DRUGI DIO

DISKUSIJE
 g. Diskusija o referatu Sweet-Escotta

B A R K E R : M o g u li postaviti p i t a n j e o o b a v j e š t e n j i m a k o j i m a je
S O E r a s p o l a g a o u L o n d o n u i K a i r u ? R e k l i ste da oni nisu r a s p o l a g a l i inter-
c e p t i m a . Z n a č i li to da su se oslanjali i s k l j u č i v o na i z v j e š t a j e d o b i v a n e
od oficira na terenu? N a i m e , b i l o je m n o g o o b a v j e š t e n j a o s i m onih u in-
terceptima. P o s t o j a l i su, na p r i m j e r , izvještaji SIS-a. T a k o đ e r i izvještaji
d o b i v a n i o d izbjeglih p o l i t i č a r a , n a p r i m j e r o d dra M i h e K r e k a , s l o v e n s k o g
k l e r i k a l n o g v o đ e u izbjeglištvu, i od dra J u r j a K r n j e v i ć a , v o d e H r v a t s k e
seljačke stranke u i z b j e g l i š t v u , k o j i su za sve v r i j e m e slali g o l e m e količine
obavještajnih materijala.
G U B B I N S : D a k a k o , m i s m o s a o b r a ć a l i i z r a v n o s e m i g r a n t s k i m vla-
d a m a tih z e m a l j a u L o n d o n u , z n a č i i z r a v n o s p r e d s j e d n i c i m a tih v l a d a , s
n j i h o v i m ministrima v a n j s k i h p o s l o v a i s t a k v i m l j u d i m a . Od njih s m o do-
b i v a l i opće i n f o r m a c i j e , k o j e s m o m o r a l i v e o m a p o m n o p r o v j e r a v a t i d a
b i s m o bili sigurni k a k o nisu pristrane. R a z u m i j e se da s m o s t a n o v i t u k o -
ličinu o b a v j e š t e n j a d o b i v a l i iz vlastitih i z v o r a , p o n e k a d i o d s a m o g Foreign
Officea. O s i m t o g a , n a č e l n i k n a š e g a štaba, general R . H . B a r r y , b i o je m a -
Ione član Z a j e d n i č k o g š t a b a za p l a n i r a n j e , tijela n a č e l n i k a š t a b o v a , k a o i
Z a j e d n i č k o g o d b o r a z a o b a v j e š t a j n u aktivnost. G e n e r a l B a r r y v e o m a j e če-
sto o d l a z i o na n j i h o v e sjednice jer su ga oni sami p o z i v a l i , pa je t a k o d o l a -
z i o do m n o g i h o b a v j e š t e n j a . D o b i v a l i s m o i m n o g a o b a v j e š t e n j a s terena,
k a o i p r e k o naših radio-transmisija.
B A R K E R : Č i t a j u ć i d o k u m e n t e što i h j e D r ž a v n i arhiv (Public R e c o r d
O f f i c e ) stavio n a u v i d javnosti, č o v j e k o s t a j e i z n e n a đ e n k a d vidi k o l i k o j e
z a p r a v o mnogo o b a v j e š t e n j a stizalo o d 1942. g o d i n e iz h r v a t s k i h i sloven-
skih i z v o r a , p r e k o s t o c k h o l m s k o g u r e d a z a p r a ć e n j e š t a m p e , p r e k o cari-
g r a d s k o g u r e d a za p r a ć e n j e š t a m p e i t a k o d a l j e , i to t a k v i h o b a v j e š t e n j a
k o j a su prilično d o b r o o s v j e t l j a v a l a p a r t i z a n e u Jugoslaviji. P i t a m se je li
S O E d o l a z i o do tih o b a v j e š t e n j a , je li ih u z i m a o u o b z i r , ili se u g l a v n o m
o s l a n j a o n a o n o što s u m u g o v o r i l i n j e g o v i oficiri?
S W E E T - E S C O T T : Z a p r a v o nisam kompetentan da odgovorim na to
pitanje, jer u to v r i j e m e n i s a m b i o t a m o (u S O E ) , ali m o r a m priznati da
bih se v e o m a z a č u d i o i i z n e n a d i o k a d bih č u o da mi ta o b a v j e š t e n j a ni-
smo imali o d n o s n o , da ih n i s m o imali b a r e m v e ć u p r v o j p o l o v i c i 1942.
godine. M e đ u t i m , ne smijete smetnuti s u m a činjenicu da je otprilike
od lipnja 1 9 4 2 (prije bitke k o d EI A l a m e i n a ) K a i r o b i o sav u p l a m e n u jer
su se na v e l i k o spaljivali d r ž a v n i d o k u m e n t i , a to je p o r e m e t i l o čitav naš
o b a v j e š t a j n i sistem i s n a b d i j e v a n j e o b a v j e š t e n j i m a .
C L I S S O L D : M o g u li s tim u v e z i p o s t a v i t i d o d a t n o pitanje? N e m a
s u m n j e da su još jedan i z v o r o b a v j e š t e n j a bile emisije Slobodne Jugosla-

437.
vije. T a radio-stanica z a k o j u je s v a t k o z n a o nalazila se n e g d j e u S o v j e t -
s k o m S a v e z u . S v a k a k o d a s u i n f o r m a c i j e što s u d o l a z i l e p r e k o nje bile
v e o m a pristrane, ali su se i p a k sistematski h v a t a l e v e ć v e o m a r a n o
u 1 9 4 z . g o d i n i i na o v a j ili o n a j n a č i n d a v a l e su n a m m n o g o p o d a t a k a .
S E T O N - W A T S O N : U j e d n o m r a z d o b l j u zimi o d 1 9 4 z . n a 1943. g o -
dinu izvještaji o o p e r a c i j a m a u Jugoslaviji k o j e je o b j a v l j i v a l a s o v j e t s k a
š t a m p a , a k o j i su stizali u K a i r o n e k o l i k o mjeseci kasnije, ili t a k v i isti
izvještaji k o j e je o b j a v l j i v a l a Slobodna Jugoslavija, bili su p o s v e k o r i s t a n
i z v o r p o d a t a k a . Iz njih je p r o i z l a z i l o da se u n e k i m d i j e l o v i m a B o s n e ne-
što d o g a đ a . S o b a v j e š t a j n o g stajališta bila su to o b a v j e š t e n j a prilično ni-
s k o g s t u p n j a , ali su i p a k o d i g r a l a u l o g u u s t v a r a n j u o d r e đ e n e slike
o d o g a đ a j i m a u Jugoslaviji.
D A V I D S O N : M i s l i m d a j e t o č n o o n o što k a ž e Sweet-Escott, t o jest d a
s u z e m a l j s k e sekcije S O E o r g a n i z i r a n e u k o l o v o z u 1 9 4 z . Poslan s a m n a r a d
u j u g o s l a v e n s k u sekciju (na o p e r a t i v n o j razini) mislim u l i s t o p a d u . V e o m a
s e j a s n o s j e ć a m intercepata, i a k o t o sjećanje j e d n o s t a v n o n e m o g u p o v e z a t i
n i s k a k v i m d a t u m o m . M i s l i m d a s m o intercepte p o č e l i d o b i v a t i p o č e t k o m
siječnja 1943. g o d i n e i da su oni v j e r o j a t n o p o č e l i stizati na m o j stol v e ć
p o č e t k o m siječnja. Bilo je v e o m a jasno da su to intercepti b r z o j a v k i Sicher-
heitsdiensta u J u g o s l a v i j i , d a k l e da su k r a j n j e v r i j e d n a o b a v j e š t e n j a . N a ž a -
lost, ne m o g u se sjetiti t o č n o g d a t u m a , ali s a m d o b r o z a p a m t i o da je nji-
h o v d o l a z a k b i o f a k t o r o d k l j u č n o g z n a č e n j a , jer j e time o z n a č e n p o č e t a k
p o t p u n o n o v o g k o n c e p t a . A k o ć e t o i k a d a biti m o g u ć e , bilo b i z a n i m l j i v o
saznati k a d a je z a p r a v o taj k o d b i o r a z b i j e n . S tim u v e z i p o s t a v l j a se za-
nimljivo p i t a n j e : k a k o je d u g o S O E d o b i v a o te intercepte i z a š t o se d o g o -
dilo da su oni p o č e l i stizati m e n i , m a l o m m a j o r u , u siječnju 1943? Z a š t o
nisu p o č e l i stizati prije ili kasnije, i z a š t o ih, k a d s a m ih v e ć ja d o b i v a o ,
nije d o b i v a o i L o n d o n ? Bile su to b r z o j a v k e na p r i m j e r o v a k v a s a d r ž a j a :
»Partizani k o j i su d o s a d bili u X ili Y n a l a z e se u p o k r e t u p r e m a Z. Ša-
l j e m o protiv njih četnike.« D r u g i f a k t o r od h i s t o r i j s k o g z n a č e n j a jest u t o -
me da su ta o b a v j e š t e n j a o d i g r a l a v e o m a k r u p n u u l o g u u o d l u c i premije-
ra (Churchilla), do k o j e je d o š l o k a d je on u v e l j a č i 1 9 4 3 . stigao u K a i r o
da se iniciraju p r o m j e n e u n a š o j politici. M i s l i m da su ta d v a č i n i o c a u
vezi s o n i m što je general G u b b i n s r e k a o na p o č e t k u o v e diskusije - to
jest da su u vezi s p i t a n j e m z a š t o je n a š i m š e f o v i m a t r e b a l o t a k o m n o g o
v r e m e n a da se p r o b u d e i u v i d e tu situaciju, i u vezi s p i t a n j e m što se
d o g a đ a l o s tim interceptima. A k o se ta d v a f a k t o r a i k a d rasvijetle, m i s l i m
da će se d o g o d i t i to da će biti rasvijetljen i treći f a k t o r : z a š t o se p r o m i j e -
nila naša p o l i t i k a . H t i o bih još nešto reći S w e e t - E s c o t t u : m o ž d a je recen-
zent Times Literary Supplementa pogriješio, ali nije b i o p o t a k n u t z l o b o m .
O p ć a historijska analiza k o j a se iznosi u t o j recenziji s v a k a k o je k o n t r o -
verzna i v j e r o j a t n o se h t j e l o da b u d e k o n t r o v e r z n a . M o ž d a je ispravna, a
m o ž d a nije. M e đ u t i m , o n a sigurno nije m a l i c i o z n a ; z n a m t o z b o g t o g a što
s a m u p r a v o j a njezin a u t o r . M i s l i m d a n e ć e m o imati n i k a k v e koristi o d
t o g a a k o j e p r o g l a š a v a m o m a l i c i o z n o m . S u m n j a m d a ć e m o otići m n o g o
d a l j e u r a š č i š ć a v a n j u o p ć e povijesti t o g r a z d o b l j a a k o ne u z m e m o u o b z i r
o p ć e p o l i t i č k e t r e n d o v e k o j i su u to v r i j e m e v l a d a l i na v r h u .
S W E E T - E S C O T T : Ne sjećam se točno kada sam preuzeo taj posao u
L o n d o n u , ali s a m s v a k a k o b i o šef b a l k a n s k e sekcije k r a j e m o ž u j k a . A m o -
g u v a m reći d a ništa o d t o g a n i s a m v i d i o . M i s l i m d a j e d i o n e s p o r a z u m a

438.
k o j i j e p o s t o j a o između l o n d o n s k o g i k a i r s k o g S O E u z r o k o v a n b i o o k o l -
n o š ć u k o j u s a m tek danas s a z n a o : da ste vi u K a i r u d o b i v a l i intercepte, a
mi u L o n d o n u - nismo.
D A V I D S O N : V j e r u j e m d a i h niste d o b i v a l i , ali bilo b i v e o m a zanimlji-
vo saznati zašto ih niste d o b i v a l i .
S E T O N - W A T S O N : S v a k a k o j e m o r a o p o s t o j a t i čas k a d a j e n e t k o
n e g d j e o d l u č i o da se p o č n u d a v a t i interecepti, jer je p o s t o j a l a p r a k s a da se
p o j e d i n c i , j e d a n po j e d a n , u r a z n i m r a z d o b l j i m a iniciraju i u v r s t e m e đ u
o n e k o j i ć e d o b i v a t i intercepte. C i t a v a c e r e m o n i j a inicijacije bila j e v e o m a ,
da t a k o k a ž e m , svečana. O d l u k u o t o m e h o ć e li i k a d a će n e k o m biti d o -
p u š t e n o o d n o s n o o m o g u ć e n o da se služi tim i n f o r m a c i j a m a d o n o s i o je je-
d a n g o s p o d i n o k o j e m u su m i š l j e n j a bila p o d i j e l j e n a , ali p r e m a k o j e m u
s a m u v i j e k g a j i o prilično z d r a v respekt - p o k o j n i b r i g a d n i general K e b l e .
M i s l i m d a j e u S O E b i o u p r a v o o n č o v j e k k o j e m u j e bilo d a n o o v l a š t e n j e
da o d l u č u j e k o j i m će se o f i c i r i m a o t k r i v a t i p o d a c i s a z n a v a n i iz intercepata.
D r ž i m da je on sve u s v e m u o t o m e prilično d o b r o p r o s u đ i v a o . M e đ u t i m ,
m o r a l a je n a r a v n o p o s t o j a t i t o č k a u v r e m e n u k a d a je njemu b i l o prvi p u t
d o p u š t e n o da v i d i ta o b a v j e š t e n j a i da o n d a s n j i m a b a r a t a k a k o n a l a z i
z a p o t r e b n o . B i l o b i v e o m a z a n i m l j i v o saznati k a d a j e n e t k o r e k a o S O E
da p o č n e d a v a t i ta o b a v j e š t e n j a K a i r u . M o ž d a je to b i l o u n e k a k v o j vezi
s gledištima v r h o v n o g k o m a n d a n t a za Srednji istok.
B A I L E Y : M i s l i m d a m o g u d o n e k l e osvijetliti p r o b l e m k a d a s u inter-
cepti prvi p u t p o s t a l i d o s t u p n i . T o što ć u v a m reći n e g a t i v n o j e s v j e d o -
č a n s t v o , ali m i s l i m d a j e i p a k v a ž n o . K a d sam p o s t a o j e d n a o d ž r t a v a čist-
k e , k o j a je u K a i r u p r o v e d e n a 1 9 4 1 . godine, T a y l o r je u r e d i o da o d e m u
A m e r i k u . U v r i j e m e k a d a s a m t a m o stigao A m e r i k a n c i su v e ć bili u r a t u .
T a k o se d o g o d i l o da se m o j a d j e l a t n o s t u A m e r i c i svela na to da s a m iza-
b r a o p o l a tuceta k a n a d s k i h H r v a t a , k o j i s u imali biti prvi bačeni p a d o b r a -
n o m u J u g o s l a v i j u da bi se p o v e z a l i sa s n a g a m a o t p o r a u B o s n i - H e r c e g o -
vini i u H r v a t s k o j - to jest s p a r t i z a n i m a . K a s n i j e mi je bilo n a r e đ e n o da
se v r a t i m u E v r o p u i da o d e m k M i h a i l o v i ć u k a k o bih t o č n o s a z n a o što
se t a m o d o g a đ a . U K a i r o s a m stigao u k o l o v o z u , t a m o s a m b r ž e - b o l j e
u h v a t i o m a l a r i j u , i z a t o s a m z a p o č e o s v o j u p a d o b r a n s k u o b u k u i s t o m pot-
k r a j r u j n a . Poslije t o g a o s t a o s a m u K a i r u sve do B o ž i ć a 1 9 4 2 . g o d i n e tra-
žeći način da se u b a c i m u J u g o s l a v i j u . U to v r i j e m e p o č e l a su pristizati
o b a v j e š t e n j a o p a r t i z a n i m a i d r u g i m neidentificiranim g r u p a m a o t p o r a
a k t i v n i m u B o s n i , H r v a t s k o j i Sloveniji. T o č n o se s j e ć a m zidne k a r t e na
k o j o j s u bila o b i l j e ž e n a s p o m e n u t a p o d r u č j a . K a d a s a m z a p i t a o k a k v e s u
to o z n a k e , D a v i d s o n mi je o d g o v o r i o : » O z n a č a v a j u s k u p i n e k o j e i z b i j a j u u
p r v i p l a n . « M e đ u t i m , čini mi se da ih nije n a z v a o »partizanima« n e g o sa-
m o »gerilcima«. I z t o g a z a k l j u č u j e m d a intercepti nisu postali o p ć e n i t o d o -
stupni prije m o g a o d l a s k a u M i h a i l o v i ć e v štab.
D A V I D S O N : M i s l i m d a s m o tek n a k o n t v o g o d l a s k a p o č e l i d o b i v a t i
o b a v j e š t e n j a iz intercepata.
D E A K I N : P o t p u n o se s l a ž e m s B a i l e y j e m . I ja se s j e ć a m te zidne k a r t e .
M i s l i m da o b a v j e š t e n j a o k o j i m a g o v o r i m o nisu p o č e l a stizati prije siječ-
nja 1943. T a d a s a m r a d i o u j u g o s l a v e n s k o j sekciji u L o n d o n u . M o ž d a s a m
u to vrijeme bio jedini k o j i je r a d i o najprije u L o n d o n u , a o n d a u K a i r u .
Puna d v a m j e s e c a , d o k s a m p u t o v a o b r o d o m , b i o s a m p o t p u n o i z v a n d o -
g a đ a j a , znači i bez k o n t a k t a s bilo k a k v i m p o d a c i m a , bilo iz L o n d o n a ili

439.
iz K a i r a . U K a i r o s a m d o p u t o v a o u p r o s i n c u 1942.. Z a t o mislim da se sje-
ć a n j a nas trojice p o k l a p a j u u p o g l e d u d a t u m a , to jest da intercepti o k o -
jima je riječ nisu p o č e l i stizati u j u g o s l a v e n s k u sekciju k a i r s k o g S O E ( k o j u
je v o d i o D a v i d s o n ) prije siječnja 1 9 4 3 .
A s o b z i r o m na k a r a k t e r tih intercepata mislim da oni nisu imali ni-
k a k v e veze s najtajnijim interceptima, p r e m d a je m o g u ć e d a su m o j a sje-
ć a n j a o t o m e p o g r e š n a . D r ž i m da je n j i h o v a o b a v j e š t a j n a v r i j e d n o s t bila na
prilično n i s k o j razini: da su to bili intercepti n j e m a č k i h v o j n i h b r z o j a v k i
0 p o k r e t i m a n j e m a č k i h jedinica na B a l k a n u . Ti intercepti nisu stizali iz
L o n d o n a . S j e ć a m se da s m o u j e d n o m t r e n u t k u , prilično i z n e n a d a i mi-
steriozno, D a v i d s o n i ja o d j e d n o m počeli d o b i v a t i te intercepte. V j e r u j e m
da je do t o g a d o š l o na zahtjev v o j s k e u K a i r u , k o j a je sve to d o b i v a l a od
načelnika š t a b o v a u L o n d o n u . V j e r o j a t n o se h t j e l o da nas i sve d r u g e na
taj način p o t a k n e da nešto p o d u z m e m o . U t o m s m o smislu i u o k v i r u
t o g n a s t o j a n j a dobivali iz V r h o v n e k o m a n d e u K a i r u i razne z a p o v i j e d i ,
točnije sugestije. M i s l i m da je to bila p r i r o d a intercepata o k o j i m a o v d j e
govorimo.
D A V I D S O N : Bili su t o intercepti b r z o j a v k i Sicherheitsdiensta, zar ne?
D E A K I N : D a , s v a k a k o su to bili intercepti b r z o j a v k i Sicherheitsdiensta.
O v d j e je s tim u v e z i s p o m e n u t o K e b l e o v o ime. Č i n i mi se da treba sva-
k a k o n a p o m e n u t i d a m i sada o v d j e r a s p r a v l j a m o o d o k u m e n t i m a k o j e j e
K e b l e uvrstio u s v o j izvještaj što ga je o s o b n o u s p i o predati C h u r c h i l l u .
M i s l i m da je to v e o m a z a n i m l j i v o , jer je to b i o p r v i izvještaj u k o j e m u je
spomenut n e t k o d r u g i u J u g o s l a v i j i o s i m g e n e r a l a M i h a i l o v i ć a . T a j K e b -
leov izvještaj nosi d a t u m z o . v e l j a č e 1 9 4 3 , a p r e d a n je C h u r c h i l l u u K a i r u
prilikom n j e g o v a p o v r a t k a s k o n f e r e n c i j e u A d a n i . On ga je p o n i o u L o n -
don i t a m o g a je d a o d a l j e n a č e l n i c i m a š t a b o v a i Foreign Officeu, a p o s l i j e
toga taj je i z v j e š t a j , u m n o ž e n u v e o m a m a l o m b r o j u p r i m j e r a k a , r a z a s l a n
vrlo u s k o m k r u g u ljudi k a o p o v j e r l j i v materijal. U n j e m u se prvi p u t s p o -
minju s l o v e n s k i i h r v a t s k i gerilci - i to k a o misteriozne s k u p i n e k o j e je
v e o m a t e š k o identificirati, č a k i v e o m a t e š k o analizirati t k o su i š t o su.
M e đ u t i m , v a ž n o je da se tu prvi p u t p o j a v i l a ta m a g i č n a f r a z a .
D A V I D S O N : A l i t o g o v o r i u p r i l o g D e a k i n o v o j tezi d a s u m o ž d a inter-
cepti bili l o k a l n o g p o r i j e k l a i da s a m o z a t o nisu stizali u L o n d o n . R i j e č
je o interceptima b r z o j a v k i k o j e su išle p r e k o n j e m a č k e službe veze. Sve
što m o g u reći jest to da su p o d a c i u n j i m a bili k r a j n j e točni i k r a j n j e p o -
d r o b n i . Bili su t a k o detaljni (a siguran s a m da s a m ih v i d i o b a r e m sto) te
su n a m o m o g u ć i l i da d v i j e ekipe b a c i m o n a s l i j e p o ; p r v a od njih stigla je
ipak r a v n o pred štab h r v a t s k i h gerilaca ili p a r t i z a n a .
T A Y L O R : M i s l i m d a m o g u d o n e k l e rasvijetliti o p e r a t i v n e intercepte
1 intercepte v i s o k e razine o k o j i m a g o v o r i D a v i d s o n . I z m e đ u njih je p o s t o -
jala sasvim o d r e đ e n a r a z l i k a . P o t p u n o s a m siguran da sve do lipnja ili
srpnja 1 9 4 z . n i s m o p r i m a l i n i k a k v a o b a v j e š t e n j a z a s n o v a n a n a intercepti-
m a . Isto t a k o prilično s a m siguran da je t o č n a teza Elisabethe B a r k e r o
k o o r d i n a c i j i o b a v j e š t e n j a . M i n i s m o d o b i v a l i ništa što b i b i l o n a l i k n a v a -
l j a n o k o o r d i n i r a n a i sređena o b a v j e š t e n j a iz raznih i z v o r a . U vezi s miste-
r i j i m a K a i r a mislim p a k da z n a m što se z a p r a v o d o g o d i l o , a o t o m e m o g u
g o v o r i t i z a t o što s a m se u p r o s i n c u 1 9 4 z . g o d i n e o b r e o u K a i r u , j e d n o j
postaji na m o m velikom inspekcijskom putovanju na kojem sam obišao
S O E - o v e misije. K a i r o i L o n d o n upustili su se u to vrijeme u d u g u i srnu-

440.
 šenu p r e p i r k u o tome treba li p a r t i z a n e hvaliti u e m i s i j a m a B B C - a . U p r o -
sincu 1942.. z n a l o se općenito o p a r t i z a n i m a prilično m n o g o . T a d a je sam
Kairo preporučio Londonu da se poduzme napor k a k o bismo se povezali
s p a r t i z a n i m a . Otišavši k o r a k dalje, L o n d o n je t a d a p r i h v a t i o sugestiju
Foreign Officea (od k o j e g a je t o tražila s o v j e t s k a a m b a s a d a ) d a se parti-
zani h v a l e u emisijama B B C - a ili da se o n j i m a b a r e m p o v o l j n o g o v o r i .
K a i r o je o d g o v o r i o da to nije o n o što je on z a p r a v o htio reći. Javio je da
je v e o m a s k l o n ideji p o v e z i v a n j a s p a r t i z a n i m a , ali da bi u m e đ u v r e m e n u
d o k ne dođe do toga kontakta hvaljenje partizana u emisijama B B C - a do-
v e l o s a m o d o t o g a d a b i s e M i h a i l o v i ć razbjesnio, p o s t a o još t v r d o g l a v i j i
te bi se s n j i m j o š teže i z l a z i l o na k r a j , a s d r u g e strane, to ne bi b i o ničim
n a d o k n a đ e n o , jer veza s p a r t i z a n i m a još nije u s p o s t a v l j e n a . T a k v e su teze
letjele a m o - t a m o . N a k r a j u k r a j e v a n a p i s a o s a m z a H a m b r o a n a petnaest
tipkanih stranica d e t a l j a n r e z i m e s v a k e p o r u k e k o j u s m o primili. Z b r k a
što su je stvarale b i l a je n a p r o s t o n e v j e r o j a t n a . Iz tih silnih r a z m j e n a p o -
r u k a o p a r t i z a n i m a o d j e d n o m je p r o i z a š l o da K e b l e z a p r a v o zna v e o m a
m n o g o o n j i m a , a K a i r o je n a p o m e n u o da on zna t a k o m n o g o z a t o što
u K a i r u d o b i v a l o k a l n e o p e r a t i v n e intercepte. M e đ u t i m , r a z l o g z b o g k o -
jih je K e b l e d o b i v a o intercepte nije i m a o n i k a k v e v e z e sa S O E . Bila je to
p u k a sreća. Prije d o l a s k a u S O E K e b l e se n a l a z i o na listi p r i m a l a c a opera-
tivnih intercepata na S r e d n j e m istdku i o s t a o je na t o j listi i p o š t o je n a p u -
stio svoje d o t a d a š n j e m j e s t o u o b a v j e š t a j n o j službi. N i t k o ga nije s k i n u o
s te liste, pa je on l i j e p o i d a l j e d o b i v a o intercepte. M i s l i m da t a k o m o -
ž e m o objasniti z a š t o j e S O E n e k e sasvim detaljizirane o p e r a t i v n e intercepte
dobivao upravo preko Keblea i zašto se Keble koristio njima o n a k o k a k o
je s a m n a l a z i o za p o t r e b n o . T e š k o je sada reći je li on u t o m e p o s t u p a o
m u d r o ili nije. M o g u ć e je da se on t o l i k o b o j a o da b u d e skinut s liste da
se tim interceptima nije k o r i s t i o o n o l i k o k o l i k o je t r e b a l o ili se nije k o r i s t i o
o n a k o brzo k a k o je trebalo.
B A R K E R : K a d već g o v o r i m o o B B C - u , treba n a p o m e n u t i d a j e H u d -
son bio a p s o l u t n o za to da se p a r t i z a n i s p o m i n j u u e m i s i j a m a B B C - a jer je
s m a t r a o da će to poslužiti k a o o r u đ e pritiska na M i h a i l o v i ć a . U p r v o vri-
jeme ta mu se ideja v e o m a sviđala. 1
T A Y L O R : N a i m e , H u d s o n j e t a d a b i o sav z a o k u p l j e n p r o b l e m o m k a -
ko da stekne k a k a v a d u t u o d n o s i m a s M i h a i l o v i ć e m . Z a p r a v o su argu-
menti i teze k o j e su iznosile d v i j e strane, L o n d o n i K a i r o , bili n e v j e r o j a t n o
k o n f u z n i , z b r k a n i , i to t o l i k o da su na k r a j u k r a j e v a dvije strane d o s l o v n o
razmijenile stajališta. K a i r o , k o j i j e b i o p r v i p o k r e n u o d a v a n j e p o d r š k e
p a r t i z a n i m a i prvi z a t r a ž i o da se o n a daje, na k r a j u je b i o č a k protiv t o g a
da se partizani s p o m i n j u u e m i s i j a m a B B C - a , č a k je i z g l e d a l o k a o da za-
stupa a n t i p a r t i z a n s k u liniju, d o k je L o n d o n , k o j i je z b o g s v o j i h v e z a s iz-
b j e g l i č k o m v l a d o m b i o u p o č e t k u č a k i p r o t i v t o g a da se s p a r t i z a n i m a
uspostavi k o n t a k t , n a k r a j u k r a j e v a e n e r g i č n o z a h t i j e v a o d a i h B B C spo-
minje.
B A I L E Y : T a j j e p r o b l e m p o s t o j a o još k r a j e m 1942. g o d i n e . M e đ u t i m ,
H u d s o n je u m e đ u v r e m e n u i z m i j e n i o s v o j stav. M i s l i m da su m n o g i ljudi

1 Vidi H u d s o n o v u brzojavku (Bullseye S28) priloženu pismu što ga je 1 . 1 1 . 1 9 4 2

Peter Boughey (iz londonske centrale SOE) poslao Elisabethi Barker. (Arhiva Foreign
O f f i c e a 371/33445) i H u d s o n o v u b r z o j a v k u od 1 5 . 1 1 . 1 9 4 2 priloženu Bougheyjevu
pismu upućenom 27. u. 1942 D i x o n u u Foreign O f f i c e u .

441.
bili p o d u t j e c a j e m (a b i l o je t e š k o ne biti p o d utjecajem) l o k a l n i h r e p e r k u -
sija p r o p a g a n d e za jednu ili d r u g u stranu. P o n e k a d je p r o p a g a n d a izazi-
v a l a bijes l o k a l n o g s t a n o v n i š t v a , a p o n e k a d p o s v e o b r a t n u reakciju. O s i m
t o g a , to je d j e l o v a l o i na s v a k o g od nas k o j i je b i o na terenu po n e k o l i k o
mjeseci, b e z v e z e ili sa s a m o s p o r a d i č n o m v e z o m s v a n j s k i m s v i j e t o m .
Jednostavno smo postajali nesposobni da sačuvamo objektivnost.
T A Y L O R : N e s u m n j a m n i n a j m a n j e d a j e stav k o j i j e k o n a č n o z a u z e t
u K a i r u n e p o s r e d n o p r i j e B o ž i ć a 1942.. g o d i n e b i o ispravan. B i o je to stav
d a b i t a k t i č k i b i l o n e r a z b o r i t o u p r a v o sada hvaliti p a r t i z a n e p r e k o B B C - a ,
to jest u o v o m k o n k r e t n o m t r e n u t k u d o k još s n j i m a n i s m o uhvatili k o n -
takt. U biti se t a j stav temeljio na p r e t p o s t a v c i da ć e m o s n j i m a i o n a k o
uhvatiti k o n t a k t i da ne bi bilo r a z b o r i t o hvaliti ih i rušiti M i h a i l o v i ć a prije
n e g o što d o đ e d o t o g a k o n t a k t a i d o k još n e m a m o n i k a k v e p r a k t i č n e m o -
g u ć n o s t i d a n a p a r t i z a n e u t j e č e m o ili d a o d njih bilo što d o b i j e m o .
B A R K E R : N i j e li n e p o s r e d n o p r e d s t o j a l o i spuštanje B a i l e y j a u Jugo-
slaviju i to da ga n i s m o htjeli u b a c i t i u n a r o č i t o n e u g o d n u a t m o s f e r u ?
T A Y L O R : Da — i to je d a v a l o t o j tezi p o s e b n u težinu. Emisije B B C - a ,
k o j e bi bile u s k l a d u s p r e d l o ž e n o m l i n i j o m , sigurno bi d o v e l e u p i t a n j e
u s p j e h B a i l e y j e v e misije i još više o t e ž a l e n j e g o v e o d n o s e s M i h a i l o v i ć e m ,
a u t o j fazi ne bi b i l o od njih n i k a k v e k o n k r e t n e koristi o s i m što bi z a d o -
voljile s o v j e t s k u a m b a s a d u .
M Y E R S : M o g u li iznijeti nešto š t o je u v e z i s o p e r a c i j a m a k o j e su
bile sastavni d i o o b m a n j i v a č k o g p l a n a što mu je bila svrha da se pred ne-
prijateljem prikrije činjenica da će i n v a z i j a biti izvršena na Siciliju. N a j v e ć i
dio zasluga za uspjeh s a b o t a ž n i h a k c i j a izvršenih u č i t a v o j G r č k o j u o k v i r u
toga p l a n a (koji je n o s i o k o d n i n a z i v Animals) p r i p a d a b r i t a n s k o m i grč-
k o m l j u d s t v u k o j e je bilo p a d o b r a n i m a b a č e n o u G r č k u radi s u d j e l o v a n j a
u t o j operaciji. To je t o č n o , i o t o m e n e m a sumnje. M e đ u t i m , da se k o j i m
slučajem t e e k i p e nisu m o g l e s l o b o d n o kretati p o č i t a v o j G r č k o j , o n e si-
g u r n o ne bi o b a v i l e svoj z a d a t a k , s v o j p o s a o . U r a z d o b l j u prije n e g o što
s m o bili u vezi s v e l i k i m f o r m a c i j a m a a n d a r t a (gerilaca) m o r a l i s m o se kre-
tati v e o m a o p r e z n o , z a p r a v o k r a j n j e o p r e z n o . S t a n o v n i c i s v a k o g sela ska-
menili bi se od straha a k o b i s m o se m a k a r s a m o približili n j i h o v u selu.
Č a k se i W o o d h o u s e , d o k je t r a ž i o Z e r v a s a , m o g a o kretati s a m o n o ć u , a
t a k o s m o se i mi kretali k a d a s m o p o s l i j e o p e r a c i j e k o d G o r g o p o t a m o s a
išli p r e m a m j e s t u o d a k l e s m o imali biti e v a k u i r a n i (do čega na k r a j u i p a k
nije d o š l o ) . I a k o s m o d o d u š e u g l a v n o m noćili p o selima, i p a k s m o p o n e -
k a d m o r a l i spavati p o d v e d r i m n e b o m . N a m a s u andarti bili i t e k a k o p o -
trebni ne s a m o radi o d r ž a v a n j a našega m o r a l a , n e g o i z b o g p o d a t a k a o
t o m e g d j e je neprijatelj, g d j e je policija sigurnosti, t k o je p l a ć e n i k o k u p a -
tora, t k o bi nas m o g a o izdati. A andarti su se p o b r i n u l i da ti ljudi drže
jezik za z u b i m a .
S T E V E N S : A k o bi se od mene tražilo da se u b a c i m u o v u diskusiju
o t o m f o r m a t i v n o m r a z d o b l j u , v j e r o j a t n o bih o t k r i o da i m a m v e o m a sla-
bu i smušenu m e m o r i j u . S v a k a k o bih p o t v r d i o da su G R - i bili regrutirani
k a o vojnici, i da s m o mi k o j i s m o došli u S O E iz G R - a imali v e o m a di-
stantne o d n o s e s l a n o m Piriejem ( S O E Kairo) i da s m o t a m o bili v e o m a
h l a d n o primljeni. Imali s m o g o t o v o d o j a m d a s e n a nas g l e d a k a o n a l j u d e
k o j i su k a d r i da nešto u p r s k a j u ili upropaste. M o ž d a je to bila p o s l j e d i c a
o p e r a c i j e k o d A n t i p a r o s a . D a k a k o , n i t k o nas nije t j e r a o d a p r i s t u p i m o

442.
S O E . P o n e k a d smo d o b i v a l i na čitanje dijelove i z v j e š t a j a , ali se u n j i m a
z a p r a v o g o v o r i l o s a m o o d o g a đ a j i m a u A t e n i ili se i z n o s i o p o s v e općeniti
background. A o n d a , p o š t o je izvršena r e k o n s t r u k c i j a štaba ( S O E K a i r o ) ,
a to se d o g o d i l o u k o l o v o z u 1 9 4 2 , p o č e l e su stizati K e b l e o v e cedulje o k o -
jima o v d j e g o v o r i t e . Pristizala su i r a z n a d r u g a o b a v j e š t e n j a , ali o p e t u g l a v -
n o m s a m o o stvarima k o j e su z a n i m a l e ratnu m o r n a r i c u , na p r i m j e r o kre-
tanju b r o d o v a u luci Pireja, ali ništa o a n d a r t i m a ili o E L A S - u . O n o što
h o ć u reći jest to da se vidi, g l e d a j u ć i u n a t r a g , k a k o s m o bili prepušteni na
milost i n e m i l o s t s t i h i j s k o m regrutiranju, i da je to bilo n e i z b j e ž n o . B r o j
ljudi k o j i su p o z n a v a l i G r č k u i g o v o r i l i g r č k i b i o je o g r a n i č e n . B i l o je
m n o g o d o b r o v o l j a c a k o j i su bili spremni otići u G r č k u , ali t a k o đ e r i ljudi
k o j i su bili sretni k a d bi se i z v u k l i iz G r č k e . J e d n o g a se d o b r o s j e ć a m .
U p r o l j e ć e 1 9 4 3 . g o d i n e , n e p o s r e d n o prije n e g o što s a m otišao u G r č k u ,
stizale su n a m b r z o j a v k e od b r i t a n s k i h oficira k o j i su u G r č k o j služili ne
baš d a l e k o jedni od d r u g i h i k o j i su jedni d r u g e r e v n o klevetali, i to p o -
imence, ili da i z d a j u stvar E L A S - a ili da su prešli u t a b o r k o m u n i s t a . U p r a -
vo su z b r k a k o j a je z b o g t o g a n a s t a l a i činjenica da n i s m o imali n i k a k v e
čvrste p o d a t k e p o m o ć u k o j i h b i s m o m o g l i p r o v j e r i t i t o č n o s t tih izvještaja
(a u d o n o š e n j u svih o d l u k a ovisili s m o o i z v j e š t a j i m a s terena) bili m e đ u
g l a v n i m r a z l o z i m a z b o g k o j i h s a m p o s l a n u G r č k u s d i r e k t i v o m da s a z n a m
što se t a m o z a p r a v o d o g a đ a . D o d a o bih t o m e da u času d o l a s k a u G r č k u
j e d n o s t a v n o n i s a m m o g a o ni zamisliti da bi se G r c i borili jedni protiv dru-
gih. Prije n e g o što s a m o d l a z i o n i t k o mi to nije s p o m e n u o , a m o r a m pri-
znati da o G r č k o j t a d a n i s a m z n a o g o t o v o ništa, da s a m u t o m p o g l e d u
b i o n a i v a n z e l e n b a č . S v a k a k o s m o sve d o t r a v n j a 1 9 4 3 . g o t o v o p o s v e za-
visjeli od i z v j e š t a j a b r i t a n s k i h o f i c i r a za v e z u o situaciji u p l a n i n a m a i brdi-
m a , ali su se ti izvještaji silno i u p r a v o fantastično r a z l i k o v a l i jedni od dru-
gih, čak i k a d bi stizali s p o d r u č j a k o j a nisu bila d a l e k o j e d n o od d r u g o g .
D E A K I N : Je li i t k o v i d i o b i l o k a k a v intercept o p o k r e t i m a n j e m a č k i h
trupa u G r č k o j ?
S T E V E N S : D a . K e b l e me je o d v e o u s v o j u s o b u i p o k a z a o mi dosje
t a k v i h intercepata. M e đ u t i m , u n j i m a se v e ć i n o m g o v o r i l o o p o k r e t i m a
trupa, i to u g l a v n o m k r o z Pirej. To jest, u n j i m a se nije g o v o r i l o o o p e r a -
c i j a m a protiv a n d a r t a . No treba n a p o m e n u t i da s a m te intercepte v i d i o u
jednoj od ranih f a z a , a u to v r i j e m e u G r č k o j z a p r a v o nije bilo većih f o r -
macija koje bi Nijemci mogli ganjati u bilo kakvim većim razmjerima. M i -
slim n a r a z d o b l j e o d l i s t o p a d a 1942. d o o ž u j k a 1943.
W O O D H O U S E : Jedini k o j i bi se u p o č e t k u t o g a r a z d o b l j a bili u to
upuštali bili bi i o n a k o - T a l i j a n i . S O E u G r č k o j nije i m a o g o t o v o n i k a k -
v o g k o n t a k t a s N i j e m c i m a sve d o o p e r a c i j e Animals u ljetu 1943. V e ć i n a
g a r n i z o n a n a p o d r u č j i m a n a k o j i m a s m o operirali bili s u talijanski gar-
nizoni.
S T E V E N S : S a s v i m se t o č n o s j e ć a m da s m o u to v r i j e m e ovisili o b r z o -
j a v k a m a W o o d h o u s e a i drugih. Jedna od tih b r z o j a v k i o k o j o j s m o m n o g o
raspravljali, jer se iz nje d o b i v a o u p r a v o n e v j e r o j a t a n d o j a m , bila je b r z o -
j a v k a iz k o j e k a o da je p r o i z l a z i l o da je W o o d h o u s e izložen prisili (od svo-
jih d o m a ć i n a ) . Još jedna o k o l n o s t na k o j u želim u p o z o r i t i jest o k o l n o s t da
je u j e d n o j fazi, u j e d n o m t r e n u t k u , b a r e m u p o g l e d u G r č k e , v o j n o gleda-
nje u S O E p r e v l a d a l o n a d p o l i t i č k i m g l e d a n j e m . M i s l i m da je to bilo p o -
sljedica nečeg na što u s v o m referatu u p o z o r a v a S w e e t - E s c o t t , to jest da

443.
je v o j n a v r i j e d n o s t G r č k e , da se g r u b o izrazim, prestala m n o g o prije n e g o
v o j n a vrijednost Jugoslavije. Prestala je ili je b a r e m popustila, oslabila, d o k
se v o j n a vrijednost J u g o s l a v i j e p o v e ć a v a l a . Iz G r č k e sam o t i š a o prije k r a j a
1944. g o d i n e . D o š a v š i u K a i r o , o t k r i o s a m da p u k o v n i k V i n c e n t B u d g e ,
šef g r č k e sekcije S O E u K a i r u , v o d i k n j i g u r o v a š a , k a o n e k u l o v a č k u knji-
g u , u k o j u neprestano z a p i s u j e b r o j o d r u b l j e n i h n j e m a č k i h g l a v a , b r o j p o -
ginulih, p o u b i j a n i h N i j e m a c a : u to v r i j e m e on j e d n o s t a v n o nije m a r i o za
političke p r o b l e m e u G r č k o j , k o j i su iza svega toga stajali. S a d a ću se m a l o
vratiti u r a z d o b l j e o k o j e m u o v d j e r a s p r a v l j a m o ( 1 9 4 2 - 1 9 4 3 ) , k a d a se
p o č e o pred nas p o s t a v l j a t i isti p r o b l e m k a o u Jugoslaviji: t a d a s m o n a i m e
počeli uviđati da se g r č k i o t p o r dijeli na d v a s u p a r n i č k a t a b o r a ; britanski
oficiri na terenu počeli su tada z a u z i m a t i s u p r o t n a mišljenja o relativnim
z a s l u g a m a i v r l i n a m a tih dviju s u p a r n i č k i h strana. S tim u vezi treba o p e t
u p o z o r i t i na to da su m n o g i od tih o f i c i r a otišli u G r č k u p o t p u n o nepri-
premljeni, neobaviješteni, i z a p r a v o su u t o m p o g l e d u p o s t o j a l e m e đ u nji-
ma s a m o dvije-tri i z n i m k e , a to su bili ljudi k o j i sada o v d j e sjede s n a m a .
I m a m d o j a m da su K e b l e i n j e g o v i nasljednici imali m n o g o jaču v o j n u
kontrolu nad zbivanjima u Grčkoj i nad britanskim procjenama grčkih
d o g a đ a j a nego n j i h o v e »političke« k o l e g e . M e đ u t i m , to nije vrijedilo u slu-
č a j u Jugoslavije. M o ž d a n e m a m p r a v o , ali d r ž i m da su te o k o l n o s t i na ne-
k i n a č i n iskrivljavale s u d o v e Kaira.
T A Y L O R : M i s l i m d a m o g u s više detalja potkrijepiti t o č n o s t o n o g
što Stevens g o v o r i o p r o m j e n i p o l i t i k e p r e m a G r č k o j , do k o j e je d o š l o u
V r h o v n o j k o m a n d i za Srednji istok, jer o t o m e g o v o r e d o k u m e n t i . D r ž i m
da m o ž e m o o b j e k t i v n o k a z a t i da se n a o p e r a c i j u Harling g l e d a l o k a o na
z a p r a v o r e l a t i v n o izoliranu v o j n u o p e r a c i j u . S v i m a v a m a k o j i ste u n j o j
sudjelovali, o s i m W o o d h o u s e a i j e d n o g radiotelegrafista, b i l o je z a j a m č e -
no da ćete n a k o n te operacije biti e v a k u i r a n i iz G r č k e . O č i t o je da je
uspjeh operacije k o d G o r g o p o t a m o s a i m a o g o l e m u č i n a k . K e b l e j e 1 . si-
ječnja 1943. n a p i s a o m e m o r a n d u m o t o j operaciji n a č e l n i c i m a š t a b o v a u
K a i r u , želeći da od n j e g o v a u s p j e h a n a p r a v i kapital za čitav S O E . U t o m
je m e m o r a n d u m u n a p i s a o d a u s p j e h Harlinga i o p ć a strategijska situacija
p o k a z u j u da bi bilo p a m e t n o o d r ž a t i u p o s t o j a n j u e k i p u k o j a je izvršila
tu o p e r a c i j u i p o k u š a t i organizirati u G r č k o j , i to efikasnije n e g o što s m o
uradili u Jugoslaviji, o p ć i u s t a n a k k o j i bi se u k l o p i o u saveznički p l a n in-
v a z i j e na Siciliju. K e b l e je d o b i o o d o b r e n j e za d e f i n i t i v n o razrađeni plan
o t o m e o t p r i l i k e u o ž u j k u 1 9 4 3 . M y e r s u je t a d a p o s l a n a b r z o j a v k a
s t e k s t o m k o j i je z a p r e m a o o t p r i l i k e d v a n a e s t p i s a ć i m strojem ispisanih li-
stova. U toj b r z o j a v c i M y e r s u je p o t a n k o o b j a š n j e n a strategijska situacija,
k o j a će tvoriti background o p e r a c i j e , i o b j a š n j e n o m u je što se misli da bi
S O E m o g a o uraditi u G r č k o j radi o m e t a n j a N i j e m a c a . M e đ u t i m (kao što
je o v d j e već r a z j a š n j e n o ) , u v r i j e m e k a d a je V r h o v n a k o m a n d a za Srednji
istok n a j z a d prihvatila n o v stav, to jest stav da se S O E iskoristi za p o d i z a -
nje ustanka (u G r č k o j ) , o n a z a p r a v o nije z n a l a p r a k t i č k i ništa o t o m e što
je v e ć f a k t i č k i radila p o l i t i č k a sekcija (SOE) u K a i r u , niti o p o d a c i m a k o j e
je ta sekcija p r i k u p l j a l a d o s l o v n o g o d i n a m a . A treba znati da je ta sekcija
dobivala veoma mnogo informacija o zbivanjima u samoj Grčkoj preko
r a d i o - v e z e s » P r o m e t h e u s o m II«. M e đ u t i m , oni j e d n o s t a v n o nisu znali
» p o m n o ž i t i d v a i dva«. Z a t o se d o g o d i l o da u v r i j e m e k a d a se p r i p r e m a l a
o p e r a c i j a k o d G o r g o p o t a m o s a i kasnije, k a d a su M y e r s u bili slani dalji

444.
 britanski oficiri za v e z u , naši ljudi nisu u s v o j i m i n s t r u k c i j a m a s a z n a v a l i
sve od o n o g što je p o l i t i č k a sekcija stvarno znala o situaciji u G r č k o j .
S v a k a k o j e t o bilo d i j e l o m rezultat o k o l n o s t i d a j e S O E K a i r o bio raspo-
l o v l j e n , da je u n j e m u v l a d a l a situacija »dvije k u ć e u jednoj«, a to je p a k
bilo rezultat s p a j a n j a G R - a s ostacima p r i j a š n j e g o s o b l j a S O E i rezultat re-
o r g a n i z a c i j e S O E K a i r o p o » f u n k c i o n a l n o m « k l j u č u . Još j e d a n f a k t o r bila
je o k o l n o s t da se č i t a v o s l u ž b e n o , o f i c i j e l n o p l a n i r a n j e o p e r a c i j a u G r č k o j
i m a l o t o b o ž e o b a v i t i u d o g o v o r u s A n g l o g r č k i m k o m i t e t o m , u k o j e m u je
sjedila g r č k a i z b j e g l i č k a v l a d a i u k o j e m u je glavni grčki p r e d s t a v n i k b i o
K a n e l o p u l o s . Ta je s u r a d n j a značila n a j o b i č n i j i mit i t l a p n j u u t o m smislu
da A n g l o g r č k i k o m i t e t nije f a k t i č k i b i o a p s o l u t n o ništa. G o t o v o sve što su
p o d u z i m a l i P a w s o n i d r u g i naši ljudi p o d u z i m a l o se u g l a v n o m sasvim iza
leđa g r č k e i z b j e g l i č k e v l a d e , jer da je o n a za to s a z n a l a , sigurno bi digla
strašnu v i k u i n a p r a v i l a v e l i k u g u ž v u . Z b o g t o g a je z b r k a bila z a p r a v o ne-
izbježna.
M Y E R S : M o ž e m o l i s a s v i m p r e c i z n o utvrditi d a t u m k a d a s m o o d
V r h o v n e k o m a n d e (za Srednji istok) primili tu o p ć u direktivu? M i s l i m na-
ime da se to d o g o d i l o prije o ž u j k a .
W O O D H O U S E : Z a p r a v o su u p r v a četiri m j e s e c a 1 9 4 3 . došle četiri
direktive. P r v a je d o š l a 2. siječnja, slijedeće dvije stigle su u veljači, a o d -
l u č n a direktiva, o n a u k o j o j je n a r e đ e n a o p e r a c i j a Animals i u k o j o j s m o
dobili t a j n o o b a v j e š t e n j e da je m e t a S a v e z n i k a Sicilija, a ne G r č k a , stigla
je 29. svibnja.

445
 10. Izlaganje brigadnog generala
Sira Fitzroya M a c l e a n a

R a z m i š l j a j u ć i o t o m e što da g o v o r i m na o v o j k o n f e r e n c i j i ,
d o š a o s a m d o slijedećeg z a k l j u č k a : b u d u ć i d a s a m prije trideset g o d i n a
poslao velik broj brzojavki, poruka i izvještaja vladi i vojnim k o m a n d a m a
i poslije t o g a n a p i s a o s a m o t o m e dvije d e b e l e k n j i g e , ne bi i m a l o smisla
d a o v o m slušateljstvu d a d e m bilo k a k a v n o v p r i k a z m o j e misije k o d T i t a
u o n i h o s a m n a e s t mjeseci od r u j n a 1 9 4 3 . do o ž u j k a 1 9 4 5 , k o l i k o je ta mi-
sija p o t r a j a l a . D r ž i m da će biti k o r i s n i j e da sada p r v i p u t iznesem i p r i k a -
ž e m o k o l n o s t i što s u m e bile d o v e l e d o t o g a d a s a m b i o p o s t a v l j e n z a
k o m a n d a n t a te misije i o d m a h p o s l i j e t o g a p o s l a n u J u g o s l a v i j u . M o ž d a
će m o j e izlaganje p o m o ć i da se p o p u n e stanovite p r a z n i n e k o j i h i m a u
referatu Elisabethe B a r k e r , u p r a v o k a o što j e n j e n referat r a z j a s n i o m e n i
m n o g e stvari što ih prije t o g a n i s a m z n a o .
U lipnju 1 9 4 3 . b i o s a m k o m a n d a n t p r v o g o d r e d a S A S , k o j i je u to vri-
jeme bio na v j e ž b i i o b u c i n e d a l e k o od H a i f e . T r e b a l o je da o d e m o na
Kretu da t a m o i z v r š i m o n a p a d na j e d a n n j e m a č k i a e r o d r o m , ali su u p o -
sljednjem t r e n u t k u N i j e m c i o d a n t l e p o s l a l i s v o j e a v i o n e , pa je na n a š u ve-
liku žalost o p e r a c i j a m o r a l a biti o t k a z a n a . U p r a v o t a d a p a l o mi je na
pamet da bi mi t a k a v stalni z a d a t a k u o k u p i r a n o j E v r o p i b o l j e o d g o v a r a o '
od p o v r e m e n i h izleta iza neprijateljskih linija, k o j e se više nisu m o g l e t a k o
l a k o određivati k a o u n a j l j e p š i m d a n i m a rata u pustinji.
R a z u m i j e se da s a m č u o o p o t h v a t i m a M y e r s a , W o o d h o u s e a i d r u g i h .
Prilično s a m d o b r o p o z n a v a o s t a r o g r č k i , a z n a o s a m natucati i na da-
n a š n j e m g r č k o m . E t o , t a k o se d o g o d i l o da s a m , naletjevšd p r i l i k o m jed-
n o g b o r a v k a u V r h o v n o j k o m a n d i u K a i r u na R e x a L e e p e r a , s k o j i m sam
se otprije p o z n a v a o , jer s m o n e k a d radili z a j e d n o u F o r e i g n O f f i c e u ,
z a m o l i o t o g a m o g prijatelja da mi r e k n e što on misli o m o j i m i z g l e d i m a da
b u d e m p o s l a n u G r č k u a k o t o z a t r a ž i m . O d g o v o r i o j e k a k o misli d a s u
izgledi za to prilično d o b r i i o b e ć a o mi je da će b r z o j a v k i u L o n d o n da
o tome više sazna. Prilično r a d o s t a n i d o b r o r a s p o l o ž e n v r a t i o s a m se u
s v o j u jedinicu. N e k o l i k o d a n a n a k o n t o g a p o z v a l i s u m e n a t r a g u K a i r o
d a m i saopće o d g o v o r L o n d o n a . L o n d o n j e o d g o v o r i o d a m e t r e b a j u , ali
ne za Grčku, nego za Jugoslaviju. Rečeno mi je da o d m a h moram otpu-
tovati u L o n d o n i t a m o se javiti na r a z g o v o r p r e d s j e d n i k u v l a d e .
Siguran da me je s u d b i n a o d r e d i l a da se p r i k l j u č i m generalu M i h a i l o -
viću, k o j i je u to v r i j e m e b i o jedini j u g o s l a v e n s k i v o đ a o t p o r a za k o j e g a
s a m č u o , u b a c i o s a m se u p r v i a v i o n i o d l e t i o u E n g l e s k u .
K a d s a m t a m o stigao, p o s t a l o m i j e b r z o j a s n o d a ć e m o j z a d a t a k u
Jugoslaviji biti d r u k č i j i n e g o što s a m o č e k i v a o da će biti. C h u r c h i l l mi je
o b j a s n i o k a k o je u p o s l j e d n j e v r i j e m e p o č e o sumnjati u M i h a i l o v i ć e v

446.
d o p r i n o s s a v e z n i č k o m r a t n o m n a p o r u , a osim t o g a h t i o bi saznati nešto
više o m a g l o v i t o j ličnosti k o j u z o v u T i t o i čiji k o m u n i s t i č k i orijentirani
p a r t i z a n i , sudeći b a r e m p o interceptima n j e m a č k i h b r z o j a v k i , vrše v o j n e
o p e r a c i j e velikih r a z m j e r a u B o s n i , C r n o j G o r i i u n e k i m d r u g i m dijelo-
v i m a J u g o s l a v i j e . Prije n e k o l i k o t j e d a n a , r e k a o mi je C h u r c h i l l , b a č e n i su
p a d o b r a n i m a u J u g o s l a v i j u Bili D e a k i n i n e k o l i k o d r u g i h britanskih ofici-
ra za v e z u , i iz n j i h o v i h i z v j e š t a j a m o ž e se z a k l j u č i t i da su t a m o u t o k u
teške b o r b e . O n , C h u r c h i l l , želi da ja o d e m u J u g o s l a v i j u i da t a m o sa-
z n a m na licu m j e s t a t k o u b i j a n a j v i š e N i j e m a c a i što b i s m o m o g l i uraditi
da mu p o m o g n e m o da ih u b i j a još više. U izvršenju t o g z a d a t k a p o l i t i k a
treba d a i m a t e k s e k u n d a r n u u l o g u . O n , C h u r c h i l l , želi d a j a b u d e m k o -
m a n d a n t b r i t a n s k e misije s č i n o m b r i g a d n o g g e n e r a l a , i da u J u g o s l a v i j i
istupam k a o n j e g o v , C h u r c h i l l o v , o s o b n i p r e d s t a v n i k k o d p a r t i z a n s k e
v r h o v n e k o m a n d e . Sebi k a o z a m j e n i k a m o g u izabrati b i l o k o j e g p r i p a d -
n i k a britanske v o j s k e , a o s i m t o g a d o b i t ću n a j b o l j u e k i p u oficira i p o d -
oficira da o d u sa m n o m u J u g o s l a v i j u . V a ž n o je da u J u g o s l a v i j u b u d e m
bačen što prije. Z a t o s e i m a p o b r i n u t i S O E , k o j e m u j e o n v e ć p o s l a o di-
rektivu d a m i u t o m e p r u ž i s v u m o g u ć u p o m o ć .
O t i š a o s a m u B a k e r Street (ulica u L o n d o n u u k o j o j se n a l a z i l a cen-
trala S O E , n a p . prev.) da im se p r e d s t a v i m i da ih z a m o l i m da me u t r p a j u
u prvi a v i o n k o j i leti u K a i r o . O b e ć a l i su da će to uraditi. O t p r i l i k e t j e d a n
d a n a poslije t o g a t e l e f o n i r a o s a m i m d a i h z a p i t a m k a d a ć u odletjeti, ali
su mi o d g o v o r i l i da su z b o g l o š e g v r e m e n a o b u s t a v l j e n i letovi u K a i r o .
Jedan ili d v a d a n a p o s l i j e t o g a n a r e đ e n o mi je da o d e m u D o w n i n g Street
i o , jer p r e d s j e d n i k v l a d e želi r a z g o v a r a t i s a m n o m . C h u r c h i l l m i j e t a d a
p o k a z a o b r z o j a v k u , k o j u j e b i o u p r a v o p r i m i o o d generala W i l s o n a , v r h o v -
n o g z a p o v j e d n i k a za Srednji i s t o k . U t o j je b r z o j a v k i W i l s o n o b a v i j e s t i o
Churchilla da mene smatra ličnošću koja je potpuno neprikladna za zada-
t a k što mi je p o v j e r e n . M o r a m priznati da me to z a b o l j e l o , jer je general
W i l s o n b i o m o j stari prijatelj, č o v j e k o d k o j e g a s a m s a m o k r a t k o v r i j e m e
prije t o g a d o b i o v e l i k u p o m o ć i v e l i k p o t i c a j d o k s a m o r g a n i z i r a o s v o j
odred SAS. K a d s a m p r o č i t a o t u b r z o j a v k u , C h u r c h i l l m i j e p o k a z a o s v o j
o d g o v o r n a n j u što g a j e p o s l a o W i l s o n u p r e k o svoje lične r a d i o - v e z e .
U s v o m o d g o v o r u C h u r c h i l l je r e k a o W i l l s o n u prilično o s o r n o da i m a
uraditi o n o što mu je n a r e đ e n o , i to b e z p i t a n j a . Prije s a s t a n k a s C h u r -
chillom b i o s a m p o n o v n o t e l e f o n i r a o u centralu S O E i b i l o mi je p o n o v n o
rečeno da još u v i j e k a v i o n i ne lete u K a i r o .

V r a ć a j u ć i s e i z D o w n i n g Streeta, p r e l a z i o s a m p r e k o H o r s e g u a r d s Pa-
rade (vježbalište k o n j i č k e g a r d e u središtu L o n d o n a . N a p . prev.), i t a m o
s a m p o s v e s l u č a j n o sreo j e d n o g m o g prijatelja. Stupili s m o u r a z g o v o r i on
mi je r e k a o da s u t r a d a n leti u K a i r o . Otišli s m o o d m a h u n j e g o v ured
on je o d a t l e t e l e f o n i r a o r a v n o u M i n i s t a r s t v o z r a k o p l o v s t v a . O d g o v o r i l i
s u d a z n a j u z a m e n e , ali d a i m j e S O E n a p o m e n u o k a k o m e n i z a p r a v o
nije p o t r e b n o da letim. R e k a o s a m da mi je, b a š n a p r o t i v , i te k a k o p o -
trebno da što prije o d l e t i m u K a i r o , i o d m a h su mi rezervirali m j e s t o
u j e d n o m od p r v i h a v i o n a k o j i su t a m o letjeli. S k o k n u o s a m z a t i m u S O E ,
g d j e su m e , k a o o b i č n o , d o č e k a l i s viješću da su v r e m e n s k e prilike j o š
u v i j e k t a k v e da avioni ne m o g u letjeti. O d g o v o r i o s a m da ja o t o m e i m a m
p o t p u n o d r u k č i j a o b a v j e š t e n j a i da v e ć i m a m u d ž e p u k a r t u za K a i r o .
A k o j e t a k o , o d g o v o r i l i su, bit ć e n a j b o l j e d a p o s j e t i m l o r d a Selbornea.

447.
Posjetio s a m l o r d a S e l b o r n e a . O n m e j e v e o m a l j u b a z n o p r i m i o , čestitao
mi na p o v j e r e n j u k o j e mi u k a z u j e predsjednik vlade, a o n d a mi je pred-
l o ž i o d a p o l o ž i m z a k l e t v u v j e r n o s t i S O E . O d g o v o r i o s a m m u d a t o radije
n e bih uradio. T a d a m i j e p o k a z a o dvije m a l e k o ž n e t o r b e n a k o j i m a s u
z l a t n i m s l o v i m a bili u g r a v i r a n i inicijali S O E i k o j e su stajale na n j e g o v u
stolu. »Pogledajte što r a d i m o za one k o j i n a m v j e r n o služe!« r e k a o je.
V e ć sam b i o z a u s t i o d a m u o d g o v o r i m k a k o ć u uzeti jednu o d tih t o r b a
k a o p r e d u j a m , ali s a m se u p o s l j e d n j e m času predomislio. O d j e d n o m s a m
se p o č e o pitati što je to z a p r a v o S O E .
K a d s a m dva-tri d a n a poslije t o g a stigao u K a i r o , rečeno mi je da me
v r h o v n i k o m a n d a n t želi o d m a h vidjeti. U n j e g o v u p r e d s o b l j u radila su
d v a m o j a p r i j a t e l j a . »Sto je to s p o p a l o p r e d s j e d n i k a vlade? J u m b o (Wilson)
je malo prije primio njegovu osobnu poruku k a o odgovor na nekakvu po-
r u k u k o j u o n , J u m b o , nije n i k a d p o s l a o . C h u r c h i l l m u n a r e đ u j e d a drži
jezik za z u b i m a i da radi o n o što mu se z a p o v i j e d a . « M o j i prijatelji i ja
razmijenili s m o o b a v j e š t e n j a i b r z o s m o ustanovili da je n e t k o sastavio i
onda poslao predsjedniku vlade osobnu poruku u ime vrhovnog k o m a n -
d a n t a , a da se nije p o t r u d i o da n j e g a , njezina p o t p i s n i k a , o t o m e o b a v i -
jesti.
N a k o n t o g a v e o m a p o u č n o g i n t e r m e c a otišao s a m n a r a z g o v o r s v r h o v -
n i m k o m a n d a n t o m . S p r a v o m ili ne W i l s o n nije n i k a d m n o g o m a r i o za
S O E . R e k a o m i j e d a ć e s e potruditi d a p r o n a đ e č o v j e k a k o j i j e p o s l a o o n u
b r z o j a v k u u n j e g o v o ime i da će se p o b r i n u t i da se s n j i m p o s t u p i k a k o
treba. U m e đ u v r e m e n u ja se m o r a m p o b r i n u t i da b u d u o b a v l j e n e sve f o r -
malnosti u v e z i s m o j i m u n a p r e đ e n j e m u čin b r i g a d n o g generala, a a k o
u tome n a i đ e m na bilo k a k v u z a p r e k u , m o r a m ga o t o m e o d m a h o b a v i j e -
stiti.
P o š t o s a m t a k o sebi o s i g u r a o zaleđe, otišao s a m u k a i r s k o sjedište S O E ,
k o j e se n a l a z i l o u skupini z g r a d a p o d i m e n o m R u s t u m Buildings. O d v e l i
su me k n a č e l n i k u štaba b r i g a d n o m generalu K e b l e u da se s n j i m u p o -
znam. P r v o pitanje k o j e mi je K e b l e p o s t a v i o b i l o je zašto n o s i m u n i f o r m u
b r i g a d n o g generala. O d g o v o r i o s a m m u d a m i j e t a k o n a r e d i o v r h o v n i k o -
m a n d a n t . K e b l e m e j e t a d a z a p i t a o zašto s a m p o s j e t i o v r h o v n o g k o m a n -
d a n t a . O d g o v o r i o s a m d a s a m t o u r a d i o z a t o što j e v r h o v n i k o m a n d a n t
p o s l a o po mene i n a r e d i o da d o đ e m k n j e m u . K e b l e mi je t a d a r e k a o da
s e n e s m i j e m o d a z v a t i a k o m e v r h o v n i k o m a n d a n t k o j i m s l u č a j e m opet
p o z o v e k sebi. O d g o v o r i o s a m da s a m v o j n i k i da ću z a t o poslušati k a d
god me vrhovni komandant pozove.
Poslije t o g ž i v a h n o g u v o d a K e b l e m i j e s a o p ć i o k a k o m i d a j e s v o j u
časnu rijeć da neću n i k a d otići u J u g o s l a v i j u , pa ma što naredili predsjed-
nik v l a d e , v r h o v n i k o m a n d a n t ili bilo t k o drugi. S O E s e o d s a m o g p o č e t k a
protivio m o m i m e n o v a n j u pa će upotrijebiti sva sredstva da n i k a d ne pre-
u z m e m taj z a d a t a k . On (Keble) v e ć je i z d a o stroge u p u t e da se m e n i ni u
k o m slučaju ne p o k a ž e ni jedan jedini dosje, ni jedna jedina b r z o j a v k a ili
izvještaj, ništa što s e o d n o s i n a J u g o s l a v i j u . O d g o v o r i o s a m m u , n a d a m
se s d o s t o j a n s t v o m k o j e mi je n a l a g a l a situacija u k o j o j s a m se n a š a o , k a k o
s m a t r a m da dalji r a z g o v o r s n j i m ne bi i m a o n i k a k v a smisla.
M o j a j e n a j p r e č a b r i g a poslije t o g a bila spriječiti d a S O E ili bilo t k o
d r u g i o d g o d i m o j o d l a z a k u J u g o s l a v i j u više n e g o što je bilo a p s o l u t n o
nužno. Z a t o sam opet otišao ravno vrhovnom komandantu.

448.
 K a d s a m stigao u W i l s o n o v štab, n j e g o v p o m o ć n i k z a v o j n a p i t a n j a
r e k a o mi je da W i l s o n u p r a v o i m a sastanak s p u k o v n i k o m P. C. V e l l a c o t -
t o m , čiji je p o s a o u b a c i v a n j e i širenje p o m n o smišljenih glasina, k o j i m a je
svrha z b u n j i v a n j e neprijatelja i o s t v a r i v a n j e n e k i h d r u g i h ništa m a n j e p o -
željnih rezultata. M e đ u t i m , o n ć e i p a k o m o m d o l a s k u o d m a h obavijestiti
vrhovnog komandanta.
S a m o n e k o l i k o m i n u t a poslije t o g a W i l s o n je p o z v o n i o i ja s a m u š a o
u n j e g o v u s o b u . » M o l i m vas, recite F i t z r o y u o n o što ste u p r a v o rekli
meni«, o b r a t i o se W i l s o n V e l l a c o t t u . V e l l a c o t t , p r i v l a č a n i š a r m a n t a n č o v -
jek, k o j i je u s v o m p r a v o m ž i v o t u b i o i z v a n r e d n o istaknut i u g l e d a n sve-
učilišni p r o f e s o r , k a z a o mi je t a d a da je S O E z a t r a ž i o od njega da o meni
proturi, lansira, jednu v r a š k i n e z g o d n u glasinu: d a s a m n e p o p r a v l j i v a
p i j a n d u r a , da s a m aktivni h o m o s e k s u a l a c , da s a m se u t o k u č i t a v o g slu-
ženja u S A S - u p o d k o m a n d o m D a v i d a Stirlinga p o n a š a o k a o k u k a v i c a
i da s a m b i o p o t p u n o n e p o u z d a n tip. Ta se glasina i m a l a lansirati u kair-
skoj čaršiji, u b a r o v i m a »Shepheard« hotela i hotela » C o n t i n e n t a l « i,
naravno, u vrhovnoj komandi. Vellacott je dodao k a k o je bio dobio d o j a m
da S O E i m a v e o m a jake r a z l o g e željeti da se o m e n i stvori t a k v o mišljenje,
ali je o n d a z a k l j u č i o k a k o bi i p a k bilo n a j p a m e t n i j e da sazna o d o b r a v a li
to i v r h o v n i k o m a n d a n t , pa ga je u p r a v o to p o t a k n u l o da ga posjeti.
N a k o n o d l a s k a p u k o v n i k a V e l l a c o t t a , k o j i j e prije t o g a d o b i o z a p o -
vijed da tu glasinu z a u s t a v i , v r h o v n i k o m a n d a n t me je z a p i t a o što ja
mislim o t o m e . O d g o v o r i o s a m m u k a k o m e n a k o n r a z g o v o r a što s a m g a
u p r a v o i m a o s g e n e r a l o m K e b l e o m ne m o ž e više ništa iznenaditi. Z a p r a v o
sam k n j e m u d o š a o da ga z a m o l i m da u m o j e ime p o š a l j e p r e d s j e d n i k u
v l a d e p o r u k u da u o v a k v i m u v j e t i m a i o k o l n o s t i m a ne m o g u prihvatiti
zadatak koji mi je on povjerio. Wilson je odgovorio da se z b o g toga ne
m o r a m u z r u j a v a t i jer n j e m u , W i l s o n u , nije n i n a k r a j p a m e t i d a d o z v o l i
da se u n j e g o v o j k o m a n d i d o g a đ a j u t a k v e stvari.
T a d a j e W i l s o n s a z v a o hitan s a s t a n a k , n a k o j i j e osim m e n e p o z v a o
ministra R . G . C a s e y a i t a d a š n j e g šefa k a i r s k o g S O E l o r d a G l e n c o n n e r a .
Na t o m su s a s t a n k u bile i z g o v o r e n e n e k e r u ž n e p r i m j e d b e i o p a s k e o S O E .
Rezultat t o g s a s t a n k a k a o i f i j a s k a k o j i m je z a v r š i o posjet delegacije
grčkih gerilaca bijaše v e ć u o b i č a j e n a g o d i š n j a čistka u r e d o v i m a S O E .
O s i m t o g a o d l u č e n o je da ću ja u v o j n i m s t v a r i m a i z r a v n o o d g o v a r a t i
v r h o v n o m k o m a n d a n t u , k a o što ću u p o l i t i č k o m p o g l e d u o d g o v a r a t i iz-
r a v n o p r e d s j e d n i k u v l a d e . Z b o g o k o l n o s t i d a n e postoji n e k a d r u g a o r g a -
nizacija ili s l u ž b a , k o j a bi m o g l a preuzeti taj z a d a t a k , o b a v l j a n j e admini-
strativnih p o s l o v a u v e z i s m o j o m m i s i j o m i o d r ž a v a n j e službe v e z e sa
m n o m p r i v r e m e n o ć e biti p o v j e r e n o S O E , d o k s e z a t o n e n a đ e p r i k l a d n i j e
rješenje. Ne m o g u reći da me je to o d u š e v i l o , jer su m o j a iskustva u t o m
p o g l e d u bila sve prije n e g o o h r a b r u j u ć a , a osim t o g a su mi m n o g i prija-
telji k o j i su bili b a č e n i u G r č k u i d r u g a m o pričali da se velik b r o j nji-
h o v i h n a j v a ž n i j i h izvještaja i p o r u k a ili »izgubio« ili je b i o h o t i m i č n o za-
tajen. Z a t o sam, za svaki slučaj, u r e d i o da mi se d a d e još jedan, d o d a t n i
k a n a l za slanje p o r u k a , p r e k o k o j e g a ću m o ć i k o n t a k t i r a t i s g e n e r a l o m
W i l s o n o m ili p r e d s j e d n i k o m v l a d e . Z a h v a l j u j u ć i toj o p r e z n o s t i , m o g a o
s a m kasnije, k a d a s a m o t k r i o d a C h u r c h i l l n e p r i m a p o r u k e k o j e s u m u
bile na propisani način o d a s l a n e , a n j i h o v o je p r i m a n j e bilo p o t v r đ e n o ,
p o n o v i t i njihov tekst i poslati ga C h u r c h i l l u tim d r u g i m k a n a l o m . Ta je

29 Britanska politika
449.
o k o l n o s t u s k o r o u k l o n i l a tu smetnju, a n e k o l i k o mjeseci p o s l i j e t o g a p o -
duzeti su i izvršeni p o t r e b n i alternativni a r a n ž m a n i .
K a d a su se j e d n o m svi k o j i h se to ticalo pomirili n a j z a d s tim da ću ja
ipak otići u J u g o s l a v i j u , pripreme za m o j o d l a z a k v e o m a su se u b r z a l e .
P o z v a o s a m V i v i a n a Streeta, a k t i v n o g oficira s g o l e m i m i s k u s t v o m i silno
s p o s o b n a č o v j e k a , da p o đ e sa m n o m u J u g o s l a v i j u k a o m o j z a m j e n i k , i
o n j e pristao, p a s m o o n d a z a j e d n o izabrali ostale č l a n o v e naše ekipe:
J o h n a H e n n i k e r a , Petera M o r e a i M i c h a e l a Parkera. K a d s m o završili taj
p o s a o , o s t a l o je j o š s a m o n e k o l i k o d a n a do našeg o d l a s k a u J u g o s l a v i j u -
i pred n a m a se sada n a š a o z a d a t a k da za to k r a t k o v r i j e m e s k u p i m o
p o d a t k e o situaciji u Jugoslaviji i p r i b a v i m o svu p o t r e b n u o p r e m u .
K a i r s k i S O E t e k j e sada, n a jedvite jade, o d l u č i o k o n a č n o d a m i p o k a ž e
selekciju d o s j e a i p o r u k a , k o j e su n j e g o v i ljudi smatrali p r i k l a d n i m da se
meni p o k a ž u . K a d j e t o t a k o t r e b a l o n a j z a d uraditi, o d j e d n o m se, k a k o
izgleda, o t k r i l o d a z a p r a v o ima v e o m a m a l o n o v o g materijala i v e o m a
m a l o n o v i h p o d a t a k a k o j e b i meni t r e b a l o p o k a z a t i . M o ž d a s e z a p r a v o
t o m e n i j e trebalo n a r o č i t o m n o g o čuditi, jer su g o t o v o sve p o r u k e i izvje-
štaji, k a k o su mi to rekli sami S O E - o v c i , dolazili sa z a k a š n j e n j e m od šest
t j e d a n a - a t a j je p o d a t a k , n a r a v n o , p r e d s t a v l j a o j o š nešto što b a š nije
m o g l o djelovati o h r a b r u j u ć e . M a t e r i j a l k o j i s u m i S O E - o v c i dali n a u v i d
sačinjavali su p o j e d i n i isječci nečeg što se d o i m a l o k a o silno d u g izvještaj
o četnicima, star n a j m a n j e šest mjeseci, p o s l a n od B a i l e y a ili H u d s o n a ,
ili od obojice, te n e k o l i k o p o s v e o p e r a t i v n i h p o r u k e D e a k i n a , iz k o j i h se
m o g l o r a z a b r a t i da se u Jugoslaviji v o d e teške b o r b e . M e đ u t i m , m e đ u s v i m
tim m a t e r i j a l i m a nije bilo n i č e g što b i b i l o m a k a r s a m o i z d a l e k a n a l i k
na aktulnu o c j e n u t e k u ć e situacije.
M e đ u t i m , nešto što m i j e o d m a h , č i m s a m d o š a o , p r e d a o niži oficir,
koji je d o b i o n a r e đ e n j e da se brine o m e n i (a o t o m e zašto mi je u p r a v o
t o bilo d a n o n a u v i d m o g a o s a m s a m o n a g a đ a t i ) , bijaše f a s c i k l s a s t a n o v i -
tim b r o j e m b r z o j a v k i i p o d s j e t n i k a k o j i su se odnosili na m o j e p o s t a v l j e n j e
za k o m a n d a n t a misije u Jugoslaviji. U tim se d o k u m e n t i m a m n o g o spo-
m i n j a l a n e k a k v a m r a č n a o r g a n i z a c i j a , k o j a j e t u bila o z n a č e n a s a m o inici-
lima ( u z m i m o inicijalima P. X . ) . Iz o n o g što se o t o j t a j a n s t v e n o j o r g a n i -
zaciji tu tvrdilo i iznosilo m o g l o se z a k l j u č i t i k a k o je naš p r a v i neprijatelj
P. X. to jest ta o r g a n i z a c i j a , da se svaki njezin p o t e z m o r a p o d s v a k u ci-
jenu izigrati i nadigrati, a njezini prljavi t r i k o v i i p o d v a l e o n e m o g u ć i t i .
N a k o n d u ž e g r a z m i š l j a n j a z a k l j u č i o s a m d a j e P . X . p o s v o j o j prilici ili A b -
w e h r ili m o ž d a nešto što je još g o r e i strašnije od n j e g a , ali s a m o n d a nai-
šao na b r z o j a v k u u k o j o j se t v r d i l o k a k o je j e d a n od r a z l o g a z b o g k o j i h se
m o j e i m e n o v a n j e m o r a s v a k a k o spriječiti - činjenica da s a m p o v e z a n s
t o m o r g a n i z a c i j o m . M o r a m priznati d a m i j e u t o m t r e n u t k u p r e k i p j e l o .
P o z v o n i o sam, i m o j p r i v r e m e n i p o m o ć n i k o d m a h je d o l e t i o u s o b u . »Re-
cite m i što z a p r a v o o z n a č a v a j u inicijali P . X . ? « z a p i t a o s a m g a . » T o j e F o -
reign O f f i c e ! « o d g o v o r i o j e m l a d a c . T o o t k r i ć e o b j a s n i l o m i j e d o n e k l e
situaciju, ali ćete m e s i g u r n o shvatiti a k o v a m r e k n e m d a m e b a š nije m o -
g l o m n o g o ohrabriti. R a z m i š l j a j u ć i o t o m e , otišao s a m na u g o v o r e n i sasta-
n a k s H u g h o m S e t o n o m - W a t s o n o m , k o j i m e j e više n e g o d o v o l j n o o b a v i -
jestio o r a z l i k a m a što p o s t o j e m e đ u S r b i m a i H r v a t i m a i - r a z l i k a m a iz-
m e đ u p o v i j e s n i h u v j e t a u k o j i m a su se ta d v a n a r o d a r a z v i j a l a . O t p r i l i k e
t j e d a n d a n a poslije t o g a spustili s m o se u Jugoslaviji, a m o ž e t e biti sigurni
d a n i s a m u z e o prvi p o d o b r a n k o j i m i j e b i o p o n u đ e n . V e ć n e k o l i k o d a n a

450.
p o s l i j e d o l a s k a u Jugoslaviju s a s t a o s a m se s D e a k i n o m . Iz o n o g što mi je
D e a k i n t a d a r e k a o i iz o n o g što s m o u t o k u slijedećih t j e d a n a i mjeseci
vidjeli (ali, g o v o r e ć i p o t p u n o iskreno, n i k a k o ne iz o n o g što n a m je prije
p o l a s k a u J u g o s l a v i j u bilo r e č e n o u L o n d o n u ili u K a i r u ) , stekli s m o pre-
dodžbu o postojanju dobro vođenog pokreta otpora nacionalnih razmjera,
p o k r e t a k o j i vlastitim n a p o r i m a , b e z ičije p o m o ć i , v e ć d u g o v r e m e n a veže
u J u g o s l a v i j i od deset do d v a d e s e t neprijateljskih divizija.
N a d a m se i v j e r u j e m da će o v a k o n f e r e n c i j a o b r i t a n s k o j v a n j s k o j p o -
litici na B a l k a n u u d r u g o m s v j e t s k o m ratu dati b a r e m k a k a v o d g o v o r na
slijedeći p r o b l e m .
S O E , dakle organizacija odgovorna za otkrivanje, podupiranje i po-
m a g a n j e p o k r e t a o t p o r a , u h v a t i o je p r v i p u t k o n t a k t s T i t o m i partizani-
ma p r e k o k a p e t a n a H u d s o n a v e ć u r u j n u 1 9 4 1 . Partizani su v e ć u to vri-
jeme bili prilično j a k i , d o b r o su se borili i vezali su stanovit b r o j neprija-
teljskih divizija. H u d s o n je o s t a o u Jugoslaviji g o t o v o tri g o d i n e poslije
t o g a , a t a m o su mu se o s i m t o g a priključile i m n o g e d r u g e naše misije.
S v a k a od tih misija i m a l a je z a d a t a k da se prije ili k a s n i j e javi i p o d n e s e
izvještaj o t o m e što je v i d j e l a , i s v a k a je to prije ili k a s n i j e uradila. T r e b a ,
osim t o g a , imati na p a m e t i i činjenicu da se u k o m a n d i s v a k o g ratišta na-
lazio i r a d i o velik b r o j s t r u č n j a k a za analizu b o j n i h z a p o v i j e d i , o b a v j e š t a j -
nih oficira, r a z b i j a č a k o d o v a i šifara, špijuna i t a k o dalje - i da su svi ti
ljudi p o m n o p r o u č a v a l i s v a k i neprijateljev potez.
S druge strane, naši su neprijatelji, Hitler i M u s s o l i n i , znali sve o T i t u
i o n j e g o v i m p a r t i z a n i m a . To što su znali, saznali su na m u č a n i b o l a n
način, na vlastitoj k o ž i , i t o č n o su znali protiv k o g a se z a p r a v o b o r e sve
o n e n j i h o v e silne divizije k o j e s u držali n a B a l k a n u . T a j e o k o l n o s t apso-
l u t n o sigurna i o n j o j n e m a ni n a j m a n j e sumnje. Z a t o se p o s t a v l j a p i t a n j e
k a k o s e m o g l o d o g o d i t i d a s e g o t o v o p u n e dvije g o d i n e nije č u l o p r a k t i č -
ki ništa o n a j v e ć e m i n a j e f i k a s n i j e m p o k r e t u o t p o r a u d r u g o m s v j e t s k o m
ratu i d a taj p o k r e t nije o d nas p r i m a o n i k a k v u p o m o ć , n e g o j e sva p o m o ć
k o j u s m o slali u J u g o s l a v i j u o d l a z i l a č e t n i c i m a , to jest l j u d i m a od k o j i h su
m n o g i a k t i v n o surađivali s n e p r i j a t e l j e m , a bilo ih je v e o m a m a l o , a k o ih
je u o p ć e b i l o , k o j i su se protiv neprijatelja m a k a r m a l o borili poslije stu-
denog 1941. godine.
Jasno je da se k r i v n j a za to ne m o ž e svaliti ni na k o j e i n d i v i d u a l n o
nadleštvo ili s l u ž b u , ili na b i l o k o j e g p o j e d i n c a - p r e m d a m o r a m o d m a h
k a z a t i d a n a m u p r a v o o b j a v l j e n i d o k u m e n t i r a z o t k r i v a j u n e k a prilično
č u d n a z b i v a n j a . Svi z n a m o d a s u p o s t o j a l e s v a k o j a k e o s k u d i c e ; p o s t o j a l a
je o s k u d i c a u v o j n o m m a t e r i j a l u , v l a d a l a je o s k u d i c a u a v i o n i m a , n i s m o
imali d o v o l j n o š i f r a n a t a ; z n a m o i to da je b i l o k a t a s t r o f a l n i h m a n j k a v o s t i
i p r o p u s t a u službi v e z e - da su neki od tih p r o p u s t a bili n a m j e r n i , s v j e s n o
izazvani, a d r u g i nisu. P o s t o j a l o je i u p r a v o z a p a n j u j u ć e p o m a n j k a n j e in-
teresa u n e k i h ljudi k o j i su se m o r a l i po službi baviti s i t u a c i j o m u J u g o -
slavjii.
M n o g e o d tih t e š k o ć a b i j a h u rezultat p o s t o j a n j a o d r e đ e n i h rang-lista
prioriteta, i k a d a su partizani j e d n o m dobili prioritet k o j i su zaslužili,
m n o g e s u o d tih t e š k o ć a nestale. M e đ u t i m , jedno j e jasno. D a s m o uzeli
k a o mjerilo z a u t v r đ i v a n j e m j e s t a p a r t i z a n a n a rang-listi prioriteta o m j e r
i z m e đ u naših t r o š k o v a i d j e l o t v o r n o s t i p o m o ć i k o j u s m o im p r u ž a l i , oni
bi sigurno bili dobili v e o m a v i s o k o m j e s t o na t o j rang-listi - jer su, u s p o -
r e d i m o li p u š k u s p u š k o m , m e t a k s m e t k o m , r u č n u g r a n a t u s r u č n o m

29»
4SI
g r a n a t o m , i č a k a k c i j u s a k c i j o m , postizali po svoj prilici b o l j e i jeftinije
rezultate n e g o bilo k o j a d r u g a s a v e z n i č k a v o j s k a .
N e š t o što z a p r a v o još više u z n e m i r a v a jest činjenica da je s t a n o v i t o m
b r o j u p o j e d i n a c a , k o j i su bili p o t a k n u t i i p o t i c a n i n e k i m vlastitim razlozi-
ma i k o j i su se u t o m e služili p o s t u p c i m a od k o j i h s a m n e k e o p i s a o , p u n e
dvije g o d i n e p o l a z i l o z a r u k o m d a z a t a š k a v a j u n e k a ž i v o t n o v a ž n a ratna
o b a v j e š t e n j a i t a k o s p r e č a v a j u da se p o d u z m e bilo k a k v a k o n k r e t n a a k c i j a ,
pa je na k r a j u bila p o t r e b n a energična o s o b n a intervencija s a m o g C h u r c i l -
la da se r a z b i j e ta z a v j e r a šutnje.

45 *
 11. Izlaganje Georgea Taylora

P o k u š a o bih nešto više osvijetliti r a z v o j ideja k o j e je u r a z d o b -

lju od k r a j a s t u d e n o g 1942. do o ž u j k a i t r a v n j a 1 9 4 3 . i m a o S O E o t o m e
k a k v u bi z a p r a v o p o l i t i k u t r e b a l o v o d i t i p r e m a M i h a i l o v i ć u i p r e m a par-
tizanima. Z a p r a v o je to što ću v a m sada iznijeti n e k a vrsta d o p u n e slici
koja proizlazi iz referata Elisabethe B a r k e r , u k o j e m u se z a p r a v o iznosi
slika k o j u o t o m e d a j u d o k u m e n t i F o r e i g n O f f i c e a . N a d a m se da će n a m
to što ću iznijeti p o m o ć i da se sjetimo na tadašnji d o j a m da je u toj poli-
tici carevala p o t p u n a z b r k a i da se d i j a l o g što se v o d i o i z m e đ u S O E i Fo-
reign O f f i c e a d o i m a o p o p u t d i j a l o g a g l u h i h , a n a d a m se isto t a k o da će
o n o što ću iznijeti p o m o ć i da se taj d o j a m o b j a s n i . Izvorište s v a k e inici-
jative u r a z v o j u i k r e i r a n j u p o l i t i k e S O E p r e m a Jugoslaviji i s v a k e ideje
S O E o t o m e k a k v a bi trebala da b u d e ta p o l i t i k a bijaše K a i r o , to jest
kairski S O E . S t j e c a j e m prilika L o n d o n je b i o z a p r a v o u p o l o ž a j u da u v i j e k
bar m a l o z a o s t a j e iza K a i r a , d a p r i m a briefinge o d K a i r a , d a m u K a i r o
o b j a š n j a v a situaciju. R e z u l t a t t a k v e situacije b i o j e n e i z b j e ž a n . V e l i k a u d a -
ljenost i loše k o m u n i k a c i j e d o v e l e su do p o j a v l j i v a n j a svih o n i h p r o b l e m a
što nastaju u o d n o s i m a i z m e đ u s v a k e centrale i njezinih isturenih o p e r a -
tivnih misija. Z a t o se L o n d o n i K a i r o nisu z a p r a v o n i k a d p o t p u n o r a z u -
mjeli, a slika situacije što ju je l o n d o n s k i S O E p o v r e m e n o slao r a z n i m n a d -
leštvima s k o j i m a je b i o p o v e z a n , i to n a r o č i t o F o r e i g n O f f i c e u , bijaše u
velikoj mjeri previše p o j e d n o s t a v l j e n a , a osim t o g a i p r i l i č n o v a r l j i v a u s p o -
redimo li je s o n i m što je kairski S O E doista, s t v a r n o , mislio.
U m o g u ć n o s t i s a m da o t o m e g o v o r i m jer s a m se u to v r i j e m e n a l a z i o
u K a i r u , k a m o s a m b i o stigao na z a v r š e t k u j e d n e ture i n s p e k c i j a i z v a n
zemlje, pa se t a k o d o g o d i l o da u K a i r o n i s a m d o š a o iz L o n d o n a , n e g o iz
z a p a d n e A f r i k e , g d j e s a m p r o b o r a v i o d v a d e s e t i šest mjeseci. U K a i r o s a m
stigao k r a j e m s t u d e n o g 1 9 4 2 . M o j g l a v n i z a d a t a k b i o j e d a p o k u š a m b o l j e
uskladiti rad L o n d o n a i K a i r a , k o j i su se v e ć u to vrijeme bili p o č e l i razila-
ziti i u o c j e n a m a situacije u J u g o s l a v i j i i u n j e z i n i m p r i k a z i m a . R.azumije se
da sam, želeći ostvariti taj z a d a t a k , m o r a o u p r v o m redu saznati što K a i r o
doista misli o situaciji u Jugoslaviji. O n i su mi rekli što misle, i ja se toga
i d a n a s d o b r o s j e ć a m , jer s a m to t a d a z a p i s a o , pa t a k o r a s p o l a ž e m p o u z -
d a n i m d o k u m e n t o m k o j i o t o m e g o v o r i . Z a t o v a m sada m o g u k a z a t i što
je t a d a K a i r o mislio o t o m e k a k v u b i s m o p o l i t i k u trebali voditi p r e m a
M i h a i l o v i ć u , a k a k v u p r e m a p a r t i z a n i m a . U s p u t ć u v a m p o k u š a t i objasniti
k a k o je d o š l o do t o g a da je to i z a z v a l o p o m u t n j u i z b r k u u L o n d o n u , k o -
j a j e nastala jer l o n d o n s k i S O E nije p o t p u n o r a z u m i o o n o što m u j e K a i r o
p o k u š a o kazati.

453.
 Što se tiče s a m o g M i h a i l o v i ć a i n j e g o v a četničkog p o k r e t a , ja s a m u
K a i r u o t k r i o d a j e t a m o š n j i S O E d o š a o još prije m o g d o l a s k a d o jasne
i prilično točne p r e d o d ž b e o t o m e što su z a p r a v o M i h a i l o v i ć i n j e g o v i čet-
nici i k o l i k o oni vrijede. P r e d o d ž b a do k o j e je t a k o d o š a o kairski S O E ve-
o m a s e r a z l i k o v a l a o d slike č e t n i č k o g p o k r e t a k o j u s u javnosti p u t e m pro-
p a g a n d e servirali svi u L o n d o n u , a z a j e d n o s n j i m a i j u g o s l a v e n s k a izbjeg-
lička v l a d a . Još prije s t u d e n o g 1942. k a i r s k i j e S O E p o t p u n o s h v a t i o d a
glavni p o k r e t a č M i h a i l o v i ć a , n j e g o v a n a j p r e č a briga i nastojanje, o n o što
on najviše želi, nije n a s t o j a n j e da se ratuje protiv N i j e m a c a i protiv
T a l i j a n a , n e g o v o đ e n j e brige o t o m e k a k a v će biti o m j e r snaga u Jugosla-
viji k a d a j e d n o m završi rat. M i h a i l o v i ć e v a g l a v n a p r e o k u p a c i j a bijaše na-
stojanje da p o s t i g n e k a k o bi na k r a j u rata n j e g o v i Srbi imali u Jugosla-
viji d o m i n a n t n u p o z i c i j u . M i h a i l o v i ć je, d o d u š e , m r z i o d a k a k o N i j e m c e
i želio da o n i o d u , prezirao je T a l i j a n e , i b i o siguran da će oni u s k o r o
otići, ali mu nije bilo ni na k r a j p a m e t i , a nije mu bilo ni u interesu, da
se p o t r u d i k a k o bi taj cilj p o k u š a o ostvariti vlastitim s n a g a m a i nastoja-
n j e m . M i s l i o je da će to i o n a k o prije ili kasnije uraditi Saveznici, i z a t o
je n j e g o v g l a v n i cilj b i o da što više o j a č a i učvrsti vlastite p o z i c i j e i pozici-
je s v o j i h Srba, da z a h v a l j u j u ć i t o m e spremni d o č e k a j u čas k a d a će se N i -
jemci i T a l i j a n i p o v u ć i iz Jugoslavije i k a d a će njezini unutrašnji p r o b l e m i
izbiti u prvi p l a n i tražiti najhitnije rješenje. K a i r o je to p o t p u n o r a z u m i o ,
i z a t o j e u j e d n o s h v a t i o k a k o o d M i h a i l o v i ć a m o ž e imati v e o m a m a l o k o -
risti u kontekstu b i l o k a k v e k r a t k o r o č n e politike. T a j stav je prilično o d g o -
v a r a o politici b r i t a n s k e v l a d e p r e m a B a l k a n u , ali j e jasno d a j e t a k v o M i -
hailovićevo d r ž a n j e i p o n a š a n j e i m a l o u k r a t k o r o č n o m p o g l e d u slabu v o j -
ničku vrijednost. Kairski S O E je s h v a t i o da se ne bi ništa p o s t i g l o i da ne
bi imalo n i k a k v a smisla k a d bi p o k u š a o natjerati M i h a i l o v i ć a da radi išta
što bi bilo u p o t p u n o j suprotnosti s n j e g o v i m p r a v i m ciljevima i s n j e g o -
v o m p r a v o m t e ž n j o m - k o j i su bili p o t p u n o o p r a v d a n i s n j e g o v a stajališta,
ali ne i s n a š e g a gledišta. Z a t o je k a i r s k i S O E d o š a o do z a k l j u č k a k a k o bi
M i h a i l o v i ć a t r e b a l o , u manje-više s r e d n j o r o č n o m i d a l e k o r o č n o m p o g l e d u ,
iskoristiti t a k o da se najprije p o k u š a stvoriti situacija k a o da se n a d n j i m
i m a utjecaj i o n d a , z a h v a l j u j u ć i t o m e , sklopi s n j i m r a d n a p o g o d b a , na
temelju k o j e bi se p o s t i g l o da on čini b a r e m n e k e od o n i h radnji k o j e s m o
mi, z a j e d n o s v o j s k o m , željeli da čini, ali ih nije on želio činiti, a mi ga
n i s m o m o g l i natjerati da ih čini. E t o , t a k o je i z g l e d a o stav S O E o t o m e
k a k o bi t r e b a l o iskoristiti M i h a i l o v i ć a . M i s l i m da je taj stav b i o sasvim
realističan. D a j e k o j i m s l u č a j e m b r i t a n s k o j misiji k o d M i h a i l o v i ć a , bri-
tanskim o f i c i r i m a za v e z u s n j i m , p o š l o za r u k o m da se d o m o g n u doista
d j e l o t v o r n o g u t j e c a j a n a d n j i m , da im je uspjelo sklopiti s n j i m p r a k t i č a n
k o m p r o m i s o t o m e što on treba da radi i što ne treba da radi, imali bi-
s m o idealno rješenje. K a i r s k i S O E z a d r ž a o je taj stav i kasnije. To je gle-
danje bilo temelj svih d i r e k t i v a k o j e je p u k o v n i k Bailey d o b i o prije od-
laska k M i h a i l o v i ć u , a k a d a je stigao u J u g o s l a v i j u , p o k u š a o je ostvariti
u p r a v o to - to jest z a d o b i t i d o v o l j n o s n a ž a n u t j e c a j na M i h a i l o v i ć a k a k o
b i t o d o v e l o d o s k l a p a n j a t a k v e radne p o g o d b e s n j i m . T r e b a t a k o đ e r na-
p o m e n u t i k a k o j e k a i r s k i S O E b i o u v j e r e n d a j e M i h a i l o v i ć jedino m o g u -
će d j e l o t v o r n o o r u đ e k o j e b i s m o m o g l i upotrijebiti u s a m o j Srbiji, u ž o j
Srbiji. M i s l i m da je k a i r s k i S O E i m a o p r a v o i u t o m e da je t a k a v stav o d -
g o v a r a o č i n j e n i c a m a . U t o m dijelu Srbije partizani nisu imali n i k a k v u or-
g a n i z a c i j u i n i k a k a v u t j e c a j , z a t o je S O E s m a t r a o da naša n e p o s r e d n a po-

454.
litika m o r a biti politika p o d r ž a v a n j a M i h a i l o v i ć a na osnovi koju sam
upravo opisao.
Što s e p a k tiče p a r t i z a n a , m o ž e s e k a z a t i d a j e S O E z n a o v e o m a m n o g o
o o n o m e što se u to v r i j e m e d o g a đ a l o u ostalim d i j e l o v i m a J u g o s l a v i j e ,
to jest i z v a n Srbije, i a k o d o d u š e nije z n a o k o l i k o je m o r a o znati ili k o l i k o
b i bilo i d e a l n o d a j e z n a o . R e k a o bih d a j e p r e d o d ž b a k o j u j e S O E t a d a
i m a o o p a r t i z a n i m a i m a l a d v a g l a v n a n e d o s t a t k a , dvije g l a v n e slabosti.
N a i m e , u to vrijeme, u t o j fazi, S O E još u v i j e k nije shvatio u k a k o je g o l e -
m o j mjeri partizanski p o k r e t o r g a n i z i r a n i p o k r e t s a c e n t r a l n o m k o m a n -
d o m n a čelu s T i t o m . Z a t i m , S O E nije p o t p u n o s a g l e d a o p o t e n c i j a l parti-
zana u B o s n i , C r n o j G o r i i S a n d ž a k u . Na t a k a v stav S O E m n o g o je utje-
c a l o to što je on z n a o o n a m j e r a m a N i j e m a c a da zbrišu p a r t i z a n e , da ih
unište, k a o i to što je z n a o o M i h a i l o v i ć e v i m n a s t o j a n j i m a k o j a su išla u
t o m smjeru. N o , b e z o b z i r a n a t o S O E j e i p a k s m a t r a o d a u Jugoslaviji
postoji s n a ž a n i k r u p a n p o k r e t o t p o r a , k o j i je u p o t p u n o n e p o m i r l j i v o j
z a v a d i s M i h a i l o v i ć e m i sa č e t n i č k i m p o k r e t o m , da taj p o k r e t operira
izvan Srbije, i da se s n j i m s v a k a k o treba i z r a v n o p o v e z a t i , p o g o t o v o i
prije svega u H r v a t s k o j .

T a p o l i t i k a bijaše b r e m e n i t a stanovitim i m p l i k a c i j a m a , t o jest nosila j e

u sebi stanovite i m p l i k a c i j e . N a j v a ž n i j a od tih i m p l i k a c i j a sastojala se u
t o m e da su s p o z n a j a o M i h a i l o v i ć e v i m p r a v i m s t a v o v i m a i s p o z n a j a o m o -
g u ć n o s t i m a n j e g o v a k o r i š t e n j a n a način k o j i s a m prije o p i s a o d o v e l e kair-
ski S O E do t o g a da on sebi nije suviše r a z b i j a o g l a v u o k o l a b o r a c i o n i s t i č -
k i m a k t i v n o s t i m a M i h a i l o v i ć a i n j e g o v i h ljudi, jer su one u t o m k o n t e k s t u
bile p o t p u n o shvatljive. T e k o l o b a r a c i o n i s t i č k e aktivnosti bile s u d o d u š e
n e p o ž e l j n e s n a š e g stajališta, ali s M i h a i l o v i ć e v a bile su t a k o l o g i č n e i u
t a k v o j mjeri o p o r t u n e d a b i b i l o g l u p o u z b u đ i v a t i s e z b o g njih, t o više što
nisu p r e d s t a v l j a l e istinsku, s t v a r n u , p o d r š k u o s o v i n s k i h sila niti su bile
z n a k bile k a k v e simpatije p r e m a n j i m a . U L o n d o n u je to p r e d s t a v l j a l o
d o d a t n i i z v o r i u z r o k z b r k e i p o m u t n j e , i to z b o g t o g a što je, i m a m d o j a m ,
l o n d o n s k i S O E p r i d a v a o t o m v i d u p r o b l e m a v e ć u v a ž n o s t , z a t o je, sve u
s v e m u , p o k a z i v a o s k l o n o s t da u b l a ž a v a izvještaje o M i h a i l o v i ć e v o j surad-
nji s o k u p a t o r o m ili da b a r e m ne svraća p o z o r n o s t na o č i t o autentične
izvještaje o k o l a b o r a c i o n i s t i č k o j a k t i v n o s t i v e l i k o g b r o j a M i h a i l o v i ć e v i h
ljudi, pa i s a m o g M i h a i l o v i ć a - i to n a r o č i t o s T a l i j a n i m a i u s t a n o v i t o j
mjeri s N e d i ć e m . Iz istog r a z l o g a l o n d o n s k i S O E o d n o s i o se t a k o i p r e m a
vijestima o M i h a i l o v i ć e v u prilično p a s i v n o m d r ž a n j u p r e m a N i j e m c i m a i
o n j e g o v o j z a o k u p l j e n o s t i b o r b o m protiv p a r t i z a n a . Još jedan u z r o k p o -
mutnje, koja stalno dolazi do izražaja u tekstovima raznih m e m o r a n d u m a ,
u teleksima, b r z o j a v k a m a i u n j i h o v i m k o m e n t a r i m a (primjeri za to n a v o -
de se u referatu Elisabethe B a r k e r ) , bijaše p o t p u n a k o n t r a d i k c i j a i z m e đ u ,
s j e d n e strane, realistične s p o z n a j e k a i r s k o g S O E o t o m e što je doista M i -
h a i l o v i ć , što on p o k u š a v a postići, što su mu intencije i k a k o b i s m o ga m o -
gli iskoristiti i, s d r u g e strane, p r e d o d ž b e o M i h a i l o v i ć u k o j a se stvarala
izvan J u g o s l a v i j e u p o s l j e d n j u g o d i n u i p o l , p r e d o d ž b e o n j e m u k a o o ne-
k a k v o m velikom nacionalnom vođi i čovjeku o k o kojega bi trebalo oku-
piti i organizirati sav j u g o s l a v e n s k i p o k r e t o t p o r a . Ta p r e d o ž b a o M i h a i -
l o v i ć u nije i m a l a a p s o l u t n o n i k a k v e veze s a stvarnošću. K a i r s k i S O E j e t o
z n a o , ali L o n d o n t o nije n i k a k o m o g a o shvatiti ili t o b a r e m nije shvatio
o n a k o b r z o k a o što j e t r e b a l o d a shvati.

455.
 T o n a m m o ž e u j e d n o objasniti i p o l i t i k u k o j u j e kairski S O E p r e d l a g a o
L o n d o n u : d a s e m i m o r a m o prije s v e g a koncentrirati n a p r u ž a n j e p o m o ć i
M i h a i l o v i ć u , i to z a t o da na t a j način s t e k n e m o nad n j i m u t j e c a j i k o n t r o -
lu, k o j i bi n a m o n d a o m o g u ć i l i da s n j i m s k l o p i m o r a d n u p o g o d b u , na te-
m e l j u k o j e bi on p o d u z i m a o t a k v e aktivnosti u korist S a v e z n i k a k o j e ne
bi bile u s u k o b u s n j e g o v i m vlastitim ciljevima. U isti m a h p o l i t i k a k o j u
je p r e d l a g a o k a i r s k i S O E i k o j a je i m a l a ići u s p o r e d o sa s p o m e n u t o m p o -
litikom bijaše p o l i t i k a p o v e z i v a n j a s p a r t i z a n i m a da bi se v i d j e l o što b i s m o
s n j i m a m o g l i uraditi. M e đ u t i m , ta d v a k o n j a t r e b a l o je u p o t r e b l j a v a t i
p o t p u n o o d v o j e n o , s v a k o g a p o s e b n o . T a j e ideja d o v e l a b r z o i l o g i č n o d o
ideje da se u n a š o j politici Jugoslavija f a k t i č k i podijeli na d v i j e g e o g r a f s k i ,
teritorijalno o d v o j e n e zone, pa da o n d a M i h a i l o v i ć a p o d r ž a v a m o u Srbiji,
g d j e s m o s m a t r a l i da je j a k , a da u ostalim d i j e l o v i m a J u g o s l a v i j e p o d r ž a -
v a m o p a r t i z a n e . S O E je o s t a o na t o j ideji i n e p r e s t a n o ju je p o n o v o i z n o s i o
i p r e d l a g a o b a r e m do k r a j a 1943. g o d i n e . To je i m a l o i n e k e d r u g e poslje-
dice. J e d n a se o tih k o n s e k v e n c i j a sastojala u t o m e da kairski S O E , i a k o
s e n a č e l n o nije n i p o š t o s u p r o t s t a v l j a o p r u ž a n j u p r o p a g a n d n e p o d r š k e par-
t i z a n i m a i p r e m d a je č v r s t o o d l u č i o da u h v a t i s n j i m a v e z u , i p a k nije ništa
od t o g a u r a d i o do r a z d o b l j a o k o j e m o v d j e g o v o r i m . B u d u ć i da se S O E u
t o v r i j e m e s p r e m a o poslati M i h a i l o v i ć u p u k o v n i k a B a i l e y a , želeći t a k o
ostvariti politiku k o j u s a m m a l o prije o b j a s n i o , nije č u d n o što s e oštro
s u p r o t s t a v l j a o po n j e g o v u mišljenju b e s m i s l e n o m b o d r e n j u p a r t i z a n a u
emisijama B B C - a (i s v a k o m d r u g o m o d o b r e n j u ) - jer mi od t o g a n i s m o
m o g l i imati n i k a k v e koristi, z a p r a v o s a m o štete, z a t o što je to m o g l o otu-
điti M i h a i l o v i ć a . U t o j f a z i mi j o š n i s m o imali n i k a k a v k o n t a k t s p a r t i z a -
nima, a čvrsto s m o v j e r o v a l i da će p r o p a r t i z a n s k a p r o p a g a n d a u emisi-
jama B B C - a silno otežati B a i l e y e v u misiju, razbjesniti M i h a i l o v i ć a i gur-
nuti ga još d a l j e u smjeru u k o j e m se v e ć i o n a k o k r e t a o , i učiniti još nevje-
rojatnijim izglede da d o đ e do s k l a p a n j a r a d n e p o g o d b e s n j i m . Z a t o je
kairski S O E b i o p r o t i v t o g a d a s e p a r t i z a n i m a p r u ž a b i l o k a k v a j a v n a
p o d r š k a prije n e g o se s n j i m a p o v e ž e m o i smislimo p o l i t i k u suradnje. M i -
slim d a s a m v a m , eto, o b j a s n i o g l a v n e elemente p o l i t i k e k a i r s k o g S O E
p r e m a Jugoslaviji, k o j u s m o tada G l e n c o n n e r i ja z a j e d n i č k i predložili
L o n d o n u i k o j u s m o i d a l j e u p o r n o predlagali u s v o j i m b r z o j a v k a m a i
p i s m i m a . Bijaše to složena politika i mislim da je n i k a d n i s m o uspjeh
p r o t u m a č i t i d o v o l j n o jasno. S t a v o v i k o j e j e L o n d o n z a u z i m a o p r e m a k o n -
k r e t n i m p r o b l e m i m a što su se p o j a v l j i v a l i i što su ih stvarali d o g a đ a j i
( p o g o t o v o stavovi k o j e je z a u z i m a o u d e b a t a m a s F o r e i g n O f f i c e o m ) d o -
veli su do o p a s n o p r e v e l i k o g p o j e d n o s t a v n j i v a n j a čitave slike, z a t o je na-
stajao d o j a m d a L o n d o n p o k u š a v a p o d r ž a v a t i zastarjelu i s a s v i m pogreš-
nu p r e d o d ž b u o M i h a i l o v i ć u k a o o n e k a k v o m v e l i k o m n a c i o n a l n o m vođi
o t p o r a u Jugoslaviji, u m j e s t o da na n j e g a g l e d a j e d n o s t a v n o k a o na o r u đ e
s o g r a n i č e n o m u p o t r e b o m za p o s t i z a n j e naših ciljeva u Srbiji. Iz istog raz-
l o g a L o n d o n je p o b u đ i v a o d o j a m da se u istoj mjeri s u p r o t s t a v l j a p r u ž a n j u
b i l o k a k v e p o d r š k e p a r t i z a n i m a . R a z u m i j e se da ni j e d n a od tih d v i j u p o -
litika nije p o t e k l a iz K a i r a .

H t i o bih o v o m e d o d a t i još s a m o nešto, i t o k a o n e k u vrstu p o z a d i n e

B a i l e y e v o j priči. E v o o č e m u je riječ. R a z v o j d o g a đ a j a p o k a z a o je da je
ž i v o t n o v a ž a n i bitan e l e m e n t p o l i t i k e k a i r s k o g S O E p r e m a M i h a i l o v i ć u -
to jest n a s t o j a n j a da se s n j i m p o s t i g n e r a d n a p o g o d b a - b i o p o t p u n o
neostvariv z b o g jedne s a s v i m j e d n o s t a v n e o k o l n o s t i . B u d u ć i da nisu imali

456.
n i k a k v e k a r t e u r u k a m a , ni Bailey ni bilo t k o drugi nisu n i k a k o m o g l i
d j e l o t v o r n o utjecati na M i h a i l o v i ć a i z b o g t o g a biti u m o g u ć n o s t i i u p o -
l o ž a j u da s n j i m sklope o n u i o n a k v u radnu p o g o d b u o k o j o j s a m g o v o r i o .
Jedini n a š a d u t bile bi p o š i l j k e r a t n o g materijala. Jedini način da z a d o -
b i j e m o o z b i l j a n utjecaj na M i h a i l o v i ć a i n a t j e r a m o ga da se u k l o p i u p r o -
g r a m S O E b i o b i d a s m o m u slali z n a č a j n u v o j n u p o m o ć , jer b i m u tada
Bailey m o g a o g o v o r i t i : » A k o n e uradite t o i to, lijepo ć e m o v a m prestati
slati p o m o ć . « M e đ u t i m , b u d u ć i d a t a p o m o ć nije dolazila, b i l o b i p o s v e
besmisleno i ne bi i m a l e n i k a k v o g rezultata prijetnje da ć e m o obustaviti
p o m o ć . Bailey j e d n o s t a v n o nije i m a o n i k a k v e karte u r u k a m a — pa je u p r a -
vo z a t o p o l i t i k a S O E , k o j a je inače bila savršeno r a z u m n a i r a c i o n a l n a ,
imala rezultate k o j i su zaista bili ravni nuli.
Jedino što bih još h t i o o v d j e k a z a t i o d n o s i se na s t a v o v e i d r ž a n j e v o j -
ske - Z a j e d n i č k o g štaba n a č e l n i k a š t a b o v a u L o n d o n u i V r h o v n o g z a p o -
v j e d n i š t v a (za Srednji istok) u K a i r u . K a d a se sve u z m e u obzir, mislim da
se m o ž e reći k a k o je u t o k u p o s l j e d n j a d v a m j e s e c a 1942,. i na p o č e t k u
1943. g o d i n e generalni stav v o j s k e , i u K a i r u i u L o n d o n u , b i o u v e l i k o j
mjeri i s t o v j e t a n sa s t a v o m S O E , i to z b o g t o g a što je i v o j s k a gledala na
situaciju iz s r e d n j o r o č n o g i d a l e k o r o č n o g k u t a . V o j n i c i m a nije bilo ni do
k a k v e invazije na B a l k a n i oni nisu htjeli da se resursi s k o j i m a s m o t a d a
raspolagali za pružanje pomoći pokretima otpora beskorisno rasipaju na
p o d i z a n j e p r e u r a n j e n i h u s t a n a k a . M e đ u t i m , 1943. g o d i n e o p ć a strategijska
situacija p r i l i č n o se izmijenila, z a t o se v o j s k a p o č e l a z a n i m a t i za m o g u ć n o -
sti da se p o j a č a j u aktivnosti p o k r e t a o t p o r a na B a l k a n u k a k o bi služile k a o
p o d r š k a v e l i k i m v o j n i m o p e r a c i j a m a što su se v o d i l e na s r e d o z e m n o m ' r a -
tištu. A j e d n a je o k o l n o s t bila jasna s a m a po sebi: a k o ž e l i m o postići da
u Jugoslaviji d o đ e b r z o do e f i k a s n i h v o j n i h o p e r a c i j a protiv N i j e m a c a i
T a l i j a n a , b o l j e ć e m o uraditi a k o s e k l a d i m o n a p a r t i z a n e u m j e s t o n a M i -
hailovića. T a k o j e p r o m j e n a interesa o d n o s n o ciljeva u K a i r u d o v e l a d o
p r o m j e n e s t a v a v o j s k e u t o m smislu d a j e o n a došla d o z a k l j u č k a k a k o
treba p o m a g a t i i p o d r ž a v a t i p a r t i z a n e - i to z b o g savršeno očitih i o p r a v -
danih vojnih razloga. T a j je proces dobio takve razmjere da je sredinom
1943. g o d i n e i k a i r s k i S Ó E p o č e o u sve v e ć o j mjeri p r i h v a ć a t i t a j stav i
z b o g t o g a s e p o č e o z a n i m a t i više z a p a r t i z a n e n e g o z a M i h a i l o v i ć a . O s t a j u -
ći po s v o m o b i č a j u n e k o l i k o k o r a k a iza K a i r a , L o n d o n je i d a l j e b i o s k l o n
d a s e f a v o r i z i r a j u n a s t o j a n j a k a k o b i s e M i h a i l o v i ć i p a k z a d r ž a o k a o naše
o r u đ e u Srbiji. M o ž d a se, uz stanovite u v j e t e , to m o g l o postići, ali se ni
u k o m slučaju nije m o g l o postići b e z s t v a r a n j a n a j o s n o v n i j e g u v j e t a za to,
a taj je b i o da se n a š e m p r e d s t a v n i k u k o d M i h a i l o v i ć a d a d u u r u k e t a k v e
karte d a s e M i h a i l o v i ć e m m o ž e c j e n k a t i . T a k v e karte, t a k a v a d u t bila b i
j e d i n o v o j n a p o m o ć . U p r i j a š n j i m f a z a m a to se nije m o g l o ostvariti, jer u
t o k u 1942.. i 1 9 4 3 . g o d i n e , to jest u v r i j e m e k a d a je Bailey o t i š a o M i h a i l o -
viću, j e d n o s t a v n o nije bilo ni a v i o n a ni r a t n o g materijala. K a s n i j e s m o
imali i a v i o n e i ratni materijal, ali i p a k ni t a d a n i s m o postigli o n o o čemu
sam u p r a v o g o v o r i o , jer su se u to v r i j e m e , i to z b o g p o t p u n o o p r a v d a n i h
v o j n i h r a z l o g a , britanska p o m o ć i p o d r š k a usredotočile n a partizane. M i -
slim da je to sve što m o g u d o d a t i o n o m e što je v e ć b i l o rečeno.

457.
 12. Diskusija o izlaganjima E. Baker,
Baileya, Macleana i Taylora

S E T O N - W A T S O N : Mislim da m o r a m o razlikovati 1943. go-

dinu, k a d a j e n a j z a d stizalo m n o g o o b a v j e š t e n j a , o d 1942.. g o d i n e , n a j g o r e
ratne g o d i n e , g o d i n e S i n g a p o r e a , Staljingrada i R o m m e l o v e prijetnje Egip-
tu - r a z d o b l j a u k o j e m se B a l k a n u nije o b r a ć a l o i nije se ni m o g l o o b r a -
ćati m n o g o p a ž n j e . P i t a m se je li 1 9 4 2 . g o d i n e doista stizalo v e o m a m n o g o
m a t e r i j a l a - m a t e r i j a l a k o j i se o n d a s t a v l j a o ili nije s t a v l j a o na r a s p o l a g a -
nje, u u p o t r e b u . S v a k a k o je nešto m a t e r i j a l a stiglo n a k o n B a i l e y j e v a d o -
l a s k a u J u g o s l a v i j u . U p r a v o je t a d a - to jest p o č e t k o m 1943. g o d i n e -
Bailey p o s l a o u o b l i k u b r z o j a v k e H u d s o n o v opširan i i z v a n r e d n o z a n i m -
ljiv p r i k a z n j e g o v i h , H u d s o n o v i h , d o t a d a š n j i h iskustava i z a p a ž a n j a . N a -
ime, d o t a d a t a j i z v j e š t a j nije b i o p r i m l j e n , a Bailey je s m a t r a o da je, u n a t o č
t o m e što nije a k t u a l a n , i p a k t a k o d o b a r d a g a s v a k a k o m o r a m o dobiti.
B A I L E Y : H u d s o n je, g r u b o rečeno, b i o »prijeđen«. M o r a o s a m m u reći
da od n j e g a treba da p r e u z m e m o b a v l j a n j e s v a k o d n e v n i h p o s l o v a s M i -
h a i l o v i ć e m i s n j e g o v i m l j u d i m a , ali da bih želio da on (Hudson) ide sa
m n o m n a m n o g e o d tih susreta. Jedan o d r a z l o g a z b o g k o j i h s a m b i o
poslan (u J u g o s l a v i j u ) bijaše o k o l n o s t da je u n j e g o v o j vezi s n a m a bilo
praznina, p r e k i d a , i da su n j e g o v e b r z o j a v k e bile t a k o šture, t a k o p o v r š n e
i pisane t a k v i m j e z i k o m , t a k o stilizirane, da s m o mi mislili da on m o ž d a
radi p o d n e k a k v o m prisilom. N a k o n što sam, poslije m o g d o l a s k a u J u g o -
slaviju, u v i d i o da je taj naš strah b i o n e o s n o v a n , p o z v a o s a m H u d s o n a da
napiše b r z o j a v k e , k o j i m a je stvorena tzv. P L O Z serija. U r a z d o b l j u od šest
t j e d a n a , k o j e j e z a p o č e l o o k o 1 5 . siječnja 1 9 4 3 , H u d s o n j e t a k o p o s l a o
otprilike dvije stotine, m o ž d a č a k i više, b r z o j a v k i . N a š a je p r v o b i t n a
z a m i s a o bila d a H u d s o n b u d e e v a k u i r a n i z J u g o s l a v i j e što brže n a k o n m o g
d o l a s k a , ali s e t o p o k a z a l o n e i z v e d i v i m i z tehničkih r a z l o g a . P L O Z serija
emitirala se p r e k o dva-tri k a n a l a bežične veze k o j u s m o t a d a imali s
K a i r o m , i te bi se b r z o j a v k e o b i č n o emitirale k a n a l o m k o j i je u t o m času
bio s l o b o d a n i u v r i j e m e k a d a čitava v e z a nije bila z a u z e t a e m i t i r a n j e m
drugih b r z o j a v k i . T e k s t o v e svih tih b r z o j a v k i p r o č i t a o s a m prije n e g o
š t o su bile p o s l a n e , ali s a m to r a d i o s a m o da se i n f o r m i r a m . T e k tu i
t a m o , p o s v e rijetko, slao s a m u K a i r o , p r e k o s v o g l i č n o g k a n a l a , vlastite
k o m e n t a r e nekih H u d s o n o v i h b r z o j a v k i , ali j e sve m o j e k o m e n t a r e , k a k o
je to n a l a g a l a pristojnost, prije emitiranja p r o č i t a o H u d s o n .
M A C L E A N : V i d i o s a m jednu prilično oštećenu b r z o j a v k u o d B a i l e y a ,
k o j a j e s a d r ž a v a l a d u g u H u d s o n o v u p o r u k u , a v j e r o j a t n o j e bila p o s l a n a
u v e l j a č i 1 9 4 3 , to jest o t p r i l i k e šest mjeseci prije m o g o d l a s k a u J u g o -
slaviju. M e đ u t i m , na o v o m n a š e m sastanku saznali s m o da je v e ć u s r p n j u
1 9 4 2 . G l e n c o n n e r p i s a o J u ž n o m o d j e l u Foreign O f f i c e a : » K a o što z n a m o ,

458.
s v u a k t i v n o s t u Jugoslaviji m o r a l i b i s m o z a p r a v o pripisati p a r t i z a n i m a .
M e đ u t i m , k a d je riječ o j a v n o j u p o t r e b i (tog p o d a t k a ) , ne v i d i m z a š t o
bi b i l o štetno da nešto od t o g a pripišemo u z a s l u g u M i h a i l o v i ć u . « Što to
znači? T o z n a č i d a j e k a i r s k i S O E z n a o v e ć u srpnju 1 9 4 2 , d a v n o prije
B a i l e y e v a o d l a s k a u J u g o s l a v i j u , da z a p r a v o svu b o r b u k o j a se v o d i u
Jugoslaviji v o d e partizani.
B O L S O V E R : M e n e t o k a o autsajdera prilično z b u n j u j e . I z o n o g što
je jučer k a z a o D a v i d s o n p r o i z l a z i da su intercepti b r z o j a v k i Sicherheits-
diensta p o č e l i n j e m u i po s v o j prilici d r u g i m l j u d i m a u k a i r s k o m S O E p o -
stajati d o s t u p n i t e k p o č e t k o m siječnja 1943. A k o s a m t o č n o r a z u m i o ,
K e b l e je te intercepte d o b i v a o s a m o z a t o što se n a l a z i o na listi n j i h o v i h
primalaca u n e k o j s v o j o j d r u g o j i n k a r n a c i j i . P o s t a v l j a se p i t a n j e t k o je još
od naših ljudi d o b i v a o u K a i r o te intercepte i k a k o d u g o ? A k o z n a m o da
se iz tih intercepata m o g l a dobiti p r e d o d ž b a o n e v o l j a m a što su ih parti-
tizani z a d a v a l i N i j e m c i m a , p o s t a v l j a se pitanje zašto ljudi k o j i su d o b i v a l i
te intercepte nisu shvatili v a ž n o s t i z n a č e n j e p a r t i z a n a .
D A V I D S O N : Bojim se da nema načina da to saznamo.
M A C L E A N : U s v a k o m s l u č a j u , k a k o bilo d a b i l o , j a mislim d a
z a p r a v o nije b i l o p o t r e b n o p o z n a v a t i intercepte da bi se d o š l o do te spo-
znaje. R a d i l o se o v d j e o d v a d e s e t ili trideset neprijateljskih divizija, za k o j e
se d o b r o z n a l o da su u J u g o s l a v i j i , što znači da je s v a k i s p o s o b n i šef v o j n e
o b a v j e š t a j n e s l u ž b e m o r a o biti s p o s o b a n d a t o o č e m u g o v o r i m o d o k u č i
i na druge n a č i n e , a ne s a m o č i t a n j e m intercepata.
D A V I D S O N : H t i o bih reći d a m i k o j i s m o radili n a o p e r a t i v n o j razini
nismo, barem u rujnu i listopadu 1942, dobivali apsolutno nikakve podatke
ili o b a v j e š t e n j a o p a r t i z a n i m a . N i s m o z a p r a v o d o b i v a l i ništa. Što se p a k
tiče direktiva k o j e s m o imali, o n e su glasile da se m o r a m o baviti isklju-
č i v o p r u ž a n j e m p o m o ć i M i h a i l o v i ć u i n j e g o v i m s n a g a m a i da ne s m i j e m o
p o d u z e t i ništa, a p s o l u t n o ništa, da p o k u š a m o saznati bilo što o partiza-
n i m a , pa su t a k o partizani, b a r e m što se nas ticalo, m o g l i m i r n e duše i ne
p o s t o j a t i . N a r a v n o , m i s m o znali d a o n i p o s t o j e , jer s m o t o saznali i z
r a z n i h j a v n i h i z v o r a o b a v j e š t e n j a , n a p r i m j e r i z emisija radio-stanice
» S l o b o d n a J u g o s l a v i j a « , iz p i s a n j a n o v i n a i iz t o m e sličnih i z v o r a . N o ,
o n d a s e i z n e n a d a sve t o izmijenilo. K a d a s m o n a p o k o n p o č e l i d o b i v a t i t e
intercepte (mislim da je to bilo p o č e t k o m siječnja 1 9 4 3 , otprilike tri t j e d n a
prije n e g o što j e K e b l e p o s l a o s v o j č u v e n i m e m o r a n d u m p r e d s j e d n i k u
vlade), p o s t a l o je o č i t o da je o n , K e b l e , čvrsto n a u m i o provesti s v o j u
politiku povezivanja s partizanima i politiku iskorištavanja tog kontakta.
O n j e t a d a vršio s v a k o j a k e p o k u š a j e d a p r o n a đ e višeg oficira k o j i b i b i o
s p r e m a n da o d e u J u g o s l a v i j u k a o n j e g o v , K e b l e o v , č o v j e k i k a o p r e d -
s t a v n i k v o j s k e . M i s l i m da je p i t a n j e što ste ga u p r a v o postavili u k r a j n j o j
m j e r i z a n i m l j i v o . Z a p r a v o je to p i t a n j e što se uistinu d o g a đ a l o 1 9 4 2 . g o -
dine, p i t a n j e k o j e je i te k a k o u m j e s n o u svjetlosti o n o g što z n a m o d a n a s ,
to jest z b o g o k o l n o s t i da su svi d o b r o znali da su partizani v a ž n i , a to
jasno p r o i z l a z i i iz o n e izjave d a n e u srpnju 1942. k o j u ste u p r a v o spo-
menuli. Što se d o g o d i l o u d r u g o j p o l o v i c i 1942. g o d i n e da je a) najprije
spriječilo r a z u m n o z a n i m a n j e za t a k v u j u g o s l a v e n s k u situaciju; i o n d a
b ) p r o b u d i l o u p r a v o t a k v o z a n i m a n j e p r e t k r a j 1942. godine?
M A C L E A N : N e t k o u centrali v o j n e o b a v j e š t a j n e službe u L o n d o n u
m o r a o je znati. A k o u z m e m o u o b z i r činjenicu da je Z a j e d n i č k i štab na-
č e l n i k a š t a b o v a z n a o da d v a d e s e t ili trideset n j e m a č k i h i t a l i j a n s k i h divi-

459.
zija r a d e nešto u j e d n o j m a l o j b a l k a n s k o j zemlji, m o r a m o n a p r o s t o pret-
postaviti da su načelnici š t a b o v a donijeli o d l u k u da se ta stvar izvidi i da
su saznali p r a v u istinu. To je o n o što je meni u s v e m u t o m e t a k o t a j a n -
stveno. M e đ u t i m , č i m je j e d n o m C h u r c h i l l na to n a g a z i o , d o g a đ a j i su se
pokrenuli.
B A R K E R : S a m o , nije l i d o toga d o š l o s a m o z a t o što j e n a s t u p i o p r a v i
strategijski t r e n u t a k ? ! O v d j e s m o utvrdili d a v o j s k a nije bila s t v a r n o
zainteresirana sve do v e l j a č e i o ž u j k a 1 9 4 3 , z a t o je pustila da stvari j e d n o -
stavno idu s v o j i m t o k o m , bez n j e n o g u p l e t a n j a . U arhivi F o r e i g n O f f i c e a
pronašla s a m nešto što s e d o i m a k a o v r l o s t r o g o p o v j e r l j i v i z v j e š t a j M i n i -
starstva rata. A u t o r t o g izvještaja b i o je m a j o r M i c h a e l M a c l a g a n , a n j e g o v
izvještaj nije ništa d r u g o nego i z v a n r e d n o d e t a l j a n i v e o m a d u g i opširan
p r i k a z p a r t i z a n s k i h operacija o d 1 9 4 1 . g o d i n e n a o v a m o . Što t o znači?
To znači da je n e t k o za čitavo to v r i j e m e pratio situaciju u Jugoslaviji,
jer je j a s n o da oni te p o d a t k e nisu m o g l i o d j e d n o m isisati iz prsta. N e t k o
iz V o j n o - o b a v j e š t a j n o g o d j e l a M i n i s t a r s t v a rata r a s p o l a g a o je s k o m p l e t -
n i m p o d a c i m a o J u g o s l a v i j i , ali mislim da ti p o d a c i nisu v o j s k u j e d n o -
s t a v n o z a n i m a l i sve d o k situacija nije p o s t a l a t a k v a da su i ti p o d a c i p o -
stali aktualni. I m a m d o j a m da se tu nije r a d i l o o t o m e da bi S O E
z a d r ž a v a o p o d a t k e , p r i k r i v a o ih; čini mi se da je F o r e i g n O f f i c e u t o k u
1 9 4 z . g o d i n e z n a o savršeno d o b r o što se z b i v a u Jugoslaviji. P o s t o j a l a
je sva sila o b a v j e š t e n j a o p a r t i z a n i m a iz r a z n i h i z v o r a , a sigurno je da je
i SIS i m a o v e o m a m n o g o p o d a t a k a .
T A Y L O R : T a k o je, siguran s a m da ste u p r a v u . Vi ste citirali u s v o m
referatu, a i M a c l e a n je m a l o p r i j e s p o m e n u o G l e n c o n n e r o v m e m o r a n d u m
iz srpnja 1 9 4 z . U v r i j e m e k a d a je n a p i s a o t a j m e m o r a n d u m , G l e n c o n n e r
se nije n a l a z i o u K a i r u . Bio je u L o n d o n u . U to je v r i j e m e b i o šef B a l k a n -
ske sekcije S O E , k o j o j se sjedište n a l a z i l o u L o n d o n u , a d r ž i m k a k o nema
n i k a k v e s u m n j e o t o m e da su n a k a s n i j e do srpnja 1 9 4 z . g o d i n e - v j e r o j a t -
no još i prije t o g a - svi u L o n d o n u : S O E , F o r e i g n O f f i c e , Z a j e d n i č k i štab
načelnika š t a b o v a , saznali da p r a k t i č k i , d o s l o v n o , sve b o r b e u Jugoslaviji,
sve bitke, v o d e partizani. M e đ u t i m , svi p r i p a d n i c i S O E k o j i su se time
bavili postupali su u s k l a d u s d i r e k t i v o m k o j a je bila v e o m a jasna i k o j a
je z a p r a v o bila u v e l i k o j mjeri o d r a z gledišta F o r e i g n O f f i c e a : da je p o -
litika k o j u v o d i v l a d a N j e g o v a V e l i č a n s t v a politika p o d r ž a v a n j a k r a l j e v s k e
j u g o s l a v e n s k e v l a d e i M i h a i l o v i ć a k a o njezina ministra rata. U p r a v o je to
r a z l o g z a š t o l o n d o n s k i S O E nije p a r t i z a n i m a o b r a ć a o n i k a k v u p a ž n j u .
T u u o s t a l o m p o t v r đ u j u i m o j a sjećanja. D a , m i s m o zaista znali što se
zbiva. Ja s a m b o r a v i o u L o n d o n u otprilike sve do svibnja ili l i p n j a 1 9 4 z .
n a l a z i o s a m se na t a k v o m m j e s t u da s a m m o g a o vidjeti sve što je p r o l a z i l o
k r o z naše r u k e . N e m a n i k a k v e s u m n j e o t o m e da s m o u to v r i j e m e doista
znali v e o m a m n o g o o a k t i v n o s t i m a p a r t i z a n a . Bili s m o p o t p u n o svjesni
činjenice da ništa od o n o g što se pripisuje M i h a i l o v i ć u nije n j e g o v o d j e l o i
da mi i dalje, još u v i j e k , p r o v o d i m o v e o m a jasnu i v e o m a o d r e đ e n u
direktivu: d a sva naša p o d r š k a m o r a biti n a m i j e n j e n a M i h a i l o v i ć u . U p r a v o
je G l e n c o n n e r , n a k o n o d l a s k a u K a i r o s r e d i n o m 1 9 4 z . g o d i n e , b i o t a j
k o j i je prvi, i to otprilike u l i s t o p a d u i s t u d e n o m te g o d i n e , p o č e o d o l a z i t i
do s p o z n a j e da b i s m o se s v a k a k o m o r a l i p o v e z a t i i s p a r t i z a n i m a , a ne
samo s Mihailovićem. M e đ u t i m , kada je on to samo nagovijestio L o n d o n u
(u to v r i j e m e ja d o d u š e n i s a m b i o t a m o , ali s a m kasnije v i d i o u K a i r u
t e k s t o v e tih p o r u k a ) , d o b i o j e p o g l a v i o d l o n d o n s k o g S O E - o d n o s n o ,

460.
lupio ga je zapravo po glavi Foreign Office preko londonskog S O E . Prvo-
bitni j e G l e n c o n n e r o v p r i j e d l o g b i o d a n e k o g p o š a l j e m o k a k o b i u h v a t i o
v e z u s p a r t i z a n i m a u H r v a t s k o j , jer se u to v r i j e m e H r v a t s k a s m a t r a l a
srcem i središtem p a r t i z a n s k o g o t p o r a . Mi tada još n i s m o znali da je
T i t o k o m a n d a n t svih p a r t i z a n a i da oni i m a j u o r g a n i z a c i j u s V r h o v n i m
š t a b o m o k o T i t a . Smatrali s m o d a j e H r v a t s k a s a m o p r i r o d n i centar naj-
aktivnijih p a r t i z a n a . A o n d a , u r a z d o b l j u i z m e đ u s t u d e n o g 1942.. i siječnja
1943. u K a i r u se p o j a v i l a i izrasla ideja da p o m a ž e m o o b a k o n j a - to jest
da i d a l j e p o d r ž a v a m o M i h a i l o v i ć a na n j e g o v u o g r a n i č e n o m , s k u č e n o m ,
p o d r u č j u i na jedini način k o j i m b i s m o m o g l i postići da od njega i m a m o
bilo k a k v e koristi, ali da se p o v e ž e m o i s p a r t i z a n i m a i t a k o s a z n a m o što
b i s m o m o g l i s n j i m a p o d u z e t i . P r e m d a j o j se L o n d o n u p o č e t k u p r o t i v i o ,
ta je p o l i t i k a na k r a j u p r i h v a ć e n a .
M A C L E A N : I p r o v o d i l a s e sve d o k r a j a 1943. g o d i n e . K a d a s a m p o -
lazio u J u g o s l a v i j u , d o b i o s a m d i r e k t i v u - na k o j u se d o d u š e nisam b a š
m n o g o o b a z i r a o - da n a s t o j i m uvjeriti T i t a k a k o bi b i l o u p u t n o da se
n a g o d i s M i h a i l o v i ć e m . Istu t a k v u p a r a l e l n u i d o d a t n u d i r e k t i v u d o b i o je
i Bailey, to jest d i r e k t i v u da to isto p o k u š a postići na d r u g o j strani, k o d
M i h a i l o v i ć a . M e đ u t i m , i Bailey i ja s m o z a k l j u č i l i da je ta p o l i t i k a ne-
ostvariva.
T A Y L O R : M i s l i m d a j e prilično jasno što s e z a p r a v o d o g o d i l o . K a d a
je p o č e t k o m 1 9 4 3 . g o d i n e K a i r o n a p o k o n , i to na G l e n c o n n e r o v u inicija-
tivu, d o b i o d o z v o l u da se p o v e ž e s p a r t i z a n i m a , K e b l e je z a k l j u č i o da je
t o v a ž a n p o t e z , p a j e o d l u č i o d a p o k u š a urediti k a k o b i s e t o o b a v i l o p r e k o
S O E , d a b i n a i m e S O E d o b i o t a j p o s a o . Stvorivši j e d n o m t a k v u o d l u k u ,
K e b l e je u p o t r i j e b i o sva sredstva k o j a se m o g u zamisliti da bi to p o s t i g a o ,
k a k o taj p o s a o ne bi ispustio iz r u k u . I t a k o , k a d a je D e a k i n o t i š a o u Jugo-
slaviju, z a p r a v o su bili stvoreni uvjeti za p o č e t a k suradnje s p a r t i z a n i m a .
Suradnje k o j a b i išla p r e k o S O E . K a d a ste s e o n d a vi, M a c l e a n , p o j a v i l i
na p o z o r n i c i , K e b l e je j e d n o s t a v n o o d l u č i o da spriječi n a p r o s t o v a š o d l a -
z a k u J u g o s l a v i j u . Siguran s a m da se u p r a v o to d o g o d i l o , jer s a m d o b r o
p o z n a v a o K e b l e a . T a j je č o v j e k j e d n o s t a v n o sebi z a b i o u g l a v u da će čitav
t a j p r o j e k t z a d r ž a t i u s v o j o j šaci, u r u k a m a S O E .
D E A K I N : I m a m d o j a m d a s e o v d j e iznose d v a gledišta. P o j e d n o m
gledištu neki su ljudi iz S O E znali sve o p a r t i z a n i m a već 1 9 4 2 . g o d i n e .
K a o p o t v r d u z a t o m o ž e m o uzeti G l e n c o n n e r o v u z a b i l j e š k u o d srpnja
1 9 4 2 . M e đ u t i m , isto se t a k o m o ž e tvrditi da su jedini naši ljudi k o j i su
znali za p a r t i z a n e bili ljudi u M i n i s t a r s t v u rata, ali ih to što su znali nije
z a n i m a l o , jer u t o m m o m e n t u nije to i m a l o n i k a k v u strategijsku v a ž n o s t .
Jedna je stvar i p a k sigurna: u s t a n o v i t o m smislu riječi ne m o ž e m o pri-
hvatiti o b j e p r e t p o s t a v k e . Ili su 1 9 4 2 . g o d i n e ljudi na s t a n o v i t i m r a z i n a m a
S O E znali ili nisu znali; ili je za to z n a l o s a m o M i n i s t a r s t v o rata, ali to
nije n i k o m s a o p ć i l o .
S E T O N - W A T S O N : P r e d l o ž i o bih d j e l o m i č n o p o m i r e n j e o v i h k o n t r a -
dikcija. P o s t o j a l a s u stanovita o b a v j e š t e n j a (to n a m p o t v r đ u j e G l e n c o n -
n e r o v a i z j a v a ) , ali su bila p r i l i č n o o s k u d n a i štura i u g l a v n o m su p o t j e c a l a
i z n o v i n s k i h izvještaja. O d n o s n o , k a k o j e t o rekla Elisabeth B a r k e r , posto-
jalo je m n o g o o b a v j e š t e n j a , ali k o n a č n a slika k o j u su ta o b a v j e š t e n j a
stvarala nije baš bila v e o m a jasna. Z n a l o se, na p r i m j e r , da u Jugoslaviji
i m a m n o g o o t p o r a , k o j i nije p o d M i h a i l o v i ć e v o m k o n t r o l o m . T a s p o z n a -
ja proizlazila je u g l a v n o m iz n o v i n s k i h vijesti, iz p o v r e m e n i h k a z i v a n j a

461.
p u t n i k a i iz p o v r e m e n i h i z v j e š t a j a SIS-a. Sjećam se da s m o te z i m e
( 1 9 4 2 - 1 9 4 3 ) imali dva-tri t a k v a izvještaja, k o j i d o d u š e nisu predstavljali
v i s o k o k v a l i t e t a n o b a v j e š t a j n i materijal, ali je k o n a č n a slika k o j u su n a m
d a v a l i bila i p a k p r i l i č n o jasna, a ta je slika g o v o r i l a da sve b o r b e u
Jugoslaviji v o d e p a r t i z a n i . M o r a m n a p o m e n u t i d a t o nisu bila n e p o s r e d n a
o b a v j e š t e n j a niti s u t a o b a v j e š t e n j a d o b i v e n a čitanjem intercepata. D o
t a k v i h o b a v j e š t e n j a došli s m o tek kasnije.
T A Y L O R : F u n d a m e n t a l n o u s v e m u bijaše p o l i t i k a k o j a s e stvarala
uz p u n u p o d r š k u i na inicijativu F o r e i g n O f f i c e a . Sto se ticalo S O E , p r o -
v o đ e n j e te p o l i t i k e z n a č i l o je k o n c e n t r a c i j u svih n a p o r a u podršci M i h a i -
l o v i ć u . M i s l i m da je s tim u vezi z a n i m l j i v a stilizacija G l e n c o n n e r o v e
zabilješke. Iz nje, n a i m e , jasno p r o i z l a z i k a k o nije z n a o s a m o o n , n e g o i
F o r e i g n O f f i c e , da sve bitke k o j e se biju u Jugoslaviji v o d e partizani, a ne
M i h a i l o v i ć . O t o m e nije bilo n i k a k v i h iluzija. M e đ u t i m , p r e m d a se to
z n a l o , p o l i t i k a v l a d e N j e g o v a V e l i č a n s t v a bila j e p o l i t i k a p o d r ž a v a n j a
M i h a i l o v i ć a , a S O E je s m i o voditi s a m o t a k v u p o l i t i k u i bilo mu je nare-
đ e n o da je i dalje v o d i .
D E A K I N : G o d i n e 1942., u v r i j e m e k a d a je G l e n c o n n e r n a p i s a o s p o -
m e n u t u z a b i l j e š k u , jedina o b a v j e š t e n j a o Jugoslaviji k o j a su bila d o s t u p n a
S O E b i j a h u o b a v j e š t e n j a d o k o j i h s e d o l a z i l o h v a t a n j e m emisija radio-sta-
nice » S l o b o d n a J u g o s l a v i j a « i p r a ć e n j e m p i s a n j a švicarske i d r u g e n e u -
tralne štampe. R a z u m i j e se da to nije m o g l o biti d o v o l j n o da p o s l u ž i
G l e n c o n n e r u k a o p o v o d d a napiše z a b i l j e š k u o k o j o j g o v o r i m o .
T A Y L O R : P o s v o j prilici nije b i l o d o v o l j n o k o o r d i n a c i j e . P o s t o j a l a
je stanovita k o l i č i n a prilično v i s o k o k v a l i t e t n i h o b a v j e š t a j n i h p o d a t a k a , ali
S O E nije o n j i m a b i o o b a v j e š t a v a n . P r e m a t o m e ništa o d o n o g što j e S O E
z n a o (a što je z n a o m o ž e m o r a z a b r a t i iz G l e n c o n n e r o v a m e m o r a n d u m a )
nije bilo o b a v j e š t a j n i materijal n a r o č i t o v i s o k e kvalitete. T o što j e S O E
z n a o bilo je d o v o l j n o da on b u d e s a s v i m siguran k a k o su u Jugoslaviji
aktivni partizani, a ne M i h a i l o v i ć , ali ta s p o z n a j a nije bila rezultat posje-
d o v a n j a o b a v j e š t e n j a k o j a b i bila t a k o detaljna k a o o n a d o k o j i h s e d o l a -
zilo iz raznih d r u g i h i z v o r a , u g l a v n o m iz intercepata.
W O O D H O U S E : Kad već g o v o r i m o o problemu zataškavanja poda-
t a k a i o t o m e k a k o o b a v j e š t e n j a nisu stizala u r u k e o n i m a k o j i m a su z a -
p r a v o m o r a l a biti n a m i j e n j e n a , mislim d a s e m o ž e k a z a t i k a k o j e j a s n o
k a o na d l a n u da je K e b l e b i o veliki k r i v a c za to, -i to i z m e đ u o s t a l o g i z b o g
t o g a što je, k a k o se priča, b i o v e o m a č u d a n tip. Svi z n a m o da je on b i o
i z v a n r e d a n č o v j e k , ali m i s l i m da su n j e g o v i p o s t u p c i u t o j 1 9 4 2 . g o d i n i ,
k o j a je za nas bila doista v e o m a teška g o d i n a , bili u v j e t o v a n i d j e l o v a n j e m
još j e d n o g f a k t o r a osim o n o g o k o j e m je g o v o r i o S e t o n - W a t s o n . D o š l o je
to jasno do i z r a ž a j a u referatu S w e e t - E s c o t t a , u o n o m e n j e g o v u dijelu
g d j e s e opisuje č u d n a o r g a n i z a c i j s k a struktura t a d a š n j e g a k a i r s k o g S O E .
T a s e struktura, k a k o n a m j e o b j a s n i o S w e e t - E s c o t t , p o v r e m e n o d o d u š e
m i j e n j a , ali je u r a z d o b l j u k o j e nas o v d j e z a n i m a , to jest u t o k u 1 9 4 2 . g o -
dine, bila izrađena p o f u n k c i o n a l n o m , a n e p o g e o g r a f s k o m k l j u č u . Z a t o
je d o š l o do č u d n e situacije da je kairski S O E u s v a k o m od s v o j i h z a s e b n i h
o d j e l a z a o b a v l j a n j e z a s e b n i h f u n k c i j a i m a o j u g o s l a v e n s k u sekciju, g r č k u
sekciju i a l b a n s k u sekciju, a te sekcije nisu o d r ž a v a l e v e z u s o d g o v a r a j u ć i m
s e k c i j a m a - j u g o s l a v e n s k o m , g r č k o m ili a l b a n s k o m - u d r u g i m o d j e l i m a
k a i r s k o g S O E . A k o želite d o k a z z a t u m o j u t v r d n j u , m o ž e t e g a naći u re-

462.
f e r a t u 1 što s a m g a prošle g o d i n e o b j a v i o o t o m e k a k v e s m o u p u t e bili
dobili M y e r s i ja u vezi s o p e r a c i j o m G e o r g o p o t a m u s . U t o m s a m r e f e r a t u
o b j a v i o tekst naše o p e r a t i v n e z a p o v i j e d i , d u g a č a k d o k u m e n t p u n t a k o -
z v a n i h o b a v j e š t a j n i h p o d a t a k a , u k o j e m i p a k nije b i l o ni riječi o E A M - u
ili o K K E - u ili o l j u d i m a (osim j e d n o g j e d i n o g izuzetka) s k o j i m a s m o
imali s u r a đ i v a t i u t o j operaciji. T o s e d o g o d i l o p r e m d a n a m d o k u m e n t i
k o j e j e p r o u č i o C l o g g p o k a z u j u savršeno jasno d a s u z a p o s t o j a n j e E A M - a
i za u l o g u K K E - a v e ć t a d a znali savršeno d o b r o i F o r e i g n O f f i c e , i M i n i -
starstvo rata, i V r h o v n a K o m a n d a u K a i r u , i ostali odjeli k a i r s k o g S O E .
M A C L E À N : H t i o b i v a s u p o z o r i t i n a citat što g a j e E l i z a b e t h B a r k e r
izvadila i z m e m o r a n d u m a F o r e i g n O f f i c e a o d 7 . l i p n j a 1 9 4 4 . T a j citat
glasi: » A k o je i t k o k r i v za s a d a š n j u situaciju u k o j o j su p o k r e t i p o d v o d -
s t v o m k o m u n i s t a n a j j a č i elementi u Jugoslaviji i G r č k o j , o n d a s m o to mi
sami. R u s i su j e d n o s t a v n o sjedili po strani i gledali k a k o mi za njih o b a v -
l j a m o n j i h o v p o s a o . « Ja bih t o m e d a o o v a j k o m e n t a r . Sjedeći po strani i
puštajući d a Britanci p o m a ž u T i t a , Rusi s u postigli s u p r o t n o o d o n o g što
su htjeli postići. Ne p o m a ž u ć i p a r t i z a n e , oni su s v o j o j stvari učinili slabu
uslugu, d o k s m o mi, p o m a ž u ć i p a r t i z a n e , n a k r a j u stekli n j i h o v o prijateljstvo.
S E T O N - W A T S Ö N : Izgleda m i doista č u d n a s a m a p o m i s a o n a t o d a
b i k r a l j Petar, d a j e k o j i m s l u č a j e m i p a k b i o otišao T i t u , uspio T i t a n a
nekin način o b u z d a t i .
M A C L E A N : I m a t e p r a v o , t o j e doista bila č u d n a ideja. M e đ u t i m ,
C h u r c h i l l u , k o j i je u d n u d u š e b i o r o m a n t i k , m o r a l a se svidjeti ideja
d a s e mladi k r a l j p r i d r u ž i s v o m n a r o d u k o j i s e b o r i . P o C h u r c h i l l o v o j
direktivi ja s a m s o n d i r a o T i t a o t o m e j o š u l i s t o p a d u 1 9 4 3 . i d o b i o s a m
d o j a m d a o n nije p o t p u n o p r o t i v t e ideje. N j e m u b i t o n a r a v n o p o m o g l o
u Srbiji, a m o ž d a je u v i d i o da k r a l j Petar n e m a b o g z n a k a k o čvrst k a r a k t e r .
B A R K E R : A l i zašto s e o n d a taj isti T i t o 1 9 4 4 . g o d i n e t a k o s n a ž n o
o d u p i r a o ideji da se sastane s k r a l j e m Petrom?
M A C L E A N : U m e đ u v r e m e n u s e d o 1 9 4 4 . g o d i n e p r o m i j e n i l a situacija.
Partizani su o j a č a l i u Srbiji. I ne s a m o to. Č i t a v a n j i h o v a p o z i c i j a bila
j e z a p r a v o m n o g o jača, p a i m z a t o nije bilo p o t r e b n o d a čine t a k v e ustup-
ke. D a n a s z n a m o d a j e Staljin n a g o v a r a o T i t a d a primi k r a l j a Petra k a k o
bi n a m u g o d i o i da ga o n d a d a d e ubiti. 2 Prilično tipično za Staljina.
B A R K E R : N e š t o što n i s a m i m a l a v r e m e n a istražiti, a u vezi je sa
z b i v a n j e m u ljetu 1944. g o d i n e , jest C h u r c h i l l o v p o t p u n i p r e o k r e t , do
k o j e g a je d o š l o j o š prije n e g o što se on sastao s T i t o m . Č i m je T i t o
stigao n a o t o k V i s , C h u r c h i l l j e o d m a h p o č e o g o v o r i t i : » P o š a l j i m o o d m a h
k r a l j a n a V i s jer, r u k u n a srce, o n i m a isto t a k o p r a v o d a b u d e t a m o k a o
Tito. Sada ih m o ž e m o povezati.« Međutim, Eden mu je odgovorio: »Ne,
mi to ne m o ž e m o uraditi.« Z a i s t a su č u d n e riječi k o j e je C h u r c h i l l u to
v r i j e m e u p o t r i j e b i o , riječi k o j e s u z a p r a v o značile: » T a k o , sada g a i m a -
m o ! « - misleći na T i t a . 8

1 C. M. W o o d h o u s e , Early British Contacts with the Greek Resistance in 1942.

(Balkan Studies, XII, 1972).
2 V. Dedier, Tito speaks (London 1953).

3 Vidi osobnu zabilješku predsjednika vlade ministru vanjskih poslova (redni broj
H. 685/4) od 5. lipnja 1944 (Arhiva Foreign O f f i c e a 371/44291) i Edenovu zabilje-
šku k o j o m je odgovorio Churchillu 7. lipnja 1944 (Arhiva Foreign O f f i c e a 371/44291).
T a k o đ e r vidi pismo predsjednika vlade generalu Wilsonu i Haroldu Macmillanu ( T O O
2220 O Z ) od 10. lipnja 1944 (ibid.).

463.
 M A C L E A N : Z a m e n e j e t o v e o m a z a n i m l j i v o jer m i s e t a k o o b j a š -
n j a v a nešto što se d o g o d i l o k a d a je T i t o o d l a z i o s V i s a . Bili s m o uredili
n e k a T i t o o d e s V i s a da posjeti generala W i l s o n a . B i l o je to u srpnju
1 9 4 4 . M e đ u t i m , u p o s l j e d n j i čas, s a m o d a n prije n e g o što je po n j e g a
i m a o d o ć i a v i o n - u to vrijeme » d a k o t e « su već m o g l e slijetati na V i s -
T i t o je d o š a o k m e n i , pa s m o z a j e d n o ručali u m o j o j kantini. N a k o n r u č k a
T i t o je r e k a o : » H t i o bih s v a m a o n e č e m r a z g o v a r a t i . « O d v e o s a m ga u
s v o j u s o b u n a g o r n j e m k a t u jedne m a l e k u ć e u k o j o j s a m t a d a s t a n o v a o ,
i on mi je r e k a o : » N e m o g u sutra p o ć i u p o s j e t u v r h o v n o m k o m a n d a n t u . «
R a z u m i j e s e d a m e t o nije n i n a j m a n j e o b r a d o v a l o , p a s a m m u r e k a o :
» G r u b o s t p r e m a v r h o v n o m s a v e z n i č k o m k o m a n d a n t u m o ž e v a m donijeti
s a m o štetu.« On mi je na to o d g o v o r i o : » N e radi se s a m o o t o m e . Stvar
je m n o g o k o m p l i c i r a n i j a . « R a z u m i j e se da ja t a d a n i s a m i m a o ni p o j m a
o t o m e da ga naši žele suočiti s k r a l j e m P e t r o m . Da s a m z n a o za tu ideju,
e n e r g i č n o bih j o j se suprotstavio.
B A R K E R : P o č e t k o m 1943. g o d i n e d o š l o j e d o n o v o g p r e k r a j a n j a j u g o -
s l o v e n s k e vlade. J o v a n o v i ć , k o j i je u to vrijeme b i o njen p r e d s j e d n i k ,
zacijelo je imao stanovitu predodžbu o tome k a k o puše vjetar. K a k o bilo
d a b i l o , o n j e m a n j e - v i š e s l u ž b e n o z a p i t a o našeg a m b a s a d o r a , G e o r g e a
R e n d e l a , n a m j e r a v a m o li mi i dalje p o d r ž a v a t i M i h a i l o v i ć a , jer ga on ne
m o ž e z a d r ž a t i u s v o j o j vladi a k o s m o mi odlučili da p r o m i j e n i m o s v o j u
politiku. Rendel mu je odgovorio: »Nema promjene!«, pa je Jovanović
o s t a v i o M i h a i l o v i ć a u vladi. M i s l i m da s m o J o v a n o v i ć u m o g l i reći b a r e m
to da o M i h a i l o v i ć u g a j i m o stanovite sumnje. N a r a v n o , z a c i j e l o se r a d i l o
o t o m e da F o r e i g n O f f i c e nije h t i o otkriti što misli prije n e g o u h v a t i m o
vezu s p a r t i z a n i m a . 1
B A I L E Y : K a d v e ć g o v o r i m o o M i h a i l o v i ć e v o j s u r a d n j i s neprijateljem,
treba s v a k a k o n a p o m e n u t i da s m o mi tu s u r a d n j u o d o b r i l i v e ć u srpnju
1942, a to s m o uradili z a t o što s m o v j e r o v a l i da će, k a d k u c n e čas, sve
talijansko o r u ž j e , m o ž d a č a k n e k e talijanske jedinice u C r n o j G o r i , za-
vršiti na n a š o j strani.

1 Vidi zabilješku Rendela o razgovoru s Jovanovićem od 31. prosinca 194z (Arhiva

Foreign O f f i c e a 371/37578). Vidi također zabilješku E. M. Rosea od 1. siječnja 1943

o razgovoru koji se vodio između Rendela, Sargenta i H o w a r d a . Oni su se na tom sa-
stanku dogovorili k a k o će naša formulacija biti da u našoj politici nije došlo ni do
k a k v e promjene, ali ne smijemo preuzeti nikakvu obavezu da ćemo nastaviti u podr-
žavanju Mihailovića.

464.
 13. Diskusija o referatu Deakina

W O O D H O U S E : H t i o bih k a z a t i n e k o l i k o riječi o o č i t o pot-

p u n o u v j e r l j i v o j tezi Bilia D e a k i n a da v a ž n o s t i m a g i n a r n o g p l a n a o invaziji
na B a l k a n treba tražiti u n j e g o v u u č i n k u : a) na neprijatelja, b) na naše
saveznike. D e a k i n je d o d u š e g o v o r i o o Jugoslaviji, ali to što je r e k a o
j e d n a k o vrijedi za G r č k u . K o m u n i s t i č k o v o d s t v o u G r č k o j b i l o je isto
t a k o p r e v a r e n o i p o v j e r o v a l o je da se s p r e m a veliki s a v e z n i č k i desant u
G r č k o j ili n e g d j e n a o b a l a m a B a l k a n a . B r i g a d n i general M y e r s b i o j e je-
dini č o v j e k u G r č k o j k o j e m u je bilo r e č e n o da će i s k r c a v a n j e biti i z v r š e n o
na Siciliji. M y e r s je tu t a j n u p o v j e r i o s a m o m e n i i n i k o m e d r u g o m , pa
su z a t o svi g r č k i gerilci bili u b a č e n i u o p e r a c i j u , k o j u s m o n a z v a l i A n i -
m a l s , a to su u r a d i l i ne z n a j u ć i što z a p r a v o rade. N o , i p a k su b r z o p l e t o
stvorili isti z a k l j u č a k k a o i N i j e m c i : da je ta o p e r a c i j a p o s v e s i g u r n o u v o d
u s a v e z n i č k o i s k r c a v a n j e u G r č k o j . M e đ u t i m , č a k i n a k o n desanta na Si-
ciliji, koji je p o k a z a o da G r č k a i p a k nije m e t a invazije, i N i j e m c i i g r č k e
k o m u n i s t i č k e v o đ e ostali su p o d j e d n a k o u z a b l u d i , pa su i jedni i d r u g i i
d a l j e očekivali i s k r c a v a n j e u G r č k o j . Ja s a m p o t p u n o siguran, p r e m d a ne
m o g u iznijeti d o k a z e , z a t o k o j i b i p o t j e c a l i o d g r č k i h k o m u n i s t a , d a s u
oni, to jest k o m u n i s t i , u p r a v o z b o g t o g a što su v j e r o v a l i da predstoji
s a v e z n i č k o i s k r c a v a n j e , p o k r e n u l i u r u j n u 1 9 4 3 . o n o što će ostati u g r č k o j
povijesti z a b i l j e ž e n o k a o p r v a r u n d a g r a đ a n s k o g rata. N j i h o v j e cilj b i o d a
p o k u š a j u zbrisati, uništiti, sve s u p a r n i č k e snage o t p o r a i da t a k o b u d u
jedini na p o p r i š t u u času k a d se mi i s k r c a m o . D r u g i m riječima, naša je
v a r k a d o d u š e bila uspješna, ali je d o n i j e l a o z b i l j n e i n e p r e d v i đ e n e p o -
sljedice.
D E A K I N : M i s l i m da je s tim s v a k a k o p o v e z a n a i činjenica da je
(njemačka) Prva alpska divizija, k o j a je, u o č e k i v a n j u i s k r c a v a n j a u J u g o -
slaviji bila p o s l a n a u J u g o s l a v i j u da uništi t a m o š n j i p o k r e t o t p o r a , pre-
b a č e n a u G r č k u č i m su N i j e m c i zaključili da će i s k r c a v a n j e biti i p a k
izvršeno u G r č k o j , a ne u J u g o s l a v i j i .
M Y E R S : M o ž d a je za to o čemu upravo razgovaramo relevantno
nešto što ću v a m sada k a z a t i . K a d a s a m u svibnju p r i m i o s p o m e n u t u n a j -
strože p o v j e r l j i v u i n a d a s v e v a ž n u b r z o j a v k u u k o j o j su se iznosili b u d u ć i
saveznički p l a n o v i , p r v o što s a m u r a d i o bilo je da s a m je uništio, a o d m a h
poslije t o g a o b a v i j e s t i o s a m K a i r o da ć e m o , u s k l a d u s n j i h o v i m p o s l j e d -
n j i m d i r e k t i v a m a , nastojati da u r o k u od d v a mjeseca d o v e d e m o (grčke)
snage o t p o r a do n a j v e ć e g m o g u ć e g s t u p n j a d j e l o t v o r n o s t i i aktivnosti.
U j e d n o sam z a t r a ž i o da mi se r e k n e k a d a će doći red na G r č k u . N a i m e ,
d o b r o sam z n a o d a ć e snage E L A S - a , a k o i h n e b u d e m n a o v a j ili o n a j
n a č i n p o t p u n o a n g a ž i r a o , p o n o v n o nasrnuti n a Z e r v a s a . Poslije n e k o g

30 Britanska politika
465
v r e m e n a d o b i o s a m o d g o v o r d a G r č k a i o n a k o neće biti o s l o b o đ e n a p r i j e
k r a j a 1 9 4 3 . g o d i n e , a m o ž d a č a k niti d o p r o l j e ć a 1 9 4 4 . g o d i n e . R e č e n o m i
je n e k a se z b o g t o g a ne z a b r i n j a v a m , jer će se, z b o g s a v e z n i č k i h m j e r a
z a v a r a v a n j a , neprijatelj plašiti invazije. M o r a m priznati d a m e j e o d g o v o r
K a i r a i p a k v e o m a z a b r i n u o . D o b i o s a m d o j a m d a kairski S O E j e d n o s t a v -
n o n e z n a s k a k v i m s a m p r o b l e m o m suočen. N a i m e , n a p r o s t o n i s a m
m o g a o i n i s a m s m i o dopustiti da snage o t p o r a o s t a n u d u ž e v r i j e m e n e a k -
tivne. M o r a o s a m se i dalje truditi da o n e o j a č a j u b a r e m u m o r a l n o m i
k v a l i t a t i v n o m p o g l e d u , a k o već n e i k v a n t i t a t i v n o . N a k o n što s a m t e p r o -
bleme razmotrio s W o o d h o u s e o m , poslao sam Kairu brzojavku u kojoj
s a m r e k a o k a k o s m a t r a m bitno v a ž n i m d a o d e m i z G r č k e i o s o b n o o b -
j a s n i m s v o j i m s t a r j e š i n a m a te p r o b l e m e .
B A I L E Y : M o g u l i v a m postaviti j e d n o pitanje? D e a k i n k a ž e d a nije
bio u p o z o r e n da predstoji talijanska k a p i t u l a c i j a , a vi to isto k a ž e t e o
sebi. H t i o b i h v a s u p o z o r i t i na nešto što se d o g o d i l o u M i h a i l o v i ć e v u
š t a b u , a b i l o je u vezi s m o j o m p r v o m v e l i k o m s v a đ o m k o j u s a m s n j i m
i m a o . M i h a i l o v i ć j e s a z n a o z a t a l i j a n s k u k a p i t u l a c i j u n a isti n a č i n k a o m i :
preko radija. O d m a h poslije toga poslao je po mene i zatražio od mene
o b j a š n j e n j e . U p r a v o t a d a stigla je iz K a i r a p r v a p o r u k a u vezi s k a p i t u l a c i -
j o m Italije. U t o j p o r u c i K a i r o nas nije o b a v i j e s t i o da su T a l i j a n i k a p i t u l i -
rali, jer s m o to v e ć i o n a k o bili čuli p r e k o r a d i j a , n e g o je s u g e r i r a o da bri-
t a n s k a misija p r e u z m e brigu o p r e u z i m a n j u t a l i j a n s k o g o r u ž j a . Jeste Li i vi
u G r č k o j primili t a k v u direktivu?
W O O D H O U S E : D a . N o , m i s m o z a p r a v o još prije t o g a bili z a p o č e l i
p r e g o v o r e s k o m a n d a n t o m divizije »Pinerolo« u Tesaliji. T a j se č o v j e k
z v a o Infante, u p r v o m s v j e t s k o m ratu d o b i o je v i s o k o b r i t a n s k o o d l i k o v a -
nje i v e ć je o d a v n o s h v a t i o da se Italija b o r i na p o g r e š n o j strani, pa je još
prije M u s s o l i n i j e v a p a d a p o č e o s n a m a p r e g o v a r a t i o p r e d a j i s v o j e divi-
zije. T o j e n a k r a j u u r a d i o , t o jest p r e d a o j e diviziju č i m s m o m i d o b i l i
direktivu d a p r i h v a t i m o njezinu p r e d a j u , p a s m o t a k o dobili 1 4 000 tali-
janskih v o j n i k a k a o o r g a n i z i r a n u f o r m a c i j u . Predavali su se d o d u š e i
m n o g i drugi T a l i j a n i , p o č i t a v o j G r č k o j , ali s e o v d j e p r e d a l a č i t a v a j e d n a
k o m p l e t n a talijanska divizija sa svim o r u ž j e m i s v o m r a t n o m o p r e m o m .
R a z u m i j e s e d a j a o s o b n o n i s a m m o g a o preuzeti k o m a n d u n a d t o m divi-
z i j o m i n a d s v i m tim silnim T a l i j a n i m a k o j i su se predali, z a t o s a m gene-
rala I n f a n t e a i n j e g o v u diviziju p r e t v o r i o u suratnike, k a z a o im da z a d r ž e
o r u ž j e i da se o d s a d b o r e na n a š o j strani. O n i su to n e k o vrijeme činili,
ali je m e n i b i l o p o t p u n o j a s n o da m o r a m - a k o želim da sve b u d e i u f o r -
m a l n o m p o g l e d u k a k o treba, jer s m o t a d a i p a k imali z a j e d n i č k u k o m a n d u
- n a g o v o r i t i sve gerilske v o đ e da z a j e d n o s n a m a p o t p i š u primirje s T a l i -
janima. T a k o s m o lijepo svi z a j e d n o potpisali t o primirje, ali j e bilo p o t -
p u n o jasno d a ć e s e E L A S d o č e p a t i svega t o g a silnog o r u ž j a č i m m u s e z a
t o pruži prilika, čim b u d e m o g a o . E L A S j e još prije t o g a u h v a t i o k o n t a k t
s l j u d s t v o m divizije p r e k o p a r t i j s k i h k a d r o v a u n j o j , a sada je p o č e o o b r a -
đ i v a t i v o j n i k e . N a k r a j u s u T a l i j a n e p o t p u n o demoralizirali, razbili i h u
m a l e g r u p e i grupice i na t a j se način o b o g a t i l i za 14 000 k o m a d a p u š a k a ,
č e m u je t r e b a l o d o d a t i i b r d s k u artiljeriju i avione. D i l e m a s k o j o m s a m se
t a d a s u o č i o bila je j e d n a od n a j t e ž i h pred k o j i m a s a m se i k a d n a š a o , iz-
m e đ u o s t a l o g i z b o g t o g a što general Infante nije htio potpisati p r i m i r j e
ni s k i m n e g o s a m o sa m n o m . S m a t r a o je, n a i m e , da će m o j p o t p i s biti
jedina g a r a n c i j a d a j e p r i m i r j e s k l o p l j e n o p r o p i s n o , s k l o p l j e n o k a k o t r e b a .

466.
R a z u m i j e se da sa stajališta E L A S - a t a k v o p r i m i r j e ne bi b i l o u r e d u , pa je
jedina alternativa k o j u sam i m a o bila d a d o p u s t i m n e k a sve t o silno o r u ž j e
p a d n e l i j e p o u ruke N i j e m a c a , što n a r a v n o n i s a m s m i o d o z v o l i t i . Još uvi-
jek n e z n a m jesam l i i s p r a v n o p o s t u p i o , ali z n a m d a s a m p o s t u p i o o n a k o
k a k o mi je z a p r a v o bilo n a r e đ e n o da p o s t u p i m . U s v a k o m s l u č a j u bila je
to v r l o n e z g o d n a i š k a k l j i v a dilema. Situacija bi n a r a v n o bila p o t p u n o
d r u k č i j a da se divizija »Pinerolo« nalazila na d r u g o j strani p l a n i n s k o g
Lanca P i n d a .
M A C L E A N : T i t o j e n a r a v n o b i o bijesan k a d a j e s a z n a o z a » f i f t y - f i f t y «
p o g o d b u C h u r c h i l l a i Staljina, k o j u su o n i sklopili 1944. g o d i n e . Ja s a m
za to s a z n a o iz b r z o j a v k e k o j u s a m p r i m i o u B e o g r a d u . U B e o g r a d s a m
stigao 20. l i s t o p a d a , istoga d a n a k a d a je g r a d o s l o b o đ e n . N i s a m p r a v o ni
stigao u B e o g r a d , a v e ć mi je došla v r l o s t r o g o p o v j e r l j i v a b r z o j a v k a od
Foreign O f f i c e a , u k o j o j su me obavijestili o t o j p o g o d b i . M o r a m priznati
da s a m o s t a o z a p a n j e n i p o m i s l i o da će nastati v e o m a n e z g o d n a situacija
k a d T i t o z a t o sazna. M e đ u t i m , k o l i k o z n a m , o n j e z a t o s a z n a o t e k na-
k o n rata, zar ne?
D E A K I N : N e , t o nije t o č n o . O t o m e g a j e z a p r a v o v e ć t a d a o b a v i j e s t i o
C h u r c h i l l . Pročitat ć u v a m tekst b r z o j a v k e k o j u j e C h u r c h i l l p o s l a o M a c -
leanu 3. p r o s i n c a 1 9 4 4 :

»Molim vas da maršalu Titu podnesete slijedeću moju poruku.

Prijepis ove brzojavke šaljem i maršalu Staljinu. Kao što znate, s mar-
šalom Staljinom i sovjetskom vladom dogovorili smo se da ćemo
prema Jugoslaviji voditi koliko je god to moguće zajedničku poli-
tiku, pa će zato naš utjecaj tamo biti na ravnopravnoj osnovi. Me-
đutim, izgleda da vi prema nama postupate sa sve većom mržnjom.
Možda vas vaše ambicije da okupirate talijanske teritorije na sje-
vernom Jadranu navode na to da gledate sa sumnjom i nesklonošću
svaku vojnu operaciju koju poduzimamo na vašim obalama protiv
Nijemaca. Već sam vam rekao da će sva teritorijalna pitanja rješa-
vati tek mirovna konferencija. O njima će se prosuđivati bez obzira
na to što je tko zauzeo u toku rata. U svakom slučaju moralo bi
vam biti jasno da ti problemi ne bi smjeli ometati sadašnje vojne
operacije.«
M A C L E A N : B i l o je u to v r i j e m e n e k i h n e z g o d n i h incidenata u D a l -
maciji.
D E A K I N : T o što s a m u p r a v o k a z a o u p o t p u n j u j e p o d a t a k d a j e C h u r -
chill p o s l a o Staljinu k o p i j u b r z o j a v k e k o j u j e u p u t i o T i t u . B r z o j a v k a Sta-
ljinu z a p o č i n j a l a je o v i m riječima: »S o b z i r o m na d o g o v o r o z a j e d n i č k o j
politici p r e m a J u g o s l a v i j i , š a l j e m v a m k o p i j u b r z o j a v k e k o j u s a m n a ž a l o s t
m o r a o poslati T i t u . Bit ć e m i v e o m a d r a g o d a č u j e m v a š a gledišta.« Sta-
ljinov o d g o v o r s a č u v a n je u j e d n o j zabilješci F o r e i g n O f f i c e a . Staljin je o d -
g o v o r i o da se, prije n e g o što p o š a l j e s v o j e p r i m j e d b e , želi p o s a v j e t o v a t i
s T i t o m . P r e t p o s t a v l j a m da je to doista u r a d i o prije n e g o što je T i t o p o -
slao s v o j o d g o v o r . T i t o v o d g o v o r , k o j i se ne n a v o d i u o v o j zabilješci, do-
šao j e F o r e i g n O f f i c e u p r e k o M a c l e a n a . O d g o v o r s e o d n o s i n a sve t v r d n j e
u C h u r c h i l l o v o j b r z o j a v c i , o s i m na o n a j njezin d i o k o j i se o d n o s i na »fifty-
- f i f t y « . O t o m e nema ni riječi.
M A C L E A N : R a z u m i j e se, d a k a z a t i k a k o ć e s e p r e m a n e k o j zemlji v o -
diti r a v n o p r a v n a zajednička p o l i t i k a nije isto k a o k a d se rekne: »Podijelit

25* 467
ć e m o vas f i f t y - f i f t y ! « K a d a s a m s T i t o m prvi put r a z g o v a r a o o o v o j ne-
z g o d n o j temi, a to je b i l o poslije rata, p o t r u d i o s a m se da mu o b j a s n i m
k a k o ta p o g o d b a nije značila n i k a k v u p o d j e l u utjecajnih sfera - i da se
meni uvijek činila p r i l i č n o g l u p o m .
B A R K E R : N i j e li ta p o g o d b a , u času k a d a je bila s k l o p l j e n a , d a k l e u
p o č e t k u , značila d a ć e m o R u s i m a prepustiti u p r a v l j a n j e n j i h o v i m s u h o -
z e m n i m s n a g a m a , a mi ć e m o opremiti n j i h o v e zračne snage?
D E A K I N : T r e b a imati n a u m u d a j e C h u r c h i l l o v o vlastito o b j a š n j e n j e
(a mislim da su ga kasniji d o g a đ a j i potvrdili) još u v i j e k v e o m a k o n t r o -
verzno. S i g u r n o je da je C h u r c h i l l o v a jedina n a m j e r a bila da p o k u š a nešto
izvući iz Staljina, da ga isprovicira da r e k n e nešto na temelju čega će o n d a
o n , tj. C h u r c h i l l , dobiti k a k v u t a k v u sliku o t o m e k u d a z a p r a v o smjera
C r v e n a a r m i j a . B i o j e t o n a p r o s t o p o k u s n i b a l o n , g u r n u t p r e k o stola z a
k o j i m su večerali. Poslije večere C h u r c h i l l je v l a s t i t o m r u k o m n a p i s a o na
k o m a d p a p i r a niz p o s t o t a k a , ali to što je na taj način u r a d i o nije i m a l o ni
u k o m smislu predstavljati bilo k a k v u p o g o d b u . C h u r c h i l l j e z a p r a v o č a k
p o s l a o R o o s e v e l t u b r z o j a v k u , u k o j o j ga je o b a v i j e s t i o da će to u t a n a č e n j e
vrijediti s a m o tri m j e s e c a . Jedina C h u r c h i l l o v a intencija u s v e m u t o m e
bila j e z a p r a v o d a s a z n a k a m o ide C r v e n a a r m i j a . O n nije p o k u š a o p o d i -
jeliti B a l k a n . M o ž d a je s v o j i m p o s t u p k o m s t v o r i o p o g r e š a n d o j a m , ali je
jedino na što se m o g u osloniti i u što m o g u biti siguran o n o što je o n ,
C h u r c h i l l , mislio da je uradio.
M A C L E A N : M o r a m reći d a j e u m e n i t o p o b u d i l o p o g r e š a n d o j a m .
B A R K E R : P r e g o v o r i s R u s i m a trajali su j o š od t r a v n j a .
W O O D H O U S E : T o č n o je da su se r a z g o v o r i vodili već četiri ili pet
mjeseci, ali to nisu bili r a z g o v o r i v o đ e n i sa ciljem da se u t v r d e ili u g o v o r e
bilo k a k v i postoci.
M A C L E A N : P r e t p o s t a v l j a m da su partizani načuli o j e d n o j ideji, k o j a
je bila na snazi sve do k r a j a 1 9 4 3 . g o d i n e , to jest o ideji da se J u g o s l a v i j a
podijeli na u t j e c a j n e sfere i z m e đ u četnika i p a r t i z a n a , što bi se z a p r a v o
svelo na isto.
D E A K I N : O n i s u t o saznali n a v e o m a j e d n o s t a v a n način. Bailey j e
o v d j e s p o m i n j a o b r z o j a v k u o » I b a r s k o m p l a n u « . M i s l i m da ta b r z o j a v k a
nije p o t e k l a i z k a i r s k o g S O E , n e g o j e došla i z V r h o v n e k o m a n d e z a Sred-
nji istok. M i s l i m da je to u s v o m p r v o b i t n o m o b l i k u bila v o j n a b r z o j a v k a .
P o s l a n a je B a i l e y u u Jugoslaviji n a k o n što je naša misija otišla u C r n u
G o r u , pa t a k o n i s m o za nju saznali i n i s m o dobili n i k a k v e upute u vezi
s n j o m . M e đ u t i m , i p a k se p r o č u l o , s v a k a k o ne iz naše misije, da p o m i š l j a -
m o n a n e k a k v u p o d j e l u J u g o s l a v i j e n a »sfere«.
B A I L E Y : »Ibarski p l a n « predložili s m o H u d s o n i j a n e d u g o n a k o n
m o g d o l a s k a u J u g o s l a v i j u , ali je o č i t o da je taj p l a n »bio u z r a k u « i n e k o
vrijeme prije t o g a . M e n e z a p r a v o ne i z n e n a đ u j e činjenica da je z a d o b i o
stanovit d o j a m v j e r o d o s t o j n o s t i . M e đ u t i m , htio bih u p o z o r i t i n a dvije-tri
v e o m a m i n o r n e o k o l n o s t i . T o č n o je da ja, u p r a v o k a o i W o o d h o u s e u
G r č k o j , nisam bio p r e t h o d n o u p o z o r e n d a predstoji k a p i t u l a c i j a Italije.
V i j e s t o t o m e p r i m i o s a m u n a j n e z g o d n i j i m o k o l n o s t i m a . Č i t a v taj d a n bili
s m o u p o k r e t u . B u d u ć i da p u n a četiri t j e d n a naši nisu bacili četnicima ni
j e d n u jedinu p o š i l j k u r a t n o g m a t e r i j a l a , b i o s a m u » m a g a r e ć o j k l u p i « , to
jest u m j e s t o da jašem s M i h a i l o v i ć e m i s n j e g o v i m š t a b o m na čelu k o l o n e ,
m o r a o s a m jahati na z a č e l j u k o m o r e . O t p r i l i k e u devet sati, k a d a se v e ć
p o t p u n o s m r a č i l o , k a z a l i s u m i d a m e z o v e general. N e m o g u tvrditi d a j e

468.
b i o zelen o d bijesa; bilo j e previše m r a č n o d a bih t o m o g a o vidjeti. M e đ u -
tim, b i o je t a k o bijesan da je j e d v a g o v o r i o . R e k a o mi je: » U p r a v o s m o
čuli na radiju vijest B B C - a o kapitulaciji Italije. Z a š t o me o t o m e niste
prije obavijestili?« O d g o v o r i o s a m : » R a z l o g t o m e j e v e o m a j e d n o s t a v a n .
Ni ja n i s a m b i o obaviješten.« M i h a i l o v i ć mi nije r e k a o b a š da l a ž e m , a ja
sam ga k a s n i j e uspio smiriti podsjetivši ga na činjenicu da s m o bili u p o -
kretu još od šest sati u j u t r o , da je sada o s a m ili devet sati u v e č e i da ja
j e d n o s t a v n o nisam i m a o p r i l i k u da u h v a t i m v e z u s K a i r o m . R a z u m i j e se
da je p r v a p o r u k a k o j u s a m p r i m i o slijedećeg jutra bila p o r u k a o talijan-
skoj kapitulaciji. M e n e je to d o v e l o u još gori p o l o ž a j , jer M i h a i l o v i ć nije
n i k a k o htio v j e r o v a t i da ja doista nisam ništa z n a o . Za n j e g a je bila sasvim
n e v j e r o j a t n a i s a m a p o m i s a o na to da mi m o j i ne bi o t o m e ništa rekli,
da bi me ostavili u tmini. M i s l i o je da se s a m o po sebi r a z u m i j e da s a m
primio p o r u k u o t o m e , ali s a m je o n d a pred njim z a t a j i o z b o g n e k a k v i h
m o j i h interesa.
G L E N : Bailey i ja imali s m o sreću da u p o z n a m o M i h a i l o v i ć a u b o -
ljim d a n i m a . S j e ć a m ga se k a o z a n i m l j i v o g č o v j e k a - r e k a o bih prije k a o
intelektualca n e g o k a o v o j n i k a . U to v r i j e m e on nije b i o u s k o g r u d a n . B i o
je p o v u č e n u sebe, i u t o m smislu d a l e k o od l j u d i , ali se j a s n o v i d j e l o da
u n j e m u p o s t o j e i v r u razne u n u t r a š n j e napetosti i s u k o b i . U p r v o m svjet-
s k o m ratu je Srbija, k o j a je t a d a imala šest m i l i j u n a s t a n o v n i k a , izgubila
milijun i tri četvrtine s v o j i h ljudi. G u b i t a k l j u d s k i h ž i v o t a b i l o je nešto što
je za M i h a i l o v i ć a i m a l o d e s p e r a t n u v a ž n o s t , i s a m o po sebi i k a o f a k t o r
o d r ž a n j a j u g o s l a v e n s k e d r ž a v e . P o s t o j a l e su n a r a v n o i d r u g e sile što su na
njega utjecale: k o m u n i s t i , pa strah za o p s t a n a k Srbije, strah za o p s t a n a k
m o n a r h i j e , strah z a o d r ž a n j e s v e g a d o čega j e n j e m u b i l o stalo. M i s l i m
d a b i s e z a M i h a i l o v i ć a m o g l o reći d a nije z n a o birati ljude. N e v j e r u j e m
da je u to v r i j e m e b i o u s k o g r u d a n velikosrbin. Ne m o g u usto a da se ne
z a p i t a m da li b i s m o mi uspjeli o d o l j e t i silama o s a m l j e n o s t i , s a m o t n o s t i
i b e z n a đ a , k o j i m a je on b i o i z l o ž e n . M i s l i m da je o n o što se d o g o d i l o
M i h a i l o v i ć u strašna l j u d s k a t r a g e d i j a .
B A I L E Y : D o d a o bih nešto č i n j e n i c a m a k o j e s u p r o i z a š l e i z p r v o g a
s v j e t s k o g rata. M i h a i l o v i ć mi je n e k o l i k o p u t a p r i č a o o tragediji k o j a je
zadesila 1 6 o o o m l a d i ć a u d o b i k a d m u š k a r a c p o s t a j e s p o s o b a n z a v o j s k u ,
k o j i su se p o v l a č i l i zimi od 1 9 1 5 . na 1 9 1 6 . g o d i n u k r o z Srbiju, B o s n u i
H e r c e g o v i n u na K r f . Z b o g studeni, tifusa i d r u g i h bolesti na Krf su stigle
s a m o četiri tisuće. To je na M i h a i l o v i ć a ostavilo t r a j a n d o j a m , i on to nije
n i k a d z a b o r a v i o , jer je u to v r i j e m e i s a m b i o m l a d oficir. Č a k t o l i k o m n o -
g o g o d i n a poslije t o g a b i o j e p o d d u b o k i m d o j m o m s t r a d a n j a Srbije u
p r v o m e s v j e t s k o m ratu. Sjećanja na to činila su u d r u g o m e s v j e t s k o m ratu
još č v r š ć o m n j e g o v u o d l u č n o s t d a n a s t a v l j a s v o j u p o l i t i k u pasivne rezisten-
cije sve d o t r e n u t k a k o j i o n b u d e s m a t r a o p r e s u d n i m .
H E N N I K E R : A l i o n s e p r e m a v a m a o d n o s i o k r a j n j e s u m n j i č a v o , zar
ne? R e k a o bih da je G l e n n o v o p i s M i h a i l o v i ć a t o č a n : b i o je s a m o t n i k .
B A I L E Y : N j e g o v o d r ž a n j e p r e m a meni u s v a k o m j e d a n o m času uve-
like ovisilo o t o m e k a k v a je u t o m t r e n u t k u bila situacija s o b z i r o m na sla-
nje pošiljki r a t n o g m a t e r i j a l a . A k o bi u r a z d o b l j u od d v a t j e d n a bile b a -
čene dvije pošiljke, bilo je k r a s n o , k a o u r a j s k o m vrtu, i ja s a m u ž i v a o
M i h a i l o v i ć e v o p o v j e r e n j e . M e đ u t i m , a k o poslije t o g a n e b i b i l o ništa b a -
č e n o tri ili četiri t j e d n a , M i h a i l o v i ć bi me o p e t p o t j e r a o u k o m o r u ili bi
m e s m j e š t a v a o n a k o n a k n a t a k v a m j e s t a k o j a s u N i j e m c i m o g l i napasti.

4 69
N i j e s e t o d o g o d i l o j e d a n p u t . M o j a b i s e situacija z a t i m m a l k o p o p r a v i l a .
B B C b i m u d a o k a k a v k o m p l i m e n t , i o n b i m e p o z v a o n a večeru.
B A R K E R : N a i š l a s a m u d o k u m e n t i m a na dvije-tri prilično n e z g o d n e
o p a s k e - i vaše i b r i g a d n o g generala A r m s t r o n g a - o M i h a i l o v i ć e v i m spo-
sobnostima kao komandanta i kao organizatora.
B A I L E Y : Nisam bio pozvan da dajem sudove o njegovim vojničkim
s p o s o b n o s t i m a , ali m i s l i m da sam b i o i te k a k o p o z v a n da kritiziram nje-
g o v u a p s o l u t n u o p s j e d n u t o s t v o j n i m administriranjem. O v d j e s m o v e ć g o -
vorili o interceptima i o t o m e k a k o je N i j e m c i m a p o š l o za r u k o m da o d -
g o n e t n u M i h a i l o v i ć e v e šifre, p o g o t o v o u n u t r a š n j e , tj. za k o m u n i c i r a n j e u
zemlji. Ja j e d n o s t a v n o ne m o g u d o k u č i t i ni zamisliti što su N i j e m c i za-
p r a v o radili s M i h a i l o v i ć e v i m b r z o j a v k a m a . T i p i č n a b r z o j a v k a glasila je
otprilike o v a k o : »Podnarednik X. X. u n a p r e đ u j e se u čin n a r e d n i k a s
v a ž n o š ć u o d . . . « itd. V j e r u j t e m i d a n i m a l o n e p r e t j e r u j e m . U t o k u m o g
b o r a v k a u M i h a i l o v i ć e v u štabu p o s l a n e su na stotine t a k v i h b r z o j a v k i .
M e n e nije n a r o č i t o z a b r i n j a v a o rizik, k o j i j e z b o g t o g a n a s t a j a o , jer M i -
h a i l o v i ć i o n a k o nije b a š često i z d a v a o o p e r a t i v n e z a p o v i j e d i . M o ž d a je i
s a m u v i d i o d a s u N i j e m c i razbili n j e g o v e k o d o v e . A l t e r n a t i v a z a b e ž i č n e
p o r u k e b i l o je slanje k u r i r a , k o j e m u je t r e b a l o i do petnaest d a n a da stigne
na odredište, a za to bi v r i j e m e l o k a l n o m b r i t a n s k o m oficiru za v e z u d o -
z l o g r d i l o č e k a n j e i o d g a đ a n j e , pa bi č i t a v a o p e r a c i j a bila o t k a z a n a .
D r ž i m da treba razmotriti i k a k v a je bila situacija s r a t n i m m a t e r i j a l o m
k o j i s m o slali. M i h a i l o v i ć u j e j e d n o m b i l o b a č e n o 500 k o m a d a v o j n i č k i h
c o k u l a z a lijevu n o g u ! T o se j e d n o m d o g o d i l o i D e a k i n u . D r u g o m n e k o m
z g o d o m D e a k i n je d o b i o p o š i l j k u v o j n i č k i h c o k u l a b r o j 6. J u g o s l a v e n i su
općenito k r u p n i l j u d i , ali s m o na našu sreću uspjeli razdijeliti te m a l e co-
kule djeci, pa s m o iz t o g a i z v u k l i b a r e m p r o p a g a n d n u korist. Još se jedan
t r a g i k o m i č a n s l u č a j d o g o d i o k a d a j e K a i r o p o s l a o n e k o l i k o stotina ručnih
granata, i to, p o s t u p i v š i p o t p u n o i s p r a v n o , t a k o da je g r a n a t e s t a v i o u
jedan k o n t e j n e r , a n j i h o v e d e t o n a t o r e u drugi. Na žalost, iz M i h a i l o v i ć e v a
štaba nisu došle n i k a k v e u p u t e , a z a p r a v o nisu ni m o g l e doći, jer mi n i s m o
bili u n a p r i j e d obaviješteni o t o m e što će biti b a č e n o . S t o g a je na licu mje-
sta izbila svađa i s u k o b i z m e đ u d v o j i c e l o k a l n i h k o m a n d a n a t a , k o j a je za-
vršila t a k o da je jedan k o m a n d a n t p o n o s n o o d n i o šest stotina g r a n a t a , a
drugi k o m a n d a n t isto t a k o p o n o s n o d e t o n a t o r e i fitilje. T a k v i bi se pri-
mjeri m o g l i nizati u n e d o g l e d .
M A C L E A N : J e d n o m s m o primili velik b r o j d e t o n a t o r a k o j i s u bili
rasuti u o b i č n o j pošti.
H O R N S B Y - S M I T H : M i s l i m d a s e n e p r i d a j e d o v o l j n a v a ž n o s t stano-
vitim t a d a š n j i m v e o m a č v r s t i m p o l i t i č k i m u v j e r e n j i m a i čvrstini javne p o -
drške u t o m t e š k o m r a z d o b l j u . D o š l o je to do s j a j n o g i z r a ž a j a u referatu
Elisabethe B a r k e r , k o j i n a m p o k a z u j e k a k v a su se t a d a z a k a š n j a v a n j a i
k o l e b a n j a d o g a đ a l a . U L o n d o n je j e d n o g a d a n a stigao viteški m l a d i k r a l j .
E u f o r i j a k o j u su izazivali taj m l a d i ć i d r u g e e v r o p s k e k r a l j e v s k e ličnosti,
k o j e su p o b j e g l e u B r i t a n i j u , bijaše v e o m a stvarna, a u t a d a š n j i m o k o l n o -
stima sinonimna s e u f o r i j o m što ju je p o b u đ i v a o M i h a i l o v i ć , k o j i je u
o č i m a javnosti z a d o b i o lik b r a n i o c a m o n a r h i j e . U tim p r v i m d a n i m a R u -
sija n a r a v n o nije bila n a š a s a v e z n i c a i p o l i t i č k o m je s c e n o m v l a d a l a ideja
da mi i d e m o za tim da u J u g o s l a v i j i o d r ž i m o m o n a r h i j u . V j e r o v a l o se da
ć e m o se vratiti u J u g o s l a v i j u i p o m a g a t i t a m o n o v o m m l a d o m k r a l j u , k o j i

470.
će d o t a d p r o ć i k r o z našu š k o l u k r a l j e v a n j a . I doista: činjeni su v e o m a ve-
liki n a p o r i d a b i taj d o k o n i m l a d i ć s t e k a o o b u k u v l a d a n j a , inspiriran Đ u -
r o m V I i p r i m a j u ć i savjete W i n s t o n a C h u r c h i l l a . M e đ u t i m , m o r a s e k a z a t i
da k r a l j Petar nije baš u v i j e k r a d i o o n o što je n a u č i o u t o j o b u c i .
U isti m a h i u isto v r i j e m e p o s t o j a o je k o d nas v e o m a d u b o k strah od
k o m u n i s t i č k o g utjecaja na B a l k a n u i na S r e d o z e m l j u , i taj je strah d o l a -
z i o jasno do i z r a ž a j a u z a b i l j e š k a m a što su ih r a z m j e n j i v a l i l o r d S e l b o r n e
i Foreign O f f i c e . N o , o n d a se p r o m i j e n i o smjer naše politike, m i s l i m da je
to bilo i s k l j u č i v o C h u r c h i l l o v o djelo. O d m a h poslije t o g a on je s v j e s n o in-
tervenirao, i t o n a t a j n a č i n d a j e o s o b n o i z a b r a o M a c l e a n a k a o č o v j e k a
koji će otići u J u g o s l a v i j u . M i s l i m da n i s m o obratili d o v o l j n o v e l i k u p a ž -
nju p i t a n j u k a k o bi bila d u b o k a i j a k a r e a k c i j a u javnosti - s v a k a k o u
t o k u p r v i h g o d i n a - da s m o k o j i m s l u č a j e m o d b a c i l i m o n a r h a k o j i je k
n a m a d o š a o k a o saveznik.
M A C L E A N : M o g u l i t o m e nešto dodati? O d 1 9 3 7 . d o 1939. g o d i n e
živio s a m u M o s k v i radeći u n a š o j t a m o š n j o j a m b a s a d i . U p r a v o se tih
g o d i n a s t a l j i n i z a m najviše r a z m a h a o , p a s a m b i v e o m a svjestan što j e n a
k o c k i . M i s l i m d a j e z a p r a v o t a o k o l n o s t bila jedan o d r a z l o g a k o j i s u
p o t a k n u l i S a r g e n t a , m o g a s t a r o g prijatelja, d a u p r a v o m e n e g u r a k a o
č o v j e k a k o j i ć e otići u J u g o s l a v i j u . C i m s a m o d C h u r c h i l l a č u o d a m e n e
šalju M i h a i l o v i ć u , n e g o n e k o m t k o se z o v e T i t o , i č i m mi je o d m a h
poslije t o g a C h u r c h i l l r e k a o k a k o s e s m a t r a d a j e t a j T i t o k o m u n i s t , p r v o
je m o j e p i t a n j e k o j e s a m mu p o s t a v i o bilo: »Jeste li promislili o t o m e
k a k v e b i i m p l i k a c i j e m o g l o imati p o d r ž a v a n j e p o k r e t a k o j i inspiriraju
k o m u n i s t i i k o j i će sigurno slušati Ruse?« C h u r c h i l l mi je o d g o v o r i o :
» D a - razmislili s m o o t o m e ! « , a o n d a je d o d a o : » N a s z a n i m a t k o u b i j a
najviše N i j e m a c a i k a k o mu m o ž e m o p o m o ć i , a p o l i t i č k i obziri su sekun-
darni.« K a s n i j e , k a d a sam u s t u d e n o m 1943. n a p i s a o s v o j prvi opširni
politički i z v j e š t a j i k a d a s a m se, poslije t o g a , s a s t a o i s E d e n o m i s
Churchillom, dao sam im jasno na znanje k a k o smatram da će T i t o
sigurno p o b i j e d i t i i da će o n d a s v a k a k o uvesti u J u g o s l a v i j i k o m u n i s t i č k i
režim. N e k i su ljudi n a k o n rata p o s t a v l j a l i p i t a n j a o t o m e što s a m ja
z a p r a v o i z v j e š t a v a o iz J u g o s l a v i j e , ali ta su p i t a n j a bila suvišna, jer s a m
u s v o j i m i z v j e š t a j i m a d a o a p s o l u t n o jasno na z n a n j e da će b u d u ć i režim
u J u g o s l a v i j i biti s v a k a k o k o m u n i s t i č k i . U p r a v o me je t a d a , na s p o m e n u -
t o m s a s t a n k u , C h u r c h i l l z a p i t a o : » N a m j e r a v a t e li (poslije rata) živjeti u
Jugoslaviji?«, a k a d a s a m m u o d g o v o r i o : » N e , n e n a m j e r a v a m ! « o n m i
j e r e k a o : » N e n a m j e r a v a m n i ja, p a k a d a j e t o m e t a k o , zar n e b i b i l o
n a j b o l j e d a p u s t i m o J u g o s l a v e n e n e k a sami o d l u č e k a k a v ć e sistem i m a -
ti?!« Te C h u r c h i l l o v e riječi p r i m i o s a m k a o savršeno jasnu d i r e k t i v u , i
to je bila b a z a s k o j e s a m o t a d a u v i j e k p o l a z i o . S druge strane, č i m sam
stigao u J u g o s l a v i j u o d m a h me se j a k o d o j m i l a v e l i k a r a z l i k a i z m e đ u
T i t a i k o m u n i s t a k o j e s a m sretao u M o s k v i i d r u g d j e . U p r a v o me je to
p o t a k n u l o d a u o n o m i s t o m p r v o m v e l i k o m izvještaju, što s a m g a p o s l a o
u s t u d e n o m 1 9 4 3 , n a p i š e m i o v o : » M n o g o će ovisiti o T i t u i o t o m e da li
on sebe još u v i j e k vidi u s v o j o j b i v š o j u l o z i agenta K o m i n t e r n e ili u sebi
vidi b u d u ć e g v l a d a r a n e z a v i s n e Jugoslavije.« U p r a v o t o p i t a n j e p o s t a v i o
s a m i s a m o m T i t u k a d a s m o s e p r v i p u t sastali. Z a p i t a o s a m g a : » N a -
m j e r a v a t e li pretvoriti o v u z e m l j u u s o v j e t s k u k o l o n i j u ? « D o b i o s a m pri-
l i č n o oštar o d g o v o r , na k o j i me je on i kasnije dva-tri p u t a p o d s j e t i o .

471.
 H E N N I K E R : J e d a n f a k t o r k o j i j e b i o n a z o č a n u g l a v a m a n e k i h naših
ljudi bijaše sjećanje na to da s m o u p r i j a š n j i m r a t o v i m a p o m a g a l i Srbe,
a t a k a v su f a k t o r bili i naši prosrpski osjećaji.
M A C L E A N : Z b o g t o g a s m o n a p u h a l i M i h a i l o v i ć a u nešto što n i s a m
nije m i s l i o da jest.
J O H N S T O N E : M i h a i l o v i ć j e i m a o v e l i k u nesreću što s e m o r a o t a k m i -
čiti s v o j n i m i p o l i t i č k i m v o đ o m T i t o v e stature, k o j i je, o s i m t o g a , m o g a o
n a r o d u p o n u d i t i n o v politički p r o g r a m . A taj je p r o g r a m , v j e r o v a l i vi
ili ne, silno p r i v l a č i o Jugoslavene, i to ne s a m o Srbe, n e g o i d r u g e j u g o -
slavenske nacije. P r o t i v t a k v i h h e n d i k e p a M i h a i l o v i ć se j e d n o s t a v n o nije
m o g a o boriti.
H O R N S B Y - S M I T H : R a z u m i j e s e d a j e M i h a i l o v i ć b i o p o t p u n o nerea-
lističan u z a h t j e v i m a k o j e je p o s t a v l j a o pred n a s i pred naše o g r a n i č e n e
resurse. O n j e u v i j e k p o l a z i o o d p o s t a v k e d a ć e n a k r a j u k r a j e v a dobiti
sve što z a t r a ž i i da će o n d a postati velik o s v a j a č . S j e ć a m se d o b r o s v a k o -
d n e v n i h b i t a k a k o j e s m o vodili s » B o m b a r d e r o m « H a r r i s o m i s d r u g i m
v o đ a m a n a š e g a r a t n o g z r a k o p l o v s t v a tražeći avione. C e s t o s e d o g a đ a l o
d a s m o čekali i p o n e k o l i k o t j e d a n a d a n a m u s t u p e jedan jedini a v i o n
z a k a k v u z n a č a j n i j u misiju.
D A V I D S O N : Teškoće s kojima se sukobljavao SOE, okapanja koja
je i m a o , b i j a h u zaista o g r o m n i . U n a j m a n j u r u k u sve do t r a v n j a 1 9 4 3 .
situacija je doista bila t a k v a da se m o ž e s l o b o d n o reći k a k o je S O E za-
p r a v o r a s p o l a g a o sa s a m o četiri »liberatora« za sve o p e r a c i j e što ih je
vršio iz Egipta. N o , t r e b a l o bi z a p r a v o n a p o m e n u t i da u stvari n i s m o ni
u j e d n o m d a n o m t r e n u t k u r a s p o l a g a l i sa sva četiri »liberatora«, n e g o
s najviše tri, p o n e k a d sa d v a , a v e o m a često s a m o s jednim, i t a j jedan
avion m o r a o n a m je biti d o v o l j a n za letove i u G r č k u i u J u g o s l a v i j u i
z a razne d r u g e z a d a t k e . M i s l i m d a m o r a m o imati n a u m u t u strašnu
o s k u d i c u u p o g l e d u t r a n s p o r t n i h sredstava, k o j a je p o t r a j a l a sve do
travnja i s v i b n j a 1 9 4 3 , č a k i d u ž e . Z a p r a v o je t a j p r o b l e m b i o s v l a d a n
tek p o č e t k o m 1944. g o d i n e .
B A R K E R : Sto s e tiče b r i t a n s k o g j a v n o g m n i j e n j a , n e m a s u m n j e d a
je M i h a i l o v i ć e v a k o l a b o r a c i j a s o k u p a t o r o m p r e d s t a v l j a l a o z b i l j n u n e v o l j u .
Č i n i se da je to d o v e l o u g a d n u nepriliku E d e n a i s v a k a k o S a r g e n t a u
p r o s i n c u 1 9 4 3 , k a d a su p o č e l a stizati o b a v j e š t e n j a o Jugoslaviji i k a d a su
vijesti radio-stanice » S l o b o d n a J u g o s l a v i j a « p o č e l i sve više prenostiti ne
s a m o B B C n e g o i štampa. Z b o g t o g a j e b r i t a n s k o j v l a d i p o s t a l o v r a š k i
teško da se pred s v i j e t o m i d a l j e z a l a ž e za M i h a i l o v i ć a .
H O R N S B Y - S M I T H : B r i t a n s k a se v l a d a p r e d o m i š l j a l a previše d u g o , i
m o ž d a previše m n o g o , o n e č e m što je u n j e z i n i m o č i m a p r e d s t a v l j a l o
k r u p n u k o n s t i t u c i o n a l n u o d l u k u - da li da se o d b a c e k r a l j i i z b j e g l i č k a
vlada.
M A C L E A N : Na kraju krajeva povukli su za sobom i kralja i novu
izbjegličku v l a d u i time z a p r a v o nisu ništa postigli, ni n a j m a n j e nisu izmi-
jenili situaciju, n e g o su sve učesnike d o v e l i u l a ž n u situaciju.
W O O D H O U S E : M o r a m priznati d a m e d o n e k l e i z n e n a d i l o o n o što s e
o v d j e g o v o r i l o o o s k u d i c i a v i o n a . Ja d a k a k o u v i đ a m da je G r č k a bila
m n o g o bliže Egiptu n e g o J u g o s l a v i j a , z a t o v j e r o j a t n o z a G r č k u nisu bili
n a r o č i t o p o t r e b n i veći t i p o v i a v i o n a sve do invazije u Italiji, k a d a je
Italija p o s t a l a b a z a . M e đ u t i m , s r e d i n o m ljeta 1943. g o d i n e , k a d se pri-
p r e m a l a o p e r a c i j a A n i m a l s , mi s m o u G r č k o j stajali i z v a n r e d n o d o b r o s

472.
o b z i r o m n a opskrbljenost a v i o n a . D o b i v a l i s m o otprilike o s a m d e s e t l e t o v a
tjedno.
S W E E T - E S C O T T : Poslije t r a v n j a 1943. bilo je deset » h a l i f a x a « , jer
su u v e l j a č i ili o ž u j k u načelnici š t a b o v a pristali da k a i r s k o m S O E p r e p u s t e
deset » h a l i f a x a « . M e đ u t i m , p r o š l o je m n o g o v r e m e n a prije n e g o što su ti
avioni p o s t a l i dostupni, prije n e g o što se s n j i m a m o g l o r a s p o l a g a t i . N a i -
me, ti su a v i o n i morali biti d o p r e m l j e n i s n e k o l i k o strana svijeta, a p o s l i j e
toga s m o ih j o š m o r a l i pregraditi.
H E N N I K E R : M i s l i m d a J u g o s l a v i j a nije d o b i v a l a m n o g o a v i o n a prije
početka 1944. godine.
W O O D H O U S E : O n o što o v d j e želim istaći jest činjenica d a s e sredi-
n o m 1943. g o d i n e M i h a i l o v i ć našao u m a g a r e ć o j k l u p i , z a t o nije m o g a o
dobiti ni j e d a n a v i o n , a T i t o još nije p o s t a o z v i j e z d a k o j a se penje.
M A C L E A N : U načelu je t r e b a l o da d o b i j e m o te avione u zimi od
1943. na 1 9 4 4 . g o d i n u . P o s t o j a l a je suglasnost da ć e m o ih dobiti, iza t o g
zahtjeva je s t a j a o C h u r c h i l l , ali su v r e m e n s k e prilike bile v e o m a loše.
H E N N I K E R : M e đ u t i m , u p r o l j e ć e 1944. d o b i v a l i s m o v e o m a m n o g o
aviona.
S W E E T - E S C O T T : U d r u g o j p o l o v i c i 1943. g o d i n e b a c a l i s m o p r o -
sječno 1 5 0 t o n a m j e s e č n o . K o l i k o se s j e ć a m , u t o k u šest mjeseci bacili
s m o 900 t o n a . M i s l i m da je od tih 900 tona bilo 300 t o n a za G r č k u , a
600 tona za J u g o s l a v i j u .
G L E N : W o o d h o u s e i m a p r a v o . T i s u avioni imali č u d n e r a s p o n e d o -
meta, a ta je o k o l n o s t imala v e o m a o d l u č n u u l o g u . M i s l i m da ste v j e r o -
jatno imali p r i l i č a n b r o j » w e l l i n g t o n a « iznad k r a t k o g d o m e t a .
W O O D H O U S E : M i u G r č k o j n i s m o imali »wellingtone«. Z a v r š i l i s m o
doduše p a d o b r a n s k u o b u k u u » w e l l i n g t o n i m a « , ali n a m je o n d a bilo re-
č e n o da ć e m o u G r č k u m o r a t i iskočiti iz »liberatora«. Iz t o g a se m o ž e
zaključiti da se ili nije r a s p o l a g a l o » w e l l i n g t o n i m a « ili nisu imali p o t r e -
ban domet.
D A V I D S O N : Sve do t r a v n j a 1943. r a s p o l a g a l i s m o s a m o s četiri »li-
beratora«, a od ta četiri a v i o n a u s v a k o m su d a n o m t r e n u t k u bila u p o -
trebljiva n a j v i š e d v a . Poslije t o g a došli s u »halifaxi«. N i s m o dobili o d j e d -
n o m svih deset, n e g o su dolazili po jedan, d v a ili tri, i to je t a k o išlo sve
do k r a j a s v i b n j a , a o n d a s m o ih p o č e l i d o b i v a t i više.
S W E E T - E S C O T T : T i h deset » h a l i f a x a « nije s e s k u p i l o sve d o lipnja
1943. M i s l i m da je to t o č n o .
M A C L E A N : K a d a s a m u r u j n u 1943. otišao u J u g o s l a v i j u , m o j i ljudi
i ja odletjeli s m o t a m o » h a l i f a x o m « , poletjevši iz Protvillea u T u n i s u . K a d
s a m drugi p u t b i o b a č e n u J u g o s l a v i j u , o d l e t i o s a m iz Barija a v i o n o m
tipa » d a k o t a « .
S W E E T - E S C O T T : Z a n i m a m e biste l i n a m m o g l i , u k o n t e k s t u pro-
b l e m a s a v e z n i č k i h i s k r c a v a n j a , k a z a t i nešto o rasturanju desantnih b r o -
dova p o d američkom k o m a n d o m na Sredozemlju u vrijeme kapitulacije
Italije. M u č i me nešto što mi je poslije rata r e k a o lord Killearn. P r i č a o mi
je da je u v r i j e m e o d r ž a v a n j a K a i r s k e k o n f e r e n c i j e 1943. g o d i n e C h u r c h i l l
b i o v e o m a z a b r i n u t z b o g n e u s p j e h a što s m o g a pretrpjeli k a d a s m o bili
pokušali zauzeti D o d e k a n e z e , i da je od K i l l e a r n a z a t r a ž i o da upriliči ve-
čeru s g r č k i m k r a l j e m da bi o n , C h u r c h i l l , o b j a s n i o k r a l j u zašto je ta o p e -
racija p r o p a l a . Killearn tvrdi d a j e C h u r c h i l l d a o otprilike o v a k v o objaš-
njenje. U to vrijeme n a l a z i o se na S r e d o z e m l j u s a m o stanovit b r o j desant-

473.
nih b r o d o v a , a k o m a n d u n a d n j i m a i m a o je general E i s e n h o w e r , k o j i je
u j e d n o i m a o prioritet u p o g l e d u o d r e đ i v a n j a n j i h o v e u p o t r e b e . Eisenho-
w e r j e b i o pristao d a će, a k o i s k r c a v a n j e k o d Salerna upali k a o b o m b a ,
prepustiti neke od tih b r o d o v a generalu W i l s o n u . M e đ u t i m , u k r i t i č n o m
t r e n u t k u o p e r a c i j a k o d Salerna krenula je loše, z a t o nije bilo desantnih
b r o d o v a r a s p o l o ž i v i h z a operaciju z a u z i m a n j a D o d e k a n e z a , o s i m stano-
v i t o g b r o j a b r o d o v a k o j i su, u s k l a d u s o d l u k a m a k o n f e r e n c i j e u Q u e -
becu, m o r a h biti p o s l a n i u A r a k a n . Čini mi se da je C h u r c h i l l kasnije na-
pisao da je r a z m j e n a b r z o j a v k i do k o j e je t a d a d o š l o i z m e đ u njega i Eisen-
h o w e r a bila n a j b o l n i j a epizoda u o d n o s i m a i z m e đ u njih d v o j i c e u t o k u
cijelog rata. Sto je istina u tome? M o r a m priznati da meni d o s a d nije
p o š l o z a r u k o m d a j e utvrdim. D a l i j e bilo k o j i o d E i s e n h o w e r o v i h de-
santnih b r o d o v a b i o stavljen n a r a s p o l a g a n j e o r g a n i z a t o r i m a operacije za-
u z i m a n j a D o d e k a n e z a ? Je li one b r o d o v e p o s l a o u A r a k a n neki niži f u n k -
cionar, jer je to bilo u skladu s o d l u k o m k o n f e r e n c i j e u Q u e b e c u , ili se
d o g o d i l o nešto d r u g o ?
D E A K I N : M o r a m priznati d a baš nisam m n o g o k o m p e t e n t a n d a v a m
d a d e m p o d r o b n i činjenični o d g o v o r n a v a š e pitanje. A l i s m a t r a m d a s e
osim p r o b l e m a k o j i ste načeli s v o j i m p i t a n j e m p o s t a v l j a j u z a p r a v o j o š d v a
p r o b l e m a . V a š a h i p o t e z a o Salernu je f a s c i n a n t n a . M o r a m priznati da d o -
sad n i s a m z n a o da je b i l o t k o i k a d s u g e r i r a o da bi E i s e n h o w e r - da je k o -
jim s l u č a j e m o p e r a c i j a k o d Salerna bila b r z a i uspješna - b i o p r i s t a o da
o s l o b o d i desantne b r o d o v e . P o s t o j e d v i j e o k o l n o s t i k o j e d o n e k l e rasvjet-
l j a v a j u o n o o č e m u ste govorili. U p r v o m r e d u , s a m o se po sebi r a z u m i j e
da se tu nije r a d i l o s a m o o t o m e da se p o j a č a f l o t a desantnih b r o d o v a
k o j a se već o k u p l j a l a na B r i t a n s k o m o t o č j u za o p e r a c i j u O v e r l o r d . S a m e -
ričkim n a č e l n i c i m a š t a b o v a bili s m o se n a g o d i l i o slijedećem: z a u z v r a t za
njihov pristanak na o p e r a c i j u H u s k y mi n e ć e m o praviti p r o b l e m e u v e z i s
desantnim b r o d o v i m a . D r u g i m riječima, n e ć e m o p o s t a v l j a t i prevelike za-
htjeve u i s t o č n o m S r e d o z e m l j u . Složili s m o se, d o d u š e prilično n e v o l j k o ,
s a s t a v o m a m e r i č k i h n a č e l n i k a š t a b o v a d a desantni b r o d o v i k o j i b u d u
oslobođeni na S r e d o z e m l j u i m a j u biti o s l o b o đ e n i za N o r m a n d i j u - i ni
za što d r u g o . U isti m a h č o v j e k k o j i se o k o r i s t i o t o m s v a đ o m , a bila je
to doista o g o r č e n a s v a đ a , bijaše a d m i r a l K i n g u W a s h i n g t o n u , k o j i je
b r ž e - b o l j e p o s l a o na P a c i f i k sve b r o d o v e k o j i h se m o g a o d o č e p a t i u ame-
r i č k i m b r o d o g r a d i l i š t i m a . N o , j a n e m o g u o d g o v o r i t i n a vaše p i t a n j e izno-
seći b i l o k a k v e b r o j k e . M i s l i m da desantni b r o d o v i nisu bili ni u j e d n o j
fazi p o s l a n i u i s t o č n o S r e d o z e m l j e radi s u d j e l o v a n j a u e g e j s k o j operaciji.
Ta se o p e r a c i j a , mislim, izvela s već otprije r a s p o l o ž i v i m resursima. M e -
đutim, A m e r i k a n c i su se na nas najviše naljutili z a t o što su smatrali k a k o
i m a j u r a z l o g a da naše p o s t u p k e s m a t r a j u p o d m u k l i m i neiskrenim. M i -
slili su da su se s n a m a p o g o d i l i o slijedećem: a k o o n i pristanu na Siciliju,
mi n e ć e m o p o s t a v l j a t i t a k v e zahtjeve. Z a t o se u taj spor u v u k l a t a k o ve-
lika g o r č i n a .
S W E E T - E S C O T T : Upravo zato je Churchill poslao Wilsonu brzo-
j a v k u u k o j o j mu je n a r e d i o da »improvizira i b u d e d r z a k « . K i l l e a r n mi
je r e k a o da je na o n o j večeri C h u r c h i l l r e k a o g r č k o m k r a l j u (govoreći o
W i l s o n u ) : »I o n d a je on i m p r o v i z i r a o i b i o d r z a k ! «
C L I S S O L D : S m i j e m li p o s t a v i t i p i t a n j e o n e č e m što je u vezi s j e d n i m
p r o b l e m o m k o j i još n i s m o sasvim raščistili. O d n o s i se na i n v a z i j u u J u g o -
slaviju, a glasi: Jesmo li i k a d a upotrijebili k a o p o l u g u pritis*-a p o n u d u da

474.
ć e m o n a k o n rata pristati na teritorijalne u s t u p k e u k o r i s t Jugoslavije?
Jesmo li to i k a d a uradili bilo na s l u ž b e n o j razini (obrativši se j u g o s l a v e n -
s k o j v l a d i ili k n e z u Pavlu) ili p u t e m k a k v o g t a j n o g k a n a l a ? T i h g o d i n a
( 1 9 3 9 - 1 9 4 1 ) bilo je prilično m n o g o tajnih k o n t a k a t a , n a r o č i t o s o r g a n i z a -
cijama S l o v e n a c a u Istri i J u l i j s k o j krajini, a s j e ć a m se glasina da su tim
ljudima bila n a v o d n o d a n a r a z n a o b e ć a n j a d a b i s e p o j a č a o n j i h o v o t p o r .
Jeste li naišli na i k a k v e p o d a t k e o t o m e u a r h i v a m a ?
B A R K E R : P o č e t k o m 1940. g o d i n e d a n a j e službena v l a d i n a p o n u d a
u vezi s Istrom. U t o j p o n u d i T r s t nije bio p o i m e n c e s p o m e n u t . K a d a se
u prosincu 1 9 4 1 . E d e n sastao sa S t a l j i n o m , mislim da mu je s p o m e n u o
naše o b e ć a n j e u vezi s Istrom, a Staljin je o d g o v o r i o k a k o se slaže da se
Jugoslavija proširi n a t o p o d r u č j e . U p r a v o j e z a t o D i x o n poslije t o g a na-
pisao o n u s v o j u s l a v n u z a b i l j e š k u u k o j o j je iznio da je Staljin s k l o n stva-
ranju p o v e ć a n e J u g o s l a v i j e , ali s m o m i pomislili d a o n z a p r a v o cilja n a
Italiju.
D E A K I N : O v d j e s m o n e k o l i k o p u t a g o v o r i l i o interceptima, o t u m a -
čenju onih intercepata što su se odnosili na J u g o s l a v i j u i o n j i h o v o j vri-
jednosti, a z n a m o i to da su N i j e m c i hvatali i dešifrirali M i h a i l o v i ć e v e p o -
ruke. K o d N i j e m a c a je to stvorilo još čvršće u v j e r e n j e da ć e m o se mi
iskrcati na B a l k a n u . N i j e m c i su čitali M i h a i l o v i ć e v e p o r u k e , u k o j i m a je
on t v r d i o da je siguran da ć e m o to uraditi, i bili su uvjereni da on ima
p r a v o , jer se sve što je on još od 1940. i 1 9 4 1 . g o d i n e t v r d i o o n a š o j ana-
lizi njega i m o n a r h i j e na d l a k u p o k l a p a l o s H i t l e r o v o m a n a l i z o m . H i t l e r u
nije j e d n o s t a v n o n i k a d p a l o n a p a m e t d a ć e m o p o d r ž a v a t i T i t a . O n j e
t a k o đ e r r e z o n i r a o p o k r i t e r i j a m a p r v o g a s v j e t s k o g rata, u p r a v o k a o M i -
hailović, p a j e z a t o M i h a i l o v i ć a s m a t r a o m n o g o o p a s n i j i m n e g o k o m u n i -
stičke p a r t i z a n e u Srbiji. To je b i o H i t l e r o v o s o b n i stav, a o s i m t o g a treba
imati n a u m u d a j e k a o A u s t r i j a n a c b i o p r o t u s r p s k i r a s p o l o ž e n . Sve t o
p r o i z l a z i iz intercepata. N i j e m c i su, d a k l e , hvatali i čitali M i h a i l o v i ć e v e
p o r u k e , slali su ih u Berlin i g o v o r i l i : M i h a i l o v i ć k a ž e da će se Britanci
iskrcati, on je m i l j e n i k B r i t a n a c a , pa to sve znači da će se Britanci doista
iskrcati.
D r u g a k o n s e k v e n c i j a intercepata još j e č u d n i j a . Z a nju s e s a z n a l o p o -
slije rata, na s u đ e n j u sedmorici n j e m a č k i h generala - »Slučaj s e d m o r i c e «
- k o j i su k o m a n d i r a l i na j u g o i s t o k u , a m e đ u n j i m a su bili i generali k o j i
su k o m a n d i r a l i u G r č k o j . M e đ u d o k a z n i m m a t e r i j a l o m iznijetim na t o m
s u đ e n j u b i j a h u i p o d a c i o t o m e k a k o su N i j e m c i hvatali M i h a i l o v i ć e v e
b r z o j a v k e i čitali ih. Za n j i h o v o h v a t a n j e p o s t o j a l a je p o s e b n a stanica u
B e o g r a d u , i t a j je p o s a o o b a v l j a o jedan n j e m a č k i tehničar p o r i j e k l o m iz
j u g o z a p a d n e A f r i k e , k o j i je d o v e d e n na suđenje k a o s v j e d o k , jer se b r a -
nitelj j e d n o g od o p t u ž e n i h generala z a p r e p a s t i o k a d a je s a z n a o da su se
N i j e m c i služili interceptima M i h a i l o v i ć e v i h b r z o j a v k i d o k b i pisali izvje-
štaje n a m i j e n j e n e generalu G e h l e n u i da su u n j i m a d o s l o v c e citirali nje-
g o v e p o r u k e u k o j i m a je i z n o s i o svoje p r o c j e n e o snazi vlastite o r g a n i z a -
cije. Da bi se d o d v o r i o H i t l e r u (jer je i u n j e m a č k o j v r h o v n o j k o m a n d i bilo
ljudi k o j i su bili za M i h a i l o v i ć a i protiv njega), G e h l e n je d o s l o v c e p r i h v a -
tio tvrdnje iznijete u tim dešifriranim p o r u k a m a i na temelju t o g a izmislio
k o m p l e t n u b o j n u z a p o v i j e d za M i h a i l o v i ć a - k o j a se u cjelini zasnivala na
p o r u k a m a što i h j e M i h a i l o v i ć r a z m j e n j i v a o s a s v o j i m k o m a n d a n t i m a .
O b r a n a n a procesu iznijela j e t o k a o t o b o ž n j i d o k a z d a j e M i h a i l o v i ć b i o

475.
z a N i j e m c e m n o g o v e ć a o p a s n o s t n e g o T i t o . Bila j e t o t a d r u g a u p o t r e b a
intercepata k o j a nas z a n i m a u o v o m k o n t e k s t u .
B A I L E Y : N a d a m s e d a j e G e h l e n sve M i h a i l o v i ć e v e b r o j k e skresao
za pedeset p o s t o .
D E A K I N : G e h l e n je z n a o što radi, i to je u r a d i o n a m j e r n o jer je ž e l i o
d a m u Hitler p o v j e r u j e .
M A C L E A N : T r e b a s v a k a k o n a p o m e n u t i d a j e b i o zanimljiv i s o v j e t -
ski stav p r e m a M i h a i l o v i ć u . O n i su T i t a v e o m a uznemirili k a d a su u
p r v i m d a n i m a b o r b e p o k a z a l i stanovit interes za M i h a i l o v i ć a , a E d e n mi
j e p r i č a o d a j e M o l o t o v p o k a z a o interes z a t o d a p o š a l j e s o v j e t s k u misiju
u M i h a i l o v i ć e v štab, po svoj prilici z b o g t o g a što je p r e t p o s t a v l j a o da se
n a m a isplati što s m o s v o j u misiju poslali, pa nije htio da oni, S o v j e t i ,
i z t o g a i z o s t a n u . T i t a j e t o n a r a v n o s a m o još više n a l j u t i l o .
D E A K I N : P r e m a t o m e , u p r v o m r a z d o b l j u r u s k a i n j e m a č k a interpre-
tacija b i j a h u identične.

476.
 14. Diskusija o referatima Woodhousea,
Myersa i Clogga

J O H N S T O N E : Poslije C l o g g o v a referata p a l a s u m i n a p a m e t
jedno ili d v a pitanja. P r v o p r o i z l a z i iz jedne C l o g g o v e p r i m j e d b e o historijatu
o d n o s a i z m e đ u L e e p e r a i S O E u r a z d o b l j u k o j e je p r e t h o d i l o d o g a đ a j i m a što
se o p i s u j u u referatu. Ti su o d n o s i relevantni i m i s l i m da ih treba držati
na p a m e t i u č i t a v o j o v o j diskusiji. S u k o b i z m e đ u Leepera i S O E i n j e g o v i
o s o b n i osjećaji p r e m a S O E d a t i r a j u i z r a z d o b l j a d a v n o prije n j e g o v a p o -
s t a v l j a n j a za a m b a s a d o r a pri g r č k o j i z b j e g l i č k o j v l a d i - p o t j e č u z a p r a v o iz
rane f a z e rata k a d a j e o n b i o jedan o d d i r e k t o r a P W E . P W E i S O E b i j a h u
p o d r e đ e n i istom ministru i z b o g r a z n i h r a z l o g a (od k o j i h su neki bili k r a j -
nje lični) te su se dvije o r g a n i z a c i j e v e ć t a d a s u k o b i l e i stale j e d n a d r u g o j
na žulj. T a su n e s l a g a n j a bila s a v r š e n o d o b r o p o z n a t a Foreign Officeu u
v r i j e m e k a d a je p o s t a v i o L e e p e r a za v e z u s g r č k o m i z b j e g l i č k o m v l a d o m .
O n i su znali k a k a v je n j e g o v stav p r e m a S O E , ali su ga i p a k p o s t a v i l i na
to mjesto. O n o što su m o r a l i o č e k i v a t i da će se z b o g t o g a d o g o d i t i - d o -
g o d i l o se.
P o š t o s m o na o v o j k o n f e r e n c i j i čuli n e k e stvari o PX i o d r u g i m pri-
mjerima pogrešnog baratanja odnosima između dviju organizacija, antago-
n i z a m k o j i je tu p o s t o j a o i k o j i se r a z v i o i z m e đ u Foreign Officea i S O E p o -
staje n a m r a z u m l j i v , i a k o i d a l j e m o r a m o d a k a k o smatrati d a j e b i o z a
s v a k u o s u d u . M e đ u t i m , ne o s v r ć u ć i se č a k na lične animozitete, Foreign
Office je d o š a o n a t o d a je s m a t r a o , i s p r a v n o ili p o g r e š n o , k a k o pred so-
b o m ima s a m o dvije alternative. Jedna je da se n a š o j misiji u G r č k o j (ona
je t a d a bila m a l a ) s v a k a k o p o š a l j e k a k a v politički s a v j e t n i k , k o j e g a bi ne-
p o s r e d n o o d o b r i l i i t a m o poslali o n i , Foreign Office; d r u g a je alternativa,
s m a t r a o je Foreign Office, da se p r o n a đ e n e t k o t k o bi b i o s p o s o b a n d a
p r e u z m e i o b a v l j a p o s l o v e na o b a p o l j a aktivnosti misije, to jest i v o j n e i
političke. P o k u š a n a je p r v a alternativa i, k a o što znate, završila je t r a g i č n o .
N a k o n t o g a , z a h v a l j u j u ć i v e ć o j sreći n e g o što je to Foreign Office m o ž d a
z a s l u ž i o , p o s t a l o je m o g u ć e da se primijeni d r u g a alternativa, i p o s l i j e to-
ga sve je išlo g l a t k o i e f i k a s n o . E t o , talco ja g l e d a m u o p ć i m c r t a m a na raz-
v o j d o g a đ a j a . D o d u š e , t o s a m g l e d a o s r u b a d o g a đ a j a , ali m o r a m n a p o -
menuti da s a m prilično d o b r o p o z n a v a o i aktere i n j i h o v e p r o b l e m e .
O t p r i l i k e p u n i h četrdeset g o d i n a s v o g a ž i v o t a , od 1928. do n j e g o v e
smrti, b i o s a m L e e p e r o v prijatelj i u n e k o l i k o r a z d o b l j a n j e g o v p o d r e đ e n i .
Z b o g t o g a m o g u tvrditi d a s a m prilično d o b r o p o z n a v a o n j e g o v k a r a k t e r
i n j e g o v e reakcije. U r a z d o b l j u o k o j e m d i s k u t i r a m o na o v o j k o n f e r e n c i j i
n i s a m služio p o d njim, ni u E g i p t u ni kasnije u G r č k o j , ali s m o se d a k a k o
viđali od vremena do v r e m e n a . U vezi s e p i z o d o m s M y e r s o m m o g u k a z a t i

477.
o v o : i a k o ću z a d r ž a t i do k r a j a ž i v o t a t o p l a sjećanja na Leepera i osjećati
p r e m a n j e m u d u b o k u z a h v a l n o s t , m o r a m n a p o m e n u t i d a ć u biti sretan
a k o M y e r s d o b i j e j a v n o priznanje z a s v o j u aktivnost, a k o m u s e j a v n o pri-
zna da je b i o u p r a v u , a m o r a m n a p o m e n u t i i to da mi se ne d o p a d a j u
L e e p e r o v e č a n g r i z a v e u v r e d e na M y e r s o v r a č u n na k o j e n a i l a z i m o u d o -
k u m e n t i m a Foreign Officea i k o j e je C l o g g citirao u s v o m referatu. M i -
slim d a s e t a k v i L e e p e r o v i postupci m o g u s l o b o d n o pripisati ž i v č a n o j na-
petosti u k o j o j je b i o i n j e g o v u slabu z d r a v l j u . M e đ u t i m , ne z n a m je li b a š
p o t r e b n o da se L e e p e r o v e riječi d o s l o v n o citiraju da bi se p o m o ć u n j i h
d o k a z a l o k a k o j e o n b i o potican o s o b n i m a n i m o z i t e t o m p r e m a M y e r s u .
M i s l i m d a m o r a m podsjetiti prisutne n a t o d a j e jedan o d d v o j i c e a n t a g o -
nista na svu sreću živ i o v d j e s n a m a ali je drugi na ž a l o s t m r t a v i ne m o ž e
braniti s v o j e a k c i j e . Z a t o s m a t r a m d a b i oštrina k o j u j e C l o g g o p r a v d a n o
z a u z e o u s v o m referatu p r e m a Leeperu trebala m o ž d a biti izražena sa š t o
m a n j e o s o b n o g o c r n j i v a n j a , prije svega stoga što t o n e m o ž e donijeti m n o -
go koristi ni j e d n o j strani, a z a t i m što v j e r u j e m da će C l o g g , k a d a p r o u č i
d o k u m e n t e k o j i su u m e đ u v r e m e n u stavljeni na u v i d javnosti, otkriti da se
L e e p e r od k o n f e r e n c i j e u L i b a n o n u p o n a š a o m n o g o k o n s t r u k t i v n i j e i da je
u j e d n o p o k a z a o , n a k o n što j e s v l a d a o s v o j u o s o b n u o g o r č e n o s t , d a j e
s h v a t i o n e k e p o u k e , prije svega p o u k e od M y e r s a , i da je to o n d a d j e l o -
v a l o i na p o l i t i k u , u p r v o m redu na p o l i t i k u n j e g o v e a m b a s a d e , a m i s l i m
i na politiku Foreign Officea.
C L O G G : S i g u r a n s a m d a J o h n s t o n e ima p r a v o k a d a k a ž e d a ć e i z u č a -
vanje Leeperovih postupaka na libanonskoj konferenciji, naročito njegovih
p o s t u p a k a u d e c e m b a r s k o j krizi 1944. g o d i n e p o m o ć i da se b a r e m d o n e k l e
ispravi m o ž d a p r i l i č n o jednostrana slika o n j e m u k o j a p r o i z l a z i iz m o g
referata, slika k o j a p r o i z l a z i iz n j e g o v i h p o s t u p a k a s m i s i j o m šestorice
grčkih delegata što su došli u K a i r o u k o l o v o z u 1 9 4 3 . M e đ u t i m , činjenica
da su d o k u m e n t i Foreign Officea stavljeni na u v i d j a v n o s t i , a d o k u m e n t i
S O E nisu, i d a t o neće biti još b o g z n a k a k o d u g o , s v a k a k o n e i z b j e ž n o d o -
v o d i d o stvaranja d o n e k l e j e d n o s t r a n e slike o o d n o s i m a i z m e đ u Foreign
Officea i SOE.
T A Y L O R : M o g u l i d o d a t i d v a detalja slici d o k o j e s e d o l a z i k a d a s e
p o v e ž e o n o što je iznijeto u ta d v a referata. P r v o bi bila, da t a k o k a ž e m ,
u v o d n a n a p o m e n a u vezi s d o g a đ a j i m a k o j i su prethodili G o r g o p o t a m o s u ,
a d r u g o bila bi jedna n a p o m e n a u vezi s e p i l o g o m . To jest, htio bih nešto
reći o t o m e k a k o je tekla k r i z a do k o j e je d o š l o n a j v i š e z b o g g r č k e z b r k e
što je n a s t a l a u K a i r u i d i j e l o m z b o g krize k o j u je i z a z v a l o s u p a r n i š t v o
partizana i M i h a i l o v i ć a , k a k o je ta k r i z a t e k l a i r a z v i j a l a se, i k a k o je n a j -
z a d razriješena u L o n d o n u u r u j n u i l i s t o p a d u 1 9 4 3 . U vezi s W o o đ -
h o u s e o v i m r e f e r a t o m , želim prije svega n a p o m e n u t i d a ništa o d o n o g što
s a m u p a m t i o i ništa od o n o g što se nalazi u d o k u m e n t i m a nije ni u k a k -
v o m s u k o b u s a s l i k o m k o j u j e o n , W o o d h o u s e , iznio. Slika što j e o n iznosi
p o k l a p a se t o č n o sa s l i k o m k o j u ja i m a m o t o m e . M i s l i m da je ta slika
što n a m j e d a j e W o o d h o u s e o b j e k t i v n a i t o č n a . M o r a m v a m nešto k a z a t i
o t o m e što je izvor p o d a t a k a što ih i m a m o stanovitim f a k t i m a k o j i se o d -
n o s e na p r v o r a z d o b l j e - jer to o s v j e t l j a v a p r i k a z e d a n e u d v a referata o
G r č k o j . G o d i n e 1945, k a d a je p o s t a l o jasno da se rat bliži k r a j u i k a d a se
s a z n a l o da će S O E u s k o r o prestati raditi, sve n j e g o v e sekcije d o b i l e su di-
r e k t i v u da sastave prilično opširne p r i k a z e n j e g o v e aktivnosti, k o j i su imali

478.
poslužiti k a o i z v o r i i g r a đ a za c j e l o k u p n u p o v i j e s t S O E što ju je u to vri-
jeme n a m j e r a v a o napisati W . J . M . M a c k e n z i e . P o t p u n i d e t a l j a n p r i k a z
svega što j e u r a d i l a g r č k a sekcija S O E o d s v o g o s n u t k a u A t e n i p o č e t k o m
1940. do o p e r a c i j e k o d G o r g o p o t a m o s a u s t u d e n o m 1942. n a p i s a o je l a n
Pirie. On je b i o prvi šef naše atenske p o d r u ž n i c e (na tu s a m ga d u ž n o s t
p o s t a v i o 1940. godine) i o s t a o je u g r č k o j sekciji u K a i r u sve d o k ga n i s m o
odatle p r e k o v o l j e m a k n u l i z b o g pritiska Foreign Officea. Piriejev p r i k a z u
biti je opis činjenica, ali opis iz k o j e g a se m o g u izvući neki z a k l j u č c i . G l a v -
ni z a k l j u č a k p r e d s t a v l j a slika stvorena na temelju p o d a t a k a k o j i su stizali
iz G r č k e g r č k o j sekciji S O E p r e k o b r z o j a v k i što ih je iz A t e n e slao odaši-
ljač »Prometheusa II«, p r e k o i z v j e š t a j a emisara p o s l a n i h u G r č k u , p r e k o
k a z i v a n j a k u r i r a ili b j e g u n a c a k o j i su uspjeh p o b j e ć i iz G r č k e , u g l a v n o m
u Smirnu. M i s l i m da se m o ž e o b j e k t i v n o reći da je n e k e vrste s u m a r n i z a -
k l j u č a k na k o j i su n a v o d i l a ta o b a v j e š t e n j a b i o z a k l j u č a k da u č i t a v o m
grčkom otporu, svagdje u G r č k o j , u planinama, u Ateni i svim drugim
g r a d o v i m a , v l a d a a p s o l u t n o jedinstven stav o s j e ć a n j a neprijateljstva p r e m a
k r a l j e v s k o j i z b j e g l i č k o j v l a d i i k r a l j u i stav n e p o v j e r e n j a p r e m a n j i m a . O
t o m e nije m o g l o biti ni n a j m a n j e sumnje. Ti p o d a c i , k o j i su se u K a i r u
redigirali i distribuirali, bili su d o s t u p n i s v a k o m e z a h v a l j u j u ć i u g l a v n o m
sistemu što g a j e b i o smislio E . G . Sebastian, k o j i j e d o rata b i o
britanski k o n z u l u G r č k o j i k o j i je uvršten m e đ u o s o h l j e d r ž a v n o g m i -
nistra da služi k a o v e z a i z m e đ u u r e d a d r ž a v n o g ministra i n j e g o v a (Seba-
stianova) s t a r o g prijatelja Z u d e r o s a , ali treba n a p o m e n u t i da je o s t a o u
p r i s n o m k o n t a k t u i s Piriejem. Slika k o j u s a m s p o m e n u o bila je n e k o l i k o
p u t a s a o p ć e n a i g r č k o j v l a d i , i V r h o v n o j k o m a n d i za Srednji istok, i svi-
m a kojih se to ticalo, p a t a k o d a k a k o i Foreign Officeu. D o k u m e n t i p o k a -
z u j u da Foreign Office i g r č k a i z b j e g l i č k a v l a d a nisu htjeli prihvatiti tu
sliku, pomiriti se s n j o m , i da su p o d u z i m a l i sve da je z a t a š k a j u . G r č k a
v l a d a išla je u t o m e još t a k o d a l e k o da je n a s t o j a l a udesiti i odstraniti sa
svih u t j e c a j n i h p o l o ž a j a , č a k i sa S r e d n j e g istoka, g l a v n e aktere distribui-
ranja i n f o r m a c i j a iz G r č k e , to jest Sebastiana i Pirieja. Iz d o k u m e n a t a se
jasno vidi p o s t u p n i p r o c e s Z u d e r o s o v a o k r e t a n j a protiv n j e g o v a prijatelja
Sebastiana, i z a z v a n o g time što se n j e m u , Z u d e r o s u , nije d o p a l a slika situa-
cije u s a m o j G r č k o j k o j u je i z n o s i o Sebastian niti se s n j o m h t i o pomiriti
i prihvatiti je. D o k u m e n t i isto t a k o jasno p o k a z u j u da ni Foreign Office
nije htio prihvatiti tu sliku, n a i m e , da ju je p r i h v a t i o , p o s t a l a bi o č i t o bes-
mislena n j e g o v a f u n d a m e n t a l n a p o l i t i k a n e o g r a n i č e n e i b e z u v j e t n e p o d r š k e
k r a l j e v s k o j i z b j e g l i č k o j v l a d i i p o v r a t k u k r a l j a na prijestolje. Z a t o su oni
ne s a m o o d b i j a l i prihvatiti tu sliku ( g o v o r i m o Foreign Officeu), n e g o su,
a k a d a to k a ž e m ne p r e t j e r u j e m , p r o g o n i l i savršeno čestite i p o u z d a n e lju-
de k o j i su tu sliku iznosili s n a j b o l j i m p o b u d a m a . Na k r a j u bih z a m o l i o
W o o d h o u s e a da r e k n e smatra li da se m o ž e p o š t e n o i o b j e k t i v n o k a z a t i
da se č i t a v a slika k a r a k t e r a , d r ž a n j a i p o l i t i č k i h s t a v o v a svih e l e m e n a t a
o t p o r a u G r č k o j , slika k o j u je učinio p o t p u n o p o z n a t o m i p o t p u n o d o s t u p -
n o m r a d p o l i t i č k e sekcije S O E , u s v e m u p o k l a p a l a sa s l i k o m do k o j e su,
g o r k i m i s k u s t v o m , došli W o o d h o u s e i M y e r s n a k o n što su stigli u G r č k u ?
W O O D H O U S E : T o j e t o č n o , ali treba u p o z o r i t i n a v a ž n u o k o l n o s t
da n a m a nije o toj situaciji bilo rečeni ništa k a d s m o o d l a z i l i u G r č k u .
T A Y L O R : Z a i s t a j e u p r a v o n e v j e r o j a t n o d a s u v a s poslali u G r č k u ,
a da v a m p r i j e t o g a nisu dali te instrukcije. P o s t o j e tri o k o l n o s t i k o j i m a se

479.
t o m o ž e objasniti. P r v o b i t n o j e bilo zamišljeno d a o p e r a c i j a k o d G o r g o -
p o t a m o s a b u d e j e d n a jedina v o j n a o p e r a c i j a , z a t o se s m a t r a l o da ćete se
o d m a h poslije t e o p e r a c i j e vratiti o d n o s n o o d m a h otići i z G r č k e . D r u g i m
riječima, p o s t o j a o je r a z l o g ili izlika da vi ne dobijete o n a k o k o m p l e t n e
p o l i t i č k e instrukcije k a k v e su v a m se m o g l e dati. D r u g o je o b j a š n j e n j e
s a d r ž a n o u n e č e m što je već iznijeto na o v o j konferenciji. Z b o g s t a v o v a
g r č k e v l a d e i Foreign Office i z b o g pritisaka k o j e su oni z b o g t a k v i h sta-
v o v a činili, g r č k a strana političke sekcije S O E K a i r o bila je d r ž a n a k a o u
n e k o j karanteni i v i š e - m a n j e nije smjela n i k o m e ništa g o v o r i t i . P r e m a t o m e
je p o s v e r a z u m l j i v o stanovito u s t r u č a v a n j e da se d a v a n j e m instrukcija
n a v l a č i na sebe bijes a k o to nije a s p o l u t n o n u ž n o sa stajališta v o j n i h
p o t r e b a . T r e ć e n a m objašnjenje d a j e i z v a n r e d n o n e p r i k l a d n a i štetna reor-
g a n i z a c i j a S O E K a i r o što ju je izvršio T e r e n c e M a x w e l l i z b o g k o j e je
p o l i t i č k a strana S O E bila p o t p u n o o d v o j e n a o d v o j n e . T r e b a imati n a
u m u da je g r č k a sekcija S O E bila d r ž a n a u k a r a n t e n i z a t o što S O E , a
z a p r a v o n i V r h o v n a k o m a n d a , nisu m o g l i razglasiti s v o j e z a k l j u č k e ( o
stanju u G r č k o j ) , a da se z b o g t o g a ne u p e t l j a j u u strašne s u k o b e i
s v a đ e s g r č k o m i z b j e g l i č k o m v l a d o m i Foreign Officeom. O s i m t o g a p r o -
v o d i o se smiješan sistem neke vrste d v o s t r u k o g ž i v o t a u vezi s operaci-
j a m a , s tim da je j e d a n od ta d v a ž i v o t a b i o stvaran, a drugi p o t p u n o
izmišljen. Na p a p i r u , u teoriji, sva a k t i v n o s t u vezi s o t p o r o m u G r č k o j
i m a l a s e obaviti p o d n a d z o r o m A n g l o g r č k o g k o m i t e t a . N j e g a s u tvorili
predstavnici g r č k e i z b j e g l i č k e v l a d e , Foreign Officea, S O E , P W E i V r h o v n e
k o m a n d e z a Srednji istok. T a j s e k o m i t e t o b i č n o s a s t a j a o otprilike jedan-
p u t mjesečno, ali je n j e g o v rad b i o n a j o b i č n i j a i t o t a l n a l a k r d i j a : z a t o da
n e d o đ e d o silne g u ž v e k o j u b i i z a z v a l a g r č k a v l a d a , K o m i t e t j e r a s p r a v l j a o
s a m o o t a k v i m p l a n o v i m a u v e z i s a k t i v n o š ć u u G r č k o j k o j i su bili pri-
hvatljivi za i z b j e g l i č k u v l a d u . N a j v i š e se r a s p r a v l j a l o o aktivnosti p o t p u n o
mitskih rojalističkih o r g a n i z a c i j a , n a p r i m j e r o r g a n i z a c i j e »Set p u k o v n i k a «
u A t e n i , k o j e z a p r a v o nisu n i k a d s t v a r n o postojale. O s t v a r n i m operaci-
jama S O E , k o j e su se u g l a v n o m o r g a n i z i r a l e iz C a r i g r a d a i Smirne, nije se
n i k a d g o v o r i l o , o n e se u o p ć e nisu s p o m i n j a l e . Č i t a v a stvar držala se p o s v e
o d v o j e n o o d aktivnosti S O E , i t o n a m t a k o đ e r m o ž e uvelike objasniti
z a š t o učesnici operacije Harling nisu dobili n i k a k v e instrukcije o p o l i t i č k o j
p o z a d i n i , i a k o im se prije n j i h o v a o d l a s k a u G r č k u m o g l a dati k o m p l e t n a
slika o t o m e k o j a bi ih d o v e l a do p o s v e istih z a k l j u č a k a do k a k v i h su
došli n a k o n d o l a s k a u G r č k u , sami i d a k a k o na b o l a n i m u k o t r p a n način.
W O O D H O U S E : M o g u l i osporiti jednu ili d v i j e teze k o j e n a m j e
u p r a v o i z n i o T a y l o r ? M i s l i m d a j e teza k a k o z a p r a v o nije bilo stvarno
p o t r e b n o da d o b i j e m o instrukcije o p o l i t i č k o j situaciji, jer s m o imali s a m o
dići u z r a k jedan m o s t i o n d a se o d m a h vratiti, savršeno t o č n a u p o g l e d u
M y e r s o v e misije, ali nije t o č n a u vezi s m o j o m m i s i j o m , jer je od p o č e t k a
bilo zamišljeno da ja ostanem u G r č k o j . D r u g a m o j a p r i m j e d b a za k o j u
s m a t r a m da je vrijedi s p o m e n u t i o d n o s i se na č l a n s t v o A n g l o g r č k o g k o m i -
teta. M i s l i m da je do o s n i v a n j a t o g k o m i t e t a d o š l o na z a h t j e v K a n e l l o -
p u l o s a , i to z a t o što je o n , K a n e l l o p u l o s , b i o žrtva neuspjeha operacije
u Antiparosu.
T A Y L O R : M i s l i m d a j e t a j k o m i t e t o s n o v a n z a p r a v o prije n e g o što j e
K a n e l l o p u l o s p o s t a o č l a n v l a d e . U s v a k o m slučaju k a d je j e d n o m p o s t a o
član v l a d e p r i s u s t v o v a o je g o t o v o svim sjednicama k o m i t e t a .

480.
 W O O D H O U S E : Siguran sam da je točno o n o što kažete: da se važ-
nije stvari nisu iznosile pred A n g l o g r č k i komitet. T a d a o t o m e nisam z n a o
ništa. Z a p r a v o nisam z n a o č a k ni da postoji A n g l o g r č k i komitet. S a z n a o
s a m to tek poslije rata. N o , z a p r a v o nije bilo n i k a k v a r a z l o g a da b u d e m
obaviješten o njegovu p o s t o j a n j u . Ipak mislim da sam u to vrijeme njušio,
nagonski osjećao, da u vezi s o p e r a c i j o m Harling nije sve k a k o treba.
Sjećam se t o č n o da s a m z a h t i j e v a o da se sastanem s K a n e l l o p u l o s o m prije
nego što o d e m o u G r č k u . N a i m e , ja nisam bio baš posve siguran da je
o n o što ć e m o uraditi u skladu s gledanjem grčke izbjegličke vlade. Inzi-
stirao sam, dakle, da se sastanem s K a n e l l o p u l o s o m . Sastali s m o se i
imao sam s njim v e o m a zanimljiv r a z g o v o r . M e đ u t i m , ni on, k a o ni bilo
t k o drugi, nije mi r e k a o ni riječi ni o E A M - u ni o K K E . Pitam se sada bi li
K a n e l l o p u l o s bio u o p ć e obaviješten o operaciji Harling da ja nisam t a k o
u p o r n o zahtijevao da se s n j i m sastanem.
T A Y L O R : N e bih r e k a o d a j e o n o t o m e bio službeno obaviješten.
W O O D H O U S E : N e , nije bio službeno obaviješten. T o j e s a z n a o tek
kad se sastao sa m n o m i k a d a sam mu rekao na što se spremam. Posljed-
nja n a p o m e n a k o j u želim dati više je o p ć e g karaktera, i a k o ne m o ž e biti
n i k a k v e sumnje o t o m e na k o j o j su strani m o j e simpatije. P o t p u n o razu-
mijem stav i p o n a š a n j e g r č k o g etablismana izvan G r č k e , kralja, n j e g o v a
dvora i izbjegličke vlade. Isto t a k o razumijem, i a k o d a k a k o i ne dijelim,
n j i h o v o gledište da je razlog z b o g k o j e g a su Britanci, a p o g o t o v o S O E ,
dobivali sve te silne p o d a t k e n e p o v o l j n e za kralja i neprijateljske prema
njemu, bila činjenica da su po prirodi stvari g o t o v o svi britanski agenti
bili republikanci. R a z l o g za to bio je jednostavan. R e p u b l i k a n c i su se
mogli v r b o v a t i jer su p o d M e t a k s a s o v o m d i k t a t u r o m bili istjerani iz
vojske i drugih zaposlenja, d o k su lojalni monarhisti imali zaposlenja i
zato nisu bili dostupni v r b o v a n j u . M e n i je s v a k a k o jasno da su republi-
kanci bili u p r a v u i da je bilo t o č n o o n o što smo od njih saznavali, ali mi
je ujedno jasno zašto je to ljutilo ljude o k o kralja.
P A W S O N : M o g u potvrditi da je to točno, jer su p r e k o mene išle sve te
poruke i svi k o j i su dolazili iz G r č k e . Bio sam u T u r s k o j od prije k r a j a
1 9 4 1 . d o rujna 1943. Z a t o sam vrijeme o s o b n o baratao s a svim p o r u k a m a
k o j e su dolazile p r e k o veze »Prometheus II« i osim mene nije nitko i m a o
k ó d p o m o ć u k o j e g a su bile šifrirane. Z n a j u ć i d o b r o što se d o g a đ a u
Kairu, nisam i m a o ni u k o g a p o v j e r e n j a da mu d a d e m u r u k e taj k ó d .
Kada sam primio b r z o j a v k u k o j o m mi je bilo naređeno da im p o š a l j e m
knjigu što je služila k a o ključ k o d a , o d g o v o r i o sam im, z a p r a v o p o s v e
istinito, da je ostala na Kreti. O d a n l e sam se m o r a o evakuirati na brzinu,
pa sam t a m o ostavio i k n j i g u p l a n o v a za odašiljanje p o r u k a i k ó d . K a d
mi je »Prometheus II« p o s l a o kurira u K a i r o , p o s l a o sam mu nove kristale
(za primopredajnik), p l a n o v e za emitiranje p o r u k a i n o v u knjigu k o j a će
služiti k a o ključ za upotrebu šifre. Jedine knjige k o j e sam uspio nabaviti
u duplikatu bile su dvije knjige na turskom u m e k o m p o v e z u . I z a t o k a d a
mi je došao požurni telegram sa z a h t j e v o m da pošaljem k o d , b i o sam u
stanju da n a v e d e m samo naslov te knjige i n a p o m e n e m da n i k a k a v njezin
primjerak ne m o g u nabaviti u T u r s k o j , što je bilo savršeno t o č n o i istinito.
R e k a o sam im neka oni p o k u š a j u pribaviti tu knjigu. T a k o na k r a j u
k r a j e v a nitko nije i m a o k ó d osim mene, i zato sam sve b r z o j a v k e m o r a o
sam dešifrirati. R a z u m i j e se da sam m o g a o lijepo izmisliti sve što je u nji-

31 Britanska politika
481
m a s t a j a l o , ali v a s u v j e r a v a m d a t o nisam uradio. M o g u p o s v j e d o č i t i d a
je istina sve što k a ž e T a y l o r : da su sva o b a v j e š t e n j a k o j a su d o l a z i l a iz
G r č k e p r e k o n a š e r a d i o - v e z e , k o j a su donosili kuriri i k o j a s m o d o b i v a l i
od b j e g u n a c a s k o j i m s a m r a z g o v a r a o u p u ć i v a l a na isto, to jest da se
G r c i , p o k u š a m o li im nametnuti k r a l j a , j e d n o s t a v n o neće htjeti boriti
p r o t i v neprijatelja. S j e ć a m se da s a m to iznio u j e d n o m m e m o r a n d u m u
n a p i s a n o m još k r a j e m 1 9 4 1 . g o d i n e , d a k l e doista r a n o . U t o m s a m me-
m o r a n d u m u i z n i o da u G r č k o j n e ć e m o postići n i k a k v e rezultate ne uspi-
j e m o li n a g o v o r i t i k r a l j a da o b e ć a da se neće vratiti prije r e f e r e n d u m a .
Z n a m d a j e t a j m e m o r a n d u m stigao d o P e a r s o n a u L o n d o u , ali n e z n a m
je li o t i š a o i d a l j e . Prema t o m e o p t u ž b e iznijete p r o t i v M y e r s a bile su
n e t o č n e . N a i m e , i d e j a o r e f e r e n d u m u r o d i l a se d a v n o prije n e g o što je
Myers optužen da je propovijeda.
T A Y L O R : M i s l i m d a s v a k o g o d nas m o r a j u zaprepastiti o t k r i ć a izni-
jeta u r e f e r a t u i z a s n o v a n a na d o k u m e n t i m a iz arhive Foreign Officea.
S v a t k o m o r a biti š o k i r a n p r i m j e d b a m a , d r ž a n j e m , s t a v o v i m a i ministra
v a n j s k i h p o s l o v a i viših f u n k c i o n a r a Foreign Officea. T o n j i h o v o p o n a š a -
nje traži o b j a š n j e n j e , a ja mislim da g a i m a m . Foreign Office j e d n o s t a v n o
nije m o g a o s a m o m sebi dopustiti da prihvati k a o t o č n u o n u sliku o situa-
ciji u G r č k o j k o j u je d a o S O E na t e m e l j u o b a v j e š t e n j a iz G r č k e , jer bi to
s a s v i m o n e m o g u ć i l o n j e g o v u p o l i t i k u , p o l i t i k u Foreign Officea, to jest
politiku potpunog, totalnog podržavanja kraljevske vlade. Z a t o su se
n a s t o j a n j a da se ta s l i k a z a t a š k a ili p o b i j e k a o n e t o č n a izrodila u n a p a d na
sam S O E , k a o n a i z v o r p o d a t a k a k o j i s u stvarali t u sliku. T a k o j e stvo-
rena z a t r o v a n a situacija i u K a i r u i u L o n d o n u , i ta je z a t r o v a n o s t s v e više
rasi. Foreign Office m o r a o je p o s v a k u cijenu diskreditirati tu sliku situa-
cije, jer da ju je k o j i m s l u č a j e m p r i h v a t i o k a o t o č n u bili bi uništeni temelji
n j e g o v e p o l i t i k e i p o s t a l o bi jasno da je o n a , ta p o l i t i k a , n e o d r ž i v a . E p i l o g
kairske k o n f e r e n c i j e m o ž e se u s t a n o v i t o j m j e r i p o v e z a t i s i z v a n r e d n i m
p r i k a z o m o n o g što s e t a d a d o g a đ a l o n a j u g o s l a v e n s k o j strani, p r i k a z o m
k o j i n a m je d a o M a c l e a n . G o v o r e ć i o p o v e z i v a n j u , m i s l i m na k r i z u k o j a je
u K a i r u izbila z b o g d o l a s k a delegacije a n d a r t a i na k o n f e r e n c i j u k o j a je
tada Leeperu eksplodirala pod nogama. Krajnji ishod te konferencije bio
je m e m o r a n d u m V r h o v n e k o m a n d e (za Srednji istok), što ga je u L o n d o n
d o n i o b r i g a d n i general D a v e y . T e z a t o g a m e m o r a n d u m a , n e b a š n a r o č i t o
o f e n z i v n o iznijeta, bila je da se S O E m o r a staviti p o d strožu k o n t r o l u i
da a k t i v n o s t S O E u G r č k o j i d r u g d j e nosi u sebi stanovite političke impli-
k a c i j e u vezi s k o j i m a r a z n e d r u g e službe, prije s v e g a Foreign Office,
i m a j u p r a v o tražiti d a b u d u k o n z u l t i r a n e . T a j referat stigao j e u L o n d o n
u istom t r e n u t k u k a d a ministar v a n j s k i h p o s l o v a s a m o što nije z a p o č e o
drugu v e l i k u k a m p a n j u p r o t i v S O E , k o j a j e i m a l a biti izvršena n a n a j š i r o j
m o g u ć o j b a z i i k o j a je z a p r a v o išla za tim da se S O E d o s l o v n o uništi.
Rezultat je bila g o l e m a s v a đ a u L o n d o n u u k o j o j su l o r d S e l b o r n e i
G u b b i n s (koji je u p r a v o u to v r i j e m e b i o p o s t a v l j e n za n o v o g a šefa S O E )
v o d i l i g o l e m u b i t k u . S e l b o r n e s e b o r i o k a o lav, u g l a v n o m protiv ministra
v a n j s k i h p o s l o v a , koristeći s e o s o b n i m u t j e c a j e m n a C h u r c h i l l a , d a o b r a n i
S O E i d a o b o r i z a h t j e v e Foreign Officea, z a h t j e v e k o j i bi, da su bili u s v o -
jeni, p r a k t i č k i značili u k i d a n j e S O E . Ishod te b i t k e bio je C h u r c h i l l o v
m e m o r a n d u m napisan p r i l i č n o u m i r u j u ć i m t o n o m . C h u r c h i l l j e d o d u š e
želio z a d o v o l j i t i V r h o v n u k o m a n d u z a Srednji istok, dati k a k v u - t a k v u

482.
s a t i s f a k c i j u i Edenu, ali nije h t i o ni po k o j u cijenu poniziti Selbornea.
Z b o g s v e g a tekst n j e g o v a m e m o r a n d u m a bio je prilično m u t a n i nejasan.
S W E E T - E S C O T T : M o r a m priznati d a j e meni b i o v e o m a n e r a z u m l j i v
taj p o t e z V r h o v n e k o m a n d e za Srednji istok u v r i j e m e k a d a s a m p i s a o re-
ferat za tu k o n f e r e n c i j u , z a t o s a m p i s a o G u b b i n s u i z a m o l i o ga da mi to
razjasni. (U r u j n u 1 9 4 3 . l e ž a o s a m bolestan od m a l a r i j e , z a t o n i s a m b i o
u t o k u d o g a đ a j a . ) G u b b i n s mi je o d g o v o r i o da se u referatu V r h o v n e
k o m a n d e z a Srednji istok nije z a h t i j e v a l o s a m o t o d a o n a z a d o b i j e o p e r a -
tivnu k o n t r o l u (nad a k t i v n o š ć u S O E ) na njezinu vlastitu bojištu (ona je
tu k o n t r o l u v e ć imala, ali je još nije p o č e l a p r o v o d i t i ) . Z a p r a v o se zahtije-
v a l o r a s p u š t a n j e S O E na S r e d n j e m istoku i k i d a n j e n j e g o v i h v e z a s L o n -
donom, a S O E je po tom prijedlogu imala nadomjestiti nekakva njihova
t v o r e v i n a , k o j a bi bila p o t p u n o u n j i h o v i m r u k a m a . M e m o r a n d u m je bio
p o s l a n n a č e l n i c i m a š t a b o v a , a u L o n d o n ga je d o n i o b r i g a d n i general
D a v e y , č l a n W i l s o n o v a štaba. N a č e l n i c i š t a b o v a poslali s u jedan n j e g o v
p r i m j e r a k S O E s a z a h t j e v o m d a S O E o d g o v o r i u r o k u o d tri d a n a . T o j e
bilo u r a đ e n o .
Z a p i t a o s a m G u b b i n s a k a d a s e t o d o g o d i l o . O d g o v o r i o j e n a temelju
p o d a t a k a k o j e je n a š a o u s v o m r o k o v n i k u (u to ga je v r i j e m e v o d i l a
n j e g o v a tajnica). T a m o stoji d a j e o n d v a d a n a b i o o d s u t a n i z s v o g u r e d a
(12. i 1 3 . r u j n a 1943) jer je k o d k u ć e p i s a o m e m o r a n d u m , k o j i je načel-
nicima š t a b o v a p r e d a n 1 3 . r u j n a . T o g a d a n a , 1 3 . r u j n a , i m a o j e u s v o m
u r e d u s a s t a n a k s g e n e r a l o m D a v e y j e m u 17 sati 45 m i n u t a , a s l o r d o m
S e l b o r n e o m u 18 sati 30 m i n u t a . U u t o r a k 14. r u j n a b i o je p o z v a n na
s a s t a n a k s K o m i t e t o m n a č e l n i k a š t a b o v a , k o j i je o d r ž a n u 11 sati 30 mi-
n u t a . Istoga d a n a u 17 sati 30 m i n u t a G u b b i n s je i m a o z a j e d n o s l o r d o m
Selborneom) sastanak u Komitetu za obranu Ratnog kabineta. Na tom
s a s t a n k u , što su ga bili sazvali načelnici š t a b o v a , o d b a č e n i su svi g l a v n i
p r i j e d l o z i iznijeti u m e m o r a n d u m u V r h o v n e k o m a n d e za Srednji istok i
preporučeno je da S O E zadrži svoju autonomiju.
G u b b i n s je u s k o r o p o s l i j e t o g a o t p u t o v a o u K a i r o da uspostavi prisnije
v e z e s V r h o v n o m k o m a n d o m i da preispita p o d e s n o s t t a m o š n j e o r g a n i z a -
cije S O E u svjetlosti p r o m j e n e strategijske situacije u p o g l e d u B a l k a n a
k o j a je nastupila z a t o što su Saveznici zauzeli j u ž n u Italiju, pa je to p r u ž i l o
S O E prikladniju bazu od Kaira za operacije na Balkanu. Gubbinsu su u
K a i r u s v e s r d n o p o m o g l i i s n j i m surađivali i general W i l s o n i n j e g o v štab,
p o g o t o v o general S c o b i e i general D a v e y . W i l s o n i G u b b i n s t o m su se
p r i l i k o m d o g o v o r i l i o n a j p r i k l a d n i j o j ličnosti za i s p r a ž n j e n o m j e s t o k o -
m a n d a n t a S O E n a S r e d n j e m i s t o k u . D o g o v o r i l i s u s e d a t o b u d e general-
m a j o r W . A . M . S t a w e l l , k o j i j e o d m a h poslije t o g a p r e u z e o t u d u ž n o s t .
T a k o j e incident s m e m o r a n d u m o m V r h o v n e k o m a n d e z a Srednji istok
s a h r a n j e n i z a b o r a v l j e n - b a r e m što se ticalo V r h o v n e k o m a n d e i S O E .
T A Y L O R : To se potpuno poklapa s mojim dokumentima. Devetoga
listopada napisao sam m e m o r a n d u m u kojemu sam ukratko i sažeto iznio
što se d o g a đ a . U t o m s a m m e m o r a n d u m u i z m e đ u o s t a l o g n a p i s a o da je
m e m o r a n d u m K o m i t e t a z a o b r a n u Srednjeg i s t o k a , k o j i j e d o š a o u n a m a
ne baš n a k l o n j e n e r u k e ministra v a n j s k i h p o s l o v a , iskorišten da bi se
p o t e g n u l i neki m n o g o širi p r o b l e m i n e g o što su to željeli sastavljači t o g a
m e m o r a n d u m a . ( M i s l i m d a t o što sam u p r a v o r e k a o s v a k a k o vrijedi z a
generala W i l s o n a . ) D o š l o je do bitke, a rezultat je bio taj da su načelnici

25*
483
štabova napisali svoj m e m o r a n d u m zasnovan na tezama iznijetim u me-
m o r a n d u m u W i n s t o n a Churchilla, i da su o n d a proveli u život, k o l i k o se
moglo, odluke sadržane u tom dokumentu. D o g o v o r e n o je da Gubbins
o d e u Kain. : da t a m o s v r h o v n i m k o m a n d a n t o m razmotri mjere za pro-
v o đ e n j e tih o d l u k a . O t p u t o v a o j e t a m o d a n - d v a p o s l i j e 9 . l i s t o p a d a .
Čitava ta bitka na nekoliko frontova završila je na kraju krajeva k o m -
p r o m i s o m . P o k u š a j i Foreign Officea d a t a k t i č k i i z a z o v e u k i d a n j e i r a s p u -
štanje S O E su propali, v e o m a je smanjena samostalnost S O E u o d n o s u
p r e m a Foreign Officeu i p r e m a s v i m l o k a l n i m v r h o v n i m k o m a n d a n t i m a
b o j i š t a , a S e l b o r n e j e prisiljen d a p r o t i v s v o j e v o l j e ž r t v u j e G l e n c o n n e r a .
K e b l e se v r a t i o u r e g u l a r n u v o j s k u , a T a m p l i n je l i j e p o u m r o . U t o j f a z i
nije donijeta n i k a k v a o d l u k a o M y e r s u . Sjećam se da sam 6. listopada
napisao jedan m e m o r a n d u m u k o j e m u se polazilo od pretpostavke da će
se M y e r s vratiti u G r č k u . Na kraju krajeva, z b o g n e k o g razloga o k o j e m
n e m a m zapisanih p o d a t a k a , pala je o d l u k a da se on ipak ne vrati u
Grčku.
C L O G G : Činjenica da M y e r s nije poslan u G r č k u bila je neposredna
posljedica izbijanja g r a đ a n s k o g rata u toj zemlji p o č e t k o m listopada, a
p o g o t o v o pogibije poručnika H u b b a r d a , do koje je došlo u prilično
m i s t e r i o z n i m o k o l n o s t i m a . T v r d i l o s e d a b i v r a ć a n j e M y e r s a u t o m tre-
n u t k u m o g l o biti p r o t u m a č e n o k a o d a v a n j e s t a n o v i t e p o d r š k e i o d o b r a -
vanja ELAS-u.
M A C L E A N (obraćajući se Myersu): Je li Wallace poslan u G r č k u k a o
v a š p o l i t i č k i s a v j e t n i k ili p o s l a n s a z a d a t k o m d a p o d n e s e i z v j e š t a j o s i t u a -
ciji? V e o m a m e z a n i m a j e l i d o b i o v l a s t i t e šifre.
M Y E R S : Tu su zapravo postavljena dva pitanja. O d g o v o r na drugo
pitanje glasi - ne. A na p r v o p a k pitanje - W a l l a c e je p o s l a n k a o E d e n o v
osobni izaslanik i u j e d n o k a o m o j politički s a v j e t n i k . . . nešto u t o m
smislu.
W O O D H O U S E : U svojim memoarima Wilson donekle zamućuje tu
s t v a r jer p r i k a z u j e W a l l a c e a k a o M y e r s o v a z a m j e n i k a , š t o o n n a r a v n o n i j e
b i o niti j e i k a d a p o s t o j a l a n a m j e r a d a t o b u d e . O n j e b i o E d e n o v o s o b n i
p r e d s t a v n i k , ali nije i m a o v l a s t i t u š i f r u .
M A C L E A N : J a s a m p o n i o ( u J u g o s l a v i j u ) j e d n u o d S I S - o v i h š i f a r a , jer
s a m č u o g l a s i n e d a p o r u k e n i k a d n e stižu n a o d r e d i š t e . P o s j e t i o s a m
M e n z i e s a 1 , koji je bio m o j stari prijatelj. Z a m o l i o s a m ga da uredi k a k o
bih d o b i o i p o n i o j o š j e d a n o d a š i l j a č , i on je to u r a d i o .
W O O D H O U S E : M i s l i m da je doista nesretna o k o l n o s t bila činjenica
š t o su u to v r i j e m e n a š e r a d i o - v e z e bile p r e o p t e r e ć e n e i š t o S O E j e d n o -
s t a v n o n i j e m o g a o izlaziti n a k r a j s t i m s i l n i m p r o m e t o m . M i s l i m d a s e
S O E t r e b a o u n a p r i j e d p r i p r e m i t i z a t o . Jer, a k o ć e m o p r a v o , W a l l a c e j e
b i o b a č e n u G r č k u k r a j e m l i p n j a , a p o č e o j e slati s v o j e b r z o j a v k e t e k k r a -
jem srpnja, znači da je kairski S O E i m a o vremena pripremiti se za to. U to
vrijeme postojala je velika količina neemitiranih brzojavki zaostalih otprije.
N i s u t o bile s a m o W a l l a c e o v e b r z o j a v k e , n e g o s u s e n a g o m i l a l e i r a z n o -
r a z n e o p e r a t i v n e . U n e k i m z o n a m a b i o j e z a o s t a t a k o d j e d n o g ili d v a
tjedna.

1 General Sir Stuart Menzies, šef MJ-6 (SIS).

484
 T A Y L O R : M o g u potvrditi d a j e t o t o č n o . V r a ć a j u ć i s e p o č e t k o m ruj-
na iz Indije u L o n d o n , z a u s t a v i o s a m se u K a i r u d v a d e s e t i četiri sata.
K o l i č i n a z a o s t a l i h i n e o t p r e m l j e n i h b r z o j a v k i bila je u p r a v o z a p a n j u j u ć a .
W O O D H O U S E : Leeper to j e d n o s t a v n o nije htio v j e r o v a t i , a ja ga
m o g u d o n e k l e shvatiti. B i o j e u v j e r e n d a m i t e b r z o j a v k e n a m j e r n o z a d r -
ž a v a m o , ali s a m siguran d a nije b i l o t a k o .
B A R K E R : C l o g g je p a k u s v o m referatu iznio d a je Foreign Office u
L o n d o n u d o b i o o d S O E p r v u W a l l a c e o v u b r z o j a v k u već 10. k o l o v o z a .
W O O D H O U S E : A k o taj čudni podatak ima bilo k a k v o značenje (a
mislim da on iziskuje p o m n u analizu), o n d a je riječ o t o m e da je S O E
tajio neke stvari o d L e e p e r a , ali je b i o spreman da te stvari o d a j e Foreign
Officeu. A k o je t o č n o , o n d a je to i v r l o č u d n o .
T A Y L O R : M o r a m n a p o m e n u t i d a t o nije n e m o g u ć e , a k o s e u z m e u
obzir L e e p e r o v k a r a k t e r .
M Y E R S : A k o r a z m o t r i m o što s e t u p o r e m e t i l o , što j e otišlo u k r i v o ,
m o ž d a ć e m o z a k l j u č i t i d a j e o d g o v o r z a p r a v o sasvim j e d n o s t a v a n : d a
p o r u k e u L o n d o n nije slala ista g r u p a šifrantica k o j a se u p o t r e b l j a v a l a za
potrebe l o k a l n e , k a i r s k e , distribucije b r z o j a v k i .
M A C L E A N : M i s l i m d a j e t o j e d n a k o m o g u ć e k a o sve d r u g o .
T A Y L O R : Držim da je Myers dao dobru napomenu. A k o je točno
t o što o n k a ž e , o n d a j e m o g u ć e d a j e d o z a k a š n j e n j a d o š l o z b o g t o g a što
se distribucija vršila p r e k o različitih sekcija.
M Y E R S : I a k o s m o i W o o d h o u s e i j a stavljali o z n a k u D D D ( o z n a k u
za veliki prioritet) na sve naše p o r u k e , u to je v r i j e m e i p a k t r e b a l o n a j -
m a n j e četrnaest d a n a d a n a m stignu o d g o v o r i . A k o s m o željeli d a brže
d o b i j e m o o d g o v o r , m o r a l i s m o stavljati o z n a k u n a najviši prioritet.
W O O D H O U S E : W a l l a c e je stigao u G r č k u u p o s l j e d n j e m t j e d n u lip-
n j a , a otišao je o d a t l e s M y e r s o m 9. k o l o v o z a . To znači da je u G r č k o j
p r o v e o o t p r i l i k e pet ili šest t j e d a n a .
M Y E R S : U t o k u p r v a d v a t j e d n a p o s l a o je s a m o j e d n u p o r u k u , i to
u vezi s n e k o m o p r e m o m k o j a mu je nestala ili ju je z a b o r a v i o ponijeti. U
prvih četrnaest d a n a ili tri t j e d n a nije p o s l a o ni jednu jedinu o p e r a t i v n u
p o r u k u i ni j e d n u jedinu p o r u k u n a m i j e n j e n u Foreign Officeu. S a k u p l j a o
je p o d a t k e za stvaranje slike o situaciji, i to je r a d i o v e o m a r a z b o r i t o i
v e o m a temeljito, a o n d a je p o s l a o p l o t u n od više n e g o p o l a tuceta b r z o -
j a v k i , jednu za d r u g o m u b r z o m slijedu, p o p u t r a f a l a .
W O O D H O U S E : M e đ u t i m , k a k o C l o g g iznosi u s v o m referatu, t o za-
p r a v o nije i m a l o n i k a k v u v a ž n o s t , jer se W a l l a c e v e ć 10. k o l o v o z a v r a t i o u
K a i r o , pa je m o g a o t a m o k a z a t i sve što se n a l a z i l o u tim z a o s t a l i m p o r u -
kama.
T A Y L O R : T o j e t o č n o , i z a t o t a o k o l n o s t n e skida k r i v n j u s L e e p e r a .
M A C L E A N : O s i m t o g a sve d o k s e nije sastao s L e e p e r o m , W a l l a c e j e
g o v o r i o o n o što ste i vi g o v o r i l i .
T A Y L O R : Svi d o k u m e n t i i p o d a c i u p u ć u j u n a z a k l j u č a k d a s e W a l -
lace p o t p u n o s l a g a o s M y e r s o m sve d o k m u Leeper nije o p r a o m o z a k .
W O O D H O U S E : Mislim da ta priča o pranju mozga ne djeluje uvjer-
ljivo. D o d u š e , nisam d o b r o p o z n a v a o W a l l a c e a , ali s m a t r a m , d a o n nije
b i o p o d l o ž a n p r a n j u m o z g a . M i s l i m d a n e s m i j e m o z a b o r a v i t i činjenicu
da g o t o v o sve što z n a m o ne s a m o o L e e p e r o v i m , n e g o i o W a l l a c e o v i m
s u d o v i m a p o t j e č e od - L e e p e r a .

485.
 T A Y L O R : N i j e l i sasvim jasno d a j e W a l l a c e z a p r a v o »ubio« n e s a m o
t v r d n j e u vlastitim b r z o j a v k a m a , n e g o i s v o j u p r v u analizu situacije? Iz
G r č k e se v r a t i o u biti s istim d o j m o v i m a , istom s l i k o m situacije, k a o
M y e r s , ali j e o n d a , n a k o n r a z g o v o r a s L e e p e r o m , k a k o n a m k a ž e s a m
Leeper, p r o m i j e n i o s v o j a gledišta. M i s l i m da je to jasno k a o na d l a n u .
W O O D H O U S E : A l i j a p o n a v l j a m d a j e jedini d o k a z z a to, jedini d o -
k a z d a j e t a k o b i l o , o n o što g o v o r i L e e p e r .
J O H N S T O N E : Z a n i m a l o bi me je li i t k o od onih k o j i su se vidjeli s
W a l l a c e o m p o š t o se on sastao s L e e p e r o m u s t a n o v i o da su se n j e g o v a
gledišta b i t n o i z m i j e n i l a u u s p o r e d b i s o n i m a k o j a je, po vašim r i j e č i m a ,
i m a o prije t o g a .
M Y E R S : M i s l i m da bih to m o g a o d o n e k l e osvijetliti, jer s a m se s W a l -
l a c e o m sreo n e k o l i k o puta. O n m i nije n i jedan jedini p u t d a o n a z n a n j e
d a j e d o ž i v i o p r a n j e m o z g a n a k o j e u p o z o r a v a Leeper u s v o m p r i k a z u .
Međutim, vidjelo se da mu je veoma neugodno kad god bi razgovor došao
na t e m e o k o j i m a s m o se prije slagali. Z a p r a v o bih s v e m u t o m e d a o ple-
menitije o b j a š n j e n j e , slično o n o m k o j e j e m a l o prije p r e d l o ž i o W o o d h o u s e .
W a l l a c e j e bio r a z d i r a n i z m e đ u d v i j u l o j a l n o s t i što s u g a v u k l e s v a k a n a
s v o j u stranu: i z m e đ u lojalnosti p r e m a m e n i , k a o č o v j e k u k o j i j e b i o n j e g o v
privremeni k o m a n d a n t u g r č k i m p l a n i n a m a , i lojalnosti p r e m a n j e g o v i m
t a d a š n j i m g a z d a m a u K a i r u . K a d a je L e e p e r p r o m i j e n i o s v o j stav p r e m a
situaciji u G r č k o j , W a l l a c e se n a š a o u v e o m a n e z a v i d n u p o l o ž a j u u o d n o s u
p r e m a meni. E t o , t o j e m o j o p ć i d o j a m . O d d a n a k a d j e W a l l a c e stigao u
K a i r o , j a nisam o d n j e g a d o b i o n i k a k v o d a l j e mišljenje. S a d a više nije b i o
m o j oficir. D a o m i j e jasno n a z n a n j e k a k o sada p r i p a d a L e e p e r u i m o r a
plesati o n a k o k a k o Leeper svira. W a l l a c e nije n i k a d p o s t u p i o p r e m a meni
n e l o j a l n o , ali s e j a s n o v i d j e l o d a m u j e sve t o v e o m a n e u g o d n o . Z a p r a v o
mislim da je on pristao ići s L e e p e r o m u smislu k a o da mu je r e k a o :
»U redu, vi ste stariji i iskusniji od m e n e i z a t o p r e t p o s t a v l j a m da po s v o j
prilici imate p r a v o , a u s v a k o m s l u č a j u s h v a ć a m v a š stav.« No sve je to
ipak samo pretpostavka.
T A Y L O R : N o j e d n o j e i p a k p o t p u n o jasno. Č o v j e k k o j i j e p o s l a n n a
lice m j e s t a da prikupi p o d a t k e i o n d a na t e m e l j u tih p o d a t a k a p o d n e s e
i z v j e š t a j , v r a t i o se i p r i h v a t i o gledišta č o v j e k a k o j i se nije ni m a k n u o iz
Kaira.
W O O D H O U S E : T o nije b i o prvi slučaj. S i g u r n o ste z a p a m t i l i nešto
što n a m je u o v o j diskusiji r e k a o Stevens: da je b i o p o s l a n u G r č k u z a t o
što su od naših ljudi na terenu stizali k o n t r a d i k t o r n i izvještaji. M i s l i m da
je Stevens č a k u j e d n o m t r e n u t k u i z j a v i o da ga je jedan m o j i z v j e š t a j n a v e o
na p o m i s a o da s a m ja n a p r o s t o p o l u d i o . I što se d o g o d i l o sa Stevensom?
N a k r a j u k r a j e v a p o s t a o j e n a j f a n a t i č n i j i a n t i e a m o v s k i oficir k o j e g a s m o
imali - on k o j i je b i o p o s l a n da nađe n e k a k v u r a v n o t e ž u .
T A Y L O R : Č i n i m i s e č u d n i m d a j e n e t k o t k o j e b i o n a licu m j e s t a
d o p u s t i o d a m u n j e g o v a gledišta izmijeni n e t k o t k o t a m o nije n i k a d a b i o .
C L O G G : T o j e doista č u d n o . M e đ u t i m , sjetimo s e jedne L e e p e r o v e
p r i m j e d b e o izvještaju što ga je W o o d h o u s e p o s l a o iz Pertulija 19. listo-
p a d a . Leeper je n a p o m e n u o da bi W o o d h o u s e , da je k o j i m s l u č a j e m u o č i o
trend g l e d a n j a Foreign Officea, to jest d a je shvatio da Foreign Office ide
p r e m a t o t a l n o m raskidu s E L A S - o m , s v a k a k o u s v o m i z v j e š t a j u z a u z e o
m n o g o kritičniji stav p r e m a E L A S - u . G o t o v o b i s e r e k l o d a b i Leeper b i o

486.
z a p r a v o sretan da je W o o d h o u s e d a o stvarni p r i k a z situacije, stvarnu
p r o c j e n u situacije, a ne t a k v u p r o c j e n u k o j a bi g o d i l a n j e m u , L e e p e r a ili
Foreign Officeu.
P A M E L A P A W S O N : Radila sam s Wallaceom kratko vrijeme u Ateni.
D o b i l a s a m d o j a m da je v e o m a m l a d , v e o m a nesiguran u sebe i č o v j e k na
k o j e g a se l a k o m o ž e utjecati.
H A M M O N D : N i j e li se W a l l a c e v r a t i o u L o n d o n i p o d n i o izvještaj
Edenu?
C L O G G : Da. Međutim do toga njegova konačnog izvještaja ne mo-
ž e m o doći. Još nije stavljen na u v i d javnosti pa ne z n a m o što u n j e m u
piše. M o ž d a b i s m o u t o m i z v j e š t a j u našli sigurnije i čvršće p o d a t k e o to-
me k a k o je W a l l a c e i z m i j e n i o s v o j e s t a v o v e i u k o m smislu, a k o je on to
u o p ć e u č i n i o . N o , bez o b z i r a na to o s t a j e i p a k činjenica da je L e e p e r u
d r a g o j p o l o v i c i k o l o v o z a t v r d i o k a k o nije z n a o , sve d o k m u nije r e k a o
W a l l a c e , k o l i k o j e Z e r v a s b i o n a t j e r a n ( k a k o j e k a z a o Leeper) d a p r i h v a t i
s p o r a z u m a n d a r t a o o s n i v a n j u z a j e d n i č k e k o m a n d e . Č i n i se da je to b a -
r e m jedna stvar u vezi s k o j o m je W a l l a c e p r o m i j e n i o s v o j e mišljenje. Jer,
t a k a v stav n i p o š t o n e p r o i z l a z i i z n j e g o v a p r v o b i t n o g i z v j e š t a j a p o s l a n o g
i z G r č k e , j e d n o g o d o n i h i z v j e š t a j a k o j i s u n e g d j e zapeli.
D A V I D S O N : Je li W a l l a c e b i o ekspert za G r č k u ? Je li g o v o r i o grčki?
D a l i j e i m a o m n o g o iskustva? D a l i j e b i o tip č o v j e k a k o j i b i m o g a o z a
s a m o mjesec ili d v a f o r m i r a t i sud o situaciji?
W O O D H O U S E : W a l l a c e nije b i o n o v a j l i j a . B i o je u G r č k o j u v r i j e m e
k a d a je i z b i o rat i tada su mu dali p r i v r e m e n o z a p o s l e n j e u u r e d u atašeja
z a š t a m p u . N e z n a m k a k o j e d u g o t a m o radio. D a k l e , b o r a v i o j e n e k o
vrijeme u G r č k o j i s i g u r n o je p r i k u p i o n e k a z n a n j a o n j o j . M e đ u t i m , ni
M y e r s ni ja n i s m o otkrili n i k a k v u g r e š k u u o n o m što je g o v o r i o d o k je
b i o u G r č k o j . To što je t a d a g o v o r i o p o k l a p a l o se na d l a k u s o n i m što
s m o i mi mislili i g o v o r i l i .
D A V I D S O N : M e n i j e i p a k č u d n o d a j e ministar v a n j s k i h p o s l o v a p o -
slao n e k o g a t k o nije b i o v i s o k o k v a l i f i c i r a n da d o n o s i s u d o v e o situaciji.
W O O D H O U S E : K a d j e W a l l a c e stigao u G r č k u , b i o j e j e d n a k o k v a -
lificiran k a o b i l o t k o m e đ u n a m a .
J O H N S T O N E : V i ste g a pustili d a n a m i r u f o r m i r a vlastite d o j m o v e ,
a k a d ih je on u s k o r o f o r m i r a o , i k a d v a m ih je s a o p ć i o , činili su v a m se
razboriti. T o s v a k a k o p o k a z u j e d a j e W a l l a c e i m a o s t a n o v i t u s p o s o b n o s t
da u o č i što se d o g a đ a l o .
W O O D H O U S E : T o j e a p s o l u t n o t o č n o . G o v o r e ć i o sebi, m o g u slo-
b o d n o reći da n i s a m ni na k a k a v način n a s t o j a o ili p o k u š a o na n j e g a utje-
cati. Z a p r a v o s a m č a k o d b i o da s n j i m o t o m e i n t i m n o r a z g o v a r a m prije
n e g o što je on p r o p u t o v a o G r č k u i f o r m i r a o vlastita gledišta. M i s l i m da
s m o M y e r s i ja t a d a bili t o l i k o sigurni da će s v a t k o t k o g l e d a o t v o r e n i m
o č i m a vidjeti o n o isto što s m o m i vidjeli p a n a m j e d n o s t a v n o nije p a d a l o
na pamet da se prema Wallaceu drukčije postavimo.
C L O G G : M y e r s n a m j e r e k a o d a b i p r i j e W a l l a c e o v a d o l a s k a b i o spre-
m a n kladiti se sa sto p r e m a j e d a n da će se W a l l a c e s n j i m složiti u g l e d a n j u
na k o n s t i t u c i o n a l n i p r o b l e m - i u p r a v o se to d o g o d i l o .
J O H N S T O N E : M i s l i m da su gledišta onih k o j i su bili u Grčkoj
z a p r a v o »sjela«, i a k o im se Leeper u p o č e t k u s u p r o t s t a v l j a o .

487.
 C L O G G : A k o ž e l i m o biti fair, m o r a m o n a p o m e n u t i da je Leeper o d
p o č e t k a jasnije u v i d i o v a ž n o s t k o n s t i t u c i o n a l n o g p i t a n j a n e g o Foreign
Office. M i s l i m d a se stanoviti aspekti n j e g o v a , r e k a o bih, s m u š e n o g i kri-
v u d a v o g p o n a š a n j a u k o l o v o z u m o g u objasniti i z m e đ u o s t a l o g i činjeni-
c o m što je on u to v r i j e m e b i o p r i l i č n o t e š k o bolestan. N e k i citati k o j e
s a m iznio u s v o m referatu p o t j e č u iz r a z d o b l j a poslije 20. k o l o v o z a , a
u p r a v o je u to v r i j e m e L e e p e r o v a bolest dostigla k u l m a n a c i j u . S v a k a k o je
t o o k o l n o s t k o j u n e s m i j e m o zanemariti.
J O H N S T O N E : U širem p o g l e d u j e d n o je sigurno: što je rat više o d m i -
c a o , p o g o t o v o n a k o n operacije Animals i n a k o n s l o m a Italije, p o l i t i č k i
aspekt o t p o r a i u Jugoslaviji i u G r č k o j j e d n o s t a v n o je m o r a o m a l o - p o -
m a l o g u r a t i u d r u g i p l a n v o j n i a s p e k t o t p o r a - jer su sada svi p o č e l i
z a u z i m a t i p o z i c i j e z a narednu f a z u , k o j a j e i m a l a nastupiti o d m a h n a k o n
oslobođenja. Oslobođenie Balkana ušlo je na područje mogućeg, iako je
b i l o j a s n o d a o d p r a v e v e l i k e s a v e z n i č k e i n v a z i j e n a B a l k a n neće biti ništa.
S p o z n a j a da je o s l o b o đ e n j e B a l k a n a s a m o p i t a n j e v r e m e n a tjerala je sve
s u d i o n i k e da z a u z m u p o z i c i j e u s k l a d u s t o m s p o z n a j o m . Z a t o su l j u d i
k o j i s u imali k o n t r o l u n a d p o l i t i č k o m s t r a n o m t o g a p o č e l i p o k a z i v a t i ten-
denciju da traže v e ć u riječ i veći u t j e c a j u p r o c j e n j i v a n j u situacije i u
p o s t a v l j a n j u p r e m a n j o j n e g o što su to m o g l i prije, k a d a su d o m i n i r a l i
p o s v e v o j n i aspekti.
M A C L E A N : Imam dojam da su početkom 1945. godine Jugoslaveni
smatrali m o g u ć i m d a ć e m o p o k u š a t i vratiti k r a l j a Petra n a vlast u p o t r e -
b o m v o j n e sile.
B A R K E R : M i s l i m da je W o o d h o u s e , n a p o m e n u v š i u s v o m referatu
k a k o je C h u r c h i l l r e k a o da u j e d n o j zemlji p o d r ž a v a m o k o m u n i s t e , a u
d r u g o g k r a l j a , d a o z a p r a v o na z n a n j e k a k o je b i l o p o t r e b n o da mi u to
vrijeme i z v r š i m o n a p o r e da bi se k o o r d i n i r a l e , uskladile, te dvije politike.
M e đ u t i m , m i s l i m da je d o n e k l e u p r a v o činjenica što s m o u j e d n o m s l u č a j u
činili jedno, a d r u g o m d r u g o o m o g u ć i l a z a p r a v o da p r o v o d i m o i jednu i
drugi politiku: p o d i l a z i l i s m o d e s n i č a r s k o m j a v n o m m n i j e n j u i umirivali
ga time što s m o u G r č k o j p o d r ž a v i l i k r a l j a , a l j e v i č a r s k o j a v n o m n i j e n j e i
R u s e umirivali s m o p o d r ž a v a j u ć i u Jugoslaviji partizane. M i s l i m da to nije
bila s v j e s n a , smišljena, p o l i t i k a , ali n e m a s u m n j e da se tu radilo o za nas
v e o m a p r i k l a d n o m pristupu t o m e .
W O O D H O U S E : M o ž d a j e t o t o č n o , m o ž d a j e bilo u p r a v o t a k o , ali t o
nije o n a p o a n t a na k o j u s a m htio u p o z o r i t i . K o l i k o m o g u znati i procije-
niti, m o ž d a je b i l o d o b r o što s m o u te dvije z e m l j e vodili dvije t a k o
suprotne p o l i t i k e . A m o ž d a i nije b i l o d o b r o : ne z n a m . Z a p r a v o s a m
p o k u š a o reći nešto d r u g o . K o l i k o je meni p o z n a t o i k o l i k o s a m u to
vrijeme m o g a o otkriti i utvrditi, n i t k o živ nije t a d a r a z m i š l j a o o reperku-
sijama o n o g što se činilo u j e d n o j zemlji na r a z v o j d o g a đ a j a u d r u g o j .
M o ž d a se v a r a m , ali je s i g u r n o da d o s a d nisam n a š a o n i k a k a v indicij ili
d o k a z d a s e n a t o mislilo. N a š a p o l i t i k a p r e m a tim d v j e m a z e m l j a m a
bila je p o v e z a n a t a k o k a o da se jedna od njih nalazi na M a r s u , a d r u g a
na Veneri.
B A R K E R : Č i n i m i s e d a s a m čitajući d o k u m e n t e naišla s v a k a k o n a j -
k a s n i j e u l i p n j u 1944, a po s v o j prilici još prije, na p r i m j e d b u da su
z a p r a v o i E À M i (jugoslavenski) partizani j e d n a k o loši, s r a z l i k o m što se
p a r t i z a n i doista bore protiv N i j e m a c a .

488.
 M A C L E A N : T a j e o k o l n o s t s v a k a k o odlučila k a k a v ć e biti n a š stav
p r e m a Jugoslaviji. M e n i j e t o više n e g o j e d n o m r e k a o C h u r c h i l l . K a z a o j e
j a s n o i g l a s n o k a d a s a m se s n j i m sastao n a k o n s v o g p r v o g p o v r a t k a iz
J u g o s l a v i j e . O n je t a d a r e k a o d a je jedino v a ž n o t k o se (u Jugoslaviji)
bori p r o t i v N i j e m a c a i da je p o l i t i k a u d r u g o m p l a n u . R e k a o mi je to
a p s o l u t n o jasno.
H A M M O N D : G r č k a v o j n a i o n o što j e g r č k a v o j s k a p o s t i g l a u A l b a n i j i
v e o m a su d j e l o v a h na stav u E n g l e s k o j p r e m a g r č k o m m o n a r h u i n j e g o v o j
vladi. T a j je stav bilo teže p r o d r m a t i n e g o što m o ž d a d a n a s m i s l i m o , i ta
je o k o l n o s t d j e l o v a l a n a Foreign Office i na n j e g o v e p o s t u p k e više n e g o
na S O E i n j e g o v e p o s t u p k e .
C L O G G : To osjećanje osobnog duga vjernosti kralju koji je ostao s
n a m a u n a š e m v e o m a m r a č n o m času d o l a z i do s a s v i m izričitog i z r a ž a j a u
d o k u m e n t i m a . Stav je bio: On je o s t a o s n a m a ,i mi ga z a t o ne m o ž e m o
ostaviti n a cjedilu.
M A C L E A N : T a k a v je a r g u m e n t b i o iznijet i u j u g o s l a v e n s k o m k o n -
tekstu - a r g u m e n t da je k r a l j Petar b i o p o v e z a n s d r ž a v n i m u d a r o m u
ožujku 1941.
C L O G G : N a p o m i n j e li se i g d j e u b r i t a n s k i m d o k u m e n t i m a izričito da
je G r č k a od ž i v o t n o g interesa za Britaniju (što je Sargent n a p o m e n u o u
b r z o j a v c i E d e n u za v r i j e m e k r i z e u k o l o v o z u 1943)? Postoji li i k a k a v indi-
k a c i j a d a s e n a J u g o s l a v i j u nije g l e d a l o k a o n a ž i v o t n o v a ž a n interes z a
Britaniju u o n o m smislu u k o j e m se t a k v o m smatrala G r č k a ?
Barker: O č i t o je da je J u g o s l a v i j a z a naše p o j m o v e i mjerila s p a d a l a u
d r u k č i j u k a t e g o r i j u n e g o G r č k a . M e đ u t i m , u j e d n o j je f a z i bilo n e š t o
g o v o r a o t o m e da li da z a d r ž i m o n a š u t j e c a j u Srbiji i p o k u š a m o postići
d a o n a p o s t a n e n e k a vrsta t a m p o n d r ž a v e , k o j a b i štitila G r č k u . T a i d e j a ,
m e đ u t i m , nije n i k a d prešla r a z m j e r e n a k l a p a n j a p o z a b i l j e š k a m a . 1
S W E E T - E S C O T T : M e đ u t i m , siguran s a m da je 1943. i 1 9 4 4 . g o d i n e
postojala razlika između Jugoslavije i Grčke u britanskim očima: G r č k a
se smatrala b i t n o v a ž n o m , jer je č u v a l a p u t u Indiju, a naša p a k p r e d r a t n a
p o l i t i k a u J u g o s l a v i j i ili naša p o l i t i k a u 1 9 4 1 . g o d i n i bili su nešto č e g a
s m o se m o g l i odreći, b e z čega s m o m o g l i biti, čega s m o se m o g l i i prije i
u v e ć o j m j e r i odreći n e g o p o l i t i k e p r e m a G r č k o j .
B A R K E R : M i s l i m d a j e jasno s a m o p o sebi d a b i n j i m a bilo d r a g o d a
su m o g l i z a d r ž a t i s v o j u t j e c a j na J u g o s l a v i j u , ali d r ž i m da nisu g o v o r i l i
k a k o j e t o z a njih v i t a l n o v a ž n o .
M A C L E A N : Bilo bi z a n i m l j i v o znati k a k a v je stav i m a o Foreign Office
p r e m a t o m e k o l i k o j e b i t n o d a J u g o s l a v i j a n a k o n rata ostane u j e d i n j e n a .
B A R K E R : Za mene je to tajanstven problem. Formalno smo se obave-
zali d a ć e m o s e z a l a g a t i z a p o n o v n o u s p o s t a v l j a n j e (obnavljanje) ujedi-
njene J u g o s l a v i j e . U t o m k o n t e k s t u i z v r š e n o je 1942.. g o d i n e n e k o l i k o
p o k u š a j a da se od srpskih i h r v a t s k i h političara u L o n d o n u d o b i j e z a j e d -
n i č k a d e k l a r a c i j a o b u d u ć n o s t i s r p s k o - h r v a t s k i h o d n o s a , ali su svi ti
p o k u š a j i p o t p u n o p r o p a l i . T a d a se Foreign Office z a g r i j a o z a ideju stva-
ranja z a s e b n i h srpskih, h r v a t s k i h i slovenskih jedinica u o k v i r i m a šire
b a l k a n s k e federacije, s tim da k a o n e k a vrsta jezgre te f e d e r a c i j e p o s l u ž i
g r č k o - j u g o s l a v e n s k i p a k t s k l o p l j e n 1 9 4 1 . g o d i n e . Sve je to p a l o u v o d u jer

1 Vidi, na primjer, zabilješk«. ? M. Rosea i sira Ormea Sargenta od 1 7 . 1 1 . 1 9 4 3 .

489.
su se t o m e o d u p r l i Sovjeti. M n o g o k a s n i j e Sargent je ili n e t k o drugi n a p o -
m e n u o u j e d n o j zabilješci da b i s m o m o g l i ići s a m o za tim da o d r ž i m o
s v o j e interese u Srbiji, s tim da se Srbija otcijepi od Jugoslavije. 1 To je
manje-više o d m a h o d b a č e n o , p r e t p o s t a v l j a m z a t o što su se Rusi o d l u č n o
založili za u j e d i n j e n u J u g o s l a v i j u .
M A C L E A N : U r a z d o b l j u od trideset g o d i n a Rusi su o t o m e m i j e n j a l i
stavove. U j e d n o m p e r i o d u , prije 1934. g o d i n e s o v j e t s k a je p o l i t i k a išla za
r a z b i j a n j e m J u g o s l a v i j e , a u d r u g i m p e r i o d i m a f a v o r i z i r a l a je u j e d i n j e n u
Jugoslaviju.
B A R K E R : T o č n o , ali k a d se E d e n sastao sa Staljinom u p r o s i n c u 1 9 4 1 ,
Staljin se z a l o ž i o za u j e d i n j e n u i p o v e ć a n u J u g o s l a v i j u . M i s l i m da t a j stav
nije kasnije n i k a d i z m i j e n i o , da od t o g a nije n i k a d o d s t u p i o .
S E T O N - W A T S O N : Ž e l i o bih p o k u š a t i razjasniti p r o b l e m p o s t o j a n j a
različitih p o l i t i k a i p r e m a Srbiji i p r e m a ostalim d i j e l o v i m a Jugoslavije. U
L o n d o n u j e b i l o v e o m a r a s p r o s t r a n j e n o m i š l j e n j e d a j e Srbija z a M i h a i l o -
vića. I z t o g a s e i z v o d i o z a k l j u č a k d a p r e k o M i h a i l o v i ć a m o ž e m o z a d o b i t i
p o d r š k u Srba. P o m o m mišljenju t a k v o s e r e z o n i r a n j e z a s n i v a l o n a n e č e m
što z a p r a v o nije b i l o više n e g o o b i č n a poluistina. D o d u š e u Srbiji, je bilo
više rojalista n e g o u o s t a l i m d i j e l o v i m a J u g o s l a v i j e , i to z a t o što je j u g o -
slavenska dinastija bila srpska dinastija. M e đ u t i m , s m a t r a m da je v e o m a
p r o b l e m a t i č n a s v a k a p o s t a v k a da su Srbi bili ili više ili m a n j e n e g o H r v a t i
p r o k o m u n i s t i č k i ili više ili m a n j e od njih p o d l o ž n i da p r i h v a t e k o m u n i z a m .
P r o k o m u n i s t a ili ljudi za k o j e je p o s t a j a l a v j e r o j a t n o s t da će p o s t a t i p r o -
komunisti bilo je u svim d i j e l o v i m a zemlje. T a k o đ e r je u s v i m d i j e l o v i m a
zemlje bilo ljudi za k o j e je p o s t o j a l a v j e r o j a t n o s t da će postati a n t i k o m u -
nisti. U o f i c i r s k i m je r e d o v i m a b i o veći p o s t o t a k Srba n e g o H r v a t a ili
S l o v e n a c a , j e d n o s t a v n o z b o g t o g a što je v o j s k a historijski bila s r p s k a
tvorevina. Intelektualci p a k , p o l u i n t e l e k t u a l c i i n e z a d o v o l j n i seljaci (pone-
k a d , usput rečeno, prilično b o g a t i seljaci, jer t a k v i i m a j u više v r e m e n a za
razmišljanje) b i j a h u više s k l o n i p r i h v a ć a n j u o v a k v i h ili o n a k v i h p o l i t i č k i h
s t a v o v a nego siromašni seljaci. U s r p s k i m je k r a j e v i m a bilo m o ž d a više
n e g o d r u g d j e o n i h društvenih e l e m e n a t a k o j i su bili s k l o n i prihvatiti k o -
m u n i z a m ili su ga simpatizirali. Ideja da p o s t o j i p o v e z a n o s t i z m e đ u Srba
i k o n z e r v a t i z m a i i z m e đ u H r v a t a i k o m u n i z m a bila je p o t p u n o p o g r e š n a .
R a z u m i j e se da je m e đ u H r v a t i m a bilo k o m u n i s t a , ali treba imati na u m u
činjenicu da je bilo i H r v a t a k o j i su gajili k o n z e r v a t i z a m , d r u k č i j i k o n z e r -
v a t i z a m n e g o Srbi, vlastiti katolički k o n z e r v a t i z a m . T a k o đ e r mi se čini da
o d a n o s t j u g o s l a v e n s k o j m o n a r h i j i nije bila v a ž a n činilac britanske p o l i t i k e
- s v a k a k o ne t a k o v a ž a n f a k t o r k a o što je bila njezina o d a n o s t g r č k o j
monarhiji u n j e z i n o j politici p r e m a G r č k o j . I m a se d o j a m da se o d a n o s t
britanske v l a d e g r č k o j m o n a r h i j i temeljila z a p r a v o n a silno d u b o k o usa-
đ e n o j d o g m i , a t o g a nije b i l o t o l i k o u stavu p r e m a s r p s k o j m o n a r h i j i .
M o ž e s e t o n a r a v n o d j e l o m i č n o objasniti g e o g r a f s k i m o k o l n o s t i m a , tj.
o k o l n o š ć u d a j e G r č k a bila g e o g r a f s k i bliže z o n a m a strategijski v a ž n i j i m a
za Britaniju n e g o J u g o s l a v i j a . M e đ u t i m , p i t a m se ne bi li o b j a š n j e n j e
t r e b a l o potražiti i u ličnostima aktera - ne treba li se zapitati nisu li u

1 M e đ u t i m , kada je u jednoj poruci Churchillu predsjednik Roosevelt predložio

odvajanje Srbije, Foreign Office je na to ledeno reagirao. (Arhiva Foreign O f f i c e a

371/44290.)

490.
 t o m e imali k l j u č n u u l o g u neki pojedinci, m o ž d a i s a m C h u r c h i l l i neki
d r u g i , k o j i m a je, eto, s t j e c a j e m o k o l n o s t i bilo v e o m a stalo d o g r č k e m o -
n a r h i j e ! M o ž d a s u u p r a v o t e lične okolnosti z n a č a j a n f a k t o r z a o b j a š n j e n j e
r a z l i k e i z m e đ u tih d v i j u situacija.
W O O D H O U S E : T r e b a s v a k a k o uzeti u o b z i r i dinastičku v e z u . Ta je
v e z a s o b z i r o m na g r č k u dinastiju bila m n o g o prisnija. O s i m t o g a k r a l j
D u r o b i o je m n o g o o z b i l j n i j i tip n e g o kralj Petar, zar ne?
M A C L E A N : J e d n o j e s a s v i m sigurno, p r e m d a s u m n j a m d a j e t a d a bilo
to o č i t o Foreign Officeu. N a i m e , u o n o su v r i j e m e k o m u n i s t i bili jedini
k o j i su p r u ž a l i izglede da će stvoriti ujedinjenu J u g o s l a v i j u . O n i d o d u š e i
d a n - d a n a s , p o s l i j e trideset g o d i n a , i m a j u s tim stanovitih t e š k o ć a . N o , ja i
d a n a s č v r s t o v j e r u j e m da bi p o b j e d a M i h a i l o v i ć a i v r a ć a n j e k r a l j a Petra na
prijestolje u 1 9 4 5 . g o d i n i imali za posljedicu s r p s k o - h r v a t s k i g r a đ a n s k i
rat. T r e b a s p o m e n u t i i glasine k o j e su se tada širile - glasine d a u Foreign
Officeu p o t p u n o v l a d a j u katolici i da svi oni ž e s t o k o f a v o r i z i r a j u H r v a t e .
Ne z n a m je li tu p r i č u l a n s i r a o G e o r g e R e n d e l 1 , ali činjenica je da se
t a k v a glasina proširila.
B A R K E R : U d o k u m e n t i m a nisam našla n i k a k v o j t r a g a t o j glasini. D a l a
bih r u k u u v a t r u da su je lansirali Srbi u L o n d o n u . N o , oni su isto t a k o
mislili da se S O E u r o t i o s H r v a t i m a da se m a k n u S i m o v i ć i d r u g e srpske
vođe.1
B A I L E Y . N e g o , d a d o d a m nešto S e t o n - W a t s o n o v o j tezi s k o j o m s e
u g l a v n o m s l a ž e m , n j e g o v o j tezi o k o m u n i z m u u Srbiji i u o p ć e u p r a v o -
s l a v n o m dijelu J u g o s l a v i j e . S l a ž e m se s n j e g o v o m t v r d n j o m da su intelek-
tualci, p o l u i n t e l e k t u a l c i i t a k o dalje bili m n o g o više s k l o n i t o m e da pri-
hvate k o m u n i z a m , da se za nj opredijele, ali je za t o , mislim, p o s t o j a o
v a l j a n r a z l o g . K a d a j e s t v o r e n a J u g o s l a v i j a , stvorena j e k a o k r a l j e v i n a
Srba, H r v a t a i S l o v e n a c a . G o d i n e 1 9 1 8 . u m n o g i m je s e g m e n t i m a s t a n o v -
ništva o d m a h d o š l o d o p r a v e n a v a l e n a više o b r a z o v a n j e . G o t o v o j e s v a k i
seljak želio da b a r e m jedan č l a n n j e g o v e obitelji d o b i j e u n i v e r z i t e t s k o
o b r a z o v a n j e . N a ž a l o s t , n i k a d nije donijeta, n i p r i h v a ć e n a niti s e p o č e l a
p r o v o d i t i b i l o k a k v a p o l i t i k a selekcioniranja k a n d i d a t a i n j i h o v a k a n a l i z i -
I ranja u o d r e đ e n e struke. R e z u l t a t je b i o t a j da se na p r i m j e r na B e o g r a d -
s k o m univerzitetu o s a m d e s e t p o s t o studenata u p i s i v a l o na p r a v n i i medi-
cinski f a k u l t e t , d o k je u č i t a v o j zemlji v l a d a l a silna o s k u d i c a inženjera svih
struka i ostalih tehničara. D a l j a je posljedica bila ta da su m n o g i studenti
utrošili č a k s e d a m - o s a m g o d i n a , p a i više, d a d o đ u d o d i p l o m e . Z b o g t e
silne h i p e r p r o d u k c i j e i n t e l e k t u a l a c a u tim d v j e m a p r o f e s i j a m a , m n o g i od
o n i h k o j i su d i p l o m i r a l i , i o n d a još p r o v e l i dvije g o d i n e na o d s l u ž e n j u
o b a v e z n o g v o j n o g r o k a , o t k r i v a l i su da za njih n e m a mjesta, da se ne
m o g u zaposliti. D a k a k o , nastavni k a d a r B e o g r a d s k o g univerziteta b i o j e
orijentiran k r a j n j e ljevičarski. M i s l i m da je sve to u vezi s m n o g i m d o g a -
đ a j i m a što su se zbili kasnije.
N e g o da se v r a t i m na g r č k u situaciju. U siječnju 1 9 4 3 , k r a t k o v r i j e m e
n a k o n m o g d o l a s k a u M i h a i l o v i ć e v štab, on je n a č e o p i t a n j e p o v e z i v a n j a
sa Z e m l j o r a d n i c i m a 2 u B u g a r s k o j , i, prije s v e g a , sa Z e r v a s o m u G r č k o j .

1 Vidi, na primjer, dopis Rendela Foreign Officeu. (Arhiva Foreign Officea

37I/33443-)
2 Bugarska zemljoradnička stranka.

491.
Z a p r a v o je to bila još jedna manifestacija o n o g p a n b a l k a n s k o g p o k r e t a o
k o j e m je ovdje već bilo govora, pokreta za stvaranjem balkanske federacije
što b i s e prostirala o d J a d r a n s k o g m o r a d o B o s p o r a i o d D u n a v a d o
S r e d o z e m l j a . P r e t p o s t a v l j a m da je M i h a i l o v i ć č u o emisiju B B C - a o g o r g o -
p o t a m o s k o m p o t h v a t u , jer je g o r l j i v o slušao vijesti B B C - a , s v a k a k o i z b o g
t o g a što se često i o n a k o nije m o g l o ništa d r u g o raditi na n a š e m planin-
s k o m vrhu. O M i h a i l o v i ć e v o j sam želji o b a v i j e s t i o K a i r o , k o j i je v j e r o j a t n o
z a k l j u č i o d a b i n a m t o m o g l o pružiti stalno o r u đ e z a tjeranje M i h a i l o v i ć a
u akciju. K a k o bilo da bilo, pretkraj veljače primio sam nekoliko p o r u k a
od »najvišeg b r i t a n s k o g oficira za v e z u s n a c i o n a l n o m a r m i j o m o s l o b o đ e -
n j a G r č k e « . M e đ u tim p o r u k a m a bila je i jedna Z e r v a s o v a s u p u t s t v o m da
je p r e d a m M i h a i l o v i ć u . Ta je p o r u k a bila b o d r i l a č k o g k a r a k t e r a i p u n a
k o m p l i m e n a t a , z a p r a v o sasvim b e z a z l e n a . M i h a i l o v i ć nije n i k a d z a t r a ž i o
d a p o š a l j e Z e r v a s u o d g o v o r p r e k o K a i r a , ali s a m o d j e d n o g člana n j e g o -
v o g a štaba s a z n a o da je on p o s l a o Z e r v a s u k u r i r a s v e o m a d u g i m p i s m o m .
S u m n j a m da se taj k u r i r i k a d p r o b i o do Z e r v a s a , jer je u d a l j e n o s t iznosila
n e k o l i k o stotina k i l o m e t a r a , k o j e je t r e b a l o u g l a v n o m propješačiti. U
s v a k o m s l u č a j u iz t o g a se nije ništa d a l j e r a z v i l o , i ja s a m na to posve
z a b o r a v i o sve do 1 9 4 6 . g o d i n e k a d a je M i h a i l o v i ć i z v e d e n pred s u d u
B e o g r a d u . D r ž a v n i t u ž i l a c p r o č i t a o je t a d a Z e r v a s o v o p i s m o n a đ e n o u
M i h a i l o v i ć e v o j arhivi p r i l i k o m n j e g o v a h v a t a n j a i d a o mu je p o s e b n u
v a ž n o s t , te nalaziti u t o m p i s m u n a j m r a č n i j e i m p l i k a c i j e . T v r d i o je da je
Z e r v a s , na inicijativu britanske v l a d e , p r e d l o ž i o M i h a i l o v i ć u da u grani-
cama mogućnosti snabdijevanja oružjem i u granicama topografskih i ko-
m u n i k a c i j s k i h m o g u ć n o s t i , s u r a đ u j u u likvidaciji p a r t i z a n s k i h s n a g a , k o j e
su u to vrijeme n a g l o jačale. U d a r a mi u oči činjenica da su situacije u G r č k o j
i Jugoslaviji bile identične, ali u o b r n u t o m smislu. D o ž i v i o s a m nešto slično
k a o M y e r s k a d a me je (britanski) k r a l j primio u audijenciju, s t o m razli-
k o m što j e p r e d m e t našeg r a z g o v o r a bila n e p o s r e d n o p r e d s t o j e ć a ž e n i d b a
k r a l j a Petra. Jedina i n d i k a c i j a o t o m e k a k o je k r a l j Đ u r o g l e d a o na p r o -
b l e m B a l k a n a bilo je nešto što mi je r e k a o k a d s a m v e ć o d l a z i o . K a z a o je
da na žalost postoji previše tih b a l k a n s k i h z e m a l j a s n j i h o v i m p r o k l e t i m
i n t r i g a m a , a on je sa svima n j i m a p o v e z a n k o j e k a k v i m ž e n i d b a m a . K r o z
sve što je r e č e n o na o v o j k o n f e r e n c i j i p r o v l a č i se k a o crvena nit s p o z n a j a
da je sve to i m a l o z a j e d n i č k i u z r o k , a to je bila m a n j k a v o s t , n e d o v o l j n o s t
n a p o r a . Prije s v e g a n e d o v o l j n o s t k o m u n i k a c i j a , o č e m u s m o se o v d j e
dosta naslušali. N i s m o imali d o v o l j n o ljudi z a dešifriranje p o r u k a , p a s u
p o r u k e z a k a š n j a v a l e ; n i s m o slali d o v o l j n o m a t e r i j a l a , jer n i s m o imali d o -
v o l j n o a v i o n a a s tim u vezi m o r a m n a p o m e n u t i da je u s n a b d i j e v a n j u
D r a ž a M i h a i l o v i ć p r o š a o n a j g o r e . N a l a z i o se u središtu p o l u o t o k a , i to
u p r a v o u v r i j e m e k a d a s m o ga m o ž d a m o g l i n a g o v o r i t i (da se bori), snab-
djevši ga d o v o l j n o m k o l i č i n o m r a t n o g m a t e r i j a l a , da se upusti u bar
k a k v e - t a k v e a k t i v n e operacije. N o , m i d a k a k o n i s m o imali avione s d o -
v o l j n o velikim d o m e t o m d a stignu d o n j e g a . M e đ u t i m , i z n a d svega p o s t o -
j a l a je n e s p o s o b n o s t svih nas, na terenu i u V r h o v n o j k o m a n d i , da r e d o v n o
i s t a l n o b a r e m a p s o r b i r a m o k a d već n i s m o m o g l i analizirati i sintetizirati,
o n u o g r o m n u količinu p o d a t a k a , često k o n t r a d i k t o r n i h , često pristranih, s
k o j o m s m o s e neprestano s o u č a v a l i . S O E s e nije n i k a d o p o r a v i o o d p o s l j e -
d i c a p o č e t n e greške k o j u j e p o č i n i o L a u r e n c e G r a n d . G r a n d j e z a t r a ž i o
sve što mu je t r e b a l o i u g l a v n o m je sve to d o b i o , ali je p r o p u s t i o zatražiti

492.
b i t n o , a to je b i l o v r i j e m e . Z a t o se od S O E već od p o č e t k a (znam što
g o v o r i m jer s a m u S O E stupio još u listopadu 1 9 3 9 , to jest prije n j e g o v a
o s n i v a n j a , u v r i j e m e k a d a je b i o s a m o D Sekcija) i tražilo i o č e k i v a l o da
trči prije n e g o što je m o g a o h o d a t i , z a p r a v o ne s a m o prije n e g o što je
m o g a o h o d a t i , n e g o č a k prije n e g o što j e izašao i z pelena. T a j e n e z g o d a
ostala s n a m a do k r a j a ili b a r e m d o k sam ja bio u toj o r g a n i z a c i j i . R a z u -
mije se da za sve to p o s t o j i savršeno p r i k l a d n o i u m j e s n o o b j a š n j e n j e : da
j e o d lipnja 1940. d o p r o s i n c a 1 9 4 1 . Britanija bila p r a k t i č k i s a m a . N a š i
su resursi bili p o t p u n o n e d o v o l j n i , ali smo ipak poslije l i p n j a 1 9 4 1 . p o k u -
šali p o m a g a t i č a k R u s e s o n o m a l o materijala što s m o imali. R e z u l t a t je
b i o s a m o o d g o đ e n a iscrpljenost i stvaranje t a k v e situacije da z a p r a v o
n i t k o nije i m a o ni v r e m e n a ni detaljnjih ni k v a l i f i c i r a n i h p o d a t a k a p o t r e b -
nih d a s e s t v a r a j u p l a n o v i z a više n e g o mjesec-dva u n a p r i j e d . T a k o s m o
stvorili p l a n o v e z a p o s l i j e r a t n u E v r o p u koji nisu bili v a l j a n o p r o m i š l j e n i ,
a mislim da to z a p r a v o nisu ni m o g l i biti. Stoga d r ž i m da nije n e p o š t e n o
reći k a k o je n a š a h e r o j s k a o b r a n a vlastite z e m l j e i s l o b o d n o g svijeta u
t o m r a z d o b l j u od o s a m n a e s t mjeseci (1940 i 1 9 4 1 ) bila P i r o v a p o b j e d a
a k o je g l e d a m o sa stajališta naših poslijeratnih p o l i t i č k i h i e k o n o m s k i h
interesa u j u g o i s t o č n o j E v r o p i , istočnoj Evropi i na S r e d n j e m i s t o k u .
W O O D H O U S E : R e k a o bih nešto o vezi i z m e đ u Z e r v a s a i M i h a i l o v i ć a .
Za mene, a v j e r u j e m i za M y e r s a , silno je z a n i m l j i v o to što s m o o v d j e
u p r a v o čuli, jer d o s a d n i s m o znali ništa o d r u g o m k r a j u te pripovijesti.
T o č n o j e d a j e Z e r v a s p o s l a o p r e k o naše radio-veze p o r u k u M i h a i l o v i ć u i
da je to u r a d i o na n a š u sugestiju. P o r u k a je otišla u p r o s i n c u 1942., a
Bailey ju je d o b i o , k a k o č u j e m , u siječnju 1943. ili nešto kasnije. U to s m o
vrijeme smatrali p o ž e l j n i m d a s e p o v e ž u d v a p o k r e t a o t p o r a k o j i s u n a m
t a d a izgledali u biti slični. M o r a t e uzeti u o b z i r da je do t o g a d o š l o još
v e o m a r a n o , k a d a još n i s m o imali stvarne p o d a t k e ni o M i h a i l o v i ć u ni o
E A M - u . T a j e p o r u k a d a k l e bila p o s l a n a , ali nije d o š a o n i k a k a v o d g o v o r .
M o r a m priznati d a nas j e t o m a l o p o v r i j e d i l o , d a n a m j e bilo m a l o k r i v o .
Z a n i m l j i v o j e o n o što s a m u p r a v o č u o : d a j e M i h a i l o v i ć p o s l a o s v o g k u r i r a
p r e m a n a m a , u n a š e m smjeru. Mi s m o n a i m e t a k o đ e r poslali k u r i r a u nje-
g o v u smjeru, i o n j e m u n i k a d a više n i s m o ništa čuli. J e d n o je p o s v e sigur-
no: n i s m o d o č e k a l i n i k a k v o g M i h a i l o v i ć e v a kurira ili b a r e m mislim d a ta-
k a v kurir nije stigao: a k o j e stigao, Z e r v a s n a m t o nije n i k a d r e k a o . M e đ u -
tim, m o ž d a je zanimljivije nešto što se d o g o d i l o n e k o l i k o mjeseci k a s n i j e , u
o ž u j k u ili č a k u t r a v n j u 1943. Z e r v a s je t a d a o d j e d n o m s h v a t i o tu ideju
p o v e z i v a n j a s M i h a i l o v i ć e m d o v o l j n o o z b i l j n o da p o š a l j e na sjever s v o g a
zamjenika Komninosa Pyromaglua sa zadatkom da se pokuša probiti do
Srbije i uhvatiti k o n t a k t s M i h a i l o v i ć e m . Iz t o g a v i d i m o da je to Z e r v a s
s m a t r a o v e o m a v a ž n i m . M e đ u t i m , P y r o m a g l u se nije uspio probiti i v r a t i o
se u Z e r v a s o v štab poslije n e k o l i k o t j e d a n a . N i k a d nisam u s p i o od n j e g a
saznati d o k l e je stigao i z a š t o se nije uspio probiti (do M i h a i l o v i ć a ) , ali je
v a ž n o t o d a nije n i k a d d o š l o n i d o k a k v o g d i r e k t n o g k o n t a k t a i z m e đ u
Z e r v a s a i M i h a i l o v i ć a . K a d to g l e d a m o iz d a n a š n j e perspektive, k a d na to
g l e d a m o r e t r o s p e k t i v n o , v i d i m o d a k a k o da je p r a v a sreća što se to t a k o
d o g o d i l o . D a s m o , naime, k o j i m s l u č a j e m uspjeli dovesti d o t e veze, bilo
h i kasnije v e o m a teško oprati Z e r v a s a o d o n a k v i h o p t u ž b i k a k v e s u bile
p o d i g n u t e protiv M i h a i l o v i ć a . I b e z t o g a su k o m u n i s t i u G r č k o j , a sva-
k a k o i komunisti u Jugoslaviji, p o k u š a l i staviti Z e r v a s a i M i h a i l o v i ć a u

493.
istu v r e ć u k a o d v a j e d n a k a lupeža. Z a vrijeme suđenja M i h a i l o v i ć u g r č k e
k o m u n i s t i č k e n o v i n e bile su p u n e ne s a m o p r i k a z a procesa, n e g o i detalj-
nih analiza istovjetnosti M i h a i l o v i ć e v a i Z e r v a s o v a p o k r e t a . D u g i n i z g o -
dina, ne s a m o za v r i j e m e suđenja M i h a i l o v i ć u , n e g o i prije i poslije t o g a ,
g r č k i s u k o m u n i s t i n a s t o j a l i prikazati Z e r v a s a k a o g r č k o g M i h a i l o v i ć a .
Sve bi to bilo k u d i k a m o ozbiljnije da s m o doista bili uspjeli stvoriti tu
v e z u , k o j u s m o p r v o b i t n o zamislili u n a j b o l j o j namjeri. Još nešto što bih
želio p r o k o m e n t i r a t i u vezi je s o n i m što n a m je Bailey jučer r e k a o o
k a r a k t e r u i ličnosti M i h a i l o v i ć a . M e n e je to v e o m a impresioniralo z b o g
t o g a što i m a p o k u š a j a d a s e M i h a i l o v i ć i Z e r v a s p r i k a ž u k a o d v a č o v j e k a
iste vrste. S m a t r a m da se j e d n o s t a v n o ne m o ž e zamisliti n e t k o t k o bi se
u cjelini više r a z l i k o v a o od Z e r v a s a n e g o što je lik k o j i p r o i z l a z i iz Bailey-
jeva opisa M i h a i l o v i ć a . R a z l i k a m e đ u t o m d v o j i c o m bila je t o t a l n a , a p s o -
l u t n o t o t a l n a . Jedino a k o okrenete na g l a v u sve što je rečeno o M i h a i l o -
viću, d o b i t ćete lik k a k o - t a k o sličan Z e r v a s o v u .

494.
 Nakon trideset godina
G.H.N. Seton-Watson

Slika k o j a p r o i z l a z i iz g l a v n i h p r i l o g a o v e k n j i g e i iz diskusije je
z b r k a n a . P r a v o je da je t a k o , jer je i stvarnost bila z b r k a n a . I sada o s t a j u
n e o b j a š n j e n e m a l e k o n t r a d i k c i j e i o s t a j u n e p o m i r e n a n e k a gledišta. I to
treba da b u d e t a k o . Za s u d i o n i k e su te k o n t r a d i k c i j e i ta s u p r o t n a gledi-
šta bili d i o stvarnosti, i treba da to o s t a n u i za historičara. M i s l i m da bi
bilo ne s a m o p r e u z e t n o n e g o i g l u p o p o k u š a t i izgladiti te k o n t r a d i k c i j e ili
dati i m bilo k a k v a k o n a č n a o b j a š n j e n j a . U o v o m p o s l j e d n j e m p o g l a v l j u
m o g u se s a m o d o d a t i n e k a o s o b n a z a p a ž a n j a i k o m e n t a r i , zasnivani ne to-
liko na dokumentima, koliko na m o m vlastitom veoma nepouzdanom
p a m ć e n j u i na s t a l n o m z a n i m a n j u za k a s n i j u s u d b i n u J u g o s l a v i j e i G r č k e ,
dviju z e m a l j a k o j e n e p r e s t a n o m o t r i m i z d a l e k a i p o s j e ć u j e m u n e r e d o v i t i m
vremenskim razmacima.
S v a k a diskusija britanskih o d n o s a s p o k r e t i m a o t p o r a m o r a p o č e t i o d
s p o z n a j e o t o m e k a k v a je bila ratna situacija 1 9 4 z . g o d i n e . O b r a n a Brita-
nije i o d r ž a v a n j e naše p o z i c i j e u C i r e n a i k i apsorbirali su g o t o v o sve resur-
se k o j i m a s m o r a s p o l a g a l i . Poslije t o g a došle su k a t a s t r o f e u M a l a j i i Istoč-
n o j Indiji, a o n d a j a p a n s k a p r i j e t n j a Indiji k r o z B u r m u . L j e t i 1 9 4 z . R o m -
mel u m a l o da nije p r o d r o u K a i r o , a na r u s k o j f r o n t i N i j e m c i su se p r o b i l i
do S t a l j i n g r a d a i K a v k a z a . Plima se o k r e n u l a tek u jesen te g o d i n e i t a d a
je i n v a z i j a u južnu E v r o p u iz A f r i k e p o s t a l a nešto na što se m o g l o o z b i l j -
no p o m i š l j a t i . U t o k u 1 9 4 1 . g o d i n e i u v e ć e m dijelu 1 9 4 z . g o d i n e j e d n o -
s t a v n o nije b i l o ni a v i o n a ni r a t n o g materijala za p r u ž a n j e p o m o ć i b a l k a n -
skom otporu u potrebnim razmjerima. Trebalo je uvijek p o n o v o uvjera-
vati n a č e l n i k e š t a b o v a da se isplati divertirati bilo k a k v e resurse na Bal-
k a n . T o j e u v j e r a v a n j e bilo p o s a o i d u ž n o s t k a i r s k o g S O E .
S O E je b i o p a r v e n i j s k a o r g a n i z a c i j a i bilo je n e i z b j e ž n o da će sve ot-
prije p o s t o j e ć e s l u ž b e gledati na njega s n e p o v j e r e n j e m , s u m n j o m i l j u b o -
m o r o m . Od s a m o g početka S O E je dobivao neostvarivo ambiciozne za-
d a t k e , a nisu mu se d a v a l a sredstva za n j i h o v o izvršavanje. K a d g o d n e k i
z a d a t a k z b o g t o g a n e b i b i o izvršen, bilo j e lakše okriviti z a t o p a r v e n i j e
n e g o p r o n a ć i m o g u ć n o s t i d a s e greške isprave. O k o l n o s t d a j e S O E preži-
vio i da je na k r a j u k r a j e v a i p a k p o s t i g a o n e k e k r u p n e rezultate (doduše
ne b a š na d l a k u i s t o v j e t n e s o n i m a koji su od njega bili p r v o b i t n o zatra-
ženi) s v j e d o č i o žilavosti i o d a n o s t i n j e g o v i h v o đ a , pa ma k a k v i bili n j i h o v i
nedostaci.
Prvi regruti S O E u 1 9 3 9 . i 1 9 4 0 . godini bijahu m j e š a v i n a v e o m a razli-
čitih t i p o v a iz v e o m a različitih mjesta i sredina. N e k i od njih bili su b a n -
kari i m a g n a t i iz l o n d o n s k o g Cityja; neki su bili p o s l o v n i ljudi, rudarski

495.
inženjeri i n o v i n a r i , k o j i su prije t o g a radili na B a l k a n u , neki g o d i n a m a ,
znači da su d o b r o v l a d a l i l o k a l n i m jezicima i d o b r o u p o z n a l i l o k a l n e pri-
like i o b i č a j e ; bilo je i m l a d i h ljudi, s p o s o b n i h i željnih da uče, k o j i su imali
više e n t u z i j a z m a negoli iskustva. T i m su se l j u d i m a kasnije, u k a i r s k o m
r a z d o b l j u , pridružili d o b r o v o l j c i i z o r u ž a n i h snaga, neki o d njih p o t a k n u t i
n a t o specijalnim p o z n a v a n j e m J u g o s l a v i j e ili G r č k e ili p a k s p e c i j a l n o m
b r i g o m za te z e m l j e , d r u g i z a t o što su htjeli služiti u više i n d i v i d u a l i s t i č k o j
i više p u s t o l o v n o j branši. G o t o v o s v i m » m l a d i m « regrutima n e d o s t a j a o je
s m i s a o p o d r e đ i v a n j a regularnoj hijerarhiji. O n i su d o d u š e bili disciplini-
rani, ali nisu marili z a o n o što b i s m o n a z v a l i m a n d a r i n s k i m e t o s o m . N i s u
trpjeli b i r o k r a t s k e k o n v e n c i j e d i p l o m a t s k e službe i njezinih p o m o ć n i h služ-
bi, č a k su ih i prezirali. U o č i m a d i p l o m a t a često su se d o i m a l i b r z o p l e t o ,
k a o ljudi k o j i n e m a j u p o j m a o stvarima što su ih d i p l o m a t i naučili smatrati
v a ž n i m , a p o n e k a d su se doimali k a o p r a v a p r a v c a t a i o p a s n a prijetnja.
N e k i su p r i p a d n i c i S O E znali o G r č k o j ili Jugoslaviji - z e m l j a m a u k o j i m a
su radili g o d i n a m a i u k o j i m a su sklopili b r o j n a prijateljstva i v e z e -
m n o g o više n e g o d i p l o m a t i koji s u t a m o b o r a v i l i s a m o g o d i n u ili dvije.
Č e s t o se ni jedna strana nije m n o g o trudila da shvati d r u g u . L a b a v a struk-
tura r a n o g S O E , nešto što j e m o g l o s a m o u ž a s a v a t i l j u d e n a v i k l e n a k o -
r e k t n u č i n o v n i č k u p r o c e d u r u , i m a l a j e stanovite prednosti. N e k i o d o n i h
k o j i su se nalazili na o d g o v o r n i m p o l o ž a j i m a u S O E i od k o j i h su m n o g i
bili m l a đ i o d s v o j i h d i p l o m a t s k i h p a n d a n a s a s l i č n o m o d g o v o r n o š ć u , imali
su dar da r a z u m i j u s v o j e m l a đ e k o l e g e , da ih p o t i č u i da postižu n a j b o l j e ,
a regruti su bili željni da bez rezerve d a j u sve od sebe. G o d i n e 1 9 4 1 . i m a o
j e b a l k a n s k i S O E n e k e vrline s k u p i n e p o b r a t i m a , što j e s a m o p o j a č a v a l o
njihov prividni status p a r i j a .

K a d su N i j e m c i zauzeli B a l k a n , većina tih ljudi o k u p i l a se u K a i r u ili

C a r i g r a d u . G o d i n e 1940. i 1 9 4 1 . bili su g u r n u t i u b a l k a n s k u p o l i t i k u , htjeli
ili ne, i sada su unijeli svoje p o l i t i č k e s t a v o v e u izvršenje n o v o g a z a d a t k a
k o j i se pred njih p o s t a v i o . T a j je z a d a t a k b i o da smisle k a k o će se vratiti
11a B a l k a n da t a m o stimuliraju i p o m a ž u o t p o r .
D o m i n a n t a n stav m e đ u p r i p a d n i c i m a S O E k o j i su do rata radili u Ju-
g o s l a v i j i bilo je simpatiziranje Srba, p o g o t o v o srpskih d e m o k r a t s k i h stra-
n a k a . Srbi su u ratu od 1 9 1 4 ^ 0 1 9 x 8 . g o d i n e bili naši saveznici i i m a l i su
u p r a v o f a n t a s t i č n o velike g u b i t k e . Britanci i Srbi z a j e d n o su se borili na
S o l u n s k o j f r o n t i , a sjećanja na to g o r l j i v o su i r e v n o n j e g o v a l i veterani i
jedne i d r u g e zemlje. Srpska v o j n i č k a tradicija p o b u đ i v a l a je v e l i k o divlje-
nje, ali i individualistički p o g l e d na svijet i strasnu l j u b a v za p o l i t i č k u slo-
b o d u većine Srba, p o d j e d n a k o seljaka i p r i p a d n i k a u r b a n i z i r a n i h srednjih
staleža. V e ć i n a p o l i t i č k i svjesnih Srba i n j i h o v i h britanskih prijatelja sma-
trali su k n e z a P a v i a i n j e g o v k r u g z a p r a v o slabim b r a n i o c i m a srpske tra-
dicije, a u n a j b o l j e m p o g l e d u l j u d i m a k o j i su kadri da se p o k o r e n j e m a č -
k i m d u š m a n i m a Srbije i l j u d s k e s l o b o d e . Č i n j e n i c a da je k n e z Pavle b i o
o s o b n o uvjereni prijatelj Britanije i da su ga voljeli oni Britanci k o j i su ga
p o z n a v a l i vrijedila je m a l o u s u k o b u s t i m š i r o k o r a s p r o s t r a n j e n i m uvjere-
n j e m . D o predaje N i j e m c i m a doista j e d o š l o , 25. o ž u j k a 1 9 4 1 , ali j e o d m a h
z a t i m uslijedila akcija od 27. o ž u j k a . M o ž d a su u to v r i j e m e pripadnici
S O E precijenili u l o g u k o j u je u t o m e imala n j i h o v a o r g a n i z a c i j a . T o č n o je
da su Đ o n o v i ć i, m a n j e , Z e m l j o r a d n i č k a stranka (s k o j o m je S O E i m a o
prisne veze) bili umiješani b a r e m periferijski u z a v j e r e , ali je o d l u č n u a k -

4 96
ciju p o d u z e l a m a l a s k u p i n a o f i c i r a j u g o s l a v e n s k o g r a t n o g z r a k o p l o v s t v a .
U s v a k o m slučaju ti su d o g a đ a j i učvrstili l j u b a v i divljenje p r e m a Srbiji
i stvorili o s j e ć a j da Britanija i m a d u g časti da o s l o b o d i te h r a b r e ljude.
To su s n a ž n o osjećali svi p r i p a d n i c i S O E koji su prije služili u Jugoslaviji.
Z a t o je vijest o o t p o r u što ga p r u ž a M i h a i l o v i ć d o č e k a n a s v e l i k i m o d u -
ševljenjem. M i h a i l o v i ć a s u o s o b n o p o z n a v a l a n a j m a n j e d v o j i c a p r i p a d n i k a
S O E - A l e x a n d e r G l e n i Julian A m e r y - i on je i m a o o d l i č n u p r o f e s i o n a l n u
reputaciju. Z a t o je p o s t a o s i m b o l i oličenje svih k v a l i t e t a k o j i m a su se pri-
padnici S O E divili u Srba i u j e d n o je p o s t a o živ simbol a n g l o s r p s k o g pri-
jateljstva u ratu što su ga o n i , p r i p a d n i c i S O E , nastojali p o t a k n u t i za vri-
jeme s l u ž b o v a n j a u Jugoslaviji od 1939. do 1 9 4 1 . g o d i n e .
I u Z a g r e b u je bilo p r i p a d n i k a S O E . Ti su ljudi d o b r o r a z u m j e l i h r v a t -
sko stajalište i poštivali su v e o m a j a k a d e m o k r a t s k a u v j e r e n j a v e ć i n e čla-
nova v e o m a snažne H r v a t s k e seljačke stranke. M e đ u t i m , u intervalu od
puča 27. o ž u j k a 1 9 4 1 . do n j e m a č k e invazije, 6. t r a v n j a , h r v a t s k o v o d s t v o je
o k l i j e v a l o , a n a k o n n j e m a č k o g n a p a d a b r z o su izronili na p o v r š i n u pristaše
ustaškog p o k r e t a , h r v a t s k i h fašista, da p o m a ž u neprijatelju i da ga doče-
k a j u s d o b r o d o š l i c o m . H r v a t e je u i z b j e g l i č k o j vladi z a s t u p a o dr Juraj K r -
njević, iskreni prijatelj britanske stvari, ali u ist : m a h i p r e t j e r a n o osjetljiv
i ratoborni p o b o r n i k h r v a t s k i h interesa, ne s a m o u v e l i k i m i v a ž n i m stva-
rima, nego i u sitnim p o j e d i n o s t i m a . S v a đ e i z m e đ u srpskih i h r v a t s k i h čla-
n o v a izbjegličke v l a d e o t e ž a v a l e s u p o s a o b r i t a n s k i m f u n k c i o n a r i m a k o j i
su se bavili J u g o s l a v i j o m . T r e b a n a p o m e n u t i d a , n a r o č i t o u S O E , nije b i l o
d o v o l j n o b r i t a n s k i h specijalista i n f o r m i r a n i h o h r v a t s k o m p r o b l e m u ; od
dvojice g l a v n i h p r i p a d n i k a S O E u Z a g r e b u jedan je 1 9 4 1 . g o d i n e p a o u
n j e m a č k o r o p s t v o , a drugi je premješten na n e k u d u ž n o s t i z v a n S O E , pa
S O E nije m o g a o r a s p o l a g a t i s n j i h o v i m s a v j e t i m a . M e đ u t i m , n e k o l i k o spe-
cijalista za H r v a t s k u n a l a z i l o se u d r u g i m o r g a n i z a c i j a m a u K a i r u k o j e su
se bavile J u g o s l a v i j o m .

M o g l o s e o č e k i v a t i d a pripadnici S O E neće simpatizirati k o m u n i s t e ,

ne s a m o z a t o što su u S O E radili b a n k a r i i p o s l o v n i ljudi, n e g o prije svega
i još više z b o g t o g a što su u r a z d o b l j u p o s t o j a n j a savezništva i z m e đ u S o v -
jetskog S a v e z a i T r e ć e g R a j h a j u g o s l a v e n s k i k o m u n i s t i usmjerili n a j v e ć u
m r ž n j u n a Britaniju. N o , i p a k j e m e đ u p r i p a d n i c i m a S O E bilo p o j e d i n a c a
k o j i su imali k o m u n i s t i č k e prijatelje u B e o g r a d u i k o j i su znali k a k o su
m e đ u o b r a z o v a n i m S r b i m a snažne simpatije i za Sovjetski S a v e z i za dru-
štvenu r e v o l u c i j u . K a d a su u jesen 1 9 4 1 . došle u L o n d o n p r v e vijesti o
k o m u n i s t i č k o m p o k r e t u o t p o r a u Jugoslaviji, ti su S O E - o v c i o p o m e n u l i
s v o j e š e f o v e da ne potcijene taj p o k r e t - što je u p o č e t k u o s t a l o b e z m n o g o
uspjeha. K a d se 1 9 4 2 . g o d i n e ured S O E u K a i r u p o v e ć a o i k a d a su sastav
n j e g o v a k a d r a i n j i h o v a gledišta počeli prisnije slijediti t a d a š n j e o p ć e ras-
p o l o ž e n j e u o r u ž a n i m s n a g a m a , d o g o d i l o se da se z b o g o s j e ć a n j a d i v l j e n j a
p r e m a s o v j e t s k o m r a t n o m n a p o r u s m a n j i l o z a p r a v o o s j e ć a n j e neprijatelj-
stva p r e m a k o m u n i s t i m a , č a k se i stvorila n a k l o n o s t za nešto n a l i k na
» p u č k u f r o n t u « . U k a i r s k o m štabu S O E r a d i o je u to v r i j e m e i jedan član
K o m u n i s t i č k e partije V e l i k e Britanije. K a k o je v e ć iznijeto u n e k i m d r u g i m
p u b l i k a n c i m a , to je bio James K l u g m a n , i z u z e t n o s p o s o b a n štabni o f i c i r .
R a s p o n s t a v o v a prema Jugoslaviji u Foreign Officeu v j e r o j a t n o se nije
m n o g o r a z l i k o v a o o d lepeze s t a v o v a S O E , p r e m d a j e sigurno d a j e n j i h o v a
relativna v a ž n o s t bila d r u k č i j e r a s p o r e đ e n a . Sve d o 25. o ž u j k a 1 9 4 1 . p o -

32 Britaska politika
497.
 stojala je tendencija da se v j e r u j e k n e z u P a v l u . R a z u m i j e se, d i p l o m a t i su
imali d u ž n o s t da o d r ž a v a j u k o n t a k t s n j i m i s n j e g o v i m k r u g o m i ne bi
bilo p r a v e d n o d a i m d a n a s p r i g o v a r a m o z b o g t o g a što s u imali razumije-
v a n j a za tešku situaciju u k o j o j se on n a l a z i o (iako, n a r a v n o , treba n a p o -
menuti d a s u m u t a d a , p r i r o d n o , m e đ u p r i p a d n i c i m a S O E z b o g t o g a pri-
govarali). K o n t r a d i k c i j a k o j a p o s t o j i i z m e đ u d v i j u f u n k c i j a d i p l o m a t a - da
b u d e u d o b r i m o d n o s i m a s v l a d o m k o d k o j e je akreditiran i da o b a v j e -
štava s v o j u v l a d u o s v i m v a ž n i j i m a s p e k t i m a p o l i t i č k o g ž i v o t a dotične z e m -
lje - inherentna je p r i r o d i d i p l o m a t s k o g p o z i v a i za taj p r o b l e m n e m a
n e p o g r e š i v o g rješenja. R a z u m i j e se da je a k c i j a izvršena 27. o ž u j k a 1 9 4 1 .
o b r a d o v a l a Foreign Office. D i v l j e n j e p r e m a Srbima k a o s a v e z n i c i m a i b o r -
cima nije u Foreign Officeu bilo ni z a d l a k u m a n j e n e g o u S O E . F u n k c i o -
nari Foreign Officea činili su velike n a p o r e d a b u d u p o d j e d n a k o fair i
p r e m a S r b i m a i p r e m a H r v a t i m a . N j i m a se, č a k u v e ć o j mjeri n e g o pri-
p a d n i c i m a S O E , jer su se s t o m s i t u a c i j o m n e p r e s t a n o s u o č a v a l i , nisu ni-
m a l o s v i đ a l e neprestane svađe i č a r k e m e đ u i z b j e g l i č k i m p o l i t i č a r i m a , na-
s t o j a n j a n e k i h srpskih izbjeglica d a p o v e ć a v a j u s v o j prestiž p r e u v e l i č a v a -
jući b r o j b o s a n s k i h Srba što su ih pobili hrvatski fašisti, a ni r e v n a i z a -
grižljiva o b r a n a h r v a t s k e časti u k o j u su se, u s v a k o j prilici i p o d s v a k o m
i z l i k o m , upuštali hrvatski izbjeglički političari. Foreign Office nije o s j e ć a o
n i k a k v e simpatije za k o m u n i s t e , ali je i s k r e n o želio s u r a d n j u sa S o v j e t s k i m
S a v e z o m radi u s k l a đ i v a n j a britanske i s o v j e t s k e p o l i t i k e p r e m a jugosla-
v e n s k o m o t p o r u . D o v e l o je to do n e k o l i k o iskrenih i strpljivih, ali i jalo-
vih, p o k u š a j a da se d o b i j e s o v j e t s k a p o d r š k a za n a s t o j a n j a k a k o bi se p o -
mirili T i t o i M i h a i l o v i ć . O p ć e n i t o se m o ž e reći da su ljudi Foreign Officea
pristupali p r o b l e m u s v e ć o m d i s t a n c o m n e g o prilično strasni p r i p a d n i c i
S O E , i to im je bila p r e d n o s t , ali je za njih bila h e n d i k e p o k o l n o s t da su
m a n j e shvaćali što se d o g a đ a u g l a v a m a J u g o s l a v e n a . D r u k č i j a je bila i
n j i h o v a temeljna p o l a z n a t o č k a , jer im je d u ž n o s t n a l a g a l a da v o d e brigu
i o d a l e k o r o č n i m b r i t a n s k i m interesima, a ne s a m o o t o m e da se po s v a k u
cijenu d o b i j e rat. Z a t o s u aktere j u g o s l a v e n s k o g s u k o b a p r o s u đ i v a l i p o
d r u k č i j e m kriteriju n e g o što s u t o činili S O E ili načelnici š t a b o v a . Z a njih
su s u k o b i do k o j i h je p o v r e m e n o d o l a z i l o i z m e đ u k r a t k o r o č n i h v o j n i h i đa-
l e k o r o č n i h p o l i t i č k i h ciljeva bili j e d n a k o b o l n i k a o za d r u g e , i ne bi b i l o
fair bacati n a njih k r i v n j u z b o g t o g a što su izbijali t a k v i s u k o b i .
U r a z d o b l j u prije n j e m a č k e invazije u G r č k o j su ljudi s k o j i m a je S O E
i m a o n a j b o l j e o d n o s e bili l i b e r a l n o orijentirani venizelisti. N a j b r o j n i j i su
bili m e đ u p r i p a d n i c i m a s l o b o d n i h p r o f e s i j a ili b a r e m u o n o m segmentu
t o g a staleža k o j i j e Britaniju p r e f e r i r a o N j e m a č k o j . A n g l o f i l s k i stavovi ven-
lista i provenizelistički s t a v o v i B r i t a n a c a u G r č k o j i m a l u su d u g u tra-
diciju jer su p o t j e c a l i još od d o g a đ a j a u 1 9 1 7 . godini, od S o l u n s k e fronte u
p r v o m s v j e t s k o m ratu, z a p r a v o č a k iz još ranijeg r a z d o b l j a . ( T a se tradi-
cija m o ž e usporediti s a s l i č n o m t r a d i c i j o m g l e d a n j a n a Srbiju.) Z a režim
g e n e r a l a M e t a k s a s a bilo bi se t e š k o m o g l o reći da je b i o p r o b r i t a n s k i ori-
jentiran. R a z u m i j e se da b i s m o p r e t j e r a n o p o j e d n o s t a v n i l i k a d b i s m o sva-
ku d i k t a t u r u a u t o m a t s k i poistovjetili s p o d r š k o m Hitleru ili k a d b i s m o
r j e č i t o v e r b a l n o izricanje o d a n o s t i d e m o k r a c i j i poistovjetili s e f i k a s n o m
s p r e m n o š ć u i s p o s o b n o š ć u da se p o m a ž e b r i t a n s k o j stvari. T o č n o je da je
M e t a k s a s o v a v l a d a dobila 1939. g o d i n e garancije britanske i f r a n c u s k e
v l a d e i da je M e t a k s a s , s u o č e n 1940. g o d i n e s M u s s o l i n i j e v i m neprihvatlji-

498.
v i m z a h t j e v i m a , o d g o v o r i o : » N e . « N o , isto j e t a k o t o č n o d a s e v e ć i n a
M e t a k s a s o v i h pristaša d r ž a l a p r e m a Britaniji m l a k o i č a k neprijateljski i
d a j e S O E d o b r o z n a o k a k o s e m o ž e nadati d a ć e s a m o u r e d o v i m a nji-
h o v i h p r o t i v n i k a naći saveznike. Bilo je n e i z b j e ž n o da to što s m o u p r a v o
rekli o S O E m a n j e vrijedi za d i p l o m a t e . N j i h o v a ih je d u ž n o s t d o v o d i l a
u stalni k o n t a k t s v l a d o m i s k r a l j e v s k o m p o r o d i c o m . Na s a m o m v r h u
režima B r i t a n i j a je i m a l a i s k r e n o g i p r a v o g prijatelja u ličnosti k r a l j a
Đ u r e II. F u n k c i o n a r i S O E m o ž d a su to m a g l o v i t o uviđali, ali to nije bila
j e d n a od o n i h životnih činjenica s k o j i m a su se s v a k o g d a n a susretali u
s v o m r a d u . Đ u r o II i m a o je i z v a n r e d n o v a ž n u u l o g u u krizi od o ž u j k a i
t r a v n j a 1 9 4 1 . g o d i n e , k a d a j e n j e g o v a v l a d a m o r a l a donijeti o d l u k u o t o m e
da li da se G r č k a , k o j a se d o t a d uspješno o d u p i r a l a t a l i j a n s k o m n a p a d u ,
upusti u b e z n a d n u b o r b u i protiv N j e m a č k e . M e t a k s a s je t a d a v e ć b i o
m r t a v , a n j e g o v i su nasljednici, što se m o r a shvatiti, o k l i j e v a l i . O d l u k a da
se G r č k a s u p r o t s t a v i H i t l e r u donijeta je s v e l i k i m d i j e l o m z a h v a l j u j u ć i o d -
l u č n o m s t a v u k r a l j a , k o j i je v j e r o v a o u k o n a č n u britansku p o b j e d u .
N a k o n n j e m a č k e o k u p a c i j e S O E - o v i eksperti z a G r č k u , D a v i d P a w s o n
i l a n Pirie, p o s l a n i su u T u r s k u o d n o s n o u G r č k u , i o d a t l e su uspjeli u s p o -
staviti k o n t a k t s G r č k o m . P o d a c i k o j i su pristizali p r e k o S O E - o v e r a đ i o -
-veze i do k o j i h se d o l a z i l o p u t e m G r k a što su stizali u K a i r o p r e k o neu-
tralne T u r s k e (ili prešavši l e g a l n o granicu ili izvršivši b i j e g p r e k o m o r a )
p o k a z i v a l i su n a m da su p r i p r e m e za o t p o r i akti o t p o r a d j e l o g r č k e lje-
vice - venizelista ili k o m u n i s t a . Prije 1 9 4 1 . g o d i n e k o m u n i s t i su bili m a l a ,
ali n i p o š t o b e z n a č a j n a stranka. (U p o s l j e d n j e m l e g a l n o i z a b r a n o m p a r l a -
m e n t u o d 1 9 3 6 . g o d i n e imali s u petnaest p o s l a n i č k i h mjesta.) M a n j e s u o p -
ćih simpatija imali n e g o k o m u n i s t i u Srbiji, ali m n o g o o r g a n i z i r a n i h pri-
staša m e đ u r a d n i c i m a Pireja, S o l u n a i K a v a l e . U s v i m i z v j e š t a j i m a iz G r č k e
isticalo se r a z o č a r a n j e n a r o d a u m o n a r h i j u i o k o l n o s t k a k o j a č a z a h t j e v da
se k r a l j ne vrati u G r č k u p r i j e o d r ž a v a n j a r e f e r e n d u m a na k o j e m u će se
n a r o d izjasniti želi li ili ne želi da m o n a r h i j a ostane na vlasti. To stanje
d u h o v a nije i z n e n a d i l o S O E - o v e specijaliste za G r č k u i p o t v r d i l o je p r o -
g n o z e m n o g i h b r i t a n s k i h b i z n i s m e n a i k o n z u l a r n i h s l u ž b e n i k a k o j i su prije
rata d u g o živjeli u G r č k o j , a sada su bili na Srednjem istoku. M e đ u t i m , za
k r a l j a je taj z a h t j e v b i o p o t p u n o neprihvatljiv, a n j e g o v o su o d b i j a n j e da
g a p r i h v a t i p o t p u n o p o d r ž a l i g . C h u r c h i l l i britanska v l a d a , p a j e z b o g
t o g a p o d r ž a v a n j e t o g a stava p o s t a l o o b a v e z a Foreign Officea. O s i m t o g a
m o ž d a je b i l o u igri j o š nešto. N a i m e , ima m o ž d a o p r a v d a n j a za tezu da je
u Foreign Officeu p r e ž i v i o o s t a t a k n e k a d a š n j e g p a l m e r s t o n s k o g v j e r o v a -
n j a d a j e u s t a v n a m o n a r h i j a jedini o b l i k p o r e t k a p r i k l a d a n z a b a l k a n s k e
n a r o d e - da s a m o m o n a r h i j s k o u r e đ e n j e m o ž e donijeti tim z e m l j a m a sta-
bilnost i srediti n j i h o v u u r o đ e n u turbulentnost. N o b e z o b z i r a n a p o d r i -
jetlo t o g stava i v j e r o v a n j a Foreign Officea jedno je jasno: v e ć z a k r a t k o
vrijeme gledišta i s t a v o v i Foreign Officea i gledišta i stavovi S O E došli su
u izravni s u k o b . D o g o d i l o se to v e ć u zimi od 1 9 4 1 . na 1 9 4 2 . g o d i n u , d a v -
n o prije n e g o j e K o m u n i s t i č k a p a r t i j a G r č k e uspjela s k o v a t i E A M u d j e l o -
t v o r n u s n a g u ili poslati u b o r b u jedinice E L A S - a .

Sweet-Escott s p o m e n u o je g o d i š n j e čistke u k a i r s k o m S O E . U čistki od

1 9 4 1 . g o d i n e o t p u š t e n o j e n e k o l i k o istaknutih S O E - o v i h s t r u č n j a k a z a Ju-
g o s l a v i j u , ali o n a nije m n o g o p o g o d i l a g r č k u stranu. Jedna o d p o s l j e d i c a
te čistke bilo je d o v o đ e n j e u S O E z n a t n o g b r o j a v o j n i k a , u k l j u č u j u ć i velik

32*
499
p o s t o t a k a k t i v n i h oficira. I s t o v r e m e n o s e G R sekcija V r h o v n e k o m a n d e z a
Srednji istok f u z i o n i r a n a sa S O E . G l e d a j u ć i iz današnje perspektive, o č i t o
je (iako tada nije bilo t a k o očito) da je s v a k a o r g a n i z a c i j a l o c i r a n a u K a i r u
m o r a l a p a d a t i p o d sve veći utjecaj i k o n t r o l u v o j s k e i da je m o r a l a sve više
služiti interesima i p o t r e b a m a v o j n e k o m a n d e . Prvobitna S O E k o m p o n e n -
ta u k a d r u k a i r s k o g S O E postala je r a z m j e r n o m a n j e u t j e c a j n a , a v e z a iz-
m e đ u k a i r s k o g S O E i centrale S O E u L o n d o n u postala je m a n j e v a ž n a ne-
g o p o d v r g a v a n j e k a i r s k o g S O E v r h o v n o m k o m a n d a n t u z a Srednji istok.
Bilo je d a k a k o isto t a k o neizbježno da v o j n i c i u V r h o v n o j k o m a n d i , i još
više vojnici u k a d r u k a i r s k o g S O E , d o l a z e u situaciju da f o r m i r a j u s t a v o v e
i d o n o s e o d l u k e političkog k a r a k t e r a . U s t r u č a v a n j e l o n d o n s k e centrale
S O E da se o d r e k n e v o d s t v a i želja V r h o v n e k o m a n d e za Srednji istok da se
»ne miješa u p o l i t i k u « nisu, r a z u m i j e se, m o g l i n a d v l a d a t i činjenice r a t n o -
d o p s k o g ž i v o t a . T u j e situaciju n a n e k o vrijeme prikrila v o j n a k r i z a , d o
k o j e je d o š l o u sprnju 1 9 4 2 , k a d a je i z g l e d a l o da će R o m m e l osvojiti K a i r o ,
k a d a su a r h i v e S O E u p a n i č n o j žurbi g o t o v o sasvim uništene, k a d a se
o s o b l j e S O E raspršilo na sve strane svijeta i k a d a je V r h o v n a k o m a n d a
bila t a k o z a u z e t a n a s t o j a n j i m a da se d o k r a j č i situacija nastala u pustinji
te je izgubila svaki interes i za S O E i za B a l k a n .

K a d se situacija o p e t stabilizirala u k a s n o ljeto 1 9 4 2 , f a k t i č k o r u k o v o -

đenje S O E - o v i h o p e r a c i j a u K a i r u (pod S O E - o v i m civilnim š e f o m , l o r d o m
G l e n c o n n e r o m ) p r e u z e o je p u k o v n i k K e b l e , i z v a n r e d n o o d l u č a n i a m b i -
c i o z a n č o v j e k . On je sebi u z e o u z a d a t a k da aktivira o t p o r na B a l k a n u i
da uvjeri V r h o v n u k o m a n d u da je i B a l k a n strategijski v a ž a n . U t o m e je
stvorio prekretnicu blistav uspjeh g o r g o p o t a m o s k e operacije, 25. s t u d e n o g
1942. N a k o n G o r g o p o t a m o s a v o j n i m s u laicima postali uvjerljivi argu-
menti za p o v e ć a n j e britanskih n a p o r a u G r č k o j i postali su zanimljivi iz-
gledi u Jugoslaviji.
U M i h a i l o v i ć a su se i d a l j e p o l a g a l e velike nade, ali su stvarni d o g a -
đaji pružali slabo o p r a v d a n j e za to. Z b i v a n j a 1 9 4 1 . g o d i n e i H u d s o n o v e
neprilike u k r a t k o su opisani u B a i l e y j e v u p r i l o g u o v o j knjizi, a opširnije ih
je o p i s a o D e a k i n u s v o j o j knjizi The Embattled Mountain. K a d a je H u d -
s o n u jesen 1942. u s p o s t a v i o k o n t a k t s K a i r o m , d a o je jasno na z n a n j e
da se M i h a i l o v i ć p o n a š a p r e m a neprijatelju p o t p u n o p a s i v n o i da o d o b r a -
va k o l a b o r a c i j u n e k o l i k o svojih l o k a l n i h k o m a n d a n a t a s T a l i j a n i m a . U
m e đ u v r e m e n u je pristizalo sve više p o d a t a k a o p a r t i z a n i m a k o j i se b o r e
p o d v o d s t v o m k o m u n i s t a . V e ć i n a tih o b a v j e š t e n j a d o l a z i l a je iz neprijatelj-
ske i neutralne š t a m p e i iz emisija radio-stanice Slobodna Jugoslavija k o j a
se nalazila na s o v j e t s k o m teritoriju, a prenosila je o b a v j e š t e n j a d o b i v a n a
od T i t a . Do tih se p o d a t a k a u L o n d o n u d o l a z i l o lakše n e g o u K a i r u , i ta-
mo su se b o l j e k o l a c i o n i r a l i . M o ž d a je B B C bio u to vrijeme b o l j e o b a v i j e -
šten o Jugoslaviji n e g o bilo k o j a d r u g a služba britanske v l a d e . K a i r s k i S O E
z n a o je s a m o m r v i c e od t o g a , ali treba n a p o m e n u t i da je u p r a v o u to vri-
jeme primio stanovit b r o j o b a v j e š t a j n i h izvještaja u k o j i m a su se s p o m i n j a -
le g r u p e o t p o r a u H r v a t s k o j . S m a t r a l o se (pogrešno k a k o se p o k a z a l o kas-
nije) da je te skupine o r g a n i z i r a l a H r v a t s k a seljačka stranka. M e đ u t i m ,
p o s t o j a o j e m n o g o bolji i z v o r p o d a t a k a . T o s u bili intercepti bežičnih
j a v k i l o k a l n i h ispostava Sicherheitsdiensta. K a k o n a m je u s v o m referatu
p o k a z a o G e o r g e T a y l o r , t e j e intercepte K e b l e d o b i v a o n a s v o m p r i j a š n j e m
poslu u V r h o v n o j k o m a n d i za Srednji istok, a nastavio ih je primati i k a d a

500.
je prešao u S O E . Cini se da ti intercepti nisu odlazili i u centralu S O E u
L o n d o n u , ali je sasvim sigurno da su počeli stizati u neke k r u g o v e u L o n -
d o n u (uključujući neke f u n k c i o n a r e Foreign Officea) ljeti i u jesen 1942.
Činjenica da su S O E i Foreign Office već ljeti 1 9 4 z . znali (iako ne iz
sasvim istih izvora) da se partizani bore, a da se M i h a i l o v i ć ne bori, i či-
njenica da su ipak i dalje p o d r ž a v a l i M i h a i l o v i ć a , a nisu htjeli pružati po-
m o ć partizanima, nisu t a k o mračne k a o što m o ž d a izgledaju čitaocu na
prvi pogled. Prvo, b o r b e k o j e su se vodile ljeti 1942. nisu bile b o r b e naro-
čito velikih razmjera. D r u g o , u kritičnom razdoblju prije i poslije bitke k o d
E l - A l a m e i n a jednostavno nije postojala n i k a k v a m o g u ć n o s t da se daje po-
m o ć bilo k o m e na B a l k a n u . T r e ć e , v j e r o v a l o se da M i h a i l o v i ć o k u p l j a sna-
ge za o n o vrijeme k a d a će moći napasti neprijatelja primorana da prijeđe
u defanzivu, i da taj čas još očito nije nastupio. N a p a s t i č o v j e k a koji je bio
ministar u jednoj savezničkoj izbjegličkoj vladi i koji je b i o veličan k a o
veliki saveznički heroj, a u isti m a h izražavati divljenje prema komunisti-
ma za k o j i m nije m o g l a uslijediti i praktična, stvarna p o m o ć , ne bi
imalo smisla. Ta se situacija promijenila poslije M o n t g o m e r y j e v e p o b j e d e
u pustinji i n a k o n G o r g o p o t a m o s a . Sada je o d j e d n o m V r h o v n a k o m a n d a
za Srednji istok željela da se o d m a h , bez o d l a g a n j a , p o d u z m u akcije protiv
neprijatelja u južnoj Evropi. Više nisu bila d o v o l j n a maglovita o b e ć a n j a
o n e k a k v o m sveopćem n a p a d u u n e k a k v o j neutvrđenoj budućnosti. Keble
je to shvatio i u skladu s tim izradio svoje planove.
G e o r g e T a y l o r d o v o l j n o je jasno p r o t u m a č i o tadašnje razlike u stavo-
v i m a l o n d o n s k o g i k a i r s k o g S O E . O n e nisu bile posljedica ideoloških ne-
slaganja, i a k o je m o ž d a istina da je emocionalni osjećaj o b a v e z e prema
M i h a i l o v i ć u k a o simbolu d u h a 27. o ž u j k a 1 9 4 1 . predstavljao i dalje snažnu
silu u L o n d o n u , d o k je d o s l o v n o nestao u Kairu (a sve je to bilo i rezultat
k a d r o v s k i h p r o m j e n a na ta d v a mjesta). L o n d o n s k i S O E nije bio protiv
o d l u k e da se uhvati veza s partizanima, ali su inicijativa za to i planiranje
na o d l u č n o m nivou došli od Keblea. Stoga njemu pripada zasluga za to da
je V r h o v n a k o m a n d a počela gledati na B a l k a n k a o na bojište, ratno p o -
prište. Na žalost, Keble je bio č o v j e k k o j e g a je bilo teško zavoljeti, č o v j e k
gonjen ličnim a m b i c i j a m a i očito o d l u č a n u namjeri da izgradi vlastiti mali
imperij u koji neće imati pristup nitko t k o mu nije neposredno podređen.
To je izvanredno jasno došlo do izražaja u zaista č u d n o m p o s t u p k u prema
Fitzroyju M a c l e a n u . O t k r i ć e spletki u k o j e se upustio, z a j e d n o s o d i o z n o -
šću k o j a se sručila na S O E n a k o n fijaska posjeta delegacije g r č k o g o t p o r a
Kairu, u k o l o v o z u 1943, doveli su do K e b l e o v a pada.
M e đ u t i m , o d l u k e su već bile donijete i iz njih su proizašli kasniji do-
gađaji. Komunisti su u Jugoslaviji pobijedili, a u G r č k o j su bili poraženi.
P o k u š a j da se Jugoslavija podijeli na interesne sfere, jednu za T i t a ,
d r u g u za M i h a i l o v i ć a , m o r a o je, d a k a k o , propasti, a to je, a k o nitko, već
o d s a m o g p o č e t k a shvatilo n e k o l i k o pripadnika S O E . U z a j a m n a mržnja
između M i h a i l o v i ć a i T i t a bila je nepomirljiva. Partizani su izrasli u preka-
ljenu i efikasnu b o r b e n u snagu, a M i h a i l o v i ć e v a v o j s k a postojala je samo
na papiru. P o i m a n j e da su partizani »hrvatska« snaga, da imaju pristaše
samo z a p a d n o od Drine ili samo z a p a d n o od Ibra, bilo je p o t p u n o po-
grešno. T o č n o je da je u Srbiji bilo više monarhista nego drugdje, ali ta-
k o đ e r je t o č n o da je bilo p r o p o r c i o n a l n o više Srba nego H r v a t a među ko-
munistima, i da je to p o d j e d n a k o vrijedilo za Srbe s teritorija nekadašnje

501.
srpske k r a l j e v i n e i za Srbe iz H r v a t s k e i Bosne. S a v e z n i č k o p o d r ž a v a n j e
T i t a m o r a l o j e p r i j e ili kasnije dovesti d o o d b a c i v a n j a M i h a i l o v i ć a . T a k o -
đer bili su u n a p r i j e d osuđeni na n e u s p j e h p o k u š a j i da se sve g r č k e snage
o t p o r a p o d r e d e V r h o v n o j k o m a n d i u K a i r u , jer su k o m u n i s t i imali d r u g e
i u d a l j e n i j e lojalnosti, te se m o r a l o d o g o d i t i da prije ili k a s n i j e o d b a c e bri-
tanski autoritet. T a j j e p o k u š a j i p a k i m a o v a ž n u p o s l j e d i c u : o d v o j i o j e re-
p u b l i k a n c e o d k o m u n i s t a . K r a j e m 1944. g o d i n e strah o d t o g a d a ć e pasti
p o d v l a s t k o m u n i s t a d j e l o v a o j e n a g r č k e r e p u b l i k a n s k e d e m o k r a t e jače
n e g o želja da se k r a l j ne vrati u z e m l j u .
Pitanje k o j e je n a č e o W o o d h o u s e (a z a p r a v o je k l j u č n i p r o b l e m o v e
naše diskusije) jest p i t a n j e zašto je b r i t a n s k a v l a d a d o n i j e l a dvije s a s v i m
s u p r o t n e o d l u k e u v e z i s J u g o s l a v i j o m i G r č k o m . Na to se pitanje ne m o ž e
o d g o v o r i t i s p o t p u n o m sigurnošću, ali p o s t o j e stanovite relevantne o k o l n o -
sti na k o j e treba u p o z o r i t i .
G r č k a se u v i j e k činila v a ž n i j o m u g e o g r a f s k o m p o g l e d u n e g o Jugosla-
v i j a , a b i l o je u v i j e k i jasno da ju je fizički lakše k o n t r o l i r a t i n e g o J u g o -
slaviju. K a d bi se G r č k a našla u n e p r i j a t e l j s k i m r u k a m a , to bi p o d r o v a l o
sigurnost Britanije u i s t o č n o m S r e d o z e m l j u . I o b r a t n o : z a h v a l j u j u ć i posje-
d o v a n j u p o m o r s k e m o ć i , Britanija je m o g l a r a č u n a t i s m o g u ć n o š ć u da na-
m e ć e s v o j u v o l j u G r č k o j , b a r e m uz p r e t p o s t a v k u da će i poslije rata ostati
velesila. N i jedan o d tih činilaca nije v r i j e d i o z a J u g o s l a v i j u , i a k o j e d a k a k o
s b r i t a n s k o g stajališta b i l o p o ž e l j n o da o n a b u d e u p r i j a t e l j s k i m r u k a m a .
O s j e ć a n j e o b a v e z a n o s t i britanske v l a d e p r e m a g r č k o j m o n a r h i j i b i l o j e
snažnije o d t a k v o g o s j e ć a n j a p r e m a j u g o s l a v e n s k o j m o n a r h i j i . K r a l j Petar
b i o je d o d u š e s i m b o l s r p s k o g p r k o s a H i t l e r u , ali a k c i j a izvršena 27. o ž u j -
k a nije bila n j e g o v o d j e l o , n e g o d j e l o nekolicine h r a b r i h oficira n j e g o v o g a
ratnog zrakoplovstva. Kralj D u r o odigrao je osobnu i vitalno važnu ulogu
u o s t a j a n j u G r č k e na b r i t a n s k o j strani u n a t o č n j e m a č k i m p r i j e t n j a m a . D a -
nas mi ne z n a m o m o g u li n a m te činjenice ili m o ž d a neki d u b l j i i n a m a ne-
p o z n a t i razlozi o b j a s n i t i i z u z e t n u i i z v a n r e d n u snagu C h u r c h i l l o v e o d a n o -
sti kralju G r č k e .
R a z l i k o v a l a su se i v o j n a p o s t i g n u ć a k a o i snaga i a m b i c i j e p o k r e t a
o t p o r a u d v j e m a z e m l j a m a . T i t o v a N a r o d n o o s l o b o d i l a č k a v o j s k a bila je
m n o g o e f i k a s n i j a v o j n a snaga n e g o E L A S . O n a j e protiv N i j e m a c a v o d i l a
n e k o l i k o d u g i h , o g o r č e n i h i v e l i k i h v o j n i , d o k je E L A S izvršio s a m o sta-
n o v i t b r o j p r i l i č n o m a l i h i n e p o v e z a n i h a k c i j a . M i h a i l o v i ć p a k u p o r n o je
o d b i j a o sve s a v e z n i č k e z a h t j e v e i p o z i v a o se na s v o j e d o s t o j a n s t v o ministra
v o j s k e jedne suverene v l a d e , d o k je Z e r v a s s p r e m n o p r i h v a ć a o sve što bi
se od n j e g a z a t r a ž i l o - i a k o se ne m o ž e reći da je to u v i j e k i i z v r š a v a o .
R a z l i k o v a l o se i r e a g i r a n j e britanskih oficira za v e z u na p a r t i z a n e i
E L A S . T o č n o je da su ti o d n o s i bili s v a g d j e drukčiji. M y e r s i W o o d h o u s e
shvatljivo su respektirali i voljeli Z i m a s a ; S h e p p a r d se d i v i o n a p o r i m a
E L A S - a ; u Jugoslaviji su n j i h o v i britanski k o n t a k t i voljeli T e m p a i K o s t u
N a đ a , ali je p o n a š a n j e A r s e J o v a n o v i ć a i Peke D a p č e v i ć a b i l o o b i č n o ne-
u g o d n o . N o , sve u s v e m u , britanski oficiri za vezu d o b r o su se slagali s ju-
g o s l a v e n s k i m p a r t i z a n i m a , a nisu voljeli E L A S - o v c e . M o ž d a su ti različiti
s t a v o v i utjecali i na b r i t a n s k u p o l i t i k u .
Još j e d n a v a ž n a o k o l n o s t b i o je nezavisan status britanske misije u
T i t o v u š t a b u u usporedbi sa s t a t u s o m britanskih misija k o d M i h a i l o v i ć a
i svih g r č k i h g r u p a o t p o r a . D e a k i n a su d o d u š e poslali u J u g o s l a v i j u K e b l e

502.
i V r h o v n a k o m a n d a za Srednji istok, ali o k o l n o s t da je on b i o u prijatelj-
s k i m ličnim v e z a m a sa C h u r c h i l l o m s v a k a k o je bila v a ž a n činilac, a t o m e
je p o j a č a v a l a snagu i činjenica što se b r i l j a n t n o i s k a z a o na bojištu. M a c -
lean je t a k o đ e r i m a o C h u r c h i l l o v o s o b n i i neposredni b l a g o s l o v , a o s i m
t o g a i vlastite r a z l o g e zašto se želio osloboditi k o n t r o l e S O E , k o j e n a m je
i z v a n r e d n o u v j e r l j i v o p r i k a z a o u s v o m d o p r i n o s u o v o j knjizi. M a c l e a n je
b r z o stvorio vlastiti sud da su T i t o v e snage p r a v a k r u p n a v o j s k a i da s
T i t o m treba postupati k a o sa s a v e z n i k o m , i to k a o s r a v n o p r a v n i m savez-
n i k o m . C h u r c h i l l je p r i h v a t i o t a j sud, i to n a m se isplatilo b a r e m do T i -
t o v a i z n e n a d n o g leta s V i s a u M o s k v u u r u j n u 1944. Bailey je b i o p o d r e -
đen V r h o v n o j k o m a n d i za Srednji istok i prepušten na m i l o s t i nemi-
lost l j u d i m a k o j i su o d r e đ i v a l i t k o ima prioritet na listi slanja a v i o n s k i h
pošiljki r a t n o g m a t e r i j a l a . M i s i j e u G r č k o j bile su p o d s t r o g o m k o n t r o l o m
V r h o v n e k o m a n d e z a Srednji i s t o k , iza k o j e j e s t a j a o d u b o k o s u m n j i č a v
Foreign Office. O d njih se o č e k i v a l o da d a j u n a r e đ e n j a , d i k t a t e , s v o j i m
g r č k i m d o m a ć i n i m a i da s n j i m a p o s t u p a j u k a o da su i o n i p o d r e đ e n i
V r h o v n o j k o m a n d i z a Srednji istok.
Suradnici u s t v a r a n j u o v e k n j i g e učinili su sve što su m o g l i da iznesu
istinu, o n a k o k a k o su je razotkrili u d o k u m e n t i m a , ili k a k o se je sami sje-
ć a j u , ili iz o b a i z v o r a . Svjesni su da će n j i h o v a p r i č a izazvati u čitalaca raz-
ličita r e a g i r a n j a , što će ovisiti o n j i h o v o j n a c i o n a l n o j p r i p a d n o s t i , n j i h o v o j
dobi, n j i h o v i m vlastitim ž i v o t n i m i s k u s t v i m a i n j i h o v i m p o l i t i č k i m opre-
djeljenjima.
M o ž d a će j u g o s l a v e n s k e ili g r č k e čitaoce šokirati b e z o b z i r n a i s i r o v a
računica britanskih p o l i t i č a r a , generala i f u n k c i o n a r a , z a s n o v a n a na kri-
teriju »tko u b i j a najviše N i j e m a c a « . Z a c i j e l o će u j u g o s l a v e n s k i h i g r č k i h
čitalaca p o b u d i t i z g r a ž a n j e p o m i s a o na to da se s n j i h o v i m ž i v o t i m a p o s t u -
p a l o k a o s o b i č n o m r o b o m , k a o s n e č i m što se i m o ž e i smije i što treba
žrtvovati za britanske v o j n e interese. M e đ u t i m , to i p a k ne bi s m j e l o iza-
zvati z g r a ž a n j e , niti bi s m j e l o iznenaditi. L j u d s k i su ž i v o t i m o n e t a rata,
a u d r u g o m s v j e t s k o m ratu na k o c k i je b i o s a m o p s t a n a k Britanije, pa je
britansko v o d s t v o m o r a l o biti n e m i l o s r d n o i n e o b a z r i v o . U o s t a l o m to su
morale biti i v o đ e o t p o r a . S i g u r n o je da su u T i t o v e k a l k u l a c i j e ulazili i
životi ruskih v o j n i k a p a l i h na V o l g i ili britanskih v o j n i k a u b i j e n h u Z a -
p a d n o j pustinji.
Britanski će čitaoci v j e r o j a t n o z a k l j u č i t i da je priča o s u k o b u i z m e đ u
pojedinih v l a d i n i h službi i priča o u n u t r a š n j i m s u k o b i m a u S O E nešto što
ne djeluje n i m a l o m o r a l n o p o u č n o . M e đ u t i m , i to je b i o d i o rata. P o s t o j a l e
su t a k v e iste m o r a l n o n e p o u č n e s v a đ e i z m e đ u a m e r i č k o g State Depart-
menta, O S S - a , FBI-a i drugih a m e r i č k i h službi i a g e n c i j a ; a j e d n a k o su se
svađali i Abwehr, Sicherheitsdienst, SS i r e g u l a r n a v o j s k a u n u t a r n j e m a č -
k o g r a t n o g stroja. Z a sva t a suparništva p o s t o j e obilati d o k u m e n t a r n i d o -
kazi. J e d n o s t a v n o se ne m o ž e sumnjati da je ništa m a n j e o g o r č e n rivali-
tet p o s t o j a o i z m e đ u M V D - a , M G B - a , hijerarhije K o m u n i s t i č k e partije,
o b a v j e š t a j n e službe C r v e n e armije i d r u g i h branši s o v j e t s k e vlasti, i a k o o d -
bijanje s o v j e t s k i h vlasti da d a d u javnosti na u v i d s o v j e t s k e arhive i o m o -
guće n j i h o v o neregimentirano i z u č a v a n j e o n e m o g u ć a v a d a s e d o đ e d o d o -
k u m e n t a r n i h d o k a z a za to.
Britanski f u n k c i o n a r i bili su u to v r i j e m e svjesni p o t e n c i j a l a ili stano-
vitih k o n t r a d i k c i j a između d a l e k o r o č n i h interesa Britanije na B a l k a n u i

503.
k r a t k o r o č n i h v o j n i h prednosti i probitaka. U jednom desperatnom ratu
(a takav je bio drugi svjetski rat) m o r a l o se dogoditi da su posljednji inte-
resi prevagnuli. D a n a s , 1974. godine, m o ž d a je očito da je rat m o g a o biti
dobiven i bez bilo k a k v o g otpora na Balkanu, ali u r a z d o b l j u od 1 9 4 1 .
do 1944. godine to nije bilo ni n a j m a n j e očito. Ispravnost ili neispravnost
teze da smo mogli, k r u p n i m n a p a d o m k r o z Ljubljanski prolaz, upasti u
Podunavlje prije C r v e n e armije, što bi stvorilo političku kartu E v r o p e k o j a
bi bila posve drukčija od one što je stvorena 1945. godine, nikad se neće
definitivno utvrditi, jer je to naprosto nemoguće. Prilično je sigurno da je
1945. godine superiornost efektivne v o j n e snage zapadnih sila nad v o j n o m
s n a g o m S o v j e t s k o g Saveza bila t a k o velika da bi zapadne sile bile m o g l e
primorati sovjetske v o đ e neka se odreknu o n o g što su osvojili da su (go-
v o r i m o z a p a d n i m silama) bile spremne tretirati Sovjetski Savez k a o nepri-
jatelja. M e đ u t i m , isto je tako sigurno da g o l e m a većina n a r o d a i velika
većina političara zapadnih savezničkih država nisu 1945. godine smatrali
Sovjetski Savez neprijateljem i da ne bi bili prihvatili i dozvolili t a k v u
politiku.
Iz perspektive 1974. godine teško je odgovoriti na pitanje da li su dvije
politike k o j e je britanska v l a d a prihvatila i primijenila prema Jugoslaviji
o d n o s n o G r č k o j (odluka o njima bila je praktički donijeta prije kraja 1943.
godine) bile korisne za britanske interese. T e š k o je zamisliti k a k o bi n a m
uspjelo da d o v e d e m o M i h a i l o v i ć a na vlast, a da je on k o j i m slučajem d o -
šao na vlast, došlo bi do nove runde srpsko-hrvatskih masakra, k o j i bi
po svoj prilici bili j e d n a k o krvavi k a o oni što su se dogodili 1 9 4 1 . i 1942..
godine - i Jugoslavija bi se tada naprosto raspala. Da smo E A M - u i
E L A S - u dopustili da z a v l a d a j u n a d č i t a v o m G r č k o m , ta bi se zemlja našla
p o d o n a k v i m totalitarnim r e ž i m o m k a k a v je stvoren u A l b a n i j i i Bugar-
skoj. Bi li se t a k a v režim o d r ž a o u neizmijenjenu o b l i k u sve do 1 9 7 4 . go-,
dine, d a k a k o je problematičnije pitanje, ali č a k da je na k r a j u k r a j e v a i
došlo do liberalizacije ili revolucije, Grci bi sigurno g o d i n a m a trpjeli stra-
hote veće od onih k o j e su ih snašle za vrijeme g r a đ a n s k o g rata od 1946.
do 1949. godine.
Jesu li se Jugoslavija maršala T i t a i g r č k a m o n a r h i j a p o k a z a l e u dale-
k o r o č n o m smislu k a o prijatelji Britanije? I to pitanje ne izgleda jednako
a k o ga g l e d a m o iz dviju perspektiva: iz one od 1945. i one od 1 9 7 4 . go-
dine. G o d i n e 1945. britanska službena doktrina je glasila da je Britanija
još uvijek jedna od triju velesila, i a k o je i u e k o n o m s k o m i v o j n o m p o -
gledu slabija od Sjedinjenih A m e r i č k i h D r ž a v a , a u v o j n o m p o g l e d u slabija
od S o v j e t s k o g Saveza. Da je Britanija ostala velesila, s v a k a k o bi imala i
dalje v a ž n e interese po čitavu svijetu, naročito na Sredozemlju, zato bi za
nju bilo v a ž n o k a k v a je situacija na B a l k a n u . G o d i n e 1945. nije se pred-
vidjelo da će šezdesetih g o d i n a Britanija spasti na status sile srednjega
reda, da će sedamdesetih g o d i n a ići k u r s o m koji će je voditi u još niži
status - i da će se sve to događati naočigled sve većeg nehaja britanske
javnosti prema svemu što se n e k a d smatralo »nacionalnim interesom«. Za
to je na postavljeno pitanje jednostavno nemoguće odgovoriti.
M o ž d a vrijedi napomenuti da su 1974. godine odnosi između m n o g i h
tisuća Britanaca i m n o g i h tisuća Jugoslavena i G r k a prisniji i topliji nego
što su bili i k a d a u prošlosti. »Specijalni odnos« između G r č k e i Britanije
oslabljen je ciparskim k o n f l i k t o m i strastima što ih je n a h u š k a o ili pri-

504.
gušio p u k o v n i č k i režim u G r č k o j . M e đ u t i m , uspomena na Eddieja M y e r s a ,
M o n t y j a W o o d h o u s e a , D a v i d a P a w s o n a i druge britanske prijatelje Grčke,
a i n j i h o v i stalni k o n t a k t i s G r c i m a , n e š t o su što i d a n a s t r e b a cijeniti. M i -
s l i m da n i j e n e u m j e s n o g o v o r i t i ni o » s p e c i j a l n o m o d n o s u « s J u g o s l a v i -
j o m , k o j i d o d u š e n i j e t a k o star k a o s G r č k o m , ali n i j e n i o d j u č e r - jer
p o t j e č e još o d p o t h v a t a š k o t s k i h b o l n i č a r k i u p o v l a č e n j u s r p s k e v o j s k e
kroz Alabniju 1915. godine, od drugarstva u oružju na Solunskoj fronti
1 9 1 7 . i 1 9 1 8 . g o d i n e , jer je r a s t a o u r a z d o b l j u i z m e đ u d v a s v j e t s k a r a t a i
još s e više p o v e ć a o i o j a č a o u g o d i n a m a o t p o r a . O n o d r u g a r s t v o k o j e j e
i s k o v a n o 1943. i 1944. g o d i n e nije kasnije m o g l o sasvim izbrisati neprija-
teljstvo od 1945. do 1948. godine - i o n o je poslije toga opet prilično b r z o
oživjelo. T a j »specijalni o d n o s « nije bio sazdan s a m o o d specijalne uza-
j a m n e l j u b a v i , n e g o i od s p e c i j a l n e u z a j a m n e g o r č i n e - i ta d v a o s j e ć a j a
p o d j e d n a k o g a j e i Srbi i H r v a t i . M o g u s a m o izraziti v j e r u d a j e t a l j u b a v
jača od te gorčine, i da zasluga za to pripada, na različite načine, Billu
D e a k i n u , F i t z r o y u M a c l e a n u , Billu B a i l e y j u i t u c e t i m a d r u g i h k o j i m o g u
ostati bezimeni.
O v a je knjiga dakle komadić mikrohistorije. Plod je pokušaja nekih od
n a s k o j i s m o bili u č e s n i c i tih z b i v a n j a ili s m o bili s v j e d o c i promatrači
procesa odlučivanja da d a m o svoj maleni i skromni doprinos jednom ma-
l o m s e g m e n t u h i s t o r i j e wie es eigentlich gewesen ist.1 Č i t a o c i k o j i su se
r o d i l i n a k o n tih d o g a đ a j a n e ć e i h v i d j e t i o n a k o k a k o s m o i h m i v i d j e l i .
M e đ u t i m , p r e p o r u č a m i m d a p r i j e n e g o što svoje g l e d i š t e p r o g l a s e j e d i n i m
i s p r a v n i m r a z m i s l e k a k o će n j i h o v a d j e c a i m a t i o t o m e svoj s u d i g l e d a t i
na to opet drukčijim očima.

1G eneralSirStuartMenzies,šefMJ-6(SIS).

505