Professional Documents
Culture Documents
ΟΔΥΣΣΕΙΑ- ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 4
ΟΔΥΣΣΕΙΑ- ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 4
8) Στοιχεία τεχνικής:
α) τα σχήματα λόγου (εικόνες, μεταφορές, παρομοιώσεις, αντιθέσεις,
προσωποποιήσεις, σχήμα κύκλου)
β) η τεχνική in medias res (από τη μέση): ο ποιητής δε διηγείται τα γεγονότα με
χρονολογική σειρά (ab ovo), αλλά ξεκινά την αφήγησή του από ένα προχωρημένο
σημείο του μύθου, της υπόθεσης, όταν ο Οδυσσέας έχει φτάσει μετά από 2 χρόνια
περιπλάνησης, στο νησί της Καλυψώς, την Ωγυγία, όπου έμεινα 7+ χρόνια. Μετά
κάνει μια αναδρομή στα περασμένα.
γ) Αν ο ποιητής διηγούνταν τα γεγονότα του νόστου του Οδυσσέα από την Τροία
στην Ιθάκη χρονογραφικά (=με τη σειρά που έγιναν), θα είχαμε τα παρακάτω:
Χρονοδιάγραμμα περιπετειών Οδυσσέα
παρελθόν
1
δ) Εγκιβωτισμός: Την 33η μέρα της Οδύσσειας, όταν ο Οδυσσέας βρίσκεται ήδη στο
νησί των Φαιάκων, τη Σχερία, αφηγείται στον Αλκίνοο, τον πατέρα της Ναυσικάς, τις
περιπέτειές του από την αναχώρησή του από την Τροία ως την άφιξή του ως ναυαγός
στο νησί Ωγυγία.. Δηλαδή, ο ποιητής τοποθετεί μέσα στο ποιητικό παρόν (στις 41
μέρες), τα εννέα χρόνια + (δηλ. 10 χρόνια μείον 41 μέρες=9+ χρόνια). Αυτό λέγται
εγκιβωτισμός (=η ενσωμάτωση μιας αφήγησης μέσα σε μια άλλη)
ε) Προϊδεασμός ή προειδοποίηση ή προσήμανση ή προοικονομία: Είναι η από
πριν πληροφόρηση, αναγγελία για κάτι που θα γίνει μετά. Γίνεται: α) άμεσα, δηλαδή
απευθείας από τον ποιητή (π.χ. στους στίχους 20-23: ότι ο Οδυσσέας θα σωθεί αλλά
τον περιμένουν νέοι αγώνες στην Ιθάκη) β) έμμεσα, ηλαδή όχι απευθείας αλλά με
πλάγιο τρόπο. π.χ. ένας θεός δίνει σε ένα ήρωα μια υπόσχεση (αυτή θα τηρηθεί
αργότερα). Ο Δίας ανακοινώνει αποφάσεις, στέλνει οιωνό, σημάδι, όνειρο κ.ά.
Με την τεχνική της προοικονομίας ο ποιητής δεν αφήνει τίποτα κρυφό και δεν αφήνει
τους ακροατές σε αβεβαιότητα και αγωνία για όσα θα ακολουθήσουν. Εξάλλου, οι
ακροατές των επών γνώριζαν την υπόθεσή τους και αρέσκονταν να ακούν πολλές
φορές αυτή την αφήγηση. Εκείνο που τους γοήτευε δεν ήταν η αγωνία της εξέλιξης
και της τελικής έκβασης των γεγονότων αλλά η αργή αφήγηση μέσα από την τέχνη
της ποίησης.
στ) Ενανθρώπιση: είναι η μεταμόρφωση των θεών σε άνθρωπο. Γίνεται για να
αποφασίσει ο θνητός ελεύθερα χωρίς να πιέζεται από την παρουσία του θεού.
ζ) Επιφάνεια: συμβαίνει όταν ο θεός κάνει με κάποιο τρόπο γνωστή την ταυτότητά
του στους ανθρώπους.
10) Τυπικές φράσεις: πατέρας ανθρώπων και θεών (Δίας), που τα σύγνεφα συνάζει
(Δίας), τα μάτια λάμποντας (Αθηνά), κ.ά.
11) Τυπικοί στίχοι: Στίχοι που επαναλαμβάνονται συχνά. π.χ. Της αντιμίλησε ευθύς ο
Δίας που τα σύννεφα συνάζει.
2
α ΡΑΨΩΔΙΑ
ΣΤΙΧΟΙ 1-25
Προοίμιο: Είναι η εισαγωγή, ο πρόλογος τους έπους. Κανονικά ένα επικό προοίμιο
έχει τρία μέρη: 1) την επίκληση, όπου ο ποιητής καλεί τη Μούσα να τον βοηθήσει να
αφηγηθεί τα γεγονότα, 2) τη διήγηση, όπου δίνει πολύ περιληπτικά την υπόθεση του
έπους και 3) την παράκληση, όπου ζητά από τη Μούσα να αρχίσει το ποίημά του από
κάποιο συγκεκριμένο σημείο ή (όπως συμβαίνει στο προοίμιο της Οδύσσειας), την
καλεί να διαλέξει αυτή από πού θα αρχίσει.
Στίχ.9:Γιατί εκείνοι χάθηκαν απ’ τα δικά τους τα μεγάλα σφάλματα: αυτός ο στίχος
εξηγεί γιατί ο Οδυσσέας είναι μόνος και τονίζεται το άδικο της ταλαιπωρίας του
Οδυσσέα, που δεν είχε κανένα κρίμα. Επίσης τονίζεται η ατομική ευθύνη του
καθενός για τις ενέργειές του.
Στα Ομηρικά έπη υπάρχει το εξής ηθικό σχήμα:
Ύβρις (αλαζονική συμπεριφορά ανθρώπων προς θεούς)
Νέμεσις (οργή θείου)
Τίσις (εκδίκηση θείου με τιμωρία)
Γιατί ο Όμηρος μας αποκαλύπτει από την αρχή ότι τελικά ο Οδυσσέας θα
επιστρέψει στην Ιθάκη; Δε χάνεται έτσι όλη η μαγεία τη υπόθεσης;
Οι μύθοι σχετικά με τον Τρωικό πόλεμο ήταν γνωστοί σε όλους. Όλοι δηλαδή
γνώριζαν ότι τελικά ο Οδυσσέας έφτασε στην πατρίδα του. Αυτό που ενδιέφερε
λοιπόν ήταν ο τρόπος που είχαν συνδέσει οι ραψωδοί τις ιστορίες και το ύφος της
αφήγησης και όχι τόσο η κατάληξη της ιστορίας.
ΣΤΙΧΟΙ 26-108
3
εκατόμβη: κυριολεκτικά σημαίνει θυσία εκατό βοδιών και γενικά πλούσια
πανηγυρική θυσία. Δείχνει τις σχέσεις υλικών ανταλλαγών ανάμεσα σε θεούς και
ανθρώπους.
Μοίρες: Κλωθώ (έγνεθε το νήμα της ζωής), Λάχεσις (τύλιγε το νήμα της ζωής),
Άτροπος (το έκοβε).
Γιατί στη συνέλευση των θεών αναφέρουν τον Αίγισθο; Δεν είχε κανένα ευγενικό
κίνητρο για τις πράξεις και επιπλέον είχε προειδοποιηθεί από τους θεούς. Δεν
υπάκουσε στον ηθικό νόμο ύβρις, νέμεσις, τίσις.
Η αναφορά του Αίγισθου γίνεται για να δείξει την αδικία που γίνεται εις βάρος του
Οδυσσέα που ήταν ενάρετος.
Η ιστορία του Αίγισθου: Όταν ο Πάρης έκλεψε την ωραία Ελένη, ο σύζυγός της ο
Μενέλαος, απευθύνθηκε στον αδερφό του τον Αγαμέμνονα για βοήθεια. Αποφάσισαν
να καλέσουν και τους υπόλοιπους βασιλιάδες της Ελλάδας και να πολεμήσουν την
Τροία. Ο πόλεμος κράτησε δέκα χρόνια, οι Έλληνες νίκησαν και επέστρεψαν στην
πατρίδα τους. Η γυναίκα του Αγαμέμνονα, η Κλυταιμνήστρα, όσο έλειπε ο άντρας
της στον πόλεμο, είχε συνάψει σχέσεις με τον ανιψιό του Αγαμέμνονα, τον Αίγισθο.
Ο Αίγισθος, όταν ο Αγαμέμνονας επέστρεψε από τον πόλεμο, τον δολοφόνησε με τη
βοήθεια της Κλυταιμνήστρας αν και οι θεοί τον είχαν προειδοποιήσει να μην
ατιμάσει το κρεβάτι τους Αγαμέμνονα ούτε και να τον σκοτώσει. Εκείνος όμως δεν
υπάκουσε και τιμωρήθηκε από την δική του ανεμυαλιά (ύβρις, νέμεσις, τίσις). Όταν
δηλαδή πέρασαν οχτώ χρόνια από τη δολοφονία και μεγάλωσε αρκετά ο Ορέστης, ο
γιος του Αγαμέμνονα, δολοφόνησε τον Αίγισθο και ξεπλήρωσε την αδικία.
αυτοδικία: το να παίρνεις το νόμο στα χέρια σου και ξεπλένεις μια αδικία χωρίς να
απευθύνεσαι στις αρχές. Σήμερα, η αυτοδικία καταδικάζεται, στην Ομηρική εποχή
όμως ήταν συνηθισμένο φαινόμενο και δικαιολογημένο.
τυπικά επίθετα: είναι επίθετα ή φράσεις που αποδίδονται συνήθως σε θεούς ή ήρωες
(π.χ. για το Δία: Κρονίδης, των δυνατών ο παντοδύναμο, που τα σύννεφα συνάζει).
Χαρακτηρισμοί προσώπων:
Δίας: μεγαλόπρεπος, στοργικός αλλά και αυστηρός, συγκαταβατικός και
υπομονετικός.
Αθηνά: έξυπνη, ταχύστροφη στο νου, εφευρετική. Απευθύνεται στο συναισθηματικό
κόσμο του Δία, αναφέρει όμως και τις υλικές προσφορές του Οδυσσέα.
Καλυψώ: εγωιστική και ασυγκίνητη
4
Το σχέδιο της Αθηνάς περιλαμβάνει τα εξής: 1) Να στείλουν τον αγγελιαφόρο των
θεών, τον Ερμή, στην Καλυψώ για να την πείσει να αφήσει επιτέλους τον Οδυσσέα
να γυρίσει στην Ιθάκη. 2) Να πάει η ίδια στην Ιθάκη να συναντήσει τον Τηλέμαχο, το
γιο του Οδυσσέα και να τον πείσει για δύο πράγματα: α) να συγκαλέσει σε συνέλευση
τους Αχαιούς και να απαιτήσει να φύγουν οι μνηστήρες από το παλάτι του και β) να
πάει στη Σπάρτη και στην Πύλο να ζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του.
ΣΤΙΧΟΙ 109-173
Βλέπουμε εδώ να εφαρμόζεται πρώτα το δεύτερο μέρος του σχεδίου της Αθηνάς.
Γιατί συμβαίνει αυτό;
α) Η αγωνία του Τηλέμαχου και η εναγώνια αναζήτηση πληροφοριών για τον πατέρα
του θα μας δώσει την ευκαιρία να γνωρίσουμε το χαρακτήρα και την προσωπικότητά
του. Αυτό είναι πιο σημαντικό τώρα αφού η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη έχει
ήδη αποφασιστεί.
β) Το μέρος που αφορά τον Τηλέμαχο έπρεπε προηγηθεί, ώστε η λήξη των δικών του
περιπετειών να συμπίπτει με την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη.
5
Επίσης παρατηρούμε τα πολλά είδη υπηρετών του παλατιού. Υπήρχε καταμεριμός
εργασίας και κάθε υπηρέτης έκανε συγκεκριμένη δουλειά.
Αντίθεση: Σ’ αυτούς τους στίχους βλέπουμε δύο σκηνές: από τη μια το ήρεμο,
θλιμμένο δείπνο του Τηλέμαχου με την Αθηνά-Μέντη και από την άλλη το
θορυβώδες φαγοπότι των μνηστήρων. Η βασική διαφορά είναι στη συμπεριφορά. Ο
Τηλέμαχος αν και είναι ο αφέντης του σπιτιού φιλοξενεί τον καλεσμένο του ήσυχα
και ταπεινά ενώ οι μνηστήρες αν και κατατρώγουν ξένη περιουσία είναι φωνακλάδες,
απαιτητικοί και επιδειξιομανείς.
ΣΤΙΧΟΙ 174-244
6
στα έπη είναι πάρα πολλές. Δίνουν άνεση και εκτόνωση στη φορτισμένη ατμόσφαιρα.
Επίσης, ήταν και ευχάριστες γιατί έδιναν πληροφορίες για σημαντικά πρόσωπα.
στίχ.224: μάντης: Οι μάντεις ήταν μια ξεχωριστή ομάδα επαγγελματιών που είχαν το
χάρισμα να προμαντεύουν τα μέλλοντα. Γνώριζαν τη θέληση των θεών είτε γιατί τους
την αποκάλυπταν άμεσα οι θεοί είτε γιατί μπορούσαν να ερμηνεύσουν θεϊκά
σημάδια. Ένα τέτοιο σημάδι ήταν και το πέταγμα των πουλιών (οιωνοσκοπία →
οιωνός(πουλί)+σκοπώ(παρατηρώ)). Άλλα είδη μαντικής ήταν η σπλαγχνομαντεία, η
πυρομαντεία, κ.ά.
στίχ.228: οι θεοί ήδη έχουν αποφασίσει ότι θα επιτρέψουν την επιστροφή του
Οδυσσέα. Το αν θα γίνει όμως πράγματι, εξαρτάται από τον ίδιο τον Οδυσσέα
(ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας Οδύσσειας)
Χαρακτηρισμός προσώπων
Τηλέμαχος: Έχει ευγένεια και συστολή. Δε μιλάει βαριά και προσβλητικά για τους
μνηστήρες αλλά συγκρατημένα. Είναι απαισιόδοξος για την τύχη του πατέρα του.
Αθηνά-Μέντης: Φέρει δύο προσωπικότητες: από τη μια είναι ο τολμηρός ηγέτης-
έμπορος, από την άλλη η πανέξυπνη θεά που αφήνει να διαρρέουν οι πληροφορίες με
μέτρο. Δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και φιλίας.
ΣΤΙΧΟΙ 245-360
Χαρακτηρισμός προσώπων
Τηλέμαχος: Νοιώθει απογοήτευση για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το
σπιτικό του, είναι πεσμένος ψυχολογικά, έχει έλλειψη σιγουριάς για την κοινωνική
του υπόσταση.
Αθηνά-Μέντης: Σκοπός της Αθηνάς-Μέντη είναι να ανεβάσει το ηθικό του
Τηλέμαχου ώστε να αναλάβει πρωτοβουλίες. Αυτό το πετυχαίνει με τα εξής βήματα:
α) αναφέρεται στο μεγαλείο του Οδυσσέα για να δώσει αισιοδοξία στον Τηλέμαχο
β) του απαριθμεί τα καθήκοντά του
γ) του κάνει κολακευτικά σχόλια (ψηλός, λεβέντης).
Συνδυάζει την εξυπνάδα, την ευστροφία και την πονηριά της Παλλάδας, με την
αγάπη και την καλοσύνη του Οδυσσέα. Φροντίζει για το καλό του Τηλέμαχου. Δεν
παίρνει το δώρο της φιλοξενίας για να μην του το στερήσει. Φεύγει ικανοποιημένος
ότι πέτυχε το σκοπό της-του.
στίχ.263-266: Εδώ προβάλλει το ηρωικό ιδανικό του τιμημένου θανάτου του ήρωα,
που αφήνει δόξα και στο γιο του. Καλός θάνατος θεωρείται είτε πάνω στη μάχη είτε
στα χέρια της οικογένειάς του.
7
εποχή του ομήρου και όχι του Τρωικού πολέμου σημαίνει ότι εδώ έχουμε
αναχρονισμό.
στίχ.310: τα πλοία της εποχής κινούνταν τόσο με πανιά όσο και με κωπηλάτες. Τα
επιβατικά πλοία είχαν 20 κωπηλάτες, ενώ τα πολεμικά 50.
στίχ.324: κτερίσματα: ήταν νεκρικές τιμές και αγαπημένα αντικείμενα του νεκρού,
που τοποθετούνταν στον τάφο του. Συνήθως ήταν ανάλογα με το φύλο, την ηλικία
και την ιδιότητα του νεκρού (όπλα, κοσμήματα, παιχνίδια, αγαπημένα αντικείμενα).
στίχ.355: Πάνω από την εστία, στη στέγη, υπήρχε άνοιγμα, για να φεύγει ο καπνός.
Από εκεί έφυγε η θεά όχι μεταμορφωμένη σε πουλί, αλλά χάθηκε ξαφνικά με την
ταχύτητα ενός πουλιού.
Όταν αποκαλύπτεται η θεϊκή ταυτότητα μιλάμε για επιφάνεια του θεού.
Δεν πειράζει που στο τέλος η Αθηνά αποκάλυψε την ταυτότητά της γιατί ήδη είχε
πετύχει το σκοπό της, δηλαδή να εμψυχώσει τον Τηλέμαχο.
ΣΤΙΧΟΙ 361-497
Τρεις είναι οι στόχοι αυτής της ενότητας: α) Το ωρίμασμα του Τηλέμαχου σαν
αποτέλεσμα της επέμβασης της Αθηνάς, β) η παρουσία της Πηνελόπης, γ) η
μεταβίβαση της εξουσίας από την Πηνελόπη στον Τηλέμαχο
στίχ. 387: Ο Τηλέμαχος αποδίδει στους θεούς τα βάσανα των ανθρώπων. Ο Δίας
όμως άλλα είπε στους στίχ.36-39.
8
στίχ. 398: Σε μια εποχή όπου επικρατούσε η οικιακή οικονομία, αυτονόητο είναι ότι
η αυτάρκεια του ανακτόρου εξασφαλιζόταν με την οικοτεχνία. Στο παλάτι και γενικά
στο σπίτι παράγονταν όλα τα απαραίτητα. Σ’ αυτό βοηθούσε η ύπαρξη των δούλων.
Μέσα στην ασφάλεια του οίκου οι γυναίκες μπορούσαν άνετα να προσφέρουν
παραγωγικό έργο. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι έπρεπε να εργάζεται
και η βασίλισσα, γιατί κάθε εργατικό χέρι ήταν απαραίτητο ώστε να αυξάνεται ο
πλούτος και η δύναμη του οίκου. Η τακτική αυτή συνεχίστηκε και στο Βυζάντιο, το
Μεσαίωνα, την Αναγέννηση, όπου πολλές φορές τα παλάτια ήταν κυριολεκτικά
εργοστάσια υφαντικής.
στίχ. 411 και εξής: Βλέπουμε την απαρχή της σύγκρουσης ανάμεσα στον Τηλέμαχο
και τους μνηστήρες. Την προκαλεί ο Τηλέμαχος που από έφηβος έχει γίνει πια
άντρας. Τους βρίζει αλλά δεν παρατραβάει τις απειλές. Τις μεταθέτει στη θέληση των
θεών για να μην τους εξάψει περισσότερο. Τους ανακοινώνει τα σχετικά με την
επίσκεψη της θεάς για να τους φοβίσει. Το ωρίμασμα φαίνεται από τις πράξεις του
και από τις αντιδράσεις των άλλων (στίχ. 401, 425-6).
στίχ. 440: ειρωνεία, αφού ο Τηλέμαχος ξέρει ότι τα πράγματα αρχίζουν να βαδίζουν
ευνοϊκά γι’ αυτόν.
Στο τέλος της ραψωδίας, επικρατεί η ύφεση. Όλοι αποσύρονται για ύπνο.
Υπάρχει μια μεγάλη αντίθεση: από τη μια η σκληρότητα και η απειλή των
μνηστήρων και από την άλλη η τρυφερότητα, η καλοσύνη και η αγάπη της
Ευρύκλειας.
9
Χρόνος: Τα γεγονότα της α ραψωδίας διαδραματίζονται μόνο κατά την 1η μέρα της
Οδύσσειας.
10
ε ΡΑΨΩΔΙΑ
Χρόνος: Τα γεγονότα της ε ραψωδίας διαδραματίζονται από την 7 η ως την 31η μέρα
της Οδύσσειας.
Ο ποιητής καθώς αφηγείται χρησιμοποιεί το χρόνο με δύο τρόπους: άλλοτε αφηγείται
εξαντλητικά γεγονότα που καλύπτουν μία μέρα (διαστολή του χρόνου) π.χ. α
ραψωδία, κι άλλοτε αναφέρεται συνοπτικά σε γεγονότα που διαρκούν πολλές μέρες
(συστολή του χρόνου) π.χ. ε ραψωδία.
Στην ουσία η Οδύσσεια (οι περιπέτειες του Οδυσσέα μέχρι να φτάσει στον τόπο του
και να απαλλαγεί από τους μνηστήρες) αρχίζει με τη ραψωδία ε. Γιατί βέβαια το θέμα
της αναφέρθηκε στα δυο προοίμια και στο α΄ μέρος του σχεδίου της Αθηνάς, αλλά η
εφαρμογή του σχεδίου αυτού και η εμφάνιση του ίδιου του Οδυσσέα καθώς και η
παρουσία των περιπλανήσεών του αρχίζουν με τη ραψωδία ε.
ΣΤΙΧΟΙ 1-49
Στάση Δία: Εξισορροπεί τις δυο αντίθετες δυνάμεις ικανοποιώντας από τη μια μεριά
την Αθηνά με τον προγραμματισμό της επιστροφής του Οδυσσέα και από την άλλη
τον Ποσειδώνα, αφού προλέγει «πάθια» για τον Οδυσσέα στο γυρισμό του.
στίχ. 39, 49: προοικονομία: προοικονομείται ότι ο Οδυσσέας πρώτα θα πάει στη
Σχερία και μετά θα γυρίσει στην πατρίδα του.
στίχ. 47: η μοίρα είναι μια δύναμη που ενεργεί πάνω και από τους ίδιους τους θεούς.
Χαρακτηρισμός προσώπων:
Αθηνά: Δείχνει αγάπη και φροντίδα για τον Οδυσσέα και την οικογένειά του. Έχει
αίσθημα δικαίου που το τονίζει στο συμβούλιο.
Δίας: Παρουσιάζεται τελείως αμερόληπτος. Έχει αίσθημα δικαίου και δεν
επηρεάζεται καθόλου από συμπάθειες ή μίση. Είναι καλόγνωμος και με συγκατάβαση
προς όλους όσους δεν έχουν αδικήσει.
11
ΣΤΙΧΟΙ 49-165
Αφηγηματικοί τρόποι: Στην αρχή, όταν ο Ερμής ετοιμάζεται και φτάνει στην
Ωγυγία έχουμε αφήγηση. Μετά, έχουμε την περιγραφή του νησιού της Καλυψώς και
μετά διάλογο.
στίχ. 93: Εξασφαλίζεται η οικονομία του έπους, γιατί ο Οδυσσέας λείπει όταν
αναγγέλλεται η απόφαση των θεών, μια και η απόφαση είναι για την Καλυψώ και όχι
γι’ αυτόν.
Χαρακτηρισμός προσώπων:
Ερμής: Είναι αφοσιωμένος στο Δία και υπάκουος. Δείχνει συμπάθεια προς την
Καλυψώ γι’ αυτό της παρουσιάζει σιγά σιγά την είδηση. Τη συμβουλεύει να
υπακούσει στην εντολή του Δία. Δείχνει ευγένεια και λεπτότητα.
Καλυψώ: Ο χαρακτήρας της είναι αντίθετος από του Ερμή. Δεν μπορεί να
συγκρατήσει την πίκρα και την αγανάκτησή της για την απόφαση των θεών.
Συμφωνεί στο τέλος να υπακούσει αλλά μόνο από ανάγκη. Θα δούμε ότι θα
παρουσιάσει στον Οδυσσέα σαν δική της την απόφαση των θεών.
12
ΣΤΙΧΟΙ 165-211
In medias res: Ο Όμηρος αρχίζει από κάποιο προχωρημένο σημείο της ιστορίας
(δηλ. από την αναχώρηση του Οδυσσέα από το νησί της Καλυψώς), και μετά μας
αφηγείται το παρελθόν (δηλ. τις περιπέτειες του Οδυσσέα), πριν καταλήξει στα
σύγχρονα πάλι γεγονότα, δηλ. τη μνηστηροφονία. Αυτή η τεχνική έχει το
πλεονέκτημα ότι δίνει μεγαλύτερη ζωντάνια στην αφήγηση.
Στο στίχο 167 ο Οδυσσέας εμφανίζεται για πρώτη φορά άμεσα στην Οδύσσεια και
όχι μέσα από αφηγήσεις ή αναφορές άλλων. Αφού στα προηγούμενα μας παρουσίασε
κάθε δυνατή όψη του Οδυσσέα, μέσα από τις μαρτυρίες των άλλων, μας τον
παρουσιάζει τελικά αυτοπροσώπως και μάλιστα με έναν τρόπο που έρχεται σε
αντίθεση με την ηρωική μορφή του. Ο ποιητής προτιμά να μας πρωτοπαρουσιάσει
έναν Οδυσσέα ολότελα ανθρώπινο, ένα ψυχικό ράκος. Το μεγαλείο του θα το δώσει
σταδιακά στις επόμενες ραψωδίες. Αν στην Ιλιάδα ο ηρωισμός είναι το κύριο
χαρακτηριστικό των προσώπων, στην Οδύσσεια δεν αρκεί. Χρειάζεται και ο
συναισθηματικός πλούτος.
Ο ποιητής παρουσιάζει τη θλίψη του Οδυσσέα μέσα από την αφήγηση και τα λόγια
της Καλυψώς. Όταν ο Οδυσσέας μιλήσει, δε θρηνεί, αντίθετα προβάλλει το
πολυμήχανο και εύστροφο μυαλό του.
στίχ.190: Ενώ γίνεται στον Οδυσσέα η ανακοίνωση της επιστροφής του, κάθε άλλο
παρά χαίρεται. Έτσι, ο ποιητής εξασφαλίζει δύο πράγματα: α) τη συνέχιση της
αγωνίας για την εξέλιξη του μύθου, β) τη διατήρηση του απαραίτητου ψυχολογικού
κλίματος για την αφήγηση των προηγούμενων παθών του Οδυσσέα.
13
ΣΤΙΧΟΙ 212-251
στίχ. 212-251: Είναι μια από τις ωραιότερες αναμετρήσεις ανάμεσα σε θεό και
άνθρωπο. Αυτό που ξεχωρίζει είναι ότι ο θεός έχει κατεβεί στο επίπεδο του
ανθρώπου, έχει πάθη, ζήλια, ανασφάλειες, ανθρώπινες αδυναμίες, ενώ ο θνητός έχει
θεϊκή αποφασιστικότητα και σταθερότητα.
ΣΤΙΧΟΙ 251-310
14
Εφόδια: κρασί, νερό, τρόφιμα (στίχ.293-295)
στίχ. 300-303: Οι αναπτυγμένες γνώσεις πάνω στο χάρτη του ουρανού ήταν
απαραίτητη προϋπόθεση και φυσικό αποτέλεσμα της ανάπτυξης της ναυτιλίας. Από
τη διαδρομή που έκανε ο Οδυσσέας υπολογίζουμε ότι το νησί της Καλυψώς πρέπει
να βρισκόταν στο Γιβραλτάρ και έτρεχε με 6 χιλιόμ/ώρα.
Η παρομοίωση είναι σχήμα λόγου κατά το οποίο για να κατανοήσουμε την ιδιότητα
ενός προσώπου, ενός πράγματος, μιας ιδέας, το συσχετίζουμε με κάτι άλλο πολύ
γνωστό, που έχει την ίδια ιδιότητα σε μεγάλο βαθμό. Η σύγκριση γίνεται με
παρομοιαστικές λέξεις: σαν, καθώς, όπως, κτλ.
Όταν αναλύουμε μια παρομοίωση:
1) Προσδιορίζουμε: α) το αναφορικό μέρος τη παρομοίωσης (την εικόνα) που
εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πώς, καθώς, κτλ
Στο αναφορικό μέρος υπάρχουν θέματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, τις
αγροτικές δουλειές, το κυνήγι, το ψάρεμα ή τη μυθολογία, θέματα πολύ γνωστά και
οικεία στους ανθρώπους ώστε να καταλάβουν το νόημα της παρομοίωσης.
β) το δεικτικό μέρος της παρομοίωσης (την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως:
έτσι, παρόμοια, κτλ.
γ) τον κοινό όρο ανάμεσα στην εικόνα και την αφήγηση. Κυρίως όμως
2) Επισημαίνουμε τις σχέσεις μεταξύ αναφορικού και δεικτικού μέρους.
π.χ. Σ’ αυτήν την ενότητα έχουμε παρομοίωση στους στίχους 275-279)
Όσο φαρδύ τορνεύει μάστορης που κατέχει την τέχνη του άριστα
τον πάτο του καραβιού για φόρτωμα,
τόσο φαρδιά κι ο Οδυσσέας την έφτιαξε την πλάβα,
στεριώνοντας τα ίκρια με πολλά στραβόξυλα,
ώσπου απλώνοντας μακριές σανίδες τέλειωσε την κουβέρτα.
Το αναφορικό μέρος είναι: όσο φαρδύ…για φόρτωμα.
Το δεικτικό μέρος είναι: τόσο φαρδιά…την κουβέρτα.
Ο κοινός όρος είναι: φαρδύ-φαρδιά.
Εδώ για να καταλάβουμε πόσο φαρδιά κατασκεύασε ο Οδυσσέας την κουβέρτα της
σχεδίας την παρομοιάζει με το φαρδύ πάτωμα των φορτηγών πλοίων.
Άλλες τέτοιες παρομοιώσεις βρίσκονται στη ραψωδία ε στίχοι 362-366 και 435-441.
15
Οδυσσέας την τρικυμία, δ) από τη θεϊκή κινητοποίηση χάρη ενός (καλού βέβαια)
ανθρώπου.
ΣΤΙΧΟΙ 311-420
Κλιμάκωση:
Είναι αισθητή η κλιμάκωση των επιθέσεων του Ποσειδώνα και των αντιδράσεων του
Οδυσσέα. Η κλιμάκωση έχει συνεχώς αυξανόμενη ένταση-ανιούσα κλίμακα.
Η κλιμάκωση φαίνεται παρακάτω:
16
α) του αποκαλύπτει ότι ο αίτιος της συμφοράς του είναι ο Ποσειδώνας αλλά ότι
τελικά θα σωθεί,
β) του λέει να ξεντυθεί, να αφήσει τη σχεδία και να κολυμπήσει,
γ) του δίνει το άφθαρτο μαντίλι της.
Χρήση μονόλογου: Ο μονόλογος είναι αφηγηματική τεχνική (όπως είναι και ο
διάλογος, η τριτοπρόσωπη αφήγηση, η περιγραφή) και χρησιμοποιείται συνήθως όταν
οι ήρωες προβλήματα και είναι μόνοι τους. Ο μονόλογος κάνει την αφήγηση πιο
δραματική και αποκαλύπτει άμεσα τις σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων.
Σ’ αυτή εδώ την ενότητα έχουμε το μονόλογο του Ποσειδώνα (στίχ. 315-320) και δύο
μονολόγους του Οδυσσέα (στίχ. 329-345 και στίχ. 393-401)
Η παρομοίωση είναι σχήμα λόγου κατά το οποίο για να κατανοήσουμε την ιδιότητα
ενός προσώπου, ενός πράγματος, μιας ιδέας, το συσχετίζουμε με κάτι άλλο πολύ
γνωστό, που έχει την ίδια ιδιότητα σε μεγάλο βαθμό. Η σύγκριση γίνεται με
παρομοιαστικές λέξεις: σαν, καθώς, όπως, κτλ.
Όταν αναλύουμε μια παρομοίωση:
1) Προσδιορίζουμε: α) το αναφορικό μέρος τη παρομοίωσης (την εικόνα) που
εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πώς, καθώς, κτλ
Στο αναφορικό μέρος υπάρχουν θέματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, τις
αγροτικές δουλειές, το κυνήγι, το ψάρεμα ή τη μυθολογία, θέματα πολύ γνωστά και
οικεία στους ανθρώπους ώστε να καταλάβουν το νόημα της παρομοίωσης.
β) το δεικτικό μέρος της παρομοίωσης (την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως:
έτσι, παρόμοια, κτλ.
γ) τον κοινό όρο ανάμεσα στην εικόνα και την αφήγηση. Κυρίως όμως
2) Επισημαίνουμε τις σχέσεις μεταξύ αναφορικού και δεικτικού μέρους.
π.χ. Σ’ αυτήν την ενότητα έχουμε παρομοίωση στους στίχους 275-279)
Όσο φαρδύ τορνεύει μάστορης που κατέχει την τέχνη του άριστα
τον πάτο του καραβιού για φόρτωμα,
τόσο φαρδιά κι ο Οδυσσέας την έφτιαξε την πλάβα,
στεριώνοντας τα ίκρια με πολλά στραβόξυλα,
ώσπου απλώνοντας μακριές σανίδες τέλειωσε την κουβέρτα.
Το αναφορικό μέρος είναι: όσο φαρδύ…για φόρτωμα.
Το δεικτικό μέρος είναι: τόσο φαρδιά…την κουβέρτα.
Ο κοινός όρος είναι: φαρδύ-φαρδιά.
Εδώ για να καταλάβουμε πόσο φαρδιά κατασκεύασε ο Οδυσσέας την κουβέρτα της
σχεδίας την παρομοιάζει με το φαρδύ πάτωμα των φορτηγών πλοίων.
Άλλες τέτοιες παρομοιώσεις βρίσκονται στη ραψωδία ε στίχοι 362-366 και 435-441.
Χαρακτηρισμοί ηρώων:
Οδυσσέας: Δείχνει υπομονή και καρτερικότητα. Στην αρχή τον πιάνει απόγνωση
αλλά μόνο για λίγο. Μετά ξαναβρίσκει το θάρρος του. Αντιμετωπίζει την Ινώ με
δυσπιστία.
Ποσειδώνας: μνησίκακος και κακεντρεχής.
17
ζ ΡΑΨΩΔΙΑ
ΣΤΙΧΟΙ 139-259
στίχ. 150-159: άμεσος μονόλογος του Οδυσσέα. Προβληματίζεται για τη χώρα όπου
βρίσκεται.
στίχ. 170-175: Η θαρραλέα στάση της Ναυσικάς δείχνει την αριστοκρατική της
καταγωγή. Υπάρχουν εδώ δυο βασικές αντιθέσεις: α) ανάμεσα στον εξαθλιωμένο
Οδυσσέα και την πανέμορφη Ναυσικά και β) ανάμεσα στην ψύχραιμη βασιλοπούλα
και τις τρομαγμένες υπηρέτριες.
στίχ. 176-180: στον αφηγημένο αυτό μονόλογο βλέπουμε τον Οδυσσέα να βρίσκεται
σε δίλημμα: να προσπέσει στην κόρη και να την παρακαλέσει σύμφωνα με το τυπικό
της ικεσίας ή να κρατήσει μια απόσταση και να την παρακαλέσει με γλυκά λόγια;
Το τυπικό της ικεσίας: Η ικεσία ήταν θεσμός της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας
προστατευόμενος από τον Ικέσιο Δία, όπως η φιλοξενία από τον Ξένιο Δία. Είχε
καθιερωθεί για την ικεσία, όπως και για τη φιλοξενία, μια ορισμένη εθιμοτυπία: ο
ικέτης γονάτιζε μπροστά στον ικετευόμενο, με το ένα χέρι αγκάλιαζε τα γόνατά του,
ενώ με το άλλο άγγιζε το πιγούνι ή το γένι του. Με την αυτοταπεινωτική στάση του ο
ικέτης αποδεχόταν την κατωτερότητά του απέναντι στον ικετευόμενο και έδειχνε ότι
δεν αποτελεί απειλή. Αν υπήρχε δυνατότητα, ο ικέτης κατέφευγε στο βωμό, που
υπήρχε στις αυλές των σπιτιών, ή στην εστία, που υπήρχε στο εσωτερικό του σπιτιού.
Εξασφάλιζε έτσι άσυλο ο ικέτης, ως πρόσωπο ιερό, και γινόταν δεκτός ως
φιλοξενούμενος.
Η ικεσία όπως και η φιλοξενία εξυπηρετούσαν κοινωνικές ανάγκες, ενώ η σύνδεσή
τους με τη θρησκεία τις καθιέρωσε. Ο Δίας δηλαδή, προστάτευε όλους όσους είχαν
ανάγκη.
18
δ) Του δίνει πρόσθετες πληροφορίες για το όνομα των κατοίκων, για τη δική της
ταυτότητα, για τον πατέρα της.
Άρα, ο λόγος της είναι καίριος και αντίστοιχος προς το λόγο του Οδυσσέα: έπαινος-
παρηγορία-εξασφάλιση-πληροφορίες.
Η θέση της γυναίκας στην Ομηρική εποχή: η γυναίκα την ομηρική εποχή ήταν σε
πολύ καλύτερη μοίρα απ’ ό,τι την κλασική εποχή.
Βλέπουμε τη Ναυσικά και τις υπηρέτριες να πηγαίνουν μόνες τους στο ποτάμι χωρίς
αντρική συνοδεία.
Βλέπουμε τη Ναυσικά να μη διστάζει να μιλήσει σ’ έναν ξένο άντρα και μάλιστα
γυμνό!
Επίσης, η Ναυσικά συμβουλεύει τον Οδυσσέα να προσπέσει στη μητέρα της την
Αρήτη για βοήθεια όταν φτάσει στο παλάτι. Άρα, βλέπουμε πόσο σημαντική θέση
είχε η γυναίκα εκείνη την εποχή ώστε όχι μόνο υποδέχεται ξένους στην εστία (κάτι
αδιανόητο στην κλασική εποχή) αλλά αποφασίζει και η ίδια για την προσφορά ή όχι
βοήθειας.
Ακόμα βλέπουμε και στην περίπτωση της Πηνελόπης και στην περίπτωση της
Ναυσικάς να τους προσφέρεται προίκα και δώρα από τους υποψήφιους γαμπρούς και
όχι να δίνουν οι ίδιες.
19
ι ΡΑΨΩΔΙΑ
Η περιπέτεια των Κικόνων είναι η μόνη ρεαλιστική περιπέτεια. Μετά, περνάμε στο
χώρο του μύθου και του παραμυθιού. Ο Οδυσσέας έρχεται αντιμέτωπος με μάγισσες,
γίγαντες, τέρατα. Μόνο στη Σχερία ξανασυναντά ανθρώπους.
ΣΤΙΧΟΙ 240-512
Κύκλωπες:
1) Ζουν απομονωμένοι σε σπηλιές. Δεν έχουν θεσμούς (φιλοξενία), ούτε κάποια
κοινωνική και πολιτική οργάνωση (επικοινωνία, συνέλευση), ούτε ηθικές
δεσμεύσεις (αίσθηση δικαίου). Δε σέβονται τους θεούς. Δεν έχουν τεχνίτες
για την κατασκευή καραβιών, ώστε να επικοινωνούν με άλλους τόπους και
λαούς.
2) Παρουσιάζονται τερατόμορφοι, ανθρωποφάγοι, υπερφυσικά δυνατοί αλλά
όμως ανήκουν στο ανθρώπινο γένος αφού μιλούν και σκέφτονται, ανάβουν
φωτιά, εκμεταλλεύονται γιδοπρόβατα.
Άρα, οι Κύκλωπες αντικατοπτρίζουν περισσότερο πρωτόγονες καταστάσεις της
ανθρωπότητας παρά ανθρώπινα τέρατα.
20
21
π ΡΑΨΩΔΙΑ
ΣΤΙΧΟΙ 1-172
Ο Τηλέμαχος φέρεται στον Εύμαιο σα στον πατέρα του. Εκφράζει και την αγωνία του
για την Πηνελόπη. Προς τον ξένο είναι ευγενικός και φιλόξενος. Εκφράζει βέβαια
την αδυναμία του να τον φιλοξενήσει.
Ο «ξένος» όση ώρα συζητούν ο Εύμαιος με τον Τηλέμαχο δεν μιλάει καθόλου. Όταν
όμως ακούει την έκφραση αδυναμίας του Τηλέμαχου να τον φιλοξενήσει στο παλάτι
λόγω της συμπεριφοράς των μνηστήρων, δεν μπορεί να συγκρατήσει την οργή του.
Κυρίως όμως δείχνει την οργή του για να πετύχει συγκεκριμένους στόχους: α) να
τονώσει το ηθικό του γιου του, β) να εκμαιεύσει πληροφορίες που του χρειάζονται,
γ) να του δώσει μάθημα παλικαριάς ζωντανεύοντας το ηρωικό ιδανικό, δ) να τον
προϊδεάσει για τη συμφορά που περιμένει τους μνηστήρες.
Τεχνική των «άστοχων ερωτημάτων»: Εκείνος που ρωτά κάνει διάφορες λογικές
υποθέσεις για την αιτία ενός γεγονότος, καμία όμως δε στοχεύει σωστά. Έτσι, εκείνος
που απαντά απορρίπτει μία μία τις «άστοχες» ερωτήσεις, για να δώσει στο τέλος με
έμφαση τη σωστή απάντηση. Εκτός από την επική ποίηση, αυτή την τεχνική τη
συναντούμε και στα δημοτικά τραγούδια.
- Εδώ υπογραμμίζεται η ικανότητα του Οδυσσέα για αυτοσυγκράτηση αλλά και για
αξιοποίηση των ευκαιριών, ώστε να φιλοτιμήσει τον Τηλέμαχο και να τον
προετοιμάσει για την αποκάλυψη της ταυτότητάς του και για τη συνεργασία που θα
του ζητήσει.
Αποστολή Εύμαιου στην πόλη: Γίνεται για δύο λόγους: α) για να υπογραμμίσει το
φόβο του Τηλέμαχου για τη ζωή του και να δικαιολογήσει την παραμονή του στο
καλύβι, β) για να αφήσει μόνους γιο και πατέρα για την αναγνώριση αφού ο ποιητής
δε θέλει ακόμα ο Εύμαιος να μάθει (σκηνική οικονομία).
22
ΣΤΙΧΟΙ 185-336
Με την αναγνώριση του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο κλείνει ο κύκλος της
«Τηλεμάχειας» και οι χωριστές πορείες πατέρα-γιου συμπίπτουν τώρα.
23