ბათუმის სახელმწიფო საზღვაო აკადემია

მეთოდური მითითებები
ლაბორატორიული სამუშაოებისათვის მოდულისათვის
„ინდუსტრიული ქიმია“

ავტორი: ასოცირებული პროფესორი

ირინე ბარამიძე PhD

ბათუმი
2013
1
 შინაარსი

1. ლაბორატორიაში მუშაობის ზოგადი წესების გაცნობა 2

2. ლაბორატორიული სამუშაო № 1 4
ცნობილი კონცენტრაციის ხსნარების მომზადება
3. ლაბორატორიული სამუშაო № 2 9
ქიმიური წონასწორობა
4. ლაბორატორიული სამუშაო № 3 12
ელექტროლიტური დისოციაცია
5. ლაბორატორიული სამუშაო № 4 15
წყალბადური მაჩვენებელი pH
6. ლაბორატორიული სამუშაო № 5 18
წყლის სიხისტის განსაზღვრა
7. ლაბორატორიული სამუშაო № 6 21
ქლორიდების შემცველობის განსაზღვრა წყალში
8. ლაბორატორიული სამუშაო № 7 22
ტუტიანობის რიცხვის განსაზღვრა
9. ლაბორატორიული სამუშაო №8 23
ჟანგვა-აღდგენითი რეაქციები
10. ლაბორატორიული სამუშაო №9 25
გალვანური ელემენტები
11. ლაბორატორიული სამუშაო №10 29
მეტალთა კოროზია და მეტალების კოროზიისაგან დაცვის
მეთოდები
12. დანართები 33
13. ლიტერატურა 36

2
 ქიმიის ლაბორატორიაში მუშაობის ზოგადი წესები
ქიმიის ლაბორატორიაში მუშაობის დროს აუცილებელია ლაბორატორიაში მუშაობის
წესების ცოდნა და მათი მკაცრი დაცვა.
სამუშაოს დაწყებამდე საჭიროა ტექნიკური უსაფრთხოების ინსტრუქციის გაცნობა:
 სამუშაო ადგილი შევინარჩუნოთ სისუფთავესა და წესრიგში. არ შეიძლება სამუშაო
მაგიდის გადატვირთვა ზედმეტი ნივთებით. სამუშაოსათვის საჭირო მეთოდური
მითითებები, სამუშაო რვეულები, ოქმები უნდა დავიცვათ წყლისა და ქიმიური
ნივთიერებების მოხვედრისაგან. უნდა დავიცვათ აგრეთვე კანი და ტანსაცმელი
დაზიანებისაგან. მაგიდაზე ან იატაკზე დაღვრილი ან გაბნეული რეაქტივები მაშინვე უნდა
ავიღოთ;
 ზოგადი მოხმარების რეაქტივების მიტანა სამუშაო მაგიდაზე არ შეიძლება. თუ კი
მოცემული ცდისათვის რეაქტივების რაოდენობა არ არის მითითებული, მაშინ მათი აღება
შეიძლება მხოლოდ მინიმალური რაოდენობით. მშრალ რეაქტივებს იღებენ მშრალი
შპატელით ან სპეციალური კოვზით. ცდის ჩატარების შემდეგ დარჩენილი რეაქტივების
ჩაბრუნება იმავე ქილაში არ შეიძლება;
 ვერცხლის შემცველი ნაერთები ცდის შემდეგ უნდა ჩაისხას სპეციალურ ქილაში.
ანალოგიურად, სპეციალურ ქილაში უნდა მოთავსდეს ცდის შემდეგ დარჩენილი
ლითონებიც;
 ცდის ჩატარების დროს გაურკვევლობის შემთხვევაში სამუშაოს ჩატარება უნდა შეჩერდეს
და განმარტებისათვის მივმართოთ მასწავლებელს;
 აკრძალულია ცდის ჩატარება ჭუჭყიან ჭურჭელში;
 სასტიკად აკრძალულია მასწავლებლის გაუფრთხილებლად ისეთი ცდების ჩატარება,
რომლებიც მოცემულ სამუშაოს არ მიეკუთვნება. ახალი ან ხელახალი სამუშაოს შესრულება
შეიძლება მასწავლებლის ნებართვით;
 სამუშაოს დასრულების შემდეგ სამუშაო ადგილი უნდა მოვიყვანოთ წესრიგში.
გამოვრთოთ ელექტროგამაცხელებელი ხელსაწყოები. დავკეტოთ წყლის ონკანი (და გაზის
ონკანი - თუ კი გვაქვს).

უსაფრთხოების ტექნიკა და თავდაცვის წესები

 ყოველი ლაბორატორიული სამუშაო, რომელიც მიმდინარეობს მავნე აირების გამოყოფით
ან გამოყენებით უნდა ჩატარდეს ცეცხლისაგან მოშორებით, გამწოვ კარადაში. გამწოვ
კარადაში სავენტილაციო დანადგარის მუშაობის შეწყვეტის შემთხვევაში ცდის შესრულება
უნდა შეჩერდეს;
 სინჯარაში ხსნარის გასათბობად ან ასადუღებლად უნდა გამოვიყენოთ მომჭერი, თანაც
თვალყური უნდა ვადევნოთ, რომ სინჯარის თავი არ იყოს მიმართული თავად ჩვენსკენ ან
გვერდით მომუშავესაკენ. აღნიშნული სამუშაოები უნდა ჩავატაროთ გამწოვ კარადაში;
 ხსნარის გათბობა-ადუღებისათვის საჭირო სინჯარა დავიჭიროთ მომჭერით და დახრილ
მდგომარეობაში შევიტანოთ ალში. სითხის მთელი მოცულობა თანაბრად შევათბოთ
(აკრძალულია სითხის დენეზე მაღლა სინჯარის გაცხელება). არ შეიძლება სინჯარის
შიგთავსის ერთ წერტილში გაცხელება, რადგანაც გადახურების შედეგად შეიძლება მოხდეს
სითხის ამოშხეფება;
 სითხის გაცხელების ან ადუღების დროს აკრძალულია ჭურჭელზე დახრა, რომ ავიცილოთ
სახეზე ან თვალებში შხეფის მოხვედრა;

3
 აკრძალულია მასწავლებლის ნებართვის გარეშე ნივთიერების გემოს გასინჯვა და
ნივთიერებათა სუნის განსაზღვრა. აკრძალულია ქიმიური ჭურჭლიდან წყლის დალევა;
 აკრძალულია ნებისმიერი ნივთიერების სუნის განსაზღვრა ჭურჭლიდან აირის უშუალო
შეყნოსნით. სუნის განსაზღვრა ხდება შემდეგნაირად: ხელის მსუბუქი მოძრაობით ჩვენსკენ
მოვმართოთ ჭურჭლიდან ამოსული აირი და ფრთხილად შევიყნოსოთ;
 გათბობის ან ადუღების შემდეგ ქიმიური ჭურჭელი ელექტროგამაცხელებლიდან უნდა
გადმოვიღოთ ტილოთი, ამასთან ერთი ხელით უნდა დავიჭიროთ ჭურჭლის ყელი, ხოლო
მეორე ხელით – ჭურჭლის ძირი. ცხელი კოლბები უნდა დავდგათ სპეციალურ აზბესტის
ბადეზე;
 ყოველი ლაბორატორიული სამუშაოს დროს უნდა დავიცვათ უსაფრთხოების წესები;
 ხანძრის გაჩენის შემთხვევაში უნდა მივიღოთ შესაბამისი ზომები ხანძრის ჩასაქრობად და
მატერიალური ძვირფასეულობების გადასარჩენად. გამოვიყენოთ ხანძარსაწინააღმდეგო
საშუალებები: ცეცხლმაქარი, წყალი, ქვიშა. გამოვიძახოთ სახანძრო ჯგუფი (ყოველი
მოქმედება უნდა მიმდინარეობდეს ორგანიზებულად, მასწავლებლის ხელმძღვანელობით).
უნდა დავიცვათ დისციპლინა და ვიმოქმედოთ უხმაუროდ.

დაშავებულთათვის პირველი დახმარების გაწევა

ყოველი უბედური შემთხვევისას მივმართოთ მასწავლებელს ან ლაბორანტს.
o ცხელი ხსნარით ან ცხელი მინით კანის დამწვრობისას დამწვარი ადგილი ბევრჯერ
დავასველოთ 2%-იანი კალიუმის პერმანგანატის (KMnO4) ხსნარით. შემდეგ წავისვათ
დამწვრობის საწინააღმდეგო მალამო;
o მჟავას, ტუტის ან სხვა რეაქტივების თვალში მოხვედრის შემთხვევაში საჭიროა სასწრაფოდ
დავიბანოთ წყლის ჭარბი რაოდენობით 3-5 წთ-ის განმავლობაში და მივმართოთ ექიმს;
o რეაქტივის კანზე მოხვედრისას საჭიროა მაშინვე კანის ეს ნაწილი ჩამოვიბანოთ წყლით;
ტუტის ხსნარის შემთხვევაში რეკომენდირებულია კანის დამუშავება 3%-იანი ბორის
მჟავათი (H3BO3), მჟავის ხსნარის შემთხვევაში საჭიროა კანის დამუშავება 5%-იანი სოდის
(NaHCO3) ხსნარით;
o მინის ან სხვა საგნით კანის გაჭრის შემთხვევაში საჭიროა ჭრილობა ჩამოვიბანოთ წყლის
ძლიერი ჭავლით, სისხლდენისას მჭიდროდ შევიხვიოთ და მივმართოთ ექიმს.

4
 ლაბორატორიული სამუშაო №1
ცნობილი კონცენტრაციის ხსნარების მომზადება
თეორიული ნაწილი
ხსნარი ეწოდება ჰომოგენურ (ერთგვაროვან) სისტემას, რომელიც შედგება ორი ან
რამდენიმე კომპონენტისაგან. გახსნილი ნივთიერების ნაწილაკთა სიდიდის ანუ
დისპერსიულობის ხარისხის მიხედვით არჩევენ ჭეშმარიტ და კოლოიდურ ხსნარებს. ჭეშმარიტ
ხსნარში გახსნილი ნივთიერების ნაწილაკთა სიდიდე არ აღემატება 10 ანგსტრემს. ასეთ ხსნარში
არის მოლეკულები ან იონები, ე.ი. როცა გასახსნელი ნივთიერება გამხსნელში დანაწილდება
მოლეკულებად ან იონებად, მიიღება ჭეშმარიტი ხსნარები.
კოლოიდური ხნარები ეწოდება ისეთ ხსნარებს, რომელშიც გახსნილი ნივთიერების
ნაწილაკთა სიდიდე აღწევს 10-100 ანგსტრემამდე. ასეთ ხსნარებში არის ე.წ. კოლოიდური
ნალექები, რომლებიც წარმოადგენენ მოლეკულათა აგრეგატებს. ეს ნაწილაკები თანაბრადაა
განაწილებული გამხსნელში, რომელსაც სადისპერსიო არე ეწოდება.
საერთოდ ყველა ხსნარი წარმოადგენს სისტემას, რომელიც შედგება გასახსნელი
ნივთიერებისაგან (დისპერსიული ფაზა) და გამხსნელი ნივთიერებისაგან (სადისპერსიო არე).
თუ გახსნილი ნივთიერების ნაწილაკთა სიდიდე აღემატება 100 ანგსტრემს, მაშინ მიიღება
უხეში დისპერსიული სისტემები, რომელთაც ეკუთვნის სუსპენზიები და ემულსიები.
სუსპენზია ეწოდება ისეთ უხეშ დისპერსიულ სისტემას, როცა დისპერსიული ფაზა
წარმოადგენს მყარ ნივთიერებას და სადისპერსიო არე თხევად ნივთიერებას, მაგალითად
მღვრიე წყალი სუსპენზიას წარმოადგენს. ამ შემთხვევაში თიხის პატარა ნაწილაკები
განაწილებულია წყალში.
აგრეგატული მდგომარეობის მიხედვით ხსნარები შეიძლება იყოს აირადი, თხევადი და
მყარი. უფრო მეტად გავრცელებული და შესწავლილია თხევადი ხსნარები, კერძოდ
წყალხსნარები.
მრავალი ქიმიური რეაქცია მიმდინარეობს ხსნარებში. ქიმიური რეაქციებისათვის
ხსნარებში შექმნილია ხელსაყრელი პირობები, როგორც მოლეკულების გადანაცვლების, ისე
მათ ურთიერთდაახლოებისათვის, რაც აუცილებელია მოლეკულათა შორის ქიმიური
ურთიერთქმედებისათვის.
ხსნარები განსხვავდება ქიმიური ნაერთებისაგან იმით, რომ ქიმიურ ნართს ზესტად
განსაზღვრული წონითი შედგენილობა აქვს, ხსნარებს კი არა აქვთ მუდმივი შედგენილობა.
ხსნარს ეწოდება განზავებული, თუ ერთ-ერთი შემადგენელი კომპონენტის (გახსნილი
ნივთიერების) რაოდენობა მცირეა მეორე შემადგენელ კომპონენტზე (გამხსნელზე).
კონცენტრირებული ეწოდება ხსნარს, სადაც გამხსნელი ნაკლები რაოდენობითაა.
იმისათვის, რომ ნივთიერება გაიხსნას, საჭიროა შემცირდეს გასახსნელი ნივთიერების
ამგებ ნაწილაკთა ურთიერთმიზიდვის ძალები, რის შედეგად ნივთიერების ამგები ნაწილაკები
შორდებიან ერთმანეთს, გადადიან გამხსნელში და თანაბრად ნაწილდებიან მასში. ამიტომ
გახსნა არის გასახსნელი ნივთიერების გამხსნელში თანაბრად განაწილების პროცესი.

გახსნის თბული ეფექტი

გახსნის თბული ეფექტი ეწოდება (Q) ეწოდება სითბოს იმ რაოდენობას, რომელიც
ნივთიერების ერთი მოლის გახსნის დროს გამოიყოფა ან შთაინთქმება.
გახსნის სითბოს გამოყოფას თვლიან დადებითად და შთანთქმას უარყოფითად.

5
 გასხნის დროს სითბოს გამოყოფა ან შთანთქმა დამოკიდებულია ერთის მხრივ გასახსნელი
ნივთიერების ამგებ ნაწილაკთა შორის ურთიერთმიზიდულობის ძალის შემცირებაზე, რომლის
დროსაც სითბო შთაინთქმება (-q1) და მეორეს მხრივ ̶ სოლვატაციის სითბოზე. ხსნარში
გადასული გახსნილი ნივთიერების ნაწილაკები შეიერთებენ წყლის მოლეკულებს და ხდება ე.წ.
ჰიდრატაცია.
გახსნის სითბო (Q) ტოლი იქნება
Q = (-q1) + (q2)
თუ q1 < q2-ზე, ხსნარი თბება
თუ q1 > q2, ხსნარი ცივდება
თუ q1 = q2, ხსნარი სითბო არ შეიმჩნევა.
წყალი უნივერსალური გამხსნელია. წყალში აბსოლუტურად უხსნადი ნივთიერებები არ
არსებობს. არსებობს მხოლოდ პტაქტიკულად უხსნადი ნივთიერებები.
ნივთერების ხსნადობას წყალში საზღვრავენ მათი ხსნადობის კოეფიციენტებით.
ხსნადობის კოეფიციენტი ეწოდება გახსნილი ნივთიერების რაოდენობას 100 გ წყალში
მოცემულ ტემპერატურაზე. მაგალითად: შაქარი და NaCl წყალში კარგად ხსნადია, მაგრამ
CaSO4∙2H2O მირედ ხსნადია, 100 გ წყალში იხსნება თაბაშირის მხოლოდ 0.2 გ.

აირთა ხსნადობა სითხეებში

აირთა ხსნადობა სითხეებში დამოკიდებულია წნევაზე და გამხსნელის ბუნებაზე.
ტემპერატურის მომატებით სითხეში აირთა ხსნადობა წყალში მცირდება. წნევის გავლენას
სითხეებში აირთა ხსნადობაზე გამოხატავს ჰენრის კანონი.
მუდმივი ტემპერატურის პირობებში სითხის მოცემულ რაოდენობაში აირის ხსნადობა
მისი წნევის პირდაპირპროპორციულია.
აირთა ნარევის შემთხვევაში თითოეული აირი საკუთარი პარციალური წნევის
პროპორციული რაოდენობით იხსნება.
სითხის სითხეში ხსნადობა ტემპერატურის გაზრდით იზრდება. ზოგჯერ სითხეები
ერთმანეთში განუსაზღვრელი რაოდენობით იხსნებიან, მაგალითად სპირტი და წყალი. არის
სითხეები, რომლებიც ერთმანეთს არ ერევიან, მაგალითად სპირტი და ბენზინი.
მყარი ნივთიერების ხსნადობაზე საერთოდ დადებით გავლენას ახდენს ტემპერატურის
გაზრდა, მაგრამ არის შემთხვევები, როცა ტემპერატურის ზრდა არ ახდენს გავლენას
სხნადობაზე ან მცირდება კიდეც. მაგ.: Ca(OH)2–ის, Li2SO4-ის ხსნადობა ტემპერატურის
მომატებით ნცირდება. მაგ., NaCl-ის ხსნადობა 20ºC-ზე ცივ წყალში უდრის 36 გრამს, 100ºC-ზე
კი უდრის 39.1 გრამს, ე.ი. თითქმის ერთნაირია.

ხსნარების მომზადება
ლაბორატორიაში საჭიროა მჟავათა, ტუტეთა და მარილთა განსაზღვრული
კონცენტრაციის ხსნარები. ქიმიურ პრაქტიკაში უფრო მეტად იხმარება: პროცენტული, მოლური
და ნორმალური ხსნარები.
პროცენტული ხსნარი გვიჩვენებს გახსნილი ნივთიერების გრამების რაოდენობას ხსნარის
ყოველ 100 გრამში (წონითი პროცენტი), ასე, მაგალითად, სუფრის მარილის 20%-იანი ხსნარის
100 გრამი შეიცავს 20 გრამ სუფრის მარილს (NaCl) და 80 გრამ წყალს.
მოლური ხსნარი (M) გვიჩვენებს გახსნილი ნივთიერების გრამ-მოლების რაოდენობას
ხსნარის ყოველ 1 ლიტრში ანუ 1000 მილილიტრში.

6
 თუ ერთი ლიტრი ხსნარი შეიცავს გახსნილი ნივთიერების ერთ გრამ-მოლს, ხსნარი
ერთმოლურია (1M), თუ შიცავს 2 გრამ-მოლს, ორმოლურია (2M), ხოლო თუ შეიცავს გრამ-
მოლეკულის ერთ მეათედს, მაშინ ხსნარი დეციმოლურია (0.1M) და ა.შ.
ნორმალური ხსნარი (N) გვიჩვენებს გახსნილი ნივთიერების გრამ-ექვივალენტის
რაოდენობას ხსნარის ყოველ 1 ლიტრში ანუ 1000 მილილიტრში.
თუ ერთი ლიტრი ხსნარი შეიცავს გახსნილი ნივთიერების ერთ გრამ-ექვივალენტს,
ხსნარი ერთნორმალურია (1N), თუ შეიცავს 2 გრამ-ექვივალენტს, ხსნარი ორნორმალურია (2N),
ხოლო თუ შეიცავს გრამ-ექვივალენტის ერთ მეათედს, მაშინ ხსნარი დეცინორმალურია (0.1N)
და ა.შ.
ნორმალური ხსნარის დასამზადებლად აუცილებელია ვიცოდეთ რთულ ნივთიერებათა
ექვივალენტის გამოანგარიშება.
ერთნაირი ნივთიერების ხსნარის ტოლი მოცულობები შეიცავს გახსნილ ნივთიერებათა
ექვივალენტურ რაოდენობებს, რის გამოც იცინი ტოლი მოცულობებით შედიან ერთმანეთთან
რეაქციაში.
გარკვეული კონცენტრაციის ხსნარის დასამზადებლად აუცილებელია გამოითვალოს
გასახსნელი ნივთიერების საჭირო რაოდენობა. თუ გასახსნელი ნივთიერება
კრისტალჰიდრატია, მაშინ მხედველობაში უნდა მივიღოთ კრისტალჰიდრატში არსებული
წყლის რაოდენობა, ე.ი. ანგარიში უნდა ვაწარმოოთ უწყლო მარილზე.
გაანგარიშების შემდეგ მოცემული კონცენტრაციის ხსნარისათვის საჭირო ნივთიერება
უნდა აიწონოს, თუ ის მყარი ნივთიერებაა, ხოლო თუ სითხეა, აუცილებელია გავიგოთ მისი
მოცულობა, რადგან სითხის აწონვა პრაქტიკულად ძნელია. ამის შემდეგ საჭირო მოცულობის
სითხე ჩავასხათ სათანადო მოცულობის კოლბაში, თავდაპირველად დავუმატოთ მცირე
მოცულობის წყალი, შევანჯღრიოთ ფრთხილად და შემდეგ შევავსოთ კოლბა გამოხდილი
წყლით ჭდემდე.
თუ ხსნარი მზადდება უცნობი კონცენტრაციის ხსნარიდან, აუცილებელია განვსაზღვროთ
ხსნარის კუთრი წონა არეომეტრის საშუალებით. კუთრი წონის მიხედვით კი სპეციალურ
ცხრილში (იხ. დანართი) შეიძლება გავიგოთ ხსნარის პროცენტული კონცენტარცია.
არომეტრით კუთრი წონის განსაზღვრისათვის კარგად გამშრალ 250-300 მილილიტრის
მოცულობის ცილინდრში ასხამენ (მისი მოცულობის დაახლოებით 1/5) გამოსაკვლევ სითხეს და
სითხეში ფრთხილად ჩაუშვებენ მშრალ და სუფთა არეომეტრს ისე, რომ ის არ ეხებოდეს
ცილინდრის კედლებს და სითხეში ცურავდეს შუა ადგილას. ამის შემდეგ ჩაინიშნავენ
არეომეტრის შკალის იმ დანაყოფს, რომელიც თანხვდება ცილინდრში სითხის დონეს.
ვთქვათ გოგირდმავას ხსნარის კუთრი წოის გაზომვის დროს ხსნარის დონე დაემთხვა
არეომეტრის სკალის 1,120 დანაყოფს. ეს იმას ნიშნავს, რომ მოცემული გოგირდმჟავას კუთრი
წონა არის 1.120. ამის შემდეგ ცხრილში მოვძებნით აღნიშნული კუთრი წონის მქონე
გოგირდმჟავას პროცენტულ კონცენტრაციას. აღმოჩნდება რომ 1.120 კუთრ წონას პროცენტების
სვეტში შეესაბამება რიცხვი 17.01, რაც ნიშნავს, რომ გოგირდმავას პროცენტული კონცენტრაცია
უდრის 17.01%-ს, ე.ი. ხსნარის ყოველი 100 გრამი შეიცავს 17.01 გრამ უწყლო გოგირდმჟავას.

მაგალითი 1. გოგირდმავას 1N ხსნარის მომზადება

ვთქვათ გვინდა მოვამზადოთ გოგირდმავას 1N ხსნარი 250 მლ-ის რაოდენობით.
1) გავიგოთ რამდენი გრამი უწყლო გოგირდმჟავა არის საჭირო აღნიშნული კონცენტრაციის
ხსნარის დასამზადებლად. აუცილებელია გავიგოთ გოგირდმჟავას გრამ-ექვივალენტი.

7
 M ( H SO ) 98
გრამ-ექვივალენტი H SO  2 4   49 გ. ამგვარად ერთი ლიტრი ანუ 1000 მლ
2 4 2 2
ხსნარის დასამზადებლად საჭიროა რა 49გ H2SO4, ცხადია, 250 მლ ხსნარის დასამზადებლად
საჭირო იქნება X გ H2SO4. ვადგენთ პროპორციას:
1000 მლ ხსნარისათვის - 49 გ H2SO4
250 მლ ხსნარისათვის - X გ H2SO4
250  49
X  12გ.25H2SO4
1000
ამდენად, 12.25 გ უწყლო H2SO4 უნდა გავხსნათ წყალში, ასე რომ ხსნარის მოცულობა იყოს
250 მლ.
2) გავიგოთ გოგირდმჟავას მოცემული ხსნარის რამდენ გრამშია უწყლო 12.25 გ H2SO4.
ამისათვის აუცილებელია გავიგოთ ხსნარის პროცენტული კონცენტრაცია. პროცენტული
კონცენტრაციის გასაგებად კი უნდა განისაზღვროს ხსნარის კუთრი წონა.
ვთქვათ H2SO4-ის კუთრი წონა აღმოჩნდა 1.84. ცხრილში ვპოულობთ, რომ მას შეესაბამება
95.6%, ამდენად:
95.6 გ უწყლო H2SO4 - 100 გ ხსნარი
12.25 გ უწყლო H2SO4 - X გ ხსნარი
12.25 100
X  12.8 გ
95.6
ამგვარად, თუ ავიღებთ 12.8 გ 95.6%-იან H2SO4-ის ხსნარს, მასში გვექნება 12.25 გ უწყლო
H2SO4. მაგრამ რაკი ხსნარის აწონვა ძნელია ვპოულობთ მის მოცულობას.
3) გავიგოთ რა მოცულობას დაიკავებს 12.8 გ H2SO4 რომლის კუთრი წონაა 1.84, ე.ი. მოცემული
ხსნარის ყოველი 1 მილილიტრი იწონის 1.84 გ, ამგვარად:
1.84 გ უწყლო H2SO4 - 1მლ
12.8 გ უწყლო H2SO4 - X მლ
12.8 1
X  6.95 მლ
1.84
ამრიგად გავიგეთ, რომ 250 მლ 0.1N ხსნარის დასამზადებლად საჭირო ყოფილა 6.95 მლ
95.6%-იანი H2SO4, რომელიც შეიცავს 12.8 გ უწყლო H2SO4-ს, ე.ი. ავიღებთ 6.95 მლ H2SO4-ს, 2 50
მლ-იან საზომ კოლბაში ჩავასხამთ მცირე რაოდენობით გამოხდილ წყალს და მასში გავხსნით
ნელ-ნელა აღნიშნული მოცულობის H2SO4-ს, ცილინდს რომლითაც მჟავა გავზომეთ
რამდენჯერმე გამოვავლებთ გამოხდილ წყალს, ჩავასხამთ კოლბაში, რომელშიც მზადდება
ხსნარი და ბოლოს კოლბას შევავსებთ ნაჭდევამდე წყლით.
ასევე შეგვიძლია დავამზადოთ სხვადასხვა მოლურობისა და ნორმალობის ხსნარები.

მაგალითი 2. პროცენტული ხსნარების მომზადება

ვთქვათ უნდა დავამზადოთ სუფრის მარილის 5%-იანი ხსნარი 250 გ-ის რაოდენობით.
გავიგოთ რამდენი გრამი NaCl-ია საჭირო 250 გ 5%-იანი ხსნარის დასამზადებლად.
100 გ ხსნარი - 5 გ NaCl
250 გ ხსნარი - X გ NaCl
250  5
X  12.5 გ NaCl
100

8
 ამგვარად უნდა ავწონოთ 12.5 გ NaCl და გავხსნათ (250-12.5=237.5) 237.5 გ გრამ ანუ 237.5
მლ გამოხდილ წყალში (1 მლ წყალი იწონის 1გ-ს).
ექსპერიმენტული ნაწილი
ცდა №1. მარილის ხსნადობის განსაზღვრა. ქიმიურ ჭიქაში ჩაასხით დაახლოებით 40 მლ
წყალი და გაზომეთ მისი ტემპერატურა. გახსენით მასში KNO3 ნაჯერი ხსნარის მიღებამდე (ე.ი.
ფსკერზე უნდა იყოს გაუხსნელი ნაწილი).
ზუსტად აწონილ ფაიფურის ჯამში ჩაასხით 20-25 მლ აღებული ხსნარი და ხელახლა
აწონეთ. მეორე და პირველი წონათა სხვაობა იქნება ხსნარის წონა. ჯამი მოათავსეთ წყლის
აბაზანაზე და გაახურეთ ხსნარის გაშრობამდე, აცალეთ გაცივება და ისევ აწონეთ. თუ ამ წონას
გამოაკლებთ ჯამის წონას, მიიღებთ გახსნილი KNO3-ის წონას. ამგვარად, შეიძლება
გამოიანგარიშოთ KNO3-ის ხსნადობა მოცემულ ტემპერატურაზე (ხსნადობა იანგარიშება 100
გამხსნელზე).
ცდა №2. ხსნადობის თბური ეფექტის განსაზღვრა. ქიმიურ ჭიქაში ჩაასხით 20 მლ წყალი,
გაზომეთ ტემპერატურა, ჩაყარეთ მასში დაფხვნილი 10 გ ამონიუმის ნიტრატი NH4NO3 და იმავე
თერმომეტრით ფრთხილად ურიეთ, თან თვალი ადევნეთ თერმომეტრაიწერეთ.
მეორე ქიმიურ ჭიქაში ჩაასხით 20 მლ გამოხდილი წყალი, ჩაყარეთ 15 გ კრისტალური
ნატრიუმის სულფატი Na2SO4, ფრთხილად ურიეთ თერმომეტრით და თვალი ადევნეთ
ტემპერატურის ცვლილებას, შედეგი ჩაიწერეთ.
იგივე ნივთიერება იმდენივე რაოდენობით მოათავსეთ ფაიფურის ჯამში და ფრთხილად
გაახურეთ აირის ალზე, თან მინის წკირით ურიეთ. მარილი ჯერ თავის საკრისტალიზაციო
წყალში გაიხსნება, შემდეგ თანდათანა ამოშრება და მიიღება უწყლო ნატრიუმის სულფატი
Na2SO4. აცალეთ მას გაცივება (ოთახის ტემპერატურამდე), დაფქვით როდინში და გახსენით 20
მლ წყალში. თერმომეტრით ფრთხილად ურიეთ და თან თვალყური ადევნეთ ტემპერატურის
ჩვენებას. შეადარეთ კრისტალური და უწყლო ნატრიუმის სულფატის Na2SO4 გახსნის სითბო.
ცდა №3. ზენაჯერი ხსნარის მიღება. სინჯარაში მოათავსეთ კარგად გაფხვიერებული 8.3 გ
ნატრიუმის აცეტატი (ან 5 გ Na2B4O7∙10H2O), დაუმატეთ 5 მლ წყალი და გათბობით მთლიანად
გახსენით. შემდეგ ხსნარი ფრთხილად (შეუნჯღრევლად) გააცივეთ წყლით. მიღებული ხსნარი
იქნება ზენაჯერი. ხსნარში გახსნილი ნივთიერების პატარა კრისტალი შეიტანეთ და
დააკვირდით ზედმეტად გახსნილი ნივთიერების გამოკრისტალების პროცესს. ამასთან
აღნიშნეთ კრისტალიზაციის თბური ეფექტი.

9
 ლაბორატორიული სამუშაო №2
ქიმიური წონასწორობა
თეორიული ნაწილი
ქიმიური რეაქციის ჩაწერის ჩვეულებრივი ხერხი, მაგალითად, 2H2+O2=2H2O არ გვაძლევს
საშუალებას ვიმსჯელოთ იმის შესახებ, თუ როგორ ურთიერთქმედებენ მოლეკულები, ე.ი.
რეაქციის მექანიზმის შესახებ. მოცემული რეაქციის სიჩქარის რაოდენობრივი გამოკვლევა
საშუალებას იძლევა გავაკეთოთ დასკვნა, რომ წყლის წარმოქმნა ჟანგბადისა და წყალბადის
აირადი ნარევისაგან ხდება სულ ცოტა 8 შაულედური სტადიისაგან შემდგარი პროცესის
შედეგად. ზოგიერთი მათგანი ძალიან სწრაფად მიმდინარეობს, მეორენი, პირიქით - ნელა.
ქიმიის ნაწილს, რომელიც განიხილავს ქიმიური პროცესების სიჩქარეებსა და მექანიზმებს, ასევე
მათზე მოქმედ ფაქტორებს ქიმიური კინეტიკა ეწოდება. ქიმიური კინეტიკის კანონების ცოდნა
იძლევა რეაქციის სიჩქარის რეგულირების საშუალებას, ე.ი. ქიმიური პროცესის მართვის
საშუალებას. ქიმიური კინეტიკის ძირითად კანონზომიერებას წარმოადგენს მოქმედ მასათა
კანონი, რომლის თანახმად მუდმივი ტემპერატურის პირობებში ქიმიური რეაქციის სიჩქარე
მორეაგირე ნივთიერებათა კონცენტრაციის ნამრავლის პირდაპირპროპორციულია მათი
სტექიომეტრიული კოეფიციენტებით ხარისხად. მაგალითად, ზოგადი ტიპის aA+bB=cC
რეაქციისათვის კინეტიკური განტოლება შეიძლება ჩაიწეროს შემდეგი სახით:
  kC Aa C Bb ,
სადაც, CA და CB – A და B მორეაგირე ნივთიერებების კონცენტრაციებია, მოლი/ლ;
a და b – სტექიომეტრიული კოეფიციენტები;
k – რეაქციის სიჩქარის კონსტანტა.
რეაქციებს, რომლებიც მიმდინარეობენ მხოლოდ ერთი მიმართულებით და მთავრდებიან
თუნდაც ერთ-ერთი მორეაგირე ნივთიერების მთლიანი გარდაქმნით საბოლოო პროდუქტად,
ეწოდება შეუქცევადი რეაქციები. მაგალითად:
2KClO3 = 2KCl + 3O2 ან 2Na + 2H2O = 2NaOH + H2
შექცევადი ეწოდება ისეთ რეაქციებს, რომლებიც ერთდროულად მიმდინარეობენ ორი
ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართულებით. შექცევადი რეაქციის განტოლებებში მარჯვენა და
მარცხენა ნაწილებს შორის სვამენ ორ ურთიერთსაწინააღმდეგოდ მიმართულ ისრებს ( ).
H2+I22HI შექცევად სისტემაში დროის საწყისი მომენტისათვის იოდის წყალმადთან
შერევისას შესაძლებელია მხოლოდ პირდაპირი რეაქცია. მორეაგირე ნივთიერებათა
ხარჯვასთან ერთად მისი სიჩქარე  1  k1 C H 2 C I 2 მცირდება, ხოლო წყალბადის იოდიდის
დაშლის საპირისპირო რეაქციის სიჩქარე  2  k 2 C HI
2
მის დაგროვებასთან ერთად იზრდება.
დროის გარკვეული მომენტისათვის პირდაპირი და შებრუნებული რეაქციების სიჩქარეები
თანაბრდება და სისტემაში მყარდება ქიმიური წონასწორობის მდგომარეობა: 1   2 . ამ დროს
რეაქციაში მონაწილე ნივთიერებების კონცენტრაციას ეწოდება წონასწორული და აღინიშნება
კვადრატულ ფრჩხილებში. განხილული წონასწორობისათვის k1  H 2  I 2   k 2  HI  , საიდანაც
2

KO 
k1

 HI 
2
,
k 2  H 2  I 2 
სადაც, Kწ – ქიმიური წონასწორობის კონსტანტა.
Kწ შექცევადი პროცესის მნიშვნელოვანი მახასიათებელია, რომელიც დამოკიდებულია
მორეაგირე ნივთიერებათა ბუნებაზე და ტემპერატურაზე, მაგრამ არ არის დამოკიდებული მათ

10
კონცენტრაციაზე. განსაზღვრული ტემპეტარურის პირობებში იგი პირდაპირი და
შებრუნებული რეაქციების სიჩქარეთა კონსტანტების თანაფარდობის ტოლია. ამრიგად,
შექცევადი რეაქციისათვის მოქმედ მასათა კანონის ფორმულირება შემდეგნაირად არის
შესაძლებელი:
ქიმიური წონასწორობა მყარდება მაშინ, როდესაც რეაქციის პროდუქტების
კონცენტრაციათა წარმოებული მათი სტექიომეტრიული კოეფიციენტებით ხარისხში,
შეფარდებული რეაგენტების კონცენტრაციების წარმოებულთან აყვანილება შესაბამის
ხარისხში, ხდება მუდმივი სიდიდე გარკვეული გარე პირობებისას.
ზოგადი aA+bB=cC+dD რეაქციისათვის
k1  C  c  D  d
Ko   t°=const
k 2  A a  B  b
ქიმიური წონასწორობა წარმოადგენს სისტემის მდგომარეობას განსაზღვრის პირობებში.
თუნდაც ერთ-ერთი მათგანის (მორეაგირე ნივთიერებათა კონცენტრაცია, წნევა ან
ტემპერატურა) შეცვლისას წონასწორობა ირღვევა და გადაინაცვლებს მარჯვნივ ან მარცხნივ,
კერძოდ კი, იმ რეაქციის მიმართულებით, რომლის სიჩქარე აღმიჩნდება მეტი. წონასწორობის
გადანაცვლების მიმართულება განისაზღვრება ლე-შატელიეს პრინციპით: თუ წონასწორობაში
მყოფ სისტემაზე მოვახდენთ გარე ზემოქმედებას, წონასწორობა გადაინაცვლებს იმ
მიმართულებით, რომელიც ამცირებს ზემოქმედების ეფექტს.
1) წონასწორობაში მყოფ სისტემაში ერთ-ერთი მორეაგირე ნივთიერების დამატებითი
რაოდენობის შეყვანა აჩქარებს იმ რეაქციას, რომლის დროს იგი იხარჯება. ლე-შატელიეს
პრინციპის შესაბამისად საწყისი ნივთიერებების კონცენტრაციის გაზრდა წონასწორობას
გადაანაცვლებს რეაქციის პროდუქტების წარმოქმნის მხარეს, ე.ი. მარჯვნივ. ანალოგიურად,
რეაქციის პროდუქტების კონცენტრაციის გაზრდა წონასწორობას საწყისი ნივთიერებების
წარმოქმნის მიმართულებით გადაანაცვლებს, ე.ი. მარცხნივ.
2) წონასწორობის გადანაცვლებას წნევის ცვლილებისას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს, თუ კი
რეაქციაში მონაწილეობს აირადი ნივთიერებები. წნევის გაზრდა ხელს უწყობს იმ
ნივთიერებების წარმოქმნას, რომელთაც მოცემულ პირობებში უფრო მცირე მოცულობა
უჭირავთ, ე.ი. წონასწორობა გადაინაცვლებს აირადი ნივთიერებების მოლების ნაკლები
რიცხვის წარმოქმნის მხარეს. წნევის შემცირების გამომწვევი გარე ზემოქმედებისას
წონასწორობა გადაინაცვლებს აირადი ნივთიერებების მეტი რიცხვის წარმოქმნის მხარეს. იმ
შემთხვევაში, როდესაც რეაქცია მიმდინარეობს აირადი ნივთიერებების მოლების რიცხვის
უცვლელად, მაგალითად, N2+O22NO სისტემაში წნევის ცვლილება წონასწორობის
გადანაცვლებას არ იწვევს.
3) ტემპერატურის აწევა წონასწორობას გადაანაცვლებს ენდოთერმული რეაქციისაკენ
(ΔH>0), ე.ი. რეაქციისაკენ, რომელსაც თან ახლავს ენერგიის შთანთქმა, და პირიქით, სისტემაში
ტემპერატურის დაწევა იწვევს წონასწორობის გადანაცვლებას ეგზოთერმული რეაქციის (ΔH<0)
მიმართულებით, ე.ი. იმ რეაქციისაკენ, რომელსაც თან ახლავს ენერგიის გამოყოფა.

ექსპერიმენტული ნაწილი
მორეაგირე ნივთიერებათა კონცენტრაციის ცვლილების ზემოქმედება ქიმიური
წონასწორობის გადანაცვლებაზე.
შექცევად რეაქციაში
11
 FeCl3 + 3KCNS  Fe (CNS)3 + 3KCl
წარმოქმნილ რკინის როდანიდს Fe(CNS)3 აქვს სისხლისფერ-წითელი შეფერილობა, ამიტომ მისი
კონცენტრაციის ნებისმიერი ცვლილება იწვევს მთელი ხსნარის შეფერილობის შეცვლას. ეს
იძლევა წონასწორობის გადანაცვლებაზე დაკვირვების საშუალებას მორეაგირე და პროდუქტი
ნივთიერებების კონცენტრაციის ცვლილებისას.
სინჯარაში ჩაასხით რკინის ქლორიდის FeCl3 განზავებული ხსნარი სინჯარის
დაახლოებით ¾-მდე. დაამატეთ კალიუმის როდანიდის KCNS განზავებული ხსნარის 2-3 მლ.
მიღებული ნარევი შეანჯღრიეთ და თანაბრად გაანაწილეთ 4 სინჯარაში. ერთი რომელიმე
სინჯარა შეინახეთ შესადარებლად (ეტალონური ხსნარი), მეორეში ჩაამატეთ 2-3 წვეთი
კალიუმის როდანიდის KCNS კონცენტრირებული ხსნარი, მესამეში – რკინის ქლორიდის FeCl3
კონცენტრირებული ხსნარის 2-3 წვეთი, მეოთხეში – მშრალი ლაკიუმის ქლორიდი KCl
შპატელის წვეროთი. შესაბამისი რეაგენტების დამატების შემდეგ სამივე სინჯარა შეანჯღრიეთ.
შეადარეთ მიღებული ხსნარების შეფერილობის ინტენსივობა ეტალონური ხსნარის
შეფერილობას. ხსნარის შეფერილობის ცვლილების მიხედვით (მუქი ან ღია ეტალონთან
შედარებით) განსაზღვრეთ რომელი მიმართულებით გადაინაცვლა წონასწორობა. დაკვირვების
შედეგები და დასკვნები გააფორმეთ შემდეგი ცხრილის სახით:

ხსნარის Fe(CNS)3 წონასწორობის

სინჯარის მორეაგირე ნივთიერებათა
შეფერილობის კონცენტრაციის გადანაცვლების
№ ურთიერთქმედება
ცვლილება ცვლილება მიმართულება
1 ეტალონური ხსნარი
2 ეტალონური ხსნარი + KCNS
3 ეტალონური ხსნარი + FeCl3
4 ეტალონური ხსნარი + KCl

ექსპერიმენტული მონაცემების საფუძველზე და ლე-შატელიეს პრინციპის გამოყენებით

ახსენით წონასწორობის გადანაცვლების მიზეზები. ჩაწერეთ წონასწორული კონსტანტის Ko
გამოსახულება მოცემული შექცევადი რეაქციისათვის.

12
 ლაბორატორიული სამუშაო №3
ელექტროლიტთა წყალხსნარები. ელექტროლიტური დისოციაცია
თეორიული ნაწილი
მრავალრიცხოვანი ფაქტორები მოწმობენ იმას, რომ წყალში ხსნადი მრავალი ნივთიერება
წარმოქმნის იონების შემცველ წყალხსნარებს. წყალში იონების არსებობის დადგენის
უმარტივესი მეთოდი ხსნარის ელექტროგამტარობის განსაზღვრას უკავშირდება. ელექტრული
დენის გატარების უნარით ხასიათდებიან უმთავრესად არაორგანული მჟავების, ფუძეებისა და
მარილების წყალხსნარები. ნათელია, წყალში გახსნისას მჟავეები, ფუძეები და მარილები
განიცდიან გარდაქმნებს, რომლებიც განაპირობებენ მიღებული ხსნარების
ელექტროგამტარობას.
არემიუსმა შეიმუშავა ელექტროლიტური დისოციაციის თეორია, რომელმაც ახსნა
ელექტროლიტების ქცევა და მათი მრავალი თვისება.
ელექტროლიტები ეწოდება ნივთიერებებს, რომელთა ნალღობები ან წყალხსნარები
ატარებენ ელექტრულ დენს.
ნივთიერებების იონებად დაშლის პროცესს ელექტროლიტური დისოციაცია ეწოდება. ამ
პროცესის დროს წარმოქმნილ დადებითად დამუხტულ იონებს კათიონები, ხოლო
უარყოფითად დამუხტელ იონებს ანიონები ეწოდება.
ელექტროლიტებს ყოფენ ძლიერ, საშუალო და სუსტ ელექტროლიტებად. ძლიერ
ელექტროლიტებს მიეკუთვნება თითქმის ყველა მარილი (NaCl, Na2SO4, Na3PO4), ტუტეები და
ზოგიერთი მჟავეები (HNO3, H2SO4, HClO4, HCl, HBr, HI). წყალხსნარებში ძლიერი
ელექტროლიტები პრაქტიკულად მთლიანად დისოცირებენ იონებად, მაგ:
NaCl  Na+ + Cl-
KOH  K+ + OH-
სუსტ ელექტროლიტებს მიაკუთვნებენ წყალს, ორგანული და არაორგანული მჟავების
უმრავლესობას, მაგ: СН3COOH, H2SO3, H2S, HCN, H2SiO3, ამონიუმის ჰიდროქსიდს NH4OH,
უმეტესი მეტალების ჰიდროქსიდებს (Cu(OH)2, Zn(OH)2, Al(OH)3) და ზოგიერთ მარილებს ZnCl2,
CdCl2, Fe(CNS)3. სუსტი ელექტროლიტები ხსნარში არსებობენ, როგორც იონურ, ასევე
მოლეკულურ ფორმაში. ელექტროლიტების დისოციაციის განტოლეებები მარჯვენა და
მარცხენა ნაწილებს შორის სვამენ შექცევადობის ნიშანს (), მაგ:
NH4OH NH4+ + OH-
CH3COOH CH3COO- + H+
საშუალო სიძლიერის ელექტროლიტებს მიეკუთვნება ზოგიერთი არაორგანული მჟავები,
მაგალითად ფოსფორმჟავა H3PO4.
რაოდენობრივად ელექტროლიტის სიძლიერეს აფასებენ  დისოციაციის ხარისხით.
დისოციაციის ხარისხი გვიჩვენებს მოცემულ ხსნარში იონებად დისოცირებული
ელექტროლიტის მოლეკულების რიცხვის ფარდობას ხსნარში მისი მოლეკულების საერთო
რიცხვთან:
n n
 ან    100%
N N
სადაც, n ─ იონებად დისოცირებული ელექტროლირის მოლეკულების რიცხვი;
N ─ ხსნარში ელექტროლიტის მოლეკულების საერთო რიცხვი.
ელექტროლიური დისოციაციის ხარისხი გამოისახება მთელის ნაწილებში ან
პროცენტებში. დისოციაციის ხარისხი შეიძლება იცვლებოდეს ნულოდან (დისოცოაცია არ
მიმდინარეობს) ერთამდე (სრული დისოციაცია). ელექტროლიტური დისოციაციის ხარისხი
13
დამოკიდებულია გახსნილი და გამხსნელი ნივთიერებების ბუნებაზე, ხსნარის
კონცენტრაციაზე და ტემპერატურაზე. ხსნარის განზავებისას დისოციაციის ხარისხი
ყოველთვის იზრდება, ამიტომ ელექტროლიტების სიძლიერის შეფასება  მნიშვნელობით
საჭიროა ერთნაირი კონცენტრაციის ხსნარებისათვის. ელექტროლიტს უწოდებენ ძლიერს, თუ
კი მის ხსნარში -ს მნიშვნელობა 0.3-ზე ანუ 30% მეტია, საშუალოს თუ კი =2....30%, სუსტს ─
თუ კი  0.02-ზე ანუ 2%-ზე ნაკლებია.
სუსტი ელექტროლიტების დისოციაციის უნარიანობის შეფასებისას მიზანშეწონილია Kდ
ელექტროლიტის დისოციაციის კონსტანტით სარგებლობა. მაგ. ძმარმჟავას დისოციაციისათვის,
რომელიც შემდეგი განტოლებით გამოისახება:
CH3COOH  CH3COO- + H+
დისოციაციის კონსტანტას გამოსახულებას შემდეგი სახე აქვს:

Kl  Ko 
CH COO    H   1,8 10 , t
3
 
5 o
 25 o C 
 CH COOH 
3

სადაც, [CH3COO-] და [H+] არის იონთა კონცენტრაციები, მოლი/ლ,

[CH3COOH] ─ იონებთან წონასწორობაში მყოფი ძმარმჟავას კონცენტრაცია, მოლი/ლ.
დისოციაციის კონსტანტა სუსტი ელექტროლიტების მნიშვნელოვან მახასიათებელს
წარმოადგენს, ვინაიდან მიუთითებს მოცემულ ხსნარში მათი მოლეკულების სიმტკიცეზე. რაც
მცირეა დისოციაციის კონსტანტა, მით უფრო სუსტად დისოცირებს ელექტროლიტი და
შესაბამისად, მით უფრო მდგრადია მისი მოლეკულები. Kდ მნიშვნელონა დამოკიდებულია
ელექტროლიტისა და გამხსნელის ბუნებაზე, ტემპერატურაზე, მაგრამ არ არის დამოკიდებული
ხსნარში ელექტროლიტის კონცენტრაციაზე.
ზღვის წყალი წარმოადგენს სხვადასხვა სიძლიერის ელექტროლიტების წყალხსნარს. იგი
შეიცავს NaCl, K2SO4, MgCl2 ტიპის თითქმის მთლიანად დისოცირებული მარილების დიდ
რაოდენობას და ამის გამო წარმოადგენს ელექტრული დენის გამტარს. ზღვის წყალი
ხასიათდება აგრეთვე H2CO3, H2S, H3PO4 ტიპის სუსტი და საშუალო სიძლიერის მჟავების
წარმოებულთა წონასწორობის რთული სისტემით. ასე მაგალითად, პირობებზე
დამოკიდებულებით ზღვის წყალში შეიძლება იმყოფებოდეს ნახშირმჟავას სხვადასხვა
ფორმები:

H2CO3 H+ + HCO 3
2
HCO3- H+ + CO 3
ელექტროლიტების ხსნარებში მიმდინარე რეაქციას, რომლის დროსაც არ ხდება იონთა
მუხტების ცვლილება, იონმიმოცვლითი რეაქცია ეწოდება. მსგავსი რეაქციების
მიმდინარეობისას რეაქციის მიმართულება განისაზღვრება წესით: იონმიმოცვლითი რეაქციები
პრაქტიკულად შეუქცევადად მიმდინარეობენ მცირედხსნადი, ადვილად აქროლადი და
მცირედდისოცირებადი ნივთიერების წარმოქმნის მიმართულებით. პროცესების არსი სრულად
გამოისახება მათი იონურ-მოლეკულური განტოლებების ფორმით ჩაწერისას. პირველად წერენ
რეაქციის განტოლებას მოლუკულური ფორმით, შემდეგ კი რეაქციის იონურ განტოლებას.
იონურ განტოლებებში ძლიერი ელექტროლიტები ჩაიწერებიან იონების სახით, ხოლო
მცირედხსნადი და აქროლადი ნივთიერებები, ასევე სუსტი ელექტროლიტები ─ მოლეკულების
სახით. ფორმულასთან მდგომი ისარი ქვევით() აღნიშნავს, რომ ნივთიერება სცილდება
სარეაქციო სფეროს ნალექის სახით, ხოლო ისარი ზევით () ნიშნავს, რომ ნივთიერება სცილდება
სარეაქციო სფეროს აირის სახით. იონებს, რომლებიც არ მონაწილეობენ რეაქციაში, ე.ი.

14
გვხდებიან განტოლებების მარჯვენა და მარცხენა ნაწილებში, კვეცავენ. შედეგად წერენ
შეკვეცილ იონურ განტოლებას. იონურ-მოლეკულური განტოლებების შესადგენად
რეკომენდირებულია ხსნადობის ცხრილის (იხ. ცხრილი №1) სარგებლობა, ასევე ცხრილით,
სადაც მოცემულია ელექტროლიტთა წყალხსნარების დისოციაციის ხარისხები (იხ. ცხრილი 1).
იონურ-მოლეკულური განტოლებების შედგენის მაგალითები.
1.მცირედხსნადი ნივთიერებების წარმოქმნით მიმდინარე რეაქციები:
AgNO3 + NaCl = AgCl + NaNO3
Ag + NO3- + Na+ + Cl- = AgCl + Na+ + NO3-
+

რეაქციის განტოლების მარჯვენა და მარცხენა ნაწილებში ერთნაირი Na+ და NO3- იონების

შეკვეცით მიიღება:
Ag+ + Cl-= AgCl
2. ადვილად აქროლადი ნივთიერებების წარმოქმნით მიმდინარე რეაქციები:
Na2S + 2HCl = 2NaCl + H2S
2 Na+ + S2- + 2H+ +2Cl - = 2Na+ + 2Cl - + H2S
S2- + 2H+ = H2S
3. მცირედდისოცირებადი ნივთიერებების – წყლის წარმოქმნით მიმდინარე რეაქციები
KOH + HCl = KCl + H2O
K + OH- + H+ + Cl- = K+ + Cl- + H2O
+

OH- + H+ = H2O

ექსპერიმენტული ნაწილი
ცდა №1. სინჯარაში ჩაასხით 1 მლ ბარიუმის ქლორიდის BaCl2 ხსნარი და დაამატეთ
ამდენივე ნატრიუმის სულფატის Na2SO4 ხსნარი.
რას ამჩნევთ? შეადგინეთ რეაქციის განტოლება მოლეკულური და იონური (სრული და
შეკვეცილი) სახით.

ცდა №2. ნატრიუმის კარბონატის Na2CO3 1 მლ ხსნარს დაუმატეთ კალციუმის ქლორიდის

CaCl2 1 მლ ხსნარი. რომელი ნივთიერება გამოილექება? ჩაწერეთ რეაქციის მოლეკულური და
იონური (სრული და შეკვეცილი) განტოლებები.

ცდა №3. სინჯარაში ჩაასხით ნატრიუმის აცეტატის CH3COONa ხსნარის 1 მლ და დაამატეთ

ამდენივე მარილმჟავას HCl 2N ხსნარი. სუნის მიხედვით განსაზღვრეთ, რომ რეაქცია
მიმდინარეობს ძმარმჟავას წარმოქმნის მხარეს. ჩაწერეთ რეაქციის მოლეკულური და იონური
(სრული და შეკვეცილი) განტოლებები.

ცდა №4. ამონიუმის ქლორიდის NH4Cl ხსნარის 1 მლ-ს დაუმატეთ ნატრიუმის ტუტის
NaOH კონცენტრირებული ხსნარის დაახლოებით ტოლი მოცულობა. მიაქციეთ ყურადღება
სუნის წარმოქმნას. ჩაწერეთ რეაქციის მოლეკულური და იონური (სრული და შეკვეცილი)
განტოლებები.

ცდა №5. სინჯარაში ჩაასხით სოდის Na2CO3 1 მლ ხსნარი და დაამატეთ 1 მლ მარილმჟავას

HCl ხსნარი. რას ამჩნევთ? ჩაწერეთ რეაქციის მოლუკულური და იონური (სრული და
შეკვეცილი) განტოლებები.

15
 ცდების დასრულების შემდეგ გააკეთეთ საერთო დასკვნა იონმიმოცვლითი რეაქციების
მიმართულების შესახებ.

16
 ლაბორატორიული სამუშაო №4
წყალბადური მაჩვენებელი
თეორიული ნაწილი
დისტილირებული წყალი ხასიათდება ძალიან მცირე ელექტროგამტარობით. აქედან
გამომდინარეობს, რომ წყალი უმნიშვნელოდ დისოცირებს იონებად, ე.ი. მასში მყარდება
წონასწორობა განტოლების შესაბამისად:
H2O  H+ + OH-
აღნიშნული რეაქციისათვის დისოციაციის კონსტანტა განისაზღვრება გამოსახულებით:

Kl 
 H   OH  
 

 H 2O 
22C ტემპერატურისას ეს სიდიდე შეადგენს 1,8·10-16. წყლის წონასწორული
კონცენტრაცია  H 2O  პრაქტიკულად მის საერთო კონცენტრაციის, ე.ი. 1 ლ-ში წყლის
მოლეკულების რიცხვის ტოლია, კერძოდ 1000:18=55,56 მოლი/ლ. ეს გვაძლევს წყლის
წონასწორული კონცენტრაციის  H 2O  დისოციაციის კონსტანტის K l განტოლებაში ჩასმის
საშუალებით, რასაც მივყავართ ახალ K H 2O კონსტანტამდე. t  22C პირობებში
  
K H 2 O  K l   H 2O  H   OH  =1·10-14 მოლი/ლ.
განსაზღვრულ ტემპერატურაზე K H 2O მუდმივ სიდიდეს წყლის იონური წარმოებული
ეწოდება.
ვინაიდან სუფთა წყალი ელექტრონეიტრალურია, მისთვის უნდა სრულდებოდეს
ტოლობა:
 H   OH  
 
K H 2O =1·10-7 მოლი/ლ.
ამრიგად, სუფთა წყალში H+ და OH- იონების მოლური კონცენტრაციები ერთნაირია,
ხოლო ნებისმიერ წყალხსნარში ისინი იმყოფებიან ისეთი კონცენტრაციით, რომ მათი
წარმოებული 10-14 ტოლია. ტემპერატურის გაზრდისას K H 2O მნიშვნელობა იქრდება, მაგრამ
ოთახის ტემპერატურასთან მიახლოებული ტემპერატურისას მისი ზრდა არ ითვალისწინებდა.
წყლის იონური წარმოებულის მუდმივობა ერთი სახის იონთა კონცენტრაციის
გამოთვლის საშუალებას იძლევა, თუ კი ცნობილია მეორე სახის იიონთა კონცენტრაცია,
კერძოდ:

 H   OH

K H 2O

 
და OH   K H 
 H 2O


ჩვეულებრივ, ხსნარში წყალბადიონთა კონცენტრაცია ძალიან მცირეა და მისი გამოსახვა

მოსახერხებელია უარყოფითი ლოგარითმის სახით. ამ სიდიდეს pH ხსნარის წყალბადური
მაჩვენებელი ეწოდება:
pH = – lg [H+].
მსგავსად შეიძლება ჩაიწეროს
pOH = – lg [OH–].
გასაგებია, რომ pH + pOH = 14.
ნეიტრალური გარემოსათვის pH=7; მჟავა გარემოსათვის pH<7; ტუტე გარემოსათვის
pH>7.

17
 ჩვეულებრივ, გარემოს დახასიათებისათვის საკმარისია ერთი სახის იონების
+ + -4 -4
კონცეტრაციის აღნიშვნა, მაგალითად, H . ასე, თუ [H ]=10 მოლი/ლ, pH=–lg10 = 4, ე.ი. მჟავა
გარემოა.
წყალბადური მაჩვენებელი შეიძლება განისაზღვროს, თუ ცნობილია ხსნარის მოლური
კონცენტრაცია.

მაგალითი 1. განსაზღვრეთ HCl 0,01 M ხსნარის pH.

ამოხსნა. ბინარული ელექტროლიტების დისოციაციისას ცალკეული სახის იონების
წარმოქმნილი გ-იონების რიცხვი ელექტროლიტის დაშლილი მოლების რიცხვის ტოლია.
მარილმჟავას მოლის სრული დაშლისას ხსნარი შეიცავს წყალბადის 0,01 გ-იონსა და ქლორის
0,01 გ-იონს, ე.ი. [H+]=10-2. შესაბამისად, pH=2.
მაგალითი 2. გამოთვალეთ KOH 0,1 M ხსნარის pH.
ამოხსნა. KOH სრული დისოციაციისას ხსნარი შეიცავს კალიუმის 0,1 გ-იონსა და
ჰიდროქსო-ჯგუფის 0,1 გ-იონს, ე.ი. წყალნადიონთა კონცენტრაციას ვსაზღვრავთ
თანაფარდობიდან H    OH  =1·10
  -14
.

 H   10
14

1
 10 13 ; pH = – lg 10-13=13
10
ზღვის წყლის pH მნიშვნელობა იცვლება ვიწრო ზღვარში 7.7-დან 8.6-მდე. მიუხედავად
ამისა, ზღვის წყლის pH სიდიდის მნიშვნელობა მოცემულ წყალსატევში მიმდინარე რიგი
ქიმიური პროცესების სწორი აღქმის საშუალებას იძლევა. ასე, მაგალითად, pH-ის მაქსიმალური
მნიშვნელობა შეიმჩნევა ზღვის წყლის ზედაპირულ ფენებში (0-50 მ) ინტენსიური
ფოტოსინთეზის პროცესების შედეგად. წყალბადური მაჩვენებლის სიდიდე ახასიათებს წყლის
ისეთ მნიშვნელოვან თვისებას, როგორიცაა ბეტონზე მისი აგრესიული ზემოქმედება, ე.ი.
სხვადასხვა სამშენებლო მასალების რღვევის უნარს, და ყოველთვის ითვალისწინება
სამშენებლო ტექნიკაში.
წყალბადური მაჩვენებლის განსაზღვრა
დღეისათვის ხსნარის წყალბადური მაჩვენებლის განსაზღვრის ყველაზე გავრცელებული
მეთოდიკებს წარმოადგებს ელექტრომეტრული კოლორიმეტრული ხერხები.
განსაზღვრის ელექტროქიმიური მეთოდი დაფუძნებულია ისეთი გალვანური ელემენტის
ელექტრომემოძრავებელი ძალია განსაზღვრაზე, რომელთაგან ერთი ელექტროდი შექცევადია
წყალბადიონების მიმართ (მინის ელექტროდი), ხოლო მეორე ელექტროდს (შესადარებელს)
გააჩნია მუდმივი პოტენციალი, რომელიც არ არის დამოკიდებული განსაზღვრული ხსნარის
თვისებებზე. გაზომვებს აწარმოებენ ხელსაწყოთი ─ pH-მეტრით.
pH-ის მიახლოებით განსაზღვრისათვის სარგებლობენ ინდიკატორებით, ე.ი.
ნივთიერებებით, რომლებიც გარემოს მჟავიანობაზე დამოკიდებულებით იცვლიან თავიანთ
შეფერილობას. მათ განეკუთვნებია ლაკმუსი, ფენოლფტალეინი, მეთილნარინჯი. სხვადასხვა
ინდიკატორთა შეფერილობის ცვლილება ხდება ცალკეული მათგანისათვის pH-ის
განსაზღვრული მნიშვნელობისათვის (იხ. დანართი 3). pH-ის ცვლილების ფართო დიაპაზონში
გარემოს მჟავიანობის განსაზღვრისათვის სარგებლობენ უნივერსალური ინდიკატორით.
განსაზღვრის კოლორიმეტრული მეთოდი დაფუძნებულია საკვლევ ხსნარში გარკვეული
ინდიკატორის განსაზღვრული რაოდენობის დამატებისას მიღებული შეფერილობის
ეტალონური ხსნარების ფერად შკალასთან შედარებაზე.

18
 ფერადი შკალა წარმოადგენს სინჯარებს წყალბადიონთა ცნობილი კონცენტრაცის შემდეგი
ხსნარებით, რომლებიც წინასწარ იყო საკვლევი ხსნარის შეფერილობის შკალის ერთ რომელიმე
სინჯარის შეფერილობასთან დამთხვევის შემთხვევაში მათი pH-ის მნიშვნელობები ერთნაირი
იქნება.
ექსპერიმენტული ნაწილი
წყალბადური მაჩვენებლის სიდიდის განსაზღვრა კოლორიმეტრული მეთოდით
სამუშაო შესდგება ორი ნაწილისაგან:
1. ეტალონური ხსნარის ფერადი შკალის მომზადება;
2. საცდელ ხსნარში წყალბადური მაჩვენებლის განსაზღვრა.
ფერადი შკალის მოსამზადებლად 5 სინჯარა შეავსეთ (დაახლოებით ნახევრამდე)
ხსნარებით ქვემოთ მოყვანილი ცხრილის შესაბამისად. შმდეგ თითოეულ სინჯარის შიგთავსს
დაამატეთ უნივერსალური ინდიკატორის 5-6 წვეთი და სინჯარები გულდასმით შეანჯღრიეთ.
განსაზღვრეთ წყალბადის იონების კონცენტრაცია (შესაბამისად pH) თითოეული ხსნარისათის.
მონაცემები შეიტანეთ ცხრილში.

წყალბად-იონთა
სინჯარის გახსნილი ნორმალური ხსნარის ხსნარის
კონცენტრაცია,
ნომერი ნივთიერება კონცენტრაცია pH შეფერილობა
მოლი/ლ
1 HCl 0.01
2 HCl 0.0001
3 HCl 0.000001
4 NaOH 0.00001
5 NaOH 0.001

19
 ლაბორატორიული სამუშაო №5
წყლის სიხისტის განსაზღვრა
თეორიული ნაწილი
წყალი ფართოდ გამოიყენება ტექნიკაში. მათ შორის ორთქლის ქვაბებში და სხვადასხვა
აგრეგატების გაგრილების სისტემებში.
წყლის თვისებებზე მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს მასში გახსნილი ნივთიერებები.
წყლის ხარისხის ერთ-ერთ მახასიათებელს წარმოადგენს სიხისტე.
წყლის სიხისტე არის თვისებათა ერთობლიობა, რომელიც განპირობებულია წყალში
კალციუმისა Сa2+ და მაგნიუმის Mg2+ იონების შემცველობით. თუ ამ იონების კონცენტრაცია
დიდია, წყალს ხისტს უწოდებენ, თუ მცირეა _ რბილს. სწორედ ეს იონები ანიჭებენ წყალს
სპეციფიკურ თვისებებს.
ორთქლის ქვაბებში კალციუმისა და მაგნიუმის ხსნადი მარილების შემცველი წყლები
ადუღებისას ქვაბის კედლებზე წარმოქმნიან მინადუღის შრეს, რომელიც ცუდად ატარებს
სითბოს. ეს იწვევს ენერგიის დამატებითი რაოდენობის ხარჯვას. გარდა ამისა ხდება ქვაბის
ადგილობრივი გადახურება, რამაც შეიძლება განაპირობოს ქვაბების აფეთქება. ანალოგიურად,
მინადუღის წარმოქმნა ხდება წყლიანი გაგრილების სისტემის მილების შიგა კედლებზე,
რომელიც აუარესებს თბომიმოცვლას და გამოყავს სისტემა მწყობრიდან.
კალციუმის იონები განაპირობებენ კალციუმოვან სიხისტეს, ხოლო მაგნიუმის იონები –
მაგნიუმოვანს.
ასხვავებენ დროებით და მუდმივ სიხისტეს.
დროებითი ანუ არაკარბონატული სიხისტე განპირობებულია წყალში კალციუმისა და
მაგნიუმის ჰიდროკარბონატების – Ca(HCO3)2 და Mg(HCO3)2 არსებობით. კარბონატული
სიხისტის მქონე წყლის დუღილის დროს ეს მარილები იშლება ნალექის წარმოქმნით, რომელიც
ჭურჭლის კედლებზე მინადუღის სახით გამოიყოფა.
Ca(HCO3)2 = CaCO3↓ + CO2↑ + H2O
Mg(HCO3)2 =Mg(OH)2↓ +2CO2↑
მუდმივი ანუ არაკარბონატული სიხისტე განისაზღვრება წყალში ძლიერი მჟავების
კალციუმისა და მაგნიუმის მარილების, უმთავრესად სულფატების, ნიტრატებისა და
ქლორიდების შემცველობით. ადუღებისას ეს მარილები არ სცილდება წყალს.
წყლის საერთო სიხისტე წარმოადგენს კალციუმოვანი და მაგნიუმოვანი სიხისტეების
ჯამს და ისაზღვრება 1 ლ წყალში კალციუმისა და მაგნიუმის იონების მილიგრამ-
ექვივალენტების ჯამით.
 (Ca 2  Mg 2 )mg eqv 
 ;
 litri 
Hსაერთო = Hკარბ. + Hარაკარბ.
წყლის სიხისტის შემცირების პროცესს წყლის დარბილება ეწოდება. დარბილების
პროცესი ხორციელდება ორი მეთოდით: დალექვის და იონური მიმოცვლის მეთოდებით. ისინი
შეიძლება განხორციელდეს როგორც ფიზიკური, ასევე ქიმიური მეთოდებით. კერძოდ,
დროებით სიხისტეს ამცირებენ წყლის ხანგრძლივი (1 სთ) დუღილით. წყლის ქიმიური
დამუშავებისას იყენებენ: კირს Ca(OH)2, სოდას Na2CO3, ნატრიუმის ფოსფატს Na3PO4.
დროებითი სიხისტის ასაცილებლად იყენებენ კირსა და სოდას:
Ca(HCO3)2 + Ca(OH)2 = 2CaCO3↓ + 2H2O
Mg(HCO3)2 + Ca(OH)2 = 2MgCO3↓ + 2H2O

20
 Ca(HCO3)2 + Na2CO3 = CaCO3↓ + NaHCO3
Mg(HCO3)2 + Na2CO3 = MgCO3↓ + NaHCO3
მუდმივი სიხისტის ასაცილებლად იყენებენ სოდასა და ფოსფატებს:
CaSO4 + Na2CO3 = CaCO3↓ + Na2SO4
MgSO4+ Na2CO3 = MgCO3↓ + Na2SO4
3CaSO4 + 2Na3PO4 = Ca3(PO4)2↓ + 3Na2SO4
3MgSO4+ 2Na3PO4 = Mg3(PO4)2↓ + 3Na2SO4
სიხისტის მნიშვნელობის განსაზღვრას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სხვადასხვა
ტექნიკური დანიშნულებით წყლის გამოყენების ვარგისიანობის დადგენისას. რაოდენობრივად
წყლის სიხისტე ისაზღვრება კომპლექსონო-მეტრული მეთოდით, რომელიც ეფუძნება
კალციუმისა და მაგნიუმის იონების კომპლექსონებთან შიდაკომპლექსური მარილების
წარმოქმნას. კომპლექსონად გამოიყენება ეთილენდიამინტეტრაძმარმჟავას ორნატრიუმიანი
მარილი (კომპლექსონ III ანუ ტრილონ ‘‘ბ’’).

HOOCH2C CH2CHOOH
N — CH2 — CH2 — N + Ca2+
NaOOCH2C CH2CHOONa

O C C O
O O
H2C Ca CH2 + 2H+
N N

NaOOCH2C H2C CH2 CH2CHOONa

ექვივალენტობის წერტილის განსაზღვრისათვის გამოიყენება ინდიკატორი, რომელიც

კალციუმისა და მაგნიუმის იონების არსებობისას ხსნარს ვარდისფერ შეფერილობას ანიჭებს,
ხოლო აღნიშნული იონების არ არსებობისას — ლურჯს.
ინდიკატორის შეფერილობის მკაფიო ცვლილება ხდება ხსნარში წყალბადის იონების
განსაზღვრული კონცენტრაციისას (pH=9.2), რისთვისაც ამიაკის ბუფერული ხსნარი
გამოიყენება.

ექსპერიმენტული ნაწილი
ანალიზისათვის საჭირო ჭურჭელი
1) კონუსური კოლბა 250 მლ მოცულობის - 1 ცალი;
2) მორის პიპეტები: 5 მლ მოცულობის -1 ცალი, 100 მლ მოცულობის - 1 ცალი;
3) გრადუირებული პიპეტი 10 მლ მოცულობის - 1 ცალი;
4) შპატელი - 1 ცალი.

ანალიზისათვის საჭირო რეაქივები და ხსნარები

1) ტრილონ ‘‘ბ’’0.05 N ხსნარი – 9.3750 გ ტრილონ ‘‘ბ’’ გადააქვთ 1 ლ-იან საზომ კოლბაში და
ავსებენ ჭდემდე დისტილირებული წყლით.
2) ამონიუმის ბუფერული ხსნარი – 1 ლ-იან ცილინდრში შეაქვთ 20 გ ამონიუმის ქლორიდი
NH4Cl, უმატებენ 100-150 მლ დისტილირებულ წყალს, 100 მლ ამონიუმის ჰიდროქსიდის NH4OH
კონცენტრირებულ ხსნარს და მოცულობა დაჰყავთ ჭდემდე დისტილირებული წყლით.

21
3) ინდიკატორი შავი ერიოქრომი – 0.5 გ შავ ერიოქრომსა და 50 გ ნატრიუმის ქლორიდს
სრისავენ ფაიფურის ჯამში ერთგვაროვანი მასის მიღებამდე. ინდიკატორს ინახავენ მინის ან
პოლიეთილენის მუქ ქილაში.

ანალიზის მსვლელობა
მორის პიპეტით აიღეთ 100 მლ საკვლევი წყალი და გადაასხით კონუსურ კოლბაში
გასატიტრად. დაამატეთ 5 მლ ამიაკის ბუფერული ხსნარი და შპატელის წვერით ცოტა მშრალი
ინდიკატორი. მიღებული ხსნარი გატიტრეთ ტრილონ ‘‘ბ’’-ს ხსნარით ვარდისფერი
შეფერილობის ლურჯში გადასვლამდე. განსაზღვრა გაიმეორეთ ორჯერ და თუ ტრილონ ‘‘ბ’’
რაოდენობებს შორის სხვაობა 0.1 მლ არ აღემატება, გამოთვალეთ გატიტვრაზე დახარჯული
ტრილონ ‘‘ბ’’ ხსნარის რაოდენობის საშუალო არითმეტიკული მნიშვნელობა, ხოლო შემდეგ
წყლის სიხისტე შემდეგი ფორმულით:
N  V  1000
H saerTo  ,
100
სადაც, H – საერთო სიხისტე, მგ-ექვ/ლ;
N – ტრილონ ‘‘ბ’’-ს ხსნარის ნორმალური კონცენტრაცია, გ-ექვ/ლ;
V – გატიტვრაზე დახარჯული ტრილონ ‘‘ბ’’-ს ხსნარის საშუალო მნიშვნელობა, მლ;
1000 – გ-ექვ-ის მგ-ექვ-ში გადასაყვანი მამრავლი;
100 ვსაანალიზოდ აღებული წყლის (ხსნარის) მოვულობა, მლ.
ვინაიდან ტრილონ ‘‘ბ’’-ს ხსნარის კონცენტრაცია N  0.05 , წყლის სიხისტის განსაზღვრა
შეიძლება შემდეგი ფორმულით:
H saerTo  V  0 .5

შედეგების განხილვა
სიხისტის მიხედვით ახდენენ წყლის კლასიფიკაციას:
 ძალიან რბილი – 1.5 მგ-ექვ/ლ-მდე
 რბილი – 1.5-4 მგ-ექვ/ლ
 საშუალო სიხისტის – 4-8 მგ-ექვ/ლ
 ხისტი – 8-12 მგ-ექვ/ლ
 ძალიან ხისტი – 12 მგ-ექვ/ლ-ზე მეტი.

22
 ლაბორატორიული სამუშაო № 6
ქლორიდების შემცველობის განსაზღვრა წყალში (არგენტომეტრული მეთოდი)
თეორიული ნაწილი
ქლორწყალბადმჟავას (HCl) მარილების რაოდენობა მტკნარ წყალში როგორც წესი არ
აღემატება 40 მგ/ლ.
ქლორიდების განსაზღვრის ერთ-ერთ მეთოდს წარმოადგენს მორის
(არგენტონომეტრული) მეთოდი.
მორის მეთოდი ემყარება ვერცხლის ნიტრატით AgNO3 ქლორიდების დალექვას
ინდიკატორის (კალიუმის ქრომატის K2CrO4 თანაობისას) ნეიტრალურ ან სუსტ ტუტე არეში.
NaCl + AgNO3 =AgCl↓ + NaNO3
წყალში ქლორიდების თანაობისას AgNO3 ურთიერთქმედებს მასთან ნალექის წარმოქმნით.
ექვივალენტობის წერტილში AgCl დალექვის შემდეგ წარმოიქმნება ვერცხლის ქრომატი, რის
გამოც ხსნარის ყვითელი შეფერილობა ნარინჯისფერ-წითელი შეფერილობით შეიცვლება:
AgNO3 + K2CrO4 = Ag2CrO4 ↓ + KNO3
მეთოდის სიზუსტე შეადგენს 1-3 მგ/ლ.

ანალიზისათვის საჭირო რეაქტივები და ხსნარები

1) ვერცხლის ნიტრატის AgNO3 ხსნარი. ხსნარის 1 მლ ლექავს 1 მგ ქლორს. 4.791 გ ვერცხლის
ნიტრატის AgNO3 კრისტალებს წონიან და ხსნიან საზომ კოლბაში დისტილირებული 1 ლ
მოცულობამდე. ვერცხლის ნიტრატის AgNO3 მასას ანგარიშობენ თანაფარდობიდან NaCl +
AgNO3 =AgCl + NaNO3
AgNO3 – Cl
169.89 – 35.457
X – 1.0
169.89  1.0
X   4.791 გ AgNO3 1 ლ-ში
35.457
2) კალიუმის ქრომატის K2CrO4 10%-იანი ხსნარი . 100 გ კალიუმის ქრომატს K2CrO4 ხსნიან
დისტილირებული წყლის მცირე მოცულობაში, წვეთობით უმატებენ ვერცხლის ნიტრატის
AgNO3 ხსნარს წვეთობით ღია მოწითალო შეფერილობის წარმოქმნამდე (მასში არსებული
ქლორიდების დასალექად). 1-2 დღის შემდეგ ხსნარს ფილტრავენ და ავსებენ 1 ლ-მდე.

ანალიზის მსვლელობა
100 მლ წყალს (pH 6-10) უმატებენ 1 მლ კალიუმის ქრომატის K2CrO4 5% ხსნარს და
ტიტრავენ ვერცხლის ნიტრატის ხსნარით.
ქლორიდების შემცველობა ისაზღვრება ფორმულით:
V  g  1000
X  ,
100
სადაც, X – ქლორიდ-იონების შემცველობა, მგ/ლ;
V – გატიტვრაზე დახარჯული AgNO3 ხსნარის მოცულობა, მლ;
g – Cl- რაოდენობა, რომელიც შეესაბამება AgNO3 ხსნარის 1 მლ (=1);
100 – საანალიზოდ აღებული წყლის მოცულობა, მლ;
1000 - გადათვლელი კოეფიციენტი მლ-დან ლ-ზე.

23
 ლაბორატორიული სამუშაო №7
ტუტიანობის განსაზღვრა
მეთოდი ეფუძნება მარილმჟავათი კარბონატ-იონების ნეიტრალიზაციას ინდიკატორი –
მეთილორანჟის თანაობისას.

ხსნარების მომზადება
1) მარილმჟავას 0.1 ხსნარი – 8.2 მლ ქიმიურად სუფთა მარილმჟავას (კუთრი წონა 1.19) ხსნიან
დისტილირებულ ხსნარში და მოცულობას ავსებენ 1 ლ-მდე.
მარილმჟავას ზუსტი კონცენტრაციის ხსნარის მომზადება შეიძლება ფიქსანალით.
2) ინდიკატორი - მეთილორანჟის 0.1%-იანი ხსნარი – 0.1 გ მეთილორანჟი გახსენით მცირე
მოცულობის გამოხდილ წყალში და შეავსეთ 100 მლ-მდე.

ექსპერიმენტული ნაწილი
250 მლ მოცულობის კონუსურ კოლბაში ჩაასხით 50 მლ საანალიზო წყალი. წყლის
მოცულობა შეავსეთ 100 მლ-მდე (სინჯს დაუმატეთ 50 მლ გამოხდილი წყალი). დაუმატეთ 2-3
წვეთი მეთილორანჟის ხსნარი და გატიტრეთ 0.1N მარილმჟავას ხსნარით ყვითელი
შეფერილობის ვარდისფერში გადასვლამდე.

ანალიზის შედეგების ანგარიში

Hტუტიანობა (X. მგ/ლ) განისაზღვრება ფორმულით
VHCl  N  61 1000
X 
V
სადაც, VHCl – სინჯის გატიტვრაზე დახარჯული მარილმჟავას ხსნარის მოცულობა, მლ;
N – მარილმჟავას ხსნარის ნორმალობა (0.1);
61 – ჰიდროკარბონატ-იონების გრამ-ექვივალენტი;
V – საანალიზოდ აღებული წყლის მოცულობა, მლ
მონაცემების გათვალისწინებით ვღებულობთ:
VHCl  0,1  61  1000
X   VHCl  122 .
50

კოლბის HCl VHCl , HCO3 ,

№ თარიღი სინჯის დასახელება
ნომერი ნორმალობა მლ მგ/ლ ( X)

24
 ლაბორატორიული სამუშაო №8
ჟანგვა-აღდგენითი რეაქციები
თეორიული ნაწილი
ჟანგვა-აღდგენით პროცესებს მიეკუთვნება ქიმიური რეაქციები, რომელთა შედეგად
იცვლება მორეაგირე ნივთიერებათა შემადგენლობაში შემავალი ელემენტების დაჟანგულობის
ხარისხები.
ჟანგვა-აღდგენითი რეაქციის უმარტივეს მაგალითს წარმოადგენს მარტივი
ნივთიერებების - რკინისა და გოგირდისაგან რკინის სულფიდის წარმოქმნა:
Fe + S = FeS
ამ რეაქციის პროცესში რკინის ატომი ორი ელექტრონის დაკარგვით იჟანგება:
Fe0– 2e- = Fe+2
გოგირდის ატომი ორი ელექტრონის მიერთებით აღდგება:
S0 + 2e- = S-2
ორივე პროცესი (ჟანგვა და აღდგენა) მიმდინარეობს ერთდროულად.
ნივთიერებებს, რომელთა ატომები რეაქციის დროს იერთებენ ელექტრონებს
(დაჟანგულობის ხარისხი მცირდება) დამჟანგველი ეწოდება, ამასთან დამჟანგველები
ყოველთვის აღდგებიან.
ნივთიერებებს, რომელთა ატომები რეაქციის დროს გასცემენ ელექტრონებს
(დაჟანგულობის ხარისხი იზრდება) აღმდგენელი ეწოდება. აღმდგენელები იჟანგებიან.
ამრიგად, აღდგენა ელექტრონების მიერთების, ხოლო ჟანგვა - ელექტრონების გაცემის
პროცესია.
დამჟანგველისა და აღმდგენელის როლი შეიძლება შეასრულოს როგორც მარტივმა, ასევე
რთულმა ნივთიერებებმა.

ჟანგვა-აღდგენითი რეაქციის განტოლების შედგენა

ჟანგვა-აღდგენითი რეაქციის განტოლების შესადგენად უპირველეს ყოვლისა
აუცილებელია მორეაგირე ნივთიერებებისა და რეაქციის პროდუქტი ნივთიერებების ქიმიური
ფორმულის ცოდნა. რეაქციის პროდუქტები განისაზღვრება ექსპერიმენტულად ან ელემენტების
ცნობილი თვისებების საფუძველზე. შემდეგ საზღვრავენ დამჟანგავსა და აღმდგენს მოცემულ
რეაქციაში და მათ დაჟანგულობის ხარისხებს რეაქციამდე და რეაქციის შემდეგ. აღმდგენის მიერ
გაცემული და დამჟანგავის მიერ მიერთებული ელექტრონების რიცხვი განისაზღვრება
ატომებისა და იონების დაჟანგულობის ხარისხის ცვლილებით.
არსებობს ჟანგვა-აღდგენითი რეაქციის განტოლების შედგენის ელექტრონული
ბალანსის მეთოდი. მას საფუძვლად უდევს წესი: აღმდგენის მიერ გაცემული ელექტრონების
რიცხვი დამჟანგავის მიერ მიერთებული ელექტრონების რიცხვის ტოლია.
ჟანგვა-აღდგენითი რეაქციის განტოლების შედგენის ელექტრონული ბალანსის
მეთოდის არსი განვიხილოთ მჟავა გარემოში ორვალენტიანი რკინის სულფატის კალიუმის
ბიქრომატთან ურთიერთქმედების რეაქციის მაგალითზე:
FeSO4 + K2Cr2O7 + H2SO4 → Fe2(SO4)3 + Cr2(SO4)3 + K2SO4+ H2O
დაჟანგულობის ხარისხის ცვლილებას განიცდის რკინა Fe+2 და ქრომი Cr+6. ამასთან
რეაქციის სქემიდან ჩანს, რომ რკინის დაჟანგულობის ხარისხი გაიზარდა +2-დან +3-მდე, ხოლო
ქრომის დაჟანგულობის ხარისხი შემცირდა +6-დან +3-მდე. შესაბამისად FeSO4 აღმდგენია,
ხოლო K2Cr2O7 – დამჟანგავი.

25
1. ვადგენთ ელექტრონულ განტოლებებს და ვპოულობთ დამჟანგავისა და აღმდგენის
კოეფიციენტებს:

Fe+2 – e- = Fe+3 6
+6 - +3
2Cr + 6e = 2Cr 1
ელექტრონული სქემიდან ჩანს, ანგარიში მიზანშეწონილია ქრომის ორი ატომისათვის
~K2Cr2O7 მოლეკულაში ატომთა რიცხვის მიხედვით).
2. რეაქციის განტოლებაში დამჟანგავისა და აღმდგენის წინ ვსვამთ კოეფიციენტებს 6 და 1,
ასევე მათი დაჟანგული და აღდგენილი ფორმების პროდუქტების წინ:
6FeSO4 + K2Cr2O7 + H2SO4 → 3Fe2(SO4)3 + Cr2(SO4)3 + K2SO4 + H2O
3. განტოლების მარჯვენა ნაწილში მჟავური ნაშთების რიცხვის მიხედვით ვპოულობთ
2
კოეფიციენტს მჟავასათვის. რეაქციის პროდუქტებში 13 მჟავური ნაშთია SO 4 . ამიტომ
2
განტოლების მარცხენა და მარჯვენა ნაწილებში SO 4 იონების რიცხვის გასატოლებლად
აუცილებელია რეაქციაში გოგირდმჟავას H2SO4 7 მოლეკულის მონაწილეობა:
6FeSO4 + K2Cr2O7 +7H2SO4 = 3Fe2(SO4)3 + Cr2(SO4)3 + K2SO4+ 7H2O
ჟანგვა-აღდგენითი რეაქციის განტოლებაში კოეფიციენტების სისწორის შემოწმება
ხორციელდება ჟანგბადური ბალანსის საშუალებით: განტოლების მარჯვენა და მარცხენა
ნაწილებში ჟანგბადის ატომების ჯამური რიცხვი უნდა იყოს ტოლი.

ექსპერიმენტული ნაწილი
ცდა №1. სამ სინჯარაში ჩაასხით კალიუმის პერმანგანატის KMnO4 წყალხსნარის 1-2 მლ.
ერთ-ერთ მათგანში დაამატეთ გოგირდმჟავას H2SO4 2N (2 ნორმალური) ხსნარის 1 მლ, მეორეში -
ამდენივე წყალი, მესამეში - ტუტის NaOH კონცენტრირებული ხსნარის 1 მლ. შემდეგ
თითოეულ სინჯარაში შპატელის წვეროთი შეიტანეთ მშრალი ნატრიუმის სულფიტი
Na2SO3.სინჯარები შეანჯღრიეთ. აღნიშნეთ ხსნარის ფერის ცვლილება თითოეულ სინჯარაში.
ახსენით მიმდინარე მოვლენები, რომლებიც გამოისახებიან შემდეგი განტოლებებით:
ა) KMnO4 + H2SO4 + Na2SO3 → MnSO4 + Na2SO4 + K2SO4 + H2O
ბ) KMnO4 + H2O + Na2SO3 → MnO2↓ + Na2SO4 + KOH
გ) KMnO4 + NaOH + Na2SO3 → K2MnO4 + Na2MnO4 + Na2SO4 + H2O
შეადგინეთ ელექტრონული განტოლებები. დასვით კოეფიციენტები. მიუთითეთ
აღმდგენი და დამჟანგავი. მიუთითეთ როგორ არის დამოკიდებული KMnO4-ის მჟანგავი
თვისებები ხსნარის მჟავურობაზე.

ცდა №2. კალიუმის ბიქრომატის K2Cr2O7 ხსნარის 1-2 მლ-ს დაუმატეთ გოგირდმჟავას H2SO4
2N (2 ნორმალური) ხსნარის 1 მლ და შპატელის წვეროთი სინჯარაში შეიტანეთ ნატრიუმის
სულფიტის Na2SO3 კრისტალები. სინჯარა შეანჟღრიეთ. აღნიშნეთ ხსნარის შეფერილობის
ცვლილება, რომელიც გამოწვეულია რეაქციით:
K2Cr2O7 + H2SO4 + Na2SO3 → Cr2(SO4)3 + Na2SO4 + K2SO4 + H2O
ელექტრონული განტოლებების საფუძველზე დასვით კოეფიციენტები, მიუთითეთ
აღმდგენი და დამჟანგავი.

26
 ლაბორატორიული სამუშაო №9
გალვანური ელემენტები
თეორიული ნაწილი
ჟანგვა-აღდგენით რეაქციებში ელექტრონების გადასვლა აღმდგენიდან დამჟანგავისაკენ
მიმდინარეობს რეაგენტების უშუალო კონტაქტის დროს. ამასთან მსგავსი რეაქციების ჩატარება
შეიძლება ისეთ პირობებშიც, როდესაც ჟანგვისა და აღდგენის პროცესები სივრცობრივად
გაყოფილია, ე.ი. აღმდგენი გადასცემს ელექტრონებს დამჟანგავს ელექტროგამტარებით.
შედეგად წარმოიქმნება ელექტრონების ნაკადი მეტალის გამტარში, ე.ი. ელექტრული დენი.
მოწყობილობებს, რომლებიც ჟანგვა-აღდგენითი პროცესების ქიმიური ენერგია
გარდაიქმნება ელექტრულ ენერგიად, გალვანური ელემენტები ეწოდება. უმარტივესი
გალვანური ელემენტი შეიძლება წარმოიქმნას გამტარით შეერთებული ორი მეტალური
ფირფიტით, რომელიც ჩაშვებულია ამ მეტალთა მარილების წყალხსნარებში. ხსნარებს შორის
კონტაქტი ხორციელდება ფოროვანი ტიხრით ან ელექტროლიტური ხიდით. განვიხილოთ
გალვანური ელემენტი, რომელიც შესდგება ერთის მხრივ თუთიის სულფატის ZnSO4 ხსნარში
ჩაშვებული თუთიის Zn ფირფიტისაგან, მეორეს მხრივ სპილენძის სულფატის CuSO4 ხსნარში
ჩაშვებული სპილენძის Cu ფირფიტისაგან. გარკვეული დროის შემდეგ შეიმჩნევა ქიმიური
გარდაქმნები: თუთიის ფირფიტა დაიწყებს გახსნას, ხოლო სპილენძის ფირფიტაზე ხსნარიდან
სპილენძის დალექვა. ამის დადასტურება ადვილად შეიძლება მშრალი ფირფიტების აწონვით.
აღნიშნული ქიმიური გარდაქმნები წარმოადგენს ელექტრონების გადატანის შედეგს სისტემის
ერთი ნაწილიდან მეორეში. ეს ტიპიური ელექტროქიმიური პროცესია.
გალვანური ელემენტის აღსანიშნავად ხშირად გამოიყენება სიმბოლური ჩანაწერი,
რომელიც მეტად ამარტივებს მის აღწერას. მაგალითად, განხილული გალვანური
ელემენტისათვის
Zn | Zn2+ || Cu2+ | Cu
აღნიშნული ჩანაწერის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ თუთიის ელექტროდი ჩაშვებულია
ორვალენტიანი თუთიის იონების შემცველ ხსნარში: ხიდი (||) აკავშირებს პირველ
ნახევარელემენტს ორვალენტიანი სპილენძის იონებია შემცველ ხსნართან, რომელშიც
ჩაშვებულია სპილენძის ელექტროდი.
ელექტროქიმიური პროცესების ბუნების გასარკვევად მივმართოთ უფრო მარტივ
შემთხვევას. წარმოვიდგინოთ წყალში ჩაშვებული მეტალის ფირფიტა. წყლის პოლარული
მოლეკულების მოქმედებით მეტალის იონები წყდებიან ფირფიტის ზედაპირს და
ჰიდრატირებული ფორმით გადადიან თხევად ფაზაში. უკანასკნელი ამ დროს იმუხტება
დადებითად, ხოლო ფირფიტა ელექტრონების სიჭარბის გამო – უარყოფითად. პროცესის
მსვლელობასთან ერთად იზრდება როგორც ფირფიტის, ასევე თხევადი ფაზის მუხტი. ხსნარის
კათიონებსა და ფირფიტის ჭარბ ელექტრონებს შორის ელექტროსტატიკური მიზიდულობის
ხარჯზე ფაზათა გაყოფის საზღვარზე წარმოიქმნება ორმაგი ელექტრული შრე. ნათელია, რომ
იგი აფერხებს მეთალის იონების თხევად ფაზაში გადასვლის პროცესს. ბოლოს მყარდება
წონასწორობა, რომელიც შეიძლება გამოისახოს განტოლებით:

Me  Me ne + ne 
სადაც, Me – მეტალის ატომია;
ne  – მეტალის კათიონი;
Me
n – ხსნარში იონების მუხტი და მოწყვეტილი ელექტრონების რიცხვი.
ხსნარში იონების ჰიდრატაციის გათვალისწინებით:
27
 n
Me + m H2O  Me(H2O) m + ne 
n
სადაც, Me(H2O) m – მეტალის ჰიდრატირებული იონია.
მეტალის მისივე მარილის წყალხსნარში ჩაშვებისას წონასწორობა ლე-შატელიეს
პრინციპის შესაბამისად გადაინაცვლებს მარცხნივ, და უფრო მეტად, რაც უფრო მაღალია
ხსნარში მეტალის იონების კონცენტრაცია. აქტიური მეტალები, რომელთა იონები ხსნარში
გადასვლის მაღალი უნარიანობით ხასიათდებიან, ამ შემთხვევაშიც დაიმუხტებიან
უარყოფითად, თუმცა უფრო ნაკლები ხარისხით, ვიდრე სუფთა წყალში.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ხსნარში მეტალის ჩაშვებისას ფაზათა გაყოფის ზედაპირზე
წარმოიქმნება ორმაგი ელექტრული შრე. მეტალისა და მისი გარემომცველ თხევად ფაზას შორის
წარმოქმნილ პოტენციალთა სხვაობას ელექტროდული პოტენციალი ეწოდება. ეს პოტენციალი
წარმოადგენს მყარ ფაზაში მყოფი მეტალის ჟანგვა-აღდგენითი უნარის მახასიათებელს.
თუთია-სპილენძის გალვანურ ელემენტში მეტალ თუთიის ზედაპირიდან წყლის
პოლარული მოლეკულების უარყოფითი პოლუსებით მიზიდვის გამო თუთიის კათიონები
გადადიან ხსნარში. მეტალის ზედაპირზე დარჩენილი ელექტრონები მას უარყოფით მუხტს
ანიჭებენ. შედეგად მეტალისა და ხსნარის გაყოფის ზღვარზე წარმოიქმნება ორმაგი
ელექტრული შრე. ამ დროს მეტალიდან გამოთავისუფლებული ელექტრონები გამტარის
გავლით იწყებენ მოძრაობას სპილენძის ელექტროდისაკენ. ეს პროცესები სქემატურად
გამოისახება ნახევარრეაქციის განტოლებით, ანუ ელექტროქიმიური განტოლებით:
A(–) Zn0 - 2 e  = Zn2+
სპილენძის ელექტროდზე მიმდინარეობს საპირისპირო პროცესი, კერძოდ კი სპილენძის
იონების აღდგენის პროცესი. თუთიის ელექტროდიდან გადმოსული ელექტრონები უერთდება
ხსნარში არსებულ დეჰიდრატებულ სპილენძის კათიონებს; წარმოქმნილი სპილენძის ატომები
გამოიყოფა მეტალის სახით. მეტალის ზედაპირი იმუხტება დადებითად, ხოლო მიმდებარე
სითხის შრე უარყოფითად (ანიონების სიჭარბის გამო). წარმოიქმნება ორმაგი ელექტრული შრე
ე.ი.გარკვეული პოტენციალთა სხვაობაც. შესაბამის ელექტროქიმიურ განტოლებას შემდეგი
სახე აქვს:
K(+) Cu2+ + 2 e  = Cu0
ყოველი ელექტროდის პოტენციალი დამოკუდებულია მეტალის ბენებაზე, ხსნარში მისი
იონების კონცენტრაციაზე და ტემპერატურაზე.
მაშასადამე, ჟანგვა (ელექტრონების გადაცემა) მიმდინარეობს ანოდზე, ხოლო აღდგენა
(ელექტრონების მიერთება) კათოდზე. ეს წესი გამოიყენება გამონაკლისის გარეშე ყველა
ელექტროქიმიური პროცესებისათვის. გალვანურ ელემენტში ანოდი უარყოფითი ელექტროდია,
კათოდი – დადებითი ელექტროდი. ჟანგვა-აღდგენითი პროცესების რაოდენობრივი
დახასიათებისათვის სარგებლობენ ელექტროდული პოტენციალის სიდიდით, ე.ი.
პოტენციალთა სხვაობით მეტალსა და მისი მარილის ხსნარს შორის. ელექტროდული
პოტენციალის უშუალო გაზომვა შეუძლებელია, ამიტომ შეთანხმებით ელექტროდულ
პოტენციალს საზღვრავენ ე.წ. სტანდარტულ წყალბადის ელექტროდთან მიმართებაში, რომლის
პოტენციალი ნულის ტოლად ითვლება. პოტენციალთა სხვაობა გალვანური ელემენტისა,
რომლის ერთი ნახევარელემენტი სტანდარტული წყალბადის ელექტროდია, ხოლო მეორე –
მოცემულ ხსნარში არსებული მეტალი იწოდება მოცემულ ხსნარში მეტალის ელექტროდულ
პოტენციალად. მეტალთა აქტიურობის შედარება შეიძლება მაშინ, როდესაც ისინი იმყოფებიან
ერთნაირ პირობებში. ამისათვის სარგებლობენ მეტალთა სტანდარტული პოტენციალის

28
ცნებით. მეტალის სტანდარტული პოტენციალი ეწოდება მის ელექტროდულ პოტენციალს,
რომელიც წარმოიქმნება მეტალის ჩაშვებით თავისი მარილის ხსნარში კათიონის
კონცენტრაციით 1 მოლ/ლ, გამოთვლილს სტანდარტული წყალბადის ელექტროდთან
მიმართებაში ~t=25 C და p=101.3 კპა). სტანდარტული ჟანგვა-აღდგენითი პოტენციალის


სიდიდეები მოყვანილია ცხრილში (იხ. ცხრილი 4).

სტანდარტული ელექტროდული პოტენციალის ზრდის მიხედვითგანლაგებული
მეტალები წარმოქმნიან ე.წ. მეტალთა დაძაბულობის ელექტროქიმიურ მწკრივს:

Li Rb K Ba Sr Ca Na Mg Al Mn Zn Cr Fe Cd Co Ni Sn Pb H Sb Bi Cu Hg Ag Pd Pt Au

მეტალთა დაძაბულობის მწკრივი ახასიათებს მეტალთა ქიმიურ თვისებებს:

1. ყოველ მეტალს შეუძლია გამოაძევოს (აღადგინოს) მარილთა ხსნარებიდან ის მეტალები,
რომლებიც დაძაბულობის მწკრივში დგანან მის შემდეგ;
2. უარყოფითი სტანდარტული ელექტროდული პოტენციალის მქონე ე.წ. დაძაბულობის რიგში
წყალბადამდე მდგომ მეტალებს შეუძლიათ მისი გამოძევება მჟავების ხსნარებიდან (გარდა
HNO3)*;
3. რაც უფრო მცირეა მეტალის სტანდარტული ელექტროდული პოტენციალი, მით მაღალია
მისი აღმდგენი თვისებები. მაგ. დაძაბულობის რიგირ დასაწყისში მდგომი აქტიური
მეტალები წყალბადს აძევებენ წყლიდან. მაგნიუმი წყალბადს აძევებს მხოლოდ ცხელი
წყლიდან. მაგნიუმის შემდეგ მდგომი მეტალები ჩვეულებრივ არ რეაგირებენ წყალთან,
ვინაიდან ზედაპირზე გააჩნიათ დამცავი ოქსიდური აბსკი. წყლიდან წყალბადს ვერ აძევებენ
წყალბადის შემდეგ მდგომი მეტალები.
გალვანურ ელემენტში ანოდი იქნება უმდაბლესი სტანდარტული პოტენციალის მქონე
მეტალი.
მეტალთა სტანდარტული პოტენციალის მნიშვნელობის ცოდნა იძლევა გალვანური
ელემენტის ემძ-ის განსაზღვრის საშუალებას, რომელიც კათოდისა და ანოდის პოტენციალთა
სხვაობის ტოლია. ასე, მაგ. თუთია-სპილენძის ელემენტის ემძ ( E  , ვ):
E    Cu Cu   Zn Zn  0,337  ( 0,763)  1,1
2 2

მეტალის ელექტროდული პოტენციალი დამოკიდებულია ხსნარში მისი იონების

კონცენტრაციაზე. ეს დამოკიდებულება რაოდენობრივად ნერნსტის ფორმულით გამოისახება:
0,059
   lg C
n
სადაც,   – მეტალისსტანდარტული პოტენციალია, ვ.
n – პროცესში მონაწილე ელექტრონების რიცხვი;
C – მეტალის იონების კონცენტრაცია ხსნარში, მოლი.ლ.

ექსპერიმენტული ნაწილი
ცდა №1. თუთია-ნიკელის გალვანური ელემენტი
ააწყვეთ თუთია-ნიკელის გალვანური ელენემტი. ამისათვის ერთ ჭიქაში თითქმის
პირამდე შეავსეთ თუთიის სულფატის ZnSO4 1M ხსნარი და მასში ჩაუშვით თუთიის ფირფიტა.
მეორეში ჩაასხით ნიკელის სულფატის NiSO4 1M ხსნარი და ჩაუშვით მასში ნიკელის ფირფიტა.
ხსნარები შეაერთეთ ელექტროლიტურიხიდით, ხოლო ფირფიტები გამტარებით შეაერთეთ
მგრძნობიარე გალვანომეტრს. რა შეიმჩნევა? ახსენით ელექტრული დენის წარმოქნა შექმნილ
გალვანურ ელემენტში. მიუთითეთ ელექტრონების მოძრაობის მიმართულება გარე ჯაჟვით.
29
დაწერეთ ელექტროდებზე მიმდინარე ქიმიური რეაქციების განტოლებები. გამოთვალეთ
თუთია-ნიკელის გალვანური ელემენტის ემძ.

ცდა №2. მეტალთა ქიმიური აქტიურობა

ა) აიღეთ ორი წყლიანი სინჯარა. ერთში ჩაუშვით კალციუმის ნაჭერი, მეორეში - თუთიის
ნაჭერი. რა შეიმჩნევა? რომელი მეტალები აძევებენ წყალბადს წყლიდან?
ბ) ერთ სინჯარაში მოათავსეთ თუთიის ნაჭერი, მეორეში - ალუმინის, მესამეში -
სპილენძის ნაჭრები. ყველა სინჯარაში ჩაამატეთ მარილმჟავას 2N ხსნარი. რომელ სინჯარაში
შეიმჩნევა წყალბადის გამოყოფა? დაწერეთ რეაქციის მოლეკულერი და ელექტრონული
ფორმულები.
გ) ორ სინჯარაში ჩაასხით სპილენძის ქლორიდის ხსნარის CuCl2 რამდენიმე მილილიტრი.
ერთში ჩაუშვით რკინის ნაჭერი, მეორეში - ალუმინის. რა წარმოიქმნება მეტალის ნაჭრებზე?
შეადგინეთ რეაქციის განტოლებები. მიუთითეთ რა იჟანგება და რა აღდგება.
გააკეთეთ საერთო დასკვნა ხსნარებში მეთალთა ქიმიური აქტიურობის შესახებ.

30
 ლაბორატორიული სამუშაო №10
მეტალთა კოროზია და მეტალების კოროზიისაგან დაცვის მეთოდები
თეორიული ნაწილი
გარემოსთან ურთიერთქმედების შედეგად თვითნებურად მიმდინარე მეტალების რღვევის
ჟანგვა–აღდგენით პროცესს მეტალთა კოროზია ეწოდება.
საზღვაო ტრანსპორტზე მეტალები განიცდიან კოროზიას მათი ზღვის წყალთან და ზღვის
ატმოსფეროსთან ურთიერთქმედების შედეგად. კოროზიას განიცდის გემის კორპუსი,
განსაკუთრებით მისი წყალქვეშა ნაწილი, ზედნაშენები და შიგა სათავსოების კონსტრუქციები,
ასევე გემის ენერგეტიკული დანადგარების დეტალები, რომლებიც იმყოფებიან კონტაქტში
მტკნარ წყალთან და შიგა წვის ძრავებში წვის პროდუქტებთან.
კოროზიული პროცესის მექანიზმის საფუძველზე, რომელიც დამოკიდებულია მეტალთან
ურთიერთქმედი გარემოს ხასიათზე განასხვავებენ კოროზიის ორ ძირითად სახეს: ქიმიურსა და
ელექტროქიმიურს.
ქიმიური კოროზია მიმდინარეობს მეტალების მშრალ აირებთან (საწვავის წვის
პროდუქტებთან) ან თხევად არაელექტროლიტებთან (ბენზინი, სოლიარი, ნავთი, შესაზეთი
მასალები) ურთოერთქმედებისას.
ქიმიური კოროზიის დროს მეტალი უშუალოდ ურთიერთქმედებს აგრესიულ გარემოსთან,
ხოლო მათი ურთიერთქმედების პროდუქტები რჩებიან მეტალთა ზედაპირზე (მაგ.
გოგირდოვანი ნაერთების შემცველი ნავთობპროდუქტების გადაზიდვისას ტანკების შიგა
კედლებზე წარმოიქმნება მეტალთა გოგირდოვანი ნაერთები).
ქიმიური კოროზიის მნიშვნელოვან სახესხვაობას წარმოადგენს გაზური კოროზია ⎼
მეტალების ურთიერთქმედება მაღალი ტემპერატურის პირობებში ისეთ აქტიურ აირებთან,
როგორიცაა ჟანგბადი O2, გოგირდწყალბადი H2S, გოგირდ (IV)-ის ოქსიდი SO2, ჰალოგენები და
ხსვა. გაზური კოროზია შეიმჩნევა მეტალების მაღალტემპერატურული დამუშავებისას, შიგა
წვის ძრავებში, რეაქტიულ ძრავებში და ა.შ.
ქიმიური კოროზიის დროს მიმდინარეობს ჟანგვა–აღდგენითი პროცესები, რომელთა
დროს მეტალთა ელექტრონები უშუალოდ გადადიან დამჟანგავისკენ ⎼ გარემოს შემადგენელი
კომპონენტებისაკენ. გაზური კოროზიის ძირითად განტოლებას შემდეგი სახე აქვს:
4Fe + 3O2 = 2Fe2O3.
ელექტროქიმიური კოროზია ეწოდება ელექტროლიტის გარემოში მეტალის რღვევის
პროცესს. ამ შემთხვევაში ქიმიურ პროცესსთან ერთად (ელექტრონების გადაცემა)
მიმდინარეობს ელექტრული პროცესებიც (ელექტრონების გადატანა ერთი უბნიდან მეორეში).
ელექტროქიმიურ კოროზიას მიეკუთვნება წყალხსნარში მიმდინარე კოროზიის
შემთხვევები. ელექტროქიმიურ კოროზიას განიცდიან მაგალითად, გემის წყალქვეშა ნაწილები,
ორთქლის ქვაბები, მიწაში გაყვანილი მილები, ტენიან ჰაერში არსებული მეტალის კოროზიაც
წარმოადგენს ელექტროქიმიურ კოროზიას. ელექტროქიმიური კოროზიის შედეგად მეტალთა
ჟანგვისას შეიძლება მოხდეს როგორც უხსნადი პროდუქტების (მაგ. ჟანგები) წარმოქმნას ასევე
იონების სახით მეტალების გადასვლას ხსნარში.
ელექტროქიმიური კოროზია გალვანოკოროზიის მექანიზმით მიმდინარეობს.
გალვანოკოროზია ეწოდება ისეთი მეტალის ჟანგვის პროცესს, რომელიც წარმოადგენს
ანოდს თვითნებურად წარმოქმნილ გალვანურ ელემენტში.

31
 გემთსაშენი ფოლადი შეიცავს ელექტრონოგამტარ არამეტალურ კომპონენტებს: ცემენტისა
და გრაფიტის მარცვლები და სხვა მეტალების მინარევებს, რომელთა სტანდარტული
პოტენციალი უფრო დადებითია ვიდრე რკინის ძირითადი მასისა.
გენთსაშენი ფოლადის ზედაპირზე წყლის თანაობისას წარმოიქმნება მიკრიგალვანური
ელემენტების დიდი რაოდენობა. კოროზიის ასეთ სახეს მიკროგალვანოკოროზია ეწოდება.
მიკროგალვანოელემენტის ანოდს წარმოადგენს რკინის ძირითადი მასა, რომელიც იჟანგება და
გარდაიქმნება კოროზიის პროდუქტებად:
⎼ ანოდი
Fe – 2e = Fe+2
-

კოროზიის პირველად პროდუქტს წარმოადგენს რკინა (II)–ის ჰიდროქსიდი, რომელიც

წყალში იჟანგება რკინა (III)–ის ჰიდროქსიდად.
Fe+2 + 2OH- = Fe (OH)2↓
4Fe(OH)2 + O2 + 2H2O = 4Fe(OH)3↓
ზღვის წყალი (pH=7,6-8,4) და ბუნებრივი მტკნარი წყალი შეიცავს გახსნილ ჟანგბადს.
ანოდზე გამოთავისუფლებული ელექტრონები გადაინაცვლებენ კათოდზე, რომელიც
წარმოადგენსარამეტალურ ელექტრონოგამტარ კომპონენტებს ან ფერადი მეტალების
მინარევებს, ახდენენ მის პოლარიზაციას და მონაწილეობას ღებულობენ კათოდზე
ადსორბირებული ჟანგბადის ადგენის პროცესში:
+ კათოდი
2H2O + O2 + 4e- = 4OH-
(pH ≥ 7 – ნეიტრალური ან ტუტე გარემო);
ჟანგბადი, რომელიც ამცირებს კათოდის პოლარიზაციას იწოდება დეპოლარიზატორად,
ხოლო ელექტროდულ პროცესებს მიკროგალვანოკოროზიას კათოდური ჟანგბადიანი
დეპოლარიზაციით.
უჟანგბადო მჟავა გარემოში კათოდზე დეპოლარიზატორს წარმოადგენს წყალბადიონი H+.
ასე მაგალითად, ნავთობმზიდი ტანკერებით ორგანული მჟავეების შემცველი პირველადი
ნედლი ნავთობის გადატანისას მიმდინარეობს კოროზია კათოდური წყალბადიანი
დეპოლარიზაციით:
+ კათოდი
2H + 2e- = H2 ↑
(pH < 7 – მჟავა გარემო);
ზღვის წყალი წარმოადგენს ძლიერ მაკოროდირებელ გარემოს, ვინაიდან შეიცავს
სხვადასხვა მარილების დიდ რაოდენობას, ამასთანავე, ინტენსიური ბუნებრივი შერევისა და
ატმოსფეროსთან შეხების დიდი ზედაპირის გამო იგი შეიცავს გახსნილი ჟანგბადის
მნიშვნელოვან რაოდენობას. ზღვის წყლის, როგორც კოროზიული გარემოს თავისებერებას
წარმოადგენს დამჟანგავების ჟანგბადისა (O2) და ქლორის იონების (Cl-) ერთდროული არსებობა.
ქლორის იონის როლი დაიყვანება მეტალის ზედაპირული დამცავი ფენის დაშლამდე, ამიტომ
პასიური მდგომარეობისდამყარება მრავალი მეტალისათვის შეუძლებელია ზღვის წყალში.
კოროზიას, რომელიც წარმოიქმნება ორი სხვადასხვაგვარი მეტალის კონტაქტისას
მაკროგალვანოკოროზია ანუ კონტაქტური კოროზია ეწოდება. მაკროელემენტის ანოდს
წარმოადგენს შედარებით უფრო უარყოფითი ელექტროდული პოტენციალის მქონე მეტალი
(იხ. დანართი).
მეტალების კოროზიისაგან დასაცავად გამოიყენება სხვადასხვა მეტალით დაფარვის
მეთოდი მეტალების აგრესიული გარემოსაგან იზოლაციისათვის. თუ კი მეტალი საფარი უფრო
32
აქტიურია, ვიდრე დასაცავი მეტალი, საფარს ანოდურს უწოდებენ, მაგალითად რკინის დაფარვა
თუთიითან ქრომით.
კათოდური დაფარვა ნაკლებაქტიური მეტალით დაფარვაა, მაგალითად რკინის დაფარვა
კალათი ან ნიკელით.
იმ შემთხვევაში, როდესაც დასაცავი კონსტრუქცია (მაგალითად, გემის კორპუსი)
იმყოფება ელექტროლიტის გარემოში (ზღვის წყალი) გამოიყენება პროტექტორული დაცვის
მეთოდი. ამისათვის გემის კორპუსზე ამაგრებენ იმ მეტალის ფირფიტებს (ბლოკებს), რომლის
ელექტროდული პოტენციალი უფრო მცირეა, ვიდრე კონსტრუქციული მეტალის
ელექტროდული პოტენციალი. ამ დროს წარმოიქმნება გალვანური ელემენტი, რომელშიც გემის
კორპუსი წარმოადგენს კათოდს და არ განიცდის რღვევას, პროტექტორი კი იხსნება.
პროტექტორება გემთმშენებლობაში გამოიყენება ალუმინის, თუთიისა და მაგნიუმის
შენადნობის ნაკეთობები (ბლოკები).
მეტალთა კოროზია შესამჩნევ ზარალს აყენებს სახალხო მეურნეობას. თვლიან, რომ
ექსპლუატირებადი მეტალის საერთო მასის დაახლოებით 1.5% განიცდის რღვევას
ყოველწლიურად კოროზიის შედეგად.

ექსპერიმენტული ნაწილი
1. მეტალთა ელექტროქიმიური კოროზია
ცდა №1. მაკროგალვანური კოროზიული ელემენტის წარმოქმნა სხვადასხვაგვარი მეტალების
კონტაქტისას
სინჯარაში ჩაასხით 1–2 მლ მარილმჟავას 2N ხსნარი და მასში მოათავსეთ
გრანულირებული თუთიის ნაჭერი. დაწერეთ რეაქციის განტოლება. ამავე ხსნარში მოათავსეთ
სპილენძის ნავთული ისე, რომ იგი არ ეხებოდეს თუთიას. დარწმუნდით, რომ წყალბადის
წარმოქმნა სპილენძზე არ ხდება. რა შეიმჩნევა? ჩაწერეთ თუთია–სპილენძის მაკროგალვანური
კოროზიული ელემენტის ელექტროდებზე მიმდინარე პროცესების რეაქციები. რომელი მეტალი
წარმოადგენს კათოდს და რომელი ანოდს?

ცდა №2. მიკროგალვანოწყვილების წარმოქმნა

თუთიის გრანულა მოათავსეთ სინჯარაში, რომელშიც ჩასხმულია 2–3 მლ სპილენძის
სულფატი CuSO4 ხსნარი. 2–3 წუთის შემდეგ ხსნარი გადაღვარეთ და გრანულა რამოდენიმეჯერ
ფრთხილად გარეცხეთ წყლით. ორ სინჯარაში ჩაასხით 2–2 მლ მარილმჟავას სხნარი. ერთ–
ერთში მოათავსეთ გარეცხილი თუთიის გრანულა, მეორეში სპილენძის სულფატის
დაუმუშავებელი გრანულა. რომელ სინჯარაში ხდება წყალბადის გამოყოფა უფრო
ინტენსიურად? ახსენით სინჯარაში მიმდინარე პროცესები; ჩაწერეთ თუთია–სპილენძის
მიკროგალვანური კოოზიული ელემენტის წარმოქმნის პროცესის რეაქცია. ჩაწერეთ ამ
ელემენტის მუშაობისას ელექტროდული პროცესების ამსახველი რეაქციები.

ცდა №3. ქლორ–იონის ზემოქმედება ელექტროქიმიური კოროზიის სიჩქარეზე

ორ სინჯარაში მოათავსეთ ალუმინის თითო ნაჭერი და დაამატეთ ერთში სპილენძის
სულფატის CuSO4 ხსნარი, ხოლო მეორეში ⎼ სპილენძის ქლორიდის CuCl2 ხსნარი. შეადარეთ
მიმდინარე რეაქციების შეფარდებითი სიჩქარეები და ჩაწერეთ მათი განტოლებები.

33
 CuSO4 ხსნარის შემცველ სინჯარაში ჩაასხით ნატრიუმის ქლორიდის რამოდენიმე
კრისტალი. რა შეიმჩნევა?
ახსენით მიმდინარე პროცესები. ჩაწერეთ ელექტროდული პროცესების განტოლებები,
რომლებიც მიმდინარეობსალუმინი–სპილენძის მიკროგალვანური კოროზიული ელემენტის
მუშაობისას. რომელი მეტალი წარმოადგენს კათოდს და რომელი ანოდს? გააკეთეთ დასკვნა Cl–
იონების ელექტროქიმიუ კოროზიის სიჩქარეზე ზემოქმედების შესახებ.

2. მეტალების კოროზიისაგან დაცვის მეთოდები

ცდა №4. მეტალური საფარის დამცავი თვისებები
აიღეთ მოკალული და მოთუთიებული რკინის ნაჭერი და ქლიბის საშუალებით გაკაწრეთ მათი
ზედაპირები დამცავი ზედაპირის ერთიანობის დარღვევით. ორ სინჯარაში ჩაასხით
კოროზიული ხსნარის 2–2 მლ. ერთ სინჯარაში მოათავსეთ მოკალული რკინის ნაჭერი, ხოლო
მეორეში მოთუთიებული რკინის ნაჭერი. რომელ შემთხვევაში შეიმჩნევა უსაფაროდ
დარჩენილი რკინის ზოლის შეფერილობის ინტენსივობა, რაც მოწმობს ორვალენტიანი რკინის
იონების არსებობას.
მიუთითეთ რომელი საფარი წარმოადგენს კათოდურს, ხოლო რომელი ⎼ ანოდურს.
ჩაწერეთ კათოდსა და ანოდზე მიმდინარე რეაქციის განტოლებები.

ცდა №5. კოროზიის ინჰიბიტორის მოქმედება

ორ სინჯარაში ჩაასხით 1–2 მლ კოროზიული ხსნარი და ერთ–ერთ მათგანში ჩაამატეთ
უროტროპინის რანოდენიმე კრისტალი.
ოპივე სინჯარაში მოათავსეთ რკინის მავთულები. რა ხდება სინჯარაში? ახსენით
მიმდინარე მოვლენები. გააკეთეთ დასკვნა რკინის კოროზიის სიჩქარეზე უროტროპინის
ზემოქმედების შესახებ.

34
 ცხრილი 1. მჟავეების, ტუტეებისა და მარილების ხსნადობის ცხრილი
(ხს–ხსნადი, უ–უხსნადი, მხ–მცირედ ხსნადი)

ანიო კათიონები
ნები H+ K+ Na+ NH 
4 Ba
2+
Ca2+ Mg2+ Al3+ Cr3+ Fe2+ Fe3+ Ni2+ Zn2+ Ag+ Pb2+ Sn2+ Cu2+

OH- ხს ხს ხს ხს მხ უ უ უ უ უ უ უ - უ უ უ
Cl - ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს უ მხ ხს ხს
Br - ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს მხ ხს ხს
I- ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს - ხს ხს უ უ მხ -
2
S ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს - - უ - უ უ უ უ უ უ
2
SO 3 ხს ხს ხს ხს უ უ უ - - უ - უ უ უ უ - -
2
SO 4 ხს ხს ხს ხს უ მხ ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს მხ e ხს ხს
3
PO 4 ხს ხს ხს ხს უ უ უ უ უ უ უ უ უ უ უ უ უ
2
CO 3 ხს ხს ხს ხს უ უ უ - - უ - უ უ უ უ - -
2
SiO 3 უ ხს ხს - უ უ უ უ - უ უ - უ - უ - უ

NO 3 ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს ხს - ხს

ცხრილი 2. ზოგიერთი მჟავების, ფუძეებისა და მარილების

 დისოციაციის ხარისხები წყალხსნარებში (0.1 N, 18 C  )
მჟავები , % ფუძეები , %
აზოტმჟავა HNO3 92 კალიუმის ჰიდროქსიდი KOH 89
მარილმჟავა HCl 91 ნატრიუმის ჰიდროქსიდი NaOH 84
ბრომწყალბადმაჟავა HBr 90 ამონიუმის ჰიდროქსიდი NH4OH 1,3
იონწყალბადმჟავა HI 90 მარილები
 
გოგირდმჟავა H2SO4 58 Me A ტიპის (მაგალითად, KCl) 83
 2
ფოსფორმჟავა H3PO4 36 Me2 A ტიპის (მაგალითად, K2SO4) 75
გოგირდოვანი მჟავა H2SO3 20 Me 2 A2 ტიპის (მაგალითად, BaCl2) 75
 3
ძმარმჟავა CH3COOH 1,3 Me A 3 ტიპის (მაგალითად, K3PO4) 65
3 
ნახშირმჟავა H2CO3 0,17 Me A 3 ტიპის (მაგალითად, AlCl3) 65
2 2
Me A ტიპის (მაგალითად,
გოგირდწალბადმჟავა H2S 0,07 40
CuSO4)
ბორმჟავა H3BO3 0,01

35
 ცხრილი 3. ძირითადი ინდიკატორები
ინდიკატორის ინდიკატორის შეფერილობა სხვადასხვა გარემოში
დასახელება მჟავა ნეიტრალური ტუტე
უფერო ღია-ჟოლოსფერი ჟოლოსფერი
ფენოლფტალეინი
(рН<8,0) (8,0<рН<9,8) (рН>9,8)
წითელი იისფერი ლურჯი
ლაკმუსი
(рН<5) (5<рН<8) (рН>8)
წითელი ნარინჯისფერი ყვითელი
მეთილნარინჯი
(рН<3,1) (3,1<рН<4,4) (рН>4,4)

36
 ცხრილი 4. მეტალთა სტანდარტული ელექტროდული
პოტენციალები წყალხსნარებში 25C

ელექტროდი
E , ვ
დაჟანგული ფორმა აღდგენილი ფორმა
Li+ Li -3,045
Rb+ Rb -2,925
K+ K -2,925
Ca2+ Ca -2,866
Na+ Na -2,714
Mg2+ Mg -2,363
Al3+ Al -1,662
Ti2+ Ti -1,628
Mn2+ Mn -1,180
Cr2+ Cr -0,913
Zn2+ Zn -0,763
Cr3+ Cr -0,744
Fe2+ Fe -0,440
Cd2+ Cd -0,403
Co2+ Co -0,277
Ni2+ Ni -0,250
Sn2+ Sn -0,136
Pb2+ Pb -0,126
Fe3+ Fe -0,036
2H+ H2 0
Bi3+ Bi 0,215
Cu2+ Cu 0,337
Cu+ Cu 0,521
Ag+ Ag 0,799
Hg2+ Hg 0,854
Pt2+ Pt 1,2
Au3+ Au 1,498
Au+ Au 1,691

37