Dzieci Wygnane. Tulacze Losy Ma - Monika Odrobinska

Wstęp
nożu w plecy, który Rosjanie wbili Polakom 17 września 1939
O roku, można już na szczęście mówić głośno. Mówi się też
o kolejnych zdradach aliantów w toku II wojny światowej. Ale jak
to się przełożyło na życie dziewięcioletniego Mirka, trzyletniej Oli,
pięcioletniego Romka, ośmioletniej Marysi? Na ich życie, tamto –
w mrozach Syberii, i to później, gdy po „światowych wojażach” byli
w Polsce ludowej „wrogami narodu”.
Jak podkreślają historycy, była to pierwsza wojna, która wypowiedziana
została także dzieciom i młodzieży. Dorosła kobieta opowiada, jak
z bydlęcego wagonu, wiozącego ich na Syberię w ścisku, mrozie
i zwierzęcych odchodach, wyrzucono zwłoki jej pięcioletniej wówczas
rówieśnicy. „Potem się człowiek oswoił ze śmiercią, ale tę pierwszą
pamięta się do końca życia” – wspomina.
Stalin powiedział kiedyś, że jego największym błędem było
wypuszczenie Polaków z ZSRR. Nie musieli nic mówić, wystarczył ich
widok. Na oficjalnym znaczku pocztowym w ZSRR lat czterdziestych
widniał radziecki żołnierz trzymający na rękach polskie dziecko.
Prawdziwy obraz tamtych lat przedstawiał kilkuletnie żywe kościotrupki –
obdarte, pracujące ponad siły i resztką tych sił próbujące przeżyć.

Rosjanie od dawna wydawali na „krnąbrnych” Polaków „wyroki
śmierci z odroczeniem” w postaci zsyłek na Syberię – w warunki,
w których tylko nielicznym udawało się przeżyć. Po wojnach polsko-
rosyjskich w XVI wieku zsyłali tam jeńców, podobnie czynili
z uczestnikami konfederacji barskiej oraz powstań: listopadowego
i styczniowego. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku wydawało się,
że rozdział zsyłek jest już zamknięty. Ale okupacja sowiecka lat II wojny
światowej ponownie uruchomiła tę machinę.
Dnia 10 lutego 1940 roku z rozkazu Stalina na Syberię zesłano
osadników wojskowych, legionistów, żołnierzy 1920 roku, wyższych
urzędników państwowych, policjantów, kolejarzy i leśników z rodzinami.
Ofiarą drugiej wielkiej deportacji 13 kwietnia 1940 roku padły głównie
kobiety i dzieci wcześniej aresztowanych oficerów i funkcjonariuszy straży
granicznej zamordowanych w Katyniu. Trzecia zsyłka 29 czerwca 1940
roku objęła głównie bieżeńców – uchodźców uciekających na wschód przed
prześladowaniami niemieckich okupantów, rolników i rodziny urzędników,
którym władze radzieckie nie ufały. W czerwcu 1941 roku wywieziono
mieszkańców terenów przygranicznych: Polaków, Litwinów, Łotyszy
i Ukraińców – w ramach „oczyszczania” tych terenów.
Archiwalne dokumenty sowieckie mówią o 320 tysiącach wygnanych.
IPN mówi o 800 tysiącach. Według GUS oraz historyków II Korpusu i tych,
którzy zostali po wojnie w Anglii, było to 1,3 miliona osób – i taką też
liczbę przyjmuje Zarząd Główny Związku Sybiraków. Co trzeci zesłaniec
zmarł jeszcze na Syberii.
Zmianę przyniósł wybuch wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca
1941 roku. Związek Radziecki potrzebował wsparcia militarnego, Stalin
nawiązał więc współpracę z polskim rządem na emigracji reprezentowanym
przez generała Władysława Sikorskiego. W lipcu 1941 roku w Londynie

podpisano układ Sikorski-Majski, na podstawie którego polskich zesłańców
objęła tak zwana amnestia. Zwolnieni z posiołków, łagrów i obozów
zesłania, mężczyźni zasilili szeregi Wojska Polskiego. Jedni walczyli pod
dowództwem generała Zygmunta Berlinga, inni – generała Władysława
Andersa. To sybiracy stanowili trzon obu tych armii.
Premier Sikorski zwrócił się z prośbą do Winstona Churchilla, by ten
pomógł wyekspediować polskie sieroty z ZSRR w łagodniejszy klimat.
W reportażach przedstawiam historie tych, którym udało się wydostać
z Rosji sowieckiej i wrócić do Polski – najczęściej okrężną drogą: przez
Persję (dziś Iran), Liban, Palestynę, Indie, Nową Zelandię. Dzieci trafiały
także do Afryki, Australii, Meksyku – siłą rzeczy nie sposób oddać
wszystkich tych losów.
Najwięcej polskich wygnańców przyjął Iran – 120 tysięcy osób, w tym
20 tysięcy dzieci; 5 tysięcy Polaków znalazło się w Indiach, 10 tysięcy
w Afryce, 3,5 tysiąca w Libanie, 720 osób w Nowej Zelandii, 830
w Palestynie.
Jednak kulisy przyjmowania zesłańców wywołują gorycz. Szczególnie
uderzyły mnie dokumenty przytoczone w opracowaniu Polacy w Indiach
1942–1948: Brytyjczycy, owszem, chętnie przyjmowali polskie wojsko, ale
opierali się ewakuacji cywili. Brytyjski minister stanu w Kairze tak
przedstawił swoje stanowisko: jeśli Polacy poumierają w Rosji, nie wpłynie
to na bieg wojny. A jeśli przyjadą do Persji, to władze brytyjskie będą
musiały się nimi zająć i brytyjski wysiłek wojenny będzie poważnie
osłabiony. Należy powstrzymać tych ludzi przed opuszczeniem ZSRR,
dopóki nie będzie zorganizowane przyjęcie ich, i to także w określonej
liczbie – bez względu na to, ile osób musiałoby do czasu takiej decyzji
umrzeć.
Na szczęście mimo tego głosu w sierpniu 1942 roku wraz z wojskiem
ewakuowano także ludność cywilną.
Bohaterowie moich reportaży nie wnikają w zawiłości ówczesnej polityki.
Z perspektywy dzieci, którymi wtedy byli, opisują swoje historie: jak
błyskawicznie musieli dojrzeć, czasem stać się rodzicami dla swojego
rodzeństwa, jak po wojnie znów uczyli się być dziećmi. Jedna z moich
rozmówczyń podkreśla, by nie używać argumentu polskich wygnańców
w sprawie współczesnych imigrantów. „Po pierwsze, my nie byliśmy
emigrantami, nie uciekaliśmy z kraju. Nas z domów wygnano, wywieziono
na Syberię, a nasze domy zajęto. Po drugie, na uchodźstwie utrzymywał nas
polski rząd w Londynie lub prywatni darczyńcy. Nie uciekaliśmy z kraju,
ale do niego przez cały świat wracaliśmy. O polską niepodległość nasi
żołnierze walczyli na wszystkich frontach”.
Niektórym udało się wrócić do kraju, inni na zawsze zostali tam, gdzie
pomarli, jeszcze inni zmuszeni byli zostać na emigracji. Ci ostatni wiedzieli
lub przeczuwali, co czeka ich w komunistycznej Polsce. Ci, którzy mimo to
do niej wrócili, znosili w niej ciąg dalszy prześladowań.
Książkę otwiera opowieść Rafały Wróblewskiej, która przeżyła
wymierzony między innymi w Polaków Wielki Głód na Ukrainie początku
lat trzydziestych XX wieku, operację polską NKWD jeszcze przed
wybuchem II wojny światowej, kilkunastoletnią zsyłkę, powrót do domu,
w którym już mieszkali Ukraińcy, wreszcie walkę o kościoły w Kamieńcu
Podolskim w czasach komunistycznych prześladowań za wiarę. Kiedy
Rafała Wróblewska wracała ze zsyłki w rodzinne strony w 1948 roku, ze

swoich rodzinnych stron na Wileńszczyźnie wywiezieni zostali bohaterowie
ostatniego reportażu – Alfreda i Andrzej Styczyńscy – trzy lata po
zakończeniu wojny.
Te historie – choć wykraczają poza okres czterech największych
wywózek II wojny światowej – pokazują, że prześladowania Polaków ani
nie zaczęły się 17 września 1939 roku, ani nie skończyły 8 maja 1945 roku.
Zależało mi na tym, by książka ukazała się w pierwszym półroczu 2020
roku – w osiemdziesiątą rocznicę wywózek na Syberię. To hołd oddany
wszystkim tym, których dotknęły ich konsekwencje, i przestroga dla
przyszłych pokoleń, że tam, gdzie ideologia staje się ważniejsza niż
człowiek, dla tego ostatniego musi się to skończyć wyrokiem śmierci.
Wszystkim moim rozmówcom dziękuję za poświęcony czas, ich historie
i zaufanie, którym mnie obdarzyli. Dzielili się bowiem swoimi
najtragiczniejszymi przeżyciami – często po raz pierwszy w życiu.
Z drugiej strony radosne były te spotkania z osobami osiemdziesięcio-,
dziewięćdziesięcio-, a nawet dziewięćdziesięciopięcioletnimi, pełnymi
werwy i pogody ducha, dzięki czemu udało im się przetrwać najgorsze, żyć
dalej, a dziś dawać świadectwo.
Monika Odrobińska
Warszawa, październik 2019 roku

RAFAŁA
OD GŁODU DO GŁODU
Rafała Wróblewska z siostrzenicą w Kołybajowce

fot. Archiwum Rafały Wróblewskiej
ez rąk to ja się już niczego nie bałam. Osiem razy jeździłam do
B Moskwy o kościół dla Kamieńca Podolskiego walczyć. Waliłam im
tymi rękami po biurku, że inwalida wojenna, to mi się od państwa
należy. I wywalczyłam. I kościół, i katedrę.
Czy z rękami, czy bez, przed Bogiem stanąć to mi żadna różnica. Na
początku trudno było, ale przywykłam. Najpierw z mamą, a potem, jak
umarła, to sama gospodarstwo prowadziłam. I w kościele porządki robiłam.
Ale nie mnie najgorsze spotkało – ja bez rąk, ale żywa, a inne umierały.
I milicję tymi rękami straszyłam – jak przyjechali, jak ja im ręki pokazała,
zaraz odjeżdżali. Ale jak wszystkich bili, kiedy my kościoła bronili, to
i mnie się dostało.
Na początku to był głód1. Jeden strach. Wody gorącej napić się i w okno
patrzeć, czy mama wraca z pracy, może suchara przyniesie. Chodziła po
ludziach, podłogi myła, bieliznę bieliła, farbowała, to przeżyliśmy – oprócz
brata Adolfa i siostry Cezary, co zmarli od choroby i głodu. I nas wtedy
piątka mamie została: Michał i Lonia – chociaż oni najstarsi, to na swoje
już poszli; Stanisław, Józefa i ja, najmłodsza. Dziewięć lat miałam2. I mama
nas wszystkich wykarmić musiała, a zabierali wszystko, do ostatniego
kłosa.
Siostra Rafały Wróblewskiej Longina (Lonia), ok. 1939 roku
Ojca na Sybir w trzydziestym wysłali. Joachim mu było. On bogaty
gospodarz był – w czasie wojny mikołajewskiej trzech jego braci zginęło,
to całą ojcowiznę dostał. Ale nie pomarnował – w polu robił,
i gospodarstwo miał, i buty klecił, to je potem na targ woził. Wóz miał po
stryjach, co to takie wozy robili. Pola miał sześć hektarów, to mu kołchoz
wszystko zabrał. Nie chciał oddać, to go na Sybir posłali, a nas na głód
skazali. Mama jeszcze rok ziemię potrzymała, a potem zabrali wszystko, to
poszła do tego kołchozu. Na tej Syberii tata umarł.

Ojciec pani Rafały – Joachim, Kamieniec Podolski, początek XX w.
I chleb nam zabierali. Po trzech, czterech z bronią z miasta przyjeżdżali
i szukali w mieszkaniach. Wymiatali wszystko, do ziarenka, i do miasta
wywozili. Jak kto co zakopał, to miał. Maszynka – taka mięsna – u nas
była. Ziarno tam mieliliśmy. Więzienie za to było. Albo rozstrzelanie, to po
kryjomu trzeba było. Rawscy tacy byli – matka, syn i córka – u nich
w garnuszku ziarna znaleźli, trzy lata więzienia dostali. Syn i córka
pomarły. Z więzienia to już ludzie nie wracały. Baliśmy się. I tamtych,
i tego głodu.
To była żywa śmierć, w oczach ją było ludziom widać. Ludzie takie
słabe były, że na drogę wychodziły ratunku szukać, siadały, przewracały się
i tak umierały. Z głodu puchły. W każdej chacie padało dwoje, troje.
A najwięcej to dzieci umierali. Jak oni płakali: „Mama, daj”. A co ta mama
da? Jak kawałek chleba znalazła i dziecku do buzi wkładała, to z ręką
gryźli. A żeby rodzinę wykarmić, to i trupy jedli, i jedno drugie zabijało
i jadło.
Kłoski zbierałam, jak nikt nie widział. Jak kury u sąsiadki z głodu padli,
a Wielkanoc szła, to sąsiadka biadała: „Jajek na święta nie będzie”.
Zmarłych w lesie chowali, jamy kopali. Oni tam do dzisiaj. Czasem
krzyż ktoś postawił. Za ogrodem kanał płynął, cały trupami zawalony. Na
nich z czasem drzewa porosły, ale owoców z nich nie zrywaliśmy. Raz jak
nazbieraliśmy wiśni, to pierogi z tymi wiśniami trupem pachnieli. Po
głodzie, jak już było co jeść, to po kieszeniach kromki chleba chowaliśmy.
Co było, to było, i niech nie wraca, a Bogu dziękować, że przeżyliśmy.
We wsi to same Polaki były. Po głodzie pół wsi zostało, i te pół do
Kazachstanu zesłali. Bo to wtedy wszystkich Polaków wyganiali3. Naszej
wsi Janczyki było. Ale to przed wojną, bo potem inaczej. I do tych
Janczyków w trzydziestym szóstym przychodzą i mówią:

Rafała Wróblewska jeszcze przed zsyłką na Sybir
– Sobirajsia.
– A co zabierać? – pyta mama.
– Sobirajsia, w Kazachstan was wygruzajem.
Paszporty nasze, metryki i inne dokumenty zabrali. Co mieliśmy, to
mama zapakowała. U kogo krowa była, to mleko można było kupić, ale
jedną szklankę, a nas troje było, mama czwarta. Do Kamieńca nas powieźli
i w wagony zapakowali. Towarowe takie, z małym okienkiem. Nary takie
po bokach tego wagonu, kto miał kołdrę, poduszkę, to tak jechał, a kto nie,
to na gołej desce. Jedni tu, drugie tam, z dziećmi małymi, starcy, różne
ludzie. Drzwi pozamykali, stali z milicji dookoła, żeby nikt nie uciekł, tym
okienkiem nie wyskoczył. A na wagonie napisali: „dobrowolcy”.
A to zima już, mróz, choć dopiero na Matki Boskiej Narodzenia szło4.
Osiemnaście dni wieźli. Ludzie z głodu umierały. Najpierw tośmy chleb ze
smalcem jedli i wodą popijali, potem to już tylko chleb, a na sam koniec nic
już do jedzenia nie było. Mama już nie płakała nawet. Piosenki do Matki
Bożej ludzie śpiewali, a jak wyjeżdżali, to tak krzyczeli, że trudno
ścierpieć: że już domu więcej nie zobaczymy. W drodze tak dużo
poumierali, że mało nas zostało.
Na stacji w śnieg nas wyrzucili. Zimno, mróz. Dzieci płaczą.
Podjechały Kozaki, na sanie wsadziły i zapędziły 100 kilometrów w głuchy
step.
Dwadzieścia osób, nie więcej, w wiosce Woronicz mieszkało. Powiat
akmoliński. Miejscowi i Polacy, co ich kiedyś też jak zbójców zesłali.
W chatach mieszkaliśmy – nas z trzema innymi wdowami zakwaterowali;
ich sześć było, nas cztery, ciasnota. A to ziemianki, bez dachu były, po
prostu ziemia nasypana. I tam ludzie i zwierzęta, i co kto miał. Na ziemi
spaliśmy. „Jak mam być w więzieniu, to i tutaj też więzienie dla mnie” –
mówi mama. 180 rubli za to zapłaciliśmy, za jedną izbę, co to jakiś szofer
zbudował i rok w niej wytrzymał. Ale naokoło ludzie dobre, pomagały
nam, choć same biedne.
Słomę paliliśmy, a zimą lód łamaliśmy i topiliśmy do picia. Bo to stepy,
to co tam? A do lasu nie dawali podejść. U mamy chustki, sukienki byli –
wszystko na jedzenie zamieniła. Jak to straszno głodnemu być. Gorącej
wody tylko dali. Jeden strach. Na Staszku nowa koszula, mama z niego
ściągnęła, to na miseczkę ziarna było. I tak ani my się nie najedli, ani
koszuli nie było.

„Umrzemy, jak inni tu pomarli” – myśleliśmy.
Ciocia Adela (siostra mamy) z mężem Michałem i córkami Lusią
i Marceliną na zsyłce w Kazachstanie

Zimą to takie burany5 byli, że świata nie widać. Jak kura wyleci, to już
nie wróci. A śniegu na cztery, pięć metrów waliło. Twardy był, tunele
w nim robiliśmy – schody i tunele.
Na wiosnę 1937 ludzie zaczęli uciekać. Z nami był brat mamy z córką.
Chcieli wziąć naszego Staszka i uciec. Mama mówi:
– Poduszki sprzedam, to wyjedziemy wszyscy.

A Józka na to:
– Chociaż mnie poduszki zostaw.
– Dziecko, z głodu umieramy – odpowiada mama.
Na wyjazd nie uzbieraliśmy i tak zostaliśmy. Ludzie pracowali
w głodzie, chłodzie. Umierali. Kto wie, gdzie jego dzieci, gdzie jego
rodzice? Pomarli gdzieś na drodze, wilki ciało roznieśli. Ja pojechała do
Kazachstanu dzieckiem, za mała na pracę byłam, ale: „Kto nie rabotajet, tot
nie kuszajet”, to i do roboty trza było iść. Przy traktorze mnie postawili,
filtry czyściłam. Raz jak ręce ubrudziłam smarem, to wodą obmyłam, a tam
mróz. Ty wiesz, co to mały mróz? To – 35, – 40 stopni. Duży to – 50, – 60.
I ten mróz mi pod skórę zaszedł. Ręki zamarzli, odmrozili się. Skóra gniła,
kości odpadali. Wojna była, ratunku znikąd, nie było czym posmarować.
I te żywe ręce nie lekarz, nie pielęgniarka, tylko siostra mi odcinała. Ale nie
padłam. Umierać dzisiaj czy jutro, wszystko jedno. Czy z rękami czy bez,
przed Bogiem stanąć to mi żadna różnica.
Ale nie mnie najgorsze spotkało – ja bez rąk, ale żywa, a inne umierały.
Lenę, przyjaciółkę, mama miała. Za chlebem poszła, umarła. Dwoje dzieci
zostawiła. Inna troje. I te dzieci też umierali, bo kto ich wykarmi? Połowa
nas z Janczyków została. Jeden strach.
W czterdziestym pierwszym brat do Wojska Polskiego poszedł, do
Berlinga. Trzy razy był raniony, ale wrócił. „Kto służył w wojsku, gdzie
chce, może jechać. A kto nie służył, tu zostanie” – mówili nam.
Tyle z tej wojaczki Staszka, że do domu mogliśmy wrócić. Ale w 1948
roku to już nie Janczyki byli, tylko Kołybajowka. Chaty te same, co
zostawiliśmy, ale już nie Polaki w nich mieszkały, tylko Ukraińcy. Szyby
powybijane, poniszczone wszystko.

– Dwanaście lat was nie było, to nie wasze teraz – usłyszeliśmy od tych,
co w naszej chacie byli. A naczelnik do mnie:
– Na jednym miejscu w Kazachstanie mieszkaliście?
– Tak – mówię.
– To chyba dobrze było.
Nasza izba w Kazachstanie już ciekła, waliła się. Pośrodku słup
zrobiliśmy, a i tak się zawaliła. Tak zostawiliśmy. Jakaś Niemka
z dzieckiem została tam wysłana, chłopczyk ze dwa lata miał.
– Idź do naszej chałupy – mówimy – ona pusta, my do siebie wracamy.
Bo Niemców też do Kazachstanu wysyłali. Ta bez męża była – umarł.
Po reformie wszystkie pieniądze przepadli. Z kozą żyliśmy w tej
Kołybajowce, to mleko było. Do cioci chodziliśmy, bo kukurydzy miała, to
my przeżyli. Ciocia też na cudzym żyła, bo jej chata zawaliła się. Do
Stalina pisałyśmy z mamą, że brat i siostra na wojnie pomarli, drugie brat
i siostra żyć nie mają z czego, a ja bez rąk i z matką starą, gdzie głowę
skłonić mamy? Trzy lata czekaliśmy i za 13 tysięcy rubli chatę my odkupili.
Te 13 tysięcy to za zsyłkę do Kazachstanu dostaliśmy.
Potem braty, siostry zmarli, w 1974 roku matka też, to ja sama została.
Bez tych rąk. Łopatę pod pachę ja brała i tymi rękami kopała, sadziła,
pieliła. Kartofli dużych strugać sobie ja nie mogła, to sąsiady pomagały.
A co, z głodu miałam umierać?

Po wojnie Rafała Wróblewska sama uprawiała ogródek i dbała
o gospodarstwo
Polskiego w domu ja się nauczyła, rodzice po polsku mówili. Jeszcze
w Janczykach przed wojną Michał i Lonia to do szkoły chodziły, ja za mała
była. W Woroniczu w Kazachstanie szkoła w chacie była, taka stara
nauczycielka uczyła. Mówili, że córka popa, na dziesięć lat zasądzona.
Uczyłam się mówić i czytać po rosyjsku, więcej nic. Po ukraińsku do dziś
czytać nie mogę przywyknąć. I po polsku do mnie trzeba mówić.

Bo my tam wszędzie po polsku do siebie mówili. Polską mową się
modlili. Gdyby nie polska mowa, polska modlitwa, co one nas trzymali, to
my by nie przetrwali. Książeczki po ojcu zostali, mama jeszcze jedną
dostała, to my jeszcze przed Wielkim Głodem śpiewali litanie, godzinki,
pasje w post, krzyżową drogę. Kolędy lubiliśmy. Mało nas było, ale to do
jednej chaty się zbieraliśmy, to do drugiej, bo kościółki już wszystkie
pozamykane, w magazyny przerobione albo zburzone. I w Woroniczu, i w
Kołybajowce to samo. Po chatach chodziliśmy i się modliliśmy, żeby dzieci
wiedzieli, jaka polska mowa i wiara. Dlatego wszystko się trzymało.
– Co wy robicie? – pytały enkawudzisty.
– Za zmarłych modlimy się, za tych, co ich pogrzebali.
To już nawet naczelnik nic nie mówił. Ja uczyła katechezy, modlitwy
pisaliśmy, na ukraiński tłumaczyli, żeby dzieci rozumieli. I kościół
chcieliśmy mieć swój, żeby w nim po polsku było. Pięć kilometrów jest
z Kołybajowki do Kamieńca Podolskiego, a tam kościół kiedyś stał.
W siedemdziesiątym ósmym do Moskwy pojechałam.

Katedra św. Piotra i Pawła w Kamieńcu Podolskim, którą dla
katolików odzyskiwała m.in. Rafała Wróblewska

– Jedź ty – mówią mi sąsiedzi – bo ty inwalida wojenna, od państwa ci
się należy. Tobie nie odmówią.
I tak osiem razy do tej Moskwy jeździłam. Bez rąk to ja się już niczego
nie bała. Waliłam im tymi rękami po biurku, i kościół wywalczyłam.
Chcieliśmy go wyremontować. Ziemię kopaliśmy, kamienie nosiliśmy –
od starego do małego. Kiedy skończyliśmy, ksiądz poświęcił. Teraz tam
piękne sanktuarium6.
Katedry7 też zrazu oddać nie chcieli. Jak przed wojną w kościele służbę
odprawialiśmy, to oni drzwi zamknęli i otworzyli dopiero, jak tam muzeum
zrobili8. Jak z Kazachstanu wróciłam, to tam dla wiernych miejsca nie było.
Ale walczyliśmy i wywalczyliśmy. W dziewięćdziesiątym katedrę nam
oddali. Bo to głód był, pani, głód wiary.
A ja bez rąk, ale i do Krakowa pojechałam, bo grób św. Stanisława
chciałam zobaczyć, co to tylko o nim czytałam. I u papieża byłam9, i w
Ziemi Świętej, jak tam ciepło. I dzięki Ci, Panie Boże, za to10.
Rafała Wróblewska
1
Wielki Głód (ukr. Hołodomor) – sztucznie wywołana przez ZSRR klęska głodu w latach 1932–
1933. Była odpowiedzią władz na odmowę ludności co do kolektywizacji ziem. Dotknęła głównie
teren dzisiejszej wschodniej i centralnej Ukrainy, do której należy także Kamieniec Podolski
i okolice. Wielki Głód pochłonął 4–10 milionów ofiar. Wszystkie przypisy pochodzą od autorki.
2
Rafała Wróblewska urodziła się 6 listopada 1923 roku, zmarła 24 listopada 2019 roku. Rozmowa,
której udzieliła do tej książki, była jej przedostatnią.
3
Operacja polska NKWD trwała w latach 1937–1938, ale represje wobec Polaków trwały przez całe
lata trzydzieste XX wieku. Rodzina Rafały Wróblewskiej w ramach tych represji została zesłana do
Kazachstanu we wrześniu 1936 roku.
4
Święto Narodzenia Najświętszej Marii Panny przypada 8 września, rodzinę Rafały Wróblewskiej
wywieziono 6 września.
5
Burze śnieżne.
6
Sanktuarium Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kamieńcu Podolskim, prowadzone przez
chrystusowców, otwarto w 2016 roku. Mieści się w budynku, który remontowała – wraz z innymi
wiernymi – Rafała Wróblewska, co uwieczniają zdjęcia na tablicy w kościele.
7
Katedra Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kamieńcu Podolskim.
8
W 1936 roku władze urządziły w katedrze muzeum, od 1946 do 1990 – muzeum ateizmu.
9
Rafała Wróblewska była na audiencji u papieża Benedykta XVI.
10
W 2017 roku Rafała Wróblewska w Kołybajowce z rąk prezydenckiego ministra Adama
Kwiatkowskiego otrzymała Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, „za wybitne
zasługi w krzewieniu polskości i za działalność na rzecz zachowania polskiego dziedzictwa na
Ukrainie”. W marcu 2019 roku uległa wypadkowi, przez osiem miesięcy przebywała w domu
starości w Smotryczu k. Kamieńca Podolskiego. Tam zmarła w święto Chrystusa Króla, o którego
królowanie walczyła w Kamieńcu Podolskim.

Rafała Wróblewska w swoim domu, który mimo niepełnosprawności
latami prowadziła sama

Rafała Wróblewska z pielgrzymką do Ziemi Świętej
Ostatnie miesiące życia Rafała Wróblewska spędziła w domu opieki
w Smotryczu koło Kamieńca Podolskiego

MIROSŁAW
WOJENNE ELDORADO
Mirosław Popławski w Zagorsku w 1944 roku

fot. Archiwum Mirosława Popławskiego
y jesteście takie polskie cegiełki, które będą budować nową,
„W socjalistyczną Polskę” – mówiła Wanda
trzymając mnie na kolanach i głaszcząc. Roniła łzy nade

Wasilewska,
mną i setką takich jak ja – którzy przeszli Syberię, głód, choroby, wszy
i pluskwy, pracę z siekierą większą od nich samych, śmierć bliskich,
tułaczkę, radzieckie dietdomy, niepewność jutra.
Wielka, silna, wojująca kobieta, a tu tak się rozkleiła. Teraz, jako
dorosły człowiek, wiem, że to jej ukochany Stalin zgotował nam taki los.
Wtedy jednak była jak dobra ciocia. Dla niej mogłem nawet przez radio
piać peany na cześć wodza Kraju Rad. A może bardziej bałem się, że jak
odmówię, nie wrócę do Polski? W zasadzie to ocaliła mnie i moją rodzinę
przed śmiercią głodową.
Droga na kolana Wandy Wasilewskiej była długa, kręta i najeżona
koszmarnymi przeżyciami. Najpierw ten potworny łomot do drzwi. Mama
spodziewała się enkawudzistów – odkąd „przyjaciele” weszli nas
oswabadzać 17 września 1939 roku, żyliśmy w ciągłym napięciu. Miałem
wtedy osiem, a brat Konrad dziewięć lat – przez lufcik w piwnicy naszego
domu w Kraśnem, niedaleko Mołodeczna, obserwowaliśmy, jak
pograniczne wojsko polskie cofa się na koniach przed sowieckimi
taczankami, które bezustannie do nich strzelały. Z tłumu sterczały wysokie,
trójkątne czapki z dużą, czerwoną gwiazdą i długie, trójkątne bagnety na
karabinach, nierzadko noszone na sznurku. Ten pochód trwał dniem i nocą
przez trzy doby.

Rodzina Popławskich w 1937 roku: mama Janina, tata Mieczysław
oraz synowie Konrad i Mirek

Razem z nim zaczęło się rabowanie polskich rodzin przez ich
białoruskich sąsiadów – kradli świnie, krowy, meble, żywność, ubrania.
Nam nic nie ukradli, bo mieszkaliśmy w domu, w którym na dole była
piekarnia wypiekająca chleb dla pobliskich koszar. Rosjanie ją
zarekwirowali i postawili przy niej wartę.
Tata, który był leśniczym, a w dodatku piłsudczykiem i walczył
w bitwie warszawskiej, przeczuwał, że lada dzień Rosjanie mogą go
rozstrzelać, więc na początku października… zniknął. Na moje pytania,
gdzie podziali się, i on, i Konrad, mama odpowiadała, że sama nie wie.
Bała się pewnie, żebym niechcący nie wydał ich kryjówki. Chroniła tym
samym i mnie. Wkrótce przestałem się tym interesować, bo właśnie
rozpocząłem opóźnioną przez wybuch wojny naukę w trzeciej klasie szkoły
powszechnej.
Szkoła była odświętnie udekorowana – wszędzie wisiały portrety
Lenina i Stalina oraz hasła o szczęśliwym dzieciństwie w Związku
Radzieckim – dobrobycie i równości wszystkich jego narodów, oczywiście
po rosyjsku. Zacząłem uczyć się tego języka. W bukwach pomagała mi
mama, która po pierwszej wojnie światowej uczyła się w Petersburgu. Tam
jej tata, inżynier, budował kolej transsyberyjską. Ani ona wtedy, ani ja w tej
trzeciej klasie nie byliśmy świadomi, że uczymy się tego języka w myśl
zasady, że język wroga dobrze znać.
Do lutego 1940 roku tematu zniknięcia ojca nie drążyłem, za to zaczęły
krążyć pogłoski o spodziewanych wywózkach. Przez znajomego leśnika
tata dał mamie znać, by ze mną i dziewięciomiesięcznym Leszkiem
uciekała. Po tej wiadomości zeszła do piwnicy, gdzie jeszcze przed wojną
rodzice zakopali złote ruble carskie, złote bransolety i inną biżuterię oraz
dokumenty zdradzające wojskową przeszłość ojca, jego odznaczenia,
mundur, czapkę maciejówkę. Szukała ich, i wtedy rozległ się ten potworny
łomot do drzwi. Było to o tyle dziwne, że wywozili zwykle nocą i nad
ranem, a to był środek dnia. Mama zdecydowała się podejść do drzwi. Po
ich drugiej stronie zobaczyliśmy Konrada!
„Mamusiu, tatuś z babcią jadą do Rosji, a ja uciekłem” – dyszał.
Biegł kilkaset metrów od stacji w Kraśnem. Dowiedziałem się wreszcie
prawdy o zniknięciu jego i taty: wtedy, na początku października, wyjechali
do matki ojca, do Lidy, 200–300 kilometrów od domu. Była szansa, że tam
ojca nie rozpoznają. Nic z tego – dopadli go 10 lutego i załadowali ich
trójkę do bydlęcego wagonu. Cudownym zrządzeniem losu pociąg, którym
byli transportowani, zatrzymał się w Kraśnem przed semaforem – 20 minut
od naszego domu. Niewiele myśląc, ojciec związał kilka ręczników i po
nich spuścił przez bydlęce okienko mojego brata. Cud, że między
wagonami i torami konwój go nie złapał.

Kartka, którą ojciec Mirosława Popławskiego wyrzucił 13 lutego
1940 roku z wiozącego go na Syberię wagonu na stacji w Kraśnem.
Mamie Mirosława oddał ją znajomy kolejarz

Pędem pobiegliśmy z mamą na stację, ale po pociągu nie było już śladu.
Znajomy kolejarz przekazał nam kartkę, którą znalazł: „13 lutego 1940
roku, Żono, jadę do Rosji z Radkiem (tak mówiliśmy na Konrada) i mamą.
Jeżeli ty jechać będziesz, zabieraj żywność, ubrania do 500 kilogramów.
U nas wszystko w porządku, spotkamy się prawdopodobnie [tu

nieczytelne], zabieraj skrzynię z żywnością [dalej nieczytelne]. Bierz łóżka
składane, Mietek”.
Po powrocie do domu szykowaliśmy się do ucieczki, o świcie mieliśmy
bowiem iść do gajowego Książka. Poszliśmy spać. O drugiej w nocy
obudził nas łomot do drzwi. Po chwili stanęło w nich trzech uzbrojonych
mężczyzn – Rosjanin w mundurze NKWD i dwóch Białorusinów. Znali
nas, a my ich – mama uczyła ich dzieci matematyki w szkole. Ogólnie
Rosjanie nie są źli. Są gościnni, podzielą się ostatnią kromką chleba. Ale
nie daj Boże, niech taki dostanie czerwoną opaskę na ramię – jest wtedy
carem i Bogiem.
Zrobili rewizję, a że nic nie znaleźli, odczytali wyrok, że jako „element
niepewny” zostaliśmy zakwalifikowani do deportacji w głąb Rosji.
Dostaliśmy godzinę na spakowanie.
Mama spojrzała na nas: na ośmio- i dziewięciolatka, którzy mieli strach
w oczach, przeniosła wzrok na wózek, w którym leżało niemowlę, po czym
osunęła się na fotel i powiedziała: „Możecie nas pozabijać. Nigdzie nie
jedziemy”.
I zapadła w letarg. Ta dzielna, zaradna kobieta! Mężczyźni spojrzeli po
sobie i zaczęli nas pakować: dokumenty, pościel, żywność, ciepłe ubrania.
Ubrali nas, Leszka, na końcu mamę. Zapakowali na sanie i zawieźli na
stację do Mołodeczna.
Stało na niej z pięćdziesiąt wagonów. Rosjanie wpychali nas do nich
z okrzykami: „Bystrieje, polskie pany!”.
Każdy wagon miał starostę, który składał raport ze stanu osobowego,
delegował osoby po kipiatok. Co dwa, trzy dni wjeżdżało wiadro
niezjadliwej kaszy jęczmiennej okraszonej zjełczałym olejem. Wrzątek
zarezerwowany był dla chorych i małych dzieci. My lizaliśmy nity, ale to
się kończyło odparzeniami języka i jamy ustnej. Zbieraliśmy też osiadły na

ścianach pociągu śnieg lub sople – wszystko czarne od sadzy. Białorusini
spakowali nam butelkę wina i teraz mama zwilżała nim nasze usta.
Na środku wagonu stał piecyk z wyprowadzoną do dachu rurą. Drewna
i węgla musiało starczyć nam na dwa tygodnie, więc paliliśmy tylko tyle,
by utrzymać temperaturę 0 stopni Celsjusza. W drodze pociąg bardzo się
wychładzał i temperatura spadała do –10 stopni. Przez nasze oddechy
osiadał szron na ścianach, do których z kolei przywierały włosy i ubrania.
Odrywanie włosów było bardzo bolesne. I tak jechaliśmy – my, tania siła
robocza, która swą katorżniczą pracą miała przyczynić się do budowy
imperium komunistycznego.
Którejś nocy obudził nas krzyk: „Pani Popławska, dziecko!”.
Mama zajrzała do wózka. Leszka w nim nie było. Wypełzł z niego
i prawdopodobnie skierował się w stronę ciepła – do piecyka. Pełznąc,
znalazł się na zwisających z pryczy nogach pana Weretyńskiego, który go
złapał. Gdyby nie ta „przeszkoda”, zginąłby – od upadku i od poparzeń.
Mama jeszcze wielokrotnie dziękowała panu Weretyńskiemu za uratowanie
naszego Leszka, a on niezmiennie powtarzał:
– To nie ja, to Opatrzność Boża.
W Magnitogorsku pozwolili nam wysiąść. Wyszliśmy brudni
i śmierdzący. Za rampą widniał biały pas, a za nim ustawione były
kulomioty typu maxim. Przez megafon dźwięczały komunikaty: „Kto
przekroczy białą linię, zostanie zabity. Bez ostrzeżenia”. Umyliśmy się
w śniegu, rozprostowaliśmy nogi, wynieśliśmy trupy. W naszym wagonie
zmarła starsza pani i maleńkie dziecko. Matka tuliła je i płakała, ale
Rosjanie wyrwali jej zawiniątko i wyrzucili w śnieg. Rodziny żegnały się
ze zmarłymi – ludzie wiedzieli, że nigdy nie będzie im dane pomodlić się
na ich grobach. Statystyki mówią, że spośród wywiezionych w czasie

pierwszej wywózki – a była to wyjątkowo mroźna zima – jeszcze w drodze
zmarł co dziesiąty.
Pożegnaliśmy się z Europą. Wjeżdżaliśmy do Azji. Dnia 4 marca
zatrzymaliśmy się na stacji Kwitok. Byliśmy w obwodzie irkuckim, od
domu dzieliło nas 5 tysięcy kilometrów. Komendant obozu, Sorokin, major
NKWD, powitał nas słowami:
– Przyjechaliście tu, by sumienną pracą dla dobra socjalizmu
zapracować na miano godnych obywateli tego wielkiego kraju – ZSRR.
Będziecie tu do śmierci, a traktowani będziecie jako element niepewny
i krnąbrny, podlegający resocjalizacji.
Dodał jeszcze to, co słyszeliśmy potem wielokrotnie i co miało odebrać
nam resztki nadziei: „Polszy uże niet”.
Rozległ się szloch, płacz, krzyki, przekleństwa, po czym załadowano
kobiety, dzieci i nasze tobołki na przygotowane już kilkadziesiąt par sań
i popędzono nas 10–12 kilometrów do osady Udacznyj. „Udane osiedle”
okazało się zwyczajnym łagrem. Na placu o wymiarach 500–700 metrów
bieżących stało w rzędach piętnaście baraków z okienkami 30×30
centymetrów wypchanymi szmatami, bo szyby były tylko gdzieniegdzie,
częściej – pęcherze rybne.
Na tym placu nas zebrano i przeszukiwano bagaże – od razu zabrano
radioodbiorniki, aparaty fotograficzne, zakazane książki i czasopisma.
„Polskich panów” resocjalizować mieli radzieccy kryminaliści, gotowi
znęcać się nad nami za byle co. Byli gorsi od NKWD, a nawet od
komendanta chodzącego zawsze z bronią i wilczurem. Omijaliśmy ich
szerokim łukiem.
O tym, jak ci wolnonajemcy są okrutni, było nam dane przekonać się
pewnego mroźnego poranka, gdy nasz sąsiad – pan Wilczyński – zmożony
chorobą, nie był w stanie podnieść się z pryczy i stawić na apelu. Obozowy
lekarz orzekł zdolność do pracy, więc ci wywlekli go na zewnątrz i zatłukli
kolbami na oczach żony i trojga dzieci. Do końca życia będę pamiętał krzyk
sześcioletniej Krysi: „Tatusiu, tatusiu, kocham cię!”. Ta scena śni mi się do
dziś.
Schemat obozu „Udacznyj” na Syberii, który po powrocie do Polski
odtworzył Mirosław Popławski

Przydzielono nas do baraku dziewiątego, kwartira piąta. Barak miał kształt
podkowy, podzielony był na dwadzieścia dwa boksy: trzy prycze po jednej
i trzy prycze po drugiej stronie. W każdym boksie – na 4 metrach
kwadratowych – spały dwie, trzy rodziny: po metrze kwadratowym na
głowę, jak w trumnie. Z czasem pozwolono nam te boksy wygrodzić. Barak
zamieszkiwało blisko 120 osób.

Spaliśmy na gołych dechach, na które kładliśmy koce, ubrania, co kto
miał. Na korytarzu stały dwa blaszane piece – wychodzące z nich rury
łączyły się pod sufitem i wychodziły na zewnątrz. Pod nimi szły druty, na
których suszyły się przemoczone i przepocone ubrania, onuce, kufajki, a na
piecach – buty. Smród od nich był niemożliwy.
Obóz leżał na podmokłych terenach, w sąsiedztwie bagien – latem
siedliska komarów. Od ich ukąszeń dostawaliśmy opuchlizny, zdarzało się,
że ktoś w jej wyniku umierał. Nosiliśmy maski ochronne – bardzo
niewygodne, pot zalewał w nich twarz, trudno było oddychać, ale jako tako
ratowały przed owadami. Resztę ciała smarowaliśmy dziegciem –
odstraszał insekty, ale u ludzi powodował wysypkę, obrzęk, świąd i rany po
zadrapaniach. Już nie wiadomo było, co gorsze: drapać się po ukąszeniach
komarów i meszek czy po dziegciu.
Po pracy szło się do stołówki – na zupę z ościami z ryby i zmarznięte
kartofle. Z Konradem dostaliśmy siekiery większe od nas. Rąbaliśmy nimi
gałęzie, które potem, układając w stożek, stroszyliśmy, by wyglądały na
wyrobioną dniówkę. Kto miał ruble, w sklepie mógł kupić bardzo drogi
chleb, kaszę jęczmienną i jaglaną, cukier, sól, solone śledzie. Ruble
dostawaliśmy od wujka Heńka Nizińskiego z Polski – brata mamy; do tej
pory mam zachowane kilkadziesiąt przekazów po 50 rubli. Mama była
uprzywilejowana, bo jako matematyczka biegle władająca rosyjskim
prowadziła obozową buchalterię, wiodło nam się więc lepiej niż innym.
Dzięki jej pracy my mogliśmy przestać pracować. Całymi dniami
pilnowaliśmy Leszka, zdejmując z niego pluskwy. Żarły niemiłosiernie.
Ściany baraków umazane były ich i naszą krwią. Chcieliśmy je kiedyś
przechytrzyć i nogi łóżka wstawiliśmy w pojemniki z wodą. Ale one
wchodziły po ścianie na sufit i stamtąd przypuszczały desant, spadając na
ofiarę.
Codziennie o godzinie 6 była pobudka, posiłek w stołówce – 400
gramów chleba, który miał starczyć na cały dzień, kubek kawy zbożowej.
Potem rozlegał się gong – uderzenie w metalową rynnę – i wymarsz do
pracy. W lipcu 1940 roku uruchomiono szkołę, do której musieliśmy
chodzić. Za rozmowy po polsku bito nas. Oprócz ruskich bukw, dodawania
i odejmowania, nauczyłem się tam wiele o zaletach ustroju socjalistycznego
i niepobiednej armii sowieckiej. Przynajmniej teoretycznie.
Śpiewaliśmy o dobrobycie i szczęściu obywateli Związku
Radzieckiego, nad którymi czuwa towarzysz Stalin i wszechwiedząca
partia. O nikłym zaangażowaniu w naukę świadczą moje oceny na
świadectwie – same dostateczne.
O dobrobyt na razie musieliśmy sami zadbać. Od tego samego wujka
Heńka z Polski dostaliśmy nasiona kartofli. Bez większej nadziei mama
wysiała je przy baraku, a te – o dziwo wykiełkowały i zamieniły się
w bujne krzaki. Rozochoceni tym widokiem, przed wrześniowymi
przymrozkami wykopaliśmy ich bulwy. Wielkością nie dorównywały nawet
orzeszkom laskowym, ale jaką mieliśmy uciechę, że polskie nasiona
wyrosły gdzieś daleko w syberyjskiej tajdze.
Wiosna wybucha tam gwałtownie – w dwa tygodnie z –30 temperatura
wzrasta do 20 stopni Celsjusza. Po ziemi przemykały żmije i jaszczurki,
a na drzewach harcowały ciemnoszare wiewiórki borundiuki. Po drodze na
pastwisko mijaliśmy borsuki, gronostaje, ptaki cudnie śpiewały.
Przyroda ma tam dwa i pół miesiąca na wegetację, wszystko jest więc
w mig wybujałe. Kwiaty – przecudne, owoce takie, jakich nigdzie potem
nie widziałem. Ale dla nas wiosna znaczyła przede wszystkim jedzenie.
Truskawki u nas nie są takie, jak tamtejsze maliny. A jagody! A porzeczki

i winogrona! Zbieraliśmy je kiedyś, nagle – trzask! – oglądamy się, a tu
niedźwiedź. Zamarliśmy, nie mogliśmy się ruszyć. Ale zwierz tylko na nas
popatrzył i sobie poszedł. Z szyszek cedrowych, które wrzucaliśmy do
ogniska, wyciągaliśmy oleiste orzeszki.
Wiosna odkryła przed nami jeszcze jedną tajemnicę. Spod roztopionego
śniegu na placu apelowym wyłoniły się zastygłe w przerażeniu twarze
zabitych więźniów. Dotychczasowych mieszkańców obozu przeniesiono do
innego, by tu zrobić miejsce dla „polskich panów”. Chorych, niedołężnych,
wycieńczonych dobito, a ich zwłoki rzucono w śnieg. By nie wybuchła
epidemia, kopaliśmy dla nich mogiłę. Wrzucając ich do niej, w każdej
z trzydziestu twarzy widzieliśmy swoje twarze, a w ich ciałach – nasze
zastygłe ciała, mające zrobić miejsce dla kolejnych zesłańców.
Naturalną selekcję gwarantowały głód i ostry klimat. Choroby nikogo
nie omijały, ostra biegunka dopadła także jednego z najmłodszych
zesłańców – naszego rocznego Leszka. Woda lała się z niego całymi
dniami, nikł w oczach – z uroczego bobaska zamienił się w szkielecik
obciągnięty bladą skórą. Z główki przypominającej małą małpkę patrzyły
przerażone wielkie oczy. Odgarniając łażące po nim robactwo, modliłem się
za niego, a mama u enkawudzistów i wolnonajemców wymieniała nasze
ubranka komunijne i złotą bransoletę na kakao, mleko i kartofle. I stał się
cud – Leszek stopniowo przezwyciężał chorobę. Przeżył, dziś oczekuje
prawnuków.
Przyszła zima 1940 roku. Komary i meszki zastąpiły płatki śniegu,
zwiastujące najgorsze. Modliliśmy się o przeżycie tych mrozów.
W październiku, gdy temperatura spadła już do –35 stopni Celsjusza, tajga
aż huczała – to zamarzające soki drzew rozsadzały je od środka. Brzmiało

to jak leśna kanonada. Śnieg zasypywał obóz – z jednej strony izolował od
mrozu, ale z drugiej – wciąż musieliśmy kopać tunele, by móc się
przemieszczać.
Zbliżało się Boże Narodzenie. Mama załatwiła u komendanta, że
wieczorem po pracy możemy zapalić świeczki na ściętym w tajdze drzewku
i zaśpiewać cicho kolędy. Sąsiadka odgrzebała przywiezione z Polski
kawałki opłatka. Każdy przyniósł, co mógł. Cały barak – 120 osób – zasiadł
do skleconego naprędce stołu. Dzieliliśmy się tym przemyconym opłatkiem
i czarnym chlebem, życząc sobie zdrowia, przetrwania tego koszmaru i jak
najszybszego powrotu do Polski. Radość z narodzin Zbawiciela ustąpiła
szlochom i płaczom, przygnębieniu. Ktoś powiedział, że to bardziej Dzień
Zaduszny niż Wigilia Bożego Narodzenia. Pobliski cmentarz porastało
z każdym dniem coraz więcej brzozowych krzyży, upamiętniających
zmarłych z głodu, odmrożeń, chorób czy wypadków przy pracy.
Wielkanoc przeżywaliśmy w bardziej kameralnym gronie – dzieląc się
na różne sposoby zdobywanym jajkiem, wspominaliśmy dawne polskie
Wielkanoce.
Z obozu można było wysyłać listy, oczywiście ocenzurowane. 12
stycznia 1941 roku mama pisała do babci, Zofii Dąbrowskiej:
Kochana Moja Mamusiu,
w październiku otrzymałam list od Mamusi, natychmiast odpisałam

i dotychczas żadnej wiadomości. Tak mi bardzo brak jest tu wieści. Czuję się
kompletnie zrezygnowana. Troje dzieci jest przy mnie – to mnie trzyma.
Otrzymałam list od Heńka, w którym donosi o liście, jaki otrzymał od Mamusi. Tak
– takie wieści to uzdrawiający pokarm, chce się żyć, żeby jeszcze się zobaczyć,
wiadomość, że Mamusia jest żywa i zdrowa, dodają chęci do życia i siły do
znoszenia cierpień.
Chłopcy często wspominają Babunię i obliczają, jaka szalona odległość nas
dzieli. Ogromnie wydarły się dzieci z ubrania, a nabyć nie można. Tutaj przychodzą
przesyłki z Warszawy z używaną odzieżą od różnych krewnych i znajomych do
rodzin tu się znajdujących. I ja byłabym ogromnie wdzięczna, gdyby się dało tam
coś zebrać z ubrania dla moich dzieci.
Leszek skończył rok i dziewięć miesięcy, ale jeszcze nie chodzi i nie mam go
już kompletnie w co ubrać. Z pończoch chłopców pozostały dosłownie strzępy.
Radek ogromnie wybujał do góry, jest niepomiernie duży jak na swoje dziesięć lat,
ale urósł nieproporcjonalnie szczupły. Miruś miernie się trzyma. Mietka przy nas
nie ma, otrzymujemy od niego listy dosyć często, ale o połączeniu nas jakoś nie
słychać. Zimę tu przeżywamy już od września, mrozy silne, ale jakoś Bóg łaskaw,
jesteśmy żywi.
Kończę i bardzo proszę, niech Mamusia do nas pisze od czasu do czasu, to tak
bardzo dodaje siły. Całujemy bardzo serdecznie,
kochająca córka Nina
PS Listy polecone później dochodzą.
W końcu czerwca 1941 roku dotarła do nas wiadomość, że Niemcy
zaatakowały Związek Radziecki. Spekulowaliśmy: może Japończycy
zaatakują od wschodu i wkrótce nas oswobodzą; może cofająca się armia
sowiecka zawrze porozumienie z broniącą się jeszcze Anglią i innymi
krajami okupowanymi przez Niemcy, w tym z Polską. I nagle w pierwszych
dniach sierpnia 1941 roku gruchnęła wiadomość, że jesteśmy wolni.
Mówiono o amnestii, ale przecież amnestia to darowanie win, a czym my
zawiniliśmy? Zamknięto nas tu tylko dlatego, że jesteśmy Polakami.
Z decyzją o wyjeździe nikt nie zwlekał. Trzeba było wykupić cały
wagon. Dla nas najważniejsze było połączyć się z ojcem i babcią,
i wyjechać jak najdalej stąd, a jak najbliżej Polski. Od brata mamy –
wspominanego wujka Heńka – znaliśmy adres taty: był w obwodzie
nowosybirskim, czyli o jakieś tysiąc kilometrów bliżej Europy niż my.

Mama nadała do niego depeszę: „Żyjemy, jesteśmy zdrowi”, a do Tajszetu
jeździła w jego sprawie.
Wreszcie wyrobiła dokumenty potrzebne do tego, byśmy się połączyli.
Pojechaliśmy po nie do Irkucka. Piękne to miasto, drewniane domy
o bogatej kolorystyce i rzeźbie. Zobaczyliśmy jezioro Bajkał – oczywiście
tylko jego wycinek; z północy na południe ciągnie się ono na długości 670
kilometrów. Wkrótce tata nadesłał depeszę, że przyjadą z babcią 10
września 1941 roku do Kwitka.
Uparliśmy się z Konradem, że wyjdziemy po nich na stację. Szliśmy na
nią dwie godziny. Z niecierpliwością wyczekiwaliśmy pociągu, wreszcie
przyjechał. Usilnie wypatrywaliśmy ojca. Tłum się przerzedzał, a my wciąż
go nie widzieliśmy. Na peronie została garstka osób, wśród nich nie było
ojca. Zrezygnowani, gotowi byliśmy wracać do mamy ze smutnymi
wieściami, gdy podszedł do nas wychudzony dziad, brudny, zarośnięty,
z brodą do klatki piersiowej. „Miruś, Radek, dzieci moje, to ja, wasz tatuś!”
Za nim szła babcia. Nie poznaliśmy własnego ojca. W niczym nie
przypominał tego krzepkiego, silnego mężczyzny, którego znaliśmy przed
zsyłką.
Przywitanie mamy z ojcem i teściową zdziwiło nas jeszcze bardziej niż
widok ojca. Mama płakała, a oni ją uspokajali. Teraz, jako dorosły, wcale
się temu nie dziwię: mama przez kilkanaście miesięcy była odpowiedzialna
za troje dzieci, w tym niemowlę. Wokół umierali ludzie, a ona wciąż o nas
drżała i wiedziała, że niewiele może zrobić, by nas uratować. Choć przecież
robiła wiele. Żyła w ciągłym napięciu, teraz to napięcie z niej zeszło, mogła
sobie pozwolić na chwilę słabości – byli z nią inni odpowiedzialni za nas
dorośli.
Złożyliśmy się w kilka rodzin i wykupiliśmy wagon. Wcześniej
gromadziliśmy jedzenie: suszyliśmy chleb na suchary, kupiliśmy świniaka,

przetapialiśmy smalec. Z Konradem zbieraliśmy runo leśne, a gdy we
wrześniu zima je zmroziła, zakładaliśmy pułapki na małe zwierzęta: łasice,
borundiuki, raz złapał się w nie nawet soból. Ojciec chodził do okolicznych
wiosek wymieniać nasze ubrania na jedzenie. Pewnego razu w drodze
powrotnej zaczął zamarzać. To się tam często zdarzało – siarczysty mróz
wywoływał duże zmęczenie, potem senność – jak człowiek zasnął, jego los
był przesądzony: zamarzał i umierał. Całe szczęście tata nie był sam. Pan
Książek, gajowy znany jeszcze z Kraśnego, natarł tatę śniegiem i dowlókł
do domu.
26 lutego 1942 roku opuściliśmy łagier i poszliśmy do Kwitka
z tobołami. Wsiedliśmy do wykupionego w pięć rodzin wagonu i kazaliśmy
jechać do Kujbyszewa, bo tam była polska ambasada. Ostatnią noc przed
wyjazdem spędziliśmy u Polaków, których rodzina przebywała na Syberii
od powstania styczniowego. Gościnnie nas przyjęli – nakarmili, napalili
w piecu. I znów uratował nas Konrad.
Obudziły go mdłości i wymioty, wygramolił się z betów, otworzył
drzwi, buchnęło mroźne powietrze i tylko dzięki temu nie zatruliśmy się
czadem. Rodzice leżeli już bez przytomności, potem stopniowo ją
odzyskiwali.
Rano wsiedliśmy do pociągu. W Tajszecie wagon nasz doczepiono do
pociągu jadącego w kierunku Europy. Ewakuujący się z tamtejszego
posiołka Polacy zostawili po sobie cmentarzysko – zmarł co piąty
z przywiezionych, co czwarty zmarły to dziecko. Mnie szczególnie uderzył
grób Bodzia Weretyńskiego – to był trzynastoletni syn pana Weretyńskiego,
który w ostatniej chwili złapał spadającego z górnej pryczy pociągu Leszka.
Bodzio był w obozie woziwodą. Pewnego dnia jego wózek zaczął staczać
się ze skarpy razem z koniem, a on stoczył się razem z nimi. Zginął na

miejscu. Jego ojciec, pan Weretyński, z kolei odmroził sobie płuca i umierał
w potwornych męczarniach.
Po siedmiu dniach jazdy z Tajszetu dojechaliśmy do Pietropawłowska.
Ojciec wysiadł z pociągu, by coś kupić. Wraca i mówi, że nie ma ani
pieniędzy, ani dokumentów – w tym naszych radzieckich paszportów. O te
paszporty rodzice toczyli straszne boje, bo tata nie chciał ich wyrabiać – bał
się, jak zresztą wielu Polaków, że jako obywatel ZSRR nie będzie z tego
kraju wypuszczony. Mama z babcią przekonały go, że bez nich z kolei
jesteśmy tu nielegalnie i dopiero ściągamy na siebie karę sądową, bo brak
dokumentów traktowany był jak przestępstwo. A teraz i te paszporty,
i pieniądze, z którymi wyszedł z pociągu, zgubił albo mu je ukradli. Nie
było mowy o kontynuowaniu jazdy – bez dokumentów mogliśmy być
potraktowani jak przestępcy.
Pożegnaliśmy się z towarzyszami podróży, zabraliśmy nasze rzeczy
i poszliśmy do komisariatu dworcowego, by zgłosić zaginięcie
dokumentów. Z komisariatu załatwiali to telefonicznie z polską ambasadą,
więc to trwało. Zatrzymaliśmy się w Pietropawłowsku w Kazachstanie,
i tam dwa tygodnie czekaliśmy na nowe dokumenty oraz wsparcie
finansowe.
Jeszcze w Irkucku mama się dowiedziała, że w Kazachstanie lubią czaj,
więc nakupowała herbaty i teraz była jak znalazł: za jedną paczkę można
było uzyskać nawet półroczne jagnię. Mieli z tym czajem taki zwyczaj, że
na dywanie stawiali samowar, siadali wokół niego i biesiadowali przy
baraninie popijanej herbatą. Wstać można było od tego „stołu”, dopiero gdy
się człowiekowi odbiło, odejście wcześniej uznawane było za afront.
Po otrzymaniu dokumentów i zapomogi wykupiliśmy nowe bilety na
pociąg do Kujbyszewa. Był 24 marca 1942 roku. Tego samego dnia radio
podało, że rozpoczął się pierwszy etap ewakuacji armii generała Andersa do

Iranu. Chcieliśmy się do niej dostać. Po paru dniach jazdy dotarliśmy do
polskiej ambasady w Kujbyszewie. Tam zaopatrzyli nas w prowiant
i pomoc pieniężną i poradzili jechać jak najdalej na zachód. Wykupiliśmy
więc bilety do Saratowa.
Po dwóch dniach jazdy pociągiem ja i Konrad źle się poczuliśmy:
wymiotowaliśmy, bolała nas głowa, wreszcie straciliśmy przytomność. Na
peronie w Saratowie już czekała na nas karetka. Stwierdzono tyfus.
Mieli nas pogrzebać w tym Saratowie. Lekarka już przystępowała do
spisania aktu zgonu, gdy jeszcze dla pewności nas zbadała. Okazało się, że
choć jesteśmy nieprzytomni, to żyjemy. Zawieziono nas do szpitala
zakaźnego.
Saratów było to miasto wojewódzkie, a repatriantom nie wolno się było
w miastach wojewódzkich zatrzymywać, więc rodzice wynajęli lokum
w oddalonej o 100 kilometrów Samojłowce. Dojechali tam w kwietniu.
Podczas gdy my walczyliśmy z chorobą, na froncie trwały walki wojsk
radziecko-niemieckich. Alarmy bombowe były na porządku dziennym,
głowy zawijali nam szmatami, żebyśmy przeżyli huk, prowadzali do
schronów. Na szczęście szpital ocalał.
Po pięciu tygodniach wydobrzeliśmy na tyle, że tata mógł już nas
odebrać. Gdy weszliśmy do mieszkanka, powitał nas okrzyk trzyletniego
Leszka: „Milek pyjechał! Ladek pyjechał!”.
Był koniec kwietnia 1942 roku, Anders już dawno wyprowadził wojska,
a my utknęliśmy w Samojłowce. Dom państwa Rakotnikowów, w którym
mieliśmy tymczasowe mieszkanko, był ciekawy. Składał się z dużego
pokoju, liczącego 25–30 metrów kwadratowych. Wchodziło się do tego
pokoju prosto z ulicy. W prawym rogu stał murowany piec – w nim piekło
się chleb, robiło zakwasy, smażyło placki, gotowało kartofle. A paliło się
w nim kiziakami – bryłami, które wszyscy robiliśmy z wysuszonych

krowich placków zmieszanych ze słomą. W nocy na piecu spała gospodyni
z kilkunastoletnią córką i ośmioletnim synem.
W pokoju stał kołowrotek, na którym przędło się wełnę na swetry,
czapki, szale, rękawiczki. Po prawej stronie za kuchnią były boksy dla
zwierząt: krów, koni, świń, owiec. My zajmowaliśmy dwa małe pokoiki po
10, góra 12 metrów kwadratowych. Zżyliśmy się z naszymi gospodarzami.
Ojciec dostał pracę jako pczełowod w kołchozie oddalonym o 20
kilometrów. Podczas gdy on zajmował się ukochanym pszczelarstwem, my
okradaliśmy kołchozowe pola z jęczmienia, żyta i pszenicy, które mama
przerabiała na mąkę, a z niej wypiekała lepioszki11 i bliny.
Okradaliśmy też pasiekę, w której pracował ojciec. Lato było tego roku
urodzajne, plony obfite – można się było wreszcie najeść do syta. Gdyby
nas nakryto z tymi banieczkami miodu, kiedy nocą wracaliśmy do domu,
skończyłoby się to tragicznie dla całej rodziny. Opatrzność Boża
najwyraźniej czuwała nad młodocianymi złodziejaszkami. Mój Boże, gdzie
się podziały wpajane nam przed wojną ideały dobra, uczciwości,
poszanowania godności człowieka i cudzej własności? Głód zniszczył
wszystko – staliśmy się zwierzętami walczącymi o przeżycie.
Naszym łupem padały też sady bezbronnych, samotnych kobiet, których
mężczyźni walczyli na froncie. Raz ni stąd, ni zowąd rozległy się w takim
sadzie strzały – namierzył nas syn gospodyni przebywający u niej na
przepustce. Strzelał tak, że pospadaliśmy z jabłoni.
Od czasu do czasu w takim domu wybuchał płacz – nie na widok
młodocianych złodziei, ale na wieść o śmierci syna, męża, brata. Na froncie
rozgrywała się bowiem jedna z największych i najkrwawszych bitew II
wojny światowej – bitwa pod Stalingradem.
Jesienią 1942 roku przez nasze miasteczko ciągnęły wozy chorych,
rannych, poparzonych cywilów – mieszkańców Stalingradu. Jęczeli

przeraźliwie; płakaliśmy bardziej od tego jęku niż od ich widoku. Ale my
musieliśmy żyć.
Konrad Popławski, brak Mirosława. Fotografia z 1944 roku

Z Konradem znów zastawialiśmy więc pułapki na małe zwierzęta,
a nocami staliśmy w kolejce po czarny chleb. W tych kolejkach nauczyłem
się palić. Jako dwunastolatek paliłem już nałogowo. Skręty robiło się z liści
tytoniu, kradzionych oczywiście z kołchozowych pól, a do ich zwijania
najlepiej nadawały się skrawki gazety „Prawda”. Gdybym wtedy wiedział,
że gazeta ta, choć z tytułową prawdą nie miała wiele wspólnego, uratuje
wkrótce życie mnie, Konradowi i reszcie rodziny, być może obchodziłbym
się z nią nico nabożniej.
Jesteśmy nietypową rodziną zesłańców. Większość takich rodzin wracała
uszczuplona, nasza się powiększyła. 1 listopada 1942 roku przyszła na
świat Basia. Radość szła w parze z pogarszającymi się warunkami
bytowymi. Byliśmy coraz bardziej głodni. Mama gotowała wywary
z pokrzywy, my zbieraliśmy pośłom – owoce przypominające jagody. Na
domiar złego na początku lutego 1943 roku mama zachorowała – na szyi
obok ucha wyrósł jej guz, z którego sączyła się ropa; bardzo cierpiała,
zabrano ją do szpitala.
Tata musiał zmienić pracę, bo do pasieki było w tej sytuacji za daleko.
Szukał czegoś w Samojłowce. Dostał zgodę, bo w Rosji sowieckiej nic nie
odbywa się bez zgody wyższych instancji, i zatrudnił się jako stróż nocny
dużego pola kołchozowego, na którym dojrzewały arbuzy – wabiące
słodkim smakiem złodziejaszków takich jak my.
Napięte dotąd stosunki Polski i ZSRR wiosną 1943 roku, po odkryciu
grobów katyńskich, stały się wręcz wrogie. Znów staliśmy się „elementem
niepewnym”. Pod pretekstem „samowolnej zmiany pracy” aresztowano
ojca. Nikt nie słuchał, jak mówił, że dostał na to zgodę powiatowego
rajkomu; wyrok był natychmiastowy – osiem miesięcy więzienia
w Bałaszowie. Gdy wrócił z niego pod koniec grudnia 1943 roku, był
wrakiem człowieka – katorżnicza praca w kamieniołomach i cegielni
odebrała mu resztki zdrowia.
Mama w tym czasie imała się wszelkich prac, ja i Konrad
opiekowaliśmy się Basią i pracowaliśmy dorywczo w kołchozie przy
karmieniu bydła, oporządzaniu i dojeniu krów. Kiedyś prowadząc konie do

wodopoju, dosiadłem ulubionej klaczy Leguszy, i nagle znalazłem się
w zimnej wodzie. Zmęczony, pewnie przysnąłem, a gdy ta piła wodę,
zsunąłem się do rzeki.
Legitymacja potwierdzająca przynależność Janiny Popławskiej
do Związku Patriotów Polskich, wydana w obwodowym ZPP
w Saratowie 11 sierpnia 1944 roku. Statut Związku głosił: 1.
Członkiem Związku Patriotów Polskich w ZSRR może być każdy
Polak, zamieszkały w Związku Radzieckim, solidaryzujący się
z kierunkiem ideowym Związku i płacący składki członkowskie. 2.
Każdy członek ZPP obowiązany jest przez swój udział w walce
zbrojnej lub przez ofiarną pracę zawodową i społeczną przyczyniać
się do zwycięstwa w wyzwoleńczej wojnie, którą demokracje świata
prowadzą z hitlerowskimi barbarzyńcami”. Do ZPP należeli także ci
Polacy, których „sowieckie barbarzyństwo” zesłało w głąb Syberii,

skazując na śmierć z wycieńczenia
Mimo wysiłków wciąż wisiało nad nami widmo śmierci głodowej.
I wtedy zdarzyło się coś, co przesądziło o naszej przyszłości. Pewnego dnia
odbieraliśmy z Konradem buty od szewca, które daliśmy do podzelowania.
Przynieśliśmy je zawinięte w strzęp gazety „Prawda”. Mama odwinęła buty,
odrzuciła je na ziemię i zaczęła czytać, bo rzuciło jej się w oczy słowo
„Polacy”.
„Prawda” podawała, że niedawno zawiązał się w Moskwie Związek
Patriotów Polskich. Nazwa nie powinna pozostawiać złudzeń – organ był
absolutnie prostalinowski. Na czele ZPP stała Wanda Wasilewska –
w Zagorsku, 70 kilometrów od Moskwy, tworzyła dom dziecka i polską
szkołę dla polskich sierot. W tym samym czasie w Sielcach nad Oką
szkoliła się 1 Warszawska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki pod
wodzą generała Zygmunta Berlinga – także ZPP-owca. Zaczynały
poprawiać się stosunki między Polską a ZSRR – zesłańców mniej
interesowało to, w myśl jakiej ideologii się to wszystko odbywa, my
chcieliśmy przeżyć.
Otrzymywane na kartki 300 gramów chleba na głowę skazywały na
śmierć głodową. Mama zdecydowała się na krok, którego do końca
swojego osiemdziesięciosiedmioletniego życia sobie nie wybaczyła. Myśli
o powstającym w Zagorsku domu dziecka uchwyciła się jak tonący
brzytwy. Z Samojłowki do Moskwy było tysiąc kilometrów. Mama wysłała
nas tam, by z jednej strony zapewnić nam wyżywienie i opiekę, a z drugiej
– dodatkowe 600 gramów naszej racji żywnościowej zostawić dla siebie,
dwójki malutkich dzieci i babci. Wysłała nas bowiem nieoficjalnie, bez
żadnych przepustek. Legalnie zresztą nikt by się na wysłanie nas tam nie
zgodził – mieliśmy przecież rodziców, a dom dziecka był dla sierot, i to

bardziej tych z domów berlingowskich niż andersowskich, a nas przecież
ciągnęło do Andersa. Poza tym NKWD nie pozwalało wówczas
przekraczać nawet granicy powiatu.
Jazda bez komandirowki, czyli przepustki, była surowo karana jako
dezercja z miejsca stałego pobytu. W dodatku panowała wojna –
bombardowania, wybuchy były na porządku dziennym. Z Konradem
marzyliśmy o nauce i jedzeniu, więc na pomysł mamy zareagowaliśmy
entuzjastycznie. Pomyśleliśmy, że jak nas złapią, to przecież nie zabiją,
tylko przetrzepią skórę i pod konwojem odeślą do mamy.
Naszym celem był Kompołdiet – Komitet ds. Polskich Dzieci w ZSRR
przy Armiejskim Piereułoku 5 w Moskwie. Tyle wiedzieliśmy z „Prawdy”.
18 września 1943 roku ruszyliśmy. Ja miałem wtedy dwanaście lat, Konrad
trzynaście. Na stację w Samojłowce przyjechał transport żołnierzy jadących
na front w okolice Moskwy. Mama zaczepiła rosyjskiego oficera i ubłagała
go, czyli przekupiła, by w miarę możliwości się nami zaopiekował. Przystał
na to niechętnie i zastrzegł, że w razie wykrycia nas przez kontrolę, która
zdarzała się niezwykle często, nie będzie się dla nas narażał i powie, że
wsiedliśmy do wagonu bez zezwolenia.
Odjeżdżając, płakaliśmy na widok oddalających się postaci mamy,
Leszka, niespełna rocznej Basi i babci. Żołnierze, którzy rozpoznali w nas
innostrańców, dzielili się z nami swoimi racjami żywnościowymi i ukrywali
przed obcymi. Dodało nam to otuchy, pomyśleliśmy, że wszystko będzie
dobrze.
I nagle w Bałaszowie – tam, gdzie siedział tata – oznajmiono, że pociąg
z transportem wojskowym zostaje skierowany na południe – w stronę
Stalingradu, gdzie trwały walki. Na spotkanie z tatą nie było co liczyć.
Opuściliśmy wagon chyłkiem i zaczęliśmy rozglądać się za pociągiem do
Moskwy. Na peronie stał żołnierz ze sporym bagażem, wyglądał na

uczciwego. Może jechał z tym bagażem na urlop? Może był w związku
z tym zadowolony i mógłby okazać przychylność dwóm uciekinierom?
Zaczepiliśmy go – okazało się, że jedzie do Riazania – to na trasie do
Moskwy. Opowiedzieliśmy mu o celu naszej podróży, a on zgodził się nam
pomóc. Konduktorowi przedstawił nas jako swoje dzieci, które wyjechały
na spotkanie z nim i teraz wracają do domu.
Osiedle w Balachadi koło Dżamnagaru było pierwszym w Indiach
stałym polskim osiedlem uchodźczym oraz jednym z niewielu miejsc
w ówczesnym świecie, gdzie 365 razy w roku wciągano na maszt
polską flagę
fot. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie/ Ośrodek KARTA
Jechaliśmy schowani pod ławkami pociągu osobowego, drżąc ze
strachu. Czy limit szczęścia się nie wyczerpie? Dotąd szło całkiem dobrze,
nawet z nieprzewidzianych tarapatów udawało się nam wykaraskać.

Niestety, wyczerpał się. Na stacji w Tambowie, w połowie drogi, wpadła
kontrola – sprawdzali przepustki, pozwolenia. A myśmy jechali na gapę.
Wyprowadzili nas z pociągu mimo sprzeciwu wstawiających się za nami
kilku pasażerów. Kontroler prowadził nas na posterunek milicji.
Szliśmy przez bazar, w który zamieniła się w tamtym czasie stacja
kolejowa. Rubel wart był tyle co nic, za to kwitł handel wymienny. Na
peronach głodni kołchoźnicy wymieniali z wojskiem siemieszki – pestki
słonecznika i dyni, tabakę, papierosy, ręcznie wyrabiane z gilzy pocisku
zapalniczki, samogon na racje wojskowe: chleb, swinają tuszonkę, czyli
puszkę z wieprzowiną, suchary. Wszystko to odbywało się oczywiście
nieoficjalnie, ale było to zjawisko na tyle nagminne, że NKWD przymykało
na to oko.
W pewnym momencie na bazarze wybuchło zamieszanie. Kontroler
odwrócił od nas głowę, a my w jednej sekundzie znaleźliśmy się pod
wagonem stojącego przy peronie pociągu. Sprawcami zamieszania okazali
się członkowie „szpany”, czyli bandy młodocianych złodziejaszków. Dzieci
dziesięcio-, czternastoletnie, przeważnie sieroty, zahartowane przez wojnę
i głód, organizowały się w grupy, zwykle dziesięcioosobowe. Kradły, nie
przebierając w środkach. NKWD walczyło z nimi, ale to była plaga –
w miejsce jednej zlikwidowanej szajki powstawały inne.
Ktoś nas szarpnął – pewnie ten sam, dzięki któremu znaleźliśmy się pod
wagonem – i zaraz byliśmy już w bardziej ustronnym miejscu. Otoczyła nas
tam grupa chłopaków w naszym wieku i starszych. Stanęliśmy na wprost
czternastolatka, nazywał się Wasia Krasiukow, piekielnie inteligentny
chłopak. Jego matka, nauczycielka, zginęła podczas bombardowania, ojciec
– zawodowy oficer – zginął zaraz po wybuchu wojny. Chowała go ulica,
wreszcie został przywódcą bandy – to on rozdzielał zadania: ty stoisz na
czatach, ty kradniesz, ty przechwytujesz towar i uciekasz.

Szajki takie jak szajka Wasi rywalizowały między sobą i czasem
porywały swoich członków dla okupu. Nas, prowadzonych przez
komendanta na posterunek, wzięli za takich właśnie młodocianych
złodziejaszków. Spowodowali zamieszanie na bazarze i korzystając
z chwilowej nieuwagi komendanta, wciągnęli pod wagon, po czym
zaprowadzili przed oblicze wodza. Kiedy okazało się, że wkupnego nikt za
nas nie zapłaci, bo my niczyi, trzeba było odpracować ocalenie przed
„sowieckim wymiarem sprawiedliwości”.
Wbrew temu, co można o tym pomyśleć, banda była zżyta, solidarna,
jej członkowie mogli na sobie polegać. W końcu w kim te sieroty miały
pokładać ufność? Mnie po paru dniach taki żywot zaczął się podobać. Na
początku stałem na szucherie, czyli na czatach. Obserwowałem teren i gdy
zauważyłem milicjanta czy kontrolera, krzyczałem: „Pałundra!”, co
oznaczało: „Zachowajcie ostrożność!”, albo „Atanda oborwis!”, czyli:
„Niebezpieczeństwo, uciekajcie!”. Ukradziony towar znosiliśmy
w umówione miejsce, i tam Wowa sprawiedliwie go dzielił.
Kradnący wychodząc na akcję, między wskazującym a środkowym
palcem przyczepiali na gumki żyletki, którymi rozcinali kieszenie, torby,
worki. Kiedy z obserwatora awansowałem na złodzieja, też miałem takie
żyletki. Raz jednak byłem świadkiem sceny, po której wywietrzały mi
z głowy kryminalne zapędy. Ulicą szła staruszka – w worku na plecach
niosła suchary, towarzyszący jej dziesięciolatek, krzyknął:
– Ciociu, okradają cię!
I w tym momencie rozcinający worek żyletkami kolega przyskoczył do
chłopca i zapytał:
– A co, widziałeś?
– Tak – odpowiedział chłopiec. Wtedy kolega z szajki zamachnął się na
niego i tymi żyletkami pokiereszował mu twarz.

Powiedziałem o tym zdarzeniu Konradowi, który po bratersku mnie
zrugał i zakazał chodzić na złodziejskie wyprawy:
– Jeśli nie, to skończymy na komisariacie – skwitował i przypomniał, że
naszym celem jest dostać się do Zagorska.
Idziemy do Wasi, mówimy:
– Nie nadajemy się do tego fachu, pójdziemy jednak do tego domu
dziecka.
I o dziwo puścili nas, choć jeszcze nie odpracowaliśmy swojego
ocalenia. Co więcej, jeszcze przekupili maszynistę i konduktora pociągu
jadącego do Moskwy. Nie rublami, miodem.
Chłopaki z szajki odprowadziły nas na pociąg i osobiście urządziły nam
w nim kryjówkę – w zasieku na węgiel w tylnej części parowozu.
Pożegnaliśmy się ze wszystkimi wylewnie, dali nam na drogę puszkę
z wieprzowiną oraz bochenek chleba i przykryli nas brezentem. Przed nami
400 kilometrów.
Po dwóch dniach, potwornie zmęczeni i nieziemsko brudni, wyszliśmy
z kryjówki na peron. Kręciło się tam mnóstwo milicjantów i kontrolerów –
twierdza, przez którą mysz się nie przeciśnie. Jak tacy umorusani
zdołaliśmy dostać się na skwer przed budynkiem stacji? Ja nie pamiętam,
ale Konrad twierdzi, że pomogły nam babuszki, jedna przeprowadziła mnie
pod spódnicą i chustą, druga prowadziła Konrada za rękę jako swojego
wnuka.
Usiedliśmy na ławeczce. Wtedy, gdy zeszło ze mnie napięcie,
uświadomiłem sobie, ile przeszliśmy, co nam groziło, że jesteśmy w obcym
mieście, mama tysiąc kilometrów stąd, tata – nie wiadomo, czy żyje,
jesteśmy tu sami, bez niczyjej pomocy i nie wiemy, jak dotrzeć do naszego
eldorado – domu dziecka w Zagorsku. Płakałem, a Konrad próbował mnie
uspokoić.
Ten zaledwie rok starszy chłopiec zachował na tyle zimnej krwi, by
kupić plan miasta i za jego pomocą dostać się do Kompołdietu. Adres:
Armiejski Piereułok 5. Nie bez komplikacji, doszliśmy wreszcie:
– Skąd się tu wzięliście? – usłyszeliśmy na dzień dobry od
przewodniczącego podlegającego pod ZPP Kompołdietu, Stanisława
Skrzeszewskiego.
Popatrzyliśmy po sobie: umorusani, obdarci, śmierdzący. Od tego, co
się wydarzy w najbliższych minutach, zależy los nasz i naszej rodziny.
Musieliśmy wypaść dobrze i przekonująco, tym bardziej że prośba
o przyjęcie nas do domu dziecka była kompletnie nieuzasadniona. Ze
szczegółami opowiedzieliśmy całą naszą podróż i zakończyliśmy:
– A najbardziej na świecie chcielibyśmy uczyć się w polskiej szkole.
W ojczystym języku.
To akurat była najświętsza prawda, ale należało ją odpowiednio
uwypuklić i dać powód do przyjęcia nas w Zagorsku.
– Ale tego domu jeszcze nie ma – usłyszeliśmy.
Czarno nam się zrobiło przed oczami, nogi ugięły się pod nami jak
z waty.
– Polski dom dziecka w Zagorsku jest dopiero w fazie organizacji –
powiedział pan Skrzeszewski, a informacja, którą nam podał, znajdowała
się pewnie w skrawku „Prawdy”, w którą szewc owinął inną parę butów: –
Zasiedlenie planowane jest dopiero na listopad, czyli za miesiąc. To po
pierwsze, a po drugie jego mieszkańcami mają być sieroty, których rodzice
zginęli z powodu chorób, głodu lub katorżniczej pracy, oraz dzieci, których
ojcowie walczą u generała Berlinga. Musicie wracać do domu, oczywiście
damy wam przepustkę i żołnierza do opieki.
Tego dla mnie było za wiele: byliśmy tak blisko, ledwo uszliśmy
z życiem, a teraz nas odsyłają z kwitkiem? I to gdzie – na pewną śmierć

głodową.
– Nie! – krzyknąłem i się rozpłakałem. – Proszę, pozwólcie nam zostać
tu, w Kompołdietie, będziemy sprzątać, wykonywać wszelkie polecenia,
sporo umiemy; jeść nie musimy dużo, spać możemy byle gdzie. Błagam!
Pana Skrzeszewskiego wzruszyła nasza determinacja. Poprosił, byśmy
wyszli do sąsiedniego pokoju, gdzie pod opieką starszej pani czekaliśmy na
werdykt. Dostaliśmy po bułce i po szklance słodkiej herbaty. Bułka była
z szynką! Matko Boska, kiedy ja ostatnio jadłem białą bułkę? A szynkę? Ich
smak czuję do dziś.
Oczekiwanie trwało dłużej niż nasze rozkoszowanie się kanapką. Pan
Skrzeszewski obdzwaniał kolejne dietdomy, wreszcie znalazł taki, który
zgodził się przyjąć dwóch polskich uciekinierów.
– A jak tylko ruszy polski dom dziecka w Zagorsku, zawieziemy was
tam – powiedział.
Radości, która w nas wstąpiła, nie sposób opisać. Boże, radości z tego,
że się idzie do domu dziecka. Co to wojna robi z człowiekiem.
Tymczasowy dietdom leżał niedaleko Kompołdietu, okazał się jednak
siedliskiem członków band, takich jak „szpana” Wasi i Wowy. Nim się
zorientowaliśmy, staliśmy na środku sali bez naszych kufajek i butów –
w samych kalesonach. Okradli nas! Nas, złodziei nie w ciemię bitych!
Kompletnie się tego nie spodziewaliśmy; jednocześnie czuliśmy, że niczego
dobrego po tym miejscu spodziewać się nie możemy – przecież oni gotowi
nas pozabijać. Podczas głodowej kolacji ustaliliśmy, że w nocy dajemy stąd
nogę.
Wieczorem obeszliśmy teren, wybadaliśmy możliwości ucieczki
i zapisaliśmy jej trasę w głowie, by nocą się nie pogubić. Gdy cały dom
spał, my wymknęliśmy się z niego po cichu, przeszliśmy przez wysokie,
murowane ogrodzenie i udaliśmy się w jedyne sensowne miejsce.

*
Rano, gdy do Kompołdietu wchodzili pierwsi urzędnicy, potknęli się
o nasze nogi. Przez otwarte drzwi natychmiast skierowaliśmy się do
gabinetu pana Skrzeszewskiego. Musieliśmy przedstawiać żałosny widok:
w samej bieliźnie, zmarznięci, zasmarkani, ale pokorni.
– I co ja, do jasnej cholery, mam z wami zrobić? – krzyknął. – Jazda do
domu, do rodziców! – dodał, a żebyśmy nie mieli wątpliwości co do jego
uniesienia, trzasnął w biurko mosiężną bibulnicą.
Wezwał do siebie sekretarkę i kazał wypisać dla nas komandirowki na
jazdę do Samojłowki.
– Panie Skrzeszewski. – Płakałem. – Proszę dać nam jeszcze jedną
szansę. Nie zawiedziemy pana więcej.
Nasz wybawiciel spojrzał na nas z ukosa, wziął głęboki oddech
i pokręcił głową.
– Ech. – Westchnął, usiadł za biurkiem, po czym chwycił za słuchawkę
i od nowa zaczął obdzwaniać znajome domy dziecka w Moskwie. Potem,
już w Zagorsku, wracaliśmy z nim często wspomnieniami do tych chwil –
podziwiał nasz upór. Musiał wiedzieć, że ten upór był nakręcany przez
zwierzęcy głód.
Po kilku telefonach miał dla nas dobrą wiadomość: przygarnie nas
dietdom w samym centrum Moskwy – nie byle jaki, bo dla dzieci wyższych
oficerów armii radzieckiej. Te dzieci na ogół nie były sierotami, oboje
rodzice walczyli, należało je więc dobrze traktować, bo miałyby się komu
poskarżyć.
Dobrze traktowano także nas. Wykąpali nas, dali świeże ubrania,
a nasze – brudne i zawszawione – spalili; poczęstowali skromnym
posiłkiem i położyli spać. W domu brakowało miejsc, więc spaliśmy
w jednym łóżku – grunt, że świeżo pościelonym. Przyłożyliśmy głowy do

poduszek i zasnęliśmy z błogim spokojem, że co najgorsze, to minęło. Że
już nie musimy walczyć o przetrwanie, uciekać, ukrywać się, w każdym
człowieku widzieć potencjalnego wroga. Że zaczyna się nowy etap naszego
życia. Czułem, jak schodzi ze mnie napięcie towarzyszące mi od stacji
w Samojłowce, na której żegnała nas mama, Leszek, Basia i babcia.
Wreszcie czułem się bezpieczny, odtajałem.
Zsikałem się.
Ale spaliśmy tak kamiennym snem – wreszcie bez czuwania – że żaden
z nas tego nie zauważył. Rano prześcieradło było mokre, wziąłem to na
siebie. Po tym wszystkim, co przeszliśmy, trudno by taki „wypadek” mnie
wzruszył.
Czas, który spędziliśmy w tym domu dziecka – od 11 października do 1
listopada 1943 roku – wspominam dobrze. Zaprzyjaźniliśmy się
z rosyjskimi rówieśnikami, zwiedzaliśmy razem Moskwę, byliśmy w kinie,
obejrzeliśmy wystawę wojennych zdobyczy – ciekawe, ile z nich
pochodziło z polskich domów. Wtedy o tym nie myślałem, było dobrze
i bezpiecznie.
Jako cudzoziemcy budziliśmy zainteresowanie, uczyliśmy ich polskich
powiedzonek, opowiadaliśmy o przedwojennym życiu w Polsce. Kiedy
tylko takie opowieści trafiały do uszu wychowawców, byliśmy karceni. Nie
po to wkładali tyle wysiłku, by przed młodzieżą radziecką roztaczać uroki
życia w Kraju Rad, żeby takich dwóch im dywersję uprawiało.
Po dwudziestu dniach przyjechała pani Matylda Wrzosowa
z Kompołdietu. Dla nas jej obecność oznaczała jedno: jedziemy do
Zagorska! Do polskiego domu dziecka, polskich wychowawców, polskiej
szkoły. Serdecznie pożegnaliśmy się z koleżeństwem. Obdarowani przez
nich prezentami, ruszyliśmy na Dworzec Białoruski. Ten sam, z którego
chyłkiem wydostaliśmy się dzięki babuszkowym spódnicom.

Tym razem jednak niczego nie musieliśmy się bać. Kto inny się o nas
troszczył. Wsiedliśmy do elektriczki, a ja przez następną godzinę
zastanawiałem się: co mnie tam czeka? Czy kiedyś jeszcze wrócę do
rodziców? Do Polski?
Janina Popławska – matka Mirosława, fotografia z 1943 roku

Stacja Zagorsk. To miejsce nie zawsze się tak nazywało. Później też już
zresztą nie. Kiedy był to jeszcze Siergijew Posad, mieściło się tam
sanktuarium. Założył je mnich, który słynął z czynienia cudów. Za jeden

z nich można uznać pewnie i to, że gdy oblegał go hetman Żółkiewski
z piętnastotysięczną amią, twierdza pozostała niezdobyta.
Jeden z budynków na terenie sanktuarium stanowiła łaźnia. Raz
w tygodniu chodziliśmy się tam kąpać. W pobliskim Diewulinie mieliśmy
pole, a niedaleko stała cerkiewka – już wtedy zabytkowa. Sowieci porąbali
jej posadzki i urządzili w niej kanały, w których naprawiano traktory i inne
maszyny rolnicze.
Zlokalizowany naprzeciw sanktuarium, po drugiej stronie Prospektu
Czerwonej Armii, szkolny dom dziecka służył nie tylko ocaleniu 130 z 200
tysięcy polskich dzieci przebywających na terenie ZSRR; pełnił też – czy
może przede wszystkim – funkcję propagandową. Przybywające do niego
delegacje sojuszniczych państw – USA, Anglii, Francji – mogły zobaczyć,
jak to w okresie wielkiej wojny, podczas gdy naród radziecki składa daninę
życia w walce z niemieckim najeźdźcą, polskie dzieci mają się dobrze –
ciepło im, chodzą syte i uczą się po polsku.
Rzeczywiście, pomijając pranie mózgu, które i nas nie ominęło, niczego
nam tam nie brakowało. Oczywiście jak na zastane warunki – bo przecież
każdy z nas wolałby w tym czasie być z rodzicami w swoim domu
w Polsce.
Oprócz delegacji zagranicznych gościliśmy także osobistości
z okupowanej Polski – ma się rozumieć, z jedynie słusznego klucza:
Edwarda Osóbkę-Morawskiego, Bolesława Bieruta, Zygmunta Berlinga,
który w domu miał siostrzeńców: Brunona i Irenkę. Wreszcie Wandę
Wasilewską.
Miałem dobry akcent, więc wszelkie akademie „obsługiwałem”,
deklamując wiersze. Śpiewać za to mi nie pozwalali, mówili: „Wystarczy,
że będziesz ruszał ustami”. Raz, kiedy recytowałem Alarm Antoniego
Słonimskiego, siedząca w pierwszym rzędzie Wanda Wasilewska nagle

mnie do siebie przywołała. Posadziła mnie na kolanach i gładząc mnie po
głowie, mówiła ze łzami w oczach tekst o polskich cegiełkach, co to
zbudują nową, socjalistyczną Polskę.
Nie rozumiałem tego, co mówi. Jak to: budować nową Polskę – to starej
już nie ma? Jaka ma być ta socjalistyczna Polska? Co to w ogóle znaczy:
socjalistyczna? I jak to możliwe, że ta herod-baba płacze i wzrusza się jak
pensjonarka?
Wydaje mi się jednak, że nasz los naprawdę leżał jej na sercu. Mieliśmy
w Zagorsku Tereskę Strzałkę. Zabrano ją z radzieckiego dietdomu, jednak
w innych sierocińcach zostali jej brat i dwie siostry. Za namową
nauczycielki Tereska objęła Wasilewską za szyję i zaczęła ją błagać
o odnalezienie rodzeństwa – gdy się rozstawali osieroceni przez matkę,
Tereska miała osiem lat, Krysia sześć, Danusia cztery, a Tadek – osiem
miesięcy. Wasilewska obiecała odszukanie tych sierot i osobiście się w to
zaangażowała. Rzeczywiście po jakimś czasie przyjechały do nas, oprócz
Danusi, która przebywała w szpitalu. A trzeba powiedzieć, że radzieckie
dietdomy wcale niechętnie wydawały Polakom polskie sieroty.
Wychowywane bez polskiej tradycji i religii, były przeznaczone do
wynarodowienia i włączenia w sowiecką społeczność.
Wkrótce lament Wasilewskiej nad „cegiełkami polskiego socjalizmu”
przerwała kolejna część akademii: występy zespołów tanecznych
wyćwiczonych przez panią Eugenię Penson. Ach, jak oni wycinali te
krakowiaki, kujawiaki, kozaczoki, barynie-sudarynie! W narodowych
strojach, ma się rozumieć, przy akompaniamencie naszej kilkuosobowej
orkiestry dziecięcej.
Te recytatorskie, taneczne, muzyczne i inne talenty szlifowaliśmy,
uczestnicząc w różnych kołach zainteresowań: szachów, lekkoatletyki,
ping-ponga. To były oczywiście zajęcia pozalekcyjne. Uczyć się trzeba

było, bez dwóch zdań – inaczej by nas odesłali. Na Boże Narodzenie 1943
roku z więzienia został zwolniony nasz ojciec. Wrócił do Samojłowki
i podjął pracę, a my baliśmy się, że w tej sytuacji nasz pobyt w Zagorsku
może się skończyć. Aby nie dać dyrekcji powodów do odesłania nas do
rodziców, udzielałem się, ile mogłem, głównie kulturalnie, starałem się
o jak najlepsze wyniki w nauce.
Poziomowi nauki nie mogę nic zarzucić, zajmowali się nami wspaniali
pedagodzy. Skończyłem tam trzecią i czwartą klasę, tak że miałem wiedzę,
która rok później w Polsce pozwoliła mi rozpocząć naukę w pierwszej
klasie gimnazjum im. Limanowskiego. W wydanym przez ZPP podręczniku
napisanym w języku polskim nie było może nachalnej propagandy, ale
lekcje historii i geografii dotyczyły zarówno Polski, jak i ZSRR. Rosyjski
trzeba było opanować w mowie i piśmie, literaturę przerabialiśmy na
szczęście już tylko polską.
Dla dzieci, którym nauka szła gorzej, organizowano dodatkowe lekcje,
przydzielano korepetytorów spośród kolegów. Ja przyuczałem Kazika
Kwieka – był doskonale wysportowany, ale kulał z matematyki. Byłem
dumny, gdy na jego świadectwie zobaczyłem czwórkę z tego przedmiotu.
Każdy dzień w Zagorsku wyglądał podobnie: dzwonek na pobudkę
o godzinie 6; w niedziele, święta państwowe i wybrane kościelne – o 8.
Poranna toaleta w umywalni – osobno dziewczynki, osobno chłopcy.
Ścielenie łóżek i porządkowanie sypialni; średnio mieszkało nas tam po
dwadzieścia, trzydzieści osób – po Syberii i drodze do Zagorska to był istny
luksus. O godzinie 7 była zbiórka na głównej sali, którą szumnie
nazywaliśmy aulą. Tam ustawialiśmy się w dwóch rzędach: od najwyższego
do najniższego, naprzeciw siebie rządy dziewcząt i chłopców. Po
odśpiewaniu Roty do słów Marii Konopnickiej wychowawcy przekazywali
komunikaty dotyczące rozkładu obowiązków na dany dzień, i wreszcie

mogliśmy iść na śniadanie. Jedliśmy na zmiany, bo stołówka nie
pomieściłaby 130 osób naraz.
Starsi szli później do szkoły rosyjskiej, w której wydzielone były klasy
dla polskich dzieci – od pierwszej do siódmej. Po szkole i po obiedzie
siadaliśmy do lekcji, które odrabialiśmy pod czujnym okiem wychowawcy
klasy, a potem – czas wolny. Graliśmy wtedy w kiwanego na boisku,
w siatkówkę, a zimą – w ping-ponga, w szachy, warcaby; dziewczynki
dziergały na drutach. Młodsi mieli w tym czasie leżakowanie, a nam nie
wolno się było zbliżać do sypialni. Wtedy też odbywały się koła
zainteresowań, a raz na dwa, trzy tygodnie – uroczyste akademie na cześć
przybyłych „zacnych gości”.
O godzinie 19 rozbrzmiewał dzwonek na kolację, a godzinę później
wszyscy zbieraliśmy się ponownie na „auli”, znów śpiewaliśmy Rotę
i znów słuchaliśmy komunikatów, potem wieczorna toaleta, a od godziny
22 – cisza nocna.
Połowa dzieci w Zagorsku była pochodzenia żydowskiego, nikt się jednak
na to nie oglądał. Chociaż nie, był taki Ludwik Kowalski – syn pielęgniarki
– który przechwalał się wciąż, jaki jest ważny, i ostentacyjnie zajadał przy
nas słodycze, których nam tak brakowało. Drugi Polak żydowskiego
pochodzenia to Achil Rozen – indywidualista wielbiący sam siebie, z nikim
się nie kolegował. Wkładaliśmy im pod koce zdechłe myszy, padłe wróble
i nietoperze, a jak skarżyli wychowawcom, urządzaliśmy im kocówy.
Tłukliśmy się równo – wszyscy ze wszystkimi, umawialiśmy się na
solówki z Ruskimi, były bitwy na śnieżki, rywalizowaliśmy na stopnie i na
liczbę przeczytanych książek. Biblioteka w Zagorsku była obficie
zaopatrzona, składała się głównie z darów Polonii amerykańskiej

i angielskiej: Trylogia Sienkiewicza, W pustyni i w puszczy, Mickiewicz,
Słowacki, Konopnicka, ale i: Gorki, Puszkin, Lermontow, Tołstoj. Raz
otrzymałem dyplom przodownika w konkurencji „czytelnictwo”.
Codzienny apel ze śpiewaniem „Roty” w Zagorsku (1943–1946)

Ale były i obowiązki bardziej „domowe”. Pod nadzorem kadry sami
dbaliśmy o porządkowanie otoczenia: sprzątanie sypialni, sanitariatów. Nie
było bowiem dodatkowego personelu sprzątającego. Jedynym
pracownikiem gospodarczym był pan Jan – inwalida wojenny bez nogi,
który był palaczem w kotłowni. Zimą zbieraliśmy się tam większymi
grupami i słuchaliśmy jego opowieści z frontu.
Dyżury były także na stołówce – obierało się kartofle, roznosiło dania –
bardziej lubianym kolegom przydzielało się wymarzoną „przylepkę” od
chleba, zbierało naczynia, rąbało drewno na opał.
O, to lubiłem, bo można było podjeść. Ciekawe, bo jedzenia mieliśmy dość

dużo, wydawało się ono kaloryczne, a my wciąż chodziliśmy głodni – nie
wiem, dlaczego ten głód nie chciał nas opuścić. Może organizm upominał
się o zaległe z kilkunastu miesięcy kalorie?
W ramach dyżurów jeździliśmy też ciężarówkami na oddalone o kilka
kilometrów pole – wiosną, żeby sadzić ziemniaki, jesienią – na wykopki,
hodowaliśmy tam też sałatę. W tych zadaniach także lubiłem uczestniczyć,
bo znów mogłem się do syta najeść: sałaty, pieczonych ziemniaków
i jeszcze pod pazuchą na później sobie zabrać. Chowałem jedzenie
w kuferku i zamykałem go na kłódkę. Wszyscy mieliśmy takie kuferki,
w których trzymaliśmy swoje rzeczy osobiste i pamiątki. W domu dziecka
kwitł handel wymienny – za kromkę chleba można było dostać cenny
znaczek pocztowy, pocztówkę czy papierosa. Ja kolekcjonowałem jedzenie.
W niedziele nie było zorganizowanych wyjść do kościoła czy do
cerkwi, kto chciał, szedł na własną rękę; podobnie z pacierzem. Nie
śpiewało się nabożnych pieśni, religii w szkole nie było, nie wiem nawet,
czy w piątki i Środę Popielcową zachowywany był post. Za to na Boże
Narodzenie kolędy śpiewaliśmy.
W wolnym czasie niekiedy jeździliśmy do Moskwy – do kina, teatru
albo na wystawę sprzętu wojennego, a na Nowy Rok w Sali Kolumnowej
odbywało się przyjęcie, podczas którego Died Moroz rozdawał paczki ze
słodyczami. Zwiedzaliśmy cerkwie – ich złocone kopuły pokryte były
wtedy brezentem, by nie stanowiły łatwego celu dla niemieckich
bombowców.
Na mnie największe wrażenie w czasie takich wycieczek zrobiła
panorama bitwy pod Borodino i eksponaty z carskiego skarbca w muzeum
kremlowskim, ale jedną taką wycieczkę opuściłem – za karę. Nie
pamiętam, co przeskrobałem, ale za to nie obejrzałem „zdobyczy sprzętu

wojennego w czasie wielkiej wojny ojczyźnianej z hitlerowskimi
faszystami”, która jeszcze trwała. Co za szkoda!
Zimą co sobotę, a latem także w środy, chadzaliśmy do łaźni
znajdującej się na terenie zespołu klasztornego ławry Troicko-
Siergijewskiej – po drugiej stronie al. Armii Czerwonej. Podczas pobytów
tam często zwiedzaliśmy i podziwialiśmy zbytki sakralne z XIV–XIX
wieku. Ściany poszczególnych cerkwi zdobiły malowidła wielkich
rosyjskich artystów – z Andriejem Rublowem na czele.
Grupa średnia w Zagorsku – od lewej siedzą: Zdzisław Maślanka,
Mirosław Popławski, Bolesław Kwiek, Julian Niewiadomski;
w drugim rzędzie od lewej: Elstera Blumenkranc. Zagorsk, 1945 rok

Wbrew kategorycznym zakazom wychowawców zimą na oblodzonej
ulicy Armii Czerwonej urządzaliśmy jazdę na łyżwach. Sprzęt trzeba było

oczywiście zorganizować sobie we własnym zakresie: łyżwy robiliśmy
z drewna okutego drutem i przymocowywaliśmy je do walonek. Z kolei
także chałupniczo wykonanymi haczykami zaczepialiśmy się o tył
ciężarówki i hajda! Jak wychowawcy nas na tym złapali, była dobra bura.
Należeliśmy w końcu do jednego z najlepszych polskich domów dziecka,
zawsze czysto i schludnie ubrani, a tu takie wyczyny.
Co do tych ubrań, to napływały one z darów z całego świata do
moskiewskiego Kompołdietu, a stamtąd były rozsyłane do polskich domów
dziecka. Byliśmy tak rozwydrzeni, że jak komuś strój się nie podobał, nie
mówił o tym, bo jednak wstyd, tylko robił dziury, i wtedy wychowawcy
sami przydzielali nowy. Każdy miał na ubraniu swój numer – wyszyty
przez dziewczęta. Ja miałem numer siedemdziesiąt sześć, Konrad –
siedemdziesiąt cztery.
Dyrektorem domu dziecka w Zagorsku był Eustachy Kuroczko. Mieszkał
na parterze z Rosjanką i jej dzieckiem. Bardzo dbał i o nas, i o standard
domu, ale był też wymagający. Czasem się go bałem, bo nie należałem do
najgrzeczniejszych wychowanków. Po wojnie był wysoko postawionym
członkiem Związku Nauczycielstwa Polskiego. Przypomniałem sobie
o nim, gdy po zdanej maturze miałem przystąpić do egzaminów wstępnych
na politechnikę. Bałem się ich, bo poziom liceum w Myśliborzu, które
kończyłem, odstawał pewnie od poziomu warszawskich szkół średnich.
Wyprawiłem się wtedy z Konradem do Otwocka, gdzie pan Kuroczko
leczył w sanatorium gruźlicę. W trójkę wspominaliśmy czasy Zagorska,
a on opowiedział nam historię naszej ówczesnej koleżanki. Elstera
Blumenkranc była najstarsza z pięcioosobowego rodzeństwa, jej trzyletni
braciszek Borys był z kolei najmłodszym wychowankiem Zagorska. Miała

dziewięć lat, gdy w 1939 roku, ledwo po wkroczeniu do Polski, Niemcy
zamordowali jej rodziców. Cudem przedostała się przez granicę dzielącą
obu agresorów i znalazła się w strefie sowieckiej. Tułała się po radzieckich
dietdomach, gdy w 1943 roku w jednym z nich – w Kotłasie – odnalazła ją
nasza wychowawczyni, Matylda Wrzosowa, i przywiozła do Zagorska. Nie
wiem, jakim cudem, ale miała przy sobie sztabkę czystego złota, którą
zdeponowała u dyrektora Kuroczki. Potem, w czasie ewakuacji domu
dziecka do Polski w marcu 1946 roku, miał z tą sztabką problem. Wywóz
złota z ZSRR był zabroniony, pan Eustachy musiał je więc przemycić.
Zrobił to, i on jeden wie, ile nerwów go to kosztowało. Już w Polsce,
w Gostyninie, Elstera zgłosiła się do niego po to złoto, a po kilku dniach
z całą rodziną: Bronką, Zosią, Małką i Borysem wyjechała do Izraela.
Jeszcze w Zagorsku przez cały okres nauki ja i Elstera rywalizowaliśmy
ze sobą na oceny – uczyła się świetnie, a jednocześnie zastępowała
rodzeństwu i matkę, i ojca. Siostrom pomagała w szydełkowaniu
i dzierganiu na drutach, przebierała wiecznie moczącego się nocami
Borysa, prała mu pościel. Podziwiam ją – to było dzielne, waleczne
dziecko.
W pewnym momencie tych wspomnień dyrektor Kuroczko wypalił:
– Dobra, koniec pieprzenia, lepiej powiedzcie, z jakim interesem
przyjechaliście.
Wtedy wyjawiłem mu swoje obawy, a on na to:
– Jak cię znam, pewnie zdasz. A jak nie, to wtedy do mnie przyjdź.
Tak jak przewidział, zdałem i dostałem się na upragniony wydział
komunikacji Politechniki Warszawskiej. Tą wiadomością od razu
pospieszyłem podzielić się z panem Kuroczką w Otwocku – dziękowałem
mu za dodanie mi otuchy.
Dodawał nam jej zresztą jeszcze w Zagorsku – zarządzał domem, który
przez prawie trzy lata wojny dał nam bezpieczne schronienie, możliwość
rozmawiania i uczenia się po polsku na bądź co bądź obcej ziemi. A może
przede wszystkim – ratunek przed śmiercią głodową. Tak więc gdy 9 maja
1945 roku usłyszeliśmy o zakończeniu wojny, ucieszyliśmy się, ale i żal się
zrobiło, że trzeba będzie opuścić to miejsce, rozstać się z kolegami,
przyjaciółmi.
Tego dnia – po uroczystej akademii z udziałem przedstawicieli władz
miasta i pana Skrzeszewskiego, przedstawiciela Kompołdietu – zabawa
trwała do północy. Choć byliśmy gotowi już za chwilę wziąć w rękę nasze
kuferki i ruszyć w drogę do Polski, do prawdziwego domu, przyszło nam na
to czekać jeszcze prawie rok. Spędziliśmy ten czas tak samo jak
dotychczas, tylko na lekcjach historii więcej mówiliśmy o okrucieństwach,
których na podbitych narodach dopuścili się Niemcy. Choć sami mieliśmy
za sobą trudną przeszłość – głodu, katorżniczej pracy, chorób, nie mieściło
nam się w głowach, jak człowiek może człowiekowi zgotować takie
barbarzyństwo, jak to niemieckie.
Nauczyciele każdego dnia cierpliwie odpowiadali na nasze pytania
o powrót do Polski: „Już niedługo”, aż 14 marca 1946 roku po odśpiewaniu
Roty na porannym apelu pani Matylda Wrzosowa oznajmiła, że
wyjedziemy… za cztery dni! My ruszyliśmy do przygotowań wyjazdu, a na
nas ruszyli reporterzy gazet i operatorzy kamer. Propaganda nie spała. Na
fali entuzjazmu związanego z powrotem do kraju koledzy kwieciście
wypowiadali się o pobycie w Zagorsku. Jedna z gazet zacytowała nawet
dialog między mną i bratem:
„– Bierzemy ze sobą sanki? – zapytał Mirosław Popławski starszego
brata Konrada.
– Coś ty, po co, przecież u nas w kraju teraz wiosna”.

Przygotowania szły pełną parą: szykowano suchy prowiant, bieliznę,
pościel. Magazyny z odzieżą, meble i wyposażenie kuchni pozostały, bo po
nas miały służyć kolejnym polskim dzieciom, wracającym do kraju
z innych rozsianych po ZSRR domów dziecka, a potem powstał tam zakład
dla osób niepełnosprawnych.
W Zagorsku odnajdywały się często dzieci tułające się po dworcach
i noclegowniach. Tak było z naszym bratem stryjecznym, Tadkiem
Nizińskim. Miał dwanaście lat, gdy podczas letniego obozu
zorganizowanego na terenie Białorusi – na którym młodzież z obu krajów
miała się integrować – zastał go wybuch wojny niemiecko-sowieckiej.
Młodzi Polacy nie mogli wrócić do kraju i tułali się po Związku
Radzieckim.
Edukacyjny Dom Dziecka nr 10 dla dzieci polskich w Zagorsku koło
Moskwy przy ul. Prospekt Czerwonej Armii 94, październik 1943 –
marzec 1946
W dzień wyjazdu pośpiesznie wymienialiśmy wpisy w pamiętnikach,
pożegnaliśmy się z rosyjskimi kolegami i panią od rosyjskiego,
wysłuchaliśmy przemówień, po czym wieczorem udaliśmy się na znany mi
już dobrze Dworzec Białoruski w Moskwie. Noc spędziliśmy w wagonach,
na czystych posłaniach, na bocznym torze. Po porannej toalecie i śniadaniu
odbyła się ostatnia przed odjazdem oficjałka, podczas której żegnano dzieci
wracające do „wyzwolonej Polski”. Mowę wygłosiła, a jakże, lubiana przez
wszystkie dzieci Wanda Wasilewska. A potem przemówiłem ja. Na cały
Kraj Rad!
Znany z dobrego rosyjskiego akcentu zostałem zawieziony do radia
Moskwa. Tam wręczono mi tekst, którego miałem się nauczyć, po czym
wygłosić w eter. No i poszło: że żegnam gościnny Związek Radziecki,
a towarzyszowi Stalinowi dziękuję za szczastliwoje dietstwo.
To był ostatni punkt programu i teraz już naprawdę pociąg ruszył,
wioząc nas tam, skąd wywieziono nas 6 lat wcześniej na tułaczkę po
„gościnnym ZSRR”; gdzie szczęście i dzieciństwo odebrał nam głód, walka
o przetrwanie, praca ponad siły, śmierć bliskich. Czy dziękowałem
Stalinowi dlatego, że się bałem odmówić, czy dlatego, że było mi już
wszystko jedno – nie wiem. Wiem tylko, jak plastyczną masą jest dziecko,
które można urobić na każdą modłę, zwłaszcza gdy w oczy zagląda
zwierzęcy głód. Dziś się tego wstydzę. Zresztą co ja wtedy rozumiałem?
Żyć chciałem. Do Polski wrócić. Do normalności.
Jechaliśmy przez Białoruś. Jak okiem sięgnąć, gruzy, pogorzeliska,
rozrzucony po rowach sprzęt wojskowy, rozbite samochody i czołgi. Nasz
entuzjazm z każdym kilometrem zastępował smutek i strach. Nie pamiętam,
gdzie przekraczaliśmy granicę: czy w Brześciu, czy w Grodnie. Czy ze
względu na różnicę w szerokości torów przeładowano nas do innych
wagonów, czy zmieniono podwozie w pociągu. Pamiętam przygnębienie,

bo z przekroczeniem granicy krajobraz się nie zmienił: gruzy, pogorzeliska,
rozrzucony po rowach sprzęt wojskowy, rozbite samochody i czołgi. A nie
wiedzieliśmy jeszcze o Holokauście. Nie mijaliśmy obróconej w popiół
Warszawy.
Jechaliśmy przez Kutno. Tam zatrzymaliśmy się na obiad i ruszyliśmy
do Gostynina – do miejsca, gdzie przeszliśmy badania i kwarantannę i z
którego byliśmy rozsyłani dalej. Każdorazowo nasz przyjazd na polskie
stacje poprzedzała wiadomość o tym, kogo pociąg wiezie, i jeśli dorośli
udowodnili rodzinny związek z danym dzieckiem, mogli je zabrać. Nasze
grono szczuplało tak, że do „Naszego Domu” im. Maryny Falskiej przy Al.
Zjednoczenia na warszawskich Bielanach ze stu trzydziestu dotarło nas
blisko pięćdziesięcioro.
W Gostyninie byliśmy dwa tygodnie. Oprócz przejścia dokładnych
badań mieliśmy tam też na nowo oswajać się z Polską. Raz wyszedłem
z Kazikiem Kwiekiem – tym, co go na czwórkę matematyki wyuczyłem –
na rynek po pół bochenka razowego chleba. Z przyzwyczajenia zacząłem
mówić po rosyjsku, pytając o cenę, a kobieta na to: „Czy jesteś rosyjskim
sierotą? Głodnyś pewnie? Jak się tu znalazłeś?”.
Głupio mi się zrobiło, przeprosiłem i odpowiedziałem, już po polsku, że
jestem Polakiem, ale sześć lat spędziłem na wygnaniu w ZSRR, dlatego
machinalnie zacząłem rozmowę po rosyjsku.
Za darmo sprzedawczyni dała nam cały bochenek, który z Kazikiem
natychmiast spałaszowaliśmy, zanim zdążyliśmy wrócić do zakładu.
Kilka dni później, 1 kwietnia, nasza wychowawczyni oświadczyła, że
nazajutrz ruszamy do docelowego miejsca, jakim jest Dom Dziecka nr 1
„Nasz Dom” im. Maryny Falskiej na Bielanach. Patrząc na nasze
pokpiwające miny, szybko się zreflektowała: „Nie, to nie żart
primaaprilisowy, jutro naprawdę wyjeżdżamy!”.

Znów wstąpił w nas entuzjazm – dom był coraz bliżej. Na razie dom
dziecka, ale przecież na mnie i na Konrada czekał gdzieś ten prawdziwy –
z mamą, tatą i rodzeństwem.
Ciekawa jest historia „Naszego Domu” im. Maryny Falskiej, do którego
właśnie się wybieraliśmy. Powstał zaraz po odzyskaniu przez Polskę
niepodległości z inicjatywy Marii Rogowskiej Falskiej i Janusza Korczaka,
którzy stworzyli go dla… sierot po I wojnie światowej. Początkowo mieścił
się w Pruszkowie pod Warszawą, ale ze względu na ciasnotę i złe warunki
przeniósł się na Al. Zjednoczenia na Bielanach. Pieniądze na działkę
i budynek zbierało utworzone przez Aleksandrę Piłsudską Towarzystwo
Opieki nad Bezdomnymi Dziećmi.
W okresie okupacji – wtedy gdy ja krążyłem po ZSRR, uciekając przed
syberyjskim głodem – starsza młodzież z „Naszego Domu” przechodziła
w konspiracji szkolenie wojskowe, a potem brała udział w ruchu oporu i w
powstaniu warszawskim. Na czas powstania właśnie sierociniec zamienił
się w szpital. Maryna Falska przechowała też w „Naszym Domu”
dwadzieścia pięcioro dzieci żydowskich. Zmarła jeszcze w trakcie
powstania na wieść o przymusowej ewakuacji domu.
Po wojnie Towarzystwo „Nasz Dom” zostało rozwiązane, a cały jego
majątek przekazany Robotniczemu Towarzystwu Przyjaciół Dzieci. Zostało
reaktywowane dopiero w 1991 roku. Na Bielanach nadal istnieje więc Dom
Dziecka nr 1 „Nasz Dom”. Mimo że gościłem w nim zaledwie trzy
miesiące, wciąż jestem w jego zarządzie. Przez lata z byłymi
wychowankami utrzymywaliśmy kontakty – spotykaliśmy się zawsze
w pierwszą niedzielę po 15 listopada. Początkowo było nas trzydzieści,
czterdzieści osób, dwa lata temu byłem już tylko ja i Konrad, a ostatnio
byłem sam, bo Konrad już nie żyje.

Na początku kwietnia 1946 roku na progu „Naszego Domu” chlebem
i solą witała naszą pięćdziesięcioosobową grupę pani Janeczka Cichosz,
nasza późniejsza wychowawczyni. Dyrektor Sieradzki zapewnił, że już
nigdy nie zaznamy głodu ani poniżenia. Pierwszym tego dowodem miał być
czekający na nas posiłek. W stołówce zobaczyliśmy talerze z pokrojonym
chlebem i wazy z zupą – mogliśmy się najeść do syta. Nikt nie wydzielał,
można było sobie dokładać i dokładać. A na drugie danie bigos. Z mięsem!
Chleb, który został, przezornie schowaliśmy za pazuchę.
Kilka dni po przyjeździe rozpoczęliśmy naukę w polskiej szkole. Rok
ukończyłem ze średnią ocen 4,2. W wolnym czasie chodziliśmy na
wycieczki po gruzach Warszawy, poznawaliśmy szczegóły walk
powstańczych, podczas wypraw do lasku bielańskiego znajdowaliśmy
elementy karabinów, naboje i inne uzbrojenie. Pielęgnowaliśmy groby
powstańcze, zwłaszcza te kryjące szczątki wychowanków „Naszego
Domu”.
W połowie maja, była to niedziela, mnie i Konrada wezwał do swojego
gabinetu kierownik Zdzisław Sieradzki. Stały już tam dwie panie w średnim
wieku: jedna mała i garbata, druga wysoka. Nikogo nam nie przypominały.
Okazało się, że to nasze ciocie: Basia i Janka Małczyńskie – dalekie krewne
naszej mamy. Z gazety dowiedziały się, że do tego domu dziecka przybyła
grupa dzieci z Zagorska, od babci wiedziały z kolei, że byliśmy w tym
podmoskiewskim sierocińcu. Dyrektor zapytał nas: „Czy to wasze ciocie?”.
Ja spojrzałem na Konrada, on na mnie. Pokręciliśmy głowami, one
jednak zapewniały o naszym pokrewieństwie. Kierownik zgodził się na to,
żeby zabrały nas na jeden dzień, i tak pojechaliśmy z nimi na Pragę. Wisłę
przejechaliśmy mostem pontonowym, a wjechaliśmy na niego samochodem
ciężarowym opatrzonym literą „Z” z ławkami wewnątrz. Kursował między
centrum a Pragą. Jak jechał po moście, to ten most cały chodził.

Kiedy weszliśmy do domu, uderzył nas zapach rosołu. Prawdziwego,
z kury, a w środku pływały kostki z kaszy manny. Na drugie danie były
porcje gotowanej kury z ziemniakami, a na deser – kompot i kruche
ciasteczka. Przy obiedzie skupieni byliśmy wyłącznie na jedzeniu, ale po
posiłku opowiadaliśmy nasze przeżycia, a ciocie dzieliły się swoimi. Janka
brała udział w powstaniu warszawskim jako sanitariuszka, za co została
wywieziona do ciężkiego obozu koncentracyjnego dla kobiet
w Ravensbrück. Doczekała wyzwolenia przez aliantów, dzięki czemu
mogła wrócić do Polski. Dowiedzieliśmy się, że nasza ukochana babcia
Zosia – mama mamy, ta, do której mama pisała z Syberii – zmarła u nich
w mieszkaniu w styczniu 1944 roku po kilku miesiącach ciężkiej choroby.
Druga babcia, która była z nami na Syberii, wróciła do Polski
z rodzicami w 1946 roku, gdzie odnalazły się z jej córką – Zenobią Muzyk.
Ta zabrała babcię do siebie, do Legnicy, ale wciąż byliśmy w kontakcie –
zmarła w 1955 roku w wieku osiemdziesięciu jeden lat.
Tymczasem w Warszawie zbliżał się koniec roku szkolnego, a nam
oznajmiono, że na wakacje wychowankowie „Naszego Domu” pojadą do
Jugosławii. Już zacząłem się cieszyć, gdy okazało się, że czeka mnie
zupełnie inna podróż.
Od moskiewskiego Kompołdietu rodzice dowiedzieli się o naszym pobycie
na Bielanach. Nie mieli już domu, bo miejsce, na którym stał, przestało być
polską ziemią. Zostali rzuceni na ziemie odzyskane. Dostali kwaterunek
przy ulicy Żymierskiego 7 w Myśliborzu, niedaleko Szczecina.
W połowie czerwca znów wezwano nas do gabinetu kierownika. Tym
razem nie mieliśmy kłopotu z rozpoznaniem osoby, która na nas czekała. To
był ojciec! Zabrał nas do Myśliborza – do mamy, do Leszka, do Basi.

Mama szybko znalazła tam pracę jako nauczycielka matematyki
w szkole podstawowej, tata zatrudnił się w pobliskich lasach jako leśniczy.
Odtąd temat zsyłki na Syberię stał się tematem tabu. Kiedykolwiek
próbowałem o coś dopytać, mama mówiła: „Miruś, nie wracajmy do tego”.
Dużo o tym rozmawialiśmy z Konradem. Leszek po powrocie do Polski
miał sześć lat, ale pamiętał głód, wiedział, że umierał. Pamiętał, jak
piszczał, kiedy gryzły go pluskwy. Takie to pierwsze wspomnienia
z dzieciństwa.
Mama była niezwykle dzielną kobietą. Podejmowała karkołomne
wysiłki, by nas uratować, i uratowała. Mimo walki z głodem, robactwem,
zimnem, jako dziecko czułem się bezpieczny, bo wiedziałem, że mama
nade mną czuwa. Teraz wiem, że czuwała i Opatrzność Boża.
W Myśliborzu zdałem maturę na pięć, przyjechałem na studia do
Warszawy i już tu zostałem. Ożeniłem się, doczekałem dwóch synów,
trojga wnuków i dwojga prawnuków. Przesłanie, jakie chciałbym zostawić
ich pokoleniom, brzmi: nie dopuście do wojny. Przy najniższych
instynktach, jakie ona wywołuje, i przy dzisiejszej zaawansowanej
technologii może nawet unicestwić naszą planetę. Na wojnie nie ma
wygranych, wszyscy są przegrani.
Mirosław Popławski
11
Lepioszka – pieczony na blasze placek, wyrabiany z mąki, wody i tłuszczu.
Mirosław Popławski z mamą przy Ostrej Bramie w Wilnie, 1937 rok
Trasa, którą Mirosław Popławski przebył na Syberię i z powrotem –
przez Moskwę
Mirosław Popławski przeglądający rodzinne pamiątki
ALEKSANDRA
MATKA SIEROT
Beztroska Ola – jeszcze przed wybuchem wojny i zaginięciem ojca

fot. Archiwum Aleksandry Kulak-Wawryki
utostopem – za konserwę – mama jeździła tam, gdzie mogły być
A polskie sieroty. Niektóre były tak małe, że nawet nie miały
świadomości, że są sierotami. Potem mamy nie miałam także ja –
rozgościła się we mnie samotność, brak zakotwiczenia. Przecież każde
dziecko jest czyjeś, mówi: „moja mama ma ciemne włosy i bierze mnie na
kolana; ja jestem mojej mamy”. Ja nie miałam już tak o kim powiedzieć.
Kiedy kilkanaście lat potem zobaczyłyśmy się w porcie w Gdyni,
powiedziałyśmy sobie tylko:
– No tak, ty jesteś moja córeczka.
– A ja myślałam, że ty masz czarne włosy.
Potem mama miała mnóstwo dzieci, do własnego wnuka „synciu”
mówiła, ale mnie już nie odzyskała.
Z mamą, tatą i babcią mieszkaliśmy w Horyńcu-Zdroju, na granicy
z Ukrainą. Mama była nauczycielką, tata – oficerem Wojska Polskiego,
więc zaraz we wrześniu 1939 roku wyjechał do Rumunii. Potem wrócił do
Polski, ale do części okupowanej przez Niemców – do Jasła. Mama liczyła
na to, że uda jej się przedostać z nami do taty – jak jej koleżance do męża
leśniczego – ale się nie udało. Tata nie miał takich możliwości.
Zostałyśmy więc we trzy – mama, trzyletnia ja i babcia, która się mną
zajmowała, gdy mama szła do szkoły. Szkoła podzielona była na dwie
części: na parterze uczyły się polskie dzieci, na piętrze – dzieci żydowskie
i ukraińskie. Mama skończyła seminarium nauczycielskie w Żółkwi
z obowiązkowym ukraińskim, bo tam przygotowywano do pracy na
terenach zamieszkiwanych w większości przez Ukraińców, uczyła więc
głównie dzieci ukraińskie.

W czasie nauki mama mieszkała w Żółkwi tylko zimą, zaś wiosną
i jesienią dojeżdżała codziennie z Rawy. Jednocześnie zawsze znalazła czas
na pomaganie w kościele i ogrodach na plebanii. Dziadek był rymarzem,
miał czworo dzieci i nie stać go było na ich naukę. Ksiądz jednak, grając
z leśniczym w wista, załatwił mamie pozwolenie na wchodzenie do lasów,
które wtedy były prywatne, by mogła zbierać jagody, maliny, jeżyny.
Załatwił jej też zwolnienie z czesnego w szkole w Żółkwi. Zawsze czuła
wdzięczność i zobowiązanie za to, że mimo braku pieniędzy mogła się
uczyć. I już jako młoda dziewczyna czuła, czym jest solidarność
i pomaganie innym. Kiedyś odwdzięczy się za to po dziesięćkroć.
W 1930 roku zaczęła pracę jako nauczycielka w wiejskiej szkole na
Wołyniu. To były zaledwie dwie izdebki, a w zasadzie jedno pomieszczenie
z piecem pośrodku. Po jednej jego stronie siedziały dzieci rozpoczynające
naukę, po drugiej te, które były już na bardziej zaawansowanym poziomie.
Szkoła leżała w wiosce, w lesie, wśród mokradeł. Kiedyś przy szkołach
bywały pokoje dla nauczycieli, mama takiego nie miała. Wynajmowała
pokoik, ale mało w nim przebywała. W szkole była prawie cały dzień,
wychodziła do niej długo przed lekcjami – musiała obudzić woźnego, który
lubił zajrzeć do butelki, by napalił w piecu. Od pieca w stronę okien
rozwieszone były sznury, a na nich przez cały czas nauki suszyły się łapcie
z łyka i onuce dzieci, przemoczone w drodze do szkoły.
Z tej szkoły mama nie zapamiętała ani jednego imienia czy nazwiska
dzieci – został w niej zapach suszących się onuc i łapci oraz widok
entuzjazmu uczniów, którzy w szkole dostawali chleb i mleko. Tym, którzy
z domu nie przynosili nic do jedzenia, woźny odstępował swoją skibkę
chleba. Z czasów przedwojennych najczęściej wspominała właśnie tę
szkółkę – tak przecież trudną.

Albina Wawryka z maleńką Olą
Albina Wawryka, mama Oli, ze swoją klasą
Potem uczyła w Równem na Wołyniu, ale to już była bogata wieś,
mama miała tam służbowe mieszkanko. Dzieci także przychodziły chętnie,
ale mama zbyt często zderzała się z ingerencją dorosłych – rodziców,
władz, popa. Po roku dostała nominację do szkoły w Horyńcu – do tej
dużej, piętrowej szkoły, o której już wspomniałam.
O tym, że lubiła tę pracę, a dzieci lubiły moją mamę, świadczy choćby
jeden z listów, który od swoich ukraińskich uczniów dostała na Syberii:
„Pani na pewno do nas wróci. Rodzice postawili sprawę przed władzami,
oczekujemy Pani powrotu”.
Rodzice osiedli w Horyńcu, bo były to rodzinne strony mamy, ale i tata
dobrze się tam czuł. Był już wówczas oficerem rezerwy Wojska Polskiego,
pracował w Rejonowej Komendzie Uzupełnień Wojskowych w Rzeszowie.
W 1939 roku pracował też w towarzystwie sportowym „Sokół” – jako
instruktor jazdy konnej. I nagle wojna. Ojca zmobilizowali, po czym
wyjechał. Więcej go nie widziałam.

*
W Horyńcu było już po pierwszej wywózce12, panował niepokój. 13
kwietnia przyjechał do nas wujek, brat mamy, z Rawy Ruskiej. Przywiózł
młodszą siostrę – ciocię Helenę – do opieki nade mną, a babcię miał zabrać,
bo na stałe w Rawie mieszkała. I tej samej nocy – łomot do drzwi. Mama
myślała, że to po wujka przyszli. Część naszego domu już wtedy zajmowali
sowieccy oficerowie, nam zostawili pokój z kuchnią. Nie było między nami
wrogości, babcia gotowała im kartofli, klucz do ich części domu zawsze był
w drzwiach.
Jak tylko rozległ się ten łomot, babcia zaraz ukryła wujka w części dla
oficerów, bo ich akurat nie było. Ale to nie o wujka im chodziło. Mama
wpadła w histerię, a babcia spokojnie pakowała rzeczy, starannie układając
je w walizce.
„Trzeba jechać, to trzeba” – mówiła.
Jeden z żołnierzy na jedną kapę rzucał pościel, na inną – buty; na
każdego zesłańca przypadał jeden tobołek, a my cztery byłyśmy. Może
dlatego pomagali, że głupio im było – mieszkali u nas dotąd, a nie ostrzegli
przed wywózką. Jakby ostrzegli, chociaż babcię można było odwieźć,
dobiegała siedemdziesiątki i daleka podróż, a potem mrozy Syberii groziły
jej śmiercią.
– Nie możecie mieszkać w strefie przygranicznej, zostaniecie
wywiezieni – poinformowali sucho.

Dwuletnia Ola Wawryka z rodzicami (pierwsi z lewej) i bratem
mamy przed gankiem domu w 1939 roku

Strefa przygraniczna obejmowała 30 kilometrów w głąb kraju, nas
wywieźli 3 tysiące kilometrów od granicy. 14 kwietnia jeszcze leżał śnieg,
na stację powieźli więc nas saniami. Początkowo się cieszyłam, spokojnie
pozwoliłam się ubrać i załadować na sanie, bo myślałam, że jadę na dłużej
z babcią do niej. Ale jak wsadzili nas do pociągu, zaczęłam płakać, bo to
nie takimi pociągami jeździło się do babci do Rawy.

Jak tylko siedzący w pokoju obok wujek zorientował się w sytuacji,
zsunął się przez okno do sadu, a potem nocą 20 kilometrów wzdłuż torów
szedł do Rawy.
Wychodzącą do pracy drugą moją ciocię, Marię, poinformował
o naszym położeniu – zaraz sprzedali meble, a z pieniędzmi ruszył na
stację. Chodził wzdłuż wagonów, ale jak miał nas widzieć, skoro my
byłyśmy już w środku? Nagle dostrzegła go ciocia Hela. Wołała, on się
rozglądał, jakby słyszał, ale nie mógł nas przecież widzieć. Ciocia
przystawiła mnie do bydlęcego okienka i zaczęła szczypać, żebym głośniej
krzyczała: „Ujciu, ujciu, stiepioł! (Wujku, wujku, szczypią!)” – wołałam
swoim dziecięcym głosikiem.
Wreszcie zwrócił się w naszą stronę. Przez okienko ciocia widziała, jak
rozmawia z wartownikiem. Pokazywał na kankę z mlekiem i przekonywał,
że w wagonie jest dziecko, pewnie chce mu się pić. Tamten powiedział, że
chodzi wzdłuż wagonu w jedną, potem w drugą stronę. Jeśli wujek załatwi
sprawę, zanim tamten dojdzie do końca składu i się odwróci, to dobrze. Ale
jeśli się odwróci i nadal będzie widział wujka, będzie strzelać. Nie było
czasu na tłumaczenia. Wujek wrzucił do wagonu, z którego dochodził mój
głos, kankę i krzyknął: „Tylko nie pijcie mleka!”.
To był znak, byśmy szukały w naczyniu czego innego. Rzeczywiście,
w folii po czekoladzie znajdowały się tam pieniądze ze sprzedaży mebli. Na
początku zsyłki uratowały nam życie.

Kopia listy rodzin przeznaczonych do wywózki. Z numerem 12811 –
rodzina Aleksandry Wawryki

Dziurę w ścianie zatkali moją szmacianą lalką. Płakałam. Droga trwała
wieczność, jedne wagony odłączano, inne dołączano, aż dojechaliśmy do
aktiubinskiej obłasti – do kołchozu Paryska Komuna. Potem się okazało, że
to w Kazachstanie.
Wysadzili tylko trzy rodziny: mnie z mamą, babcią i ciocią Heleną,
panią Pawlikową z rocznym Jankiem, jej mąż już w tym czasie był
w łagrach, i gajowego z ośmioletnią córką Irką, on był już w ostatnim
stadium gruźlicy. Podjechała ciągnięta na kołach przez wielbłądy podwoda
z naczelnikiem obozu, i zaczęła się awantura. Naczelnik wykrzykiwał, że
kogo mu tu do roboty przywieźli, że z takimi to tylko kłopoty. Ale
przyjechała milicja i kazali mu nas brać.

Niespodziewanie nadeszła śnieżyca, trudno było się przebić. Na miejscu
okazało się, że są problemy nie tylko z zakwaterowaniem, ale i z opałem,
umieszczono nas więc w szkole. Pomieszkaliśmy tam dwa tygodnie,
a potem kazali się wynieść. Tylko gdzie? Naczelnik obozu rozpuścił
historyjkę o tym, że nas wysiedlili za to, że mama męża chciała zabić.
Mama nosiła damskie oficerki, więc on rozpowiadał, że w tych oficerkach
ona nosi nóż. Na złość chciał nam zrobić – pewnie za mnie i za babcię, bo
co to za siła robocza, i rzeczywiście „wariatki” nikt nie chciał wziąć pod
dach. Gruźlika z Irką z litości ktoś przyjął, Pawlikową z dzieckiem też,
a nad nami w końcu zmiłowała się jakaś kobiecina. Pozwoliła nam
mieszkać w przedsionku, gdzie trzymała kury.
Domy tam były – po kułakach. Od lat trzydziestych, kiedy ich stamtąd
wywieźli na Sybir, stały te domy puste. Nikt w nich nie chciał zamieszkać,
żeby i jego za kułaka nie brali. Obróciły się więc w ruinę, ale my nie
miałyśmy wyjścia – nie mogłyśmy w nieskończoność mieszkać
w przedsionku z kurami. Mama dostała plandekę samochodową na
przykrycie dziurawego dachu, plandeka też była dziurawa, trzeba było się
nakombinować, by te dziury pokryć, ale miałyśmy wreszcie swój kąt.
Mama napisała do rodziny – było to możliwe, bo Rawa Ruska znalazła
się po stronie rosyjskiej i poczta obejmowała te tereny. Ciocia Maria
w Rawie – siostra mamy – przekupiła kolejarzy, przez których nadawała do
nas paczki: trochę grochu, mąki, cukru, cukierków i nowe buty dla mnie.
Tak było, dopóki Niemcy nie zajęli tych trenów.
Na początku maja, pamiętam, bo w stepie jeszcze kwitły tulipany, zmarł
gajowy i ośmioletnia Irka została sama. Mama z ciocią urządziły mu
pogrzeb: nazbierały kwiatów i wystarały się o skrzynki na trumnę, za które
zapłaciły butami ojca. Nad grobem babcia odczytała fragment z książeczki
do nabożeństwa, zmówiłyśmy pacierz.

I to był moment przełomowy w stosunkach z tamtejszymi
mieszkańcami. Zobaczyli, że mama to nie wariatka i niedoszła
mężobójczyni; zdjęła oficerki i okazało się, że nie nosi noża, za to lituje się
nad zmarłym i jego córką. Wcześniej trudno było cokolwiek z nimi
załatwić, mnie nie akceptowali – lgnęłam do dzieci, a one mi dokuczały,
wyśmiewały się ze mnie; ja tłumaczyłam, że tylko tak się bawią, i nadal do
nich ciągnęłam. A teraz robotnice przyjęły mamę do swojego grona;
zobaczyły, że mama nie chowa do nich urazy; nie robiły już problemów,
żeby u nich rzeczy wymieniać na jedzenie.
Mama na pracę nie narzekała, jeśli już, to na zmęczenie – zawsze lubiła
pielić w ogródku, w kościele była odpowiedzialna za kwiaty, tu więc
chętnie pracowała w polu. Nie lubiła za to stosunku nadzorców do
pracowników i zesłańców.
Dzieci wreszcie mnie zaakceptowały. Irkę wzięła do siebie pani
Pawlikowa, dziewczynka opiekowała się rocznym Jankiem, gdy jego matka
szła w pole. Irka jest przykładem dziecka, które życie w jednej chwili
odcięło od dzieciństwa i kazało dorosnąć. Wyszła z dobrego, nieźle
sytuowanego domu, a tu nagle musiała radzić sobie sama. Szybko nauczyła
się sprytu.
Emigracja dorosłych to zupełnie co innego niż emigracja dzieci. Jako
dziecko zastane warunki po prostu przyjęłam. Żyłam czekaniem na paczki
z cukierkami z Rawy, poza tym nie wspominam tego czasu źle – aż do
rozstania z rodziną. Takie rozstanie zmienia wszystko. Z rodziną ma się
poczucie bezpieczeństwa, ktoś zadba, zawalczy, pomyśli. Bez niej pojawia
się niepewność, konieczność ciągłego obserwowania, uczenia się życia na
nowo – szybko i boleśnie.
Irka nie miała nikogo dorosłego. Jeszcze zanim straciła ojca – gdy
chorował, to ona bardziej zajmowała się nim niż on nią. U pani Pawlikowej
miała gdzie spać i co jeść, ale jej dzieckiem był Janek, nie ona. Była dobrze
traktowana, ale gdy nadarzyła się możliwość, pani Pawlikowa odeszła tylko
z Jankiem, i Irka poczuła się porzucona i odtrącona.
Porzucenie to przewidziała zresztą i już wcześniej przygotowywała się
na okoliczność samodzielnego życia. Po odejściu pani Pawlikowej mama
przygarnęła Irkę, ale nawet wtedy dziewczyna korzystała z nabytych
umiejętności. Raz przychodzi do nas Kazaszka, odwija fartuch, ukazując
coś na kształt kamienia, i patrzy to na Irkę, to na mamę.
– Rzucałaś kamieniami? – pyta mama Irkę, domyślając się bardziej
z gestów Kazaszki niż z niezrozumiałego języka, którym ta jej coś
wyłuszczała.
– Nie rzucałam – odpowiada Irka.
Kazaszka dalej gada i pokazuje na dach sąsiedniej chaty. Na tym dachu
leżą takie same kamienie jak okaz, który przyniosła w fartuchu. Mama
przypatruje się i widzi, że to nie kamienie, ale sery. Kazaszki suszyły je na
płaskich dachach domów. I wtedy mamę olśniło – przypomniała sobie, że
zobaczyła kiedyś Irkę na takim dachu, ale dziewczynka odpowiedziała jej,
że lubi tak sobie posiedzieć i popatrzeć w dal, w stronę Polski, i mama
nawet się wzruszyła i dała jej spokój.
A Irka chodziła tam sery podjadać, aż wreszcie została przyłapana.
Mama zapłaciła kobiecie za jej stratę myśliwskimi spodniami po ojcu Irki
i jej bluzką, a dziewczynce tłumaczyła, że kradzież to kradzież, i kropka.
– To z głodu mam umrzeć, a nie ruszyć?
– Jak masz umrzeć, to weź, ale się przyznaj. – I nagle odczuła potworny
smutek. To powiedziała ona, nauczycielka, wzór moralny. Zabolał ją też
brak zaufania Irki do niej.
Mamę już wcześniej zastanowiło zachowanie Irki, ale były inne
problemy, to tematu nie ciągnęła. Chodziły z kanką po mleko, w zasadzie

nie po mleko, tylko po to, co zbierało się po odwirowaniu mleka –
zesłańcom nie należała się treściwa śmietanka, ale tylko odtłuszczony płyn.
Obsługująca wirówkę kobieta śpiewała przy pracy, a głos miała
rzeczywiście piękny. Dała mamie i Irce porcję do wypicia, a Irka, obtarłszy
usta, mówi:
– Kak wy krasiwo pojotie.
I kobieta, połechtana komplementem, dalej „piet’”, na co Irka w jeszcze
większe zachwyty. Mama patrzy, a dziewczynka tu się zachwyca, a tam
ręką od tyłu śmietankę zgarnia do kubka i popija. Kazaszka zrazu tego nie
zauważyła, skupiona na śpiewaniu, ale mama – która od razu wychwyciła,
co się święci – zaczęła jej gorączkowo wycierać usta po tej śmietance
i kobieta się zorientowała. Zabrała kubek, schowała śmietankę i kazała się
wynosić.
O ile mama nie narzekała na pracę w polu, o tyle ciocia Helena uważała ją
za dopust boży. Miała za to zdolności krawieckie, więc gdy Kazaszki to
zwęszyły, szyła im ubrania, czy też bardziej przerabiała te, co miały – stare,
zgrzebne, za duże, za małe – by je uatrakcyjnić. Wojna nie wojna, one
chciały ładnie wyglądać. Polubiły ciotkę, dogadywały się na migi. Dzięki
jej usługom krawieckim zawsze miałyśmy chleb.
Babci jednak marzyły się ziemniaki. Jak zaczęły się wykopki, to mama
wrzuciła do swojej nauczycielskiej teczki, w której nosiła w pole wodę
i chleb, kilka bulw. Sytuacji przyglądała się jedna z kołchoźnic –
zauważyła, że nieświadoma tego mama jest obserwowana przez
komsomolca Saszkę, i ostrzegła ją, że kroją się kłopoty. Teczka była już
mocno wysłużona, lekko nadpruta na dnie. Mama zaczęła więc ruszać nią
tak, by ziemniaki wpadły w to nadprute miejsce, i machała teczką, aż

wszystkie ziemniaki wypadły. Na koniec pracy idzie Saszka do naczelnika
i coś mu prawi, pokazując na mamę:
– Taszku otkroj! – wrzeszczy naczelnik, gdy podchodzi do niego mama,
rozliczając się z dziennego urobku.
Mama otwiera.
– Wygruzaj!
Przechyla teczkę, ale z niej wytacza się tylko butelka oraz zawinięty
w szmatkę i gazetę chleb.
– Ech, ty durak, Sasza! – krzyczy naczelnik, a wszyscy rechoczą, bo się
pewnie Saszce przywidziało z tymi ziemniakami, co ich w teczce nie było.
Babcia naraz przestała marzyć o kartofelkach, żeby córki nie narażać.
Jesień była tragiczna, a zimy w naszej osłoniętej dziurawą plandeką
chacie byśmy nie przetrwały. W innych domach wszyscy siedzieli na kupie
i nie było tam dla nas miejsca. W grę wchodziła znowu sień z kurami
u znajomej gospodyni. Na myśl o niej mama się wzdrygnęła i zaczęła się
starać o zmianę warunków. Naczelnik obozu, który sam nie wiedział, co ma
zrobić z dwiema robotnicami i ich dwiema „kulami u nóg”, usłyszał od
mamy:
– Ja jestem dobra robotnica. Jak pozwolisz nam tu zamarznąć, oskarżą
cię, że nie zadbałeś o dobrą siłę roboczą. Jak się mnie pozbędziesz, oskarżą
cię o wypuszczenie z rąk cennego robotnika. Na wiosnę chcę tu wrócić, ale
na zimę pozwól mi jechać do Akkemeru.
Akkemer to była większa osada niedaleko kołchozu Komuna Paryska.
Mama chodziła tam, rozglądając się za pracą. W szpitalu zaproponowali jej
posadę salowej, jeśli tylko dostarczy odpowiednie dokumenty od
naczelnika obozu. Dał zgodę i czasowe zwolnienie z kołchozu mamie
i cioci. Z babcią pojechałyśmy razem z nimi. Jechałyśmy w karawanie, bo
z posiołków wyprawiano zawsze w większych grupach, by załatwić

wszystkie sprawy kołchozowe. Naczelnik bał się, czy mama wróci,
a najpierw – czy poradzi sobie z wielbłądami, bo na drogę dał nam dwa
wielbłądy, które mama musiała błyskawicznie nauczyć się obsługiwać. Raz
ją opluły, i zobaczyła, że zwierzęta plują na boki, odtąd więc podchodziła
do nich na wprost. Poradziła sobie.
W Akkemerze ja, mama, babcia i ciocia dostałyśmy pokoik ze ścianą od
kuchni z piecem, było więc ciepło. Mama pracowała nocami, ciocia
w dzień; wymieniały się w kolejce pod sklepem po chleb. W tej kolejce
ciocia uprawiała marketing szeptany o swoich usługach krawieckich
i wkrótce miała zlecenia, a my – kolejny chleb i wytęsknione mleko.
Zima przeszła spokojnie, ale babcia chorowała, w ogóle źle znosiła
wygnanie, i mama starała się o jej powrót do Polski. Pisała do władz, że
rozumie, że wojna, że ręce do pracy potrzebne, więc te ręce oferuje – swoje
i cioci, ale chora babcia na co się komu zda. Jednocześnie ciocia Józia
z Rawy pisała, że zapewni babci opiekę na miejscu, konsekwentnie jednak
odmawiano zgody na odesłanie babci do domu.
Jeszcze śniegi nie stajały, jak przyjechała po nas podwoda. Musiałyśmy
wracać do obozu. Uprzedzano nas, że jak kwitną tulipany, to w słoneczny
dzień odbijające się od ich fosforyzująco żółtych płatków słońce może
oślepić i spowodować chorobę spojówek. Mnie i babci mama przewiązała
więc oczy, a sama patrzyła tylko na wielbłądy. Nie uchroniło jej to jednak
przed porażeniem, na szczęście podleczyły ją Kazaszki i przeszła przez to
w miarę lekko. Gorzej z ciocią – jej groziła utrata wzroku, trafiła do
szpitala.
A na mamę w obozie już czekała kołchozowa rutyna: o piątej pobudka
i w pole, do bydła, do porządków. Raz kierowca, który przyjechał po zboże,
przywiózł gazety. „Prawdy” nie bał się rozdawać, boć to przecież
„Prawda”, a dostał jej stertę od polskiej delegatury. Miał zostawiać

wszędzie, gdzie są Polacy. Z tej „Prawdy” dowiedziałyśmy się
o „amnestii”.
Mama zaraz zapytała kierowcę, ile chce za zabranie nas. Kosztowało to
spodnie ojca, ale musiałyśmy się spieszyć, bo miał czas tylko do wieczora.
A tu nagle naczelnik się obudził, że on nie chce tracić dobrej robotnicy, że
mamy zostać. Okazało się, że o „amnestii” wiedział, mama tym bardziej do
niego, że w żadnym razie nie zostaniemy; razem z kierowcą – który sowicie
opłacony, był po naszej stronie – przemówili mu do sumienia: że dziecko,
że staruszka. Wreszcie puścił.
Na odchodne mama dostała trochę ziemniaków. Babcia, uradowana tym
faktem, piekła placki na blasze na drogę, ale kierowca popędzał, wzięła
więc takie niedopieczone, bo grzech zostawić. Samochód dojeżdżał do
Aktiubińska, gdzie był punkt zborny. Tam dopełnialiśmy formalności,
a babcia i ciocia rozchorowały się od tych surowych placków. Babcię trzeba
było zawieźć do szpitala, ale nie ma tego złego – przy okazji mama
zatrudniła się w nim jako salowa. Cudem znalazłyśmy mieszkanie
u znajomej kołchoźnicy, ciocia znów szyła.
Przyszła zima 1941 roku. W miasteczku było sporo Polaków, wśród nich
mama rozpoznała pięcioro rodzeństwa Underków z Rawy Ruskiej. Znała
ich rodziców, okazało się, że nie żyją. Młodsze dziewczynki były w moim
wieku, mamie zależało na kontakcie z nimi głównie ze względu na mnie –
kiedy odsypiała nocny dyżur, miałam się z kim bawić i jej nie budziłam.
Najstarszy z rodzeństwa, Władek, dostał się do Andersa, młodszy rwał
się do junaków, a najmłodsze dzieci miały ewakuować się razem z nimi. By
to załatwić, Władek musiał wyjechać na klika dni, i poprosił mamę
o opiekę nad maluchami. Kiedy wrócił, już pakowali się do wyjazdu, gdy
przybiega jedna z dziewczynek i mówi, że z Władkiem źle. Przywiózł tyfus.
Kobieta wynajmująca im lokum wymówiła im, więc mama wzięła dzieci do
nas, a Władka – do szpitala. Zmarł dwa dni później.
To był kolejny pogrzeb, który okazał się przełomem – tym razem moim
prywatnym. Na trumnę mama dostała za mało desek, a dobre wojskowe
buty Władka dała jego bratu. Nogi zawinęła mu tylko w onuce. Gdy wóz
telepał, odpadł kawałek tej prowizorycznej trumny i ukazał nagie stopy
Władka, z których zsunęły się także onuce. Na ten widok wśród rodzeństwa
wybuchł straszny płacz. Mama długo sobie potem wyrzucała, że nie
dopilnowała, nie zorganizowała więcej desek, może jakichś butów, żeby te
gołe stopy tak…
Dziewczynki mama wzięła pod opiekę, ale trudno jej było zarobić na
taką gromadkę. Pojechała do polskiej delegatury w Kujbyszewie po
wsparcie finansowe na sieroty. Pracująca tam pani Grosicka obiecała
pomoc, a mamie – jako nauczycielce – zaproponowała zorganizowanie
ośrodka, do którego można by zwozić sieroty, aż przyjdzie czas na
opuszczenie Rosji. Mama się zgodziła i zaczęła działać.
Wypatrzyła w Akkemerze cerkiew, która służyła za spichlerz, ale odkąd
z całego przetrzymywanego w niej zboża wypieczono chleby na front, stała
opuszczona. Żadna rewelacja, ale dach nad głową był – delegatura
zaakceptowała ją na lokum dla polskich sierot, które a to mama
sprowadzała, a to ściągały same. Z władzami miejscowymi delegatura
zarejestrowała to jako polski dietdom. Dostaliśmy jakiś lichutki przydział
zboża i węgla, koce, a za konserwy mama załatwiła słomę na sienniki. Stoły
pościągała z opuszczonych ogródków, na zakrystii urządziła kuchnię
z tiepłuszkami, czyli piecami, i rzeczywiście zrobił się z tego dom.
Najtrudniej było o garnki, w końcu przysłała je delegatura. Dali nawet parę
nocników dla maluchów.

Autostopem – za konserwę – mama jeździła zbierać dzieci w coraz
odleglejsze rejony. Docierała tam, gdzie wiadomo było, że przebywali
Polacy i mogły po nich zostać sieroty; wyciągała je z radzieckich
sierocińców. Z jednego z nich wydostała chłopca pochodzenia
żydowskiego. Nazywał się Mojżesz Zyra, syn Ryfki, był garbaty i znosił
dokuczanie ze strony kolegów. Śmiali się z jego kalectwa i z tego, że nie
rozumie po rosyjsku. Mama wiedziała, że wolno jej ratować tylko polskie
dzieci, bo tylko one objęte były amnestią, mimo to wzięła Mojżesza.
Chciała dla niego dwóch rzeczy: by się dobrze wśród nas czuł i by nie
zwracał na siebie uwagi. Była nas już blisko czterdziestka, była więc
szansa, że nikt nie dopatrzy się chłopca o niearyjskim wyglądzie. Mama
uczyła dzieci różnych modlitw i włączała w to Mojżesza. Ze względu na
niego wybierała takie modlitwy, którymi i on mógł się modlić, a jemu
tłumaczyła: „Modlimy się wszyscy do jednego Boga, możesz modlić się
z nami, podziękować Mu za kolejny przeżyty dzień, za jedzenie, za zabawę,
a potem sam możesz modlić się tak, jak nauczył cię rabin”.
Zależało jej na tym, byśmy zaakceptowali Mojżesza i mu nie dokuczali.
Poza tym nie podobał jej się wzgardliwy stosunek dzieci do żydowskiego
chłopca. Jej ojciec, Rosjanin, uczył ją zawsze, by w sympatiach do ludzi
kierowała się nie ich narodowością, ale tym, czy są dobrzy. A Mojżesz
może nie był duszą towarzystwa, ale dla mnie z pewnością był dobry. Tylko
on miał do mnie cierpliwość. Miał jedenaście lat, ja pięć, i lubiłam słuchać
jego opowieści, choć były straszne. Chowałam się pod kocem, ale kiedy
odchodził, wołałam, żeby wrócił. Chyba ważne było dla niego, że ktoś go
słucha.
Była nas już blisko pięćdziesiątka, kiedy młodszy Underka wstąpił do
junaków i zabrał siostry, ale w ich miejsce znalazły się kolejne dzieci.
Milicja przyprowadziła między innymi dwóch braci Samborskich –

Ukraińców, którzy zostali wywiezieni w głąb Rosji, nad Bajkał. Chcieli się
bić z Hitlerem, bo myśleli, że jak go ubiją, to władze sowieckie pozwolą im
wrócić na Ukrainę. Starszy miał szesnaście lat, młodszy – czternaście
i uważali się za dorosłych, nie chcieli siedzieć z dziećmi. Mama próbowała
ich zatrzymać, bo znała ich zamiary, ale oni odkarmili się i uciekli.
Zostawili list z prośbą, by ich nie szukać, bo „poszli bić Giermańca – jak
rodzice przykazali”. Mama nie chciała ściągać na nich kłopotów
i rzeczywiście nie zgłosiła ich ucieczki.
W kołchozie. Mama Oli przytula obce dziecko, Ola (trzeci rząd od
dołu, druga z prawej) patrzy z ukosa. Pierwszy z lewej w dolnym
rzędzie – Mojżesz Zyra

Zostały nas czterdzieści trzy osoby, gdy latem 1942 roku niedaleko
naszego miasteczka zatrzymał się pociąg wiozący z Syberii Polaków na
południe. Odczepiono wagon z chorymi – zmarłych zakopano, a żyjących

wzięto do szpitala. Wśród nich była trójka małych dzieci, które wyglądały
na zdrowe. Zawiadomiono o nich moją mamę i ta po nie pojechała. Miały
się u nas zatrzymać, zanim pojadą dalej.
Mama zawsze starała się ocalić jak najwięcej odzieży, którą miały na
sobie sieroty. Gotowała ją, bo nowych rzeczy nie było. Sortując ubrania tej
trójki, zauważyła piękną, czarną chustę, która w słońcu zdawała się mienić.
Podeszła bliżej i zamarła: to mieniły się na niej wszy, chusta aż „chodziła”.
Całą odzież postanowiła spalić, dzieci ogoliła i wykąpała w dużym garze.
Ludzi przyciągnął widok ogniska, w którym paliły się zainfekowane szmaty
– sami mieli niewiele, ale ktoś przyniósł w darze prześcieradło, kto inny
ubrania, żeby sieroty miały co na grzbiet włożyć.
Przezornie, w razie gdyby okazało się, że ta trójka dzieci jednak choruje
na tyfus, mama ulokowała ich w dobudówce i spała z nimi. Rano okazało
się, że jedna z dziewczynek choruje. Mama niestety też się zaraziła. Źle się
czuła, ale nie dała sobie obciąć włosów, wyleczyła ją znachorka.
Epidemię zawsze należało zgłosić, ale tu przyjechał konwojent. Nas nie
mógł wziąć, choć mama błagała, by zabrał tylko dzieci, za to poprosił
mamę, by nie zgłaszała tyfusu, bo cofną i jego, i jego rodzinę. Mama, nie
zgłaszając przypadków tyfusu, zaczęła się starać o kolejny transport.
W odpowiedzi z delegatury przychodziły, owszem, żywność, odzież, ale
i coraz mniej jasne wytyczne co do wyjazdu.
W końcu jesienią mama dostała telegram: ewakuacja ukończona,
zostańcie tam, gdzie mieszkacie. W cerkwi zimy byśmy nie przetrwali,
dzieci trzeba było odesłać z powrotem do dietdomów. Mama musiała im to
jakoś powiedzieć. One w płacz i zaczęły zbierać toczące się na wietrze kule
buranów, a mama – węgiel – jednak szykowaliśmy się do zimy w cerkwi.
Wciąż jednak nie dając za wygraną, mama jeździła do delegatury i prosiła

o przeniesienie sierocińca. Jeździła autostopem, choć mówiono jej, że nic
nie można – robiła to po to, by o nas nie zapominano.
W grudniu przyszedł telegram, że jest zgoda na ewakuację. Transport
miał przyjść 6 stycznia 1943 roku. Zima była porządna, sążnisty mróz, a my
w sandałkach i letnich butach. Trzeba było przetrwać. 6 stycznia
rzeczywiście ruszyliśmy na dworzec. Szedł ten, kto miał buty. Jak doszedł,
buty wracały do cerkwi i zakładało je następne dziecko, by dotrzeć na kolej.
Czekał nas tydzień drogi. Dostaliśmy cały wagon – czterdzieścioro troje
dzieci i siedmioro dorosłych. Jak tylko dzieci do niego wpadły, tak
wyskoczyły z niego jak z procy. Wagon nie miał szyb, a zamarznięte
drewno i metal w środku oddawały zimno, tak że wewnątrz było zimniej
niż na zewnątrz. Mama zgarnęła konserwy i jakieś wielkie męskie buty
z magazynu, za duże na którekolwiek z nas, i pobiegła przekupywać
kierownika.
Po przyjeździe do Aszchabadu. W środku – Albina Wawryka ze
ściętymi w wyniku tyfusu włosami, pierwsza z lewej w dolnym
rzędzie – Ola Wawryka

On, że nic nie może i że trzeba pogadać z brygadzistą z wagonu, którym
jadą robotnicy. I udało się – robotnicy się ścieśnili, oddając nam trzy
przedziały, my się ścieśniliśmy i ruszyliśmy. Do toalety dzieci podawano
sobie ponad głowami, bo przejść się nie dało – z początku było to nawet
zabawne, ale potem stało się męczące. I tak przez dwa dni, aż robotnicy
wysiedli. Przez cały ten czas mama przekonywała dzieci, by wytrzymały
bez picia. Dawała nam mleko w proszku, kakao i cukier w papierowych
tytkach, a do popicia wrzątek. Przez dwa tygodnie podróży bardzo
schudliśmy.
Po kilku dniach – w Taszkiencie – skierowano nas do punktu
sanitarnego. Ponieważ dezynfekcja ubrań trwała dłużej niż nasza kąpiel
w łaźni, staliśmy tam i czekaliśmy – jak nas Pan Bóg stworzył. Zmęczone
dzieci, którym od ciepła robiło się błogo i sennie, zasypiały na stojąco
i zjeżdżały oparte o kafelkową ścianę. Mama i inne panie co chwila któreś
zbierała z podłogi.
Po kilku kolejnych dniach dojechaliśmy do Aszchabadu. Zajęliśmy
ośrodek, który Hanka Ordonówna z mężem Michałem Tyszkiewiczem,
polskim dyplomatą, założyli dla polskich sierot. Ordonka zdążyła go już
opuścić razem z grupą pierwszych dzieci. Ośrodek mieścił się w hotelu
„Kołchoźny”, prowadzili go dyrektorzy – pan Orłowski i pan Ponikowski.
Mieliśmy dokumenty na wyjazd do Persji, ale pan Orłowski przekonał
mamę, by została. Gdybyśmy wyjechali i ośrodek by opustoszał, Sowieci
natychmiast odebraliby go z polskich rąk, a hrabia Tyszkiewicz wywalczył
go niemałym wysiłkiem. Mama niechętnie, ale przystała na tę prośbę. Miała
tego pożałować – to, co się wydarzyło potem, zmieniło losy naszej rodziny.
Dzieci były wycieńczone, a spaliśmy pokotem na korytarzach. Dyrektor
Ponikowski nie dał się ubłagać o większe racje żywnościowe, byśmy
nadrobili stracone w podróży kilogramy. „Takie normy opracowali
naukowcy” – mówił, i kropka.
W hotelu-ośrodku działały dwie kuchnie: jedna dla dyrekcji, druga dla
dzieci. W tej pierwszej kucharki się starały, w drugiej nie. Któregoś
wieczoru chłopcy przyuważyli nasmażoną na rano stertę naleśników.
Wiedzieli, że to dla dyrekcji, ale te naleśniki tak im pachniały! Wykradli je
więc, a od rana awantura.
Dyrektor postawił ich na placu, zwołał wokół nich wszystkie dzieci
i powiedział, że ci tutaj to złodzieje, a złodziei to się karze; kiedyś to się
ręce ucinało, stawiało pod pręgierzem – tu wrzutka dla młodszych o tym, co
to pręgierz, a teraz każdy może podejść i z bliska sobie obejrzeć, jak taki
złodziej wygląda. Dzieci, jak to dzieci, zaczęły wokół nich biegać
i wytykać palcami: „Złodziej, złodziej” – krzyczały. Jeden z nich chciał iść

do junaków, a teraz z łatką złodzieja to gdzie on pójdzie? Powiedział, że już
nie ma po co żyć i prosi o nóż.
Jak mama zorientowała się w sytuacji, zaraz odgoniła pokrzykujące
maluchy, a chłopców wysłuchała.
– Co to są naleśniki! – mówili. – Przecież jedzenie jest; przez brak kilku
naleśników nikt z głodu nie umrze. Kucharkom też nic by się nie stało,
jakby kilka sztuk dosmażyły.
– Kradzież to kradzież – na to mama. – Jak jedzenia nie było, to
kradliście, żeby przeżyć. Teraz jedzenie jest, dostajecie, ile trzeba, więc
kraść nie wolno.
Dzieciom mama wyjaśniła, że chłopcy chcieli się tylko poczęstować.
Kazała ich przeprosić za szykany i więcej od złodziei nie wyzywać.
Dyrektor Orłowski wyrzucał mamie tak niepedagogiczne zachowanie
i pouczał: co to za kraj będzie, ta Polska, jak będzie takimi cwaniakami
stała. Mama posłuchała, wzruszyła ramionami i poszła. Najważniejsze, że
niedoszły junak nie zrobił użytku z noża.
W lutym 1943 roku do Aszchabadu zjechała grupa Żydów ciągnących do
Teheranu. Mieli nadzieję dostać się do Palestyny. Wzięli od nas Mojżesza,
który wreszcie znalazł się wśród swoich. Po tym, jak w marcu zerwano
stosunki dyplomatyczne między polskim rządem na uchodźstwie a ZSRR,
całe kierownictwo sierocińca wezwano na komisariat NKWD. Na wejściu
złożyli świstki potwierdzające miejsce zamieszkania – jedyne dokumenty,
jakimi mogli się wykazać.
– Gdzie się urodziliście, to teraz ZSRR, a wy jesteście Rosjanie. Wot
wasze paszporty – powiedzieli urzędnicy, rzucając na stół dokumenty

„potwierdzające” radziecką tożsamość mamy i całej reszty. Z każdym
rozmawiali indywidualnie.
Wszyscy, jak jeden mąż, odpowiedzieli, że urodzili się jako polscy
obywatele, zostali wywiezieni jako Polacy, przepustki na poruszanie się po
ZSRR także mają wystawione jako obywatelce polscy. Tamci wysłuchali,
pokiwali głowami i ich wypuścili.
– Przemyślcie to jeszcze! – rzucili na odchodne.
Za dwa dni znów wezwanie na komisariat – tym razem w drugiej części
miasta. Na wejściu żądają dokumentów:
– Wy macie – odpowiadają nasi z sierocińca.
– Nie mamy.
– Zostały w waszym urzędzie w innej placówce.
Tamci za telefon, dzwonią do tamtej placówki i mówią:
– Tam toże niet. Jest wojna, obywatel nie może poruszać się po mieście
bez dokumentów. Wy tu przyszliście bez dokumentów, więc złamaliście
prawo. Za to jest sąd i dwa lata więzienia.
„Żył biez pasporta i propiski” – brzmiał paragraf, za który dostali dwa
lata więzienia. I tak cały personel, włącznie z moją babcią, trafił za kraty.
Babcia miała metodę, że z nimi nie rozmawiała. Rozumiała po ichniemu
i odpowiedzieć by umiała, ale siedziała i uparcie patrzyła w przestrzeń –
i na komisariacie, i w więzieniu. Odmawiała jedzenia i tylko gapiła się
przed siebie. Może bali się, że wariatka, grunt, że ją wypuścili. Ale cała
reszta dostała dwa lata obozu karnego.
Dzieci zostały same. Starsi chłopcy zorganizowali wartę wokół ośrodka,
dziewczęta były odpowiedzialne za kuchnię, jadalnię i porządek. Rolę
wychowawców pełnili najstarsi – pilnowali, by młodsze dzieci myły się,
ścieliły łóżka, sprzątały. Chłopcy załatwiali żywność. Dyrektorzy apelowali

o wypuszczenie choć części kadry, bo dzieci zostawione samym sobie to
pewne nieszczęście.
W tym czasie z Kujbyszewa wyjeżdżał polski konsul z żoną. Jak tylko
ją zobaczyłam, pomyślałam: „piękna pani”, i tak ją ciągle w myślach
nazywałam. Nosiła kapelusz, zwiewną suknię i buty na obcasie – nie tak jak
inne kobiety, które dotąd widywałam: waciak i walonki.
Babcia przekonała mnie, bym poprosiła ich o wstawiennictwo za mamą
– bo ona jest potrzebna nie tylko mnie, ale całej reszcie dzieci, a babcia
chora i nie może się nami zajmować. Piękna pani, wzruszona moją mową,
zapewniła mnie o pomocy i podarowała mi lalkę – Doktora Dolittle, na co
skrzywiła się przechodząca obok jej córka. Lalkę zaraz „zagospodarowały”
inne dzieci, za to po kilku tygodniach wszyscy zebraliśmy się w hallu, by
witać wypuszczonych opiekunów.
Kolejne osoby rzucały się sobie na szyję, były okrzyki radości, łzy
wzruszenia, nagle drzwi się zamknęły. Zabrakło tylko mamy i cioci.
Wpadłam we wściekłość. „Oszukałaś mnie! – krzyczałam do babci. –
I piękna pani też!”.
Po jakimś czasie zabrano mnie do mamy. Jechaliśmy odkrytą
ciężarówką, po drodze narwałam morw. Ściskałam je w ręku, żeby żadnej
nie zgubić, takie były dorodne, mama pewnie się ucieszy. Kiedy
wpuszczono nas na plac więzienny, weszły także mama i ciocia. Podbiegam
do mamy i otwieram piąstkę, a tam z dorodnych morw zrobiła się maź.
Oczy mi się zaszkliły, a mama na to: „To było pyszne, tak mi się chciało
pić”.
Nieważne morwy; ważne, że znów jesteśmy razem. Już będę grzeczna,
zrobię wszystko, co mi każą, tylko pozwólcie mi tu zostać z mamą.
Będziemy razem spać w celi i już nikt nas nie rozłączy.

Ale mama się nie zgodziła. Miała przy tym minę, której wcześniej
u niej nie widziałam. Ta mama, która może wszystko, ratuje dzieci,
przewozi, leczy, nagle czegoś nie może? To niemożliwe! Na pewno już
mnie nie chce, nie kocha.
I więcej się nie zobaczyłyśmy. Aż do Gdyni, ale wtedy to już ani mama
nie była tą samą mamą, ani ja tą samą Olą.
Minęło osiem miesięcy. Osiem miesięcy bez mamy. Jednak przeżyłam.
Cieszyłam się nawet, bo byłam z dziećmi. No i była przy mnie babcia.
W październiku 1943 roku przyszło pozwolenie na wyjazd. Nasz samochód
odjeżdżał ostatni. Pamiętam plac, a na nim babcię, która klęczy i się modli,
błogosławiąc nas na drogę. Wtedy dotarło do mnie, że zostałam zupełnie
sama. Bez babci, bez cioci, bez mamy. Przechyliłam się przez barierkę, do
tej babci, ale dzieci mnie odciągają. Bezsilność.
To wtedy zagościła we mnie samotność. I bierność. Dziecko zawsze jest
czyjeś – mówi: „moja mama ma ciemne włosy i bierze mnie na kolana;
jestem mojej mamy”. A ja nie miałam już o kim tak powiedzieć.
Samochody wiozły nas górami do Meszhedu. Tam po skorzystaniu
z łaźni i dezynfekcji odzieży przeszliśmy kwarantannę, potem powieźli nas
do Isfahanu w Persji. W zakładzie drugim, w którym mnie ulokowano,
pamiętam przepychanki w kolejce po koce, prześcieradła i poduszki.
Stanęłam w niej ostatnia. Zabrakło dla mnie i prześcieradła, i poduszki.
Pani podprowadziła mnie do jednej dziewczynki i powiedziała, że
będziemy spać razem, bo obie jesteśmy małe, a rano poszukamy kompletu
pościeli dla mnie.
Moje łóżko było na werandzie, ona swoje miała na dużej sali. Nie
mogłyśmy się porozumieć, w którym z nich mamy razem spać, wobec

czego uzgodniłyśmy, że jedna z nas weźmie prześcieradło, druga poduszkę,
i każda śpi w swoim łóżku. Na drugi dzień miała być zamiana. Jak
zasypiałam, przestało mi zależeć i na prześcieradle, i na poduszce.
Zasnęłam zresztą na gołej ziemi pod drzewem, z dala od wszystkich,
tam mi było dobrze. Nie myślałam o nadchodzącym obrzydliwym
śniadaniu: pajdzie chleba z cebulą, ociekającej tłuszczem, cuchnącym
tranem.
– Oleńka, wszędzie cię szukam, pani cię woła! – krzyczy nagle
koleżanka.
Prowadzą mnie do mojego łóżka, a w sienniku w miejscu rozcięcia na
słomę – rozgrzebane. To ja wcześniej rozgarnęłam słomę, by się w niej
zaszyć.
– Gdzie poduszka? – pyta pani.
– Hanka ma, ja będę mieć dziś – odpowiadam.
– Od rzeczy gada – mówi ktoś i zaniepokojony przykłada mi rękę do
czoła. – Ma gorączkę – słyszę.
Potem pamiętam, że karetka zabrała mnie do szpitala. Miałam
szkarlatynę i zapalenie ucha. To był amerykański szpital wojenny – po
kazachskim, rosyjskim i perskim przybył kolejny język do przyswojenia:
angielski. Na sali była nas garstka, bo kto mógł, wyszedł na święta Bożego
Narodzenia. Ja spędziłam je w szpitalu. Całe święta przepłakałam. Co teraz
robi mama? Przyszła do mnie pielęgniarka i razem śpiewałyśmy kolędy: ja
po polsku, ona po angielsku. Ale bez mamy to nie to samo. To pierwsze
święta bez niej.
Mama w tym czasie próbowała się dowiedzieć, gdzie jestem. Straszyła
kierownictwo więzienia, że skoro jest obywatelką ZSRR i jako obywatelka

ZSRR odsiaduje karę za poruszanie się po ulicach bez dokumentów, to
znaczy, że jej córka też jest obywatelką ZSRR, więc jakim prawem
pozwolili tej córce ZSRR – bez dokumentów i opieki – opuścić kraj, i że
jak nie pozwolą jej do córki napisać, to ona do Moskwy napisze, do samego
Stalina. Dali jej więc kartkę i ołówek, by do mnie napisała. List, bardzo
oszczędny, bo ocenzurowany, zaadresowała na polski konsulat w Persji.

Pierwszy po długiej przerwie list od Albiny Wawryki do siostry
w Rawie z 3 lipca 1944 roku. Ani słowa o tym, że przebywa
w więzieniu czy że Ola jest w drodze do Persji – inaczej nie
przeszedłby przez cenzurę

Ze szpitala nie wróciłam już do zakładu drugiego, tylko do dziewiątego.
I znów nowi ludzie, nowe otoczenie, ale list od mamy tchnął we mnie nowe
siły. Co z tego, że lakoniczny do bólu. „Chodzę do pierwszej klasy,
pamiętam o Tobie, niech Buk da Ci zdrowie i opiekuje się Tobą” –

odpisałam mamie. Do listu dołączono moje zdjęcie. Ubrali mnie w czyjąś
za dużą sukienkę, wyprostowali niesforne włosy, upięli na nich kokardę.
Perski fotograf, który robił mi to zdjęcie, kiedy dowiedział się, że musi
zadanie wykonać ekspresowo, bo nazajutrz fotografia ma pójść do mojej
mamy, do więzienia, zrobił sześć odbitek i włożył je do kasetki,
dołączywszy do tego chałwę. Zdjęcia zostały przekazane mamie, a kasetka
i chałwa były dla mnie. Kiedy mi je wręczał, mówił przez tłumaczkę:
„Mama to najważniejsza osoba w życiu człowieka. Pamiętaj o niej”. Bardzo
mu nas było żal. Chałwą pani kazała mi się podzielić z dziećmi, dla mnie
nie starczyło. Kasetkę i zdjęcia mam do dziś.
Tak mama dowiedziała się, gdzie jestem i jak się miewam, ale po
zlikwidowaniu polskich placówek w Persji kontakt się urwał. Z więzienia
pod Aszchabadem skazańców wożono do czyszczenia kanałów – miejscowi
tego nie robili, bo bali się tyfusu. Przez jednego z nich mama się
dowiedziała, że babcia koczuje na portierni hotelu „Kołchoźny”, który nam
służył za ośrodek, a po naszym wyjeździe przywrócono go gościom. Przed
odjazdem jeden z dyrektorów ośrodka dał jej koc, garnek, konserwy, mleko
w proszku.
Przez tego więźnia mama przekazała babci, by nigdzie się stamtąd nie
ruszała, w przeciwnym razie przepadnie w tej Rosji i już nigdy się nie
odnajdą. Dwa razy w tygodniu przez takiego posłańca przekazywała jej
przydziałowy chleb. Ona z ciocią jadły jedną porcję we dwie.
Jak kierownictwo hotelu babcię nakryło, kazali jej się wynosić. Wtedy
położyła się krzyżem na ziemi i odmawiała różaniec. Stwierdzili, że
nienormalna i zostawili ją w spokoju. Ponad rok tak koczowała, zrobiła
sobie palenisko z cegieł. Już ją tam znali, wiedzieli, że jej córka jest
w więzieniu, nawet dawali czasem zupy, a ona odpłacała się mydłem, bo
miała go dużo ze zlikwidowanych magazynów ośrodka. Myła się

w natrysku dla kierowców, jak już poszli spać. Marzyła jej się balia,
w której mogłaby rozprostować i odmoczyć nogi.
W pożyczonej za dużej sukience, z wyprostowanymi i upiętymi
włosami i schowanymi zębami (bo tak kazali) Ola pozowała
w Isfahanie do zdjęcia, które miało być wysłane jej mamie.
Wzruszony historią Oli i jej mamy oraz babci i cioci perski fotograf
przyniósł zdjęcie do zakładu opiekuńczego w szkatułce, do której
włożył także chałwę

Jak przekroczyłam siedemdziesiątkę, zastanawiałam się, czy stać by
mnie było na taki upór i siłę, jakie miała babcia. Nie wiem.
Gdy mamę i ciocię Helenę zwolnili, pierwsze kroki skierowały do
babci. We trzy wynajęły pokój – nawet dziwiły się, że z ich kryminalną
historią przyszło im to tak łatwo. Wiedzione podejrzeniami, spiły po jakimś
czasie gospodynię, a ta im wyśpiewała, że donosi na milicję

o korespondencji mamy i że w ogóle wynajęła im ten pokój, bo władze
kazały. Enkawudziści pamiętali jej groźby o piśmie do Stalina i woleli mieć
na nią oko. Jak gospodyni wytrzeźwiała, nie pamiętała rozmowy, ale mama
z ciocią i babcią były już ostrożniejsze.
W obozie w Pahiatua – Ola w środku

Pod koniec 1945 lub na początku 1946 roku mama z ciocią szukały tkanin
na targu – mama nie mogła pracować, utrzymywały się więc z szycia cioci.
Na dźwięk ich polskiej mowy podeszli do nich Żydzi polskiego
pochodzenia i zaczęła się rozmowa. Mama powiedziała, że szuka córki,
która była w Persji, ale nie ma tam już polskich placówek, i nie wie, co się
dalej z nią stało. Pisała już wszędzie, ale bezskutecznie. Obiecali jej pomóc.
Podali jej nazwę żydowskiej organizacji zajmującej się poszukiwaniem
rodzin. Mama napisała tam i dowiedziała się, że przebywam w Pahiatua.
Dostała wiadomość, ale jakby jej nie dostała. No bo gdzie to Pahiatua?
Brzmiało jej to jak Tahiti. Chwilę jej zajęło, zanim się dowiedziała, że to
Nowa Zelandia. Powiedzieli jej jeszcze, że w Gorkach pod Moskwą Wanda
Wasilewska zorganizowała kurs dla nauczycieli. Tylko jakby się miała tam
przedostać, skoro tu „anioł stróż” jej pilnuje?
„Będzie to kosztowało, ale załatwimy” – zapewniali Żydzi.
Mama zdążyła już zapomnieć o rozmowie, zresztą tej obietnicy wcale
nie dała wiary. Po kilku dniach przychodzi jedna z tych żydowskich kobiet
i mówi, że jest sposób, tylko najpierw trzeba mieć bilety i pozwolenie na
wyjazd. Mama ma pojechać z tymi dwiema kobietami do urzędu, gdzie one
potwierdzą, że mama jest nauczycielką i że one we trzy chcą się dostać na
kurs rosyjskiego, by uczyć dzieci. U jednej z nich na palcu lśnił wielki
pierścień z brylantem. „Po co się z nim tak obnosi?” – zastanawiała się
mama.
„Nielzia!” – powiedział im urzędnik.
I wtedy kobieta zaczyna się bawić pierścionkiem z brylantem.
W połowie zdejmowania go z palca urzędnik „już coś tam mógł”, jak
pierścionek wylądował na papierach, to papiery poszły w ruch, a gdy trafił
do szuflady, pojawiły się pożądane pieczątki i pozwolenie na wyjazd.
Gdyby nie to, do pieriestrojki na pewno by się ze Związku Radzieckiego
nie wydostały.
Kurs rosyjskiego w Moskwie już trwał, ale ponieważ mama była
nauczycielką, w dodatku uczyła Ukraińców, to szybko nadgoniła. Kiedy
więc dwie były na kursie w Gorkach, trzecia chodziła po urzędach
w Moskwie za kartą repatriacyjną, i tak na zmiany. I wychodziły! Obie
Żydówki dla siebie i mężów oraz mama z ciocią dla siebie i dla babci.
Dostali zezwolenie na dziesięcioosobowy wagon, i tak w maju 1946
roku wrócili do Polski. Mama z ciocią i babcią nie wierzyły, że wojna się
skończyła – spodziewały się natomiast, że niebawem wybuchnie trzecia,
dlatego zatrzymały się tuż przy granicy – koło Jarosławia, bo tam była już
rodzina. Na powrót do niej czekali także ciocia i wujek, brat mamy.
W takiej prowizorce żyli więc na kupie – wujek, ciocia, mama, druga
ciocia, babcia, a na koniec zwaliłam im się na głowę jeszcze ja.
Mama dowiedziała się, że ojca rozstrzelali w 1943 roku, że dom
rodzinny spalony, w dodatku już nie na polskich ziemiach, tylko w ZSRR;
ja w Nowej Zelandii, stwierdziła więc, że w Polsce nic jej nie trzyma. Moi
opiekunowie wystarali się o wizę wyjazdową dla mamy, by mogła do mnie
dołączyć, ale w Polsce nie dostała paszportu. Jak się dowiedziała, nie musi
po mnie jechać, bo jedenastoletnie dziecko może sobie samo
z zagranicznych wojaży wrócić, za to nauczyciele tacy jak ona są
odbudowującej się Polsce bardzo potrzebni.
Została więc w Polsce i już zawsze pracowała z dziećmi. Najpierw
sierotom wojennym odnajdywała rodziców albo znajdowała nowe domy,
potem prowadziła dom dziecka. Do pracy w szkole nie potrafiła już wrócić,
przysposobione w Akkemerze sieroty po Underkach i zlecenie z delegatury
zajęcia się innymi polskimi sierotami rozkręciły w niej mechanizm
ratowania dzieci, który już nigdy się nie zatrzymał. Nie była zwykłym
urzędnikiem. Ona prawdziwie żyła życiem tych dzieci. Wpadała do naszego

mieszkanka przy domu dziecka około 16 i pytała, czy odrobiłam lekcje, po
czym wracała do pracy. W domu była zwykle po 22.
Dzieci ją kochały, była im potrzebna, tylko od własnego usłyszała: „Po
coś mnie tu sprowadzała? W Nowej Zelandii miałabym rodzinę, a tu
mieszkam w domu dziecka”.
O wyjeździe do Nowej Zelandii dowiedziałam się niedługo po powrocie ze
szpitala. „Jedziemy na koniec świata, gdzie są ludożercy” – dzieci
nakręcały się takimi opowieściami.
„Pohuta, pohuta!” – ryczeli ci „ludożercy”, tupiąc i klepiąc się po
udach, a ich trawiaste spódniczki falowały w rytm tańca.
Dźwięk tych przytupów i porykiwań niósł się po drewnianym domku na
palach w polskim obozie w Pahiatua w Nowej Zelandii, a myśmy
wrzeszczeli. Zwłaszcza dla najmłodszych nie było zrozumiałe, że to tylko
występ Maorysów, baliśmy się.
Jeszcze nie zdążyliśmy okrzepnąć po przyjeździe, a droga była
mordercza. Najpierw z Persji jechaliśmy samochodami, potem pociągiem,
a na koniec statkiem handlowym przez Bombaj, gdzie się przesiedliśmy na
amerykański gigantyczny transportowiec wojskowy „General Randall”, co
było niebezpieczne, bo Japończycy czasem się tam zapędzali, dlatego
większość czasu podróży zajęły nam ćwiczenia na wypadek nalotu.
Transportowcem płynęli amerykańscy i nowozelandzcy żołnierze
wycofani z frontu oraz 900 Polaków: 733 dzieci i 105 opiekunów. 1
listopada 1944 roku dopłynęliśmy do portu Wellington. Czytałam po latach
wspomnienia Nowozelandczyków, na których ani doniesienia z frontu, ani
żywność na kartki, ani nawet trzęsienia ziemi nie zrobiły takiego wrażenia,
jak nasz widok.

Najpierw z pokładu zeszli marynarze. Pamiętam ogromną radość żon,
matek i sióstr; dzieci wieszały się ojcom na szyjach, obsypując ich
pocałunkami i upominkami. A na nas nikt nie czekał. Nie było tam ani
mamy, ani babci. Nie zazdrościłam im jednak, było mi wesoło, że choć oni
mogą cieszyć się radością odzyskanych bliskich. Wcisnęłam się między
barierki przy burcie, co jako szczupłej siedmiolatce przyszło mi z łatwością,
kucnęłam i patrzyłam na tę ziemię. Była zielono-czerwona. Zielona od
przyrody i upstrzona czerwienią dachówek uroczych małych domków.
A naokoło bezkresny błękit wody.
Nas też witano: był premier Peter Fraser z żoną i państwo Wodziccy –
polski konsul z żoną. Ona – Maria Wodzicka, przewodnicząca Czerwonego
Krzyża w Nowej Zelandii – półtora roku wcześniej witała transportowiec
wiozący amerykańskich żołnierzy do Stanów Zjednoczonych oraz
ewakuowane z Persji polskie dzieci jadące dalej do Meksyku. Zamarzyła,
by podobną grupę rodaków ściągnąć do Nowej Zelandii i podzieliła się tym
pomysłem z żoną premiera.
Zaraz zaczął się rejwach z naszym schodzeniem, bagażami, łączeniem
się w grupy. Zaprowadzili nas do pociągu i dali śniadanie, a potem rozdali
słodycze. Niektórzy brali garściami, potem chorowali, do Pahiatua
dojechali zmordowani. Ja nie rzucałam się na te lody i cukierki, nie zależało
mi na tym.
Ola z koleżeństwem w szczęśliwym czasie Pahiatua
Przy torach na trasie naszego pociągu stały dzieci i machały
chorągiewkami. Dostały na ten dzień wolne ze szkoły, by mogły nas
powitać. Miłe to było, choć potem w rozmowach z nimi słyszeliśmy, że
cieszyło ich zwolnienie z lekcji, a nie przyjazd jakichś tam dzieci. Oni
machali do pociągu, a my przez pierwsze minuty odmachiwaliśmy, ale
potem i nas to znudziło.
Niektórzy Polacy słyszeli na ulicy: „Mów po angielsku albo wracaj do
siebie”, mieli meldować się na posterunku w razie zmiany pracy, w koledżu
dziewczynki słyszały, że choć to nie ich dyżur, to mają umyć podłogę, bo
i tak Nowa Zelandia dużo dla nich robi. Czytałam, że okoliczny sklepikarz
pomstował, że mali cudzoziemcy z obozu w Pahiatua dostają czekoladę za
darmo, podczas gdy Nowozelandczycy muszą na nią zarobić. Jeden
z mieszkańców odpowiedział mu słowami: „Jak już pan wróci do domu,

niech pan spojrzy na swoje dzieci i zapyta sam siebie, czy choć raz w życiu
były głodne, czy musiały spać na dworze, czy patrzyły na śmierć kogoś
bliskiego. Ci «mali cudzoziemcy» mają za sobą właśnie takie przeżycia
z ostatnich pięciu lat, a pan ma czelność narzekać, że pańskie dzieci nie
dostają tyle czekolady, co one! Wolałby pan, żeby pańskie dzieci urodziły
się w Polsce, czy jednak jest pan wdzięczny, że przyszły na świat w Nowej
Zelandii?”. Ja nie doświadczyłam w Nowej Zelandii żadnych przykrości,
mam stamtąd wyłącznie dobre wspomnienia.
Nasze nowe sieroce przytulisko powstało w miejscu obozu
internowanych, w którym dotąd przebywali japońscy jeńcy. Otoczony był
jeszcze drutami kolczastymi, gdzieniegdzie stały wieże wartownicze.
Okoliczni mieszkańcy wysprzątali obóz, zacementowali zniszczone
chodniki, powiększyli ogród; odremontowali drewniane budynki, usunęli
drut kolczasty. Przygotowali łóżka, powiesili firanki, przystroili baraki
kwiatami, pomogli zrobić pierwszy posiłek.
Reszty dzieła dokonaliśmy my: nadaliśmy ulicom obozu polskie nazwy.
Była w nim oczywiście polska administracja, harcerstwo i kapelan. Dzieci
uczyły się po polsku, bo po wojnie miały wrócić do kraju. Dopóki alianci
uznawali polski rząd w Londynie, to on płacił za utrzymanie dzieci
i opiekunów, potem wzięło to na siebie nowozelandzkie wojsko. Po
demobilizacji polskiego wojska na uchodźstwie niektórzy żołnierze
dołączyli do dzieci czy rodzeństwa w Nowej Zelandii, a w 1948 roku
stworzyli w Wellington Stowarzyszenie Polaków, które dało początek
tamtejszej Polonii.
Po zakończeniu nauki w polskiej podstawówce dzieci wyjeżdżały do
nowozelandzkich gimnazjów, te starsze szły tam od razu. Obóz w Pahiatua
zamknięto 15 kwietnia 1949 roku. Najmłodsi chłopcy zamieszkali w Bursie
Polskich Chłopców w Hawera, a najmłodsze dziewczynki – w Bursie

Polskich Dziewcząt w Wellington. Pozostała młodzież mieszkała
w internatach, a starsza poszła do pracy w miastach i na farmach.
Bezpośrednio po opuszczeniu obozu przez polskie dzieci stanowił on
przejściowe pomieszczenie dla bezpaństwowych wysiedleńców
z przymusowych obozów pracy w Niemczech – wśród nich byli Polacy,
którzy bali się wrócić do komunistycznej Polski. Po 1952 roku baraki
i budynki sprzedano oraz wywieziono do innych miejscowości. Służyły tam
za stodoły, domy wypoczynkowe lub sale zebrań. Na trenie obozu powstała
farma.
Pamiątką po polskich dzieciach była mała kamienna grota Matki Bożej,
ale popadła w ruinę. W latach siedemdziesiątych XX wieku w miejscu,
gdzie się znajdowała tylna brama obozu, Polonusi zbudowali pomnik,
w którego cokół wmurowano kamienie z kapliczki. Przedstawia on matkę
z dzieckiem. Pamiętam, jak tę figurkę postawiliśmy – to było jakiś rok po
przyjeździe. Doprowadzono do niej prąd i nad jej głową zabłysła aureola.
– Matka Boża rozbłysła! – ktoś zawołał.
– Gdzie?
– Przy żywych płotach. – Tak mówiliśmy na żywopłot z tui.
A potem poszło dalej:
– Matka Boża się ukazała! – Tak narodziła się plotka.
Przed Nową Zelandią byliśmy przyzwyczajeni do słomy, sienników, a tu:
łóżka, od razu pościelone, nie trzeba więc było wystawać w kolejkach po
przydział bielizny. Przy każdym łóżku niebieski dywanik, na łóżku – biała
poduszeczka, ładna, nowa. Okna otwarte, świeże kwiaty na stolikach przy
każdym łóżku. W sypialniach stało po dwanaście łóżek, cztery szafy;

w każdym baraku po dwie sypialnie, a między nimi korytarzyk z pokoikami
wychowawców oraz WC i natryski.
Czystość pokoi oraz osobistą sprawdzała pani Sprusińska. Oglądała
włosy, ręce, patrzyła za uszy, na szyję, pilnowała wymiany pościeli. Nie
zawsze chciało się nam myć w łazienkowym korycie, ale mobilizowaliśmy
się na myśl o tym, że za wszelkie zaniechania czeka nas przykre
pstryknięcie w ucho.
Zaczęłam nowe życie. Wciąż byłam wyizolowana, ale już nie tak, jak
na początku, tuż po rozstaniu z mamą. Wciąż wracała do mnie ta myśl, że
gdyby mama mnie nie zostawiła, byłybyśmy teraz razem. Nie rozumiałam,
że nie mogła się mną opiekować, bo siedzi w więzieniu, z którego nie chcą
jej wypuścić. W moim poczuciu więzienie było tylko dla złoczyńców,
a mama przecież nie zrobiła nic złego.
Jako jedynaczka byłam zawsze w mniejszości. Sporo było rodzeństw,
w których starsi pełnili funkcję rodziców. Jak maluch im naskarżył, że ktoś
go pobił albo coś zabrał, albo skrzyczał go nauczyciel, miał w nich obrońcę.
Ja nie miałam obrońcy.
Jako największy horror wspominam posiłki. Jedliśmy w dwóch turach
w dużej jadalni. Wszyscy już się najedli i wyszli, a ja słyszę:
– Ty zostaniesz, aż zjesz.
Przede mną rósł las nóg od krzeseł, które sprzątaczka ustawiała na
stołach, by umyć podłogę, a ja ciągle mieszałam w talerzu. Mieszałam
i mieszałam, ale bez efektu. Wreszcie podchodziła opiekunka i, dając mi
szturchańca w głowę, oświadczała:
– Dziś już idź, ale jutro masz zjeść do końca.
„Wątła, stan zły” – widniało w mojej karcie zdrowia od początku do
końca pobytu w Pahiatua. Tak sobie tam wegetowałam.

Na pierwsze święta Bożego Narodzenia dzieci rozesłano do
nowozelandzkich rodzin. Jechałam do Palmerston z kartką na szyi, na
której wypisano imię i nazwisko osoby, która miała mnie odebrać. Nasze
nazwiska były dla nich za trudne. W rodzinie, do której trafiłam, była moja
rówieśnica Sarah, ale szybko się mną znudziła – nie mówiłam po angielsku,
cicha byłam i w ogóle nie wiadomo było, co ze mną robić.
Do WC chodziło się tam na zewnątrz. Raz w nocy chciałam wyjść za
potrzebą, ale otwierając drzwi, natrafiłam na przeszkodę. Przeszkoda
warczała, a błysk kłów kazał mi z powrotem zamknąć drzwi. Idę więc do
okna, patrzę, a pod nim – to samo warczenie i białe kły. Ciekawe, że
ujadanie psa nie obudziło gospodarzy, mnie jednak ostudziło w kwestii
wycieczek poza dom, więc wysikałam się do wazonu. Kwiaty z niego
odłożyłam na bok, a jego samego postawiłam sobie przy łóżku, by zaraz po
obudzeniu go opróżnić i odstawić na miejsce.
Nagle czuję, że ktoś mnie szturcha.
– Wake up, wake up, Ola.
Otwieram oczy, stoją nade mną gospodarze, macam ręką, ale wazonu
nie ma, patrzę – stoi na komodzie, a w nim kwiaty. Zaspałam, a oni nakryli
mnie na tym niecnym występku!
– Sorry, I want to tell you – zaczęłam, na ile umiałam wydukać po
angielsku po dwóch miesiącach nauki. Chcę się wytłumaczyć, ale nie
umiem dobrać słów. Gospodyni głaszcze mnie po głowie i mówi: It’s all
right, po czym każe mi się ubierać. Nakładam więc swój brązowy
płaszczyk i beret à la naleśnik. Pewnie odwożą mnie do obozu za ten
wazon. Co też mnie podkusiło! Trudno, chwytam za walizkę, ale gospodyni
mówi, żeby nie brać, i prowadzi mnie do wyjścia.
Szłyśmy uliczkami, przy których stały domki z czerwoną dachówką
odcinającą się od okolicznej zieleni; chłonęłam te widoki, które tak mnie

zachwyciły, gdy Nową Zelandię oglądałam jeszcze z pokładu transportowca
„General Randall”. „To już pewnie moje ostatnie chwile tutaj. Gdzie mnie
prowadzą? Gdzie się trafia za sikanie do wazonu?”
Gospodyni zatrzymuje się przy ładnym domku i puka. Serce mi wali, bo
kto też otworzy, co mnie czeka? W drzwiach ukazuje się siwiuteńki
staruszek, a za nim tak samo siwiuteńka staruszka. Głaszczą mnie, częstują
ciasteczkiem, może nie będzie tak źle. Ale płaszcza nie pozwalają
zdejmować. Jak tylko dogryzłam ciasteczko, wyszliśmy we czworo, po
czym moja gospodyni się pożegnała i zostawiła mnie w towarzystwie
starszych państwa.
Ci biorą mnie za ręce i prowadzą. Dochodzimy już do kościoła, kiedy
staruszkowie się zatrzymują. Poszliśmy na mszę. Wtedy zrozumiałam –
rodzina, u której gościłam, była niewierząca, więc żebym ja mogła przeżyć
święta zgodnie ze zwyczajami mojej religii, gospodyni zaprowadziła mnie
do wierzących sąsiadów. How nice! Potem zjadłam u nich świąteczne
śniadanie i moja gospodyni mnie odebrała.
Mimo ich starań nie wspominam tego pobytu dobrze, dlatego kiedy
zbliżały się kolejne wakacje, powiedziałam, że do żadnej rodziny już nie
jadę. Pani od angielskiego wyznałam, że robię różne złe rzeczy – nie
powiedziałam oczywiście, że chodzi o sikanie do wazonu, a poza tym nie
umiem jeszcze dobrze po angielsku.

Dom Ellen McAloon, nowozelandzkiej Irlandki, która zapraszała do
siebie Olę. Od frontu dom był urzędem pocztowym, w którym Ellen
pracowała
Nauczycielka powiedziała, że chciałaby mnie u siebie przyjąć pewna
Irlandka – Ellen McAloon. Miała już dorosłe dzieci, a mnie chciała
adoptować, czego się domyśliłam, bo jeździłam do niej częściej niż inne
dzieci do swoich zaprzyjaźnionych rodzin. Bardzo się zżyłam i z nią, i z jej
dziećmi – Carmel, Peddy i Bernardem. Wreszcie zaczęło być mi dobrze –
ktoś o mnie dbał, Peddy uszyła mi sukienkę, dzięki czemu wyróżniałam się
na tle koleżanek noszących szyte hurtem identyczne ubrania.
W rodzinie Pani łatwiej mi było uczyć się języka. Nazywałam ją „Pani”
– po polsku, a ona tak lubiła to miękkie „ni” w tym słowie, że w listach
potem sama się tak podpisywała. W jej domu dostałam ciepło
i zainteresowanie. W dorosłym życiu przeczytałam, że bez nich dzieci nie
mogą się prawidłowo rozwijać. Zanim jednak zaczęłam swobodnie władać

angielskim, nauczyłam się rozmawiać z oczami ludzi. Z nich czytałam
emocje – jak się nie rozumie języka, pozostaje mowa ciała, a oczy mówią
najwięcej.
Lubiłam chodzić do kościoła. Tam spotkałam się z kolejnym językiem –
łaciną. Nic nie rozumiałam, dla mnie ważniejsze były jednak spotkania po
mszy. Parafianie szli na nie do okolicznego ośrodka dla osób
niepełnosprawnych na zaproszenie tych ostatnich. Były ciasteczka,
cukierki, rozmowy w przyjaznej atmosferze.
Bawiłam się z niepełnosprawnymi dziećmi – urządzaliśmy wyścigi na
wózkach, a potem jedliśmy udziec barani z dynią. Gdy dynię podawali
w obozie, nie wyobrażałam sobie jej tknąć. Już na słowo pumpkin miałam
odruch wymiotny. U niepełnosprawnych jadłam, aż mi się uszy trzęsły.
Pani pracowała na poczcie i nie miała dla mnie za dużo czasu, mimo to
czułam jej troskliwą opiekę. Ucieszyła się, gdy mama mnie wreszcie
odnalazła i napisała, że się do mnie wybiera. Ellen znalazła dla niej pracę
i miejsce dla babci. Wyczekiwałyśmy ich przyjazdu, snułyśmy plany, a tu
w Polsce mama słyszy: „Nielzia”.
Mama walczyła o pozwolenie na wyjazd jeszcze do 1948 roku, szwagra
pracującego na kolei prosiła, by przemycił ją do Austrii, ale za co by ona
tam żyła? Mogłaby pracować jako sprzątaczka, ale gdzie mieszkać, za co
utrzymać babcię i siebie do czasu znalezienia pracy, jak tu grosza przy
duszy nie miała? Skapitulowała i więcej o wyjazd na Zachód się nie starała.
Rzuciła się w wir pomagania polskim sierotom.
„Po coś mnie tu sprowadzała? W Nowej Zelandii miałabym rodzinę,
a tu mieszkam w domu dziecka!” – krzyczałam, raczej z przekory niż
autentycznego żalu. Tak naprawdę cieszyłam się, że mam mamę, ale nigdy
nie było między nami serdeczności. Jak było dobrze, to było dobrze. Ale
jak było źle, to nie szłam do niej się wypłakać, tylko działałam na własną
rękę – jak ta Irka w Kazachstanie, co sery z dachów podjadała.
Wielu z nas, którzy wróciliśmy z wygnania, nie umiało odbudować
relacji z rodzicami po tak długim rozstaniu i tak traumatycznych
przeżyciach. Dużo było historii, że na wygnaniu ktoś znalazł sobie nową
żonę czy nowego męża, a potem w kraju okazywało się, że czeka na nich
pierwszy małżonek.
Coraz bardziej dociera do mnie, że mamę straciłam nie wtedy, kiedy
zamknięto ją w więzieniu, a jedyne, co mogłam zrobić, to przynieść jej
rozciapcianych morw, ale wtedy, gdy o godzinie 5 wychodziła do kołchozu,
a ja, trzylatka, zostawałam pod opieką babci. W zasadzie wychowywałam
się bez mamy, a nawet gdy fizycznie była obok mnie, o jej uwagę
konkurowałam z sierotami, którymi się zajmowała – zarówno w czasie
wojny, jak i po niej.
W marcu 1948 roku płynęłam statkiem z Nowej Zelandii do Londynu
razem z siedemnaściorgiem dzieci i ich rodzicami. Bez mamy lub taty
płynęłam tylko ja i Hanka. Wszyscy byli zajęci sobą – niepokoili się, co
zastaną w kraju. Dobrze się tam czułam, nikt mnie nie kontrolował. Jeden
kelner, jak zauważył, że gorzej jem, podsuwał mi dodatkowy deser.

Ola z irlandzką rodziną Alan McAloon: Bernardem, Peddy i Carmel
Dobrze trzymałam z marynarzami – pomagałam im malować
balustrady, sprzątać basen. Jeden wpierał mi, że nazywa się Sobieski. Ja mu
na to, że Sobieski to był król i nie mógł mieć przecież syna marynarza.
Śmiał się. A kiedy za Kanałem Panamskim można było z podpływających
łodzi kupić banany, ten „królewski marynarz” podszedł do mnie z całą ich
kiścią.
– Po co ci tyle? – zapytałam.
– To nie dla mnie, tylko dla ciebie – powiedział z uśmiechem.
Wiedział, że płynę do mamy, żal mu mnie było.
W Londynie kilkanaście dni czekaliśmy na kolejny statek – już do
Polski. Mieszkaliśmy w suterenie. Dziewczynki z rodzicami chodziły na
miasto, a my zostawałyśmy i przez okienko obserwowałyśmy nogi
przechodniów. Jak zobaczyłyśmy dziecięce, podskakiwałyśmy, żeby

zobaczyć ich właścicieli – jak wyglądają, jak się zachowują. Przez te
kilkanaście „londyńskich” dni znowu czułyśmy się same, z daleka od
wszystkich, od życia. Zabrali nas tylko do muzeum figur woskowych i do
parku.
Na okręcie do Polski: pierwsza z lewej Zofia Buszewska (później
Przerwa-Tetmajer), nn, nn, opiekunka Jadwiga Żerebecka, nn,
Hanka Butrymowicz, Ola Wawryka

Gdy nadszedł dzień powrotu do kraju, wsiedliśmy na „Batorego”. Nie
podobał mi się ten okręt – za dużo było w nim przestrzeni i swobody, za
elegancko z tymi salami balowymi i wieczorkami tanecznymi. Nowa

Zelandia była otwarta, bezpośrednia, szczera i solidarna, a tu jakoś
sztywno.
Starsza Amerykanka zaczęła się nad nami użalać – okazałam jej, że
tego nie lubię. Na odchodne dała mi i Hance po 10 dolarów i kazała zaszyć
w sukienkach. Potem celnikowi prawie wyklepałam, że mam te dolary, bo
nie wiedziałam, że to coś złego.
W porcie w Gdyni nie było hucznie i radośnie, jak w Wellington, gdy
zawitaliśmy do Nowej Zelandii. Nie było witających tłumów, tylko
urzędnicze pytania: „Ile masz lat? Gdzie dokumenty?”. Nawet w Londynie,
w którym hala odpraw była dużo większa, było spokojniej niż w Gdyni.
Wyczytywano nazwiska dzieci. Padały kolejne, ale nie moje. Wszyscy już
poszli, nawet Hanka, tylko nie ja.
Wiedziałam, że mam jechać do Jarosławia i że to blisko Krakowa.
W Nowej Zelandii jeździłam sama pociągiem – na prośbę Pani albo
opiekunów z obozu zajmował się mną konduktor, wiedział, dokąd jadę,
i mówił, gdzie mam wysiąść. Pomyślałam więc, że skoro mama po mnie nie
przyszła, poradzę sobie sama. Wsiądę do pociągu, a konduktor powie mi,
jak już będzie ten Kraków.
Załatwiałam ostatnie formalności, gdy usłyszałam:
– Oleńka, to chyba twoja mamusia – powiedziała starsza ode mnie
dziewczynka.
Czy słyszała rozmowę mamy ze strażnikiem, czy pamiętała ją jeszcze
z Aszchabadu? Rozpoznała ją. Zaczęłam się rozpychać i szłam do pani,
która wyciągała do mnie ręce.
– No tak, ty jesteś moja córeczka.
– A ja myślałam, że ty masz czarne włosy.
To były pierwsze słowa, które do siebie wypowiedziałyśmy. Takie to
dziwne powitanie.
*
Nowa Zelandia była wybłyszczona – czerwoniutkie dachówki i intensywna
zieleń przyrody, czyściutko i słonecznie. Pierwszy raz z ruinami zetknęłam
się w Londynie. Na widok jego szarych i zniszczonych ulic aż mnie
zmroziło. Pomyślałam: „Jak to możliwe, że mieszkańcy tak paskudnego,
ponurego kraju rządzą tą piękną i słoneczną Nową Zelandią?”.
Jednak przykre uczucie, jakiego doznałam w Londynie, nijak się miało
do szoku na widok ruin gdańskiej starówki, na którą zabrała mnie mama
zaraz po odebraniu ze statku. To było morze ruin. Patrzyłam na nie i robiło
mi się coraz bardziej żal – kiedyś to miejsce musiało być piękne. Mój
wzrok padł na jedną z witryn sklepowych, a na niej – na słoje z cukrowymi
laskami, groszkami i łabądkami. Patrzyłam na te kolorowe słodycze i na te
ruiny, to na cukierki, to na gruzy. Złapałam się żelaznej barierki i nie byłam
już w stanie oderwać się od wystawy.
– Mamo, to jest nasze – bardziej stwierdziłam, niż zapytałam.
– Tak, ale to wszystko trzeba teraz odbudować – powiedziała. – Zrobisz
to ty i inni młodzi ludzie, i ja… Ale ja chyba za mądrze do ciebie mówię,
chodź, kupię ci tych cukierków, bo widzę, jak na nie patrzysz.
Znów więc miałam być małym dzieckiem – jak to się robi? Kiedy
mama mówiła z żalem: „zniszczyli nam kraj”, dopytywałam: „Niemcy czy
Sowieci?”.
– Tak, oni – odpowiadała.
Po latach przyznała, że bała się tych moich pytań o Niemców
i Sowietów. Odpowiadała: „oni”, a ja rozumiałam, że chodzi i o tych, i o
tych, i nie dopytywałam. Dziwiło mnie jej zachowanie – w Nowej Zelandii
byłam uczona szczerości, a tu nagle mam nie mówić o Sowietach, o tym, że
nas więziono.
– Jak już musisz powiedzieć, mów, że byłaś w Nowej Zelandii –
instruowała mnie mama.
– A jak zapytają, skąd się tam wzięłam?
– To mów, że z Persji.
– Mamo, a jak zapytają, dlaczego nie mam ojca?
– Nie masz, bo zginął.
Ani słowa o AK. Ojciec leży we wspólnej mogile gdzieś w Jasielskiem,
i więcej miałam się nie interesować.
– Ale pomodlić by się trzeba nad grobem – ciągnęłam.
– Tam zawsze znajdzie się ktoś, kto się pomodli.
Bała się, że jak wyjdzie akowska działalność ojca, ona straci pracę, a ta
była dla niej wszystkim. Raz jednak odkryła, w Polsce Ludowej to jeszcze
było, że znajoma studentka czwartego roku politechniki nie wie, co było 17
września 1939 roku, i postanowiła zgłosić się do konkursu, który
Państwowe Muzeum na Majdanku organizowało dla osób ratujących dzieci
w czasie wojny.
Spisała swoje wspomnienia, a dziennikarz katowickiego dziennika,
w którym miała je opublikować, „wygładzał” je. „Wywieźli mnie do
ZSRR” zamienił na „znalazłam się w ZSRR”, „zesłańców” – na „ludzi
uciekających przed wojną”. Przyznali jej drugie miejsce.
„Pani Albino, proszę wybaczyć, ale temat jest taki, że pierwszej
nagrody, mimo że pani na nią zasługuje, otrzymać pani nie może” –
usłyszała od przewodniczącego komisji.
Pierwsza nagroda trafiła do osoby, która uratowała nie pięćdziesiątkę,
ale jedno dziecko, ale opowieść nie miała tła sowieckiego. Mama wierzyła,
że mimo wygładzonej formy artykuł da do myślenia i nie będzie już takich,
co nie wiedzą o wydarzeniach po 17 września.

*
W Nowej Zelandii czułam się u siebie. W Polsce czułam się potrzebna,
słyszałam to tyle razy, że w to uwierzyłam, i wreszcie także tu poczułam się
„u siebie”. Kiedy parę lat temu znów byłam w hali odpraw w Gdyni, raz
jeszcze usłyszałam tamten czas. Słyszałam wyraźnie cały ten rejwach,
wyczytywanie nazwisk, nawoływanie się rodzin, żądanie dokumentów,
krzyki radości. Mimo ciszy, bo byłam tam sama. Stałam i słuchałam. Przed
oczami przewinął mi się film.

Ola już w Polsce. Zdjęcie wykonane zaraz po przyjeździe do
Jarosławia. Korale z muszelek Ola przywiozła z Nowej Zelandii

Zobaczyłam w nim także moment przyjazdu mojego i mamy do
Jarosławia. Byłam wtedy zmordowana. Miałam dwanaście lat i następował
kolejny zwrot akcji w moim życiu. Uświadomiłam sobie, że dojechanie tu
z Gdyni nie byłoby tak proste, jak moje samodzielne podróżowanie po
Nowej Zelandii. Na dworzec wyszły po nas ciocie, kuzynka powitała mnie
bukietem piwonii. I znów musiałam się rozstać z mamą. Zostawiła mnie

w Jarosławiu z babcią i ciotkami, a sama wróciła do domu dziecka koło
Jasła, którego była dyrektorką. Dzieliło nas kilka godzin drogi.
Cieszyło mnie, że odzyskałam babcię. Była tak schorowana, że
siedmiominutowa droga do kościoła na piechotę zabierała nam 45 minut.
Dreptała wolniutko, a po drodze opowiadała mi prawdę, bo bajek nie
lubiłam.
„Babciu, opowiedz mi prawdę” – prosiłam, a ona snuła opowieści
o naszym przedwojennym domu w Horyńcu, jak zakładałam tam węzełek
na kij i w świat ruszałam, i o naszym pobycie w Rosji. To dzięki niej znam
swoją historię z takimi szczegółami.
Kiedy do Horyńca pojechałam kilkadziesiąt lat później z mężem,
pilotowałam go, a on się dziwił, skąd znam to miasto, skoro ostatnio byłam
w nim jako trzylatka. To babcia tak dokładnie opowiadała, gdzie mąkę szło
się kupować, a gdzie do krawca; która ulica w którą wpadała, a z którą się
krzyżowała.
Z Jarosławia mama została przeniesiona do domu dziecka w Przemyślu,
i odtąd mogłyśmy mieszkać razem. Mama nadal pomagała dzieciom
z sierocińca odnajdywać rodziców. Z jedną z takich dziewczynek się
zaprzyjaźniłam. Ona właściwie pomogła mi się odnaleźć w Polsce.
Okazało się, że przebywająca w prowadzonym przez mamę domu
Teresa – w czasie wojny ocalona przez siostry zakonne – ma matkę.
Żydówkę. Dziewczyna była już uformowaną katoliczką. Rozdarta była
między tym katolicyzmem a żydowskimi korzeniami matki. Zaczęła się
interesować jej wiarą. Kiedyś to jej pochodzenie, o którym po szkole
rozeszły się zaraz plotki, uratowało naszą klasę. To były wczesne lata
sześćdziesiąte, kiedy ze szkół wyrugowano religię. Była Środa Popielcowa,
a przed lekcjami zajrzał do nas ksiądz. Wszystkim posypał głowy, tylko
Teresa nie chciała. Czuła się już bardziej żydówką niż katoliczką.
Nagle wpada dyrektor:
– Ksiądz był? – krzyczy.
– Był – mówi Teresa, a ja myślę: „Co za skarżypyta”.
– Popiołem sypał?
– Sypał – mówi Teresa.
– Komu? – dopytuje dyrektor.
– A mnie – odpowiada Teresa.
– E tam, bzdury gadasz. – Dyrektor machnął ręką, wziąwszy ją za
kłamcę, i wyszedł.
Pomyślałam wtedy: „Nie ona skarżypyta, tylko ja tchórz, bo sama nie
miałabym odwagi na takie wystąpienie”. Zbliżyłyśmy się do siebie.
Chodziłam z nią do klubu hebrajskiego, bo sama nie miała śmiałości, a ja
przy okazji liznęłam kolejnego języka. Trochę mnie do tego popychała
mama, zupełnie jak z tym Mojżeszem Zyrą, którego w 1941 roku
z radzieckiego dietdomu przyprowadziła nielegalnie do Akkemeru i tam
mieliśmy sprawić, by czuł się dobrze.
Dobrze się stało, bo znajomość z Teresą i zaangażowanie w jej sprawy
dało mi wgląd także w moją sytuację. Miałam bratnią duszę – obie kiedyś
straciłyśmy matki, a potem je odzyskałyśmy; obie wychowywałyśmy się
w jednej kulturze, a potem miałyśmy funkcjonować w innej. Obie
pracowałyśmy nad swoimi relacjami z matkami – chciałyśmy się z nimi na
powrót połączyć, ale było to bardzo trudne.
Nowa Zelandia, a potem przyjaźń z Teresą nauczyły mnie, by nie
wartościować ludzi, ale brać ich takimi, jacy są. Nie ze wszystkimi muszę
się zaprzyjaźnić, ale jeśli ktoś ma odmienne poglądy, nie przeszkadza mi to.
Nie mogę jednak pogodzić się z tym, że ktoś zawłaszcza prawdę. Nie
rozumiałam, czemu nie wolno mi mówić o zsyłce do ZSRR, dlaczego nie
wolno szukać grobu ojca.

Znalazłam go w tajemnicy przed mamą. Wiedziałam, że leży „gdzieś
w powiecie jasielskim”. W latach dziewięćdziesiątych snułam się po
tamtych okolicach – dojeżdżałam autostopem, jak mama kiedyś, ratując
dzieci, i szukałam grobu ojca, by ratować swoją przeszłość. Po miesiącach
poszukiwań znalazłam go w Gogołowie koło Brzostka. Aleksander
Wawryka leży tam z dwoma innymi żołnierzami, z którymi został
rozstrzelany.
– Po coś go szukała? Kłopotów chcesz? – pytała matka, gdy
podzieliłam się z nią owocami mojego prywatnego śledztwa.
Okazało się, że doskonale wiedziała, gdzie ojciec leży. Była na tym
grobie.
– Mogłaś mi powiedzieć! – Wzburzyłam się.
– Nie mówiłabyś tak, gdybyś dwa lata przesiedziała u nich w więzieniu.
I więcej nie było tematu.
Od powrotu z Nowej Zelandii do Polski aż do czasu usamodzielnienia się
żyłam na marginesie domu dziecka, który prowadziła mama. Po czterech
latach w Przemyślu przeniesiono nas do Rzeszowa – do domu dziecka,
którego nikt nie chciał objąć. Nikt prócz mojej mamy. Z problematycznymi
wychowankami potrafiła rozmawiać przez całe noce.
Ja w tym czasie kończyłam gimnazjum i poszłam do liceum, potem
wyjechałam na studia do Łodzi, a mama wciąż prowadziła nocne rozmowy
z dzieciakami. Wyszłam za mąż, przeprowadziliśmy się do Bielska-Białej,
mąż kiedyś spytał: „Twoja mama to na ile zmian pracuje?”. Bo nigdy jej nie
było.
To znaczy była – w domu dziecka. Od swoich dawnych wychowanków
dostawała po latach listy: „Pani zawsze wiedziała, czego człowiekowi

potrzeba”. Na jej pogrzebie jeden z byłych podopiecznych wspominał, że
zwracał się do niej per „pani”, ale myślał zawsze: „ciocia”. Nie była
kierowniczką, była im matką. Miała w sobie ciepło, przy którym ogrzewali
się jej podopieczni, a którego przez sieroctwo byli pozbawieni. Na grobie
napisałam jej, że była opiekunką dzieci. Także mojego syna. „Synciu” do
niego mówiła i troszczyła się o niego – zwłaszcza gdy był w wieku,
w którym byłam ja w czasie naszej rozłąki. Jakby chciała sobie ten czas
zrekompensować, odzyskać go.
Po swoim ojcu taki charakter miała. On też dla dzieci zrobiłby
wszystko. Był Rosjaninem z Saratowa, ale z Rosji uciekł. Wziął na siebie
winę brata, kolportującego antycarskie ulotki. Brat był słabego zdrowia,
a dziadek wsiadł na konia i przez całą Ukrainę jechał, aż do Austrii
dojechał. Poprosił o azyl i go dostał – z prawem pobytu w Polsce, którą sam
sobie do życia wybrał. Tu też poznał swoją przyszłą żonę.
„Bienia to ma charakter po ojcu – mówiła babcia o mojej mamie
Albinie. – On dla swoich dzieci w wieku pięćdziesięciu lat nawet chrzest
przyjął, bo dzieci prawosławnych na studia nie chcieli. Nigdy na żadne
z dzieci głosu nie podniósł”.
Mama też nie podnosiła, choć tych dzieci miała na głowie znacznie
więcej. Myślałam przez chwilę o pójściu na pedagogikę, w końcu
zdecydowałam się na technologie zielarskie i aromatyczne na Politechnice
Łódzkiej. Po studiach i przeprowadzce do Bielska-Białej zaczęłam pracę
w fabryce wódek gatunkowych „Polmos”.
W latach dziewięćdziesiątych z fabryką tą zaczął współpracować Żyd,
którego matka i siostry zginęły w Treblince, a ojciec – gdzieś w Niemczech.
Sam osiadł w Konstancji, a do Polski przyjechał po raz pierwszy po wojnie
w 1983 roku – w czterdziestą rocznicę powstania w getcie warszawskim,
w którym mieszkał. Z przerażeniem patrzył na niszczejące żydowskie

groby i cmentarze. Wziął się za ich odnawianie. Gdy skończyły mu się
środki od żydowskich fundatorów, zgłosił się do nas.
Produkowaliśmy już śliwowicę paschalną, dlatego to nam
zaproponował produkcję koszernej wódki. Gdy funduszy z jej sprzedaży
starczyło nie tylko na odnowę grobów i cmentarzy, resztę zainwestowano
w budowę kolejnej fabryki wódek koszernych. Tam odpowiadałam za
technologię produkcji, a mąż – za stan maszyn. Żyd nazywał się Sigmund
Nissenbaum i był założycielem Fundacji Rodziny Nissenbaumów, dbającej
o żydowską spuściznę w Polsce. To była pierwsza fundacja powstała
w powojennej Polsce, która działa również obecnie na rzecz nawiązywania
dialogu polsko-żydowskiego.
– Mogłaś iść na pedagogikę, po coś się w te wódki pakowała? –
słyszałam od mamy.
Lubiłabym pracę z dziećmi, wódki nic a nic mnie nie pociągały. Ale jak
napatrzyłam się na mamę, która do pracy wychodziła o godzinie 6 i wracała
o 22, odechciało mi się powielania jej schematu. Wojna i tułaczka odebrały
mi mamę, później musiałam dzielić się nią z innymi, wciąż nowymi
dziećmi. Tak mi szkoda tamtego czasu. Ze swoim synem i przy swoim
mężu chciałam w pełni przeżyć to, czego tak mało sama dostałam.
Aleksandra Kulak-Wawryka
12
Wywózki rozpoczęły się 10/11 lutego 1940 r.; druga fala – 12/13 kwietnia 1940 r., trzecia – 28/29
czerwca 1940 r., czwarta – w maju 1941 r.

Albina Wawryka – mama Aleksandry. Uratowała blisko 50 dzieci
z radzieckich dietdomów
Zeszyt, w którym babcia uczyła Olę pisać jeszcze w Rosji
Pierwsza Komunia Święta w Pahiatua – Ola dostała na nią
przepustkę ze szpitala, gdzie leżała na zapalenie płuc. Dlatego na
zdjęciu jest w sweterku (czwarta z lewej w dolnym rzędzie)

Ubrane w UNRR-owską odzież mama Oli Wawryki, jej ciocia
i babcia – z nieustannie bolącą, obandażowaną głową – w chwilę po
powrocie do Polski
MIECZYSŁAW
INŻYNIER Z POSIOŁKA
Dzieci pośród grobów legionistów na cmentarzu w Kościuchnówce

fot. Domena publiczna
o coście tam jechali, skoro tam tak niefajnie było?” – słyszę od
„P nastolatków w czasie szkolnych pogadanek. Więc im tłumaczę,
że nie na wakacje tam jechaliśmy. Nawet nie z własnej woli,
byliśmy przemocą wywiezieni.
„To uciec mogliście – podpowiadają młodzi. – Mieliście siekiery,
topory: zatłuc sołdata i w nogi”.
Dla nich wszystko jest proste jak w filmie. A my tam w tajdze nie
wiedzieliśmy, gdzie byliśmy. Jakiś posiołek w jakiejś obłasti. Co za różnica
zresztą, jakby się to nazywało. Żadnego radia, bo jak mieliśmy w domu, to
zabrali. Poza tym, gdyby było, to kiedy go słuchać, jak od rana do wieczora
praca w tajdze, a potem resztką sił człowiek powalał się na pryczę. Jeśli
była, bo jak nie, to i na gołej podłodze się spało.
A jak uciec, to gdzie? Niejeden po ciemku z wieczora za chałupę się
wyprawił, to go wilki rozszarpały. Las i dzika zwierzyna zastępowały drut
kolczasty. Ej, dzieci, dzieci.
Za co nas wywieźli? Bośmy byli Polakami. W naszej osadzie wojskowej
sami Polacy mieszkali, ale naokoło Ukraińcy, Białorusini i Żydzi. Zgodnie
nam się razem żyło, choć początkowo patrzyli tam na Polaków spod oka.
Po zwycięskich bataliach Legionów i po wojnie polsko-bolszewickiej 20
grudnia 1920 roku wyszły w wolnej Polsce dwie ustawy: O przejęciu na
własność Państwa ziemi w niektórych powiatach RP i O nadaniu ziemi
żołnierzom Wojska Polskiego.
Tych „niektórych powiatów” było dwadzieścia dwa. Leżały we
wschodnich województwach – łącznie znacjonalizowano 785 majątków. To
były ziemie skarbu rosyjskiego, należące między innymi do byłej dynastii

rosyjskiej; ziemie Kościoła katolickiego, ale także porzucone przez
właściciela ziemie prywatne.
Na mocy tej drugiej ustawy mieli dostać je żołnierze, którzy bronili
granic Polski, w tym zasłużeni inwalidzi, z zastrzeżeniem, że do wojska
zgłosili się na ochotnika. Te obostrzenia wprowadził ktoś przewidujący, bo
po takie ziemskie przywileje zgłosiło się około 90 tysięcy chętnych.
Dlatego przepis obwarowano jeszcze bardziej: wielkość działki nie mogła
przekraczać 45 hektarów – a jeśli żołnierz miał już swoją ziemię, to jej
obszar wliczał się w te 45 hektarów. Zwykle jednak miały od 15 do 25
hektarów. Gospodarstw przez dwadzieścia pięć lat nie można było dzielić
ani sprzedawać bez zezwolenia.
Żołnierze, którzy zdecydowali się skorzystać z prawa do ziemi, mogli
liczyć na materialną pomoc państwa przy jej zagospodarowaniu: na 80
metrów sześciennych drewna budowlanego, parę koni z uprzężą i wóz
z demobilu, 50 tysięcy marek kredytu – nawet dobrze oprocentowany,
czasem na narzędzia rolnicze, zboża i inwentarz – jak określa ustawa:
„żywy i martwy”. To pokrywało 10 procent potrzeb. Polska była po wojnie
przecież wynędzniała, wszystko trzeba było urządzać od podstaw.
Mimo to żołnierze korzystali z takiego przywileju. Wielu jednak
umknęło, że dostają „gołą” ziemię. Kto nie budował wcześniej domu, kto
nie przywykł do uprawy ziemi, a teraz stanął przed takim wyzwaniem,
rezygnował. Nie oszukujmy się: to były młode chłopaki, często miastowe.
Ale jednocześnie harde – w końcu Polskę wywalczyły.

Osady wojskowe były kawałkami ziemi, które młodzi żołnierze sami
musieli zagospodarować. Na zdjęciu: orka w gospodarstwie
starszego wachmistrza Franciszka Głaszczki na Wołyniu

Większość z nich nie przekroczyła trzydziestki, wyróżniali się
dyscypliną i patriotyzmem, wielu z nich było kawalerami Virtuti Militari,
nosiło odznaki Krzyża Walecznych. To byli głównie podoficerowie
i szeregowcy, co trzeci miał wykształcenie średnie – pod względem
kulturalnym przewyższali miejscową, z reguły niepiśmienną ludność.
Organizowali się w tak zwane grupy robocze o charakterze
półwojskowym. Na ich czele stał oficer. Wspólnie gospodarowali, ale praca
na roli w kolumnach grup roboczych była twardą szkołą dla młodych
żołnierzy na dalekich, zaniedbanych Kresach. Dlatego wielu zrezygnowało
ze starań o działki. Ci, którzy nie wytrzymali, wrócili w rodzinne strony.
Nie bez znaczenia była też niechęć ze strony miejscowych.

Ci uważali, że ziemie te powinny być przyznane osobom, które na tych
terenach już mieszkają, a nie mają majątku na własność lub mają mało. Te
bezpańskie ziemie chłopi w czasie I wojny światowej samowolnie zaczęli
użytkować, liczyli więc, że może je przejmą. Trudno im się dziwić – mając
zamiar sprowadzić tu polskich żołnierzy, państwo powinno zadbać
o poprawę sytuacji gospodarczej tubylców. Prasa pisała wręcz
o „wydzieraniu ziemi od miejscowego chłopa”.
Ziemianie z kolei czuli się niepewnie, bo dla osadników wojskowych
miała pójść także ziemia z polskich majątków. Wyjątkiem byli tu: książę
Radziwiłł z Nieświeża, który żołnierzom oddał czternaście folwarków,
i książę Sapieha, który ofiarował im 800 metrów sześciennych przetartego
drewna budowlanego.
Na osadników krzywo patrzyła także lokalna administracja – w końcu
to kolejni petenci, którym trzeba będzie coś załatwiać, i Kościół, który
krytykował ożenki Polaków z Ukrainkami oraz wpływ życia wojennego,
oddalającego ich od praktyk religijnych. I tak z 90 tysięcy chętnych ziemię
otrzymało zaledwie 9 tysięcy żołnierzy. Wśród nich był mój ojciec –
legionista od 1916 roku i uczestnik wojny 1920 roku.
Sprowadziwszy się na otrzymane ziemie, żołnierze musieli się gdzieś
podziać, zajmowali więc budynki folwarczne, najczęściej jednak mieszkali
kątem u miejscowych Ukraińców czy Białorusinów. Ci, którzy ukraińskich
i białoruskich chłopów traktowali jak sąsiadów, a nie z pozycji „pana
Polaka”, z czasem otrzymywali od nich kredyt zaufania, zawiązywały się
przyjaźnie, nawet małżeństwa. Ale gdy tylko taki polski gospodarz marnie
gospodarował, zaraz wywoływał wrogość: „ziemię dostał i ją marnuje”.
Dobrze gospodarujący osadnik za to – taki, co to i rady udzielił, i młockarni
pożyczył i siewnika – ten cieszył się szacunkiem. To był dobry Polak.

Pomijając to, że z każdym trzeba żyć dobrze, to z tamtejszymi chłopami
– tym bardziej. Bo to oni obrabiali ziemie polskim żołnierzom,
nieprzywykłym do orki. Nie za darmo, rzecz jasna, co trzeci snop siana
szedł dla nich – tak zwane odstępne. Gdyby nie to, że dziadek wspierał
mojego ojca finansowo, ojciec też by z tej ziemi zrezygnował.
Nasza osada nazywała się Trauguttówka – ładnie, podobnie jak
okoliczne Piłsudy – patriotycznie, ale patriotyzmem rodziny nie wykarmisz.
Dziadek pożyczki brał. Był inżynierem od wiatraków i młynów wodnych,
dlatego mój tata miał jako takie pojęcie o młynach. W Kieleckiem, skąd
pochodził, miał nawet po dziadku taki młyn. W przyszłości na zsyłce ten
młynarski fach nas ocali.
W Trauguttówce nie było prądu, kanalizacji, niektórzy nawet własnych
studni nie mieli. Radio mieli najbogatsi, a poczta docierała, jak chciała.
O tym, co się działo w kraju i na świecie, dowiadywaliśmy się więc
z opóźnieniem. W latach trzydziestych w osadach rozpoczęto wspólne
zakupy droższych maszyn rolniczych, zakładano szkoły – a to w domach
ludowych, a to w opuszczonych świątyniach. Niechętni dotąd miejscowi
musieli przyznać, że na naszej obecności skorzystali. Sieć szkół powoli
rosła, ale wciąż była słabiutka. Dlatego Związek Osadników podjął się
tworzenia internatów w Warszawie, Wilnie, Grodnie, Brześciu,
Nowogródku, Równem, Poznaniu. W przeddzień wybuchu wojny
uczęszczało do nich ponad 1,5 tysiąca żołnierskich dzieci.
Mnie problemy dorosłych nie dotyczyły. Był dom: cztery pokoje, kuchnia,
przedpokój, ganek, podwórko, na które wybiegało się prosto z kuchni.
Jedzenie było, koledzy byli, dobrze było. Zresztą tam się urodziłem, taką
sytuację zastałem. Na polach pobliskiej Kościuchnówki, gdzie Piłsudski

w 1916 roku stoczył zwycięską, obronną walkę z przeważającymi
wojskami rosyjskimi pod dowództwem generała Brusiłowa, biegaliśmy,
udając żołnierzy w okopach. Każdy chciał być Piłsudskim. Od 1936 roku
odbywały się tam uroczystości rocznicowe. Sam marszałek Edward Rydz-
Śmigły brał w nich udział i odwiedzał pobliskie osady wojskowe. Cmentarz
tam był, na którym spoczywało około 2 tysięce żołnierzy. W ogóle udział
w uroczystościach państwowych i religijnych był dla mieszkańców osad
wojskowych czymś bardzo ważnym. Jechało się do miast powiatowych czy
do sąsiednich miasteczek, były defilady, przemówienia.
Szkołę w Kościuchnówce pamiętam z tego, żeśmy po jej płaskim dachu
biegali, a potem z niego skakali. Dzieciaki druga, trzecia klasa. Że myśmy
to przeżyli! Do szkoły chodziły wszystkie dzieci: polskie, ukraińskie,
białoruskie i żydowskie. Z tym że polskie i żydowskie bez względu na porę
roku, a pozostałe – tylko wtedy, kiedy ciepło było. Bo myśmy mieli buty,
a tamci – łapcie z łyka z nadrzecznych krzaków łozy. Jesienią to jeszcze
boso przybiegali, ale zimą takie „obuwie” na tydzień starczało, to z nauki
nici, i tak jedną klasę po trzy lata robili.
Ukraińcy nie sprzeciwiali się, że ich dzieci w szkole po polsku uczą.
Przeciwnie – mieli świadomość, że to polskie państwo i że ten język polski
bardziej im pomoże, niż zaszkodzi. Początkowo lekcje odbywały się
w dużym pokoju w domu jednego z osadników: tablica wisiała, ławki stały,
a pan Jabłoński uczył nas wszystkiego: języka, matematyki, historii
i śpiewu. Po drugiej klasie przenieśliśmy się do budynku w Mulczycach –
wsi położonej w pobliżu naszej osady. W zgodzie żyliśmy, wszystkie dzieci
starały się mówić po polsku, inaczej były poprawiane. U Idziego Woźniaka
robiło się zakupy, od innych Żydów kupowało się rękawiczki, a jakże, na
wymiar, swetry różne: w serek, z rękawami, bez rękawów, rozpinane –
mieli Żydzi zdolności do rękodzielnictwa. Dużo małżeństw było

mieszanych. Normalnie – jak taki żołnierz ziemię dostał i kątem
u ukraińskiego chłopa pomieszkiwał, a chłop miał urodziwą córkę, to się
ślubem kończyło.
Szkoła w Kosciuchnówce. Z jej płaskiego dachu Mieczysław
Pogodziński skakał z kolegami

Jak w latach dziewięćdziesiątych odwiedziłem miejsce, gdzie była
nasza osada – teraz to Mulczyce, spotkałem Kłyma Perszutę – kolegę,
z którym do pierwszej klasy chodziłem, a potem moje młodsze rodzeństwo
– on był z tych, co nie mieli zimą w czym pójść do szkoły, więc chodził
tylko ciepłą porą. Patrzę wtedy, pod cerkwią siedzą babiny. Zagadałem do
nich po ukraińsku, że jestem dziennikarzem z Polski i piszę o osadach
wojskowych – takie drobne kłamstewko.
– Trauguttowku pamjatajete? – spytałem.
– Da, pane, osadnyky, pamjatejemo, a pewno!
– A Wala, docz popa, żywe szczo?
– Gde ta, pane, ne żywe.

– Iz osadnykow uże nikogo nemaje??
– Nikogo. Karabowiczy do Rafałowki pojichały.
Karabowiczów pamiętałem, ich córki z moją starszą siostrą do szkoły
chodziły.
– A jak wy osadnykow ociniujete?
– Pane, ce jak skriź – odyn takyj, drugyj inszyj.
– A Pogodinskyje jaki?
– A Pogodinskyje choroszi ludi buły, ja pamjataju. Pani to dobra żinka
była, mojij mami dopomogała.
Na miejscu naszych domów żyto rosło. Nad stawikiem gęsi się pasły,
teren nadal był podmokły. Rzeczywiście, niełatwe warunki do życia
żołnierze wtedy dostali. Kłym Perszuta pamiętał naszą rodzinę:
– Mietek – mówi. – U nas teraz takie prawo, że wy możecie wrócić i te
ziemie odzyskać. Tylko nie mów nikomu, że wiesz to ode mnie.
– Bez obaw, nie mamy takich zamiarów – uspokoiłem go. Nie chciałem
mu sprawiać przykrości, mówiąc, że osada to ani nie była, ani tym bardziej
nie jest żadna gratka. Drogi fatalne, wertepy takie, że z samochodu co rusz
wysiadałem, żeby obmyślić najlepszą trasę. Mostek nad rzeczułką tak samo
zdezelowany jak przed wojną. Ale łza się w oku zakręciła. Tam się przecież
urodziłem. I tam szybko skończyło się moje dzieciństwo.
To, co dla jednych jest powodem do chwały, innym służy za pretekst do
unicestwienia człowieka. Za ojczyźnianą działalność Polacy ojca docenili,
Rosjanie – zaraz 17 września 1939 roku odnotowali: „ten to się władzy
radzieckiej stawiać będzie”, i do aresztu. Podobnie jak innych żołnierzy,
leśników, urzędników, bo to w większości byli Polacy.

Osadników wojskowych Stalin wyjątkowo nie znosił. Był komisarzem
politycznym jednego z oddziałów, który uczestniczył w bitwie
warszawskiej 1920 roku. Miał osobiste powody do zemsty na polskich
żołnierzach. Urzędników zamykano, bo często działali w tajnych
organizacjach. A leśnicy – bo podejrzewano, że po lasach żołnierzy
ukrywają. Każdy powód dobry, by Polaków zniszczyć. W innych osadach
rozprawiali się z „takimi” na miejscu, innym wydawali wyrok śmierci na
raty. Tak jak nam.
Rodzice Mieczysława Pogodzińskiego w przededniu wojny

fot. Archiwum Mieczysława Pogodzińskiego
Przyszli do nas do domu, o broń pytali. Trudno, żeby w osadzie
wojskowej broni nie było. Owszem: krótka, długa, szable, całe
umundurowanie.
– U nas orużyja niet – brzmiała jednak oficjalna odpowiedź.

W końcu jak nie za broń, to aresztowali za polskość – 10 lutego 1940
roku przed szóstą rano obudziło nas łomotanie do drzwi.
– Otwierać! – Taka komenda nie pozostawiała pola ani do namysłu, ani
do negocjacji. Często zresztą na otwarcie drzwi od środka nie czekali.
– Pod ścianę, ręce do góry! – Wkraczali i od progu siali terror.
Dziewięcioro nas w domu było: ojciec, matka i siódemka dzieci:
osiemnastoletnia Helena, czternastoletnia Janka, ja – wtedy dwunastolatek,
młodszy o dwa lata Rysiek, ośmioletnia Bronia, sześcioletni Staszek i Irena,
trzylatka. Dziś zostaliśmy tylko ja i Bronia.
Choć ojciec był w piżamie, to go zrewidowano: dwóch uzbrojonych
żołnierzy sowieckich i trzech miejscowych Ukraińców – tata dobrze ich
znał. Reprezentowali miejscowe władze.
– Gdzie broń?! – wrzeszczeli Sowieci.
– Oddałem wojsku w trzydziestym dziewiątym – odpowiedział ojciec.
Broń tymczasem – stary austriacki karabin, szabla i pistolet – leżała
sobie w ukryciu. Karabin pamiętam bardzo dobrze, bo jak przyjeżdżał do
nas osiemnastoletni kuzyn z Warszawy, to ubierał się w mundur taty i razem
wyprawiali się na pole postrzelać do tarczy. Tata miał dobre oko, jastrzębia
w locie trafiał. Trzymał tę broń, bo przeczuwał, że może się przydać – już
od 1939 roku nachodziły Polaków bandy ukraińskie. Do nas też, ale nie
interweniowali.
Całe to żelastwo tata trzymał pod końskim żłobem, przywalone gnojem.
Kto ją po nas znalazł – a pewnie byli to miejscowi Ukraińcy – zapewne
dalej ją ukrywał. Przyznać się do jej posiadania byłoby głupotą.
Sowieci kazali się pakować – pół godziny na zabranie
najpotrzebniejszych rzeczy. Mama się rozpłakała, więc Ukraińcy ją
uspokoili, że bydło nakarmią i żeby o dobytek też się nie martwiła.

Powiedzieli, że będziemy przesiedleni. Gdzie, na jak długo? Nie mówili,
tylko pospieszali.
Ukraińcy przygotowali sanie, którymi powieźli nas do najbliższej stacji
kolejowej w Rafałówce – to jakieś 20 kilometrów od Trauguttówki.
Straszny tam był harmider, płacz, krzyki, lamenty i komendy, które
przeszywały nas jak pociski. „Wy na lewo, wy tam, ruszać się” – po co,
dlaczego?
Zapakowali do wagonów towarowych. Choć było tam parę znajomych
rodzin, Sowieci zadbali o to, by je rozdzielić. Mieszali ludzi z różnych
osad. Wagony całe były umazane bydlęcymi odchodami. Po obu stronach
po dwie prycze były: jedna na rodzinę. A tych rodzin w wagonie
stłoczonych było po kilka, kilkanaście. W naszym – blisko trzydzieści osób.
Wszyscy z bagażami: pościel, naczynia, ktoś wiózł abażur. Niektórzy
dostali informację, że tam, gdzie jedziemy, takie „luksusowe” towary
będzie można zamienić na jedzenie. W głowach nam się to nie mieściło.
W podłodze była dziura o średnicy 15 centymetrów – nasza „toaleta”.
Załatwić swoje potrzeby przy rodzinie to sprawa krępująca, a co dopiero
przy masie obcych ludzi. Robiło się więc zasłonki z koców, prześcieradeł,
z tego, co kto miał. Z każdym tygodniem podróży w głodzie, chłodzie
i tłoku szerzyły się choroby, „toaleta” była więc oblegana. Do jedzenia
dostawaliśmy chleb, i do tego odrobinę wody. Strasznie chciało się pić,
zjeść coś ciepłego. A tu co najwyżej kipiatok – wrzątek.
Przez cztery tygodnie jazdy nie rozbieraliśmy się, nie przemywaliśmy
nawet twarzy. Bo czym? Raz na kilka dni jednej osobie z wagonu
pozwalano przynieść dwa wiadra wody. Musiała starczyć do picia, o myciu
się nie było mowy. Kto by się zresztą na to zdobył przy
kilkunastostopniowym mrozie?
Spaliśmy na gołych deskach. Wszystko było zaryglowane, okienka
malutkie – kto miał przy nich miejsce, tylko informował: stacja taka a taka.
„Boże, na Sybir nas wiozą!” – wyrwało się komuś. I płacz, lament od
nowa.
Ostatnia większa stacja: Wołogda i dalej w kierunku Kotłasu:
Marżenga. Niektórzy pomstowali, inni kazali się cieszyć, że to jeszcze po
„naszej” stronie Uralu. Trafiliśmy do miejscowości Obirkowo nad rzeką
Suchoną, a następnie do posiołka Pieriedwiżnoje.
Zakwaterowali nas w barakach – prymitywnych chatach z bali
ociosanych z kory, poprzetykanych mchem. Ten mech widać było
i wewnątrz, i na zewnątrz. Był doskonałym siedliskiem insektów. Najgorsze
były karaluchy. Łaziły po suficie, a nocą spadały na twarz. Nie było co
z nimi walczyć, o wyplenieniu nie było mowy; trzeba się było
przyzwyczaić. Odgarniał człowiek robaka i spał dalej.

Jeden z kursów przysposobienia wojskowego leśników z lat 1937–
1939. Leśnicy byli często typowani przez Sowietów do wywózki

fot. Muzeum Pamięci Sybiru
Baraki miały niewielkie okna, pośrodku stał jeden piec. W jednym
takim baraku mieszkały cztery rodziny. Żadnych mebli. Żadnych
przepierzeń, by każda rodzina miała choć pozór intymności. Jeszcze się
wtedy nie odczłowieczyliśmy na tyle, by bez poczucia wstydu rozbierać się
do snu przy obcych ludziach.
Ojciec poszedł więc do komendanta i prosi:
– Towariszcz komiendant…
– Ja dla was nie towariszcz!
– Grażdanin komiendant…
– Ja dla was nie grażdanin!
– To kak was zwat’? – pyta ojciec.

– Ja komiendant.
Nie pozwalali wobec siebie używać formy grzecznościowej, by się
z nimi nie spoufalać. Ojciec chciał wyprosić kawałek parawanu do baraku,
którym rodziny by się od siebie poodgradzały. Co ciekawe, „komiendant”
dał.
Nie był taki najgorszy. Zdarzali się komendanci, którzy mówili wprost:
„Was na to zdies’priwiezli, sztob wy podochli” – po tośmy was tu
przywieźli, żebyście pozdychali. Niektórzy ujmowali to w mniej ordynarny
sposób i na pytanie, dlaczego tu jesteśmy, odpowiadali: „Jesteście, i już.
A o powrocie nawet nie myślcie”.
Zaraz jak przyjechaliśmy, zagnali nas do pracy. Nie każdy potrafił rąbać
drzewa, ciągle dochodziło więc do wypadków: drzewa przygniatały ludzi,
okaleczały ich, nawet zabijały. Od razu zaznajomili nas z obozowym
prawem: „Kto nie rabotajet, tot nie kuszajet” – kto nie pracuje, ten nie je.
Niepracujące kobiety i dzieci dostawały po 20 gramów chleba, pracujący –
400, ale nawet po tym człowiek chodził głodny.
W naszej rodzinie nakaz pracy obejmował ojca, matkę i Helenę. Ale my
z bratem, dziesięcioletnim Ryśkiem, czuliśmy, że dla większej racji
żywnościowej też damy radę. Rano żołnierze zwoływali robotników
i prowadzili w las. My z bratem przygotowywaliśmy drzewa do ścinki –
odgarnialiśmy od niego śnieg na 1,5 metra, a ścinać można było nie wyżej
niż 25 centymetrów od ziemi. Potem drzewo trzeba było pociąć – mama
strasznie się przy tym męczyła, Rosjanin je klasyfikował. My je potem
układaliśmy i przekazywaliśmy Rosjanom, którzy wieźli je nad rzekę. Jak
puściły lody, to je spławiano.

Raz byłem przy takim spławie. Drzewo było surowe, dobrze chłonęło
wodę, więc przy najmniejszym nacisku tonęło. Jak gdzieś się robił zator,
puszczano tam dziecko z bosakiem, żeby go rozładowało. Dziecko było
lekkie. Koleżanka mocno się przy tym skąpała w lodowatej wodzie, bo to
był jeszcze maj.
Dzieci „przydawały się” też do pilnowania ogniska. Na Syberii
zazwyczaj jest zimno, ale ta zima była jedną z najmroźniejszych. Śniegu
leżało ponad pół metra – rankiem ta pokrywa śnieżna była tak zamrożona,
że można było po niej biegać. A po południu zdarzało się, że dziecko
wpadło w zaspę po szyję i nie mogło się z niej wydostać. I najtrudniejsze
było w tym wszystkim, a zwłaszcza w tej pracy, to, że nie mieliśmy
dobrych ubrań. Te, w których przyjechaliśmy, nadawały się do
spacerowania po mieście, a nie na sążniste mrozy. Ojciec miał co prawda
długie buty, ale i tak rwał koc i omotywał je sobie nim. To samo
z rękawicami – pielczatkami, czyli z pięcioma palcami – jeśli chciało się
przetrwać mróz, zamieniało się je na jednopalczaste. Tyle że w nich robota
szła ciężko.
Ja więc, jako dziecko, oprócz odgarniania śniegu byłem odpowiedzialny
także za rozpalenie ogniska w miejscu pracy i podtrzymywanie ciepła.
Dorzucałem gałązki, rozgrzewałem się przy tym, a dorośli podchodzili co
jakiś czas i się przy tym ogniu ogrzewali.
Mimo to dochodziło do odmrożeń. Co innego jak chodziliśmy do bani
typu fińskiego, czyli do łaźni ogrzewanej piecem na drewno. Wychodziło
się z niej prosto na mróz i 10 metrów do baraku pokonywaliśmy nago
i boso. Był wśród mężczyzn zwyczaj, że nie można było tego dystansu
przebiec – to było nawet przyjemne – jak człowiek jest rozgrzany, to mróz
nie jest tak dokuczliwy. Co innego, jak jest wycieńczony z głodu
i wyczerpany pracą, którą wykonuje od świtu do zmroku. Całe szczęście, że

zimą dzień krótszy. Ale i przez te parę godzin bywało, że ludzie zdążyli
odmrozić sobie kończyny i twarz, bo one wychładzają się najszybciej. Stają
się coraz bielsze – i takie białe miejsca trzeba szybko nacierać śniegiem, aż
się zaróżowią, i dopiero wtedy ogrzać się przy ognisku. Gwałtowna zmiana
temperatur może sprawić, że całe kawałki zmrożonego ciała odpadną. Dziś
takie praktyki są odradzane, ale mnie to wtedy uratowało twarz. Twarz
trudno było osłonić – szalik, którym zasłaniano usta, zaraz parował, para się
skraplała i zamarzała, było jeszcze gorzej. Najlepiej było nasmarować się
tłuszczem, ale skąd, jeśli nawet do jedzenia go nie było? Ludzie zakładali
na siebie, co się dało: po dwa swetry, kożuch lub kufajkę, którą można było
kupić, jak się miało pieniądze. Woźnica, który jechał z drewnem, miał na
sobie kożuchowy serdak, kożuch krótki i kożuch długi z kapturem.
Miejscowy specjalista nauczył mnie robić walonki. To podstawa ubioru
na Syberii. Żadne buty, żadne skarpety, nawet dwie pary, nie pozwolą
przetrwać tamtejszych mrozów. Tylko walonki. Robiłem je z wełny
odpadowej: z runa owczego. Od wędrownego wytwórcy walonek dostałem
urządzenie: na górze łuk ze struną z kiszek baranich, na dole korytko.
Drewnianym hakiem szarpało się wełnę na puszek, który lądował
w korytku. Potem ten puszek – razem z mąką żytnią – kładło się na stole
i uklepywało. Kiedy już zrobiła się z tego gęsta masa – sztywna, ale
nadająca się do formowania, zanurzało się ją w gorącej wodzie. Kurczyła
się i w ten sposób powstawał filc. Jak walonki lekko się zużywały,
wystarczyło w nich wymienić podeszwę. Dostawałem za to wyżywienia na
dwa, trzy dni. Z tego żyłem zimą.
Jednocześnie z bratem zatrudniliśmy się przy rąbaniu drzewa na
metrowe kawałki. Dostawaliśmy za to 5 rubli dziennie. Szliśmy potem do
magazinu (sklepu), ale i tam wybór był niewielki. O herbacie, cukrze, oleju
można było pomarzyć. W zasadzie można było kupić mąkę i „kirpicz”. Tak
mówiliśmy na tamtejszy chleb: kirpicz, czyli cegła. Wypiekano go z czarnej
mąki z otrębami, ważył ze dwa kilo. Jak już mówiłem, otrzymywana porcja
dzienna chleba dla pracującego to 400 gramów. Dziś byśmy powiedzieli, że
taki ciemny chleb to zdrowy, bo ma minerały i błonnik. Ale jak długo
żołądek może być stymulowany wyłącznie przez błonnik? W końcu zacznie
trawić sam siebie. Przy braku higieny biegunka gwarantowana.
Taka porcja chleba dawała poza tym nie więcej niż 1000 kalorii; 2,5
tysiąca to norma dla człowieka wykonującego lekką pracę. Przy ciężkiej
potrzeba co najmniej 3 tysięcy. Wszyscy mieliśmy żebra na wierzchu, kości
obciągnięte skórą. Literatura mówi o nas: „żywe szkielety”. Tak
wyglądaliśmy. Niemowlęta, jeśli przeżywały, matki karmiły chlebem, który
uprzednio rozmiękczyły w ustach. Dzięki zarobionym rublom mogliśmy
z bratem uzupełnić rodzinny przydział chleba o dwukilowy bochenek, a to
już było coś.
Monotonne wyżywienie dało się we znaki nie tylko w postaci
nieustannego głodu. Dopadały nas choroby. Nie było takiego, którego nie
dotknąłby szkorbut czy kurza ślepota. Ja zachorowałem już półtora
miesiąca po przyjeździe. Wcześniej śmialiśmy się z dzieci, które po zmroku
za potrzebą na podwórko szły po omacku, trzymając się ściany baraku
i potykając o korzenie. Dobrze, jeśli takiego delikwenta ktoś prowadził.
Przy kurzej ślepocie widzi się tylko przy świetle dziennym, a jak coś się
pali, widzi się tylko ten punkcik. Więc nawet jeśli drogę oświetlało się
sobie łuczywem, to widziało się ognik łuczywa, a nie drogę. W naszej
rodzinie ja pierwszy zachorowałem na kurzą ślepotę. Pomóc mógł na to
tylko tran. Wystarczyło przyjmować go przez trzy dni i choroba
ustępowała. Ale skąd wziąć tran, jak tu chleba nawet brakuje?
Mama była przedsiębiorcza. Choć Polakom nie wolno się było
kontaktować z miejscowymi Rosjanami, przy spławianiu drzewa mama

zagadała takiego Rosjanina i zaproponowała, że za tran może dać parę
sztuk ubrań. Ciężkie to były wybory, bo ubrań też potrzebowaliśmy. Ale
tran mama zdobyła, a ja wyzdrowiałem. Monotonne pożywienie
skutkowało także szkorbutem: zęby się ruszają, włosy wypadają.
Wszyscyśmy to przechodzili.
Takimi siekierami – dużymi i ciężkimi – ścinać drzewa w tajdze
musieli nie tylko wygłodzeni i schorowani dorośli, ale także dzieci

fot. Muzeum Pamięci Sybiru
Co trzecia osoba umierała. W naszym baraku po kolei zmarli
członkowie całej rodziny. Dziewczynka wołała: „Pić, mama, tata, chleba!”.
Nikt nie miał, żeby jej dać, a jej mama i tata już się nie ruszali. Jej bracia to
były rosłe chłopy, wszyscy zazdrościli im siły i zarobków, bo tą siłą
świetnie zarabiali. Umarli pierwsi. Potem ojciec, matka, wreszcie ucichła
i dziewczynka.
Jak w Trauguttówce przyszli po nas, matka zdjęła ze ściany obraz Matki
Bożej. Zastanawiała się z ojcem, czy brać go w ramie czy bez. Sowieci
pytali:
– A po co wam to?
– Jak to? – Matka zdumiała się. – Przecież to święty obraz.
– Niepotrzebny wam będzie tam, gdzie jedziecie. Mąkę macie?
Mieliśmy. Wiedzieli więc, gdzie nas wiozą. Wzięliśmy mąki i kaszy
całe worki. Nie jechały z nami w wagonach, tylko osobnym transportem.
Co najciekawsze, dotarły do nas – po paru tygodniach, ale dotarły!
Wystarczyła mąka i woda, z których mama robiła „lemieszkę” – najlepiej
było dodać jeszcze soli, ale o takim rarytasie nawet nikt nie marzył. Tym się
dożywialiśmy. Inni gotowali zupę z resztek chleba. U nas nie było resztek
chleba – cały pochłanialiśmy.
Życie uratował nam też rower. Kiedy jeden z aresztujących nas
oficerów dostrzegł go w przedpokoju, spytał, a może bardziej zasugerował:
– Wiełosiped bieriosz?
– A możno? – dopytał ojciec.
– Możno, ino diemontiruj, a to woz’mut.
I tak część roweru jechała w „nadanym” bagażu, razem z workami mąki
i kaszy, a część – razem z nami. I ta część, która jechała z mąką i kaszą, też
w końcu dotarła! Jeździliśmy na nim: Hela na siodełku, Jasia, ja, Rysiek
i Bronia – pod ramą. Rosjanie się dziwowali:
– Patrzaj, ki diabeł! – mówili.
W tamtych stronach nie widzieli wcześniej roweru. Bo rower to się
przydaje, jak jest droga, a tam przecież żadnych dróg nie było. Tylko nogi,
konie albo traktor. Tym naszym „diabelskim wynalazkiem” zainteresował
się sklepowy.
– Stiepan Ignatowicz, nauczcie mnie jeździć – mówi do ojca.
– Żeby rower jechał, to go trzeba posmarować.
– Ponimaju – mówi sklepowy i zaraz leci po olej.

Żeby sprzęt naoliwić, wystarczyłaby kropla, ale tamten nie wiedział,
całą butlę spod lady przytachał. Resztę oleju dojadaliśmy my. Czasem
dorzucił jeszcze bochenek chleba.
Patrzył też na te nasze rowerowe akrobacje komendant. Przychodzi do
ojca, kłania się i przeprasza za tamtą rozmowę o towariszczu.
– Nauczcie mnie jeździć – prosi cicho.
– A co mam nie nauczyć – odpowiada ojciec.
– Ale dalej od posiołka, co by nikt nie widział – mówi tamten i rozgląda
się, czy nie ma świadków tej rozmowy.
Za te rowerowe lekcje jego żona od czasu do czasu przynosiła bochen
chleba:
– Nam zbywajet, a u was bolszaja familija – mówiła.
Jakkolwiek lekko i zabawnie brzmią te historie, bez wdzięczności
w postaci chleba i oleju połowa naszej rodziny pewnie umarłaby z głodu.
Często zdarza nam się powiedzieć: „Głodny jestem”, bo: nie jadłem obiadu,
nie zdążyłem zjeść śniadania, odchudzam się. My nie jedliśmy czasem
przez kilka dni.
Wiosną i latem ratowaliśmy się tym, co dawał las. Jedliśmy grzyby,
jagody, korzenie roślin. Za największych głodówek z bratem chodziliśmy
do lasu sosnowego. Znajdowaliśmy sosenkę – taką o dziesięcio-,
piętnastocentymetrowej średnicy, wdrapywaliśmy się na nią i przy drugim
konarze od czubka nacinaliśmy. To był przyrost z dwóch ostatnich lat, pod
cieniutką warstwą kory znajdował się miąższ – celuloza. Nie była jeszcze
utwardzona – przyjemnie się ją żuło, była lekko słodkawa. Jak się
obskoczyło ze trzy takie sosenki, to wystarczało, by kwas solny przestał
atakować ściany żołądka i dostał „coś do roboty”.
Taka sosenka potem usychała. Co zrobić, dzięki temu my przeżyliśmy.
Żywiliśmy się też słodkawym i kalorycznym sokiem z brzozy; gotowaliśmy

pokrzywę – jest bogata w żelazo i minerały, ale bez soli gorzka jest jak
piorun. Wiosną chodziło się też na rośliny liliowate. Niektóre rośliny tego
typu miały jadalny kłąb znajdujący się koło korzenia. Tego wszystkiego
nauczyli nas tubylcy. W końcu od wieków musieli przystosowywać się do
warunków, które na nas gruchnęły z zaskoczenia, bez żadnego
przygotowania.
Czasem pytają mnie: a jak spędzaliście święta? Bez choinki, choć rosło
ich za barakiem w bród. Bez prezentów. Wszelkie próby gromadnych
śpiewów i modlitw były surowo karane. Pierwsze święta – te w 1940 roku –
były najgorsze. Potem już – po amnestii – było lepiej, bo Polacy otrzymali
częściową wolność. Mąki pszennej nie było – zamiast opłatkiem
dzieliliśmy się czarnym chlebem, podczas wieczerzy wigilijnej jadło się to,
co się akurat zdobyło. Czyli nic nadzwyczajnego, bo repertuar rzeczy do
zdobycia był ograniczony.
Wyjątkowość tego dnia staraliśmy się zaznaczać, jak mogliśmy, ale
niewiele dało się zrobić. Księdza nie było, pasterki – też nie. W niektórych
miejscowościach na południu i w Kazachstanie raz na jakiś czas ksiądz
przejechał, to się ożywiało, ale u nas nie.
O czasie, na który przypada Wielkanoc – ruchome święta –
wiedzieliśmy od miejscowych we wsi. Nam trudno było się połapać nawet
w tym, jaki był dzień tygodnia. Dni były nie do odróżnienia. Pracowało się
dzień w dzień – przy wyrębie drzew jeden dzień w tygodniu był wolny, ale
jak następowało kilka tygodni lata, trzeba je było maksymalnie
wykorzystać. W rolnictwie nie ma wolnego. Jak są plony, to się zbiera:
żniwa, sianokosy, wykopki – dzień w dzień.
*
We wrześniu 1940 roku w sąsiednim posiołku zorganizowano szkołę.
Oczywiście w języku rosyjskim. Zdążyliśmy w międzyczasie się z nim
zapoznać, więc nas tak to nie przerażało. Kilka miesięcy nawet w niej
wytrwałem. Aż do jednej lekcji śpiewu. Pani zaintonowała: „Po dolinam
i po wzgorjam szła diwizija wpieriod” – znaną pieśń Armii Czerwonej. Jak
dochodziło do słów „pamiętają psy atamany, pamiętają polskie pany”, jak
to bolszewicy bili „polskie pany”, podniosłem rękę i wszyscy umilkliśmy.
– Nu, poczemu wy nie pojotie?
– Nie będziemy śpiewać przeciw sobie.
– Kto tak skazał?
– Ja – powiedziałem.
– Śpiewaj.
– Nie.
– Nu, nie będziesz ty więcej chodził do szkoły.
– To nie będę.
To, co wyniosłem z tamtej szkoły, to znajomość rosyjskiego, która
przydała mi się później w polskich szkołach, a potem na studiach, gdzie był
obowiązkowy jako bratni język. Na Syberii za szkołą nie tęskniłem, miałem
za to więcej czasu na dorabianie.
Na północ od naszego posiołka było Swietłoje, na południe –
Wierchniasłojka. Wiem to stąd, że do obu tych miejsc biegałem jako goniec
za 5 rubli i bochenek chleba. Z listem od jednego naczelnika do drugiego te
kilka kilometrów przemierzałem biegiem. Wydawało mi się, że wtedy wilki
mnie nie dogonią. Dogoniły.
Wtedy naprawdę miałem śmierć w oczach. Chodziły słuchy, że z dala
od ludzkich skupisk wilki czuły się bardzo pewnie i napadały na ludzi –
zwłaszcza przed wiosną, a taka pora wtedy właśnie była. Wysyłającemu
mnie z listem komendantowi powiedziałem, że boję się ich, a ten na to:

„Dam ci odstraszacz”. I wręczył mi blaszaną miskę z trzema otworkami,
w których żarzyły się węgielki. Miałem trzymać ją za rączkę i wymachiwać
nią, żeby węgielki nie zgasły. Wilki miały się bać błyskających w ciemności
węgielków. Pachniał mi ten bochenek chleba i te 5 rubli, co je miałem
dostać za doręczenie przesyłki, wziąłem więc odstraszacz i ruszyłem
w drogę. Chleb od razu podzieliłem na dwie części: jedną zostawiłem
rodzinie, a drugą wsadziłem sobie pod pachę. Komendant jeszcze za mną
krzyknął, że gdyby było ciemno – a zanim ruszyłem, to już się ściemniało –
to komendant tamtego posiołka mnie przenocuje.
O tym, że to nie odstraszacz, tylko nic niewart talizman, miałem się
dowiedzieć już po chwili. Byłem w połowie drogi między posiołkami, gdy
usłyszałem szelest i pomruki. Nie zdążyłem nawet pomyśleć, kiedy
zobaczyłem: wilki. Tylko sfora wilków robi taki charakterystyczny szelest
i wydaje takie pomruki. Było ich kilkanaście.
Rzuciłem tę piekielną, bezużyteczną miskę i zacząłem wspinać się na
sosnę. Żarzące się u stóp drzewa, rozrzucone węgielki nie zrobiły na
wilkach żadnego wrażenia. Zaczęły się pod tym drzewem kotłować,
skakały do mnie, a ja nie mogłem uwierzyć, że tak potrafią – na wysokość
dwóch, trzech metrów! Droga, w zasadzie dróżka, którą szedłem, była mało
uczęszczana. A już na pewno nie mogłem tam liczyć na żaden traktor, bo
tylko traktor mógłby odstraszyć zwierzynę. Albo konie, ale za późno było
na konie – Rosjanie dawno rozwieźli drzewo, bo zapadał zmrok. Nie
widziałem dla siebie ratunku. A bestie czekały, aż spadnę.
Dobrą godzinę, może dwie godziny, tak już siedziałem na tej sośnie;
zbliżała się noc. Kombinowałem, żeby przypasać się do drzewa paskiem,
bo już ledwo się trzymałem, ale paska od spodni nie starczyło. Zresztą
samo przypasanie by nie pomogło. Żeby nie przymarznąć, dobrze by było

naciosać gałązek i zrobić sobie z nich posłanie, ale jak raz nie miałem przy
sobie siekierki.
I wtedy nagle nadjechały trzy furmanki. Konie miały przytroczone do
szyi dzwoneczki – kolejny sposób na odstraszanie wilków. To był ostatni
tego dnia transport drzewa. Opóźniony, na moje szczęście. Zacząłem się
drzeć: „Ratunku! Wilki!”.
Podjechali do mnie. Widząc sforę, koń zaczął wierzgać, więc
mężczyzna zaczął go prowadzić. Wokół drzewa, na którym tkwiłem, wilki
wydeptały w śniegu łyse kółko. Cały ten czas krążyły wokół niego,
próbując osłabić także moją psychikę. Słysząc dzwoneczki i widząc konie,
wilki prysnęły. Pewnie nie były wygłodzone, bo na nikogo się nie rzuciły.
Dalej pojechałem z tym transportem, a noc rzeczywiście spędziłem
u tamtego komendanta. Zanim zasnąłem, pod poduszką w gościnnej
izdebce schowałem ten kawałek chleba, co go dostałem. Jakże się
spłakałem, kiedy rano zastałem tylko skórki. Wyskoczyłem i zacząłem
krzyczeć: „Szczury chleb mi zjadły!”.
Komendant odkroił mi kawałek swojego i odesłał do domu. Całą drogę
biegłem. Z wilkami naprawdę nie było żartów. Na wiosnę, gdy wyrosła
trawa, Rosjanie nocą puszczali na nią konie, żeby się pasły. Raz rankiem
zobaczyłem także kilka koni zagryzionych przez wilki. Wiedziałem, na co
je stać.
Innym razem miałem spotkanie z niedźwiedziem. Po przygodzie
z wilkami jawi się to jak niewinna bajeczka, ale wtedy naprawdę miałem
pietra. Miałem zanieść pismo naczelnikowi obozu Swietłoje. Uszedłem
ledwie kilometr, gdy na środku drogi zobaczyłem niedźwiedzia. Siedział
sobie. Spokojnie się obróciłem i zacząłem wracać. Delikatnie się oglądam,
a ten siedzi. Nawet się mną nie zainteresował. Jak straciłem go z oczu,
rzuciłem się biegiem do naszego posiołka. Opowiedziałem o tym

komendantowi, nie wzruszył się zanadto, powiedział tylko, że zaraz będzie
tam jechał traktor, to mogę się dosiąść. Ale wrócić musiałem już piechotą –
tą samą drogą. Misia na szczęście już tam nie było.
Nie było to moje jedyne spotkanie z niedźwiedziem. Któregoś letniego
popołudnia wybrałem się do lasu na maliny. Miałem takie upatrzone
miejsce niecały kilometr od obozu. Zbieram te maliny pochylony, zajadam
– słodkie były, ba! przede wszystkim były – aż podnoszę głowę, a pięć
metrów ode mnie, w tej samej pozie co ja kuca niedźwiedź. Też jadł maliny.
Niewiele myśląc, rzuciłem się do ucieczki, a ten – za mną. Biegłem, co sił
w nogach, w takich chwilach człowiek naprawdę dostaje wigoru, oglądam
się co chwila: włochaty nadal biegnie za mną. Aż w pewnym momencie
patrzę, a on staje i zawraca. Do tych malin wrócił. Wydały mu się
pewniejszym kąskiem niż uciekający kawałek mięsa. Tak to maliny ocaliły
mi życie.
Ostatniego dnia lipca 1941 roku Sikorski i Majski podpisali układ, na mocy
którego generał Władysław Anders miał utworzyć wojsko. Dla naszej
rodziny było to wielkie przeżycie: pożegnaliśmy ojca i siostrę Helenę,
którzy poszli do armii. Ja też się wyrywałem, rosyjski opanowałem w mig,
czytałem, pisałem, dobrze sobie radziłem, ale matka się nie zgodziła. Za
młody byłem.
Jeszcze w nas nie okrzepła myśl, że ojca i siostry możemy więcej nie
zobaczyć, jak po paru tygodniach ujrzeliśmy ich w naszym baraku.
Z północy, gdzie był nasz posiołek, mieli się przeprawić na południe, ale
nim dotarli, limit przyjęć do wojska się wyczerpał, i wrócili. Początkowo
bowiem Stalin pozwolił na utworzenie dwóch dywizji, bo mundurów było
dla 30 tysięcy żołnierzy. Z czasem w grudniu 1941 roku, jak już Niemcy
mu po piętach deptali, zwiększył liczbę do 90 tysięcy, ale my byliśmy
wtedy już na innym etapie.
Wrócili więc ojciec z Helą, i z powrotem do roboty w tajdze. Tym
cięższej, że wszyscy Rosjanie poszli na front i zesłańcy byli jedyną
w okolicy siłą roboczą. Skorzystaliśmy z „wolności” i opuściliśmy nasz
posiołek, bo tata dostał propozycję pracy w młynie w sąsiedniej wiosce.
Dzięki temu przeżyliśmy, bo ci, co zostali, przymierali głodem. Do tej pory
dostawali chociaż przydziałowy chleb, po „amnestii” sami musieli go sobie
skądś zdobyć. Głód, choroby, brak lekarza mocno przetrzebiły tamtejszą
ludność.
Ojca tymczasem aresztowano. Od początku 1942 roku Rosjanie
prowadzili akcję paszportyzacji, czyli wręczania dokumentów
potwierdzających rosyjskie obywatelstwo nowym, pełnoletnim obywatelom
ZSRR.
Ojciec odmówił przyjęcia paszportu, bo w konsekwencji odebrano by
mu dokumenty potwierdzające jego polską tożsamość. Stałby się
Rosjaninem – on, który walczył w 1920 roku z armią sowiecką. Więc go
w 1942 roku aresztowali. Hela też odmówiła, ją jednak restrykcje ominęły.
W 1943 roku w Moskwie powstał Związek Patriotów Polskich. Nazwa
czasem może zmylić, kto mógł wiedzieć, że jej organ wojskowy – armia
generała Zygmunta Berlinga – pójdzie „wyzwalać” Warszawę po powstaniu
1944 roku. Wtedy jednak stojąca na czele Związku Wanda Wasilewska
jawiła nam się jako wybawienie. Przymiotnik „polski” działał – Polacy
lgnęli do niego jak do miodu.
Ojca wypuścili z więzienia, by mógł zasilić szeregi żołnierzy. Wstąpił
do piechoty 1 Armii Wojska Polskiego im. Tadeusza Kościuszki, czyli do
Berlinga właśnie. Cały obowiązek opieki nad siódemką dzieci spadł na
matkę. Była wyczerpana, zaczęła chorować. Wdało się zapalenie płuc.

Niedożywienie spowodowało, że wycieńczony organizm nie miał skąd
czerpać sił do walki. Leżała. Ja biegałem do sąsiedniej wioski, gdzie
imałem się różnych prac. Nagle przybiega brat. Nie od razu powiedział,
o co chodzi. Dopiero gdy wszedłem do domu, dowiedziałem się, że mama
zmarła.
Dla mnie, ale i dla wielu sybiraków, skwer Matki Sybiraczki
w Warszawie i uroczystości przy nim mają szczególne znaczenie.
Dlaczego? Tam, gdzie nas wywieźli, zakładów pogrzebowych nie było,
funkcjonującego kościoła czy cerkwi – też nie. Te, co były, straszyły ruiną.
Ludzie wtedy mieli dylemat: pochować bliskiego z godnością i poświęcić
w tym celu koc czy prześcieradło, wydać majątek na prowizoryczną trumnę
czy sypać ziemię prosto na ciało.
Wiele było przypadków, że rodzina chciała pochować bliskiego
zmarłego zimą, ale udało jej się wydrążyć ledwie niszę w lodzie. Czekała
do wiosny, by wykopać dół, ale gdy wracała, okazywało się, że ciało
rozniosły wilki. Tak się zdarzyło w rodzinie mojego ośmioletniego kolegi,
Stasia Grabskiego.
Wszedł do baraku. Wiedział, że mama chorowała. Jego tata był wtedy
w pracy. Mama leżała z córeczką przy piersi. Dziewczynka okropnie
płakała, a mama nie reagowała. Nie żyła, a mała była głodna. Pochowali ją
niecałe dwa kilometry od domu. Na drugi dzień poszli, by postawić tam
krzyż. Zastali tylko obgryzione kości.
Na Kołymie, która leży w dolinie między górami, ludzi chowano na
górze, bo tam były cmentarze. Tych, co marli zimą, dowożono tylko
kawałek, ile się dało, pod górę, i kopano w głąb też tyle, ile się dało.
Przysypywali ciało śniegiem, a na wiosnę, gdy przychodziła odwilż, na
wioskę spływały trumny lub ciała.

Śmierć czyhała na każdym kroku i od samego początku. Ci, co na
Syberię nie dojechali, uniknęli śmierci na raty. Wielu rodziców przeżyło
śmierć swoich dzieci jeszcze w wagonach wiozących nas na Syberię. Słabe
i martwe dzieci Sowieci po prostu wyrzucali z wagonów. Matki szalały
z rozpaczy. Czasem odchodziły od zmysłów. Wiem o przypadkach, że same
chciały zabić dzieci, by nie cierpiały, nie wołały jeść. Czasem taka matka
robiła z gałganów kukłę i się nią zajmowała: karmiła, tuliła, śpiewała
kołysanki.
Mama zmarła 22 lutego 1943 roku. Hela dogadała się z furmanem, że
pomoże nam ją pochować. Załatwione deski – czarne, osmołowane –
okazały się ukradzione z czyjegoś dachu. Zbiliśmy z tego trumnę, w której
mama ledwo się zmieściła. Furmanką wywieźliśmy ją za wieś, na
kładbiszcze, czyli cmentarz.
Furman rąbał śnieg kilofem i łopatą, długo kopał, pomagaliśmy mu, bo
chcieliśmy mamę pochować jak najgłębiej. Wykopaliśmy dziurę na pół
metra, opuściliśmy trumnę i przysypaliśmy śniegiem. Z dwóch brzozowych
kijków skleciliśmy krzyż i zawiesiliśmy tabliczkę z drewna z imieniem
i nazwiskiem mamy. Gwoździe na to ze ściany wyrwaliśmy. Żegnaliśmy ją:
ja, dwie starsze siostry i Rysiek oraz furman z kołchozowym koniem.
Zostaliśmy sami.
Dziś, gdy słyszę, co ludzie nazywają tragedią – bo telefon się zawiesza,
autobus się spóźnia, bo śniegu nasypało – trudno mi w to uwierzyć.
W takim razie na sytuację oddającą nasze położenie brakuje w słowniku
określeń. Przypomnę: ojciec poszedł na front, co dawało szansę powrotu do
Polski i ściągnięcia nas tam; matka zmarła, a my mieliśmy sobie radzić
sami. My, czyli: dwudziestojednoletnia wtedy Hela, siedemnastoletnia

Janka, ja – piętnastolatek, trzynastoletni Rysiek, jedenastoletnia Bronka,
dziewięcioletni Staszek i sześcioletnia Irena. Bez pieniędzy, bez jedzenia,
bez opieki lekarskiej.
Młyn, który prowadził ojciec, dostała w schedzie Hela. To dzięki niemu
i jej pracy przeżyliśmy. Tata zdążył ją na szczęście przyuczyć do fachu,
i tak jednoosobowo prowadziła ten przybytek. Na pomoc mężczyzn liczyć
nie mogła, bo wszyscy okoliczni poszli na front. Zostali nieletni, a z nich
nie dość że nie było pożytku, to jeszcze kłopotów przysparzali, o czym
zaraz.
Młyn był wodny. Hela mieliła w nim zboże dla najbliższych wsi: żyto,
jęczmień, owies – co kto przyniósł. Na dole były żarna, do których sypała
zboże z góry młyna porcjami. W zależności od ustawień urządzenia mieliło
się je grubo lub drobno. Kilka procent szło na rozkurz. To, co zostawało
z rozkurzu, czyli tego, co unosiło się w czasie mielenia w powietrzu
i osiadało na bokach, zostawało dla Heli. Plus oczywiście zapłata za
zmielenie.
Młyn chodził czasem także w nocy, jak zboże obrodziło. Hela zamykała
się w nim wtedy, bo z zewnątrz dobijały się młodziaki. „Odkrywaj!” –
krzyczeli, a ona się bała. Nie to jednak było najgorsze. Najtrudniejszym dla
niej zadaniem było dźwiganie trzydziesto-, pięćdziesięciokilogramowych
worków ze zbożem. Na pomoc mężczyzny liczyć nie mogła, bo wszyscy
silni poszli w bój, a my, jej bracia, po okolicznych wioskach także w tym
czasie zarobkowaliśmy.
– Mitia, a ty by czasy poczynił? – spytała mnie raz kobiecina, u której
czasem pomagałem w gospodarstwie. Lepsze to było niż praca w kołchozie,
bo w kołchozie zbożem płacili, a ludzie – pieniędzmi albo jedzeniem.
– Pewnie, że umiem! – odpowiedziałem, choć w życiu zegara od środka
nie widziałem. Czasy jednak były takie, że szybko trzeba było się
decydować i brać robotę, jak była. Bo to był pieniądz. A pieniądz to
jedzenie. A jedzenie to życie.
Zegar był z kukułką. Rozbebeszyłem go i… „Matko Boska, o co tu
chodzi?” – pomyślałem, patrząc na te wszystkie trybiki, śrubki i łańcuszki.
Cały był zardzewiały, i tego się uchwyciłem.
– Ciociu, a nafty trochę macie? – zapytałem, choć wiedziałem, że na
pewno nie ma. Nafta była reglamentowana, oświetlano się więc łuczywem
– cienkim drewnem podpalonym na końcu, oszczepkiem – który
w zależności od kąta nachylenia świecił mocniej lub słabiej. Mocniej do
czytania, wtedy spalał się szybciej, a słabiej do normalnego
funkcjonowania, wtedy łuczywo zużywało się oszczędniej. Lampy były
znane, ale – jak wspomniałem – nie było do nich paliwa.
„Ciocia”, bo tak w tamtych okolicach dzieci grzecznościowo zwracały
się do starszych kobiet, naftę jednak skądś wytrzasnęła. „No, raz kozie
śmierć” – pomyślałem i nakapałem na rdzę. Ha! Działa – rdza zaczęła się
rozpuszczać, a ja miałem chwilę na zapoznanie się z mechanizmem zegara.
Nic w nim nie wyglądało na uszkodzone, pomyślałem więc, że pewnie „nie
ruszał się” przez tę rdzę.
Kiedy wyczyściłem go od środka, zawiesiłem na ścianie i dokonałem
próby. Wszystko oczywiście z miną znawcy. Pociągnąłem za odważniki –
jeden uruchamiał zegar, drugi kukułkę, włączyłem, i…
– Chodzi! – krzyknąłem, i nie wiem, kto z nas był bardziej zachwycony:
kobiecina, która zyskała sprawny zegar, czy ja, który odkryłem w sobie
nową umiejętność. Dała mi ziemniaków, a we wsi rozgłosiła, że zdolny ze
mnie zegarmistrz. Jeszcze tego samego dnia miałem cztery podobne
zamówienia.
Kobiecina była tak wdzięczna, że poczęstowała mnie jeszcze pirogiem.
Pirog to podłużny placek, bardzo pożywny, bo z wierzchu posmarowany

roztrzepanym jajkiem. Na szczęście wiedziałem już, jak go jeść, by go nie
„sprofanować”, a gospodyni nie urazić. Uświadomił mnie co do tego
majster od walonek. Kiedy on poczęstował mnie pirogiem, jadłem go po
swojemu, odrywając kawałki po przekątnej. Ależ on się wtedy obruszył!
„Nu, kak ty jesz?” – wrzasnął wtedy na mnie i pokazał, że kulturalnie jest
odłamywać placek w poprzek. Tak więc i etykiety na zsyłce liznąłem.
Jak w 1944 roku dzięki pomocy Związku Patriotów Polskich pojawiła się
możliwość przetransportowania rodzin żołnierzy walczących na froncie na
południe, nie zwlekaliśmy. Koło Odessy znajdowało się osiedle Rastadt –
była to poniemiecka kolonia. Opustoszała, bo większość Niemców uciekła,
uległszy propagandzie, że jak cywile nie wyniosą się razem ze swoimi
wojskami, to ich powybijają.
Wszędzie naokoło na wsiach lepianki z gliny wzmocnionej grubymi
i wysokimi jak człowiek pniami burzanu, bez drewnianej podłogi, bo skąd
tam drewno – jak okiem sięgnąć, żadnych lasów. Po deszczu na butach
wnosił człowiek do chałupy kilogramy błota, to i drewnianej podłogi
szkoda by było, a tak – po glinianej się rozeszło.
Tak więc naokoło te lepianki, a w Rastadt domy murowane, a jeden
wśród nich najpiękniejszy – z blaszaną dachówką! I pod tym dachem nas
ulokowano. Ta Ukraina ze swoim cieplejszym klimatem była dla nas
dobrym okresem przejściowym między mrozami Syberii a umiarkowanym
klimatem Polski. Rok tam byliśmy. Obchodziliśmy wreszcie bez obaw
polskie święta, normalnie kontaktowaliśmy się z okolicznymi Ukraińcami,
ale od bliskich donoszących z frontu wiedzieliśmy, że to już nie są polskie
ziemie.
Niemcy, uciekając z terenów, które zajmowali od międzywojnia,
zostawili po sobie trochę zapasów. W naszym domu – w bród było
kukurydzy. Wszystkośmy z tej kukurydzy robili: placki, chleb, kaszę. Na
pierwszy głód wystarczyło.
Ziemie tam były niezaorane, bo kto miał orać, jak gospodarze uciekli,
ale był tego plus. Kicało po tych ziemiach mnóstwo zajęcy. Robiło się na
nie wnyki – pętelkę z cienkiego drutu zaczepioną na kołkach wbitych
w ziemię. One kic, kic! i trach! o tę pętelkę, a my je wtedy za uszy i do
kuchni. Tam się naprawdę podżywiliśmy – naokoło sady, winorośle, ogrody
warzywne. Po raz pierwszy od kilku lat jadłem owoce, pomidory, po raz
pierwszy skosztowałem wina. „Jak to może smakować?” – dziwiłem się.
Łaziło się po wsiach, szukałem czegoś innego niż kukurydza. Wszędzie
pola zarośnięte burzanem, zdarzały się wśród nich nieuprzątnięte kopy
pszenicy. Młóciliśmy ją na miejscu, w palcach, i zabieraliśmy do domu. Jak
się w wiejskim kołchozie czy państwowym sowchozie zatrudniło, to
w czasie zbiorów brać można było owoców i warzyw, ile się chciało. Tylko
nie było w co, to się na miejscu jadło, a w swetrze tylko trochę na zapas
zabrało.
Po chałupach chodziłem, oferując swoje usługi. Chętnie brali mnie do
prac, bo mężczyzn jak na lekarstwo – wszyscy sprawni, jak wspominałem,
na froncie. Początkowo badali, kto my, z jakimi zamiarami, ale jak się
dowiadywali, że Polacy, wzrastało zaufanie. Za dzień pracy wiadro
ziemniaków można było dostać, czasem to nieszczęsne wino, często owoce.
Jednej babinie reperowałem właśnie buty, gdy ściszyła głos i zapytała:
– Swiniu by wy ubili?
– Oczywiście! – wykrzyknąłem, pomny historii z zegarem. Świniaka,
jeśli kiedykolwiek dawno temu oglądałem, to tylko przed wywózką. Na
tutejszych wsiach też ich nie było widać, bo wszystkie szły na front. A kto
chował, to nielegalnie. Ale żeby ubić? Zabić znaczy? No, ale nie za darmo
przecież. Więc – bardziej dla dodania sobie animuszu – powtórzyłem:
– Oczywiście.
Babuszka sprowadziła mnie do piwnicy i pokazuje: świniak. Żywy,
duży. Spojrzał na mnie, gul mi w gardle stanął. Żadne tam ekologiczne
odruchy, bo jak się za bydlaka zabrać?
– A czym go ubić? – spytałem.
– U mienia jest’ sztyk. Wojennyj. – Kobiecina ucieszyła się i przyniosła
bagnet.
Wziąłem ten bagnet i łażę wokół świniaka jak z dzidą. Łażę i myślę,
jakby go podejść. Od czego zacząć? Przecież nie od razu tym bagnetem. To
i niehumanitarnie, i niestrategicznie jakoś – rozjuszy się, wierzgać zacznie,
to go nie opanuję.
– Toporek dajcie – mówię.
Kobieta dała toporek, zaszedłem świniaka od boku i ciach! Padł. Dobra
moja. Teraz trzeba by go obrócić i prosto w serce, wtedy najszybciej.
Udawanie znawcy szło mi znacznie gorzej niż przy zegarze, bo i materia
delikatniejsza. Gospodyni jednak miała więcej zimnej krwi:
– Mitia, siuda! – I pokazuje tam, gdzie powinno być serce. No to ja
trach w to „siuda”, wyciągam bagnet, krew siknęła, a baba zaraz garnek
podstawia i tej krwi nabiera. Zupa będzie: czernina. Albo kaszanka.
Szczeciny wypalić już nie mogliśmy, bo smród zwabiłby
posterunkowego i wydałby się nielegalny chów trzody, więc babina
wrzątkiem się z nią rozprawiła. Polewała, a jak pory skóry się rozszerzyły,
to te włosy wyrywała. A potem wzięliśmy się za rozbieranie zwierza.
Jako zapłatę dostałem 3 kilo mięsa. „Mój Boże, 3 kilo!” – myślałem
i do domu nie szedłem, ale byłem wręcz niesiony euforią. Z rodzeństwem
zrobiliśmy sobie święto. Kiedy to jedliśmy ostatnio mięso? Nie zająca,

tylko takie prawdziwe, czerwone? Szkoda rozpamiętywać, ugotowaliśmy,
ucztowaliśmy, rozkoszowaliśmy się, a potem… Potem się pochorowaliśmy.
Wszyscy dostaliśmy biegunki – żołądek nie był przyzwyczajony do tak
treściwego i ciężkostrawnego jedzenia.
Gorzej się to mogło dla nas skończyć, gdybyśmy żołądka stopniowo do
jedzenia nie przyzwyczajali: ziemniakami, kukurydzą, białym mięsem. Od
Syberii nie tylko urozmaicaliśmy, ale i zwiększaliśmy racje żywnościowe.
W Iranie, gdzie trafiali polscy uchodźcy z ZSRR i gdzie mieli wreszcie
dostęp do jedzenia, z przejedzenia umierało kilkadziesiąt osób dziennie.
Przeżyli głodówkę, wolność już im pachniała, i z przejedzenia umierali.
Straszne. Grabarze nie nadążali z robieniem trumien: dwadzieścia,
trzydzieści, pięćdziesiąt każdego dnia. Do dziś nazwiska Polaków można
znaleźć na tamtejszych cmentarzach.
Moja babuszka od świniaka rozgłosiła tymczasem po wsi, że można mi
ufać, że ja swój, bo prosiaka ubiję i władzom nie wydam. I tak potem
stałem się specem od uśmiercania trzody chlewnej, a właściwie:
piwnicznej. Poza tym pracowaliśmy w sowchozach, kradliśmy jabłka, jakoś
się żyło.
Czekaliśmy ciągle na możliwość powrotu do Polski. Byliśmy
w kontakcie ze Związkiem Patriotów Polskich, który działał także na
Ukrainie. Był już 1944 rok, front doszedł do Wisły, a w maju kolejnego
roku świat cieszył się już z końca wojny. My jednak wciąż tkwiliśmy
w domku z blaszanym dachem, ale nie na naszej ziemi.
Jakoś trzeba było sobie to życie urozmaicać w oczekiwaniu na wyjazd
do Polski, jakoś je unormalnić, uweselić. Po tygodniu pracy, w niedzielę,
zbieraliśmy się i bawiliśmy. W kolonii mieszkało pięćdziesiąt osób, nie
więcej. Raz mnie pytają:
– Mitia, a na harmoszce ty umiejesz?

– Nie umiem, ale się nauczę – odpowiadam. Po walonkach, zegarze
z kukułką i świniaku nauka nowych fachów weszła mi w krew.
Schodzili się więc ludzie po stodołach i wołali:
– Igraj, Mitia, igraj!
No to ja im na tej harmoszce: walce, tanga, oberki, fokstroty, polki,
a Rysiek psią skórę na sito naciągnął i dalej w ten bęben: bum-cyk-cyk,
bum-cyk-cyk. Czasem to i jakiś grosik skapnął dla muzykanta.
I wreszcie przyszedł list od ojca. Listy się wtedy na skrawkach starej gazety
pisało, ukradzionej, między wierszami się skrobało. Składało się ją
w trójkąt, żeby powstała koperta, i wysyłało. I albo dochodził, albo nie.
Ten od ojca doszedł. Pisał z Sopotu, ze szpitala. Że przeszedł cały szlak
bojowy – od Lenino do Berlina. Że ich, Polaków, wejście do Berlina było
wręcz symboliczne, bo przez tysiąc lat przecież żaden Polak Berlina nie
zdobył, a oni zdobyli: flagę polską na Reichstagu zawiesili. Że został ranny
i nie ma lewej ręki, a prawa przestrzelona. Że tak złośliwie parę dni przed
końcem wojny go postrzelili. Ale żyje, tęskni i czeka.
Potem ojciec zamieszkał u siostrzenicy. Ciągle chodził w mundurze, bo
innego ubrania nie miał. Jako byłemu rolnikowi przysługiwało mu
gospodarstwo rolne, ale nie chciał już brać na siebie rolniczego trudu. Bez
ręki jak ziemię uprawiać? Kiedy się spotkaliśmy, radość była
niewyobrażalna. Nie widzieliśmy się przecież trzy lata. Trzy lata
niepewności: czy bliska osoba żyje, gdzie jest, czy się jeszcze zobaczymy.
Po powrocie do domu my, najstarsi, rozjechaliśmy się do szkół, szliśmy
do zawodu, a ojciec w Wołowie żył sobie z emerytury wojskowej. Głodowa
to była suma, więc założył sklepik z artykułami spożywczymi. Została
z nim Irena. Potem ponownie się ożenił. Mnie się wtedy wydawał stary, ale
dziś z pozycji dziewięćdziesięciolatka wiem, że w wieku czterdziestu ośmiu
lat to on był wtedy w sile wieku. W takiej sile nawet, że z nową żoną miał
jeszcze jedno dziecko. Mam więc przyrodnią siostrę – Halinę.
2 maja 1945 roku na Kolumnie Zwycięstwa w Berlinie zawisła
polska flaga. Ojciec Mieczysława Pogodzińskiego, ranny
w przededniu tego wydarzenia, nie zdołał już tam dotrzeć

fot. Ośrodek KARTA
Po liście od ojca powrót do Polski jawił nam się coraz bardziej realnie.
Pisał jeszcze, że Polska wyzwolona, armia się powiększyła, rząd w lipcu
1944 roku powstał. A nam ogłoszono, że wkrótce powroty do Polski się
zaczną. Kto kiedyś „paszport” podpisał, powrotu do kraju nie miał. Były też
osoby, które nie były w stanie udowodnić, że są Polakami lub że ktoś z ich
bliskich walczy na froncie, i ci też mieli problemy z powrotem. Nas na
szczęście umieścili na liście powracających.

W 1946 roku przyjechały po nas furmanki i zawiozły na najbliższą
stację kolejową Kołosowka. Wsiedliśmy w taki sam wagon, jak wtedy,
w 1940 roku. Ale teraz to było co innego: wagony były otwarte, wychodzić
można było, ciepło. I radość była, bo do Polski, do ojca wracaliśmy.
Jak tylko przekroczyliśmy granicę, wszyscyśmy się rzucili na ziemię
i ją całowaliśmy. Funkcjonariusze straży kolejowej mówili po polsku, na
mundurach mieli orzełki. Nikt nie pytał: „Co będzie dalej?”. To nieważne.
Najważniejsze, że byliśmy u siebie. W lutym 1940 roku zostawiałem
Polskę, która dopiero co odbudowywała się po rozbiorach i I wojnie
światowej. Wracałem na ruiny, ale to nic, ta Polska była taka wytęskniona.
Dojechaliśmy do Wrocławia. To na ziemiach odzyskanych lokowano
tych, co wracali ze zsyłki; tych, których domy zostały na obcej już ziemi.
Wysiedliśmy. Obok stał pociąg pełen rosyjskich żołnierzy. Rozbałamucone
to były chłopaki, zwycięstwem rozochocone, za dziewczynami gwizdali.
Ktoś z polskich strażników rzucił się na tych żołnierzy, i mało co do
strzelaniny nie doszło, na szczęście ktoś ich ostudził.
Ale ten przykry incydent otworzył nam nieco oczy. Po pierwszym
entuzjazmie zobaczyliśmy gruzy. Gruzy. Gruzy. Gruzy. Budynek dworca
jako tako był odnowiony, ale dalej – ruina. Między gruzami walały się
meble, poszarpana odzież, obuwie. Brało się to obuwie, choć często każde
z innej pary, z jednego rozmiaru, po dwa prawe, po dwa lewe.
Nadal było biednie – nasze mundurki, które na Ukrainie dostaliśmy
przez Związek Patriotów Polskich z UNRRA13, sprzedaliśmy za jedzenie,
bo to była nie lada gratka takie amerykańskie uniformy dla tych Ukraińców.
Spodnie więc dziurawe mieliśmy, łata na łacie, ale żołądki pełne. Żyliśmy.
Z Wrocławia rozwożono nas do okolicznych wiosek. My trafiliśmy do
Wołowa – tam, gdzie ojciec potem sklepik założył, kiedy już do nas
dołączył. Na razie gospodarowaliśmy sami – dokwaterowali nas do

niemieckiej rodziny – niepełnej, bo były tam: babcia, matka i wnuczka –
wiedziały, że prędzej czy później stąd wyjadą. We Wrocławiu mnóstwo
jeszcze wtedy Niemców zostało. Jak się na ulicy zagadało, najczęściej
padała odpowiedź: „Nicht verstehen”.
To właśnie od Niemców przez pierwsze miesiące zdobywaliśmy
pożywienie. Pieniędzy na to, żeby kupować w sklepach, przecież nie
mieliśmy. Polaków przybywało. Przeżyliśmy dosłanie Łemków po akcji
„Wisła” – wobec nas, Polaków, byli bardzo ostrożni, ale i posłuszni. Z ich
młodzieżą się przyjaźniliśmy, jeden z naszych ożenił się z taką Łemkinią.
Dzięki takim małżeństwom katolików robiło się więcej, bo w mieszanych
związkach druga strona przechodziła na katolicyzm.
Repatrianci wjeżdżają do Wrocławia. Według statystyk
Państwowego Urzędu Repatriacyjnego z 1948 roku swój nowy dom
znalazło tam 295 796 osób, m.in. Mieczysław Pogodziński

fot. Archiwum Rady Miejskiej Wrocławia
We Wrocławiu nasza siódemka dwa pokoje dostała. Moim pierwszym
słowem po niemiecku było Kochtopf, czyli garnek, bo nic ze sobą nie
mieliśmy, a nasze niemieckie gospodynie – całą kuchnię sprzętów, w końcu
u siebie były. Po tym, jak musiałem się w życiu dogadywać po ukraińsku
jeszcze w Trauguttówce, po rosyjsku w ZSRR, potem po niemiecku, widzę,
że nauczyć się można każdego języka. Nie miałem przed tym oporów. Po
rosyjsku to nawet myślę. Jak trzeba było w miesiąc nauczyć się
węgierskiego, to też dałem radę. Żaden problem. Rumuński – jak się jedzie
do Rumunii, też dobrze znać. Gdziekolwiek potem z żoną i dziećmi
wyjeżdżaliśmy za granicę, uczyliśmy się podstawowych zwrotów, czym
zjednywaliśmy tubylców. W szkole średniej robiliśmy nawet zakłady, kto
nauczy się 200 słów w godzinę. Wygrywałem w cuglach.
Właśnie, szkoła. Jak nas na Sybir brali, miałem skończone cztery klasy
podstawówki. Teraz w tym Wołowie musiałem szybko nadrobić braki.
Podstawówkę skończyłem w przyspieszonym trybie, jak większość
uczniów wtedy.
W szkole średniej na lekcji historii przyznałem się do miejsca
urodzenia.
– Trauguttówka? – upewniał się nauczyciel. – To była osada wojskowa?
– Tak – odpowiedziałem, a nauczyciel – przedwojenny jeszcze, więc
wiedział, kto mieszkał w takich osadach – spojrzał tylko i urwał, nie
pozwolił więcej mówić. Ale i nie pytał o nic więcej. A jego wymowne
milczenie odebrałem jako ostrzeżenie, żeby tym epizodem z życia więcej
się nie chwalić.
Po szkole średniej zastanawiałem się: medycyna czy Wojskowa
Akademia Techniczna. W szkole średniej przechodziłem kurs medyczny,

poród nawet odbierałem, stąd te medyczne ciągoty. Ale właśnie otworzył
się WAT i akademia w tych moich rozterkach wygrała. Choć niezupełnie,
bo spóźniłem się na rekrutację i tak nie wypaliła ani medycyna, ani
akademia.
Wcześniej jeszcze w Lisich Kątach pod Grudziądzem skończyłem kurs
latania na szybowcach. Lotnictwo od dawna zresztą bardzo mnie pociągało,
sporo o tym czytałem. Kursy to jednak była praktyka – wreszcie coś
konkretnego. Stawał człowiek na pagórku, a właściwie to siedział
w szybowcu – na krzesełku, przypasany do konstrukcji, bez kabiny, rzecz
jasna, bo to nauka dopiero była. Koledzy naciągali liny przytroczone do tej
konstrukcji, instruktor pytał: „Pilot gotów?” – „Gotów!”. „Ogon gotów?” –
to do chłopaków z tyłu. „Gotów!”. „Liny gotowe?” – „Gotowe!”.
„Naciągaj!” – padała komenda i wtedy „gumowi” od liny naciągali,
naciągali, naciągali, i puszczali.
To był pierwszy etap szkoleń. Drugi odbywał się już na lotnisku.
Funkcję kolegów przejmowała wyciągarka, która rozpędzała delikwenta do
70 kilometrów na godzinę, i ta sama procedura: „Naciągaj, ruszaj, leć”,
i człowiek unosił się na 300–400 metrów. Robiło się kółko i się wracało.
Fantastyczne uczucie!
Co jakiś czas ktoś rozbił szybowiec. Zaraz po takim zdarzeniu nikt nie
chciał wsiadać za stery – instruktor nawet to rozumiał i zamiast kolejnego
z listy brać, szukał ochotnika, co by te opory przełamał. Zawsze się na tego
ochotnika zgłaszałem. Jakoś po tej Syberii, po Ukrainie, nic mi nie było
straszne. Wierzyłem, że wypadki zdarzają się innym, nie mnie, do ryzyka
podchodziłem lekko.
Te kursy zaważyły na tym, że stanęło na wydziale lotnictwa na
Politechnice Warszawskiej. Jestem konstruktorem silników odrzutowych
i rakiet. Inżynier nie musi być pilotem, ale musi wiedzieć, jak zbudować
coś mocnego z jak najlżejszych materiałów, żeby urządzenie latało. Czyli
jak połączyć sprzeczności.
Mieczysław Pogodziński z kolegą w drodze do szkoły średniej we
Wrocławiu
Szybowiec na starcie, rok 1937. W podobny sposób uczył się latać
Mieczysław Pogodziński
Na studiach poznałem żonę. Z rodzeństwem do tematu zsyłki niechętnie
wracaliśmy. Była w nas tendencja, by ten okres życia wymazać z pamięci.
Po opuszczeniu Rosji sowieckiej najstarsza siostra kazała nam zniszczyć
wszystkie pamiątki z pobytu tam – dlatego nie mam dziś nawet jednego
zdjęcia, ani jednej rzeczy ze zsyłki. Kiedy rodziców żony prosiłem o jej
rękę, przyznałem się, że jestem synem osadnika i sybirakiem. Wcześniej,
żeby kontynuować naukę, zmieniano mi życiorys: z syna „kułaka”, jak
mówili, bo ojciec miał przed wojną 25 hektarów ziemi, robili ze mnie syna
drwala, co w lesie pracował, znaczy: robotnika, i już ładniej to wyglądało.
Nowe życiorysy wtedy ludziom pisali.
A żona powstanie warszawskie przeżyła. Była obecna przy tym, jak
niedaleko placu Zamkowego wybuchł niemiecki czołg pułapka. Widziała

porozrywane ludzkie szczątki. Jej sybirak nie był straszny. Dużo wie
o moich ówczesnych przeżyciach. Z czasem zaczęła ze mną chodzić na
zebrania Związku Sybiraków, a od trzech lat jest prezesem Koła Związku
Sybiraków Warszawa-Ochota.
Jak słyszę, że dziś trzeba Polskę z ruin odbudowywać, mam ochotę
opowiedzieć o tym, jak wygląda państwo w ruinie. Po wojnie, w latach
pięćdziesiątych, własnymi rękami je odgruzowywałem i widziałem, jak
budowano na nowo: budynki, parki, skwery i ulice. Jak mówi się o niewoli,
mam ochotę opowiedzieć, jak wygląda prawdziwa niewola. Nie
narzekajmy, cieszmy się z tego, co mamy, bo tak łatwo to utracić. I to
przede wszystkim chcę przekazać młodzieży szkolnej, do której chodzę
z prelekcjami i filmami. Żeby pamiętali o naszych przeżyciach
i pielęgnowali tę naszą z trudem wywalczoną wolność.
Mieczysław Pogodziński
13
United Nations Relief and Rehabilitation Administration, z ang. Administracja Narodów
Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy.

Mieczysław Pogodziński (stoi tyłem) w Instytucie Lotnictwa
w latach 60.
Mieczysław Pogodziński (w środku) w Instytucie Lotnictwa w latach
60.
Konstruktor Mieczysław Pogodziński przy tablicy kreślarskiej

Mieczysław Pogodziński w siedzibie Związku Sybiraków
w Warszawie
MARIA
BYŁAM OŚMIOLETNIM TATĄ
Zosia, Hania i Marysia Gordziejko w Świętej Woli, 1938 rok

fot. Archiwum Marii Gordziejko
y jesteś nasz tatuś” – powiedziała do mnie mama, gdy naszego
„T taty zabrakło. Byłam z nas trzech najstarsza – miałam osiem lat
– i odtąd wzrastałam w poczuciu odpowiedzialności za rodzinę.
Był początek wojny, w domu nie było nic, tylko głód, a potem to i domu nie
było.
Po studiach zostałam pilotką wycieczek nie dlatego, że tułacze
dzieciństwo uczyniło mnie obywatelką świata. Płacili grosze, ale jedzenie
było – nie jadłam w domu, więc zostawało więcej dla mamy i sióstr. Do
dziś kupuję zawsze jedną bułkę więcej. Wiem, że jej nie zjem. Wiem, że jak
zabraknie, to naokoło jest mnóstwo sklepów. Mimo to muszę ją mieć
w domu.
Podobnie z ciuchami. W Isfahanie z koleżankami miałyśmy
„przechodnie” sukienki. Krążyły między nami i nosiłyśmy je na zmianę.
Dziś idę do ciucholandu i kupuję sukienek na potęgę. Nie noszę ich, i kiedy
kupuję, to już wiem, że ich nie założę. Ale kupuję, bo kiedyś nie mogłam,
a teraz mogę.
Tak więc w 1939 roku zostałam ośmioletnim tatą. O swoim tacie
Nikodemie wiem niewiele. Jak to dziecko – pamiętam tylko uczucie
spokoju w domu, bo rodzice się kochali, miałam beztroskie dzieciństwo. Za
mała byłam, żeby zapoznawać mnie z życiorysem taty – miałam się tego
dowiedzieć w swoim czasie. Zanim jednak ten czas przyszedł, tata
przepadł, a mama miała inne rzeczy na głowie niż snucie rodowych legend.
Uświadomiły mnie moje ciotki – kiedy tylko tatę aresztowano, zakopały
dokumenty z nim związane. Przywiozły mi je z naszego Polesia w ostatnim
etapie repatriacji w latach pięćdziesiątych. Wynika z nich, że jego

dziadkowie znaleźli się na terenach Rosji w czasie rozbiorów. Po wybuchu
I wojny światowej stopniowo zbliżali się do miejsca urodzenia mojego
dziadka. Rodzice szybko osierocili i mojego tatę, i jego brata z siostrą. On,
trzynastolatek, zaciągnął się do wojska. Musiał dodać sobie lat, bo takiej
młodzieży przecież nie brali.
Zakwalifikowano go do batalionu sanitarnego obsługi wojsk lotniczych.
W walkach stracił dwa palce u lewej ręki. Trafił do szpitala. Tam
przysposobiła go rodzina mająca już dwóch synów. Pobył u nich trzy lata,
skończył szkołę, wyuczył się rosyjskiego, a potem się usamodzielnił. Jako
zasłużony w boju inwalida II kategorii dostał od marszałka Piłsudskiego
działkę wojskową – cztery hektary w Kosowie Poleskim. Pobrał się
z tamtejszą dziewczyną, Anną Jaroszewicz, w kościele św. Trójcy. I tam
wszystkie trzy przyszłyśmy na świat: w 1931 roku ja, trzy lata później
Zosia i po roku Hania.
Polesie to najpiękniejsze miejsce, jakie znam, a zjeździłam wszystkie
kontynenty. Wydało na świat więcej wielkich osobistości niż inne strony
Rzeczpospolitej: Tadeusza Kościuszkę, Stanisława Augusta
Poniatowskiego, Romualda Traugutta, Juliana Ursyna Niemcewicza,
Ogińskich, Radziwiłłów, Narbuttów, Adama Naruszewicza; tam mieszkały
i tworzyły Eliza Orzeszkowa i Maria Rodziewiczówna, tam wreszcie
urodziła się Krystyna Krahelska – która zanim poszła walczyć w powstaniu
warszawskim, pozowała do pomnika warszawskiej Syrenki.
Swoją pierwszą pracę tata podjął w magistracie w Kosowie Poleskim,
a potem 40 kilometrów dalej – w gminie Święta Wola, gdzie się
przenieśliśmy. Miał konia i broń, chodził na polowania; organizował je
nawet dla księcia Radziwiłła, który potem razem ze swoją świtą zapuszczał
się w nasze knieje.

Nikodem Gordziejko około 30. roku życia. Córki znają go tylko ze
zdjęć i dokumentów
Jak tylko 17 września 1939 roku weszli Rosjanie, Białorusini, Żydzi
i Ukraińcy witali ich jak wyzwolicieli. Zadudnili nocą w okno i weszli
odebrać ojcu broń. Białorusinów tata dobrze znał, oni jego też. Tata był
lubiany i szanowany, bo i sam był wszystkim życzliwy. Bał się, że
następnym krokiem będzie rozstrzelanie, zaczęliśmy więc pospiesznie
pakować najpotrzebniejsze rzeczy i rankiem już nas tam nie było.
Uciekliśmy do Kosowa Poleskiego.

Tam tata wykopał w sypialni piwnicę, w której miał się ukryć, a potem
zbiec do Poznania – do przybranych rodziców. Któregoś wieczoru grał
w karty u innego osadnika wojskowego – pana Buraczewskiego. Tamten też
miał trzy córki, z jedną z nich się przyjaźniłam. Właśnie wybiła godzina
policyjna, więc sąsiad mówi:
– Późno już, zostań u nas, rano wrócisz do domu.
– Nie mogę – odrzekł ojciec. – Rodzina będzie się martwić.
I wrócił. Jak zasnął pierwszym twardym snem, nie zdążył zejść do
piwnicy, gdy Rosjanie, Białorusini i Ukraińcy już u nas byli. Najbardziej
interesowały ich zdjęcia – na ścianie wisiało jedno przedstawiające kuzynkę
– śliczną dziewczynę podobną do aktorki Jadwigi Smosarskiej:
– Czto eto za burżuj! – prychnął jeden z nich.
Zdjęcia fruwały po całym pomieszczeniu. Nic prócz nich nie znaleźli,
one same też zresztą nie były żadnym dowodem, ojca jednak aresztowano.
Więcej go nie zobaczyłyśmy.
Gdy po wojnie jeździłam na Wschód, próbowałam się czegoś
dowiedzieć; jedyną informacją, jaką udało mi się uzyskać, była ta, że
w październiku 1939 roku ojciec został aresztowany i do lutego 1940 roku
przebywał w więzieniu w Kosowie Poleskim. Na liście katyńskiej go nie
ma. Może jest na białoruskiej. Tylko czy odtajnią ją jeszcze za mojego
życia? Chciałabym wreszcie domknąć ten etap, móc do końca przeżyć
żałobę.
Dnia 10 lutego 1940 roku przyszła kolej i na nas – kobiety i dzieci:
zsyłka. Nie, wróć: prawidłowo powinno się mówić: wygnanie. Tak
wszędzie jesteśmy uwiecznieni – jako „wygnańcy”, bo myśmy zostali
wygnani: z naszych domów, z Kresów, z Polski. Enkawudziści otoczyli
nasz dom, czterech wtargnęło do środka i wrzeszczało:
– Sobirajties’ bystro, zabirajem was!

– Dokąd?
– Zobaczycie. Pakować tylko niezbędne rzeczy, tam bogactwo,
wszystko dostaniecie.
Jeden z sołdatów spojrzał na mamę, na nas i powiedział cicho, żebyśmy
brały, ile uniesiemy, bo tam, gdzie nas wywiozą, tak naprawdę nie ma nic.
Mama pakowała więc pościel, ubrania, żywność. Gdy upchnęli nas do
wagonu, było już w nim kilka znajomych rodzin, ale jeszcze przez parę dni
dowozili nowych ludzi. Po trzech tygodniach znaleźliśmy się na stacji
Chołmogory – to 100 kilometrów od Archangielska.

Dom, z którego Anna Gordziejko z córkami zostały wywiezione –
Maria pierwsza z prawej na dole

Do specposiołka Szubunia mieliśmy dojechać saniami ciągniętymi
przez małe, cherlawe koniki. Zapadały się w śnieżnych bezdrożach, utykały
w zaspach, kazano więc zejść z sań wszystkim prócz dzieci. Starsi mieli
wyjść przed kolumnę i udeptywać drogę dla koni. Ludzie – wymęczeni,
głodni, zziębnięci – musieli mieć siły, których nie miały większe od nich
zwierzęta. Mama co chwila do nas podchodziła i prosiła, byśmy nie
zasypiały. Bała się, że zamarzniemy.

Gdy dotarliśmy na miejsce, postawili nas przed barakami, które
wybudowali tu w latach 1937–1938 Polacy, Ukraińcy i Białorusini, teraz
już puste, bo tamci pomarli od ciężkiej pracy, głodu i chorób. Też ich tu
wywieźli, bo mieli czelność znaleźć się na „wyzwolonych” przez Rosjan
ziemiach.
Zosia i Hania chodziły do dietsadu, czyli przedszkola, a ja musiałam uczyć
się w szkole. Matematyka, nie powiem, była na tak wysokim poziomie, że
jak ją skończyłam na etapie drugiej klasy na Syberii, to potem w Persji
byłam najlepsza. Za szkołę służył tylko barak z tablicą i kredą, ale my
mieliśmy zeszyty, pióro i fioletowy atrament. Stalówki cieniusieńkie jak
żyletka, więc można było precyzyjnie kaligrafować ruskie bukwy według
wskazówek nauczycielki: „Smotritie, riebiata: nażymaj, a potom tonko,
tonko”, czyli: „Dociśnij, a potem cienko, cienko”. Te litery to były istne
dzieła sztuki. Ale nie obyło się bez propagandy – uczyli nas tam piosenek,
którymi potem popisywaliśmy się na 1 Maja, rocznicę rewolucji
październikowej czy przed Dieduszką Morozem.

Święta Wola. Maria Gordziejko idzie do pierwszej klasy, jeszcze
w Polsce
Młodsza siostra z kolei pięknie tańczyła w tym przedszkolu. Tu rączką
machnęła, tam nóżką tupnęła, aż nauczycielka zaczęła piać do mamy: „Ach,
wasza doczka to gieroj!”.
Mama dała Zosi za to porządnego klapsa.
*
Szkoła nie zwalniała nas z pracy. Obowiązku nie było, ale bez naszej
pomocy mama nie dałaby rady. W sześć dziewczynek, wśród których ja
byłam najstarsza, stworzyłyśmy spółdzielnię „Kołchoz”. Zimą zbierałyśmy
drewno na opał – nacinałyśmy je piłą, a potem rąbałyśmy siekierą. Nie
można było walić w sęk, bo siekiera by nie podołała. Latem
przepływałyśmy łódką na drugą stronę rzeki Dwiny – tam ładowałyśmy
drzewo i transportowałyśmy. Do dziś nie wiem, jak myśmy to robiły.
Czasem ściętą sosenkę dźwigałyśmy na ramionach, żeby nasze mamy miały
czym napalić w piecu.
Innym razem brałyśmy prześcieradło i szłyśmy nad rzekę, w której małe
rybki przepływały ławicami. Tam, gdzie brzeg był łagodny, zasadzałyśmy
się na nie: cztery dziewczynki naciągały prześcieradło, a dwie naganiały
ryby. Gdy te wpadły w płachtę, szybko ją wiązałyśmy. Potem rybki
przerzucało się do wiadra, a gdy to się zapełniło, dzieliłyśmy łup na cztery
równe części – dla czterech rodzin. Mama te rybki w całości mieliła, robiła
z nich pulpety i wrzucała na wrzątek. Ości to było bogactwo fosforu,
magnezu i potasu. Latem przynosiłyśmy też uzbierane na moczarach
żurawiny, z których mama gotowała kisiel. To była z kolei bomba
z witaminą C, której tak dotkliwie nam brakowało.

Szkoła nie zwalniała dzieci z obowiązku pracy. Na zdjęciu
świadectwo szkolne Marii Gordziejko z Rosji, 1941 rok

Rodzina tymczasem wyprzedawała w Kosowie Poleskim nasze meble
i z uzyskanych pieniędzy kupowała jedzenie, które nam przysyłała
w paczkach. Dzieliłyśmy się nim z Rosjanami z naszego baraku. Latem
zbierałyśmy z siostrami grzyby, maliny, jagody. Z czasem przydzielili nam
działkę w lesie, którą miałyśmy wykarczować i posadzić na niej ziemniaki.
Wszystkie te starania nie uchroniły mnie jednak przed chorobami.
Pewnego dnia dostałam wysokiej gorączki. Nie miałam siły wstać z łóżka,
pociłam się, kasłałam. To było zapalenie płuc. Mama mówiła, że byłam
umierająca, więc ściągnęła babki, by się nade mną modliły. W pewnym
momencie otworzyłam oczy i powiedziałam słabym głosem:
– Jeść.
– Głodna, to chce żyć – powiedziała jedna z babek i zawyrokowała: –
Wyjdzie z tego.
Rzeczywiście, wyzdrowiałam. Ale naokoło śmierć zbierała żniwo.
Mama początkowo pracowała w lesie, ale dostała obrzęku głodowego.
Ciało puchnie wtedy od nóg do góry, jak dojdzie do serca, to zgon. Dali jej
więc lżejszą pracę – odtąd nosiła wodę do piekarni, w czym jej pomagałam,
a potem pilnowała lasu przed pożarem. To dopiero! Przecież jakby się
zaczął palić, to ani sama by nie ugasiła, ani nie zdołałaby wezwać pomocy,
zanim ogień by się rozprzestrzenił. No, ale: „Kto nie rabotajet, tot nie
kuszajet”. Robotę więc, nawet najbardziej bezsensowną, musiał mieć każdy.

W lepszych czasach… Rodzice Marii Gordziejko – Anna i Nikodem
– po ślubie
Co drugą noc wołali ją do komendanta. A tam wciąż ta sama śpiewka:
– Gdie wasz muż?
– Wy wiecie lepiej niż ja – odpowiadała mama.
– Da, da, my znajem, oni wragi naszego naroda.
I tak w kółko. Złamać ją tak chcieli.
Nachodzili nas enkawudziści i kazali oddawać uzbierane grzyby
i jagody jako kontyngent dla wojska. Raz przyszedł jeden, jak dopiero co
wróciłyśmy z lasu, jeszcze ubrudzone tymi jagodami, nieziemsko
pogryzione przez komary i meszki, a on:
– Griby, czerniki dawat’!
Mama była już u kresu sił: głodzili nas tam, a jak człowiek próbował
sobie radzić, to jeszcze ograbili. Teraz w dodatku miała skaleczoną nogę,
która krwawiła, bolała i wyglądała paskudnie. Mama nie wytrzymała,
tupnęła zdrową nogą i tak huknęła, nie przebierając w słowach, że aż my
zaczęłyśmy drzeć się wniebogłosy.
– Zdurieła, zwariowała – podsumował mamę enkawudzista i uciekł.
Wreszcie dali nam spokój. Chyba rzeczywiście trochę się jej przestraszyli,
że nieobliczalna.
W obozie zaprzyjaźniłam się z Walką Skripką – córką jednego
z naczelników. To od niej dowiedziałam się, że Niemcy napadli na Związek
Radziecki i Stalin ogłosił dla nas amnestię. A jak tylko przyjechaliśmy, to
mówili przecież:
– Tu mi sosna wyrośnie – pokazywali na dłoń – jak stąd wyjedziecie.
Pozdychacie tu, i tyle.
Ludzie się modlili, wierzyli w ratunek Opatrzności, i wymodlili.
Powiedzieli nam, że jesteśmy wolni i możemy dołączyć do naszej armii,
która właśnie się formuje. Ale gdzie – to już nie powiedzieli. Wszyscy
zaczęli się gorączkowo pakować, enkawudziści tymczasem ogłosili listę
osób, które mogą wyjechać w pierwszej kolejności. Nas na niej nie było.
Mama wiedziała, że jeśli nie wyjedziemy teraz, kolejnej zimy nie
przeżyjemy – był wrzesień i zima już się zaczynała. Rzeczywiście, ci,
którzy zostali, umarli. Kazała nam iść z sąsiadami, ona tymczasem walczyła
o prywatne sanie dla nas. Ja byłam jeszcze słaba po chorobie, ledwo

powłóczyłam nogami, głód doskwierał, a mama wciąż do nas nie dołączała.
Po kilku godzinach marszu sąsiedzi powiedzieli, że nie mogą dalej się nami
zajmować, bo mają własne dzieci do wykarmienia, i kazali wracać do
mamy.
Co miałyśmy zrobić? Zaczęłyśmy wracać po śladach sań. Jak w baśni
o Czerwonym Kapturku – z tym że otaczał nas nie bór, ale tajga, a zagrażał
nam nie gadający ludzkim głosem wilk, tylko prawdziwe wilki. Wokół
żywej duszy. I nagle ścieżka się rozwidla. Dokąd pójść?
Chyba sam Anioł Stróż wskazał mi ślady po obcasach jednej pani.
Gdyby śnieg zdążył zamarznąć, nie byłoby ich widać. Ja nie miałam już sił,
siadałam, słabłam. Najlepiej radziła sobie nasza najmłodsza, pięcioletnia
Hania. I nagle zobaczyłyśmy mamę idącą z naprzeciwka! Skąd to nasze
matczysko wiedziało, że tu na nią czekamy?
Nazajutrz, 40 kilometrów od posiołka, przekupiwszy kogo trzeba,
mama załatwiła sanie do Bieriezniaka, gdzie czekała nas przeprawa barką
przez dopływ rzeki Dwiny, bo chciałyśmy dotrzeć do Kotłasu. Siedzieli już
na niej ci, którzy przybyli tu przed nami, mama zdążyła wsadzić Zochę
i Hankę, a my i bagaż wciąż tkwiłyśmy na brzegu, gdy barka nagle ruszyła.
– Jezus Maria! – krzyczą ludzie, krzyczy mama, krzyczę ja. Kapitan
zorientował się w sytuacji i zawrócił barkę. Miałyśmy niezłego stracha, nie
był to jednak koniec naszych rzecznych przygód.
Przepłynęliśmy kilkadziesiąt metrów od brzegu, gdy lód zaczął ściskać
barkę. Utknęliśmy. Kilka dni pod gołym niebem czekaliśmy na lodołamacz,
który kapitan wezwał przez SOS. Co kto miał, to jadł, ale niewiele tego
było. My miałyśmy suchary. Gdy dotarliśmy do Domu Ludowego
w Kotłasie, w którym dostaliśmy zakwaterowanie, byliśmy jak żywe
kościotrupy. Gdyby nie ten lodołamacz, umarlibyśmy z zimna i głodu. Po

latach spotkałam kobietę, która opowiedziała mi tę samą historię – okazało
się, że płynęłyśmy jedną barką.
Jakimś cudem zorganizowano dalszy transport, ale wagon trzeba było
wykupić. Skierowano nas do Buzułuku, gdzie stacjonowało dowództwo
polskiego wojska. Stamtąd ruszyłyśmy w kierunku Taszkientu, Samarkandy
i do rejonu Czirakczi. Leżące w Uzbekistanie, przy granicy z Afganistanem,
Czirakczi znaczy „dno piekła”. Każdy z tego piekła chciał jak najszybciej
się wydostać, niestety wielu zostało w nim na zawsze.
Na porządku dziennym były przypadki jak te, o którym usłyszałam
niedawno podczas spotkania Związku Sybiraków. Jedna z kobiet
wspominała chłopca, który umierając z głodu, lamentował: „Matko Boska,
daj mi kawałek chleba”. Jakimś cudem znalazła się kromka, ale gdy ją
dostał, nie miał już siły jej ugryźć, i tak umarł z tym chlebem w ręce. Inny
mężczyzna wspominał, jak na jego oczach wilki rozszarpały jego
najmłodszą siostrę. Pełno było błąkających się dzieci, które pytały: „Kto
widział moją mamusię?”, bez odpowiedzi. Nas jęzory tych sowieckich
piekieł jeszcze parę razy polizały.
Nasza podróż z posiołka trwała już trzeci miesiąc. Jechałyśmy
pociągiem, gdy nagle zatrzymał się on w stepie. Wszystkich wyrzucili
z wagonów i zagonili do roboty przy zbiorach bawełny. Nazywali je tam
„proklatoje biełoje zołoto” – przeklęte białe złoto, bo zbierać je trzeba było
szybko i niezwykle delikatnie, by się nie ukłuć, a jak człowiek się ukłuł,
musiał uważać, by nie poplamić zbiorów krwią. Ciężka robota.
Tak więc zabrali do niej wszystkich, tylko nas nie – nie nadawałyśmy
się. Pociąg odjechał, nadeszła noc, a z nią: zawodzenie, szczekanie, wycie.
Dźwięku, jaki wydają z siebie szakale, nie da się z niczym porównać,
pamięta się go do końca życia. Tuliłyśmy się do siebie, byłyśmy pewne, że

to ostatnie nasze chwile przed tym, jak zostaniemy rozszarpane. Mama
zaczęła krzyczeć i ni stąd, ni zowąd doczekała odpowiedzi:
– Co tu robisz, żenszczina? – Głos należał do mężczyzny.
– Zwieźli nas tu, innych do roboty wzięli, a nas zostawili – mówi
mama.
– Siadajcie – powiedział, pokazując na arbę, i zawiózł nas do siebie.
To był sekretarz uzbeckiego rajkomu Czirakczi, ważna figura, jego żona
była nauczycielką, mieli dwoje dzieci. Zamieszkałyśmy u nich, dał mamie
pracę w pralni, gdzie prała bieliznę rannych radzieckich żołnierzy. Ja ją
prasowałam, a z mundurów wybijałam wszy, które szczególnie chętnie
gnieździły się w szwach odzieży. Tak to się frontowi przysłużyłam.
Niestety po dwóch tygodniach Hania dostała wysokiej gorączki,
majaczyła, krzyczała. Nasi gospodarze bali się, że to epidemia i że zagrozi
ich dzieciom. Hania trafiła więc do szpitala, a ja z mamą i Zochą
wylądowałyśmy w nędznej lepiance, szopie pastuchów, w której za całe
umeblowanie służyła słoma na ziemi. Najważniejsze, że miałyśmy dach nad
głową, a mama nadal pracowała.
Jednego dnia w stepie mama zauważyła mężczyznę w innym mundurze
niż ten, które czyściła. Był na nim polski orzełek! Okazało się, że nieopodal
szkolili się podchorążowie 6 Dywizjonu „Dzieci Lwowskich” – blisko 600
żołnierzy. Mama zapoznała się z czterema z nich: Władysławem Madejem
z Lublina, panem Murzkiem oraz Alkiem i Frankiem. Dzielili się z nami
jedzeniem, choć sami mało co mieli. Stracili rodziny i teraz nas traktowali
jak swoich bliskich. Byłam nimi urzeczona.
Kiedy Hania wróciła ze szpitala, wyglądała jak kościotrup, ledwo
trzymała się na nóżkach przypominających patyczki. Jakby tego było mało,
mama zachorowała na tyfus plamisty. Alek i Franek zawieźli ją do szpitala.
Kilka dni później zaprowadzili nas do niej i kazali się z nią pożegnać –
miałyśmy iść do sierocińca. Stanęłam w drzwiach sali, pod oknem leżała
mama. Miała ogoloną głowę i była nieprzytomna. Wracając przez step,
cicho płakałam – nie wiedziałam, czy jeszcze kiedyś mamę zobaczę –
wyglądała na umierającą. Pożegnałyśmy się z naszymi żołnierzami i w
nocy zabrano nas do sierocińca.
Pociągiem dojechałyśmy do Krasnowodska – Hanię doniosłam tam na
rękach, tak była słabiutka. Byłyśmy już pod opieką wychowawców.
Z wagonów przesiadłyśmy się na okręt – cały zarzygany. To był jeden
z pierwszych transportów do perskiego portu w Pahlevi – naszego raju.
Na plaży w porcie Pahlevi wyrosło całe miasto namiotów, a w nim polskie
wojsko, kobiety i dzieci. Pierwsi przyjechali tu między 24 marca a 3
kwietnia 1942 roku. Ponieważ Persja znajdowała się nie tylko
w brytyjskiej, ale i sowieckiej strefie okupacyjnej, polskie władze musiały
uzyskać wcześniej stosowne pozwolenie na organizowanie tam obozów
i transport nie tylko od Brytyjczyków, którzy tę lokalizację zaproponowali.
U siebie Anglicy nas nie chcieli, wysyłali do swoich kolonii: w Afryce
Północnej, Nowej Zelandii, Indiach, Persji właśnie. Wśród 20 tysięcy sierot
wyprowadzonych przez generała Andersa z ZSRR było 800 dzieci
żydowskich. W 1943 roku Żydzi palestyńscy zabrali je do Palestyny.
Zaraz po zejściu ze statku skierowano nas do łaźni – zmywaliśmy
z siebie brud, robactwo, ale i wszystkie złe wspomnienia. Odtąd miało być
już tylko lepiej. Naszą odzież spalono, a nam dano nową. Przeszliśmy tam
dwutygodniową kwarantannę. Nie wszyscy – wielu zmarło na dur brzuszny,
czerwonkę, tyfus plamisty, malarię. Tamtejszy stolarz nie nadążał
z robieniem dla nich trumien – zbijał ich kilkadziesiąt dziennie. Dziś

wypisane na grobach obco brzmiące nazwiska zadziwiają tubylców: tyle
nagrobków, i wszystkie z jedną datą: 1941, 1942.
Dalej powieziono nas do Teheranu. Występowały tam jakieś polskie
pieśniarki, zbierające datki na polskie sieroty, być może wśród nich była
Hanka Ordonówna? Mnie to wtedy nie interesowało – zajmowały mnie
młodsze siostry, zwłaszcza chora Hania, i to, żeby pilnować się
wychowawców. Nadal nie wiedziałyśmy, co z mamą, ale nie było czasu się
nad tym zastanawiać. Zaraz zaczęła się nauka. Sami kleciliśmy sobie
siedziska z cegieł, a pisaliśmy palcem po piasku. Nasza polszczyzna była
już mocno skażona rosyjskim akcentem, toteż nauczycielki robiły
wszystko, by ją wygładzić.
Obóz ulokowany był na lotnisku, a sierociniec – w jednym z hangarów.
Niedługo miał być jednak zlikwidowany, najbardziej wycieńczone sieroty
miały być przewiezione do Isfahanu – w łagodniejszy klimat. Mają nas
więc wywozić, a tu Hania w szpitalu. Nie mogę jej zostawić, idę więc do
szpitala. Po drodze jeden z samolotów prawie wylądował mi na głowie – to
hinduscy piloci tak się zabawiali, strasząc nas. Nas też niby miało to
śmieszyć.
Wchodzę do recepcji szpitala w namiocie i mówię, że sierociniec jest
wywożony do Isfahanu, więc chcę wypisać Hanię.
– Hanię? Ale tu takiej nie ma – usłyszałam, i w płacz.
– Czekaj, a tatuś wasz jak ma na imię?
– Nikodem.
– Jest tu taka jedna dziewczynka, która mówi, że jej tatuś to Nikodem.
Szukaj po nazwisku – listy wywieszone są na namiotach.

Siostry Gordziejko już odkarmione…
…i jeszcze w maju 1942 w Rosji – dochodzące do sił kościotrupki
z ogolonymi główkami
Wychodzę z recepcji i patrzę, a tych namiotów jest ze sto. Znów zebrało
mi się na płacz. Zapytałam bawiące się nieopodal dzieci, czy kojarzą Hanię,
małą blondyneczkę. Kojarzyły. Zaprowadziły mnie do niej. Musiałam uszyć
jej sukienkę, bo nie miała w czym chodzić.
Do Isfahanu pojechałyśmy drugim transportem, a tam Hania od razu
trafiła do szpitala. To był szpital ormiański, brudno, muchy latały, a Hania
pod oknem, ledwo żywa. Popłakałam się na ten widok. Na drugi dzień
przyszedł ze mną ksiądz Tomasik z obozu. Tak ich w tym szpitalu
poustawiał, że Hanię podleczyli i wypisali. Chudziusieńka była jak
patyczek.
Do szpitala nie wolno było chodzić mi samej, w ogóle po ulicach nam
dziewczynkom nie wolno było chodzić samotnie – miałyśmy jasną cerę,
blond włosy i niebieskie oczy; w porównaniu z tutejszymi kobietami
ubranymi w czadory, nawet w skromnych mundurkach wydawałyśmy się
„rozebrane”. Nie wolno nam było nawet spojrzeć w stronę mężczyzn. Ale
się nie dało, ciekawość brała górę.
Od Persów różniło nas wszystko, nie tylko wygląd: kultura, religia,
podejście do życia. Ale kiedy zobaczyli nas, żywe kościotrupy, które miały
im do zaoferowania tylko wszy i choroby, nie pytali o rasę czy wyznanie.
Traktowali jak ludzi w potrzebie. Dawali nam owoce, słodki chleb, ser,
cukier; byli dla nas mili, życzliwi i gościnni. Amerykanie i Brytyjczycy
dawali, bo im zbywało; Persowie dawali, mimo że sami mieli niewiele.
Nie spotkaliśmy się z aktami agresji. Wystarczyło, że szanowaliśmy ich
zwyczaje. Gdy obchodzili swoje święta, nie wychodziliśmy na ulice, by ich
nie zakłócać. Z kolei jak oni dowiedzieli się, że naszym wielkanocnym
zwyczajem jest dzielenie się jajkiem, drobni handlarze na ulicach krzyczeli
na nasz widok: „Jajca warionyje, syryje” – „Kupujcie jajka, gotowane

i surowe”. Nie mieliśmy za co, bo to było zaraz po naszym przyjeździe tam,
więc kończyło się na wymianie albo po prostu nam te jajka dawali.
Była połowa 1942 roku, jak wracałam ze szkoły do obozu
z koleżankami – bo w Teheranie wolno nam już było samodzielnie się
poruszać po ulicach – jak z dorożki wysiedli eleganccy państwo i zaczęli
mnie wypytywać: skąd pochodzę, gdzie dotąd przebywałam, co robią moi
rodzice. Więc im powiedziałam, że jestem Polką, przeszłam przez Syberię,
tata jest w więzieniu, a mama w szpitalu. Ledwo doszłam do obozu,
wezwała mnie wychowawczyni i pyta:
– Marysiu, kojarzysz tych państwa? – I wskazuje na stojących
w gabinecie „państwa z dorożki”.
– Tak – odpowiedziałam niepewnie.
– Chciałabyś do nich pójść? Mogą cię adoptować – powiedziała
wychowawczyni, a ja, niewiele myśląc, wypaliłam:
– Ale my jesteśmy trzy.
I państwu przeszła ochota na przysposabianie. Poza tym gdzieś tam
przecież była nasza mama.
Isfahan to ciche, senne miasteczko otoczone górami; oaza zieleni na
pustyni. Zorganizowano tam dwadzieścia jeden „zakładów” dla 2,5 tysiąca
polskich sierot, podzielonych według płci i wieku. Celowo unikano słowa
„sierociniec”. To były miejsca – przedszkola, szkoły, internaty, warsztaty,
placówki opieki medycznej, gdzie było „po polsku”: obchodziliśmy polskie
rocznice narodowe, święta katolickie. Tam się wykuwała nasza polskość.
Śpiewy muezina z pobliskiego meczetu mieszały się z naszymi pieśniami
majowymi czy kolędami. Jadło się krupnik i gołąbki i czekało na powrót do
Polski.
Pierwsze do Isfahanu przyjechały „setki Ojca Świętego”. Było to blisko
stu chłopców i sto dziewcząt, których ulokowano w zakładzie trzecim
ojców lazarystów i w zakładzie drugim sióstr szarytek. Przez pierwsze pół
roku utrzymywał ich Watykan, a potem – tak jak my – przeszli na
utrzymanie polskiego rządu w Londynie, gdzie był zdeponowany nasz
Skarb Państwa.
Mieszkaliśmy w pałacykach, które wynajęli nam bogaci Persowie –
w każdym od stu do 300 dzieci; spaliśmy po dwadzieścia osób w jednej
sali. Każdy zakład miał kierownika, wychowawców i nauczycielki –
czasem w jednej osobie, do tego kucharki. Byliśmy podzieleni na klasy
i zastępy, cały internat to była drużyna, a cały „polski Isfahan” to hufiec.
Stale chodziliśmy w harcerskich mundurkach: my, dziewczynki, na co
dzień w szarych, a od święta – w białych i zielonych. Prałyśmy je same,
a potem dosuszałyśmy pod siennikiem, dzięki czemu od razu się prasowały.
Na niedzielną mszę świętą do kaplicy sióstr szarytek chodziłyśmy w tych
mundurach jak wojsko – w zastępach i drużynach. Także procesję Bożego
Ciała otwierały hufce młodzieży szkolnej i harcerze ze sztandarami.
Persowie nie mogli się na nas napatrzeć.
Mieliśmy własne warsztaty: stolarski i ślusarski, szewski,
pończoszarnię, piekarnię, w których wybrane osoby przyuczały się do
zawodów. Była łaźnia, a przy niej hodowano świnie; mieliśmy własny
transport – autobus i trzy ciężarówki, którymi jeździliśmy na basen czy
ogniska harcerskie. Było ambulatorium dentystyczne, a porządku pilnowała
Służba Bezpieczeństwa. Dochodziły do nas gazety: „Orzeł Biały”,
„Parada”, „Polak w Iranie”. To było niezależne państewko w perskim
cesarstwie.
Pobudka była codziennie o godzinie 6, mycie w zimnej wodzie, apel na
placu otoczonym wysokim murem. Rano rozbrzmiewało na nim gromkie

Kiedy ranne wstają zorze, potem msza, śniadanie, i do szkoły. Po szkole
obiad i sprzątanie, do którego wyznaczani byli dyżurni, a wieczorem –
znów apel i odśpiewanie pieśni Wszystkie nasze dzienne sprawy.
Po obiedzie było najgorsze – leżakowanie. Wciąż byliśmy osłabieni,
musieliśmy dużo wypoczywać, ale ja się wierciłam, ciągle za to trafiałam
do kąta. Płakałam przeraźliwie, dzięki czemu nie kładli mnie z powrotem.
Oprócz sześcioletniej szkoły powszechnej, czteroletniego gimnazjum
i dwuletniego liceum, polskie dzieci kształcono w gimnazjum krawieckim,
handlowym i szkole dywaniarskiej. W tej ostatniej piętnaście starszych
dziewcząt przyuczano do zawodu dywaniarskiego. Uczył Pers, mistrz
zawodu, którego tłumaczyła na francuski jego krajanka, a z francuskiego na
polski – nasza profesor, pani Przeździecka. W cztery lata uczennice utkały
siedem dywanów – cztery z nich trafiły do sali prezydenckiej na Zamku
Królewskim w Warszawie, a jeden ofiarowały Churchillowi.
W szkołach uczono według przedwojennych programów. Uczyliśmy się
ze słuchu, bo podręczników nie było. Nauczyciele opierali się na wierszach,
pieśniach kościelnych i patriotycznych, stawiali na czytanie lektur,
zwłaszcza Prusa, Sienkiewicza, Reymonta i Żeromskiego. Szło nam to
opornie, bo dotychczas uczyliśmy się, jak przeżyć, a nie jak odszyfrowywać
literki, ale każda przeczytana książka, a podsuwano nam tylko te
wartościowe, była dla nas katechizmem, rzeczą świętą.
W gimnazjum musieliśmy nauczyć się na pamięć rozdziału książki
Ksawerego Pruszyńskiego Droga wiodła przez Narvik, opisującej losy
polskich żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich
w kampanii norweskiej – pierwszej z udziałem Polaków po kapitulacji we
wrześniu 1939 roku. Trudna to była proza, ale za punkt honoru
postawiliśmy sobie ją przyswoić. Na los żołnierza uwrażliwiano nas też
wcześniej.
Jeszcze w trzeciej klasie szkoły powszechnej pani zadała nam napisanie
listu do polskiego żołnierza. To, co wyprodukowałam, świadczy najlepiej
o wierze w wolną Polskę, jaką nam zaszczepiano, ale i o dziecięcej
nieporadności:
Kochany Żołnierzu!
Nazywam się Marysia. Jestem uczennicą szkoły w Isfahanie, w zakładzie

polskim. Dziś miałyśmy lekcję polskiego. Pani nauczycielka powiedziała, że mamy
napisać list do nieznanego polskiego żołnierza, który jest w wojsku i walczy na
froncie o wolną Polskę.
Ja chodzę do trzeciej klasy i nie wiem, co pisać. Robię dużo błędów i mylę
ruskie bukwy z polskimi, bo w Rosji pisałam po rusku, ale pani powiedziała, że
trzeba napisać, bo żołnierze na froncie tęsknią za rodzinami i za dziećmi. To ja
piszę, żeby nie dostać pały z polskiego. Z polskiego pała to wielki wstyd,
z matematyki to co innego – tabliczkę mnożenia umiem na pamięć.
Pani powiedziała, że nasi ojcowie i bracia wyrzucą Ruskich i Niemców z naszej

ojczyzny, a my mamy dobrze się uczyć i być grzeczne. To ja piszę do Ciebie, bo
chciałabym wrócić do Polski. Może tam czeka mój tatuś, którego Ruskie
aresztowały, i na pewno spotkam mamę, bo mama została w szpitalu
w Uzbekistanie. A Ty, Żołnierzu, też chciałbyś być ze swoją rodziną? Bo ja będę się
modlić, aby Bozia nas wysłuchał. Już kończę, bo mi smutno,
pozdrawiam Ciebie,
Marysia, klasa trzecia, Isfahan
Mój list dostał Kazimierz Cieślak z II Korpusu i mi na niego
odpowiedział. Przysłał mi nawet swoje zdjęcie – przystojny był chłopak.
W tym liście wyraził radość z mojego listu, potem korespondowaliśmy
jeszcze przez jakiś czas. Kiedy już połączyłyśmy się z mamą, pisał do nas:
„Kochana Rodzino!”. Ostatni raz wymieniliśmy listy w 1946 roku – my
byłyśmy jeszcze w Libanie, a on we Włoszech. Ciekawe, co się potem
z nim stało.
*
Kontynentalny klimat Isfahanu rzeczywiście był idealny dla syberyjskich
kościotrupków – 1,5 tysiąca metrów nad poziomem morza, gorące, suche
lata, zimy chłodne, śnieg spadł tylko dwa razy. Dwa razy też przeżyłam
trzęsienie ziemi. Jedno w nocy – ledwie zauważalne, dopiero rano
spostrzegłam, że łóżko delikatnie się przesunęło. Ale potem, około godziny
10, już w szkole, zaczęło porządnie trząść. Zerwałyśmy się z ławek
i zaczęłyśmy uciekać; bałyśmy się, że budynek się na nas zawali. Biegnąc
w amoku z pierwszego piętra na parter, modliłyśmy się: Pod Twoją obronę
i Ojcze nasz. Zanim zbiegłyśmy na dół, trzęsienie ustało.
Nie wiem, jak wygląda wojna, kiedy lecą bomby. Mogłam to sobie
wyobrazić, widząc jej skutki, dopiero po powrocie do Polski w 1947 roku.
Ale myślę, że trzęsienie ziemi jest jak wojna – człowiek czuje potęgę
kosmosu i to, że nie ma na nią wpływu. Panika i bezradność.
Sam klimat był jednak niewystarczający i dla podreperowania zdrowia
wysyłano niektórych z nas do sanatorium. Odwiedzały nas brytyjsko-
amerykańskie komisje, które do tych sanatoriów typowały najnędzniej
wyglądające egzemplarze. Z naszego internatu byłam to ja i koleżanka. Ci
z komisji byli ponoć zszokowani naszym widokiem – przecież przyszliśmy
z sowieckiego raju. Myślę, że Stalin długo pluł sobie w brodę za to, że nas
z tego raju wypuścił, bo nasz widok był najlepszym świadectwem tego, jak
komuniści traktują człowieka.
Ja w sanatorium byłam tam dwa razy. Za pierwszym razem – dla
ogólnej poprawy kondycji, a za drugim z powodu przeciągającej się
infekcji.
„Dziecko, gdzieś ty wyhodowała takie czopy na gardle?” – jęknęła
lekarka, diagnozując anginę.

Klasa Marii Gordziejko w Isfahanie. Maria przebywała wtedy
w sanatorium
Oprócz mnie w sanatorium leżała blisko setka dzieci, niektórym jednak
nawet ono nie pomogło. Danusia Betlejemska miała dziewięć lat i wadę
serca, nie wytrzymało. Janka Mazur z kolei to była junaczka. Zgłosiła się
do wojska w wieku czternastu lat i do Isfahanu przyjechała umundurowana.
Ten mundur zwisał smętnie na jej wątłym ciałku.
Janka siedziała koło mnie na stołówce. Panowała tam zasada: jeść
wszystko i zdrowieć. Ważyli nas często – wyglądało to jak oględziny
paluszka w Jasiu i Małgosi. My z koleżankami nie miałyśmy apetytu,
a Janka miała wilczy. Podsuwałyśmy jej więc swoje porcje i odliczałyśmy
dni do wyjścia, bo w tym sanatorium to nudy na pudy: tylko jedzenie
i zastrzyki, po których puchły ręce. Janka w sanatorium nabierała sił przed

operacją ślepej kiszki. Pomna głodu, pod poduszką stale trzymała chleb.
Zjadła go po operacji tej ślepej kiszki i umarła.
Jej młodszy brat ogromnie przeżył śmierć Janki. Bardzo pobożny był –
w każdy pierwszy piątek miesiąca szedł do spowiedzi i komunię świętą
przyjmował. Któregoś dnia mówi: „Dziś już nie wrócę z kościoła, tylko
pójdę do nieba”.
Koledzy wleźli na drzewo i wypatrują tego wniebowzięcia, patrzą:
idzie. „E, głupoty gadał” – pomyśleli, zawiedzeni, że obyło się bez
spektakularnego zjawiska. Już mieli złazić z tego drzewa, jak jemu
rozwiązała się sznurówka. Schylił się, by ją zawiązać, i nagle zza zakrętu
nadjechał autobus. One tam strasznie rzadko kursowały, czasem
denerwowało, że nie można się ich doczekać, ale ten jeden mógł akurat nie
nadjeżdżać. Rozjechał chłopca. Do dziś, jak tylko jestem w Isfahanie,
stawiam lampki na grobach tej trójki.
Isfahan to była bajka. Gdy odwiedziłam go kilkadziesiąt lat później, długo
stałam pod budynkiem piątki – zakładu piątego, w którym jakiś czas
mieszkałam. Patrzyłam na balkon z kolumienkami, w którego głębi tkwiły
okna naszej sypialni. Przez te okna w latach czterdziestych dochodziły nas
co rano głosy Orientu: dzwoneczki karawan wielbłądów objuczonych
różnymi dobrami, stukot młoteczków rzemieślników rzeźbiących małe
dzieła sztuki i ich nawoływania zachęcające do ich kupna. Dziś wielbłądy
zastąpiły samochody, dzwoneczki – klaksony, a rzemieślnicze sklepiki –
sklepy rozświetlone neonami.
I tak na nauce i harcerstwie mijał nam czas, aż przyszedł koniec wojny.
Cieszył się cały świat, tylko nie wygnańcy. Oni nie mieli do czego wracać –
po Jałcie Polska straciła część ziem i znalazła się w sowieckiej strefie

wpływów. Mówiło się o przymusowych repatriacjach do Polski, a wielu
polskich uchodźców nie uznawało komunistycznego rządu. Do tego
niepewna sytuacja polityczna w Persji, której groziła interwencja sowiecka
– Polaków trzeba było jak najszybciej stamtąd ewakuować.
Maria Gordziejko w mundurku harcerskim, Isfahan, 1943 rok

Należało coś z nami robić. W lipcu na obrzeżach Isfahanu
zorganizowano obóz harcerski – jak się miało okazać, już ostatni. Pojechało
nas tam 1,5 tysiąca dziewcząt i chłopców. Przez dwa miesiące codziennie
były ogniska, a przy nich gawędy. Harcmistrz Sylwanowicz opowiadał

o powstaniu warszawskim, o którym wiedział z przemycanych kartek
Kamieni na szaniec. Bardzo to przeżyliśmy. Śpiewaliśmy Karpacką
brygadę:
Myśmy tutaj szli z Narwiku,
My przez Węgry, a my z Czech
Nas tu z Syrii jest bez liku,
A nas z Niemiec zwiało trzech.
My przez morza, a my z Flandrii,
My górami, my przez las.
Teraz wszyscy, do Aleksandrii
Teraz my już wszyscy wraz.
Karpacka Brygada, daleki jest świat
Daleki żołnierza, tułaczy szlak.
Daleka jest droga, w zawiejach i mgłach
Od śniegów Narwiku, w libijski piach.
Maszeruje Brygada, maszeruje,
Maszeruje, co tchu, co tchu,
A z daleka ją Polska wypatruje,
Oczekuje dzień, po dniu.
Karpacka Brygada do domu do chat,
do Polski idziemy przez cały świat,
nie zbraknie na świecie bezdroży i dróg,
do Polski zajdziemy, tak daj nam Bóg!
Niebo tak było rozgwieżdżone, jak potrafi być tylko w stepach i na
pustyni. Te gwiazdy co chwila spadały, a my myśleliśmy życzenie: wrócić
do Polski, ale do wolnej Polski. Polską delegaturę przerzucono tymczasem
do Bejrutu, a nas, dzieci, ulokowano w różnych miejscach Libanu. To był
jeden z kilku krajów, które nie uznały nowych, komunistycznych władz
Polski. Polski rząd na uchodźstwie z kolei w 1943 roku uznał niepodległość

Libanu, który dotąd znajdował się pod dominacją francuską. Oba te kraje
czuły, jak to jest być pod butem obcego mocarstwa.
Przepustka Anny Gordziejko, mamy Marii, na wyjazd do Persji. Był
to ostatni transport z Rosji w tamtym kierunku

Jeszcze w Isfahanie dołączyła do nas mama – wiedziała o drodze, którą
przebyłyśmy, i dotarła ostatnim transportem z wojskiem. Chciano nas
wysłać do Afryki lub Nowej Zelandii, ale mama zaprotestowała: „Tak
daleko nie jedziemy. Jak my stamtąd do Polski wrócimy?”.
Z Isfahanu do Libanu ruszyliśmy pociągami – 3 tysiące nas było, do
Polski ostatecznie wróciło nie więcej niż 500 osób. Nasza grupa jechała
ostatnim transportem. Pamiętam, że w nocy pociąg nagle zatrzymano
i szukano jednej z naszych dziewczyn. A ta, wdziawszy czador, poszła za
Persem, i teraz szukaj wiatru w polu. Nie znaleźli jej, bo jak, zresztą po co,
skoro sama odeszła. Pojechaliśmy dalej. Zanim opuściliśmy granice Persji,

na kilka tygodni zatrzymaliśmy się w Ahwazie. Z perskiego ahwaz to
piekło – temperatura tam oscyluje wokół 50 stopni Celsjusza.
Po jednej stronie rzeki Karun miasto, po drugiej – pustynia, a na niej
obozy. Ulokowano nas w byłych stajniach wojsk perskich. Od ich
ceglanych ścian bił miły chłód. Dalej się uczyliśmy, tego opiekunowie nie
odpuszczali, a nocami – jak to harcerze – urządzaliśmy sobie podchody na
pustyni. Jak się kto zapatrzył na rozświetlone niebo i rozmarzył, mógł paść
ofiarą żmij i skorpionów.
Ahwaz leży w pobliżu Zatoki Perskiej, niedaleko Abdanu i jego
wielkiej rafinerii naftowej. Do rzeki wpadała woda morska, a z nią – rekiny
i ryby piły – tak nam mówiono i zakazywano kąpieli.
Niedaleko znajdowały się obozy wojskowe, hinduskie i amerykańskie.
Amerykanie bardzo się nami interesowali – organizowali dla nas koncerty
i puszczali filmy. Pamiętam jeden taki o Chopinie – piękny był, kolorowy.
Wtedy zaczęłyśmy z koleżankami zbierać fotosy aktorek, znaczki pocztowe
z polskimi korpusami – lepsze to niż kolekcjonowanie chleba pod
poduszką. Potem mi te kolekcje ukradli w polskim sierocińcu, podobnie
zresztą jak harcerski mundurek.
W Ahwazie pochowaliśmy naszego kolegę. Zmarł na dyfteryt czy
szkarlatynę. Wszystkie poszłyśmy żegnać go w kaplicy. Wyglądał tak
pięknie i niewinnie; nie mogłyśmy uwierzyć, że nie żyje, że nie może wstać
i wyjść z tej trumny. Bardzo tę śmierć przeżyłam. Przecież już po wojnie,
już powinniśmy przestać umierać. Syberyjski głód i wycieńczenie jednak
ciągle zbierały swoje żniwo.
Dalej jechaliśmy pustynią pociągami i autobusami. Żegnałam się
z palmami ciągnącymi się wzdłuż Tygrysu i Eufratu. Za Bagdadem, a przed
granicą z Syrią zerwał się chamsin, który zniszczył nasze namiotowe

obozowisko, wreszcie dotarliśmy do tej „Szwajcarii Bliskiego Wschodu” –
Liban z tymi swoimi francuskimi wpływami był niemalże europejski.
Zosia, Hania i Marysia Gordziejko, Liban, 1946 rok

My trafiłyśmy do Zuk Mikajil. To największe wśród polskich osiedli,
zamieszkiwane przez 800 osób, miało swojego kierownika i sekretarza
mianowanych przez delegata Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej
w Bejrucie. Był ksiądz – salezjanin Franciszek Tomasik, była szkoła,
opieka lekarska, świetlica z biblioteczką. Wynajmowaliśmy domki od

Libańczyków. W Zuku ukończyłam dwie klasy ogólnokształcącego
gimnazjum z obowiązkową łaciną.
Kilka razy w roku pielgrzymowaliśmy na górę we wsi Ghosta, na której
stał kolosalny posąg Matki Bożej Libańskiej. Górowała nad Libanem,
zwrócona do morza, jakby ten Liban sobą osłaniała. Piękny się stamtąd
roztaczał widok na miasteczko i zatokę.
Początkowo rząd libański zgodził się przyjąć 500–700 polskich
uchodźców, kilka tygodni później pozwolił na przyjazd jeszcze 4 tysięcy
osób, ale zastrzegł: niepożądane osoby nie zostaną wpuszczone, a te, które
przekroczą libańską granicę, mają się utrzymywać z własnych środków, bez
prawa do pracy. Dokąd mógł, utrzymywał nas polski rząd w Londynie, od
jesieni 1946 roku – UNRRA, a od lipca 1947 roku – IRO14. Po maturze
młodzi szli się uczyć do jednego z dwóch bejruckich uniwersytetów:
amerykańskiego lub francuskiego, założonego zresztą przez polskiego
jezuitę, ojca Ryło – tylko to zostawało uchodźcom. Studia kończyli
przeważnie w Londynie – to ci, którzy mieli w wojsku brata czy ojca
i zostali do nich przerzuceni. Wyrośli na lekarzy, dentystów, architektów,
malarzy, wykładowców i nauczycieli, księży, zakonnice, inżynierów,
wynalazców. Rząd polski bardzo dbał o naszą edukację – wiedział, że po
wojnie to my zasilimy państwo swoimi rękami i głowami. Ale do Polski
wróciło nas niewiele.

Pierwsza klasa gimnazjum w Isfahanie, 1944 rok. Z całej klasy do
Polski wróciły tylko dwie uczennice, w tym Maria Gordziejko (druga
z prawej w drugim rzędzie od góry). Większość osiadła w Anglii,
Australii, USA i Kanadzie

My wróciłyśmy. Do Londynu nie miałyśmy szans, bo nie miałyśmy tam
ojca czy brata. Zaraz po wojnie siostra mamy wysłała kartkę
z wiadomością, że wyszła za warszawiaka i mieszka teraz w stolicy. Mama
– już wtedy chora na depresję – uczepiła się myśli: „wracamy do Polski”.
Wszystkie moje koleżanki zostały w Libanie albo wyjechały do Londynu.
Razem z nami transportem do Polski jechało jeszcze pięćdziesięcioro
Polaków – do tych „libańskich” dołączyli Polacy wracający z Afryki i Indii.
W pociągu spotkałyśmy naszego profesora fizyki z żoną i synami.
Granicę przekroczyliśmy w sierpniu 1947 roku w Dziedzicach.
„Gdzie jedziecie?” – zapytali.
Mama pokazała „stołeczną” kartkę od siostry, i dalej powieźli nas
pociągiem towarowym, wysadzili w Warszawie, a tam każdy szedł, gdzie

miał metę.
Na nas nikt nie czekał. Ciemna noc, granatowe niebo drapały kikuty
budynków, mama niepewna. Jakiś rykszarz namolnie narzucał nam swoje
usługi. Uratował nas od niego pewien jezuita. Przestrzegł, by nie korzystać
z przypadkowych usług. Nam to nie groziło – i tak nie miałyśmy na to
pieniędzy. Jezuita obiecał, że jak tylko odwiezie swoich współbraci do
klasztoru, wróci po nas i podrzuci nas do cioci.
Siostra mamy mieszkała przy ulicy Szwoleżerów w domku fińskim. Tak
nazwano blisko czterysta budyneczków, które Finowie ofiarowali Polsce
w ramach reparacji wojennych na rzecz ZSRR. Na nasz widok ciocia
prawie dostała zawału. Jak się okazało, wcale nie z radości.
„Andzia, to ty?! – wydukała najpierw, a potem wyjaśniła: – My sami
nie mamy gdzie mieszkać”. I wskazała na męża, niemowlaka, teścia
i teściową gnieżdżących się na kilkudziesięciu metrach kwadratowych.
Po dwóch tygodniach przeniosłyśmy się do drugiej siostry mamy – na
Pragę, w jeszcze cięższe warunki. Na 30 metrach mieszkali: babcia
w kuchni, w pokoju przejściowym sześcioosobowa rodzina cioci, w małym
pokoiku trzyosobowa rodzina. My spałyśmy na podłodze w pokoju cioci –
ja prawie pod łóżkiem.
Mamy depresja zaprowadziła ją do szpitala, a my trafiłyśmy do
sierocińca. Najpierw do Celestynowa. To był budynek starej szkoły,
spałyśmy tam na strychu, ale nie przeszkadzało to nam, bo opiekowała się
nami bardzo serdeczna dwudziestoletnia harcerka Zofia. Po dwóch
miesiącach przeniesiono nas do domu dla dzieci po poległych żołnierzach
na Starym Mieście w Warszawie.

Na ten paszport Maria Gordziejko wjechała do Polski w 1947 roku
Największe walki w stolicy toczone były na Starówce, zostały z niej
same gruzy. I my mieszkałyśmy wśród tych gruzów. Stamtąd ponad
godzinę chodziłyśmy na piechotę do LO im. Jana Kochanowskiego na
Czerniakowie. W niedzielę – tak jak mnie uczyli polscy nauczyciele
w Persji i Libanie – zakładałam harcerski mundurek. Nie było to najlepiej
widziane i wkrótce – jak już wspominałam – mój mundurek „znikł”.
Dziwiła mnie ta nowa Polska. Co komu przeszkadza mój mundurek, co to
jest ten „zapluty karzeł reakcji” z plakatu?
Ubrania miałyśmy ze szwedzkiego Czerwonego Krzyża – dotąd nie
wiem, jak na nas trafili. Przepiękne buty raz przyszły – ciasne były, ale
trudno, wzięłam. I jeszcze płaszczyk i sukienkę. A dla mamy szlafrok –

długi taki i mięciutki, żeby ładnie się w nim w szpitalu prezentowała.
Latami w nim potem chodziła.
Ze Starego Miasta przenieśli nas potem na Rakowiecką, żeby do szkoły
było bliżej. Mama wciąż przebywała w szpitalu, potem – w sanatorium. Na
Rakowieckiej mieszkałyśmy z Zochą do 1950 roku, Hania w tym czasie
leczyła się na płuca w Otwocku, tam też mieszkała.
Po wyjściu mamy ze szpitala zamieszkałyśmy na Pradze, a potem na
Kopernika, gdzie była dozorczynią. Z Kopernika na tę samą posadę
przenieśli ją na Sielecką do czteropiętrowego budynku z dwunastoma
klatkami. Razem zasuwałyśmy na miotle, odśnieżałyśmy ogromny teren.
Mieszkało tam sporo milicjantów, zdarzali się wśród nich życzliwi ludzie,
inni jednak śmiali się z mamy, że brakuje jej tylko futra i białych
rękawiczek. Zmarła dwadzieścia lat temu, a ja wciąż nie mogę się z tym
pogodzić – była święta, umarła jako męczennica – podobnie jak wszystkie
matki-sybiraczki, w Polsce Ludowej skazane na ostracyzm.
Dzięki zaangażowaniu jednej z opiekunek skończyłam kurs
wychowawcy kolonii, więc nawet jak przychodziły wakacje, to ja nie
odpoczywałam, bo pracowałam całe lato. Trzeba było przeżyć. A potem
poszłam na wydział rolny na SGGW, bo i koleżanka szła.
– A co my tam będziemy robić? – dopytywałam ją, bo wyraźnie wiązała
z tym wydziałem jakieś plany, z rodziny ziemiańskiej była.
– Coś tam siać będziemy – odpowiedziała, a że nie miałam lepszego
pomysłu, to weszłam w to sianie.
Okazało się potem, że prawie spełniłam życzenie ojca. Jako przyszły
ochotnik sanitarnej służby wojskowej kupił książkę zielarską z 1905 roku,
bo marzył, że jego pierwsze dziecko będzie lekarzem. Papiery na SGGW
wiozłam z Krościenka, gdzie byłam z dziećmi na koloniach. W pociągu
zaczepił mnie wyższy oficer wojskowy:

– A czemu nie na medycynę? – zapytał.
– A kto by mnie tam przyjął – odpowiedziałam.
– Ja bym cię przyjął, jestem lekarzem wojskowym, tylko żebyś nie
gadała o Syberii i Andersie.
Nie miałam odwagi startować na medycynę, zresztą z koleżanką już
byłyśmy umówione na to SGGW. Ona poszła na chemię rolną, a mnie dwa
razy chcieli wyrzucić. Sześciu akowców i mnie. Na studia magisterskie
mnie nie przyjęli:
– Słyszeliśmy, że pani jest wrogiem Polski – usłyszałam wtedy.
Lekarzem nie zostałam, siewcą też nie, a z czegoś żyć trzeba było.
Mama była wtedy dozorczynią kamienicy, a nie widziało mi się przejąć tej
funkcji i piastować ją dożywotnio. W „Exspressie Wieczornym” znalazłam
ogłoszenie o organizowanym kursie pilotów wycieczek. Odstawiłam się jak
stróż w Boże Ciało, idę na Stare Miasto, w przedpokoju tłum. Wiedziałam,
że nie mam żadnych szans, więc zagrałam va banque:
– Nazywam się Maria Gordziejko, skończyłam SGGW.
– To czemu pani w zawodzie nie pracuje?
– Bo mnie interesuje turystyka.
– Tak? A gdzie pani była?
Przełknęłam gulę i wypalam torpedę:
– W Japonii.
A wtedy do Japonii jeszcze nikt nie jeździł, ostatni z naszych to tam
chyba ojciec Maksymilian Kolbe z misjami pojechał przed wojną. Ja jednak
byłam.
– A co pani w tej Japonii robiła? – pytają.
– Na Światowym Kongresie Esperanto byłam.

– Na Światowym Kongresie Esperanto, powiada pani… A języki jakie
pani zna?
– No, z języków to rosyjski, angielski. – Ugryzłam się w język, bo dalej
chciałam koloryzować, a już ten angielski był mocno na wyrost. –
I esperanto. – Odpaliłam jednak tę bombę i czekam na reakcję. Przecież
najwyżej mogli mnie nie przyjąć. Tamci milczą, więc podbijam stawkę: –
I polski w stopniu biegłym.
Już w Polsce: pierwsza z lewej Maria, pierwsza z prawej Zosia,
pośrodku na dole Hania

– Esperanto nas nie interesuje, angielskiego nikt z nas nie zna, więc
nawet pani nie sprawdzimy, ale polski i rosyjski nam się przydadzą. Jest
pani przyjęta.
I tak zostałam pilotem wycieczek. Dobrze na tym wyszłam, bo kawał
świata zjechałam. Od razu zapisałam się na kurs angielskiego i rosyjskiego,
żeby nie było. Początkowo oprowadzałam same radzieckie wycieczki,
potem jeździłam pociągiem przyjaźni, a potem to już cały glob. W Europie
nie byłam tylko w Albanii, Szwecji i Finlandii. W Stanach Zjednoczonych
pracowałam jako opiekunka, w Nowej Zelandii mam koleżanki, które
w 1944 roku wyjechały tam z Isfahanu. W Australii mam siostrę. Do Korei
Północnej jeździłam jako jedna z nielicznych. W Indiach byłam
z ekspedycją geologów. A nad Bajkał mogę jeździć w nieskończoność.
I tylko do Kenii bym chciała, ale to już chyba nie w tym życiu.
Kilka lat temu byłam na zjeździe dzieci Isfahanu w Wellington w Nowej
Zelandii. Koło hotelu w miejscowości Franz Josef, gdzie się zatrzymałam,
zaczepiły mnie Rosjanki wysiadające z czarnej eleganckiej limuzyny, chyba
jakieś oficjały.
– Wy otkuda? – pytają.
– Iz Warszawy – mówię.
– Wy turist ili bizneswoman?
– Ani to, ani to – tłumaczę i opowiadam, jak na „zaproszenie” NKWD
mieszkałam w ZSRR, a potem tułałam się po Iranie, Libanie, a moi koledzy
i koleżanki – także tu, po Nowej Zelandii. Rosjanki przytuliły mnie
i mówią:
– To my ciebie przepraszamy, strasznie przepraszamy w imieniu swoim
i naszego narodu.
Lekko nie było ani w czasie wojny, ani po niej, ale nie żałuję, że
wróciłam do Polski. Choć duszę mam nie warszawską, tylko kresową, to
przede wszystkim polską. To jest mój kraj. Przykro mi słuchać, jak
w dyskusji o imigrantach z Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu używa
się nas, wygnańców, jako argumentu, że nas gdzieś ktoś przygarnął. Po
pierwsze, my nie byliśmy emigrantami, nie uciekaliśmy z kraju. Nas
z domów wygnano, wywieziono na Syberię, a nasze domy zajęto. Po
drugie, na uchodźstwie utrzymywał nas polski rząd w Londynie lub
prywatni darczyńcy.
Nie uciekaliśmy z kraju, ale do niego przez cały świat wracaliśmy.
O polską niepodległość nasi żołnierze walczyli na wszystkich frontach. To
byli więźniowie sowieckich łagrów i posiołków – wynędzniali, ale każdą
drogą do Polski szli. Walczyli w nadziei, że wrócą do domu, na Kresy. Ich
i nasza droga do domu usiana jest krzyżami – wśród nich nie ma krzyża
mojego ojca. Ilu takich krzyży brakuje?
Żołnierzy oszukano – po wojnie, którą dla aliantów wygrali, ich domy
nie były już w Polsce. Tam, gdzie ich rzucono, odbudowywali kraj,
a niejednokrotnie byli wysyłani z powrotem na Syberię. To nie jest
emigracja. Mówię o tym odważnie – po tym, co przeszłam, wiem, że nic
gorszego mnie nie spotka, więc się nie boję. Szkoda życia na kłótnie
i spory, pomagajmy potrzebującym, ale przy tym nie manipulujmy.
A przede wszystkim cieszmy się tym, co mamy, bo w każdej chwili może
nam to być odebrane – byśmy nie musieli mówić słowami Modlitwy
obozowej z 1939 roku:
O, Panie, któryś jest na niebie,
wyciągnij sprawiedliwą dłoń.
Wołamy z cudzych stron do Ciebie,
o polski dach i polską broń.

Maria Gordziejko
14
International Refugees Organization – powołana w 1946 r. przy ONZ organizacja opieki nad
uchodźcami.
Anna Gordziejko z córkami: Marysią, Zosią i Hanią w Libanie
W sierocińcu przy ul. Rakowieckiej – Maria Gordziejko czwarta
z prawej w górnym rzędzie, 1949 rok

Maria Gordziejko w 2019 roku
ROMAN
INDIE TYSIĄCA I JEDNEJ NOCY
Jedzące chleb polskie dzieci, które właśnie dotarły do Wrewskoje,
gdzie formowała się armia gen. Andersa, 1942 rok

o było kilkanaście lat temu w Kazimierzu Dolnym w czasie festiwalu
T filmowego. Wieczorem na rynku ktoś śpiewał piosenki Hanki
Ordonówny, i wtedy mi się wyrwało:
– Dzięki niej żyję.
– Jak to? – spytał ktoś obok mnie.
– I dzięki hinduskiemu maharadży – dodałem.
Brzmiało to jak baśń z Księgi tysiąca i jednej nocy. I ja taką baśń
przeżyłem w czasie wojennej zawieruchy.
Tułaczy los był udziałem mojej rodziny jeszcze przed I wojną światową.
Ojciec chodził wtedy do szkoły ogrodniczej w okolicach Łomży. Gdy
wybuchła wojna, całą tamtejszą młodzież Niemcy zgarnęli do Westfalii,
potem ojciec trafił na roboty do Niemiec, skąd uciekł do Danii, dalej do
Holandii i wreszcie do Wielkiej Brytanii, gdzie powiedziano mu, że we
Francji formuje się polska armia. Tam, w podchorążówce, przeszedł
przysposobienie wojskowe i ruszył z generałem Józefem Hallerem. Był
przy zaślubinach Polski z morzem, aż doszedł do Równego w obwodzie
wołyńskim. Tam funkcjonował duży garnizon wojskowy.
Jako zasłużony żołnierz otrzymał ziemię w osadzie wojskowej, gdzie
w koszarach mieszkał z żoną, moją przyszłą mamą, i jej rodziną. Dobre tam
były warunki: opieka medyczna, ordynans, basen – choć się tam urodziłem
w 1935 roku, wiem to tylko z opowieści, nic z tamtego okresu nie
pamiętam. Ojciec skrupulatnie gromadził materiały na budowę domu, ale
nie zdążył go postawić, bo po raz kolejny wezwała go wojaczka. Za udział
w kampanii wrześniowej dostał odznaczenie, które mój syn odnalazł
w Instytucie Polskim im. Sikorskiego w Londynie. Po kapitulacji ruszył do

domu, czyli do koszar, ale nie na długo. 10 lutego 1940 roku cała nasza
rodzina – „wrogowie ludu sowieckiego” – została wywieziona pod
Archangielsk, który leży tuż nad Morzem Białym, na szczęście jeszcze
w Rosji europejskiej.
Wkroczenie polskich wojsk do Pucka i zaślubiny Polski z morzem.
Przy tym wydarzeniu był obecny ojciec Romana Gutowskiego

Ojciec znał niemiecki, francuski, angielski, więc nazywali go
„tłumaczem”. Dzięki tym umiejętnościom na Syberii miał nieco lepsze
warunki pracy, choć jak dyżurował na budowie, pracował w dzień i w nocy.
Matka i moje starsze siostry pracowały w tajdze przy wyrębie drzew równie
ciężko, jak inni. Stanisława miała wtedy piętnaście lat, Irena –
siedemnaście. Takie maluchy jak ja, miałem wtedy pięć lat, chodziły do
lasu z koszyczkami i zbierały do nich wióry z wycinki. Paliliśmy nimi

w piecu, bo choć naokoło drewna było w bród, nie dostawaliśmy go do
ogrzewania baraków.
Oprócz chłodu doskwierał nam także głód. W ostatniej chwili przed
wywózką mama chwyciła dywan i główkę, czyli górną część bez podstawy,
od maszyny do szycia Singera. Na Syberii dywan zamieniliśmy na jedzenie,
a szyciem mama zarabiała na lepioszkę. Sporadycznie wspomagały nas też
– rzadko przychodzące – paczki żywnościowe z Polski, pewnie od ciotki,
siostry mamy.
Kiedy po amnestii generał Władysław Anders zaczął formować Wojsko
Polskie – składające się z tych, którzy mimo obozowego wycieńczenia byli
w stanie utrzymać karabin – ojciec do niego ruszył. Na północy ZSRR
mężczyzn kwaterowano w namiotach przy temperaturze –50 stopni
Celsjusza, dawano im nędzne racje żywnościowe; nie dotrzymywano
terminów dostaw uzbrojenia i sprzętu. Jednocześnie domagano się
wysyłania na front dywizji, która tylko częściowo była uzbrojona. Na
południu było cieplej, ale szerzyły się dyzenteria, tyfus i malaria. Śmierć
poniosło tam 90 tysięcy żołnierzy i cywili.
Początkowo to wojsko wyglądało tragikomicznie: w łachmanach,
w łapciach z opon samochodowych powiązanych sznurkiem, a na komendę
„w tył zwrot” wszystkim kręciło się w głowie. To byli mężczyźni, którzy
miesiącami głodowali, chorowali, a do tego pracowali w nieludzkich
warunkach. Zęby im się chwiały, ale szczęśliwi byli – dostali swoje
namioty i swojego dowódcę! Odrodziła się nadzieja na odzyskanie Polski
i na powrót do niej.
Ale mojego ojca wśród nich nie było. Wyszedł z posiołka i ślad po nim
zaginął. Do armii nie dotarł, bo byśmy o tym wiedzieli. Gdyby doszedł na
południe Rosji, to nawet jeśliby zmarł, dowiedzielibyśmy się o tym. Nie

przekroczył granicy, nie doszedł nawet do stacji. Musiał zginąć w dziwnych
okolicznościach. Może zjadły go wilki?
Panowały czterdziestostopniowe mrozy, gdy amnestia dała wybór:
zostać lub ruszyć w drogę. Mama zabrała nas na południe, bo tam cieplej
i trawa. Pociągiem jechaliśmy prawie miesiąc. Nocami stawaliśmy
w szczerym polu. Wysiedliśmy w Bucharze – dość dużym mieście, nad
którym górowały kopuły cerkwi. Po nocy na dworcu wsiedliśmy na arby –
dwukołowe wozy ciągnięte przez wielbłądy. Dojechaliśmy pod Taszkient
w Uzbekistanie. Rzeczywiście było tam cieplej – temperatura dochodziła
do 50 stopni Celsjusza. Zamieszkaliśmy w jednym z jednopokojowych
domów zrobionych z gliny z sieczką. Spaliśmy na glinianej podłodze.
Jedliśmy jak tubylcy – rękami z jednego naczynia.
Całe tamtejsze bogactwo stanowiły pola bawełny. Mama z siostrami
pracowały na nich przy zbiorach. Trzeba było bardzo uważać, bo przy
otwieraniu koszyczków bawełny łatwo było pokaleczyć palce i zaplamić
bawełnę. Uzbecy, jak tylko się zorientowali, że nie jesteśmy Rosjanami,
tylko Polakami, okazywali nam dużo serdeczności. To oni nam doradzili, że
aby przetrwać upalną noc, dobrze się owinąć mokrym prześcieradłem.
Zabierali nas też na nocne wyprawy na morele. Mama potem w ukryciu je
suszyła, by zimą wydzielać nam po jednej dziennie.
To był prosty kraj, większość ludzi niepiśmienna. Kobiety chodziły
zawoalowane. Ciekawy był sposób zawierania małżeństw: ślubnego targu
dobijali rodzice młodych. Ojciec pana młodego musiał wykupić pannę
młodą. Sami młodzi poznawali się dopiero na weselu.
Pamiętam, że biegałem tam po okolicy nago z innymi rówieśnikami.
Nauczyli mnie strzelać z procy, i tak polowaliśmy na wróble. Oni nacinali
im szyjki i wysysali z nich krew. Z czasem jednak to się skończyło. Władze
rozkazały: pracujący rodzice mają oddać dzieci do ochronki, by sami mogli

się skupić tylko na pracy. Mama nawet nie oponowała – tam miałem
wyżywienie trzy razy dziennie. Było nas około setki. Personel na szczęście
był polski. Ale nawet on nie był w stanie uchronić nas przed chorobami:
biegunką, malarią. Pamiętam, że jedna z pań ułożyła dla nas piosenkę:
„Tam w dzikiej Azji, pośród złych ludzi, coś bębni, tętni, do życia gna. To
polska dziatwa ze snu się budzi, polska dziatwa tam dom swój ma”.
Ochronka znajdowała się 20–30 kilometrów od naszego
podtaszkienckiego domu. Gdy mama chciała mnie odwiedzić, musiała
wyruszyć nocą, bo w dzień pracowała. Nie wiedziała, czy dojdzie – całą
drogę towarzyszyły jej ryki dzikich zwierząt. Kiedy doszła, usłyszała, że
Romka Gutowskiego tu nie ma. „Może poszukajcie na cmentarzu?” –
poradzili jej ludzie, bo dzieci masowo umierały. Matka zaczęła sobie
wyrzucać, że mnie tam oddała. Zrozpaczona, pokonała drogę powrotną,
niepewna mojego losu, bo i na cmentarzu mnie nie było.

Dzieci z polskiej ochronki czekają na wyjazd do Persji w Jangi-Julu,
czerwiec 1942 roku

fot. Ośrodek KARTA
Do Uzbekistanu została też zesłana Maria Anna Tyszkiewicz, z domu
Pietruszyńska, znana wszystkim jako Hanka Ordonówna – gwiazda
warszawskich kabaretów międzywojnia. W książce Pieśniarka Warszawy
Ordonówna opowiada Tadeuszowi Wittlinowi, jak z zarzutem szpiegowania
na rzecz Anglii odsiedziała swoje na Pawiaku, a potem ruszyła na Wschód
za mężem, hrabią Michałem Tyszkiewiczem. Ordonka nie chciała przyjąć
obywatelstwa rosyjskiego, przez co NKWD miało na nią oko. W tym
samym czasie Tyszkiewicz trafił na Łubiankę. Hanka pojechała za nim
i próbowała go stamtąd wydostać, w efekcie sama została aresztowana
i zesłana w głąb Rosji. Pracowała, tłukąc kamienie na budowę drogi.
Gdy my z rodziną dostaliśmy się do Uzbekistanu, jej już tam nie było.
A jak się znalazła tam, w Taszkiencie? Po amnestii dotarła do Andersa

w Tockoje – tam, gdzie nie zdołał dotrzeć mój ojciec. Zorganizowała
wojakom teatr. W ogóle gdziekolwiek się pojawiała, zaraz służyła swoim
głosem, dając rodakom odrobinę polskości i wytchnienia. Wcześniej, we
wrześniu 1939 roku, wyśpiewywała polskim żołnierzom na Dworcu
Gdańskim w Warszawie w stroju strzelca podhalańskiego. Towarzyszyli jej
Mieczysław Fogg z akordeonistą. Patriotyczna to była kobieta.
Ale i chorowita. Gruźlica płuc się pogłębiała, więc lekarz wojskowy
w Tockoje zalecił przenieść ją w łagodniejszy klimat, i tak trafiła do
Taszkientu. Koło Taszkientu, we Wrewskoje, w szopie ogrzewanej jednym
piecem, założyła i prowadziła sierociniec. Dzieci spały tam na podłodze, za
meble służyło tylko kilka stołów i ław. Gołe ściany oświetlała jedna
kopcąca lampa naftowa. Ale tam sieroty wreszcie czuły się bezpiecznie.
Zwłaszcza kiedy Ordonka uczyła je: Witaj, majowa jutrzenko, Roty, Jeszcze
Polska nie zginęła, Boże, coś Polskę, Morze, nasze morze. A wtedy, gdy
bawiły się do piosenki Lata ptaszek albo w kotka i myszkę, jaworowych
ludzi, w pociąg, wreszcie znów czuły się dziećmi.
Były przywożone albo docierały do sierocińca na własną rękę.
W swojej książce Tułacze dzieci Ordonka wspomina je jako kukły owinięte
gałgankami – starymi spódnicami, nogawkami spodni, strzępami worków,
posplatanymi w poprzek i na krzyż. Lalki te do ruszania się i mówienia
napędzał jakiś dziwny mechanizm. A najczęściej mówiły: „jeść” i „pić”.
Tacy byliśmy. F78
Z Taszkientu Ordonka miała przetransportować „swoje” dzieci do
Aszchabadu, gdzie był punkt zbiorczy wszystkich polskich sierot
pozbieranych z domów dziecka w ZSRR, domów zatrzymań, z ulicy.
Z Aszchabadu z kolei miały jechać do Persji, dzisiejszego Iranu.
W Aszchabadzie Hanka miała się skontaktować z kierownikiem polskiej
placówki i odtąd sytuacja zaczyna się komplikować. Sowieci, owszem,

ogłosili amnestię, wypuścili Polaków z obozów, ale potem robili wszystko,
by opuszczenie przez nich ZSRR i wszelkie związane z tym działania
utrudnić. Co polskim delegatom zaczynało się udawać, nagle było
odraczane, zaprzepaszczane.
W Tułaczych dzieciach Hanka Ordonówna opisuje, jak to kierownik
polskiej placówki w Aszchabadzie został zaskoczony informacją, że
z Taszkientu zmierza do niego stupięćdziesięcioosobowa grupa dzieci
z opiekunkami. Nie miał dla nich lokum, w ogóle dopiero się dowiedział, że
jest organizowany punkt zbiorczy dla polskich sierot właśnie w „jego”
mieście. Przekupił kierownika hotelu „Kołchoźny”, gdzie sam miał biuro,
by udostępnił kilka pokoi dla dzieci.
Hotelowemu stróżowi z kolei obiecał, że w zamian za pomoc
w gotowaniu – czym miała się zająć jego żona – zagwarantuje wyżywienie
jego rodzinie. Do tego stróż miał zorganizować sto pięćdziesiąt sztuk
talerzy, sztućców, kubków, misek. Nie lada wyzwanie! Gdy kierownik
polskiej placówki scedował na niego to zadanie, sam zajął się
poszukiwaniem bani dla dzieci, by je wykąpać, a ubrania – zdezynfekować.

W pożegnaniu polskich oddziałów wyjeżdżających na południe
Związku Radzieckiego udział wzięła m.in. Hanka Ordonówna
(druga z lewej). Sama także trafiła później do Uzbekistanu

Wreszcie transport dzieci przybył. Nocą, bo takie transporty przybywały
tylko nocą. Za dnia widok zabiedzonych i wyczerpanych uchodźców
mógłby źle podziałać na rosyjskich obywateli. Ordonka, która za ten
transport była odpowiedzialna, miała w Aszchabadzie skontaktować się ze
wspominanym kierownikiem polskiej placówki. Jakież było jej zdumienie,
gdy w jego osobie ukazał się… jej własny mąż! Hrabia Michał
Tyszkiewicz!
Pierwszą potrzebą w „Kołchoźnym” było odseparowanie chorych
dzieci, by nie doszło do epidemii. Dyrektor hotelu niechętnie, ale odstąpił
na szpitalik „Czerwony kącik” – klubowy lokal propagandowo-oświatowy.
Wszystkie dzieci należało ostrzyc – tylko taki zabieg higieniczny mógł
zapobiec rozprzestrzenianiu się wszawicy i tyfusu. Wykąpane dzieci ubrano

w odzież z darów od pań z amerykańskich kół dobroczynnych. Komicznie
musiały wyglądać dziewczynki w żorżetowych i koronkowych sukniach, bo
takie to były dary. Brakowało za to bielizny i solidnego obuwia.
Na chłopców o nóżkach jak brzozowe witki spodnie nie chciały wejść
tam, gdzie zaczynał się brzuszek – chorobliwie napęczniały. Dlatego
trzylatki chodziły w portkach dla pięciolatków, pięciolatki – dla
ośmiolatków i tak dalej.
Z czasem hotel w całości przekształcono w sierociniec, tak że mógł
pomieścić kolejne transporty dzieci. Rozpacz i strach jego dyrektora hrabia
Tyszkiewicz sowicie koił rublami. Wszystko bowiem odbywało się
w tajemnicy przed enkawudzistami. Dzieci napływały przywożone przez
wysłanników PCK, ale zdarzało się, że docierały do nich same. Słyszeliśmy
o siedmioletnim chłopcu, którego rodzice zmarli na tyfus. Osierocili jego
i osiemnastomiesięczną córeczkę. Wysłannicy PCK nie dotarli do jego
posiołka ze względu na błotnistą drogę. On jednak, usłyszawszy, że
niedaleko w mieście zbierają się dzieci, by wyjechać z Rosji, wziął na plecy
siostrzyczkę i boso przez mokradła, śniegi, organizując po drodze jedzenie,
dotarł do punktu zbornego. Taki siedmioletni ojciec rodziny.
W końcu Tyszkiewiczowi udało się zorganizować transport dzieci do
sierocińca w Meszhedzie w Persji. Dzieci było blisko 300, czas na
opuszczenie ZSRR – ograniczony: tylko 48 godzin. Opiekunki,
podzieliwszy dzieci na grupy po dwadzieścia osób, tyle mieściła jedna
ciężarówka, ćwiczyły z nimi na dworze grupowanie się przed wsiadaniem
do wozów. Na szyjach miały zaszyte woreczki z danymi osobowymi na
kartkach. O ile takie dane były znane – niektóre dzieci wiedziały jedynie,
jak mają na imię. Kiedy ciężarówki podjechały, kierowcy byli pod
wrażeniem, jak sprawnie dzieci się w nich ulokowały.

*
Mnie w tamtym transporcie nie było. Gdy ciężarówki odjeżdżały, do naszej
ochronki przyszło dwóch panów. Nie wiem, jak długo przed tym, zanim
dotarła do niej moja mama, by usłyszeć, że mnie tam nie ma. Panowie mieli
wybrać dziesięcioro dzieci – takich, które przetrwają długą i męczącą
podróż, a więc jak najzdrowszych i przy siłach. Ale przy okazji pytali:
– Gdzie twój ojciec?
– Poszedł do Andersa – odparłem.
– Wystąp – powiedział jeden z mężczyzn.
I tak znalazłem się w tej dziesiątce. Podobnie jak jedenastoletnia Hania,
która nagle rzuciła się mężczyznom do nóg i zaczęła błagać, żeby nie
rozdzielali jej z bratem.
– Ale on jest za mały, w dodatku chory – mówili mężczyźni,
a opiekunki kiwały głowami. – Całe oczy zaropiałe, nie będzie nawet
widział drogi.
Hania oświadczyła, że bez niego się nie ruszy. Pozwolili, i Piotruś
dołączył do naszej grupy. Panowie wyszli, opiekunki zaczęły nas
wyprawiać. Na stację, gdzie mężczyźni kazali nam dotrzeć, prowadziła nas
Hania. Opiekowała się nami jak dorosła, choć wydaje mi się, że czuwała
nad nami sama Matka Boża. Noc, step, żadnych dróg. Dokąd iść? Hania
intonowała pieśni do Matki Bożej – jedną za drugą. Jedną za drugą. Była
pewna, że dzięki temu Ona nas usłyszy i pomoże nam dojść. Doprowadziła.
Na dworcu zawiadowca stacji zamiast biletu wypisał nam jakąś
„bumagę” i wsiedliśmy w pociąg na południe – do Aszchabadu. Hanki
Ordonówny już tam nie było. Opiekował się nami kto inny, dołączono nas
do większej grupy dzieci. Gdy przekraczaliśmy granicę między ZSRR
a Persją, nie zdawaliśmy sobie sprawy, że trafiamy do innego świata. Może
starsi mieli tego świadomość, ja byłem za mały na takie refleksje. Zresztą

skąd miałem wiedzieć? To, co mnie spotkało, i to, co się miało wydarzyć,
jako sześciolatek brałem za coś normalnego.
Hanka Ordonówna i hrabia Michał Zygmunt Tyszkiewicz po ślubie
przed bramą weselną w 1931 roku w Ornianach (woj. wileńskie).
Tych dwoje dziesięć lat później będzie prowadzić dramatyczną
walkę o życie polskich dzieci wywiezionych w głąb Rosji Sowieckiej

fot. Ośrodek KARTA
W Meszhedzie ulokowano nas w sierocińcu. Pamiętam jego wysoki
płot. Zabrano mi ubranie, po czym je spalono – wiele dzieci płakało przy
paleniu ich rzeczy, często były to ich jedyne rodzinne pamiątki. Nie było
jednak innego wyjścia, by pozbyć się insektów. Po kąpieli znalazłem się
w ciepłej sali, zrobiło mi się błogo i zasnąłem. Rano obudziłem się
z zaropiałymi oczami, potem jeszcze zachorowałem na świnkę. Zaraziłem

się przez poduszkę, którą po kryjomu skombinowałem. Jeszcze
w Aszchabadzie przeszliśmy obowiązkowe szczepienia, mimo to wciąż
chorowała większość dzieci: na świerzb, czerwonkę, tyfus, wielu trawiła
biegunka, wszawica; przystanek w Meszhedzie przeznaczony był więc
między innymi na kwarantannę.
Z dwumiesięcznego pobytu w Meszhedzie pamiętam, jak błąkałem się
po ogrodzie, wystawałem w kolejkach do ubikacji, siadałem na płocie
i patrzyłem na przechodniów o ciekawych rysach twarzy – tak innych niż
te, które widywałem dawno temu w Polsce.
Któregoś dnia zapakowano nas do samochodów, które dostaliśmy od
armii brytyjskiej, bo Persja znajdowała się strefie wpływów sowiecko-
brytyjskich. Do ciężarówek wstawiono ławki, zarzucono na nie plandeki,
a myśmy chodzili wokół nich i się zastanawiali, co to będzie za podróż.
– Zawiozą nas do Indii – powiedział któryś ze starszych chłopaków. Dla
mnie równie dobrze mogli nas wystrzelić na Księżyc. Nie wiedziałem, co to
te Indie i dlaczego tak ciągle nas przewożą. Ktoś mówił coś o Księdze
z tysiąca i jednej nocy. Później miałem się przekonać, co to znaczy.
W latach dwudziestych XX wieku maharadża księstwa Nawanagaru
w Indiach Środkowo-Zachodnich był znanym krykiecistą. W barwach
brytyjskich jeździł po świecie, wygrywając mecze. Gdy uzbierał pokaźną
sumę, kupił dom w Szwajcarii. Ponieważ nie miał syna, usynowił swojego
bratanka, Jama Saheba, i często zabierał go do tego domu na wakacje.
W tym samym czasie świat przemierzał Ignacy Jan Paderewski.
Koncerty fortepianowe, które dawał, zawsze były dla niego pretekstem do
agitowania na rzecz Polski. Za zarobioną na nich fortunę kupił m.in. dom

w Szwajcarii. Jak łatwo się domyślić, niedaleko naszego maharadży.
Zaprzyjaźnili się.
W 1924 roku Stanisław Reymont otrzymał literacką Nagrodę Nobla za
Chłopów. Powieść natychmiast została przetłumaczona na języki obce,
i taki angielskojęzyczny egzemplarz Paderewski wręczył maharadży. Ten
chętnie słuchał o kraju nad Wisłą, który po 123 latach dopiero co odzyskał
niepodległość. Jego kraj nadal się o suwerenność ubiegał. Pianista patrzył
z uznaniem na długie palce młodego Jama Saheba i myślał nawet o uczeniu
go gry na fortepianie, tym bardziej że chłopak przejawiał zamiłowanie do
muzyki. Jednak po kilku próbach młodzian sam przyznał: „Nadepnął mi na
ucho słoń. Wielki indyjski słoń”.
Gdy usynowiony bratanek maharadży – Jam Saheb – podrósł i sam
został maharadżą, był już „zarażony” sympatią do Polski. Dlatego gdy
w 1941 roku na posiedzeniu gabinetu wojennego w Wielkiej Brytanii
generał Władysław Sikorski zapytał, kto mógłby przejąć polskie sieroty,
które obecnie stacjonują w Persji, maharadża zaoferował miejsce dla 500
z nich. Przekonał do tego Izbę Książąt Indyjskich, której przewodniczył.
W rekordowym tempie trzech miesięcy wybudował camp złożony
z sześćdziesięciu baraków mieszkalnych i użytkowych. Oczyścił teren,
zbudował szosę długą na ponad 1,5 kilometra, założył kable telefoniczne
oraz instalacje pod wodociągi i inne urządzenia.
17 lipca 1942 roku do osiedla Balachadi zjechały pierwsze dzieci – te
od Ordonki. My ciągle tam zmierzaliśmy. W ciągu dnia ciężarówki jechały,
na jedzenie zatrzymywały się przy przydrożnych gospodach,
herbaciarniach. Czasem jedliśmy na kilka tur, bo wszyscy naraz się nie
mieściliśmy. W nocy spaliśmy w szopach, obszerniejszych
pomieszczeniach garażowych, w samochodach. W międzyczasie jedliśmy
suchy prowiant i owoce.

Jechaliśmy pasmem górskim, bez asfaltu. Ci, którzy siedzieli z brzegu,
byli cali zakurzeni; ci bardziej w środku – przyduszeni. Jeden z naszych
samochodów się przewrócił, byli ranni. Drugi – także, z tym że tam były
już ofiary śmiertelne. Ja nie narzekałem, nawet cieszyłem się, że tak jadę
i oglądam świat. Jakże dla mnie nowy! Z wyjątkiem momentów, gdy starsi
chłopcy powtarzali opowieści o zbójach; dziś wiem, że chodziło
o zbiegłych perskich żołnierzy, którzy rzeczywiście napadali na konwoje.
Nasze oszczędzili.
Gdy tak ciągle nocowaliśmy w obcych miejscach, nie mogłem spać ze
strachu, za drzwiami widziałem cienie przechodzących ludzi. Czasem
musiałem przejść za potrzebą przez korytarz, po którym kręcili się
Persowie. Trochę się ich bałem.
Po kilku dniach z ciężarówek przesiedliśmy się na brytyjski okręt, który
dowiózł nas do Karaczi. Płynęliśmy przeszło trzy doby – pierwszy raz
byłem na okręcie! Zwiedziłem wszystkie jego zakamarki. Marynarze
i obsługa bardzo się o nas troszczyli. Często jednak ogłaszano alarmy, a my
stawaliśmy na pokładzie w pasach ratunkowych, gotowi do skoku za burtę,
mimo że – o ile dobrze pamiętam – Zatoka Perska rzadko była nawiedzana
przez niemieckie samoloty. Na pożegnanie sklecony na poczekaniu polski
zespół zatańczył dla załogi brytyjskiej kilka ludowych tańców.
Dalej jechaliśmy pociągiem – linia kolejowa wchodziła dosłownie
wprost w morze, tak że bezpośrednio z łódek, którymi płynęliśmy od okrętu
zacumowanego na redzie, przechodziliśmy do wagonów. W każdym z nich
stała skrzynia z lodem do chłodzenia powietrza. Kiedy zatrzymywał się na
stacji, hinduscy żołnierze z pociągu obok rzucali nam czekoladę.
W podzięce machaliśmy i śpiewaliśmy. Na stacjach urządzano nam
uroczyste powitania. Stoły uginały się od słodyczy i egzotycznych owoców.
Granaty, melony, papaje, daktyle, banany, pomarańcze niektórzy z nas

widzieli po raz pierwszy w życiu. Hindusi obsypywali nas zabawkami:
lalkami, pieskami, konikami, pajacami.
Od pewnego czasu, gdy na horyzoncie robiło się coraz bardziej
kolorowo, a na zewnątrz tętniło życie, byłem jakby w półśnie. Zawitaliśmy
do Bombaju, gdzie czekali już na nas polscy przedstawiciele. Po dłuższym
przyjęciu ruszyliśmy dalej: do wioski Balachadi niedaleko miasta
Dżamnagar na półwyspie Kathijawar. Przed wjazdem powitał nas napis:
„Polish Children Camp – Balachadi, Jamnagar, Katiawar, India”.
Do Dżamnagaru Ordonka nie dotarła, ale to ona przetarła dla mnie ten szlak
z Taszkientu. Dlatego uparcie twierdzę, że żyję także dzięki niej.
Z Bombaju, gdzie jej grupa zatrzymała się na dłużej, ruszyła do sanatorium
gruźliczego w Panchgani. Jedna z jej współtowarzyszek donosiła jej tylko,
jakie to straszne miejsce to Balachadi. Że nawet w przewodnikach
nazywane jest miejscowością malaryczną i że z personelu tylko ona jak
dotąd uchowała się przed malarią. Ale że koszty wybudowania obozu
poniesione, to trzeba w nim zostać.

Najmłodsi podopieczni osiedla Balachadi koło Dżamnagaru
Nam, dzieciom, których punktem odniesienia była Syberia i które odtąd
o nic już nie musiały się martwić, Indie jawiły się jako miejsce wakacji.
Obóz leżał na wzgórzach, nieopodal letniej rezydencji Jama Saheba,
kilometr od morskiego wybrzeża. Składało się na niego sześćdziesiąt
parterowych budyneczków z kamienia wapiennego na drewnianych balach,
krytych bambusem. Jednoizbowe baraki mieszkalne miały 40 na 5 metrów
i mieściły po dwadzieścia, trzydzieści osób. Każdy z nas miał szafeczkę lub
półeczkę i blaszany kuferek na swoje rzeczy oraz, co najważniejsze, łóżko
i – tak! – materac. Cieszyliśmy się jak dzicy. Wreszcie łóżko – własne,
miękkie. Łóżka były piętrowe. Przez kilka tygodni pory monsunowej, gdy
pokryte matami dachy przeciekały, nad wyższym łóżkiem zawieszaliśmy
koc, którym woda ściekała aż do ziemi na glinianą podłogę. Fantastyczna
zabawa! Jednak do czasu, aż zmokliśmy. Tę podłogę raz do roku – przed

Wielkanocą – polewało się wodą i od nowa wygładzało. Domki nie miały
sufitów.
Drzwi także były z maty bambusowej, a zamiast szyb w oknach były
kraty z palików, mające strzec dzieci przed niepowołanymi gośćmi –
w porach monsunowych umieszczaliśmy w nich moskitiery. Nauczycielki
bardzo tego pilnowały podczas późnowieczornych obchodów. Nie chciały
malarii roznoszonej przez komary, które z lubością lęgły się w zbiorniku
retencyjnym tuż za bramą obozu. Trzeba też było pamiętać o zamykaniu
drzwi, by nie obudzić się w łóżku razem z… szakalem.
Na obóz składały się także: szkoła, świetlica, kancelaria, kaplica, plac
apelowy, magazyny, jadalnia, szpital, umywalnie. W trzech ostatnich była
cementowa podłoga. W barakach mieszkali: dzieci, opiekunowie oraz
obsługa hinduska, z tym że dorośli – w dwuosobowych mieszkankach,
składających się z dwóch pokojów ze wspólną łazienką.
Obóz podzielony był na sekcje połączone drogami, którym młodzi
mieszkańcy nadali polskie nazwy, a głównej alei – imię Jama Saheba.
Posadzili drzewa, krzewy, kwiaty. Jak mogli, „spolszczali” ten kawałek ich
ziemi.
W campie mieszkały dzieci do szesnastego roku życia, większość była
w wieku szkolnym. Powyżej tego wieku chłopcy szli na przeszkolenie do
junaków przed wstąpieniem do armii Andersa, a dziewczęta – do szkół
młodszych ochotniczek.
Ja na początku trafiłem do przedszkola, do tak zwanych platfusów. Nie
znałem swojej daty urodzenia, nie miałem przy sobie niczego, co by
potwierdzało moją tożsamość, kontaktu z matką także nie było. Wiedziałem
tylko, że kiedyś miałem rodziców i dwie siostry, poza tym nic. Pamiętam,
że wśród maluchów byłem jednym z najstarszych. Oszacowano mnie na rok
1935, jak się potem okazało – trafnie.

Zaprzyjaźniłem się z chłopcem w moim wieku, bardziej oblatanym –
uświadamiał mnie na każdym kroku, dużo opowiadał o swoim domu,
i stopniowo sam zaczynałem sobie przypominać swoją przeszłość. Mózg
jakby odżywał, budziłem się z apatii.
Czas upływał na zabawach, i tak przez kilka miesięcy, kiedy wreszcie
trafiłem do szkoły. Mieściła się w jednym z baraków na dwadzieścia osób.
Z czasem barak szkolny przestał nas mieścić i maharadża udostępnił
uczniom swój guest house. Budynek – piękny, murowany, mały pałacyk –
leżał poza obozem, co czyniło go tym atrakcyjniejszym, że zakładało
wyprawę poza nasze mury.
Nauczyciele nie lubili, jak wychodziliśmy, więc zwykle ich o to nie
pytaliśmy i wymykaliśmy się ukradkiem. Oni nie zauważali, zamroczeni
upałem i drzemką. A my wtedy – chlup! – do morza. Albo obserwowaliśmy
rytualne kąpiele hindusów czy palenie zwłok, ale w tym celu należało
porządnie oddalić się od obozu.
Podczas naszego pobytu w Indiach coraz prężniej działały tam ruchy
niepodległościowe, na ulicach było niespokojnie, ale w naszej najbliższej
okolicy panowała cisza. Ludność tej wioski zajmowała się rolnictwem,
hodowlą bydła, kóz, owiec. W trakcie budowy naszego osiedla i potem
wielu okolicznych chłopów znalazło u nas zatrudnienie. Wszyscy – i oni,
i my – byliśmy więc „u siebie”.
Na ogół byłem grzeczny, ale było coś, co wyprowadzało mnie
z równowagi: pajace, w które kazały nam się ubierać wychowawczynie –
dziś powiedzielibyśmy: body – jednoczęściowe, zapinane w kroku na trzy
guziki. Upokarzające okropieństwo. Raz, jak już wychodziliśmy na lekcje,
wychowawczyni rozdająca znienawidzone wdzianka zauważyła, że

w niektórych brakuje guzików. Nie było czasu na ich przyszywanie, więc
tym, dla których zabrakło kompletnej garderoby, dała krótkie, drelichowe
spodenki.
Mój pajac niestety miał komplet guzików. Korzystając z zamieszania,
wybiegłem na dwór i skruszyłem je o kamień, po czym zgłosiłem się po
spodnie. Niestety mój proceder przyuważył jeden skarżypyta i doniósł
o tym pani. Najpierw dostałem porządnie bambusem, a potem otrzymałem
guziki, igłę z nitką i nakaz natychmiastowego naprawienia garderoby.
Byłem wściekły, ale swoje na lizusie odbiłem.
Za jakiś czas wszedłem w przedział wiekowy, któremu przynależały
krótkie spodenki. W najcieplejsze dni do szkoły chodziliśmy tylko w nich,
bez koszul. Poza tym najważniejsze: każdy z nas dostał wymarzony
tropikalny topi – korkowy kask chroniący przed upałem. A od święta nosiło
się skarpetki, o czym bardzo staraliśmy się zapominać, bo kto to słyszał –
w taki upał skarpetki. Wobec tego, że była to najmniej używana część
garderoby, postanowiłem spożytkować ją w sposób bardziej twórczy.
W swoim baraku ogłosiłem zbiórkę wszystkich skarpet, po czym
związawszy je sznurkami, otrzymałem… piłkę!
Nie mieliśmy profesjonalnego boiska, ba! początkowo wcale nie
mieliśmy boiska ani trenera, ani korków, ani koszulek z numerkami,
a graliśmy bez opamiętania. Na przestrzeni między barakami –
o powierzchni 8 na 60 metrów – piłka chodziła od nogi do nogi, strzelało
się dolne i górne, jakie tylko trzeba było. Gole sypały się jak z rogu
obfitości. Oczywiście bosą nogą. Skarpetki poszły przecież na piłkę,
a butów było szkoda. Traciliśmy przy tym rachubę czasu – tym bardziej
gdy dostaliśmy prawdziwą skórzaną piłkę. Szaleliśmy po trzy, pięć, siedem
godzin – aż do zmierzchu. Zdobyłem tytuł mistrza juniorów i byłem

niezawodnym egzekutorem karnych. Strzelona górą do wysokiej bramki
piłka była dla młodocianego bramkarza nie do obronienia. Co za czasy!
Żeby rozwiać nasze złudzenia, że jesteśmy na wakacjach, i wprowadzić
trochę rygoru, w obozie zarządzono porządek dnia: o godzinie 6 budził nas
dźwięk trąbki i wciągnięcie polskiej bandery na maszt oraz gimnastyka;
6.20 – poranna toaleta, ścielenie łóżek i robienie porządków; 6.40 – msza
święta w kaplicy; 7.20 – śniadanie; 8–13 – nauka w szkole, po niej obiad
i do 16 cisza poobiednia zakończona popołudniową kąpielą. Od 16.40 do
18.50 – wspólne odrabianie lekcji, a po nim – zajęcia na boisku lub
w obozie i do godz. 20.30 – czas wolny. A wtedy – kolacja, znów czas
wolny i o 22 – apel wieczorny połączony z modlitwą, odśpiewaniem hymnu
i opuszczeniem flagi. Jeszcze tylko wieczorna toaleta i o 23 w obozie
zapadała cisza.
Byliśmy wówczas jednym z niewielu miejsc na świecie, w którym 365
razy w roku na maszt wciągana była polska flaga. Podczas uroczystości jej
zawieszenia maharadża Jam Saheb powiedział: „Zawsze będę wierny
i lojalny wobec Polski. Zawsze będę sekundował jej przyszłości. Jestem
pewien, że wrócicie do domu w wolnym kraju. Jak długo duch polski,
znany w całym świecie, pozostanie niezmienny, wywalczy wolność”.
A skąd ta polska flaga się wzięła? Dzieci, te z pierwszej tury, jeszcze od
Ordonki, otrzymały ją od polskich marynarzy w porcie w Bombaju. Okręt
„Kościuszko” był wtedy nie lada atrakcją. Każdy z chłopców po tej wizycie
obiecywał sobie, że zostanie marynarzem, i niektórym nawet się to potem
udało. W jednym z kapitanów Hanka Ordonówna rozpoznała porucznika ze
statku „Batory”, którym trzy lata wcześniej płynęła z Gdyni na tournée po

Stanach Zjednoczonych. Wdała się z nim romans, na który Michał
Tyszkiewicz przymykał oko.
Z Panchgani, gdzie kurowała się w gruźliczym sanatorium, pisała
z jednej strony pełne ciepła, serdeczności i troski listy do „swoich” dzieci
w Balachadi, a z drugiej – płomienne listy do kochanka. Niewątpliwie
osłodziło jej to końcówkę życia, podporządkowaną leczeniu w coraz to
innych klimatach: Palestyny, gdzie dała jeszcze kilkadziesiąt koncertów dla
polskich żołnierzy, wreszcie w Bejrucie, gdzie w 1948 roku swoje wojenne
wspomnienia spisała w książce Tułacze dzieci. Zmarła dwa lata później
i zgodnie ze swoją wolą została pochowana na cmentarzu polskich
uchodźców w Bejrucie – wśród swoich.
Książkę wydała pod pseudonimem Weronika Hort („H” jak Hanka,
„Or” jak Ordonówna, „T” jak Tyszkiewicz). Nie był to zabieg artystyczny –
pseudonim miał uniemożliwić jej identyfikację, a dzięki temu uchronić jej
rodzinę w Polsce przed kłopotami; o polskiej niewoli w ZSRR wszak nie
można było mówić.
Ale wróćmy do Balachadi. Oprócz flagi marynarze z „Kościuszki” dali
wtedy dzieciom także radio. Umieszczono je w obozowej świetlicy.
Podczas gdy starsi słuchali audycji i czytali prasę indyjską czy opóźnione
polskie tygodniki, które zostawiali u nas goście, młodzież grała w warcaby,
szachy, karty, cymbergaja; jak dorośli nie patrzyli, to nawet hazardowo.
A najmłodsi bawili się zabawkami przysłanymi przez organizacje
charytatywne.
Największą atencją cieszył się gramofon i stół do ping-ponga oraz
pianino. To w świetlicy odbywały się występy i akademie. W obchody
świąt i uroczystości wplatano aktualne realia: w jasełkach występowali
Hitler i Stalin, do żłóbka z darami szedł zesłaniec syberyjski, a potem

żołnierz spod Monte Cassino, św. Mikołaj przybywał na wielbłądzie,
a wianki świętojańskie puszczaliśmy w zatoce morskiej.
Pamiętam bohatera jednej z wystawianych w świetlicy sztuk teatralnych
pt. Sen Janka do wiersza Jana Rostowskiego, który ma wybrać swój świat:
… był jeden Kraj nieduży,
Co tylko smutkiem się nachmurzył
I szepnął: cóż ci mogę dać?
Porozbijano moje miasta,
Co krok na polu krzyż wyrasta…
A wiesz ty, czemu życie wzięto
Mym jasnowłosym pacholętom?
Czemu znad głowy zdarto dach?
Bo każdy krzyknął: nie pozwolę!
I szli z nagimi dłońmi w pole…
Może to dziwić, ale wcale nie byliśmy grzecznymi dziećmi. Możliwe, że
wtedy nie było w nas nawet wdzięczności. Niektóre dzieci były
niesubordynowane, egoistyczne, nadmiernie pobudzone lub przeciwnie –
apatyczne, czemu trudno się dziwić po przeżyciach na nieludzkiej ziemi.
Syberia nauczyła nas najgorszego: by przeżyć, trzeba było kraść. Ale na
tym się nie kończyło.
Jeden chłopak mówił wyłącznie po rosyjsku, to go przezwali: „Rusek”.
Był sierotą, na Syberii wychowywał się u obcych ludzi. Gdy oni szli do
pracy, on – według ich instrukcji – doglądał nastawionego bimbru. Jak go
w Balachadi ochrzcili „Rusek”, to się zawziął i w mig nauczył się
polskiego. Ale chciał jeszcze czymś zaimponować. A umiał tylko jedno:
pędzić bimber. Nazrywał fig – wiedział, że słodkie, że dobrze sfermentują,
a my mu pomagaliśmy, choć większość z nas nawet nie miała pojęcia, co to

ten bimber. Starsze chłopaki z kuchni ukradły bańkę. Nikt ich nie
podejrzewał, bo na co dzieciom bańka. Napchaliśmy tych fig do bańki
i zakopaliśmy.
Po jakimś czasie Rusek odkopał bańkę i w baraku zaczęła się
degustacja. Wszyscyśmy się spili. Ja wiem o tym bardziej od starszych
kolegów, sam nawet dobrze tego nie pamiętam, ale to pewnie skutek tej
degustacji.
Mimo że wszyscy przeszliśmy piekło, a może właśnie dlatego,
potrafiliśmy być dla siebie bezlitośni. Piotruś – ten, którego siostra,
jedenastoletnia Hania przy śpiewnych litaniach do Matki Bożej prowadziła
nas na pociąg z sierocińca – był bardzo wycofany. Nie widzieliśmy go
uśmiechniętego. Hania matkowała Piotrusiowi, a to nie było mile widziane
wśród chłopaków. Porządny chłopak nie zadawał się z babami. Jak któregoś
przydybali wychodzącego z dziewczyńskiego baraku, zaraz zbierał bęcki.
Jak Hania uprała Piotrusiowi ubranie, wstydził się iść do chłopaków, bo
powiedzą, że laluś. Więc Piotruś zjeżdżał cementowym rynsztokiem w tym
świeżutkim ubranku, które już wtedy nie biło po oczach czystością.
„Byliśmy dranie” – nieraz słyszałem od starszych kolegów już na zjazdach
naszego Koła Dzieci w Indiach. A tak naprawdę byliśmy przypadkową
zbieraniną kilkuset dzieci, zostawionych na pastwę losu, nad którymi trzeba
było jakoś zapanować.
Ale zapanować trzeba było też nad innymi odruchami. Kiedy na stole
stawiano półmisek, a na nim chleb z marmoladą, po Syberii mieliśmy
odruch, by się na niego rzucać. Piotruś nigdy nie zdążył. Zresztą był
pewien, że Hania mu go załatwi. I tak było. Brał potem ten chleb, kładł się
pod łóżkiem w baraku dziewcząt na klepisku i godzinami go żuł.
Inny chłopiec, który wiedział, że nie może jeść laktozy, zamiast
powiedzieć o tym wychowawcom, załatwiał sprawę na własną rękę – jak

dotąd na Syberii. Gdy wszyscy zasiadali do posiłku, on uciekał na pola
i szukał tam pożywienia.
Co tu dużo mówić, sam po powrocie do Polski, jako nastolatek, wciąż
miałem odruch chowywania jedzenia na potem. Choćby małej skórki od
chleba. A jak tylko jedzenie pojawiało się na stole, to szybko trzeba było za
nie łapać. Cóż, po tych wszystkich sierocińcach trzeba było nauczyć się
życia od nowa. Jak raz ciocia wyłożyła na stole bułki, to zaraz jak wyszła
z pokoju, złapałem za jedną z nich i schowałem za pazuchę. Ciocia
tłumaczyła mi, że świeże bułki już zawsze będą na mnie czekać. Niby
rozumiałem, ale instynkt był silniejszy.
Obozowy kolega miał z kolei utrwalone, że jeśli coś się chce załatwić,
to się puka do drzwi i czeka. Już w Polsce koledzy wysłali go do sklepu po
wódkę. Inna sprawa, że nie wiedział, co to wódka. Ale on stał pod sklepem
i czekał. Ludzie wchodzili i wychodzili, a on pukał i wciąż czekał, aż go
zaproszą do środka. Wrócił do kolegów i znów: zamiast powiedzieć, jak
było, to skłamał, że w sklepie nie mieli wódki.
Należało nad nami jakoś zapanować. To mogło się udać komuś
ponadprzeciętnemu, i tacy też byli nasi wychowawcy. Komendantem obozu
był ks. mjr Franciszek Pluta – dziarski, sprężysty, z nieodłącznym
bambusikiem w ręku, którym z miejsca wymierzał dyscyplinę. Był
zdecydowanym zwolennikiem drylu wojskowego i posłuszeństwa. Mimo to
dzieci go lubiły. Może z wyjątkiem jednego kolegi, który nie mógł mu
wybaczyć wymierzonego policzka. Zwierzchnicy za to darzyli go
szacunkiem, gdy stanowczym tonem ubiegał się o załatwienie spraw dla
osiedla. Na jednym ze spotkań po czterdziestu latach od rozstania z nami

powiedział: „Czyniłem wszystko, co mogłem i jak potrafiłem, by wyrosły
z was orlęta, a nie przyziemne kaczęta”.
Oprócz cech niepożądanych Syberia wykształciła w nas także
samodzielność, zaradność, inwencję twórczą, w niektórych nawet cechy
przywódcze, i to na tym ksiądz Pluta budował nasze osobowości. Z czasem
poziom dzieci się wyrównywał i uformowała się wspólnota, która
kilkadziesiąt lat od rozjechania się na wszystkie strony świata wciąż
utrzymuje ze sobą kontakt.
Księdza Plutę, kapelana wojskowego, do Indii wysłał z Rosji naczelny
kapelan księży, Włodzimierz Cieński. „Księże kochany – mówił do ks.
Pluty – ksiądz jedzie do Indii, jest tam ksiądz potrzebny”. Pluta myślał, że
jako kapłana z niewyparzonym językiem chcą się go pozbyć. „Ja jestem
kot, co chodzi własnymi drogami” – oponował. Ostatecznie, odczytując
w tym wolę Bożą, zgodził się i pojechał „pod bambus”, jak mówił. Znany
był z płomiennych, patriotycznych kazań. Nie przepuścił żadnego święta:
na 3 Maja przybyli do nas nawet dyplomaci. Przygotowywał młodzież do
bierzmowania, pomagał w przygotowaniach do Pierwszej Komunii Świętej.
Przeciwieństwem księdza Pluty była Janina Ptakowa. Ja jej nie
kojarzyłem z Równego, ale była tam wychowawczynią mojej siostry
Stanisławy. Szczupła, drobna. Jej mąż zgłosił się do armii Andersa, zmarł
jeszcze w ZSRR. Jako żona oficera przedostała się do Indii. Jej przyjazd do
Balachadi poprzedziła śmierć dziecka, dlatego pewnie zajęła się
najmłodszymi. Prowadziła harcerstwo i katechezę. Wszyscy ją lubili, bo
i za wszystkimi zawsze się wstawiała. Dopiero po czterdziestu latach
powiedziała nam, że biskup polowy Wojska Polskiego, Józef Gawlina, dwa
dni po tym, jak straciła dziecko, doradzał jej wyjazd do Teheranu, do
wojska. Nie miała przekonania, ale gdy weszła tam do dziecięcego baraku
i usłyszała od jednego z łóżek krzyk dwuletniego dziecka: „Mamo,

mamo!”, pomyślała: „Z wami muszę zostać. Potrzebujecie opieki
i miłości”.
Równie uwielbiany, co pani Ptakowa, ale z zupełnie innego powodu,
był Antoni Maniak. To był dopiero batiar! Sam zresztą o sobie tak mówił.
Przed wojną był zawodnikiem lwowskiej „Pogoni”, a do nas przyjechał
z jednostki wojskowej – nie walczył, bo miał defekt dłoni. Imponował nam
sprawnością i humorem. Jak tylko się pojawił, zakasał rękawy i wziął się za
urządzanie boiska. Razem z nami zbierał kamienie, czyścił teren i wytyczał
linie boiska – takiego z bieżniami i skocznią – to było coś! Obok boiska
piłkarskiego były dwa boiska do siatkówki i pomieszczenie do gry w tenisa.
Nigdy nie świeciły pustkami. Nasi nauczyciele stawiali na kondycję
fizyczną, a my się nie opieraliśmy.
Maria Skórzyna z kolei w ciągu miesiąca uruchomiła piętnastoklasową
szkołę powszechną, a potem gimnazjum, i nimi kierowała. Poziom dzieci –
mimo podobnego wieku – był bardzo zróżnicowany. Niektóre nie tylko nie
czytały i nie pisały, ale wręcz nie mówiły dobrze po polsku, wtrącały
rosyjskie czy uzbeckie słowa. Ośmio- czy dziesięcioletnie dzieci, które nie
poszły do szkoły na czas, nie umiały poprawnie się wysłowić.
Długo trwało tasowanie między klasami i rocznikami, aż pani Skórzyna
umieściła wszystkich na odpowiednim poziomie. Gdy nasi uczniowie
kontynuowali naukę w anglojęzycznych szkołach indyjskich w Valivade
i Bombaju, które cechował wysoki poziom, nie odstawali od tamtejszych
uczniów, którym wojna ani zmiana środowiska nie pokrzyżowały edukacji.
Niektórzy szli później na studia na indyjskie uczelnie. Z czasem szkoła,
którą utworzyła Maria Skórzyna, zyskała oficjalną nazwę: Publiczna Szkoła
Powszechna III stopnia im. św. Andrzeja Boboli przy Zakładzie
Wychowawczym w osiedlu Dzieci Polski w Balachadi, Dżamnagar
w Indiach.
Tak jak ja i jak Janina Ptakowa, z Równego pochodziła także Jadwiga
Tarnogórska. Zostawiła tam jedyne dziecko. W obozie zajmowała się
sprawami zaopatrzeniowo-żywieniowymi. Nie wiem, jak tego dokonała, ale
przez sześć lat nie było ani jednego zatrucia, a żywność się nie psuła mimo
upałów i braku chłodni. Jednocześnie dbała też o świetlicę i przygotowanie
występów artystycznych, czym kontynuowała dzieło Ordonki. Gwiazda
estrady zdążyła nauczyć dzieci zbiorowego śpiewu, najprostszych
inscenizacji, ale także dobrych manier. Potem z Jadwigą Tarnogórską jej
dzieło kontynuowała Janina Dobrostańska – kolejna aktorka w naszej
tułaczej historii. Powstawały zespoły wokalno-taneczne, recytatorskie.
Centrum życia obozowego stała się świetlica.
Jeszcze w Bombaju, gdzie pierwszy transport z Ordonką spędził więcej
czasu, okazało się, że barierą jest język. Dzieci trzeba było leczyć, ale żeby
zdiagnozować i zlecić leczenie: zapalenia uszu, chorób płuc, gruźlicy kości,
zapalenia migdałów, egzemy, wrzodów, zapalenia wyrostków
robaczkowych czy usunięcia ogółem 700 zębów, trzeba było się dogadać.
A opiekunowie nie znali angielskiego. Do sierocińca – najpierw
w Bombaju, a potem w Balachadi – oddelegowano więc salezjanina, brata
Eustachego. Pełnił rolę tłumacza, ale także pomagał w opiece nad dziećmi,
przy zakupach. Z czasem w obozie zaczęły odbywać się regularne lekcje
angielskiego z nauczycielką – zarówno dla wychowawców, jak i dla dzieci.
Skoro już jesteśmy przy chorobach. Wspomniałem o obowiązkowym
zakładaniu moskitier na otwory okienne w porach monsunowych. Mimo to
nie uchroniliśmy się przed epidemią malarii. Miała zasięg szerszy niż nasz
obóz – w całych Indiach z jej powodu zmarło w tamtym czasie 50 milionów
osób. Pięćdziesiąt milionów! A u nas… nikt.

Choć wydaje się to niemożliwością w indyjskim klimacie i w tak
dużym skupisku ludzkim, w obozie Balachadi koło Dżamnagaru nie
dochodzio do zatruć pokarmowych

Do dwóch obozowych lekarzy, których mieliśmy na stanie, dołączyło
jeszcze dwóch – z Bombaju. Przywieźli leki – okropnie gorzką chininę.
Poza tym stosowano armatki z gazem przeciw komarom roznoszącym
malarię. Uratowało nas też to, że camp leżał na wzgórzu. Mimo to
osiemdziesiąt procent mieszkańców Balachadi zachorowało, sam
przeleżałem w szpitalu trzydzieści jeden dni – mam to wpisane
w świadectwo szkolne. Malaria była jedyną przyczyną mojej szkolnej
absencji.
A po okresie monsunowym wszystkie łóżka wynoszono na zewnątrz
i wyparzano, by zapobiec rozwojowi drobnoustrojów chorobotwórczych.
Na środku placu apelowego na kilka dni stawała wanna z gorącą wodą,

w której dezynfekowane były materace. Poza tym warunki higieniczne
mieliśmy doskonałe – umywalnie, natryski, stały dostęp do wody, ubrania
były na bieżąco prane. Choroby, które trawiły nas od Syberii, wreszcie nas
opuściły.
Ale na początku, zaraz po przyjeździe, gdy większość z nas wymagała
leczenia dentystycznego i doraźnej pomocy, specjalnie pod naszym kątem
w szpitalu im. Lorda Irvina w Dżamnagar utworzono nowy blok. Pomogła
nie tylko medycyna, ale i obfite posiłki, które w obozowej jadalni
spożywaliśmy trzy razy dziennie. A do tego dyscyplina i ruch na świeżym
powietrzu.
Wojna nie wojna, tułaczka nie tułaczka, obczyzna nie obczyzna, ale uczyć
się trzeba. Jak wspomniałem, Maria Skórzyna już w miesiąc po przyjeździe
otworzyła szkołę. Nie miała programów, podręczników, przyborów
i pomocy szkolnych. Pierwsze litery pisaliśmy nie ołówkiem na papierze,
ale na specjalnych tabliczkach za pomocą rysików.
W Balachadi rok szkolny zaczynał się w lipcu, a kończył 24 kwietnia.
Wakacje przypadały na maj i czerwiec. Zakończenie roku szkolnego
odbywało się niezwykle uroczyście – z wielką pompą i paradą.
Jak na początku byłem zupełnym analfabetą, tak szybko zostałem
jednym z prymusów; ocenę dobrą miałem tylko z nieszczęsnego śpiewu,
reszta – bardzo dobre. Do tej pory mam świadectwo z okrągłą pieczęcią
sygnowane przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego, a podpisane przez panią Tyszkiewicz, kierownika szkoły,
i panią Bobolską, opiekunkę naszej klasy.
Przy wręczaniu świadectwa wychowawczyni powiedziała, że jestem
najlepszym uczniem w klasie. Jakież było moje zdumienie, gdy nagroda dla
najlepszego ucznia w klasie powędrowała do… mojego kolegi. Był pilny
i pracowity, rzeczywiście się napracował i na nagrodę zasłużył, ale mnie
trudno było to przełknąć. Nigdy nie pozwalałem kolegom się wyprzedzić –
czy to w szkole, czy na boisku, czy na polowaniu nad morzem, czy podczas
wieczornych gonitw między barakami. Ale stało się: pierwsza porażka była
już za mną.
Początkowo nie mieliśmy nawet podręczników. Gdy przyszły, było ich
tak mało, że uczyliśmy się z nich na pamięć, a pierwsze roczniki starszych
klas wykonywały żmudną pracę kopistów i przepisywały je dla młodszych.
U progu Polski. Czytanka polska dla czwartej klasy szkoły powszechnej –
taki tytuł nosił podręcznik. Mam go w domu do dziś, z dedykacją dla
kolegi, bo do niego należał: „Jureczkowi, aby z jak najlepszymi wynikami
pocieszał mamusię. B.N.”. Wydał go Urząd Oświaty i Spraw Szkolnych
w Jerozolimie w 1943 roku nakładem Komisji Regulaminowo-
Wydawniczej Dowództwa Armii Polskiej na Wschodzie.
Czytaliśmy w nim teksty między innymi: Janiny Porazińskiej, Marii
Konopnickiej, Leopolda Staffa, Marii Rodziewiczówny, Kornela
Makuszyńskiego, Poli Gojawiczyńskiej, Juliana Tuwima, Jana
Kasprowicza, Władysława Orkana, Gustawa Morcinka, Stefana
Żeromskiego, Kazimierza Przerwy-Tetmajera czy Teofila Lenartowicza.
Z tej książeczki uczyłem się Polski. Jej rozdziały – W szkole, Na wsi, W
mieście, W stolicy państwa, Rok polski, Pieśń o ziemi naszej, Ku wolności
i potędze – mówią same za siebie. W czytance Dziwo dzieci chwalą się tym,
co robiły w wakacje: chodziły na grzyby, łowiły ryby w stawie, nad
morzem zbierały bursztyny i muszelki. Boże, gdzie ta moja Polska?
Czytałem tylko o polskich jarach, sadach, niezabudkach, o jesieni – jak one
wyglądały?
W czytankach dzieci w Tatrach zjeżdżały na nartach. Gdzie te Tatry?
Było tam o Śląsku i o Poleszukach, i o żubrach w Białowieży. Wielbłąda
widziałem, słonia, skorpiona, a żubra nie, choć Polak jestem. Bartnicy
zbierają tam w Polsce miód po lasach, ale jak te barcie wyglądają? To już
więcej marszałka Piłsudskiego z następnych stron podręcznika kojarzyłem,
te jego Legiony, bo mi co nieco ojciec opowiadał, ale o lwowskich
dzieciach, co to kanałami nielegalną „Pobudkę” przemycały, wcześniej nie
słyszałem. A w czytankach wszystko to było.
Było o chłopskiej gospodyni, która w czasie wojny polskich żołnierzy
dokarmiała. O tym, jak dwóch Polaków w tramwaju spoliczkowało
niemieckiego żołnierza i wylądowało na Gestapo. Był taki wiersz:
Jemu to się należy najszczerszy z pacierzy,
Co, umierając, szeptał: „Warszawy nie damy…”.
Grób na skwerze ulicznym, krzyż z okiennej ramy –
Taka mała mogiłka, a w niej wielkość leży15.
I jeszcze taki – Modlitwa za zmarłych Kazimierza Wierzyńskiego:
Wieczne odpoczywanie
Racz im dać, Panie,
Na Powązkach, na placach, na skwerach,
Pod ruinami domów,
W zasypanych piwnicach,
Tam, gdzie kto padł,
Gdzie umierał.
(…)
Odbierz im rany, pozwól zapomnieć
O nocach w męce i dniach bez ratunku,
Bo gdy pod ścianą rozbitych szpitali
Marli bez wody i opatrunku,
Cisza z przedpola zapadła złowroga.

I nie koledzy ich salwą żegnali,
Lecz werbel zwycięski wroga.
Czytanki uczyły koleżeństwa, solidarności. Witano się w nich
pozdrowieniem „Szczęść, Boże!”, ale jak wróciłem do Polski, wcale tego
pozdrowienia na ulicy nie słyszałem.
O Wigilii czytaliśmy w wierszu U żłóbka Jadwigi Czechowiczówny.
Jezus czekał na polskie dzieci, które by przyszły z kolędą. Słuchała
Dziecina historii Warszawy i Lwowa:
„Na wszystkich placach, gdzie dawniej kwitły choinki na święta, wyrósł
tysiącem grobów najboleśniejszy cmentarz”. Dzieci do Jezuska nie
przyszły, dotarli za to polscy żołnierze – „stuknęli obcasami, w ciszy broń
jakaś brzękła, Gwiazda schyliła się z nieba i aniołowie przyklękli”.
Przynieśli w darze „garstkę ziemi Warszawy, grudkę śniegu z Syberii”.
Ziemia jest dziwnie wilgotna, a śnieg ma barwę rudą, od krwi tych, co
zostali na bruku, pod zimną grudą.
Przynieśli Maleńkiemu tułacze dary: niebieską sukienkę – w kolorze
fiordów Narwiku, pamiątkę spod Tobruku i strzęp munduru lotnika spod
Berlina, ryngraf w kształcie serca, wyryty gwoździem w kości przez
więźnia w celi śmierci. Prosili Matkę Bożą, by wzięła Dziecię na osiołka
i zawiozła do kołchozów, do wszystkich głodnych posiołków, gdzie „dzieci-
szkielety”: „zawieź im słowa pociechy i wiarę, że koniec będzie męce”.
My naszą pociechę otrzymaliśmy, ale wiary trzeba było tym, co na
froncie. Z wiersza Mariana Hemara Do brata i siostry w kraju
zapamiętałem słowa: „Niemiec kłamie. My nie kłamiemy. Miej w piersi
serce spokojne, my już na pewno wiemy, że wygramy tę wojnę”.
*
Nas już wojna nie dotyczyła. Indie to była przygoda, wakacje. Nawet
w roku szkolnym czasu wolnego mieliśmy pod dostatkiem, prócz miesięcy
monsunowych pogoda sprzyjała zabawom na świeżym powietrzu. Raz
w tygodniu zawsze była wycieczka nad morze i kąpiel, ale kto by tam
czekał na to cały tydzień. W okolicach obozu wybrzeże tworzyło wiele
zatok w kształcie koryt rzecznych. Rosły tam gęste zarośla i kaktusy,
a jeszcze pół kilometra dalej – drzewa liściaste, szczelnie pokryte nalotem
muszli, które osadzały się na nich w czasie przypływu.
W porach odpływu chodziliśmy tam, bo na tych drzewach bociany wiły
gniazda. Podkradaliśmy im jajka. Nie było to łatwe, bo oblepione
skorupiakami pnie i konary były ostre i kaleczyły. Ale cóż to była za
radość, gdy udało się taką przeszkodę pokonać, bociana przechytrzyć
i wykraść mu jego skarb! Kto wie, może to nawet były polskie bociany,
w końcu co czwarty bociek na świecie to Polak. Nie powinienem pewnie
tak się przechwalać tym procederem, ale wtedy to była nie lada atrakcja.
Dziś dzieci co najwyżej mogą o tym kreskówkę obejrzeć.
Początkowo kąpaliśmy się tylko w położonym nieopodal jeziorze. Ono
czasowo wysychało, bo tak naprawdę była to kotlina, w której w czasie
monsunu zbierało się dużo wody. Przez dwa miesiące nieprzerwanych
deszczy potrafiło jej napadać nawet na 100 metrów głębokości. Jezioro
miało wtedy 1,5 kilometra długości i 1 kilometr szerokości. Potem, gdy
przestało padać, woda odparowywała i przez kolejne pół roku jezioro
zamieniało się w pole uprawne. Orano je i sadzono na nim trzcinę cukrową.
Jakże ona wspaniale rosła! Plony były obfite jeszcze przed kolejnym
monsunem. I tak co roku.
Wtedy, gdy chodziliśmy jeszcze tylko nad to jezioro, nie umiałem
pływać. Nauczyłem się w kolejnym sezonie, w morzu. Właściwie nie
uczyłem się za bardzo, umiejętność przyszła nagle. Pewnej niedzieli

postanowiłem po prostu, że zatoczkę szeroką na osiem metrów przepłynę,
choćby nie wiem co. Zawziąłem się, bo wszystkie chłopaki umiały już
pływać, a ja nie. Rzuciłem się więc do wody, i niech się dzieje wola nieba:
chlapałem na wszystkie strony, ręce mało mi nie odpadły, opiłem się słonej
wody, aż mnie zemdliło, czułem, że idę na dno, prawie się utopiłem, ale
dałem radę! Znalazłem się na drugim brzegu. Byłem z siebie dumny jak nie
wiem co – to było moje pierwsze zwycięstwo. Wycieczki nad morze
powtarzały się na tyle często, że okazji do trenowania nie brakowało.
Inną atrakcją było łowienie ryb w pobliskiej rzeczce. Rzecz jasna, nie
mieliśmy wędek, więc trzeba było sposobem. Najpierw mąciliśmy wodę,
a kiedy ryby się dusiły i wystawiały pyszczki na powierzchnię, by
zaczerpnąć powietrza, to my – cap! – wychlapywaliśmy je na brzeg.
A potem na patyk i do ogniska. Schowajcie się różne surwiwale, to była
dopiero zabawa!
Za dobre wyniki w nauce uczniowie raz na jakiś czas jeździli do stolicy
okręgu do kina. Indyjskie kino to nie to samo, co każde inne kino na
świecie. Tam na seans idzie się na pół dnia, bo i filmy odpowiednio trwają,
i z całą rodziną, i jak na piknik. Ludzie reagują żywiołowo: klaszczą, śmieją
się, wykrzykują do aktorów. Poza filmem na ekranie to jest osobny
spektakl.
Pierwszym filmem, jaki wtedy zobaczyłem, był Tarzan. Główną rolę
grał olimpijczyk w pływaniu z 1932 roku. Dla nas widok lian, za pomocą
których Tarzan zręcznie się przemieszczał, nie był widokiem egzotycznym.
Koło nas rósł banian, z którego także zwisały liany – wieczorami wyglądał
jak wyłaniający się z głębin upiorny dziad, któremu z rozpostartych łap
opadają niby wodorosty, ale za dnia dostarczał nam mnóstwo uciechy.
Między jego gałęziami bawiliśmy się w berka, przemieszczając się – jak
Tarzan – za pomocą lian. Od liany do liany leciało się nawet 15 metrów,

potem zjazd i hop! – do następnej liany. Nie obyło się bez wypadków –
jeden kolega złamał sobie przy tych ewolucjach rękę, a ja skręciłem stopę.
Półtora miesiąca leżałem potem w szpitalu. Było to o tyle dotkliwe, że inni
korzystali z uroków wakacyjnej swobody, podczas gdy ja trwałem
unieruchomiony. I jeszcze bambusem za to dostałem.
Nie ostudziło to jednak mojego wspinaczego zapału. Najbardziej
lubiłem wdrapywać się na figowce i zrywać strąki – owoce, które
z wyglądu przypominały naszą fasolę, ale były przeraźliwie kwaśne.
Czasem na drzewach spędzałem nawet osiem godzin, a niekiedy
z chłopakami na nich spaliśmy, uplótłszy z lian coś na kształt gniazda.
Nie chwaląc się, potem w Polsce nie miałem sobie równych w skokach.
I w chodzeniu na rękach. W obozie urządzaliśmy wyścigi, kto szybciej
przejdzie na rękach dystans 30 metrów, a dla zaawansowanych – 50.
W ogóle byliśmy tak sprawni fizycznie, że z czasem w różnych
dyscyplinach sportowych rywalizowaliśmy już nie z rówieśnikami
z indyjskich szkół, ale z żołnierzami sąsiadującej nieopodal jednostki
marynarki wojennej.
Pod tym banianem chłopcy „wyjaśniali” sobie też często różne sprawy
– odbywały się tam pojedynki z udziałem arbitra. Zwykle był to starszy
kolega, który po rozstrzygnięciu sporu oświadczał: „Nie ma już
zadawnionych pretensji i złości, podajcie sobie ręce”. Raz, gdy chodziło
o mnie, spojrzał na mój rozkwaszony nos i na boku po przyjacielsku
podpowiedział: „Słabiutko wypadłeś, weź no go jeszcze raz…”. Już nie
pamiętam, czy wziąłem go „jeszcze raz”, ale trzeba przyznać, że nikt
z dorosłych nie ingerował w nasze zatargi – nie byliśmy małymi chłopcami.
Rozwiązywaliśmy je samodzielnie, po męsku.
Uczyły nas tego zuchy i harcerstwo. Prowadziła je Janina Ptakowa.
Działały na zasadach skautingu Badena-Powella, czyli: podchody, biegi

nocne, wycieczki, opowieści o Polsce. To, co nasze indyjskie harcerstwo
wyróżniało – myślę, że spośród wszystkich szczepów na świecie – to
dodatkowa sprawność do zdobycia: wywiadowca przeciwmalaryczny.
Mądry był ten Anders, że przysłał nam harcmistrza Zdzisława
Peszkowskiego, jeszcze wtedy nie księdza, i kazał utworzyć harcerstwo. Po
latach już ksiądz Peszkowski pisał: „Harcerstwo pomagało nie stać się
psychiczną kaleką, uwolnić się od urazów, wysublimować to wszystko, co
działo się z nami w Rosji”. Nic dodać, nic ująć.
Podczas gdy jedni się pojedynkowali, inni biegali w harcerskich
mundurkach, jeszcze inni podawali piłkę, jeden kolega, Franek, hodował
zwierzaki. Zaczął od gołębi. Wyhodował ich około 300. Kiedy maharadża
zobaczył, jak rozmnożył dwie kury w stadko kurcząt, podarował zdolnemu
hodowcy jeszcze kaczki. Gdy i te rozmnożył, uradowany maharadża
zapytał, jakim zwierzątkiem mógłby jeszcze Franka ucieszyć.
– Chciałbym prosiaczka – powiedział chłopak.
– Prosiaczka? A proszę bardzo. – I nazajutrz w zagrodzie Franka
zawitały dwa śliczne prosiaczki. Tyle że czarne.
– Ale jak to czarne? – zapytał Franek. – Myślałem, że będą różowe. –
Chłopak nie krył rozczarowania.
– U nas w Indiach są tylko czarne – powiedział maharadża. Podrapał się
po głowie i wykrzyknął: – Goa!
Goa to półwysep, który wówczas znajdował się pod jurysdykcją
Portugalczyków i panowało tam dużo europejskich zwyczajów. Nawet
zwierzęta, jak się okazało, mieli europejskie, i tak Franek dostał swoje dwa
wymarzone różowe prosiaczki. Z Goa mieliśmy też importowanych
kucharzy, którzy umieli gotować po europejsku, bo tych ostro

przyprawianych indyjskich potraw nie byliśmy w stanie przyjąć
i przetrawić.
Potem te wszystkie kury, kaczki, świnki, króliki szły do kuchni, tylko
pod takim warunkiem Franek mógł się oddawać swojej pasji. Życie
darowano pawiom i papugom – może ze względu na ich ozdobny wygląd,
a w przypadku pawi – dodatkowo majestatyczny. Ale bywało, że Franek
przemycił coś, co nie mieściło się w naszym menu i co zresztą wcale nie
miało trafić na stół. Bo Franek był nie tylko hodowcą, on był
przyrodnikiem.
Otóż Franek hodował mangustę. Mangusta to taka większa wiewiórka,
podobna trochę do łasicy, szarobury, owłosiony ssak na czterech łapkach
z ogonem. Starsze chłopaki wyczytały w Księdze dżungli, że mangusta
o imieniu Riki-Tiki-Tavi w obronie ludzkiej rodziny, która ją przygarnęła,
stoczyła bohaterską walkę z kobrami królewskimi. Przez jakiś czas
o niczym więcej nie rozmawiali, aż któregoś dnia ktoś, wybiegając
z zarośli, krzyczał:
– Wąż, wąż! Tam jest wąż!
– Kobra królewska! – wykrzyknęli chłopcy i poczuli, że to ich pięć
minut. – Franek, dawaj mangustę! – rzucili do naczelnego hodowcy obozu
i ruszyli w stronę zarośli. – Jeśli to prawdziwa mangusta, to już ona sobie
z tą kobrą poradzi – mówili, biegnąc.
I rzeczywiście, kiedy wpuścili mangustę w krzaki, zakotłowało,
zawirowało, liście fruwały na prawo i lewo, w końcu po paru minutach
wyłoniła się z nich nasza Riki-Tiki-Tavi. Ci, którzy mieli więcej odwagi,
podeszli bliżej i widzieli, jak z początku niepewna mangusta okrąża kobrę,
a ta syczy. Ta okrąża, a ta syczy. Okrąża, syczy. Wreszcie gryzoń skoczył na
gada, cap go za kark, i… zagryzł nieszczęsną kobrę. Wiadomo, drapieżnik.

Nie zawsze byliśmy wyłącznie obserwatorami porachunków między
zwierzętami. Zdarzało się, że byliśmy ich ofiarami. Zanim człowiek zasnął,
dobrze przeszukał różne zakamarki, czy tam aby nie czyha skorpion. Gdy
wyprawialiśmy się poza obóz, któryś z nas zawsze miał przy sobie żyletkę.
Miejsce ukąszenia skorpiona trzeba było naciąć i wyciągnąć żądło,
a następnie przepłukać. To była tylko pierwsza pomoc, potem trzeba było
pędzić do ambulatorium.
Innym utrapieniem były skolopendry – kilkunastocentymetrowe
stawonogi, często jaskrawo ubarwione, o pancerzu złożonym z blisko
dwudziestu segmentów. Z każdego takiego segmentu wyrasta para odnóży
zakończonych pazurkami. Skolopendry mają wyjątkowo silny jad, lepiej
było więc ich nie spotkać. Jedyny z nich pożytek, że zjadają pajęczaki, a i te
nie tyle nam doskwierały, ile mogły być roznosicielami chorób.
Poza wystawianiem mangusty i kobry do walki, łapaniem ryb
i skakaniem po lianach mieliśmy też inne atrakcje dzięki dostępowi do
ogrodów, kortów tenisowych, pływalni, piaszczystej plaży nad brzegiem
oceanu – maharadża pozwolił nam z nich korzystać. A w nagrodę za dobre
zachowanie i naukę wybrani mogli go odwiedzić.
U Jama Saheba byłem dwa razy. Ale zanim to nastąpiło, musiałem się nieco
przygotować. Bo dobre wyniki w nauce i zachowaniu to jedno, a możliwość
dogadania się to drugie. W naszej obozowej świetlicy pracowała Angielka.
Często tam bywałem, bo zbierałem znaczki i interesowałem się światem, to
przychodziłem czytać książki i czasopisma, a i pogadać trochę z Angielką.
Gdy dostrzegła moje zainteresowania, szepnęła o tym komendantowi
obozu, a on załatwił mi „kakałko” u maharadży.

Znałem angielski na tyle, by się z jego rodziną dogadać – wzięli mnie
na plażę i na kort tenisowy, a potem na rzeczone „kakałko” – rzeczywiście
podawano je na wzór brytyjski, jak w tym wierszyku z naszej czytanki:
Wódz naczelny zaś zawołał:
„Dawać mi tu tego smyka!”
Machnął piórem i rozkazał
Zrobić z niego porucznika.
A pan Churchill, grubas, wyjął
Jakieś pismo z swojej teczki
I powiedział: „Goddam! Goddam”
I zapykał z swej fajeczki.
W piśmie było powiedziane,
Że angielski król jest pewny,
Że ten lotnik kiedyś przyjdzie
Na kakao do królewny.
Ale lotnik nasz tej nocy
W górę wzbił się wyżej, dalej,
Nad te domy, gdzie szyb nie ma,
W których światło się nie pali.
Spojrzał z góry na Warszawę,
Jeden, drugi raz zawrócił
I nad jednym biednym domem
Taką krótką kartkę zrzucił:
„Mój chłopczyku! Powiedz wszystkim,
Żeby więcej nie płakali.
Przyjdzie wojsko, co wypędzi
Wszystkich Niemców i Moskali”.

Tak pisał Jan Lechoń w Historii o jednym chłopczyku i jednym lotniku.
Teraz wiem, że Niemców i Moskali nikt nam za nas nie przepędził,
samiśmy musieli się z nimi uporać, ale com u maharadży „kakałka” użył, to
moje, i to jak w wierszu. Rzeczywiście, można się tam było prawdziwie
objeść ciastkami i słodyczami. Nikt stamtąd smutny nie wychodził.
Maharadża, witając kolejne grupy dzieci przybywających do osiedla,
utwierdzał je w przekonaniu: „Nie uważajcie się już za sieroty. Jesteście
Nawanagaryjczykami, a ja jestem wasz Bapu, czyli ojciec”. Nie przeczuwał
pewnie wtedy jeszcze, że przyjdzie czas, gdy kilkaset z nas adoptuje. Na
razie jednak osobiście nas odwiedzał, wypytywał o postępy w nauce,
martwił się, gdy wybuchła epidemia malarii. Za każdym razem zostawiał
1001 rupii – 1000 na prezenty dla dzieci i jedną jako zadatek na kolejny
tysiąc.
Bardzo dobrze orientował się w polskich sprawach. Jedną z jego
ulubionych lektur byli Chłopi Reymonta, którą jego ojca zainteresował
w 1924 roku jeszcze Ignacy Jan Paderewski. Lubił naszą kulturę ludową,
dlatego z przyjemnością oglądał występy polskich tańców ludowych, ba!
sam do nich dołączał. Dawał pieniądze na tkaniny i dodatki, z których
nasze wychowawczynie wyczarowywały stroje krakowskie, kurpiowskie,
podhalańskie. Skąd wiedziały, ile ma być pasów w łowickich pasiakach, ile
muszelek w góralskich kapeluszach, nie wiem. Ale wiem, że odtwarzały je
bezbłędnie.
Nie krył radości, gdy na piąte urodziny jego synka wręczyliśmy mu
malutki strój krakowski. Jak go założył, to już nie chciał zdjąć. Jakież było
nasze zdumienie, gdy strój ten pokazała nam jego siostra w czasie naszej
wizyty w Indiach w 2012 roku! Przechowywała go w specjalnym pudełku,
razem z innymi pamiątkami po nas.

Jam Saheb dawał pieniądze na tkaniny, wychowawczynie czarowały
z nich ludowe stroje dla dzieci, a te pięknie występowały – np. jak
na zdjęciu, tańcząc krakowiaka

Jam Saheb kibicował nam podczas zawodów sportowych, a gdy nasza
drużyna wygrywała z indyjską, szczerze gratulował. Ze wzruszeniem
słuchał koncertów naszej orkiestry, której powstanie zresztą sam
zainicjował, fundując instrumenty i nauczycieli muzyki. Uczestniczył
w poświęceniu sztandaru hufca harcerskiego – razem z żoną zostali nawet
jego chrzestnymi. Powiedział wtedy: „Niechaj te srebrne gwoździe, które
wbijamy w drzewce tej flagi, będą gwoździami wbitymi w trumnę wrogów
wolności waszych domów”.
Jam Saheb ze szczerym zainteresowaniem oglądał Kordiana, wcześniej
prosił o streszczenie sztuki, a gdy czegoś nie rozumiał, zaraz dopytywał.
Treści narodowowyzwoleńcze były mu bliskie, bo choć wyzwolenie Indii
z więzów brytyjskich wiązało się z utratą jego znaczenia jako maharadży,

był gorącym zwolennikiem suwerenności swojego kraju. Był też maharadżą
nie byle jakim. Otóż księstw, takich jak Nawanagar Jama Saheba, i tych
mniejszych, i tych większych, było w Indiach blisko 600. Różniły się
wielkością i rangą zarządzających nimi maharadżów. Rangę tę określała
liczba strzałów armatnich na ich cześć. Niektórym nie należał się ani jeden,
innym ponad dwadzieścia, a naszemu – trzynaście, co plasowało go
w piątej „podgrupie armatniej”.
Księstwa nie były terytoriami brytyjskimi, a ich mieszkańcy –
poddanymi korony brytyjskiej, ale należała im się brytyjska ochrona, za to
wyłączeni byli spod brytyjskiej jurysdykcji. W latach 1921–1947 przy
wicekrólu i jego radzie istniała Izba Książąt Indyjskich jako ich ciało
doradcze. Maharadżowie byli więc dość dobrze urządzeni jak na kraj
skolonizowany. Mimo to, jak wspomniałem, „nasz maharadża” opowiadał
się za wyzwoleniem spod brytyjskiej dominacji.
Brytyjczycy nigdy się nie łudzili, że Indie kiedykolwiek będą ich
prawdziwą kolonią. Wiedzieli, że wszystko zmierza do ich autonomii
i stopniowego zwiększania udziału autochtonów w rządzeniu. Już zresztą
wicekról i gubernator w jednej osobie miał władzę ogromną: ustanawiał
prawo, wydawał dekrety.
Wreszcie 15 sierpnia 1947 roku Indie odzyskały niepodległość –
powstała Republika Indii. Tym samym zniesiono stan książęcy. To
wszystko działo się na naszych oczach. W dniu, w którym w Polsce
fetujemy rocznicę Cudu nad Wisłą oraz święto Żołnierza Polskiego i Matki
Bożej Zielnej, tam odbywał się Independence Day. Na pierwszą taką
uroczystość już się nie załapałem, wziąłem w niej udział kilkadziesiąt lat
później. Nasz maharadża zmarł w 1948 roku w Szwajcarii jako jeden
z pierwszych przedstawicieli wolnych Indii w ONZ.

Jeszcze kiedy się z nami żegnał na dworcu w 1946 roku – z każdym
dzieckiem z osobna! – wyraził marzenie, byśmy o nim pamiętali. „Może
moim imieniem nazwiecie jakąś szkołę?” – tak wtedy rzucił. Kilkadziesiąt
lat później jedna z moich wnuczek ukończyła Zespół Szkół „Bednarska”
im. Jama Saheba w Warszawie. A w 2014 roku na Ochocie odsłonięto
pomnik upamiętniający naszego maharadżę. Podpis pod pomnikiem
w języku polskim, angielskim i hinduskim informuje między innymi o tym,
że postawa Jama Saheba znalazła naśladowców wśród hinduskiej
arystokracji w księstwie Kolhapur, dzięki czemu w Indiach wojnę
przetrwało łącznie 5 tysięcy polskich dzieci.
Nasze Koło Dzieci w Indiach dopilnowało, by także w Balachadi –
w miejscu naszego obozu – zawisła tablica informująca o tym, co się tam
działo w czasie wojny i tuż po niej. Odbywający służbę w nowoczesnej
szkole kadetów morskich, której siedziba jest właśnie na terenie naszego
campu, codziennie tę tablicę mijają i czytają: „W hołdzie ziemi
dżamnagarskiej, która w trudnych latach II wojny światowej udzieliła
schronienia i gościny tysiącowi bezdomnych dzieci polskich –
społeczeństwo polskie wraz z wdzięcznymi wychowankami byłego Osiedla
Dzieci Polskich w Balachadi koło Dżamnagaru z lat 1942–1946, Balachadi
1987. Bądź pozdrowiona, ziemio daleka, ziemio przyjazna, ziemio ludzka,
dobra ziemio”. Tablicę zdobi płaskorzeźba kobiety z niemowlęciem na
ręku, przytulającej małego chłopca.
Niesamowite były te nasze powroty do Indii. Po wojnie byłem tam trzy
razy, w tym raz w Balachadi – niedawno, jesienią 2018 roku. Kadeci
zaprosili nas do swojej świetlicy, spotkaliśmy się z rodziną naszego
maharadży. Oni rzeczywiście kierują się dewizą, że gościa należy traktować
jak boga. Tak nas traktował Jam Saheb, tak nas potraktowano, gdy tam
wróciliśmy po latach, i tak potraktowano mojego wnuka, który

odłączywszy się od naszej grupy, został jeszcze dwa dni w okolicach
Bombaju. Dalecy krewni Jama Saheba wozili go po metropolii
i oprowadzali po najciekawszych miejscach.
Kiedy w 2005 roku odwiedziliśmy księstwo Kolhapur, gdzie w Valivade
był drugi najważniejszy obóz polskich uchodźców w Indiach, napadł nas
tłum reporterów. Przywitali nas wieńcami z kwiatów, jak to mają
w zwyczaju, i na znak szacunku przykleili nam na czołach tilaki, czyli
czerwone kropki. Po przemówieniach miejscowy biznesmen zabrał nas na
kolację. A kiedy spacerowaliśmy z kolegą w okolicach byłego osiedla
Valivade, znaleźliśmy w trawie czerwoną skrzynkę pocztową z czasów
wojny. To z niej nasi rodacy wyciągali przesyłki, na które z wytęsknieniem
czekali; to do niej wrzucali listy, w których pisali, jak żyją, że tęsknią.
Popłakaliśmy się. I nagle nie wiedzieć skąd, wyskoczył fotoreporter i zrobił
nam zdjęcie. Nazajutrz znalazło się na pierwszej stronie dziennika.
Kiedyś i ja dostałem list. Najpierw jednak do jednego z kolegów napisała
jego matka: „W Uzbekistanie mieszkam w jednej lepiance z panią
Gutowską i jej dwiema córkami”. „Gutowską?” – pomyślał, bo nazwisko
zabrzmiało mu znajomo. Był starszy. Zaprowadził mnie do fotografa,
a zdjęcie wysłał matce razem z wiadomością: „W naszym obozie jest
chłopiec o nazwisku Gutowski, może to rodzina mamy współlokatorki?”.
Ciekawe, co pomyślała mama, gdy zobaczyła na zdjęciu
dziesięcioletniego chłopca w białych spodenkach. Kiedy oddawała mnie do
ochronki koło Taszkientu, byłem dwa razy młodszy. Z jej listu
zapamiętałem tylko: „Oj, syneczku kochany…”. Pisząc go, pewnie płakała.
Jak tylko nadarzyła się okazja, zapisała się na transport do Polski i tam na
mnie czekała.
Tymczasem z moją siostrą korespondencję nawiązała pani Ptakowa, jej
nauczycielka z Równego. W sierpniu 1944 roku pisała:
„Stasieńko droga, braciszek twój jest w tym samym osiedlu, co ja. Jest
zdrów, nie choruje prawie wcale, dobrze się uczy. Przystąpił do Pierwszej
Komunii Świętej, do której go przygotowywałam, jak kiedyś Ciebie.
Pamiętasz? To poważny, grzeczny chłopczyk, nie martw się o niego. Proś
Boga, by pozwolił Wam się spotkać. Jeśli masz mamusię, pociesz ją, bo
Romeczkowi jest tu dobrze”.
Ja o tej korespondencji pani Ptakowej z moją siostrą wówczas nie
wiedziałem. Nie lgnąłem do pani Ptakowej, choć ją lubiłem, ale pchanie się
pod skrzydła jakiejś pani wydawało mi się wtedy, jak zresztą wszystkim
moim kolegom, takie dziewczyńskie. My byliśmy porządne chłopaki.
Wobec chłopców wstydziłbym się z nią spotykać, poza momentami nauki
czy zbiórek zuchowych.
Minęła wojna. Od kiedy w 1945 roku nastała „wyzwolona” Polska
i cofnięto międzynarodowe uznanie dla naszego rządu w Londynie, zaczęły
się nerwowe przepychanki w finansowaniu pobytu polskich uchodźców
w Indiach. Do 1946 roku wydatki na nasz obóz pochodziły z funduszu
charytatywnego Polish Children’s Fund. Ksiądz Pluta użalał się zresztą, że
na mieszkańca osiedla przypada jedna rupia dziennie. „Jak za to utrzymać
i uczyć dzieci?” – pisał w swoim pamiętniku. W tym roku sierociniec
zaczęto likwidować; czas było wrócić do domu. Albo znaleźć nowy.
Komendant obozu, ksiądz Franciszek Pluta, walczył z władzami o to, by
nie oddawać sierot do adopcji rodzinom angielskim lub hinduskim, a z
władzami komunistycznymi – by nie zabierały z obozu nieletnich wbrew
ich woli. Bo ówczesny rząd polski wystąpił do rządu brytyjskiego
o wydanie polskich sierot. By uchronić nas przed przymusowym
przesiedleniem, ksiądz Pluta razem z naszym maharadżą i brytyjskimi

oficerami dokonali zbiorowej adopcji sierot. Usankcjonowało to orzeczenie
Sądu Nawanagar State. I wtedy wydarzyła się rzecz niesłychana. Zastępcą
szefa UNRRA, która była organizacją międzynarodową, także z udziałem
ZSRR, był Rosjanin – Sobolew. Wysłał za księdzem Plutą list gończy,
w którym nazwał naszego opiekuna „międzynarodowym porywaczem
dzieci”. W tym czasie z naszymi zdjęciami i charakterystykami ksiądz Pluta
jeździł po świecie i szukał dla nas rodzin. W drodze powrotnej do Indii
zatrzymał się w Kairze i tam zapoznał się z listem gończym. Sprawę na
szczęście wyjaśniono, i mógł spokojnie do nas wrócić.
Dzieci, które kontynuowały naukę w indyjskich szkołach katolickich,
pozostały w Indiach. Inne wyjechały do Kanady, Stanów Zjednoczonych.
Kto miał gdzieś w świecie ocalałych krewnych, jechał do nich. Niektóre
opiekunki udały się do Australii, Nowej Zelandii i zabrały ze sobą wybrane
dzieci, o których bliskich nie było informacji.
Dla mnie ksiądz Pluta znalazł rodzinę w Stanach Zjednoczonych. Już
wywieziono mnie do Bombaju, gdzie miałem wsiąść na statek do Ameryki,
ale nie dopłynął do portu. Rozbił się po drodze. Wróciłem więc, ale już nie
do Balachadi, tylko do sąsiedniego – drugiego najważniejszego osiedla
polskiego w Indiach – do Valivade w Kolhapurze. I wtedy pani Ptakowa
powiedziała komendantowi, że nie trzeba dla mnie szukać rodziny, bo moja
rodzina żyje i mam dokąd wracać.
Do mojej mamy w grudniu 1946 roku pisała, że mam się dobrze, że
niebawem wrócę do Polski, modliła się za polską ziemię i składała życzenia
na święta Bożego Narodzenia.
Po powrocie do Polski korespondowałem z panią Ptakową – chłopaki już
nie patrzyły, więc mogłem. Ostatni mój list do niej jednak, dotarłszy do
Indii, nie zastał adresatki – wrócił do nadawcy, dlatego dziś mogę go
przytoczyć:
Drugiego lipca przyjechałem do Bombaju, a 3 lipca ruszyłem w podróż. Trzy dni

jechałem i nic nie widziałem. Na czwarty dzień zobaczyłem port Aden. Tam stałem
12 godzin. Na okręcie poznałem dwóch marynarzy, do których będę pisać listy.
Rzeczywiście, był zwłaszcza jeden marynarz – kuchcik, który chciał
mnie adoptować. To był okręt pasażerski, ale podczas wojny był
przysposobiony do działań wojennych, i jeszcze go nie „odsposobiono”,
więc warunki na nim były nie najlepsze. Ludzie koczowali pod pokładem,
ja i kolega dostaliśmy miejsce pod szalupą. Ten kuchcik kiedyś nas tam
zobaczył i zapytał:
– Co wy tu robicie, maluchy? – Przypominam, że miałem wtedy
dwanaście lat i maluchem w żadnym razie się nie czułem, ale jakieś ciepło
biło od tego człowieka, więc odpowiedziałem:
– Wracamy do kraju.
– To tak jak my – odrzekł marynarz. – Cały statek pełen jest brytyjskich
urzędników i ich rodzin.
– Wiem, Indie odzyskują niepodległość i już mają swoich urzędników.
– Właśnie.
Nazywał się James Bolton. Podrzucał nam łakocie, a raz powiedział:
– Dziś mam nocną wachtę i moja koja jest wolna. Jak chcesz, możesz
na niej spać.
Kajuta była kilkuosobowa, a koja całkiem wygodna. Jak po drodze
cumowaliśmy w portach, nikomu z pasażerów nie wolno było wychodzić
na ląd, tylko członkom załogi i ich rodzinom. I tak zostałem… „kuzynem”
kuchcika. W porcie Aden w Zatoce Adeńskiej w czasie wojny była baza
brytyjska, nadal był to teren wojskowy. Statek zatrzymał się na redzie, do

lądu podpłynęliśmy motorówką. Spędziliśmy tam pół dnia – ja i mój
„kuzyn”. Poszliśmy do wielkiego ośrodka sportowego. Jak tylko
zobaczyłem wysoką wieżę do skoków, natychmiast się na nią wdrapałem,
a miała z 10 metrów wysokości, i chlup! do wody. Ależ tym wszystkim
wojakom zaimponowałem. „To mój kuzyn” – z dumą pochwalił się James.
Okręt płynął dalej do Southampton w Anglii. Choć „kuzyn” zachęcał do
dalszej drogi, naprawdę chciał mnie adoptować, ja jednak wolałem do
Polski. Gdzieś tam była przecież moja mama, moje siostry.
Po drodze widziałem góry, domy, skaczące delfiny. W Suezie wysiedliśmy. Dobre

tam było wyżywienie. Autami pojechaliśmy do obozu. Nasze namioty stały na
pustyni. Bardzo było gorąco. Była to część ziemi egipskiej. W nocy trzeba się było
pilnować, bo Arabowie i stacjonujący obok Jugosłowianie kradli. Ja przywiązałem
swój worek drutem i sznurkiem do łóżka.
Tam byłem trzy tygodnie. Kąpałem się w Kanale Sueskim.
Pamiętam, jak obserwowałem przepływające tamtędy statki. Po drugiej
stronie kanału dostrzegłem zielone połacie. Niewiele myśląc, rzuciłem się
do wody i przepłynąłem, a tam: sady – pomarańcze, cytryny. Przelazłem
przez płot, który mnie od nich dzielił, i narwałem. Nie wiedziałem, że
najadam się na zapas, bo takich owoców w Polsce długo nie ujrzę.
Niedaleko stacjonowali junacy – wspominałem, że także z naszego
obozu szesnastolatkowie szli tam sposobić się do służby żołnierskiej. Do
Andersa nie zdążyli, bo wojna się skończyła, i oni wciąż się zastanawiali,
co ze sobą zrobić. Ci, którzy usłyszeli, że „Polski już nie ma”, a nie mieli
rodzin, polowali na wizy. W ogóle ze wszystkich zesłanych dzieci do Polski
wróciło co dziesiąte.
Junacy przygarnęli mnie do swoich nocnych eskapad na pustynię.
Cztery lata wcześniej odbywały się tam walki i dotąd stały opustoszałe
magazyny. Junacy przebierali w ekwipunkach, konserwach. Od nich

dowiedziałem się o rządzie lubelskim. Nie spodziewałem się jeszcze, że nie
wszystko złe, co z Lublina. Kilkanaście lat później ożeniłem się
z dziewczyną z tego miasta – ze śliczną studentką architektury, którą
poznałem przy dekorowaniu sali na sylwestra.
Z obozu pojechaliśmy do Port Saidu, gdzie przenocowaliśmy na piątym
piętrze luksusowego hotelu „Semiramis”, tam po raz pierwszy widziałem
windę. Jeździliśmy z kolegą tą windą góra–dół, góra–dół. A rano
wsiedliśmy na okręt „Alcantara”. To nie był statek pasażerski, miał ze 200
metrów długości i płynął od portu do portu; tu kupował, tam sprzedawał:
kożuchy, skóry, przyprawy. Ponieważ nie miał tras pasażerskich, to i kabin
pasażerskich – także. Dostaliśmy miejsca przy kotłowni. Pamiętam, jak
przeciskaliśmy się wąskim, jakby wykutym w skale Kanałem Korynckim.
Nazajutrz byłem w Aleksandrii, potem w Atenach, gdzie stacjonowali polscy,

amerykańscy i angielscy żołnierze. Po dniu drogi znalazłem się we Włoszech.
Widziałem wulkan Etna, który dymił. W Neapolu zatrzymaliśmy się na noc
w porcie, a w Genui nas wyokrętowano. Wsiedliśmy do pociągu towarowego.
Staliśmy na stacji, gdzie były drogie papierosy.
Ciekawe, że o papierosach piszę, a nie o tym, że „biwakowaliśmy”
w wagonie z kojcem z zabawkami, podczas gdy rodziny tłoczyły się na
pryczach. Warunki zupełnie inne niż w drodze na Syberię: był nocnik, jeść
dawali, było ciepło, nikt nie płakał, nikt nie chorował, nikt nie umierał. Za
oknem „przejeżdżały” Alpy – było na co popatrzeć.
„Potem odesłali mnie do Katowic. Tam cztery dni czekałem na siostrę”.
Pamiętam, że Irena musiała pokwitować mój odbiór, a sama otrzymała
dokument wydany przez Specjalny Punkt Etapowy Zachodni
w Dziedzicach: „Obywatel Gutowski Roman, syn Józefa, przyjechał
z Włoch 15 sierpnia 1947 roku. Skierowany został do PCK w Katowicach

jako sierota”. Ja w Katowicach, a tego dnia w Indiach świętowali
odzyskanie niepodległości. Każdy, jak widać, odzyskał swoją.
Dlaczego przyjechała po mnie siostra, a nie mama? Jak się potem
miałem przekonać, w domu się nie przelewało. Irena w Rypinie pracowała
na kolei i miała darmowe bilety kolejowe. Z Katowic pojechaliśmy do
Warszawy, do cioci i wujka na Żoliborzu – to tam, gdzie jak ciocia nie
patrzyła, chowałem sobie świeże bułki za pazuchę.
„Warszawa jest bardzo zburzona – pisałem dalej – lecz się odbudowuje”
– ująłem to nad wyraz eufemistycznie. Wydawałoby się, że po przeżyciach
syberyjskich nic już mną nie może wstrząsnąć, a jednak widok miasta
obróconego w gruzy był porażający.
Wujostwo odwieźli nas do Olsztyna, do mamy. Kiedy przed nią
stanąłem, ktoś powiedział: „To twoja mamusia. To twój syn”. Mama się
rozpłakała. Nie rozumiałem tego wtedy, nawet się wściekłem, bo przecież
należało się cieszyć. Nie wiedziałem, że można płakać ze wzruszenia. Nie
wyglądała obco, przeciwnie – zupełnie jak na zdjęciu, z którego ją
pamiętałem. Czas było zacząć nowe życie, od nowa się w nim urządzić.
Niedaleko naszego domu płynie kanał, rośnie tam grusza, jest trochę jabłek –
pisałem do pani Ptakowej. – Gdy przywiozłem pieprzu, bardzo się ucieszyli.
Kończą się wakacje, za kilka dni pójdę do szkoły. Siostra pracuje za Poznaniem
przy kolei. Druga będzie pracowała w Olsztynie. Mamusia – nigdzie. O pracę
trzeba się długo starać. Na tych słowach kończę, ślę pozdrowienia od mamusi,
sióstr i ode mnie. Całuję Panią serdecznie, życzę, żeby na drugi rok być razem
w Polsce,
kochający Panią Romek.
PS Podaję swój adres. Proszę bardzo, żeby Pani przysłała mi fotografię swoją lub
grupową. Mamusia chce mieć pamiątkę z Indii. Posyłam pamiątkę z Polski. Proszę
o mnie nie zapominać.
Olsztyna w czasie wojny Niemcy nie bombardowali, ale Stare Miasto
całe było zniszczone przez stacjonujących tam od stycznia 1945 roku
żołnierzy radzieckich. Repatriantom „zaoferowano” w większości
nadpalone, nadburzone domy. W dodatku mieszkania w nich nieustannie
szabrowali Rosjanie. Znajomi, którzy mieszkali wtedy na Rybakach,
wychodząc rano do pracy, wiązali w tobołek pierzyny i na czas pracy ten
najcenniejszy dobytek deponowali na posterunku MO. Wracając z pracy,
zabierali pierzyny i szli do mieszkania, pewni, że nie zostali okradzeni, bo
nie było tam już więcej nic.
Kiedy już zadomowiłem się w Olsztynie, odwiedził nas prokurator
wojskowy. Usłyszał, że byłem w Indiach w tym samym obozie, co jego
dwaj synowie. Oni jednak po likwidacji osiedla zostali skierowani do
Afryki. Zapraszał mnie na niedzielne obiady i słuchał moich opowieści
z Balachadi. Wiedział, jakie perspektywy czekają jego dzieci w Polsce
Ludowej, zatrzymał więc je na kilka lat w Afryce, gdzie uczyły się
w angielskiej szkole. Znajomość tego języka w Polsce – nie tak wtedy
powszechna – była w cenie, gdy więc ściągnął dobrze wyedukowanych
i władających językami chłopców do kraju, mieli przed sobą przyszłość.
Ja na swoją przyszłość musiałem ciężko zapracować. W Olsztynie
trafiłem do piątej klasy, potem poszedłem do technikum budowlanego –
jednego z siedmiu takich w Polsce. Po tej szkole trzech najlepszych
uczniów miało wstęp na Politechnikę Warszawską bez egzaminów. Byłem
w tej trójce, ale kiedy dowiedziałem się, że na pierwszym roku studiów nie
ma stypendium, naukę odłożyłem na kolejny rok.
Mama renty po ojcu dostawała 212 złotych16. Wciąż miała maszynę do
szycia Singera – tę samą, którą na Syberii dorabiała na lepioszkę. Teraz,
dziesięć lat po wojnie, szyjąc inżynierom i mecenasom wymieniane
kołnierzyki i mankiety do koszul, dorabiała do utrzymania siebie i mnie

w malutkim mieszkanku. Jako członek Zjednoczenia Budownictwa
Rolniczego w Olsztynie objeżdżałem różne budowy i zarobiłem na
pierwszy rok budownictwa lądowego na Politechnice Warszawskiej.
Podróżowanie mam we krwi. Z fachem inżyniera nadzoru budowlanego
zjechałem kawał świata, zwiedzałem go też, odwiedzając kolegów na
różnych kontynentach, i jeździć mógłbym nadal. Gdyby tylko zdrowie
pozwalało…
Roman Gutowski
15
Wiersz ten napisał Witold Hulewicz (1895–1941) – w czasie II wojny światowej redaktor
naczelny konspiracyjnego pisma „Polska Żyje”, aresztowany przez Niemców 2 września 1940 r.,
osadzony na Pawiaku i wielokrotnie przesłuchiwany w al. Szucha, rozstrzelany podczas zbiorowej
egzekucji w Palmirach 12 czerwca 1941 r., pochowany na tamtejszym cmentarzu.
16
Według statystyk GUS w 1953 r. 800 g chleba kosztowało 3,5 zł, 1 kg ryżu – 22,5 zł, 1 kg
wieprzowiny – 27 zł, masło – 60 zł, cukier – 13 zł; półbuty męskie – 330 zł, tona węgla – 270 zł.
Jeden z transportów polskich sierot ze Związku Radzieckiego do
obozu przejściowego w Bombaju, gdy osiedle Balachadi koło
Dżamnagaru jeszcze się budowało

Roman Gutowski ostatnio był w Indiach w 2018 roku
fot. Archiwum Romana Gutowskiego
WSZYSTKIE DZIECI ANDERSA
HELENA
SMOCZKI GENERAŁA
Półtoraroczna Helena Kurzak w Wilnie, 1931 rok

fot. Archiwum Heleny Kurzak
ył pochmurny, jesienny dzień 1964 roku. Miałam trzydzieści trzy
B lata i przy blacie kuchennym lepiłam ciasto na makaron. Rok
wcześniej pochowałam męża, na utrzymaniu miałam dwoje dzieci.
Kłębiące się na niebie chmury oddawały stan mojego ducha. Zapatrzyłam
się w nie i nagle w zagniatanym cieście zobaczyłam Cygana. Pokazałam go
jednemu profesorowi rzeźby, a on pyta, gdzie się rzeźbić uczyłam.
A ja samouk jestem. Potem ile razy coś lepiłam, zawsze wychodził
Arab, Hindus czy Żyd. Jak koleżanka poprosiła o wyrzeźbienie prezydenta
USA, wyszedł więzień – wychudzony, z zapadniętymi policzkami. Zsyłka
ciągle ze mnie wychodzi. Tamte traumy szukają we mnie ujścia przez
sztukę.
W pośpiechu życia wiele rzeczy udało mi się zapomnieć, a teraz pamięć się
odświeża. Można już o tym mówić, więc rozmawiam z uczniami,
dziennikarzami, udzielam się w częstochowskim oddziale Związku
Sybiraków, który zresztą współzakładałam i w którym ciągle ten temat
wałkujemy. I znów, jak po powrocie do kraju, budzę się w nocy, bo wracają
sceny z Syberii.
Od tragicznej śmierci męża rzeźbię, tkam gobeliny, maluję. Swoje prace
prezentuję na wystawach Stowarzyszenia Artystów Plastyków im. Jerzego
Dudy-Gracza, do którego należę. Ale nie tylko. W 2006 roku –
w sześćdziesiątą rocznicę zsyłki na Sybir – zaprojektowałam tablicę, która
do dziś wisi na ścianie częstochowskiego kościoła Matki Bożej
Zwycięskiej. Jest tam wszystko: okratowany bydlęcy wagon, wychodzący
z niego szereg wynędzniałych zesłańców, posiołek, krzyże na stepach,
matka tuląca dziecko – oboje okutani w szmaty, obok nich nazwy

miejscowości, do których Polacy byli zsyłani, i czuwająca nad tym
wszystkim Matka Boża Kozielska – patronka tych, co przeszli Golgotę
Wschodu.
Ta Matka Boża Kozielska solą w oku stała polskim władzom
komunistycznym, więc kościoła nie dali wtedy nazwać jej imieniem. Ale na
Zwycięską ochoczo się zgodzili – widać „słusznie” im się kojarzyła. Ja też
im solą w oku byłam. Swojego zwycięstwa jednak nie mogę odtrąbić.
Komuniści zniweczyli moje marzenia, najpierw o studiach medycznych,
potem o muzycznych. Na felczera się wykształciłam, bo na żadną uczelnię
wyższą z adnotacją „wróg ludu” nie chcieli mnie przyjąć. A tu przyjęli, bo
dyrektorem był wujek. I dobrze się stało – męża tu poznałam. Spędziliśmy
razem dziewięć szczęśliwych lat.
Jak zginął w wypadku, to ulepiłam tego Cygana i zapisałam się do
Stowarzyszenia Plastyków Amatorów. Podpatrywałam, jak inni malują,
i sama też zaczęłam. Ale fortepianu żal.
Jeszcze przed wojną, w wileńskiej szkole powszechnej, uczyłam się
grać na mandolinie i na pianinie. Po powrocie ze szkoły ustawiałam buty
mamusi do góry nogami, obcasami na sztorc, w równym rzędzie,
i wygrywałam na tej „klawiaturze”. Jak mamusia to zobaczyła, tatusiowi,
który wrócił z pracy, nie dała wejść do domu, tylko od razu poszliśmy do
sklepu z instrumentami pianina dla mnie szukać.
Rodzice nie mogli się zdecydować na żadne z oglądanych i jego zakup
odłożyli. Chwała Bogu, bo zaoszczędzone w ten sposób 7 tysięcy złotych
przydało się potem na zsyłce. Osobiście w majteczkach je przemyciłam.
Po powrocie do kraju w 1948 roku pierwsze, co zrobili, to kupili mi to
pianino. Miałam wtedy za sobą pięć lat nauki gry w Palestynie – pani
Brochwicz-Lewińska, żona polonisty z naszej andersowskiej szkoły –
zorganizowała mi koncert dla 200 kombatantów. Nie wiedziałam wtedy, kto

to kombatant, ale nogi mi się z emocji trzęsły, jak mnie oklaskiwali. Po
wojnie i powrocie do kraju w Częstochowie uczyłam się kolejne sześć lat,
aż uczący mnie profesor powiedział, że mam zadatki na koncertmistrza
i wysłał mnie na egzaminy do Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej
w Krakowie. Egzamin zdałam, choć był trudny, została tylko rozmowa
z wykładowcą. Uznaliśmy to już za formalność, tym bardziej że od swojego
profesora miałam list polecający, a wykładowca PWSM był z nim
zaprzyjaźniony. Nim jednak zdążyłam usiąść do instrumentu, a tata – podać
mu ten list – wygadał się o tym, że z Andersem walczył pod Monte
Cassino. Nie wiedzieliśmy wtedy, że cała inteligencja, w tym profesorowie
wyższych uczelni, od paru lat spoczywa w dołach Katynia, Smoleńska,
Miednoje, Charkowa, Ostaszkowa. Tata ufał, że ma do czynienia
z reprezentantem przedwojennej klasy profesorskiej, ten tymczasem
burknął sucho: „Proszę pana, za późno już, nie ma miejsc”.
Długo płakałam. Do dziś mogę nie zapłakać na wspomnienie
syberyjskiego głodu i chłodu, ale myśl o przekreślonej edukacji i być może
karierze muzycznej wywołuje u mnie łzy. „Tylko” dlatego, że ojciec
walczył u Andersa, a ja uczyłam się w założonej przez generała szkole.
Rzuciłam się w balet – trzy lata tańczyłam, dzięki temu do dziś mam
sprawne nogi i biegam po schodach. Czułam jednak, że balet to nie to,
i zaczęłam uczyć się gry na gitarze. Pianino jest jednak moją niespełnioną
miłością. Jak tylko widzę instrument, muszę na nim zagrać.
Kiedy pakowaliśmy się w pośpiechu przed zsyłką w 1941 roku,
zdołałam wziąć mandolinę. Raz, jak z mamą szłyśmy ulicą w Rosji, już po
amnestii, siadłam na krawężniku i zaczęłam grać poloneza Ogińskiego.
Przechodząca Rosjanka tak się wzruszyła, że rzuciła w moją stronę 20 rubli.
Ale po powrocie do kraju takich „reakcyjnych muzykantów” widać sobie
nie życzyli. Ani przedwojennych żołnierzy.

Zaraz po przyjeździe do Polski w 1948 roku UB ciągle wzywało do
siebie ojca na przesłuchania. Żarówką w oczy świecili, o kontakty pytali.
Dobrze wiedzieli, że żadnych kontaktów ojciec nie ma, że w podziemiu nie
działa, zamęczyć go chcieli. Wracał zawsze z tych przesłuchań chory, kilka
dni nie jadł.
Ja z kolei miałam wtedy swojego „anioła stróża”. Codziennie rano,
kiedy wychodziłam do szkoły, widziałam pod domem faceta z siatką. Raz
postanowiłam zabawić się jego kosztem i udało mi się go przechytrzyć.
Mijając go, zagapiłam się na jego buty – patrzyłam na nie jeszcze kilka
kroków za nim z odwróconą głową. Tak go to zdeprymowało, że sam zaczął
je obserwować i w ten sposób stracił mnie z oczu. Więcej go nie
zobaczyłam. Może zawstydził się, że dał się tak wyrolować
siedemnastolatce? Jestem pewna, że natchnienie do takiego figla przyszło
z kapliczki, którą mijałam. W ogóle ocalenie z wojny i zsyłki zawdzięczam
Bożej opiece. Ja i moi rodzice. Jak tylko wróciliśmy do Polski, pierwsze
kroki skierowaliśmy do jasnogórskiego sanktuarium, gdzie mama złożyła
prawdziwe korale jako wotum.
Przed wojną ta Częstochowa to był nasz drugi dom, przyjeżdżaliśmy tam
zawsze na wakacje – był sad na osiemdziesiąt drzew i sześć pokoi.
W Wilnie sami byliśmy, bez dalszej rodziny i znajomych, bo tatuś –
Franciszek Gwoździk – jako oficer Korpusu Ochrony Pogranicza został tam
oddelegowany. Piękny dom mieliśmy, dobrze nam się powodziło. Mama
Regina, która zajmowała się prowadzeniem domu, miała do pomocy nianię
i gosposię, a tata miał swojego ordynansa. Co roku pielgrzymowali na Jasną
Górę, aż postanowili, że kupią w Częstochowie dom, żeby podczas tych
pielgrzymek mieć swój kąt. I w 1931 roku kupili.

W tym samym roku na świat przyszłam ja – 6 stycznia, w Święto
Trzech Króli. Nie z kapusty, nie od bociana się wzięłam, ale przyniósł mnie
jeden z króli – najpewniej ten czarny, bo mnie potem, w powojennej
tułaczce, do Afryki zabrał. Z Wilna pamiętam lodowisko koło kościoła św.
Jakuba, park miejski i defiladę wojskową, którą odbierał marszałek Józef
Piłsudski. Lalkę, którą tatuś mi kupił, nazwałam Jadzia – jak córka
Piłsudskiego – i do kompletu zażyczyłam sobie jeszcze jedną – Wandzię.
Z tamtych czasów do dziś został mi sentyment i do lalek, i do Piłsudskiego.
Udzielam się w częstochowskim Towarzystwie Przyjaciół Józefa
Piłsudskiego, a lalkami bawię się z moją prawnusią. Po powrocie do Polski
bawiłam się nimi jeszcze po tym, jak odebrałam z urzędu dowód osobisty.
Mama krzywo na to patrzyła, a ja tęskniłam za lalkami. Nie chodziłam na
zabawy, do kina, do kawiarni, tylko lalkami się bawiłam. Bo zabawę nimi
przerwała mi wojna i musiałam ten brak nadrobić.
Po tym, jak przylepiono mi łatkę „wroga ludu”, aż do transformacji nie
rozpowiadałam o Syberii, Palestynie i Andersie, choć dla mnie to był drugi
tatuś. Z mężem i dziećmi – tak, wiedziałam, że im mogę ufać. Z innymi nie.
Raz tylko otworzyłam się w czasie przyjmowania do pracy. Wdową już
byłam, ciężko było mi wyżyć z pensji felczera. Miałam pod sobą sześć
wiosek, w których posługiwałam jako pełniąca obowiązki lekarza –
badałam, wypisywałam recepty i zwolnienia do dziewięciu dni. A potem
trafiłam na chirurgię na pogotowiu. Okazało się, że chirurg i pianista
z jednej są gliny – dzięki sprawnym palcom pięknie zszywałam rany:
równiutkie, cieniutkie szwy robiłam, wszystkich pokaleczonych do mnie
z tym odsyłali. Ale to nie praca dla samotnej matki.
Chodziłam wtedy do Empiku na angielski i francuski i raz w przerwie
między zajęciami podsłuchałam na korytarzu rozmowę dwóch pań: „W

sądzie to jest praca marzenie. W poniedziałek mają przyjmować nowe
osoby”.
Helena Kurzak wraca z mamą ze szkoły, 10 września 1937 roku

Nie czekałam do poniedziałku. Był czwartek, a ja już nazajutrz
stawiłam się w katowickim sądzie. Na ręku sędziego Buczka, który ze mną
rozmawiał, zobaczyłam numer obozowy, który „na pamiątkę” przywiózł
z Auschwitz. Stwierdziłam, że przed nim mogę się otworzyć.
Opowiedziałam wszystko, on wysłuchał i powiedział: „Jak ty tyle przeszłaś,
a jeszcze felczerem jesteś, to sprawdzisz się w pracy blisko człowieka.

Będziesz opiekunem kuratorów społecznych u nas, w Sądzie
Wojewódzkim”.
Pracując tam, zrobiłam Studium Pedagogiki Specjalnej w Instytucie im.
Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. W komunistycznej Polsce ustawiłam
się więc na dwa fronty: w zawodzie felczera na wypadek wojny, której
widmo wciąż nade mną krążyło, i w zawodzie kuratora – na czas pokoju,
którego względnych dobrodziejstw wówczas doświadczaliśmy.
Jak remontowali tory między Częstochową a Katowicami, trzy godziny
jechałam do pracy i trzy godziny z niej wracałam. W międzyczasie
biegałam między wioskami, pomagając moim kuratorom, a wieczorem
długo nogi moczyłam w misce z zimną wodą. W 1984 roku odezwały się
choroby, których nabawiłam się na zsyłce, i przeszłam na rentę.
Po wjeździe do Polski w 1948 roku, w Czechowicach-Dziedzicach to było,
zaraz po wyjściu z pociągu ucałowaliśmy polską ziemię. Potem ją
przeklinałam:
„Trzeba nam było do Londynu jechać!” – krzyczałam do rodziców jako
niespełniona pianistka, nastolatka prześladowana w szkole i śledzona przez
UB. Patrzyłam na swoje pierwszokomunijne zdjęcie z 1940 roku, na
którym jestem w pięknej sukience i welonie uszytych przez mamę
i bielutkich bucikach z mięciutkiej skórki, i rósł we mnie żal straconego
dzieciństwa i młodości. Przyszłość też nie rysowała się kolorowo.
„Nigdy! – mówił tatuś. – Przeczekamy to, w końcu się to zmieni”.
Wierzył w upadek komunizmu, ale go nie dożył. Zmarł w 1987 roku,
rok po śmierci mamy. Podobnie stanowczy był wtedy, gdy w punkcie
repatriacyjnym w 1947 roku proponowali nam Wielką Brytanię, USA,
Nową Zelandię. A ojciec na to: „Dość tej tułaczki, wracamy do Polski”.

W 1940 roku Helena Kurzak przystąpiła w Wilnie do Pierwszej
Komunii Świętej. Suknię i welon uszyła jej mama, a na nogach
miała skórkowe pantofelki

I wróciliśmy. Do Wilna droga była zamknięta, nasz tamtejszy majątek
przepadł, a sześciopokojowy dom w Częstochowie zajmował już pracownik
elektrowni, o którego władze zatroszczyły się naszym kosztem. Łaskawie
zostawił nam jeden pokój z dostępem do kuchni.
*
Jako oficer sztabu głównego wojska tata wiedział, co się święci. Na
początku września 1939 roku wsiadł na rower i pojechał niby po mięso. 19
września do Wilna wkroczyli Sowieci. Od brudnych, zmęczonych marszem
żołnierzy unosił się nieziemski smród.
Wiedziałyśmy z mamą, że tata uciekł. W drodze na Litwę został
aresztowany i internowany w obozie w Lidzie. Dzięki temu przeżył –
gdyby Sowieci wzięli go do niewoli, to jak jego koledzy z Korpusu
Ochrony Pogranicza skończyłby w dole w Miednoje. Kiedy tylko mama
dowiedziała się, gdzie ojciec przebywa, zapakowała do worka damskie
ubrania, wzięła mnie za rękę i ruszyłyśmy. W tej akcji każdy miał swoją
rolę do odegrania. Podczas gdy mama, przebrawszy tatę za kobietę,
wychodziła z nim przez otwartą bramę obozu, ja zagadywałam po litewsku
strażnika, któremu dwie mijające go panie nie wydały się podejrzane.
Litewski znałam ze szkoły, bo po zajęciu Wilna przez Litwinów każdy
musiał się go uczyć.
Dnia 18 czerwca 1941 roku, jak się potem okazało – cztery dni przed
wybuchem wojny radziecko-niemieckiej – wracałam właśnie ze szkoły.
Trzymałam w rękach świadectwo ukończenia czwartej klasy, machając nim,
zadowolona z ocen, gdy minęła mnie ciężarówka. Zdążyłam wejść do
domu, gdy pojazd się pod nim zatrzymał, a do mieszkania wtargnęło kilku
mężczyzn. Jeden z nich miał postawiony kołnierz płaszcza i zsuniętą na
twarz czapkę. To był Polak, który wskazał nas enkawudzistom. Pod
wymierzonymi w nas lufami karabinów mama w pośpiechu wkładała
rzeczy do worka, a tata je wyjmował. Strasznie byli zdenerwowani. Albumy
fotograficzne, które mama pakowała, żołnierze wyrzucali i deptali, śmiejąc
się przy tym obrzydliwie.
To była ostatnia z czterech wywózek, które Sowieci zafundowali
Polakom. Kiedy pociąg dojechał do granicy polsko-sowieckiej, strażnicy

kazali wysiąść wszystkim mężczyznom. Potem się dowiedziałyśmy, że
trafili do łagrów. Tatuś – do obozu o zaostrzonym rygorze w Plesiecku koło
Archangielska. Nas wieźli dalej, nieskończenie długo, bo co chwilę
odstawiali nas na boczny tor, by umożliwić przejazd transportom
wojennym. Gdy tory się skończyły, wysadzili nas i pognali piechotą do
posiołków. My z mamą znalazłyśmy się w Tainczy w obwodzie
kokczetawskim w północnym Kazachstanie.
Wokół ani jednego drzewa, krzewu. I ta cisza. Ani psa, ani kota, bo już
zjedzone. Ani krowy czy konia, bo wojsko zabrało. Tylko wilki – tak samo
wygłodniałe jak my. Zamieszkałyśmy w lepiance jednej z Polek. Zimą
śnieg całkowicie zasypywał te prowizoryczne domki, nie dawało się wtedy
z nich wyjść przez drzwi czy okno, tylko po drabinie przez dymnik. A po
drugiej stronie już czekały wilki. Zdarzało się, że nie wychodziliśmy przez
parę dni.
Do jedzenia mieliśmy ziarna pszenicy, które z mamą z trudem
mieliłyśmy na ciężkich żarnach, a piłyśmy piołun. Herbaty nie było, a jego
rosło tam w bród. Tak wysoki był, że cała się w nim chowałam. Z domu
mama przywiozła kawał posolonej słoniny. Po trzech tygodniach był już
zjełczały, ale codziennie jedną skwareczką z niego okraszałyśmy nasze
lepioszki pieczone na prowizorycznym piecu. Kładło się ją na końcu placka
i jadło z namaszczeniem, wyczekując ostatniego kęsa. Co to był za rarytas!
Zesłańcy pracujący w tajdze mieli chociaż las, a w nim jagody, drobną
zwierzynę. Na stepie nie było nic.
Nasza gospodyni, Maria Jaworska, nie wiem skąd, ale przynosiła ziarna
słonecznika i mnie nimi ratowała przed szkorbutem. Była wnuczką zesłańca
styczniowego. Do dziś pamiętam, jak raz powiedziała: „Niech mi Bóg
wybaczy, ale dziękuję Mu, że nie mam dzieci, bo musiałyby przejść tę
gehennę, którą ja przechodzę”.

Wiadomość o amnestii dotarła do nas dopiero w 1942 roku. Do Tainczy
przyszedł żołnierz i opowiadał o tym, że w Jangi-Julu w Uzbekistanie
tworzy się Wojsko Polskie, II Korpus pod dowództwem generała
Władysława Andersa. Mama przekazała mu karteczkę z informacją dla taty,
choć wtedy nie wiedziała przecież, co się z nim dzieje.
Wiedziałyśmy tylko tyle, że przebywa w łagrze o zaostrzonym rygorze.
On tymczasem był już umierający. Leżał w szpitalu z opuchlizną głodową,
a lekarz dawał mu najwyżej dwa tygodnie życia. Wieść o amnestii dodała
mu sił, zwlókł się z łóżka i uciekł. Zziębnięty, w gumiakach, nie szedł,
a czołgał się, jedząc ze śmietników, i wtedy natknął się na żołnierza
w polskim mundurze, który niósł list od mojej mamy. Było to już w Jangi-
Julu, do którego tata zmierzał z zamiarem wstąpienia do wojska.
Kiedy dowiedział się, gdzie jesteśmy, wyruszył po nas. Przekupił
miejscowego chłopa i wypożyczył od niego sanie, którymi uciekaliśmy
przez trzy noce. Jakoś nie ufaliśmy tej „odzyskanej wolności” i nikomu nie
meldowaliśmy naszego odejścia. Uchodziliśmy potajemnie. Podróż
wlokącymi się i przepełnionymi pociągami była męcząca, ale nagrodę
stanowiło powitanie w obozie wojskowym w Jangi-Julu. Nadal żyliśmy
biednie, ale byliśmy już wśród swoich. Nikt nie nazywał nas „wrogami
ludu”, „polskimi panami”, nikt nie groził śmiercią. Dostaliśmy ubrania
i przydział żywności. Tatuś wrócił do służby wojskowej, a mamusia
zapisała się do YMCA17 i pracowała w obozowej kantynie.
Pozostawało jeszcze „zagospodarować” dzieci. Anders zdecydował
o utworzeniu dla nich szkół, w których znów mogły się uczyć, ale przede
wszystkim – aby mogły ocaleć z nieludzkiej ziemi. Wielu uczniów było
bowiem sierotami.
Ja trafiłam do Szkoły Młodszych Ochotniczek. Nazywałyśmy siebie
„smoczkami” – od skrótu SMO. Do szesnastego roku życia dziewczynki

i chłopcy należeli do junaków, a potem – do formacji dydaktyczno-
wojskowych, które były ewenementem w historii edukacji. Po osiemnastym
roku życia dziewczęta trafiały do „pestek”, czyli Pomocniczej Służby
Kobiet, gdzie zdawszy maturę, robiły kursy na sanitariuszki, pielęgniarki,
kantyniarki, świetliczanki, pracownice administracyjne, a nawet na
kierowców dodgów i skąd niejednokrotnie wyjeżdżały na front. Moje
starsze koleżanki walczyły w Tobruku i pod Monte Cassino. Ja miałam
dopiero dwanaście lat, ale tacie zależało, bym dołączyła do SMO. Dodał mi
więc cztery lata i tak stałam się najmłodszym żołnierzem tej formacji.
Dostałam mundur i buty.
Szkoła dla młodszych ochotniczek powstała w Karkin-Batasz
w Uzbekistanie. Formalnie zatwierdzono ją w maju 1942 roku, ale
faktycznie działała od marca, kiedy to przyjechały do niej pierwsze cztery
junaczki. W tym maju byłam jedną z blisko 700 junaczek, dwa miesiące
później było nas ponad tysiąc.
Karkin-Batasz oznacza Dolinę Śmierci, latem step zamieniał się
bowiem w pustynię. Nie mówiąc o wodzie, nam, uczniom, brakowało także
papieru, lekcje odbywały się więc w formie pogadanek. Bez podręczników
i książek – miałyśmy jedynie egzemplarz Pana Tadeusza, który ktoś zdołał
zabrać z domu. Pisałyśmy na marginesach gazet, szarym kartonie do
pakowania paczek, na deszczułkach czy korze brzozy. Po jakimś czasie
dostaliśmy pięćdziesiąt ołówków, piętnaście notesów, paczkę kredy, pięć
gwizdków, dwie księgi-zeszyty, dwie piłki, jedną siatkę i piłkę do palanta.
Podręczniki przychodziły do nas w skrzyniach po amunicji.
W tamtym czasie przyjęłam sakrament bierzmowania. Nie przyznałam
się, że byłam bierzmowana jeszcze w Wilnie – wtedy takie sprawy
załatwiało się szybciej niż dziś. Chciałam być jedną z bierzmowanych, bo
naszym ojcem chrzestnym był sam generał Anders. W równym rzędzie

klęczeliśmy wszyscy, jak to w wojsku, na jednym kolanie. Bierzmujący nas
biskup polowy, Józef Gawlina, podchodził do każdego i namaszczał go
świętymi olejami, a za nim kroczył generał i kładł nam na ramieniu szablę.
Jakież to było dostojne!
Stalin jak niechętnie wypuścił nas z obozów, tak samo niechętnie dawał
środki na utrzymywanie i rozbudowywanie polskiego wojska. Wyczuwając
to, Anders wynegocjował ewakuację części oddziałów i cywili, w tym
dzieci, na pozostający pod wpływami brytyjskimi Bliski Wschód. Podczas
gdy tata służył w wojsku, ja z mamą przez Morze Kaspijskie dotarłyśmy do
perskiego Pahlevi, gdzie przeszłyśmy kwarantannę, a potem – na krótko do
Teheranu i docelowo do Palestyny. Tam już mieszkałyśmy osobno, bo
szkoła była wyłącznie dla uczennic – bez rodziców.
Szkoła Młodszych Ochotniczek „wędrowała” – od Gedery przez
Rehowot i Jenin, by na początku 1944 roku osiąść w Nazarecie. Niedaleko
domku Maryi mieścił się klasztor franciszkanów, którzy go nam
udostępnili. Miałyśmy zakaz samodzielnego opuszczania tamtego terenu,
by nie gorszyć Arabów i nie narażać się na nieprzyjemności czy
niebezpieczeństwa. Raz jednak wymknęłyśmy się we cztery uczennice bez
zgody, bo i o nią nie poprosiłyśmy. Po powrocie czekał nas tygodniowy
areszt domowy. Na przeprosiny przygotowałyśmy dla naszej komendantki
występ pod tytułem Porwanie branki, w którym ja przygrywałam na
mandolinie – tej samej, dzięki której w Rosji zarobiłam 20 rubli.
SMO w Nazarecie obejmowała klasy od czwartej do ósmej, gimnazjum
i liceum pedagogiczne, roczny kurs spółdzielczo-handlowy przekształcony
potem w gimnazjum kupieckie. Ja w dwa lata zrobiłam cztery klasy: piątą
i szóstą oraz siódmą i ósmą. Szkoła przywróciła dzieciństwo wielu moim

koleżankom i kolegom, osieroconym lub oddzielonym od rodziców, po
walce o byt w obozach i w czasie tułaczki, ale i mnie samej. Pozwalała żyć
normalnie. Wykładowcy – przedwojenni nauczyciele uratowani z łagrów –
byli nam rodziną. Uczyli i wychowywali. Jedna z komendantek wpajała
nam: „Dziewczęta, pamiętajcie: poznajemy się po uśmiechu”. Wzrastały
w nas optymistki, ale i altruistki, zbierałyśmy żywność i ubrania, a potem
wysyłałyśmy je do Polski. Te, które razem z SMO po 1947 roku przeniosły
się do brytyjskiego Foxley – a było ich ponad czterysta, pomagały także
biednym w Anglii. W kwietniu 1948 roku szkoły zostały rozwiązane.

Kąpiel w Morzu Kaspijskim w Pahlevi – Helena Kurzak z mamą,
Iran, 1942 rok

Choć polskie szkoły na brytyjskich terenach Bliskiego Wschodu
otrzymały od Londynu prawa szkół państwowych, nie miały uznania władz
brytyjskich, które nie zaakceptowały dziecięcych formacji w wojsku.
Utrzymywane były z dobrowolnych datków żołnierzy Armii Polskiej na
Wschodzie. Decyzja o ich utworzeniu, mimo deficytu kadry i środków
materialnych, była ważnym dokonaniem polskiego rządu emigracyjnego.
Dzieci od ósmego do siedemnastego roku życia były za duże, by wyjechać

do osiedli w Australii, Indiach, Meksyku, Nowej Zelandii czy Afryce, gdzie
mogłyby przebywać ze swoimi opiekunami, a za małe, by wstąpić do
wojska.
Dla Andersa edukacja była bardzo ważna. Nie wiem, czy w staraniach
o tworzenie polskich szkół na emigracji kierował się przeświadczeniem, że
przyda nam się, gdy już wrócimy do kraju, czy raczej chęcią utrzymania
w nas łączności z polskością, gdy na powrót do ojczyzny nie będzie szans.
To było jednak genialne posunięcie – dzięki temu nasze dzieciństwo było
choć trochę mniej zmarnowane. Nie będzie też przesadą stwierdzenie, że
generał zadbał o wykształcenie przetrzebionej kadry inteligenckiej
w powojennej Polsce.
Często nas odwiedzał. Jak tylko przyjeżdżał, ustawiałyśmy się
w szeregu na placu apelowym, a on przemawiał. Rozmawiał z nami,
notował problemy, które mu zgłaszałyśmy, nawet te najbardziej osobiste,
rozpytywał o nasze postępy w nauce. Dziewczynki lgnęły do niego,
przytulały się – zupełnie jak do mojej mamy, gdy mnie odwiedzała. Były
tak bardzo spragnione rodziców, cudzy tata i mama dawali im ich
namiastkę.
Raz na koniec takiego spotkania dziewczęta zaniosły generała do
samochodu na rękach. To był nasz „tatuś”. Kiedy przyjechał do nas po raz
pierwszy, rozpłakałam się. „Czemu płaczesz?” – spytał. Wtedy rozbeczałam
się na dobre. Mama była kilkaset kilometrów ode mnie, tatuś jeszcze dalej –
na froncie we Włoszech, a generał mi go przypominał. Pochylił się nad
moją rozmazaną buzią, po czym wyprostował się i powiedział: „Przecież
żołnierz nie płacze!” – W jego głosie słychać było i wojskową surowość,
i ojcowską troskę. Automatycznie się wyprostowałam, obtarłam łzy i więcej
nie płakałam.
*
Mimo trudnych warunków edukacja była na najwyższym poziomie. Po
maturze dziewczęta bez problemu dostawały się na studia. Choć gimnazjum
i liceum miały profil humanistyczny, ich absolwentki zasiliły potem
wydziały nie tylko polonistyki, anglistyki, historii sztuki i prawa, ale także
medycyny, stomatologii, architektury czy rolnictwa.
Ponieważ podlegałyśmy Dowództwu Jednostek Wojska Polskiego na
Środkowym Wschodzie, prócz mundurów obowiązywała nas musztra.
Każda z nas składała też ślubowanie na sztandar:
Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu, być

wiernym Ojczyźnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej, sztandarów wojskowych nigdy
nie odstąpić, stać na straży Konstytucji i honoru żołnierza polskiego, prawu,
Prezydentowi Rzeczypospolitej być uległym, rozkazy dowódców i przełożonych
wiernie wykonywać, tajemnic wojskowych strzec, za sprawy Ojczyzny mej
walczyć do ostatniego tchu w piersiach i w ogóle tak postępować, abym mógł żyć
i umierać jak prawy żołnierz polski. Tak mi dopomóż Bóg i Święta Syna Jego
Męka. Amen.
Szkoły junaczek i junaków to był ewenement, nieznany dotąd w historii
ani szkolnictwa, ani wojska. To, jak sobie radziły i one, i szkoły kadeckie
dla chłopców, stanowiło przykład ogromnej zaradności. W 1942 roku
w Jerozolimie powstał Dział Wydawnictw – powielał podręczniki, które
kilku zesłańcom udało się zabrać z domu i uchować w niewoli, a także
pochodzące ze zbiorów polskich Żydów, przybyłych do Palestyny jeszcze
przed wojną. Podlegająca mu Podkomisja dla Oceny Podręczników
Szkolnych pod kierownictwem Łukasza Kurdybachy, historyka ze Lwowa –
w dwa miesiące, od października do grudnia 1942 roku, przygotowała
i wydrukowała prawie 30 tysięcy różnego rodzaju podręczników, z których

uczyły się potem polskie dzieci od Bliskiego Wschodu przez Afrykę po
Nową Zelandię i Meksyk.
Pierwsi Polacy przyjechali do Palestyny w 1939 roku – byli to głównie
cywile. Działać zaczęły: Polski Czerwony Krzyż, YMCA. Ministerstwo
Informacji i Dokumentacji uruchomiło tam placówkę prasową,
w Jerozolimie działała Polska Agencja Telegraficzna, Sekcja Polska Radia
Jerozolima i Centrum Informacji na Wschodzie. Wychodziła więc polska
prasa – i cywilna, i wojskowa, i młodzieżowa; funkcjonowały organizacje
religijne, harcerskie, zawodowe, polityczne.
W kwietniu 1940 roku do Palestyny dotarła Brygada Strzelców
Karpackich, najwięcej ich było w Jerozolimie. Z czasem dołączyli do nich
tacy jak my. Kolejna fala polskich żołnierzy dotarła do Jerozolimy w 1943
roku – był to II Korpus. Było w Jerozolimie kilka „polskich” miejsc:
w prowadzonych przez Żydów z Polski kawiarniach czy restauracjach zjeść
można było bigos, posłuchać polskich piosenek. Ściągający tam poeci
i pisarze – Roman Brandstaetter, Marian Hemar, Stanisław Młodożeniec,
Władysław Broniewski, Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński, Jerzy
Giedroyć – tworzyli silne polskie środowisko literackie.
Pod wierszami Broniewskiego wszyscy moglibyśmy się podpisać, jak
choćby pod tym fragmentem jego Ściany płaczu:
Kilka starych kamieni
i płacz – przez tysiące lat…
Gdybym mógł to zamienić
na Wierzbową i Nowy Świat.
Albo ten fragment Via Dolorosa:
Ja wiem, że jedyna droga
do Polski
– to droga Golgoty.
Polacy w Jerozolimie zostawili także swój ślad religijny. Podczas
piątkowych dróg krzyżowych szła osobna polska procesja. Wielki Tydzień
Polaków w Jerozolimie z 1941 roku opisał ksiądz Leon Łomiński.
Przytacza tam słowa biskupa Karola Radońskiego, który w Niedzielę
Palmową wołał: „W górę serca, Żołnierze Wolności, Rycerze
Zmartwychwstania”. W czasie procesji z palmami sięgającymi nawet kilku
metrów na jerozolimskich ulicach rozbrzmiewały pieśni: Po górach,
dolinach, Serdeczna Matko, Kto się w opiekę poda Panu swemu. Jak kiedyś
tłumy Jerozolimy przy Bramie Złotej przypatrywały się Synowi
Dawidowemu, tak teraz ze zdumieniem jerozolimczycy oglądali mężczyzn
w polskich mundurach śpiewających Boże, coś Polskę pod biało-
czerwonym sztandarem.
Z tym samym sztandarem szła potem procesja wielkoczwartkowa –
z Wieczernika do Ogrodu Oliwnego, a dzień później – na Kalwarię. Szli
z krzyżem poświęconym u Grobu Zbawiciela, który po wojnie miał
przyprowadzić polskie tłumy do ojczyzny. Ksiądz Łomiński wspomina
Drogę Krzyżową w Jerozolimie 1941 roku jako pierwszą w dziejach świata
tak liczną polską pielgrzymkę. I tu znowu – w Bazylice Grobu Pańskiego
rozbrzmiało: „Ojczyznę wolną racz nam wrócić, Panie” i „Zlituj się, zlituj,
niech się nie tułamy”.
Przy Grobie św. u ojców asumpcjonistów co pół godziny wartę pełnili
dwaj polscy żołnierze. Jakże symboliczny musiał być widok biało-
czerwonego sztandaru z białym orłem i leżącej obok korony cierniowej. Po
Jerozolimie rozniosła się wieść o polskim Grobie Bożym. By go zobaczyć,
przybywali arabscy chrześcijanie, ale i muzułmanie oraz żydzi.
Na Via Dolorosa żołnierze i uchodźcy odzyskali zaniedbane przez
Ormian stacje i je wyremontowali. Rzeźbę upadku Pana Jezusa wykonał

Tadeusz Zieliński, który na jednym z obrazów umieścił napis: „Nie
płaczcie, Polska zmartwychwstanie”. Pamiątką po Polakach jest także
tamtejsza rzeźba Matki Bożej Częstochowskiej. Osobną historię opisuje
polska kwatera katolickiego cmentarza na górze Syjon, niedaleko
Wieczernika, na którym spoczywają ci, którzy nie przeżyli tułaczki z II
Korpusem Andersa w latach 1941–1948.
Kiedy Wielki Tydzień 1941 roku gromadził w Jerozolimie największą
polską pielgrzymkę, ja z mamą byłyśmy jeszcze w Wilnie. Po tym, jak
z pozostałymi „smoczkami” dotarłam do Nazaretu w 1944 roku, po dwóch
latach przeniosłam się do Ain Karem. Pamiętam, jak samotnie
przemierzałam siedmiokilometrową drogę do pustelni – miejsca, w którym
Maryja odwiedziła swoją kuzynkę Elżbietę.
W Ain Karem byłam już z mamą. Mieszkałyśmy u rodziny arabskiej:
nasz gospodarz, Ibrahim, jako jedyny w okolicy miał „tylko” dwie żony.
Kontynuowałam naukę w szkole, która mieściła się w klasztorze, a ojciec
regularnie nas tam odwiedzał – w czasie przepustek z wojska.

Klasztor oo. franciszkanów w Nazarecie służący jako budynek
Szkoły Młodych Ochotniczek od 1942 do 1944 roku

W 1946 roku zaczęły się rozruchy arabsko-żydowskie. Ulice były
ogrodzone drutem kolczastym, przy którym stał brytyjski żandarm
i sprawdzał paszporty.
– Have you got a pass? – pytał.
– No, przecież widzisz. – Tu zatrzymany wojak wskazywał pas przy
mundurze.
– Oh, you are a Polish – odpowiadał na to brytyjski żandarm, bo taka
reakcja polskich żołnierzy była typowa.
– Sam se „polisz” – burknął raz jeden taki żołnierz, co usłyszała moja
koleżanka i zaraz się tą anegdotką podzieliła z resztą uczennic, ku naszej
wielkiej uciesze zresztą.
W Palestynie było szczęśliwie – nie mieliśmy radia, nie wiedzieliśmy
o Holokauście, Auschwitz, powstaniu warszawskim. Żyliśmy

codziennością, która też przecież wymagała od nas, zwłaszcza od mamy,
wielu zabiegów, by nas utrzymać. Aż nadszedł czas wyjazdu. Kiedy
przemierzaliśmy Kanał Sueski, do ostatniego wagonu naszego pociągu
wtargnęli beduini, którzy dłuższy czas gonili nas konno. Jedna z kobiet
chwilę wcześniej wyjęła z wózka dziecko, by je nakarmić. Kiedy
zobaczyłam, jak beduin jednym ruchem wyrzuca z pociągu wózek, wstąpiła
we mnie nadludzka siła. Chwyciłam dwie ciężkie walizy i, trzymając je
przed sobą, parłam do drugiego wagonu. Przestrzegano nas przed tym
ostatnim wagonem, na który napadali beduini, ale kiedy wchodziliśmy do
pociągu, wolny był właśnie tylko ten ostatni.
Z Port-Saidu w 150 osób płynęliśmy stateczkiem o wyporności 1,1
tysiąca ton. Fale na Morzu Śródziemnym kołysały nami jak łódeczką –
statek to się podnosił, to opadał. Bliźniaczy statek, który wypłynął
wcześniej, zatonął. Między Kretą a Sycylią rozpętała się burza – woda lała
się na pokład, była niezła „kołysanka”.
Nagle przy brzegu ukazały się światełka miasta. To była Genua.
W oczekiwaniu na pociąg Czerwonego Krzyża do Polski liznęłam
włoskiego. Włoscy żołnierze chętnie uczyli go urodziwe Polki, to i ja
skorzystałam. Do Polski jechaliśmy tydzień. W Czechowicach-Dziedzicach
wysiedliśmy i pierwsze co zrobiliśmy, to ucałowaliśmy polską ziemię. Tę,
która w kolejnych latach okazała się dla nas tak niewdzięczna.
W Polsce mieszkają już tylko trzy „smoczki”, wśród nich ja. Wszyscy
my, wojenni tułacze, mamy przetrącone życiorysy, dlatego tak bardzo
zależy nam na tym, by pamięć o tamtych zdarzeniach, ich ofiarach
i sprawcach zachować i pielęgnować. To nie jest „grzebanie się
w przeszłości”, jak mówią niektórzy. Ze swoją pamięcią stanowimy żywą
lekcję historii, która przestrzega: „Nigdy więcej wojny”.

Helena Kurzak
17
YMCA (z ang. Young Men’s Christian Association, pl. Związek Chrześcijańskiej Młodzieży
Męskiej), wyrosły w Polsce w latach 1919–1922 z amerykańskiej misji YMCA. Po wybuchu II
wojny światowej niósł pomoc potrzebującym, dlatego Niemcy go rozwiązali, majątek skonfiskowali,
a działaczy aresztowali i zamordowali. W Polsce działał potem konspiracyjnie, a na uchodźstwie
powstało wiele jego lokalnych ośrodków.

Z rodzicami w Betlejem. Ojciec w mundurze II Korpusu
Helena z arabską rodziną, u której mieszkały z mamą w Palestynie
Helena Kurzak przed tablicą upamiętniającą zesłańców
Syberyjskich, którą sama zaprojektowała

ANDRZEJ
SŁONECZNY CHŁOPAK
Andrzej Rutkowski w połowie lat 30. XX w.

fot. Archiwum Andrzeja Rutkowskiego
piekieł Rosji, w której wybijano nam z głów Boga, trafiłem do raju
Z Palestyny – kolebki chrześcijaństwa. Ale mnie wciąż się śnił zapach
parku i jesiennych liści w Polsce.
Dzięki sprytowi i zaradności rodziców przez zsyłkę przeszedłem jak
spacerkiem. Mój ojciec – Adam, nadleśniczy w Jałówce koło Świsłoczy
w Puszczy Białowieskiej – ukończył przed wojną naukę w Instytucie
Politechnicznym i Rolniczo-Leśnym w Puławach, a praktyki odbywał
w Buzułuku, potem jeszcze był adiunktem koło Archangielska, znał więc
rosyjską mentalność. Znała ją też mama, z pochodzenia ziemianka. Kiedy
więc 17 września 1939 roku ojca aresztowali, wiedziała, że jedyną drogą
wydostania go stamtąd jest przekupstwo. Miałem wtedy dziesięć lat.
Po wykupieniu ojca przeniesiono go na stanowisko nadleśniczego
w Gródku koło Białowieży – resztę zatrzymanych, w tym popa,
zamordowano. Niedługo jednak cieszył się wolnością, i tak nas dopadli.
W domu stało radio, a w nim stacje: Paryż-Londyn. Kiedy tylko załomotali
do drzwi, mama zmieniła częstotliwość radia i chwyciła za biżuterię.
– Ładny zegarek macie – rzucił enkawudzista do mamy.
– To nie mój – odpowiedziała mama.
– A czyj? – zapytał zdziwiony żołnierz.
– A wasz – odparła mama, czym go – znaczy żołnierza – „kupiła”.

Andrzej Rutkowski z rodzicami i młodszym bratem oraz stryjem
w Lidzie przed 1939 rokiem

Zsyłka nas nie minęła, ale enkawudzista przymknął oko na pakowane
do waliz futra i biżuterię. Sprzedanie ich na Sybirze uratowało nas przed
śmiercią głodową. W tułaczkę ruszyliśmy 17 lutego 1940 roku.
Wywieźli nas do posiołka Oktiabrski w województwie nowosybirskim –
600 kilometrów od granicy z Mongolią, 150 kilometrów od stacji Tiażyn.
Podczas gdy my w szkole wysłuchiwaliśmy o tym, jak nas rodzice
okłamują i że Boga wcale nie ma, ci rodzice harowali w kopalni złota.
Mieszkaliśmy w spróchniałych chatach, w których zimą woda w wiadrach
zamarzała, a na ścianach osiadał szron.
Po amnestii wyjechaliśmy najszybciej, jak się dało. Nie chcieliśmy
radzieckich paszportów, dotarliśmy do Buzułuku, a za nami pół posiołka –
wiedzieli, że ojciec jedzie tam jak do siebie. Po podpisaniu układu Sikorski-
Majski 30 lipca 1941 roku – jedenaście dni później Naczelny Wódz

powierzył dowództwo polskiej armii generałowi Władysławowi Andersowi
– uwięzionemu na Łubiance. Trzy dni później podpisano umowę, na mocy
której zaczął on formować Armię Polską w ZSRR. Obowiązki dowódcy
Anders objął 18 sierpnia 1941 roku. Stalin pozwolił na zmobilizowanie 30
tysięcy żołnierzy.
Gdy okazało się, że w Buzułuku ma być siedziba polskiego wojska,
enkawudzistów z Nowosybirska nieco to zaniepokoiło. Anders ulokował
tam dowództwo i sztab Armii Polskiej. Ktoś mu powiedział, że przed wojną
obóz ten mój ojciec budował. Od 23 sierpnia do 12 września 1941 roku
w enkawudowskich obozach dla polskich jeńców komisje rekrutacyjne
wyłoniły 24 828 mężczyzn; 273 osobom narodowości niemieckiej
odmówiono rekrutacji; 252 odrzuciły akceptację; 234 odpadły z powodów
zdrowotnych, a trzy – przez ciążące na nich wyroki sądowe. Żołnierzy było
więc ponad 25 tysięcy, w tym blisko tysiąc oficerów. Jednostki formowały
się nie tylko w Buzułuku, ale także w Tatiszewie i Tockoje.
Pobyliśmy tam tydzień, po czym przejechaliśmy do Kermine, zwanej
Doliną Śmierci – kiedyś to miejsce mnie ocali. Tam też została przeniesiona
Dywizja Piechoty z Tockoje. Choroby wciąż dziesiątkowały uwolnionych
zesłańców, tyle że – jak mówili – „tu cieplej było umierać”. Do pochówków
używano jednej dyżurnej trumny, a po epidemii tyfusu wózek-karawan
tylko przykrywano kocem. Zmarło niemal tysiąc żołnierzy, junaków
i ochotniczek Pomocniczej Służby Kobiet, dywizję dalej jednak
formowano. W marcu 1942 roku liczyła już ponad 7 tysięcy osób. Od 24
marca do 4 kwietnia do Persji i na Bliski Wschód ewakuowano ich ponad
połowę.
W Kermine ojciec rozpoznał kolegę – osadnika wojskowego, który
pomógł nam znaleźć się na liście transportu do Pahlevi. Na początku
sierpnia 1942 roku czekaliśmy już w Krasnowodsku na okręt do Pahlevi.

Na tamtejszych plażach leżeliśmy pokotem, nie mieliśmy siły się ruszać,
wielu też już się nie ruszało – byliśmy jak żywe cmentarzysko. Pamiętam,
jak zagadnąłem do leżącej obok dziewczynki, a ona nie odpowiadała.
Przyjrzałem jej się – była już sztywna.
Andrzej Rutkowski do Pierwszej Komunii Świętej poszedł zaraz po
przyjeździe do Iranu wiosną 1942 roku – w obozie na lotnisku
w Teheranie. Mama ubrała go w to, co miała

Z Pahlevi udaliśmy się do Teheranu, gdzie ojciec pracował
w Czerwonym Krzyżu, a ja chodziłem do szkoły ojców lazarystów,

a stamtąd wiosną 1945 roku – do Libanu. To był mój pierwszy raj na ziemi:
ciepło, kwitnące anemony i niezwykła serdeczność ludzi. Mieszkaliśmy
w miejscowości Ghazir, w domu na górze przy pomniku Chrystusa, nie
było tam niestety szkoły. Przyuważył mnie Eugeniusz Kocuper, delegat RP
na Bliski Wschód, i pyta o wiek:
– Piętnaście – odpowiadam.
– Do kadetów go! – krzyknął w stronę moich rodziców.
Do kadetów, czyli do Junackiej Szkoły Kadetów w Barbarze,
w Palestynie. On już miał tam swojego huncwota – Janusza zresztą znałem.
Z Barbary przyjeżdżałem do rodziców na ferie. Najpiękniejsze wakacje to
były te w 1946 roku – już po wojnie, ale koniec wojny minął dla nas
niepostrzeżenie, bo tam, gdzie byliśmy, nie odczuwaliśmy jej bezpośrednio.
Spędziliśmy więc te wakacje w Mameltain, w domu Rafaeli Santi. Morze
w zatoce Jounieh było czyste jak kryształ, kąpaliśmy się przy skałkach
w pobliżu dzisiejszego Casino. W lipcu 1947 roku szkoła przeniosła się do
Anglii, a ja – po małych przygodach – do Libanu. Chodziłem tam do
gimnazjum w Zouku.
Po mojej służbie w junackich strukturach mógłbym potem z rodziną
wyjechać do Anglii, ale mnie się śnił zapach parku i jesiennych liści
w Polsce. Do kraju się rwałem. W tym kraju potem UB – chwilę przed
maturą – trzy tygodnie mnie dusiło, bo zwęszyli, że u Andersa byłem.
Wyciągnął mnie z tego ubek – Żyd, który też był w Kermine – Dolinie
Śmierci. I życia, jak się okazało.
Jako absolwent JSK mogę powiedzieć, że jestem spadkobiercą
dwustuletniej tradycji. Pierwsze wojskowe szkoły dla młodzieży sięgają
1765 roku i Szkoły Rycerskiej, czyli Akademii Szlacheckiego Korpusu

Kadetów Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej. Powołał ją król
Stanisław August Poniatowski – do roku 1794 wykształciła 650 kadetów
i 300 eksternów. Z niej rekrutowało się wielu ważnych dowódców polskich
wystąpień zbrojnych. To była elita.
Na jej wzór po 1918 roku utworzono podobne organizmy w Łobzowie,
a potem we Lwowie, w Rawiczu i Modlinie, później w Chełmnie. Nasza
jednostka – Junacka Szkoła Kadetów – powstała przy Armii Polskiej
ewakuowanej z ZSRR w 1942 roku.
Dowodzący tą armią generał Anders powołał oddziały junackie wśród
dzieci poniżej „wieku wojskowego”, czyli w wieku od czternastu do
osiemnastu lat, jeszcze w Rosji sowieckiej we wrześniu 1941 roku.
Pierwsza była Szkoła Junaków pod dowództwem kapitana Bronisława
Sarnowskiego w Tockoje, a potem we Wrewskoje koło Taszkientu.
Natomiast zgrupowanie dziewcząt – Szkoła Junaczek – powstała w marcu
1942 roku. Wiele z tych dzieci – w jednej trzeciej sierot i półsierot –
uratowało to przed śmiercią głodową lub rusyfikacją.
Zwłaszcza w pierwszych miesiącach ambasada polska ani wojsko nie
miały pieniędzy na opiekę nad ludnością cywilną. Nie zawiodła jednak
ofiarność żołnierzy – włożywszy mundur, oddawali cywilom swoje ubrania,
o ile nadawały się jeszcze do noszenia, i dzielili się głodowymi racjami
żywności. Jedna taka porcja odpowiadała 30 procentom wartości
kalorycznej żołnierskiej porcji angielskiej. Potem żywność dla polskiego
wojska Stalin zmniejszył z 70 tysięcy racji do 26 tysięcy i Anders go
przekonał, że najlepszym rozwiązaniem będzie odesłanie części wojska na
Środkowy Wschód, gdzie odpowiedzialność za uzbrojenie i przeszkolenie
przejmą Anglicy. Rozwiązanie to satysfakcjonowało nie tylko Związek
Radziecki, ale i Wielką Brytanię, której przydało się zasilenie szeregów
żołnierzy.
Jeszcze w Rosji młodzi junacy jedli „zupę galopkę”, po której
galopowało się do latryny, i „pajkę” chleba, pełnili wartę z jednym
karabinem na kompanię, a może nawet z kijem występującym w roli
karabinu. Tylko część z nich miała umundurowanie i obuwie, które przyszło
transportem z Anglii, a i tak w punkcie zbornym w Tatiszewie lub Tockoje
musieli je oddać i przyjąć w zamian zniszczone waciaki sowieckie. Za
pościel służyły koce i płaszcze, za poduszkę – plecak. Pierwszym zadaniem
nauczycieli w prowizorycznych szkołach „pod drzewem” było
wyrugowanie rusycyzmów i… przekleństw.
Wreszcie oddziały te ewakuowane zostały razem z Armią Polską do
Iranu, a potem do Palestyny. Na Bliskim Wschodzie powstawały szkoły
powszechne, gimnazja, licea humanistyczne i techniczno-drogowe w formie
Junackiej Szkoły Kadetów, Junackich Szkół Mechanicznych, Szkoły
Łączności, Szkoły Lotniczej i Morskiej oraz Szkoły Młodszych
Ochotniczek.
Komendantem powołanej w sierpniu 1942 roku JSK, którą ja potem
kończyłem, został major Andrzej Kulczycki. W gimnazjum i liceum uczyli
się chłopcy, którzy później chcieli kształcić się dalej lub pójść do wojska.
Przez JSK przeszło 1,2 tysiąca uczniów, wielu dołączyło do II Korpusu
Polskiego we Włoszech. Wielu leży tam na cmentarzach wojennych na
Monte Cassino, w Loreto czy Bolonii.
Początkowo – od maja do października 1942 roku – JSK ulokowana
była w Bashit, potem – do lipca 1943 roku – w Kastinie, ja dołączyłem do
niej, gdy osiadła już w Barbarze. Opiekowała się nami 3 Dywizja Strzelców
Karpackich. Uczono nas i wychowywano na podstawie odtwarzanych
z pamięci przedwojennych programów i etosu obowiązkowości,
odpowiedzialności, dyscypliny i oddania ojczyźnie oraz odporności na
trudy życia codziennego i żołnierskiego.

We wrześniu 1942 roku na tysiąc uczniów przypadały 44 podręczniki
i 700 książek beletrystycznych. Polacy chodzili po jerozolimskich
bibliotekach, a nawet po domach polskich Żydów w poszukiwaniu
kolejnych. Zdobyli w ten sposób 150 egzemplarzy podręczników.
To wciąż jednak było mało. Nawiązano więc kontakt z majorem
Gronowskim, polskim Żydem, który jeszcze przed wojną wyemigrował do
Afryki Południowej i tam wstąpił do wojska. Z zawodu był drukarzem,
objął więc komendę w brytyjskiej drukarni wojskowej w Jerozolimie.
Podjął się przedruku załatwionych podręczników, które mieliśmy – kilka
z nich mam do dziś – zdobył w tym celu trudno dostępne polskie czcionki
drukarskie.
W 1943 roku powstał w Jerozolimie Dział Wydawnictw przy Komisji
Wyszkoleniowo-Wydawniczej Wojska Polskiego. Druków z czasem
dostarczał też Londyn i drukarnia WP w Rzymie. Program nauczania
i regulamin szkół dla junaków przejęto od polskiej szkoły powszechnej,
założonej w 1940 roku przez polskich uchodźców wojennych w Tel
Awiwie.
Uczyliśmy się w namiotach. Początkowo bez przyborów szkolnych –
między uczniami krążył globus wykonany przez uzdolnionego chłopca
z puszek, a ściany namiotu zdobiły godła – także zrobione z tego surowca.
Po szkole były zawody sportowe, harcerstwo, chór, orkiestra.
Wojsko dawało JSK dowódców, wychowawców i nauczycieli oraz wikt
i opierunek. A przecież nie takie są zadania wojska. To była jednak wojna
i formacje takie jak moja szkoła, stanowiły ewenement, bo powstały
w skrajnych warunkach, na emigracji, w większości z łagrowych
„niedobitków”.
Obowiązywał nas regulamin wojskowy, a szkoła składała się z pięciu
czy sześciu kompanii. Na co dzień byliśmy zwykłymi uczniami, ale od
święta, wizytacji czy inspekcji prężyliśmy pierś w mundurze,
prezentowaliśmy broń i słoneczko na furażerkach, i maszerowaliśmy w takt
Warszawianki. Wydarzenia takie poprzedzały oczywiście godziny musztry
i ćwiczeń. Nasz teatr wystawiał Straszny dwór i Halkę, a nasza orkiestra
dawała koncerty w radiu.
Nie załapałem się na defiladę JSK, którą 28 czerwca 1943 roku odbierał
generał Władysław Sikorski. To przed moimi starszymi kolegami wygłosił
jedno z ostatnich przemówień, zanim zginął w katastrofie gibraltarskiej.
W naszej kronice napisał: „Kadetom polskim w Palestynie i tym, którzy
budować będą Wielką Polskę, z wyrazami uznania”.
Byli też u nas generał Sosnkowski i generał Anders. We wrześniu 1945
roku, gdy okazało się, że Polska spod jednej okupacji weszła pod kolejną,
Anders mówił do nas: „Dla Polaków jest jedna uczciwość, jeden honor,
jedna prawda”. O nas mówił, że kadet to synonim uczciwości i dzielności.
Obiecywał, że ze chrzęstem czołgów wrócimy do Polski, zostawił nas ze
słowami: „Nie traćcie nadziei!”.
Na razie jednak – zanim wielu z nas zaczęło zbierać laury na polu
chwały – pozostawała żmudna nauka. Cykl dnia streścił w swoim
wierszyku jeden z uczniów:
Szakal ziewa gdzieś w pardesie,
księżyc krzywi twarz przybladłą,
już służbowy wstał i drze się
jak kadeckie prześcieradło.
Hej! Pobudka! Rży z zapałem,
włażąc z paszczą do namiotów,

dla was całą noc nie spałem,
kreatury psich pomiotów.
Czasem szef nam wstać pomaga
Często kadet szef w ślad za nim
namawia, by wyleźć z łóżka
przed porannym odsiusianiem.
Za pięć minut znów służbowi
sadystycznie się panoszą,
wmawiając, że gimnastyka
musi dla nas być rozkoszą.
Skłon i przysiad, ręce w górę,
Jakże to wykonać mamy
trzymając jedną powieki,
drugą spodnie od piżamy.
Na śniadanie znowu zbiórka,
teraz nas nagroda czeka,
bo w herbacie pływa kilkadziesiąt
kropel nafty – zamiast mleka.
Rzeczywiście, nafta, na której palono pod kotłami, była nieodłączną
„przyprawą” każdego dania. Część porannej toalety stanowiło przywdzianie
munduru. Latem w jego skład wchodziły: bawełniane kalesony krótkie,
krótka podkoszulka, wełniane skarpety i buty, a w nich wełniana sztuca
ciemnozielona, którą razem z cholewką bandażowało się owijaczem. Na
kalesony wkładało się miniszorty khaki, w nie wpuszczało się koszulę
w tym samym kolorze, a pośrodku spinało się bielonym pasem. Na głowie

– furażerka z chromowanym słońcem, spuścizna jeszcze po Szkole
Rycerskiej z końca XVIII wieku.
Zimą z kolei nosiliśmy wełnianą bieliznę i długie battledressowe
spodnie, które „prasowało się” nocą – między prześcieradłem a materacem.
Nogawki wkładało się w bielone spinacze. Na górze – ciemnozielona
koszula z krawatem, a na niej – sukienna bluza battledressowa opięta
bielonym pasem. Bez wątpienia byliśmy najszykowniejszą jednostką w tej
części globu.
Od zajęć udało się czasem wymigać i namiot lekcyjny zamienić na izbę
chorych, podczas gdy reszta szła do ławek. A na przerwach między
lekcjami latryna aż unosiła się w oparach dymu z papierosów. Po obiedzie –
półtoragodzinna sjesta, którą „urozmaicały” stada much – lektura bądź
odrabianie lekcji.
W tym czasie pochłaniałem książki jak dziki. Gdy byłem pod wpływem
Krzyżowców Zofii Kossak-Szczuckiej, pognałem do Betlejem szukać
krzyży, które opisała. Początkowo się rozczarowałem, bo nie znalazłem ich
na wysokości, na której się ich spodziewałem. Dopiero gdy wzrokiem
zbiegłem w dół ściany, zauważyłem je i poczułem, że dotykam historii.
Słoneczko na furażerkach było przepustką do wędrówek po Palestynie.
Wystarczył kciuk w górę, by autostopem, gdzie chcieliśmy, podwiozła nas
wojskowa ciężarówka. Najchętniej jeździliśmy do Nazaretu – nie dla jego
walorów historyczno-przyrodniczych, choć równie urodziwych.
W Nazarecie mieściła się otóż Szkoła Młodszych Ochotniczek. Pamiętam
nasz wspólny bal, a dźwięki La Cucarachy brzmią mi w uszach do dziś. To
był raj, okres beztroski. A na okoliczność spotkań z naszymi koleżankami
nawet taki wierszyk ukuliśmy:
Nudy, takie nudy
Nudy, że aż mdło,
Każdy rwie się z budy
w mury SMO.
Ja chodziłem do liceum humanistycznego w Barbarze, ale w innych
miejscach chłopcy zdobywali przygotowanie techniczne – wojsko
potrzebowało specjalistów, zwłaszcza w zakresie łączności, osób zdolnych
porozumieć się z aliantami. Koło Kairu w Egipcie 120 junaków uczyło się
więc alfabetu Morse’a, elementów radiowej łączności, angielskich zwrotów.
Po dziewięciu miesiącach nauki i egzaminach polskie wojsko zyskiwało
dobrze wyszkolonych liniowców i radiooperatorów, ale też „drucikarzy”,
którzy rozciągali kable telefoniczne i naprawiali linie zniszczone
w walkach. Część z nich walczyła potem pod Monte Cassino – świadkowie
mówią, że cechowała ich szaleńcza odwaga.
Technicznie kształceni chłopcy po godzinach budowali elektrownię
obozową i „Wileńską Bazylikę” w Egipcie – świątynię na piaskach pustyni.
A do tego tworzyli skrypty i słowniki specjalistyczne. Brytyjczycy
podziwiali nie tylko porządek w obozie – zarówno czystość, jak
i dyscyplinę, ale także chłonność młodych umysłów. A pamiętajmy, że
uczyli się przedmiotów czysto technicznych, w dodatku wykładanych
w obcym języku. Pracując w warsztatach, mieli duży wpływ na wojenny
wysiłek aliantów, ci więc prosili dowództwo wojskowych szkół junackich
o zwiększenie liczby uczniów w szkołach. Kształcono ślusarzy, tokarzy,
wulkanizatorów, monterów, specjalistów obróbki metali, spawania
i kowalstwa.
Junacy rekrutowali się z młodych zesłańców syberyjskich, z czasem
dołączali do nich „Francuzi”, czyli dzieci polskich emigrantów osiadłych
we Francji; polska młodzież wyzwolona z zesłania na roboty do III Rzeszy;
z obozów jenieckich; uczestnicy powstania warszawskiego.

Dla junaków, którzy „nie nadawali się do regularnego kształcenia”,
organizowano szkoły specjalne, w których realizowali program nauki od
podstaw z kursami doszkalającymi. Byli w niej analfabeci, osoby krnąbrne,
ale i ci, którym przeżycia w ZSRR, a w ich konsekwencji stan zdrowia, nie
pozwalały nadążyć za tempem nauki.
W lipcu 1947 roku szkoła przeniosła się do Anglii, gdzie rozwiązano ją
półtora roku później. Wielu kadetów wyemigrowało do USA, Kanady,
Australii, niewielu wróciło do Polski.
Ja wróciłem – dziś zostało nas w kraju już tylko trzech. Po 1945 roku
komuniści nazywali Andersowskich kadetów „gniazdem reakcyjnych
książąt i hrabiów”, choć w większości wywodzili się z rodzin rolniczych,
urzędniczych i wojskowych, a po rosyjskiej szkole życia dominowało
wśród nich darwinowskie podejście do teorii przeżycia, język z kolei
przesycony był rusycyzmami. Acz prawdą jest, że szykowali nas na
polskich oficerów. Ale gdzie w tym „hrabiostwo”?
O ile w pierwszej fazie tworzenia szkół junackich, czyli w latach 1941–
1942, chodziło o uratowanie i wyprowadzenie z ZSRR jak największej
liczby dzieci, a w latach 1942–1945 – o uformowanie żołnierzy walczących
o wolną Polskę i ludzi wykształconych, przygotowanych do odbudowy
zniszczonego kraju, o tyle po 1945 roku i po Jałcie nie było już złudzeń na
interwencję Zachodu i demokratyczną Polskę. Alianci przestali uznawać
polskie władze w Londynie, więc Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie
przestały opiekować się wojskowymi szkołami junackimi. Przeszły one
wówczas pod opiekę brytyjskiej Middle East Relief and Refugee
Administration i odtąd przygotowywały swoich wychowanków do życia na
uchodźstwie.
*
Po przyjeździe do Polski w marcu 1948 roku byłem zszokowany, że nie
tylko w domu czy w szkole, ale i na ulicy wszyscy mówią po polsku.
Trafiliśmy z rodziną do Chojnic, gdzie wkrótce ojciec podjął pracę
w nadleśnictwie Klosnowo w Borach Tucholskich. UB znów się do mnie
przyczepiło, do budującej się Nowej Huty mnie wysłali, żebym tam
robotników pilnował. Po roku zmyliłem tropy, uciekłem do Myślenic, gdzie
pracowałem w zakładzie drzewnym, a potem do Warszawy i po pół roku –
na Mazury. Po maturze ekonomicznej bez trudu znalazłem pracę
w zaopatrzeniu – byłem zaradny.
Zdjęcie, które dla rodziny w Polsce Rutkowscy wykonali jesienią
1947 roku w Libanie

Najważniejsze jednak, że załatwiłem sobie paszport, bo do świata mnie
ciągnęło. Jako prywaciarz miałem pieniądze i mogłem podróżować, ale
o pozwolenie na takie podróże nie było łatwo. Jako właściciel firmy

budowlanej wkręciłem się w remont budynku MSWiA, gdzie mieściło się
biuro paszportowe, remontowałem potem prywatnie urzędnikom
mieszkania i garaże, a oni mi się odwdzięczyli paszportem.
Podróże to też był biznes – coś się zawoziło, jedno spieniężało, drugie
wymieniało, coś się przywoziło i znów sprzedawało, i tak się to kręciło.
Zsyłka nauczyła mnie sprytu i zaradności, które pomogły mi przetrwać
komunę. Ale oprócz sprytu – nauczyła czegoś jeszcze.
W XXI wieku trudno jest wierzyć, ale jeszcze trudniej nie wierzyć. Jak
bowiem wytłumaczyć ocalenie życia na Syberii inaczej niż Bożą
ingerencją? A to, że przez tyle lat na budowie nie spadłem z żadnego
gzymsu? Wybieramy się z żoną w podróż do krajów nadbałtyckich –
w Ostrej Bramie muszę podziękować, że skoro trafiłem na Syberię, to do
„enklawy” z kopalnią złota, gdzie bonami płacili i lepiej było niż gdzie
indziej; że razem z rodzicami, sześć lat młodszym bratem i mamą w ciąży
udało nam się opuścić ZSRR, i za to, że nosiłem furażerkę ze słoneczkiem.
Tyle osób ciągnęło do Andersa, ale do niego nie dotarło, a mnie się
udało – wszystko dzięki Bogu i rodzicom. Mogłem zostać na emigracji –
Bliski Wschód był piękny, Zachód pociągał, ale miejsce Polaka jest
w Polsce. Bez niej nie wyobrażałem sobie – i nadal sobie nie wyobrażam –
życia.
Andrzej Rutkowski
Andrzej z rodzicami przed domem, połowa lat 30. XX w.
Andrzej Rutkowski w 2019 roku
ODROCZONA
SYBERIA
ALFREDA
W WALONKACH, ALE U SIEBIE
Alfreda Styczyńska (z d. Macutkiewicz) na Syberii, 1953 rok

fot. Archiwum Alfredy Styczyńskiej
–adą! – ktoś krzyknął.
J Tata, zobaczywszy nadciągającą ciężarówkę, pobiegł w zboże.
– Jak mnie nie będzie, was nie zabiorą – zdążył rzucić do mnie i do
mamy.
Była głęboka noc. Ze swojej kryjówki w zbożu patrzył, jak
enkawudziści pakują na nią nas – dziesięcioletnią dziewczynkę i przerażoną
kobietę. Rano przyjechały kolejne wozy. Rosjanie, którzy z nich wysiedli,
najpierw zastrzelili naszego psa, a potem zabrali krowy, konia, świnie;
rozszabrowali dom, a łupy spakowali na ciężarówkę.
Na hasło „wywózka” większość ludzi ma skojarzenie z 10 lutego 1940
roku. Ta była pierwsza. Potem była kwietniowa, czerwcowa i jeszcze jedna,
rok później. A nas wywieźli w czerwcu 1948 roku. Trzy lata po wojnie.
Urodziłam się pod Wilnem – w leśniczówce w miejscowości Popaska.
Ojciec był leśniczym. Przed wybuchem wojny zrezygnował z państwowej
posady leśniczego i kupił 7 hektarów ziemi z chałupką we wsi Poszyle,
gdzie przeprowadziliśmy się całą rodziną. Ponieważ chałupina była mała
i marna, ojciec zmuszony był zacząć budowę nowego domu. Miał dojście
do drewna, więc sam postawił dom, stodołę i inne pomieszczenia
gospodarcze. Wprowadziliśmy się tam w 1943 roku. Mieliśmy krowy,
konia, świnie, owce i psa. Mimo wojny nie odczułam głodu i biedy, żyliśmy
z gospodarstwa. W ogrodzie rosły kwiaty, które moja o dwanaście lat
starsza siostra pielęgnowała z zamiłowaniem – „macocha” na nią mówiłam,
bo w ramach zajmowania się mną kazała mi się czesać, czego nie
cierpiałam. Od głównej drogi odchodziła polna droga obsadzona wiśniami,
które kwitnąc, wyglądały cudnie. Mieliśmy sad, tata hodował pszczoły –
były więc i owoce, i warzywa, i miód.

Tylko w czasie nalotów na Wilno kryliśmy się w dołach, które tata
wykopał za stodołą. Wszyscy oprócz mamy. „Za życia do grobu nie wejdę”
– mówiła i kładła się pod płotem. Na szczęście nigdy nikomu z nas nic się
nie stało. Do czasu jednak. Po 1945 roku, jak „Polska od nas odjechała”,
zastanawialiśmy się, czy jechać za nią.
„Tu się urodziłam i tu zostaniemy” – postanowiła mama.
Tacie też szkoda było zostawiać domu, który dopiero co własnymi
rękami postawił. Poza tym jak to tak w nieznane iść? Ale nieznane w końcu
i tak nas dopadło.
Nasz podwileński dom był porządny, drewniany, oszalowany,
z gankiem, więc jak nas w 1948 roku wywieźli, to go rozebrali i przenieśli
3 kilometry dalej w stronę jeziora – do Czerwonego Dworu – i otworzyli
w nim biuro gminy. Jak po swoje przyszli i jak swoje wzięli. A nas na
tułaczkę wysłali. I takie to zmarnowane dzieciństwo i pół młodości – bez
książek, bez porządnej nauki. Jak do Polski wróciliśmy w 1956 roku i do
dziewiątej klasy poszłam, ciągle wtrącałam ruskie słowa, w dodatku
w kufajce i walonkach chodziłam, to się ze mnie śmiali. Szkołę kończyłam
więc wieczorowo, tam zdałam maturę, potem w sklepie pracowałam.
A później całe zawodowe życie – w biurze.
W Polsce biednie było, ale wolność była, u siebie byliśmy. Nikt nas
palcami nie wytykał:
„Smotritie, Polaki molatsia” – tak z nas szydzili Ruscy na Syberii, gdy
się modliliśmy. Przypomniało mi się to, gdy w Polsce Ludowej, już po
powrocie z Syberii, do partii chcieli mnie zapisać.
– Ale ja wierząca jestem – broniłam się.

Tata i mama Alfredy
– Podpiszcie tylko deklarację, a różaniec my już wam z głowy
wybijemy – usłyszałam w odpowiedzi. Wtedy dopiero się zaparłam. Żadnej
partii!
Księdza na Syberii nie było, kościoła też nie, to co niedziela do
Bilkiewiczów za ścianą się chodziło na nabożeństwa. Jan Bilkiewicz miał
modlitewnik i głos jak dzwon, i wszystko było jak trzeba: majowe,
czerwcowe i roczne święta.

Ja nie miałam najgorzej. Wzięła mnie do siebie żona naczelnika
technicznego, Rosjanka mieszkająca cztery domki za naszym. Pomagałam
jej w opiece nad nowo narodzoną córeczką, dzięki czemu uniknęłam
ciężkiej pracy w tajdze, miałam dach nad głową, a przede wszystkim –
jedzenie. Dała mi też prosiaczka – czyściutkiego, bielutkiego. Jak go mama
do chlewika prowadziła, darłam się wniebogłosy, ale mięso z niego
smaczne było. Potem od Rosjanki kozę dostaliśmy – jak na „burżuja”
przystało, wychowywałam się na kozim mleku.
Niedzielny wypoczynek z widokiem na posiołek, 1954 rok

Mama przyjaźniła się z tą Rosjanką, „Paszka” na nią wołali, od
Praskowii. Pierwsze dwa lata pomagałam jej przy dziewczynce, Tatianie,
równie urodziwej jak mama, a w trzecim roku, jak sklep w posiołku
otworzyli, Paszka poszła w nim pracować, i już sam na sam z małą
zostawałam. Rozmawiałyśmy wyłącznie po rosyjsku.

W latach osiemdziesiątych zaprosiliśmy Paszkę do Polski. Usiadła przy
stole i przyglądała się parującej kiełbasie. Nie wiedziała, co to i jak się do
tego zabrać. Pierwszy raz kiełbasę na gorąco widziała. U nich tam wciąż
taka sama bieda panowała, jak za czasów naszej zsyłki – tylko ziemniaki
i kiszona kapusta, masło raz na tydzień, mięsa wcale.
Wtedy, co po nas pod Wilnem w 1948 roku przyszli, a ojciec w zbożu
się ukrył, by nas ratować, to nie o niego enkawudzistom chodziło. Nawet
nie o nas. I nawet nie o braci, co byli w konspiracji. Tylko o przykład –
żeby innym „kułakom” pokazać, co się z nimi stanie, jak z władzą dobrze
żyć nie będą. „U nas panow niet, wsie w morie pławajut” – słyszeliśmy
często.
Żona naczelnika technicznego posiołka Paszka z córką Tatianą,
którą przez dwa lata zajmowała się Alfreda Styczyńska

Dwóch moich braci – Zygmunt i Czesław – przyjaźnili się z sąsiadem
Kazikiem Bilkiewiczem – synem Jana Bilkiewicza, z Tadeuszem
Kołaszewskim oraz Ryszardem Styczyńskim, moim przyszłym szwagrem.
Wszyscy z jednego rocznika, razem studiowali w Wilnie – wierzyli, że
Polskę powojenną zmienią, jej los odwrócą.
Na razie jednak odwrócili losy naszych rodzin. O ich konspiracji
dowiedzieliśmy się, jak enkawudziści przywieźli ich do domu na wizję
lokalną. Mieli pokazać, gdzie przechowują broń.
Wynikło z tego najpierw pół roku więzienia na Łukiszkach w Wilnie dla
młodocianych konspiratorów, a potem łagry: Czesław dostał dwadzieścia
pięć lat, a Zygmunt pięć – za to, że wiedział, gdzie brat przechowywał
pistolet. Dołączył do naszego posiołka w 1953 roku. Czesława zwolnili
w połowie kary w 1960 roku, jak odwilż po śmierci Stalina przyszła.

Czesław w wieku 18 lat – już w AK, chwilę przed aresztowaniem
Kiedy mnie i mamę ciężarówką na stację wywieźli w 1948 roku, ojciec
wyskoczył z tego zboża i pobiegł do siostry. Nas ładowali do bydlęcych
wagonów, wieźli trzy tygodnie do stacji Kamarczaga za Krasnojarskiem,
a potem ciężarówkami i łodziami jeszcze 300 kilometrów w głąb tajgi do
posiołka Murtuk. Spędziliśmy tam – potem już we trójkę – osiem i pół roku
bezwzględnej zsyłki. „Zdies’ wy budietie żyt’ do konca żyzni” – mówili
nam.
Czesław cztery lata później w łagrze. Kożuch – przysłany przez
siostrę i ojca z Polski – po półtora tygodnia ukradli mu złodzieje

U swojej siostry tata ukrywał się przez kolejne trzy lata. Ukrywała się
też moja starsza siostra. W momencie wywózki nie było jej w domu, bo
jako krawcowa pomieszkiwała po kilkanaście dni u różnych rodzin, które
„obszywała”. Dzięki temu, że ich nie wywieźli, mogli nas ratować
paczkami z jedzeniem. Po rodzinie zbierali: boczek, słoninę, kaszę,
makaron. Dzieliłyśmy się nimi potem z naszymi syberyjskimi sąsiadami,
którzy nie mieli nic.

Przed domem na Syberii, 1953 rok
Te pierwsze trzy lata były najgorsze. Mieszkaliśmy w prymitywnych
chatkach z drewnianych bali przetykanych mchem. Zimą ogrzewało się je
„kozą”, a na dworze panował mróz –30, –40 stopni Celsjusza. Śniegi tak
głębokie, że na równo z dachami chat leżały.
Ubrali nas w kufajki, watowane spodnie i watowane czapki z uszami
oraz walonki. Mama pracowała przy wyrębie lasu na równi z mężczyznami,
choć nie miała sił – przez pierwsze trzy lata dostawała dziennie 400
gramów chleba i kartofle. Bez tłuszczu, bez mięsa. Trzy lata postu. Chleb
był ciężki, więc 400 gramów to była malutka kromka.
Mama piłowała drzewo na czurki piłą ręczną. Czurki, czyli plastry
drewna, piłowało się długo, a używane jako paliwo spalały się
momentalnie, było więc na nie ogromne zapotrzebowanie. Mama dostała
pomocnicę do obsługi drugiego końca piły, ale słabowitą, więc mama i piłę,
i tę pomocnicę przeciągała, to już wolała w pojedynkę pracować. Czurki
mama ustawiała w metry sześcienne, które na koniec dnia majster rozliczał
i decydował o przydziale chleba. Gdy wywozili nas z Polski, mama ważyła
100 kilo, po trzech latach na Syberii – 53.
Z klasą i nauczycielami, 1955 rok. Trzecia z lewej u góry – Alfreda
Styczyńska
Każdy ratował się tym, co miał. My paczkami, a Kałmucy padlinę jedli.
Jak tylko koń padł, zaraz go obstępowali i wybierali co lepsze kąski. Potem
dostaliśmy poletko ziemi 250 metrów kwadratowych i uprawialiśmy na nim
ziemniaki, cebulę, ogórki. Zwłaszcza ziemniaki rosły jak szalone, już we
wrześniu były z nich dorodne okazy. Jak wracaliśmy do Polski, mama
wzięła trochę sadzonek i przewoziła je w pierzynie, ale zamarzły. W Polsce
zresztą pewnie i tak by nie urosły, bo to nie tylko o żyzną ziemię chodziło,
ale i o to, że w tajdze na wegetację tam mają dwa miesiące w roku, rosną
więc na potęgę.
Później do sklepu zaczęli przywozić nawet olej, a nam zaczęli płacić za
pracę, to można było się ratować. Ale najważniejsze, że po tych trzech
latach tata do nas dołączył. Postanowił się ujawnić, dostał dokumenty i do
nas przyjechał – jako obywatel radziecki. Dotąd nierzadko oszukiwali
mamę przy wypłatach, teraz tata walczył o uczciwe wynagrodzenie. Sam
też zarabiał, było więc już lżej.
Ja po trzech latach spędzonych u Rosjanki i jej dziecka zostałam
wysłana do szkoły z internatem w osadzie Oriesznoje, oddalonej 20
kilometrów od naszego posiołka. Do kozy, co ją dostaliśmy od Rosjanki,
dokupiliśmy krowę, to mieliśmy więcej mleka, masło, ser. Ze składek
mieszkańców posiołka, którzy mieli krowy, dokupiono z czasem byka.
Chodził luzem po posiołku i siał strach. Czarny, wielki był, wszyscy przed
nim uciekali, nie było na niego siły. Jeszcze przez dziesięć lat po powrocie
do Polski śnił mi się po nocach, jak wchodzi po schodach, przez okno. Raz
Zygmunt jak wracał z potańcówki, to się o niego potknął i w nogi, bo
tamten nikomu nie przepuścił, zaraz gonił.
Ze szkoły do domu przychodziłam raz w miesiącu – przez tajgę i góry
trzeba było przejść te 20 kilometrów. W kilkoro zawsze szliśmy, bo tak
bezpieczniej. Chciało się do domu, siedemnaście lat miałam, a tu
potańcówki. Zdarzyło się raz, że nikt do posiołka nie wracał, a mnie
ciągnęło na zabawę, wyruszyłam więc sama. Szłam i szłam, dwie góry już
za mną, została tylko jedna, aż patrzę, a 10 metrów ode mnie na pniu
grubego, złamanego drzewa niedźwiedź siedzi – wielki, bury. Siedzi
i patrzy. Patrzy on, patrzę ja, bo na mojej trasie do domu siedzi.
Żadne nie drgnie, ale przed oczami biegają mi już obrazy
rozszarpywanych zwłok. Robię kroczek, on nic. Przekręcił głowę tylko.

Robię drugi – on znów lekko łeb przechyla. Pomalutku się do niego
zbliżam, krok za krokiem, mijam go, mam go za plecami, obracam powoli
głowę – siedzi nieruchomo. Jak tylko za wzniesieniem straciłam go z oczu,
pognałam jak dzika, że dopiero przy rzece się zatrzymałam. Tam
ochłonęłam. Przebrnęłam wodę, wpadam do domu, opowiadam, a ojciec
z kazaniem: że niedźwiedź nawet doświadczonego myśliwego niedawno
rozszarpał, że jak mogłam wystawić się na takie niebezpieczeństwo, że to
był ostatni raz, jak przemierzyłam tę trasę sama. Niepotrzebnie, sama
szybko do tego dojrzałam.
Polacy z posiołka
Do Polski wracaliśmy pociągiem osobowym, nie trzy tygodnie, ale
tydzień. W punkcie repatriacyjnym w Terespolu drogi nasze i naszych
syberyjskich towarzyszy rozeszły się – nas wysłano na ziemie odzyskane na
Śląsk, a zaprzyjaźniona rodzina Styczyńskich – tych młodych

konspiratorów – pojechała do Warszawy, do jednego z braci. Wtedy jeszcze
nie wiedzieliśmy, że wkrótce nasze losy się połączą.
Alfreda Styczyńska
Alfreda Styczyńska z rodzicami na Syberii, 1953 rok
ANDRZEJ
Z KAROLEM MAYEM W TAJDZE

Zdjęcie rodziny Styczyńskich, które wykonało im NKWD zaraz po
przyjeździe na Syberię w 1948 roku

fot. Archiwum Andrzeja Styczyńskiego
rzeciskałem się przez szparę w płocie i liczyłem nadciągające drogą
P ciężarówki. Był 1942 rok, a ja miałem cztery lata i doskonale
wiedziałem, kto wróg, kto swój. Do dziś mam bliznę na nodze, którą
rozciąłem sobie, przechodząc przez ten płot. Kilka lat później biegaliśmy
w hełmach i walczyliśmy na proce. Świetna zabawa!
Od kiedy jednak mnie z resztą rodziny Styczyńskich zapakowali do
bydlęcych wagonów 22 maja 1948 roku, przeszedłem przyspieszone
dojrzewanie – najpierw wspólna kąpiel w czasie postoju po kilkunastu
dniach podróży. Pierwszy raz w swoim dwunastoletnim życiu widziałem
tyle nagich ciał, wśród nich – kobiecych. Kolejny „skok rozwojowy”
przeżyłem zaraz po dojechaniu na miejsce, jak jedna z kobiet zaczęła
rodzić. Całkiem wydoroślałem parę dni później, gdy zgłosiłem się do pracy
– sami mnie do niej nie brali, bo byłem za młody, na naukę z kolei „za
stary”. Pracowali rodzice i starsza siostra – Janka, a do wyżywienia byłem
jeszcze ja i młodszy o trzy lata Tadeusz – ten, co z Alfredą w internacie
mieszkał. Wiadomo: „Kto nie rabotajet, tot nie kuszajet”. A po godzinach
szedłem w górę rzeki zbierać drewno na opał.
Zamieszkaliśmy we wsi Czeremuszka, w domach wybudowanych przez
zesłańców w 1940 roku. Dokwaterowano nas do Niemców nadwołżańskich.
Po roku przenieśli nas do sąsiedniego posiołka w Bułtusuku – ten był
większy, miał lepiej zaopatrzony sklep i park maszynowy. Dostaliśmy
domek – 25 metrów kwadratowych. Przez sześć lat pobytu tam wodę
nosiliśmy z odległej o 300 metrów studni. Z czasem za domem ojciec
postawił wychodek i chlewik – bo wzbogaciliśmy się o krowę i świnię.
Z Tadzikiem i mamą dbaliśmy o ten inwentarz i poletko z kartoflami.

Alfreda Macutkiewicz, później Styczyńska (pierwsza z lewej
w górnym rzędzie) i Tadeusz Styczyński (piąty z prawej w drugim
rzędzie od dołu) w internacie w Oriesznoje

Ja początkowo pracowałem przy ścinaniu i paleniu gałęzi – praca łatwa,
niestety nisko płatna. Co tydzień meldowałem się u komendanta, który brał
na spytki: o czym się tam u mnie w domu mówi. Rok później, gdy miałem
już czternaście lat, dołączono mnie do brygady budującej drogi dojazdowe
dla traktorów – karczowanie górzystego terenu to był z kolei fach ciężki
i niebezpieczny, zwłaszcza dla dwunasto-, trzynastolatka, dlatego z czasem
przesunięto mnie na lżejsze stanowisko smarownika. Byłem
odpowiedzialny za stan techniczny wagoników przewożących drewno,
a czasem maszynista dał mi poprowadzić lokomotywę.
Po roku awansowałem na pomocnika traktorzysty, a kilka miesięcy
później naczelnik obozu wysłał mnie na półroczny kurs na traktorzystę.

Wróciłem z prawem jazdy na wszystkie typy traktorów produkowanych
w Związku Radzieckim i z tytułem traktorzysty-mechanika, co oznaczało
wielogodzinne naprawianie zdezelowanego pojazdu. Często pracowałem
nocami sam – wtedy drewno ścięte w ciągu dnia ściągało się na brzeg rzeki.
Całe pnie, niepocięte, straszny ciężar, na szczęście traktor miał wyciągarkę.
Oświetlenie miałem tylko od księżyca i reflektorów traktora. Od
szesnastego do dwudziestego roku życia jeździłem na tym traktorze, nie
najzdrowsze to było, bo silnik mieścił się w kabinie pojazdu, i oddychało
się razem z nim. Za to w drodze do pracy i z powrotem świeżego powietrza
było aż nadto. Traktor stał na miejscu, z posiołka trzeba było do niego
dojść, nie służył do dojazdów.

Janka-majster (po środku z lewej) i Andrzej – pomocnik maszynisty
(wygląda przez okno) w czasie pracy w 1950 roku. Taką lokomotywą
wąskotorową zwożono drzewo z tajgi pod rzekę, którą na wiosnę je
spławiano
Zanim pojawiła się mechanizacja, przez pierwsze trzy lata pobytu
Styczyńskich na Syberii drzewo ściągano m.in. transportem konnym

Raz, gdy tak sam pracowałem w nocy, próbowałem pociągnąć bale
drzewa. Ciągnąłem, ciągnąłem, i nic, nawet nie drgnęło. Wysiadłem więc
z traktora, by zobaczyć, czy się o coś nie zaczepiły. I nagle obraz znikł mi
sprzed oczu, zrobiło się ciemno. Wpadłem w świetlisty tunel i szedłem do
góry, nazywają to śmiercią kliniczną. Nie wiem, ile to trwało. Gdy po
jakimś czasie się ocknąłem, zobaczyłem nad sobą wierzchołek sosny
i poczułem potworny ból głowy. Myślę, że uratowała mnie gruba czapka
uszatka i głęboki śnieg. Zorientowałem się, że bal, którego nie mogłem
poruszyć wyciągarką, zaczepił się o mniejsze drzewo i to na mnie runęło.
Jak tylko doszedłem do siebie, wstałem, otrzepałem się i – jak zwykle –
wróciłem piechotą 8 kilometrów do domu. Później jeszcze kilka dni nogą
powłóczyłem.
Ryzyko było moim dniem powszednim. Czasem sam je na siebie
sprowadzałem – jak wtedy, gdy z kolegą wyprawiliśmy się do tajgi na
orzechy. Gdy ich nazbieraliśmy, zaczęliśmy wracać, jednak zdziwiło nas, że
mijamy wciąż te same miejsca. Zaczęliśmy nacinać drzewa toporkami,
i rzeczywiście – okazało się, że krążymy w kółko. Siąpił deszcz, więc nie
było jak rozpalić ogniska, zapadał zmrok, więc nie było jak ustalić
kierunku. Nazbieraliśmy gałęzi i schroniliśmy się w tym prowizorycznym
szałasie, całą noc obmyślając plan wyjścia z tej beznadziejnej sytuacji.
Wielu było takich, którzy podobnej wyprawy nie przeżyli.
I wtedy przypomniały mi się opowieści Karola Maya, którymi
zaczytywałem się jeszcze w domu rodzinnym, całymi dniami wypasając
krowy. Trzeba iść w dół rzeki – w którymś miejscu musimy napotkać
osadę. Szliśmy i szliśmy, ale znaleźliśmy tylko opuszczoną chatkę
myśliwską. Stamtąd staraliśmy się wytropić ślady ludzi. Znów
bezskutecznie i znów zbudowaliśmy szałas i próbowaliśmy odpocząć. Co
jakiś czas wychodziliśmy na zewnątrz, żeby się pogimnastykować i nie
zamarznąć.
Od rana wróciliśmy do tropienia śladów ludzkich, niczym bohaterowie
Karola Maya, aż usłyszeliśmy rżenie koni. Po paru krokach poczuliśmy
dym z ogniska. Napotkani tam ludzie nie mogli się nadziwić, że sami –
lekko ubrani, bez jedzenia – przeżyliśmy tyle czasu w tajdze. Jeden
z myśliwych odprowadził nas na koniach do posiołka. Okazało się, że
oddaliliśmy się od niego 40 kilometrów.
Kiedy pod wieczór pierwszego dnia nie zjawiliśmy się w naszych
domach, nasze matki poszły do naczelnika z prośbą o wysłanie po nas
kogoś. Twierdził, że to bezcelowe, bo z pewnością już nie żyjemy. Na
usilne nalegania matek posłał kilku myśliwych, którzy stanęli na skraju

tajgi, postrzelali, rozpalili ognisko, wypili przy nim pół litra wódki i wrócili
do posiołka. Bez nas, oczywiście.
Cała nasza piątka – Wojtek, Janka, Ryszard, ja i później Tadzik – byliśmy
wychowywani w kulcie Piłsudskiego. Ganialiśmy się po pokojach, goniąc
bolszewika. Jednego naszego pradziadka za pomoc powstańcom
styczniowym zabrano do wojska na dwadzieścia pięć lat, drugiego zesłano
na Syberię, skąd nie wrócił.
Widmo Syberii wisiało nad nami przez całą wojnę. Jak tylko dotarła do
podwileńskiego Niemenczyna, gdzie mieszkaliśmy, mama wysłała nas do
cioci, 17 września jednak ojciec po nas wrócił. Mówiono, że wojna się
kończy, że Hitler nie żyje. Jednocześnie policja, zaapelowawszy o spokój,
ulotniła się. Szeptano o napaści Sowietów na Polskę.

Dom w Niemenczynie na Wileńszczyźnie. Andrzej pasie krowy,
Ryszard się przygląda

Zaprzyjaźniony z tatą Żyd, kolaborujący z Sowietami, ostrzegł nas, że
jesteśmy na liście do wywózki na Sybir. Na razie przed zesłaniem uratowali
nas jednak Litwini – Wileńszczyzna została przyłączona do Litwy. Ojciec
nie chciał przyjąć ani litewskiego obywatelstwa, ani dowodu, zaczęły się
szykany. Dzieci w szkole strajkowały. Ja miałem wtedy pięć lat i krowy
pasłem – wtedy jak tylko dzieciak od ziemi odrósł i umiał już szybko
biegać, musiał rodzinie pożytek przynosić; do szkoły nie chodziłem, ale
trójka mojego rodzeństwa – tak.
W 1940 roku nastąpił przewrót i Sowieci wprowadzili swój rząd. Nasz
dom stał przy strategicznym moście w kierunku Wilna. Sowieci otoczyli go
drutem kolczastym, a nas prewencyjnie wysiedlili i ulokowali w domu po
„burżuju”, nauczycielu. Mój starszy brat Ryszard z dwoma kolegami
założyli organizację konspiracyjną: rozprowadzali ulotki z hasłami: „Precz

z bolszewizmem!” i „Chcemy, by nasze dzieci uczyły się religii w szkole”,
co ciekawe – bez żadnego oddźwięku. A groziło za to dwadzieścia pięć lat
łagrów o zaostrzonym reżimie – nawet dwunastolatkom. Do dziś
zastanawiam się, jak im się to upiekło, bo przecież nie za to na Sybir nas
wysłali.
Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej Niemcy, którzy wkroczyli do
miasteczka, w szkole zorganizowali garnizon. Mnie i Tadeusza czytać
uczyli Janka i Ryszard. Z czasem więc, jak z krowami szedłem, to z książką
pod pachą. Tak się wyedukowałem, że gdy tylko nauka do szkoły wróciła,
poszedłem od razu do drugiej klasy. Byłem w piątej, jak nas wywieźli. Na
Syberii była jakaś szkółka, Greczynka w niej uczyła, ale jak tylko
zorientowałem się, że wiem więcej od niej, stwierdziłem, że więcej pożytku
przyniesie mi praca. Możliwość kontynuowania nauki miałem dopiero po
powrocie do Polski w 1956 roku. Do szóstej klasy poszedłem jako
dwudziestolatek.
Jak tylko Niemcy weszli, od razu zwietrzyliśmy, gdzie trzymają broń.
Rozkręcaliśmy moździerze, wysypywaliśmy z nich proch, podpalaliśmy
i uciekaliśmy. Kręciliśmy się ciągle koło tych Niemców, znaliśmy nazwy
wszystkich pistoletów i karabinów. W tajemnicy przed rodzicami
oczywiście, którzy zakazywali oddalać się od domu. Sami pochłonięci
pracą, nie mieli jak nas dopilnować, to sobie sami czas organizowaliśmy.
W 1941 roku Niemcy zajęli nie tylko szkołę, ale i nasz dom. Nie
rozrabiali, zachowywali się wręcz jak na wakacjach, ale biła od nich buta.
Wystarczyło jednak, że postrzelili takiego Niemca w czasie kąpieli w rzece,
a lamentował jak baba. Mama opatrzyła mu ranę w misce, a gdy wyszedł,
uchyliły się drzwi i zajrzał przez nie szesnastoletni Prowka – syn burłaków,
którzy jeszcze przed wojną współpracowali z Sowietami. Działał
w radzieckiej partyzantce i prosił o kryjówkę, ale nic więcej nie mówił.
Umył się tylko w misce po Niemcu. Tak to przez nasz dom front się
przetaczał. Po przyjściu Rosjan Prowka znów dołączył do Sowietów i brał
udział w nocnych wywózkach Polaków na Sybir. Dobroć naszej mamy
tamtej nocy, gdy go uratowała, na nic się zdała.
Za niemieckiej okupacji polskie dzieci mogły ukończyć co najwyżej
szkołę powszechną. Wojtkowi i Jance pozostały tajne komplety, a Ryszarda
nasz kuzyn Heniek wyciągał na spotkania młodzieży w remizie, w których
uczestniczył przedwojenny harcmistrz, Edward Wołudzki. Pan Edek posyłał
często Ryszarda do Heńka, co dla mojego brata było frajdą, aż raz zapytał
go oficjalnym tonem:
– Nie wiem, czy zdajesz sobie sprawę, ale od jakiegoś czasu
przekazujesz meldunki. Należysz do AK. Czy chcesz to robić dalej, już
świadomie?
– Tak! – wykrzyknął brat, po czym złożył uroczystą przysięgę i przyjął
konspiracyjne imię „Janusz”.
Po okupacji sowieckiej, litewskiej i niemieckiej wróciła ta pierwsza.
Enkawudziści aresztowali konspiratorów, akowców, ale i zwykłych ludzi,
aż 8 maja 1945 roku po południu w miasteczku zaczęły bić wszystkie
dzwony kościelne, zawyła syrena strażacka. Ludzie patrzyli w górę,
oczekując nalotów, a to był koniec wojny. Radość – bo koniec
bombardowań, i smutek – bo gdzie teraz jest Polska?
Mieliśmy zgodę na wyjazd do kraju, bo tu już była sowiecka Litwa, ale
ojciec wciąż wierzył, że Zachód nie pozwoli na taki zabór ziem i że tu zaraz
znowu Polska będzie. Rodzice mimo wszystko zapisali się na transport, ale
w kościele ksiądz powiedział, żebyśmy stąd nie odjeżdżali, że jeszcze
wywalczymy wolność. Dobrze myślał, patriotą był i to jemu młodzi

zawdzięczają zagrzewanie do walki. Nie wiedzieliśmy wtedy, że w lasach
wykrwawiają się na darmo, układ poczdamski był przyklepany.
I nagle odjechał ostatni transport polskich „repatriantów”, kurtyna
zapadła. Niemenczyn opustoszał z większości Polaków, z naszej rodziny
tylko Wojtek zdecydował się wyjechać do Polski, zamieszkał w Warszawie.
Janka i Ryszard przenieśli się na stancję do Wilna. Na Wszystkich Świętych
młodzi konspiratorzy zorganizowali wartę honorową przy grobie
Piłsudskich – Matki i Serca Syna na Rossie. Przyszło wiele starszych osób,
z którymi potem pod rękę – niczym ze swoimi dziadkami – młodzi opuścili
cmentarz.
Tej samej nocy Ryszarda aresztowano – podobnie jak kilkunastu innych
uczniów. Popytali i wypuścili, ale już kilka dni później wciągnęli go do
ciężarówki i zawieźli do aresztu. O tym, gdzie jest, dowiedzieliśmy się
dopiero po miesiącu. Wiosną 1948 roku przewieźli go na Łukiszki,
a stamtąd – do łagrów o zaostrzonym rygorze.
Przyjaźniłem się wówczas z córką rosyjskiego nauczyciela. Pewnego
razu spojrzała mi w oczy ze smutkiem i chciała coś powiedzieć, ale
zamilkła. Cztery dni później enkawudziści odczytali nam „wyrok”, że jako
wrogowie narodu zostaliśmy skazani na wieczną zsyłkę na Sybir. Dali 40
minut na spakowanie się i wsadzili do bydlęcych wagonów, jakimi osiem
lat wcześniej jechał pierwszy transport, a potem kolejne. Część tamtych
zesłańców zdołała już wrócić do Polski lub zainstalować się tam, gdzie
rzuciła ich tułaczka, my dopiero mieliśmy powielić ich los. Trzy lata po
skończonej wojnie.
Dom rodziny Styczyńskich w Bułtusuku: lewą część zajmowała
rodzina niemiecka. W tym miejscu Styczyńscy spędzili sześć lat

Po śmierci Stalina Ryszardowi złagodzono wymiar kary z dziesięciu lat
łagrów na zsyłkę na Syberii, dzięki czemu mógł do nas dołączyć. Ciekawe,
był już wtedy wolnym człowiekiem, mógł poruszać się po całym Związku
Radzieckim, a nam nie wolno było przekroczyć granicy posiołka.
Po powrocie do Polski w 1956 roku pojechaliśmy do Warszawy – do
Wojtka. Kilka lat później ożeniłem się z Alfredą Macutkiewicz ze Śląska,
siostrą Czesława i Zygmunta, którzy konspirowali z moim bratem
Ryszardem jeszcze w czasach wileńskich. Nasze rodziny dzieliły zesłańczy
los. Moje małżeństwo nie było pierwsze między naszymi rodzinami. Brat
Alfredy, Czesław, ten, który był skazany na łagry za przynależność do AK,

jeszcze w czasach gimnazjalnych w Wilnie, z Janiną, moją siostrą, mieli się
ku sobie. To, że ona przeżyła wojnę i zsyłkę na Syberię, to jeden cud. To, że
Czesław też przeżył swoją gehennę, to drugi cud. To, że ich miłość
przetrwała i po powrocie do Polski związali się węzłem małżeńskim, to
trzeci cud.
Jeszcze w 1990 roku mama – osoba nadzwyczaj pogodna i trzeźwo
myśląca – trzymała w kuchennej szafce worek z sucharami. Na wypadek,
gdyby znów w 40 minut miała spakować dobytek i udać się na tułaczkę.
Andrzej Styczyński
Wiosenny spław drewna. Drugi z prawej – Andrzej Styczyński
Takim traktorem napędzanym na czurki Andrzej (z lewej) zwoził
drzewo, 1954 rok

Andrzej Styczyński odstrojony dla narzeczonej w niedzielne
popołudnie 1954 roku

Alfreda i Andrzej Styczyńscy w 2019 roku
fot. Archiwum Alfredy i Andrzeja Styczyńskich
Bibliografia
Dwie ojczyzny. Polskie dzieci w Nowej Zelandii. Tułacze wspomnienia, red.
Stanisław Manterys, Społeczny Zespół Wydania Książki o Polskich
Dzieciach w Nowej Zelandii, Wellington 2018.
Hoffman Aneta, Związek Junackiej Szkoły Kadetów w Wielkiej Brytanii –
działania na rzecz upowszechnienia etosu kadeta w historii Polski
(1948–2015), [w:] Polscy weterani i kombatanci wczoraj i dziś, red.
nauk. Piotr Lotarski, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2016.
Hort Weronika (Hanka Ordonówna), Tułacze dzieci, LTW, Dziekanów
Leśny 2005.
Isfahan. Miasto polskich dzieci, red. Irena Beaupre-Stankiewicz, Koło
Wychowanków Szkół Polskich Isfahan i Liban, Londyn 1988.
Junacka Szkoła Kadetów 1942–1948, red. Eugeniusz Bąkała, Koło
Junackiej Szkoły Kadetów, Londyn 1972.
Łomiński Leon ks., Wielki Tydzień Polaków w Jerozolimie. Pamiątka Świąt
Wielkiejnocy 1941 spędzonych przez polskich uchodźców wojennych
w Ziemi Świętej, Ognisko Polskie w Jerozolimie, Jerozolima-Betania
1941.
Polacy w Indiach 1942–1948 w świetle dokumentów i wspomnień, praca
zbiorowa, Koło Polaków z Indii 1942–1948, Londyn 2000.
Polskie dzieci w sowieckich domach dziecka, Ośrodek Karta,
http://domydzieckawzsrr.karta.org.pl/.
Radecki Henry, Młodzież Andersa. Wojskowe Szkoły Junaków 1941–1947,
Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Muzeum Wojska
w Białymstoku, Toronto-Białystok 2018.
Radomska Maria, Szkoła Junaczek i Szkoły Młodszych Ochotniczek w Armii
Polskiej na Wschodzie, [w:] Przez burze pod wiatr. Szkolnictwo
i oświata na Zachodzie w czasie II wojny światowej, Trans Humana,
Białystok 2001.
Styczyński Ryszard, Styczyńska Janina, Styczyński Andrzej, Styczyński
Tadeusz, Styczyńscy: spod Wilna na Syberię, Wydawnictwo Comandor,
Warszawa 2013.
Stypuła Wiesław, W gościnie u „polskiego” maharadży, Eko-Dom,
Grajewo 2011.
U progu Polski. Czytanka polska dla IV klasy szkoły powszechnej, red.
Stanisław Tync, Józef Gołąbek, Julia Daszyńska, Urząd Oświaty
i Spraw Szkolnych, Jerozolima 1943, Nakład Komisji Regulaminowo-
Wydawniczej Dowództwa Armii Krajowej na Wschodzie.
Wittlin Tadeusz, Pieśniarka Warszawy. Hanka Ordonówna i jej świat,
Polonia, Warszawa 1990.
Materiały audio i wideo
Dzieci Isfahanu, Muzeum Historii Polski, MHP TV,
https://www.youtube.com/watch?v=FEy7J-DMs5U.
Kazachstan. Pod innym wiatrem, reż. Nicole Radziwiłł, 2018.
Mała Polska w Indiach, reż. Anu Radha, Narodowy Instytut
Audiowizualny, Government of Gujarat, Doordarshan, Telewizja
Polska, 2013.
Martyrologia Polaków zesłanych na Syberię, album filmów edukacyjnych
o tematyce historycznej Zarządu Głównego Oddziału Warszawskiego
Związku Sybiraków, Warszawa 2008.
The lost Requiem. Polscy Sybiracy w Iranie 1942–1946, reż. Khrostor
Sinai.
Rafała Wróblewska, AHM_PnW_0765 – relacja ze zbiorów Ośrodka Karta
i Domu Spotkań z Historią.

Projekt okładki
Marcin Słociński
Fotografia na pierwszej stronie okładki
The New York Public Library
Fotografia na czwartej stronie okładki
Archiwum Moniki Odrobińskiej
Opieka redakcyjna
Krzysztof Chaba
Wybór ilustracji
Monika Odrobińska
Krzysztof Chaba
Adiustacja
Ilona Turowska
Korekta
Grażyna Rompel
Marta Hamera
Copyright © by Monika Odrobińska
© Copyright for this edition by SIW Znak Sp. z o.o., 2020
ISBN 978-83-240-7892-9
Znak Horyzont
www.znakhoryzont.pl
Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl
Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl
Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, ul. Kościuszki 37, 30-105 Kraków
Dział sprzedaży: tel. 12 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl
Na zlecenie Woblink
woblink.com
plik przygotowała Angelika Duchnik

Dzieci Wygnane. Tulacze Losy Ma - Monika Odrobinska

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dzieci Wygnane. Tulacze Losy Ma - Monika Odrobinska

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wstęp

nożu w plecy, który Rosjanie wbili Polakom 17 września 1939

O roku, można już na szczęście mówić głośno. Mówi się też

o kolejnych zdradach aliantów w toku II wojny światowej. Ale jak

to się przełożyło na życie dziewięcioletniego Mirka, trzyletniej Oli,

pięcioletniego Romka, ośmioletniej Marysi? Na ich życie, tamto –

w mrozach Syberii, i to później, gdy po „światowych wojażach” byli

w Polsce ludowej „wrogami narodu”.

Jak podkreślają historycy, była to pierwsza wojna, która wypowiedziana

została także dzieciom i młodzieży. Dorosła kobieta opowiada, jak

z bydlęcego wagonu, wiozącego ich na Syberię w ścisku, mrozie

i zwierzęcych odchodach, wyrzucono zwłoki jej pięcioletniej wówczas

rówieśnicy. „Potem się człowiek oswoił ze śmiercią, ale tę pierwszą

pamięta się do końca życia” – wspomina.

Stalin powiedział kiedyś, że jego największym błędem było

wypuszczenie Polaków z ZSRR. Nie musieli nic mówić, wystarczył ich

widok. Na oficjalnym znaczku pocztowym w ZSRR lat czterdziestych

widniał radziecki żołnierz trzymający na rękach polskie dziecko.

Prawdziwy obraz tamtych lat przedstawiał kilkuletnie żywe kościotrupki –

obdarte, pracujące ponad siły i resztką tych sił próbujące przeżyć.

śmierci z odroczeniem” w postaci zsyłek na Syberię – w warunki,

w których tylko nielicznym udawało się przeżyć. Po wojnach polsko-

rosyjskich w XVI wieku zsyłali tam jeńców, podobnie czynili

z uczestnikami konfederacji barskiej oraz powstań: listopadowego

i styczniowego. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku wydawało się,

światowej ponownie uruchomiła tę machinę.

Dnia 10 lutego 1940 roku z rozkazu Stalina na Syberię zesłano

osadników wojskowych, legionistów, żołnierzy 1920 roku, wyższych

urzędników państwowych, policjantów, kolejarzy i leśników z rodzinami.

Ofiarą drugiej wielkiej deportacji 13 kwietnia 1940 roku padły głównie

kobiety i dzieci wcześniej aresztowanych oficerów i funkcjonariuszy straży

granicznej zamordowanych w Katyniu. Trzecia zsyłka 29 czerwca 1940

roku objęła głównie bieżeńców – uchodźców uciekających na wschód przed

prześladowaniami niemieckich okupantów, rolników i rodziny urzędników,

którym władze radzieckie nie ufały. W czerwcu 1941 roku wywieziono

mieszkańców terenów przygranicznych: Polaków, Litwinów, Łotyszy

i Ukraińców – w ramach „oczyszczania” tych terenów.

Archiwalne dokumenty sowieckie mówią o 320 tysiącach wygnanych.

liczbę przyjmuje Zarząd Główny Związku Sybiraków. Co trzeci zesłaniec

zmarł jeszcze na Syberii.

Zmianę przyniósł wybuch wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca

1941 roku. Związek Radziecki potrzebował wsparcia militarnego, Stalin

nawiązał więc współpracę z polskim rządem na emigracji reprezentowanym

przez generała Władysława Sikorskiego. W lipcu 1941 roku w Londynie

objęła tak zwana amnestia. Zwolnieni z posiołków, łagrów i obozów

zesłania, mężczyźni zasilili szeregi Wojska Polskiego. Jedni walczyli pod

dowództwem generała Zygmunta Berlinga, inni – generała Władysława

Andersa. To sybiracy stanowili trzon obu tych armii.

Premier Sikorski zwrócił się z prośbą do Winstona Churchilla, by ten

pomógł wyekspediować polskie sieroty z ZSRR w łagodniejszy klimat.

W reportażach przedstawiam historie tych, którym udało się wydostać

z Rosji sowieckiej i wrócić do Polski – najczęściej okrężną drogą: przez

także do Afryki, Australii, Meksyku – siłą rzeczy nie sposób oddać

wszystkich tych losów.

Najwięcej polskich wygnańców przyjął Iran – 120 tysięcy osób, w tym

20 tysięcy dzieci; 5 tysięcy Polaków znalazło się w Indiach, 10 tysięcy

w Afryce, 3,5 tysiąca w Libanie, 720 osób w Nowej Zelandii, 830

Jednak kulisy przyjmowania zesłańców wywołują gorycz. Szczególnie

uderzyły mnie dokumenty przytoczone w opracowaniu Polacy w Indiach

1942–1948: Brytyjczycy, owszem, chętnie przyjmowali polskie wojsko, ale

opierali się ewakuacji cywili. Brytyjski minister stanu w Kairze tak

przedstawił swoje stanowisko: jeśli Polacy poumierają w Rosji, nie wpłynie

to na bieg wojny. A jeśli przyjadą do Persji, to władze brytyjskie będą