Professional Documents
Culture Documents
KURDISH PUB PUBLIC Box391473B Kurdistan ESIA Executive Summary Kurdish
KURDISH PUB PUBLIC Box391473B Kurdistan ESIA Executive Summary Kurdish
هةلَسةنطاندنى كاريطةرى
شةرى سوريا و قةيرانى داعش
ِ
لةسةر بارى ئابوورى و كؤمةالَيةتى
ثوختةى جيَبةجيَكراو
أ -لةس ةر داواك ارى ِريَ زدار س ةرؤكى حكوم ةتى ه ةريَمى كوردس تان ،ئ ةم هةلَس ةنطاندنة ،ك ة
ئةنجام دراوة لةس ةر ب ارى ئ ابوورى و كؤمةالَي ةتى ،خواس تى دي اريكردنى ق ةبارةى كاريط ةرى
دوايين قةيرانةكانى ناوضةكةية لةس ةر حكوم ةتى ه ةريَمى كوردس تان لةك ة َل دةستنيش انكردنى
ب ِرى دارايى ثيَويست بؤ سةقامطيركردنةوةى بارودؤخةكة لة سالَى .2015ئةو ِرووداوانةى .بوونة
شةرى ن..اوةخؤى س..وريا ،ك..ة ل.ة س..الَى 2011دةس..تى ِ هؤى ئةنجامدانى .ئةم ليَكؤلَينةوةية بريتين لة:
ثيَكردووة؛ لةطة َل ثةيدابوونى ياخيبووانى .طروثى داعش (دةولةتى ئيسالمى لة عيَ..راق و ش..ام) ،ك..ة
لةط..ةل ئ..ةم دوو ِرووداوة
َ ل..ة س..الَى 2014دةس..تى ثيَك..رد .ئ..ةو توندوتي..ذى .و ك..ارة ِ
درندانةي..ةى
دروس..تبوون بوون..ة ه..ؤى ئ..ةوةى دةي..ان ه..ةزار ك..ةس مالَ..ةكانيان ب..ةجيَبهيَلن زؤرب..ةيان -وةك
.ةرى س..ورى .و ه..ةروةها ئ..اوارةى ن..اوةخؤيى ب..ةهؤى ق..ةيرانى داعش -ه..ةريَمى "ثةناهةن..دة"ى شِ .
كوردستان لة عيَراق هةلَبذيَرن ك..ة ناوض..ةيةكة ل..ة ئارامي..دا س..ةقامطيرة .ئ..ةم ِرووداوان..ة ل..ة مي..انى
قةيرانى دارايى هاتنةئاراوة ،كة بووة ه..ؤى داب..ةزينى %90ى طواس..تنةوةى .دارايى ل..ة حكوم..ةتى
ناوةن..دى ل.ة بةغ..دا ك..ة ئ.ةويش ل.ة س..ةرةتاى 2014دةس..تى ثيَك..رد .ئ.ةم ِراثؤرت..ة هةلَس..ةنطاندنيَكى
ت..ةكنيكى ب..ؤ حكوم..ةت دابين دةك..ات دةرب..ارةى ئاكارةك..ان و خ..ةرجى ثيَويس..ت ب..ؤ س..ةقامطيردنى
بارودؤخةك..ة ك..ة ل..ة ئ..ةنجامى ه..اتنى ثةناهةن..دةكان و ئ..اوارة ناوةخؤيي..ةكان دروس..تبووة .ليَ..رةدا
كتوثرةكانى .ئابوورى و دارايى لةسةر بوارى .ئابوورى و بودج..ةى ِ "كاريطةرى" .ئاماذةية بة ئاكارة
حكومةتى هةريَمى كوردس..تان ،ل.ة كاتيَك..دا "ن..رخى س..ةقامطيرى" .ئاماذةي..ة ب..ؤ خ..ةرجى زي..اتر ك..ة
طةراندنةوةى خؤشطوزةرانى بؤ دانيشتوانى .هةريَمى كوردستان ل..ة عيَ..راق .ئ..ةم ِ ثيَويست دةبيَت بؤ
طؤرةث..انى .بارودؤخةك..ةدا ِ ضرى لة
ِ ِراثؤرتة دةرئةنجامى ِريَكاريَكة كة تيميَكى بانكى نيَودةولَةتى بة
لةطة َل دامةزراوة حكومى و هاوبةشة نيَودةولَةتيةكان لة هةريَمةك..ة س..ةرقالَبووة ،ب..ؤ كؤكردن..ةوةى.
طؤريني..ان ب..ؤ ش.يَوة باس.يَكى ِريَكخ..راو .و نمايش.ى.
ِ ئامارةك..ان ل..ة سةرض..اوةى ثضرثض..ر و دوات..ر
دارشتن و تةكنيكى يةكخراو كة دةكريَت هةموو بةرذوةندارانى تيَدا ويَنة بكيَشريَت بؤ يارمةتيدان لة ِ
لةطةل قةيرانةكة.
َ جيَبةجيَكردنى ستراتيجيةكانى هةلَسوكةوتكردن
ب -ئ ةم هةلَس ةنطاندنةى ئاك ارى ئ ابوورى و دارايى ك ة لةس ةر ئاس تى ه ةريَمى ئةنجام دراوة ل ة
هةلَسةنطاندنى ثيَداويستية بنةرةتيةكان جي اوازة ب ةهؤى سروش تى ئ ةو كيَش انةى ك ة حكوم ةتى
ه ةريَمى كوردس تان مامةل ةيان لةط ة َل دةك ات .ئ..ةويش لةب..ةر ئ..ةو هؤكارانةي..ة .يةك..ةم ،ت..اديَت
قةيرانةكة لة حكومةتى هةريَمى كوردستان زياتردةبيَت و بةردةوام كاريطةرى ِرووداوةكانى سوريا
و بارطرذيي..ةكانى عيَ..راقى لةس..ةرة ،ب..ةالَم بارودؤخيَ.ك .ني..ة ك..ة ل..ة دواى شِ .
.ةريَك ي..اخود ل..ة دواى
كارةس..اتيَك هاتبيَت..ة ئ..اراوة .دووةم ،م..اوة و ق..ةبارةى قةيرانةك..ة نادي..ارة و ليَرةش..دا كاريطةري..ة
ِراستةقينةكةى كارةساتةكة بةردةوام ثشتدةبةس..تيَت ب..ة ب..ارودؤخى س..وريا .و عيَ..راق .س.يَيةم ،هيض
تيَكضوونيَكى .ماددى طرن.ط .ل..ة ذيَرخ..ان ،س..ةرمايةى م..رؤيى .و دارايى و ب..وارى .نيش..تةجيَبوون ل..ة
ه..ةريَمى كوردس..تان ني..ة .بةم..ةش ،ئاك..ارى .كارةس..اتةكة كاريكردووةت..ة س..ةر ثيَ..وةرى ض..وولةى
ض..االَكية ئابووريي..ةكانى وةك ِريَ..ذةى طةش..ةى ت..ةواوى بةره..ةمى خؤم..الَى ( ،)GDPداهات..ةكان،
لةط..ةل دابينك..ردن و فةراه..ةمبوونى .كةرس..تة وَ وةب..ةرهيَنانىِ .راس..تةوخؤى .ن..اوةخؤيى و بي..انى
َ
خزمةتطوزاري..ة طش..تيةكان ب..ؤ دانيش..توان .ئ..ةم ٍراثؤرت..ة هةريَمي..ة هةلس..ةنطاندنيَكى خيَراي..ة ك..ة
وثرى هةلَس..ةنطاندنى .ض..ةند ك..ةرتيَكى هةلَب..ذيَردراو و زؤر زيانثيَك..ةوتوو .دابين .ر ِ كورتةي..ةكى ضِ .
2
دةكات .ليَكؤلَينةوةكة ئةو خةرجيانة ناطريَت..ةوة ك..ة هاتوونةت..ة ئ..اراوة ب..ةهؤى ثةيوةن..داربوونيان ب..ة
كيَشةى ثاراستنى ئاسايشةوة.
حكومةتى هةريَمى كوردستان بةرنطارى قةيرانيَكى فرةالي..ةن دةبيَت..ةوة ك..ة تيَكةلَةيةك..ة ل..ة مةترس.ية
ئابوورى و مرؤييةكان
بارودؤخةكة ،كة لة بنةرةتدا لةسةرةتاى سالَى 2012لةطة َل تةوذمى هاتنى ثةناهةندة سوريةكان ت-
و دواتر بة هاتنى ئ اوارة ناوةخؤيي ةكان ل ة س الَى 2014دةس تيثيَكرد ،ئيَس تا بووت ة ط ةردةلولى
قةيرانيَكى مرؤيى تةواو .لةوةتةى مانطى .كانونى يةكةمى 225000 .،2014ثةناهةندةى س..وري .و
946266ئ..اوارةى ن..اوةخؤيى عيَ..راق هاتوونةت..ة ه..ةريَمى كوردس..تان 1 .ئةم..ةش ِريَ..ذةى %28
زي.ادبوونى دانيش.توانى .ه.ةريَمى كوردس.تان ثيَك.دةهيَنيَت .ل.ة ك.ؤى طش.تى ئ.اوارة ناوةخؤيي.ةكان و
ثةناهةندةكان)%60( ،يان لة دهؤكن .ذمارة زؤرةكةى ئاوارة ناوةخؤييةكان و ثةناهةندة سورييةكان
ل..ة ض..ةندين كؤمةلَط..ةى ه..ةمان ناوض..ة نيش..تةجيَبوونة ،بارطراني..ةكى .زؤري..ان خس..تووتة س..ةر
ئ..ابوورى .ن..اوةخؤيى .و بةردةس..تةبوونى خزمةتطوزاريي..ة طش..تيةكان .2ن..رخى كاريطةريةك..ة و
سةقامطيربوون زؤر بةرزة بؤ تةواوى ئابوورييةكة و بة هةمان شيَوة بؤ دةرئةنجامة كؤمةالَيةتى و
سى سيناريؤ دةخاتة بةردةست. ذيَرخانةكان .ئةم ِراثؤرتة مةزندةكردنى .كارةساتةكان لةسةر بنةماى َ
مةزندةكانى .سيناريؤى .بنةرةتى بريتي..ة ل..ةوةى ك..ة ئيَس..تا ذم..ارةى ثةناهةن..دة س..ورييةكان و ئ..اوارة
ناوةخؤييةكانى عيَراق بةهةمان شيَةوة دةميَنيَتةوة لة س..الَى 2015دا .هةلَوم..ةرجى ب..ةرزى و ن..زمى
ذمارةى ثيَشبينيكراوى .ثةناهةندةكان بةهةمان شيَوة دابينكراوة بؤ مةبةستى شيكاركردنى هةستيارى .
بارى سيناريؤ .نزمةكة ه..اتنى 30,000ثةناهةن..دةى ت..رى س..ورى و 250,000ئ..اوارةى ن..اوةخؤيى
دةردةخ..ات ،ئينج..ا س..يناريؤ .بةرزةك..ة ه..اتنى 100,000ثةناهةن..دةى ت..رى س..ورى و 500,000
ئاوارةى ناوةخؤيى دةردةخات.
ليَكةلَبوونى قةيرانى ن ةناردنى دارايى لةط ة َل ق ةيرانى ثةناهةن دة و ئاوارةك ان ،ك ة بةش يَوةيةكى ث-
بةرض او ل ة ناوة ِراس تى 2014تيَبي نى دةك ريَت ،كاريكردووةت ة س ةر ه ةموو كةرت ةكانى
بةره ةمهيَنان و كؤمةالَيةتي ةكان و ئينج ا كاريطةري ة ف راوان و نةريَني ةكانيش ه ةر ل ة
بةردةوامبوون دان .لةس..ةر ئاس..تى ت..ةواوى ئابووري..دا .مةزن..دة دةك..ريَت ك..ة ه..ةردوو .قةيران..ة
دامركان..دووة و
ِ تيَكهةلَكيَش..راوةكةى دارايى و ثةناهةن..دة و ئاوارةك..ان ض..االَكية ئابووريي..ةكانيان
بةريَ.ذةى %3ل.ة
طةشةى ت.ةواوى بةره.ةمى ناوةخؤيي.ان .ب.ة ِريَ.ذةى %8دابةزان..دووة لة 2013و ِ
سالَى ،2014واتا ل..ة %5ى دابةزان..دنى خالَةكان..ة .ئةم..ةش ئ..ةوة دةطةي..ةنيَت ك..ة طةش..ةى داه..اتى
ى ،س..وودةكان ،ب..ةكاربردن ،وةب..ةرهيَنانى .ن..اوةخؤيى .و بي..انى ،داه..اتى ن..اوةخؤيى .حكوم..ةتى
ك..ر َ
هةريَمى كوردستان هةر هةموويان داب..ةزينى زؤري..ان تؤم..اركردووة .نرخ..ةكان بةرزبوونةت..ةوة و
ِريَذةى بيكاريش .بةهةمان شيَوة ،ئينجا كة ثةناهةندة و ئاوارةكانيش .دةضنة نيَ..و ب..ازارى ك..اركردن و
كريَى كاركردنيش .بةهؤيانةوة دابةزيوة .سةبارةت بة هةذارىِ ،راثؤرتى هةلَسةنطاندنى كاريط..ةرى
بارى ئابوورى .و كؤمةالَيةتى مةزندة دةكات كة ِريَذةى هةذارى لة هةريَمى كوردستان لة عيَراق لة
%3.5بؤ %8,1بةرزبووبيَتةوة 3.سةبارةت بة دارايى طشتى ،قةيرانةكة بووةت.ة ه.ؤى داب.ةزينيَكى
1بةثيَى حكومةتى هةريَمى كوردستان و نةتةوة يةكطرتووةكان قؤناغى دووةمى ثالنى وةالَمدانةوةى خيَرا ( )IRPبؤ ئاوارة ناوةخؤييةكان لة هةريَمى
كوردستان لة عيَرا قلة ماوة نيَوان 15تشرينى دووةمى 2014بؤ 31ى ئادارى ،2015كانونى يةكةمى .2014
2لة كانونى يةكةمى 2,350,000 ،2014ئاوارة لةسةرتاسةرى عيَراقدا هةبوو :لة نيَويان 250,000ثةناهةندةى سورى و 2,100,000ئاوارةى
عيَراقى بوو.
3ئةمة طريمانة بؤ ئةوةى كة هةموو ثةناهةندة و ئاوارةكان هةذارنين.
3
سةخت لة داهاتة ناوةخؤييةكان ،بةرزبوونةوةى ِريَذةى قةرزكردن لة كةرتى تايبةت و كورتهيَن..انى
ب.رى ئ.ةو دارايي.ةى ك.ة شيَوة داراييةكان بة نزيكةى 3مليار دؤالرى .ئةمريكى (كة دةكات.ة %25ى ِ
كري و موض..ةى مانطان..ة دابين َ ثيَويستة لة حكومةتى ناوةنديةوة بطوازريتةوة) بؤ ئةوةى بتوانريَت
ثي دابينبك..ريَت .ك..ة ل..ة نيَوي..ان دابينك..ردنى.
بكات و هةروةها خزةتط..وزارى طش..تى و كةرس..تةكانىَ .
هاوكاريية ب..ؤ ثةناهةن.دةى س..ورى .و ئ..اوارة ناوةخؤيي..ةكان ،بيَطوم..ان ب.ة جؤري..ةتى زؤر خ..راث و
ك.ةمتر فةراه.ةمكردنيان .ئ.ةم قةرزكردن..ة يارم.ةتى طةشةس.ةندنيداوة ب.ةالَم لةس..ةر حيس.ابى .خيَ.را
كةلةكةبوونى قةرزةكان لة ماوةيةكى زؤر كورت كة ئاكارى .زؤر دةخاتةس..ةر ب..ةردةوام ه..ةبوونى
دارايى.
ئةم ليَكؤلَينةوةية دووثاتى ئةوة دةكاتةوة كة ئةم ئاكاران ة ل ة نيَ و ضوارض يَوةى سياس ةتيَك ديَن ة ج-
دى الدانى دريَذخاي ةنيان هةي ة .ب..ؤ نمون..ة ،داواك..ارى .لةس..ةر ووزةى كارةب..ا ب..ة ئ اراوة ك ة هةن َ
كردراو،شيَوةيةكى سةخت بةرزبووةتةوة ،لة كاتيَك كة حكومةت ثابةندة بة دابينكردنى سووتةمةنى ِ
بة نرخيَكى .ضةسثاو ،لة ثاالَوطةى كةرتى تايب..ةت ب..ؤ وةبةرهيَن..ةرة تايبةتي..ةكانى ت..ةزووى .كارةب..ا.
ئ..ابوورى ئ..ةم هةريَم..ة دةميَك..ة الي..ةنى تةنط..ةذةى دابينك..ردنى .بةخؤي..ةوة بي..نيوة ئ..ةويش ب..ةهؤى
طةشةس..ةندنيَكى خيَ..راى هةريَمةك..ة ثيش س..ةرهةلَدانى قةيرانةك..ة .هةرض..ةندة دةرئةنجام..ةكانى
ئابوورى كؤمةالَيةتى لة هةريَمى كوردستان باشترينن .لة عيَراق ،بةالَم لة طةياندنى خزمةتطوزارى.
تةندروس..تى ،ث..ةروةردة ،ه..ةروةها ذيَرخ..ان س..نوورداربووة ك..ة ئ..ةويش بووةت..ة ه..ؤى سس..تكردنى.
وةبةرهيَنان و توانست و كارايى لةم كةرتان..ة .بؤي..ة ،ليَكؤلَينةوةك..ة ب..ةووردى ِ
دةروانيَت..ة ئ.ةوةى ك.ة
بةريَوةبردنى قةيرانةكة.ضؤن ئةم كيَشانة كاردةكةنة سةر تواناكانى .حكومةت لة ِ
4
(مليؤن دؤالرى .ئةمريكى)
2015
ثيَشبينيكردن.
6 5 4
سيناريؤى بةرز سيناريؤى نزم بنةماى
ئاوارةى ثةناهةندةى ئاوارةى ثةناهةندةى ئاوارةى ثةناهةندةى
ناوةخؤيى سورى ناوةخؤيى سورى ناوةخؤيى سورى
ثةرةثيَدانى مرؤيى
425.5 107.0 336.1 81.3 246.7 70.4 تةندروستى
خ.........................ةرجى
372.3 91.7 293.9 69.5 215.4 60.0
دووبارةبووةكان
161.4 44.7 137.5 37.9 113.6 34.9 بنكةى تةندروستى طشتى
210.9 46.9 156.3 31.7 101.8 25.1 نةخؤشخانة
ئاسايش ى خ ؤراك و
203.0 51.1 162.0 39.4 1121.1 34.3
كشتوكا َل
خةرجية
دووبارةبووةكان
كشتوكا َل و هاوكاريكردنى
شيَوازى بةخيَوكردنى
203.0 51.1 162.0 39.4 1121.1 34.3 مةروماالَت
ِ
نةطؤرى ماوةتةوة.
ِ 4ئيَستا ذمارةى خةلَكى ثةناهةندةى سورى و ئاوارة ناوةخؤييةكان بة
5هاتنى زياترى تةوذميَكى 30,000ثةناهةندةى سورى و 250,000ئاوارةى ناوةخؤييةكانة.
6هاتنى زياترى تةوذميَكى 100,000ثةناهةندةى سورى و 500,000ئاوارةى ناوةخؤييةكانة.
5
277.9 33.3 194.6 10.0 111.3 ثةناطة
كؤى ثةرةثيَدانى
1535.7 1121.5 833.6
مرؤيي
ذيَرخان
402.6 114.6 283.9 79.7 210.0 64.8 كارةبا
276.7 89.2 210.1 68.9 188.1 60.2 خةرجى دووبارةبووةكان
125.9 25.4 73.9 10.8 21.9 4.6 خةرجية طشتيةكان
26.4 20.6 20.6 طواستنةوة
خةرجية طشتيةكان
26.4 20.6 20.6 خةرجيةكانى
ضاككردنةوةى ِريَطاوبان
ةركردنى ضارةس
33.7 8.7 26.9 6.7 20.0 5.9
ئاوى ثيس
20.2 5.2 16.1 4.0 12.0 3.5 خةرجى دووبارةبووةكان
13.5 3.5 10.8 2.7 8.0 2.3 خةرجية طشتيةكان
271.8 75.9 216.7 58.5 162.5 51.8 ئاو
234.2 67.6 186.7 52.1 140.3 46.3 خةرجى دووبارةبووةكان
بةكارخستن و
ضاككردنةوةى ثيَويست بؤ
21.3 4ز7 16.9 3.6 12.6 3.1 سةقامطيركردنى دةرةوةى
خيوةتطاكان
بةردةس.....تةكردنى ئ.....او و
213.0 62.9 169.8 48.5 127.7 43.2 ئاوةرؤ بؤ خيوةتطا
ِ
37.6 8.3 30.0 6.4 22.2 5.5 خةرجية طشتيةكان
وةبةرهيَنانى طشتى ثيَويست
37.6 8.3 30.0 6.4 22.2 5.5 ب.......ؤ س.......ةقامطيركردنى
خيوةتطا
ت ةوذمى ه اتنى ثةناهةن دةى س ورى و ئ اوارة ناوةخؤيي ةكانى عيَ راق ب ؤ ه ةريَمى كوردس تان خ-
.اتر ،ق..ةيرانى داعش ل..ة مي..انى ق..ةيرانى
كاريَطةرى زؤريان كردووةت ة س ةر ئ ابوورى .لةوةش زيِ .
6
س.ى قةيران.ة بودجةى حكومةتى هةريَمى كوردستان ِروويدا( .لةوةتةى مانطى شوباتى ،)2014 .ئ.ةم َ
هةرةشةيةكى ِراستةوخؤية بؤ حكوم..ةتى ه..ةريَمى ِ زؤر بة سةختى لة ئابووريانداوة .قةيرانى .داعش
.ةريش ل..ة دذى كوردستان كة بة شيَوةيةكى ضةوت كارى كردووت..ة س..ةر ِريَطاك..انى بازرط..انى .شِ .
ثضربوونى بازارة ناوةمةخؤيى و نيشتمان هةريََميةكان ك..ة ِرؤلى ه..ةريَمى. ِ ثضر
ِ داعش بووتة هؤى
بازارى.
ِ لةطةل
َ وطؤرى .بازرطانى ِ َ كوردستان سستكردوةتةوة وةك بنكةيةكى ئارام و ِريَطايةك بؤ ئال
ناوض..ة فراوان..ةكانى .ت..رى عيَ..راقِ .ريَض..ةكةى ت..ر دؤزراوةت..ةوة ب..ؤ طواس..تنةوةى كاالَك..ان،
ثرؤذةك..انى. خزطوزاريةكان و هةروةها تاكةكةسةكان ،بةالَم نرخةكةيان زؤر .طران..ة .ب..ة وةس..تانى ِ
وةبةرهيَنان..ة طش..تيةكان ،ك..ةرتى بيناس..ازى .ب..ة ش .يَوةيةكى تايب..ةت زي..انى زؤرى .ثيَك..ةوتووة ،ب..ة
لةطةل بةدواداضوونى .ئاكارةكان لةسةر بةش..ةكانى ت.رى ئ..ابوورى ،و ه.ةروةها ك.ةرتى َ بةراوورد.
دارايىِ .راس....تةوخؤيى ق....ةيرانى داعش طوم....انى .وةب....ةرهيَنانى .ل....ة ه....ةريَمى كوردس....تان
طةورةتركردووة ،ليَرةشدا طةشةسةندن و وةبةرهيَنان لة بوارة نويَيةكانيش دةطريَتةوة.
هةالَوسانى ئابوورى ِريََذةى %5ى خالَةكانى دابةزندووة لة دةرئةنجامى ئ ةو تةنطةذانة .ك..ةنالَى د-
سةرةتاى بؤ هةالَوسانى نزم بريتيبوو لة نة ناردنى .داه..ات لةالي..ةن حكوم..ةتى ناوةن..دى ل..ة عيَ..راق.
.درالى .بريتي..ة ل..ة %17ى بودج..ةى حكوم..ةتى ثشكى حكومةتى هةريَمى كوردستان ل..ة بودج..ةى فيِ .
دابرينى خةرجية سياديةكان ،كة دةطاتة نزيكةى 12مليار دؤالرى ئةمريكى س..االَنة، ناوةندى دواى ِ
ياخود %80ى داهاتى طشتى حكومةتى ه..ةريَمى كوردس..تان ،ك..ة وةس..تيَنراوة بةش.يَوةيةكى طش..تى.
بةهؤى قةيرانى ِراميارى لة بةغدا ،كة ئةويش لةوةتةى مانطى ش..وباتى 2014 .بووت..ة ئيفليجك..ردنى
برة ثارةى كة تاوةكو ئيَس..تا نيَ..ردراوة نزيك..ةى 1.1ملي..ار دؤالرى. كةرتة طشتيةكان .تةواوى ئةوة ِ
ئةمريكية .بةمةش ،داهات و خةرجيةكان دابةزينى زؤريان تؤماركردووة و حكوم..ةتيش دواخس..تنى.
كرى و موضةى زؤرى .دواخستووة .جيَب..ةجيَكردنى .ب..ود ج..ةى وةب..ةرهيَنان وةس..تيَنراوة و زؤر ل..ة َ
بةلَيَندةرةكان بؤ ماوةى ضةندين مانط ثيَشينةكانيان ثيَن..ةدراوة .بةتايب..ةتى ب..وارى بيناس..ازى زةب..رى
زؤرى ثيَكةوتوو كة بةهؤيةوة ضةندين كؤمثاني.اى بض..ووك .ئيفالس.بوونى خؤي..ان ِراطةيان..دووة .ب..ة
ناوةراس..تى س..الَدا ،ئاراس..تةى قةيرانةك..ة ِرووى ل..ة ك..ةرتى ئ..ابوورى .و ِ س..ةرهةلَدانى داعش ل..ة
لةط.ةل داب.ةزينى.
َ كؤمةالَيةتى كرد كة فشارى .زؤر زياترى .خس.تة س.ةر طةشةس.ةندنيان .بةيةك.ةوة
خةرجي..ةكانى ك..ةرتى طش..تى و ك..ةرتى تايب..ةت ،كؤبوون..ةوةى داواك..ارى زي..اتر ب..ةردةوام ِريَى
تارادةي..ةك
ضاوةروان دةكريَت كة طةشةسةندنى ت..ةواوى بةره..ةمى ن..اوةخؤيىِ . ِ ليَدةطيريَت بةمةش
ك..ةمتر بيَت ل..ةوةى س..الَى ِراب..ردوو – مةزن..دة س..ةرةتايةكان ئ..ةوة دةريدةخ..ةن ك..ة داب..ةزين بطات..ة
لةطةل هيَلى بنةرةتى طةشةسةندنى ثيَشووتر .َ نزيكةى %5ى خالَةكان بة بةراوورد.
ل ة مي انى ن ةناردنى بودج ة ،وةزارةتى س امانة سروش تيةكان هاوك ارى ب ؤ حكوم ةتى ه ةريَمى ذ-
كوردس تان دابينك ردووة ك ة بووت ة ه ؤى خؤثاراس تن ل ة دا ِرم انى ئ ابوورى ب ةالَم لةس ةر م افى
.رى وكةلةك ةكردنى ق ةرزةكان ل ة م اوةى ك ةمتر ل ة س الَيَكدا .وةزارةتةكة ئ..ةركى دابينك..ردنى .كَ .
موضةكان دةطريَت..ة ئةس..تؤ ئ..ةويش ب.ة ثش..تطيريكردنى .وةزارةتى دارايى ،ب..ةالَم ئ..ةم ك..ارةش زؤر
ب...رى 1.5ملي...ار دؤالرى ل...ة ك...ةرتى تايب...ةت لةس...ةرخؤية .وةزارةتى س...امانة سروش...تيةكان ِ
قةزركردووة و هةروةها 1.5ملي..ار دؤالرى .ت..رى ثيَش وةخت..ة وةرطرت..ووة ب..ة م..ةرجى فرؤش..تنى.
ن..ةوتى خ..اوى .ب..ة كؤمثاني .ا .و دابينك..ارة نيَودةولَةتي..ةكان ل..ة ئايين..دةدا .ه..ةروةها وةزارةتى س..امانة
.رى 1.3ملي..ار دؤالرى ئ..ةمريكى ه..ةناردةكردووة .ه..ةروةها ئ..ةم سروشتيةكان نةوتى خاوى ب..ة بِ .
ب.رة َ
وةزارةتة خ.رجى طواس.تنةوةى خ.ةلكى ئ.اوارة ناوةخؤيي.ةكانى .عيَ.راقى دابينك.ردووة .بةم.ةش ِ
ثارةى مةزندة دةكريَت ك..ة ب..ؤ دابينك..ردنى هاوك..ارى .س..ةرةتايى ب..ؤ ئ..اوارة ناوةخؤيي..ةكانى .عيَ..راق
خةرجكراوة بطاتة 1مليار دؤالرى .ئةمريكى .بةم شيَوةية ،وةزارةتى سامانة سروش..تيةكان نزيك..ةى
7
برى 5مليار دؤالرى ئةمريكى بةكارهيَناوة ،كة ئةويش تةنها %41ى سةرضاوةكانى .ئةو بودجةي..ة ِ
كة لةاليةن حكومةتى ناوةنديةوة نةنيَردراوة ،بؤ نيَ.و ئابووريةك.ة و ب.ة ب.ةكارهيَنانى .ئ.ةم هاوكاريي.ة
داراييةش داروخانيَكى .تةواوى .ئابوورى .دوورخراوةتةوة .ئةطةر ئ.ةم هاوكاريي..ة هيض س..ووديَكى
نةبوواية ،طةشةى ئابوورى بة نةريَنى دةبوو .,لة كاتيَك كة ئةم هةنطاوة ثيَش.كةوتنيَكى ئةريَني.ة ،ئ..ةو
سةرضاوانةى كة قةرزكراون بة شيَوةيةى سةرةكى ضاالَكى لة شيَوةى دارايين ب..ؤ ك..ةرتى طش..تى.
برةكةى دةطاتة نزيكةى %12ى تةواوى .بةرهةمهيَنانى ناوةخؤيى هةريَمةكة لة .2014دةكريَت كة ِ
ئةم..ةش بخريَتةس..ةر كورتهيَن..انى بودج..ة ،ك..ة ئ..ةويش ت..ا كؤت..اى 2014ئام..ارى .ت..ةواو بةردةس..ت
ن..ةبووة ،وات..ا ئ..ةم كورتهيَنان..ة ب..ؤ ئ..ةو س..الَة لةوانةي..ة بطات..ة %15 .- .%14ى ت..ةواوى بةره..ةمى
تارادةي..ةك ب..ة
ناوةخؤيى .لة كاتيَكدا كة عةمبارى قةرزةكانى حكومةتى هةريَمى كوردس..تان بووت..ة ِ
شيَوةيةكى كةم كةم كورتهيَنانةكان دةخاتةسةريةك ،ل..ة م..اوةى ك..ةمتر ل..ة ي..ةك س..الَدا ق..ةرزةكان ب..ة
ِريَ..ذةى %12ى خالَ..ةكانى ت..ةواوى بةره..ةمهيَنانى .ن..اوةخؤيى .ه..ةنطاو دةهاويَ..ذن ك..ة ئةم..ةش
سةرضاوةى نيطةرانية و ئاكارى زؤر .ضةوتى دةبيَت لةسةر بةرداوم .فةراهةمبوونى دارايى .
سةرهةلَدانى توندوتيذي بووتة هؤى تةنطةذة الوةكيةكان .بةربةستكردنىِ .ريَضكةكانى طواستنةوة ر-
.ةل ل..ة دةس..تدانى متمان..ةى وةبةرهيَن..ةران زؤرو كةمبوون..ةوةى بةرهةم..ة س..ووتةمةنيةكان ،لةطَ .
كاريكردووةت..ة س..ةر ض..االَكية ئابووريي..ةكان .مةترس..ية ثةيوةن..دارةكانى .داعش لةس..ةر طةيان..دنى
سس..تمى .دابةش..كردنى .طش..تى بةش .يَوةيةكى ك..اتى بوووةت..ة ه..ؤى ك..ةمتر فةراه..ةمبوونى كاالَك..ان.
.ةرةراى ئةم..ةش ،حكوم..ةتى ه..ةريَمى كوردس..تان ب..ةهؤى ئ..ةم ق..ةيرانى ناض..اربوو ث..ةنا ببات..ة
ِ س.
ثاالَوطةكانى .باشوور ،كة ئةمةش نرخى سووتةمةنيةكانى .بةرزتركردةوة – ئةويش بة ِريَذةى %14
ل..ة س..ليَمانى ،ب..ؤ %15ل..ة ه..ةوليَر و %23ل..ة ده..ؤك – بةه..ةمان ش .يَوة ب..ؤ كارةب..ا و نرخ..ةكانى
طواس..تنةوةش .ئاس..تى ه..اتنى وةب..ةرهيَنانى ِراس..تةوخؤى بي..انى داب..ةزيوة و ك..اركردنى .كؤمثاني..ا
بيانيةكانيش زؤر .بة سةختى زيانيان ثيَطةيشتووة .قةيرانةكة كاريطةرىِ .راستةوخؤى .لةسةر هةموو
وةبةرهيَنان هةبووة ،كة ِريَذةى دابةزينةكةى بريتيبووة لة دووضارةك .لة سالَى 2014دا .ب..ؤ نمون..ة،
كارطةى ئةربيل ستيل ،ك.ة 18,0000ت.ةن شيش.ى ث.ؤاليى بةره.ةم دةهيَن.ا ل.ة مانطيَ.دا ،ل.ة م.انطى
بةريَكردووة و كارطةكةش داخراوة .نمونةيةكى تر بريتية لة كةرتى جةمةنتؤ تةمموز .كريَكارةكانى ِ
بازارةكانى .باشوور .وةستاندووة.
ِ كة ماوةى ضةند مانطيَكة دابينكردنى بةرهةمةكةى بؤ
ق ةيرانى داعش كاريط ةرى زؤرى لةس ةر بازرط انيكردن ب ة كاالَك ان و خزمةتطوزاريي ةكان ز-
هةبووةِ .رؤلى هةريَمى كوردس.تان ل.ة عيَ.راق وةك ويَس.تطةيةكى ك.اتى طواس.تنةوة ب.ؤ باش.وورى.
عيَراق تا ِرادةيةكى زؤر زيانى .ثيَك..ةوتووة .ل..ة م..اوةى نيَ..وان م..انطى ئ..ازار و ح..وزةيرانى ،2014
هةناردكردنى .عيَرا ق بة ِريَذةى %25وة هاوةردةكردن بة ِريَذةى %45دابةزيووة .هةناردةكردنى
.رى ي..ةك ض..ارةط كةمبووت..ةوة ك..ة طةيش..تووةتة ت..ةنها 1.3ملي..ار دؤالرى. توركيا بؤ عيَ..راق ب..ة بِ .
س....الِ .ريَ....ذةى ه....ةناردةكردنى.
َ ئ....ةمريكى ل....ة م....انطى ح....وزةيران و ت....ةمموز ه....ةمان
خزمةتطوزاريي...ةكانيش داب...ةزيووة ئ...ةويش ب...ةهؤى كةمبون...ةوةى بازرط...انيكردن ل...ة ِريَط...اى
طومرطةكان و كةمبوونةوةى .طةشتياران .ذمارةى ئةو بارهةلَطرانةى كة ل..ة توركي..اوة ل..ة ِريَط..اى
طومرطى س..نوورى ئي..براهيم .خةليل..ةوة ديَن..ة ذوورةوة ل..ة 3,000باره..ةلَطر ل..ة ِرؤذيَك..دا ب..ؤ 600
بارهةلَطر لة ِرؤذيَكدا كةمبووةتةوة .هةروةها ق..ةيرانى داعش بووةت..ة كةمبوونةوةي..ةكى س..ةخت ل..ة
ب..وارى .طةش..تيارى – .بةتايب..ةتى ه..اتنى طةش..تيارةكان ،ك..ة ب..ة ِريَ..ذةى %33ل..ة س..الَى 2013
زياديكردبوو .كة ئةويش دةطةيشتة نيزكةى 3مليؤن طةشتيار ،ئيَستا ِراثؤرتةكان ِرايدةطةيةنن كة لة
شةش مانطى يةكةمى سالَى 2014دا ذمارةكة بؤ تةنها 800,000دابةزيووة.
8
ق ةيرانى ثةناهةن دة و ئ اوارة ناوةخؤي ةكان قورس ايةكى زؤري ان خستووةتةس ةر كةرت ة
كؤمةالَيةتيةكان ،بؤية سةرضاوةى زياتر ثيَويستة بؤ ضارةسةركردنى كيَشة مرؤييةكان
ه ةذارى ل ة زؤربوونداي ة و ث ِرؤطرام ةكانى ثاراس تنى كؤمةالَي ةتى ثيَويس تيان ب ة ثش تطيرية. ش-
قةيران..ةكان ل..ة س..وريا و عيَ..راق كاريط..ةرى .زؤري..ان ه..ةبووة لةس..ةر خؤش..طوزةرانى .خ..ةلَكى
كوردستان .ل.ة دةرئ..ةنجامى ف.رة قةيران.ةكانِ ،ريَ.ذةى ه.ةذارى ل.ة ه.ةريَمى كوردس..تان ل.ة عيَ..راق
دووج...ابووة ،ل...ة %3.5ب...ارى طةش...ةكردنيَكى ئاس...ايى .دانش...توان ل...ة س...الَى 2014ب...ؤ %8.1
.رى سةرض..اوةكان ك..ة ثيَويس..تن ب..ؤ بةرزبووةت..ةوة .خةمالَن..دنيَكى .ثش..ت ثيَنبةس..تراوى تيَكِ .
.راى بِ .
دابةزاندنى ِريَذةى هةذارى بؤ ئاستى " ب َى قةيرانى" مةزندة دةكريَت لة نيَوان 54,2ملي..ؤن دؤالرى
ثرؤطرامةكانى ثاراستنى كؤمةالَيةتى ئةمريكى .بؤ 87.8مليؤن دؤالر .بيَت بؤ سالَى .2015ثيَويستة ِ
بةهيَزتربكريَن بؤ كةمكردنةوةى كاريطةرى هةذارى لةسةر ش.يَوازى .ذي..انى دانيش..توان .حكوم..ةتى
في..درالى .دةس..تيكردووة ب..ة جيَب..ةجيَكردنى .ياس..ايةكى ن..ويَى ثاراس..تنى .كؤمةالَي..ةتى .ياس..ا نويَيةك..ة
طراىدةرمالَةيةكى كؤمةالَيةتى زيَدةى دياريكردووة بؤ ئةوةى مانطانةى .هةر خانةوادةيةك بطاتة تيَ ِ
420,000دينارى عيَراقى .خان..ةوادةى كوردي..ةكان ك.ة دةكةون..ة ذيَ..ر هيَلى ه.ةذارى ش.ياودةبن ب..ؤ
برة ثارةيةى كة دةدريَت .وةزارةتى كار و كاروبارى كؤمةالَيةتى ئاذانسى سةرةكية وةرطرتنى .ئةو ِ
ت.ؤرى .س.ةالَمةتى
ِ ل.ة حكوم.ةتى ه.ةريَمى كوردس.تان ك..ة بةرثرس..ة ل.ة دابينك.ردنى هاوكاريي..ةكانى.
.ؤرى.
ثرؤط..رامى .طواس..تنةوةى .دارايي..ةكانى .تِ . كؤمةالَيةتى لة ه..ةريَمى كوردس..تاندا .ئ..ةم وةزارةت..ة ِ
ثرؤطرامة ئةركى طةياندنى دارايى لة ئةستؤداية بؤ ضةند بةريَوةدةبات .ئةم ِسةالَمةتى كؤمةالَيةتى ِ
تويَذيَكى .تايبةت كة بة نةدار هةذماركراون.
ئاسايشى خؤراك بؤ هةريَمى كوردستان بة ثض ِرانى ِريَض كةكانى طواس تنةوة طرفت داربووة .ئ..ةو ص-
ثاريَزطايانةى كة بة قةيرانى داعش زؤر .زيانيان ثيَطةوتووة ،موصل و سةالحةددين ،نزيك..ةى س َ .ى
ضارةكى بةرهةمى طةنم و هةروةها نزيكةى %38ى بةرهةمى جؤ ب.ؤ عيَ.راق دابين دةك.ةن .زؤر
ل..ة س..ايلؤكانى دانةويَلَ..ة ،ك..ة هةن..ديَكيان ب..ؤ دانيش..توانى .ه..ةريَمى كوردس..تان كاردةك..ةن ،لةالي..ةن
ياخيبووةكان..ةوة دةس..تيان بةس..ةرداطيراوة .ئةم..ةش داواك..ارى لةس..ةر خ..ؤراك زي..اتركردووة ل..ة
حكومةتى هةريَمى كوردستان بةهؤى زؤربوونى دانيشتوانةكةى كة تةنها ضارةسةريش .ى .ب..ةتواوى
لةس..ةر ه..اوردنى خؤراك..ةوةبووة .كش..توكالَى .خؤم..الَى ،ك..ة دةميَك..ة ل..ة دابةزينداي..ة ،زي..اتر ب..ةرةو
دارووخ..ان دةض..يَت ب..ةهؤى كةمكردن..ةوةى طريَبةس..تة حكومي..ةكان .ن..رخى تيَض..ووى سس..تمى ِ
9
دابةش..كردنى طش..تى ،بودج..ةى هاوك..اريكردنى كش..توكالَى .ب..ؤ جوتي..اران ،ه..ةروةها هاوكاري..ة
خؤراكيةكان بؤ ثةناهةندة و ئاوارةكان بةردةوام ثشكى طةورةى خةرجيةكانى حكومةت ثيَك..دةهيَنن.
ل..ة كاتيَك..دا ك..ة ئاسايش.ى .خ..ؤراك ل..ة ه..ةريَمى كوردس..تان ث..اريَزراوبوو ل..ة ك..اتى ه..اتنى ثةناهةن..دة
سورييةكان ،ثةيدابوونى ئاوارة ناوةخؤييةكانى .عيَراق لةم دواية بووةتة تيَكض..وونى .ب..ارى ئاسايش.ى.
خؤراك .سستمى دابةشكردنى .طشتى ب..ؤ باب..ةتى خؤراك..ة بنةرةتي..ةكان ب..ة ن..رخيَكى .ك..ةم ،ك..ة ئيَس..تا
ب..ةكاردةهيَنريَت ،بةش.يَوةيةكى طرن..ط هيض كاريطةري..ةكى ني..ة .بةم..ةش زؤرب..ةى كؤمةلَط..ةكان،
ب.رة
بةتايبةتى تويَذة ن.ةدارةكانى ن.اوةوة ،بةش.يَوةيةكى ِراس.تةوخؤ كةوتوونةت.ة ب.ةر كاريطةريةك.ةِ .
ثارةى مةزندةكراو بؤ دابينكردنى خؤراكى .ثيَويست لة ذيَر سيناريؤى .بنةرةتى ب..ؤ س..الَى ،2015ب..ة
155.4مليؤن دؤالر .ئةمريكى دةخةملَيَنريَت.
.رىثيَويستيةكى زؤر هةية بؤ نيَشتةجيَبوون و ثةناطة لة حكومةتى ه ةريَمى كوردس تان .دةبيَت بِ . ض-
ثيَويست لة ثةناطة بةشيَوةيةكى خيَرا دابين بكريَت بؤ زياتر لة 243,000ئاوارةى ناوةخؤيى نةدار.
دابينك..ردنى .ثةناط..ةى ثيَويس..ت ب..ؤ دانيش..توانيَكى ف..راوانى ل..ةم ج..ؤرة ب..وونى طرف..تيَكى .ط..ةورةى
سةلماندووة ب..ؤ حكوم..ةتى ه..ةريَمى كوردس..تان و كؤمةلَط..ةى مرؤي..يى .نيَودةولَ..ةتى .حكوم..ةتى 26
هةرسى ثاريَزطاكةى هةريَمى كوردستان َ خيوةتطاى بؤ ئاوارةكان دةستنيشانكردووة لةسةرتاسةرى.
كرايى .تواناى لةخؤطرتنى 223,790 .ئ..اوارةى ن..اوةخؤيى .حكوم..ةتى ه..ةريَمى كوردس..تان. كة بة تيَ ِ
.اوةروان .دةك..ريَت
دةربري..ووة ب..ؤ داراييك..ردنى سَ .ى ل..ةو 26خيوةتطاي..ة .ئينج..ا ضِ .
ِ ثابةن..دى خ..ؤي
كؤمةلَطةى نيَودةولَةتيش دارايى بؤ 20لة خيوةتطاكان دابين بكات .ئةو س َى خيوةتطايةى دةميَنيَتةوة
ب َى داراييك..ردن دةميَنن..ةوة .7ن..رخى س..ةقامطيركردنةوة ب..ؤ حةواندن..ةوةى ئ..اوارة ناوةخؤيي..ةكان ب..ة
111.3مليؤن دؤالرى .ئةمريكى دةخةملَيَندريَت.8
قةيرانةكان بوونةتة هؤكارى سةرةكى زؤربوونى داواكاريةكانى س ةر ك ةرتى تةندروس تى ئينج ا ط-
ب ة ن ةبوونى بودج ةى زي اتر ب ارى ئيَس تاى نةخؤش يةكان و دةرئةنجام ةكانى ت رى تةندروس تى
ِرةنطة كاريطةرى ضةوتيان هةبيَت .ل..ة م..اوةى نيَ..وان تش..رينى يةك..ةمى 2012و ئ..ةيلولى ،2014
ب..ةهؤى زؤرب..وونى دانيش..توان ،كؤمةلَط..ةكان ل..ة ه..ةريَمى كوردس..تان ل..ة عيَ..را قل..ة خةرجي..ةكانى
بى بةش..بوون ،ك.ة كاريط..ةرى .زؤرى لةس..ةر ت..ةواوى تووانس..تى سس..تمى .تةندروس..تى. تةندروستىَ .
دةبيَت .لة كاتيَكدا كة كؤمةكبةخشانى دةرةكى لة هةولَدان بؤ ثش..تطيرى ك..ردنى .حكوم..ةتى ه..ةريَمى
كوردستان ِريَطاى .ضاكتركردنى .ئاستةكانى بةردةستةكردنى .خزمةتطوزاريي..ةكان ل..ة كؤمةلَط..ةكان
ب...ريَكى زؤرى سةرض...اوةى دارايى ثيَويس...تة ب...ؤ ِ ب...ؤ ك...اتى ثيَش قةيرانةك...ةن ب...ةالَم هيَش...تا
.تةريَكردنةوةى ك..ةرتى تةندروس..تى .لةس..ةر بن..ةماى ِراس..تى .دةرئةنجام..ةكانى س..ةردانكردنى ِراسِ .
َ
خيوةتطاى ثةناهةندةكان و ئاوارةكان ،ئاشكراية كة خةلكى ئاوارة مةترسى زؤري..ان .ليَ..دةكريَت ببن..ة
هؤك..ارى .تةشةنةس..ةندنى نةخؤش..ى .ل..ة ئ..ةنجامى زي..اتر .بةرك..ةوتنيان ب..ة ذمارةي..ةك ل..ة هؤك..ارة
ئاوةرؤي.ةكان) ،ه.ةروةها زي.اتر .نال.ةباربوونى.ِ ذينطةييةكان (بؤ نمونة ،دةزطاى .ناتةندروستى .ئاو و
.اوةروانى ئاس..تيَكى ب..ةرزترى ب..ةكارهيَنانى بنك..ة تةندروس..تية
خؤراك .لةذيَر ِرؤش..نايى .ئةم..ةدا ،ضِ .
طش..تيةكان و خزمةتطوزاري..ةكانى نةخؤش..خانةكان دةك..ةريَت .بةم..ةش ،مةزن..دة دةك..ريَت ك..ةرتى
تةندروستى .ثيَويستى بة 317مليؤن دؤالرى ئةمريكى بيَت بؤ سةقامطيركردنى بارودؤخةكة.
10
قةيرانةكة تواناكانى حكومةتى هةريَمى كوردستانى ل ة نيَ و سس تمى ث ةروةردةدا خس تووةتة نيَ و ظ-
س نووريَكى تةس كةوة .ثيَش..بينى دةك..ريَت ك..ة 325,000ك..ة ل..ة نيَ..و ثةناهةن..دة س..ورى .و ئ..اوارة
ناوةخؤييةكانى عيَ..راق من..دالَبن و ل..ةذيَر تةم..ةنى 18س..الَى بن .زؤرب..ةى من..داالنى ك..ة ت..ةمنيان ب..ؤ
قوتابخانة شياوة بة ِريَذةيةكى زؤر لة دةرةوةى سستمى .ثةروةردة دةميَننةوة لة هةريَمى كوردستاندا .
لة نيَو ئةو منداالَنةى كة لة تةمةنى قوتابخانةن%70 ،يان لة نيَو ئ..اوارة ناوةخؤيي..ةكان و %48ي..ان
لة نيَو ثةناهةندة سورييةكانن و لة قوتابخانة ناويان تؤمار نةكراوة .لة كاتيَكدا ثيَش..ينةى س..ةرةكيةكان
ثةيوةن..دارن ب..ة ذيَرخ..ان (ب..ؤ نمون..ة ،نؤذةنكردن..ةوةى قوتابخان..ة و خويَن..دنطاكان ،فراوانك..ردن /و
دروس..تكردنى ثؤلَ..ةكان)ة ،بةه..ةمان ش .يَوة زؤر .طرنط..ة ك..ة دلَني..اى ئ..ةوة بكريَتةوةك..ة فيَرك..ار .و
ثةراوطة دابين بك..ريَت ،بةربةس..تة زمانةواني..ةكان مامؤستاكان بةكاربهيَنريَن و موضةيان ثيَبدريَتِ ،
ضارةسةر بكريَتن ئاسايش و ئارامى بؤ مندالَةكان مسؤطةر بكريَت .هةروةها طرنطة كة ثةناهةن..دة
و ئاوارةكان لة بوونى دةرفةتى خويندن ئاطادار بكريَنةوة ،لة هةر شويَنيَك تيايدا ثيَشكةش دةك..ريَت،
ئينجا فةراهةمبوونى دةرفةتةكانيش باشتر بكريَت .لةذيَر سيناريؤية بنةرةتيةك..ةدا ،ثيَش..بينى دةك..ريَت
كة حكومةتى هةريَمى كوردستان ثيَويستى بة نزيكةى 34.0مليؤن دؤالر .دةبيَت ب..ؤ ثةناهةن..دةكان و
استةريَكردنى ك..ةرتى
ِ هةروةها ثيَويستى .بة 161.5مليؤن دؤالر دةبيتَ بؤ ئاوارة ناوةخؤييةكان بؤ ِر
ثةروةردة.
قةيرانةكة فشارى زياترى خستووةتة سةر ذيَرخان لةنيَويان كةرتةكانى ئاو ،ضارةس..ةركردنى ئ..اوى
ثيس ،كارةبا .و طواستنةوة :نرخى سةقامطيركردنيش بةرزة
قةيرانةكة كاريكردووةتة سةر زؤربوونى داواكردن و بةرزكردنةوةى نرخةكانى ووزةى خؤمالَى. ع-
لة حوزةيرانى2014 .دا ،نرخى بةنزين بةرزبووةوة بؤ 900دين..ارى عيَ..راقى ب..ؤ ه..ةر ليتريَ..ك ،ل..ة
كاتيَكدا كة نرخى ديزل (كاس) دووجابووةوة بؤ 950دينارى عيَراقى بؤ هةر ليتريَك .ئةم زيادبوونة
كتوثرة كاريكردة سةر ضاالَكية ناوةخؤييةكان ،ك..ةرتى كارةب..ا ب..ة زؤرى .ثش..ت ب..ة هاوكاريي..ةكانى. ِ
برى 80مليار ِ مانطانة دارايى وةزارةتى ، 2013 ىَ ل سا لة ت. َ يدةبةست كوردستان مىَ يهةر حكومةتى
دين..ارى .عيَ..راقى طواس..تيَتةوة .ئاس..تى ن..رخ و ِريَ..ذةى كؤكردن..ةوةكان ب..ةثيَى ثيَويس..ت ني..ة ب..ؤ
ثركردنةوةى نرخى بةكاربردن و خةرجية طشتةيكان .ئينج..ا خواس..ت ل..ة زيادبوونداي..ة :ب..ؤ نمون..ة، ِ
تؤرى .كارةباى هةوليَر طةيشتووةتة بةرزترين ِرادةى ل..ة م..انطى ئ..ابى 2014 ِ لةسةر خواست بارى
.رىِ .ب مانى، َ ي .ل
. س .ة.ل ز2013 .ابى. ئ مانطى لةطةل
َ .
د بةراوور بة زياديكردووة ئةويش بة ِريَذةى %22
.ريَكى بةرض..او .ل..ة ذيَرخ..ان 125ميَط..اواتى .ت..ر ثيَويس..تة .هةرض..ةندة ل..ةم ض..ةند س..الَةى دوايي..دا بِ .
ثةرةثيَدراوة ،بةالَم كيَشة سستميةكان هيَشتا هةر م..اون .ن..رخى س..ةقامطيركردنةوة ب..ؤ س..الَى 2015
مةزندة دةك..ريَت ل..ة نيَ..وان 275ملي..ؤن ب..ؤ 517ملي..ؤن دؤالرى .ئ..ةمريكى بيَت ل..ة ه..ةردوو ب..ارى
سيناريؤى بنةرةت و ئاست بةرزدا.
داواكارى لةسةر ئاو لة بةردةوامبوونداية ،بارودؤخى ئاوة ِرؤيةكان جيَى نيطةرانين ،بةتايبةتى لة غ-
ئاوةرؤيي..ةكان ثيَش ِروودانى قةيرانةك..ة ِرووب..ةرووى.
ِ خيوةتطاكان دا .دابينك..ردنى .ئ..او و سس..تمى.
ضةندين طرفتبووةوة .لة ماوةى نيَوان تشرينى يةكةمى 2012و ئةيلولى 2014دا ،داواكارى زي..اتر
بةريَ..ذةى %11دةخ..ةملَيَنريَت .بةرزبوون..ةوةى كتِ .
.وثرى لةسةر ئاو ب..ؤ ثةناهةن..دةكان و ئاوارةك..ان ِ
داواكارى .لةسةر ئاو شانبةش.انى .وةب.ةرهيَنان ن.ةبووة ل.ة ذيَرخ.انى ضارس.ةركردنى .ئ.اوى ثيس .ل.ة
ب..ريَكى
ووبةرووى دابينكردنى ِ
ِ دةرئةنجامى قةيرانةكة ،دةبيَت حكومةتى هةريَمى كوردستان ئيَستا ِر
11
زياترى ئاوى .ثيَويست ببيَتةوة كة بة 17.1مليؤن م 3مةزن..دة دةك..ريَت ب..ؤ ه..ةر س..الَيَك .ب..ارودؤخى.
ئاوةرؤييةكان ثةيوةن..دارن ب..ة
ِ ئاوةرؤيةكانيش جيَى نيطةرانين ،كةموكورتية طةورةكانى .نيَو كةرتى ِ
.ؤرى
ِ .ت .
ى .ةبوون
. ن ثيس، .اوى
. ئ .ةركردنى .ضارةس .ؤ
. ب .ةك.كارطةي .
ى .ةبوون.ن ماددييةكان: توانا نةبوونى
ئاوةرؤيي..ةكان ت..ةنها ل..ة ثاريَزط..اى س..ليَمانى .ن..ةبيَت .ئيَس..تا ب..ةهؤى ن..ةبوونى
ِ كؤكردن..ةوةى ئ..اوى
دةرذيَت..ة
كارطةيةك بؤ ضارةسةركردنى ئاوى ثيس لة هةريَمى كوردس..تان ،ئ..اوى ثيس ِراس..تةوخؤ ِ
.تةريَكردنى .ئ..ةم كةرت..ة ب.ة نزيك..ةى
نيَو ِرووبارةكان .بةمةش مةزندة دةكريَت ك..ة ثيَويس..تيةكان ِراسِ .
214.3مليؤن دؤالرى .ئةمريكى دةخةملَيَنريَت بؤ سالَى .2015
قةيرانةك ة فش ارى زي اتر دةخات ة س ةر سس تمى ضارةس ةركردنى خاش اك ك ة خ ؤى ل ة خؤيي دا ف-
برى 2.5ب..ؤ 3.5كيل..ؤطرام .خاش..اك ثةكةوتووة .لة نيَو خيَوةتطاى .ثةناهةندة و ئاوارةكانداِ .،رؤذانة ِ
فريَ..دةدةريَت ،وة 1.2كيل..ؤطرام لةالي..ةن خان..ةوادةى ئ..ةو ئ..اوارة و لةالي..ةن ه..ةر خانةوادةي..ةك ِ
ثةناهةندانةى كة لة نيَو خانوويةكى ئاسايى .نيشتةجيَن .ئةم زيَدة دانيشتوانة بوونةتة ه..ؤى ئ..ةوةى ك..ة
.رة
بةريَ..ذةى %26زي..اترة ل..ةو بِ .ِرؤذانة زياتر لة 1690تةن لة خاشاك دروست ببيَت ،كة ئةمةش ِ
فريَداوة لة ماوةى س..الَىخاشاكةى كة هةر تاكة كةسيَك لة حكومةتى هةريَمى كوردستان لة ِرؤذيَكدا ِ
.2014سةبارةت بة تواناى .لةخؤطرتنى خاش..اك ،وا دةردةك..ةويَت ك.ة ش..ارى .ده..ؤك ئام..ادةبيَت ب..ة
ثركردن..ةوة و بةردةوامى .خاش..اكى زي..اتر وةربط..ريَت .ب..ةهؤى ب..ةكارهيَنانى .ثاش..ماوة و خاش..اك ب..ؤ ِ
شاردنةوةيان لةذيَر خاكة كةندارةكاندا ،هةروةها بةهؤى ئةو توانايةى كة ئيَستا هةي..ةتى ل..ة دووب..ارة
بةكارهيَنانةوةى .خاشاكدا .ثيَشبينى دةكريَت كة لة سالَى 2015و دواتر ،ثيَويست بكات كة ئةم جؤرة
ثةيرةو بكريَت بؤ ضارةسةركردنى خاشاك لة حكومةتى ه..ةريَمى .كوردس..تان: ِ كردارانةى خوارةوة
كؤنترؤل نةكراوةكانى خاش.اكى ك.ؤكراوةى ش.ارةوانى، ِ )1داخستن و شياندنةوةى شويَنة واالَكان و
بةتايب..ةتى ل..ة ه..ةوليَر و س..ليَمانى )2 :دامةزران..دنى دةزط..اى دروس..تكردنى ث..ةين و جياكردن..ةوةى
ثركردن..ةوةى .خاك..ة كةن..دارةكان ،بةتايب..ةتى ل..ة ه..ةوليَر ك..ة هيض ض..االَكيةكى دووب..ارةخاش..اك و ِ
لةطةل )3دياريكردنى .زةوى طونجاو .بؤ دروستكردنى ذيَرخ..اكردنى َ بةكارهيَنانةوةى .خاشاكى نية؛
ثاشماوةى تةندروستيةكان بؤ خزمةتكردنى .شارى سليَمانى و دةوروبةرى.
تيَكةلَةى قةيرانةكان ،تةوذمى هاتنى ئاوارة ناوةخؤييةكان و بة شيَوةيةكى نا ِراستةوخؤ ثةناهةندة ق-
سورييةكان بوونة هؤى زياتر داخوران و ثةكةوتنى تؤ ِرى ِريَطاوبانةكان و ه ةروةها تيَكض وونى
ض ةندين بةش تى ت رى ث رد و ِريَطاوبان ةكان .قةيران..ةكان بوون..ة ئ..ةنجامى داخس..تنى ي..ةكيَك ل..ة
سةرةكيترين ِريَضكةكانى .بازرطانيكردن لة نيَ..وان ب..اكوور و باش..ووردا .،ل..ة ده..ؤك ب..ؤ ه..ةوليَر ل..ة
ريَطاى موصل .ئةو ئاوارانةى كة لة مالَةكانى خؤيان هةالَتوون بة بةكارهيَنانى .ئؤتؤمؤبيلى خؤي..ان
بةريَ..ذةى %20ل..ة ج..ةنجالَى هاتووض..ؤيان زي..ادكردووة .هةولَ..ةكانى فري..اكوزارى .م..رؤيى ب..ة ِ
َ
ب...ةكارهيَنانى .باره...ةلطرى .ط...ةورة ب...ؤ طواس...تنةوى خ...ؤراك ،دةرم...ان ،كةرس...تةى بيناس...ازى
(تارادةيةكى زؤريش .ثةناهةندة سورييةكان خؤيان ،كة زؤرين.ةيان كةمدةرام.ةتن و ل.ة ثةناط.ةكانى ِ
ت.ؤرىِ .ريَطاوبان.ةكان.
ِ دةرةوةى شارى دهؤك نيش.تةجيَبوون) بوونةت.ة بارطراني.ةكى زي.اتر .لةس.ةر
ه..ةموو ئ..ةم هؤكاران..ة هاوبةش..بوونة ل..ة دروس..تبوونى .ج..ةنجالَى ،ك..اتى زي..اترى طةش..تكردن،
تؤرىِ .ريَطاوبانى ناوةخؤ .قةيرانةكان ،بة شيَوةيةكى س..ةرةكى ِرووداوةكانى هاتوضؤ و تيَكضوونى ِ
تؤرى ِريَطاوبانةكان هةبووة بةتايبةتى ك..ة شةركردن لة داعش ،كاريطةرى سةختى لةسةر بةشيَكى ِ ِ
شةردا لةسةر سنوورى س..وريا و ه..ةروةها س..نوورى ثاريَزط.ا .موص..ل .ت..اوةكو ئيَس..تا ِ بةرةكانى لة
هةش..ت ث..رد ل..ة سَ ..ى ثاريَزطاك..ة (ه..ةوليَر و ده..ؤك و س..ليَمانى) ب..ة ت..ةواوى .ي..اخود ك..ةميَكيان
12
تيَكشكيَندراون بةهؤى دوايين ثيَكدادانى .سةربازى .بةه.ةمان ش.يَوة قةيرانةك.ة بةش.يَوةيةكى ض.ةوت
كاريكردووةتة سةر شةقامة ناوخؤيةكانى شارةكان.
تةوذمى هاتنى ئاوارة ناوةخؤييةكانى عيَراق و ثةناهةندة س ورييةكان ئاكاري ان لةس ةر ذينةط ةدا ك-
دةبيَت .طرنطيدانى ِراستةوخؤ .بة ذينطة بريتى دةبيَت لةو اليةنانةى كة ِراستةوخؤ ئاكاري..ان لةس..ةر
تةندروستى .مرؤظدا دةبيَت لة هةردوو .كؤمةلَطةى ميواندار و دةربةدةركراودا ،ب..ؤ نمون..ة :نمون..ةى
ئاوى خواردنةوةى ناتةندروست .ل.ة ن..اوةوة و ل..ة دةرةوةى خيَوةتطاك..ان؛ زي..ادبوونى .خ..اوىِ ،رذانى
ئاوةرؤى ئاراستةنةكراو .،ل.ة كاتيَك..دا ك..ة حكوم..ةتى ه.ةريَمى كوردس..تان هيض ذيَرخ..انيَكى .ني..ة ب..ؤ ِ
بةبى ئةوةى بةشيَوةيةكى ِريَكخراو .ل..ة َ خاشاك دانىَ يفر
ِ .
ر زيات هةروةها ثيس؛ ئاوى .
ى ضارةسةركردن
.ةل نزيكبوون..ةوةى زس..تان، فريَب..دريَت .لةطَ .
ِ .
و طونجا نيَو ئاوةكان هةلَبطيريَتةوة ياخود .بة شيَوةيةكى
ثيَويستى .زياتر بة سووتةمةنى بؤ مةبةس..تى جيَش..ت ليَن..ان و ط..ةرمكردن ِرةنط..ة ببيَت..ة ه..ؤى زي..اتر
برينةوةى دارةكان ،بةشيَوةيةكى ناياسايى ،بؤ سووتاندنيان كة بة ثيس.بوونى ه.ةواى نيَ.و خيَوةت.ةكان ِ
ئاك..ارى تةندروس..تى ل..ة ليَدةكةويَت..ةوة ،بةتايب..ةتى لةس..ةر من..داالَن و بةساالَض..ووةكان .توانس..تى.
سةرةكى سةرضاوةكانى .ذيَرخان ،بؤ نمونة ووزة و طواستنةوة ،بةدريَذايى .كات بةكاردةهيَنريَن ك..ة
بةهةمان شيَوة دةبيَتة هؤى زياتر ثيسبوونى .هةوا.
دةرئةنجامةكان
ئ ةم ِراثؤرت ةى هةلَس ةنطاندنى ئاك ارى ئ ابوورى و كؤمةالَيةت ةيكان ليَكدانةوةي ةى ت ةكنيكى ل-
كاريطةرةك ةى قةيران ةكان و ثيَداويس تيةكانى س ةقامطيركردنةوة دابين دةك ات ك ة دةت وانيَت
اليةنةكانى طفتوطؤى نيَوان حكومةتى هةريَم و حكومةتى ناوةندى ديارى بكات لةطة َل دابينكردنى
زاني ارى ب ؤ هةولَ ة نيَودةولَةتي ةكان ب ؤ ضارةس ةركردنى كيَش ةكانى ئ ابوورى كؤمةالَي ةتى.
قةيرانةكان بانطيَشتى .ذمارةيةك كردار دةكةن بؤ جووالن بةرةوثيَشةوة .لة ماوةي..ةكى كورتخايةن..دا،
زؤرب..ةى ِريَطاض..ارةكان ب..ؤ دووركةوتن..ةوة ل..ة ِروودانى .كارةس..اتى م..رؤيى .دةكةون..ة دةرةوةى
تواناكانى .حكومةتى هةريَمى كوردستان و ثيَويستيان بة وةالَمدانةوة هةية لةسةر ئاس..تى نيش..تمانى و
نيَودةولَةتيدا .ئةطةر ثةناهةندةكان و ئاوارة ناوةخؤييةكانى عيَراق لة ه.ةريَمى كوردس.تان بميَنن..ةوة،
دةك..ةريَت ئ..ةم ِراث..ؤرتى هةلَس..ةنطاندنة ب..ةكاربهيَنريَت .وةك ثيَ..وةريَكى .ثيَويس..ت .ب..ؤ سةرض..اوة
دارايي...ةكان (س...ةربارى ثش...كى حكوم...ةتى ه...ةريَمى كوردس...تان ل...ة بودج...ةى س...االَنة) ب...ؤ
ضارةسةركردنى .ثيَداويستيةكانى خةلَكى ئاوارةبوو هةروةها كؤمةلَط..ةى ميوان..دار .ل..ةوةش زي..اتر،
دةك....ريَت دةرئ....ةنجامى ثيَداويس....تيةكانى .س....ةقامطيركردنةوةى .ض....ةند ك....ةرتيَكى دي....اريكراو.
بريارةكانى .تةرخانكردنى بودجةى حكومةتى هةريَمى كوردستان . بةكاربهريَنريَت .بؤ دياريكردنىِ .
لة ماوةيةكى مامناوةندا ،ضاكسازى ثيَكهاتةيى ثيَويست دةبيَت .لة كاتيَكدا دابينكردنى .فرياطوزارى م-
ثيَويست ثيَشينةية بؤ ضارةسةركردنى .ئةو كيَشة ئابوورى .و كؤمةالَيةتيانةى كة بةهؤى قةيرانةكةوة
دابريَ..ذيَت ب..ؤ
دروس..تبوون ،بةه..ةمان ش..يَوة طرنط..ة حكوم..ةت بت..وانيَت س..تراتيجى دريَذخاي..ةن ِ
ضارةسةركردنى .كيَشةكانى ثةرةثيَدانى ثيَكهات..ةيى .لةبةرئ..ةوةى ثةناهةن..دة و ئ..اوارة ناوةخؤيي..ةكان
ئةطةرى مانةوةيان لة هةريَمى كوردستان هةية ب..ؤ ماوةي..ةكى دريَذخاي..ةن ،ئ..ةوا ب..ةدواى دةرف..ةتى
.ةريَن .قةيران..ةكانى ئ..ةم دوايي..ة تيش..كيان خس..تووةتة س..ةر ِرادة زؤرى ثشتبةس..تن و
ك..اركردن دةطِ .
بيتوانايى .حكومةتى هةريَمى كوردستان لةسةر طواستنةوةى دارايى لة حكومةتى ناوةندى عيَ..راق و
كةمى هاوبةشية ِراستةوخؤيةكانى كةرتةكانى تر بؤ نيَ..و ئ..ابوورى ه..ةريَمى كوردس..تان .حكوم..ةتى
13
هةريَمى كوردس..تان دةميَك..ة دانين..اوة ب..ة ثيَويس..تبوونى هةم..ةجؤركردنى ئابوورييةك..ةى .ثيَطوم..ان،
بةثيَى دي.دطاى2020 .ى حكوم.ةتى ه.ةريَمى كوردس.تان ،ه.ةروةها ب.ةبوونى سةرض.اوة سروش..تية
هةميشةييةكان و هيَزيكار ،حكومةتى هةريَمى كوردستان لة توانايداية طةشةى ئابوورى .ب..ةرةوثيَش
بب..ات .ي..ةكيَك ل..ة س..توونةكانى .دي..دطاى حكوم..ةتى ه..ةريَمى كوردس..تان .بريتي..ة ل..ة ثةرةثيَ..دانى
هةمةجؤركردنى ئابوورى .لة ِريَطاى .كةرتى تايبةتةوة .ك.ةرتيَكى تيايب..ةتى ك.ارا دةت.وانيَت دةرف.ةتى
كار بؤ دانيش..توانى .ه.ةريَمى كوردس..تان دابين بك..ات ،ه.ةروةها ب..ؤ ثةناهةن.دة و ئاوارةك.انيش .دابين
بكاتِ .راثؤرتى داهاتووى ب..انكى نيَودةولَ.ةتى لةس.ةر "ليَكؤلَين..ةوةى دةستنيش.انكردنى طةش.ةكردن"
دةبيَت..ة ئامرازيَ..ك ب..ؤ ثوخت..ةكردن و جيَب..ةجيَكردنى .ئ..ةم ديدطاي..ة ،ه..ةوةرها ِرامي..ارى تايب..ةتيش
ثيَشنياردةكات.
14