më nuk do ta shohë të birin
pasi kishte rënë në një çetë hajdutësh dhe ishte zënë peng. Pastaj shkoi te
nusja për ta kuptuar të vërtetën. Ajo pranoi se nuk kishte qenë e vërtetë që
ajo donte vëllanë e vogël, por kështu e kishte këshilluar të thoshte daja i tij.
185
I dëshpëruar thellë, nuses ia mori jetën dhe në fund bëri vetëvrasje,
duke e qëlluar vetveten me thikë në zemër. Nga kjo që ndodhi nëna e vetmuar
filloi të qante derisa u verbua.
DETYRË
1. Gjeni dhe përshkruani personazhet e kësaj përralle.
2. Ndani në personazhe pozitive dhe negative.
LULI I VOCËRR
Asnjë s'e njeh Lulin. As shokët e tij që përpara
tij luajnë, nuk e njohin. Më mirë të thuash se e njohin,
por ata luajnë për hesap të vet dhe Luli i shikon pa u
përzier me ta. Sot kushdo ka punët dhe kujdesjet e
veta, ashtu edhe fëmijët, ashtu edhe Luli.
- More Luli! Shumë herët ke filluar të shikosh
punën tënde!
Kur Luli hyn në oborr të shkollës, buza i qesh
pak, por askujt asnjë fjalë s'i thotë. Ecën ngadalë duke
shikuar djathtas e majtas, por gjithnjë duke ecur,
derisa të arrijë në cakun e vet. Aty te dera e rrugicës
së shkollës shumë i pëlqen të qëndrojë. Aty është caku
i tij, i praruar me rrezet e ngrohta të diellit në këto
ditët e vjeshtës. Mbështetet Luli në mur, grushtet e
vogla i vë në xhepa, hundën e pjerrët të skuqur nga të
ftohtët e mëngjesit ia kthen diellit dhe ... shikon. Gjëja
186
që më tepër ia tërheq vëmendjen, janë çizmet që kanë mbathur disa shokë të
tij. "Sa të bukura janë! Si shkëlqejnë! - mendon Luli dhe, pa dashje, sytë i
shkojnë te tollumbat e vet, nëpër të cilat shihen fare mirë të pesë gishtat e
këmbëve të zbathura. Nga kureshtja i afrohet një shoku që ka çizmet më të
reja. Ulet dhe sheh në lustrën e çizmes këmbët e veta të zbathura. Aq shumë
shkëlqejnë çizmet!!! Pasi shoku me çizme fluturon, Luli, ngadalë, shkon te
caku i tij, në diell, të ngrohë këmbët. Po kur nuk ka diell, si ia bën i shkreti
Lul?!
Nganjëherë, Lulit i afrohet mësuesi. Dhe, kur e ka fytyrën të pastër dhe
pa puçrra, mësuesi ia ledhaton faqet, gushën; e Luli i afrohet, ia merr dorën,
e shikon me sy pëllumbi dhe do të kishte dashur t'i falte diçka mësuesit. Po
vjollca nuk ka. E Luli i vocërr çfarë mund t'i falë mësuesit tjetër? Veç t'i falë
tollumbat e vet, që kanë hapur gojën, sikur duan ta hanë mësuesin! Po, po,
tollumbat e Lulit të vocërr kanë për ta ngrënë mësuesin!
Sipas Migjenit
DETYRË
Bëni përshkrimin fizik dhe shpirtëror të Lulit të vocërr. Portretizojeni
atë sipas kërkesës së mëposhtme:
187
FABULA, TEMA DHE IDEJA E VEPRËS EPIKE
FABULA
TEMA
Kur analizohet një tekst letrar, në radhë të parë duhet vështruar se cila
anë e jetës është pasqyruar në të. Pra, çdo vepër letrare flet për diçka dhe kjo
ka të bëjë me temën e veprës.
Tema është motivi themelor i një vepre letrare, mbi bazën e të cilit zhvil-
lohet e gjithë ngjarja. Titulli i veprës letrare rregullisht është në lidhje të drejt-
përdrejtë me temën.
Edhe në jetën e përditshme themi: tema e mbledhjes (e bisedimit), tema
e mësimit, hyri në temë, nuk është në temë etj. Gjatë bashkëbisedimit: folësi
flet për thelbin e çështjes, ndërsa dëgjuesi kupton për se a për kë flitet.
Tema është problemi themelor që pasqyrohet në një vepër letrare.
P.sh.: tema bazë në veprën e Migjenit është padrejtësia, vuajtja dhe mjerimi
i vegjëlisë. Romani "Heshtja e armëve" i Ramiz Kelmendit, për temë ka hak-
marrjen, ndërsa në romanin e Haki Stërmillit "Sikur të isha djalë" tema është
shoqërore dhe bën fjalë për emancipimin e gruas.
IDEJA
188
LUMI I VDEKUR
Shpërngulja
189
Piloja, pasi u vuri qeve përpara e më këmbë hostenin e gjatë, si shenjë
që s'duhej të lëviznin nga vendi, i ra qerres rrotull dhe doli në bisht të saj.
- Po ty, moj, kush të thirri të vish?
Kur vajza pa t'anë kaq të ngrysur e tek vetulla e mëngjër i epte fët-fët
poshtë e lart si për kohë të lirë, uli kokën dhe mërmëriti:
- Erdha se mos më do gjëkafshë nëna... dhe, sikur të kishte në duar
ndonjë palë kriga, kapërceu gishtërinjtë me njëri - tjetrin pa ditur ç'të bëjë
tjetër.
- Shko, shko, te qerrja, se s'mbeti jot'ëmë për ndihmën tënde! I foli i ati,
duke i bërë me kokë, sikur kërkonte ta shtynte tutje.
Si u largua çupa, Piloja iu afrua s'ëmës.
- E, plakë, si duket puna, a do të mbajë dot gjer në Seman?
- Zor, o bir... Më duket se po e mundojmë e po hyjmë në gjynah me
zotin dhe me të ... Ktheje më mirë qerren për në Bishtanakë, te hani. Gjyshja
ngriti kokën dhe pa të birin në sy, si për t'i zgjidhur mendjen.
- Ma desh zemra të lindte fëmija në dhe të ri, se, kush e di, mund të na
sillte të mbarë... Po, nejse, kur s'do perëndia, s'ka ç'bën robi...
- Tundi kokën dhe u largua drejt kreut të karvanit. Mori hostenin,
hodhi lart dhe shpoi kuqon që të kthente, më të djathtë.
***
- Pse qan ata, mos e rrahu tata?... pyeti vëllai i vogël zgjuar në kohën
kur qerrja kishte pushuar së tunduri e përkunduri.
- Jo vëllaçko, nuk qan ata, por prit dhe pak, të shohësh se kush do të
qajë: vëllai apo motra... iu përgjigj Vita, duke tërhequr me një dorë tërkuzën
e lopës dhe me tjetrën duke shtrirë të vëllanë.
Qerrja filloi të lëkundej përsëri dhe boshti i palyer ia nisi vajit të tij:
"criu-criu fiq..." avaz që po e mbante që atë mëngjez kur i zoti i harroi, apo
s'pat nge, t'hedhë masën katranit. Kjo e qarë zvarrëzvarrë, si ajo tërkuza e
lëshuar e lopës që Vita e kish lënë nga dora, shiu i imët i fushës së Myzeqesë,
që s'priti gjersa karvani të zinte Kilin e vogël. Koka, lëshuar gjumit dhe ëndër-
rave, po i shkonte sa mënjanë nga troshitja.
Sytë e vajzës, si kaluan një çast vështrimin e plogët e të qullët të kaf-
shës që vinte pas, u mbushën përnjëherë me lot. Bulzat e ujit mbi faqen e një
pellgu të rrahur nga shiu, dukeshin si barka të vogla që kishin ngritur velat
për udhëtim, ashtu si lotët e vajzës që kishin marrë teposhtë faqeve. Kapur
fort pas hunjve të qerres, kokën pështetur mbi faqen e rrogëzit që mbulonte
plaçkat dhe binte gjer poshtë, vështrimin mbytur në atë re të madhe shiu, as
Vita s'e kuptonte dot kush ja ndillte gjithë këtë trazim e pikëllim: arra-
tia nga fshati ku kishte lerë e ishte rritur, lëngimi dhe dhembjet e nënës, apo
ndonjë duf i ri që s'pati ndjerë gjer atë ditë në kufijt e fshatit të saj, në gjerd-
het e kasolles së saj.
E ku kuptohet ndonjëherë nga çastisin rrëketë që mbushin lumin dhe
e bëjnë të buçasë nga shtrati dhe udha e tij!...
190
Shpjegim:
LUMI I VDEKUR
Tema: Jeta e vështirë e fshatit të Myzeqesë gjatë viteve 1938 - 1939
Fati i tri familjeve:
191
Zhvillimi i ngjarjeve:
Personazhet kryesore:
Veçori të veprës:
192
POEMA
ANDRRA E JETËS
Trina
193
Këndoni, këndoni. Veç prej stanit
T'ardhmen Trina mbramje n'shpi,
Tuj blegrue nji kij mbas zanit
T'deles nane keni me ndi.
FJALOR
194
ka një kuptim figurativ, është si një paralajmërim i asaj që do të
ndodhë në strofën e dytë, sëmundja e Trinës.
cice - nënë (formë dialektore). Në Malësi të Veriut kështu, me emrin e gjirit,
i thërresin nënës fëmijët.
murgjina - lopë e murrme
sykë - emri i deles që ka sytë të qarkuar nga një rreth i zi ose fytyrën me
shenja.
mjelcë - enë e drunjtë për të mjelë dhentë, enë ku hidhet qumështi
burg - ahur
Shega - emër lope, lopë me brirë të kthyer përpara. Këtu ka kuptimin: viç.
u bërlyk - u zhgërrye përtokë duke bërtitur
rrshanë - zvarrë
tuj pritun viçin prorë - duke ndaluar viçin gjithnjë (për çdo çast)
ngufoj - gufoi, u çua përpjetë
Shpjegim
195
PYETJE DHE DETYRA
Ç'është poema?
Cilat janë poemat më të njohura në letërsinë shqiptare?
Lexojeni në tërësi poemën e Ndre Mjedës "Ëndrra e jetës".
Bëni analizën e kësaj poeme. Për këtë mund t'ju ndihmojë skema në vijim.
ANDRRA E JETËS
Kompozicioni
Boshtet e poemës
196
BALADA
197
Edhe krushqit i ka thirr me shkue
Dasëm po don me marue"
Kan shku krushqit nusen ja kan pru.
Hasan Aga fort ish kan' sertnu
"Hajde Hasan, dhandër me t'çu!"
Hasan Aga dhandër s'po don me shku
Jan' shku nuses me i kallxue:
"Ka dhanë besë tjetërkund".
Qaty nusja tha: "Medet për mue!"
Sahati gjashtë koka shkue:
Hala dhandri s'asht me shkue
Me zor daja ma paska çue.
Hasan Aga dhandër kur ka shkue,
Ish ndal' n'sobë me u kujtue...
Qaty nusja e kish qortue:
"Hasan Aga shka je idhnue
E s'po flet aspak me mue?
A po t'dukna e keqe unë,
Apo tesha pak t'kam prue?"
"Boll tesha më paske, prue.
Boll e mirë paske qillue,
Kam dhan' besën tjetërkujt."
Qaty gruja i kish kallxue:
"Rrogtaricë kam me t'u marue,
Ki me e marrë edhe at' grue;
S'po t'thom un' besën lene."
Hasan Aga shka kish marue,
"Hiq bre grue s'muj besën m'e lshue,
Kam dhan' besën tjetërkuj."
Kush n'atë odë nuk kish qillue.
Nji letër po don me shkrue.
Gishtin e vogël e kish shkurtue
Me qat gjak letrën e ka marue
Edhe grues i kish kallxue:
"Kur t'vij nana me m'thirr mue,
Për prozore letrën nanës me ja lshue."
Hasan Aga shka kish marue:
Thikë, vetit m'i ka mshue,
N'at vend jetë paska nrrue.
Nana e Hasan Agës koka çue,
N'der t'Hasanit paska shkue:
"Çou bir, mos pritsh m'u çue!
S'dojshe dhanër mramë me shkue."
Qaty nusja n'prozore asht ofrue:
"Paja, nanë, me të kallxue,-
Merre qit letër!" - n'dorë ja ka lshue.
198
E merr letrën nana diku me knue,
E merr letrën te hoxha ka shkue.
E merr letrën hoxha me knue,
Nanës Hasan Agës i ka kallxue:
"Djali yt jetë paska nrrue.
Me zor dhandër e kini çue:
Daja n'çafë m'ka marrë mue."
Qaty halla shka kish marue:
"Haj medet, pa djal kam mbet' unë!"
Të tanë krushqve, me u kallxue:
"Asnji, krushk, n'shpi mos me shkue,
Me tupana te vorret me m'çue,
Se me çikë t'begut m'kanë martue
Edhe besën ma kanë prish mue."
Qaty krushqit shka kanë marue:
"Të tanë krushqit hoxha i ka tubue
Edhe letrën ua ka knue:
"Kah Potur mahalla mue me m'çue,
besën peng mos me ma lanë mue!"-
Qashtu n'letër e kish pas' shkrue.
Me tupana tue bumbullue,
Kangatar't kanë shkue tue knue,
Me xheneze kah Potur mahalla kanë shkue.
N' Potur mahall kur kanë dalë,
Paskan ra n'qat mahallë,
Çika potureshë krushqve para ju kish dalë.
Bajraktari ish kan' i parë;
Bajraktarit çka m'i ka thanë:
"Bajraktar po t'lutna tash me u ndalë!
Du ta shof, tha, qeket djalë;
Sebep meje jetën e ka dhanë;
S'desh me lan', din e imanë,
Edhe unë mbas tij s'kam me rrnue!"
Çika thikë vetit i paska mshue,
Edhe çika jetë paska ndrrue,
Amanet ju paska lan':
"Ngatangat vorret me i marue!"
Nanës Hasan Agës i kanë kallxue:
"Ngatangat n'dhe po don me i lshue."
Nana e Hasan Agës shka po ban,
Ni amanet me gojë e kish lan'
Me gojë t'vet e kish kallxue:
"Ndërmjet t'dyve n'dhe me m'lshuem
Veç ngatangat ata mos me i afrue."
Tri vorre i paskan marue,
ndërmjet t'dyve plakën e kanë lshue
199
Trandafilat te kryet' u kan bi.
Edhe kaça ndërmjet u ka çelë.
S'po i le gjylet, medet me u përpjekë.
FJALOR
TË SHPREHURIT KRIJUES
200
NJOHURI PËR DRAMATIKËN
Këto vepra shkruhen për t'u shfaqur në skenat e teatrit, prandaj duhet
të plotësojnë disa kërkesa, si: të mos zgjaten më shumë se dy orë, ngjarjet të
jenë shumë të përqendruara dhe të paraqiten sikur zhvillohen para syve të
shikuesit, në kohën e tashme.
KOPRRACI
- Komedi -
(akti IV, skena VII)
Harpagoni është fajdexhi i pasur dhe koprrac i jashtëzakonshëm.
Kleanti, i biri, në bashkëpunim me shërbëtorin e tij, marrin arkën me
florinj. Harpagoni bëhet si i marrë dhe thërret komisarin e policisë për
zbulimin e hajdutëve.
201
Kleanti - i biri
Eliza - e bija
Komisari i policisë etj.
Monolog
***
Dialog
KOMISARI - Ma lini mua në dorë. Ai është zanati im. U regja në këso punësh.
S'është e para herë që po merrem me zbulimin e hajdutëve dhe
do të isha bërë pasanik i madh sikur të kisha aq thasë nga një
mijë franga sa njerëz kam varur.
HARPAGONI - Të gjithë gjykatësit të interesohen për shqyrtimin e kësaj
çështjeje dhe, në qoftë se nuk m'i gjejnë paratë e mia, do të
202
kërkoj drejtësinë e drejtësisë.
KOMISARI - Duhen bërë gjitha hetimet e nevojshme. Sa para kishit në arkë,
thatë?
HARPAGONI - Dhjetë mijë florinj, të numëruar një për një.
KOMISARI - Dhjetë mijë florinj?!
HARPAGONI - Dhjetë mijë florinj.
KOMISARI - Vjedhje e rëndësishme.
HARPAGONI - S'ka torturë që mund ta lajë këtë krim kaq të madh dhe, sikur
të mos i jepet dënimi i merituar hajdutit, s'ka siguri më as për
gjërat më të shenjta.
KOMISARI - Në ç'monedhë ishte kjo shumë?
HARPAGONI - Në flori tingëllues.
KOMISARI - Cilin dyshoni për këtë vjedhje?
HARPAGONI - Të gjithë! Dua të arrestoni e të burgosni qytetin me gjithë
rrethet.
KOMISARI - Po të më dëgjoni mua, nuk duhet të inatosim asnjeri, po të
mundohemi me të urtë e me të butë të shtiem ndonjë provë në
dorë, që të mundim të veprojmë pastaj me anën e forcës dhe të
kërcënimit për t'i gjetur gjithë paratë që ju kanë vjedhur.
(Kleanti i jep arkën me florinj me kusht që Harpagoni të heqë dorë
nga marrëzia e tij për t'u martuar me Marianën).
Molieri
Shënim
FJALOR
koprrac - ai që kursen tej masës edhe për sendet e domosdoshme për jetesë;
ai që ka para dhe nuk ndihmon tjetrin kur ky ka nevojë, njeri
dorështrënguar.
gjëmë-a - fatkeqësi e madhe, e keqe e madhe
xhelat-i - vrasës, mizor, ai që pret kokën e njeriut
u regja - u mësova, u kalita
hetim-i - zbulim, vëzhgimi me kujdes për të zbuluar diçka
t'i shkojmë në hell - t'i mundojmë shumë, t'i vrasim në mënyrë të egër
kanë gisht - kanë pjesë në një veprim, kanë dijeni
203
PYETJE DHE DETYRA
MOLIERI (1622-1673)
PËR TË QESHUR
204
DETYRË
SKENA III
Qeli e Fratit Laurens. Hyn FRATI LAURENS me një shportë.
FRATI LAURENS:
Pas natës së vrenjtur, qesh mëngjes' i zbehtë.
Kur drita larushon nga lindja retë;
Dhe cip' e zezë zbardhet bëhet ditë
Nga zjarri i Titanit që sjell dritë.
Pa dalë dielli erën të përçajë,
Të zgjojë ditën, vesën të na thajë,
Barishte do të mbledh me helm të fortë,
Dhe lule për ilaç në këtë shportë.
Ky dhé, q'ësht' nënë, ësht' dhe varri ynë
Pra gropë varri qënka mitra jonë,
Kjo mitër, lloj-lloj hijesh na ka dhënë
Që thithin gjin' e tokës për të ngrënë.
Disa fëmijë plot virtyte kanë
Asnjë nuk është bosh, po njësh nuk janë.
Oh! Fuqiplotë ësht' hiri që qëndron,
Përmbi çdo bim' e gur që na rrethon,
Se s'ka asgjë të ligë a të kotë,
Që s'bën asnjë shërbim në këtë botë,
Po dhe një gjë e mirë na bën keq
Kur shtrëmbër e përdorim dhe për dreq.
Virtyti, kur e nxin, në ves ndërron
Dhe vesin pun' e mir' e zbukuron.
Kështu edhe kjo lule e uruar
Nën luspë ka një helm për të shëruar.
Në qoftë se i merr erë ta ka ënda
Po n'e shijofsh me ndjenjat humb dhe mëndja.
Dhe tek njeriu luftojnë dy fuqira
Dy mbretër hasmë: E liga dhe e mira.
Dhe kur ai m'i ligu na fiton,
Sakaq bimën sëmundja e shkurton.
(Hyn ROMEUA).
205
O bir që kaq shpejt më ke munguar
Do kesh një hall të madh të paduruar.
Meraku vjen kur plaket ca njeriu,
Kur vjen ai dhe gjumi shkon vetiu;
Po trurin e shkujdesur të rinisë,
E ruan gjum' i art' i qetësisë.
Prandaj, mëngim' i yt më siguron
Se një merak i madh të çqetëson.
Ose, t'i shtie shenjës ca më mirë,
Në shtrat ti sonte fare nuk je shtrirë.
ROMEUA: Tamam, po sonte isha m'i qetuar.
FRATI LAURENS: O Zot! Tek Rozalina paske shkuar?
ROMEUA: Oh jo, imzot atë e kam harruar
Dhe dhëmbja që më sillte m'është shuar.
FRATI LAURENS: Pra thuaj ku e shkove këtë natë?
ROMEUA: Ja ku ta them pa pyetur më gjatë.
Tek hasmi isha mbrëmë në gosti
Kur rashë në një tjetër dashuri.
Si unë u plagos edhe ajo
Prandaj si shenjt, na ndih e na shëro.
Për' të, uratë, s'kam ndonjë mëri
Dhe lutjen për të dy e bëj tani.
FRATI LAURENS: Shpjegom biro punën pa e zgjatur.
Se ndjesë s'merr përveç nunosj' e hapur.
ROMEUA: Ta them pra hapur, zemrën me të parë
E bij e Kapuletit ma ka marrë.
Si zemr' e saj dhe e imja u bashkuan.
Të gjitha, veç kurorës, u mbaruan.
Tani ta them më mirë, duke shkuar
Se ku dhe kur dhe qysh jemi takuar
Dhe si këmbyem fjalë zumë dorë;
Po vetëm, zot, që sot na ver' kurorë.
FRATI LAURENS: O Zoti Krisht! E ç'është ky ndryshim?
206
LLOJET E DRAMËS
a) tragjedia,
tragjedia
b) komedia dhe
c) drama.
drama
TRAGJEDIA
ANTIGONA
Skena e tretë
Personazhet: Kori, Antigona, Kreoni, Rojtari, Ismena
KREONI
(Duke iu drejtuar Ismenës)
Moj ti, që më thithnje fshehurazi gjakun,
strukur si nepërkë brenda në shtëpi!
Si nuk e kuptonja se dy veta mbanja,
dy armiq të fronit, dy armiq të mij?
Haj tashti më thuaj: në këtë varrim
pate gisht dhe ti, apo do mohosh
e me be do thuash se s'di gjë prej gjëje?
ISMENA
Në më jep kjo lejë, thom se edhe unë
asaj i ndihmova në këtë varrim;
e pra edhe unë jam bashkëfajtore.
ANTIGONA
Këtë drejtësia nuk do ta lejojë;
se as ti s'ke dashur as unë s'të mora bashkëpunëtore.
ISMENA
Unë turp s'e quaj, kur ti ke mjerime,
të lundrojmë bashkë në det plot rreziqe.
ANTIGONA
Hadi m'ata poshtë dinë kush e bëri
punën e varrimit; unë nuk e dua,
nuk e dua mikun që vetëm me fjalë tregon dashuri.
ISMENA
Mos, të lutem motër, mos më ler pa nder;
më lejo të vdesim që të dyja bashkë
207
e kështu dhe unë të nderoj vëllanë.
ANTIGONA
Një gjë që s'ke prekur, si qënka e jote?
S'është aspak nevojë të vdesësh dhe ti;
mjafton vdekja ime.
ISMENA
Jeta më për mua ç'shije do të ketë,
po qe se do mbetem, do të jetoj pa ty?
ANTIGONA
Pyete Kreonin; e ke kujdestar.
ISMENA
Pse më ndez me fjalë nga të cilat ti
s'ke ndonjë fitim?
ANTIGONA
Vërtet qesh me ty, porse me sa helm!
ISMENA
Thuaj: a do të mund të të jap një ndihmë,
qoft' edhe tashti?
ANTIGONA
Shpëto jetën tënde; nuk të kam zili.
ISMENA
Oh e mjera unë! Pse të mos e kem
fatin tënd dhe unë?
ANTIGONA
Ti ke zgjedhur jetën, kurse unë vdekjen.
ISMENA
Po unë të thashë ç'kisha për të thënë,
ANTIGONA
Ca të quajnë ty, ca mua të urtë.
ISMENA
Sidoqoftë fajin të dyja e kemi.
ANTIGONA
Mos u bëj merak, se ti je e gjallë,
ndërsa shpirti im ka vdekur prej kohe;
po dobi kjo vdekje të vdekurve u sjell.
KREONI
Nga këto dy vajza njëra tani çmendet;
Kurse ajo tjetra, qëkur është lindur.
ISMENA
Ndër mjerimet, mbret, mëndja nuk mbetet
ashtu siç ka mbirë, porse ikën, zhduket.
KREONI
Pa dyshim menç dole, mbasi me të liqtë
ke bërë dhe ti punëra të liga.
ISMENA
Si mund të jetoj, pa ditur këtë.
208
KREONI
A! Këtë?
Mos e zër në gojë, zëre sikur s'është.
ISMENA
Si? Mendon të vrasësh nusen e tyt' biri?
KREONI
Ka të tjerë brazda që mund të lërohen.
ISMENA
Po s'mund të ujdisin si këta të dy.
KREONI
Unë gra të liga kurrë s'marr për djemtë.
ISMENA
Emon fort i dashur! Sa të fyen yt atë!
KREONI
Shumë më mërzit ti dhe kjo martesë.
KORI
Vërtet ke vendosur t'ia rrëmbesh t'yt biri?
KREONI
Po këtë martesë Hadi do ta prishë.
KORI
U vendos, si duket, vdekja e kësaj.
KREONI
Ashtu them dhe unë! porse s'duhet zgjatur;
shpjerimi, shërbyes, brenda në pallat.
Lidhini, të lira mos i lini fare;
se edhe guximtarët mendojnë të ikin,
kur e shohin vdekjen fare pranë tyre.
(Të dy motrat i shpiejnë brënda në pallat,
(Kreoni qëndron)
Sofokliu
FJALOR
INTERPRETIM
209
Kreoni mundohet ta mbështesë urdhëresën e tij të rreptë mbi argu-
mente jo të vërteta, si ato që përdorin njerëzit e kategorisë së tij, d.m.th.
njerëzit krenarë dhe brutalë. Thotë me plot gojën se i thirri njerëzit nga Teba
për t'u këshilluar gjoja me ta, por kjo është vetëm një maskë që përdori për
ta mbuluar vendimin e tij të egër, meqë kur mblodhi Këshillin e pleqve, vendi-
mi ishte marrë dhe urdhëresa kishte dalë.
Shpjegim
210
KOMEDIA
211
PYETJE DHE DETYRA
1. Ku zhvillohet kjo bisedë?
2. Cilat janë personazhet kryesore të këtij fragmenti?
3. Cili është personazhi i dorës së dytë?
4. Pse zunë të grinden personazhet kryesore?
5. Për çka e akuzojnë këto gra njëra-tjetrën?
6. Çfarë është komedia?
7. Shikojeni një pjesë dramatike dhe pastaj diskutoni për të.
8. Fragmentin e dhënë nga komedia “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndër"
luajeni në role.
9. Këtë komedi shkruajeni në formë tregimi.
Shpjegim
212
DRAMA
EMIRA
(Kalina u jep ujë dhenve në Krojin e Ftohtë dhe po i këndon nji qingji të
porsalindur, pastaj vjen Emira)
Skena 1
KALINA: I lumi ti,
Që pa u trëmbur
Këcen, o shqerr!
Qumshtin dhe barin
Saher' e do
E gjen, e merr:
Njerin dhe tjetrin,
Kur s'të pëlqen,
E lë tek është
Vihe lodron
Me bark të ngosur.
Plot me hare
Ditën e shkon.
I par' ti leve...
EMIRA: Ohi, ndrikull Kalinë, Uh!
KALINA: Kush po më thërret?
EMIRA: Ndrikull Kalinë!
KALINA: Dëgjojmë, dëgjojmë!
EMIRA:Ku je?
KALINA: Këtu te Kroi.
EMIRA: Kur erdhe? Nuk të pashë të zbritshe këtej poshtë.
KALINA: S'ka një copë herë që jam këtu. Te ky bar, ja delet po
kullosin.
213
EMIRA: E po si, pa furkë gjënde? Jot ëmë s'të shtërngon të
punosh gjithnjë si imja më?
KALINA: Ç'thua, diç zotin edhe ti Emirë? Ajo është një kulshedër,
që nuk ngopet kurrë. Po t'ish si thotë ajo, do të donte të pregatis
ja një palë çorape ditën. Çdo herë, kur mblidhemi në mbrëmje,
të parën të pyetur që më bën është kjo: Punove sot, apo fjete e
shtruar në diell, apo në ndonjë hije? Ku e ke çorapin që ke bërë?
Unë rri e qetë se po t'i përgjigjesha edhe një gjysmë fjale, m'atë
çast do të zihej lufta.
EMIRA: Eh, motra ime, ashtu është bërë jeta, ka më shumë thar
tira se ëmbëlsira.
KALINA: Veçse thuhet se kush vuan më shumë, e kush më pak.
EMIRA: Moj po kush e di? Më kujtohet se kur isha, të të them,
nja tetë a nëntë vjeç, Tata më shpuri ndër Sheshe, atje tek
kishim arën; atje ishin burrat që korrnin. Pasi hëngrëm e pimë
mezditë, atje nën hijen e një lisi degëgjërë dhe plot fletë, ashtu si
ishin, ata zunë të flisnin për mjerimet e kësaj bote dhe, kush
duke qeshur, kush duke u tallur, kush duke folur me tamam,
për secilin mjerimet e veta ishin më të rënda se të të tjerëve. Kur
ja ku ja arriu Eremiti i Shën Pantaleut Motëmadhi.
KALINA: Motro, mba mënd se ku qëndron, dhe ndjemë se po të
pres fjalën, po unë do të të rrëfej një të pësuar me këtë; unë tani
jam e madhe.
EMIRA: Mëma më tha se ke lindur dy vjet para meje.
KALINA: Sa vjeç je ti?
EMIRA: Mbaroj tetëmbëdhjetë në muajin që po hyn.
KALINA: Popo, ç'thua, moj motër? Unë jam shtatëmbëdhjetë vjeç.
EMIRA: Atëhere, në unë jam dy vjet më e vogël se ti, sa vjeç mund
të jem?
KALINA: Njëzet vjeç.
EMIRA: Ah! Ah! Ah! vjetët u nëmëruakan së prapëthi!
KALINA: Ti po më përqesh tani.
EMIRA: Jo, pse moj motër?
KALINA: Pse po tallesh me mua, sikur dij unë se ç'thashë?
EMIRA: Mos u thëntë kurrë! S'dij se si vate që më shpërtheu gazi.
Ç'të pësuar do të më rrëfeje?
KALINA: Një herë pas të vjelavet gjëndesha me delet brënda në
një vreshtë tek Zhurat. Atëhere unë kisha rritur edhe një dhi; ajo
ishte aqë dëmtare dhe ashtu e djallosur që më bënte të thërrisja
e dëshpëruar në çdo çast, ia kishja vënë emrin Xhallmarije dhe
më dëgjonte, kur e thërrisja. Po kur i tekej asaj, nuk më përfillte
fare. Kur ish në të mira, më rrinte pranë, gjithnjë afër prehërit.
Ishim vetëm afër mezit të ditës, nuk pipëtinte asnjë zog; vetëm
kumborëza e dashit dëgjohej që bënte tin, tin, tin si ajo që
shoqëron të vdekurit. Kur pas dhisë, që kish hyrë në një vreshtë
tjetër, u hodha atje brënda për ta kthyer, më vajtën sytë tek një
214
kasolle, që ishte në një anë, me derë të hapur. Brënda ishte e
errët. M'u bë sikur atje tundej një gjë, as unë s'e dij se si, që po
e vërente edhe dhija. Fantazija e gjithë m'u ndez përnjëherësh
dhe m'u duk një fantazëm nga e cila u trëmb edhe dhija; u
lëshova t'ikja me këtë pas të ngatruar nëpër këmbë dhe u
pengova, rashë dhe përpoqa e çava hundët tërë gjak në një
kërcu. Nga të thirrurat e mija ai më erdhi sipër, që mos pastë të
mirë kurrë!
EMIRA: Kush?
KALINA: Motëmadhi.
EMIRA: E besoj se ta ka ngrirë gjakun, kur t'erdhi sipër me ata
sy si zgavra dhe të shkëlqyer, me atë mjekër të bardhë dhe të
gjatë gjer në bark, i mbështjellë në gjithë ato livere.
KALINA: Unë nuk e pashë, se më kish rënë zali, po kur erdha në
vehte, pashë atë që më kishte lagur faqen me ujë të ftohët dhe
më mbante nën hundë një liverez të spërkatur me ca uthull.
EMIRA: I ziu s'kish faj.
KALINA: Ku di unë a kish faj ajo, veçse që atëherë s'mund ta
shoh fare.
EMIRA: Po me gjithë këtë në fshat e mbajnë të gjithë për njeri të
shëjtë. Nuk pjell asnjë grua pa mos i sjellë Eremiti ikonën e Shën
Pantaleut, nuk bëhet asnjë krushqi pa u këshilluar me
Motëmadhin; nuk përhapet fara e krymbit të mëndafshit po s'e
pat bekuar me dyllin e qirijve të të shejtit Motëmadhi. Shiko se
në të gjitha shtëpitë e duan atë.
KALINA: Ashtu është moj motër, po qysh atëherë, kur më del për
para, unë dridhem. Dhe më duket sikur ma bën për inat, kur ai
vjen për të na parë dhe unë nuk jam në shtëpi, ajo dërgon, më
thërret dhe më detyron të rrij të dëgjoj ç'thotë ai. Sa pa qejf, e di
unë vetë.
EMIRA: Po ç'thotë Eremiti, kur vjen në shtëpinë tuaj?
KALINA: Unë pak, apo as fare s'ia vë veshin, veçse tek kënga e
Pantaleut.
EMIRA: Me të vërtetë? e din dhe e thotë ai plak.
KALINA: Unë kam mësuar pak nga ajo.
EMIRA: A ma mëson edhe mua?
KALINA: Atë që dij unë e harroj në mes, moj ndrikull. Unë dij ta
thom dhe ta këndoj vetëm bashkë me të tjerë.
EMIRA: Nuk të besoj, pse të kam dëgjuar kaqë herë kur e këndo-
je edhe ti vetë.
KALINA: S'është e vërtetë, mos ka qënë ndonjë tjetër.
EMIRA: Diç zotin, moj ndrikull! Si s'e njohkam unë zërin tënd
nga ai i një tjetre? Nuk të kujtohet ty, kur në muajin e qershorit
mblidhje gjethe në Gracian e kur nga maj' e manit këndonje dhe
i bëje të kumbonin të gjitha ato lugina?
KALINA: Popo! si m'iku nga mëndja. Unë harroj shpejt çdo gjë. E
215
lumja ti, moj Emirë, ç'kujtesë të gjallë që ke!
EMIRA: S'është e vërtetë, motër; mua s'më kujtohen as ëndërrat
më të forta që shoh.
KALINA: Mirë thua, sepse ëndërrat fluturojnë dhe treten si retë
të shtyra nga era; po jo të ngjarat dhe të pësuarat që thellohen
mirë ndër tru.
EMIRA: Të gjithë gjërat.
KALINA: Trutë e mija unë nuk e dij se si janë. Kur nuk dua ta
kujtoj një gjë ato ma mbajnë gjithnjë përpara syve, po pastaj kur
e dua ta kujtoj atë gjë, sikur e largon nga unë një frymë e huaj
dhe ma humb. Apo e dëgjon, moj ndrikull, atë të kënduar andej
lart?
EMIRA: Jo.
KALINA: Vërja mënden dhe dëgjo.
EMIRA: Më ler të mbush kotruvet.
KALINA: E dëgjova përsëri.
EMIRA: Edhe unë, ç'do të jetë vallë?
KALINA: S'e dijmë. Eja të vemi.
EMIRA: Thirru deleve edhe ngana.
KALINA: Ma jep të ta mbaj këtë kotruve.
EMIRA: Jo, motër, se në të paftë jot ëmë, të hedh ndonjë fjalë dhe
unë nuk dua të dëgjoj fjalë.
KALINA: Afër shtëpisë ta jap prapë.
EMIRA: Atëherë bej si të duash.
KALINA: Pa vështro sa ëmbël këndojnë!
Anton Santori
Shpjegim
"Emira" e Anton Santorit është drama e parë në gjuhën shqipe. Aty tra-
jtohet gjerësisht dukuria shoqërore e cubërisë, që Santori e kishte prekur
edhe te novelat e romanet. Ngjarjet zhvillohen në fshatin arbëresh Shën
Katerinë të Italisë.
Subjekti me pak fjalë është ky: dy vajza fshatare, Emira dhe Kalina,
dashurojnë të njëjtin djalë, Mirianin, të cilit i rrah zemra për të parën, po këtë
e lakmon edhe bariu i derrave të fshatit, Kallonjeri, njeri pa skrupull, që i vjen
rrotull edhe Kalinës.
Veprimi zhvillohet në dy linja, përpjekjet e Fumelit për zbulimin e ban-
dave të cubave nga njëra anë, dhe pengesat që i sjell dashurisë së Emirës dhe
Mirianit, zilia e Kallonjerit dhe e Kalinës, nga ana tjetër. Kjo zili e shpie për-
para veprimin. Si kallauz i cubave, Kallonjeri i shtyn ata t'i djegin kasollen e
t'i mbytin bagëtinë Mirianit, orvatet të rrëmbejë edhe Emirën, po s'ia arrin
216
qëllimit (se vajzën e shpëton vëllai i Mirianit, Albenci). Ky gati sa nuk e vret
Kallonjerin, që padit Mirianin me t'anë si bashkëpunëtorë të bandave.
Të dy arrestohen dhe janë gati për t'u pushkatuar, kur intrigantin
Kallonjer e vrasin vetë cubat për poshtërsitë e tij. Gabimi sqarohet. Miriani
me të atin lirohen nga burgu; dhjetë cuba pushkatohen.
Drama mbyllet me një fund të lumtur: vendi shpëton prej grabitjeve
dhe vrasjeve; Emira dhe Miriani martohen, kështu edhe Kalina me Albencin.
Drama frymëzohet nga simpatia e autorit për njerëzit e thjeshtë, nga dhimb-
ja për jetën e vuajtur të fshatarëve.
Me realizëm janë pasqyruar rrethanat tipike të jetës së fshatarëve
arbëreshë të kohës. Këtu na dalin personazhe të gjalla e të goditura si: Emira,
Kalina dhe nënat e tyre.
Në figurën e Emirës kemi tipin e vajzës së thjeshtë të popullit, plot vir-
tyte e cilësi të trashëguara nga mjedisi ku u rrit.
Kalina është lozonjare e ziliqare, po në thelb naive e zemërmirë. Një fig-
urë e ndërlikuar është edhe Kallonjeri: djalë i ri , i etur për jetë e dashuri, i
pashëm, këngëtar i talentuar, por tek ai është tepër i fortë egoizmi që e
shndërron në një hipokrit, intrigant të gatshëm të përdorë çdo rrugë për të
arritur qëllimet e veta.
Ljipisia dhe Ligjëresha janë figura të goditura plakash fshatare, të cilat
kanë të përbashkët mentalitetin konservator.
Dramën "Emira" e gjallëron humori i këndshëm. Dialogu është i
zhdërvjelltë dhe ka frymë popullore.
DETYRË
217
RADIODRAMA
Radiodrama është një lloj drame, që nuk shfaqet në teatër, por inter-
pretohet nga trupa e aktorëve dhe incizohet në shirit magnetofoni. Ajo trans-
metohet përmes valëve të radios.
Meqenëse nuk transmetohet para publikut, ajo ka një strukturë më të
thjeshtë se drama dhe shumë elemente të skenës plotësohen me efekte të
ndryshme muzikore e tingullore.
218
TË SHPREHURIT
DHE KRIJIMTARIA
219
DISKUTIMI
Kur je duke folur me një mik për motin dhe ai të thotë se moti i vrenj-
tur e me reshje e mërzit dhe e pengon të shëtitë, ndërsa ti i përgjigjesh se një
mot i tillë për ty është i bukur e interesant e të tjera si këto, në thelb ju nuk
po realizoni një diskutim, por një bisedë të rëndomtë.
Diskutimi është tërësia e mendimeve dhe e pikëpamjeve që shpreh
njeriu rreth një çështjeje që shqyrtohet. Ai është një lloj komunikimi që kry-
het ndërmjet shumë personash, të cilët shkëmbejnë opinione për një problem
të caktuar.
Biseda është një shkëmbim i lirë mendimesh ndërmjet dy a më shumë
njerëzve për çështje të jetës së përditshme a të punës.
Diskutimi organizohet për të bindur dikë ose për të informuar të tjerët.
220
PYETJE DHE DETYRA
1. Ç'është diskutimi?
2. Si duhet t'i argumentojmë mendimet tona në një diskutim?
3. Thoni disa nga rregullat kryesore të diskutimit?
4. Ç'detyra ka drejtuesi i diskutimit?
5. Zgjidhni tri nga cilësitë e mëposhtme që i quani më të rëndësishme për
drejtuesin e diskutimit. Argumentoni mendimin tuaj.
- të jetë i mençur
- të jetë i bukur
- të dijë të dëgjojë të tjerët
- të dijë të ndërhyjë
- të ketë para
- të jetë i butë
- të dijë të vishet
- të dijë të merret vesh me të tjerët
- të dijë të hajë
- të dijë të organizojë punën.
TË VLERËSOJMË TOLERANCËN
221
fletoren e detyrave. Zemra më rrihte me forcë dhe nuk kisha guxim as të
ktheja kokën nga banka e Ilirit". Po sikur babai i Ilirit të vdesë"?!
Mami m'i dha paratë, megjithëse më kish hequr veshët një natë më
parë për pantallonat dhe u nisa për të dalë. Të dera ndenja një çast
dhe u ktheva:
- Mami!
- Urdhëro, more bir, ç'ke, s'të dalin paratë?
- Më dalin, më dalin, po e di pse i dua?
- Ti më the se do të blesh diçka. Ti nuk shpenzon kot.
- Do të blej fruta dhe do të shkoj në spital te babai i një shokut tim,
Ilirit.
- Po, nga se vuan babai i shokut tënd?
- Nga unë! - i thashë me gjysmë zëri.
- Ti!? Pse?
Mbështeta fytyrën në prehrin e saj dhe, duke qarë, i tregova gjithçka.
Kur mbarova, ajo nuk foli, por u ngrit, u vesh dhe dolëm bashkë.
Në një krevat pranë dritares, te pavijoni i dytë, pamë Ilirin që po rrinte
pranë të atit kokëlidhur. Kur na pa në derë, i ati i tha Ilirit gjithë gëzim.
- Shiko, shiko, më duket se ky është Loni, paska ardhur të më vizitojë!
Me të dëgjuar këto fjalë, unë shtanga në vend. Rrushi sa s'më ra nga
duart. S'dija çfarë të bëja. Lashë rrushin në komodinë dhe iu hodha të sëmu-
rit në krahë.
- Më fal, xha Petro, më fal! Unë isha ai djali që deshi të kalonte mak-
inën. Nga unë e pësove ti.
Ai më përqafoi.
Mami filloi ta pyeste për shëndetin, ndërsa unë dhe Iliri dëgjonim dhe
herë-herë shihnim njëri-tjetrin në sy. Me vështrimin e vet të çiltër, Iliri më fali
për atë që kisha bërë.
222
TREGIMI
223
Njerëzit, në komunikim me të tjerët, mund të tregojnë përjetimet e tyre
ose ngjarje të ndryshme, por këtë nuk mund ta bëjnë të gjithë në mënyrë
artistike. Tregimi është një krijim artistik që i kushtohet një ngjarjeje të
veçantë pa përmendur me hollësi se çfarë ka ndodhur përpara dhe pas kësaj
ngjarjeje.
Tregimi është një tekst që ka tri pjesë themelore: hyrjen, zhvillimin
e përmbajtjes dhe mbylljen.
mbylljen
Tregime kanë shkruar shumë autorë shqiptarë. Ndër më të njohurit
janë: Migjeni, Ramiz Kelmendi, Abdylazis Islami, Konstantin Kristoforidhi,
Naim Frashëri, Mitrush Kuteli, Anton Pashku, Vath Koreshi, Teodor Laço,
Zija Çela, Dritëro Agolli, Naum Prifti, Murat Isaku, Rexhep Zllatku, Kim
Mehmeti etj.
STRUKTURA E TREGIMIT
224
saktë të saj.
Jepni të dhënat ose faktet e nevojshme në mënyrë që lexuesi të kri-
jojë një ide të qartë për atë që ka ndodhur.
Duhet pasur kujdes për ta mbajtur të gjallë kureshtjen e lexuesit për
tregimin, disa të dhëna duhet të mos i tregojmë.
Tregimi është një tërësi ku tri pjesët e tij janë të lidhura njëra me
tjetrën.
Gjuha e tregimit duhet të jetë e zgjedhur, e saktë dhe tërheqëse.
TË JEMI TOLERANTË
225
RITREGIMI
Lexoni tregimin:
UJKU
Isha vetëm në mes asaj lugine anës Devollit të mbuluar me dëborë.
Ndoshta kishte edhe të tjerë që ecnin si unë, po as i njihja, as ndieja. Isha
atëherë 13 vjeç, po kisha një trup të gjatë dhe krahë të fortë. Kthehesha në
fshatin tim nga shkolla, që mbante ndonjë orë larg. Trastën e librave e kisha
hedhur në qafë dhe, me opingat e lidhura me gjalmë leshi, çaja dëborën që
kërciste si kripë e thatë. Kur iu afrova dy lisave të mëdhenj, ndjeva një
ulërimë të largët, që i ngjante ulërimës së një qeni të llahtarshëm.
Ndala dhe zemra më rrahu. Shikova diku në kodër dhe preva për një
çast frymën.
- Ujk! - thashë.
- Sytë e mi vanë në dy
lisat e mëdhenj.
- Vrapo! - i thashë vetes.
- Dhe iu qepa lisave bin-
jakë, se kisha dëgjuar që, kur
derdhen në dimër ujqit, e mira
e të mirave është të hipësh në
ndonjë pemë për t'iu shpëtuar
dhëmbëve të tyre të mprehtë.
- Shpejt!
Era frynte dhe degët e
lisave të mëdhenj vërshëllenin,
po tani e ndjeva veten më të
siguruar se atje poshtë në
dëborë. Dhe, megjithëse isha
lart dhe e ndjeja se asgjë e keqe nuk mund të ndodhte, m'u drodh zemra dhe
dhëmbët filluan të më kërcitnin.
Poshtë meje, fare pranë, dy metra afër këmbëve, vinin vërdallë pesë ujq.
Dy ishin më të mëdhenj dhe tre më të vegjël, që u shëmbëllenin këlyshëve të
një bushtre. Ai më i bëshmi dhe më i egri duhet të ishte i ati i tre të vegjëlve,
kurse ajo më e dobëta dhe më e holla, që rrinte pranë të vegjëlve, patjetër
ishte e ëma. Ujku, i ati i këlyshëve, herë pas here e ngrinte kokën nga unë
dhe mua më dukej se i kërciste dhëmbët. O, sa ishte ajo koka e tij. Ajo ishte
shumë më e madhe se e qenit. Balli ishte i gjerë dhe qafa e trashë e mbulu-
ar me një lesh të murrmë, që i rrinte si një jakë e trashë.
226
Veshët qëndronin të ngritur lart e dukeshin sikur dëgjonin gjithçka që
bëhej rreth e qark, dëgjonin edhe të rrahurat e zemrës sonë. Po sytë? Si
shkëlqenin ata me një dritë si të verdhë, me një dritë të frikshme! Dy herë m'i
nguli ai ata dy sy dhe ajo dritë e verdhë për pak sa m'i mori mendtë, po u
mbajta.
- Mos u tremb. Ai nuk mund të ngjitet. Shtrëngohu pas degës! - i
thashë vetes.
Ndërsa ujqit e vegjël hidheshin nëpër dëborë dhe luanin me t'ëmën, i
ati i tyre u shtri m'u në fund të lisit, dy metra poshtë meje.
"- O ujk i paturpshëm"! - mendova unë duke u dridhur. U mata njëherë
të merrja një copë dëborë, që kishte mbuluar degët e lisit e t'ia hidhja atij të
paturpshmit drejt e në kurriz, po pata frikë se mos e egërsoja dhe ngriva në
vend.
Kisha dëgjuar për ujqit në përralla, por me sy kurrë nuk i kisha i parë.
Tani e kisha nën këmbët e mia. Ndoshta, po të mos ishte ai lisi i madh, lisi i
fortë, mua do të më kishin shqyer ata.
U drodha. Tre ujqit po grindeshin me njeri-tjetrin. Ata po shqyenin
trastën time dhe po hanin bukën që më kishte mbetur. Ujku i madh, i ati,
vazhdonte të rrinte i shtrirë, por i shikonte me zemërim të vegjlit dhe të ëmën
e tyre. Ai ndoshta nuk kishte qejf që ata të grindeshin për atë copë bukë në
fund të trastës sime. Por, më shumë duhet t'i vinte inat për ulkonjën që ishte
e shkujdesur dhe nuk ndërhynte t'i ndalte ata shamatanë të pabindur.
Zënkat ndërmjet tre të vegjëlve u trashën. Ata filluan të kafshonin
njeri-tjetrin dhe të bënin një zhurmë, që fundja nuk mund të durohej nga
babai nevrik. Atëherë ai u hodh me një të kërcitur të dhëmbëve dhe me një
ulërimë të llahtarshme i solli në vete të bijtë. Ku jemi kështu? Duhet të kemi
një çikë respekt, ashtu siç i ka hije një ujku të nderuar, apo duhet të jemi për
çdo gjë grindavecë? Pa fjalë. Dhe të vegjlit u larguan të heshtur e duke kthy-
er herë pas here prapa kryet me sy të dëshpëruar e të fyer. Ujku pastaj e hapi
gojën, mori me dhëmbë trastën time, e shkundi dy-tri herë dhe mbi dëborë
ranë shishja e bojës, fletorkat, librat, pena me kalemin dhe copat e bukës. Ai
i ndau dhe ftoi të bijtë të hanë të qetë.
Unë shikoja nga lisi. Ulkonja dhe ujku me dukeshin të ligj. Ujku, në të
vërtetë nuk më pëlqente, se ai në një farë mënyre mjaft të paturpshme dhe
krejt haptazi synonte të më hante mua dhe ndoshta trupin tim t'ua ndante,
si atë copën e bukës, të vegjëlve të tij. Për këtë qëllim ai nuk përtonte të priste
nën lis, gjersa unë të zbritja në dëborë dhe pastaj ai të më hidhej. Po mbahe-
sha me gishtat e mi të hollë e të mpirë nga era e dimrit. Shikoja kurrizin e tij
të zi me lesh të trashë, si tel me lesh të ashpër.
Po fillonte të ngrysej, po ujku vazhdonte të rrinte i shtrirë nën këmbët
e mia me veshë të ngritur, duke më ndjekur.
Sipas Dritëro Agollit
227
PYETJE DHE DETYRA
DETYRË
228
PËRSHKRIMI
NËNA TEREZË
229
ku dha mësim në shkollën St. Mary për vajza. Më 24 maj të vitit 1937, motër
Tereza paraqiti kushtet e përjetshme duke u bërë, siç tha ajo vetë: "Vashë e
Jezusit" për "amshim". Që nga ajo ditë e tutje u quajt Nënë Tereza.
Vazhdoi të jepte mësim në St. Mary dhe më 1944 u emërua drejtoreshë
e shkollës. Grua që ia kishte kushtuar jetën lutjes, që i donte fort motrat dhe
nxënëset e saj, Nënë Tereza jetoi e lumtur në Loreto për njëzet vjet me radhë.
Më 10 dhjetor të vitit 1946, gjatë udhëtimit me tren nga Kalkuta në
Darjeeling, për ushtrimet shpirtërore vjetore, Nënë Tereza ndjeu "frymëzimin"
e ri. Atë ditë, si e qysh ajo nuk e tregoi kurrë, etja e Krishtit për dashuri e për
shpirtra njerëzore e pushtoi zemrën e saj dhe dëshira e flaktë për ta shuar
etjen e Zotit u bë qëllimi kryesor i jetës. Në javët dhe muajt e mëpasëm, ajo
nisi të dëgjonte një zë që i fliste shpirtit të saj. Jezusi i kërkoi Nënë Terezës të
themelonte një bashkësi rregulltare, Misionaret e Bamirësisë, që do t'i kush-
toheshin shërbimit ndaj më të varfërve ndërmjet të varfërve. Më 17 gusht të
vitit 1948, veshi për herë të parë sarin e bardhë me anët blu.
Gjatë këtyre viteve, në sa misioni i saj përhapej me të shpejtë, bota fil-
loi t'ia ngulte sytë Nënë Terezës dhe veprës që ajo kishte nisur. Meritoi shumë
çmime për veprën e saj, duke filluar nga Çmimi indian "Padmashri" në vitin
1962; për të vijuar me Çmimin e rëndësishëm Nobel për Paqen, më 1979;
ndërsa mjetet e komunikimit filluan t'i ndiqnin veprimtaritë e saj me interes
gjithnjë e më të madh.
Në vitin 1997 Nënë Tereza kishte 4.000 motra, të pranishme në 610
shtëpi misionare, të përhapura në 123 vende të botës. Si pati takuar Papën
Gjon Pali II për herë të fundit, u rikthye në Kalkutë ku kaloi javët e fundit të
jetës, duke pritur vizitorë e duke u dhënë këshilla simotrave. Më 5 shtator
1997 jeta tokësore e Nënë Terezës arriti cakun e fundit. Trupi i saj u varros
në Shtëpinë-Nënë të Misionareve të Bamirësisë.
Më pak se dy vjet pas vdekjes, për shkak të përhapjes së famës së shen-
jtërisë dhe hireve të nxjerra me ndërmjetësinë e saj, Papa Gjon Pali II lejoi të
hapej çështja e kanonizimit. Më 20 dhjetor 2002 miratoi dekretin mbi virtytet
heroike dhe mrekullitë e bëra me ndërmjetësinë e saj.
FJALOR
murgeshë - anëtare e një urdhri fetar, që rri në një manastir e bën një jetë
prej asketi. Murgeshë katolike.
kungim - rit fetar që bëhet zakonisht në kishë, ku prifti u jep besimtarëve me
lugë verë me copa meshe ose oste, për t'i pastruar nga mëkatet; buka
dhe vera që u jep prifti besimtarëve ortodoksë gjatë këtij riti.
krezmoj - lyej me krezm në kishë fëmijën e rritur për ta bërë katolik; kthej
në katolik një të rritur që pranon këtë fe, duke i bërë ceremoninë e
lyerjes me krezm.
230
misionar - pjesëtar i një misioni fetar.
amshim - jeta e pafundme, përjetësi.
kanonizoj - e quaj dikë a diçka të shenjtë.
DETYRË
1. vetëtin e bubullin?
2. ecën vetëm në rrugë të errët?
3. shkon te dentisti?
4. mendon për pushimet e kaluara?
5. humb diçka të vlefshme?
6. të lavdërojnë njerëzit?
7. udhëton me aeroplan?
8. keni testim?
231
NJOFTIMI DHE LAJMI
Ku?
Ku? Kush?
Kush?
NJOFTIMI
Kur?
Kur? Çfarë?
Çfarë?
NJOFTIM
Drejtori i shkollës
232
Në bazë të nenit 22 dhe 23 të Ligjit për marrëdhënie pune (“Gazeta
zyrtare e RM-së” nr. 62/2005) dhe në pajtim me nenet 66, 67, 68 të Ligjit për
arsim fillor (“Gazeta zyrtare e RM-së” nr. 44/1995) drejtori i SHF "Liria" nga
Shkupi shpall:
KONKURS
për plotësimin e vendeve të punës për vitin shkollor 2009/2010
me kohë të caktuar pune:
1. Një arsimtar të edukatës fizike (me orar të plotë pune),
2. Një arsimtar të gjuhës angleze (me orar jo të plotë pune).
Kandidatët duhet t'i plotësojnë kushtet e përgjithshme ligjore dhe të
veçanta sipas nenit 66 dhe 67 të LAF.
Të interesuarit bashkë me lutjen duhet të dorëzojnë:
Librezë pune, diplomë për arsimin e kryer përkatës, certifikatën e
shtetësisë dhe aktlindjen. Dokumentet mund të dorëzohen me postë ose në
zyrën e drejtorisë së shkollës.
Konkursi është i hapur 15 ditë nga dita e shpalljes.
NJOFTIM
Gjenerata e vitit 1989/90 e gjimnazit "Zef Lush Marku"- Shkup, orga-
nizon 20-vjetorin e maturës në lokalet e restorantit "Kalabria", më datë
12.06.2010, në orën 18.
Kontaktoni në e-mail: zeflushmarku@gmail.com; ose në telefonin 070-
610-577.
Ç'është njoftimi?
Shkruani një njoftim për garat e futbollit në shkollën tuaj.
Shkruani njoftim për ekipin që zuri vendin e parë vitin e kaluar.
Lexojeni tekstin e mëposhtëm dhe përgjigjuni katër pyetjeve të dhëna në
skemën e mësipërme: Kush?, Kur?, Ku?, Çfarë?.
233
MEDIET E SHKRUARA DHE ATO ELEKTRONIKE
Mjetet e informimit (ato elektronike dhe të shkruara) kanë dy funksione
kryesore: a) informative dhe b) ndikuese apo motivuese.
Gjuha e këtij stili është koncize, e qartë, e rrjedhshme; fjalitë janë të
shkurtra, mendimet të përmbledhura, nuk përdoren shumë fjalë e shprehje
figurative e me emocione.
Shtypi (gazetat dhe revistat), që i kushtohen aktualitetit të përditshëm,
lexohen nga masa e gjerë popullore me shkallë të ndryshme arsimimi.
Gazetaria ditë për ditë e paraqet me shkrim rrjedhën e ngjarjeve në
vend dhe në botë. Gazeta përgatitet shpejt dhe lexohet shpejt (brenda ditës).
Ai që punon aty ka kohë të kufizuar për t'u marrë me përpunimin e tek-
stit. Gazetën e shkruajnë shumë veta, prandaj aty gjejmë stile të ndryshme.
Kryesisht shkrimet gazetareske janë monolog, por në intervista me njerëz të
jetës politike e shoqërore përdoret dialogu me pyetje e përgjigje.
Për transmetimin e shpejtë të informatave, por edhe për ta tërhequr
vëmendjen e lexuesve, rol të madh luajnë titujt e nëntitujt si dhe ana grafike
e tekstit.
DETYRË
1. Bëni një vizitë mësimore ndonjë shtëpie botuese. Kërkoni nga
përgjegjësi t’u njoftojë me procesin e punës.
2. Bashkë me mësimdhënësin bëni një vizitë mësimore në ndonjë prej
radiove dhe televizioneve në qytetin tuaj.
3. Lexoni ndonjë artikull të zgjedhur nga një gazetë ose revistë dhe
bisedoni për të.
234
BIBLIOTEKA
Pas lindjes së shkrimit, njeriu ndjeu nevojën që gjithçka me vlerë që
kishte arritur në fushën e letërsisë, artit, shkencës e teknikës ta ruante e ta
përcillte brez pas brezi.
Kështu lindën bibliotekat e para në Egjipt, Siri, Greqinë e Vjetër etj. Pas
shpikjes së shtypshkronjës më 1445, ato shënuan një zhvillim të madh duke
u bërë institucione të rëndësishme të grumbullimit, të ruajtjes, të përpunim-
it e të programimit të të gjitha llojeve të botimeve (libra, gazeta, revista etj.).
Në rrugën e gjatë të zhvillimit, bibliotekat kanë ardhur duke u profil-
izuar. Ekzistojnë:
a) biblioteka kombëtare që grumbullojnë, ruajnë, përpunojnë dhe
propagandojnë gjithë krijimtarinë e shkruar të kombit dhe një pjesë të madhe
të fondit të popujve të tjerë;
b) biblioteka shkencore që ngrihen pranë qendrave studimore-shken-
core, industriale etj.;
c) biblioteka popullore që u përgjigjen interesave të popullit;
ç) biblioteka vetjake të cilat u shërbejnë familjeve që i zotërojnë;
d) biblioteka të shkollave që janë në shërbim të nxënësve.
235
BIBLIOTEKA E SHKOLLËS
Shkolla dhe biblioteka janë një dyshe e pandarë. Gjatë gjithë historisë
së saj shkolla e ka ndjerë si nevojë të brendshme bibliotekën. Që nga
Mësonjëtorja e Korçës e vitit 1887 e në vazhdim pothuajse të gjitha shkollat
patën bibliotekat modeste, të cilat plotësonin nevojat e nxënësve për letërsinë
jashtëshkollore.
Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare u hapën shkollat e para
shqipe, u krijuan disa shoqëri që drejtoheshin nga njerëz të shquar, patriotë,
shkrimtarë, dijetarë etj., si Sami Frashëri, Jani Vreto, F. S. Noli, Ndre Mjeda,
Pashko Vaso, Mit'hat Frashëri, Preng Doçi etj. Pranë këtyre shoqërive u kri-
juan edhe bibliotekat.
236
DETYRË
Flitni se si funksionon një bibliotekë shkolle.
MIRËMBAJTJA E LIBRIT
BISEDIM
DETYRA
237
INTERNETI
238
RREGULLAT E ARTA TË E-MAILIT
239
INTERNETI NË SHTËPI
DETYRA
240
PËRMBAJTJA
GJUHË
VJETËRSIA E GJUHËS SHQIPE ........................................................................... 3
KLASAT E FJALËVE ......................................................................................... 8
EMRI ........................................................................................................ 11
KATEGORITË GRAMATIKORE TË EMRIT ............................................................... 13
GJINIA E EMRIT ........................................................................................... 14
GJINIA ASNJANËSE ....................................................................................... 15
NUMRI I EMRAVE ......................................................................................... 17
TRAJTA E SHQUAR E EMRAVE NË SHUMËS ......................................................... 21
RASAT ....................................................................................................... 23
RASA EMËRORE ........................................................................................... 24
RASA GJINORE ............................................................................................ 26
RASA DHANORE ........................................................................................... 28
RASA KALLËZORE ......................................................................................... 30
RASA RRJEDHORE ........................................................................................ 32
LAKIMI I EMRAVE ......................................................................................... 35
PËRCAKTORËT E EMRIT ................................................................................ 41
PËRCAKTORI ............................................................................................... 41
VENDI I PËRCAKTORIT ................................................................................... 42
RENDI I DY E MË SHUMË PËRCAKTORËVE TË NJË GJYMTYRE ................................. 43
NDAJSHTIMI ............................................................................................... 45
SHKALLA E MBIEMRIT DHE E NDAJFOLJES ....................................................... 47
PËREMRI ................................................................................................... 49
PËREMRI VETOR .......................................................................................... 50
TRAJTAT E SHKURTRA TË PËREMRAVE VETORË ................................................... 53
TRAJTAT E SHKURTRA TË BASHKUARA ............................................................... 54
PËREMRI VETVETOR ..................................................................................... 55
PËREMRI DËFTOR ........................................................................................ 57
PËREMRI PRONOR ........................................................................................ 59
PËREMRI PYETËS ......................................................................................... 62
PËREMRI LIDHOR ......................................................................................... 63
PËREMRI I PACAKTUAR .................................................................................. 65
FJALËT E PREJARDHURA DHE TË PËRBËRA ...................................................... 67
PARASHTESAT DHE PRAPASHTESAT ................................................................... 67
FJALËT E PËRBËRA ...................................................................................... 70
FJALËT E PËRNGJITURA ................................................................................. 70
FOLJA ....................................................................................................... 72
FOLJET KALIMTARE DHE JOKALIMTARE ............................................................. 73
FORMA VEPRORE DHE JOVEPRORE E FOLJEVE .................................................... 74
MËNYRAT E FOLJEVE .................................................................................... 74
MËNYRAT E SHTJELLUARA TË FOLJES ............................................................... 74
VETAT DHE NUMRAT E FOLJEVE ...................................................................... 75
FOLJET NJËVETORE ..................................................................................... 75
ZGJEDHIMI I FOLJEVE ................................................................................... 76
KLASIFIKIMI I FOLJEVE NË ZGJEDHIME .............................................................. 76
KOHËT E FOLJEVE ....................................................................................... 77
KOHËT E MËNYRËS DËFTORE .......................................................................... 78
KOHA E TASHME .......................................................................................... 80
KOHA E SHKUAR .......................................................................................... 81
241
KOHA E PAKRYER ........................................................................................ 82
KOHA E KRYER E THJESHTË .......................................................................... 84
KOHA E KRYER ........................................................................................... 86
KOHA E ARDHME ......................................................................................... 89
FORMAT E PASHTJELLUARA TË FOLJEVE ......................................................... 91
PJESORJA .................................................................................................. 91
PASKAJORJA ............................................................................................... 92
PËRCJELLORJA ............................................................................................ 94
FJALIA E THJESHTË .................................................................................... 98
SHNDËRRIME NË FJALINË E THJESHTË ............................................................. 99
SHNDËRRIMI PËSOR .................................................................................... 101
FUNKSIONET GRAMATIKORE TË FJALËVE NË FJALI .......................................... 103
RRETHANORËT ......................................................................................... 106
RRETHANORI I VENDIT ................................................................................. 107
RRETHANORI I KOHËS ................................................................................. 107
RRETHANORI I SHKAKUT .............................................................................. 108
RRETHANORI I QËLLIMIT .............................................................................. 109
RRETHANORI I MËNYRËS .............................................................................. 109
RRETHANORI I SASISË ................................................................................. 110
FJALITË POHORE DHE MOHORE ................................................................... 111
FJALITË PYETËSE ....................................................................................... 112
FJALITË NXITËSE ....................................................................................... 112
FJALIA E PËRBËRË .................................................................................... 114
FJALITË E PËRBËRA ME BASHKËRENDITJE ....................................................... 115
FJALITË E PËRBËRA ME NËNRENDITJE ........................................................... 116
STILI I LIGJËRIMIT .................................................................................... 118
LIGJËRIMI I FOLUR ..................................................................................... 120
LIGJËRIMI I SHKRUAR ................................................................................. 121
STILET FUNKSIONALE NË GJUHËN SHQIPE ........................................................ 122
STILI SHKENCOR ........................................................................................ 122
STILI SHTETËROR-ADMINISTRATIV .................................................................. 122
STILI POLITIKO-SHOQËROR ........................................................................... 123
STILI I LETËRSISË ARTISTIKE ......................................................................... 124
FJALORËT DHE LLOJET E FJALORËVE ........................................................... 126
TË KËRKOJMË FJALË NË FJALOR ................................................................... 128
DREJTSHKRIM
PËRDORIMI I NYJAVE TEK EMRI, MBIEMRI, NUMËRORI DHE PËREMRI ...................... 131
PËRDORIMI I TRAJTAVE TË SHKURTRA TË BASHKUARA TË PËREMRAVE VETORË ........ 132
SHKRIMI I DATAVE ...................................................................................... 134
LEXIM LETRAR
LETËRSIA GOJORE DHE E SHKRUAR ................................................................ 136
NJOHURI PËR LIRIKËN DHE EPIKËN ................................................................ 136
LIRIKA POPULLORE .................................................................................... 137
KËNGËT E DJEPIT ...................................................................................... 137
KËNGËT E DASHURISË ................................................................................. 139
KËNGËT E DASMËS ..................................................................................... 141
STROFA, VARGU DHE RIMA ......................................................................... 144
HIMNI ..................................................................................................... 150
POEZIA SOCIALE ........................................................................................ 153
242
ELEGJIA .................................................................................................. 153
FIGURAT LETRARE .................................................................................... 158
METAFORA ............................................................................................... 158
PERSONIFIKIMI .......................................................................................... 159
ALEGORIA ................................................................................................ 160
HIPERBOLA ............................................................................................... 161
PËRRALLA ............................................................................................... 163
MITI ........................................................................................................ 164
LEGJENDA OSE GOJËDHËNA ......................................................................... 166
FJALËT E URTA ......................................................................................... 173
ROMANI .................................................................................................. 176
KOMPOZICIONI I VEPRËS EPIKE ..................................................................... 180
PERSONAZHI ............................................................................................. 185
FABULA, TEMA DHE IDEJA E VEPRËS EPIKE ..................................................... 188
POEMA .................................................................................................... 193
BALADA ................................................................................................... 197
NJOHURI PËR DRAMATIKËN ......................................................................... 201
DIALOGU DHE MONOLOGU ........................................................................... 201
LLOJET E DRAMËS .................................................................................... 207
TRAGJEDIA ............................................................................................... 207
KOMEDIA ................................................................................................. 211
DRAMA .................................................................................................... 213
RADIODRAMA ............................................................................................ 218
KULTURA E MEDIES
MEDIET E SHKRUARA DHE ELEKTRONIKE ......................................................... 234
RADIOJA DHE TELEVIZIONI ........................................................................... 234
BIBLIOTEKA .............................................................................................. 235
BIBLIOTEKA E SHKOLLËS ............................................................................. 236
MIRËMBAJTJA E LIBRIT ................................................................................ 237
INTERNETI ................................................................................................ 238
PËRMBAJTJA ............................................................................................. 241
243
244
245