Przechodniu, powiedz Sparcie… Bitwa pod Termopilami

Obraz „Leonidas pod Termopilami” z 1814 r. to jedno z najbardziej heroicznych przedstawień słynnego
spartańskiego króla. Jacques-Louis David, autor obrazu, uważał go za jedno z najważniejszych dzieł
swojego życia. Przed śmiercią miał powiedzieć: „Chyba wiecie, że nikt poza Davidem nie mógł namalować
Leonidasa”.

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Obraz Leonidas pod Termopilami z 1814 r. to jedno z najbardziej heroicznych przedstawień słynnego spartańskiego króla.
Jacques-Louis David, autor obrazu, uważał je za jedno z najważniejszych dzieł swojego życia. Przed śmiercią miał
 Jacques-Louis David, autor obrazu, uważał je za jedno z najważniejszych dzieł swojego życia. Przed śmiercią miał
powiedzieć: „Chyba wiecie, że nikt poza Davidem nie mógł namalować Leonidasa”.
Przechodniu, powiedz Sparcie… Bitwa pod Termopilami
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ta medika, „sprawy medyjskie”, czyli wojny perskie – tak Grecy nazywali wyprawę Kserksesa na Grecję,
mimo że walczyli już wcześniej z Persami pod Maratonem. Maraton był jednak dramatem, który na
własnej skórze przeżywali tylko nieliczni spośród Hellenów. Inwazja, która nastąpiła dziesięć lat później,
stała się punktem odniesienia dla niemal wszystkich Greków. Pierwszym jej akordem były Termopile,
bitwa, która trwale zapisała się w pamięci zbiorowej Europejczyków.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wyjaśnisz, dlaczego Grecy sądzili, że Persowie wypijali całe rzeki.

Ocenisz wiarygodność przekazów antycznych na temat Termopil.
Porównasz filmowe i rzeczywiste wyposażenie spartańskiego hoplity.
Przeczytaj

Przygotowania Persów…
Po śmierci Dariusza (486/485 r. p.n.e.) plany podboju Grecji kontynuował jego syn i następca Kserkses.
Przygotowania wojenne dalece przerosły skalą jakiekolwiek inne dotychczas w historii. Perscy
inżynierowie mieli ręce pełne roboty. Król królów kazał im pobudować na trasie planowanego
przemarszu wojsk wielkie składy żywności, przerzucić przez Hellespont i Strymon mosty pontonowe,
a także – co było rzeczą bez precedensu – przekopać kanał przez półwysep Akte (dziś Athos), aby
uniknąć operowania flotą na niebezpiecznych wodach (wcześniej flotę stracił w tym miejscu Mardonios).
Jednocześnie ściągano jazdę i piechotę ze wszystkich satrapii. Flotę wystawiły w głównej mierze miasta
fenickie, Egipt i Grecy z Azji Mniejszej. Autorzy antyczni pisali o przynajmniej 700 tys. żołnierzy
(niektórzy podawali liczbę 3 mln) i 1207 okrętach, lecz są to dane mało prawdopodobne. Współcześnie
siły perskie szacuje się na 100 tys. żołnierzy i 500 statków, co i tak stanowiłoby największą armię, jaką
zgromadził do tego czasu którykolwiek władca w historii. Dla Greków były to liczby niewyobrażalne.
Przerażeni rozpowiadali, że armia perska po drodze wypijała całe rzeki.

Z lewej grecki hoplita, prawdopodobnie spartański, na kraterze z Vix (naczyniu służącym do mieszania wina z wodą; krater ma
ponad 1000 litrów pojemności i pochodzi z ok. 500 r. p.n.e., Vix to miejscowość we Francji, w której go znaleziono). Z prawej
dekoracja z glazurowanej cegły z pałacu Dariusza w Suzie (ok. 500 r. p.n.e.), przedstawia prawdopodobnie „nieśmiertelnych”,
elitarnych perskich gwardzistów, których liczebność wynosiła 10 tys. Tutaj zostali ukazani w strojach noszonych w czasie pokoju.
W czasie jakiej bitwy „nieśmiertelni" odegrali ważną rolę?
Źródło: Oblomov2, mshamma, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

…i Greków
Większość poleis długo nie podejmowała zakrojonych na większą skalę przygotowań do odparcia wojsk
perskich. Wyjątek stanowiły Ateny, które w 483 r. p.n.e. postanowiły za radą Temistoklesa, jednego
z najwybitniejszych polityków w swoich dziejach, przekazać zyski z nowo odkrytej kopalni srebra na
rozbudowę i wyposażenie 200 trier.
Mapa przebiegu bitwy pod Termopilami i II wojny perskiej - 480 r. p.n.e. Dlaczego Termopile były ważnym punktem
strategicznym?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Sytuacja w Grecji uległa zmianie w 481 r. p.n.e., kiedy Kserkses (podobnie jak Dariusz przed dekadą)
rozesłał po Grecji posłów z żądaniem „ziemi i wody”. Grecy nie mogli dłużej pozostawać bezczynni, jeśli
pragnęli obronić wolność. Urządzono panhelleńskie zebranie w Sparcie, na które stawili się – poza
gospodarzami i ich sojusznikami z Peloponezu – Ateńczycy, mieszkańcy Eginy i Megary oraz nieliczne
ludy z Grecji Środkowej. Efektem spotkania było zawiązanie Związku Hellenów. W obliczu wielkiej
przewagi liczebnej wroga podjęto decyzję o zagrodzeniu drogi Persom w Termopilach, skalistym
wąwozie, przez który wiodła jedyna droga do Grecji. Wąskie przejście (szerokie na jedynie ok. 100 m)
sprawiało, że Persowie nie byliby w stanie w pełni wykorzystać swoich sił. Niedaleko od Termopil,
w pobliżu przylądka Artemizjon, pozycję zajęła grecka flota, gdzie bezpiecznie mogła oczekiwać wroga.

Widok na pole bitwy z pagórka Kolonos, gdzie rozegrała się ostatnia walka Greków otoczonych ze wszystkich stron przez
Persów. Z lewej strony masyw Kallidromos górujący nad Termopilami, z prawej znajdowała się w starożytności linia brzegowa,
tuż za autostradą. Czy w rzeczywistości miejsce bitwy było tak wąskie, jak się powszechnie uważa?
Źródło: Fkerasar, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Gorące wrota
Świetnie przygotowana od strony logistycznej wyprawa Kserksesa przebiegała bez przeszkód. Wojska
wyruszyły z Sardes wiosną 480 r. p.n.e. Bezpiecznie minęły Hellespont i posuwały się w trzech
kolumnach wzdłuż północnych wybrzeży Morza Egejskiego. Obok płynęła flota. Pod koniec sierpnia
Persowie dotarli do wąwozu termopilskiego. Oczekiwała ich tam armia grecka pod wodzą Leonidasa,
króla Sparty. Trzystu Spartanom (królewskiej gwardii przybocznej) towarzyszyło ok. 7 tys. innych
Greków. Po zaciętej trzydniowej walce Grecy ulegli na skutek zdrady Efialtesa z Malis, który pokazał
Persom kozią ścieżkę o nazwie Anopaja, pozwalającą obejść greckie pozycje.

Na wieść o śmiertelnym zagrożeniu Leonidas pozwolił odejść większości wojsk, sam wraz z gwardią, 700
Tespijczykami i 400 Tebańczykami pozostał jednak na miejscu. Dlaczego, skoro miał czas na wycofanie?
Czy chciał w ten sposób ochronić odwrót reszty wojsk greckich? A może szło mu o symboliczną ofiarę,
podrywającą innych Greków do walki za wolność? Źródła nie są w tej kwestii zgodne. Niemal wszyscy
zginęli w nierównej walce. Bez wątpienia tak jak Maraton dla Ateńczyków, tak Termopile dla Spartan stały
się wydarzeniem, na którym budowano „narodową” legendę.

To piękne, naturalnej wielkości popiersie hoplity z początku V w. p.n.e. zostało odnalezione na spartańskim akropolu. Wielu
uczonych uważa, że przedstawia Leonidasa. Zwróć uwagę na mimikę. Jeśli to w rzeczywistości Leonidas, dlaczego rzeźbiarz kazał
mu się uśmiechać? Popiersie można zobaczyć w Muzeum Archeologicznym w Sparcie.
Źródło: Benutzer:Ticinese, 1994, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Artemizjon. Nadzieja dla Greków

W tym samym czasie, kiedy Spartanie i ich sojusznicy heroicznie ruszyli w bój z Persami, u przylądka
Artemizjon toczyła się bitwa morska. Grecy ustawili swoje statki w cieśninie między wyspą Eubea
a wybrzeżami Grecji właściwej z tej samej przyczyny, dla której Spartanie postanowili się bronić pod
Termopilami. Siły greckie były przynajmniej o połowę mniej liczne (280 trier, z czego 127 ateńskich) od
perskich.

Początkowo sukcesy odnosili Grecy, zatapiając wiele perskich statków, lecz niebawem zawisła nad nimi
śmiertelna groźba. Persowie (tak samo jak na lądzie) zdecydowali się okrążyć pozycje greckie, opłynąć
Eubeę i zaatakować Greków z obu stron. Od klęski uchronił Greków sztorm, niszcząc eskadrę perskich
statków, co pozwoliło greckiej flocie odpłynąć bezpiecznie w kierunku Aten (później na pamiątkę boskiej
pomocy Ateńczycy ustanowili kult Boreasza). Mimo przegranej na lądzie Grecy obronną ręką wyszli ze
starcia na morzu. Waleczność Spartan na lądzie i Ateńczyków na morzu dobrze wróżyła na przyszłość.
Słynne epitafium termopilskie autorstwa Simonidesa „Przechodniu, powiedz Sparcie, że leżymy tutaj posłuszni jej prawom” nie
należało do jedynych, które umieszczono w starożytności pod Termopilami. Sprzymierzeńcom spartańskim, bohatersko
walczącym obok Spartan, dedykowano napis: „Z trzema setkami po dziesięć tysięcy tu niegdyś wojował, z Peloponezu gdy
zszedł, czterotysięczny ów lud”. Czy epitafium na zdjęciu pochodzi z czasów współczesnych czy ze starożytności?
Źródło: Napoleon Vier z holenderskiej Wikiepdii, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
Boreasz

w greckiej mitologii bóg będący uosobieniem wiatru północnego, gwałtownego i mroźnego,

niebezpiecznego dla żeglarzy (w tym Persów); według podań zamieszkiwał w Tracji

hoplita

(gr. hoplites ) żołnierz ciężkozbrojnej piechoty w starożytnej Grecji oraz Macedonii, walczył w falandze
uzbrojony w miecz, dzidę oraz okrągłą tarczę z podwójnym uchwytem, czyli hoplon

nieśmiertelni

nazwa elitarnego oddziału wojskowego perskich gwardzistów, rekrutowanych wyłącznie spośród

rdzennych Persów z wysokich rodów; tysiąc wojowników stanowił straż przyboczną władcy, kolejne
dziewięć tysięcy stanowili włócznicy - zawsze było ich 10 tysięcy, a gdy jeden ginął, natychmiast
zastępował go następny; służba w nieśmiertelnych była dla wojowników ogromnym zaszczytem

satrapia

(od gr. satrápēs, określenia zapożyczonego z j. staroperskiego, a oznaczającego obrońcę, protektora

prowincji) nazwa prowincji w starożytnej Persji

Termopile

(gr. Thermopylai od thermos – gorący, pyle – wrota) stromy wąwóz, świetny punkt strategiczny, nazwa
wzięła się od gorących wód wypływających w pobliżu; miejscowi nazywali wąwóz po prostu „wrotami
do Grecji”

triera

(łac. trieris, gr. trieres) grecki okręt wojenny

wyprawa Mardoniosa

częściowo udana perska inwazja z 492 r. p.n.e. na Grecję; po rozbiciu się floty przy próbie sforsowania
przylądka Akte Mardonios wycofał wojska do Persji
 Związek Hellenów

sojusz 31 państw greckich pod przewodnictwem Sparty, miał on koordynować greckie wysiłki
zmierzające do odparcia perskiej inwazji

Słowa kluczowe
Kserkses, Leonidas, Termopile, Artemizjon, Związek Hellenów, nieśmiertelni, Efialtes

Bibliografia
Fields N., Termopile 480 p.n.e. Ostatnia walka trzystu, tłum. J. Szkudliński, Warszawa 2008.

Kulesza R., Sparta w V‑IV w. p.n.e., Warszawa 2003.

Musiał D., Świat grecki: od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Rusch S.M., Wojny Sparty, Poznań 2014.

Wolicki A., Wojny perskie, w: Maraton. 2500 lat od wielkiej bitwy. Grecja i Grecy epoki klasycznej, czyli
korzenie Europy , „Pomocnik Historyczny Polityki” 10, 2010.
Animacja

Polecenie 1
Zapoznaj się z animacją i na jej podstawie podaj mocne i słabe strony obu armii. Oceń, na ile teza
Herodota, że gdyby nie zdrada Efialtesa, Persom nie udałoby się przełamać pozycji Greków, jest
wiarygodna.

Twoja odpowiedź

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału

Polecenie 2
Zaznacz, które z poniższych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Pod Termopilami z Greków bili □ □

się wyłącznie Spartanie.

Spartanie rozbili obóz za □ □

murem wybudowanym
w poprzek wąwozu.

Persowie od początku wysyłali □ □

przeciw Grekom najlepsze
oddziały.

Spartanie, widząc wielką □ □

przewagę liczebną wroga, na
samym początku bitwy
odesłali sprzymierzeńców.

Leonidas poległ jako ostatni ze □ □

Spartan.

Spartanie podczas bitwy □ □

stosowali manewr
pozorowanej ucieczki.

Kserkses wysłał ścieżką □ □

Anopaja elitarny oddział wojsk
perskich.
Sprawdź się

Ćwiczenie 1 輸

Ułóż wydarzenia w kolejności chronologicznej.

bitwa pod Maratonem

budowa floty ateńskiej z zysków z nowo odkrytej kopalni srebra
śmierć Dariusza I Wielkiego
bitwa u przylądka Artemizjon
bitwa pod Termopilami
utworzenie Związku Hellenów

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz, które z podanych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Kserkses prawdopodobnie □ □
zebrał na wyprawę na Grecję
największą armię, jaką do jego
czasów oglądał świat.

Przygotowania Kserksesa do □ □
wojny obejmowały
przekopywanie kanałów
i budowę mostów
pontonowych.

Grecy na wieść o planach □ □

Kserksesa względem Grecji
natychmiast rozpoczęli
przygotowania do odparcia
inwazji.

Związek Hellenów objął □ □

większość greckich poleis.

Bitwa pod Termopilami □ □

zakończyła się zwycięstwem
Greków.

Flota grecka równała się siłą □ □

z flotą perską.

Bitwa pod Termopilami odbyła □ □

się w tym samym czasie co
bitwa u przylądka Artemizjon.
Ćwiczenie 3 醙
Odwołując się do tekstu źródłowego, wyjaśnij, dlaczego historyk Aleksander Wolicki określił
Ateńczyków ludem dojrzałym politycznie.

“
Wojny perskie
Fragment opracowania historycznego

Zgromadzeni zaprzysięgli sojusz zwany Związkiem Hellenów […]. Ateńczycy

okazali polityczną dojrzałość, podporządkowując się spartańskiemu
dowództwu zarówno na lądzie, jak i na morzu.
A. Wolicki, Wojny perskie, w: Maraton. 2500 lat od wielkiej bitwy. Grecja i Grecy epoki klasycznej, czyli korzenie Europy, „Pomocnik
Historyczny Polityki” 10, 2010, s. 119

“
Herodot
Dzieje
Fragment tekstu źródłowego

Ateńczycy dostarczyli 127 okrętów […]. Korytyjczycy dostarczyli 40 okrętów;

Megarejczycy 20; Chalkidyjczycy zaś zaopatrzyli w załogę 20 okrętów, które im
dostawili Ateńczycy; Egineci dali 18; Sikyończycy 12; Lacedemończycy
[Spartanie] 10; Epidauryjczycy 8; Eretrejczycy 7; Trojzeńczycy 5; Styrejczycy 2,
a Kejczycy 2 […]. Ogólna liczba zgromadzonych pod Artemisjon okrętów […]
wynosiła 271.
Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 8, rozdz. 1–2, tłum. S. Hammer.

Wyjaśnienie
Ćwiczenie 4 醙
Na podstawie analizy tekstu źródłowego podaj argument potwierdzający tezę zawartą w opracowaniu
historycznym.

“
Ryszard Kulesza
Sparta w V–IV w. p.n.e.
Fragment opracowania historycznego

Sposób, w jaki Leonidas wybrał żołnierzy, dowodzi, że zdawał sobie sprawę

z samobójczego charakteru misji, albo przynajmniej brał pod uwagę
możliwość, że cały oddział zginie.
Źródło: Ryszard Kulesza, Sparta w V–IV w. p.n.e., Warszawa 2003, s. 189.

“
Herodot
Dzieje
Fragment tekstu źródłowego

On ruszył wtedy do Termopil, dobrawszy sobie trzystu […] mężów, którzy

mieli już synów.
Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 7, rozdz. 205, tłum. S. Hammer.

Argument

Ćwiczenie 5 醙
W 2006 r. do kin wszedł film poświęcony bitwie pod Termopilami zatytułowany 300 w reżyserii Zacka
Snydera (na podstawie komiksu Franka Millera pod tym samym tytułem). Porównaj wyposażenie
wojowników na obu ilustracjach, oceniając wiarygodność przekazu filmowego.

Źródło A

Wyposażenie spartańskiego hoplity z filmu 300.

Źródło: Urko Dorronsoro, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
Źródło B

Rekonstrukcja wyposażenia spartańskiego hoplity (przełom XIX i XX w.).

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Źródło C

“
Ustrój polityczny Sparty, księga 11, rozdział 3
Odnośnie do walki hoplickiej, [Likurg, mityczny prawodawca spartański]
postanowił, aby nosili ubiór w kolorze purpurowym, ponieważ uważał, że taki
najmniej ma wspólnego ze strojem kobiecym, a najbardziej będzie odpowiedni
do walki, oraz tarczę z brązu, bowiem najszybciej się da ją wyczyścić
i najwolniej się ona brudzi.
Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, księga 11, rozdział 3, tłum. pod kier. R. Kuleszy

Odpowiedź

Ćwiczenie 6 醙
Porównaj przekazy na temat Teban pod Termopilami u Herodota i Diodora Sycylijskiego. Na podstawie
analizy fragmentów z Diodora i sprzeczności w przekazie Herodota zakwestionuj tezę stawianą przez
Herodota.

Źródło 1

“
Herodot
Dzieje
Herodot o Tebanach (fragment 1)

Spieszno było Leonidasowi ściągnąć ich tylko spośród Hellenów, [ponieważ]

Teban podejrzewano mocno o sprzyjanie Medom. Wezwał ich więc na wojnę,
 chcąc się przekonać, czy otwarcie wyrzekną się związku z Hellenami. Oni
jednak posłali pomoc, choć ich zamysły były inne”.
Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 7, rozdz. 205, tłum. S. Hammer.

Źródło 2

“
Herodot
Dzieje
Herodot o Tebanach (fragment 2)

[Po naradzie zwołanej na wieść o zbliżaniu się Persów prowadzonych przez

Efialtesa] odprawieni sprzymierzeńcy odeszli i usłuchali Leonidasa, a przy
Lacedemończykach pozostali jedynie Tespijczycy i Tebanie. Z tych Tebanie
zostali wbrew woli i niechętnie (zatrzymał ich bowiem Leonidas, uważając za
zakładników), Tespijczycy zaś z największą chęcią, bo mówili, że nie opuszczą
Leonidasa i jego ludzi.
Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 7, rozdz. 222, tłum. S. Hammer.

Źródło 3

“
Diodor Sycylijski
Biblioteka historyczna
Diodor o Tebanach (fragment 1)

Barbarzyńców zaczęli też popierać Ftioci achajscy, Lokrowie, Tesalowie

i większość Beotów.
Źródło: Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, t. ks. 11, rozdz. 3, ust. 2, tłum. I. Ptaszek.

Źródło 4

“
Diodor Sycylijski

Biblioteka historyczna
Diodor o Tebanach (fragment 2)

Do Termopil przybyło więc […] około czterystu Tebańczyków z opozycyjnego

stronnictwa. Wśród mieszkańców Teb bowiem, w kwestii zawarcia sojuszu
z Persami, doszło do wzajemnych waśni i rozłamu.
Źródło: Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, t. ks. 11, rozdz. 4, ust. 7, tłum. I. Ptaszek.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 7 難
Oceń wiarygodność przekazu Diodora Sycylijskiego na temat nocnej wyprawy Leonidasa do obozu
perskiego. Odwołaj się do przebiegu bitwy znanego z multimedium bazowego.

“
Diodor Sycylijski

Biblioteka historyczna
Zgodnie z rozkazem, nocą [z drugiego na trzeci dzień walk], zaatakowali oni
obóz Persów. Natarciem kierował Leonidas. […] Zamieszanie, które ogarnęło
cały obóz, przyczyniło się do ogromnej rzezi. […] Gdyby tylko król pozostał
w swoim namiocie królewskim, bez wątpienia i on zostałby przez Greków
zgładzony […]. Kserkses jednak wybiegł z namiotu i wmieszał się w tłum […].
Korzystając z faktu, że nastała już noc, Grecy buszowali po całym obozie – jak
można przypuszczać – w poszukiwaniu Kserksesa. Jednakże gdy nastał dzień
i sytuacja stała się klarowna, Persowie zorientowali się, że Greków jest
niewielu.
Źródło: Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, t. ks.11, rozdz. 10, ust. 1–4, tłum. I. Ptaszek.

Ocena
Ćwiczenie 8 難
Wyjaśnij, na jakiej podstawie Herodot mógł wysuwać przypuszczenie, które zostało pogrubione
w tekście źródłowym. Przy formułowaniu odpowiedzi wykorzystaj drugi tekst źródłowy.

[1] Fragment z Herodota

“
Herodot
Dzieje
Opowiadają, że dwaj z owych trzystu, Eurytos i Aristodemos, gdyby zgodnie
działali, byliby mogli albo razem ujść cało do Sparty, bo odprawieni z obozu
przez Leonidasa leżeli w Alpenoj, cierpiąc na gwałtowny ból oczu, albo jeśliby
nie chcieli wrócić do domu, wraz z innymi umrzeć. Chociaż więc wolno im
było jedno z dwojga uczynić, przecież nie chcieli obmyślić wspólnego planu,
lecz różnili się w swych poglądach: Eurytos, dowiedziawszy się o obejściu góry
przez Persów, zażądał zbroi i, wdziawszy ją, kazał się zaprowadzić przez helotę
do walczących. Ten zaprowadził go i uciekł, a Eurytos wpadł w tłum
nieprzyjaciół i zginął. Aristodemos zaś, któremu brakło odwagi, pozostał przy
życiu. Otóż gdyby albo sam Aristodemos, jako chory na oczy, był wrócił do
Sparty, albo też powrót obu razem był nastąpił, to zdaje mi się, że Spartiaci
nie byliby do nich żywili żadnego gniewu. […] Kiedy zaś wrócił do
Lacedemonu, zyskał tylko wstyd i hańbę. Zniesławiony, tego zaznał: żaden ze
Spartiatów nie rozniecił mu ognia ani z nim nie rozmawiał, a dla hańby
nazywano go tchórzem Aristodemosem.
Źródło: Herodot, Dzieje, t. księga 7, rozdział 229, tłum. S. Hammer.

[2] Ksenofont (IV w. p.n.e.) o losie tchórzy w Sparcie

“
Ksenofont
Ustrój polityczny Sparty
W Lacedemonie [Sparcie] natomiast każdy wstydziłby się wziąć tchórza za
towarzysza stołu czy za współzawodnika w zapasach. Często też przy
wybieraniu drużyn do gry w piłkę pozostaje taki bez przydziału, w chórach jest
spychany na najgorsze miejsca, nawet najmłodszym musi ustępować na
drodze i wstawać przed nimi.
Źródło: Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty , t. ks. 9, rozdz. 4–5, tłum. pod kier. R. Kuleszy.

Wyjaśnienie
Dla nauczyciela

Autor: Sebastian Rajewicz

Przedmiot: historia

Temat: Termopile

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
III. Świat starożytnych Greków. Uczeń:
3) opisuje różne formy ekspansji w świecie greckim (kolonizację grecką i fenicką, wojny grecko‑perskie
i ekspansję Aleksandra Macedońskiego);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się
kompetencje obywatelskie

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje okoliczności bitwy pod Termopilami;

omawia przebieg bitwy pod Termopilami;
ocenia znaczenie bitwy pod Termopilami.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

pogadanka;
praca z tekstem źródłowym i materiałami multimedialnymi.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel czyta temat lekcji: „Termopile” oraz Twoje cele. Poleca uczniom lub wybranej osobie
sformułowanie kryteriów sukcesu.
 2. Następnie prowadzący pyta uczniów o to, z czym kojarzy im się słowo Termopile? Jeden z uczniów
może zapisywać propozycje pozostałych na tablicy.
3. Następnie nauczyciel poleca uczniom, aby scharakteryzowali znaczenie bitew pod Maratonem
i Termopilami. W tym miejscu (albo na końcu) można odczytać epitafium termopilskie z prośbą
skierowaną do uczniów o jego interpretację.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel omawia przygotowania Persów do wyprawy (składy żywności na trasie przemarszu wojsk,
mosty pontonowe przez Hellespont i Strymon, przekopanie półwyspu Akte). Następnie pyta
uczniów: Jak mogli zareagować na to Grecy? (chęć podporządkowania vs chęć walki). Prosi uczniów,
aby wynotowali z tekstu e‑materiału greckie sposoby przygotowania do odparcia inwazji. Jedna
z osób przedstawia odpowiedź, pozostali uczniowie mogą dopowiadać ważne według nich
informacje, a nauczyciel - wyjaśniać ewentualne wątpliwości.
2. Prowadzący wprowadza termin: Związek Hellenów. Informuje uczniów, że między inwazją z 490
a 480 r. opodal Aten odkryto srebro. Pyta uczniów: Co Ateńczycy mogli z nim zrobić? Uczniowie
zgłaszają różne propozycje. Nauczyciel wspomina o toczącej się wówczas w Atenach dyskusji
o sposobie wykorzystania tych środków: jedni chcieli rozdać pieniądze obywatelom, inni – budować
za nie triery.
3. Nauczyciel pyta uczniów, w jakich miejscach powinni Grecy bronić się w obliczu przeważających
liczebnie sił wroga? Wyświetla uczniom mapę Grecji, poleca wskazanemu uczniowi lub uczennicy
przedstawić propozycję. Pozostali uczniowie mogą zgłaszać swoje pomysły i dyskutować nad nimi.
Następnie nauczyciel opisuje wąwóz termopilski i pomysł budowy muru na Istmie.
4. Nauczyciel opisuje greckie plany obrony i pomysł wysłania króla Leonidasa. Wyjaśnia, dlaczego
wysłano tylko 300 spartańskich hoplitów (święto Karnejów). Uczniowie wykonują samodzielnie
ćwiczenie 4 wskazujące, że Leonidas liczył się z porażką.
5. Praca z animacją. Nauczyciel odtwarza animację i poleca uczniom, aby w parach wykonali polecenie
1: na podstawie analizy animacji podali silne i słabe strony obu armii. W kolejnym kroku wskazana
para uczniów podaje przygotowaną odpowiedź (jedna osoba - silne strony, druga - słabe albo każda
z nich prezentuje jedną armię). Następnie prosi przedstawiciela innej pary (może być wskazany lub
wylosowany), aby ocenił, na ile teza Herodota, że gdyby nie zdrada Efialtesa, Persom nie udałoby się
przełamać pozycji Greków, jest wiarygodna. Nauczyciel udziela informacji zwrotnej.
6. Prowadzący zadaje uczniom do wykonania ćwiczenie 7 na temat roli Teban pod Termopilami.
Wyjaśnia uczniom, że pod Termopilami nie walczyli tylko Spartanie. Zachęca uczniów do refleksji:
Dlaczego tylko o Spartanach pamiętamy? Uczniowie zgłaszają swoje propozycje.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel poleca uczniom, aby odpowiedzieli na pytanie: Dlaczego Leonidas nie wycofał się spod
Termopil? Prosi o ocenę tej decyzji. Wybrany uczeń lub uczennica udzielają odpowiedzi. Nauczyciel
odczytuje uczniom tekst epitafium i prosi odpowiadającą osobę o interpretację.
2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów, udzielając im tym
samym informacji zwrotnej.

Praca domowa:

Wykonaj pozostałe ćwiczenia.

Materiały pomocnicze:

Fields N., Termopile 480 p.n.e. Ostatnia walka trzystu, tłum. J. Szkudliński, Warszawa 2008.

Kulesza R., Sparta w V‑IV w. p.n.e., Warszawa 2003.

Musiał D., Świat grecki: od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Rusch S.M., Wojny Sparty, Poznań 2014.

Wolicki A., Wojny perskie, w: Maraton. 2500 lat od wielkiej bitwy. Grecja i Grecy epoki klasycznej, czyli
korzenie Europy , „Pomocnik Historyczny Polityki” 10, 2010.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Animacja może stanowić podstawę do pracy domowej uczniów (lub prezentacji), wyjaśniającej, dlaczego
spartańscy hoplici cieszyli się sławą najlepszych wojowników w Grecji.