ÑÐÅÄÍÎÂÅÊÎÂÍÀ ÈÑÒÎÐÈß È ÀÐÕÅÎËÎÃÈß

ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÀÓË È
ÂÈÇÀÍÒÈÉÑÊÈßÒ ÁÀËÊÀÍÑÊÈ ÃÐÀÄ

Ðàøî Ðàøåâ

Ïðåäè 30 ãîäèíè Áúëãàðñêîòî èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî îðãà-

íèçèðà êîíôåðåíöèÿ, ïîñâåòåíà íà ïðåõîäà ìåæäó Àíòè÷íîñòòà
è Ñðåäíîâåêîâèåòî â äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè. Ñïåöèàëíî áå
ïîñòàâåí âúïðîñúò çà âðúçêàòà ìåæäó êóëòóðàòà íà ðàííîâèçàí-
òèéñêèÿ ïåðèîä è íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî â îáëàñòòà íà
ñåëèùíîòî óñòðîéñòâî. Îáùèÿò èçâîä îò ïðåãëåäà íà ïðîáëåìà
áå, ÷å ïðÿêà ïðèåìñòâåíî-åâîëþöèîííà âðúçêà ìåæäó êúñíîðèì-
ñêî-ðàííîâèçàíòèéñêèòå ñåëèùíè ïàìåòíèöè è ïàìåòíèöèòå îò
ïåðèîäà íà Ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå, êàêòî è íà ñúîòâåòíèòå ñòðîè-
òåëíî-àðõèòåêòóðíè ïðàêòèêè, íå ñå ïðîñëåäÿâà êàêòî íà ñåâåð,
òàêà è íà þã îò Ñòàðà ïëàíèíà, êúäåòî è ñëåä VII â. ïðîäúëæàâàò
äà ñúùåñòâóâàò áåç ïðåêúñâàíå ðåäèöà âèçàíòèéñêè ãðàäîâå è
êðåïîñòè (Âåëêîâ, 1974: 167; Âàêëèíîâ, 1974: 177 ñë.).
Êîíñòàòàöèÿòà çà èçîñòàâÿíåòî íà ðèìñêèòå è ðàííîâèçàí-
òèéñêèòå ãðàäîâå îò íà÷àëîòî äî ñðåäàòà íà VII â. áå ïîòâúðäåíà
ïðåç èçìèíàëèòå òðè äåñåòèëåòèÿ ñ íîâè ïðèìåðè îò èçñëåäâàíåòî
íà êðåïîñòèòå ïî äóíàâñêàòà ãðàíèöà íà ïðîâèíöèèòå Ãîðíà è
Äîëíà Ìèçèÿ (Ivanov, 1997; Èâàíîâ, 1999: 296­297) è â ïðîâèíöèÿ
Ñêèòèÿ (Poulter, 1981; Òîðáàòîâ, 2002: 463). Â ñúùîòî âðåìå ñà
íàëèöå è íîâè íàáëþäåíèÿ, êîèòî ïîçâîëÿâàò äà ñå âèäÿò íÿêîè
îñîáåíîñòè â íà÷èíà, ïî êîéòî ñå íàñëåäÿâàò çàâàðåíèòå îáèòàåìè
ìåñòà, è îòíîâî äà ñå ïîñòàâè âúïðîñúò çà êîíêðåòíèòå èçòî÷íèöè
íà àðõèòåêòóðíî-ñòðîèòåëíàòà òðàäèöèÿ, ðåàëèçèðàíà ïðè çàñò-
ðîÿâàíåòî è óêðåïÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå àóëè.
Ùå ïðèïîìíèì íåïðîìåíèëàòà çíà÷åíèåòî ñè êîíñòàòàöèÿ,
÷å êàòî öÿëî òåçè èçòî÷íèöè òðÿáâà äà ñå òúðñÿò â êúñíîðèìñêàòà
161
è ðàííîâèçàíòèéñêàòà êóëòóðà (Âàêëèíîâ, 1974: 186). Îòäàâíà íå
ìîæå äà ñå çàùèòàâàò õèïîòåçèòå çà íåéíîòî ïðåíàñÿíå îò èçòî÷-
íèòå òåðèòîðèè íà ïðàáúëãàðèòå è äà ñå îáÿñíÿâàò êàòî ðåçóëòàò
îò êîíòàêòèòå èì ñ êóëòóðàòà íà Ñðåäíà Àçèÿ, êàêòî ñà ñêëîííè
äà ñìÿòàò íÿêîè àâòîðè â ìèíàëîòî è äíåñ. Ñèãóðíî å, ÷å íå òðà-
äèöèè òðÿáâà äà ñå òúðñÿò âúâ âèçàíòèéñêàòà ñòðîèòåëíà ïðàê-
òèêà òàêàâà, êàêâàòî ÿ íàìèðàìå â ãðàäîâåòå, ñúâðåìåííè íà
íàøèòå ïàìåòíèöè. Ðàçãëåæäàíè ñïîðåä áëèçîñòòà ñè äî öåíòðàë-
íàòà îáëàñò íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî è ðàçïîëîæåíèòå òàì
àóëè, òåçè ãðàäîâå ñõåìàòè÷íî îáðàçóâàò ïåò ïîëóêîíöåíòðè÷íè
ïîÿñà îò ñåâåð íà þã è þãîèçòîê.
Ãðàäîâå è êðåïîñòè ìåæäó Äóíàâ è Áàëêàíà. Òÿõíîòî
çàãèâàíå è èçîñòàâÿíå íàé-êúñíî äî ñðåäàòà íà VII â. å ôàêò,
ïîñî÷åí îòäàâíà (Âàêëèíîâ, 1974: 178­179; Âàêëèíîâ, 1977: 47­50;
Äèìèòðîâ Ä., 1981: 35 ñë.). Òóê ìîãàò äà ñå äîáàâÿò íÿêîëêî íîâè
àêöåíòà. Âåðîÿòíîòî âëèÿíèå íà òåçè ãðàäîâå âúðõó êóëòóðàòà íà
áúëãàðñêàòà äúðæàâà òðÿáâà äà ñå èçêëþ÷è è ïîðàäè îáñòîÿòåë-
ñòâîòî, ÷å îùå â ïîñëåäíàòà ôàçà îò îáèòàâàíåòî èì òå ñà çàãó-
áèëè íÿêîãàøíèÿ ñè ãðàäñêè âèä. Îöåëåëèòå æèòåëè îáèòàâàëè
æèëèùà, ïîñòðîåíè îò ïðåóïîòðåáåíè ìàòåðèàëè è äîðè îò êèð-
ïè÷, êàêòî ïîêàçâàò äàííè îò ðàçêîïêèòå íà íÿêîè ãðàäîâå è êðå-
ïîñòè â ïðîâèíöèÿ Ìàëêà Ñêèòèÿ (Òîðáàòîâ, 2002: 462­463). Òàêúâ
õàðàêòåð èìàò æèëèùàòà îò êèðïè÷, ïîÿâèëè ñå ìåæäó ïîëóðàçðó-
øåíàòà áàçèëèêà è îãðàæäàùàòà ÿ êðåïîñòíà ñòåíà ïðè ñ. Øêîð-
ïèëîâöè, Âàðíåíñêî (íåîáíàðîäâàíè ðåçóëòàòè îò ðàçêîïêè ñ ó÷àñ-
òèåòî íà àâòîðà ïðåç 1974 ­ 1975 ã.).
Îùå ïðåäè ïúëíîòî èì èçîñòàâÿíå òåçè ãðàäîâå, êðåïîñòè
è óêðåïåíè áàçèëèêè ñà ñå íàìèðàëè â ñúñòîÿíèå, êîåòî íå å ìîãëî
äà áúäå âåê è ïîëîâèíà ïî-êúñíî ñòèìóë çà âúçïðîèçâåæäàíå íà
ïëàíîâåòå è ñòðîèòåëíàòà òåõíèêà íà íàìèðàùèòå ñå â ðóèííî
ñúñòîÿíèå æèëèùíè, îáùåñòâåíè è êóëòîâè ñãðàäè, êàêòî è íà
òåõíèòå êðåïîñòíè ñòåíè. Òîâà îáÿñíÿâà è åäíà îñîáåíîñò â òÿõ-
íàòà èñòîðè÷åñêà ñúäáà ïðåç Ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå. Ñëåä ïàóçà
îò îêîëî äâà ­ äâà è ïîëîâèíà âåêà ïîâå÷åòî îò òåçè êðåïîñòè
çàïî÷âàò îòíîâî äà ñå îáèòàâàò. Âúðõó òÿõ ñå ñúçäàâàò ðàííîñðåä-
íîâåêîâíè ñåëèùà, ïðîó÷åíè äíåñ â ðàçëè÷íà ñòåïåí. Îáùîòî
ìåæäó òÿõ å, ÷å òåõíèòå æèëèùà ïîëóçåìëÿíêè íå ñå ñúîáðàçÿâàò
ñúñ ñòàðàòà ïëàíèðîâêà. Òå ñå âðÿçâàò ïðîèçâîëíî â çàâàðåíèÿ

162
êóëòóðåí ïëàñò è â ðóøåâèíèòå íà çàâàðåíèòå êàìåííè ïîñòðîéêè.
Ìîæå äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å òàì, êúäåòî ñòàðèòå êðåïîñòíè ñòåíè
ñà áèëè çàïàçåíè íà èçâåñòíà âèñî÷èíà, òå ñà áèëè èçïîëçâàíè
êàòî îáèêíîâåíà îãðàäà èëè äîðè êàòî ôîðòèôèêàöèîííî ñúîðú-
æåíèå. Òîâà å ìíîãî âåðîÿòíî çà òàêèâà ñåëèùà êàòî ñåëèùåòî â
êðåïîñòòà ïðè Êèïèëîâî, ïðè Îäúðöè, íà íîñ Êàëèàêðà è íà äðóãè
ìåñòà, êúäåòî ðàçïîëîæåíèåòî íà æèëèùàòà å ñúîáðàçåíî ñúñ
çàâàðåíèòå êðåïîñòíè ñòåíè è êúäåòî è äíåñ òåçè ñòåíè ñà çàïà-
çåíè (Êèïèëîâî) íà âèñî÷èíà äî íÿêîëêî ìåòðà.  íÿêîè êðåïîñòè,
â êîèòî íîâèòå çàñåëíèöè çàâàðâàëè ñèëíî ðàçðóøåíè êðåïîñòíè
ñòåíè, å áèëî ïðåäïðèåìàíî ñòðîèòåëñòâî íà íîâè ñòåíè. Òîçè
ôàêò áå óñòàíîâåí íàé-íàïðåä â Êàïèäàâà. Â ðàìêèòå íà ïî-ñòà-
ðàòà êðåïîñò å áèëà èçäèãíàòà íîâà ñòåíà îò ëîìåíè êàìúíè ñ
êàëîâà ñïîéêà, äóáëèðàíà ñ ðîâ (Florescu, 1967; Florescu, 1968:
75, fig. 56a). Äîñêîðî òîçè ôàêò îñòàâàøå èçîëèðàí, íî íàïîñëåäúê
èìàìå íîâè ïðèìåðè çà ñúùàòà òåíäåíöèÿ. Ðàííîñðåäíîâåêîâíîòî
ñåëèùå âúðõó ðàçâàëèíèòå íà Àáðèòóñ, ïðîó÷åíî ÷àñòè÷íî îùå
ïðåç 50-òå ãîäèíè (Ãåîðãèåâà, 1961), ñå å ðàçïîëàãàëî âúðõó ÷àñò
îò òåðèòîðèÿòà íà ñòàðèÿ ãðàä. Ïðåèçïîëçâàéêè ñòàðèòå ñòåíè
îò èçòîê è ñåâåð, íåãîâèòå îáèòàòåëè èçãðàäèëè îò þã è çàïàä
íîâè çàùèòíè ëèíèè îò ãëèíåñò âàë ñ êàìåííî ÿäðî (Ìàòåðèàëè,
1995: 268­269, ¹ 919). Âåðîÿòíî å ïðè áúäåùè ðàçêîïêè äî òîçè
âàë ñ êàìåííî ÿäðî (êàìåííà êðåïîñòíà ñòåíà?) äà áúäå îòêðèò è
ïàðàëåëåí ðîâ, êàêúâòî ñå íàìèðà êðàé âñè÷êè êðåïîñòè îò ãðó-
ïàòà Öàð Àñåí (Ðàøåâ, 1982: 129­147). Àíàëîãè÷íà ñèòóàöèÿ ìîæå
äà ñå î÷àêâà è â Áàë÷èê. Âúâ âúòðåøíîñòòà íà ðàííîâèçàíòèéñêàòà
êðåïîñò ­ íàñëåäíèê íà ïî-ðàííèÿ Äèîíèñîïîë, ñå íàìèðàò îñ-
òàíêè îò ðàííîñðåäíîâåêîâíà êðåïîñò. Íåéíàòà ïëîù, êîíñòðóê-
öèÿ è äàòèðîâêà ñà ñúîáùåíè â ëèòåðàòóðàòà ëàêîíè÷íî è íåÿñíî
(Äèìèòðîâ Ì., 1992: 17­22; Äèìèòðîâ Ì., 2001: 141­143; Ìàòå-
ðèàëè, 1995: 162, ¹ 32). Ñïîðåä ïðåäâàðèòåëíèòå êðàòêè äàííè
òÿ áèëà ñúñòàâåíà îò ÷åòèðè ÷àñòè ñ îáùà ïëîù îêîëî 1500 äêà.
Ñòðîèòåëñòâîòî íà ïî-ðàííàòà ÷àñò å îòíåñåíî îùå êúì êðàÿ íà
VII â. Òðÿáâà äà ñå èç÷àêà ñïåöèàëíàòà ïóáëèêàöèÿ íà ïàìåòíèêà,
íî îùå ñåãà äåòàéë êàòî óñòðîéñòâîòî íà îòáðàíèòåëíèòå
ñúîðúæåíèÿ îò “âàë ñ êàìåííî ÿäðî” è ðîâ ïîçâîëÿâà ñâúðçâàíåòî

163
íà ðàííîñðåäíîâåêîâíàòà êðåïîñò ñ êðåïîñòèòå îò Êàïèäàâà è
Àáðèòóñ. Àêî òåçè äâå êðåïîñòè ìîãàò äà ñå îòíåñàò ñïîðåä
äàòàòà íà ìàòåðèàëèòå îò æèëèùàòà íàé-ðàíî êúì âòîðàòà ïîëî-
âèíà íà IX â., â Áàë÷èê ­ àêî òàì ñå îêàæàò ïî-ðàííè ìàòåðèàëè,
ñèíõðîííè íà ìàòåðèàëèòå îò íàìèðàùèòå ñå íàáëèçî åçè÷åñêè íåêðî-
ïîëè îò VIII ­ ñðåäàòà íà IX â. (Ìàòåðèàëè, 1995: 162, ¹ 36­38) ­
ìîæåì äà î÷àêâàìå ðàííîñðåäíîâåêîâíî çåìëåíî óêðåïëåíèå îò
ñúùîòî âðåìå âúðõó îñòàíêè íà êúñíîàíòè÷íà êðåïîñò è â òàêúâ
ñëó÷àé òàì ùå ñå ïîâòîðè ñèòóàöèÿòà îò Ìàëúê Ïðåñëàâåö, êúäå-
òî ðàííîñðåäíîâåêîâíî çåìëåíî óêðåïëåíèå îáõâàùà â ñâîèòå
î÷åðòàíèÿ ðèìî-âèçàíòèéñêàòà êðåïîñò Íèãðèíèàíà-Êàíäèäèàíà
(Ìàòåðèàëè, 1995: 230, ¹ 595) èëè êàìåííà êðåïîñò îò ãðóïàòà
Öàð Àñåí, àêî òåçè ìàòåðèàëè ñà ïî-êúñíè. È â òðèòå ñëó÷àÿ ­
Àáðèòóñ, Íèãðèíèàíà-Êàíäèäèàíà, ðàííîâèçàíòèéñêèÿ Äèîíè-
ñîïîë ­ ëèïñâàò îñíîâàíèÿ äà ñå òúðñè ïðÿêà êóëòóðíà âðúçêà,
ïðèåìñòâåíîñò èëè âëèÿíèå îò ïî-ðàííèÿ ïåðèîä.
Ïîäîáåí ïðîáëåì, ñúùî ïîðàäè íåäîñòàòú÷íà ïðîó÷åíîñò
è ëèïñà íà ïóáëèêàöèÿ çà èçâúðøåíèòå òàì ðàçêîïêè, ïîñòàâÿ
äàòèðîâêàòà íà ðàííîñðåäíîâåêîâíàòà êðåïîñò âúðõó îñòàíêèòå
íà àìôèòåàòúðà â Ìàðöèàíîïîë. Òÿ ñå îïðåäåëÿ êàòî êðåïîñò îò
àóëåí òèï è ñå ñðàâíÿâà ñ Ïëèñêà è Ïðåñëàâ (Äèìèòðîâ, Ä., 1987:
58­59; Ìàòåðèàëè 1995: 200­201, ¹ 300), íî íàëè÷íèòå äàííè ñà
íåÿñíè è íåïúëíè. Ìàëêèòå ðàçìåðè íà òàçè êðåïîñò, â ãðàäåæà
íà êîÿòî èçãëåæäà ñà áèëè ïðåóïîòðåáåíè ïðàâèëíî îáðàáîòåíè
êàìúíè îò ïîñòðîéêèòå è êðåïîñòíèòå ñòåíè íà ðèìî-âèçàíòèé-
ñêèÿ ãðàä, ïîðàäè êîåòî òÿ âúíøíî ñå îêàçâà ñõîäíà ñ àóëíèòå
êðåïîñòè, ïîäêðåïÿò âúçìîæíîñòòà äà èìàìå ïðèìåð çà åäèí ïî-
êúñåí åòàï íà ñòðîèòåëñòâî. Òîé áè ìîãúë äà ñå îòíàñÿ êúì êðàÿ
íà IX ­ X â. è â òàêúâ ñëó÷àé íîâàòà êðåïîñò ùå ñå ïðèáàâè êúì
ãðóïàòà íà ðàííîñðåäíîâåêîâíèòå êðåïîñòè, èçäèãíàòè â ðàìêèòå
íà ïî-ñòàðè êðåïîñòè.
Èçêëþ÷åíèå îò îáùàòà êàðòèíà çà ãðàäîâåòå ìåæäó Äóíàâ
è Áàëêàíà ïðàâè, êàêòî âå÷å å èçòúêâàíî â ëèòåðàòóðàòà, Äîðîñ-
òîë-Äðúñòúð (ïîñëåäåí îáîáùàâàù î÷åðê çà ñðåäíîâåêîâíèÿ ãðàä
ó Àíãåëîâà, 1987). Òîé å åäèíñòâåíèÿò ïðèìåð çà èçïîëçâàíå íà
çàâàðåíèòå êðåïîñòíè ñòåíè ñ íåãîëåìè ïîïðàâêè è ïðåç Ðàííîòî

164
ñðåäíîâåêîâèå. Èçãðàæäàíåòî (íàé-âåðîÿòíî) â òàçè êðåïîñò íà
ïðåäñòàâèòåëíà äâîðöîâà ñãðàäà, ñúîáùåíà â Òúðíîâñêèÿ íàäïèñ
íà Îìóðòàã, ÿ ïðàâè åäèí îò àóëèòå. Íî ïðåèçïîëçâàíåòî íà êðå-
ïîñòíèòå ñúîðúæåíèÿ å òâúðäå íåñèãóðíî äîêàçàòåëñòâî çà âúç-
ìîæíî ïðÿêî âëèÿíèå íà òàçè êðåïîñò âúðõó êîíñòðóêöèÿòà íà
ñòåíèòå è âèäà íà îòáðàíèòåëíèòå ñúîðúæåíèÿ â äðóãèòå àóëíè
êðåïîñòè. Àêî ñå ñúäè îò äîïúëíèòåëíî èçãðàäåíàòà òàì þæíà
ïîðòà, ñëó÷àÿò å îáðàòåí. Ñúñ ñâîèòå ÷åòèðèúãúëíè êóëè, èçäàâà-
ùè ñå íàâúí è íàâúòðå îò êóðòèíàòà, òÿ ñå ðàçëè÷àâà îò þæíàòà
ïîðòà íà ðèìîâèçàíòèéñêàòà êðåïîñò, çàùèòåíà îò äâå èçäàâàùè ñå
íàâúí îò êóðòèíàòà òðèúãúëíè êóëè. Êàêòî å ïîñî÷èëà îùå èçñëå-
äîâàòåëêàòà íà ïîðòàòà, ïîïðàâêèòå è äîáàâêèòå ñà áèëè èçâúðøåíè
â íà÷àëîòî íà IX â., ò.å. êàòî ÷àñò îò ñòðîèòåëñòâîòî, ïðåäïðèåòî
â Ïëèñêà è äðóãèòå àóëè (Àíãåëîâà, 1973: 91; Àíãåëîâà, 1980: 6;8).
 êðàéíà ñìåòêà êàòî öÿëî íîâèòå äàííè ïîòâúðæäàâàò êîíñòà-
òàöèÿòà çà ïðåêúñâàíåòî íà âðúçêàòà ìåæäó çàâàðåíèÿ ìåñòåí ðàí-
íîâèçàíòèéñêè ãðàä íà ñåâåð îò Áàëêàíà è áúëãàðñêèÿ àóë.
Ãðàäîâå è êðåïîñòè â Ñåâåðíà Òðàêèÿ è Ñîôèéñêîòî
ïîëå. Êàêòî å èçâåñòíî, â òàçè ïîãðàíè÷íà çîíà è ñëåä VII â. ïðî-
äúëæèëè äà ôóíêöèîíèðàò âèçàíòèéñêè êðåïîñòè è óêðåïåíè
ãðàäîâå. Íÿêîè îò òÿõ â íà÷àëîòî è ïúðâàòà ïîëîâèíà íà IX âåê
çà èçâåñòíî âðåìå äîðè ñà áèëè áúëãàðñêî âëàäåíèå. Ìîãëè ëè
ñà òåçè “æèâè” âèçàíòèéñêè öåíòðîâå äà áúäàò â íÿêàêâî îòíî-
øåíèå èçòî÷íèê íà çàåìêè â áúëãàðñêèòå àóëè? Îòãîâîðúò å ïî-
ñêîðî îòðèöàòåëåí. Ïðåäè âñè÷êî äíåñ ðàçïîëàãàìå ñ ìàëêî ñè-
ãóðíè äàííè çà èñòèíñêîòî ñúñòîÿíèå è îáëèêà íà òåçè öåíòðîâå
îò êðàÿ íà VII â. äî íà÷àëîòî íà IX â.  ïîâå÷åòî îò òÿõ æèâîòúò
å ïðîäúëæèë áåç ïðåêúñâàíå äî íàøè äíè, êîåòî å ïðè÷èíà çà
ñèëíî îáåçëè÷àâàíå íà ïàìåòíèöèòå îò èíòåðåñóâàùèÿ íè ïåðèîä.
Àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè çà íàé-ãîëåìèòå ãðàäñêè öåíòðîâå â òîçè
ðàéîí ­ Ìåñåìâðèÿ, Ñîçîïîë, Àíõèàëî, Áåðîå, Ôèëèïîïîë, Ñåð-
äèêà ­ ñà èçâúíðåäíî îñêúäíè. Äðóãè, êàòî íÿêîè îò âåðîÿòíèòå
êðåïîñòè â òåêñòà íà áúëãàðî-âèçàíòèéñêèÿ ìèðåí äîãîâîð îò
815 ã. ­ Ïîòàìóêàñòåë, Âàëçèíà, Àãàòîíèêè, Ëåâêà ­ îñòàâàò íåëî-
êàëèçèðàíè ñúñ ñèãóðíîñò (çà ïðîáëåìèòå îêîëî òÿõ Soustal, 1991:
168; 187; 335; 414; Ãåîðãèåâ, 1999: 131 ñë.). Äâå îò êðåïîñòèòå ïî

165
áúëãàðî-âèçàíòèéñêàòà ãðàíèöà ­ Äåâåëò è Êîíñòàíöèÿ ­ ïðåäëà-
ãàò ïî-îïðåäåëåíè äàííè. Îáíàðîäâàíèòå ïðåäâàðèòåëíè ðåçóë-
òàòè îò ðàçêîïêèòå â Äåâåëò ñà êðàòêè è äîíÿêúäå ïðîòèâîðå÷èâè
(Äàìÿíîâ, 1982: 235­236; Éîðäàíîâ, 1992: 17), íî îò èçâåñòíîòî
ñòàâà ÿñíî, ÷å êúì 812 ã., êîãàòî áèë ïðåâçåò îò õàí Êðóì, òîé å
êðåïîñò, ÷èåòî çíà÷åíèå ñå å îïðåäåëÿëî ïðåäè âñè÷êî îò íåéíèòå
âîåííè ôóíêöèè è áëèçîñò äî ãðàíèöàòà, îòêîëêîòî îò ñúñòîÿ-
íèåòî ìó êàòî çàñòðîåí è áëàãîóñòðîåí ãðàäñêè öåíòúð, êîéòî å
ìîãúë äà áúäå ìîäåë çà âúïðîèçâåæäàíå íà ïëàíîâå íà ñãðàäè,
ñòðîèòåëíè òåõíèêè è êîíñòðóêöèè. Êðåïîñòòà ïðè Ñèìåîíîâ-
ãðàä, êîÿòî ñå îòúæäåñòâÿâà ñ Êîíñòàíöèÿ, å áèëà èçîñòàâåíà
ïîäîáíî íà äðóãè êðåïîñòè â ðåãèîíà ïðåç VII â. è ñúçäàäåíîòî
òàì ïðåç VIII ­ IX â. ðàííîñðåäíîâåêîâíî ñåëèùå íå ñå å ïîëçâàëî
îò çàâàðåíîòî àðõèòåêòóðíî íàñëåäñòâî (Àëàäæîâ, 1993: 287 ñë.;
Ðàøåâ, 1993: 107­110, îáð. 3). Êðåïîñòòà ïðè Ñðåäåö (á. Ãðóäîâî),
êîÿòî å íàé-áëèçî ðàçïîëîæåíàòà äî Åðêåñèÿòà îòêúì þã äåéñò-
âàùà ïîãðàíè÷íà âèçàíòèéñêà êðåïîñò è ñïîðåä íÿêîè àâòîðè áè
ìîãëà äà ñå îòúæäåñòâè ñ Ïîòàìóêàñòåë îò Õàìáàðëèéñêèÿ íàä-
ïèñ (Àëàäæîâ, Æ., 2000: 290), å ïðîó÷åíà â ìíîãî îãðàíè÷åíà ïëîù,
çà äà ñå ïðèåìå êàòî âúçìîæåí èçòî÷íèê íà çàåìêè. Äàííèòå,
êîèòî ñà îáíàðîäâàíè çà íåÿ, ÿ ïðåäñòàâÿò êàòî íåãîëÿìà êðåïîñò
îò êúñíàòà àíòè÷íîñò, ïðîäúëæèëà äà ôóíêöèîíèðà äî XI â. ïîðà-
äè íåïîñðåäñòâåíàòà ñè áëèçîñò äî ãðàíèöàòà (Áàëáîëîâà-Èâà-
íîâà, 1995; 1999). Õàðàêòåðåí ïðèìåð çà îòíîøåíèåòî íà ñëàâÿíî-
áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå íà Ñåðäèêà êúì çàâàðåíîòî ìåñòíî óðáà-
íèñòè÷íî íàñëåäñòâî ñà æèëèùà-ïîëóçåìëÿíêè îò IX ­ X â., âêî-
ïàíè â íàñèïà íàä åäíà îò èçîñòàâåíèòå è íåèçïîëçâàåìè óëèöè
íà ãðàäà.  êàìåííàòà ïå÷êà íà åäíî îò òÿõ ñà áèëè âãðàäåíè äâà
ìðàìîðíè êàïèòåëà, ïðîèçõîæäàùè îò áîãàòà ÷àñòíà èëè îáùåñò-
âåíà ñãðàäà (Ñòàí÷åâà, 1979: 61, îáð. 5­8). Àêî è äà èçäàâàò èç-
âåñòíî ïðåäïî÷èòàíèå êúì åñòåòè÷íî îôîðìëåíèå íà åäíî ïðè-
ìèòèâíî îòîïëèòåëíî ñúîðúæåíèå, òå â ñúùîòî âðåìå ïîêàçâàò ïúë-
íî íåðàçáèðàíå íà ïúðâîíà÷àëíàòà ôóíêöèÿ íà êàïèòåëèòå è î÷åð-
òàâàò ïðîïàñòòà ìåæäó âêóñîâåòå è ïîòðåáíîñòèòå íà äâå ðàçëè÷íè
êóëòóðè. Èçîáùî ôóíêöèîíèðàùèòå âèçàíòèéñêè ãðàäîâå â ïîãðà-
íè÷íàòà îáëàñò ñà áèëè ïðåäè âñè÷êî êðåïîñòè, â êîèòî èçãëåæäà

166
îñíîâíè åëåìåíòè íà çàñòðîÿâàíåòî ñà íå ãîëåìèòå îáùåñòâåíè ñâåò-
ñêè è êóëòîâè ñãðàäè, êàêòî â ïî-ðàííèÿ ïåðèîä, à ïðåäèìíî îáèê-
íîâåíè æèëèùà, êàçàðìè, ñêëàäîâå è äðóãè ïîäîáíè ïîñòðîéêè.
Òîâà å áèë èçãëåæäà ìîòèâúò çà ðåøåíèåòî íà Êðóì äà ðàçðóøàâà
ñëåä çàâçåìàíåòî èì òåõíèòå ñòåíè äîðè êîãàòî å ñòàâàëî äóìà
çà òàêèâà âàæíè îò âñÿêà ãëåäíà òî÷êà öåíòðîâå êàòî Ñåðäèêà è
Äåâåëò. Èçãëåæäà, ÷å è êàòî êðåïîñòè òå íå ñà èìàëè íàäåæäíà
ñïîñîáíîñò çà ïðîäúëæèòåëíà è óñïåøíà îòáðàíà. Ïðåç 812 ã.
ñàìî ñëóõúò çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêà âîéñêà â Òðàêèÿ áèë
äîñòàòú÷åí, çà äà áúäàò ïàíè÷åñêè íàïóñíàòè îò ñâîèòå îáèòàòåëè
òàêèâà çíà÷èòåëíè íÿêîãà öåíòðîâå êàòî Àíõèàëî, Áåðîå, Íèêåÿ,
Ïðîâàò, Ôèëèïîïîë, Ôèëèïè è äð., à ñìÿòàíàòà çà íåïðèñòúïíà
Ìåñåìâðèÿ, ÷èÿòî âðúçêà ñ èìïåðèÿòà ïî ìîðå íå áèëà áëîêèðàíà
ïîðàäè ëèïñà íà áúëãàðñêè ôëîò, îòâîðèëà ïîðòèòå ñè ñàìî ñëåä
åäíîìåñå÷íà îáñàäà. Âîåíèçèðàíèÿò õàðàêòåð íà çàñòðîÿâàíåòî
íà òàçè ãðóïà êðåïîñòè è ãðàäîâå ñ òåõíèòå ãðàäåæè îò ëîìåí
êàìúê ãè ïðàâè ìàëêî âåðîÿòåí èçòî÷íèê íà àðõèòåêòóðíî-ñòðîè-
òåëíè çàåìêè çà àóëèòå â Áúëãàðèÿ. Â îùå ïî-ìàëêà ñòåïåí ïîäîá-
íî âëèÿíèå ìîæå äà ñå î÷àêâà îò êðåïîñòòà ïðè Êàðíîáàò (Ìàð-
êåëè), èçîñòàâåíà ïðåç VII â. è ïðåîáðàçóâàíà ïî-êúñíî â ïîãðà-
íè÷åí çåìëåí ëàãåð (Àëàäæîâ, Ìîì÷èëîâ, 1991; Àëàäæîâ, 1993),
èëè îò êðåïîñòòà Òóèäà ïðè Ñëèâåí, ïðåêðàòèëà ñúùåñòâóâàíåòî
ñè ïî ñúùîòî âðåìå çà îêîëî äâà âåêà, ïðåäè âúðõó ðóèíèòå £ äà
ñå ñúçäàäå ðàííîñðåäíîâåêîâíî áúëãàðñêî ñåëèùå (Ùåðåâà, Âà÷å-
âà, Àëàäæîâà, 2001: 39).
Ãðàäîâå è êðåïîñòè â Èçòî÷íà è Çàïàäíà Òðàêèÿ. Âúðõó
òàçè ÷àñò íà Âèçàíòèÿ Áúëãàðèÿ èìàëà äèðåêòåí êîíòðîë ïðåç 813 ã.
è çèìàòà íà 814 ã. Òîãàâà ñà áèëè ïðåâçåòè ïîâå÷åòî îò íàìèðàùèòå
ñå òàì êðåïîñòè, â òîâà ÷èñëî íàé-ãîëÿìàòà ­ Àäðèàíîïîë. Êàòî
íàìèðàùè ñå ñðàâíèòåëíî íàâúòðå îò ãðàíèöàòà, â òÿõ ìîæå äà
ñå äîïóñêàò ïî-ìàëêî ïðîìåíè â àðõèòåêòóðíèÿ è ãðàäîóñòðîéñò-
âåí îáëèê ñëåä VII â. è äà ñå ïðåäïîëàãà çàïàçâàíå íà ñòðîèòåëíè
ïîõâàòè, êîèòî ñà ìîãëè äà áúäàò ïðåíåñåíè â Áúëãàðèÿ. Îòñúñò-
âèåòî íà ñèñòåìíè ïðîó÷âàíèÿ â òîçè ðàéîí, ïîïàäàù äíåñ â ïåðè-
ôåðíè îáëàñòè íà ñúâðåìåííà Ãúðöèÿ è Òóðöèÿ, íå ïîçâîëÿâà äà
ñå óñòàíîâè ñ íåîáõîäèìàòà ïúëíîòà òÿõíîòî ñúñòîÿíèå ïðåç VIII ­
IX â. Íî íÿêîè ÷àñòè÷íè íàáëþäåíèÿ íàìèðàò âåðîÿòíî íåñëó-

167
÷àéíè óñïîðåäèöè â áúëãàðñêèòå àóëè. Íàïðèìåð êðåïîñòíàòà ñòå-
íà íà Àäðèàíîïîë îò ðèìñêèÿ è ðàííîâèçàíòèéñêèÿ ïåðèîä å
èçãðàäåíà îò ãîëåìè, ïðàâèëíî îáðàáîòåíè êâàäðè, ôóãèòå ìåæäó
êîèòî, ïîäîáíî íà ñòåíèòå â Ïëèñêà ñà îáìàçàíè ñúñ ñïåöèàëåí
õîðîñàí, ñìåñåí ñúñ ñèòíî ñ÷óêàíà òóõëà (îáð. 1). Â öåíòðàëíàòà
÷àñò íà êðåïîñòòà ïðè äí. Äèìîòèêà, èçäèãíàòà ñëåä èçîñòàâÿíåòî
íà ðèìñêàòà è ðàííîâèçàíòèéñêà êðåïîñò íà ñúñåäíèÿ õúëì ïðåç
VII â., ñå íàìèðàò îñòàíêè îò íåïðîó÷åíà ïðåäñòàâèòåëíà ñãðàäà,
îò êîÿòî çàïî÷âà ïîäçåìåí õîäíèê, ÷èéòî îòâîð è ñåãà ìîæå äà
ñå âèäè. Òîé íå å ïðîó÷âàí è äàòèðîâêàòà ìó íå å ÿñíà. Ìåñòíàòà
ëåãåíäà ãîâîðè çà 40 òàêèâà õîäíèêà, êîåòî íàïîìíÿ çà ìðåæàòà
îò ïîäçåìíè õîäíèöè â Ïëèñêà. Ñðåäíîâåêîâíèÿò êàñòðîí Äèäè-
ìîòèõîí, êàêòî å èçâåñòíî, å åäíà îò çàâëàäåíèòå îò Êðóì ïðåç
813 ã. âèçàíòèéñêè êðåïîñòè (Áåøåâëèåâ, 1992: 155­156, ¹ 21).
Ñòîëèöàòà Êîíñòàíòèíîïîë. Çà âëàäåòåëñêè ðåçèäåíöèè,
êàêâèòî ñà àóëèòå, ñòîëèöàòà íà Âèçàíòèÿ å áèëà íàé-âåðîÿòíèÿò
èçòî÷íèê íà âëèÿíèÿ è çàåìêè. Êàêòî å èçâåñòíî, äíåñ íåéíèòå
ïàìåòíèöè îò èíòåðåñóâàùèÿ íè ïåðèîä ñà ñëàáî ïîçíàòè ñ èç-
êëþ÷åíèå íà êðåïîñòíèòå ñòåíè è öúðêâè. Ôðàãìåíòàðíî å èçñëåä-
âàíà òåðèòîðèÿòà íà äâîðåöà è ñúñòàâÿùèòå ãî ïîñòðîéêè (ïî-
íîâè îáçîðè ó Kostenec, 1998; 1999; Franceschini, 1999; Magdalino,
2002). Èìåííî òàì å ÷àñòè÷íî ïðîó÷åíà åäíà ñãðàäà, ÷èéòî ïëàí
çàñåãà å íàé-áëèçêàòà óñïîðåäèöà íà ïëàíà íà Êðóìîâèÿ äâîðåö
â Ïëèñêà (Mamboury, Wiegant, 1932: 37, Taf. XCIc2). Îíîâà, êîåòî
òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, å, ÷å îò ãëåäíà òî÷êà íà îñíîâíèÿ ñòðîè-
òåëåí ìàòåðèàë áúëãàðñêèòå ïàìåòíèöè ñå äèñòàíöèðàò îò òóõëå-
íèòå ñòðîåæè íà ñòîëèöàòà è ñå ñáëèæàâàò ñ êàìåííèòå ñòðîåæè
âúâ âèçàíòèéñêèòå ìàëîàçèéñêè è áëèçêîèçòî÷íè ïðîâèíöèè.
Âúïðîñúò çà èçòî÷íèöèòå íà ñòðîèòåëñòâîòî â áúëãàðñêèòå
àóëè å ñâúðçàí ñ äàòàòà íà íàé-ðàííèòå ãðàäåæè â Ïëèñêà. Èçâåñò-
íî å, ÷å å ïðåäëàãàíî íà÷àëîòî íà òîâà ñòðîèòåëñòâî äà ñå ïîñòàâè
â ïðîäúëæèòåëíèÿ ïåðèîä îò Àñïàðóõ è Òåðâåë äî êðàÿ íà VIII ­
íà÷àëîòî íà IX â. Êàêâàòî è äàòà äà ñå ïðåäïî÷åòå, ÿñíî å, ÷å òî
ùå å çàïî÷íàëî ïðåäè òðàéíîòî òåðèòîðèàëíî ðàçøèðåíèå íà
Áúëãàðèÿ þæíî îò Ñòàðà ïëàíèíà â 809 ã., îòáåëÿçàíî ñ ïðåâçåìà-
íåòî íà Ñåðäèêà. Èçãëåæäà, ïîÿâàòà íà ïúðâèòå ñòðîèòåëíè åêèïè
â Ïëèñêà òðÿáâà äà ñå òúðñè â ïî-ðàííî âðåìå è äà ñå îáÿñíÿâà

168
íå êàòî ðåçóëòàò îò äèðåêòíèÿ êîíòàêò ñúñ çàâëàäåíèòå â íà÷à-
ëîòî íà IX â. âèçàíòèéñêè áàëêàíñêè ãðàäîâå, à êàòî íàçðÿëà ïðåäè
òîâà ïîòðåáíîñò, ðåàëèçèðàíà ÷ðåç çàèìñòâàíå íà èäåè, õîðà è
òåõíîëîãèè îò Âèçàíòèÿ ïî äðóã íà÷èí è îò äðóãî ìÿñòî. Òî÷íèòå
ïúðâîíà÷àëíè öåíòðîâå íà òåçè çàåìêè çàñåãà îñòàâàò íåèçâåñòíè,
íî íàé-÷åñòî ñå òúðñÿò â ìàëîàçèéñêèòå è áëèçêîèçòî÷íèòå ðåãèî-
íè íà Âèçàíòèÿ. Òîçè âúïðîñ ìîæå áè íå å òîëêîâà âàæåí ïðåä
ôàêòà, ÷å â Áúëãàðèÿ ñå ïîÿâÿâàò ïàìåòíèöè íà àðõèòåêòóðàòà è
ñòðîèòåëñòâîòî îò òèï, êîéòî è Âèçàíòèÿ åäâà ëè ïîçíàâà â òÿõ-
íàòà áúëãàðñêà ôîðìà è ñú÷åòàíèå. Îò ñòàðè ïúðâîîáðàçè å áèëî
ñúçäàäåíî íîâî êóëòóðíî ÿâëåíèå. Ïîÿâàòà íà ñòðîåæèòå â áúëãàð-
ñêèòå àóëè êàòî ïîäðàæàíèå è çàåìêà íå ñàìî íå ïðèíèçÿâà òÿõíàòà
ñòîéíîñò êàòî íîâî ÿâëåíèå, íî ïðèáàâÿ åäèí íåïîçíàò çà äðóãèòå
ñúñåäíè íà Âèçàíòèÿ ðåãèîíè ïðèìåð çà èçáèðàòåëíî óñâîÿâàíå
íà íàñëåäñòâîòî â îíåçè íåãîâè ôîðìè, êîèòî íàé-äîáðå îòãîâà-
ðÿëè íà äîìàøíèòå ïîòðåáíîñòè.

Îáð. 1. Ñåêòîð îò êðåïîñòíèòå ñòåíè íà Àäðèàíîïîë. Íà

ïðåäåí ïëàí ­ ñòåíàòà îò ðèìñêî è ðàííîâèçàíòèéñêî âðåìå ñ
îáìàçêà íà ôóãèòå îò ôèí ÷åðâåí õîðîñàí; íà çàäåí ïëàí ­
ñòåíàòà îò åëèíèñòè÷åñêèÿ ïåðèîä (ôîòî: ñò.í.ñ. É. Àëåêñèåâ,
Îäðèí (Òóðöèÿ), 12.06. 2002 ã.).
169
 ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ

Àëàäæîâ 1993: Àëàäæîâ, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè äàííè çà ñðåäíîâå-

êîâíèÿ ãðàä Êîíñòàíöèÿ. ­ Ïðåñëàâ, 4, 1993, 287­306.
Àëàäæîâ 2000: Àëàäæîâ, Æ. Êúäå ñå å íàìèðàë Ïîòàìóêàñòåë îò
ñðåäíîâåêîâíèòå èçâîðè. ­ Ïàëåîáàëêàíèñòèêà è ñòàðîáúëãàðèñòèêà. Âòîðè
åñåííè ìåæäóíàðîäíè ÷åòåíèÿ “Ïðîôåñîð Èâàí Ãúëúáîâ”. Â. Òúðíîâî, 2000,
289­291.
Àëàäæîâ 1993: Àëàäæîâ, Ä. Êðåïîñòòà Ìàðêåëè ­ íÿêîè ñòðàòèãðàô-
ñêè è õðîíîëîãè÷åñêè áåëåæêè. ­ Ñåâåðîèçòî÷íà Òðàêèÿ è Âèçàíòèÿ IV ­
XIV â. Ñîôèÿ ­ Ñëèâåí, 1993, 118­125.
Àëàäæîâ, Ìîì÷èëîâ 1991: Àëàäæîâ, Æ., Ä. Ìîì÷èëîâ. Çåìëåíî
óêðåïëåíèå îêîëî êðåïîñòòà Ìàðêåëè. ­ Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà
èñòîðèÿ è êóëòóðà, 2, 1991, 138­144.
Àíãåëîâà 1973: Àíãåëîâà, Ñò. Êðåïîñòíàòà ñòåíà íà Äóðîñòîðóì-Äðúñòúð-
Ñèëèñòðà. ­ Àðõåîëîãèÿ, 3, 1973, 83­93.
Àíãåëîâà 1980: Àíãåëîâà, Ñò. Êðåïîñòíàòà ñòåíà íà Äðúñòúð. ­ ÌÏÊ,
6, 1980, 5­9.
Àíãåëîâà 1987: Àíãåëîâà, Ñò. Ñðåäíåâåêîâûé Äðûñòð. ­ Òðóäû
Ïÿòîãî ìåæäóíàðîäíîãî êîíãðåññà ñëàâÿíñêîé àðõåîëîãèè. Ò. III. Âûï. Ià.
Ìîñêâà, 1987, 5­11.
Áàëáîëîâà-Èâàíîâà 1995: Áàëáîëîâà-Èâàíîâà, Ì. Ôîðòèôèêàöèîííî
ñòðîèòåëñòâî íà êðåïîñòòà â ìåñòíîñòòà Êàëåòî â ãðàä Ñðåäåö, Áóðãàñêà
îáëàñò. ­ Àðõåîëîãèÿ, 3, 1995, 28­34.
Áàëáîëîâà-Èâàíîâà 1999: Áàëáîëîâà-Èâàíîâà, Ì. Ãðàôèòè è âðÿçàíè
çíàöè âúðõó ãëèíåíè ñúäîâå îò ñðåäíîâåêîâíàòà êðåïîñò “Êàëåòî” â ãðàä
Ñðåäåö, Áóðãàñêà îáëàñò. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1­2, 1999, 97­100.
Áåøåâëèåâ 1992: Áåøåâëèåâ, Â. Ïúðâîáúëãàðñêè íàäïèñè (âòîðî
ïðåðàáîòåíî è äîïúëíåíî èçäàíèå). Ñ., 1992.
Âàêëèíîâ 1974: Âàêëèíîâ, Ñò. Çà êîíòàêòèòå ìåæäó ñòàðàòà è íîâàòà
êóëòóðà â Ìèçèÿ è Òðàêèÿ ñëåä VI â. ­ ÈÁÈÄ, XXIX, 1974, 177­188.
Âàêëèíîâ 1977: Âàêëèíîâ, Ñò. Ôîðìèðàíå íà ñòàðîáúëãàðñêàòà
êóëòóðà VI ­ XI âåê. Ñ., 1977.
Âåëêîâ 1974: Âåëêîâ, Â. Ñúñòîÿíèå íà ïðîó÷âàíèÿòà âúðõó ïðåõîäà
îò àíòè÷íîñòòà êúì ñðåäíîâåêîâèåòî â Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. ­ ÈÁÈÄ,
XXIX, 1974, 163­176.
Ãåîðãèåâ 1999: Ãåîðãèåâ, Ï. Àðõåîëîãè÷åñêè è èñòîðè÷åñêè ïðîó÷-
âàíèÿ â Íîâîçàãîðñêî. Ñ., 1999, 131­140.

170
 Ãåîðãèåâà 1961: Ãåîðãèåâà, Ñ. Ñðåäíîâåêîâíî ñåëèùå íàä ðàçâàëè-
íèòå íà àíòè÷íèÿ ãðàä Àáðèòóñ. ­ ÈÀÈ, XXIV, 1961, 9­36.
Äàìÿíîâ 1982: Äàìÿíîâ, Ñ. Àðõåîëîãè÷åñêèòå îòêðèòèÿ â Äåáåëò. ­
Ìîðå. Ëèòåðàòóðíî-õóäîæåñòâåí àëìàíàõ. Êí. I. Áóðãàñ, 1982, 234­240.
Äèìèòðîâ 1980: Äèìèòðîâ, Ä. Âúçíèêâàíå íà ãðàäñêè öåíòðîâå â Ñåâå-
ðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ. ­ Ñðåäíîâåêîâíèÿò áúëãàðñêè ãðàä. Ñîôèÿ, 1980, 35­45.
Äèìèòðîâ 1987: Äèìèòðîâ, Ä. Âàðíà è áëèçêàòà £ îêîëíîñò ïðåç
VII ­ IX â. ­ ÈÍÌÂ, 18 (33), 1987, 55­76.
Äèìèòðîâ 1992: Äèìèòðîâ, Ì. Áàë÷èê 2600. Ðóñå, 1992.
Äèìèòðîâ 2001: Äèìèòðîâ, Ì. Äèîíèñîïîëèñ. Âàðíà, 2001.
Ìàòåðèàëè, Ìàòåðèàëè çà êàðòàòà íà ñðåäíîâåêîâíàòà áúëãàðñêà
äúðæàâà (òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ). ­ Ïëèñêà-
Ïðåñëàâ, 7, 1995, 155­332.
Èâàíîâ 1999: Èâàíîâ, Ð. Äîëíîäóíàâñêàòà îòáðàíèòåëíà ñèñòåìà
ìåæäó Äîðòèêóì è Äóðîñòîðóì îò Àâãóñò äî Ìàâðèêèé. Ñ., 1999.
Éîðäàíîâ 1992: Éîðäàíîâ, È. Ïå÷àòèòå íà êîìåðêèàðèÿòà Äåâåëò
(= Ïîñåëèùíè ïðîó÷âàíèÿ, 1992, 2, 1­88). Ñ., 1992.
Ðàøåâ 1982: Ðàøåâ, Ð. Ñòàðîáúëãàðñêè óêðåïëåíèÿ íà Äîëåí Äóíàâ
(VII ­ XI â.). Âàðíà, 1982.
Ðàøåâ 1993: Ðàøåâ, Ð. Ïîñåëèùíèÿò æèâîò â Ñåâåðíà Òðàêèÿ ïðåç
ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå. ­ Ñåâåðîèçòî÷íà Òðàêèÿ è Âèçàíòèÿ ïðåç IV ­ XIV
âåê. Ñîôèÿ ­ Ñëèâåí, 1993, 101­117.
Ñòàí÷åâà 1979: Ñòàí÷åâà, Ì. Ðàííîñðåäíîâåêîâíè æèëèùà â Ñðå-
äåö. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1, 1979, 56­64.
Òîðáàòîâ 2002: Òîðáàòîâ, Ñ. Óêðåïèòåëíàòà ñèñòåìà íà ïðîâèíöèÿ
Ñêèòèÿ (êðàÿ íà III ­ V â.). Â. Òúðíîâî, 2002.
Ùåðåâà, Âà÷åâà, Âëàäèìèðîâà-Àëàäæîâà 2001: Ùåðåâà, È., Êð.
Âà÷åâà, Ä. Âëàäèìèðîâà-Àëàäæîâà. Òóèäà ­ Ñëèâåí. 1 (= Ðàçêîïêè è
ïðîó÷âàíèÿ, XXVIII). Ñ., 2001.
Costenec 1998: Costenec, J. Stuies on the Great Palace in Constantinople.
I. The Palace of Constantine the Great. ­ Byzantinoslavica, LIX, 2, 1998,
279­296.
Costenec 1999: Costenec, J. Studie on the Great Palace in Constanti-
nople. II. The Magnaura. ­ Byzantinoslavica, LX, 2, 1999, 161­180.
Florescu 1967: Florescu, R. Date noi de la Capidava. ­ Apulum, VI,
1967, 259­267.

171
 Florescu 1968: Florescu, R. Ghid arheologic al Dobrogei. Bucureºti, 1968.
Franceschini 1999: Franceschini, E. B. R. Der byzantinische Keiserpalast
im 8. Jahrhundert. Die Topographie nach den Schriftquellen. ­ Kunst und Kultur
der Karolingerzeit. Mainz, 1999, 123­129.
Ivanov 1997: Ivanov, R. Das römische Verteidigungssystem an der unteren
Donau zwischen Dorticum und Durostorum (Bulgarien) von Augustus bis Maurikios. ­
Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 78, 1997, 469­640.
Magdalino 2002: Magdalino, P. Medieval Conctantinople: Built Environ-
ment and Urban Development. ­ The Economic History of Byzantium. Vol. 2.
Washington, 2002, 529­537.
Mamboury, Wiegand 1932: Mamboury, E., Wiegand, Th. Die Keiserpaläste
von Konstantinopel zwischen dem Hippodrom und Marmara-Meer. Berlin-
Leipzig, 1932.
Poulter 1981: Poulter, A. The End of Scithia Minor. The Archaeological
Evidence. ­ Byzantium and the Classical Tradition. Birmingham, 1981, 198­204.
Soustal 1991: Soustal, P. Thrakien (Thrake, Rodope und Haimimontos)
(= Tabula imperii bizantini. Hrsg. H. Hunger. Band 6). Wien, 1991.

ÑÚÊÐÀÙÅÍÈß
ÈÀÈ ­ Èçâåñòèÿ íà Àðõåîëîãè÷åñêèÿ èíñòèòóò
ÈÁÈÄ ­ Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêîòî èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî
ÈÍÌÂ ­ Èçâåñòèÿ íà Íàðîäíèÿ ìóçåé ­ Âàðíà
ÌÏÊ ­ Ìóçåè è ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà

172