MARSZAŁEK

I HETMAN
KORONNY
JAN SOBIESKI

1
 MARSZAŁEK
I HETMAN
KORONNY
JAN SOBIESKI

Redakcja naukowa:
Dariusz Milewski
 SPIS TREŚCI

Pomysłodawca programu Silva Rerum:

Paweł Jaskanis
Wstęp
Kurator programu i redaktor serii:
Elżbieta Grygiel Polityka i sprawy wewnętrzne

Rada programu Silva Rerum: Krzysztof Wiśniewski 19

prof. dr hab. Jerzy Axer, dr Grażyna Czetwertyńska, Wojciech Kalwat, prof. dr hab. Jan Kieniewicz, Jan Sobieski jako marszałek wielki koronny
dr Jarosław Krawczyk, prof. dr hab. Krzysztof Mikulski, Waldemar Rataj
Przemysław Gawron 37
Patronat: Urząd hetmana koronnego w publicystyce politycznej
dwóch rokoszów – Zebrzydowskiego i Lubomirskiego
Magazyn Historyczny „Mówią wieki”
Mirosław Nagielski 55
Polskie Towarzystwo Historyczne Jan Sobieski w dobie rokoszu Jerzego Sebastiana Lubomirskiego

Leszek Andrzej Wierzbicki 85

Redakcja naukowa: Działalność parlamentarna Jana Sobieskiego
dr Dariusz Milewski w latach 1666–1674

Recenzenci: Jarosław Stolicki 101

prof. dr hab. Jan Dzięgielewski, dr hab. Tomasz Ciesielski Postawy polityczne województw ukrainnych
w bezkrólewiu po abdykacji Jana Kazimierza
Redakcja i korekta:
Jadwiga Marcinek Maciej Adam Pieńkowski 125
Sejmiki mazowieckie wobec urzędów oraz działalności
Tłumaczenia streszczeń: polityczno-wojskowej hetmana i marszałka koronnego
Antoni Górny Jana Sobieskiego w latach 1665–1674

Opracowanie graficzne i skład: Konrad Bobiatyński 153

Wojciech Staniewski / STUDIO 2X2 Jan Sobieski i jego litewscy sojusznicy w okresie „przedkrólewskim”

© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 2014

www.wilanow-palac.pl

ISBN: 978-83-63580-36-0

Druk i oprawa:
Białostockie Zakłady Graficzne SA
ul. 1000-lecia Państwa Polskiego 2, 15-111 Białystok
Dyplomacja i wojny

Natalia Królikowska 173

Powody zerwania długiego aliansu
między Rzeczpospolitą a chanatem krymskim

Piotr Kroll 187

Stosunki polsko-kozackie w przeddzień
najazdu tureckiego (1670–1672)

Dariusz Milewski 219 WSTĘP

Hospodarowie, żołnierze i dyplomaci – związki
DA R I U S Z M I L E WSK I
mołdawsko-polskie u progu wojny z Turcją (1671–1672)

Marek Wagner 235

Pisma wojskowe hetmana wielkiego koronnego
Jana Sobieskiego z lat 1670–1671. Zarys problematyki

Zbigniew Hundert 249

„Kopijników, czyli husarzy chorągwie, owo czoło wojska,
owa nieodparta w wojnie potęga, powinny być pomnożone”
– hetman Jan Sobieski a husaria koronna w latach 1667–1673

Zbigniew Chmiel 275

Udział Lanckorońskich w wojnach prowadzonych
przez Rzeczpospolitą w okresie hetmaństwa Jana Sobieskiego
Wstep
Anna Kalinowska, Martyna Mirecka 297
Bohater czy malkontent? Odbiór Jana Sobieskiego
w Wielkiej Brytanii w świetle „London Gazette” , 1665–1674

Fryderyk Rozen 319

„A odtąd na potomne czasy już Chocimskie Pola więcey
niech słyną nad Marsowe Rzymskie”. Cztery opisy bitwy
pod Chocimiem w drukach z lat 1673–1674

7
 „KOPIJNIKÓW, CZYLI HUSARZY CHORĄGWIE,
OWO CZOŁO WOJSKA, OWA NIEODPARTA
W WOJNIE POTĘGA, POWINNY BYĆ
POMNOŻONE” – HETMAN JAN SOBIESKI
A HUSARIA KORONNA W LATACH 1667–1673
Z B IG N I E W H U N DE RT

H u
s a
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 249

r i a
 „KOPIJNIKÓW, CZYLI HUSARZY CHORĄGWIE,
OWO CZOŁO WOJSKA, OWA NIEODPARTA
W WOJNIE POTĘGA, POWINNY BYĆ
POMNOŻONE” – HETMAN JAN SOBIESKI
A HUSARIA KORONNA W LATACH 1667–1673
Z B IG N I E W H U N DE RT
Wydział Nauk Historycznych i Społecznych
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Zdaniem Wespazjana Kochowskiego, zacytowane w tytule niniejszego

artykułu słowa miały znajdować się w przedstawionym na sejmie zimo-
wym 1672 r. wotum hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego
w sprawie przygotowań do wojny z Wysoką Portą656. W moim odczuciu
dość trafnie wyrażają one ówczesne zapotrzebowanie rozbudowy składu
jednostkowego husarii komputu koronnego, a także osobisty stosunek
do tej formacji Jana Sobieskiego. W związku z tym stały się hasłem prze-
wodnim niniejszych rozważań, w których zamierzam przedstawić pro-
blematykę husarską i jej powiązanie z osobą hetmana polnego, następnie
wielkiego, w dość specyficznym okresie od 1 sierpnia 1667 do 30 kwietnia
1673, kiedy funkcjonował etat pokojowy.
Formacja husarska od czasów powstania Chmielnickiego stanowi-
ła niewielki procentowo komponent armii koronnej. Po klęsce wojsk
kwarcianych pod Batohem w czerwcu 1652 r., w ramach nowego kom-
putu znalazło się zaledwie pięć chorągwi husarskich. W 1660 r. było ich
już osiem, a po okresie konfederacji wojskowych 1661–1663 – siedem.
U progu 1667 r. tych jednostek było tylko sześć, by trzy lata później
w  kompucie koronnym znalazło się aż jedenaście rot husarskich. Wi-
dzimy zatem, że okres 1667–1673 przyniósł istotny rozrost składu jed-
nostkowego koronnej jazdy kopijniczej, który po raz pierwszy od 1652 r.
przekroczył stan dziesięciu chorągwi657. W związku z tym warto pochylić
się nad tym zagadnieniem i rozwinąć dotychczasowe ustalenia z zakresu
szeroko rozumianej husarskiej problematyki lat 1667–1673, przedstawio-
nej niedawno na marginesie rozważań o udziale skrzydlatej jazdy koronnej
w wojnie z Turcją 1672–1676658.

656 W. Kochowski, Roczniki Polski…, s. 248.

657 Zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 419 i n.
658 Ibidem, s. 83–99.

250 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I 251

 Po zawarciu rozejmu andruszowskiego w styczniu 1667 r., sejm ob-
radujący 7 marca–19 maja podjął uchwałę o  redukcji wojska i  wpro-
wadzeniu nowego systemu jego opłacania w ramach tzw. repartycji659.
Przygotowanie sił koronnych do przejścia na etat pokojowy stało się
przede wszystkim zadaniem Jana Sobieskiego, jedynego wówczas het-
mana koronnego. Do niedawna nie cieszył się on najlepszą opinią ze
względu na przyjęcie urzędów hetmana polnego i marszałka wielkiego,
niesłusznie zdaniem wielu, odebranych wcześniej Jerzemu Sebastiano-
wi Lubomirskiemu. Obwiniano go również za klęskę wojsk królewskich
w rozprawie pod Mątwami w lipcu 1666660. Przez pierwszy rok pełnienia
urzędu hetmańskiego Sobieski miał nadzwyczaj słabą pozycję w wojsku,
m.in. nie posiadał własnej chorągwi husarskiej, która obok roty piecho-
ty węgierskiej powinna stanowić część wojsk przynależnych buławie661.
Mimo że dwór zamierzał przekazać Sobieskiemu rotę husarską po Lubo-
mirskim jeszcze w 1663 r., to nie udało się to do końca trwania rokoszu
(1665–1666). Dopiero po ugodzie łęgonickiej z 31 lipca 1666 można
mówić o  przejęciu tej roty przez Sobieskiego662, choć formalnie – jak
wynika z listu Jana Kazimierza – stało się to już po śmierci Lubomirskiego
(31 stycznia 1667)663. Zresztą zgon rokoszanina należy uznać za moment
przełomowy w karierze Sobieskiego, gdyż wiele wpływowych środowisk
wojskowych związanych z Lubomirskim, musząc odnaleźć się w nowej
sytuacji, poczęła wiązać się właśnie z nim. Przy tym Sobieski umiejętnie
potrafił tych ludzi pozyskiwać664. Niemal w tym samym czasie (27 lutego
1667) zmarł hetman wielki koronny i  wojewoda krakowski Stanisław
659 Zob. więcej: M. Matwijów, Ostatnie sejmy…, s. 39–96.
660 Zob. M. Nagielski, Działania zbrojne w drugim roku rokoszu…, [w:] idem, Druga wojna
domowa w Polsce…, s. 299–300.
661 O  tym, że hetman powinien utrzymywać rotę husarską jako swoją gwardię, możemy
dowiedzieć się m.in. na podstawie interpretacji niektórych zapisów, np. w  rozliczeniach
podymnego ziem województwa ruskiego z 1669 r. przewidywano wydać 8 tys. zł na „buławę” ks.
Dymitrowi Wiśniowieckiemu, „pod tytułem chorągwi usarskiej Xcia Jmści” (AGAD, ASK, dz. I,
nr 152, k. 30); zob. też: Konstytucje sejmu 1670 r., VL, t. 5, Petersburg 1860, s. 32; Z. Hundert,
Husaria koronna…, s. 92, przyp. 39.
662 Zob. E. Janas, Polanowski Aleksander, PSB, 1982, t. 27, s. 278; A. Haratym, Jan Sobieski
jako hetman polny koronny…, s. 204, przyp. 31.
663 Jan Kazimierz do J. Sobieskiego, Warszawa, 2 IV 1667, LNB, Oss., f. 5, op. 2, nr 47
(druk: Pisma do wieku i spraw…, t. 1, cz. 1, s. 263).
664 Zob. np. T. Korzon, Dola i niedola…, t. 1, s. 517; A. Haratym, Jan Sobieski jako hetman
polny koronny…, s. 233; M. Nagielski, Stanowisko armii koronnej…, [w:] idem, Druga wojna
domowa w Polsce…, s. 218; M. Matwijów, Ostatnie sejmy…, s. 20.
252 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
„Rewera” Potocki, co oznaczało, że Sobieski stał się najwyższym urzędni-
kiem wojskowym w Koronie i jako hetman polny najpewniejszym kan-
dydatem do objęcia buławy wielkiej.
Przystępując na lwowskiej komisji skarbowej do redukcji sił koron-
nych, brano pod uwagę zarówno zbyt duże obciążenie fiskalne dotych-
czasową wielkością armii, jak i zagrożenie turecko-tatarskie, stąd „jakoby
z najmniejszym ciężarem i z jako największym bezpieczeństwem Rzptej
wojsko przeciwko teraźniejszym niebezpieczeństwom i obronie Ojczyzny
sporządzone być mogło”665. Chcąc zachować jak największą sprawność
bojową armii, przeprowadzono przede wszystkim redukcję stanów eta-
towych wciąż istniejących chorągwi i regimentów, bez konieczności li-
kwidowania większej liczby całych oddziałów (zwijano głównie te, które
były w stanie rozkładu)666. Kierowano się logiką, że w razie konieczności
powiększenia armii łatwiej będzie suplementować istniejące już chorą-
gwie, niż zaciągać nowe. Koncepcja ta była słuszna, niemniej pojawiały
się wobec niej głosy krytyczne, jak porucznika husarskiego Władysława
Wilczkowskiego, który czuł się pokrzywdzony, że dowodzona przez nie-
go chorągiew Aleksandra Michała Lubomirskiego po redukcji powinna
liczyć tylko 100 koni667.
Husarię w zmniejszonym kompucie wojska chciano mieć, jak głosił
skrypt ad Archivum z ostatniego sejmu, w wielkości 1500 koni. Jednakże
tej „staropolskiej milicjej naszej, którą przodkowie nasi światu i poganom
straszni byli”, jak informowały zapisy komisji lwowskiej, „w tak ścisłym
czasie i inkursjach gęstych pogańskich, gotowych sił i żołnierzów trzeba
by to w polu mieć Rzptej, tedy że nad dziewięćset k[oni] Usarza wystawić
ad p[rae]sens mieć więcej nie mogąc, ten defekt chorągwiami kozacki-
mi […] sześciuset Usarjej korespondującej supplere przyszło”668. Komisja
lwowska z Sobieskim na czele kierowała się, jak widać, pragmatyzmem,
deklarując zaciąg husarii w realnej wówczas do wystawienia sile. Uchwalo-
ne 900 koni miało obejmować siedem chorągwi, w tym pięć służących już
wcześniej w trybie husarskim: dwie roty króla Jana Kazimierza – pierwszą
665 Informacje o wojsku przy kompucie z 1 VIII 1667, AN Kraków, KGR Sądeckie, nr 131, s. 330.
666 Zob. J. Wimmer, Wojsko polskie…, s. 152–154; M. Nagielski, Stanowisko armii
koronnej…, s. 218; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 86.
667 W. Wilczkowski do A.M. Lubomirskiego, Lwów 29 VIII 1667, [w:] Pisma do wieku
i spraw…, t. 1, cz. 1, s. 272; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 86.
668 Informacje o wojsku przy kompucie z 1 VIII 1667, AN Kraków, KGR Sądeckie, nr 131,
s. 330. Przykładowo, w diariuszu konwokacji z 1668 r. operowano wielkością etatową husarii
w postaci 1500 koni (Diariusz sejmu konwokacyjnego…, s. 65).
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 253
 pod starostą kaniowskim Stefanem Stanisławem Czarnieckim, drugą pod
kasztelanem sądeckim Aleksandrem Ludwikiem Niezabitowskim, obie po
160 koni; do tego roty: Jana Sobieskiego – koni 160, chorążego koronnego
Andrzeja Potockiego – koni 120, A.M. Lubomirskiego – koni 100. Dwie
chorągwie, które weszły na etat wraz z wprowadzeniem w życie nowego
komputu, liczyły po 100 koni i chodziły pod imionami Szczęsnego Kazi-
mierza Potockiego, podstolego koronnego, oraz Mikołaja Hieronima Sie-
niawskiego, strażnika koronnego669. Pierwsza z nich została przeformowana
z roty kozackiej i w kompucie formalnie zajęła miejsce przewidziane wcze-
śniej dla husarzy hetmana Potockiego. Chorągiew Sieniawskiego natomiast,
sformowana w części z towarzystwa pozostającej poza służbą, niezwiniętej
dotąd chorągwi „Rewery”670, w kompucie zajęła miejsce rozwiązanej kilka
miesięcy wcześniej roty zmarłego jeszcze w 1665 r. wojewody sandomier-
skiego Jana Zamoyskiego671. Służba tych siedmiu chorągwi, o podanych
powyżej stanach etatowych, rozpoczynała się 1 sierpnia 1667, choć listy
przypowiednie ją regulujące kancelaria koronna wydawała jeszcze w roku
następnym, np. 23 czerwca 1668, gdy takie pismo na zaciąg 160-kon-
nej roty królewskiej skierowano do Stefana S. Czarnieckiego672. Zgodnie
z zapisami komisji lwowskiej oczekiwano, „aby [te] usarskie kompanie
z rynsztunkiem należytym, na koniach do tej służby dobrych, w zbrojach
i szyszakach z kopiami i strzelbą porządną i czeladnika tej służbie wiadomą,
tę służbę Rzptej odprawiali”673. Wymogi te, jak widzimy, nie odbiegały od
standardów powszechnie kojarzonych z husarią.
669 Zob. Komputy z  1 VIII 1667, AGAD, Zbiór Branickich z  Suchej, nr 42/56, k. 389;
AN Kraków, KGR Sądeckie, nr 131, s. 331–332; B. Czart., rkps 162, s. 493–494; Z. Hundert,
Husaria koronna…, s. 86.
670 Por. rejestry popisowe chorągwi Sieniawskiego z I kwartału 1668, AGAD, ASK, dz. III,
nr 5, k. 1146v–1147, z  rejestrami roty S. „Rewery” Potockiego z  II kwartału 1667, AGAD,
ASW, dz. 85, nr 96, k. 112–112v. Te same wnioski, lecz oparte na rejestrze roty Sieniawskiego
z IV kwartału 1673, a nie z I kwartału 1668: Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 92, przyp. 37.
671 Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 90–92; por. J. Wimmer, Materiały do zagadnienia
liczebności i  organizacji wojska koronnego w  latach 1660–1667, s. 224. Jeżeli chodzi o  rotę
Zamoyskiego, to należy ją traktować po śmierci rotmistrza jako komputowy oddział ordynacji
zamojskiej. Tak można również zinterpretować zapis nauczyciela akademii zamojskiej Bazylego
Rudomicza, który informował o  zwinięciu tej jednostki w  początkach 1667 r. (B. Rudomicz,
Efemeros czyli Diariusz…, cz. 2, Lublin 2002, s. 129).
672 List przypowiedni ur. Czarnieckiemu na chorągiew usarską koni 160, Warszawa, 23 VI
1668, AGAD, MK, nr 206, k. 527v–528v. O dacie wystawienia tego listu informuje nas również
regestr dokumentów wydanych przez kancelarię koronną (AGAD, MK Sig., nr 10, s. 197).
673 Informacje o wojsku przy komputach z 1 VIII 1667, AGAD, Zbiór Branickich z Suchej,
nr 42/56, k. 388v; AN Kraków, KGR Sądeckie, nr 131, s. 336.
254 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
Niewątpliwie, jednym z powodów zwrócenia większej uwagi na pro-
blem rozbudowy husarii na początku omawianego okresu było zagroże-
nie tatarskie oraz tureckie. Dowodzi tego choćby fakt, że Jan Kazimierz
w swojej legacji na sejmiki przed sejmem roku 1667 wskazywał husarię
jako najlepszą formację przeciwko Turkom674. Uważam ten powód za
jak najbardziej słuszny, ale podejrzewam też inne przyczyny większego
zainteresowania husarią w tamtym czasie. Panowanie Jana Kazimierza to
bez wątpienia czasy faworyzowania zaciągu cudzoziemskiego. Związane to
było wcale nie z większą przydatnością bojową formacji tego autoramentu,
lecz z rekrutowaniem do niej w znakomitej większości ludzi spoza stanu
szlacheckiego i spoza Rzeczypospolitej, czyli ludzi, z których łatwiej moż-
na było stworzyć powolną królowi siłę, wzmacniającą jego pozycję i uła-
twiającą przeprowadzenie jego zamierzeń politycznych, sprowadzających
się do znacznego wzmocnienia władzy królewskiej. Wynika to wyraźnie
z faktu, jak szlachta odnosiła się do takich jednostek. W schyłkowym
okresie panowania Jana Kazimierza stanowczo sprzeciwiała się utrzymy-
waniu nieszlacheckiej kadry dowódczej w regimentach pieszych675, żądała
zlikwidowania chorągwi wołoskich i tatarskich – nieraz wykorzystywa-
nych przeciwko adwersarzom dworu jako jednostki aparatu represji676,
a także rozwiązania oddziałów rajtarii677. Sobieski układając nowy komput
wojsk, chciał zachować część chorągwi lekkich do usług własnych oraz
dworu, dlatego „ukrył je” na etacie pod nazwą rot kozackich, tak jak raj-
tarię pod nazwą arkabuzerii678 – formacji zaciąganej niegdyś w Koronie
i formowanej z pocztów towarzyskich679. Warto też zwrócić uwagę, że
674 M. Matwijów, Ostatnie sejmy…, s. 18.
675 Zob. np. Laudum sejmiku liwskiego, Liw, 7 II 1669, B. PAN Kraków, rkps 8322,
k. 134–134v.
676 Przykładowo, w 1665 r. to właśnie chorągwie lekkie pod rotmistrzem tatarskim Tadeuszem
Boubonombekiem Persem zajmowały i niszczyły dobra J.S. Lubomirskiego, egzekwując wyrok
sądu sejmowego z 1664 r.; M. Nagielski, Działania zbroje rokoszu Jerzego Lubomirskiego w roku
1665, [w:] idem, Druga wojna domowa w Polsce…, s. 219.
677 Szlachta nie kryła swojej niechęć wobec rajtarii i chorągwi lekkich, m.in. szlachta halicka
w instrukcji sejmikowej z 3 III 1667 domagała się zwinięcia rot tatarskich, wołoskich oraz rajtarii
(Instrukcja ziemi halickiej, Halicz, 3 III 1667, [w:] AGZ, t. 24, s. 242). Identyczne stanowisko
zajęła 2 lata później szlachta ruska na sejmiku wiszeńskim (Instrukcja sejmiku woj. ruskiego,
Wisznia, 20 VIII 1669, ibidem, t. 21, s. 519).
678 Więcej zob.: M. Nagielski, Organizacja rajtarii i  arkabuzerii koronnej w  XVII wieku,
[w:] Organizacja armii w  nowożytnej Europie. Struktura – Urzędy – Prawo – Finanse, red.
K. Łopatecki, Zabrze 2011, s. 199–203.
679 Zob. Komputy z 1 VIII 1667, AGAD, Zbiór Branickich z Suchej, nr 42/56, k. 389–390v;
AN Kraków, KGR Sądeckie, nr 131, s. 331–340; B. Czart., rkps 162, s. 493–497; por. J. Wimmer,
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 255
 i regimenty gwardii komputowej – dragoński pod Henrykiem von Alten
Bockumem czy pieszy pod Ernestem Denhoffem – weszły na nowy etat
w sierpniu 1667 r. już nie pod imieniem Jana Kazimierza, lecz własnych
dowódców, co też musiało być motywowane wyraźną niechęcią szlachty
do utrzymywania w kompucie gwardii królewskiej680. Niechęć czy może
obawa przed jednostkami zaciągu cudzoziemskiego, a także chorągwiami
wołoskimi i tatarskimi (formalnie autorament narodowy), dość licznie za
Jana Kazimierza reprezentowanymi, objawiła się przede wszystkim tym, że
Michał Korybut, bodaj jako pierwszy z władców, musiał w pacta conventa
zobowiązać się: „Cudzoziemską manierą ludzi nikomu etiam ex Senatus
consulto zaciągnąć sine consensu Reipublicae nie pozwolemy, a osobliwie
rajtaryi, które wielkie szkody inferre zwykły, z małym skutkiem wojennym,
wojska zaś Obojga Narodów według zwyczaju dawnego jako to usarzów
z kopiami, petyhorców z drzewcami, harkabuzerów, kozackie chorągwie
narodów tychże, piechoty węgierskiej, część także piechot cudzoziemską
manierą ćwiczonych podług ordynacyi sejmowej od Rzeczypospolitej
trzymać będziemy”681.
Jan III w 1674 r. takich deklaracji już nie składał. Uczynił to dopiero
jego następca, pochodzący z absolutystycznego elektoratu Saksonii Fryde-
ryk August Wettin, w roku 1697682. Wymienione powyżej fakty dowodzą,
że polityczne poczynania Jana Kazimierza przy użyciu jednostek obcego
zaciągu skutecznie zraziły szlachtę do autoramentu cudzoziemskiego. Partia
dworska zapewne była tego świadoma i m.in. dlatego po rokoszu Lubomir-
skiego propagowano ideę rozbudowy husarii, formacji najbliższej sercom
szlacheckiej społeczności683 (emocje te wyrażają choćby cytowane wyżej sło-
wa z akt komisji lwowskiej z 1667 r.). Działania podjęte w tej materii były
Wojsko polskie…, s. 151–152, przyp. 77. Przeciwko chorągwiom wołoskim pozostawionym
w kompucie pod nazwą kozackich protestowała m.in. szlachta krakowska w instrukcji sejmikowej
z 14 XII 1667 (Instrukcja sejmiku woj. krakowskiego, Proszowice, ASWK, t. 3, s. 189).
680 Por. M. Nagielski, Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego
Wazy (1648–1668), Warszawa 1989, s. 105–112, 118–122.
681 Akta sejmu walnego elekcji nowego króla 1669 r., VL, t. 5, s. 15.
682 Zob. Pacta conventa Jana III oraz Augusta II, ibidem, t. 5, s. 139–145, t. 6, s. 18. Jan III
zobowiązywał się jedynie nie utrzymywać dużej liczby wojsk prywatnych i nie sprowadzać takowych
z zagranicy.
683 O  tym, jak bliskie szlachcie były  sprawy husarskie, świadczą choćby jej propozycje
składane na sejmikach. Przykładowo szlachta czerska, chcąc przyczynić rot husarskich, wnosiła
w  grudniu 1667 r., aby „ichmoście pp. senatorowie i  urzędnicy koronni, którzy trzymają
regimenty, aby od nich chorągwie usarskie przyjmowali albo też za niemi chorągwiami swemi
bez regimentów kontentowali się” (Laudum ziemi czerskiej, Czersk, 14 XII 1667, B. PAN
Kraków, rkps 8319, k. 324).
256 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
więc próbą ocieplenia wizerunku dworu, co nie było bez znaczenia podczas
planowanego kolejny już raz wprowadzenia na tron Polski Francuza.
Zgodna z oczekiwaniami opinii publicznej sprawa rozbudowy husarii
była również ściśle powiązana z umacnianiem pozycji dworu w struktu-
rach armii koronnej. Mimo postępującej dekompozycji stronnictwa Jana
Kazimierza u kresu jego panowania, należy zauważyć, że wszystkie roty
husarskie, które weszły na etat koronny w sierpniu 1667 r., należały do
ludzi reprezentujących partię dworską – włącznie z porucznikami jed-
nostek królewskich i doraźnie pozyskanym przez regalistów Szczęsnym
Potockim684. W tej grupie rozłam nastąpił dopiero po wyborze nowego
monarchy – wśród adherentów dworu po 1669 r. znaleźli się jedynie
Szczęsny Potocki oraz Stefan S. Czarniecki. Najlepiej fakt ten odzwier-
ciedlają wydarzenia konfederacji szczebrzeszyńskiej z listopada 1672 r.
– związku, którego z siedmiu chorągwi husarskich przewidzianych eta-
tem z  1667 r. nie poparły rota królewska pod Czarnieckim oraz rota
Potockiego685. Zresztą, jak za chwilę zobaczymy, Sobieski przystępując do
formowania nowych chorągwi husarskich, przy doborze ich rotmistrzów
wyraźnie kierował się sympatiami politycznymi. Gdy w 1668 r. chorągiew
taką wystawił książę Dymitr Wiśniowiecki, Sobieski wcale nie cieszył
się z powiększenia dość ważnej dla niego formacji o jednostkę swojego
zagorzałego wówczas wroga.
Pojawienie się w składzie armii koronnej kolejnej, ósmej już chorągwi
husarskiej związane było z nadaniem buławy polnej wojewodzie bełskie-
mu Dymitrowi Wiśniowieckiemu. Jednostka nowego hetmana oparta
była na rocie zmarłego hetmana „Rewery” Potockiego – kadra dowódcza
oraz prawie połowa kadry towarzyskiej Wiśniowieckiego rekrutowały się
właśnie z niej686. Co ważne, książę suplementując swój regiment dragonii
do wielkości etatowej przysługującej urzędowi hetmańskiemu (z 200 do
400 porcji), również skorzystał z ludzi służących wcześniej pod imieniem
684 Zob. M. Nagielski, „Partia dworska” w schyłkowym okresie panowania Jana Kazimierza
Wazy (1664–1668), [w:] idem, Druga wojna domowa w  Polsce…, s. 129–141; K. Piwarski,
Czarniecki Stefan Stanisław, PSB, 1938, t. 4, s. 211–212; A. Przyboś, Lubomirski Aleksander
Michał, ibidem, t. 17, 1972, s. 96; idem, Potocki Andrzej, ibidem, t. 27, 1983, s. 774–775; idem,
Potocki Feliks, ibidem, s. 808; W. Majewski, A. Przyboś, Niezabitowski Aleksander Ludwik, ibidem,
t. 23, 1978, s. 96; W. Majewski, Sieniawski Mikołaj Hieronim, ibidem, t. 37, 1996, s. 137–139.
685 Zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 343.
686 Ibidem, s. 89–92. Wnioski te sformułowano na podstawie porównań rejestrów
popisowych roty husarskiej „Rewery” z II kwartału 1667 (AGAD, ASW, dz. 85, nr 96, k. 112–
–112v) i chorągwi ks. Dymitra za okres I kwartał 1668–I kwartał 1669 (ibidem, nr 100, k. 5–9v).
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 257
 „Rewery”687. Widzimy zatem, że starając się o  buławę, Wiśniowiecki
usiłował wzmocnić swoją pozycję w armii koronnej poprzez pozyskanie lu-
dzi z oddziałów hetmańskich, „osieroconych” przez Potockiego. Być może ta
zależność była jednym z powodów, że w kompucie z 1667 r. ułożonym przez
Sobieskiego, nie darzącym przecież sympatią księcia Dymitra688, nie znala-
zły się dawne chorągwie i regimenty „Rewery”, w tym husarska. W chwili
uzyskania buławy polnej przez księcia, Jan Kazimierz wystawił nowemu het-
manowi list przypowiedni na przynależną jego urzędowi chorągiew husarską
w sile 160 koni, z płacą od I kwartału 1668 r. do województwa krakowskiego.
W repartycji miała ona zająć miejsce regimentu arkabuzerii Marcjana Ścibo-
ra Chełmskiego, któremu król nakazał się zwinąć689. Jednakże ten nie zamie-
rzał się rozwiązywać i dzięki jego protektorom, z Sobieskim na czele, udało
się go zatrzymać na służbie i w repartycji województwa krakowskiego690; tym
samym rota husarska Wiśniowieckiego straciła swój przydział i została po-
zbawiona środków tytułem żołdu. Niebawem na sytuację tę zareagowali na
sejmiku województwa krakowskiego ludzie księcia Dymitra – na konwoka-
cji w 1668 r. posłowie tej prowincji mieli przeforsować projekt obmyślenia
lokacji w repartycji oraz sposobu finansowania oddziału hetmana polnego691.
Jednakże podczas konwokacji przeciw husarii Wiśniowieckiego stanowczo
zaprotestował człowiek z otoczenia Sobieskiego, strażnik koronny Stefan
Bidziński. Argumentował, że z chorągwią księcia Dymitra w kompucie bę-
dzie za dużo husarii, a za mało pancernych, co miało się jego zdaniem nie
zgadzać z uchwałą o redukcji z roku 1667692. Działania te były ewidentnie
skierowane przeciw Wiśniowieckiemu, a nie przeciw rozbudowie husarii,
ten sam Bidziński bowiem kilka miesięcy później, na generale małopolskim
w Nowym Korczynie, informował, że zwija się niektóre chorągwie kozackie,
687 Zob. J. Wimmer, Wojsko polskie…, s. 163, przyp. 31. Ponadto zob.: Rachunki suplementu
dragonii ks. Dymitra za wszystkie kwartały lat 1668–1670, AGAD, ASW, dz. 86, nr 57, s. 175;
nr 58, s. 290; Rachunki tej jednostki za I kwartał 1671–1 kwartał 1673, ibidem, nr 57, s. 178.
688 Zob. np. J. Sobieski do Marii Kazimiery Sobieskiej, Podhajce, 15 i 22 IX 1667, Zboiska,
15 VI 1668, [w:] Listy Jana Sobieskiego…, s. 121, 127, 187.
689 Zob. Rachunki skarbowe roty ks. Dymitra za okres I  kwartał 1668–I  kwartał 1669,
AGAD, ASW, dz. 86, nr 57, s. 116, nr 58, s. 284; D. Wiśniowiecki do J. Sobieskiego, z obozu
wojska, 3 X 1668, [w:] Pisma do wieku i spraw…, t. 1, cz. 1, s. 416–417.
690 J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Pilaszkowice, 30 IV 1668, [w:] Listy Jana Sobieskiego…,
s. 174; Instrukcja dla posłów na sejm od woj. krakowskiego, Proszowice, 23 VII 1668, ASWK,
t. 3, s. 223; M. Nagielski, Organizacja rajtarii…, s. 200, 202.
691 Instrukcja dla posłów od sejmiku krakowskiego, Proszowice, 15 X 1668, [w:] ASWK,
t. 3, s. 239–240.
692 J. Horwat, Działalność polityczna i wojskowa księcia Jerzego Dymitra Wiśniowieckiego…, s. 159.
258 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
żeby móc w ich miejsce zaciągać roty husarskie, których – jak twierdził –
było dotychczas zbyt mało693.
Sprawa roty husarskiej księcia Dymitra pozostawała zatem dalej nie-
rozstrzygnięta. Wprawdzie na konwokacji oraz na sejmie elekcyjnym ob-
myślono jej środki na zapłatę za I kwartał 1668–I kwartał 1669, jednakże
sejmiki nie zrealizowały wydanych ze skarbu asygnacji i jeszcze w 1670 r.
husarze księcia nie otrzymali przyznanego im żołdu, w ramach tzw. ase-
kuracji ich służby694. Przełom nastąpił na sejmie jesiennym 1670 r., gdzie
zwolennikom króla Michała udało się przeforsować kilka projektów nie-
będących po myśli ówczesnego lidera opozycji, Jana Sobieskiego – m.in.
uchwalono konstytucję o zwinięciu rajtarii pod nazwą arkabuzerii, by
w jej miejsce wpisać do repartycji województwa krakowskiego husarską
rotę hetmana polnego695. Sejm ten podjął również uchwałę o skierowaniu
sprawy zapłaty husarii księcia Dymitra za okres służby od 1668 r. do try-
bunału skarbowego w Radomiu, który w marcu 1671 r. faktycznie zajął
się uregulowaniem długu696.
Chorągiew husarska Wiśniowieckiego była, jak widać, jednym z głów-
nych przedmiotów konfliktu obu hetmanów koronnych, a jego apogeum
przypadło na rok 1670697. Należy przy tym dodać, że hetman wielki
wykorzystując prerogatywy urzędu, notorycznie w  latach 1668–1670
odsądzał husarię młodszego kolegi od wypłaty hiberny698, by w ten spo-
sób zaszkodzić rywalowi. Wyraźna zmiana postawy Sobieskiego nastąpiła
w 1672 r., gdy relacje hetmanów były już zdecydowanie lepsze, a jednostki
księcia Dymitra za jego namową przystąpiły do konfederacji szczebrze-
szyńskiej. Dzięki tej postawie chorągiew husarska hetmana polnego od-
niosła korzyści – po akcesie do związku natychmiast otrzymała asygnację
od Sobieskiego na wybranie hiberny w Zatorze w wysokości 15 450 zł699.
693 Diariusz generału małopolskiego, Nowy Korczyn, 18 II 1669, ASWK, t. 3, s. 272.
694 Więcej zob.: Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 133, 137.
695 Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, wyd. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005, s. 79;
Konstytucje sejmu 1670 r., VL, t. 5, s. 40.
696 Asygnacja Jana Andrzeja Morsztyna wystawiona chorągwiom D. Wiśniowieckiego na
trybunale radomskim, Radom, 20 III 1671, AGAD, ASK, dz. VI, nr 14, f. 377; Rachunki
skarbowe roty ks. Dymitra za okres I kwartał 1668–I kwartał 1669, AGAD, ASW, dz. 86, nr 57,
s. 116, nr 58, s. 284; Konstytucje sejmu 1670 r., VL, t. 5, s. 32.
697 Ostatnio na ten temat: Z. Hundert, Jan Sobieski przeciw Dymitrowi Wiśniowieckiemu…,
s. 126–138.
698 Zob. J. Horwat, Działalność polityczna i wojskowa księcia Jerzego Dymitra Wiśniowieckiego…,
passim.
699 Uniwersał J. Sobieskiego, Szczebrzeszyn, 4 XII 1672, B. PAN Kraków, rkps 550, k. 60–
–60v; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 152, 344.
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 259
 Fakt ten można potraktować jako formę akceptacji przez hetmana wielkie-
go służby chorągwi husarskiej Wiśniowieckiego w kompucie koronnym.
Wcześniejsze zwalczanie rywala przez uderzanie w jego oddział husarski,
złożony w znacznej części z wartościowego materiału ludzkiego służącego
niegdyś pod „Rewerą” Potockim, kładzie cień na osobie hetmana i mar-
szałka wielkiego.
Zupełnie inaczej Sobieski odnosił się już do stukonnej chorągwi husar-
skiej wystawionej w 1669 r. przez jego współpracownika i bliskiego przyja-
ciela700, pisarza polnego koronnego Jakuba Potockiego. Jednostka ta zajęła
miejsce w kompucie zwiniętej chorągwi kozackiej Grzegorza Pilawskiego
(vel Pilawieckiego), po czym została włączona do repartycji ziemi halickiej
mocą jej uchwały z 11–12 września701. Pojawienie się na etacie koronnym
tej husarskiej chorągwi było efektem praktyki zwijania rot kozackich, któ-
ra – jak wyjaśniał Bidziński na generale małopolskim w lutym 1669 r. –
miała umożliwić powiększenie składu husarskiego w ramach istniejącego
komputu. Warto w tym miejscu wspomnieć również, że wybór chorągwi
Pilawskiego jako tej, która ma być rozwiązana w celu wpisania w jej miej-
sce husarii pisarza polnego, nie był zapewne przypadkowy, choćby dlatego,
że jeszcze w 1667 r. wchodziła ona w skład pułku Jakuba Potockiego702.
Efekty, w postaci wystawienia chorągwi husarskiej przez najbliższe oto-
czenie hetmana wielkiego, dość szybko zaprezentowano opinii publicznej,
rota pisarza polnego towarzyszyła bowiem nowemu królowi Michałowi
podczas wjazdu na jego koronację do Krakowa 27 września 1669 (zatem
dwa tygodnie po przyjęciu jej do repartycji ziemi halickiej)703.
Po śmierci Jakuba Potockiego 27 kwietnia 1671, jego chorągiew hu-
sarska dostała się zapalczywemu zwolennikowi opcji francuskiej i przeciw-
nikowi króla Michała – siostrzeńcowi Sobieskiego, księciu Aleksandrowi
Januszowi Zasławskiemu-Ostrogskiemu704. Jest to sytuacja wyjątkowa,
700 Zob. J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, 8 V 1671, [w:] Listy Jana Sobieskiego…, s. 226–227;
W. Majewski, Potocki Jakub, PSB, t. 28, 1984, s. 21–23.
701 Laudum sejmikowe ziemi halickiej, Halicz, 11 i  12 IX 1669, AGZ, t. 24, s. 299;
Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 96–97.
702 Zob. Rachunki sejmowe z lat 1668 i 1672, AGAD, ASK, dz. II, nr 61, k. 84, 87v–88;
nr 62, k. 43.
703 J. Szornel, Zapiski z  lat 1669–1673, wyd. L.A. Wierzbicki, Lublin–Radzyń Podlaski
2008, s. 1. R. Sikora na podstawie niemieckojęzycznej gazetki ulotnej podaje, że podczas
wjazdu na koronację rota J. Potockiego wyróżniała się niebiesko-białymi proporcami na kopiach
oraz wielkimi skrzydłami na plecach jej pocztowych (R. Sikora, Husaria pod Wiedniem 1683,
Warszawa 2012, s. 24–25).
704 Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 96–97.
260 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
gdyż wyznaczanie nowych rotmistrzów za pomocą wydawania listów
przypowiednich leżało w dyspozycji monarchy – chyba że miał on wy-
starczająco dużo zaufania do hetmana i dawał mu tzw. listy z „okienkiem”,
w które hetman sam mógł wpisywać nazwiska wybranych przez siebie
szefów oddziałów705. Król jednak nie ufał hetmanowi wielkiemu, a chorą-
giew husarską Potockiego mógł przekazać człowiekowi ze swojego otocze-
nia, tak jak zrobił z dzierżawionymi przez Potockiego trzema starostwami
oraz urzędem pisarza polnego, które oddał zwolennikom dworu706. Mimo
to chorągiew husarska zmarłego dygnitarza trafiła do księcia Aleksandra,
z obozu politycznego Sobieskiego (terminu jej przekazania nie znamy).
Jak do tego doszło? Otóż król, za uchwałą województwa sieradzkiego
opłacającego regiment dragonii Jakuba Potockiego, oddał go kuzynowi
i jednocześnie własnemu poplecznikowi Stanisławowi Koniecpolskiemu.
Połowa regimentu zbojkotowała jednak tę decyzję i wypowiedziała posłu-
szeństwo nowemu szefowi707. Prawdopodobnie monarcha, chcąc uniknąć
podobnych perturbacji z chorągwią husarską Potockiego, wolał ją oddać
pod komendę przeciwnika politycznego, jakim był siostrzeniec hetmana
wielkiego708. Sprawa ta jednak wymaga kolejnych badań.
W 1670 r. skład husarski został rozbudowany o kolejne dwie 100-kon-
ne chorągwie, sformowane przez przezbrojenie rot kozackich (tzw. po-
husarzenie się jazdy kozackiej/pancernej). Obie jeszcze w poprzednim
trybie służby uwzględniał komput pokojowy z sierpnia 1667 r., obie były
opłacane przez województwa poznańskie i kaliskie i wreszcie obie chodziły
pod imionami współpracowników politycznych Sobieskiego – wojewo-
dy ruskiego Stanisława Jana Jabłonowskiego oraz krajczego koronnego
Wacława Leszczyńskiego709. Po dołączeniu tych jednostek do komputu
705 Mechanizmy wydawania listów przypowiednich, będących elementem królewskiej
polityki kadrowej, w  odniesieniu do drugiej połowy XVII w. pozostają problematyką nie
opracowaną, w  przeciwieństwie do czasów Zygmunta III omówionych pod tych kątem przez
P. Gawrona (Proces tworzenia kadry oficerskiej armii koronnej w czasach Zygmunta III Wazy (1587–
–1632), [w:] Organizacja armii…, s. 243–276).
706 J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, 8 V 1671, [w:] Listy Jana Sobieskiego…, s. 226–227.
707 Zob. Lauda sejmikowe sieradzkie, Szadek, 12 VI 1671, i  obóz pod Bugajem, 19 VIII
1671, B. PAN Kraków, rkps 8343, s. 115–116, 128.
708 To, że ks. Ostrogski należał „do największych zapaleńców partii francuskiej”, notował np.
U. Werdum; zob. Ulryk Werdum, Dziennik podróży 1670–1672…, s. 26–27.
709 Zob. Komputy z  1 VIII 1667, AGAD, Zbiór Branickich z  Suchej, nr 42/56, k. 389;
AN Kraków, KGR Sądeckie, nr 131, s. 331–332; B. Czart., rkps 162, s. 493–494; Z. Hundert,
Husaria koronna…, s. 89. O  tym, że S.J. Jabłonowski i  W. Leszczyński byli związani w  tym
czasie z  Sobieskim i  z  partią francuską zob.: Ulryk Werdum, Dziennik podróży 1670–1672…,
s. 26; Ph. Dupont, Pamiętniki historyi życia i  czynów Jana III…, s. 60; zob. też: M. Wagner,
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 261
 husarii koronnej jego wielkość etatowa wyniosła 1360 koni i na takim
poziomie utrzymała się do końca kwietnia 1673 r. Jednak w rozbudowa-
nym do potrzeb wojennych kompucie z 1 maja 1673, dzielącym armię
na stary i nowy zaciąg, w tym pierwszym uwzględniono nie 1360 koni
w 11 chorągwiach husarskich, lecz 1200 w 10. Wynikało to z faktu, że
druga rota Michała Korybuta pod kasztelanem bełskim Aleksandrem
L. Niezabitowskim została zaliczona do nowego zaciągu z racji utraty sta-
tusu jednostki królewskiej i zredukowania jej o 10 etatów w stosunku do
ćwierci poprzedniej, podczas gdy inne jednostki husarskie były wówczas
rozbudowywane (chorągwie królewska i hetmańskie ze 160 do 200 koni,
pozostałe roty starego zaciągu do 150 koni)710.
Utrata statusu roty królewskiej przez chorągiew porucznika Niezabi-
towskiego była konsekwencją polityki Sobieskiego oraz jego otoczenia,
zmierzającej po roku 1669 do pozbawienia władcy komputowych od-
działów jazdy autoramentu polskiego i przekazania ich pod komendę
dotychczasowych poruczników. Celem tych działań było zminimali-
zowanie wpływów Michała Korybuta w armii koronnej. Wszystko za-
częło się w  momencie, gdy – po doświadczeniach z  panowania Jana
Kazimierza – nowy władca musiał w pacta conventa zobowiązać się do
nieutrzymywania w komputach koronnym oraz litewskim gwardii pod
postacią pułków, chorągwi oraz regimentów711. Mimo to dwie chorągwie
Stanisław Jabłonowski…, t. 1, s. 85–118. Jak wynika z  instrukcji danej posłom na sejm
zimowy 1672 r., a datowanej na 1 XI 1671 (AGAD, LL, nr 25, k. 334, druk: Pisma do wieku
i spraw…, t. 1, cz. 1, s. 725), chorągwi husarskiej Jabłonowskiego od 7 kwartałów nie płacono
należnego żołdu husarskiego, tylko kozacki, co oznacza, że w trybie husarskim musiała służyć
od I kwartału 1670 (ewentualnie od II kwartału, jeśli pisząc o tych 7 ćwierciach, wliczano też tę
zaczynającą się w dniu powstania instrukcji, czyli 1 XI 1671). W biogramie porucznika tej roty
Zbigniewa Bliskowskiego pojawia się jednak inna informacja, że chorągiew wojewody ruskiego
„pohusarzono” w II kwartale 1671 (Bliskowski Zbigniew, [w:] M. Wagner, Słownik biograficzny
oficerów polskich…, t. 1, s. 21).
710 Więcej zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 87, 92–96, 98–105. Brak drugiej
chorągwi królewskiej w starym zaciągu 1673 r. powodował, że wielu badaczy – podając liczbę
rot husarskich z  okresu wcześniejszego (np. z  kampanii 1671 r.) – w  ogóle ją pomijało (np.
J. Wimmer, Wojsko polskie…, s. 163; M. Jaworski, Kampania ukrainna…, s. 129). Jednakże
wydatki kwarciane z lat 1669–1673 (AGAD, ASK, dz. I, nr 153, k. 15–20, druga paginacja,
k. 21–26) czy rachunki sejmu koronacyjnego 1676 (ibidem, dz. II, nr 63, s. 207–208), nie
mówiąc już o źródłach pośrednich, dowodzą, że w kompucie koronnym służyła ona nieprzerwanie
do końca kwietnia 1673 r. O tym zaś, że była to ta sama chorągiew, co reprezentująca nowy
zaciąg 1673 husaria Niezabitowskiego, dowodzi porównanie rejestrów popisowych – chorągwi
królewskiej z  II–III kwartału 1667 (AGAD, ASW, dz. 85, nr 95, k. 30v–31; AGAD, ASK,
dz. III, nr 5, k. 1129–1129v) i chorągwi kasztelana bełskiego z III kwartału 1673 (AGAD, ASW,
dz. 85, nr 103, k. 103–103v).
711 Zob. Akta sejmu walnego elekcji nowego króla 1669 r., VL, t. 5, s. 15.
262 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
husarskie i  jedna rota kozacka poprzedniego władcy przyjęły imię
Michała Korybuta, a dowódcy tych oddziałów pozostali bez zmian712.
Jak już wspominano, Stefan S. Czarniecki przystał do stronnictwa nowe-
go monarchy, natomiast Niezabitowski, drugi z królewskich poruczni-
ków husarskich, nie. Monarcha mając na uwadze, że niegdyś dowodził
on rotą husarską jego ojca, Jeremiego Wiśniowieckiego, zamierzał go
pozyskać, nadał mu więc urząd kasztelana bełskiego. Niezabitowski po-
został jednak w obozie politycznym Sobieskiego, co wywołało paradoks
– porucznik króla reprezentował opozycję713.
Sprawa pozbawienia króla chorągwi jego imienia stała się kolejną
kością niezgody w sporze malkontentów z regalistami. W 1670 r. w ofi-
cjalnej instrukcji Sobieskiego do podkanclerzego koronnego Andrzeja
Olszowskiego pojawił się postulat, aby chorągwie Michała odrzuciły
nazwę królewskich. Jego uzasadnieniem miało być to, że rota dowodzo-
na przez senatora Niezabitowskiego nie chciała być drugą w hierarchii
i chodzić za rotą komendy niższego statusem Czarnieckiego i dlatego
zdarzało się jej przebywać za obozem wojska, byle tylko nie stać przy
pułku królewskim. Sobieski chciał w ten sposób przekazać, że chorągwie
chodzące pod imieniem władcy obniżały w  wojsku poziom dyscypli-
ny. W odpowiedzi podkanclerzy zwrócił jednak uwagę, że chorągiew
pod Czarnieckim kultywowała tradycję roty królewskiej Władysława IV,
powinna więc zostać na etacie i być również pierwsza w hierarchii714.
Opozycja nie dała jednak za wygraną, domagając się zrealizowania pacta
conventa, zaliczając sprawę gwardii komputowej z chorągwiami husarski-
mi w poczet egzorbitancji715. Dopiero porozumienie zawarte 11 marca
1673 przyniosło rozwiązanie tej spornej kwestii – dawni malkontenci
przystali na pozostawienie pod imieniem króla dwóch jego chorągwi:
husarskiej pod Czarnieckim oraz pancernej pod Michałem Kozubskim,
712 Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 94.
713 Zob. M. Jemiołowski, Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648–1679), wyd.
J. Dzięgielewski, Warszawa 2000, s. 391–392; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 232. Pismo
z  nadaniem Niezabitowskiemu kasztelanii bełskiej wystosowano na sejmie koronacyjnym
króla Michała 1 X 1669 (AGAD, MK Sig., nr 11, s. 1); zob. też: B. Rudomicz, Efemeros czyli
Diariusz…, s. 262–263.
714 Instrukcja J. Sobieskiego dana A. Olszowskiemu, obóz pod Firlejówką, 2 VII 1670
i odpowiedź na nią, Warszawa, 21 VII 1670, AGAD, LL, nr 25, k. 142–142v, 147–147v (druk:
Pisma do wieku i  spraw…, t. 1, cz. 1, s. 530–531, 541–542); por. M. Nagielski, Liczebność
i organizacja…, s. 100.
715 Zob. Egzorbitancje z 1672 r., B. Ossol., rkps 305/II, s. 286, B. PAN Kraków, rkps 1070, k. 514.
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 263
 podczas gdy dwie pozostałe straciły swój monarszy status – husarska pod
Niezabitowskim i pancerna pod Janem Pruszkowskim.
Jak widzimy, królewskie chorągwie husarskie od 1669 r. były kolejnym
po husarii D. Wiśniowieckiego przedmiotem sporu politycznego. W tym
jednak przypadku Sobieski nie atakował ich bezpośrednio, zwłaszcza że
w jednej z nich miał duże wpływy, które poskutkowały akcesem husarzy
pod Niezabitowskim do konfederacji w Szczebrzeszynie – wbrew utar-
temu zwyczajowi, że jednostki królewskie nie przystępują do związków
wojskowych (tak w listopadzie 1672 r. postąpiła rota królewska pod Czar-
nieckim, za co Sobieski odsądził ją wtedy od wypłaty hiberny)716.
W latach 1667–1673 możliwości rozbudowy składu etatowej husarii
były ograniczone, m.in. dlatego, że musiały odbywać się w ramach usta-
lonego komputu, którego gruntownej reorganizacji można było dokonać
jedynie na sejmie. W czasach panowania Michała Korybuta, nie licząc
tego z 1673 r., udało się dokończyć jedynie sejm jesienny roku 1670.
W obliczu zagrożenia ze strony Kozaków Piotra Doroszenki i ordy krym-
skiej, a także groźby inwazji sułtańskiej, sejm ten obmyślił sposób aukcji
wojska, nie przeprowadzając jednak powiększenia stanu sił komputowych.
Przyczynienie nowych jednostek miało stać się zadaniem województw,
ziem oraz powiatów, które zobligowano do wystawienia tylu żołnierzy, ilu
dotychczas utrzymywały w ramach repartycji. Służba nowemu zaciągowi
miała się rozpocząć 1 maja 1671 i trwać minimum dwa kwartały. Uzu-
pełnienie wojsk komputowych chorągwiami powiatowymi teoretycznie
zwiększało stan sił koronnych do ok. 24 tysięcy stawek żołdu717. Mimo że
w 1671 r. w większości tych zaciągów nie zrealizowano718, to zeszłorocz-
na uchwała wciąż dawała podstawę prawną umożliwiającą sformowanie
nowych chorągwi, tak potrzebnych do wzmocnienia sił komputowych
w roku 1672, gdy Turcja rozpoczęła działania wojenne. Dlatego też Sobie-
ski w wotum z zerwanego sejmu zimowego 1672 r., przesłanym na piśmie
ze Lwowa, nawoływał: „Co do kawalerii rozumiałbym, aby województwa
i powiaty, usarskie chcieli stawiać chorągwie, przydając im za rotmistrzów
716 Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 95, 343. Sam porucznik roty królewskiej
Niezabitowski został przez L.A. Wierzbickiego uznany za jednego z  czołowych przywódców
związku szczebrzeszyńskiego; zob. L.A. Wierzbicki, Konfederaci szczebrzeszyńscy. Przywódcy
związku wojska koronnego na przełomie 1672 i 1673 roku, „Studia z Dziejów Wojskowości” 2012,
t. 1, s. 179.
717 Konstytucje sejmu 1670 r., VL, t. 5, s. 30; D. Kupisz, Wojska powiatowe samorządów
Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572–1717, Lublin 2008, s. 281–282; por. J. Wimmer,
Wojsko polskie…, s. 161.
718 Zob. D. Kupisz, Wojska powiatowe…, s. 288–290.
264 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
ludzi w dziele rycerskim wiadomych i dobrze doświadczonych. Siła jest
przyczyn, dlaczego są potrzebniejsi, ile na tę wojnę – Usarze; ale i ta nie
mniejsza, że się lada kto, i na słabym koniu, i ze złym rynsztunkiem, na
usarską nie porwie służbę”719.
Hetmańskie słowa, stanowiące kolejny dowód na to, jak ważną dla
Sobieskiego formacją była husaria, nie znalazły na sejmikach odzewu.
Znając bowiem wyniki badań Dariusza Kupisza, wiemy, że wśród zacią-
gów powiatowych zorganizowanych w latach 1671–1672 takie wojewódz-
twa, jak krakowskie, ruskie z ziemią halicką, bełskie z ziemią chełmską,
sandomierskie, lubelskie oraz wołyńskie, na pewno nie wystawiły rot hu-
sarskich720. Nie zaciągnęły ich też województwa poznańskie i kaliskie721,
choć te jeszcze w lutym 1667 r., w obawie przed zagrożeniem turecko-
-tatarskim, zdobyły się na uchwalenie zaciągu sześciu stukonnych cho-
rągwi, wśród których znalazły się dwie jednostki husarskie – kasztelana
poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego oraz chorążego kaliskiego
Andrzeja Przyjemskiego722. Brak realizacji zaciągu powiatowej husarii
w latach 1671–1672 z jednej strony wynikał z napięć politycznych w kra-
ju, z drugiej z dużych kosztów, jakich wymagało wystawienie tej formacji
(dla regionów obciążonych repartycją mogło być to główną przeszkodą)723.
I  tu dochodzimy do tematu opłacania komputowych chorągwi
husarskich w latach 1667–1673. W okresie tym chorągiew Aleksandra
M. Lubomirskiego dotowana była przez województwo krakowskie,
Szczęsnego Potockiego przez województwo sandomierskie, Jakuba
719 Wotum Sobieskiego na sejmie roku 1672, przysłane w  marcu na piśmie a  datowane
we Lwowie na dzień 19 lutego, [w:] Pisma do wieku i  spraw…, t. 1, cz. 2, s. 861. Zdaniem
W. Kochowskiego, Sobieski miał wówczas też nawoływać do suplementacji istniejącej już
husarii poprzez powiększanie pocztów z jednokonnych na dwukonne, z dwu- na trzykonne itd.
(W. Kochowski, Roczniki Polski…, s. 248); por. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 106, 255.
720 D. Kupisz, Wojska powiatowe…, s. 389–298; idem, Wojsko powiatowe województwa
wołyńskiego w  XVII wieku, „Науковий вісник Волинського національного університету
імені Лесі Українки” 2009, t. 22, s. 186.
721 Zob. np. List przypowiedni chorągwiom suplementowym, wielkopolskim, Lwów, 20 X
1671, AGAD, LL, nr 25, k. 303–303v; Regestr listów przypowiednich jakie kancelaria koronna
wydała 6 XII 1672 na zaciąg wielkopolskich rot powiatowych, AGAD, MK Sig., nr 12, k. 29.
Po analizie różnych materiałów (głównie laudów sejmikowych z Tek Pawińskiego, dotyczących
m.in. województw i ziem Mazowsza, województw sieradzkiego czy łęczyckiego, B. PAN Kraków,
rkps 8318–8352) nic nie wskazuje na to, by inne województwa koronne wystawiły w  latach
1671–1672 roty husarskie.
722 Laudum sejmiku woj. wielkopolskich, Środa, 7 II 1667, B. Czart., rkps 1774, s. 362.
Por. J. Wimmer, Wojsko polskie…, s. 153, przyp. 83; M. Matwijów, Ostatnie sejmy…, s. 24;
Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 106. Zaciąg ten nie został ostatecznie zrealizowany.
723 D. Kupisz, Wojska powiatowe…, s. 291–292; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 107–108.
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 265
 Potockiego, a  po nim księcia Ostrogskiego przez ziemię halicką,
S.J. Jabłonowskiego i W. Leszczyńskiego przez województwa wielkopolskie,
D.Wiśniowieckiego w  latach 1668–1669 z  różnych podatków pań-
stwowych w ramach tzw. asekuracji, a od 1670 r. przez województwo
krakowskie724. W ostatnim przypadku mogła jednak nastąpić pewna
zmiana, sejmik łucki bowiem w 1672 r. wystawił chorągwi hetmana
polnego asygnacje na zapłatę za II i III kwartał roku 1671725, co dowo-
dzi, że po 1670 jednostkę tę przeniesiono do repartycji województwa
wołyńskiego. Sprawa ta wymaga jednak kolejnych badań.
Zupełnie inaczej rzecz miała się z  pięcioma chorągwiami husarski-
mi – dwiema królewskimi, Sobieskiego, Mikołaja H. Sieniawskiego oraz
Andrzeja Potockiego, które przez cały omawiany okres były dotowane ze
stałego podatku kwarcianego. Trudno jest w tym miejscu jednoznacznie
wskazać główny powód przypisania tych chorągwi do kwarty. Być może
zabieg ten miał na celu ułatwienie wyegzekwowania pieniędzy. Mimo że na
podstawie instrukcji wojskowej z listopada 1667 r. deputaci z armii koron-
nej mieli wnieść na sejmie 1668 r. skargę w sprawie niewypłacania kwarty
chorągwiom husarskim726, to niedawno przeprowadzona analiza kwitów
z lat 1667–1668, stwierdzających odbiór pieniędzy ze skarbu rawskiego
na tych pięć jednostek, wykazała, że w ostatnich miesiącach panowania
Jana Kazimierza cały żołd należny kwarcianej husarii był wydawany w ca-
łości i na bieżąco727. Sytuacja podczas panowania Michała Korybuta uległa
jednak zmianie – żołd należny husarskim rotom kwarcianym za dany rok
zamierzono wypłacać po jego upływie. Pojawiały się jeszcze inne, dodat-
kowe opóźnienia, na które wojsko niejednokrotnie się skarżyło728. Należy
724 Komputy z  1 VIII 1667, AGAD, Zbiór Branickich z  Suchej, nr 42/56, k. 389; AN
Kraków, KGR Sądeckie, nr 131, s. 331–332; B. Czart., rkps 162, s. 493–494; Z. Hundert,
Husaria koronna…, s. 132–133.
725 Zob. Asygnację na wypłacenie chorągwi husarskiej D. Wiśniowieckiego za II i III ćwierć
1671 kwoty 16 040 zł, 19 VII 1672 i  poświadczenie wydania z  tej sumy towarzyszowi spod
chorągwi hetmana, Stanisławowi Ledóchowskiemu 13 566 zł, Łuck, 29 VII 1672, CDIAUK,
f. 25, ks. 336, k. 919–919v. W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować dr. hab. Jarosławowi
Stolickiemu za udostępnienie mi wypisu z tego źródła.
726 Instrukcja dla JKMci od wojska dana, 27 XI 1667, B. Czart., rkps 438, s. 120–121.
727 Zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 133–135. Kwity poświadczające odbiór
pieniędzy na te pięć chorągwi znajdują się: AGAD, ASK, dz. V, nr 10, f. 236, 238, 239, 240,
241, 243, 253, 255, 256, 257, 258, 263, 265, 266, 267, 272; zob. też: rachunki sum wydanych
z kwarty za rok 1668 chorągwiom: dwóm królewskim i A. Potockiego, ibidem, dz. III, nr 5,
k. 1151, 1156, 1159.
728 Zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 134–135. W  tej części cytowanej książki
zawarłem informację, że w 1672 r. opóźniano się z wypłacaniem żołdu za rok 1670 chorągwiom
266 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
jednak pamiętać, że chorągwiom husarskim przypisanym do kwarty (in-
nym także) w omawianym okresie regulowano jeszcze długi sprzed 1667 r.
Przykładowo, na podstawie asygnacji z 1668 r. do pogłównego żydowskie-
go, mającego wpłynąć do skarbu w roku następnym, środki z tego podatku
zamierzano przekazać rotom husarskim króla starego zaciągu (czyli pod
Czarnieckim) oraz hetmana i marszałka Sobieskiego729. Sumę przeznaczo-
ną na chorągiew hetmańską w lutym 1670 r. odebrał towarzysz husarski
Sobieskiego, podstoli rzeczycki Kazimierz Michał Pusłowski730. Z kolei
chorągiew królewska wyasygnowaną jej kwotę mogła odebrać dopiero
w grudniu 1670 r., wtedy bowiem, jak informował podskarbi koronny
Jan Andrzej Morsztyn, przeznaczone dla niej środki wpłynęły do skarbu731.
Mimo pewnych niedogodności w otrzymywaniu żołdu, pięć chorą-
gwi husarskich dotowanych z kwarty – w porównaniu z innymi husarski-
mi jednostkami koronnymi – było w dość komfortowej sytuacji. Wiemy
bowiem, że w ramach repartycji opóźnienia w regulowaniu świadczeń
wyglądały znacznie poważniej. Przykładowo, województwo krakowskie
było winne rocie husarskiej A.M. Lubomirskiego za okres 1667–1673
jeszcze w roku 1675, a ziemia halicka chorągwi księcia Ostrogskiego
jeszcze w 1680732.
Omawiając problematykę rozbudowy składu husarskiego i jej związku
z osobą Sobieskiego, warto pokazać, jak ludzie reprezentujący husarię
mogli być przez hetmana wielkiego wykorzystywani w różnych misjach.
Dużą rolę w  tej materii odgrywali reprezentanci husarskiej chorągwi
hetmana, jak jej porucznik, a zarazem od 1669 r. pułkownik królewski
i chorąży sanocki Aleksander Polanowski. Negocjował on m.in. traktat
pokojowy pod Podhajcami w 1667 r., przewodniczył deputacjom armii
koronnej na dwóch sejmach roku 1668 oraz na sejmie elekcyjnym 1669.
husarskim: pierwszej królewskiej, Sieniawskiego i  A. Potockiego. Nie uściśliłem jednak, że
powodem braku regulacji żołdu nie były zwykłe opóźnienia, lecz kwestia nałożenia na te
chorągwie tzw. aresztu na zasługi, czyli kary za przewinienia w  postaci wstrzymania wypłaty
należności (Wydatki kwarciane lat 1669–1673, AGAD, ASK, dz. I, nr 153, k. 15–20, druga
paginacja, k. 21–26).
729 Porachowanie pogłównego żydowskiego z 1669 r., AGAD, ASK, dz. I, nr 153, k. 79v–80.
730 Pokwitowanie odbioru pieniędzy na rotę husarska Sobieskiego przez K.M. Pusłowskiego,
20 II 1670, ibidem, dz. V, nr 10, f. 284.
731 Oblata oznajmienia J.A. Morsztyna o  wpłynięciu pieniędzy do skarbu, Lublin, 6 XII
1670, AP Lublin, Księgi Grodzkie Lubelskie, Relacje – Manifestacje – Oblaty, nr 99, k. 148a.
732 Laudum sejmikowe woj. krakowskiego, Proszowice 9 IX 1675, ASWK, t. 4, s. 22;
Laudum sejmikowe ziemi halickiej, Halicz, 26 XI 1680, AGZ, t. 24, s. 424; por. Z. Hundert,
Husaria koronna…, s. 136.
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 267
 Był także deputatem do trybunału lwowskiego w roku 1667 czy komisji
hibernowej w 1671733. Obok niego, istotną rolę odgrywało także towa-
rzystwo husarskie chorągwi hetmańskiej. Zajmujący pierwsze miejsce
w rollach popisowych tej chorągwi Michał Wilmont, a także Piotr Bra-
nicki w kompucie pokojowym z 1 sierpnia 1667 otrzymali rotmistrzostwo
chorągwi tatarskich, „ukrytych” pod nazwą kozackich734. Jak pamiętamy,
oddziałów tego typu hetman mógł użyć w formie jednostek aparatu poli-
cyjnego, tym bardziej powinny być one dowodzone przez ludzi cieszących
się jego zaufaniem. Wilmont i Branicki, jako dotychczasowi towarzysze
husarscy Sobieskiego, spełniali zapewne te kryteria735. Inny z towarzyszy
husarskich Sobieskiego, Stanisław Jan Achingier, gdy Jakub Potocki za-
ciągnął swoją chorągiew husarską, został wyznaczony na jej porucznika736.
Widzimy zatem, że towarzystwo husarskie Sobieskiego było wykorzysty-
wane w interesującym nas czasie jako ośrodek przygotowujący przyszłą
kadrę dowódczą, ale także do innych posług. Stefan Tarnawski (od 1672
chorąży żydaczowski) w  1671 r. został desygnowany w  skład komisji
hibernowej, Marcin Cieński, późniejszy rotmistrz, był posłem wojsko-
wym na sejm jesienny roku 1670, a Kazimierz M. Pusłowski na sejm
pacyfikacyjny 1673737. Nie tylko jednak towarzysze husarscy Sobieskiego
733 Z. Hundert, Aleksander Polanowski – porucznik husarski oraz pułkownik Jego Królewskiej
Miłości, „Studia z Dziejów Wojskowości” 2013, t. 2, s. 41–70; idem, Husaria koronna…, s. 241–242.
734 Komputy z  1 VIII 1667, AGAD, Zbiór Branickich z  Suchej, nr 42/56, k. 389; AN
Kraków, KGR Sądeckie, nr 131, s. 331–332; B. Czart., rkps 162, s. 493–494; List przypowiedni
urodz. Wilmontowi na 60 koni, Warszawa, 6 IV 1668, AGAD, MK, nr 206, k. 455v–456. O tym,
że Branicki, rotmistrz tatarski, miał na imię Piotr, wiemy dzięki porachowaniu podymnego
województw wielkopolskich z 1666 r. (AGAD, ASK, dz. I, nr 152, k. 6v).
735 Zarówno Wilmont, jak i  Branicki zapisani byli w  rejestrach roty husarskiej
J.S. Lubomirskiego z  okresu III kwartał 1663–II kwartał 1667 (AGAD, ASW, dz. 85, nr 99,
k. 85v–101), z tym że Branicki dopiero od I kwartału 1664. W 1666 r. wspomniany z imienia
i nazwiska był posłem od skonfederowanej armii na sejmik malborski (M. Nagielski, Stanowisko
armii koronnej…, s. 215). Wilmont z  kolei był towarzyszem husarskim Lubomirskiego już
w 1657 r., podpisując imieniem i nazwiskiem rejestry popisowe jego chorągwi z I–IV kwartału
(AGAD, ASW, dz. 82, nr 9, k. 48–51v). W  pracy: Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 166,
po błędnym odczytaniu nagłówków cytowanych przed chwilą roll popisowych napisałem, że
Wilmont był w  1654 r. towarzyszem husarskim Stanisława Lanckorońskiego; por. Wilmont
Michał, [w:] M. Wagner, Słownik biograficzny…, s. 291.
736 Stanisław J. Achingier jako towarzysz husarski i deputat chorągwi Sobieskiego podpisał
we Lwowie 20 VIII 1667 skrypt zeznający odbiór pieniędzy na tę jednostkę (AGAD, ASK, dz.
V, nr 10, f. 57). Jako porucznika roty husarskiej pisarza polnego koronnego wspomina go rejestr
dokumentów wystawionych przez kancelarię koronną pod datą 16 IV 1672 (AGAD, MK Sig.,
nr 12, k. 4v).
737 Uniwersał J. Sobieskiego, Lwów, 24 XI 1671, B. PAN Kraków, rkps 550, k. 61–61v;
Instrukcja dla deputatów na sejm warszawski, Trembowla, 6 IX 1670, [w:] Pisma do wieku
268 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
oddawali mu określone usługi, robili to także inni husarze. Przykładowo
Piotr Suchodolski, towarzysz chorągwi królewskiej pod Niezabitowskim,
reprezentował hetmana wielkiego na sejmiku lubelskim w lipcu 1670738.
W omawianym okresie dostrzegamy aktywność w życiu publicznym
również innych ludzi związanych z husarią. Znajdowali się oni w składzie
niemal każdej deputacji wojskowej wysyłanej na sejmy lat 1667–1673.
Towarzysz husarski roty królewskiej, podczaszy wyszogrodzki Jan Łukow-
ski był posłem na pierwszy sejm roku 1668739, namiestnik chorągwi kró-
lewskiej starego zaciągu Wojciech Urbański posłem na sejm nadzwyczajny
1670740, towarzysze księcia Dymitra: podczaszy dobrzyński Franciszek
Borysławski i  Jan Łada na sejm jesienny 1670741, porucznik husarski
Mikołaja Sieniawskiego Nikodem Żaboklicki na sejmy zimowy i wiosen-
ny 1672742, a reprezentanci roty Wacława Leszczyńskiego: porucznik Mi-
chał Florian Rzewuski i chorąży Andrzej Kamiński na sejm pacyfikacyjny
1673743. Ponadto na sejm zimowy roku 1672 osobną delegację wysłały
chorągwie komendy Stanisława Wyżyckiego; znaleźli się w niej towarzy-
sze roty husarskiej D. Wiśniowieckiego: Nikodem Silnicki oraz Jakub
Ostrzycki744. Z innych posług warto wspomnieć, że związany z Sobie-
skim cześnik poznański Mikołaj Złotnicki, porucznik chorągwi husarskiej
i spraw…, t. 1, cz. 1, s. 548; Instrukcja od wojska na sejm pacyfikacyjny, Ujazdów, 3 III 1673,
AGAD, LL, nr 25, k. 506v (druk: Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, wyd.
J. Woliński, SMHW 1964, t. 10, cz. 2, s. 240).
738 Laudum sejmiku lubelskiego, Lublin, 20 VII 1670, B. Czart., rkps 424, s. 96.
739 Instrukcja dla JKMci od wojska dana, pod Wyszogródkiem, 27 XI 1667, ibidem, rkps
438, s. 115–116.
740 Diariusz sejmu nadzwyczajnego 1670 roku, wyd. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2004,
s. 92. W diariuszu Urbański występował jako porucznik roty królewskiej, z wiadomych jednak
przyczyn nie mógł wówczas sprawować tej godności. Jako towarzysz roty królewskiej, którym był
jeszcze w latach 1663–1667 (Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 248), pełnił zapewne funkcję
namiestnika, dlatego w diariuszu sejmu na wyrost nazwano go porucznikiem.
741 Instrukcja dla deputatów na sejm warszawski, Trembowla, 6 IX 1670, [w:] Pisma do
wieku i spraw…, t. 1, cz. 1, s. 548.
742 Instrukcja dla posłów wojskowych na sejm, Bracław, 1 XI 1671, AGAD, LL, nr 25,
k. 328v (druk: Pisma do wieku i  spraw…, t. 1, cz. 1, s. 715); Diariusz drugiego sejmu
warszawskiego 1672 r., dzień 3 VII 1672, [w:] Pisma do wieku… , t. 1, cz. 2, s. 943.
743 Instrukcja od wojska na sejm pacyfikacyjny, Ujazdów, 3 III 1673, AGAD, LL, nr 25,
k. 506–506v (druk: Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej…, s. 239–240).
744 Druga instrukcja wojskowa na sejm zimowy, Tyszowce, 29 II 1672, AGAD, LL, nr 25,
k. 341v. W instrukcji N. Silnicki występował jako chorąży roty husarskiej ks. Dymitra. Nie neguję,
że dane mu było nosić sztandar tej jednostki, ale inne fakty wskazują, że formalnie był towarzyszem
chorągwi hetmana polnego (Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 220, przyp. 228, s. 245).
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 269
 A. Potockiego, w 1671 r. był komisarzem do trybunału radomskiego
mającego uregulować długi wobec wojska z lat 1663–1667745. W 1672 r.
wykonywał dla hetmana wielkiego kilka ważnych misji dyplomatycz-
nych, posłując m.in. do chana krymskiego Selima Gereja oraz do króla
Michała746. Warto dodać, że porucznik husarski A.M. Lubomirskiego
W. Wilczkowski podczas bezkrólewia 1668/1669 został wybrany do
składu sądu kapturowego województwa ruskiego747.
Związki z Sobieskim mogły przynieść wymierne profity, np. towa-
rzyszom wywodzącym się z  niższych warstw społecznych, z  których
pięciu za rekomendacją hetmana wielkiego otrzymało na sejmie 1673 r.
nobilitacje do stanu szlacheckiego. Należeli do nich: towarzysze roty
husarskiej W. Leszczyńskiego Stanisław Bielicki, Wojciech Kumernicki
i Jan Życzyński, z roty królewskiej pod Niezabitowskim Stanisław Za-
borowski, z roty A.M. Lubomirskiego Bernard Treter748. Ich nobilitacja
była obecna w instrukcjach sejmikowych i wojskowych przez cały inte-
resujący nas okres (począwszy od roku 1666). Pozytywny finał znalazła
w 1673 r., dowodząc znaczenia towarzystwa husarskiego – wśród nobi-
litowanych 29 żołnierzy koronnych husarze stanowili 17%, z czego w
zaciągu narodowym 38% (w grupie 14 żołnierzy)749. Jak widać, doce-
niając trudy i dokonania husarzy, Sobieski dopomógł im osiągnąć awans
społeczny. Warto w  tym miejscu zauważyć, że wszyscy nobilitowani
w 1673 r. towarzysze husarscy służyli w chorągwiach chodzących pod
745 Asygnacja na zapłatę komisarzom wojskowym M. Złotnickiemu i  Andrzejowi
Chełmskiemu z  trybunału radomskiego, tytułem traktamentu komisarskiego, Radom, 22 IV
1671, AGAD, ASK, dz. VI, nr 14, f. 550.
746 Więcej zob.: Złotnicki Mikołaj, [w:] M. Wagner, Słownik biograficzny…, s. 315–317.
747 Laudum sejmikowe woj. ruskiego, Wisznia, 28 X 1668, AGZ, t. 21, s. 482.
748 Zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 168–172. W tej pracy J. Życzyńskiego uznałem
za towarzysza roty W. Leszczyńskiego, jednakże zapisanie go w instrukcji wojskowej z innymi
zalecanymi do nobilitacji w  1673 r. towarzyszami roty husarskiej A.M. Lubomirskiego
– Bernardem, Szymonem i  Maciejem Treterami, a  także Janem Fogsem – wskazuje, że służył
on właśnie w tej jednostce (Instrukcja od wojska na sejm pacyfikacyjny, Ujazdów, 3 III 1673,
AGAD, LL, nr 25, k. 515v–516, druk: Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej…, s. 250).
W rejestrze roty A.M. Lubomirskiego z II kwartału 1673 (AGAD, ASW, dz. 82, nr 16, s. 39–40),
którego wcześniej nie znałem, Życzyński oraz Fogs jednak nie występowali. W pracy Z. Hundert,
Husaria koronna…, s. 170 napisałem również, że w 1670 r. do otrzymania szlachectwa zalecano
jeszcze Kazimierza Jankowskiego, towarzysza roty W. Leszczyńskiego, i  że nobilitacji tej nie
uzyskał. Faktycznie jednak został on uszlachcony w  1673 r. (Konstytucje sejmu 1673 r., VL,
t. 5, s. 77), nie był jednak w tamtym czasie towarzyszem husarskim, lecz chorążym roty kozackiej.
Zob. też: M. Wagner, Nobilitacje i indygenaty z rekomendacji hetmana Jana Sobieskiego w latach
1672–1673, „Studia Historyczno-Wojskowe” 2009, t. 3, s. 139–140.
749 Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 172.
270 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I
imionami współpracowników politycznych Sobieskiego (włączając w to
porucznika Niezabitowskiego).
Istotnej roli husaria mogła dowieść głównie na polach bitew, a w oma-
wianym okresie miała ku temu okazję. Jej udział w kampanii podhajec-
kiej 1667 r. potwierdza list Sobieskiego do żony. Czytamy w nim, że
po zamknięciu się hetmana w warownym obozie spośród kawalerii miał
do dyspozycji tylko „kilka chorągwi usarskich, rajtarów i dragonów”750.
Husarze mieli zatem niemały udział w osiągnięciu jednego z największych
sukcesów militarnych Sobieskiego, za jaki uważa się udaną obronę obozu
podhajeckiego 4–17 października 1667751.
Ponownie husaria została wyprowadzona w pole podczas kampanii
ukrainnej Sobieskiego w 1671 r., m.in. 26 sierpnia wzięła udział w bitwie
z Kozakami i Tatarami pod Bracławiem. Sformowano z niej wówczas
odwód taktyczny, którym dowodził pułkownik Aleksander Polanowski752.
Ulryk Werdum tak tłumaczył ten zabieg: „Husarze, jako ciężkozbroj-
ni, zostali na skarpie, gdzie położone jest wysokie miasto Bracław, żeby
przeszkodzić stojącemu tam Hrehoremu Doroszence z jego Kozakami
pójść z bronią na Polaków”753. Jak zatem widzimy, chorągwie husarskie
pełniły w trakcie bitwy istotne zadania osłonowe. Warto jeszcze wspo-
mnieć o postawie jednego z husarzy z chorągwi A.M. Lubomirskiego
– we wstępnej fazie bitwy bracławskiej „wmieszał się głęboko we wrogie
oddziały” i uratował w ten sposób francuskiego szlachcica nazwiskiem de
Beaumont (ochotnika służącego w armii Sobieskiego) przed dostaniem się
do tatarskiej niewoli754. Już po bitwie husaria, dowodzona przez porucz-
nika hetmana wielkiego Polanowskiego, wykonywała zadanie blokowania
twierdzy w Bracławiu755.
Kolejnym istotnym etapem na szlaku bojowym husarii był udział
w pochodzie Sobieskiego na czambuły tatarskie 5–14 października 1672.
750 J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Podhajce, 21 X 1667, [w:] Listy Jana Sobieskiego…, s. 126.
751 Więcej zob. W. Majewski, Podhajce…, s. 47–99. Zdaniem J. Wimmera, w  obozie
podhajeckim znalazło się 5 chorągwi husarskich: Sobieskiego, Sieniawskiego, Lubomirskiego
i dwie Potockich; J. Wimmer, Wojsko polskie…, s. 156.
752 J. Sobieski do króla Michała, obóz pod Barem, 31 VIII 1671, [w:] Pisma do wieku
i spraw…, t. 1, cz.1, s. 668; J. Sobieski do żony, obóz pod Bracławiem, 28 VIII 1671, [w:] Listy
Jana Sobieskiego…, s. 239; por. M. Jaworski, Kampania ukrainna…, s. 102.
753 Ulryk Werdum, Dziennik podróży 1670–1672…, s. 219.
754 Ibidem, s. 217.
755 W. Kochowski, Roczniki Polski…, s. 235; zob. też: E. Janas, Polanowski Aleksander, s. 278;
Z. Hundert, Aleksander Polanowski…, s. 59.
„ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 271
 W trzech największych bitwach tej kampanii – 7 października pod Nie- Aneks
mirowem, 9 października pod Komarnem oraz 14 października pod Wykaz chorągwi husarskich służących w kompucie koronnym
Kałuszem – husarię ustawiano w tej części szyku wojska, która miała od 1 sierpnia 1667 do 30 kwietnia 1673
wykonać decydujące uderzenie. Husarze w składzie 5–7 chorągwi, po- Lp. CHORĄGIEW PORUCZNIK WIELKOŚĆ ŹRÓDŁO DOTACJI
zbawieni znacznej części rynsztunku, w tym przede wszystkim kopii, Źródło: ETATOWA
w trzech wspomnianych bitwach wykonali swoje zadanie bez zarzutów, dotychczasowe ustalenia oraz 1. Króla Jana Kazimierza, od 1669 króla Stefan Stanisław Czarniecki, starosta 160 kwarta
Z. Hundert, Husaria koron- Michała Korybuta kaniowski, po 27 IV 1671 pisarz
doprowadzając do ucieczki przeciwnika i odbicia niemal całego jasyru. na w wojnie polsko-tureckiej polny koronny
Wyprawa kontyngentu Sobieskiego z 1672 r., podobnie jak kampania 1672–1676, Oświęcim 2. Druga króla Jana Kazimierza, Aleksander Ludwik Niezabitowski, 160 kwarta
podhajecka, jest powszechnie uważana za jedno z największych osiągnięć 2012; daty zmian urzędów od 1669 r. króla Michała Korybuta kasztelan sądecki, od 1 X 1669 bełski
na podstawie: Urzędnicy 3. Jana Sobieskiego, marszałka wielkiego Aleksander Polanowski, od 1 X 1669 160 kwarta
militarnych Sobieskiego, w którym, jak już wiemy, husaria również od- dawnej Rzeczypospolitej koronnego i hetmana polnego koron- chorąży sanocki
cisnęła swój ślad756. XII–XVIII wieku. Spisy, nego, od 5 II 1668 wielkiego
Po skrótowym przedstawieniu udziału husarzy w kampaniach wojen- red. A. Gąsiorowski, 4. Aleksandra Michała Lubomirskiego, Władysław Wilczkowski, starosta 100 województwo krakowskie
1985–2002, t. 1–11. koniuszego koronnego, od 15 II 1668 wiszeński i zwinogrodzki
nych omawianego okresu pora na podsumowanie rozważań. Husaria była wojewody krakowskiego
ważną formacją dla Sobieskiego, który zdawał sobie sprawę, że będzie 5. Andrzeja Potockiego, chorążego Hieronim Pągowski*, od IV kwarta- 120 kwarta
ona najlepszą bronią w  obliczu zagrożenia tureckiego. Wojna turecka koronnego, od 16 IX 1668 wojewody łu 1670 Mikołaj Złotnicki, cześnik
kijowskiego poznański
z lat 1672–1676 i istotny wkład husarzy w zwycięstwa pod Chocimiem 6. Szczęsnego Kazimierza Potockiego, nieznany** 100 województwo sandomierskie
(10–11 listopada 1673) i pod Lwowem (24 sierpnia 1675) potwierdziły, podstolego koronnego, od 1 X 1669
wojewody sieradzkiego
że się nie mylił757. Rozbudowywanie składu husarskiego, w latach 1667–
7. Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, Nikodem Żaboklicki*** 100 kwarta
–1673 utrudnione, odbywało się przy wykorzystywaniu ludzi związanych strażnika koronnego, od 16 IX 1668
politycznie z Sobieskim. Wystawienie chorągwi husarskiej przez księcia chorążego koronnego
8. Od I kwartału 1668 ks. Dymitra tymczasowo Nikodem Żaboklicki, 160 w latach 1668–1669 na aseku-
Dymitra, przeciwnika politycznego hetmana wielkiego, spotkało się już Jerzego Wiśniowieckiego, wojewody od IV kwartału 1668 Gabriel Silnic- racji, od 1670 r. w repartycji
z ostrą reakcją tego ostatniego. Podobna zresztą sytuacja miała miejsce, bełskiego, hetmana polnego koronnego ki, stolnik podolski, od 5 XII 1670 województwa krakowskiego,
kasztelan czernihowski; od ok. 1671 później prawdopodobnie
gdy chorągwie husarskie po Janie Kazimierzu dostały się królowi Micha- faktycznym porucznikiem był Stani- w repartycji województwa
łowi, a Sobieski jako lider malkontentów podjął starania, by pozbawić sław Wyżycki, chorąży kijowski**** wołyńskiego
władcę tych jednostek. Ocena tych poczynań przyszłego króla nie zmie- 9. Od września 1669 Jakuba Potockiego, Stanisław Jan Achingier, od ok. 100 ziemia halicka
pisarza polnego koronnego, po jego 1671/1672 Wojciech Urbański,
nia jednak faktu, że to właśnie w dobie hetmaństwa Sobieskiego nastało śmierci (27 IV 1671) ks. Aleksandra starosta grabowski*****
odrodzenie husarii koronnej, która od końca lat 40. do lat 60. XVII w. Janusza Zasławskiego-Ostrogskiego,
wojewodzica krakowskiego
znajdowała się w kryzysie.
10. Od I kwartału 1670 (być może też Zbigniew Bliskowski, podstoli 100 województwa poznańskie
od II) Stanisława Jana Jabłonowskiego, lubelski i kaliskie
wojewody ruskiego
11. Od I lub II kwartału 1670 Wacława Michał Florian Rzewuski, pisarz 100 województwa poznańskie
Leszczyńskiego, krajczego koronnego, lwowski i kaliskie
od 29 IV 1673 wojewody podlaskiego

* Zob. Pokwitowania odbioru żołdu na rotę husarską A. Potockiego, przez porucznika i deputata H. Pągowskiego, zamek rawski,
15 VI 1668, AGAD, ASK, dz. V, nr 10, f. 243, [bm. i d.], ibidem, f. 272. Porucznikiem A. Potockiego Pągowski był już w 1665 r.;
zob. Rejestr popisowy roty husarskiej A. Potockiego z II kwartału 1665, AGAD, ASW, dz. 85, nr 95, k. 54.
** Być może był nim Jan Stefan Wasilkowski, który porucznikował chorągwi kozackiej Sz. Potockiego („pohusarzonej” w 1667 r.)
w latach 1662–1667 (Wasilkowski Jan Stefan, [w:] M. Wagner, Słownik biograficzny…, s. 283).
*** Żaboklicki w 1668 r. jako tymczasowy porucznik ks. Dymitra równocześnie podpisywał rejestry popisowe roty Sieniawskiego
756 Więcej o  udziale husarii w  działaniach wojennych 1672 r. zob. Z. Hundert, Husaria
z I–II kwartału, także jako „porucznik natenczas” (AGAD, ASK, dz. III, nr 5, k. 1146v–1148).
koronna…, s. 323–347.
**** Jako porucznika husarii D. Wiśniowieckiego, pod rokiem 1671 wspomina go np. U. Werdum; zob. Ulryk Werdum, Dzien-
757 Ibidem, s. 347–393 i in. nik podróży 1670–1672…, s. 255, 257, 259 i in.; por. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 218–221; Wyżycki Stanisław, [w:]
M. Wagner, Słownik biograficzny…, s. 300–302.
***** Zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 213–214.

272 M A R S Z A Ł E K I H E T M A N KORON N Y JA N S OB I E SK I „ KOP I J N I KÓW, C Z Y L I H U S A R Z Y C HOR ĄG W I E . . . " 273