ÐÀÍÍÎÑÐÅÄÍÎÂÅÊÎÂÍÈ ÊÐÅÏÎÑÒÈ ÎÒ

ÞÃÎÇÀÏÀÄÍÈÒÅ ÇÅÌÈ ÍÀ
ÏÚÐÂÎÒÎ ÁÚËÃÀÐÑÊÎ ÖÀÐÑÒÂÎ

Äåÿí Ðàáîâÿíîâ

 òîâà èçñëåäâàíå ñe ðàçãëåæäàò êðåïîñòèòå îò åäíà îáøèðíà

òåðèòîðèÿ ­ äíåøíèòå Þãîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, Ìàêåäîíèÿ è ÷àñòè îò
Ãúðöèÿ è Àëáàíèÿ. Ñëåä âêëþ÷âàíåòî èì â Ïúðâîòî áúëãàðñêî
öàðñòâî îò ñðåäàòà íà IÕ â. íàòàòúê òå ñå ïðåâðúùàò â åäíà îáøèðíà
òåðèòîðèÿ ñ ïîëóãðàíè÷åí ñòàòóò, à ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà Ñåâåðîèç-
òî÷íà Áúëãàðèÿ îò èìïåðàòîð Éîàí Öèìèñõè ïðåç 971 ã. ñòàâàò öåí-
òðàëíà îáëàñò íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Âåðîÿòíî òîâà, íàðåä ñ îæåñòî-
÷åíàòà âîéíà ñ Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ, å îñíîâíàòà ïðè÷èíà çà ïîÿ-
âàòà íà ãîëÿì áðîé êðåïîñòè òàì (Êàðòà ¹ 1), êîèòî çà ñúæàëåíèå ñà
ïîçíàòè îñíîâíî îò ïèñìåíèòå èçâîðè, ïîðàäè îãðàíè÷åíîñòòà íà àðõåî-
ëîãè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿ.
Îñîáåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò íîâîïîñòðîåíèòå êðåïîñòè, äî-
êîëêîòî òå îòðàçÿâàò ÷åðòè, õàðàêòåðíè çà áúëãàðñêàòà ðàííîñðåäíîâå-
êîâíà ôîðòèôèêàöèÿ. Îñîáåíî ìÿñòî ñðåä òÿõ çàåìà Ïðåñïà. Òÿ å ñïî-
ìåíàâàíà â ïèñìåíèòå èçâîðè êàòî åäíà îò ðåçèäåíöèèòå íà öàð Ñà-
ìóèë, â êîÿòî òîé èìàë äâîðöè, è êàòî âàæåí öúðêîâåí öåíòúð1. Áåç
ñúìíåíèå òÿ å ôóíêöèîíèðàëà êàòî êðåïîñò ïðåç òîçè ïåðèîä. Çà ñúæà-
ëåíèå äàííèòå, îñòàâåíè íè îò É. Èâàíîâ, ðåçóëòàò íà íåãîâîòî îáõîæ-
äàíå â íà÷àëîòî íà ÕÕ â., ñà îñêúäíè. Îùå òîãàâà ñòðîåæèòå íà îñòðîâ
Ñâ. Àõèë ñà áèëè ìíîãî ëîøî çàïàçåíè ñ èçêëþ÷åíèå íà äâåòå ÷åðêâè2.
Êàòî ñå èçêëþ÷è àðõåîëîãè÷åñêîòî ïðîó÷âàíå íà ãîëÿìàòà áàçèëèêà,
ïîñòðîåíà â ïåðèîäà íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî3, íå ñà ïðàâåíè
äðóãè ðàçêîïêè4. Îò îïèñàíèåòî è ïëàíà íà É. Èâàíîâ ñå ðàçáèðà, ÷å
âúðõó âúçâèøåíèÿòà â ñåâåðíèÿ è þæíèÿ êðàé íà îñòðîâà å èìàëî
ñëåäè îò ìàëêè, îãðàäåíè ñ êàìåííè ñòåíè ïðîñòðàíñòâà, êàòî þæíîòî
óêðåïëåíèå å áèëî îïàñàíî è ñ „÷åòèðè ïðúñòåíîâèäíè îêîïà” ïî ñêëî-

79
íîâåòå íà õúëìà. Äâåòå óêðåïëåíèÿ ñà ñúåäèíåíè ïîñðåäñòâîì ðîâ,
êàòî É. Èâàíîâ ïðåäïîëàãà, ÷å çàä íåãî å èìàëî ñòåíà, îãðàæäàùà
âèñîêèÿ ãðåáåí íà îñòðîâà5. Íå òðÿáâà äà ñå çàáðàâÿ îáà÷å, ÷å Ïðåñïà
îñòàâà çíà÷èì ìåñòåí öåíòúð äî ñðåäàòà íà ÕIII â.6, òàêà ÷å å òðóäíî
äà ñå ïðåäïîëîæè êàêâà ÷àñò îò òåçè èçëè÷åíè óêðåïëåíèÿ äàòèðà îò
ïåðèîäà íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî.
Çà ùàñòèå äðóãàòà êðåïîñò, çàåìàùà çíà÷èìî ìÿñòî â èñòîðèÿòà
íà Þãîçàïàäíèòå áúëãàðñêè çåìè ­ Ïåðíèøêàòà, å äîáðå ïðîó÷åíà
÷ðåç àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè, ïðîâåäåíè âúðõó ïîëîâèíàòà £ ïëîù7.
Ìàêàð è â ìíîãî îòñå÷êè ðàííîñðåäíîâåêîâíèòå ñòåíè íà Ïåðíèê äà
ñà ïëèòêî ôóíäèðàíè âúðõó ïîêðèòàòà îò àíòè÷íèÿ êóëòóðåí ïëàñò
òðàêèéñêà ñòåíà, êðåïîñòòà íå ìîæå äà ñå ïðèåìå çà ïðåèçïîëçâàíà.
Òîâà å èçöÿëî íîâ ãðàäåæ ad fundamentum. Îñâåí òîâà îùå ïðåç ðèì-
ñêèÿ ïåðèîä âúðõó îñòàíêèòå íà çàáðàâåíîòî è çàëè÷åíî òðàêèéñêî
óêðåïëåíèå ïðîèçâîëíî ñå ðàçïîëàãàò ãðàæäàíñêè ïîñòðîéêè8, ò.å. îùå
òîãàâà òî íå å ñ÷èòàíî çà ôàêòîð, âëèÿåù íà ñòðîèòåëíèòå äåéíîñòè.
Êðåïîñòòà çàåìà åñòåñòâåíî çàùèòåíî ñêàëèñòî ïëàòî, êàòî ñòå-
íèòå £ ñëåäâàò êîíôèãóðàöèÿòà íà òåðåíà, çàòâàðÿéêè îêîëî 50 äêà
ïëîù ñ íåïðàâèëåí ïëàí (îáð. 1). Ïîäñèëåíà å ñ ÷åòèðè ïðàâîúãúëíè
êóëè, èçäàâàùè ñå åäíîâðåìåííî ïðåä è çàä êðåïîñòíàòà ñòåíà. Ïî-
êúñíî îò âúíøíàòà ñòåíà å áèë äîáàâåí íîâ çàùèòåí çèä ñúñ ñúùàòà
äåáåëèíà ­ 1,10­1,20 ì, óâåëè÷àâàù äâîéíî äåáåëèíàòà íà êðåïîñòíàòà
ñòåíà, áåç äà îáõâàùà è êóëèòå. Ãëàâíèÿò âõîä å íà ñåâåð, îôîðìåí
÷ðåç äâå ìàñèâíè ñòðàíèöè, ðàçïîëîæåíè ïåðïåíäèêóëÿðíî íà êðåïîñò-
íàòà ñòåíà, êîèòî âåðîÿòíî ñà íîñèëè íàäâðàòíà êóëà. Òîé å äîïúëíåí
è ñ åäíà ïîòåðíà. Êúì çàùèòíèòå ñúîðúæåíèÿ òðÿáâà äà ñå ïðè÷èñëè
è äåáåëàòà 1 ì ñòåíà, çàïàäíî îò ãëàâíèÿ âõîä, ñâúðçàíà êîíñòðóêòèâíî
ñ âúíøíèÿ ïîÿñ, êîÿòî ñå ñïóñêà ïî ñåâåðíèÿ ñêëîí íà âúçâèøåíèåòî,
çàòðóäíÿâàéêè äîñòúïà îò óÿçâèìàòà ñåâåðîçàïàäíà ñòðàíà9. Êðåïîñò-
íèòå ñòåíè èìàò ïëèòêè îñíîâè è ñà ïîñòðîåíè îò ãðóáî îáðàáîòåíè
êàìúíè, ñïîåíè ñ áÿë õîðîñàí. Ôóãèòå è íà äâàòà ïîÿñà ñà èçìàçàíè
ãëàäêî ñ áÿë õîðîñàí è ìàðêèðàíè ÷ðåç âðÿçàíè äâîéíè äúãîâèäíè
ëèíèè10.
Ïåðíèøêàòà êðåïîñò äåìîíñòðèðà èçîñòàíàëîñò âúâ ôîðòè-
ôèêàöèîííî îòíîøåíèå, àêî ñå ñðàâíè ñ íÿêîè âèçàíòèéñêè êðåïîñòè.
Òîâà å ïîêàçàíî îò êóëèòå, èçäàâàùè ñå åäíîâðåìåííî íàâúí è íà-
80
âúòðå, êàòî äîáàâÿíàòà ïî-êúñíî ñòåíà ñúâñåì èçêëþ÷âà âúçìîæ-
íîñòòà äà ñå âîäè îò òÿõ ôëàíêèðàù îáñòðåë íà ïðîñòðàíñòâîòî
ïðåä ñòåíàòà. Îñâåí òîâà òå ñà íåäîñòàòú÷íî íà áðîé è ïîâå÷åòî ñ
ìàëêè ðàçìåðè. Êðåïîñòíàòà ñòåíà å ìíîãî òúíêà, ñàìî 1,20 ì, êîåòî
å íàëîæèëî âåðîÿòíî ïî÷òè âåäíàãà äà ñå ïîäñèëè ñ äîáàâåí ïðåä
íåÿ íîâ ïîÿñ. Âúïðåêè òîâà ïúëíîöåííîòî èçïîëçâàíå íà êà÷åñò-
âàòà íà òåðåíà ïðåâðúùà Ïåðíèê â åäíà îò íàé-ñèëíèòå áúëãàð-
ñêè êðåïîñòè, èçäúðæàëà óñïåøíî äâå îáñàäè. Òÿ ïîêàçâà ìíîãî
îáùè ÷åðòè ñ ðàííîñðåäíîâåêîâíèòå êðåïîñòè îò Ñåâåðîèçòî÷íà
Áúëãàðèÿ: ðàçïîëîæåíèåòî íà åñòåñòâåíî çàùèòåíî ìÿñòî, íåïðà-
âèëíèÿò ïëàí, ïëîùòà (50 äêà), êóëèòå, ïëèòêèòå îñíîâè íà ñòå-
íèòå. Ñúùåâðåìåííî ñòðîèòåëíàòà òåõíèêà äåìîíñòðèðà äðóãè
âëèÿíèÿ ­ îò þã.
Íÿêîè ñúîáðàæåíèÿ ïðèíóæäàâàò äà ñå îáúðíå ïî-ãîëÿìî âíè-
ìàíèå íà êðåïîñòòà Ìåëíèê. Ðàííîñðåäíîâåêîâíàòà êðåïîñò å îïèñàíà
ìíîãî æèâîïèñíî îò Éîàí Ñêèëèöà11, à íà òåðèòîðèÿòà íà ñúâðåìåííèÿ
ãðàä ñà îòêðèâàíè äîñòàòú÷íî ñâèäåòåëñòâà çà îáèòàâàíå îò ïåðèîäà
íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî12. Â. Íåøåâà ñìÿòà, ÷å ò.íàð. „Ìàëêî
óêðåïëåíèå” íà ïëàòîòî Ñâ. Íèêîëà è åäíîèìåííàòà ÷åðêâà ñà áèëè
ïîñòðîåíè ïðåç V­VI â. è èçïîëçâàíè ñ èçâåñòíè ïðåóñòðîéñòâà â ïå-
ðèîäà íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî. Ïðè Ìàëêîòî óêðåïëåíèå ñòàâà
âúïðîñ çà íåãîâèÿ ïúðâè ñòðîèòåëåí ïåðèîä, îñòàíêèòå îò êîéòî ñå
ïðîñëåäÿâàò íàé-ÿñíî â íîñîâàòà ìó èçòî÷íà ÷àñò (îáð. 2). Ïî ôàñàäàòà
íà äåáåëàòà 2 ì þæíà êðåïîñòíà ñòåíà ñà çàïàçåíè ôðàãìåíòè îò ãðà-
äåæà, èçïúëíåí â òåõíèêà opus pseudomixtum (ñ åìïëåêòîí). Âìåñòî
òóõëè ñà èçïîëçâàíè àíòè÷íè òåãóëè îò òðè äî ïåò ðåäà, à â åäèí ñåêòîð ­
øåñò. Òàçè íåðàâíîìåðíîñò ñå îáÿñíÿâà ñ äåíèâåëàöèÿòà íà òåðåíà.
Íà ìåñòà ôóãèòå ìåæäó êàìúíèòå ñà çàïúëíåíè ñ ïî åäíà öÿëà, õîðè-
çîíòàëíî èëè âåðòèêàëíî ïîñòàâåíà, òåãóëà èëè ïîäðåäåíè âåðòèêàëíî
îò òðè äî ïåò ìàëêè ôðàãìåíòà îò òåãóëè èëè òóõëè, êàòî ñå îôîðìÿò
íà÷åíêè íà êëåòú÷åí ãðàäåæ. Çàïàçåíè ñà ãíåçäàòà íà íàïðå÷íî ïîñòà-
âÿíè äúðâåíè ãðåäè, êîèòî ñà áèëè ïðèêðèòè ïî ëèöåòî îò ìàëêè êàìú-
íè èëè ôðàãìåíòè îò òåãóëè (îáð. 3)13.
Â. Íåøåâà ïîñî÷âà êàòî ïàðàëåë êðåïîñòíèòå ñòåíè íà Òåñàëî-
íèêè. Òðÿáâà îáà÷å äà ñå îáúðíå âíèìàíèå, ÷å ðàííîâèçàíòèéñêèòå
ñòåíè íà ãðàäà äåìîíñòðèðàò åäèí èçêëþ÷èòåëíî ïðàâèëåí ãðàäåæ,
81
èçâúðøåí ñ ôîðìàòíè òóõëè, è ëèïñâà çà÷àòúêúò íà êëåòú÷åí ãðàäåæ,
òèïè÷åí çà Ìåëíèê14. Âàæåí ïàðàëåë ñå ÿâÿâàò ãðóïà êðåïîñòè, ñâúð-
çàíè ñúñ ñòðîèòåëíàòà àêòèâíîñò íà èìïåðàòîðèòå îò Êîìíèíîâàòà
äèíàñòèÿ (êðàÿ íà ÕI­ÕII â.) è íàé-âå÷å ñ òàçè íà Ìàíóèë Êîìíèí.
Îáùèòå áåëåçè íà êîíñòðóêöèÿòà ïðè òåçè óêðåïëåíèÿ ñà: 1) èçïîëç-
âàíå íà ãðóáî îáðàáîòåíè è ëîìåíè êàìúíè (ïîíÿêîãà è ñïîëèè), ãðóáî
ïîäðåäåíè â ðåäîâå; 2) íåðàâíîìåðíî ðàçïîëîæåíè òóõëåíè ïîÿñè ñ
âàðèðàùà øèðèíà îò 1 äî 7 ðåäà (íàé-÷åñòî îò 2 äî 4), ÷åñòî ïðåêúñâàùè
è îáõâàùàùè ñàìî ëèöàòà íà ñòåíàòà; 3) çàïúëâàíå íà ôóãèòå ñ âåðòè-
êàëíî è õîðèçîíòàëíî ïîñòàâÿíè ïàð÷åòà îò òóõëè, ÷åñòî îôîðìÿùè
íåïðàâèëåí êëåòú÷åí ãðàäåæ; 4) íàëè÷èå íà íàïðå÷íî ïîñòàâÿíè ãðåäè,
ñâúðçâàùè ëèöàòà ñ ïúëíåæà îò ëîìåíè êàìúíè, ñïîåíè ñ õîðîñàí,
ïðèêðèâàíè ïî ôàñàäàòà ñ òóõëåíè ôðàãìåíòè èëè õîðîñàíîâà çàìàçêà.
Ìíîãîîáðàçíèòå êîìáèíàöèè íà òåçè çàäúëæèòåëíî ïðèñúñòâàùè çàåä-
íî åëåìåíòè ìîãàò äà ñå îòêðèÿò â óêðåïëåíèÿòà íà Ëîïàäèîí è Àõèðåóñ
â Ì. Àçèÿ, Ïåðãàì, Àíàÿ íà áðåãà íà Åãåéñêî ìîðå, þæíî îò Åôåñ,
êðåïîñòòà „Àñàð” â ðàéîíà íà Ïåðãàì, þãîèçòî÷íî îò äíåøíèÿ ãðàä
Êèíèê, âòîðèÿò ñòðîèòåëåí ïåðèîä íà êðåïîñòòà ïðè Êþòàõèÿ è äð.15
Ïðèëèêàòà ìåæäó òåçè êðåïîñòè è çàïàçåíèÿò ôðàãìåíò â Ìàë-
êîòî óêðåïëåíèå íà Ìåëíèê å î÷åâèäíà. Çàòîâà ïî-ñêîðî ìîæå äà ñå
ïðèåìå äàòèðîâêàòà íà Á. Öâåòêîâ çà ïåðèîäà íà âèçàíòèéñêàòà âëàñò
(ÕI­ÕII â.)16, êîÿòî ìàêàð è ñ ìàëêî øèðîêè ãðàíèöè îòãîâàðÿ íà íàëè÷-
íàòà èíôîðìàöèÿ.
Ìíîãî ïî-ãîëÿìî å îñíîâàíèåòî íà Â. Íåøåâà äà îòíåñå êúì
ïåðèîäà íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, è ïî-òî÷íî êúì êðàÿ íà Õ ­
íà÷àëîòî íà ÕI â., ïúðâèÿ åòàï íà ïðåãðàäíàòà ñòåíà, èçòî÷íî îò
÷åðêâàòà „Ñâ. Íèêîëà”, êîÿòî îòäåëÿ çàïàäíàòà, ïî-ãîëÿìà ÷àñò íà
ïëàòîòî ­ îêîëî 70 îò îáùî 120 äêà17. Òåçè ñåêòîðè ñà ðàçêðèòè ïðè
þæíàòà êóëà íà ãëàâíèÿ âõîä è èçòî÷íî îò ò.íàð. „êàçàðìåíè ïîìåùå-
íèÿ”. Òå ñà èçãðàäåíè îò ëîìåíè êàìúíè è êàë. Ïîñòðîÿâàíåòî íà òîçè
ïúðâè ñòðîèòåëåí ïåðèîä íà êðåïîñòòà ñå îïðåäåëÿ îò ïðîó÷âàòåëÿ
ìó â øèðîêèòå ãðàíèöè îò íà÷àëîòî íà ÕI äî ñðåäàòà íà ÕIII â.18
Îò þãîçàïàäíèòå áúëãàðñêè çåìè èìà íåìàëúê áðîé (11)
ðàííîâèçàíòèéñêè êðåïîñòè, çà êîèòî ñå ñìÿòà, ÷å ñà áèëè ïðåèçïîëç-
âàíè â ïåðèîäà íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî. Çà íÿêîè îò òÿõ ­
Ñåðäèêà-Ñðåäåö, Ñêîïèå, Öåðîâî ­ òîâà å äîêàçàíî îò äàííèòå îò
82
àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ, çà äðóãèòå îáà÷å èìà îñíîâàíèÿ äà ñå
ïðîÿâè èçâåñòíà ïðåäïàçëèâîñò ïðè ïðèåìàíåòî èì çà ôóíêöèî-
íèðàùè êðåïîñòè â èíòåðåñóâàùèÿ íè ïåðèîä ­ Áèòîëÿ (âúðõó îñòàí-
êèòå íà àíòè÷íàòà Õåðàêëåÿ Ëèíêåñòèñ, â ì. Áóêîâñêè ãðîáèùà äî
äíåøíèÿ ãðàä Áèòîëÿ), Âåëáúæä, êðåïîñòèòå äî Âîäíî, Ãðàäèøòå,
Ëóêîâèöà, Ìàíàñòèð, Ìîðîäâèñ è Ñòèïèîí-Ñòóïèîí.
Ïðåèçïîëçâàíåòî íà ïî-ðàííè óêðåïëåíèÿ èçöÿëî îïðåäåëÿ
òîïîãðàôèÿòà, ãîëåìèíàòà è ïëàíà íà ðàííîñðåäíîâåêîâíèòå Ñåð-
äèêà-Ñðåäåö, Ñêîïèå è Öåðîâî. Äîêàòî Ñðåäåö íàñëåäèë ãðàäñêàòà
òåðèòîðèÿ íà ðàííîâèçàíòèéñêàòà Ñåðäèêà19, Ñêîïèå è Öåðîâî ñà
ðàçïîëîæåíè íà åñòåñòâåíî çàùèòåí òåðåí, îïðåäåëÿù êàêòî
íåïðàâèëíèÿ èì ïëàí, òàêà è ñðàâíèòåëíî íåãîëÿìàòà èì ïëîù ­
ïðè Ñêîïèå 23 äêà20.
Ñïåöèôè÷íèòå èì îñîáåíîñòè è ðàçëè÷íàòà ñòåïåí íà ïðîó÷å-
íîñò íàëàãàò òåõíèòå êîíñòðóêòèâíè è ïëàíîâè ÷åðòè äà ñå ðàçãëåäàò
ïîîòäåëíî. Ñåðäèêà âåðîÿòíî å ôóíêöèîíèðàëà êàòî óêðåïåí ïóíêò
íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ ïðåç VII è VIII â., êîåòî å ñïîìîãíàëî çà
çàïàçâàíåòî è ïîääúðæàíåòî íà óêðåïëåíèÿòà. Íîâèòå áúëãàðñêè
ãîñïîäàðè íà êðåïîñòòà î÷åâèäíî ñà ñå âúçïîëçâàëè ìàêñèìàëíî îò
äîáðå çàïàçåíàòà è åôåêòèâíà çàùèòíà ñèñòåìà, ïîñòðîåíà ïðåç
V­VI â. Èçâúðøåíè ñà ñàìî íÿêîè ïîïðàâêè è ïðåóñòðîéñòâà êàòî
èçãðàæäàíåòî íà íîâè êàìåííè ñòðàíèöè íà ïîðòèòå, çàòâîðåíà å
ïîòåðíàòà íà êóëàòà íà çàïàäíàòà ïîðòà è ñåâåðíî îò ñúùàòà å
ïîñòðîåíà êàìåííà ñòúëáà êúì áîéíàòà ïúòåêà íà ñòåíàòà. Íàâñÿêúäå
å èçïîëçâàí çà ñïîéêà õîðîñàí, à ñòðîèòåëíèÿò ìàòåðèàë å îñíîâíî
ïðåèçïîëçâàí, ñàìî ïðè ñòðàíèöèòå íà ïîðòèòå ñà óïîòðåáåíè äîáðå
îôîðìåíè êàìåííè áëîêîâå21.
Çà ñúæàëåíèå, ìàêàð ÷å ñà èçöÿëî ïðîó÷åíè, óêðåïëåíèÿòà íà
ò.íàð. „Ãîðåí ãðàä” â Ñêîïèå ñà ïðîäóêò íà ñòðîèòåëíà äåéíîñò,
çàïî÷íàëà ïðåç VI â. è ïðèêëþ÷èëà ñ îñìàíñêèÿ ïåðèîä, êîåòî ñúç-
äàâà åäíà ñëîæíà àðõèòåêòóðíà ñðåäà, â êîÿòî ñòðîåæèòå îò Õ­ÕI â. ñà
ñèëíî îáåçëè÷åíè. È. Ìèêóë÷è÷ ïîñî÷âà êàòî äàòèðàùà îò ïåðèîäà
íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî ñàìî ÷àñò îò þæíàòà êðåïîñòíà ñòåíà
îòáåëÿçàíà ñ S. IX íà ïðåäëîæåíèÿ ïëàí (îáð. 4)22. Ìîæå äà ñå ïðåä-
ïîëîæè, ÷å è òóê çàùèòíàòà ñèñòåìà íà ðàííîâèçàíòèéñêîòî óêðåï-
ëåíèå å áèëà ïúëíîöåííî èçïîëçâàíà.
83
 Îò çàùèòíèòå ñúîðúæåíèÿ íà êðåïîñòòà Öåðîâî êúì ïåðèîäà
íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî òðÿáâà äà ñå îòíåñå ñàìî êðåïîñòíàòà
ñòåíà îò ëîìåíè êàìúíè, ñïîåíè ñ áÿë õîðîñàí, ïðèìåñåí ñ ïÿñúê è
åäúð ÷àêúë. Òÿ å ôóíäèðàíà ïëèòêî, çàñòúïâàéêè ñ 0,50­0,60 ì ðàçðó-
øåíàòà ðèìñêà ñòåíà23. Î÷åâèäíî òóê ïî-ðàííîòî óêðåïëåíèå íå å áèëî
äîñòàòú÷íî çàïàçåíî, çà äà ñå èçïîëçâà ïúëíîöåííî îò ðàííîñðåäíîâå-
êîâíàòà êðåïîñò. Òðÿáâà äà ñå îò÷èòà îáà÷å, ÷å å ïðîó÷åíà ñàìî ÷àñò
îò íåÿ, êîåòî ñèëíî îãðàíè÷àâà ïðåäñòàâàòà çà êðåïîñòòà. Ñúùåâðåìåí-
íî ñêàëèñòèÿò òåðåí ñúçäàâà äîáðè óñëîâèÿ çà çàùèòà, êîåòî îáÿñíÿâà
è îòñúñòâèåòî íà êóëè.
Ìàêàð è ðàçëè÷àâàùè ñå ïî ïëàí, óñòðîéñòâî è ñòåïåí íà èç-
ïîëçâàíå íà ïî-ðàííèòå óêðåïëåíèÿ, Ñåðäèêà-Ñðåäåö, Ñêîïèå è Öåðîâî
ñå îáåäèíÿâàò îò îáùàòà ñòðîèòåëíà òåõíèêà, èçïîëçâàíà çà ðàííîñðåä-
íîâåêîâíèòå ñòðîåæè. Òÿ ñå áàçèðà íà èçïîëçâàíåòî íà õîðîñàíîâà
ñïîéêà è ìåñòåí ìàòåðèàë.
Íàëè÷íàòà èíôîðìàöèÿ çà îñòàíàëèòå îò ïðåèçïîëçâàíèòå ðàí-
íîâèçàíòèéñêè êðåïîñòè, å ìíîãî îñêúäíà. Íÿêîè îò òÿõ ñà ñïîìåíàòè
êàòî ôóíêöèîíèðàùè áúëãàðñêè êðåïîñòè âúâ âèçàíòèéñêèòå èçâîðè.
Òàêèâà ñà Áèòîëÿ24, Âåëáúæä25, Ìîðîçâèçä26 è Ñòèïèîí-Ñòóïèîí27.
Äðóãè ñà èäåíòèôèöèðàíè êàòî ðàííîñðåäíîâåêîâíè êðåïîñòè, çà êîèòî
ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ñà áèëè ëîêàëíè öåíòðîâå ­ òåçè äî Ãðàäèøòå28,
Ëóêîâèöà29 è Ìàíàñòèð30. Çà ñúæàëåíèå ïîâå÷åòî êðåïîñòè íå ñà ïðîó÷-
âàíè ÷ðåç àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè. È. Ìèêóë÷è÷ ïðèåìà, ÷å çà òåçè
äî Ëóêîâèöà, Ãðàäèøòå, Ìàíàñòèð è Äðåíîâî (Ñòèïèîí-Ñòóïèîí)
íàëè÷èåòî íà îòêðèò âúðõó òåðåíà àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë îò ïåðèî-
äà Õ­ÕIII â. è íà íåäàòèðàíè ñðåäíîâåêîâíè ïîïðàâêè ñ ëîìåíè êàìú-
íè è êàë íà ðàííîâèçàíòèéñêèòå óêðåïëåíèÿ å äîñòàòú÷íî äîêàçàòåë-
ñòâî çà èçïîëçâàíåòî èì ïðåç Õ­ÕI â.31
Àêðîïîëúò íà êðåïîñòòà â ì. Áóêîâñêè ãðîáèùà, çà êîéòî ñå
ïðåäïîëàãà, ÷å å ïðåâúðíàò â ñïîìåíàòàòà â Áèòîëñêèÿ íàäïèñ êðåïîñò,
íå å ïðîó÷âàí32.
Ðàçêîïêèòå íà ðèìñêèÿ ãðàä Ïàóòàëèÿ è íà ðàííîâèçàíòèéñêàòà
êðåïîñò íà õúëìà Õèñàðëúêà íàä íåãî ïîêàçâàò ïëàñò ñ òðóäíî óñòàíî-
âèìî õîäîâî íèâî âúðõó òåðåíà è ðàçëè÷íè âêîïàâàíèÿ ñ äîëíà ãðàíèöà
âòîðàòà ïîëîâèíà íà IÕ ­ íà÷àëîòî íà Õ â. Òîâà äàâà îñíîâàíèå íà
ïðîó÷âàòåëèòå äà ïðèåìàò, ÷å ðàííîñðåäíîâåêîâíèÿò Âåëáúæä íàñëå-
84
äÿâà Ïàóòàëèÿ íå ñàìî òîïîãðàôñêè, íî è âúçïðèåìà ñúùåñòâóâàëàòà
ãðàäîóñòðîéñòâåíà ñõåìà. Àêðîïîëúò íà Õèñàðëúêà è óêðåïåíàòà
ïëîù â ðàâíèíàòà ñå ïðåâðúùàò ñúîòâåòíî â öèòàäåëà è ïîäãðàäèå
íà ñðåäíîâåêîâíèÿ ãðàä33.
Ñïîðåä ïðîâåäåíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ íà êðåïîñòòà
ïðè Âîäíî îáíîâÿâàíåòî íà ÷àñò îò ðàííîâèçàíòèéñêèÿ êàñòåë å
çàïî÷íàëî âåðîÿòíî â íà÷àëîòî íà Õ â., íî ïîâå÷åòî ñòðîåæè äàòèðàò
îò ïåðèîäà ÕI­ÕII â.34
 èäåíòèôèöèðàíàòà ñúñ ñïîìåíàòèÿ â èçâîðèòå Ìîðîçâèçä êðå-
ïîñò ïðè ñ. Ìîðîäâèñ, êîÿòî ñúùî å ïðîó÷âàíà àðõåîëîãè÷åñêè, ïî-
ïðàâêèòå íà ðàííîâèçàíòèéñêèòå óêðåïëåíèÿ ñà äàòèðàíè â ÕII­ÕIII â.35
Êàêòî ìîæå äà çàêëþ÷è îò ïðåäñòàâåíàòà ïî-ãîðå èíôîðìàöèÿ,
âúçìîæíîñòòà òåçè êðåïîñòè äà ñà áèëè èçïîëçâàíè â ïåðèîäà íà
Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî òðÿáâà äà ñå ïðèåìà ñ ïðåäïàçëèâîñò è
ñå íóæäàå îò ïîäêðåïàòà íà äîïúëíèòåëíè ñâèäåòåëñòâà. Çà ñúæàëåíèå
ïî òîçè íà÷èí ñå îãðàíè÷àâà è ïðåäñòàâàòà çà òåõíèòå ïëàíîâè è êîíñò-
ðóêòèâíè îñîáåíîñòè, òúé êàòî ñðåäíîâåêîâíèòå ïîïðàâêè íå ìîãàò
äà ñå îáâúðæàò ñúñ ñèãóðíîñò ñ ïåðèîäà Õ­ÕI â. Êàòî ñå èçêëþ÷è
íàñëåäèëàòà ðèìñêà Ïàóòàëèÿ ÷àñò íà Âåëáúæä, îñòàíàëèòå êðåïîñòè
ïðåèçïîëçâàò íàé-çàùèòåíàòà ÷àñò íà ðàííîâèçàíòèéñêèòå óêðåïëå-
íèÿ ­ òåõíèÿ àêðîïîë èëè èçîëèðàò ÷àñò îò ïðîñòðàíñòâîòî ñ âúòðåøíà
ïðåãðàäíà ñòåíà. Ñ èçêëþ÷åíèå íà Âåëáúæä (îáùî 321 äêà çàùèòåíà
ïëîù çà äâåòå óêðåïëåíèÿ) è êðåïîñòòà äî Ëóêîâèöà (53 äêà) îñòàíàëèòå
ñà ìàëêè ïî ïëîù ­ äî 10 äêà. Çàâàðåíèòå ðàííîâèçàíòèéñêè óêðåïëå-
íèÿ ñà èçïîëçâàíè íååôåêòèâíî, èìà ìíîãî ïðèìåðè çà èçîñòàâÿíå íà
êóëè è äð. Îòêðèòèòå ñðåäíîâåêîâíè ãðàäåæè ñà îò ëîìåíè êàìúíè,
ñïîåíè ñ êàë è ïî-ðÿäêî (Âîäíî) ñ õîðîñàí.
Äðàìàòè÷íèòå çà Áúëãàðèÿ ñúáèòèÿ îò ïåðèîäà, êîãàòî íåéíèÿò
äúðæàâåí öåíòúð ñå ïðåìåñòâà â Ìàêåäîíèÿ, ñà íàìåðèëè ñðàâíèòåëíî
ïîäðîáíî îòðàæåíèå â ïèñìåíèòå èçâîðè. Òîâà îáóñëàâÿ è ãîëåìèÿ
áðîé (25) ðàííîñðåäíîâåêîâíè êðåïîñòè îò þãîçàïàäíèòå áúëãàðñêè
çåìè, çà êîèòî ïèñìåíèòå èçâîðèòå ïðåäñòàâÿò åäèíñòâåíàòà èçâåñòíà
èíôîðìàöèÿ.
Åäíà ÷àñò îò òÿõ ñà ëîêàëèçèðàíè íà îñíîâàíèå ñõîäñòâîòî íà
èìåíàòà ñ òåçè íà èçâåñòíè ñðåäíîâåêîâíè êðåïîñòè èëè íà ñúâðåìåííè
ñåëèùà. Òàêèâà ñà: Áåëãðàä36, Áîÿíà37, Âåëåñ38, Åíîòèÿ39, Êè÷åâî40,
85
Êîëèäðîñ41, Êîñòóð42, Ïðèëåï43, Ïðîñåê44, Ñåòèíà45. Äðóãè ñà èäåíòè-
ôèöèðàíè ñ îñòàíêèòå íà íåïðîó÷åíè êðåïîñòè ñ ïîìîùòà íà èñòîðèêî-
ãåîãðàôñêè èçñëåäâàíèÿ: Äåâîë-Äèàâîë (Ñåëàñôîð) 46, Îñòðîâî 47,
Ïåòðèñê48, Ñòîïîíèîí-Ùèïîíå49.
Íåäîñòàòú÷íàòà èíôîðìàöèÿ â ïèñìåíèòå èçâîðè ïðèíóæäàâà
ó÷åíèòå äà ïîñî÷âàò ñàìî ïðèáëèçèòåëíîòî ìåñòîïîëîæåíèå íà
Âîñîãðàä-Âèøåãðàä50, Êîïðèíèùà (Ïðîíèùà)51, Ëîíãîí52 è Ìúãëåí53.
Ñúùåâðåìåííî ëîêàëèçàöèÿòà íà äðóãè ­ Ìàöóêèí54, Ìîëèñê55, Ìî-
ðèÿ56, Ðàêîâà57 è Ñîñê58 âñå îùå å ïðåäìåò íà ñïîðîâå. Çà íóæäèòå íà
êàðòîãðàôñêîòî èì ïðåäñòàâÿíå å ïðèåòî, ÷å Ìàöóêèí ìîæå äà ñå òúðñè
â êðåïîñòòà äî ñåëî Ìàêðèåâî íåäàëå÷ îò Ñòðóìèöà59, Ìîëèñê ­ äî
ñåëî Êàòðàíèöà, ñåâåðîçàïàäíî îò Åäåñà60, Ìîðèÿ ­ â ðàéîíà íà Èõòè-
ìàí61, Ðàêîâà ­ â ïëàíèíàòà Òîìîð â Àëáàíèÿ62 è Ñîñê ­ äî Àðäåà â
Ãúðöèÿ63.
Òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å ðåøàâàíåòî íà ïðîáëåìà ñ ëîêàëè-
çàöèÿòà íà êðåïîñòèòå åäâà ëè èìà øàíñîâå çà óñïåõ, àêî äàäåíî ìíåíèå
íå áúäå ïîäêðåïåíî îò ñèãóðíè àðõåîëîãè÷åñêè äàííè. Äîðè ïðè òàêèâà
ïðîó÷âàíèÿ íÿìà ãàðàíöèè, ÷å ùå áúäàò îòêðèòè äîêàçàòåëñòâà çà
èçïîëçâàíåòî íà äàäåíà êðåïîñò â ïåðèîäà íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî
öàðñòâî. Íàïðèìåð óêðåïëåíèÿòà íà êðåïîñòòà „Ìàðêîâè êóëè” äî
äíåøíèÿ Ïðèëåï äàòèðàò îò ÕIII è îñíîâíî îò XIV â.64, à ïðîó÷âàíèòå
âúâ Âåëåñ îò ÕIII â.65 Ïðè÷èíà çà òîâà ìîæå äà å óíèùîæàâàíåòî íà
êóëòóðíèÿ ïëàñò è ñòðîåæèòå îò Õ­ÕI â. îò ïî-êúñíîòî ñðåäíîâåêîâíî
ñòðîèòåëñòâî. Íå òðÿáâà äà ñå èçêëþ÷âà è âúçìîæíîñòòà ðàííîñðåäíî-
âåêîâíèòå êðåïîñòè äà ñà ñå èçäèãàëè íà äðóãî ìÿñòî. Ïðè ïîâå÷åòî
êðåïîñòè îáà÷å íå ñà èçâúðøâàíè àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ. Òàêà â
Ñòðóìèöà âèäèìèòå ñðåäíîâåêîâíè ïîïðàâêè è íàõîäêèòå ïî ïîâúðõ-
íîñòòà íà òåðåíà îò ò.íàð. „Ãîðåí ãðàä” ­ ïðåèçïîëçâàíà ðàííîâèçàí-
òèéñêà êðåïîñò – äàòèðàò îò ÕII­XIV â.66 Ñúùåâðåìåííî â íåãîâîòî
ïîäíîæèå å ïðîó÷åíà ðàííîõðèñòèÿíñêà áàçèëèêà, âúçñòàíîâåíà ïðåç
IÕ â., çà êîÿòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å å ïîñòðîåíàòà îò êíÿç Áîðèñ Ìèõàèë
÷åðêâà „Ñâ. 15 Òèâåðèîïîëñêè ìú÷åíèöè”67.
Ïèñìåíèòå èçâîðè ñà ìíîãî îñêúäíè íà èíôîðìàöèÿ, îò êîÿòî
äà ñå ïðèäîáèå ïðåäñòàâà çà òåçè êðåïîñòè. Îïèñàíèÿòà íà Áåëãðàä68,
Âîäåí69, Êîïðèíèùà (Ïðîíèùà)70, Ìîðèÿ71, Ìúãëåí72, êàêòî è çíà÷å-
íèåòî íà èìåòî Âîñîãðàä-Âèøåãðàä73 ïðåäñòàâÿò ðàçïîëîæåíè âúðõó
86
òðóäíî äîñòúïåí ïëàíèíñêè òåðåí óêðåïëåíèÿ, ñïîñîáíè äà îêàçâàò
îæåñòî÷åíà ñúïðîòèâà íà âèçàíòèéñêèòå âîéñêè.
Îùå ïî-ìàëêî èíôîðìàöèÿ ñå ïîëó÷àâà îò ñïîìåíàòîòî îò
Éîàí Ñêèëèöà è äðóãè âèçàíòèéñêè õðîíèñòè ïðåäàâàíå íà Ïåðíèê
è äðóãè 35 êðåïîñòè, çà êîåòî áðàòúò è ñèíúò íà Êðàêðà ñúîáùèëè íà
Âàñèëèé II ïðåç 1018 ã.74  áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà ëèòåðàòóðà å
ïðèåòî òåçè êðåïîñòè äà ñå ñ÷èòàò çà äåéñòâèòåëíî ñúùåñòâóâàùè.
Äîðè äâå îò òÿõ ñå èäåíòèôèöèðàò ñúñ ñïîìåíàòèòå â ïúðâèÿ
õðèñîâóë íà èìïåðàòîð Âàñèëèé II îò 1019 ã. Óýêïâïí (ëîêàëèçèðà
ñå ïðè äíåøíî Ñóêîâî, Öàðèáðîäñêî) è ÓâåíÝáðïò (äíåøíîòî ñåëî
Çâîíöå, ñåâåðîèçòî÷íî îò Òðúí)75. Ïîäîáíî áåçêðèòè÷íî ïðèåìàíå
íà èçâîðà åäâà ëè å óäà÷íî â òîçè ñëó÷àé. Íà ïúðâî ìÿñòî íå å ñèãóðíî
äàëè òîâà íå å ïðåóâåëè÷åíèå íà àâòîðà, èëè äîðè ãðåøêà íà ïðå-
ïèñâà÷. Äîðè äà ñå ïðèåìàò çà ðåàëíî ñúùåñòâóâàùè, òåçè 35
êðåïîñòè ìîãàò äà ñå ïðåïîêðèâàò ñúñ ñïîìåíàòè íà äðóãè ìåñòà,
êîåòî íå ïîçâîëÿâà èçïîëçâàíåòî íà ñïîìåíàâàíåòî êàòî ñâèäåòåëñòâî
çà ñúùåñòâóâàíåòî íà äðóãè 35 êðåïîñòè îñâåí âå÷å ïîçíàòèòå.
Íå òðÿáâà äà ñå ïîäìèíàò áåç âíèìàíèå ïàìåòíèöè, çà êîèòî
å èçêàçàíî ìíåíèåòî, ÷å ñà áèëè èçïîëçâàíè êàòî êðåïîñòè â ïåðèîäà
íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, íî íàëè÷íèòå äàííè íå ãî ïîòâúðæ-
äàâàò. Òóê ñà âêëþ÷åíè êðåïîñòèòå äî Àðàíãåë (Ñðáèöà)76, Áàíñêî77,
Áåëèöà78, Áîñíåê79, Áóäèíàðöè80, Âèíèöà81, Ñàïàðåâà áàíÿ82, Äîëíî
Îðåîâî83, Äðàì÷å (Áèãëà)84, Æèâîéíî85, Ïîäâèñ86, Ðàäîìèð-Ãîëåìî
ãðàäèùå87, Ðàäîìèð-Êàñòåëúò88, Ðàäîìèð-Ìàëî ãðàäèùå89, Ðàäîìèð-
Ðàíãîâî ãðàäèùå90, Ñòåíüå (Êîíñêî)91 è Òåîâî92. Ñàìî â êðåïîñòèòå
äî Âèíèöà, Ñòåíüå (Êîíñêî) è àíòè÷íàòà Ãåðìàíèÿ ñà èçâúðøâàíè
àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ. Äàííèòå çà îñòàíàëèòå ñå áàçèðàò âúðõó
ñúáðàíèÿ ïðè îáõîæäàíèÿ âúðõó òåðåíà èëè îò èìàíÿðñêè èçêîïè
àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàëè ­ îñíîâíî êåðàìèêà. Îáùè ÷åðòè íà òàçè
ïîäãðóïà êðåïîñòè ñà: 1) íàëè÷èå íà êúñíîàíòè÷íî èëè ðàííî-
âèçàíòèéñêî óêðåïëåíèå; 2) îòêðèòà å êåðàìèêà, ïîòâúðæäàâàùà, ÷å
ìÿñòîòî å áèëî îáèòàâàíî â ïåðèîäà íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî.
Òðÿáâà äà ñå äîïúëíè, ÷å îò âñè÷êè ñàìî êðåïîñòòà äî Ñàïàðåâà
áàíÿ å ñïîìåíàòà â ïèñìåí èçâîð îò ðàçãëåæäàíèÿ ïåðèîä, íî áåç
óòî÷íåíèåòî, äàëè ñòàâà âúïðîñ çà ñåëèùå èëè óêðåïåíî ìÿñòî93.

87
 Âçåìàéêè ïîä âíèìàíèå òðèòå õàðàêòåðíè ÷åðòè íà òàçè ïîä-
ãðóïà ïàìåòíèöè, ñòåïåíòà èì íà ïðîó÷åíîñò ÷ðåç àðõåîëîãè÷åñêè
ðàçêîïêè è ïðè ìíîãîòî íàëè÷íè ïðèìåðè çà ðàííîñðåäíîâåêîâíè
ñåëèùà âúðõó ðóèíèòå íà ðàííîñðåäíîâåêîâíè êðåïîñòè îò äðóãèòå
îáëàñòè, ïîïàäàëè â ãðàíèöèòå íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, íå
ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å òå ñà áèëè èçïîëçâàíè êàòî êðåïîñòè â èç-
ñëåäâàíèÿ ïåðèîä. Äî ïîÿâàòà íà íîâè äàííè, äîáèòè ÷ðåç àðõåî-
ëîãè÷åñêè ðàçêîïêè, îïðåäåëÿíåòî èì êàòî ðàííîñðåäíîâåêîâíè
áúëãàðñêè ñåëèùà, íàñëåäèëè òîïîãðàôñêè ðóèíèòå íà ðàííîâè-
çàíòèéñêèòå êðåïîñòè, îñòàâà åäèíñòâåíîòî ïðèåìëèâî ðåøåíèå.
Âñå îùå ñëàáàòà ïðîó÷åíîñò íà êðåïîñòèòå îò þãîçàïàäíèòå
áúëãàðñêè çåìè è ïðîìÿíàòà â ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò íà Ïúðâîòî áúë-
ãàðñêî öàðñòâî, ïðåâúðíàëà ãè â öåíòðàëíà îáëàñò ñëåä 971 ã., ñèëíî
çàòðóäíÿâàò èçñëåäâàíåòî íà îòáðàíèòåëíàòà ñèñòåìà òàì. Îáëàñòòà
å òðÿáâàëî äà áúäå çàùèòàâàíà îò äåéñòâèÿòà íà âèçàíòèéñêèòå
âîéñêè, áàçèðàíè â Òåñàëîíèêè, äíåøíà êîíòèíåíòàëíà Ãúðöèÿ è
Àäðèàòèêà (â Äèðàõèîí). Âåðîÿòíî òîâà å îïðåäåëèëî ñúçäàâàíåòî
íà óêðåïåíè öåíòðîâå êàòî Ïåðíèê è êðåïîñòòà äî Öåðîâî è èç-
ïîëçâàíåòî íà ñúùåñòâóâàùèòå êàòî Ñåðäèêà-Ñðåäåö. Òèïúò íà
ñòðîèòåëñòâî â Ïåðíèê94 è Öåðîâî95 ïîäñêàçâà, ÷å â òÿõ ìîæå äà ñà
áèëè íàñòàíåíè âîåííè îòðÿäè, à â Ñåðäèêà-Ñðåäåö å îòêðèòà
ðåçèäåíöèÿòà íà âèñîêîïîñòàâåíî ëèöå96. Çà òåðèòîðèèòå íà äíåøíà
Ìàêåäîíèÿ è Ñåâåðíà Ãúðöèÿ ñúùåñòâóâàùàòà èíôîðìàöèÿ å òâúðäå
ìàëêî è íå ìîæå äà ñå êàæå ñúñ ñèãóðíîñò äàëè öåíòðîâå êàòî Ñêîïèå
ñà áèëè óêðåïåíè ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà IÕ ­ ïúðâàòà ïîëîâèíà
íà Õ â. Ïîäîáíî äåéñòâèå å ëîãè÷íî è áè ìîãëî äà ñå ñâúðæå è ñ
ïðîöåñà íà çàñåëâàíå íà ÷àñò îò òåçè çåìè ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà
IÕ â.97 Íå å âúçìîæíî äà ñå íàïðàâÿò îïðåäåëåíè çàêëþ÷åíèÿ çà
îòáðàíèòåëíàòà ñèñòåìà äî 70-òå ãîäèíè íà Õ â. íà áàçà íàëè÷íèòå
äàííè.
Âåðîÿòíî ïðåìåñòâàíåòî íà öåíòúðà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà
òóê ñëåä 971 ã. è ïðîäúëæèòåëíàòà âîéíà çà îöåëÿâàíå ñ Âèçàí-
òèéñêàòà èìïåðèÿ ñà äîâåëè äî ðàäèêàëíè ïðîìåíè âúâ ôóíêöèî-
íèðàíåòî íà îáëàñòòà. Ïèñìåíèòå èçâîðè äàâàò ñâåäåíèÿ çà èçïúëâàíå
ñ êðåïîñòè íà òåçè çåìè. Ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ÷àñò îò òÿõ ñà
áèëè èçäèãíàòè èëè âúçñòàíîâåíè âúâ âðúçêà ñ ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå
88
ñúáèòèÿ. Âåðîÿòíî ïðåãðàäíàòà ñòåíà îò ëîìåíè êàìúíè, ñïîåíè ñ
êàë, îò ÷åðêâàòà „Ñâ. Íèêîëà” â Ìåëíèê98 å îòðàæåíèå èìåííî íà
òîâà. Íå ìîæå äà ñå èçêëþ÷è îáà÷å è ñúùåñòâóâàíåòî íà ïî-ñòàðè
êðåïîñòè, êîèòî åäâà ñåãà ñå ñïîìåíàâàò çà ïðúâ ïúò îò âèçàíòèéñêèòå
õðîíèñòè, ïîðàäè ó÷àñòèåòî ñè âúâ âîåííèòå äåéñòâèÿ.
Êðåïîñòèòå èãðàÿò êëþ÷îâà ðîëÿ âúâ âîéíàòà ñðåùó Âèçàí-
òèéñêàòà èìïåðèÿ. Òå ñà îïîðíè òî÷êè çà èçíåíàäâàùè óäàðè,
ñêëàäîâè áàçè çà âîéñêèòå íà áúëãàðñêèòå öàðå, óêðåïåíè ìåñòà,
çàáàâÿùè âðàæåñêîòî íàñòúïëåíèå è îñèãóðÿâàùè çàùèòà íà íàñå-
ëåíèåòî. Íàðåä ñ òîâà òå ïîçâîëÿâàò äà ñå çàïàçè æèâàòà ñèëà íà
áúëãàðñêèòå âîéñêè, èçïðàâåíè ïðåä ïðåâúçõîæäàùèòå ãè ðåñóðñè
íà Âèçàíòèÿ. Âåðîÿòíî èìåííî áëàãîäàðåíèå íà òÿõ å âúçìîæíî
îñúùåñòâÿâàíåòî íà åäíà òîëêîâà ïðîäúëæèòåëíà ñúïðîòèâà (ïîâå÷å
îò 40 ãîäèíè) ñðåùó öåëåíàñî÷åíèòå äåéñòâèÿ íà íàìèðàùàòà ñå
âúâ âîåíåí è ïîëèòè÷åñêè âúçõîä Âèçàíòèéñêà èìïåðèÿ.
Çàñåãà ëèïñâàò äàííè äîðè ñëåä èçìåñòâàíåòî íà äúðæàâíèÿ
öåíòúð â þãîçàïàäíèòå áúëãàðñêè çåìè òàì äà ñå å ñúçäàëà îòáðàíè-
òåëíà ñèñòåìà, îòãîâàðÿùà ïî ñëîæíîñò íà òàçè îò äíåøíèòå
Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ è Ñåâåðíà Äîáðóäæà. Îïèñàíèÿòà íà âî-
åííèòå äåéñòâèÿ ìåæäó âèçàíòèéöè è áúëãàðè â íîâèÿ äúðæàâåí
öåíòúð íå ïîêàçâàò, ÷å êðåïîñòèòå ïî íÿêàêúâ íà÷èí ñà âçàèìîäåéñò-
âàëè åäíà ñ äðóãà. Âñÿêà îò òÿõ ñå å çàùèòàâàëà ïîîòäåëíî. Â ïîëçà
íà òîâà å èíôîðìàöèÿòà çà ðàçâèâàùà ñå òåíäåíöèÿ êúì ñåïàðàòèçúì
ñðåä áúëãàðñêàòà àðèñòîêðàöèÿ, áàçèðàíà èìåííî íà êðåïîñòèòå99.
Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà áúðçèíàòà, ñ êîÿòî ÷åòèðèìàòà áðàòÿ „êîìè-
òîïóëè” óñïÿâàò äà ïîåìàò âëàñòòà è äà îðãàíèçèðàò äîðè íàïàäà-
òåëíè äåéñòâèÿ ñðåùó ñúñåäñêèòå âèçàíòèéñêè òåðèòîðèè ñëåä
óíèùîæàâàíåòî íà äúðæàâíîñòòà íà ñåâåð îò Ñòàðà ïëàíèíà ïðåç
971 ã.
Õàðàêòåðíî çà êðåïîñòèòå îò þãîçàïàäíèòå áúëãàðñêè çåìè
å, ÷å çà òÿõ ñå ðàçïîëàãà ñ ìíîãî ìàëêî èíôîðìàöèÿ, ïîëó÷åíà ÷ðåç
àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ è ñúùåâðåìåííî ìíîãî, íî ëàêîíè÷íè
ñïîìåíàâàíèÿ â ïèñìåíèòå èçâîðè.  ðåçóëòàò íà òåçè ñïåöèôè÷íè
óñëîâèÿ ñå ïîÿâÿâàò íÿêîëêî îñíîâíè ïðîáëåìà. Ïúðâî, èñòîðè-
÷åñêèòå èçâîðè ñúçäàâàò ïðåäñòàâàòà çà ãúñòà ìðåæà îò êðåïîñòè,
89
êîèòî îáà÷å èëè òðóäíî ìîãàò äà ñå èäåíòèôèöèðàò, èëè íÿìà àð-
õåîëîãè÷åñêè äàííè çà òÿõíîòî èçïîëçâàíå â ïåðèîäà íà Ïúðâîòî
áúëãàðñêî öàðñòâî. Ñúùåâðåìåííî ëèïñâàò äàííè äà ñå òúðñè åäíà
äîáðå èçãðàäåíà çàùèòíà ñèñòåìà ïî ïîäîáèå íà îôîðìåíàòà îò
ðàííîñðåäíîâåêîâíèòå êðåïîñòè è Êàìåííèÿ âàë â öåíòðàëíàòà
îáëàñò íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî äî ïîõîäèòå íà êíÿç Ñâåòî-
ñëàâ è èìïåðàòîð Éîàí Öèìèñõèé. Âòîðî, èçêàçâàíè ñà ïðåäïî-
ëîæåíèÿ, ÷å ìíîãî ðàííîâèçàíòèéñêè êðåïîñòè ñà áèëè èçïîëçâàíè
ïî ïðåäíàçíà÷åíèå, íî çàñåãà äàííèòå ïîòâúðæäàâàò ñàìî íàëè÷èåòî
íà ñåëèùà âúðõó òÿõ. Òðåòî, ïðåäñòàâàòà çà êðåïîñòèòå ïî þãîçà-
ïàäíèòå áúëãàðñêè çåìè å ñèëíî îãðàíè÷åíà, òúé êàòî íàëè÷íèòå
äàííè çà ïëàíîâèòå è êîíñòðóêòèâíèòå èì îñîáåíîñòè ñúùî ñà òâúðäå
ìàëêî. Íà òÿõíà áàçà ìîæåì äà ñå ïðåäïîëîæàò ñëåäíèòå õàðàêòåðíè
îñîáåíîñòè: 1) äîìèíèðà ïðåèçïîëçâàíåòî â ïî-ìàëêà èëè ïî-ãîëÿìà
ñòåïåí íà çàâàðåíèòå ðàííîâèçàíòèéñêè óêðåïëåíèÿ, íîâîïîñòðîå-
íèòå êðåïîñòè ­ Ïåðíèê è âåðîÿòíî Ïðåñïà è Ìåëíèê ­ ñà çàáåëå-
æèìî ïî-ìàëêî; 2) êðåïîñòíèòå ñòðîåæè, êîèòî ñúñ ñèãóðíîñò ìîãàò
äà ñå îòíåñàò â ïåðèîäà íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, ñà ãðàäåíè
îò ëîìåíè êàìúíè, ñïîåíè ñ õîðîñàí èëè êàë, à íÿêîè ñ êàëíà ñïîéêà
ñà âñå îùå ñ íåïîòâúðäåíà ðàííîñðåäíîâåêîâíà äàòèðîâêà; 3) êîãàòî
íå çàñòúïâàò ðàííîâèçàíòèéñêè ñòðîåæè, ðàííîñðåäíîâåêîâíèòå êðå-
ïîñòíè ñòåíè ñà ñ íåîòãîâàðÿùè íà ðàçìåðèòå èì ïëèòêè îñíîâè,
êàêòî å ïðè Ïåðíèê è Öåðîâî; 4) êðåïîñòèòå äåìîíñòðèðàò íåâèñîêè
ôîðòèôèêàöèîííè êà÷åñòâà, äúëæàùè ñå íà íåñúâúðøåíèÿ ïëàí è
ñëàáèÿ ãðàäåæ, êîåòî ãè ñáëèæàâà ñúñ ñèíõðîííèòå èì îò Ñåâåðîèç-
òî÷íà Áúëãàðèÿ.
Âñå îùå êàðòàòà íà ðàííîñðåäíîâåêîâíèòå êðåïîñòè â þãîçà-
ïàäíèòå áúëãàðñêè çåìè å â íà÷àëîòî íà ñâîåòî ñúçäàâàíå. Ïðèìåð
çà ïîñëåäíîòî ñà ïðîó÷âàíèÿòà â ì. ×óêàòà ïðè ñ. Êîëàðîâî, îáùèíà
Ïåòðè÷, êúäåòî ñà îòêðèòè ñëåäè îò èçïîëçâàíå íà êðåïîñòòà ïðåç
ïåðèîäà íà óïðàâëåíèåòî íà öàð Ñàìóèë100. Áåç ñúìíåíèå áúäåùèòå
àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ òðÿáâà äà áúäàò íàñî÷åíè êúì äîáàâÿíå
íà âàæíà èíôîðìàöèÿ çà èçñëåäâàíåòî íà îòáðàíèòåëíàòà ñèñòåìà
íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî â òîçè ðàéîí.

90
 ÁÅËÅÆÊÈ

1
Gjuzelev, V. Haupstädte, Residenzen und Hofkultur im mittelalterlicher
Bulgarien, 7.­14. Jh. (Vom Nomadencampus bis zum Zarenhof). ­ Etudes
Balcaniques, XXVII, 2, 1991, 93­94.
2
Èâàíîâ. É. Öàð Ñàìóèëîâàòà ñòîëèöà â Ïðåñïà. Èñòîðèêî àðõåîëî-
ãè÷åñêè áåëåæêè. ­ Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêîòî àðõåîëîãè÷åñêî äðóæåñòâî, 1,
1910, 64­65.
3
Moutsopoulos, N. Le tombeau du Tsar Samuil dans la basilique de Saint
Achille à Prespa. ­ Balkanski studii, 3, Sofija, 1989.
4
Ìèêóë÷è , È. Ñðåäíîâåêîâíè ãðàäîâè è òâðäèíè âî Ìàêåäîíèjà.
Ñêîïjå, 1996, 276­278.
5
Èâàíîâ, É. Ïàê òàì.
6
Ìèêóë÷è , È. Ïàê òàì.
7
×àíãîâà, È. Óâîä. ­ Â: Ïåðíèê. II. Ñîôèÿ, 1983, 5­11.
8
Ëþáåíîâà, Â. Àíòè÷íè è ðàííîâèçàíòèéñêè ñåëèùíè ñòðóêòóðè îò
ðàéîíà íà Ãîðíà Ñòðóìà (Ïî ðàçêîïêè îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà ÕÕ â. â
Ïåðíèøêà îáëàñò). ­ Â: Ðèìñêè è ðàííîâèçàíòèéñêè ñåëèùà â Áúëãàðèÿ. Ò. 2.
Ðåä. Ð. Èâàíîâ. Ñîôèÿ, 2003, 185.
9
×àíãîâà, É. Ãðàäîóñòðîéñòâî è àðõèòåêòóðà. ­ Â: Ïåðíèê. II. Ñîôèÿ,
1983, 15­26.
10
×àíãîâà, É. Ïàê òàì.
11
ÃÈÁÈ (Ãðúöêè èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ) VI 1965, 285­286.
12
Öâåòêîâ, Á. Êâàðòàë “Ñâ. Ìàðèíà”. ­ Â: Ìåëíèê. Ò. 1. Ñîôèÿ, 1989,
81-89; Öâåòêîâ, Á. Êåðàìèêà. ­ Â: Ìåëíèê. Ò. 1. Ñîôèÿ, 1989, 123-127; Öâåòêîâ,
Á. Âîäîñíàáäèòåëíè ñúîðúæåíèÿ. ­ Â: Ìåëíèê. Ò. 1. Ñîôèÿ, 1989, 106­107; À.
Ïðåïèñ. Êúì ïðîáëåìà çà äàòèðîâêàòà íà ñðåäíîâåêîâíàòà êàòåäðàëà „Ñâ.
Íèêîëà” â êðåïîñòòà íà Ìåëíèê. ­ Â: Ïúðâè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî
áúëãàðèñòèêà, Ñîôèÿ, 1981. Äîêëàäè. Áúëãàðñêàòà êóëòóðà è âçàèìîäåéñòâèåòî
è ñúñ ñâåòîâíàòà êóëòóðà. 1. Êóëòóðàòà íà ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ. Ñîôèÿ,
1983.
13
Íåøåâà, Â. Ìåëíèê (Melnik) ïðåç àíòè÷íîñòòà è ðàííîâèçàíòèéñêàòà
åïîõà. ­ Â: Ðèìñêè è ðàííîâèçàíòèéñêè ñåëèùà â Áúëãàðèÿ. Ò. 2. Ðåä. Ð. Èâàíîâ.
Ñîôèÿ, 2003, 236­237, 248­258.
14
Âåëåíçò, Ã. Ôá ôåé÷ç ôçò Èåóóáëïíéêçò. Èåóóáëïíéêçò, 1998,
107­159.
15
Foss, Cl. The Defenses of Asia Minor against the Turks. ­ The Greek
Ortodox Theological Review, 27, 2­3, Summer ­ Fall, 1982, 159­199; Foss, Cl.
Survey of Medieval Castles of Anatolia I: Kütahya. ­ British Archaeological Re-
view International Series, 261, 1985, 25­85.
91
 16
Öâåòêîâ, Á. Ñåëèùíàòà ìðåæà â äîëèíàòà íà Ñðåäíà Ñòðóìà ïðåç
Ñðåäíîâåêîâèåòî IÕ­ÕVII âåê (ïî àðõåîëîãè÷åñêè äàííè). Ñîôèÿ, 2002, 38­40.
17
Íåøåâà, Â. Åòàïè â èñòîðè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà Ìåëíèê (ïî
àðõåîëîãè÷åñêè äàííè). – Acta musei Varnaensis, III, 2, 2005, 311.
18
Ñòîÿíîâ, Ã. Íàïðå÷íà êðåïîñòíà ñòåíà èçòî÷íî îò öúðêâà „Ñâ. Íè-
êîëà” ­ åòàï îò êðåïîñòíîòî ñòðîèòåëñòâî íà Ìåëíèê ÕIII­ÕIV âåê. ­ Â:
Ïðèíîñè êúì áúëãàðñêàòà àðõåîëîãèÿ. I. Ñîôèÿ, 1992, 161­163.
19
Ñòàí÷åâà, Ì. Óñâîÿâàíåòî íà àíòè÷íîòî íàñëåäñòâî íà Ñåðäèêà îò
ñðåäíîâåêîâíèÿ Ñðåäåö (ïî àðõåîëîãè÷åñêè äàííè). ­ Èçâåñòèÿ íà áúëãàðñêîòî
èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî, ÕÕIÕ, 1974, 213; Ñòàí÷åâà, Ì. Àðõåîëîãè÷åñêîòî
íàñëåäñòâî íà Ñîôèÿ. Ôîðìèðàíå, ñúñòîÿíèå, ïðîáëåìè. ­ Â: Ñåðäèêà. Ò. 2.
Ñîôèÿ, 1989, 22­26; Ñòàí÷åâà, Ì. Çà íÿêîè ÷åðòè íà ãðàäñêàòà ñòðóêòóðà íà
Ñðåäåö. ­ Â: Ñáîðíèê â ÷åñò íà àêàä. Äèìèòúð Àíãåëîâ. Ñîôèÿ, 1994, 192.
20
Ìèêóë÷è , È. Ñòàðî Ñêîïjå ñî îêîëíèòå òâðäèíè. Ñêîïjå, 1982, 118­127;
È. Ìèêóë÷è . Ñðåäíîâåêîâíè ãðàäîâè..., 298-309; Ä. Ñòîÿíîâà-Ñåðàôèìîâà.
Ðàçêîïêè íà êðåïîñòòà ïðè ñ. Äîëíî Öåðîâî, Áëàãîåâãðàäñêî. ­ Àðõåîëîãèÿ, V,
1963, 4.
21
Ñòàí÷åâà, Ì. Óñâîÿâàíåòî íà àíòè÷íîòî..., 213; Ñòàí÷åâà, Ì. Ñåðäèêà
è ïðàáúëãàðèòå. ­ Ïëèñêà-Ïðåñëàâ, 2, Ñîôèÿ, 1981; Ñòàí÷åâà, Ì.
Àðõåîëîãè÷åñêîòî íàñëåäñòâî..., 22­26; Ñòàí÷åâà, Ì. Çà íÿêîè ÷åðòè..., 192.
22
Ìèêóë÷è , È. Ñòàðî Ñêîïjå..., 118­127; Ìèêóë÷è , È. Ñðåäíîâåêîâíè
ãðàäîâè..., 298­304.
23
Ñòîÿíîâà-Ñåðàôèìîâà, Ä. Ïàê òàì.
24
Çàèìîâ, É. Áèòîëñêè íàäïèñ íà Èâàí Âëàäèñëàâ ñàìîäúðæåö áúë-
ãàðñêè. Ñîôèÿ, 1970.
25
Ñíåãàðîâ, È. Èñòîðèÿ íà Îõðèäñêàòà àðõèåïèñêîïèÿ. Ò. 1. (âòîðî
ôîòîòèïíî èçäàíèå), Ñîôèÿ, 1995, 55­57.
26
ÃÈÁÈ VI 1965, 290­291; Ñíåãàðîâ, È. Ïàê òàì.
27
ÃÈÁÈ VI 1965, 285­288, 290­291; Â. Ãþçåëåâ. Èçâîðè çà ñðåäíîâåêîâíà-
òà èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. I­II. Ñîôèÿ, 2000, 47, 53.
28
Ìèêóë÷è , È. Ñðåäíîâåêîâíè ãðàäîâè..., 41, 133, 217­221.
29
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 189­193.
30
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 43­44, 133, 261­264.
31
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 217­221, 189­193, 261­264, 351­356.
32
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 139­144.
33
Ðóñåâà-Ñëîêîñêà, Ë. Ïàóòàëèÿ. I: Òîïîãðàôèÿ, ãðàäîóñòðîéñòâî è
óêðåïèòåëíà ñèñòåìà. Ñîôèÿ, 1989; Ñëîêîñêà, Ë., Ë. Ñòàéêîâà-Àëåêñàíäðîâà,
Ð. Ñïàñîâ. Ïàóòàëèÿ (Pautalia). ­ Â: Ðèìñêè è ðàííîâèçàíòèéñêè ãðàäîâå â
Áúëãàðèÿ. Ñîôèÿ, 2002, 251­266.

92
 34
Ìèêóë÷è , È., Ì. Áèëáèjà. Ìàðêîâè Êóëè, Âîäíî, Ñêîïjå, 1977 è
1980. – Macedonia Acta Archaeologica, 7­8, 1981­1982, 211­218; Ìèêóë÷è , È.
Ñðåäíîâåêîâíè ãðàäîâè..., 284­290.
35
Òðàéêîâñêè, Ê. Èñòðàæóâàíüà âî Ìîðîäâèñ 1980. ­ Çáîðíèê íà
àðõåîëîøêèîò ìóçåé âî Ñêîïjå, 10­11, 1983; Ìèêóë÷è , È. Ñðåäíîâåêîâíè
ãðàäîâè..., 211­215.
36
Íèêîëîâ, Ã. Öåíòðàëèçúì è ðåãèîíàëèçúì â ðàííîñðåäíîâåêîâíà
Áúëãàðèÿ. Ñîôèÿ, 2005, 190.
37
Ìèêîâ, Â. Ïðîèçõîä è çíà÷åíèå íà èìåíàòà íà íàøèòå ãðàäîâå,
ñåëà, ðåêè, ïëàíèíè è ìåñòà. Ñîôèÿ, 1943, 111.
38
Ñíåãàðîâ, È. Ïàê òàì.
39
Kravari, V. Villes et villages de Macedoine occidentale. Paris, 1989, 84-85.
40
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 208­209; Kravari, V. Opus cit., 279.
41
Ãþçåëåâ, Â. Öèò. ñú÷., 46,52; Çëàòàðñêè, Â. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà
äúðæàâà ïðåç Ñðåäíèòå âåêîâå. Òîì I. ×àñò I. Ñîôèÿ, 1971, 718.
42
Ìèêîâ, Â. Öèò. ñú÷., 243; Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 176.
43
Ñíåãàðîâ, È. Ïàê òàì.
44
Ñíåãàðîâ, È. Ïàê òàì.
45
Çëàòàðñêè, Â. Öèò. ñú÷., 762, áåë. 2; V. Kravari. Opus cit., 329; N. Moutso-
poulos. Le chateau ­ fort de Setina. ­ Ãîäèøíèê íà Ñîôèéñêèÿò óíèâåðñèòåò ­
Ôèëîñîôñêî-èñòîðè÷åñêè ôàêóëòåò, 87 (6), 1994.
46
Òîìîñêè, Ò. Ïî òðàãàòà íà ñðåäíîâåêîâíèîò ãðàä Äåâîë. ­ Ãîäèøåí
çáîðíèê íà Ôèëîçîôñêèîò ôàêóëòåò âî Ñêîïèå, 27, 1, 1975; Ï. Êîëåäàðîâ. Î
ìåñòîíàõîæäåíèè ñðåäíîâåêîâîãî ãîðîäà â ïðåäåëàõ îäíîèìåííîé îáëàñòè. ×. I ­
Paleobulgarica, VI, 1, 1982, 87­101; ×. II ­ Paleobulgarica, VI, 2, 1982.
47
Kravari, V. Opus cit., 309­310.
48
Çëàòàðñêè, Â. Öèò. ñú÷., 670; Kravari, V. Opus cit., 314­315.
49
Çëàòàðñêè, Â. Ïàê òàì.
50
Çëàòàðñêè, Â. Öèò. ñú÷., 768, áåë. 1.
51
Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 174­175.
52
Çëàòàðñêè, Â. Öèò. ñú÷., 767, áåë. 2.
53
Ïàâëîâ, Ïë. Ïðåâðàòúò íà Èâàí Âëàäèñëàâ. Îïèò çà íîâà èí-
òåðïðåòàöèÿ. ­ Ìèíàëî, VI, 1999, ¹ 3, 19.
54
Èâàíîâ, É. Áåëàñèöêàòà áèòêà, 29 þëè 1014 ã. ­ Èçâåñòèÿ íà
Èñòîðè÷åñêîòî äðóæåñòâî, 3, 1911; Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 182; Çëàòàðñêè, Â.
Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç Ñðåäíèòå âåêîâå. Òîì I. ×àñò II. Ñîôèÿ,
1972, 737.
55
Çëàòàðñêè, Â. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç Ñðåäíèòå âåêîâå.
Òîì I. ×àñò I. Ñîôèÿ, 1971, 769; Òîìîñêè, Ò. Ìîëèñê ­ Ìîëñêî ­ Ìîëåñêîâà

93
(Ëåñêîâà) ­ Ëåõîâî. ­ Ãîäèøåí çáîðíèê íà Ôèëîçîôñêèîò ôàêóëòåò âî Ñêîïèå,
29, 1977, 3; Kravari, V. Opus cit., 302; Ìïõôóüðïõëïò, N. To KÜóôñï ôïõ
Ìïëéóêïý. ­ ÂõæáíôéáêÜ, 14, 1994; Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 189.
56
Èðå÷åê, Ê. Ïúòóâàíèÿ èç Áúëãàðèÿ. Ñîôèÿ, 1974, 119; Ìóòàô÷èåâ, Ï.
Ñåðñåì êàëå è Ìîðèÿ. ­ Èçâåñòèÿ íà Èñòîðè÷åñêîòî äðóæåñòâî, VII­VIII,
1928; Áàëàñ÷åâ, Ã. Áúëãàðèòå ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ íà Õ â. Ñîôèÿ,
1930, 27­31; Öàíêîâà-Ïåòêîâà, Ã. Çà ïîõîäà íà Âàñèëèé II ñðåùó êðåïîñòòà
Ìîðèÿ. ­ Èçâåñòèÿ íà Èíñòèòóòà çà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, III­IV, 1953, 279­283.
57
Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 191; Kravari, V. Opus cit., 308.
58
Çëàòàðñêè, Â. Öèò. ñú÷., 752; Çàèìîâ, É. Öèò. ñú÷., 102; Kravari, V.
Opus cit., 332­333; Òîìîñêè, Ò. Êàäå å ëåæàë ñðåäíîâåêîâíèîò ãðàä Ñîñê? ­
Ãëàñíèê íà èíñòèòóòîò çà íàöèîíàëíà èñòîðèja ­ Ñêîïèjå, ÕÕÕ, 1­2, 1986.
59
Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 182.
60
Ìïõôóüðïõëïò, N. Opus cit.; Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 189.
61
Áàëàñ÷åâ, Ã. Ïàê òàì; Öàíêîâà-Ïåòêîâà, Ã. Ïàê òàì.
62
Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 191.
63
Çëàòàðñêè, Â. Ïàê òàì; Çàèìîâ, É. Ïàê òàì.
64
Äåðîêî, À. Ìàðêîâè Êóëè-Ïðèëåï. ­ Ñòàðèíàð, Í. Ñ., 5­6, 1956; Ïîëàê.
Ò. Ñðåäíîâåêîâíèòå ãðàäåæíè òåõíèêè âî Ìàêåäîíèjà âî ñâåòëèíàòà íà
èñòðàæóâàíüàòà íà òâðäèíàòà Ìàðêîâè Êóëè âî Ïðèëåï. Warszawa, 1987;
Ìèêóë÷è , È. Ñðåäíîâåêîâíè ãðàäîâè..., 249­255.
65
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 340­344.
66
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 318­322.
67
Ìèêóë÷è , È., Ä. Êîöî. Àðõåîëîøêè èñêîïóâàíüà âî 1973 ã. âî Ñâ. 15
Òèâåðèîïîëñêè ìà÷åíèöè, Ñòðóìèöà. ­ Çáîðíèê íà àðõåîëîøêèîò ìóçåé âî
Ñêîïjå, 8­9, 1978; Ìèêóë÷è , È. Ïàê òàì.
68
ÃÈÁÈ VI 1965, 295­296.
69
Ïàê òàì, 281.
70
Ïàê òàì, 292­293.
71
ÃÈÁÈ VII 1968, 19.
72
ÃÈÁÈ VI 1965, 286­287.
73
Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 188­189.
74
ÃÈÁÈ VI 1965, 290­291.
75
Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 169.
76
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 132, 207­208.
77
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 134, 313­315.
78
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 151­153.
79
Ìèòîâà-Äæîíîâà, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè â Ïåðíèøêè îêðúã.
Ñîôèÿ, 1983, ¹ 41, 28; Èâ. Ãðàäèùàòà íà Ëþëèí. ­ Ïðèðîäà, III, 3, 1954, 105­108.

94
 80
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 132, 136­138.
81
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 168­171; Ìàíåâà, Å. Ñðåäíîâåêîâåí íàêèò
âî Ìàêåäîíèjà. Ñêîïjå, 1992, 121; Áàëàáàíîâ, Ê. Âèíè÷êî êàëå. ­ Àðõåîëîæêè
ïðåãëåä, 1985, Ëüóáëüàíà 1986, 153.
82
Ñòàéêîâà-Àëåêñàíäðîâà, Ë., È. Ñòàéêîâà. Ãåðìàíèÿ (Germania,
Separeva banya). ­ Â: Ðèìñêè è ðàííîâèçàíòèéñêè ñåëèùà â Áúëãàðèÿ. Ò. 2. Ðåä.
Ð. Èâàíîâ. Ñîôèÿ, 2003.
83
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 132, 144; Ìàíåâà, Å. Öèò. ñú÷., 117.
84
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 132, 185­186.
85
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 132, 144­145.
86
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 209­211.
87
Ìèòîâà-Äæîíîâà, Ä. Öèò. ñú÷., ¹ 435, 147­148; Âåëêîâ, Èâ. Ïðî÷óòè
êðåïîñòè. Ñîôèÿ, 1938, 126; Äåëèðàäåâ, Ï. Ïúòóâàíèÿ èç Áúëãàðèÿ. Ò. I­III.
Ñîôèÿ, 1943, 179­180.
88
Ìèòîâà-Äæîíîâà, Ä. Öèò. ñú÷., ¹ 438, 148­149; Êóçìàíîâ, Ï. Ñåëèùåòî
Ïåðíèê ïðåç âåêîâåòå. Ñîôèÿ, 1963, 63.
89
Ìèòîâà-Äæîíîâà, Ä. Öèò. ñú÷., ¹ 436, 148; Âåëêîâ, Èâ. Öèò. ñú÷., 126;
Äåëèðàäåâ, Ï. Ïàê òàì.
90
Ìèòîâà-Äæîíîâà, Ä. Öèò. ñú÷., ¹ 437, 148; Êóçìàíîâ, Ï. Öèò. ñú÷.,
58­60.
91
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 133, 278­281; Áèòðàêîâà, Â. Àðõåîëîøêè
èñòðàæóâàíüà âî Ïðåñïà âî 1967/8; Ãîëåì Ãðàä âî 1980 ã. ­ Macedonia Acta
Archaeologica, 9, 1988; Áèòðàêîâà, Â. Èñêîïóâàíüà íà Ãîëåì Ãðàä îä 1981­86 ã. ­
Macedonia Acta Archaeologica, 10, 1989.
92
Ìèêóë÷è , È. Öèò. ñú÷., 134, 339­340.
93
Ñíåãàðîâ, È. Ïàê òàì.
94
×àíãîâà, É. Ãðàäîóñòðîéñòâî...
95
Ñòîÿíîâà-Ñåðàôèìîâà, Ä. Öèò. ñú÷.
96
Ñòàí÷åâà, Ì. Àðõåîëîãè÷åñêîòî íàñëåäñòâî..., 22­26; Ñòàí÷åâà, Ì. Çà
íÿêîè ÷åðòè..., 192.
97
Ðàøåâ, Ð. Êúì ïðîáëåìà çà ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà íà òåðèòîðèÿòà íà
Ðåïóáëèêà Ìàêåäîíèÿ îò êðàÿ íà VII âåê äî ñðåäàòà íà IÕ âåê. ­ Ãîäèøíèê íà
Íàöèîíàëíèÿ Àðõåîëîãè÷åñêè Ìóçåé, 11, (ïîä ïå÷àò).
98
Ñòîÿíîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 161; Íåøåâà, Â. Åòàïè â..., 311­312.
99
Íèêîëîâ, Ã. Öèò. ñú÷., 132-166.
100
Ìèòðåâ, Ã., Ñ. Èâàíîâ. Ñîíäàæíè àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ â ì.
×óêàòà ïðè ñ. Êîëàðîâî, îáùèíà Ïåòðè÷. ­ Àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ è ðàçêîïêè
çà 2006 ã., Ñîôèÿ, 2007, 530­533.

95
 Ñïèñúê íà îáðàçèòå

Îáð. 1. Ïåðíèê. Ïëàí íà ðàçêîïêèòå íà êðåïîñòòà ïî ×àíãîâà 1983,

Îáð. 1.
Îáð. 2. Ìåëíèê. Ïëàí íà “Ìàëêîòî óêðåïëåíèå” ïî Íåøåâà 2003, 249,
Îáð. 11.
Îáð. 3. Ìåëíèê. Èçãëåä íà ôàñàäàòà íà þæíàòà êðåïîñòíà ñòåíà íà
“Ìàëêîòî óêðåïëåíèå” ïî Íåøåâà 2003, 249, Îáð. 12.
Îáð. 4. Ñêîïèå. Ïëàí íà Þæíàòà êðåïîñòíà ñòåíà ïî Ìèêóë÷è 1982,
Ñë. 69.

Êàðòà 1. Ðàçïîëîæåíèå íà ðàííîñðåäíîâåêîâíèòå êðåïîñòè îò

þãîçàïàäíèòå áúëãàðñêè çåìè.
Ëåãåíäà:
• íîâîïîñòðîåíà èëè ïðåèçïîëçâàíà êðåïîñò
• ñïîìåíàòà ñàìî â èçâîðèòå êðåïîñò èëè êúñíîàíòè÷íà/ðàííîâèçàí-
òèéñêà êðåïîñò áåç ñèãóðíè ñâèäåòåëñòâà çà èçïîëçâàíåòî è ïðåç ïåðèîäà íà
Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî
Íîìåðàöèÿ íà îáåêòèòå:
1. Ïåðíèê. 19. Âîñîãðàä, Âèøåãðàä.
2. Ïðåñïà. 20. Äåâîë, Äèàâîë (Ñåëàñôîð).
3. Áèòîëÿ. 21. Åíîòèÿ.
4. Âåëáúæä. 22. Êè÷åâî.
5. Âîäíî. 23. Êîëèäðîñ.
6. Ãðàäèøòå. 24. Êîïðèíèùà (Ïðîíèùà).
7. Ëóêîâèöà. 25. Êîñòóð.
8. Ìàíàñòèð. 26. Ëîíãîí.
9. Ìåëíèê. 27. Ìàöóêèí.
10. Ìîðîçâèçä. 28. Ìîëèñê.
11. Ñåðäèêà-Ñðåäåö. 29. Ìîðèÿ.
12. Ñêîïèå. 30. Ìúãëåí.
13. Ñòèïèîí-Ñòóïèîí (Äÿâîë- 31. Îñòðîâî.
Äåâîë). 32. Ïåòðèñê.
14. Öåðîâî. 33. Ïðèëåï.
15. Áåëãðàä. 34. Ïðîñåê.
16. Áîÿíà (Áîéîí). 35. Ðàêîâà.
17. Âåëåñ. 36. Ñåòèíà.
18. Âîäåí. 37. Ñîñê.

96
38. Ñòîïîíèîí ? Ùèïîíå. 51. Éåãóíîâöå.
39. Ñòðóìèöà. 52. Êàíàðåâî.
40. Àðàíãåë (Ñðáèöà). 53. Ëîáîø.
41. Áàíñêî. 54. Íèêîëè÷åâöè.
42. Áåëèöà. 55. Îïèëà.
43. Áîñíåê. 56. Ïîäâèñ.
44. Áóäèíàðöè. 57. Ðàäîìèð ­ Ãîëåìî ãðàäèùå.
45. Âèíèöà. 58. Ðàäîìèð ­ Êàñòåëúò.
46. Ãåðìàíèÿ. 59. Ðàäîìèð ­ Ìàëî ãðàäèùå.
47. Äîëíî Îðåîâî. 60. Ðàäîìèð ­ Ðàíãîâî ãðàäèùå.
48. Äðàì÷å (Áèãëà). 61. Ñòåíüå (Êîíñêî).
49. Æèâîéíî. 62. Òåîâî.
50. Èæèøòå.

97
98
Îáð. 1. Ïåðíèê. Ïëàí íà ðàçêîïêèòå íà êðåïîñòòà ïî ×àíãîâà 1983, Îáð. 1.
Îáð. 2. Ìåëíèê. Ïëàí íà “Ìàëêîòî óêðåïëåíèå” ïî Íåøåâà 2003, 249,
Îáð. 11.

99
Îáð. 3. Ìåëíèê. Èçãëåä íà ôàñàäàòà íà þæíàòà êðåïîñòíà ñòåíà íà
“Ìàëêîòî óêðåïëåíèå” ïî Íåøåâà 2003, 249, Îáð. 12.

Îáð. 4. Ñêîïèå. Ïëàí íà Þæíàòà êðåïîñòíà ñòåíà ïî Ìèêóë÷è 1982,

Ñë. 69.

100