भगव ीता ३.

४२

इि यािण परा याह रि ये यः परं मनः ।

मनस तु परा बु ि य बु ेः परत तु सः ॥४२॥

ीधरः य िच िणधानेन इि यािण िनय तुं श य ते, तदा म व पं देहािद यो िविव य दशयित
इि याणीित । इि यािण देहािद यो ा े यः परािण े ा याहः सू म वा काशक वा च । अतएव
तद् यित र वम यथादु ं भवित । इि ये य सङ् क पा मकं मनः परं त वतक वात् । मनस तु
िन याि मका बु ि ः परा । िन यपू वक वा सङ् क प य । य तु बु ेः परत त साि वेनावि थतः
सवा तरः स आ मा । तं िवमोहयित देिहनिमित देिहश दो आ मा स इित परामृ यते ॥४२॥

मधु सू दनः ननु यथा कथं िच ा ेि यिनयमस भवेऽ या तरतृ णा यागोऽितदु कर इित चेन,् न ।
रसोऽ य य परं ् वा िनवतते [ङीता २.५९] इ य परदशन य रसािभधानीयकतृ णा यागसाधन य
ागु े ः । तिह कोऽसौ परो य शना ृ णािनवृि र याशङ् य शु मा मानं परश दवा यं देहािद यो
िविव य दशयित इि याणीित । ो ादीिन ानेि यािण प च थू लं जडं प रि छ नं बा ं च
देहमपे य परािण सू म वा काशक वाद् यापक वाद तः थ वा च कृ ा याहः पि डताः तु यो वा
। तथेि ये यः परं
मनः सङ् क पिवक पा मकं त वतक वात् । तथा मनस तु परा बु ि र यवसायाि मका ।
अ यवसायो िह िन य त पू वक एव सङ् क पािदमनोधमः । य तु बु ेः परत त ासक वेनावि थतो
यं देिहनिमि यािदिभरा यैयु ः कामो ानावरण ारे ण मोहयती यु ं स बु े ा पर आ मा । स एष
इह िव ः इितव ् यविहत यािप देिहन तदा परामशः । अ ाथ ु ितः

इि ये यः परा था अथ य परं मनः ।

मनस तु परा बु ि बु ेरा मा महान् परः ॥
महतः परम य म य ा पु षः परः ।
पु षा न परं िकं िच सा का ा सा परा गितः ॥ [Kअठू १.३.१०११] इित ।

अ ा मनः पर व यैव वा यता पयिवषय वािदि यािदपर व यािववि त वािदि ये यः परा अथा
इित थानेऽथ यः पराणीि याणीित िवव ाभेदेन भगवदु ं न िव यते । बु ेर मदािद यि बु ेः
सकाशा महाना मा समि बु ि पः परः मनो महा मित पू बु ि ः याितरी रः इित
वायु पु राणवचनात् । महतो हैर यग या बु ेः परम य म याकृ तं सवजग ीजं माया यं मायां तु कृ ितं
िव ािदित ु तेः । त ेदं त याकृ तमासीितित च । अ य ा सकाशा सकलजडवग काशकः
पु षः पू ण आ मा परः । त मादिप कि द यः परः यािद यत आह पु षा न परं िकं िचिदित । कु त एवं
य मा सा का ा समाि ः सवािध ान वात् । सा परा गितः । सोऽ वनः पारमा नोित ति णोः परमं
पदिम यािद ु ित िस ा परा गितरिप सैवे यथः । तदेत सव यो बु ेः परत तु स इ यनेनो म् ॥४२॥

िव नाथः न च थममेव मनोबु ि जये यतनीयमश य वािद याह इि यािण पराणीित ।

दशिदि वजियिभरिप वीरै दजु य वादितबल वेन े ानी यथः । इि ये यः सकाशादिप बल वा मनः
परम् । व ने खि वि ये विप न े वन र वािदित भावः । मनसः सकाशादिप परा बला
बु ि िव ान पा । सु षु ौ मन यिप न े त याः सामा याकाराया अन रा वािदित भावः । त य बु ेः
सकाशादिप परतो बलािध येन यो वतते, तw यामिप ाना यासेन न ायां स यां यो िवराजत इ यथः ।
स तु िस ो जीवा मा काम य जेता । तेन व तुतः सवतो
ऽ यित बलेन जीवा मना इि यादीन् िविज य कामो िवजेतुं श य एवेित ना ास भावना कायित भावः
॥४२॥

बलदेवः ननु मु ि तय ा बु यायेन िन कामकम वणतयेि यिनयमने काम ित रित वया दिशतम् ।
अथ दैिहककमकाले मु य ा बु यायेनेि यवृि सारे काम य पु न जीवतापि ः यािदित त
रसोऽ य य परं ् वा [ङीता २.५९] इित पू व पिद ने िविव ा मानु भवेन िनःशेषा त य ितः
यािदित दशयित इि याणीित ा याम् ।

पा चभौितका हे ािदि यािण परा याहपि डताः ।

त चालीक वा तोऽितसू म वा ि नाशेऽिवनाशा च । इि ये यः मनः परं जागरे तेषां
वतक वा व ने तेषु वि मन् िवलीनेषु रा यकतृ वेन ि थत वा च । मनस तु बु ि ः परा,
िन या मकबु ि वृ यैव सङ् क पा मकमनोवृ ेः सरात् । य तु बु ेरिप परतोऽि त, स देही जीवा मा
िच व पो देहािदबु द् य तिविव यानु भू तः सि नःशेषकाम ितहेतभु वतीित । कठा ैवं पठि त

इि ये यः परा था अथ य परं मनः ।

मनस तु परा बु ि बु रे ा मा महान् परः ॥ इ यािद ।

अ याथः इि ये योऽथा िवषया तदाकिस वा पराः धानभू ताः । िवषयेि य यवहार य

मनोमू ल वादथ यो मनः परं िवषयभोग य िन यपू वक वा सं शया मका मनसो मनः परं िवषयभोग य
िन यपू वक वा सं शया मका मनसो िन याि मका बु ि ः परा बु ेभ गोपकरण वा याः
सकाशा ो ा मा जीवः परः स चा मा महान् देहेि या तःकरण वामीित दैिहकं कम तु
पू वा यासवशा च िम व से यित ॥४२॥
__________________________________________________________

भगव ीता ३.४३

एवं बु ेः परं बु द् वा सं त या मानमा मना ।

जिह श ुं महाबाहो काम पं दुरासदम् ॥४३॥

ीधरः उपसं हरित एविमित । बु ेरेव िवषयेि यािदज याः कामािदिवि याः । आ मा तु
िनिवकार त सा ी येवं बु ेः परमा मानं बु द् वा मनैवं तृतया िनि याि मकया बु द् या मानं मनः
सं त य िन लं कृ वा काम िपणं श ुं जिह मारय । दुरासदं दुःखेनासादनीयं दुिव ेयिम यथः ॥४३॥

वधमण यमारा य भ या मु ि िमता बु धाः ।

त कृ णं परमान दं तोषये सवकमिभः ॥

इित ीधर वािमकृ तायां भगव ीताटीकायां सु बोिध यां

कमयोगो नाम तृतीयोऽ यायः ॥३॥

मधु सू दनः फिलतमाह एविमित । रसोऽ य य परं ् वा िनवतते इ य यः परश देनो तमेव भू तं
पू णमा मानं बु ेः परं बु द् वासा ा कृ य सं त य ि थरी कृ या मानं मन
आ मनैता शिन याि कअया बु द् या जिह मारय श ुं सवपु षाथशातनं हे महाबाहो महाबाहोिह
श ु मारणं सु करिमित यो यं स बोधनम् । काम पं तृ णा पं दुरासदं दुःखेनासादनीयं
दुिव ेयानेकिवशेषिमित य नािध याय िवशेषणम् ॥४३॥

इित ीम परमहं सप र ाजकाचाय ीिव े रसर वतीपादिश य ीमधु सू दनसर वतीिवरिचतायां

ीम गव ीतागू ढाथदीिपकायां कमयोगो नाम
तृतीयोऽ यायः ॥३॥

िव नाथः उपसं हरित एविमित । बु ःे परं जीवा मानं बुद् वा सव पािध यः पृथ भू तं ा वा आ मना
वेनैवामानं वं सं त य िन लं कृ वा दुरासदं दुजयमिप कामं जिह नाशय ॥४३॥

अ यायेऽि मन् साधन य िन काम यैव कमणः ।

ाधा यमू चे त सा य ान य गु णतां वदन् ॥
इित साराथदिश यां हिष यां भ चेतसाम् ।
तृतीयः खलु गीतासु सङ् गतः सङ् गतः सताम् ॥

॥३॥

बलदेवः एविमित । एवं मदुपदेशिवधया बु े परं देहािदिनिखलजडवग वतक वाि िव ं

सु खिच नं जीवा मानं बु द् वानु भू ये यथः । आ मना ई शिन याि मकया बु द् या मानं मनः सं त य
ता या मिन ि थरं कृ वा काम पं श ुं जिह नाशय । दुरासदं दुधषमिप । महाबाहो इित ा वत् ॥४३॥

िन कामं कम मु यं या ौणं ानं तदु वम् ।

जीवा म ािव येष तृतीयोऽ यायिनणयः ॥

इित ीम गव ीतोपिनष ा ये तृतीयोऽ यायः