Kansrekenen en statistiek

voor ingenieurs

Formularium

Jozef Van Dyck, Jan De Spiegeleer,

Tim Verdonck & Jan Beirlant

KU Leuven
Academiejaar 2020-2021
2
Inhoudstafel

3
Formulariumdeel A

Kansrekenen

A.1 Notatie en axioma’s

A.1.1 Ω uitkomstenverzameling (alle mogelijke uitkomsten van het toevalsexperiment)
A.1.2 B gebeurtenissenverzameling (alle mogelijke deelverzamelingen van Ω waaraan men
een kans kan toekennen). B moet voldoen aan:
1) Ω ∈ B
2) ∀A ∈ B : Ac ∈ B
3) ∀n ∈ N en Ai ∈ B, i = 1, . . . , n : ∪ni=1 Ai ∈ B
A.1.3 partitie {Ai , i = 1, . . . , k} is een partitie van B als
1) de Ai paarsgewijs disjunct zijn: Ai ∩ Aj = ∅ voor alle i 6= j
2) de Ai collectief volledig zijn: ∪ki=1 Ai = Ω
A.1.4 P [A] kans van gebeurtenis A.
Axioma’s van Kolmogorov:
1) P(Ω)=1
2) ∀A ∈ B : P (A) P≥ 0
n
3) P (∪ni=1 Ai ) = i=1 P (Ai ) voor paarsgewijs disjuncte Ai
(axioma van de aftelbare of eindige addiviteit)

A.2 Stellingen en definities betreffende kansen

A.2.1 stelling van het complement P [Ac ] = 1 − P [A]
A.2.2 stelling van de unie P [A ∪ B] = P [A] + P [B] − P [A ∩ B]
A.2.3 definitie van voorwaardelijke kans P [A | B] = P [A ∩ B]/P [B] als P (B) 6= 0
A.2.4 stelling van samengestelde kans als A1 , . . . , Ak een partitie is en ∀i : P [Ai ] 6= 0
Pk
P [B] = i=1 P [B | Ai ]P [Ai ]
A.2.5 definitie onafhankelijkheid A en B P [A ∩ B] = P [A]P [B]
A.2.6 stelling van Bayes P [A | B] = P [B | A]P [A]/P [B]
als P [B] 6= 0

4
A.3. NOTATIE VOOR EEN TOEVALSVARIABELE X MET UITKOMSTEN X 5

A.3 Notatie voor een toevalsvariabele X met uitkomsten x

A.3.1 kansmassafunctie pX (x) pX (x) = P [X = x]. Voldoet aan:

voor X discreet 1) 0P≤ pX (x) ≤ 1 ∀x
2) Px pX (x) = 1
3) u≤x pX (u) = FX (x)
4) pX (x) = limε→0 [FX (x) − FX (x − ε)].
A.3.2 kansdichtheid fX (x) fX (x)dx = P [x ≤ X < x + dx]. Voldoet aan:
voor X continu 1) fX (x) ≥ 0, ∀x
R +∞
2) −∞ fX (x)dx = 1
Rx
3) −∞ fX (u)du = FX (x)
4) fX (x) = dFX (x)/dx
A.3.3 cumulatieve FX (x) FX (x) = P [X ≤ x]. Voldoet aan:
kansverdeling 1) 0 ≤ FX (x) ≤ 1 ∀x
2) FX (−∞) = 0 en FX (∞) = 1
3) FX (x2 ) ≥ FX (x1 ) als x2 ≥ x1
4) FX (x2 ) − FX (x1 ) = P [x1 < X ≤ x2 ]
5) dFX (x) = limdx→0 P [x < X ≤ x + dx]
−1
A.3.4 kwantielfunctie QX (α) QX (α) = FX (α) ⇒ FX (QX (α)) = α
A.3.5 α-benedenkwantiel xα xα = QX (α) ⇒ P [X ≤ xα ] = α
A.3.6 α-bovenkwantiel x∗α P [X > x∗α ] = α ⇒ x∗α = x1−α
A.3.7 benedenkwartiel x0.25 P [X ≤ x0.25 ] = 25%
A.3.8 mediaan x0.5 of x̃ P [X ≤ x0.5 ] = 50%
A.3.9 bovenkwartiel x∗0.25 P ]X > x∗0.25 ] = 25%
A.3.10 o.o.i.v. Xi onderling onafhankelijk identiek verdeelde Xi

A.4 Kansverdeling van een getransformeerde toevalsvariabele

Y = g(X)
Transformatie Kansdichtheidsverdeling Cumulatieve kansverdeling
 
y−b

F (y) = F
Y X
a>0 a
  
1 y−b y α = a xα + b 
A.4.1 Y = aX + b fY (y) = |a| fX a

y−b

F (y) = 1 − F
Y X
a>0 a

yα = a x1−α + b
(
FY (y) = FX g −1 (y)


g(X) monotoon  −1  %
A.4.2 stijgend % of fY (y) =  dg dy(y) fX (g −1 (y))
  (yα = g(xα )
FY (y) = 1 − FX g −1 (y)


dalend & &
yα = g(x1−α )
 
X dx  X
A.4.3 algemeen fY (y) =   fX (xi )
 dy  FY (y) = FX (xr,i ) − FX (x`,i )
xi xi i
∀xi waarvoor y = g(xi ) voor i zo: ∀x ∈ (x` , xr )i : g(x) ≤ y
6 FORMULARIUMDEEL A. KANSREKENEN

A.5 Definitie en notatie i.v.m. verwachtingswaarden µY = E[Y ]

X X

 g(x)pX (x) als X discreet en |g(x)|pX (x) < ∞
 x x
A.5.1 algemene definitie µg(X) = Z +∞ Z +∞
µg(X) = E[g(X)] 

 g(x)fX (x)dx als X continu en |g(x)|fX (x)dx < ∞
−∞ −∞
A.5.2 µX = E[X] verwachtingswaarde (gemiddelde) van X
n
A.5.3 κn = E[(X − µX ) ] n’de cumulant of n’de centrale moment
2
A.5.4 σX = κ2 = Var[X] variantie
p
A.5.5 σX standaarddeviatie: σX = σX 2

A.5.6 cvX coëfficiënt van variatie van X: cvX = σX /µX

3
A.5.7 κ3 /σX scheefheid (“skewness”) van kansverdeling van X
4
A.5.8 κ4 /σX zwaarlijvigheid (“kurtosis”) van kansverdeling van X


A.5.9 X ∼ µ; σ 2 betekent dat µX = µ en σX 2
= σ 2 (zonder specificatie van FX (x))

A.6 Rekenregels i.v.m. verwachtingswaarden E[Y ]

A.6.1 E[a1 g1 (X) + a2 g2 (X)] a1 E[g1 (X)] + a2 E[g2 (X)]
A.6.2 E[aX + b] aµX + b
A.6.3 Var[aX + b] a2 σX
2
⇒ σaX+b = |a|σX
A.6.4 E[(X − b)2 ] σX + (µX − b)2 ⇒ σX
2 2
= E[X 2 ] − µ2X
A.6.5 µ, σ 2 van 2
µZ = 0, σZ = 1 (Z heet “gestandaardiseerd”).
Z = (X − µX )/σX
A.6.6 µY , σY van Eerste-orde analyse: toepassing van voorgaande  rekenregels op
2
2
Y = g(X) Y ≈ g(µX ) + dg(x) (X − µ ) + 1 d g(x) 
(X − µX )

dx  X 2 dx2 
benaderend x=µX x=µX
 
2
A.6.7 µY , cvY van 1) µY ≈ µaX 1 + (cvX )
Y = a/X 2) cvY ≈ cvX
≈ cvX (cvX < 0.2)
1+(cvX )2
benaderend
A.7. KANSMODELLEN 7

A.7 Kansmodellen
Bernoulli-
A.7.1 Voor elk experiment
experiment
1) Y = 0 of Y = 1; P [Y = 1] = p.
2) experimenten zijn o.o.i.v.
A.7.2 Bernoulli-afgeleid 1) aantal experimenten tot eerste Y = 1: geometrisch verdeeld
2) aantal Y = 1 in n experimenten: binominaal verdeeld
3) aantal experimenten tot k’de Y = 1: negatief-binomiaal verdeeld
A.7.3 Poisson-proces Voor elke t ∈ R : Y ∈ {0, 1}. M (∆t) is het aantal Y = 1 in ∆t.
1) lim∆t→0 P [Y =∆t 1 in ∆t]
=λ
P [2 keer Y = 1 in ∆t]
2) lim∆t→0 ∆t =0
3) ∀(∆t1 , ∆t2 ) : ∆t1 ∩ ∆t2 = ∅, M (∆t1 ) en M (∆t2 ) zijn onderling
onafhankelijk.
A.7.4 Poisson-afgeleid 1) tijd tot eerste Y = 1: exponentieel verdeeld
2) M (∆t): Poisson-verdeeld
3) tijd tot k’de Y = 1: Erlang-verdeeld
Xn
A.7.5 additief model Y = Xi en Xi zijn o.o.i.v. toevalsvariabelen
i=1
Y convergeert naar een normaalverdeling naarmate n stijgt
n
multiplicatief mo- Y
A.7.6 Y = lim Xi en Xi zijn o.o.i.v. toevalsvariabelen
del n→∞
i=1
Y convergeert naar een lognormaalverdeling naarmate n stijgt
 8

A.8 Kansverdelingen
X: symbool voor toevalsvariabele; ΩX : universum van X; θ: parameters van verdeling

naam X ΩX θ fX (x) of pX (x) en FX (x) voor x ∈ ΩX E[X] Var[X]

A.8.1 uniform U [a, b] a, b : b > a fU (u) = 1/(b − a), (a + b)/2 (b − a)2 /12
FU (u) = (u − a)/(b − a)
A.8.2 Bernoulli Y {0, 1} p:0≤p≤1 pY (0) = 1 − p, pY (1) = p p p(1-p)
A.8.3 geometrisch T N\0 p:0≤p≤1 pT (t) = (1 − p)t−1 p, 1/p (1 − p)/p2
FT (t) = 1 − (1!− p)t
n m n

n!
A.8.4 binomiaal M N n, p : pM (m) = p (1 − p)n−m met m = (n−m)!m! , np np(1 − p)
m
n > 1,
m
0≤p≤1 X
FM (m) = pM (i)
i=0 !
t−1 k
A.8.5 negatief-binomiaal T(k) [k; ∞[⊆ N k, p : pT (k) (t) = p (1 − p)t−k , k/p k(1 − p)/p2
k−1
k > 1,
0≤p≤1 FT(k) = 1 − FM (k − 1) met M ∼ Bin(n = t; p)
(ν)m −ν
A.8.6 Poisson M N ν (= λt) : pM (m) = e , ν ν
m!
ν>0 Xm
FM (m) = pM (i)
i=0
A.8.7 exponentieel T R+ λ:λ>0 fT (t) = λe−λt , 1/λ 1/λ2
FT (t) = 1 − e−λt
λ(λt)k−1 e−λt
A.8.8 gamma (Erlang als T(k) R+ λ, k : fT (k) (t) = , k/λ k/λ2
Γ(k)
k ∈ N) λ > 0,
1 − FT (k) (t) = FM (k − 1) met M ∼ P oi(ν = λt)
k>1
1 1

A.8.9 normaal X R µ, σ 2 met z = (x − µ)/σ, fX (x) = φ(z) = √ exp −z 2 /2 µ σ2

σ σ 2π
X ∼ N µ; σ 2
FX (x) = Φ(z), zie Kanstabel 1
1 2
1 1
 2 
lognormaal R+ θ = µln Y met z = ln y−θ
ω
, fY (y) = φ(z) = √ exp −z 2 /2 eθ+ 2 ω 2= µ2Y eω − 1 =
A.8.10 2

Y ωy 2πωy 1σ
µln y + 2 ln y  2 
ln Y ∼ N µln Y ; σln y ω = σln Y e
FY (y) = Φ(z), zie Kanstabel 1 µ2Y eσln Y − 1
2 2 2 2 2




Nota: µln Y = ln(µY ) − σln Y /2 en σln Y = ln σY /µY + 1 = ln cvY + 1 . Voor cvY < 0.2 : σln Y ≈ cvY .

Nota 1: Γ(x) is de gammafunctie: voor x een geheel getal geldt Γ(x) = (x − 1)!    
x−µX X
FORMULARIUMDEEL A. KANSREKENEN

Nota 2: Als X benaderend normaal verdeeld is, dan is voor X continu FX (x) ≈ Φ σX
en voor X discreet P [X ≤ k] ≈ Φ k+0.5−µ
σX
(continuı̈teitscorrectie).
 ~ = (X1 , X2 ) MET UITKOMSTEN (X1 , X2 ) ∈ ΩX ×ΩX 9
A.9. NOTATIE VOOR EEN TOEVALSVECTOR X 1 2

A.9 ~ = (X1 , X2 ) met uitkomsten

Notatie voor een toevalsvector X
(x1 , x2 ) ∈ ΩX1 × ΩX2
~ discreet: X1 en X2 discreet
Kansmassafuncties voor X
A.9.1 gezamenlijke pX~ (~x) pX~ (~x) = P [X ~ = ~x] = P [(X1 = x1 ) ∩ (X2 = x2 )]
pX~ (x1 , x2 ) = pX1 |X2 (x1 |x2 )pX2 (x2 ) = pX2 |X1 (x2 |x1 )pX1 (x1 )
X
A.9.2 marginale pX1 (x1 ) pX1 (x1 ) = pX~ (x1 , x2 )
pX2 (x2 ) x2
X
pX2 (x2 ) = pX~ (x1 , x2 )
x1
A.9.3 voorwaardelijke pX2 |X1 (x2 |x1 ) pX2 |X1 (x2 |x1 ) = pX~ (x1 , x2 )/pX1 (x1 )
pX1 |X2 (x1 |x2 ) pX1 |X2 (x1 |x2 ) = pX~ (x1 , x2 )/pX2 (x2 )
~ continu: X1 en X2 continu
Kansdichtheden voor X
 
~ < ~x + d~x
fX~ (~x)d~x = P ~x ≤ X
A.9.4 gezamenlijke fX~ (~x)
= P ((x1 ≤ X1 < x1 + dx1 ) ∩ ((x2 ≤ X2 < x2 + dx2 )))
fX~ (x1 , x2 ) = fX1 |X2 (x1 |x2 )fX2 (x2 ) = fX2 |X1 (x2 |x1 )fX1 (x1 )
Z ∞
A.9.5 marginale fX1 (x1 ) fX1 (x1 ) = fX~ (x1 , u2 )du2
fX2 (x2 ) Z−∞
∞
fX2 (x2 ) = fX~ (u1 , x2 )du1
−∞

A.9.6 voorwaardelijke fX2 |X1 (x2 |x1 ) fX2 |X1 (x2 |x1 ) = fX~ (x1 , x2 )fX1 (x1 )
fX1 |X2 (x1 |x2 ) fX1 |X2 (x1 |x2 ) = fX~ (x1 , x2 ) fX2 (x2 )
Gezamenlijke cumulatieve kansverdeling: algemeen
h i
A.9.7 gezamenlijke FX~ (~x) FX~ (~x) = P X~ ≤ ~x = P [(X1 ≤ x1 ) ∩ (X2 ≤ x2 )]
cumulatieve FX1 (x1 ) = FX~ (x1 , ∞), FX2 (x2 ) = FX~ (∞, x2 )
kansverdeling
Gemengde gezamenlijke kansverdeling: bv. X1 continu, X2 discreet
A.9.8 gemengde gezamenlijke kans- fX1 |X2 (x1 |x2 )pX2 (x2 ) = pX2 |X1 (x2 |x1 )fX1 (x1 )
verdeling
X Z x1

A.9.9 gemengde gezamenlijke cu- FX~ (~x) = fX1 |X2 (u1 |u2 )du1 pX2 (u2 )
mulatieve kansverdeling u2 ≤x2 u1 =−∞
 
Z x1 X
FX~ (~x) =  pX2 |X1 (u2 |u1 )fX1 (u1 )du1
u1 =−∞ u2 ≤x2

Onderlinge onafhankelijke X1 en X2
A.9.10 X1 en X2 discreet pX~ (x1 , x2 ) = pX1 (x1 )pX2 (x2 )
A.9.11 X1 en X2 continu fX~ (x1 , x2 ) = fX1 (x1 )fX2 (x2 )
A.9.12 X1 continu, X2 discreet fX1 (x1 )pX2 (x2 )
A.9.13 algemeen FX~ (x1 , x2 ) = FX1 (x1 )FX2 (x2 )
Kans dat (X1 , X2 ) ∈ D = {~x : (x1` ≤ X1 ≤ x1u ) ∩ (x2` ≤ X2 ≤ x2u )}
h i
A.9.14 X1 en X2 continu P X~ ∈D =
FX~ (x1u , x2u ) + FX~ (x1` , x2` ) − FX~ (x1` , x2u ) − FX~ (x1u , x2` )
10 FORMULARIUMDEEL A. KANSREKENEN

A.10 Verwachtingswaarden van functies Y = g(X),

covariantie, en correlatie
X X
A.10.1 algemene definitie ~ discreet: µ ~ =
X g(~x)pX~ (~x) als |g(~x)|pX~ (~x) < ∞
h  i g(X)
µg(X)
~ of E g X
~ Z∀~x+∞ Z +∞ ∀~
x

~
X continu: µg(X)
~ = g(~x)fX~ (~x)d~x als |g(~x)| fX~ (~x)d~x < ∞
h −∞
i −∞
A.10.2 µa1 g1 (X)+a
~ ~
~ + a2 g2 (X)
E a1 g1 (X) ~ = a1 µ ~ + a2 µ ~
2 g2 (X) g1 (X) g2 (X)

A.10.3 covariantie tussen Xi en Xj . Rekenregels:

 
E (Xi − µXi )(Xj − µXj )
of cov(Xi , Xj ) 1) σXi Xj = E[Xi Xj ] − µXi µXj
of σXi Xj 2) cov[ai Xi + bi ; aj Xj + bj ] = ai aj cov[Xi ; Xj ]
3) cov[Xi ; Xj + Xk ] = cov[Xi ; Xj ] + cov[Xi ; Xk ]


A.10.4 ρXi Xj correlatie tussen Xi en Xj : ρXi Xj = σXi Xj / σXi σXj
1) −1 ≤ ρXi Xj ≤ 1
2) ρXi Xj = 0 als Xi en Xj onafhankelijk zijn
X n
A.10.5 µY enXσY2 voor µY = ai µXi ,
Y = ai Xi i=1
n
X n
X n
X
i
σY2 = cov[Y, Y ] = a2i σX
2
i
+2 ai aj σXi Xj
i=1 i=1 j=i+1

A.10.6 µY en σY2 Eerste-orde analyse: toepassing van A.10.5 op

n
benaderend 
X

~
voor Y = g X Y ≈g µ ~ X~ + ai µX~ (Xi − µXi )
i=1
met ai (~x) = ∂g(~x)/∂xi en µ
~ X~ = (µX1 , . . . , µXn )
A.10.7 µY en σY2 µY ≈ µXi /µXj ;

2
benaderend 2 2
(cvY ) ≈ (cvXi ) + cvXj
voor Y = Xi /Xj
en ρXi Xj = 0
A.11. VOORWAARDELIJKE VERWACHTINGSWAARDEN VAN FUNCTIES Y = G(XI , XJ ) 11

A.11 Voorwaardelijke verwachtingswaarden

van functies Y = g(Xi , Xj )
A.11.1 E[Y |Xi = xi ] voorwaardelijke verwachtingswaarde
Z ∞ van g(Xi , Xj ) gegeven Xi = xi .
of µY |Xi (xi )
µg(Xi ,Xj )|Xi (xi ) = g(xi , xj )fXj |Xi (xj |xi )dxj
xj =−∞
A.11.2 Var(Y |Xi ) voorwaardelijke variantie van g(Xi , Xj ) gegeven Xi = xi .
Z +∞
of σY2 |Xi (xi ) 2
2
σg(Xi ,Xj )|Xi (xi ) = g(xi , xj )−µg(Xi ,Xj )|Xi (xi ) fXj |Xi (xj |xi )dxj
−∞
A.11.3 µY sequentiële berekening via voorwaardelijke verwachtingswaarden:
!
Z ∞ Z ∞
µY = g(xi , xj )fXj |Xi (xj |xi )dxj fXi (xi )dxi
xi =−∞ xj =−∞
oftewel h i  
µY = E E[g(Xi , Xj )|Xi ] = E µY |Xi (Xi )
 
A.11.4 ~ als
Y0 = g0 X 1) ⇒ σXi Y0 = 0: Xi en Y0 zijn ongecorreleerd, zie nota 1
∀xi : µY0 |Xi (xi ) = 2) ⇒ σh(Xi )Y0 = 0 voor alle functies h(Xi ), zie nota 2
0
A.11.5 voor R is de predictor van Y , gegeven Xi , waarvoor de predictiefout ε een
R = µY |Xi (Xi ) minimale variantie heeft: Y = R + ε
 A.11.3
ε = Y − µY |Xi (Xi )

1)E[R] = E µY |Xi (Xi ) = µY ,
geldt   A.11.3
2)E[ε] = E Y − µY |Xi (Xi ) =  0,
 2 h i
A.11.2
3)Var[ε] = E Y − µY |Xi (Xi ) = E σY2 |Xi (xi ) ,
4) cov[R; ε] = 0 , zie nota 3
A.11.6 σY2 sequentiële berekening door middel van voorwaardelijke verwachtings-
waarden: omdat σY2 = σR+ε 2 2
h = σR + σiε
2
 
σY2 = Var µY |Xi (Xi ) + E σY2 |Xi (Xi ) of
  h i
2
σY2 = Var µg(Xi ,Xj )|Xi (Xi ) + E σg(X i ,Xj )|Xi
(Xi )
A.11.7 voor Xi en Xj µY = µgi (Xi ) µgj (Xj )
onafhankelijk en
Y = gi (Xi )gj (Xj )

Nota’s:
1. cov(Xi , Y0 ) = E[Xi Y0 ] − E[Xi ]E[Y0 ] = E[Xi · E(Y0 |Xi )] − E[Xi ]E[Y0 ].
E[Xi · E(Y0 |Xi )] = E[Xi · 0] = 0 en E[Y0 ] = E[E(Y0 |Xi )] = E[0] = 0. Dus cov(Xi , Y0 ) = 0.
2. zoals in Nota 1 nu met cov(h(Xi ), Y0 ) = E[h(Xi )E(Y0 |Xi )] − E[h(Xi )]E[Y0 ].
3. omdat voor Y0 = Y − µY |Xi (Xi ) en R = h(Xi ) lemma 2) van A.11.4 geldt.
12 FORMULARIUMDEEL A. KANSREKENEN

A.12 Regressielijn van Xj gegeven Xi

A.12.1 µXj |Xi (xi ) regressielijn van Xj gegeven Xi
Z +∞
µXj |Xi (xi ) = E[Xj |Xi = xi ] = xj fXj |Xi (xj |xi )dxj
−∞
2
A.12.2 σX j |Xi
(xi ) variantie van de predictiefout ε = Xj − µXj |Xi (xi )
 2  
σε2 = σX
2
j |Xi
(x i ) = E Xj −µXj |Xi (x i ) X
 i
 = x i
Z +∞  2
= xj −µXj |Xi (xi ) fXj |Xi (xj |xi )dxj
−∞
2
A.12.3 µXj |Xi (xi ) als als σX j |Xi
(xi ) constant is en µXj |Xi (xi ) een lineaire functie van xi :
2
σX (xi ) = c σX
 
2 2
j |Xi µXj |Xi = µXj + ρXi Xj σXj (xi − µXi ); σX j |Xi
= σX j
1 − ρ2Xi Xj
i

A.12.4 Xj = µXj |Xi (Xi ) + ε ∀xi : µε = 0 ⇒ cov(ε, Xi ) = 0; σε2 = σX

2
j |Xi
(xi )

A.13 Bivariate normaalverdeling

 
A.13.1 kansdichtheid bivariaat ~ = (0, 0); σ 2 Z
E[Z] ~ = (1, 1); cov[Z1 ; Z2 ] = ρ12
standaardnormaal  2
z −2ρ12 z1 z2 +z22

fZ1 ,Z2 (z1 , z2 ) = √1 2 exp − 1 2(1−ρ 2 )
2π 1−ρ12 12
 
~ = (µ1 , µ2 ); σ 2 X ~ = σ 2 , σ 2 ; cov(X1 , X2 ) = ρ12 σ1 σ2


A.13.2 kansdichtheid bivariaat E[X] 1 2
normaal 1

x1 −µ1 x2 −µ2

fX1 ,X2 (x1 , x2 ) = σ1 σ2 fZ1 ,Z2 σ1 , σ2

Eigenschappen voor X1 en X2 bivariaat normaal verdeeld

A.13.3 Y=a1 X1 +a2 X2 is normaal verdeeld ∀(a1 , a2 )
A.13.4 Y1 = a1 X1 + a2 X2 is bivariaat normaal verdeeld ∀(a1 , a2 ) en ∀(b1 , b2 )
Y2 = b1 X1 + b2 X2
2
A.13.5 fX2 |X1 is een normaalverdeling met σX 2 |X1
(x1 ) constant en µX2 |X1 (x1 )
een lineaire functie van x1 . Dus is A.12.3 van toepassing.
A.13.6 als ρ12 = 0 dan zijn X1 en X2 onafhankelijk
(X1 , X2 ) is bivariaat normaal verdeeld als
A.13.7 X1 is normaal verdeeld, en (X2 |X1 ) is ∀x1 normaal verdeeld met µ2|1 (x1 ) een lineaire
functie van x1 en σ2|1 (x1 ) constant.
A.13.8 X1 en X2 zijn beide de som van normaal verdeelde toevalsvariabelen, waarvan sommige
eventueel gemeenschappelijk.
A.13.9 X1 en X2 zijn benaderend bivariaat normaal verdeeld, als beide de som zijn van een groot
aantal toevalsvariabelen, waarvan sommige eventueel gemeenschappelijk.
Formulariumdeel B

Statistiek

B.1 Steekproefverdeling van statistieken

Steekproefomvang n voor één populatie; (n1 , n2 ) voor twee populaties
statistiek notatie steekproefverdeling
n
steekproef- 1 X X̄ − µ
B.1.1 X̄ = Xi Z= √ ∼ N (0; 1)
gemiddelde n σ/ n
i=1
X̄ − µ
T = √ ∼ t(n − 1)
S/ n
steekproef- 1 X
2 (n − 1)S 2
B.1.2 S2 = Xi − X̄ X= ∼ χ2 (n − 1)
variantie n−1 i σ2
n1
2 1 X
2
verhouding S1 = X1,i − X̄1
n1 − 1 i=1 S12 /σ12
B.1.3 steekproef- F = ∼ F(n1 − 1; n2 − 1)
1 X
n2 S22 /σ22
varianties
2
S22 = X2,i − X̄2
n2 − 1 i=1
steekproef- M
P̂ = n
B.1.4 proportie n
X nP̂ ∼ Bin(n; p)
van Y = 1 met M = Yi benaderend, voor np > 5 en n(1 − p) > 5,
i=1
Z = √ P̂ −p ∼ N (0; 1)
p(1−p)/n

B.2 Steekproefverdelingen
naam bovenkwantielen verwachtingswaarde variantie
t-verdeling met ν
B.2.1 Kanstabel 2: tα,ν 0 ν−2
ν vrijheidsgraden
χ2 -verdeling met
B.2.2 Kanstabel 3: χ2α,ν ν 2ν
ν vrijheidsgraden
2ν22 (ν1 +ν2 −2)
F -verdeling met ν2 ν1 (ν2 −2)2 (ν2 −4)
B.2.3 Kanstabel 4: fα,ν1 ,ν2 ν2 −2 als ν2 > 2
ν1 en ν2 vrijheidsgraden als ν2 > 4

13
14 FORMULARIUMDEEL B. STATISTIEK

B.3 Eigenschappen van de steekproefverdelingen

ν
X
B.3.1 als Zi ∼ N (0; 1) en onderling onafhankelijk dan is X = Zi2 ∼ χ2 (ν)
i=1
p
B.3.2 als Z ∼ N (0; 1), X ∼ χ2 (ν) en Z en X onafhankelijk, dan is T = Z/ X /ν ∼ t(ν)
B.3.3 als X1 ∼ χ2 (ν1 ), X2 ∼ χ2 (ν2 ), X1 en X2 onafhankelijk dan is
1) X1 + X2 ∼ χ2 (ν1 + ν2 )
2) F = (X1 /ν1 )/(X2 /ν2 ) ∼ F(ν1 ; ν2 )

B.4 Schatten van parameters: notatie en eigenschappen

Op basis van een lukrake steekproef (X1 , . . . , Xn ) met Xi o.o.i.v. volgens Xi ∼ fX (x; θ).
B.4.1 θ̂ = h(X1 , . . . , Xn ) schatter (schattingsmethode) van θ
∗
B.4.2 θ̂ = h(x1 , . . . , xn ) schatting van θ: specifieke uitkomst voor een steekproef
B.4.3 bθ̂ = E[θ̂ − θ] “bias” of vertekening van de schatter θ̂.
B.4.4 als bθ̂ = 0 ∀(n, θ) θ̂ is een zuivere of onvertekende schatter
q
B.4.5 σθ̂ = Var(θ̂) standaardfout (of standaardafwijking) van een zuivere θ̂
B.4.6 M SE(θ̂) gemiddelde kwadratische
h i fout (“Mean Square Error”) van θ̂
2
M SE(θ̂) = E (θ̂ − θ) = Var(θ̂) + b2θ̂
B.4.7 MVUE θ̂ θ̂ is MVUE (“Minimum Variance Unbiased Estimator”)h i als
2 2
b(M V U E θ̂) = 0 en σM V U E θ̂ = min∀θ̂: b(θ̂)=0 σθ̂
BLUE θ̂ van
B.4.8 θ̂i , i = 1, . . . , k θ̂ is BLUE (“Best Linear Unbiased Estimator”) als
met bθ̂i = 0 bθ̂ = 0 en σθ̂2 het minimum is van de onvertekende schatters van de
Pk
vorm θ̂ = i=1 ai θ̂i
BLUE θ̂ met k
X 1/ Var[θ̂i ]
B.4.9 σθ̂i gekend en θ̂BLU E = ai θ̂i met ai =  
n
ρθ̂i θ̂j = 0 ∀j 6= i i=1 X
 1/ Var[θ̂j ]
j=1

B.5 Schatters van parameters van kansverdelingen

kansverdeling θ θ̂ σθ̂2


B.5.1 geometrische verdeling 1/p X̄ (1 − p)/ np2


B.5.2 negatief-binomiaalverdeling 1/p X̄/k (1 − p)/ knp2
B.5.3 binomiaalverdeling p M/n p(1 − p)/n


B.5.4 exponentiële verdeling 1/λ X̄ 1/ nλ2
B.5.5 Poisson-verdeling ν M̄ ν/n
B.5.6 µ X̄ σ 2 /n
normaalverdeling 2 2 4
B.5.7 σ S 2σ /(n − 1)
B.5.8 µ X̃ πσ 2 /(2(n − 1))

Nota: voor de binomiaal verwijst M naar het aantal keer dat Y = 1 in n Bernouilli-experimenten;
voor Poisson verwijst M̄ naar het gemiddelde van Mi (het aantal successen/gebeurtenissen) voor n
onafhankelijke trekkingen uit de Poisson-verdeling met parameter ν.
B.6. BETROUWBAARHEIDSINTERVALLEN: NOTATIE 15

B.6 Betrouwbaarheidsintervallen: notatie

B.6.1 BI afkorting voor betrouwbaarheidsinterval

B.6.2 1z en 2z afkorting voor eenzijdig en tweezijdig
B.6.3 100(1 − α)% betrouwbaarheidsniveau
B.6.4 L1−α (X1 , . . . , Xn ) ondergrens van een 1z 100(1 − α)%-BI van θ:
P [L1−α (X1 , . . . , Xn ) ≤ θ] = 1 − α
B.6.5 U1−α = Lα bovengrens van een 1z 100(1 − α)%-BI van θ:
P [θ ≤ U1−α (X1 , . . . , Xn )] = 1 − α


B.6.6 L1−α/2 ; U1−α/2 [L; U ] is een 2z 100(1 − α)%-BI van θ:
P [L(X1 , . . . , Xn ) ≤ θ ≤ U (X1 , . . . , Xn )] = 1 − α

B.7 Hypothesetesten: notatie

B.7.1 H0 nulhypothese: hypothese betreffende θ waarvan men a priori

uitgaat dat ze waar is
B.7.2 H1 alternatieve hypothese; H1 = (H0 )C
B.7.3 α significantieniveau van de test
B.7.4 H0 : θ = θ0 vs. H1 : θ 6= θ0 2z test (tweezijdige test) voor significant verschil
B.7.5 H0 : θ ≤ θ0 vs. H1 : θ > θ0 1z test voor significant hogere waarde
B.7.6 H0 : θ ≥ θ0 vs. H1 : θ < θ0 1z test voor significant lagere waarde
B.7.7 Y (X1 , . . . , Xn ); FY (y; n, θ); teststatistiek Y ; cumulatieve kansverdeling van Y ;
yα,n,θ (zie nota) α-bovenkwantiel van Y : FY (yα,n,θ ; n, θ) = 1 − α
B.7.8 aanvaardingsgebied A voldoet aan P [Y ∈ A] = 1 − α als H0 waar
is
kritisch gebied C = (y ∈
/ A) 1) voor B.7.4: A = y1−α/2,n,θ0 , yα/2,n,θ0
2) voor B.7.5: A = (y ≤ yα,n,θ0 )
3) voor B.7.6: A = (y ≥ y1−α,n,θ0 )
B.7.9 zwak en sterk besluit 1) zwak besluit als y ∈ A → aanvaard H0
2) sterk besluit als y ∈ C → verwerp H0
B.7.10 type I-fout FI : verwerp H0 als H0 .
P [FI ] = α
B.7.11 type II-fout FII : aanvaard H0 als H1 (i.e. θ = θ1 ).
P [FII ] = β(n, θ1 )= FY (yr ; n, θ1 ) − FY (y` ; n, θ1 )
B.7.12 P -waarde 1) voor B.7.4 en y > y0.5,n,θ0 : 2(1 − FY (y; n, θ0 ))
2) voor B.7.4 en y < y0.5,n,θ0 : 2 FY (y; n, θ0 )
3) voor B.7.5: 1 − FY (y; n, θ0 )
4) voor B.7.6: FY (y; n, θ0 )

∗
Nota: de bovenkwantiel wordt hier aangeduid door yα,n,θ (en niet door yα,n,θ ) conform de conventie voor
de steekproefverdelingen die het meest gebruikt worden in de statistiek (zie ??).
 16

B.8 Lijst van tweezijdige betrouwbaarheidsintervallen [L; U ]

Parameter Schatter Tweezijdig 100(1 − α)%-betrouwbaarheidsinterval

 √ √ 
B.8.1 µ; σ is gekend X̄ X̄ − zα/2 · σ/ n; X̄ + zα/2 · σ/ n
 √ √ 
B.8.2 µ; σ is onbekend X̄ X̄ − t α2 ,n−1 · S/ n; X̄ + t α2 ,n−1 · S/ n
 
n−1 2 n−1 2
B.8.3 σ2 S2 χ2
S ; χ2
S
α/2,n−1 1−α/2,n−1

h i
S12 S2
B.8.4 σ12 /σ22 S12 /S22 · f1−α/2,n2 −1,n1 −1 ; S12 · fα/2,n2 −1,n1 −1
S22 2
 q 2 q 2 
σ σ2 σ σ22
B.8.5 µ1 − µ2 ; σ1 en σ2 gekend X̄1 − X̄2 (X̄1 − X̄2 ) − zα/2 · n11 + n22 ; (X̄1 − X̄2 ) + zα/2 · n11 + n2
h q q i
1
B.8.6 µ1 −µ2 ; σ1 en σ2 onbekend; σ1 = σ2 X̄1 − X̄2 (X̄1 − X̄2 ) − tα/2,n1 +n2 −2 · Sp n11 + n12 ; (X̄1 − X̄2 ) + tα/2,n1 +n2 −2 · Sp n11 + n2 (Nota 1)
 q 2 q 2 
S S2 S S2
B.8.7 µ1 −µ2 ; σ1 en σ2 onbekend; σ1 6= σ2 X̄1 − X̄2 (X̄1 − X̄2 ) − tα/2,ν · n11 + n22 ; (X̄1 − X̄2 ) + tα/2,ν · n11 + n22 (Nota 2)
 √ √ 
B.8.8 µ1 − µ2 ; gepaarde waarnemingen D̄ = X̄1 − X̄2 D̄ − tα/2,n−1 · SD / n; D̄ + tα/2,n−1 · SD / n (Nota 3)
 q q 
B.8.9 proportie p P̂ P̂ − zα/2 · P̂ (1 − P̂ )/n; P̂ + zα/2 · P̂ (1 − P̂ )/n
 q q 
P̂1 ) P̂2 (1−P̂2 ) P̂1 (1−P̂1 ) P̂2 (1−P̂2 )
B.8.10 proportieverschil p1 − p2 P̂1 − P̂2 (P̂1 − P̂2 ) − zα/2 · P̂1 (1−
n1 + n2 ; (P̂ 1 − P̂ 2 ) + zα/2 · n1 + n2

Nota’s:
(n1 −1)S12 +(n2 −1)S22
• Sp2 = n1 +n2 −2 ;
 2  2 
s21 s22 (s /n1 )2 (s22 /n2 )2
• ν≈ n1 + n2 / n1 1 +1 + n2 +1 − 2;

• SD is de steekproefstandaarddeviatie van Di = X1,i − X2,i

FORMULARIUMDEEL B. STATISTIEK
B.9 Lijst van hypothesetesten
Alternatieve
Nulhypothese Teststatistiek hypothese Verwerp H0 als Steekproefgrootte (type II-kans β)

2
H1 : µ 6= µ0 z0 ∈
/ [−zα/2 ; +zα/2 ] 2z test: nβ = σ(zα/2 + zβ )/(µ1 − µ0 )
H0 : µ = µ0 X̄ − µ0
B.9.1 Z0 = √ H1 : µ > µ0 z0 > zα 2
σ gekend σ/ n 1z test: nβ = (σ(zα + zβ )/(µ1 − µ0 ))
of Grafiek 1 (2z test en 1z test)
H1 : µ < µ0 z0 < −zα

H1 : µ 6= µ0 t0 ∈
/ [−tα/2,n−1 ; +tα/2,n−1 ]
H0 : µ = µ0
X̄ − µ0
B.9.2 σ niet gekend T0 = √ H1 : µ > µ0 t0 > tα,n−1 zie Grafiek 2
(zie Nota 1) S/ n
H1 : µ < µ0 t0 < −tα,n−1
B.9. LIJST VAN HYPOTHESETESTEN

H1 : σ 2 6= σ02 χ20 ∈
/ [χ21−α/2,n−1 ; χ2α/2,n−1 ]
2
(n − 1)S
B.9.3 H0 : σ 2 = σ02 X02 = H1 : σ 2 > σ02 χ20 > χ2α,n−1
σ02
H1 : σ 2 < σ02 χ20 < χ21−α,n−1

S12 H1 : σ12 6= σ22 f0 ∈

/ [f1−α/2,n1 −1,n2 −1 ; fα/2,n1 −1,n2 −1 ]
B.9.4 H0 : σ12 = σ22 F0 =
S22
H1 : σ12 > σ22 f0 > fα,n1 −1,n2 −1

 2
H1 : µ1 6= µ2 z0 ∈
/ [−zα/2 ; +zα/2 ] 2z test: nβ = σ12 + σ22 (zα/2 + zβ )/(µ2 − µ1 )
X̄1 − X̄2
H0 : µ1 = µ2
2
B.9.5 Z0 = q 2
σ1 σ22 H1 : µ1 > µ2 z0 > zα 1z test: nβ = σ12 + σ22 [(zα + zβ )/(µ2 − µ1 )] ,
σ1 en σ2 gekend
n1 + n2 |µ1 −µ2 | σ12 +σ22
of Grafiek 1 met d = √ 2 2
en n = σ12 /n1 +σ22 /n2
H1 : µ1 < µ2 z0 < −zα σ1 +σ2
17

Nota 1: dit geval is eveneens van toepassing voor gepaarde waarnemingen. Xi is dan Di = X1,i − X2,i .
 Alternatieve
18

Nulhypothese Teststatistiek hypothese Verwerp H0 als Steekproefgrootte (type II-kans β)

H1 : µ1 6= µ2 t0 ∈
/ [−t α2 ,n1 +n2 −2 ; t α2 ,n1 +n2 −2 ]
H0 : µ1 = µ2 X̄1 − X̄2 als n1 = n2 , dan is nβ = (n∗ + 1)/2
B.9.6 σ1 = σ2 = σ T0 = q
H1 : µ1 > µ2 t0 > tα,n1 +n2 −2 met n∗ bepaald op basis van Grafiek
onbekend (Nota 1) Sp n11 + n12 2 voor d = |µ1 − µ2 |/(2σ)
H1 : µ1 < µ2 t0 < −tα,n1 +n2 −2

H1 : p 6= p0 z0 ∈
/ [−zα/2 ; zα/2 ] 2z test:
H0 : p = p0 P̂ − p0  √ √ 2
zα/2 p0 (1−p0 )+zβ p1 (1−p1 )
B.9.7 Z0 = q
p0 (1−p0 ) H1 : p > p0 z0 > zα nβ = p1 −p0
(benaderend)
n
H1 : p < p0 z0 < −zα 1z test: vervang zα/2 door zα

pt = 2 · min(pt1 , pt2 ) H1 : p 6= p0 pt < α nota: voor de “exacte” test is

H0 : p = p0 P [FI ] < α. Wel staat P [FI ] i.f.v. de
B.9.8 pt1 = P [M ≥ m]; M ∼ Bin(n; p0 ) H1 : p > p0 pt1 < α
(“exact”) ongekende p (wat niet zo is in een
pt2 = P [M ≤ m]; M ∼ Bin(n; p0 ) H1 : p < p0 pt2 < α echt exacte test).

H0 : p1 = p2 H1 : p1 6= p2 |z0 | > zα/2 2z test: q1 = 1 − p1 , q2 = 1 − p2 ,

P̂1 − P̂2 p √ !2
(benaderend) Z0 = r zα/2 (p1 + p2 )(q1 + q2 )/2 + zβ p1 q1 + p2 q2
B.9.9 h
1
i H1 : p1 > p2 z0 > zα nβ =
p1 − p2
2 p̂2 p̂(1 − p̂) n11 +
p̂ = n1np̂11 +n n2
+n2 1z test: vervang zα/2 door zα
H1 : p1 < p2 z0 < −zα

H0 : p1 = p2 pt = 2 · min(pt1 , pt2 ) H1 : p1 6= p2 pt < α

nota: nota B.9.8 geldt hier. Ook
(benaderend “exact”)
B.9.10 pt1 = P [M1 ≥ m1 ],M1 ∼ Bin(m, p) H1 : p1 > p2 pt1 < α veronderstellen we dat ong.
m = m1 + m2
p1 . 20% en p2 . 20%.
p = n1 /(n1 + n2 ) pt2 = P [M1 ≤ m1 ],M1 ∼ Bin(m, p) H1 : p1 < p2 pt2 < α
FORMULARIUMDEEL B. STATISTIEK

Nota 1: als σ1 6= σ2 gebruikt men het benaderend betrouwbaarheidsinterval om de test uit te voeren.
B.10. VERBAND TUSSEN BETROUWBAARHEIDSINTERVALLEN EN HYPOTHESETESTEN 19

B.10 Verband tussen betrouwbaarheidsintervallen

en hypothesetesten (zie nota 1 en 2)
Hypothesetest uitgevoerd op basis van een betrouwbaarheidsinterval
B.10.1 H0 : θ = θ0 vs. H1 : θ 6= θ0 aanvaard H0 als θ0 ∈ [`1−α/2 ; u1−α/2 ]
B.10.2 H0 : θ ≤ θ0 vs. H1 : θ > θ0 aanvaard H0 als θ0 > `1−α
B.10.3 H0 : θ ≥ θ0 vs. H1 : θ < θ0 aanvaard H0 als θ0 < u1−α
Betrouwbaarheidsinterval opgesteld op basis van een hypothesetest
B.10.4 [L1−α/2 ; U1−α/2 ] y = uitkomst van de teststatistiek
  Y in de hypothesetest
(1) (1)
zoek θ0 waarvoor FY y; n, θ0 = 1 − α/2,
 
(2) (2)
zoek θ0 waarvoor FY y; n, θ0 = α/2.
h    i
(1) (2) (1) (2)
[`1−α/2 ; u1−α/2 ] = min θ0 , θ0 ; max θ0 , θ0
 
(1) (2)
B.10.5 L1−α vervang α/2 door α in B.10.4; `1−α = min θ0 , θ0 (nota 3)
 
(1) (2)
B.10.6 U1−α vervang α/2 door α in B.10.4; u1−α = max θ0 , θ0 (nota 3)

Nota’s:
1. gebruik op een examen dit verband niet tenzij het expliciet wordt gevraagd of als er anders geen
oplossing mogelijk is.

2. het resultaat van een hypothesetest uitgevoerd op basis van een betrouwbaarheidsinterval is niet
altijd identiek aan het resultaat van de hypothetest, en omgekeerd geldt hetzelfde.
   
(1) (2)
3. meestal is het snel duidelijk of FY y; n, θ0 = 1 − α/2 dan wel FY y; n, θ0 = α/2 tot de
minimale of maximale θ0 leiden.
Formulariumdeel C

Kanstabellen

Kanstabel C.1 Cumulatieve standaardnormaalverdeling Φ(z)

z 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05 0.06 0.07 0.08 0.09 z
0.0 0.50000 0.50399 0.50798 0.51197 0.51595 0.51994 0.52392 0.52790 0.53188 0.53586 0.0
0.1 0.53983 0.54380 0.54776 0.55172 0.55567 0.55962 0.56356 0.56749 0.57142 0.57535 0.1
0.2 0.57926 0.58317 0.58706 0.59095 0.59483 0.59871 0.60257 0.60642 0.61026 0.61409 0.2
0.3 0.61791 0.62172 0.62552 0.62930 0.63307 0.63683 0.64058 0.64431 0.64803 0.65173 0.3
0.4 0.65542 0.65910 0.66276 0.66640 0.67003 0.67364 0.67724 0.68082 0.68439 0.68793 0.4
0.5 0.69146 0.69497 0.69847 0.70194 0.70540 0.70884 0.71226 0.71566 0.71904 0.72240 0.5
0.6 0.72575 0.72907 0.73237 0.73565 0.73891 0.74215 0.74537 0.74857 0.75175 0.75490 0.6
0.7 0.75804 0.76115 0.76424 0.76730 0.77035 0.77337 0.77637 0.77935 0.78230 0.78524 0.7
0.8 0.78814 0.79103 0.79389 0.79673 0.79955 0.80234 0.80511 0.80785 0.81057 0.81327 0.8
0.9 0.81594 0.81859 0.82121 0.82381 0.82639 0.82894 0.83147 0.83398 0.83646 0.83891 0.9
1.0 0.84134 0.84375 0.84614 0.84849 0.85083 0.85314 0.85543 0.85769 0.85993 0.86214 1.0
1.1 0.86433 0.86650 0.86864 0.87076 0.87286 0.87493 0.87698 0.87900 0.88100 0.88298 1.1
1.2 0.88493 0.88686 0.88877 0.89065 0.89251 0.89435 0.89617 0.89796 0.89973 0.90147 1.2
1.3 0.90320 0.90490 0.90658 0.90824 0.90988 0.91149 0.91309 0.91466 0.91621 0.91774 1.3
1.4 0.91924 0.92073 0.92220 0.92364 0.92507 0.92647 0.92785 0.92922 0.93056 0.93189 1.4
1.5 0.93319 0.93448 0.93574 0.93699 0.93822 0.93943 0.94062 0.94179 0.94295 0.94408 1.5
1.6 0.94520 0.94630 0.94738 0.94845 0.94950 0.95053 0.95154 0.95254 0.95352 0.95449 1.6
1.7 0.95543 0.95637 0.95728 0.95818 0.95907 0.95994 0.96080 0.96164 0.96246 0.96327 1.7
1.8 0.96407 0.96485 0.96562 0.96638 0.96712 0.96784 0.96856 0.96926 0.96995 0.97062 1.8
1.9 0.97128 0.97193 0.97257 0.97320 0.97381 0.97441 0.97500 0.97558 0.97615 0.97670 1.9
2.0 0.97725 0.97778 0.97831 0.97882 0.97932 0.97982 0.98030 0.98077 0.98124 0.98169 2.0
2.1 0.98214 0.98257 0.98300 0.98341 0.98382 0.98422 0.98461 0.98500 0.98537 0.98574 2.1
2.2 0.98610 0.98645 0.98679 0.98713 0.98745 0.98778 0.98809 0.98840 0.98870 0.98899 2.2
2.3 0.98928 0.98956 0.98983 0.99010 0.99036 0.99061 0.99086 0.99111 0.99134 0.99158 2.3
2.4 0.99180 0.99202 0.99224 0.99245 0.99266 0.99286 0.99305 0.99324 0.99343 0.99361 2.4
2.5 0.99379 0.99396 0.99413 0.99430 0.99446 0.99461 0.99477 0.99492 0.99506 0.99520 2.5
2.6 0.99534 0.99547 0.99560 0.99573 0.99585 0.99598 0.99609 0.99621 0.99632 0.99643 2.6
2.7 0.99653 0.99664 0.99674 0.99683 0.99693 0.99702 0.99711 0.99720 0.99728 0.99736 2.7
2.8 0.99744 0.99752 0.99760 0.99767 0.99774 0.99781 0.99788 0.99795 0.99801 0.99807 2.8
2.9 0.99813 0.99819 0.99825 0.99831 0.99836 0.99841 0.99846 0.99851 0.99856 0.99861 2.9
3.0 0.99865 0.99869 0.99874 0.99878 0.99882 0.99886 0.99889 0.99893 0.99896 0.99900 3.0
3.1 0.99903 0.99906 0.99910 0.99913 0.99916 0.99918 0.99921 0.99924 0.99926 0.99929 3.1
3.2 0.99931 0.99934 0.99936 0.99938 0.99940 0.99942 0.99944 0.99946 0.99948 0.99950 3.2
3.3 0.99952 0.99953 0.99955 0.99957 0.99958 0.99960 0.99961 0.99962 0.99964 0.99965 3.3
3.4 0.99966 0.99968 0.99969 0.99970 0.99971 0.99972 0.99973 0.99974 0.99975 0.99976 3.4
3.5 0.99977 0.99978 0.99978 0.99979 0.99980 0.99981 0.99981 0.99982 0.99983 0.99983 3.5
3.6 0.99984 0.99985 0.99985 0.99986 0.99986 0.99987 0.99987 0.99988 0.99988 0.99989 3.6
3.7 0.99989 0.99990 0.99990 0.99990 0.99991 0.99991 0.99992 0.99992 0.99992 0.99992 3.7
3.8 0.99993 0.99993 0.99993 0.99994 0.99994 0.99994 0.99994 0.99995 0.99995 0.99995 3.8
3.9 0.99995 0.99995 0.99996 0.99996 0.99996 0.99996 0.99996 0.99996 0.99997 0.99997 3.9
φ(z)
z √1 exp − 12 z 2 .


Nota’s: Φ(−z) = 1 − Φ(z). Gebruik 1+z 2
φ(z) < 1 − Φ(z) < z
voor hogere z, met φ(z) = 2π

20
C.2. BOVENKWANTIELEN Tα,ν VAN T -VERDELING MET ν VRIJHEIDSGRADEN 21

Kanstabel C.2 Bovenkwantielen tα,ν van T -verdeling

met ν vrijheidsgraden
α
0.4 0.25 0.1 0.05 0.025 0.01 0.005 0.0025 0.001 0.0005
ν
1 0.325 1.000 3.078 6.314 12.71 31.82 63.66 127.3 318.3 636.6
2 0.289 0.816 1.886 2.920 4.303 6.965 9.925 14.09 22.33 31.60
3 0.277 0.765 1.638 2.353 3.182 4.541 5.841 7.453 10.21 12.92
4 0.271 0.741 1.533 2.132 2.776 3.747 4.604 5.598 7.173 8.610
5 0.267 0.727 1.476 2.015 2.571 3.365 4.032 4.773 5.893 6.869
6 0.265 0.718 1.440 1.943 2.447 3.143 3.707 4.317 5.208 5.959
7 0.263 0.711 1.415 1.895 2.365 2.998 3.499 4.029 4.785 5.408
8 0.262 0.706 1.397 1.860 2.306 2.896 3.355 3.833 4.501 5.041
9 0.261 0.703 1.383 1.833 2.262 2.821 3.250 3.690 4.297 4.781
10 0.260 0.700 1.372 1.812 2.228 2.764 3.169 3.581 4.144 4.587
11 0.260 0.697 1.363 1.796 2.201 2.718 3.106 3.497 4.025 4.437
12 0.259 0.695 1.356 1.782 2.179 2.681 3.055 3.428 3.930 4.318
13 0.259 0.694 1.350 1.771 2.160 2.650 3.012 3.372 3.852 4.221
14 0.258 0.692 1.345 1.761 2.145 2.624 2.977 3.326 3.787 4.140
15 0.258 0.691 1.341 1.753 2.131 2.602 2.947 3.286 3.733 4.073
16 0.258 0.690 1.337 1.746 2.120 2.583 2.921 3.252 3.686 4.015
17 0.257 0.689 1.333 1.740 2.110 2.567 2.898 3.222 3.646 3.965
18 0.257 0.688 1.330 1.734 2.101 2.552 2.878 3.197 3.610 3.922
19 0.257 0.688 1.328 1.729 2.093 2.539 2.861 3.174 3.579 3.883
20 0.257 0.687 1.325 1.725 2.086 2.528 2.845 3.153 3.552 3.850
21 0.257 0.686 1.323 1.721 2.080 2.518 2.831 3.135 3.527 3.819
22 0.256 0.686 1.321 1.717 2.074 2.508 2.819 3.119 3.505 3.792
23 0.256 0.685 1.319 1.714 2.069 2.500 2.807 3.104 3.485 3.768
24 0.256 0.685 1.318 1.711 2.064 2.492 2.797 3.091 3.467 3.745
25 0.256 0.684 1.316 1.708 2.060 2.485 2.787 3.078 3.450 3.725
26 0.256 0.684 1.315 1.706 2.056 2.479 2.779 3.067 3.435 3.707
27 0.256 0.684 1.314 1.703 2.052 2.473 2.771 3.057 3.421 3.690
28 0.256 0.683 1.313 1.701 2.048 2.467 2.763 3.047 3.408 3.674
29 0.256 0.683 1.311 1.699 2.045 2.462 2.756 3.038 3.396 3.659
30 0.256 0.683 1.310 1.697 2.042 2.457 2.750 3.030 3.385 3.646
40 0.255 0.681 1.303 1.684 2.021 2.423 2.704 2.971 3.307 3.551
60 0.254 0.679 1.296 1.671 2.000 2.390 2.660 2.915 3.232 3.460
120 0.254 0.677 1.289 1.658 1.980 2.358 2.617 2.860 3.160 3.373
∞ 0.253 0.674 1.282 1.645 1.960 2.326 2.576 2.807 3.090 3.291

Nota’s:

• P [T (α) > tα,ν ] = α;

• t1−α,ν = −tα,ν ;
• zα = tα,∞ .
22 FORMULARIUMDEEL C. KANSTABELLEN

Kanstabel C.3 Bovenkwantielen χ2α,ν van χ2 -verdeling

met ν vrijheidsgraden
α
0.995 0.99 0.975 0.95 0.5 0.1 0.05 0.025 0.01 0.005
ν
1 3.9E-5 1.6E-4 9.8E-4 3.9E-3 0.45 2.71 3.84 5.02 6.63 7.88
2 1.0E-2 2.0E-2 5.1E-2 0.10 1.39 4.61 5.99 7.38 9.21 10.60
3 7.2E-2 0.11 0.22 0.35 2.37 6.25 7.81 9.35 11.34 12.84
4 0.21 0.30 0.48 0.71 3.36 7.78 9.49 11.14 13.28 14.86
5 0.41 0.55 0.83 1.15 4.35 9.24 11.07 12.83 15.09 16.75
6 0.68 0.87 1.24 1.64 5.35 10.64 12.59 14.45 16.81 18.55
7 0.99 1.24 1.69 2.17 6.35 12.02 14.07 16.01 18.48 20.28
8 1.34 1.65 2.18 2.73 7.34 13.36 15.51 17.53 20.09 21.95
9 1.73 2.09 2.70 3.33 8.34 14.68 16.92 19.02 21.67 23.59
10 2.16 2.56 3.25 3.94 9.34 15.99 18.31 20.48 23.21 25.19
11 2.60 3.05 3.82 4.57 10.34 17.28 19.68 21.92 24.72 26.76
12 3.07 3.57 4.40 5.23 11.34 18.55 21.03 23.34 26.22 28.30
13 3.57 4.11 5.01 5.89 12.34 19.81 22.36 24.74 27.69 29.82
14 4.07 4.66 5.63 6.57 13.34 21.06 23.68 26.12 29.14 31.32
15 4.60 5.23 6.26 7.26 14.34 22.31 25.00 27.49 30.58 32.80
16 5.14 5.81 6.91 7.96 15.34 23.54 26.30 28.85 32.00 34.27
17 5.70 6.41 7.56 8.67 16.34 24.77 27.59 30.19 33.41 35.72
18 6.26 7.01 8.23 9.39 17.34 25.99 28.87 31.53 34.81 37.16
19 6.84 7.63 8.91 10.12 18.34 27.20 30.14 32.85 36.19 38.58
20 7.43 8.26 9.59 10.85 19.34 28.41 31.41 34.17 37.57 40.00
21 8.03 8.90 10.28 11.59 20.34 29.62 32.67 35.48 38.93 41.40
22 8.64 9.54 10.98 12.34 21.34 30.81 33.92 36.78 40.29 42.80
23 9.26 10.20 11.69 13.09 22.34 32.01 35.17 38.08 41.64 44.18
24 9.89 10.86 12.40 13.85 23.34 33.20 36.42 39.36 42.98 45.56
25 10.52 11.52 13.12 14.61 24.34 34.38 37.65 40.65 44.31 46.93
26 11.16 12.20 13.84 15.38 25.34 35.56 38.89 41.92 45.64 48.29
27 11.81 12.88 14.57 16.15 26.34 36.74 40.11 43.19 46.96 49.64
28 12.46 13.56 15.31 16.93 27.34 37.92 41.34 44.46 48.28 50.99
29 13.12 14.26 16.05 17.71 28.34 39.09 42.56 45.72 49.59 52.34
30 13.79 14.95 16.79 18.49 29.34 40.26 43.77 46.98 50.89 53.67
40 20.71 22.16 24.43 26.51 39.34 51.81 55.76 59.34 63.69 66.77
50 27.99 29.71 32.36 34.76 49.33 63.17 67.50 71.42 76.15 79.49
60 35.53 37.48 40.48 43.19 59.33 74.40 79.08 83.30 88.38 91.95
70 43.28 45.44 48.76 51.74 69.33 85.53 90.53 95.02 100.4 104.2
80 51.17 53.54 57.15 60.39 79.33 96.58 101.9 106.6 112.3 116.3
90 59.20 61.75 65.65 69.13 89.33 107.6 113.1 118.1 124.1 128.3
100 67.33 70.06 74.22 77.93 99.33 118.5 124.3 129.6 135.8 140.2
150 109.1 112.7 118.0 122.7 149.3 172.6 179.6 185.8 193.2 198.4
200 152.2 156.4 162.7 168.3 199.3 226.0 234.0 241.1 249.4 255.3
√
Nota: χ2α,ν ≈ ν + zα 2ν voor ν > 200.
Kanstabel C.4 Bovenkwantielen fα,ν1 ,ν2 van F -verdeling met (ν1 , ν2 ) vrijheidsgraden
C.4.1 α = 0.25
vrijheidsgraden in teller ν1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 60 120 ∞
1 5.83 7.50 8.20 8.58 8.82 8.98 9.10 9.19 9.26 9.32 9.37 9.41 9.44 9.47 9.49 9.52 9.53 9.55 9.57 9.58 9.59 9.61 9.62 9.63 9.63 9.64 9.65 9.66 9.66 9.67 9.76 9.80 9.85
2 2.57 3.00 3.15 3.23 3.28 3.31 3.34 3.35 3.37 3.38 3.39 3.39 3.40 3.41 3.41 3.41 3.42 3.42 3.42 3.43 3.43 3.43 3.43 3.43 3.44 3.44 3.44 3.44 3.44 3.44 3.46 3.47 3.48
3 2.02 2.28 2.36 2.39 2.41 2.42 2.43 2.44 2.44 2.44 2.45 2.45 2.45 2.45 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.46 2.47 2.47 2.47 2.47
4 1.81 2.00 2.05 2.06 2.07 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08 2.08
5 1.69 1.85 1.88 1.89 1.89 1.89 1.89 1.89 1.89 1.89 1.89 1.89 1.89 1.89 1.89 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.88 1.87 1.87 1.87
6 1.62 1.76 1.78 1.79 1.79 1.78 1.78 1.78 1.77 1.77 1.77 1.77 1.77 1.76 1.76 1.76 1.76 1.76 1.76 1.76 1.76 1.76 1.75 1.75 1.75 1.75 1.75 1.75 1.75 1.75 1.74 1.74 1.74
7 1.57 1.70 1.72 1.72 1.71 1.71 1.70 1.70 1.69 1.69 1.69 1.68 1.68 1.68 1.68 1.68 1.67 1.67 1.67 1.67 1.67 1.67 1.67 1.67 1.67 1.67 1.67 1.66 1.66 1.66 1.65 1.65 1.65
8 1.54 1.66 1.67 1.66 1.66 1.65 1.64 1.64 1.63 1.63 1.63 1.62 1.62 1.62 1.62 1.62 1.61 1.61 1.61 1.61 1.61 1.61 1.61 1.60 1.60 1.60 1.60 1.60 1.60 1.60 1.59 1.58 1.58
9 1.51 1.62 1.63 1.63 1.62 1.61 1.60 1.60 1.59 1.59 1.58 1.58 1.58 1.57 1.57 1.57 1.57 1.56 1.56 1.56 1.56 1.56 1.56 1.56 1.55 1.55 1.55 1.55 1.55 1.55 1.54 1.53 1.53
10 1.49 1.60 1.60 1.59 1.59 1.58 1.57 1.56 1.56 1.55 1.55 1.54 1.54 1.54 1.53 1.53 1.53 1.53 1.53 1.52 1.52 1.52 1.52 1.52 1.52 1.52 1.51 1.51 1.51 1.51 1.50 1.49 1.48
11 1.47 1.58 1.58 1.57 1.56 1.55 1.54 1.53 1.53 1.52 1.52 1.51 1.51 1.51 1.50 1.50 1.50 1.50 1.49 1.49 1.49 1.49 1.49 1.49 1.49 1.48 1.48 1.48 1.48 1.48 1.47 1.46 1.45
12 1.46 1.56 1.56 1.55 1.54 1.53 1.52 1.51 1.51 1.50 1.49 1.49 1.49 1.48 1.48 1.48 1.47 1.47 1.47 1.47 1.47 1.46 1.46 1.46 1.46 1.46 1.46 1.46 1.46 1.45 1.44 1.43 1.42
13 1.45 1.55 1.55 1.53 1.52 1.51 1.50 1.49 1.49 1.48 1.47 1.47 1.47 1.46 1.46 1.46 1.45 1.45 1.45 1.45 1.44 1.44 1.44 1.44 1.44 1.44 1.44 1.43 1.43 1.43 1.42 1.41 1.40
14 1.44 1.53 1.53 1.52 1.51 1.50 1.49 1.48 1.47 1.46 1.46 1.45 1.45 1.44 1.44 1.44 1.44 1.43 1.43 1.43 1.43 1.42 1.42 1.42 1.42 1.42 1.42 1.42 1.41 1.41 1.40 1.39 1.38
15 1.43 1.52 1.52 1.51 1.49 1.48 1.47 1.46 1.46 1.45 1.44 1.44 1.43 1.43 1.43 1.42 1.42 1.42 1.41 1.41 1.41 1.41 1.41 1.41 1.40 1.40 1.40 1.40 1.40 1.40 1.38 1.37 1.36
16 1.42 1.51 1.51 1.50 1.48 1.47 1.46 1.45 1.44 1.44 1.43 1.43 1.42 1.42 1.41 1.41 1.41 1.40 1.40 1.40 1.40 1.39 1.39 1.39 1.39 1.39 1.39 1.39 1.38 1.38 1.36 1.35 1.34
17 1.42 1.51 1.50 1.49 1.47 1.46 1.45 1.44 1.43 1.43 1.42 1.41 1.41 1.41 1.40 1.40 1.39 1.39 1.39 1.39 1.38 1.38 1.38 1.38 1.38 1.38 1.37 1.37 1.37 1.37 1.35 1.34 1.33
18 1.41 1.50 1.49 1.48 1.46 1.45 1.44 1.43 1.42 1.42 1.41 1.40 1.40 1.40 1.39 1.39 1.38 1.38 1.38 1.38 1.37 1.37 1.37 1.37 1.37 1.36 1.36 1.36 1.36 1.36 1.34 1.33 1.32
19 1.41 1.49 1.49 1.47 1.46 1.44 1.43 1.42 1.41 1.41 1.40 1.40 1.39 1.39 1.38 1.38 1.37 1.37 1.37 1.37 1.36 1.36 1.36 1.36 1.36 1.35 1.35 1.35 1.35 1.35 1.33 1.32 1.30
20 1.40 1.49 1.48 1.47 1.45 1.44 1.43 1.42 1.41 1.40 1.39 1.39 1.38 1.38 1.37 1.37 1.37 1.36 1.36 1.36 1.36 1.35 1.35 1.35 1.35 1.35 1.34 1.34 1.34 1.34 1.32 1.31 1.29
21 1.40 1.48 1.48 1.46 1.44 1.43 1.42 1.41 1.40 1.39 1.39 1.38 1.37 1.37 1.37 1.36 1.36 1.36 1.35 1.35 1.35 1.35 1.34 1.34 1.34 1.34 1.34 1.33 1.33 1.33 1.31 1.30 1.28
22 1.40 1.48 1.47 1.45 1.44 1.42 1.41 1.40 1.39 1.39 1.38 1.37 1.37 1.36 1.36 1.36 1.35 1.35 1.35 1.34 1.34 1.34 1.34 1.33 1.33 1.33 1.33 1.33 1.33 1.32 1.30 1.29 1.28

vrijheidsgraden in noemer ν2
23 1.39 1.47 1.47 1.45 1.43 1.42 1.41 1.40 1.39 1.38 1.37 1.37 1.36 1.36 1.35 1.35 1.35 1.34 1.34 1.34 1.33 1.33 1.33 1.33 1.33 1.32 1.32 1.32 1.32 1.32 1.30 1.28 1.27
24 1.39 1.47 1.46 1.44 1.43 1.41 1.40 1.39 1.38 1.38 1.37 1.36 1.36 1.35 1.35 1.34 1.34 1.34 1.33 1.33 1.33 1.33 1.32 1.32 1.32 1.32 1.32 1.31 1.31 1.31 1.29 1.28 1.26
25 1.39 1.47 1.46 1.44 1.42 1.41 1.40 1.39 1.38 1.37 1.36 1.36 1.35 1.35 1.34 1.34 1.33 1.33 1.33 1.33 1.32 1.32 1.32 1.32 1.31 1.31 1.31 1.31 1.31 1.31 1.28 1.27 1.25
26 1.38 1.46 1.45 1.44 1.42 1.41 1.39 1.38 1.37 1.37 1.36 1.35 1.35 1.34 1.34 1.33 1.33 1.33 1.32 1.32 1.32 1.32 1.31 1.31 1.31 1.31 1.30 1.30 1.30 1.30 1.28 1.26 1.25
27 1.38 1.46 1.45 1.43 1.42 1.40 1.39 1.38 1.37 1.36 1.35 1.35 1.34 1.34 1.33 1.33 1.33 1.32 1.32 1.32 1.31 1.31 1.31 1.31 1.30 1.30 1.30 1.30 1.30 1.30 1.27 1.26 1.24
28 1.38 1.46 1.45 1.43 1.41 1.40 1.39 1.38 1.37 1.36 1.35 1.34 1.34 1.33 1.33 1.32 1.32 1.32 1.31 1.31 1.31 1.31 1.30 1.30 1.30 1.30 1.30 1.29 1.29 1.29 1.27 1.25 1.24
29 1.38 1.45 1.45 1.43 1.41 1.40 1.38 1.37 1.36 1.35 1.35 1.34 1.33 1.33 1.32 1.32 1.32 1.31 1.31 1.31 1.30 1.30 1.30 1.30 1.30 1.29 1.29 1.29 1.29 1.29 1.26 1.25 1.23
30 1.38 1.45 1.44 1.42 1.41 1.39 1.38 1.37 1.36 1.35 1.34 1.34 1.33 1.33 1.32 1.32 1.31 1.31 1.31 1.30 1.30 1.30 1.30 1.29 1.29 1.29 1.29 1.29 1.28 1.28 1.26 1.24 1.23
60 1.35 1.42 1.41 1.38 1.37 1.35 1.33 1.32 1.31 1.30 1.29 1.29 1.28 1.27 1.27 1.26 1.26 1.26 1.25 1.25 1.24 1.24 1.24 1.24 1.23 1.23 1.23 1.23 1.22 1.22 1.19 1.17 1.15
120 1.34 1.40 1.39 1.37 1.35 1.33 1.31 1.30 1.29 1.28 1.27 1.26 1.26 1.25 1.24 1.24 1.23 1.23 1.22 1.22 1.22 1.21 1.21 1.21 1.20 1.20 1.20 1.20 1.19 1.19 1.16 1.13 1.10
C.4. BOVENKWANTIELEN Fα,ν1 ,ν2 VAN F -VERDELING MET (ν1 , ν2 ) VRIJHEIDSGRADEN

∞ 1.32 1.39 1.37 1.35 1.33 1.31 1.29 1.28 1.27 1.25 1.25 1.24 1.23 1.22 1.22 1.21 1.21 1.20 1.20 1.19 1.19 1.18 1.18 1.18 1.17 1.17 1.17 1.17 1.16 1.16 1.12 1.08 1.00
23

Nota: f1−α,ν1 ,ν2 = 1/fα,ν2 ,ν1 ; fα,ν1 ,∞ = χ2α,ν1 /ν1 ; fα,∞,ν2 = ν2 /χ21−α,ν2
 24

C.4.2 α = 0.10
vrijheidsgraden in teller ν1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 60 120 ∞
1 39.9 49.5 53.6 55.8 57.2 58.2 58.9 59.4 59.9 60.2 60.5 60.7 60.9 61.1 61.2 61.3 61.5 61.6 61.7 61.7 61.8 61.9 61.9 62.0 62.1 62.1 62.1 62.2 62.2 62.3 62.8 63.1 63.3
2 8.53 9.00 9.16 9.24 9.29 9.33 9.35 9.37 9.38 9.39 9.40 9.41 9.41 9.42 9.42 9.43 9.43 9.44 9.44 9.44 9.44 9.45 9.45 9.45 9.45 9.45 9.45 9.46 9.46 9.46 9.47 9.48 9.49
3 5.54 5.46 5.39 5.34 5.31 5.28 5.27 5.25 5.24 5.23 5.22 5.22 5.21 5.20 5.20 5.20 5.19 5.19 5.19 5.18 5.18 5.18 5.18 5.18 5.17 5.17 5.17 5.17 5.17 5.17 5.15 5.14 5.13
4 4.54 4.32 4.19 4.11 4.05 4.01 3.98 3.95 3.94 3.92 3.91 3.90 3.89 3.88 3.87 3.86 3.86 3.85 3.85 3.84 3.84 3.84 3.83 3.83 3.83 3.83 3.82 3.82 3.82 3.82 3.79 3.78 3.76
5 4.06 3.78 3.62 3.52 3.45 3.40 3.37 3.34 3.32 3.30 3.28 3.27 3.26 3.25 3.24 3.23 3.22 3.22 3.21 3.21 3.20 3.20 3.19 3.19 3.19 3.18 3.18 3.18 3.18 3.17 3.14 3.12 3.10
6 3.78 3.46 3.29 3.18 3.11 3.05 3.01 2.98 2.96 2.94 2.92 2.90 2.89 2.88 2.87 2.86 2.85 2.85 2.84 2.84 2.83 2.83 2.82 2.82 2.81 2.81 2.81 2.81 2.80 2.80 2.76 2.74 2.72
7 3.59 3.26 3.07 2.96 2.88 2.83 2.78 2.75 2.72 2.70 2.68 2.67 2.65 2.64 2.63 2.62 2.61 2.61 2.60 2.59 2.59 2.58 2.58 2.58 2.57 2.57 2.56 2.56 2.56 2.56 2.51 2.49 2.47
8 3.46 3.11 2.92 2.81 2.73 2.67 2.62 2.59 2.56 2.54 2.52 2.50 2.49 2.48 2.46 2.45 2.45 2.44 2.43 2.42 2.42 2.41 2.41 2.40 2.40 2.40 2.39 2.39 2.39 2.38 2.34 2.32 2.29
9 3.36 3.01 2.81 2.69 2.61 2.55 2.51 2.47 2.44 2.42 2.40 2.38 2.36 2.35 2.34 2.33 2.32 2.31 2.30 2.30 2.29 2.29 2.28 2.28 2.27 2.27 2.26 2.26 2.26 2.25 2.21 2.18 2.16
10 3.29 2.92 2.73 2.61 2.52 2.46 2.41 2.38 2.35 2.32 2.30 2.28 2.27 2.26 2.24 2.23 2.22 2.22 2.21 2.20 2.19 2.19 2.18 2.18 2.17 2.17 2.17 2.16 2.16 2.16 2.11 2.08 2.06
11 3.23 2.86 2.66 2.54 2.45 2.39 2.34 2.30 2.27 2.25 2.23 2.21 2.19 2.18 2.17 2.16 2.15 2.14 2.13 2.12 2.12 2.11 2.11 2.10 2.10 2.09 2.09 2.08 2.08 2.08 2.03 2.00 1.97
12 3.18 2.81 2.61 2.48 2.39 2.33 2.28 2.24 2.21 2.19 2.17 2.15 2.13 2.12 2.10 2.09 2.08 2.08 2.07 2.06 2.05 2.05 2.04 2.04 2.03 2.03 2.02 2.02 2.01 2.01 1.96 1.93 1.90
13 3.14 2.76 2.56 2.43 2.35 2.28 2.23 2.20 2.16 2.14 2.12 2.10 2.08 2.07 2.05 2.04 2.03 2.02 2.01 2.01 2.00 1.99 1.99 1.98 1.98 1.97 1.97 1.96 1.96 1.96 1.90 1.88 1.85
14 3.10 2.73 2.52 2.39 2.31 2.24 2.19 2.15 2.12 2.10 2.07 2.05 2.04 2.02 2.01 2.00 1.99 1.98 1.97 1.96 1.96 1.95 1.94 1.94 1.93 1.93 1.92 1.92 1.92 1.91 1.86 1.83 1.80
15 3.07 2.70 2.49 2.36 2.27 2.21 2.16 2.12 2.09 2.06 2.04 2.02 2.00 1.99 1.97 1.96 1.95 1.94 1.93 1.92 1.92 1.91 1.90 1.90 1.89 1.89 1.88 1.88 1.88 1.87 1.82 1.79 1.76
16 3.05 2.67 2.46 2.33 2.24 2.18 2.13 2.09 2.06 2.03 2.01 1.99 1.97 1.95 1.94 1.93 1.92 1.91 1.90 1.89 1.88 1.88 1.87 1.87 1.86 1.86 1.85 1.85 1.84 1.84 1.78 1.75 1.72
17 3.03 2.64 2.44 2.31 2.22 2.15 2.10 2.06 2.03 2.00 1.98 1.96 1.94 1.93 1.91 1.90 1.89 1.88 1.87 1.86 1.86 1.85 1.84 1.84 1.83 1.83 1.82 1.82 1.81 1.81 1.75 1.72 1.69
18 3.01 2.62 2.42 2.29 2.20 2.13 2.08 2.04 2.00 1.98 1.95 1.93 1.92 1.90 1.89 1.87 1.86 1.85 1.84 1.84 1.83 1.82 1.82 1.81 1.80 1.80 1.80 1.79 1.79 1.78 1.72 1.69 1.66
19 2.99 2.61 2.40 2.27 2.18 2.11 2.06 2.02 1.98 1.96 1.93 1.91 1.89 1.88 1.86 1.85 1.84 1.83 1.82 1.81 1.81 1.80 1.79 1.79 1.78 1.78 1.77 1.77 1.76 1.76 1.70 1.67 1.63
20 2.97 2.59 2.38 2.25 2.16 2.09 2.04 2.00 1.96 1.94 1.91 1.89 1.87 1.86 1.84 1.83 1.82 1.81 1.80 1.79 1.79 1.78 1.77 1.77 1.76 1.76 1.75 1.75 1.74 1.74 1.68 1.64 1.61
21 2.96 2.57 2.36 2.23 2.14 2.08 2.02 1.98 1.95 1.92 1.90 1.87 1.86 1.84 1.83 1.81 1.80 1.79 1.78 1.78 1.77 1.76 1.75 1.75 1.74 1.74 1.73 1.73 1.72 1.72 1.66 1.62 1.59

vrijheidsgraden in noemer ν2
22 2.95 2.56 2.35 2.22 2.13 2.06 2.01 1.97 1.93 1.90 1.88 1.86 1.84 1.83 1.81 1.80 1.79 1.78 1.77 1.76 1.75 1.74 1.74 1.73 1.73 1.72 1.72 1.71 1.71 1.70 1.64 1.60 1.57
23 2.94 2.55 2.34 2.21 2.11 2.05 1.99 1.95 1.92 1.89 1.87 1.84 1.83 1.81 1.80 1.78 1.77 1.76 1.75 1.74 1.74 1.73 1.72 1.72 1.71 1.70 1.70 1.69 1.69 1.69 1.62 1.59 1.55
24 2.93 2.54 2.33 2.19 2.10 2.04 1.98 1.94 1.91 1.88 1.85 1.83 1.81 1.80 1.78 1.77 1.76 1.75 1.74 1.73 1.72 1.71 1.71 1.70 1.70 1.69 1.69 1.68 1.68 1.67 1.61 1.57 1.53
25 2.92 2.53 2.32 2.18 2.09 2.02 1.97 1.93 1.89 1.87 1.84 1.82 1.80 1.79 1.77 1.76 1.75 1.74 1.73 1.72 1.71 1.70 1.70 1.69 1.68 1.68 1.67 1.67 1.66 1.66 1.59 1.56 1.52
26 2.91 2.52 2.31 2.17 2.08 2.01 1.96 1.92 1.88 1.86 1.83 1.81 1.79 1.77 1.76 1.75 1.73 1.72 1.71 1.71 1.70 1.69 1.68 1.68 1.67 1.67 1.66 1.66 1.65 1.65 1.58 1.54 1.50
27 2.90 2.51 2.30 2.17 2.07 2.00 1.95 1.91 1.87 1.85 1.82 1.80 1.78 1.76 1.75 1.74 1.72 1.71 1.70 1.70 1.69 1.68 1.67 1.67 1.66 1.65 1.65 1.64 1.64 1.64 1.57 1.53 1.49
28 2.89 2.50 2.29 2.16 2.06 2.00 1.94 1.90 1.87 1.84 1.81 1.79 1.77 1.75 1.74 1.73 1.71 1.70 1.69 1.69 1.68 1.67 1.66 1.66 1.65 1.64 1.64 1.63 1.63 1.63 1.56 1.52 1.48
29 2.89 2.50 2.28 2.15 2.06 1.99 1.93 1.89 1.86 1.83 1.80 1.78 1.76 1.75 1.73 1.72 1.71 1.69 1.68 1.68 1.67 1.66 1.65 1.65 1.64 1.63 1.63 1.62 1.62 1.62 1.55 1.51 1.47
30 2.88 2.49 2.28 2.14 2.05 1.98 1.93 1.88 1.85 1.82 1.79 1.77 1.75 1.74 1.72 1.71 1.70 1.69 1.68 1.67 1.66 1.65 1.64 1.64 1.63 1.63 1.62 1.62 1.61 1.61 1.54 1.50 1.46
60 2.79 2.39 2.18 2.04 1.95 1.87 1.82 1.77 1.74 1.71 1.68 1.66 1.64 1.62 1.60 1.59 1.58 1.56 1.55 1.54 1.53 1.53 1.52 1.51 1.50 1.50 1.49 1.49 1.48 1.48 1.40 1.35 1.29
120 2.75 2.35 2.13 1.99 1.90 1.82 1.77 1.72 1.68 1.65 1.63 1.60 1.58 1.56 1.55 1.53 1.52 1.50 1.49 1.48 1.47 1.46 1.46 1.45 1.44 1.43 1.43 1.42 1.41 1.41 1.32 1.26 1.19
∞ 2.71 2.30 2.08 1.94 1.85 1.77 1.72 1.67 1.63 1.60 1.57 1.55 1.52 1.50 1.49 1.47 1.46 1.44 1.43 1.42 1.41 1.40 1.39 1.38 1.38 1.37 1.36 1.35 1.35 1.34 1.24 1.17 1.00
FORMULARIUMDEEL C. KANSTABELLEN
C.4.3 α = 0.05
vrijheidsgraden in teller ν1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 60 120 ∞
1 161 199 216 225 230 234 237 239 241 242 243 244 245 245 246 246 247 247 248 248 248 249 249 249 249 249 250 250 250 250 252 253 254
2 18.5 19.0 19.2 19.2 19.3 19.3 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.4 19.5 19.5 19.5 19.5 19.5 19.5 19.5 19.5 19.5 19.5 19.5 19.5
3 10.1 9.55 9.28 9.12 9.01 8.94 8.89 8.85 8.81 8.79 8.76 8.74 8.73 8.71 8.70 8.69 8.68 8.67 8.67 8.66 8.65 8.65 8.64 8.64 8.63 8.63 8.63 8.62 8.62 8.62 8.57 8.55 8.53
4 7.71 6.94 6.59 6.39 6.26 6.16 6.09 6.04 6.00 5.96 5.94 5.91 5.89 5.87 5.86 5.84 5.83 5.82 5.81 5.80 5.79 5.79 5.78 5.77 5.77 5.76 5.76 5.75 5.75 5.75 5.69 5.66 5.63
5 6.61 5.79 5.41 5.19 5.05 4.95 4.88 4.82 4.77 4.74 4.70 4.68 4.66 4.64 4.62 4.60 4.59 4.58 4.57 4.56 4.55 4.54 4.53 4.53 4.52 4.52 4.51 4.50 4.50 4.50 4.43 4.40 4.36
6 5.99 5.14 4.76 4.53 4.39 4.28 4.21 4.15 4.10 4.06 4.03 4.00 3.98 3.96 3.94 3.92 3.91 3.90 3.88 3.87 3.86 3.86 3.85 3.84 3.83 3.83 3.82 3.82 3.81 3.81 3.74 3.70 3.67
7 5.59 4.74 4.35 4.12 3.97 3.87 3.79 3.73 3.68 3.64 3.60 3.57 3.55 3.53 3.51 3.49 3.48 3.47 3.46 3.44 3.43 3.43 3.42 3.41 3.40 3.40 3.39 3.39 3.38 3.38 3.30 3.27 3.23
8 5.32 4.46 4.07 3.84 3.69 3.58 3.50 3.44 3.39 3.35 3.31 3.28 3.26 3.24 3.22 3.20 3.19 3.17 3.16 3.15 3.14 3.13 3.12 3.12 3.11 3.10 3.10 3.09 3.08 3.08 3.01 2.97 2.93
9 5.12 4.26 3.86 3.63 3.48 3.37 3.29 3.23 3.18 3.14 3.10 3.07 3.05 3.03 3.01 2.99 2.97 2.96 2.95 2.94 2.93 2.92 2.91 2.90 2.89 2.89 2.88 2.87 2.87 2.86 2.79 2.75 2.71
10 4.96 4.10 3.71 3.48 3.33 3.22 3.14 3.07 3.02 2.98 2.94 2.91 2.89 2.86 2.85 2.83 2.81 2.80 2.79 2.77 2.76 2.75 2.75 2.74 2.73 2.72 2.72 2.71 2.70 2.70 2.62 2.58 2.54
11 4.84 3.98 3.59 3.36 3.20 3.09 3.01 2.95 2.90 2.85 2.82 2.79 2.76 2.74 2.72 2.70 2.69 2.67 2.66 2.65 2.64 2.63 2.62 2.61 2.60 2.59 2.59 2.58 2.58 2.57 2.49 2.45 2.40
12 4.75 3.89 3.49 3.26 3.11 3.00 2.91 2.85 2.80 2.75 2.72 2.69 2.66 2.64 2.62 2.60 2.58 2.57 2.56 2.54 2.53 2.52 2.51 2.51 2.50 2.49 2.48 2.48 2.47 2.47 2.38 2.34 2.30
13 4.67 3.81 3.41 3.18 3.03 2.92 2.83 2.77 2.71 2.67 2.63 2.60 2.58 2.55 2.53 2.51 2.50 2.48 2.47 2.46 2.45 2.44 2.43 2.42 2.41 2.41 2.40 2.39 2.39 2.38 2.30 2.25 2.21
14 4.60 3.74 3.34 3.11 2.96 2.85 2.76 2.70 2.65 2.60 2.57 2.53 2.51 2.48 2.46 2.44 2.43 2.41 2.40 2.39 2.38 2.37 2.36 2.35 2.34 2.33 2.33 2.32 2.31 2.31 2.22 2.18 2.13
15 4.54 3.68 3.29 3.06 2.90 2.79 2.71 2.64 2.59 2.54 2.51 2.48 2.45 2.42 2.40 2.38 2.37 2.35 2.34 2.33 2.32 2.31 2.30 2.29 2.28 2.27 2.27 2.26 2.25 2.25 2.16 2.11 2.07
16 4.49 3.63 3.24 3.01 2.85 2.74 2.66 2.59 2.54 2.49 2.46 2.42 2.40 2.37 2.35 2.33 2.32 2.30 2.29 2.28 2.26 2.25 2.24 2.24 2.23 2.22 2.21 2.21 2.20 2.19 2.11 2.06 2.01
17 4.45 3.59 3.20 2.96 2.81 2.70 2.61 2.55 2.49 2.45 2.41 2.38 2.35 2.33 2.31 2.29 2.27 2.26 2.24 2.23 2.22 2.21 2.20 2.19 2.18 2.17 2.17 2.16 2.15 2.15 2.06 2.01 1.96
18 4.41 3.55 3.16 2.93 2.77 2.66 2.58 2.51 2.46 2.41 2.37 2.34 2.31 2.29 2.27 2.25 2.23 2.22 2.20 2.19 2.18 2.17 2.16 2.15 2.14 2.13 2.13 2.12 2.11 2.11 2.02 1.97 1.92
19 4.38 3.52 3.13 2.90 2.74 2.63 2.54 2.48 2.42 2.38 2.34 2.31 2.28 2.26 2.23 2.21 2.20 2.18 2.17 2.16 2.14 2.13 2.12 2.11 2.11 2.10 2.09 2.08 2.08 2.07 1.98 1.93 1.88
20 4.35 3.49 3.10 2.87 2.71 2.60 2.51 2.45 2.39 2.35 2.31 2.28 2.25 2.22 2.20 2.18 2.17 2.15 2.14 2.12 2.11 2.10 2.09 2.08 2.07 2.07 2.06 2.05 2.05 2.04 1.95 1.90 1.84
21 4.32 3.47 3.07 2.84 2.68 2.57 2.49 2.42 2.37 2.32 2.28 2.25 2.22 2.20 2.18 2.16 2.14 2.12 2.11 2.10 2.08 2.07 2.06 2.05 2.05 2.04 2.03 2.02 2.02 2.01 1.92 1.87 1.81

vrijheidsgraden in noemer ν2
22 4.30 3.44 3.05 2.82 2.66 2.55 2.46 2.40 2.34 2.30 2.26 2.23 2.20 2.17 2.15 2.13 2.11 2.10 2.08 2.07 2.06 2.05 2.04 2.03 2.02 2.01 2.00 2.00 1.99 1.98 1.89 1.84 1.78
23 4.28 3.42 3.03 2.80 2.64 2.53 2.44 2.37 2.32 2.27 2.24 2.20 2.18 2.15 2.13 2.11 2.09 2.08 2.06 2.05 2.04 2.02 2.01 2.01 2.00 1.99 1.98 1.97 1.97 1.96 1.86 1.81 1.76
24 4.26 3.40 3.01 2.78 2.62 2.51 2.42 2.36 2.30 2.25 2.22 2.18 2.15 2.13 2.11 2.09 2.07 2.05 2.04 2.03 2.01 2.00 1.99 1.98 1.97 1.97 1.96 1.95 1.95 1.94 1.84 1.79 1.73
25 4.24 3.39 2.99 2.76 2.60 2.49 2.40 2.34 2.28 2.24 2.20 2.16 2.14 2.11 2.09 2.07 2.05 2.04 2.02 2.01 2.00 1.98 1.97 1.96 1.96 1.95 1.94 1.93 1.93 1.92 1.82 1.77 1.71
26 4.23 3.37 2.98 2.74 2.59 2.47 2.39 2.32 2.27 2.22 2.18 2.15 2.12 2.09 2.07 2.05 2.03 2.02 2.00 1.99 1.98 1.97 1.96 1.95 1.94 1.93 1.92 1.91 1.91 1.90 1.80 1.75 1.69
27 4.21 3.35 2.96 2.73 2.57 2.46 2.37 2.31 2.25 2.20 2.17 2.13 2.10 2.08 2.06 2.04 2.02 2.00 1.99 1.97 1.96 1.95 1.94 1.93 1.92 1.91 1.90 1.90 1.89 1.88 1.79 1.73 1.67
28 4.20 3.34 2.95 2.71 2.56 2.45 2.36 2.29 2.24 2.19 2.15 2.12 2.09 2.06 2.04 2.02 2.00 1.99 1.97 1.96 1.95 1.93 1.92 1.91 1.91 1.90 1.89 1.88 1.88 1.87 1.77 1.71 1.65
29 4.18 3.33 2.93 2.70 2.55 2.43 2.35 2.28 2.22 2.18 2.14 2.10 2.08 2.05 2.03 2.01 1.99 1.97 1.96 1.94 1.93 1.92 1.91 1.90 1.89 1.88 1.88 1.87 1.86 1.85 1.75 1.70 1.64
30 4.17 3.32 2.92 2.69 2.53 2.42 2.33 2.27 2.21 2.16 2.13 2.09 2.06 2.04 2.01 1.99 1.98 1.96 1.95 1.93 1.92 1.91 1.90 1.89 1.88 1.87 1.86 1.85 1.85 1.84 1.74 1.68 1.62
60 4.00 3.15 2.76 2.53 2.37 2.25 2.17 2.10 2.04 1.99 1.95 1.92 1.89 1.86 1.84 1.82 1.80 1.78 1.76 1.75 1.73 1.72 1.71 1.70 1.69 1.68 1.67 1.66 1.66 1.65 1.53 1.47 1.39
120 3.92 3.07 2.68 2.45 2.29 2.18 2.09 2.02 1.96 1.91 1.87 1.83 1.80 1.78 1.75 1.73 1.71 1.69 1.67 1.66 1.64 1.63 1.62 1.61 1.60 1.59 1.58 1.57 1.56 1.55 1.43 1.35 1.25
C.4. BOVENKWANTIELEN Fα,ν1 ,ν2 VAN F -VERDELING MET (ν1 , ν2 ) VRIJHEIDSGRADEN

∞ 3.84 3.00 2.60 2.37 2.21 2.10 2.01 1.94 1.88 1.83 1.79 1.75 1.72 1.69 1.67 1.64 1.62 1.60 1.59 1.57 1.56 1.54 1.53 1.52 1.51 1.50 1.49 1.48 1.47 1.46 1.32 1.22 1.00
25
 26

C.4.4 α = 0.025
vrijheidsgraden in teller ν1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 60 120 ∞
1 648 799 864 900 922 937 948 957 963 969 973 977 980 983 985 987 989 990 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1000 1001 1001 1010 1014 1018
2 38.5 39.0 39.2 39.2 39.3 39.3 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.4 39.5 39.5 39.5 39.5 39.5 39.5 39.5 39.5 39.5 39.5 39.5 39.5 39.5
3 17.4 16.0 15.4 15.1 14.9 14.7 14.6 14.5 14.5 14.4 14.4 14.3 14.3 14.3 14.3 14.2 14.2 14.2 14.2 14.2 14.2 14.1 14.1 14.1 14.1 14.1 14.1 14.1 14.1 14.1 14.0 13.9 13.9
4 12.2 10.6 9.98 9.60 9.36 9.20 9.07 8.98 8.90 8.84 8.79 8.75 8.71 8.68 8.66 8.63 8.61 8.59 8.58 8.56 8.55 8.53 8.52 8.51 8.50 8.49 8.48 8.48 8.47 8.46 8.36 8.31 8.26
5 10.0 8.43 7.76 7.39 7.15 6.98 6.85 6.76 6.68 6.62 6.57 6.52 6.49 6.46 6.43 6.40 6.38 6.36 6.34 6.33 6.31 6.30 6.29 6.28 6.27 6.26 6.25 6.24 6.23 6.23 6.12 6.07 6.02
6 8.81 7.26 6.60 6.23 5.99 5.82 5.70 5.60 5.52 5.46 5.41 5.37 5.33 5.30 5.27 5.24 5.22 5.20 5.18 5.17 5.15 5.14 5.13 5.12 5.11 5.10 5.09 5.08 5.07 5.07 4.96 4.90 4.85
7 8.07 6.54 5.89 5.52 5.29 5.12 4.99 4.90 4.82 4.76 4.71 4.67 4.63 4.60 4.57 4.54 4.52 4.50 4.48 4.47 4.45 4.44 4.43 4.41 4.40 4.39 4.39 4.38 4.37 4.36 4.25 4.20 4.14
8 7.57 6.06 5.42 5.05 4.82 4.65 4.53 4.43 4.36 4.30 4.24 4.20 4.16 4.13 4.10 4.08 4.05 4.03 4.02 4.00 3.98 3.97 3.96 3.95 3.94 3.93 3.92 3.91 3.90 3.89 3.78 3.73 3.67
9 7.21 5.71 5.08 4.72 4.48 4.32 4.20 4.10 4.03 3.96 3.91 3.87 3.83 3.80 3.77 3.74 3.72 3.70 3.68 3.67 3.65 3.64 3.63 3.61 3.60 3.59 3.58 3.58 3.57 3.56 3.45 3.39 3.33
10 6.94 5.46 4.83 4.47 4.24 4.07 3.95 3.85 3.78 3.72 3.66 3.62 3.58 3.55 3.52 3.50 3.47 3.45 3.44 3.42 3.40 3.39 3.38 3.37 3.35 3.34 3.34 3.33 3.32 3.31 3.20 3.14 3.08
11 6.72 5.26 4.63 4.28 4.04 3.88 3.76 3.66 3.59 3.53 3.47 3.43 3.39 3.36 3.33 3.30 3.28 3.26 3.24 3.23 3.21 3.20 3.18 3.17 3.16 3.15 3.14 3.13 3.13 3.12 3.00 2.94 2.88
12 6.55 5.10 4.47 4.12 3.89 3.73 3.61 3.51 3.44 3.37 3.32 3.28 3.24 3.21 3.18 3.15 3.13 3.11 3.09 3.07 3.06 3.04 3.03 3.02 3.01 3.00 2.99 2.98 2.97 2.96 2.85 2.79 2.72
13 6.41 4.97 4.35 4.00 3.77 3.60 3.48 3.39 3.31 3.25 3.20 3.15 3.12 3.08 3.05 3.03 3.00 2.98 2.96 2.95 2.93 2.92 2.91 2.89 2.88 2.87 2.86 2.85 2.85 2.84 2.72 2.66 2.60
14 6.30 4.86 4.24 3.89 3.66 3.50 3.38 3.29 3.21 3.15 3.09 3.05 3.01 2.98 2.95 2.92 2.90 2.88 2.86 2.84 2.83 2.81 2.80 2.79 2.78 2.77 2.76 2.75 2.74 2.73 2.61 2.55 2.49
15 6.20 4.77 4.15 3.80 3.58 3.41 3.29 3.20 3.12 3.06 3.01 2.96 2.92 2.89 2.86 2.84 2.81 2.79 2.77 2.76 2.74 2.73 2.71 2.70 2.69 2.68 2.67 2.66 2.65 2.64 2.52 2.46 2.40
16 6.12 4.69 4.08 3.73 3.50 3.34 3.22 3.12 3.05 2.99 2.93 2.89 2.85 2.82 2.79 2.76 2.74 2.72 2.70 2.68 2.67 2.65 2.64 2.63 2.61 2.60 2.59 2.58 2.58 2.57 2.45 2.38 2.32
17 6.04 4.62 4.01 3.66 3.44 3.28 3.16 3.06 2.98 2.92 2.87 2.82 2.79 2.75 2.72 2.70 2.67 2.65 2.63 2.62 2.60 2.59 2.57 2.56 2.55 2.54 2.53 2.52 2.51 2.50 2.38 2.32 2.25
18 5.98 4.56 3.95 3.61 3.38 3.22 3.10 3.01 2.93 2.87 2.81 2.77 2.73 2.70 2.67 2.64 2.62 2.60 2.58 2.56 2.54 2.53 2.52 2.50 2.49 2.48 2.47 2.46 2.45 2.44 2.32 2.26 2.19
19 5.92 4.51 3.90 3.56 3.33 3.17 3.05 2.96 2.88 2.82 2.76 2.72 2.68 2.65 2.62 2.59 2.57 2.55 2.53 2.51 2.49 2.48 2.46 2.45 2.44 2.43 2.42 2.41 2.40 2.39 2.27 2.20 2.13
20 5.87 4.46 3.86 3.51 3.29 3.13 3.01 2.91 2.84 2.77 2.72 2.68 2.64 2.60 2.57 2.55 2.52 2.50 2.48 2.46 2.45 2.43 2.42 2.41 2.40 2.39 2.38 2.37 2.36 2.35 2.22 2.16 2.09
21 5.83 4.42 3.82 3.48 3.25 3.09 2.97 2.87 2.80 2.73 2.68 2.64 2.60 2.56 2.53 2.51 2.48 2.46 2.44 2.42 2.41 2.39 2.38 2.37 2.36 2.34 2.33 2.33 2.32 2.31 2.18 2.11 2.04

vrijheidsgraden in noemer ν2
22 5.79 4.38 3.78 3.44 3.22 3.05 2.93 2.84 2.76 2.70 2.65 2.60 2.56 2.53 2.50 2.47 2.45 2.43 2.41 2.39 2.37 2.36 2.34 2.33 2.32 2.31 2.30 2.29 2.28 2.27 2.14 2.08 2.00
23 5.75 4.35 3.75 3.41 3.18 3.02 2.90 2.81 2.73 2.67 2.62 2.57 2.53 2.50 2.47 2.44 2.42 2.39 2.37 2.36 2.34 2.33 2.31 2.30 2.29 2.28 2.27 2.26 2.25 2.24 2.11 2.04 1.97
24 5.72 4.32 3.72 3.38 3.15 2.99 2.87 2.78 2.70 2.64 2.59 2.54 2.50 2.47 2.44 2.41 2.39 2.36 2.35 2.33 2.31 2.30 2.28 2.27 2.26 2.25 2.24 2.23 2.22 2.21 2.08 2.01 1.94
25 5.69 4.29 3.69 3.35 3.13 2.97 2.85 2.75 2.68 2.61 2.56 2.51 2.48 2.44 2.41 2.38 2.36 2.34 2.32 2.30 2.28 2.27 2.26 2.24 2.23 2.22 2.21 2.20 2.19 2.18 2.05 1.98 1.91
26 5.66 4.27 3.67 3.33 3.10 2.94 2.82 2.73 2.65 2.59 2.54 2.49 2.45 2.42 2.39 2.36 2.34 2.31 2.29 2.28 2.26 2.24 2.23 2.22 2.21 2.19 2.18 2.17 2.17 2.16 2.03 1.95 1.88
27 5.63 4.24 3.65 3.31 3.08 2.92 2.80 2.71 2.63 2.57 2.51 2.47 2.43 2.39 2.36 2.34 2.31 2.29 2.27 2.25 2.24 2.22 2.21 2.19 2.18 2.17 2.16 2.15 2.14 2.13 2.00 1.93 1.85
28 5.61 4.22 3.63 3.29 3.06 2.90 2.78 2.69 2.61 2.55 2.49 2.45 2.41 2.37 2.34 2.32 2.29 2.27 2.25 2.23 2.22 2.20 2.19 2.17 2.16 2.15 2.14 2.13 2.12 2.11 1.98 1.91 1.83
29 5.59 4.20 3.61 3.27 3.04 2.88 2.76 2.67 2.59 2.53 2.48 2.43 2.39 2.36 2.32 2.30 2.27 2.25 2.23 2.21 2.20 2.18 2.17 2.15 2.14 2.13 2.12 2.11 2.10 2.09 1.96 1.89 1.81
30 5.57 4.18 3.59 3.25 3.03 2.87 2.75 2.65 2.57 2.51 2.46 2.41 2.37 2.34 2.31 2.28 2.26 2.23 2.21 2.20 2.18 2.16 2.15 2.14 2.12 2.11 2.10 2.09 2.08 2.07 1.94 1.87 1.79
60 5.29 3.93 3.34 3.01 2.79 2.63 2.51 2.41 2.33 2.27 2.22 2.17 2.13 2.09 2.06 2.03 2.01 1.98 1.96 1.94 1.93 1.91 1.90 1.88 1.87 1.86 1.85 1.83 1.82 1.82 1.67 1.58 1.48
120 5.15 3.80 3.23 2.89 2.67 2.52 2.39 2.30 2.22 2.16 2.10 2.05 2.01 1.98 1.94 1.92 1.89 1.87 1.84 1.82 1.81 1.79 1.77 1.76 1.75 1.73 1.72 1.71 1.70 1.69 1.53 1.43 1.31
∞ 5.02 3.69 3.12 2.79 2.57 2.41 2.29 2.19 2.11 2.05 1.99 1.94 1.90 1.87 1.83 1.80 1.78 1.75 1.73 1.71 1.69 1.67 1.66 1.64 1.63 1.61 1.60 1.59 1.58 1.57 1.39 1.27 1.00
FORMULARIUMDEEL C. KANSTABELLEN
C.4.5 α = 0.01
vrijheidsgraden in teller ν1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 60 120 ∞
1 4052 4999 5403 5625 5764 5859 5928 5981 6022 6056 6083 6106 6126 6143 6157 6170 6181 6192 6201 6209 6216 6223 6229 6235 6240 6245 6249 6253 6257 6261 6313 6339 6366
2 98.5 99.0 99.2 99.2 99.3 99.3 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.4 99.5 99.5 99.5 99.5 99.5 99.5 99.5 99.5 99.5 99.5 99.5 99.5 99.5
3 34.1 30.8 29.5 28.7 28.2 27.9 27.7 27.5 27.3 27.2 27.1 27.1 27.0 26.9 26.9 26.8 26.8 26.8 26.7 26.7 26.7 26.6 26.6 26.6 26.6 26.6 26.5 26.5 26.5 26.5 26.3 26.2 26.1
4 21.2 18.0 16.7 16.0 15.5 15.2 15.0 14.8 14.7 14.5 14.5 14.4 14.3 14.2 14.2 14.2 14.1 14.1 14.0 14.0 14.0 14.0 13.9 13.9 13.9 13.9 13.9 13.9 13.9 13.8 13.7 13.6 13.5
5 16.3 13.3 12.1 11.4 11.0 10.7 10.5 10.3 10.2 10.1 9.96 9.89 9.82 9.77 9.72 9.68 9.64 9.61 9.58 9.55 9.53 9.51 9.49 9.47 9.45 9.43 9.42 9.40 9.39 9.38 9.20 9.11 9.02
6 13.7 10.9 9.78 9.15 8.75 8.47 8.26 8.10 7.98 7.87 7.79 7.72 7.66 7.60 7.56 7.52 7.48 7.45 7.42 7.40 7.37 7.35 7.33 7.31 7.30 7.28 7.27 7.25 7.24 7.23 7.06 6.97 6.88
7 12.2 9.55 8.45 7.85 7.46 7.19 6.99 6.84 6.72 6.62 6.54 6.47 6.41 6.36 6.31 6.28 6.24 6.21 6.18 6.16 6.13 6.11 6.09 6.07 6.06 6.04 6.03 6.02 6.00 5.99 5.82 5.74 5.65
8 11.3 8.65 7.59 7.01 6.63 6.37 6.18 6.03 5.91 5.81 5.73 5.67 5.61 5.56 5.52 5.48 5.44 5.41 5.38 5.36 5.34 5.32 5.30 5.28 5.26 5.25 5.23 5.22 5.21 5.20 5.03 4.95 4.86
9 10.6 8.02 6.99 6.42 6.06 5.80 5.61 5.47 5.35 5.26 5.18 5.11 5.05 5.01 4.96 4.92 4.89 4.86 4.83 4.81 4.79 4.77 4.75 4.73 4.71 4.70 4.68 4.67 4.66 4.65 4.48 4.40 4.31
10 10.0 7.56 6.55 5.99 5.64 5.39 5.20 5.06 4.94 4.85 4.77 4.71 4.65 4.60 4.56 4.52 4.49 4.46 4.43 4.41 4.38 4.36 4.34 4.33 4.31 4.30 4.28 4.27 4.26 4.25 4.08 4.00 3.91
11 9.65 7.21 6.22 5.67 5.32 5.07 4.89 4.74 4.63 4.54 4.46 4.40 4.34 4.29 4.25 4.21 4.18 4.15 4.12 4.10 4.08 4.06 4.04 4.02 4.01 3.99 3.98 3.96 3.95 3.94 3.78 3.69 3.60
12 9.33 6.93 5.95 5.41 5.06 4.82 4.64 4.50 4.39 4.30 4.22 4.16 4.10 4.05 4.01 3.97 3.94 3.91 3.88 3.86 3.84 3.82 3.80 3.78 3.76 3.75 3.74 3.72 3.71 3.70 3.54 3.45 3.36
13 9.07 6.70 5.74 5.21 4.86 4.62 4.44 4.30 4.19 4.10 4.02 3.96 3.91 3.86 3.82 3.78 3.75 3.72 3.69 3.66 3.64 3.62 3.60 3.59 3.57 3.56 3.54 3.53 3.52 3.51 3.34 3.25 3.17
14 8.86 6.51 5.56 5.04 4.69 4.46 4.28 4.14 4.03 3.94 3.86 3.80 3.75 3.70 3.66 3.62 3.59 3.56 3.53 3.51 3.48 3.46 3.44 3.43 3.41 3.40 3.38 3.37 3.36 3.35 3.18 3.09 3.00
15 8.68 6.36 5.42 4.89 4.56 4.32 4.14 4.00 3.89 3.80 3.73 3.67 3.61 3.56 3.52 3.49 3.45 3.42 3.40 3.37 3.35 3.33 3.31 3.29 3.28 3.26 3.25 3.24 3.23 3.21 3.05 2.96 2.87
16 8.53 6.23 5.29 4.77 4.44 4.20 4.03 3.89 3.78 3.69 3.62 3.55 3.50 3.45 3.41 3.37 3.34 3.31 3.28 3.26 3.24 3.22 3.20 3.18 3.16 3.15 3.14 3.12 3.11 3.10 2.93 2.84 2.75
17 8.40 6.11 5.18 4.67 4.34 4.10 3.93 3.79 3.68 3.59 3.52 3.46 3.40 3.35 3.31 3.27 3.24 3.21 3.19 3.16 3.14 3.12 3.10 3.08 3.07 3.05 3.04 3.03 3.01 3.00 2.83 2.75 2.65
18 8.29 6.01 5.09 4.58 4.25 4.01 3.84 3.71 3.60 3.51 3.43 3.37 3.32 3.27 3.23 3.19 3.16 3.13 3.10 3.08 3.05 3.03 3.02 3.00 2.98 2.97 2.95 2.94 2.93 2.92 2.75 2.66 2.57
19 8.18 5.93 5.01 4.50 4.17 3.94 3.77 3.63 3.52 3.43 3.36 3.30 3.24 3.19 3.15 3.12 3.08 3.05 3.03 3.00 2.98 2.96 2.94 2.92 2.91 2.89 2.88 2.87 2.86 2.84 2.67 2.58 2.49
20 8.10 5.85 4.94 4.43 4.10 3.87 3.70 3.56 3.46 3.37 3.29 3.23 3.18 3.13 3.09 3.05 3.02 2.99 2.96 2.94 2.92 2.90 2.88 2.86 2.84 2.83 2.81 2.80 2.79 2.78 2.61 2.52 2.42
21 8.02 5.78 4.87 4.37 4.04 3.81 3.64 3.51 3.40 3.31 3.24 3.17 3.12 3.07 3.03 2.99 2.96 2.93 2.90 2.88 2.86 2.84 2.82 2.80 2.79 2.77 2.76 2.74 2.73 2.72 2.55 2.46 2.36

vrijheidsgraden in noemer ν2
22 7.95 5.72 4.82 4.31 3.99 3.76 3.59 3.45 3.35 3.26 3.18 3.12 3.07 3.02 2.98 2.94 2.91 2.88 2.85 2.83 2.81 2.78 2.77 2.75 2.73 2.72 2.70 2.69 2.68 2.67 2.50 2.40 2.31
23 7.88 5.66 4.76 4.26 3.94 3.71 3.54 3.41 3.30 3.21 3.14 3.07 3.02 2.97 2.93 2.89 2.86 2.83 2.80 2.78 2.76 2.74 2.72 2.70 2.69 2.67 2.66 2.64 2.63 2.62 2.45 2.35 2.26
24 7.82 5.61 4.72 4.22 3.90 3.67 3.50 3.36 3.26 3.17 3.09 3.03 2.98 2.93 2.89 2.85 2.82 2.79 2.76 2.74 2.72 2.70 2.68 2.66 2.64 2.63 2.61 2.60 2.59 2.58 2.40 2.31 2.21
25 7.77 5.57 4.68 4.18 3.85 3.63 3.46 3.32 3.22 3.13 3.06 2.99 2.94 2.89 2.85 2.81 2.78 2.75 2.72 2.70 2.68 2.66 2.64 2.62 2.60 2.59 2.58 2.56 2.55 2.54 2.36 2.27 2.17
26 7.72 5.53 4.64 4.14 3.82 3.59 3.42 3.29 3.18 3.09 3.02 2.96 2.90 2.86 2.81 2.78 2.75 2.72 2.69 2.66 2.64 2.62 2.60 2.58 2.57 2.55 2.54 2.53 2.51 2.50 2.33 2.23 2.13
27 7.68 5.49 4.60 4.11 3.78 3.56 3.39 3.26 3.15 3.06 2.99 2.93 2.87 2.82 2.78 2.75 2.71 2.68 2.66 2.63 2.61 2.59 2.57 2.55 2.54 2.52 2.51 2.49 2.48 2.47 2.29 2.20 2.10
28 7.64 5.45 4.57 4.07 3.75 3.53 3.36 3.23 3.12 3.03 2.96 2.90 2.84 2.79 2.75 2.72 2.68 2.65 2.63 2.60 2.58 2.56 2.54 2.52 2.51 2.49 2.48 2.46 2.45 2.44 2.26 2.17 2.06
29 7.60 5.42 4.54 4.04 3.73 3.50 3.33 3.20 3.09 3.00 2.93 2.87 2.81 2.77 2.73 2.69 2.66 2.63 2.60 2.57 2.55 2.53 2.51 2.49 2.48 2.46 2.45 2.44 2.42 2.41 2.23 2.14 2.03
30 7.56 5.39 4.51 4.02 3.70 3.47 3.30 3.17 3.07 2.98 2.91 2.84 2.79 2.74 2.70 2.66 2.63 2.60 2.57 2.55 2.53 2.51 2.49 2.47 2.45 2.44 2.42 2.41 2.40 2.39 2.21 2.11 2.01
60 7.08 4.98 4.13 3.65 3.34 3.12 2.95 2.82 2.72 2.63 2.56 2.50 2.44 2.39 2.35 2.31 2.28 2.25 2.22 2.20 2.17 2.15 2.13 2.12 2.10 2.08 2.07 2.05 2.04 2.03 1.84 1.73 1.60
120 6.85 4.79 3.95 3.48 3.17 2.96 2.79 2.66 2.56 2.47 2.40 2.34 2.28 2.23 2.19 2.15 2.12 2.09 2.06 2.03 2.01 1.99 1.97 1.95 1.93 1.92 1.90 1.89 1.87 1.86 1.66 1.53 1.38
C.4. BOVENKWANTIELEN Fα,ν1 ,ν2 VAN F -VERDELING MET (ν1 , ν2 ) VRIJHEIDSGRADEN

∞ 6.63 4.61 3.78 3.32 3.02 2.80 2.64 2.51 2.41 2.32 2.25 2.18 2.13 2.08 2.04 2.00 1.97 1.93 1.90 1.88 1.85 1.83 1.81 1.79 1.77 1.76 1.74 1.72 1.71 1.70 1.47 1.32 1.00
27
28 FORMULARIUMDEEL C. KANSTABELLEN

Kanstabel C.5 1%- en 5%-benedenkwantielen van correlatie van

normale kwantielplot i.f.v. steekproefgrootte n
n α 0.01 0.05
10 0.880 0.918
15 0.911 0.938
20 0.929 0.950
25 0.941 0.958
30 0.949 0.964
40 0.960 0.972
50 0.966 0.976
60 0.971 0.980
75 0.976 0.984
100 0.981 0.986
150 0.987 0.991
200 0.990 0.993
Formulariumdeel D

Grafieken

29
30 FORMULARIUMDEEL D. GRAFIEKEN

Grafiekset D.1 OC-curve voor X̄-hypothesetest van normaal

verdeelde steekproef n met gekende σ
D.1.1 Tweezijdige hypothesetest: H0 : µ = µ0 vs. H1 : µ 6= µ0 voor α = 0.05.

1.0
n=1 (2,3,4,5)
0.9
n=7 (10,15)
0.8 n=20 (30,40)
n=50 (75,100)
0.7

0.6

b 0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2
d

D.1.2 Tweezijdige hypothesetest: H0 : µ = µ0 vs. H1 : µ 6= µ0 voor α = 0.01.

1.0
n=1 (2,3,4,5)
0.9
n=7 (10,15)
0.8 n=20 (30,40)
n=50 (75,100)
0.7

0.6

b 0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2
d

µ1 − µ0
d=
σ
D.1. OC-CURVE VOOR NORMALE X̄-HYPOTHESETEST EN GEKENDE σ 31

D.1.3 Eenzijdige hypothesetest: H0 : µ ≤ µ0 vs. H1 : µ > µ0 voor α = 0.05.

1.0
n=1 (2,3,4,5)
0.9
n=7 (10,15)
0.8 n=20 (30,40)
n=50 (75,100)
0.7

0.6

b 0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2
d

D.1.4 Eenzijdige hypothesetest: H0 : µ ≤ µ0 vs. H1 : µ > µ0 voor α = 0.01.

1.0
n=1 (2,3,4,5)
0.9
n=7 (10,15)
0.8 n=20 (30,40)
n=50 (75,100)
0.7

0.6

b 0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2
d

µ1 − µ0
d=
σ
32 FORMULARIUMDEEL D. GRAFIEKEN

Grafiekset D.2 OC-curve voor X̄-hypothesetest van normaal

verdeelde steekproef n met onbekende σ

D.2.1 Tweezijdige hypothesetest: H0 : µ = µ0 vs. H1 : µ 6= µ0 voor α = 0.05.

1.0

0.9

0.8

0.7
n=2 (3,4,5)
0.6 n=7 (10,15)
n=20 (30,40)
b 0.5 n=50 (75,100)

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2
d

D.2.2 Tweezijdige hypothesetest: H0 : µ = µ0 vs. H1 : µ 6= µ0 voor α = 0.01.

1.0

0.9

0.8
n=2 (3,4,5)
0.7 n=7 (10,15)
n=20 (30,40)
0.6
n=50 (75,100)
b 0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2
d
D.2. OC-CURVE VOOR NORMALE X̄-HYPOTHESETEST EN ONBEKENDE σ 33

D.2.3 Eenzijdige hypothesetest: H0 : µ ≤ µ0 vs. H1 : µ > µ0 voor α = 0.05.

1.0
n=2 (3,4,5)
0.9
n=7 (10,15)
0.8 n=20 (30,40)
n=50 (75,100)
0.7

0.6

b 0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2
d

D.2.4 Eenzijdige hypothesetest: H0 : µ ≤ µ0 vs. H1 : µ > µ0 voor α = 0.01.

1.0

0.9
n=2 (3,4,5)
0.8
n=7 (10,15)
0.7 n=20 (30,40)
n=50 (75,100)
0.6

b 0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2
d