Kabanata 1
Isang Handaan
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya
ni Don Santiago de los Santos na higit na
popular sa taguring kapitan Tiago. Kabilang sa
mga bisita ang bagong dating sa Pilipinas na si
Padre Damaso na nailabas ang kanyang
mapanlait na ugali.
Kabanata 2
Si Crisostomo Ibarra
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa
pagsasabing ito ay anak ng kanyang kaibigang
namatay at kararating lamang niya buhat sa
pitong taong pag-aaral sa Europa. Tulad ng
kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat
sa kanyang pag-aaral sa Europa, ipinakilala niya
ang kanyang sarili sa mga nanduruong kamukha
niyang panauhin.
Kabanata 3
Ang Hapunan
Pinag-tatalunan ng dalawang pari kung sino ang
uupo sa isang dulo ng mesa. Sa tingin ni Padre
Sibyla, si Padre Damaso ang dapat umupo roon
dahil siya ang padre kumpesor ng pamilya ni
Kapitan Tiyago. Pero, si Padre Sibyla naman
ang iginigiit ng Paring Pransiskano. Si Sibyla
ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang
karapat-dapat na umupo. Maraming nakausap si
Ibarra at pagkatapos ay nagpaalam ng uuwi
bagamat pnigilan ni Kapitan Tiago dahil
dadating si Maria Clara ay hindi nagpatinag ang
binata.
Kabanata 4
Erehe at Pilibustero
Naglakad-lakad si Ibarra at nakilala niya si
Tinyente Guevarra na pinakiusapan niyang
magkwento tungkol sa buhay ng kanyang ama
dahil wala siyang nalalaman tungkol dito. Ayon
dito, ang kanyang ama ang pinakamayaman sa
kanilang lalawigan bagamat siya ay ginagalang
ay kinaiinggitan. Pinagbintangan siyang
nakapatay kaya pinagbintangan siyang erehe at
pilibustero.
Kabanata 5
Pangarap sa Gabing Madilim
Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda
de Lala. Mula sa bintana, natanaw niya ang
isang maliwanag na bahay sa kabila ng ilog.
May isang magandang binibini na nababalot ng
manipis na habi,may suot na diyamante at ginto.
Ang mga umpukan naman ng mga Kastila,
Pilipino, pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa
kagandahan ni Maria Clara.
Kabanata 6
Si Kapitan Tiago
Ang katangian ni kapitan Tiago ay itinuturing
hulog ng langit. Siya ay pandak, di kaputian at
may bilugang mukha. Maitim ang buhok, at kung
hindi lamang nanabako at ngumanganga,
maituturing na sya ay magandang lalaki. Dahil
sa siya ay mayaman, siya ay isang
impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa mga
taong nasa gobeyerno at halos kaibigan nya
lahat ng mga prayle. Ang turing niya sa sarili ay
isang tunay na Kastila at hindi Pilipino.
Kabanata 7
Suyuan sa Asotea
Nanlamig at biglang nabitawan ni Maria Clara
ang tinatahi ng may biglang tumigil na sasakyan
sa kanilang tapat. Nang maulinigan niya ang
boses ni Ibarra, dali-daling pumasok sa silid si
Maria Clara. Tinulungan siya ni tiya Isabel na
mag-ayos ng sarili bago harapin si Ibarra. Nang
magkita na sila ni Ibarra at nagtama ang
kanilang paningin, nakaramdam silang dalawa
ng tuwa.
Kabanata 8
Mga Alaala
Habang binabagtas ni Ibarra ang isang pook sa
Maynila, marami siyang naalala. Kabilang dito
ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa
pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang uri ng
kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik,
Pilipino, mga babaing naglalako ng mga
bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na
nagpapasan, mga ponda at restauran at pati
ang mga karitong hila ng mga makupad na
kalabaw.
Kabanata 9
Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng
bahay ni Kapitan Tiyago. Ang nakasakay sa
loob nito ay si Tiya Isabel at hinihintay na
lamang na sumakay si Maria. Biglang dumating
si Padre Damaso at kinausap si Kapitan Tiago.
Tutol si Padre Damaso sa pakikipagmabutihan
ni Maria Clara kay Ibarra.
Kabanata 10
Ang San Diego
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa
Pilipinas na nasa isang baybayin ng isang lawa
at my malalapad na bukirin at palayan. Mula sa
pinakamataas na bahagi ng simboryo ng
simbahan, halos natatanaw ang kabuuan ng
bayan.
Kabanata 11
Ang mga Makapangyarihan
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at
Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa
kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang
alperes at si Padre Salvi ang siyang
makapangyarihan dito.
Kabanata 12
Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa
kalagitnaan ng isang malawak na palayan at
may bakod na lumang pader at kawayan. Sa
ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang
humuhukay ng paglilibingan na malapit sa pader
na parang babagsak na. Sinabi ng
naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat
na sila ng ibang lugar sapagkat sariwa at
dumudugo pa ang bangkay na kanyang
hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong
tanawin.
Kabanata 13
Mga Unang Banta ng Unos
Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang
puntod ng ama- si Don Rafael. Nakita nina
Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila
ang palatandaan ng libingan ni Don Rafael.
Tumango ang tagapaglibing. Pero nasindak si
Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero na kanyang
sinunog ang krus at itinapon naman ang
bangkay sa lawa dahil sa utos ni Padre Garrote.
Kabanata 14
Si Pilosopo Tasyo
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio.
Dahil sa katalinuhan, pinatigil saiya sa pag-aaral
ng kanyang ina dahil ang gusto nito para sa
anak ay maging isang pari.
Kabanata 15
Ang mga Sakristan
Si Crispin at Basilio ay magkapatid na sakristan.
Nagtatrabaho sila sa simbahan na taga
kampana na sineswelduhan lang ng 2.00 kada
buwan. Pinapalo sila at pinagbintangan na
mgananakaw sa simbahan. Kapag nalaman ito
ni Sisa ay siguradong magagalit ito.
Kabanata 16
Si Sisa
Si Sisa ay nakatira sa isang maliit na dampa na
sa labas ng bayan. May isang oras din bago
marating ang kanyang tirahan mula sa
kabayanan. Kapuspalad si Sisa sapagkat
nakapag-asawa siya ng lalaking iresponsable,
walang pakialam sa buhay, sugarol at palaboy
sa lansangan. Si Sisa lamang ang kumakalinga
kay Basilio at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng
kanyang asawa, naipagbili niya ang mga alahas
niya ng siya ay dalaga pa. Minsan lang umuwi
ang kanyang asawa at sinasaktan pa siya.
Kabanata 17
Si Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong
sugatan ang ulo. Dumadaloy ang masaganang
dugo. Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si
Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na
nagnakaw ng dalawang onsa si Crispin. Hindi
niya sinabi ang parusang natikman ng kapatid
sa kamay ng sakristan mayor.
Kabanata 18
Mga Kaluluwang Naghihirap
Dumeretso si Sisa sa ksina ng kumbento.
Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari
niyang makausap ang pari. Pero, sinabi sa
kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong
niya ang tagapagluto, Kung nasaan si Crispin.
Ang sagot sa kanyang tanong ay parang
bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si
Crispin ay nagtanan din pagkatapos na
makapagnakaw ng dalawang onsa at pagkawala
ng pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam
na ng alila sa utos ng kura ang pangyayari sa
kwartel. Ang mga guwardiya sibil ay maaring
nasa dampa na nina Sisa upang hulihin ang
magkapatid, pagdiin pa ng alila.
Kabanata 19
Mga Suliranin ng Isang Guro
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang
lawa ay hindi gaanong nabagabag. Palibhasa ito
ay napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng
lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang
guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang
panig ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael.
Kabanata 20
Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na
siyang pinagtitipunan at lugar na pulungan mga
may kapangyarihang mga tao sa bayan. May
labing isang araw na lamang ang nalalabi at
pista na. Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente
mayor at kapitan dahil malabo pa ang mga
paghahanda sa pyesta.
Kabanata 21
Mga Pagdurusa ni Sisa
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa.
Matinding bumabagabag sa kanyang isip ang
katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng
kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa
pag-iisip kung paano maiililigtas sina Basilio at
Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang
sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya
sa kanyang bahay ay natanaw na niya nag
dalawang sibil na papaalis na. Saglit na nawala
ang kaba sa kanyang dibdib.
Kabanata 22
Liwanag at Dilim
Magkasamang dumating si Maria at ang
kanyang Tiya Isabel sa San Diego para sa
pistang darating. Naging bukambibig ang
pagdating ni Maria sapagkat matagal na siyang
hindi nakakauwi sa bayang sinilangan.
Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng
isama ang kura sa lakad nila sapagkat magmula
ng dumating siya sa bayan nilulukob siya ng
pagkatakot sa tuwing makakaharap niya ang
kura.
Kabanata 23
Ang Piknik
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik
nitong kaibigan na sina Iday, Victorina, Sinang
at Neneng. Habang naglalakad masaya silang
nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-
minsa ay binabawalan sila ng mga matatandang
babae sa pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige
pa rin ang kanilang kuwentuhan.
Kabanata 24
Sa Kagubatan
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si
Padre Salvi, nagtuloy ito sa kumbento upang
kumain ng almusal. May inabot na sulat ang
kanyang kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y
nilamutak ang liham at hindi na nag-almusal.
Ipihanda niya ang kanyang karwahe at
nagpahatid sa piknikan.
Kabanata 25
Sa Tahanan ng Pilosopo
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng
paniniwala sina Mang Tasyo at Ibarra. Ayon pa
rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay
kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay
matatag sapagkat nakasandig sa pader ng
kumbento at ito ay kusang babagsak sa
sandaling iwan ng simbahan.
Kabanata 26
Ang Bisperas ng Pista
Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang
minatamis na bungang kahoy,may nakahandang
pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na katulad
ng hamon at ng relyenong
pabo,serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak
na inangkat pa mula sa Europa. Ang mga
pagkain ganito ay inuukol sa mga
banyaga,kaibigan o kaaway,at sa mga Pilipino,
mahirap man o mayamanupang masiyahan sila
sa pista.
Kabanata 27
Sa Pagtakip Salim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San
Diego, isa kay Kapitan Tiyago ang pinakamalaki.
Sinadya niyang higitan sa dami ng handa ang
mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na
kanyang mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri
pa ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa
pagsasabing siya ay bihasa at mayamang
kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Kabanata 28
Sulatan
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa
Maynila ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang
malaman ng banyaga na interesadong mabatid
ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista
ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng
makakatulad sa karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano,
pagdalo ni Padre Hermando Sybila, mga
kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng
gabinete, Batanggas at Maynila.
Kabanata 29
Ang Umaga
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at
ginamit ang mga hiyas na itinatago
nila.Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula
ang prusisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at
inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa
kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw
sapagkat ang mga nagsisilaw ay nakaabitong
ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na
makikilala ang mayayaman at mahihirap.
Kabanata 30
Sa Simbahan
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa
ay gustong makasawsaw sa agua bendita.
Halos hindi na humihinga ang mga tao sa loob
ng simbahan. Ang sermon ay binayaran ng
P250, ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya
na magatatanghal sa loob ng tatlong gabi.
Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang
bayad sa komedya, ang manonood dito ay
mahuhulog sa impierno ang kaluluwa. Ang mga
nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa
langit.
Kabanata 31
Ang Sermon
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang
magsermon sa wikang kastila at Tagalog.
Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni
Padre Damaso at si Padre Martin ay napalunok
ng laway dahil sa alam niyang higit na
maagaling ang pambungad na iyon sa kanyang
sariling sermon.
Kabanata 32
Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung
paano niya mapapagalaw ang pampakilos ng
kalong ang kanyang itinayo.
Sabi nito ay mayroong walang metro ang taas ,
nakabaon sa lupa ang apat na haligi. Sa haligi
nakasabit ang malalaking lubid kayaq tila
napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang
bandang itaas naman ay mayroong banderang
iba-iba ang kulay.
Kabanata 33
Malayang Kaisipan
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa
binata na ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng
babala sa kanya. Isa pa, si Elias ay nagbabayad
lamang ng utang na loob sa kanya. Ipinaliwanag
din niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra
sapagkat sa lahat ng dako ito ay mayroong
kaaway.
Kabanata 34
Ang Pananghalian
Patapos na ang tanghalian nang dumating si
Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban
kay Ibarra. Nahalata ng alkalde na panay ang
pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na
ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa
pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra.
Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang
tungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may
kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni
Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso
at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya
ni Maria.
Kabanata 35
Mga Usap-usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at
Padre Damaso ay madaling kumalat sa buong
San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung
sino ang may katwiran sa dalawa. Handa ang
binata na dungisan ang kamay nito sa sinumang
lumapastanganan sa kanyang ama.
Kabanata 36
Ang Unang Suliranin
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni
Tiyago dahil sa hindi inaasahang pagdating ng
Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang
pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng
kanyang ale at ni Andeng. Paano nga,
pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na
makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis
ang eskomonyon sa binata.
Kabanata 37
Ang Kapitan-Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap
niya kaagad si Ibarra. Samantala, kinausap
muna niya ang binatang Taga-Maynila na
nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa
misa si Padre Damaso. Ang paglabas ng binata
sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso.
Namumutla at nginig ang buong katawan ng
binata ng pumasok siyang kausapin ng Heneral.
Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito
ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral.
Mayroon siyang panahon basta sa katarungan.
Kabanata 38
Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na
pagdupikal ng mga batingaw ay nagbabadyang
inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na
halos lahat ay mayroong dalang sinding parol.
Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang
mga kagawad, si Kapitan Tiyago, ang alkalde,
ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng
kapitan.
Kabanata 39
Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni
Donya Consolacion ay pinid na pinid. Nang
umagang iyon, ang asawa ng alperes at
paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi
nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang
lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng
alperes ang katawa-tawang pagdadamit nito.
Ang kanya namang amoy katulad ng kalaguyo
ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni
Donya Consolacion siya ay higit pa ngang
maganda kaysa kay Maria Clara.
Kabanata 40
Ang Karapatan at Lakas
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang
sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pailaw ay
parang bulkan habang ang daan ay
naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang
nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad
patungo sa liwasang bayan. Tapos na ang
unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra.
Umugong ang bulungan, pero hindi ito pinansin
ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan
at ang mga kasama nito.
Kabanata 41
Dalawang Dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si
Ibarra, kaya naisipan nitong gumawa sa
kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok
ang kanyang utusan at sinabing mayroon siyang
panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya ito ng
hindi man lamang lumilingon. Ang kanyang
panauhin ay si Elias. Tatlo ang pakay ni Elias sa
pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay upang
ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara.
Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra
sapagkat nakatakda siyang magtungo sa
Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung
wala itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni
Ibarra ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Kabanata 42
Ang Mag-asawang De Espadaña
Dumating sa bahay ni Kapitan Tiago sina Dr.
Tiburcio de Espadana, na inaanak ng kamag-
anak ni Pari Damaso at tanging kalihim ng lahat
ng ministro sa Espanya at ang kanyang asawa
na si Donya Victorina na sa biglang tingin ay
napapagkamalang isang Orofea.
Kabanata 43
Mga Balak o Panukala
Ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi
ni Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni
Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang
sulat sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na
si Linares ay nangangailangan ng trabho at
mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali
niyang maihanap ng trabaho ang binata
sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa
Universidad Central. Tungkol naman sa pag-
aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin nila si
Tiyago.
Kabanata 44
Pagsusuri sa Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na
makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang
walang sinasabing pangalan kundi ang
pangalan ng kanyang inang hindi man lamang
nakikilala.Siya ay binabantayang mabuti ng
kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago
naman ay nagpamisa at nangako na magbibigay
ng tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Unti-
unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging
epekto ng gamot na inireseta niya sa dalaga. Sa
kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya nilabnot
ang pustiso ng asawa.
Kabanata 45
Ang mga Pinag-uusig
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na
siya ay nagkapalad na makilala at makatulong
sa isang binatang mayaman, matapat, may
pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong
marangal na hinamak din ng isang pari,
maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang
Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak
ni Elias sa matanda na makakatulong daw ang
binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot
sa heneral ang mga hinaing ng bayan.
Kabanata 46
Ang Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may
sabungan din sa San Diego. Nasa loob ng
sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at
Lucas. Habang hindi magkamayaw sa pagpusta
ang ilang sabungero sa gagawing pagsusultada,
ang dalawang binatang magkapatid na sina
Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta.
Kabanata 47
Ang Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan
Tiyago, magkaakbay naman na namamasyal
sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang
malasin ang bahay ng mga Indio. Nang
mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng
alperes nagkatama ang kanilang mga paningin.
Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang
Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso at
dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang
alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo…
Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng
alperesa samantalang pinagdidikdikan naman
ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap na
asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang hawak
na mahigpit ang latigo ng alperes na nanaog si
Donya Consolacion, upang daluhugin si Donia
Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot ang
dalawa, dumating ang alperes. Umawat si Don
Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan ng
maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang
pagtatalakan.
Kabanata 48
Ang Talinhaga
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng
kanyang hindi pinasabing pagdalaw. Nakatingin
lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa
ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi.
Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na
bukas nalamang siya dadalaw.Tumango ang
dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay
ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo
ang kanyang isip.
Kabanata 49
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias,
waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad
na humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa binata. Hindi na nag-
aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad
kay Ibarra na siya ang sugo ng mga
sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang
napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si
Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang
mga pag-aalinlangan at pagbabala.
Kabanata 50
Ang mga Kaanak ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan
kay Ibarra upang malaman nito na siya ay
kabilang din sa mga sawimpalad. May 60 taon
na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang
tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng
kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang
anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang
gabi nasunog ang isang tanggapang
pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang
nuno sa salang panununog. Palibhasay maralita
at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay
nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na
nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat
panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa,
nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan
kahit na sa masamang paraan para sa anak at
asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat
ng kanyang nuno, silang mag-anak ay
namundok na lamang. Nanganak ang babae,
ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi
nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping
pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito.
Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang
bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang
pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang
paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban
sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.
Kabanata 51
Mga Pagbabago
Hindi nakaimik si Linares sapagkat nakatanggap
siya ng liham mula kay Donya Victorina. Alam ni
Linares na hindi nagbibiro ang Donya.
Kailangang hamunin niya ang alperes subalit
sino naman kaya ang papayag na maging
padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago.
Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog
at pagsisinungaling sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod
sa kapritso ng Donya.
Kabanata 52
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin
pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok ng
makipot ng daang patungo sa libingan. May
tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim
ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung
nakausap na niya ng kaharap si Elias. Hindi raw
pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas
na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon
ang unang anino na ito nga ay pumayag na
sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa
Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot.
Siya ang sasalakay sa kumbento upang
makaganti siya sa kura.
Kabanata 53
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita
tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng
nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng
mga kapatiran ni San Francisco, may 20 ang
nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy
at paghikbi naman ang narinig ni Ermana sipa
kahit na malayo ang kanyang bahay sa libingan.
Sa pulpito, binigyang diin naman ng kura sa
kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
Kabanata 54
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di
Nagkakamit ng Parusa
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga
kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya ang
tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at
tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon
nito sa kanya. Halos nayanig ang buong
pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon
ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang
apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado.
Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng
matinding kasawian sa kanilang buhay.
Kabanata 55
Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na
wala siyang ganang kumain. Nakatakdang
dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo
rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa
kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang
ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari
samantalang ang magkaibigan ay hindi
malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang
kampana, silang lahat ay tumindig upang
magdasal.
Kabanata 56
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng
takot ang buong bayan ng San Diego. Ni isa
mang tao ay walang makitang naglalakad sa
gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong
paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas
loob na magbukas ng bintana at inilibot ang
paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod
ang mga iba na magbukas ng bintana. Ang mga
magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang
kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad
noong mandambong si Balat. Sa kanilang pag-
uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang
sumalakay.
Kabanata 57
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni
Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung kaalam si
Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din
niyang walang kamalay-malay si Ibarra
sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang
kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil.
Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo
sa limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya
ang kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng
saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay
Lucas na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa
patuloy itong walang immik kahit sa sunod-
sunod ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa
galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si
Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong
katawan nito.
Kabanata 58
Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga
bilanggo. Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit
ang mga babae ay ayaw umalis. Mag-iikalawa
ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila
ang isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng
mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga
hayop na humihila sa kariton. Pero
pinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing
kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa
paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang
umugong ang salitaan na kung sino pa ang may
sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay
inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal
ng abot-siko.
Kabanata 59
Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o
sawimpalad ay nakarating at napalathala sa
mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang
nagmula sa kumbento. Iba-iba ang estilo ng
mga balitang lumaganap. Sa ibang kumbento
naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga
nag-aaral daw sa mga heswita sa Ateneo ay
lumalabas na nagiging pilibustero. Sa kabilang
dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na
dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga
anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-
uusap ay ang tungkol din sa naganap na pag-
aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na
galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat
naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi
naman ng isang ginang na talagang walang
utang na loob ang mga indio kaya’t di dapat
silang ituring na mga tunay na tao.
Kabanata 60
Ikakasal na si Maria Clara
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang
mag-asawang de Espadaña na kapwa itinuring
na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni
Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung
babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat
siya ay isang pilibustero. Bagama’t namumutla
at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga
bisita. Humantong ang usapan tungkol sa
pagpapakasal nina Maria at Linares.
Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago.
Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang
nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong
pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si
Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-
kinita niyang siya’y maglalabas-masok sa
palasyo sa sandaling maging manugang niya si
Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan
Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay
kaiinggitan ng mga tao.
Kabanata 61
Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi
niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng
isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni
Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa
libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik
upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito
sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na
manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay
hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na
magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na
sila ng kapalaran at magturingan na parang
magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Kabanata 62 Kabanata 64
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso Katapusan
Hindi napansin ni Maria ang maraming regalo na Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria,
nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga mata nanirahan na si Padre Damaso sa Maynila.
niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita Namatay si Padre Damaso sa sama ng loob. Sa
tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. kabilang dako, si Padre Salvi habang hinihintay
Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang niya ang pagiging obispo ay nanungkulan
dyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari Damaso pansamantala sa kumbento ng Sta. Clara na
na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay
kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa
pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maynila. Ilang linggo naman bago naging ganap
Maria na ngayong patay na si Ibarra walang na mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay
sinumang lalaking kanyang pakakasalan. dumanas ng sapin-saping paghihirap ng
Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa damdamin, nangayayat ng husto, naging
kanya, ang kamatayan o ang mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga
kumbento.Napagmuni ni Pari Damaso na kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento,
pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa
kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na
Napahagulgol pa ito ng malakas habang lamang mabuhay mag-isa.
binibigyan diin niya ang walang kapantay na
pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi
pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria
kaysa piliin nito ang kamatayan.
Kabanata 63
Ang Noche Buena
Noche buena na, ngunit ang mga taga-San
Diego ay nangangatog sa ginaw bunga ng
hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi
katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang
mga tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang
buong bayan. Wala man lamang nakasabit na
mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa
tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-
sigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo na
napawalang sala sa mga bintang na laban dito
nang mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy
pero hindi naman nananakit ng
kapwa.Nakarating na si Basilio sa kanilang
tahanan. Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika
niyang tinalunton ang landas patungo sa tapat
ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit
ng walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa
durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa.
Subalit nang makita ni Sisa ang tanod,
kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio
ang ina, pero binato siya ng alilang babaing
nasa daan.