Dhambaal

Sebenkii Xogta
Saciid Cali Shire

In kastoo intii muddo ahba [wixii ka dambeeyey ka- iyo jiritaan ee shirkad. Macluumaadkaasi, wuxuu
caankii internet-ka] si weyn loogu baraarugsanaa ah- noqon karaa mid guud ama mid gaar ah. Midka guud
miyadda xogta iyo dowrka ay ku leedahay bilaabista, wuxuu noqon karaa macluumaad la xiriira waddan
kobcinta iyo badbaadinta sharikaadka iyo hey’adaha, [dhaqaalihiisa, tirada dadkiisa, tayada nolosha, iwm],
haddana, 15-kii sano ee la soo dhaafay, xogihii waxay saylad, noocyada sharikaadka, macaammiisha ama
adeegyada/badeecadaha. Wuxuu sidoo kale noqon
yeesheen ahmiyad ka weyn midday horey u lahaan
karaa macluumaad, markii hore, loo ururiyey ujeeddo
jireen. Waxay yeesheen ahmiyad ka weyn marka la guud ama aan looguba talo gelin in la ururiyo. Midka
fiiriyo hadal hayntooda; marka la fiiriyo maaliyadda gaarka ahi wuxuu noqon karaa mid la xiriira shirkad
loo qoondaynayo ururintooda, kaydintooda iyo istic- ama mid ka mid ah adeegyada/badeecadaha shirk-
maalkooda; iyo marka la fiiriyo meekhaanka ay ka addaasi ka ganacsato, sayladaha ay ka ganacsato
yeelatay caalamka sharikaadka iyo hey’adaha. Wax- ama macaamiisheeda. Macluumaadkaasi wuxuu
aaba la gaarey heer xeel-dheerayaasha qaarkood yeelan karaa muuqaalo iyo summado kala duwan.
ku tilmaamaan kacaankii ugu saamayntaa badnaa
100-kii sano ee la soo dhaafay. Waa kacaan, sidaan
gadaal ka arki doonno, sharikaadkii iyo hey’adihii
ku baraaruga ay gacantooda dhunkanayaan, shari-
kaadkii iyo hey’adihii sahaladaanna ay habaaska
dhaxli doonaan. Waa kacaan, sida Galileo xilli hore
tilmaamay, fududaynaya fahanka xaqiiqooyin badan
oo inaka qarsoonaa. Qormadaan kooban, oo loogu
wanqalay, “hantidii la dayacay”, waxay marka hore
muuqaal kooban ka bixinaysaa kacaankan cusud,
waxay sidoo kale wax ka bidhaamin doontaa faa’ii-
dooyinka ku jira ka faa’iidayiga xogaha, siyaabaha
looga faa’iidaysto iyo masiirka sharikaadkii/hey’adihii
ka hara kacaankan.

‘Xog’ waa macluumaad baaxad ahaan ballaaran

(volume), ka kooban noocyo kala duwan (variety),
iskuna beddelaya xawaare dheereeya (velocity) oo
haddii si fiican loo ururiyo loona turjumo saamayn Saciid Cali Shire
weyn ku yeelan kara heerka tartan, koboc, faa’iido Cilmibaare, Qoraa, La-taliye

w.www.buuh.net 1
 Dhambaal

Muuqaal uu yeeshaba [tirooyin, weedho, sawirro,

filimmo, cabbirro, indha-indhayn ama qeexido],
macluumaadkaasi wuxuu ku baahsan yahay meelo
fara badan. Soo ururinta, abla-ablaynta iyo kala soo
dhex bixidda go’aammo ayaana maanta waxaa lagu
daraa waxyaabaha sharikaadka siiya bura-dheerida
(competitive advantage). Xogahaas, sharikaadkii
ama hey’adihii ka faa’iidaysto, waxay si sahal ah ugu
beddeli karaan hanti. Hantidaasna, maanta, waxaa
la isku raacsan yahay in aysan, dhanka fursadaha
ay abuuri karto iyo faa’iidooyinka ay soo gelin karto
shirkadaha ama hey’adaha, ka dhicin hantiyaha qaa-
liga ah sida shidaalka iyo dahabka.

Si looga faa’iidaysto hantidaas cusub, maanta,

waxaaba jira tartan xoog badan oo sharikaadka iyo
dawladuhu ugu jiraan siday u soo jiidan lahaayeen
khubaro aqoon u leh maaraynta xogaha. Badi, daw-
ladaha adduunku, mar hore ayayba soo bandhigeen
siyaasaddooda ku aaddan ka faa’iidaysiga hantidaas
cusub. Nasiib darro, sida Phil Simon, uu buuggiisa
“Too big to ignore: the business of big data” ku soo
guuriyo, in kastoo baraarug xoog badani jiro, hadd-
ana, dadkii xogahaas hanti u beddeli lahaa, weli, waa
ku yar yihiin adduunka. Simon wuxuuba qiyaasay
in Maraykanka oo keliya uu sannadaha soo socda
u baahan doono 175,000 oo qof oo aqoon u leh
maaraynta xogaha (data scientists).

Dareenkaan cusubi, i.e. ku baraarugidda ahmiyadda

xogtu, wuxuu abuuray in waxyaabo badan oo shari-
kaadku sahlan jireen ay maanta indho lexejeclo ku
daymoodaan. Tusaale ahaan, sida uu soo guuriyey
joornaalka McKinsey (2011) haweeney madax ka
ahayd waaxda suuqgeynta ee shirkad tafaariiq oo
weyn ayaa waxay saluugtay iibkii shirkaddeedu
samaysay dhowr bilood. Si xal loogu helo arrintaas,
haweenaydii, waxay isugu yeertay madaxdii waaxya-
ha shirkadda. Gorfayn dheer ka gadaal, waxaa la isla
qaatay in miisaaniyadda suuqgeynta sare loo qaado,
shaqaalaha suuqgeynta la badiyo, dar-darna la geliyo
waaxda suuqgeynta. Nasiib darro, wax kasta oo la
sameeyey iyo si kasta oo loo badiyey miisaaniyaddii
suuqgeynta, maxsuulkii wuxuu noqday in shirkaddii
maalinba maalinta ka dambaysa ay sii luminaysay
saamigii ay ku lahayd sayladda.
Haweenaydii mar labaad ayay isugu yeertay madax-
dii waaxyaha, laakiin, markaan intaysan la kulmin
ayay waxay raadisay sida shirkad tartanka xooggani
kala dhexeeyey xaalkeedu yahay. Haweenaydii waxay
ogaatay in meesha shirkaddoodu hoos u hoobanay-

w.www.buuh.net 2

say lixdii bilood ee la soo dhaafay, in shirkadda kale
lixdaas biloodba ay koboc samaynaysay, i.e. sare u
socotay. Si ay arrintaas wax uga ogaato ayay wax-
ay dalbatay in baaritaan mug weyn lagu sameeyo
shirkadda kale. Baaritaan dheer ka gadaal waxaa
soo baxay in shirkadda kale maalgelin ballaaran ku
samaysay sida ay xogta u ururiso, sida ay u lafa-gur-
to iyo sida ay go’aammadooda oo dhan ugu salayso
xogtaas. Waxaa u soo baxday in shirkaddu waqti
fiican gelisay dhaq-dhaqaaqa macaamiishooda,
w.www.buuh.net
Dhambaal
hab-fikirkooda, hadal-hayntooda, dareenkooda iyo
dabeecadohooda. Waxaa u soo baxday in shirkaddu
badeecad walba ay si gaar ah, dhinac walba, u lafa
gurto. Tusaale ahaan, waxay baaraan cidda gada-
ta, waqtiyada ay gataan, inta ay markiiba gataan,
ujeeddada ay u gataan, meelaha ay ka gataan, iwm.
Waxay sidoo kale xogtaas ku xireen mareegaha
sharikaadka ay wax ka soo gadtaan (supply chain)
si sharikaadkaasi u ogaadaan marka badeecaduhu
ka hoos maraan heerkii loo astay. Waxay sidoo kale
sharikaadkaas la wadaageen fal-celiska macaami-
isha ee ku aaddan badeecadahaas (feedbacks).
Waxay sidoo kale isku xireen dhammaan xogihii
laamahooda si marka badeecadi laan ka sii dham-
maanayso ay meeshay warshada ama bakhaarada
ka sugi lahayd uga soo qardaystaan laamaha ugu
dhow.
Haweenaydii markay ogaatay in sirtu tahay xogta
iyo hadba sidii loo maalo ayay iyaduna qaabaysay
moodeel cusub oo la mid ah midka shirkadda kale
raacday. Sida la soo guuriyo waa meesha ay ka
dhalatay xikmadda tiraahda “a business running with-
out accurate data is running blind” oo macneheedu ya-
hay “ganacsi aan ku salaysnayn xog dhab ahi wuxuu
la mid yahay ganacsi indho la’aan la maamulayo”.
Sid laga fahmayo tusaalahaas, daraasado badani-
na ay muujiyeen, sharikaadka si cilmiyaysan uga
faa’iidaysta xogtu, i.e. go’aammadooda oo dhan ku
saleeya xogtu, way ka faa’iido badan yihiin, ka koboc
fiican yihiin, kana wax soo saar fiican yihiin marka
loo fiiriyo sharikaadka aan si cilmiyaysan uga faa’ii-
daysan xogta. Maanta, waxaa la ogaaday in koboca
iyo faa’iidada shirkaduhu uusan ku xirnayn cimrigoo-
da iyo baaxadda hantida ay maamulaan oo keliya ee
uu sidoo kale ku xiran yahay hadba sida ay uga faa’ii-
daystaan xogta. Tusaale ahaan, daraasad dhowaan
lagu sameeyey sharikaadka dhexe iyo kuwa yaryar
ee ku yaalla waddammada OECD-da ayaa muujisay
in sharikaadka sida cilmiyaysan uga faa’iidaysta
xogtu ay 13% ka koboc fiican yihiin, 15% ka faa’iido
badan yihiin sharikaadka aan si cilmiyaysan uga
3

faa’iidaysan. Daraasad kale oo McKinsey (2011)
samaysay ayaa muujisay in sharikaadka tafaariiqda
ee sida fiican u maala xogtu ay faa’iidadooda sare u
qaadi karaan 60%. Daraasad kale oo lagu soo band-
higay joornaalka Forbes (2014) ayaa muujisay in
sharikaadka maala xoguhu ay sharikaadka kale kaga
fiican yihiin dhinacyada faa’iidada, koboca, gaaris-
ta go’aammada iyo fulintooda iyo ka faa’iidaysiga
agabyada shirkadda. Isbarbar dhig jaamacadda MIT
ku samaysay sharikaadka maala xogta iyo kuwa
aan maalin ayaa iyana muujisay in sharikaadka
maala xogtu ay shan jeer ka soo waxsoosaar fiican
yihiin kuwa aan maalin xogta. Meesha sannado ka
hor sharikaad badani wax kasta oo ay qabanayaan
sida suuqgeynta, waxsoosaarka, sicirka, sayladaha
cusub ee ay gelayaan, iwm ay ku salayn jireen siday
wax ahaayeen kal hore, maanta, sharikaad badan
ayaa xogaha u isticmaala: si ay u bilaan magacooda,
u soo jiitaan macaamiil cusub, u ilaashadaan say-
laddooda, ugu dhowaadaan macaamiishooda, una
yareeyaan khataraha.
Xogta oo la maalo waxay faa’iido u tahay shirkadda
iyo macaamiisha labadaba. Dhinaca shirkadda,
xogta oo la maalo waxay: sare u qaadaa ikhtiraaca
iyo hal-abuurka; macaamiisha ku xirtaa shirkadda;
hoos u dhigtaa kharashaadka; kobcisaana faa’iidada.
Dhinaca macaamiisha, xogta oo la maalo: waxay
w.www.buuh.net
Dhambaal
horseedaa in macaamiishu helaan macluumaadka
ay u baahan yihiin waqtiga ay u baahan yihiin; waxay
sare u qaadaa kalsoonida macaamiishu ku qabaan
shirkadda iyo adeegyadeeda/badeecadeheeda;
macaamiishana ka dhigtaa kuwo qanacsan. Daraas-
ado kale ayaa iyana muujiyeen in heerka qaneecada
shaqaalaha iyo waxqabadkoodu qayb ahaan ku xiran
yahay hadba sida sharikaadku u maalaan xogaha.
Maanta, sharikaadka iyo hey’adaha ka haray ka-
caankaan cusub, i.e. kacaanka xogta, waxaa lagala
mid dhigaa sharikaadkii ka haray kacaankii warsha-
daha. Waxaaba dad badani oddorosaan in meesha
sharikaadkii ka haray kacaankii warshaduhu ay
sanooyin sii jiitameen, i.e. aysan markiiba suuqa
ka bixin, in sharikaadka ka hara kacaankaan cusub
cimrigoodu tirsan yahay. Cimrigoodu waa tirsan ya-
hay, waayo, maanta waxa la galay seben aqooneed,
aqoontana waxaa badi saldhig u ah xogo la ururiyey,
la abla-ableeyey, lagana dhex arkay xiddigo iftiinkoo-
da la higsado, i.e. fursado.
Xogtu, sidaan sare ku tilmaannay, waa hanti la mid
ah hantiyaha kale ee shirkadda, laakiin, sida aan
gadaal ka arki doonno in hantidaas la maalo waxaa
ka sokeeya hawlo badan. Waxa ka sokeeya hawlo
badan marka la fiiriyo baaxadda xogaha (volume),
xawaaaraha xogahu ku abuurmaan (velocity) iyo
noocyada xogaha (variety). Haddaan fiirino baaxadda
xogaha, daraasad ay samaysay jaamicadda MIT
ayaa muujisay in sannadkii 2012-kii caalamku
abuuray xog madaxa la dhaafaysa 2.5 zettabyte.
Waxay sidoo kale qiyaaseen in xogtaasi 18-kii bilood-
ba laban-laabmi doonto. Si aad baaxadda xogta-
as u sawiratid, haddii xogtaas lagu daabici lahaa
buugaag, ka dibna buugaagtaas la is kor saari lahaa
waxay buugaagtaasi samayn lahaayeen 20 jaranjaro
oo mid walbaaba soo taabanayso meeraha pluto.
Ogow, pluto iyo dhulkuna waxay isu jiraan 4.2 billion
km. Haddaan fiirino xawaaraha xogahaasi ku abuur-
4

mayaan, waxaad arkaysaa in aaladda ‘facebook’:
ay bishii isticmaala 1.28 billion oo qof; maalintii
dadkaasi 4.5 billion oo jeer ayay taabtaan badhanka
waan jeclahay (like); 802 million oo qof ay maalintii
booqdaan; 1.1 billion oo qof ay ka isticmaalaan aa-
laddaas telefoonkooda gacanta; maalintiina la geliyo
(upload) wax ka badan 300 milyan oo sawir. Dhinaca
kala duwanaanshahana, meesha waagii hore xoguhu
u badnaayeen kuwo qaabaysan, kooban, si sahal
ahna loo abla-ablayn karo, xogahaasi maanta waxay
ku yimaadaan kumannaan muunadood, midab iyo
muuqaal.
Xogahaas, haddii si fiican loo maalo, waxay indhaha
u furan hoggaanka sharikaadka iyo hey’adaha, daaha
ka rogaan fursado qarsoonaa, bannaankana soo
dhigaan faa’iidooyin . Sharikaadka maala xoguhu
waxay awood u yeeshaan in ay sii arkaan muuqaalka
sayladuhu yeelan doonto, badeecadaha iyo adeegya-
da la soo dhigi doono, rabitaanka macaamiisha iyo
meelaha ay ka geli karaan sayladahaas iyo siyaa-
baha ay ugu mitidi karaan macaamiishii ay horey u
haysteen kuwo cusubna u soo jiidan karaan.
Marka la fiiriyo baaxadda xogaha, noocyada iyo
xawaaraha ay xogahaasi ku abuurmayaan; marka la
fiiriyo maalgelimaha loo baahan yahay in lagu sa-
meeyo tiknoolojiyada si loo maalo xogahaas; marka
w.www.buuh.net
Dhambaal
la fiiriyo xirfaddaha loo baahan yahay, marka laga
soo tago sharikaadka dhashay sebenka xogta, way
adagtahay in shirkad keligeed ah u babac dhigto
culayskaas. Si sharikaadku xogahaas u maalaan,
i.e. uga sameeyaan dhaqaale waxay wadashaqayn
la yeelan karaan sharikaad aqoon u leh qabashada,
kaydinta iyo abla-ablaynta xogaha. Waxay sidoo kale
adeeggaas u xilsaaran karaan sharikaad kale. Haddii
ay awood u leeyihiinna iyaga ayaa hawshaas dhabar-
ka u ridan kara.
Marka laga soo tago faa’iidooyinka tooska ah iyo
kuwa aan tooska ahayn ee sharikaadku ka helaan
maalista xogaha, waxa sidoo kale abuurmay saylado
lagu kala gato xogahaas. Laba nooc oo sharikaad
ah ayaa ka hawl gala sayladahaas xogaha lagu kala
gato: sharikaad qabta xog aad u baaxad ballaaran
oo marka laga soo tago faa’iidada shirkaddoodu
ka hesho iibiya xogahaas iyo sharikaad haya xogo
muhiim ah laakiin xogtoodu aysan weli gaarin heer la
iib geeyo. Meesha sharikaadka hore ay iskood u gadi
karaan xogaha ay hayaan, kuwa dambe waxay ku
khasban yihiin in ay wadashaqayn la yeeshaan shari-
kaad iyo hey’ado kale. Tesco oo markii hore ahaan
jirtey shirkad leh dukaammo laga adeegto, maantase
kulmisa adegyo/badeecado badan, ayaa tusaale u
noqon karta sharikaadka xogaha ay hayaan iyaguna
ka faa’iida kana sii macaasha. Tesco 10-kii sano ee
la soo dhaafay, sannad walba, waxay shirkaddee-
da ku soo kordhinaysay waax cusub oo ay ka soo
dhiraan-dhirisay xogahaas, wixii ka dambeeyey kal
horena waxay bilowday waax daraasado u bedde-
sha xogaha ay ka qabato macaamiisha siina iibisa,
sannadkaas guihiisana waxay xogahaas ka qabatay
dakhli sare u dhaafay $75 milyan.
Haddaad u fiirsato waddankeenna, waxaad arkaysaa
in sharikaadka isgaarsiinta iyo xawaaladaha, labadu-
ba, qabtaan xogo aad u ballaaran oo goonidoodana
hanti loogu beddeli karo, haddii xogo kale lagu
5

lammaaniyana daaha ka rogi kara saylado cusub.
Tusaale ahaan, xawaaaladuhu hadday maalaan
xogaha ay hayaan oo keliya, waxay sannad walba
sayladaha ku soo kordhin karaa adeegyo cusub oo
wax badan ka faa’iido badan adeegga xawaaladda.
Sidoo kale, sharikaadka isgaarsiintu, hadday ku
baraarugaan qiimaha xogaha ay hayaan, waxaan hu-
baa in sida sharikaadka la midka ah ay faa’iidadooda
iyo kobocooda sare u qaadi karaan, macaamiishoo-
da qancin karaan, sayladdoodana ilaashan karaan.
Sharikaadka kale oo xogaha soo mara, haddii si
fiican loo qabto, iyaguna ku bulaali karaan, dhaqaale-
na ka samayn karaan waxaa ka mid ah sharikaadka
korontada iyo biyaha. Sharikaadku si ay macaami-
ishooda u qanciyaan suuqoodana u ilaashadaan
waxay midayn karaan adeegadooda. Tusaale ahaan,
shirkadda telefoonada iyo shirkadda korontada ayaa
midayn kara adeegyadooda.Midayntu dhinacna
waxay labada shirkadood u badbadinaysaa kharash,
dhinacna waxay u ilaalinaysaa sayladda. Macaami-
ishuna, dhinacna waxay helayaan adeeg ka hufan
midkii hore, dhinacna kharash ka jaban midkii hore.
Sharikaadkaasi, sida shirkadda Tesco ayay waxay
samayn karaan waax intay xogahaas abla-ableeyso
w.www.buuh.net
Dhambaal
ka gadda hey’adaha, sharikaadka kale iyo dawladaha.
Baahi weyn ayay sharikaadkeennu u qabaan in ay
qabtaan, kaydiyaan, abla-ableeyaan, maalaanna
xogaha, waayo, waxaa aad isu beddelay filashadii
macaamiisha; waxaa sare u kacay isticmaalka
macaamiisha ee tiknoolojiyada; macaamiishii wax-
ay maanta hayaan ama heli karaan xogo saamayn
weyn ku yeelan kara xulashadooda adeeg ama
badeecad. Dhinaca kale, meesha sanooyin ka hor
sharikaad yar hawaysan kareen in ay dhisaan ni-
daam qabta xogaha, maanta, asbaabo la xiriira hoos
u dhaca sicirka tiknoolojiyada, sharikaad badan ayaa
awooda.
Dabcan, si xogahaas loo maalo waxaa loo baahan
yahay: in la dhiso nidaam qabta, kaydiya, abla-ableey-
ana xogahaas. Marka xogahaas la qabto, waxaa xiga
sidii xogahaas loogu faa’iidaysan lahaa, i.e. loo maali
lahaa. Si loo qabto hawlahaasna, marar badan, wax-
aa loo baahanayaa in wax laga beddelo, i.e. sare loo
qaado, hab fikirka hoggaanksa sare ee sharikaadka
iyo hey;adaha. Qormadaanina, sida qormooyinkii ka
horreeyey iyo kuwa soo socda waxaan rajaynaynaa
in ay baraarug ku abuuri doonta hoggaanka shari-
kaadkeenna iyo hey’adeheenna.
Saciid Cali Shire
B.Sc. (Hon), PGD, M.A.,M.Sc., M.Phil., MIBC, MIBF
Saciid waa xeeldheere culuunta ganacsiga,
hoggaaminta iyo bangiyada Islaamka oo ka soo
shaqeeyey xarumo aqoon, cilmibaaris iyo la-ta-
lin oo ku kala yaala Norway, UK iyo Soomaaliya.
t. 44 (0) 7838236171
e. saidshire@hotmail.com
w. www.buuh.net
6
Mustaqbalka naftaada, qoyskaaga, shirkadd-
Dhambaal

aada iyo shaqadaadaba waxay, maanta, ku

xiran yihiin heerka aqoontaada......

Saddexda buug ee Furaha Ganacsiga, Hoggaamiye

iyo Bangiyada Islaamku waa saddex buug oo, idanka
Eebbe, kuu fududaynaya sidaad u gaari lahayd
hammigaaga, himilooyinkaaga iyo hiraalkaaga.
Ka dalbo Buuh Publications:
t. 44 (0) 7838236171
e. saidshire@hotmail.com
w. www.buuh.net
w.www.buuh.net 7