Wolna wola - Św.

Augustyn a w dobie neurobiologii

Wojciech Wieczorek
II rok, literaturoznawstwo
Neofilologia – Instytut Kultur i Literatur Anglojęzycznych

Wolna wola i świadomość jest jednym z fundamentów nie tylko wiary

chrześcijańskiej, ale też podstawą systemów prawnych na całym świecie i twierdzeniem,
które jest powszechnie akceptowane przez społeczeństwo i zgodnie z którym większość
ludzi toczy swoje życie. Chrześcijaństwo i Św. Augustyn wyjaśnili wolnością woli obecność
zła na świecie – o ile wcześniejsze twierdzenia zakładały, że zło często bierze się z
niewiedzy, twierdzenia św. Augustyna zakładały, że mimo rozeznania między dobrem i złem,
człowiek wciąż ma wybór i nie zawsze wybierze on właściwą ścieżkę.
Twierdzenie dotyczące wolnej woli jest jednak problematyczne, a liczba dowodów na
jego prawdziwość zdaje się rosnąć wraz z rozwojem wiedzy o ludzkim mózgu. Abstrahując
od osiągnięć współczesnej nauki, z twierdzeniem tym polemizowali już filozofowie w
przeszłości, podważając je na gruncie czystej logiki. Arthur Schopenhauer twierdził, że w
danej sytuacji dany człowiek z określonymi życiowymi doświadczeniami może podjąć tylko
jeden wybór – i za każdym razem podjąłby dokładnie tę samą decyzję, czego dowodzi fakt,
że już raz to zrobił.1 Oczywiście, niejednokrotnie można żałować danego wyboru, ale wtedy
człowiek bogatszy w nową wiedzę i doświadczenie, zmieniają się też okoliczności
towarzyszące wyborowi. Sam akt podejmowania decyzji i działania można by też
rozpatrywać na podobnym gruncie, co akt mowy, czy też improwizacji muzyka jazzowego -
mózg dysponujący zasobem wyrazów i pojęć tworzy kolejne łańcuchy znaczeń niemal
automatycznie.Większość naszych wypowiedzi jest zatem niemal bezwiednym procesem,
który wydaje się odbywać prawie poza naszą świadomością, na zasadzie błyskawicznej
akcji i reakcji.
Od dawna wiadomo też, że na nasze decyzje często ma wpływ stan psychiczny i
fizyczny – cierpiący człowiek prawdopodobnie będzie bardziej drażliwy i impulsywny, różne
używki i substancje psychoaktywne, takie jak alkohol, kofeina czy nikotyna (lub też ich brak)
mogą wpływać na zachowania i wybory, jakich jednostka dokonuje. Amerykański iluzjonista i
sceptyk James Randi, znany z ujawniania oszustw osób twierdzących, że mają zdolności
paranormalne, oraz ze swej walki z homeopatią i pseudonauką mówi, że stroni od używek,
ponieważ chce doświadczać rzeczywistości w sposób na tyle obiektywny, na ile się da2.
Jednak nawet i on przyznaje, że całkowita obiektywność nie jest w tym przypadku możliwa,
ze względu na inne czynniki. W tym miejscu warto by rozważać, na ile substancje
psychoaktywne mogą nasz osąd zaburzać: jeśli weźmiemy na przykład dwóch
niskociśnieniowców, który z nich doświadcza rzeczywistości w bardziej realny sposób, a
przez to obiektywniej podejmuje decyzje – ten, który podnosi sobie ciśnienie do regularnego
stanu kawą, czy ten, który od używek stroni?

1
Artur Schopenhauer, ​O wolności ludzkiej woli​, tłum. Adam Stogbauer, (Warszawa: Wydawnictwo
“bis” 1991)
2
https://www.youtube.com/watch?v=RZAr9CKme4M
 Analogicznie można by się zastanawiać na skutkami zażywania antydepresantów,
które mają pomóc osobom z zaburzoną równowagą chemiczną mózgu – można by
argumentować, że osoba z obniżonym stężeniem serotoniny nie doświadcza rzeczywistości
w taki sposób, jak zdrowo funkcjonująca jednostka, co wpływa na jej wybory i decyzje, z
drugiej jednak strony, leki psychotropowe też mogą w różnym stopniu wpływać na jej
emocjonalność i impulsywność.
Już na etapie wiedzy o tym, jak delikatna jest równowaga chemiczna w mózgu i jak
bardzo wpływa ona na ludzki osąd i widzenie rzeczywistości, można kwestionować
prawdziwość wolnej woli. Co więcej, dochodzą do tego takie czynniki jak warunkowanie
psychologiczne – osoby, które doświadczyły w dzieciństwie patologii ze strony rodziców lub
molestowania, częściej samemu przejawiają takie zachowania w dorosłym życiu.
Warunkowanie psychologiczne w okresie dorastania, wpływ rodziny, środowiska i
doświadczeń, jakie człowieka wtedy spotykają, a które bez wątpienia kształtują jego system
wartości i sposoby podejmowania decyzji, są rzeczami, na które nie ma on większego
wpływu, niż na wybór koloru oczu. Trudno zatem zgodzić się z twierdzeniem, że każdy jest
kowalem swojego losu (oraz argumentom Schopenhauera dotyczącym ewentualnej zmiany
systemu prawnego – filozof bagatelizował owe czynniki sprowadzając wszystko do siły i
szlachetności charakteru ludzkiego).
Pomijając wymienione wyżej aspekty, obecny stan badań z zakresu neurobiologii
jednoznacznie twierdzi, że wolna wola jest jedynie bardzo silną iluzją naszego umysłu.
Badania nad aktywnością mózgu3 oraz obrazowanie metodą fMRI4 dowodzą, że procesy
odpowiedzialne za podjęcie jakiegoś działania są wprawione w ruch nawet do dziesięciu
sekund przed świadomością jej podjęcia.
Waga tego odkrycia wydaje się nie tylko niedoceniona przez świat naukowy, ale tym
bardziej przez społeczeństwo. Co prawda jego implementacja do systemów prawnych
wydaje się niemożliwa, jednak fundamentalnie przeczy ona religii chrześcijańskiej i
poglądom filozoficznym m.in. św Augustyna, zdając się przyznawać rację, a przynajmniej jej
część, systemom deterministycznym. Stawia też przed nami cały szereg pytań dotyczących
sensowności jakichkolwiek działań i ich oceny moralnej. Najważniejsze pytanie, jakie się
nasuwa, dotyczy jednak wolności jednostki - czy w obliczu owej wiedzy można wierzyć, że
ktokolwiek jest kimś więcej niż niewolnikiem własnych doświadczeń i własnego umysłu?

3
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18408715/
4
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3124546/
Bibliografia

Artur Schopenhauer, ​O wolności ludzkiej woli,​ tłum. Adam Stogbauer, (Warszawa:

Wydawnictwo “bis” 1991)

Źródła internetowe:

1. https://uniwersytetslaski-my.sharepoint.com/personal/bogdan_dembinski_o36
5_us_edu_pl/_layouts/15/onedrive.aspx?id=%2Fpersonal%2Fbogdan%5Fde
mbinski%5Fo365%5Fus%5Fedu%5Fpl%2FDocuments%2FAugustyn%20AM
%20stud%2E%20dokt&originalPath=aHR0cHM6Ly91bml3ZXJzeXRldHNsYX
NraS1teS5zaGFyZXBvaW50LmNvbS86ZjovZy9wZXJzb25hbC9ib2dkYW5fZ
GVtYmluc2tpX28zNjVfdXNfZWR1X3BsL0VnRVhwWFBaZ2VwRmlNZEljZ050
VkRRQmRGZXRNZUd1cDBmSE9jQ2JaeERqSVE_cnRpbWU9SlZ1RTdpd2
QyRWc
2. https://www.youtube.com/watch?v=RZAr9CKme4M
3. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18408715/
4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3124546/