Elektrik Makinaları I

Açık Devre- Kısa Devre karakteristikleri

Çıkık kutuplu makinalar, generatör ve
motor çalışma, fazör diyagramları,
güç ve döndürmemomenti
a) Kısa Devre Deneyi Bağlantı şeması
b) Açık Devre Karakteristiği ve Kısa Devre Karakteristiği Açık devre gerilimi
Hava aralığı
doğrusu

Kısa devre akımı

Uyarma Armatür (Stator)

Uyarma akımı

Xs = (Açık Devre Gerilimi ) / (Kısa Devre Akımı )

Açık Devre Gerilimi, Hava aralığı doğrusundan alınırsa “Doymamış değer”,
Açık devre karakteristiğinden alınırsa “Doymuş değer “ hesaplanmış olur.
 Kısa Devre Oranı ( Short Circuit Ratio, SCR ) ve Birim Değer olarak Senkron Reaktans

The saturated value of the

synchronous reactance at rated voltage Va,rated is
• voltage Va,rated is
•
• Va ,rated Xs’in “doymuş değeri”
• Xs 
•
The short-circuit ratio (SCR):
I a
Of  Kısa Devre Oranı
SCR 
Of 
1 Kısa Devre Oranı ile Xs’in
• SCR  per unit ( birim değer)
• ( X s ) pu
arasındaki bağıntı
• Of :Nominal gerilimi açık devre durumunda oluşturan uyarma akımı.
• Of :Nominal akımı kısa devre durumunda oluşturan uyarma akımı .
•
Va ,rated Of 
• I a I a ,rated
Xs  . From the short-circuit characteristic:   slope of SCC
Of  I a Of  Of 
Va ,rated Of  Va ,rated Of  Va ,rated Xs Of  1
 Xs  .  . Z base   ( X s ) pu   
Of  I a ,rated I a ,rated Of  I a ,rated Z base Of  SCR
Örnek : 100 kVA Y bağlı 380V, bir generatörün, Açık Devre,Kısa Devre ve Hava aralığı doğrusuna
Ait çeşitli değerler aşağıda verilmiştir. In = (100000/ √3 380 )=152 A

Vn = 380 V ( Fazlararası ) If = 2.20 A ( Açık Devre Karakteristiği)

Ia (A) 118 152 Kısa Devre Karakteristiği
If (A) 2.20 2.84
V=500 V ( fazlararasıı ) If =2.20 A (Hava Aralığı Doğrusu)

Xs’in doymamış ve doymuş değerlerini, kısa devre oranı ve Xs’in birim değerini hesaplayınız
Çözüm:
Hava aralığı karakteristiğinden If = 2.20 A Vt = 500 / 3 = 288 V

Kısa devre karakteristiğinden If = 2.20 A için Ia=118 A

Xs (doymamış) = 288 / 118 = 2.44 Ohm
Açık devre karakteristiğinden If = 2.20 A Vt = 380 / 3 = 220V
Xs (doymuş) = 220 / 118 =1.86 Ohm
Kısa devre oranı = 2.20 / 2.84 = 0.774
Baz Empedans = (Vn/ 3 ) /In = 220 / 152 = 1.447 Ohm ( (Vbaz)2/ Sbaz)
Xs (doymuş ) = 1.86 / 1.447 =1.29 p.u. Xs = 1 / KDO = 1.29 p.u.
• Örnek birim değerler ile hesaplama
• Yukarıda değerleri verilen generatör, 380 V’luk bir şebekeye paralel bağlı
çalışmaktadır. Generatör nominal akımla 0.8 endüktif olarak çalışırken Ea,P ve Q
değerlerini bulunuz.
• Çözüm:
• Sbaz=100kVA, Vbaz=380 V ( Generatörün etiket değerleri ) Xs = 1.29 pu ;
• Ibaz = Sbaz / √3 Vbaz = 100000 / 1.73 380 = 152 A
• Ea= Vt+ Ia/-j (jXs)
• Ea=1 + 1 /-36.86 j (1.29 ) = 2.05 /30.19 ( Gerçek değer 380 2.05 = 779 V faz-faz
449 V Faz-nötr )
P= ( (Ea Vt ) /Xs) sin d = ((2.05 . 1 )/ 1.29)sin(30.19) = 0.799 pu ( Gerçek değer
100 kVA x 0.799 = 80 kW)
Q= ((EaVt )/Xs ) cos d – Vt 2 / Xs = (2.05.1 / 1.29)cos(30.19) - 1/ 1.29 ) = 1.37-
0.775 = 0.59 pu ( 60 kW)
• Senkron makinaların yuvarlak rotorlu (cyclindrical rotor) ve çıkık kutuplu
(salient pole) olmak üzere iki temel konstrüksiyon şekli olduğu daha önceki
derslerde anlatılmıştı. Düşük hızlı ve çok kutuplu tasarımlar için çıkık
kutuplu rotor yapısının daha uygun olması bu tip makinaların motor ve
generatör uygulamalarında yaygın olarak kullanılmasına neden olmuştur.
• Temel prensip aynı olmasına rağmen, çıkık kutuplu makinaların eşdeğer
devre ve analiz yöntemi yuvarlak rotorlu makinalardan farklıdır.
• Farklılığı oluşturan en önemli unsur, stator sargılarının magnetik
devresinin, ancak rotor konumuna bağlı olarak değişken relüktanslarla
modellenebilmesidir. Hava aralığının küçük olduğu eksende relüktans
küçük, hava aralığının büyük olduğu eksende relüktans büyüktür.
Relüktans farkı endüvi reaksiyonun da farklı düzeylerde oluşmasına neden
olur.
• Hava aralığının küçük olduğu eksene “d” ekseni, büyük olduğu eksene q
ekseni adı verilir. ( d: direct axis , q: quadrature axis kelimelerinden
gelmektedir.)
• Bu relüktans farkını dikkate alabilmek için stator akımının d ve q eksenleri
üzerindeki bileşenlerine ayırıp, bunların armatür reaksiyon etkilerini de Xd
ve Xq ile gösterilen iki senkron reaktans ile modelleme yoluna gidilir. Yani
stator akımı
• Ia = Id + Iq Şeklinde iki dik bileşen ile ifade edilir.

Id d ekseni
Ia
Xd = Xal + Xdar
Xq= Xal + Xqar

Xd>Xq
Xq=( 0.5..0.7 )Xd q ekseni
Iq
Xal : Stator kaçak reaktansı

Stator akımının d ve q bileşenlerine ayrılması

• Stator akımının bu şekilde bileşenlere ayrılması ve her bileşenin, kendi
eksenindeki senkron reaktans bileşeni ile endüvi reaksiyonu yaratması kabulu
ile, generatör çalışma için fazör denklemi, yuvarlak kutuplu makinadaki
referanslar ile (Ra duruma göre ihmal edilebilir),

• Ea = Vt +IaRa+jXdId + jXqIq yazılabilir.

• Akım iki bileşenden oluştuğundan, elektriksel olarak gerçekçi bir eşdeğer devre
çizmek mümkün değildir. Ancak temsili gerilim düşümlerini gösteren bir
eşdeğer devre aşağıdaki gibi verilebilir.

Çıkık kutuplu senkron generatörün “temsili” eşdeğer devresi

 Çıkık kutuplu senkron generatörün endüktif yüklü durum için fazör
diyagramı ( Ra ihmal edilmiştir.)

• Fazör diyagramının çizilebilmesi için, Vt ve Ia fazörlerinin bilinmesinin yanı sıra

d ve q eksenlerinin de konumlandırılması gereklidir. Oysa d ve q eksenleri Ea
fazörünün doğrultusunun bilinmesi durumunda tanımlanabilir.
• Fazör diyagramı, yuvarlak rotorlu makinada olduğu gibi, kaçak reakanslar
ayrılmadan senkron reaktanslar kullanılarak çizilmiştir. (Basitlik açısından
MMK fazörleri çizilmemiştir.)
• Literatürde Xd=(Xdar + Xal ) ve Xq=(Xqar+Xal) bileşenleri ile (Et)d ve (Et)q
bileşenlerinin gösterildiği fazör diyagramları da görülebilir.
Kaçak ve endüvi reaksiyonu reaktanslarının ayrı ayrı gösterildiği bir fazör diyagramı.
Diyagram, “motor” güç referansı için, aşırı uyarılmış, (indüktif ) generatör durumu için
çizilmiştir.
E’=√ (Vt.cosj + IaRa)2 + (Vt.sinj +IaXq )2

tany = (Vt sinj + XqIa ) /(Vtcosj +IaRa)

Iq = Ia cos y , Id = Ia sin y , Ea = E’+(Xd-Xq)Id

jXdIa Ea
Kutup Ekseni
E’
j(Xd-Xq)Id
w jIqXq
Iq y jXqIa y
d
y
Vt jIdXd
j IaRa
Ia
Id
Fazör diyagramın çiziminde aşağıdaki sıra izlenir.
• Vt reel eksen üzerinde açısı 0 olarak çizilir.
• Ia gerçek açısı j ile çizilir.
• Vt fazörü ucuna IaRa ve jXqIa fazörü eklenerek E’ bulunur. Bu doğrultu, Ea
ve q ekseni doğrultusunu gösterir. ( Yuvarlak rotorlu makina için yapılan
işlemin aynısıdır.)
• d,q eksenleri oluşturulup, y ve d geometrik bağıntılardan elde edilir.
• Id ve Iq elde edilir.
• E’ fazörüne Id(Xd-Xq) eklenerek (veya IaRa fazörünün ucuna jXdId ve
JXqIq eklenerek) Ea belirlenir.
• Verilen Vt,Ia ve j için regülasyon ve gerekli uyarma akımı hesaplanır.
• Yuvarlak rotorlu makinadakine benzer olarak fazör ( kompleks sayılarla)
veya geometrik çözüm yapılabilir. Fazör çözümde açıların gerçek
değerlerle yazılıp, yorumlanması çok önemlidir.
w
E’ Ea
jId(Xd-Xq)
Kutup Ekseni

Iq
d
j Vt jXqIa
RaIa
Y

Ia
Id

Vt cosj Vt sinj

İndüktif çalışan ( aşırı uyarılmış) çıkık kutuplu generatör durumu için fazör
diyagramı.
 w
Kutup Ekseni Ea
E’
jId(Xd-Xq)
jXqIa
Iq
d Y
Ia Vt RaIa
Id

Ohmik çalışan ( denk uyarılmış) çıkık kutuplu generatör durumu için fazör
diyagramı.
E’
jId(Xd-Xq)
w jXqIa
Ea
Kutup Ekseni
Ia
Iq
Id Y
d RaIa
j Vt
Kapasitif yüklü ( düşük uyarılmış) çıkık kutuplu generatör durumu için
fazör diyagramı.
 w
Kutup Ekseni

Ia
jXdId
Y jXqIq
j Id
jXqIa RaIa
Iq
d Vt
jId(Xd-Xq)
Ea
q E’

Düşük uyarılmış , “İndüktif” çalışan çıkık kutuplu motor durumu için fazör
diyagramı.
 Iq w
Denk uyarılmış, ”Ohmik” çalışan çıkık
Kutup Ekseni
Y kutuplu senkron motorun fazör
j diyagramı. Vt
RaIa
Ia
d jXdId

jXqIa
Id
w jXqIq
jId(Xd-Xq)
Kutup Ekseni E’
Iq Ea
Y
j q
Vt
RaIa
d

jXqIa jXdId
Ia

Id
Aşırı uyarılmış,”Kapasitif “ çalışan çıkık
jXqIq
kutuplu senkron motorun fazör E’
diyagramı. jId(Xd-Xq) Ea
• Uyarma akımına göre terminal güç faktörünün değişimi yuvarlak rotorlu senkron
makina ile çıkık kutuplu makinada aynıdır.
• Generatör çalışmada düşük uyarmada terminal güç faktörü kapasitiftir. Şebekeden
mıknatıslama akımı çektiğinden indüktif reaktif güç talep eder. Bu çalışma
generatör olarak çalışan asenkron motora benzer.
• Denk uyarmada güç faktörü ohmiktir.
• Aşırı uyarmada terminal güç faktörü indüktif tir. (Şebekenin indüktif reaktif güç
talebini karşılar veya üretir.) Normal olarak generatör çalışma bu şekilde olmalıdır.
• Motor çalışmada düşük uyarmada terminal güç faktörü indüktiftir.Bir asenkron
motor gibi şebekeden mıknatıslama akımı çeker.
• Denk uyarmada terminal güç faktörü ohmiktir. Mıknatıslama akımı çekmesine
gerek yoktur. Bu özellik büyük güçlerde senkron motorlar için çok önemli bir
avantaj oluşturur.
• Aşırı uyarmada mıknatıslama akımına zıt fazlı bir akım çeker, terminal güç faktörü
kapasitif olur. Bu şekilde çalışan bir senkron motor, çektiği akım açısından bir
kondanstör etkisi göstereceğinden, reaktif güç kompanzasyonu için “dinamik
kompansatör olarak” kullanılırlar.
Çıkık Kutuplu Makinada Güç ve Döndürme
Momenti
• Yuvarlak kutuplu makinadakine benzer bir şekilde

Çıkık kutuplu generatörde aktif ve reaktif güç bağıntıları (Ra ihmal edilmiştir.)
Birinci terim, yuvarlak rotorlu makina ile aynı olan güç bilesenidir.
İkinci terim, çıkık kutup Xd ile Xq’nun farklılığından kaynaklanan “Relüktans”
gücüdür. Uyarma akımı “0” olan bir çıkık kutuplu generatör, şebekeye paralel
çalıştığında bir aktif güç verebilir. Ancak yüksek bir mıknatıslama akımı çekecektir
ve “kapasitif “ çalısacaktır.
Çıkık kutuplu senkron makinanın kararlı çalışma bölgesi , yuvarlak kutuplu
makinadan daha küçük bir açı ile sınırlanır. Yani Pmax noktası 90o den daha
küçük bir açıya karşılık gelir.
Farklı uyarma akımları için Güç-Yük açısı grafikleri
Döndürme momenti -Yük açısı grafikleri ölçek farkı ile özdeştir.
Xd ve Xq’nun belirlenmesi için kayma testi yapılır
Çıkık kutuplu makina uyarma devresi açık (If=0) ve stator sargıları
üç fazlı şebekeye bağlı halde, bir asenkron motor ile senkron
hızın altında bir hızla döndürülür. Akım değişimi bir osiloskopta
izlenir. Değişimlerde Xd ve Xq aşağıdaki şekilde hesaplanır
( Ra=0)
9,9