ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

«ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ»

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Εθνοπολιτισμική ετερότητα και σχολικός εκφοβισμός.

Απόψεις μαθητών και εκπαιδευτικών Γυμνασίου

ΜΑΡΙΑ-ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΑΧΑΛΙΟΥ

ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ
ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΘΑΝΟΣ

ΣΥΝΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ

ΠΑΤΡΑ
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2019
Στα πολυαγαπημένα μου παιδιά,
Δήμητρα και Παναγιώτη.

2
 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Καταρχάς, θα ήθελα να εκφράσω τη θερμή ευγνωμοσύνη μου στον επιβλέποντα

καθηγητή μου, κ. Θεόδωρο Θάνο, για τις πολύτιμες υποδείξεις και την ουσιαστική
καθοδήγηση που μου παρείχε καθ’ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της Διπλωματικής
εργασίας. Επίσης θερμά ευχαριστώ σε όσους δέχθηκαν να συμμετάσχουν στην
έρευνα, μαθητές και εκπαιδευτικούς, για την πολύτιμη βοήθεια και προθυμία τους.

Τέλος, ένα τεράστιο ευχαριστώ στην οικογένειά μου, για την ολόψυχη υποστήριξη
και συμπαράσταση που έλαβα αλλά κυρίως στο σύζυγό μου για την υπομονή που
υπέδειξε καθ’ όλη τη διάρκεια της φετινής χρονιάς.

3
 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Περίληψη ……………………………………………………………………………. 8

Abstract …………………………………………………………………………….....9

Εισαγωγή ………………………………………………………………………….....10

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΘΝΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ………………..….. 13

1.1 Εννοιολογικές προσεγγίσεις ……………………………………………...… 13

1.1.1 Εθνική ταυτότητα ……………………………………………………… 13
1.1.2 Ετερότητα …………………………………………………………...…. 14
1.1.3 Εθνοπολιτισμική ετερότητα ………………………………………….… 15
1.2 Εθνοπολιτισμική ετερότητα και σχολείο ………………………………….… 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ………………………….. 18

2.1 Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις …………………….………………………… 18

2.2 Μορφές σχολικού εκφοβισμού …………………………………………….... 20
2.3 Συχνότητα εμφάνισης περιστατικών σχολικού εκφοβισμού …………..…… 21
2.4 Παράγοντες εμφάνισης σχολικού εκφοβισμού …………………………..…. 25
2.5 Χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού...28
2.5.1 «Θύτες» ……………………………………………………………...…. 29
2.5.2 «Θύματα» ………………………………………………………………. 30
2.5.3 Παρατηρητές …………...………………………………………………. 31
2.6 Αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού ……………………………...…… 32
2.6.1 Πρακτικές αντιμετώπισης σε επίπεδο πολιτείας ..……………………… 32
2.6.2 Πρακτικές αντιμετώπισης σε επίπεδο σχολικής μονάδας …….……..… 33
2.6.3 Πρακτικές αντιμετώπισης από τους εκπαιδευτικούς ……………...…… 36
2.6.4 Πρακτικές αντιμετώπισης από τους γονείς …………………………….. 38
2.6.5 Πρακτικές αντιμετώπισης από μαθητές ………………………………... 39
2.6.6 Μέτρα αντιμετώπισης από κοινωνικούς φορείς …………………….…. 40

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΕΘΝΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΟΣ

ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ…….……………………………………………………………….. 42
4
 3.1 Στερεότυπο ……………………………………………………………..…… 42
3.2 Προκατάληψη ……………………………………………………………….. 42
3.3 Ρατσισμός-Ξενοφοβία ……………………………………………………..... 43
3.4 Η επίδραση των στερεοτύπων στην εμφάνιση περιστατικών σχολικού
εκφοβισμού………………………………………………………………………. 44

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΡΕΥΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ………………..….. 53

4.1 Σημαντικότητα και πρωτοτυπία ……………………….……………………. 53
4.2 Σκοπός, στόχοι και ερωτήματα της έρευνας ………………………………... 54
4.2.1 Σκοπός ………………………………………………………………….. 54
4.2.2 Επιμέρους στόχοι ………………………………………………………. 54
4.2.3 Ερευνητικά ερωτήματα βάσει των επιμέρους στόχων ………………… 55
4.3 Δείγμα της έρευνας ………………………………………………………….. 56
4.4 Μέσο συλλογής στοιχείων …………………………………………………. 56
4.5 Ανάλυση στοιχείων …………………………………………………………. 57
4.6 Αξιοπιστία και εγκυρότητα ………………………………………………… 58
4.7 Δεοντολογία …………………………………………………………………. 58

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ 60

5.1 Δημογραφικά στοιχεία ………………………………………………………. 60
5.2 Ορισμός σχολικού εκφοβισμού και εθνοπολιτισμικής ετερότητας ………..... 61
5.3 Χαρακτηριστικά των μαθητών ……...………………………………………. 63
5.3.1 «Θύτες» ………………………………………………………………… 63
5.3.2 «Θύματα» ………………………………………………………………. 64
5.3.3 Παρατηρητές ………………………………………………………...…. 65
5.4 Συχνότητα και μορφές ………………………………………………………. 67
5.5 Παράγοντες ………………………………………………………………….. 71
5.6 Πρακτικές αντιμετώπισης …………………………………………………… 75

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΩΝ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ………………………………………………………………… 78
6.1 Δημογραφικά στοιχεία ………………………………………………………. 78
6.2 Ορισμός σχολικού εκφοβισμού και εθνοπολιτισμικής ετερότητας ………..... 79
5
 6.3 Χαρακτηριστικά των μαθητών ……...………………………………………. 81
6.3.1 «Θύτες» ………………………………………………………………… 81
6.3.2 «Θύματα» ………………………………………………………………. 82
6.3.3 Παρατηρητές ………………………………………………………...…. 83
6.4 Συχνότητα και μορφές ………………………………………………………. 84
6.5 Παράγοντες ………………………………………………………………….. 88
6.6 Πρακτικές αντιμετώπισης …………………………………………………… 94

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 100

7.1 Συζήτηση των αποτελεσμάτων ………………………………………….…. 100
7.2 Συμπεράσματα ………………………………………………………………106
7.3 Περιορισμοί έρευνας …………………………………………………...….. 108
7.4 Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα ………………………………………...... 109

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ……………………………………………….. 111

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: ΑΠΟΜΑΓΝΗΤΟΦΩΝΗΜΕΝΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ……….. 128

6
Ευρετήριο Πινάκων

Πίνακας 1: Δημογραφικά στοιχεία μαθητών …………………………………….… 61

Πίνακας 2: Δημογραφικά στοιχεία εκπαιδευτικών ………………………………… 79

7
 ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού αποτελεί βασικό ζήτημα για τα

περισσότερα ελληνικά σχολεία. Με την προσέλευση αλλοδαπών μαθητών στην
ελληνική σχολική κοινότητα, το φαινόμενο απέκτησε νέες διαστάσεις, που χρήζουν
ιδιαίτερης προσοχής από όλους τους εκπαιδευτικούς φορείς. Σκοπός της παρούσας
έρευνας ήταν να εξετάσει τη σχέση ανάμεσα στην εθνοπολιτισμική ετερότητα
μαθητών και στον σχολικό εκφοβισμό. Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε ήταν
ποιοτική και το ερευνητικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε ήταν η ημιδομημένη
συνέντευξη. Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν δέκα γηγενείς και αλλοδαποί
μαθητές, καθώς και δέκα εκπαιδευτικοί από τρία Γυμνάσια της Αιτωλοακαρνανίας.
Τα ευρήματα που συγκεντρώθηκαν αφορούσαν το σχολικό έτος 2018-2019. Από τα
αποτελέσματα προέκυψε ότι ο σχολικός εκφοβισμός συνδέεται με το στοιχείο της
εθνοπολιτισμικής ετερότητας των αλλοδαπών μαθητών. Επίσης, οι αλλοδαποί
μαθητές πέφτουν «θύματα» ρατσισμού τόσο από συμμαθητές τους, όσο και από
καθηγητές τους. Ένας σημαντικός παράγοντας εμπλοκής ημεδαπών και αλλοδαπών
μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού αποτελεί η οικογένεια. Συνηθέστερη
μορφή εκφοβισμού είναι ο λεκτικός εκφοβισμός. Για την αντιμετώπιση του
φαινομένου, κρίνεται απαραίτητη η συνεργασία των μαθητών, των γονέων και των
εκπαιδευτικών.

Λέξεις-κλειδιά: Σχολικός εκφοβισμός, εθνοπολιτισμική ετερότητα, γυμνάσιο,

αντιμετώπιση.

8
 ABSTRACT

The phenomenon of school bullying is a basic matter for most Greek schools. With
the arrival of foreign students in the Greek school community, the phenomenon has
acquired new dimensions, which require special attention from all educational
institutions. The purpose of this research was to examine the relationship between the
students’ ethno-cultural diversity and school bullying. The research that was carried
out was qualitative and the research tool which was used was the semi-structured
interview. The sample of the survey was ten native and foreign students, as well as ten
teachers from three Secondary Schools in the Prefecture of Aitoloakarnania. The
findings gathered are related to the school year 2018-2019. The results showed that
school bullying is linked to the element of ethno-cultural diversity of foreign students.
In addition, foreign students experience racism victimization by both their classmates
and their teachers. A significant factor in involving native and foreign students in
school bullying incidents is the family. The most common form of bullying is verbal
bullying. To deal with this phenomenon, the cooperation of pupils, parents and
teachers is necessary.

Keywords: School bullying, ethno-cultural diversity, secondary school, dealing

practices.

9
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Από τα μέσα της δεκαετίας του ΄80, η Ελλάδα υποδέχεται ένα μεγάλο αριθμό
μεταναστών και προσφύγων. Αυτή η εθνοπολιτισμική ετερογένεια εμφανίζεται και
στα ελληνικά σχολεία (Νικολάου, 2013: 54), επηρεάζοντας ολόκληρη τη σχολική
κοινότητα (Νικολάου & Χριστοφή, 2014: 140).
Στη βιβλιογραφική επισκόπηση ερευνών σε ελληνικά σχολεία, έχει επιβεβαιωθεί
ότι αλλοδαποί μαθητές συμμετέχουν σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού, είτε ως
«θύτες», είτε ως «θύματα» (Νικολάου, 2013: 54˙ Νικολάου & Χριστοφή, 2014: 137˙
Παπαχρήστος & Μαυροκεφαλίδου, 2014: 1). Μάλιστα σύμφωνα με τον Νικολάου
(2013: 57), οι αλλοδαποί μαθητές είναι πιθανότερο να θυματοποιούνται σε επεισόδια
σχολικού εκφοβισμού από τους γηγενείς συμμαθητές τους.
Βάσει των ανωτέρω, η μελέτη της σχέσης μεταξύ του σχολικού εκφοβισμού και
της εθνοπολιτισμικής ετερογένειας του μαθητικού πληθυσμού είναι πολύ σημαντική,
καθώς η εθνοπολιτισμική ετερογένεια στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο αποτελεί ένα
σοβαρό θέμα (Αραβανής, 2016: 35). Η αναγκαιότητα της παρούσας Διπλωματικής
αναδεικνύεται και από τα συμπεράσματα της έρευνας του Νικολάου (2013: 70),
βάσει των οποίων το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα δε δύναται να αντιμετωπίσει
αποτελεσματικά τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού, στα οποία εμπλέκονται
αλλοδαποί μαθητές. Το ίδιο επισημαίνουν και οι Παπαχρήστος και Μαυροκεφαλίδου
(2014: 4-5), υπογραμμίζοντας τη σπουδαιότητα που πρέπει να δοθεί στον τρόπο
διαχείρισης του φαινομένου από όσους δρουν στην εκπαιδευτική κοινότητα. Ακόμα
προσθέτουν ότι σκοπός του σημερινού εκπαιδευτικού συστήματος θα πρέπει να είναι
η ίση συμμετοχή όλων των μαθητών στις ίδιες δραστηριότητες, συμβάλλοντας έτσι
στην αποδοχή της εθνοπολιτισμικής ετερότητας.
Στην παρούσα Διπλωματική Εργασία εξετάζονται οι απόψεις των μαθητών και
των εκπαιδευτικών Γυμνασίου για τον σχολικό εκφοβισμό σε σχέση με την
εθνοπολιτισμική ετερότητα των μαθητών, ως προς τη συχνότητα, τις μορφές, τους
παράγοντες και την αντιμετώπισή του. Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη, το
θεωρητικό και το ερευνητικό. Στο θεωρητικό γίνεται προσέγγιση του θέματος βάσει
της βιβλιογραφικής ανασκόπησης ελληνικής και ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας, ενώ
στο ερευνητικό γίνεται συλλογή και ανάλυση των δεδομένων της έρευνας από τις
απαντήσεις των συμμετεχόντων βάσει της ποιοτικής μεθόδου. Στο τέλος
παρουσιάζονται τα αποτελέσματα και οι προτάσεις για περαιτέρω έρευνα.

10
 Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι έννοιες της εθνικής και
εθνοπολιτισμικής ταυτότητας, της ετερότητας και παρουσιάζεται η εθνοπολιτισμική
ετερότητα στο σχολείο.
Στο δεύτερο κεφάλαιο οριοθετείται ο σχολικός εκφοβισμός και παρουσιάζονται
βασικές πτυχές του, όπως οι μορφές, η συχνότητα και οι παράγοντες εμφάνισης του
φαινομένου, καθώς επίσης τα χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων, η επίδραση των
στερεοτύπων στην εμφάνιση του φαινομένου και οι τρόποι αντιμετώπισης από τους
εκπαιδευτικούς.
Στο τρίτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται συνοπτικά οι έρευνες σχετικά με την
επίδραση των στερεοτύπων στην εκδήλωση περιστατικών σχολικού εκφοβισμού.
Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται η σημαντικότητα και πρωτοτυπία της
έρευνας, οι στόχοι και τα ερευνητικά ερωτήματα της έρευνας, η μεθοδολογική
προσέγγιση του θέματος, το δείγμα της έρευνας, το ερευνητικό εργαλείο και η
ερευνητική διαδικασία.
Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας από τις
απαντήσεις των μαθητών και στο έκτο κεφάλαιο από τις απαντήσεις των
εκπαιδευτικών. Στο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο της έρευνας παρουσιάζονται τα
συμπεράσματα της έρευνας, οι περιορισμοί και γίνονται προτάσεις για περαιτέρω
διερεύνηση.
Αναμένεται τα αποτελέσματα της έρευνας να βοηθήσουν στην περαιτέρω μελέτη
του θέματος, προκειμένου να δοθούν λύσεις και να εφαρμοστούν μελλοντικά καλές
πρακτικές με στόχο την εξάλειψη τέτοιων επεισοδίων και την παροχή ίσης και
δίκαιης παιδείας προς όλους τους μαθητές στο σημερινό ελληνικό σχολείο.

11
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

12
 1. ΕΘΝΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ
Η εθνοπολιτισμική ετερότητα αφορά τη συνύπαρξη και αλληλεπίδραση
διαφορετικών εθνοπολιτισμικών ταυτοτήτων στο ίδιο περιβάλλον (Νικολάου, 2013:
53). Στην Ελλάδα, το φαινόμενο έχει συνδεθεί με την έντονη εισροή προσφύγων και
μεταναστών στη χώρα μας, δημιουργώντας μια νέα εικόνα της σύγχρονης ελληνικής
κοινωνίας (Καραμολέγκος, 2018). Η εθνοπολιτισμική ετερότητα αποτελεί ένα
σύγχρονο κοινωνικό φαινόμενο και μια πραγματικότητα για την ελληνική κοινωνία
γενικότερα καθώς και για τη σχολική ειδικότερα.

1.1 Εννοιολογικές προσεγγίσεις

Ο όρος της εθνοπολιτισμικής ετερότητας περιλαμβάνει όρους όπως η ταυτότητα,
ο πολιτισμός και η ετερότητα. Προκειμένου να αποσαφηνιστεί ο όρος της
εθνοπολιτισμικής ετερότητας, κρίθηκε απαραίτητο να διευκρινιστούν αρχικώς οι όροι
της εθνικής ταυτότητας και της ετερότητας.

1.1.1 Εθνική ταυτότητα

Σύμφωνα με τον Γκότοβο (2010: 668) οι οικουμενικές αξίες, οι οποίες
αντιπροσωπεύουν τον πληθυσμό ενός εθνικού κράτους, αποτελούν την εθνική
ταυτότητα αυτού του πληθυσμού.
Η ιστορία ενός πληθυσμού αποτελεί σημαντικό παράγοντα καθορισμού της
εθνικής ταυτότητας (Γκότοβος, 2010: 668). Η σύνθεση μιας ομοιογενούς εθνικής
ταυτότητας εξαρτάται από την αυτογνωσία, την πεποίθηση και την υπερηφάνεια των
ατόμων που μοιράζονται την ίδια εθνική ταυτότητα (Κεσίδου, 2008: 15). Σύμφωνα με
την Κηπουροπούλου (2009: 18), η εθνική ταυτότητα αποτελεί συλλογική ταυτότητα
και τα άτομα που τη μοιράζονται ταξινομεί το ένα το άλλο, βάσει ιδιοτήτων, οι οποίες
συνιστούν την πολιτισμική ταυτότητα και αφορούν την εθνικότητα, την εθνότητα, τη
θρησκεία και τη γλώσσα. Η Στρατουδάκη (2005: 23-24) αναφέρει ότι στη
διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας συμβάλλουν το σχολείο, μέσω των σχολικών
εγχειριδίων και των εκπαιδευτικών προγραμμάτων που εφαρμόζονται, οι
εκπαιδευτικοί, οι ίδιοι οι μαθητές, η οικογένεια, η κοινωνία, η κυβέρνηση και τα
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, Επομένως η εθνική ταυτότητα δεν αποτελεί μια

13
αυτοτελή έννοια, καθώς εξαρτάται από πολλούς παράγοντες (Οικονομίδης &
Κοντογιάννη, 2011: 106˙ Στρατουδάκη, 2005: 24).
Η εθνική ταυτότητα αποτελεί τρόπο ζωής που δεσμεύει τα άτομα σε μια ομάδα
και τα διαφοροποιεί από τα άτομα μιας άλλης. Η εθνική ταυτότητα περιλαμβάνει
συγκεκριμένες πολιτισμικές διαστάσεις μιας ομάδας ατόμων, οι οποίες
διαφοροποιούν τα τελευταία αυτά άτομα από τα «εθνικά άλλα» άτομα μιας άλλης
ομάδας (Κηπουροπούλου, 2009: 18-19). Σύμφωνα με την Αβδελά (1997: 33), οι
πληθυσμοί μέσα από τη σύγκριση που πραγματοποιούν με άτομα άλλων πληθυσμών
συγκροτούν μια μοναδική και ομοιογενή εθνική ταυτότητα. Μέσω αυτής της
διαδικασίας είναι αποδεκτές οι ομοιότητες των μελών της ίδιας εθνικής ταυτότητας
καθώς και οι διαφορές τους με τα άτομα άλλων εθνικών ταυτοτήτων (Αβδελά, 1997:
33).

1.1.2 Ετερότητα
Σύμφωνα με την Μπελέση (2009: 74), η ετερότητα αποτελεί ένα σύνολο
χαρακτηριστικών, τα οποία φανερώνουν και προβάλλουν τις ανθρώπινες διαφορές.
Τέτοια χαρακτηριστικά είναι το φύλο, το έθνος, η γλώσσα, η θρησκεία και ο
πολιτισμός.
Ως ετερότητα ορίζονται εκείνες οι «κλασικές πολιτισμικές διαφορές» μιας
εθνικής ή λαϊκής κουλτούρας, που τη διαφοροποιούν από μια άλλη κουλτούρα
(Κωνσταντοπούλου, Γερμανός, Μαράτου & Οικονόμου, 1999: 294). Αποτελεί
συστατικό προσδιορισμού της ταυτότητας για τον κάθε άνθρωπο και μέσα της
εμπεριέχει και τον εαυτό μας και τον άλλο (Μπελέση, 2009: 74). Επειδή όμως ο
καθένας από εμάς διαφέρει από τους άλλους, είμαστε έτσι όλοι διαφορετικοί και
όλους μας χαρακτηρίζει η ετερότητα (Κεσίδου, 2008: 22).
Σύμφωνα με τον Napier (2017: xi και 1), η ετερότητα αποτελεί πολιτισμό και ο
πολιτισμός ετερότητα. Ως ετερότητα θεωρεί τον τρόπο με τον οποίο ο καθένας
αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, τον τρόπο που ζει και τη θέση του στο φυσικό κόσμο.
Η συνειδητοποίηση του πολιτιστικού μας πλαισίου, μας επιτρέπει να κατανοήσουμε
καλύτερα την έννοια της ετερότητας, μέσα από όλες τις παραμέτρους που τη
χαρακτηρίζουν και τη διαμορφώνουν, όπως η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, οι
περιβαλλοντικές συνθήκες, η θρησκεία, το φύλο, η ηλικία, ο σεξουαλικός
προσανατολισμός και το επίπεδο εκπαίδευσης.

14
1.1.3 Εθνοπολιτισμική ετερότητα
Η εθνοπολιτισμική ετερότητα αφορά τη διαφορετικότητα των εθνοπολιτισμικών
ταυτοτήτων των ατόμων (Νικολάου, 2013: 53). Είναι κομμάτι της γενικότερης
πολιτισμικής ταυτότητας του ανθρώπου, η οποία αλληλεπιδρά με το κοινωνικό,
οικονομικό και πολιτισμικό περιβάλλον (Δαμανάκης, 2007: 21˙ Διαλεκτόπουλος,
2008: 25). Αφορά τη διαφορετικότητα των πολιτισμικών ταυτοτήτων των ατόμων, η
οποία αναδεικνύεται μέσα από την εθνότητα, την εθνικότητα, τη γλώσσα και τη
θρησκεία των ανθρώπων (Μπελέση, 2009: 74).
Η εθνοπολιτισμική ετερότητα χαρακτηρίζει την παρουσία αλλοδαπών ατόμων
σε ένα νέο περιβάλλον διαβίωσης (Χαραλάμπους & Αναστάση, 2017: 8).
Εθνοπολιτισμικά διαφορετικά άτομα όταν βρεθούν σε ένα νέο περιβάλλον, θα
διαμορφώσουν με τέτοιον τρόπο την εθνοπολιτισμική τους ταυτότητα και ετερότητα
ώστε να καταστεί αυτή λειτουργική (Γκόβαρης, 2000: 24). Ενδεχομένως να
επιδιώξουν να την τροποποιήσουν, να την εξελίξουν ή να την προσαρμόσουν
σύμφωνα με τα νέα δεδομένα διαβίωσής τους (Οικονομίδης & Κοντογιάννη, 2011:
106). Παράλληλα στα άτομα της ίδιας εθνοπολιτισμικής ομάδας μπορεί να
αναπτυχθούν διαφοροποιήσεις ανάλογα με την κοινωνική, ακαδημαϊκή και
επαγγελματική θέση που κατέχουν, δημιουργώντας έτσι ένα περιβάλλον
πολυμορφίας, γνωστής ως εσωπολιτισμικός πλουραλισμός, το οποίο τους κατευθύνει
και τους εντάσσει σε διαφορετικές θέσεις στη νέα κοινωνία διαβίωσής τους. Λόγου
χάρη, σε δύο αλλοδαπά άτομα της ίδιας εθνοπολιτισμικής ομάδας, το μεν πρώτο
προερχόμενο από ένα καλό βιοτικό επίπεδο και έχοντας ακαδημαϊκή μόρφωση θα
καταλήξει ενδεχομένως να εργαστεί ως υπάλληλος γραφείου ενώ αντιθέτως το
δεύτερο άτομο προερχόμενο από χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο, χωρίς ακαδημαϊκή
μόρφωση, είναι πιθανότερο να καταλήξει να ασκήσει κάποιο χειρωνακτικό
επάγγελμα στο νέο κοινωνικό περιβάλλον όπου ζει (Γκόβαρης, 2000: 24).
Για τη σύγχρονη κοινωνία, η εθνοπολιτισμική ετερότητα αποτελεί πλέον κανόνα
(Νικολάου, 2013: 54˙ Χριστοφή, 2015: 25). Σήμερα, η εγκατάσταση αλλοδαπών
μεταναστών ή προσφύγων σε ξένα κράτη είχε ως αποτέλεσμα τη συνύπαρξη πολλών
διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων μέσα στο ίδιο περιβάλλον και οδήγησε στην
πολιτισμική ανομοιογένεια των σύγχρονων κοινωνιών (Μπελέση, 2009: 75).
Οι σύγχρονες θεωρίες αναγνωρίζουν ορισμένες κύριες αρχές στην
εθνοπολιτισμική ετερότητα (Νικολάου, 2005: 209-210):
• Η εξέλιξη της ανθρωπότητας δεν είναι μονότονη και ομοιόμορφη, αλλά
πλούσια σε κοινωνικές και πολιτιστικές μορφές.
15
 • Δεν υπάρχει ένας πολιτισμός, αλλά πολλοί.
• Οι πολιτισμοί χαρακτηρίζονται από την αμοιβαία αλληλεπίδραση και
εξέλιξή τους.
• Ο εθνοπολιτισμικός πλούτος και η ετερότητα είναι απαραίτητα να
συνυπάρχουν.
• Μονάχα μέσω της αμφίδρομης κατανόησης και σεβασμού, μπορούν να
συνυπάρξουν παράλληλα και να συμβιώσουν αρμονικά τα άτομα
διαφορετικών πολιτισμών.
Στον ελληνικό χώρο η εθνοπολιτισμική ετερότητα συνδέθηκε με την προσέλευση
αλλοδαπών κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 και
έπειτα ο ελληνικός χώρος υποδέχεται έναν μεγάλο αριθμό μεταναστών από τα κράτη
του πρώην ανατολικού μπλοκ, της Ασίας και της Αφρικής (Νικολάου, 2013: 54). Η
παρουσία αλλοδαπών μεταναστών και προσφύγων στην Ελλάδα αποτελεί μια νέα
πραγματικότητα με την οποία ζούμε όλοι μας (Μπαλτατζής & Νταβέλος, 2009: 253).

1.2 Εθνοπολιτισμική ετερότητα και σχολείο

Η εμφάνιση της πολιτισμικής αυτής πολυμορφίας στο σχολικό χώρο
χαρακτηρίζεται από ποικίλες αντιδράσεις σχετικά με την ένταξη αλλοδαπών μαθητών
στη σχολική κοινότητα (Νικολάου, 2013: 54). Οι εθνοπολιτισμικά διαφορετικοί
μαθητές αποτελούν παιδιά, που ο ένας ή και οι δύο γονείς κατάγονται από χώρα του
εξωτερικού και τα οποία μπορεί να γεννήθηκαν στη χώρα υποδοχής ή στο εξωτερικό
(Χριστοφή, 2015: 18). Οι αλλοδαποί μαθητές προσπαθώντας να ενταχθούν στα νέα
σχολικά δεδομένα βιώνουν διαρκώς μια αντίφαση, καθώς ενώ επιθυμούν να
ταυτιστούν με τους συμμαθητές τους, απαλείφοντας τη διαφορετικότητά τους
συγκρούονται όμως με την οικογένειά τους και την πολιτισμική τους ταυτότητα, που
έφεραν μαζί τους στο νέο περιβάλλον (Νικολάου, 2000: 21-22).
Λίγες είναι οι περιπτώσεις, στις οποίες οι αλλοδαποί μαθητές χωρίς να αρνηθούν
την πολιτισμική τους ταυτότητα, προσαρμόζονται ομαλά στα νέα δεδομένα
(Νικολάου, 2000: 22). Αρκετές είναι οι περιπτώσεις που οι αλλοδαποί μαθητές
απομονώνονται και παραμένουν στη μέση δύο κόσμων για αρκετό διάστημα
(Μπελέση, 2009: 70˙ Νικολάου, 2000: 22-23), με αποτέλεσμα να επιδιώκουν κάποια
στιγμή στη ζωή τους να γυρίσουν πίσω στην πατρίδα τους, αφού μόνο εκεί θα
ένιωθαν ήρεμα. Οι καταστάσεις αυτές στις οποίες οδηγούνται οι αλλοδαποί μαθητές

16
οφείλονται σε διάφορους παράγοντες όπως είναι η ηλικία, η οικογενειακή κατάσταση
στην οποία ζουν και η άγνοια της νέας γλώσσας (Νικολάου, 2000: 23).
Είναι «φυσιολογικό» πολλές φορές ο αλλοδαπός μαθητής να κρατά αμυντική
στάση προς το νέο σχολικό περιβάλλον. Νιώθει αμφιβολία για τις γνώσεις, τις
ικανότητές του και για την εικόνα που βγάζει στους συμμαθητές του (Νικολάου,
2000: 25). Επίσης στην προσπάθειά του να διαφυλάξει από τη μία τη διαπολιτισμική
του ταυτότητα και από την άλλη να ενταχθεί ομαλά στην καινούρια σχολική
πραγματικότητα, χρησιμοποιεί ορισμένες στρατηγικές. Κάποιες από αυτές είναι η
εκούσια άρνηση της διαφορετικότητας και η προσπάθεια εξοικείωσης με το νέο, η
απομόνωση, η υιοθέτηση μιας υπερπολιτισμικής ταυτότητας, λχ. ευρωπαϊκής, αλλά
και η υιοθέτηση παραβατικών συμπεριφορών (Μπελέση, 2009: 72-73).
Ο στιγματισμός και η περιθωριοποίηση που ενδεχομένως βιώνουν οι αλλοδαποί
μαθητές (Νικολάου, 2007: 12 και 2008: 2) είναι συνέπεια του σχηματισμού των
λεγόμενων «έσω» και «έξω» ομάδων (Μπελέση, 2009: 72). Οι μαθητές της «έσω»
ομάδας που έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, πιστεύουν ότι οι μαθητές που δεν
έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά, συγκαταλέγονται στην «έξω» ομάδα (Νικολάου,
2013: 54). Η διαμόρφωση των «έσω» και «έξω» ομάδων πραγματοποιείται συχνά
βάσει της καταγωγής των ατόμων (Doyle & Aboud, 1995: 5). Λόγω της δημιουργίας
αυτών των ομάδων, δύνανται να σημειωθούν περιστατικά εθνοτικών προκαταλήψεων
και εχθρικών συμπεριφορών (Nesdale, 1999: 4).

17
 2. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ
Ο όρος σχολικός εκφοβισμός (bullying) απασχόλησε αρκετά προσφάτως τον
επιστημονικό κόσμο. Πρώτος, τη δεκαετία του 1970, ο καθηγητής ψυχολογίας Dan
Olweus επιχείρησε να μελετήσει συστηματικά το φαινόμενο (Νικολάου, 2013: 52).
Τα τελευταία είκοσι χρόνια ο σχολικός εκφοβισμός διερευνάται πλέον έντονα από
τους επιστήμονες.

2.1 Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις

Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένας όρος, ο οποίος βιβλιογραφικά χρησιμοποιείται
εναλλακτικά με διάφορους άλλους όρους, όπως η αποκλίνουσα και παρεκκλίνουσα
συμπεριφορά, η παραβατική συμπεριφορά, η εκτροπή, η αντικοινωνικότητα, η βία,
κλπ. (Θάνος, 2016: 19 και 21).
Οι διάφορες μορφές σχολικής συμπεριφοράς των μαθητών «χαρακτηρίζονται ως
παραβατικές ή αποκλίνουσες ή αντικοινωνικές κλπ.» βάσει των σχολικών κανόνων,
αλλά και των ευρύτερων κοινωνικών κανόνων, οι οποίοι ισχύουν και για τη σχολική
κοινότητα. Μία βασική διάκριση των σχολικών κανόνων είναι σε αυστηρούς και
χαλαρούς. Η συμμετοχή στις γραπτές εξετάσεις είναι ένας αυστηρός κανόνας, που
δεν επιδέχεται τη μη εφαρμογή από τους μαθητές, ενώ η εξωτερική εμφάνιση των
μαθητών αποτελεί χαλαρό κανόνα. Επίσης οι σχολικοί κανόνες διακρίνονται σε
τυπικούς και άτυπους, όπου λχ. στους τυπικούς κανόνες συγκαταλέγεται η εφαρμογή
εγκυκλίων και στους άτυπους η «καλή» συμπεριφορά. Πολλές φορές οι άτυποι
κανόνες θεωρούνται από τους σχολικούς φορείς το ίδιο ή και περισσότεροι
σημαντικοί από τους τυπικούς. Μεταξύ λοιπόν των αυστηρών και χαλαρών κανόνων
υπάρχει ένα ευρύ φάσμα μαθητικών συμπεριφορών, αποδεκτών και μη αποδεκτών.
Έτσι διαμορφώνονται αποκλίνουσες συμπεριφορές, από τις οποίες άλλες είναι
αποδεκτές και στις οποίες δεν επιβάλλονται κυρώσεις ή επιβάλλεται μια απλή
σύσταση και άλλες είναι μη αποδεκτές, οι οποίες παραβιάζουν τους σχολικούς
κανόνες. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά αναφέρεται και ως παρεκκλίνουσα, στην
οποία όμως επιβάλλονται σοβαρές κυρώσεις από τα σχολικά στελέχη, όπως από τους
διευθυντές και το εκπαιδευτικό προσωπικό. Με τον όρο παραβατική συμπεριφορά
εννοείται από τη μία η εγκληματική συμπεριφορά, η οποία παραβιάζει τον ποινικό
κώδικα και από την άλλη εννοούνται μη αποδεκτές συμπεριφορές, που έχουν ως

18
αποτέλεσμα την παραβίαση των ειδικών και ευρύτερων κοινωνικών κανόνων του
σχολείου, εκτός του ποινικού νόμου (Θάνος, 2016: 23-25 και 30).
Σύμφωνα με το Υπουργείο Παιδείας Κύπρου (2017: 1), ο όρος «σχολική
παραβατικότητα» περιλαμβάνει και τη σχολική βία. Ως σχολική βία ορίζεται «οι
πράξεις στο σχολικό χώρο που αφορούν τη χρήση βίας σε οποιαδήποτε μορφή της με
στόχο την απειλή, τον εξαναγκασμό, τον εξευτελισμό, την υποταγή ή ακόμα και τον
τραυματισμό ατόμου ή ατόμων». Συνηθέστερη μορφή σχολικής βίας είναι ο
βανδαλισμός και ακολουθούν «οι κλοπές, οι επιθέσεις και οι παρενοχλήσεις»
(Αρτινοπούλου, 2009: 3).
Πολλοί συγχέουν τον σχολικό εκφοβισμό με τη σχολική βία (Πανούσης, 2008:
20). Η βία ως έννοια είναι ευρύτερη του εκφοβισμού και τον περιλαμβάνει
(Νικολάου, 2013: 52). Παρόλα αυτά, υπάρχουν και ερευνητές που χρησιμοποιούν
εναλλακτικά τους όρους του σχολικού εκφοβισμού και της σχολικής βίας ως
ταυτόσημους (Κοκκέβη, Σταύρου, Φωτίου, & Καναβού, 2011: 1˙ Μπελογιάννη,
2009: 176-177).
Ο Olweus (1997: 496) ξεχωρίζει τον σχολικό εκφοβισμό από το πείραγμα
(teasing). Στο σχολικό περιβάλλον συχνά διαδραματίζονται πειράγματα φιλικού
χαρακτήρα μεταξύ μαθητών, τα οποία συχνά επαναλαμβάνονται. Όμως όταν το
επαναλαμβανόμενο πείραγμα είναι προσβλητικού και επιθετικού χαρακτήρα και
επαναλαμβάνεται παρόλο που αυτός που το δέχεται εκδηλώνει δυσφορία και
αντίσταση, τότε πρόκειται για εκφοβισμό.
Σύμφωνα με τον Olweus (1994: 1173) ένας μαθητής υφίσταται σχολικό
εκφοβισμό όταν σκόπιμα και επανειλημμένα θυματοποιείται με αρνητικές ενέργειες
από έναν ή περισσότερους μαθητές. Ως αρνητική ενέργεια νοείται όταν κάποιος
σκόπιμα προκαλεί ή προσπαθεί να προκαλέσει τραυματισμό ή δυσφορία σε κάποιον
άλλον, με τη χρήση σωματικής βίας, με μπουνιές, κλωτσιές, σπρωξιές και χτυπήματα,
με τη χρήση λεκτικής βίας, με ύβρεις και κοροϊδευτικά σχόλια, με τη χρήση
μορφασμών και δυσάρεστων χειρονομιών, με τη διάδοση φημών και με την εκούσια
περιθωριοποίηση ατόμων από μία ομάδα (Olweus, 1997: 496).
Ο σχολικός εκφοβισμός είναι μια μορφή επιθετικής συμπεριφοράς που
διαδραματίζεται στο σχολικό χώρο με τρομερές συνέπειες για τον ψυχικό κόσμο του
μαθητή (Κοντογιάννης, 2014: 2). Σύμφωνα με τον Olweus (1997: 496), οι
περισσότεροι ή όλοι οι «θύτες» είναι πολύ πιθανό να γνωρίζουν επακριβώς ότι η
συμπεριφορά τους είναι τουλάχιστον οδυνηρή ή δυσάρεστη για το «θύμα».
Κατά τον Olweus (1994: 1173), το φαινόμενο του εκφοβισμού:
19
 • Αποτελεί μια επιθετική συμπεριφορά ή εσκεμμένη «βλάβη» του «θύτη»
προς το «θύμα».
• Διεξάγεται επανειλημμένα και με την πάροδο του χρόνου συνεχίζεται
• Μπορεί να πραγματοποιηθεί από ένα άτομο- τον «θύτη», ή από μία
ομάδα «θυτών» με στόχο ένα άτομο- το «θύμα» ή μια ομάδα «θυμάτων».
• Διαδραματίζεται σε μια διαπροσωπική σχέση χωρίς συχνά να υπάρχει
προφανή πρόκληση, που χαρακτηρίζεται από ανισορροπία ισχύος.
Υπάρχει δηλαδή μια ασύμμετρη σχέση εξουσίας, όπου το «θύμα»
δυσκολεύεται να υπερασπιστεί τον εαυτό του και παραμένει αβοήθητος
μπροστά στον «θύτη» ή στους «θύτες» του.
Από το τελευταίο κριτήριο ο Olweus (1994: 1173) συμπεραίνει ότι ο εκφοβισμός
μπορεί να θεωρηθεί μία μορφή κακοποίησης ή αλλιώς κακομεταχείρισης. Ο Lee
(2004: 17-19) συμφωνεί με τον Olweus στα κριτήρια που χαρακτηρίζουν τον
εκφοβισμό, επισημαίνοντας ότι ο εκφοβισμός αποτελεί μια συνειδητή,
επαναλαμβανόμενη, συστηματική και συνεχόμενη επιθετική συμπεριφορά επιβολής
εξουσίας του «θύτη» έναντι του «θύματος» μέσω αρνητικών ενεργειών, όπως η
καταπίεση, ο αποκλεισμός, η άσκηση σωματικής βίας και η καταστροφή προσωπικών
αντικειμένων των «θυμάτων», είτε συχνά και για μεγάλο χρονικό διάστημα, είτε
περιστασιακά και για σύντομο χρονικό διάστημα. Ο εκφοβισμός μπορεί να εκδηλωθεί
άμεσα με απροκάλυπτες επιθετικές συμπεριφορές προς το «θύμα» ή έμμεσα με
εξυβρίσεις, την εσκεμμένη απομόνωση των «θυμάτων» ή τον αποκλεισμό τους από
την ομάδα (Νικολάου, 2013: 53).

2.2 Μορφές σχολικού εκφοβισμού

Οι κύριες μορφές του σχολικού εκφοβισμού βάσει των τρόπων και των μέσων
που ασκείται, είναι οι εξής (Berry, 2018: 510˙ Μόττη-Στεφανίδη & Τσέργας, 2000:
10-11˙ Νικολάου, 2013: 53˙ Παπαχρήστος & Μαυροκεφαλίδου, 2014: 2-3˙ Smith,
Pepler & Rigby, 2004: 5):
• Σωματικός εκφοβισμός, όταν ο «θύτης», χρησιμοποιεί όλες τις μορφές
σωματικής βίας, όπως σπρωξιές, κλωτσιές, χτυπήματα, τρικλοποδιές, κα.
εναντίον του «θύματος». Επίσης, στην ίδια μορφή εκφοβισμού
περιλαμβάνεται και η αρπαγή και καταστροφή προσωπικών αντικειμένων
του «θύματος» και ο εκβιασμός του να κάνει ο,τι το προστάξει ο «θύτης»,

20
 όπως παραχώρηση χρημάτων, φαγητού, κ.α. με την απειλή άσκησης
σωματικής βίας, εφόσον δεν ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις του «θύτη» ή
αν μιλήσει σε μεγαλύτερους για βοήθεια.
• Λεκτικός εκφοβισμός, με τη χρήση από τη μεριά του «θύτη»
χυδαιολογιών, βρισιών, κ.α. εναντίον του «θύματος».
• Κοινωνικός και συναισθηματικός εκφοβισμός, μέσω του αποκλεισμού
του «θύματος» από τη σχολική ομάδα, της υποβάθμισης των δεξιοτήτων
και των κατορθωμάτων του «θύματος» καθώς επίσης και με τη διάδοση
φημών και υβριστικών σχολίων από το «θύτη» εναντίον του «θύματος»
σε τρίτους, σε σημειώματα, στον πίνακα της τάξης, σε τοίχους του
σχολείου ή σε άλλα μέρη που μπορούν να τα προσέξουν οι υπόλοιποι
μαθητές.
• Ηλεκτρονικός εκφοβισμός με τη διάδοση υβριστικών και κοροϊδευτικών
σχολίων συνοδευόμενα με οπτικοακουστικό υλικό, μέσω της χρήσης
ηλεκτρονικών συσκευών και του διαδικτύου.
• Σεξουαλικός εκφοβισμός, όπου ο «θύτης» προσβάλλει και φέρνει σε
δύσκολη θέση το «θύμα» του ώστε να ντραπεί, μέσω της σωματικής
επαφής χωρίς τη συναίνεση του παιδιού στόχου, των άσεμνων
χειρονομιών, σχολίων, σκίτσων εξαιτίας του σωματότυπου, του φύλου ή
και του σεξουαλικού προσανατολισμού του «θύματος».
• Ρατσιστικός εκφοβισμός ή φυλετική παρενόχληση, όπου το θύμα
στιγματίζεται λόγω της καταγωγής, εθνικότητας και θρησκείας του. Στα
σχολικά πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα είναι μια συνήθης μορφή
σχολικού εκφοβισμού.

2.3 Συχνότητα εμφάνισης περιστατικών σχολικού εκφοβισμού

Η συχνότητα περιστατικών σχολικού εκφοβισμού αφορά στο πόσο συχνά
σημειώνονται αυτά μεταξύ των μαθητών σε ένα σχολικό περιβάλλον. Στα
περιστατικά σχολικού εκφοβισμού μπορεί να εμπλέκονται και αλλοδαποί μαθητές.
Παρακάτω ακολουθούν τα ευρήματα από έρευνες, που πραγματοποιήθηκαν στο
εξωτερικό, καθώς και στην Ελλάδα.
Στα ευρωπαϊκά σχολεία το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού είναι ευρέως
διαδεδομένο (Strohmeier, Spiel & Gradinger, 2008: 276). Ποσοστό 10% των

21
μαθητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης θυματοποιούν άλλα παιδιά ή
θυματοποιούνται οι ίδιοι σε τακτική βάση.
Η έρευνα των Moran, Smith, Thompson και Whitney (1993: 433 και 438-439)
είχε ως στόχο να εξετάσει τη σχέση μεταξύ εθνοπολιτισμικής ετερότητας και
σχολικού εκφοβισμού. Επίσης διερευνήθηκαν η συχνότητα και οι μορφές του
φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού καθώς και οι μαθητικές συμπεριφορές ως προς
την αντιμετώπιση των περιστατικών. Το δείγμα αποτέλεσαν 66 γηγενείς και
αλλοδαποί μαθητές από διάφορα σχολεία Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας
Εκπαίδευσης, στο Sheffield Αγγλίας. Ως μέσα συλλογής των δεδομένων
χρησιμοποιήθηκαν ερωτηματολόγια και πραγματοποιήθηκαν και συνεντεύξεις. Από
τα ευρήματα προέκυψε ότι το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού είναι πολύ συχνό
και εκδηλώνεται περισσότερο στα δημοτικά, παρά στα γυμνάσια σχολεία. Ακόμα 38
από τα 66 παιδιά δήλωσαν ότι είχαν πέσει «θύματα» σχολικού εκφοβισμού μερικές
φορές ή και συχνότερα. Επίσης αλλοδαποί μαθητές Ασιατικής καταγωγής είχαν πέσει
«θύματα» ρατσιστικού εκφοβισμού λόγω της διαφορετικής εθνοπολιτισμικής
προέλευσής τους.
Η έρευνα του Olweus (1994: 1172-1174) σε 130.000 μαθητές Πρωτοβάθμιας και
Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης σε σχολεία της Νορβηγίας, είχε ως σκοπό τη
διερεύνηση του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού σε συνάρτηση με τη
συχνότητα και τους παράγοντες που συντελούν στην εμφάνιση του φαινομένου,
καθώς και με τα χαρακτηριστικά των «θυτών» και των «θυμάτων». Για τη συλλογή
των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν ερωτηματολόγια και από τα ευρήματα προέκυψε
ότι το 5% από το σύνολο των μαθητών εμπλέκονται σε περιστατικά ως «θύτες» ή ως
«θύματα» τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα ή και συχνότερα. Επίσης παιδιά
μικρότερων τάξεων θυματοποιούνταν συχνότερα από παιδιά μεγαλυτέρων τάξεων.
Ο σκοπός της έρευνας των Strohmeier et al. (2008: 268-270 και 280), ήταν η
διερεύνηση του σχολικού εκφοβισμού σε συνάρτηση με την εθνοπολιτισμική
ετερότητα και το φύλο των παιδιών, καθώς επίσης και η εξέταση της συχνότητας των
περιστατικών. Στην έρευνα συμμετείχαν 280 γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές
Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης από διάφορα σχολεία της Αυστρίας. Ως μέσα
συλλογής των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν ερωτηματολόγια και συνεντεύξεις. Από
τα ευρήματα προέκυψε ότι οι γηγενείς μαθητές θυματοποιούνταν και
θυματοποιούσαν περισσότερο άλλα παιδιά σε σχέση με τους αλλοδαπούς μαθητές.
Σε έρευνα του Rigby (2017: 3-7) σε 451 εκπαιδευτικούς σχολείων της
Αυστραλίας, διερευνήθηκε το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ως προς τη
22
συχνότητα, τους παράγοντες που συνετέλεσαν στην εμφάνιση επεισοδίων καθώς και
τις πρακτικές αντιμετώπισής τους από τους εκπαιδευτικούς. Τα δεδομένα
συγκεντρώθηκαν με ερωτηματολόγια και από τα ευρήματα προέκυψε ότι τα
περιστατικά εκφοβισμού που σημειώθηκαν ήταν συχνότερα στους μαθητές του
Γυμνασίου.
Στον ελληνικό χώρο, έρευνα των Ψάλτη και Κωνσταντίνου (2007: 332 και 340-
341), είχε στόχο τη διερεύνηση του σχολικού εκφοβισμού ως προς τη συχνότητα και
τις μορφές των περιστατικών καθώς και ως προς τους παράγοντες που οδηγούσαν
τους μαθητές είτε προς την αποδοχή, είτε προς την αντιμετώπιση του φαινομένου. Το
δείγμα αποτέλεσαν 1.843 μαθητές Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης από όλη την
Ελλάδα, εκ των οποίων 87,6% ήταν Έλληνες και 12,4% ήταν αλλοδαποί μαθητές. Ως
εργαλείο συλλογής των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο. Η
πλειοψηφία των μαθητών δήλωσε ότι έχουν υπάρξει μάρτυρες επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού σε όλες του τις εκφάνσεις, τα οποία συνέβαιναν συχνά στο σχολείο τους.
Επίσης 10%-13% των μαθητών θυματοποιούνταν τουλάχιστον μια φορά τη βδομάδα.
Η εθνοπολιτισμική ετερότητα δεν παίζει ρόλο στη συχνότητα εμφάνισης
περιστατικών σχολικού εκφοβισμού. Παρόλα αυτά, στις περιπτώσεις που
θυματοποιούνταν οι αλλοδαποί μαθητές, γινόταν εξαιτίας της διαφορετικής γλώσσας
ομιλίας τους. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού εμφανίζεται όλο και
συχνότερα στο ελληνικό σχολείο, όσο τα παιδιά μεγαλώνουν και μάλιστα με μορφές
οι οποίες δεν εντοπίζονται τόσο εύκολα, όπως είναι ο λεκτικός και ο κοινωνικός
εκφοβισμός.
Η έρευνα της Μπελογιάννη (2009: 182-187), είχε στόχο να διερευνήσει το
φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ως προς τη συχνότητα και τις μορφές που είχαν
τα επεισόδια που σημειώθηκαν, τα χαρακτηριστικά των ατόμων που έλαβαν μέρος
στα επεισόδια, τα μέρη καθώς και τον χρόνο που εκδηλώθηκαν τα επεισόδια, καθώς
και ποιες πρακτικές αντιμετώπισης των επεισοδίων εφαρμόστηκαν. Το δείγμα
αποτέλεσαν 288 Έλληνες μαθητές Γυμνασίου και ως μέσο συλλογής των δεδομένων
χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο. Η πλειοψηφία των παιδιών είχαν υπάρξει
παρατηρητές επεισοδίων σχολικού εκφοβισμού περισσότερο από μια φορές και είχαν
πέσει «θύματα» εκφοβισμού περισσότερο από δύο φορές. Το 30,6% του δείγματος
δήλωσε ότι είχε υπάρξει «θύτης» τουλάχιστον μια φορά.
Ο σκοπός της έρευνας των Asimopoulos, Bibou-Nakou, Hatzipemou, Soumaki
και Tsiantis (2013: 4-9) σε 60 μαθητές και 32 εκπαιδευτικούς Πρωτοβάθμιας
Εκπαίδευσης στην Ελλάδα, ήταν η διερεύνηση του φαινομένου του σχολικού
23
εκφοβισμού ως προς τη συχνότητα εκδήλωσης επεισοδίων, τους παράγοντες που
επηρεάζουν την εμφάνιση επεισοδίων καθώς και τα χαρακτηριστικά του «θύτη» και
του «θύματος». Επίσης εξετάστηκαν ο χώρος και ο χρόνος εκδήλωσης των
περιστατικών και οι πρακτικές αντιμετώπισης. Για τη συλλογή των δεδομένων
πραγματοποιήθηκαν ομαδικές συνεντεύξεις. Από τα ευρήματα προέκυψε ότι τα
περιστατικά που σημειώθηκαν ήταν πολύ συχνότερα σε παιδιά της Α’ τάξης του
Δημοτικού σε σχέση με τις υπόλοιπες τάξεις. Επίσης μαθητές δήλωσαν ότι εξαιτίας
του ότι είχαν βιώσει την τραυματική εμπειρία του «θύματος» σε επεισόδια που
σημειώθηκαν όταν ήταν στην 1η τάξη του Δημοτικού, έπειτα μεγαλώνοντας και
ενθυμούμενα την εμπειρία αυτή, έγιναν τα ίδια «θύτες» έναντι παιδιών μικρότερων
τάξεων του Δημοτικού. Τέλος, τόσο μαθητές, όσο και εκπαιδευτικοί υποστήριξαν ότι
το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού είναι ένα όλο και πιο συχνό και διαδεδομένο
φαινόμενο για το ελληνικό δημοτικό σχολείο.
Ο σκοπός της έρευνας των Nikolaou και Samsari (2016: 1-12) σε 719 Έλληνες
και 120 αλλοδαπούς μαθητές από 15 σχολεία Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας
Εκπαίδευσης στην Ελλάδα, ήταν η μελέτη της σχέσης της εθνοπολιτισμικής
ετερότητας και του σχολικού εκφοβισμού ως προς τη συχνότητα, τις μορφές και τους
παράγοντες που χαρακτήριζαν τα επεισόδια καθώς και τα μέρη στα οποία
διαδραματίστηκαν. Επίσης διερευνήθηκαν τα είδη των μαθητικών συμπεριφορών
προς τα επεισόδια, καθώς και τι είδους υποστήριξη και από ποιους αναζήτησαν οι
μαθητές στόχοι των επεισοδίων. Ως μέσο συλλογής των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε
το ερωτηματολόγιο και από τα ευρήματα προέκυψε ότι οι αλλοδαποί μαθητές που
είχαν γεννηθεί στο εξωτερικό συμμετείχαν περισσότερο και συχνότερα σε επεισόδια
σχολικού εκφοβισμού, είτε ως «θύτες», είτε ως «θύματα», σε σχέση με τους Έλληνες
συμμαθητές τους. Μάλιστα τόσο οι γηγενείς όσο και οι ομοεθνείς συμμαθητές τους,
οι οποίοι τελευταίοι είχαν γεννηθεί στην Ελλάδα, δεν τους αποδέχονταν ακριβώς
επειδή είχαν γεννηθεί στο εξωτερικό.
Ανακεφαλαιώνοντας, από τα ευρήματα των περισσότερων ερευνών προκύπτει
ότι ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα συχνό φαινόμενο για τα σχολεία τόσο της
Ελλάδας (Asimopoulos et al., 2013: 9˙ Μπελογιάννη, 2009: 187˙ Ψάλτη &
Κωνσταντίνου, 2007: 340) όσο και του εξωτερικού (Moran et al., 1993: 438˙ Olweus,
1994: 1174˙ Strohmeier et al., 2008: 276). Επίσης ερευνητές υποστηρίζουν ότι
περιστατικά σχολικού εκφοβισμού σημειώνονται συχνότερα στο δημοτικό παρά στο
γυμνάσιο και στο λύκειο (Asimopoulos et al., 2013: 9˙ Moran et al., 1993: 438), με τα
παιδιά των μικρότερων τάξεων να θυματοποιούνται συχνότερα από εκείνα των
24
μεγαλύτερων τάξεων (Asimopoulos et al., 2013: 5˙ Olweus, 1994: 1174). Όμως
υπάρχουν και ερευνητές που υποστηρίζουν ότι τα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού
είναι συχνότερα σε μαθητές γυμνασίου και λυκείου (Rigby, 2017: 7˙ Ψάλτη &
Κωνσταντίνου, 2007: 340) και ότι τα περιστατικά εμφανίζονται όλο και συχνότερα
όσο τα παιδιά μεγαλώνουν και εντάσσονται σε μεγαλύτερες τάξεις (Ψάλτη &
Κωνσταντίνου, 2007: 341). Τέλος, υπάρχουν και έρευνες, οι οποίες υποστηρίζουν ότι
δε γίνονται όλα τα περιστατικά σχολικά εκφοβισμού αντιληπτά, οπότε η συχνότητα
τους μπορεί να είναι υψηλότερη από την εκτιμώμενη (Asimopoulos et al., 2013: 8˙
Μπελογιάννη, 2009: 191 και 195-196˙ Nikolaou & Samsari, 2016: 11˙ Ψάλτη &
Κωνσταντίνου, 2007: 341).
Από τις έρευνες που εξέτασαν το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού σε
συνάρτηση με την εθνοπολιτισμική ετερότητα των μαθητών, υπάρχουν έρευνες που
τα ευρήματά τους υποστηρίζουν ότι η εθνοπολιτισμική ετερότητα δεν παίζει ρόλο
στη συχνότητα εμφάνισης επεισοδίων σχολικού εκφοβισμού (Strohmeier et al., 2008:
280˙ Ψάλτη & Κωνσταντίνου, 2007: 340-341). Όμως από άλλες έρευνες προκύπτει
ότι οι αλλοδαποί μαθητές συμμετέχουν σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού
συχνότερα σε σχέση με τους γηγενείς συμμαθητές τους (Nikolaou & Samsari, 2016:
12). Μάλιστα οι αλλοδαποί μαθητές που είχαν γεννηθεί στο εξωτερικό εμπλέκονται
ακόμα συχνότερα και περισσότερο σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού σε σχέση με
τους αλλοδαπούς μαθητές που είχαν γεννηθεί στην Ελλάδα (Nikolaou & Samsari,
2016: 12).

2.4 Παράγοντες εμφάνισης σχολικού εκφοβισμού

Σύμφωνα με έρευνες (Albuquerque et al., 2018: 279˙ Bibou-Nakou,
Asimopoulos, Hatzipemou, Soumaki και Tsiantis, 2013: 11˙ Γεωργούλας, 2003: 987˙
Espelage, 2002: 2˙ Θάνος, 2016: 74-78˙ Moran et al., 1993: 439˙ Νικολάου, 2013: 55
και 66-67˙ Nikolaou & Samsari, 2016: 11-12˙ Olweus, 1997: 501˙ Πανούσης, 2008:
20˙ Psalti, 2012: 149-150˙ Στογιαννίδης, 2013: 275˙ Τσαλκάνης, Γεωργούλας &
Μανουδάκη, 2005: 103-105), οι παράγοντες που οδηγούν τους μαθητές σε
περιστατικά σχολικού εκφοβισμού είναι ατομικά χαρακτηριστικά και ο χαρακτήρας
των μαθητών, η οικογένεια, το σχολικό περιβάλλον, οι παρέες συνομήλικων, η
ηλικία, το φύλο, τα πρότυπα προβολής από τα ΜΜΕ και η εθνοπολιτισμική
ετερότητα των μαθητών.

25
 Σχετικά με τα ατομικά χαρακτηριστικά, η σωματική διάπλαση και η εξωτερική
εμφάνιση των μαθητών προκαλούν την εμπλοκή τους σε επεισόδια σχολικού
εκφοβισμού (Στογιαννίδης, 2013: 275). Επίσης ο χαρακτήρας των παιδιών παίζει
ρόλο στην ανάπτυξη ή όχι εκφοβιστικής συμπεριφοράς (Olweus, 1997: 501˙ Psalti,
2012: 149). Συγκεκριμένα ένα οξύθυμο παιδί είναι πιο πιθανό να γίνει «θύτης» από
ένα παιδί που είναι πιο ευαίσθητο και ήσυχο, το οποίο πιθανότερο είναι να γίνει
«θύμα» (Olweus, 1997: 501).
Η οικογένεια ευθύνεται σε πολύ μεγάλο βαθμό για τη δημιουργία «θυτών» και
«θυμάτων» (Albuquerque et al., 2018: 279˙ Θάνος, 2016: 74˙ Στογιαννίδης, 2013:
277). Ένα εχθρικό, σκληρό και αυστηρό οικογενειακό περιβάλλον, με τα μέλη του να
χαρακτηρίζονται από αρνητισμό και επιθετικότητα, θα γαλουχήσει έναν «θύτη», ο
οποίος δεν έχει μάθει ούτε να σέβεται, άλλα ούτε και να φέρεται σωστά (Τσαλκάνης
& συν., 2005: 103). Ένας τέτοιος μαθητής ξέρει να συναναστρέφεται και να λύνει τις
διαφορές του μόνο με τη βία, χωρίς να δείχνει στοργή και κατανόηση στα «θύματά»
του, όπως ακριβώς δεν ένιωσε ποτέ και από τους γονείς του στοργή και κατανόηση.
Από την άλλη μεριά βρίσκονται οι οικογένειες που δημιουργούν «θύματα». Οι γονείς
και κατά βάση οι μητέρες, είναι υπερπροστατευτικοί με το παιδί τους, μεγαλώνοντάς
το έτσι ούτως ώστε να αποκτήσει χαμηλή αυτοεκτίμηση, ελάχιστη ή ανύπαρκτη
αυτοπεποίθηση και δίχως να είναι ικανό να είναι ανεξάρτητο και να υπερασπίζεται
τον εαυτό του (Στογιαννίδης, 2013:277).
Η κοινωνική και οικονομική κατάσταση μιας οικογένειας αποτελεί παράγοντα
εμφάνισης ή όχι περιστατικών σχολικού εκφοβισμού (Θάνος, 2016: 76˙ Νικολάου,
2013: 68˙ Τσαλκάνης & συν., 2005: 103-104). Συγκεκριμένα, η ύπαρξη ενότητας
στην οικογένεια και η ενασχόληση των γονέων με τα παιδιά τους μειώνουν τα
ποσοστά εμφάνισης του φαινομένου (Νικολάου, 2013: 68). Άνεργοι και οικονομικά
άποροι γονείς και διαλυμένες οικογένειες οδηγούν στην έξαρση περιστατικών
σχολικού εκφοβισμού (Θάνος, 2016: 75).
Το σχολικό περιβάλλον έχει να κάνει με την προσωπικότητα του εκπαιδευτικού
προς τους μαθητές, δηλαδή αν είναι αυταρχικός, δημοκρατικός, αν αφουγκράζεται
τους μαθητές του ή αν χρησιμοποιεί λεκτική βία για την επιβολή της θέσης του. Ένας
αυταρχικός εκπαιδευτικός θα μπορούσε να δημιουργήσει ανάμεσα στους μαθητές του
ακούσια έναν νέο υποψήφιο εν δυνάμει «θύτη». Επιπλέον το σχολικό περιβάλλον
αφορά όλους εκείνους τους κανόνες και θεσμοθετημένους κώδικες που εφαρμόζει
ολόκληρη η σχολική κοινότητα. Λόγου χάρη, η αυξημένη επιτήρηση των μαθητών
από τους εκπαιδευτικούς στα κενά των μαθημάτων και οι δημοκρατικοί τρόποι, που
26
διέπουν ολόκληρο το σχολικό γίγνεσθαι, έχουν ως αποτέλεσμα τον έλεγχο των
περιστατικών σχολικού εκφοβισμού (Στογιαννίδης, 2013: 275-276).
Σύμφωνα με τον Τσαλκάνη κ. συν. (2005: 105), η επιρροή που δέχονται μαθητές
από συνομήλικους, οι οποίοι έχουν εμπλακεί σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού,
αυξάνει τις πιθανότητες να εμφανίσουν και οι ίδιοι παρόμοιες παραβατικές
συμπεριφορές στο σχολείο. Αντιθέτως, η συναναστροφή μαθητών με συνομήλικους
που δεν έχουν συμμετάσχει σε επεισόδια παραβατικής συμπεριφοράς, είναι λιγότερο
πιθανό να εμπλακούν και οι ίδιοι σε παρόμοια περιστατικά. Επίσης στο γυμνάσιο και
στο λύκειο αλλάζουν οι παρέες των παιδιών και προκειμένου να ενταχθούν σε μια
παρέα αλλά και να δείξουν πώς να ξεχωρίζουν και πάλι είναι πιθανό να υιοθετήσουν
εκφοβιστικές τάσεις έναντι άλλων (Psalti, 2012: 149). Υπάρχουν και περιπτώσεις που
το νέο σχολικό περιβάλλον και οι καινούριες παρέες που θα κάνει ο μαθητής, να
έχουν ήδη υιοθετήσει συμπεριφορές σχολικού εκφοβισμού, αναγκάζοντας έτσι και τα
νέα μέλη της ομάδας να υιοθετήσουν τον ίδιο τρόπο εκφοβιστικής συμπεριφοράς,
προκειμένου να προσαρμοστούν (Espelage, 2002: 3). Ο Στογιαννίδης (2013: 276),
σχετικά με τις παρέες των συμμαθητών αναφέρει δύο θεωρίες, τη θεωρία της
επικράτησης και τη θεωρία της έλξης. Σύμφωνα με την πρώτη, ένας μαθητής
εισερχόμενος σε μια νέα παρέα, πχ. στη μετάβασή του από το δημοτικό στο
γυμνάσιο, θα θέλει πιθανόν να εκφοβίσει τους υπολοίπους για να δηλώσει ποιος θα
είναι ο αρχηγός της ομάδας. Στον αντίποδα βρίσκεται η θεωρία της έλξης, κατά την
οποία λιγότερο τολμηρά παιδιά προσκολλούν και θαυμάζουν τους προαναφερθέντες
«αρχηγούς» και γίνονται έτσι υποστηρικτές του «θύτη».
Οι Nikolaou και Samsari (2016: 11) και ο Τσαλκάνης κ. συν. (2005: 104)
αναφέρουν ότι οι θετικές διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των μαθητών συνεπάγονται
την εμφάνιση λιγότερων περιστατικών εκφοβισμού. Όταν οι μαθητές περνούν
ευχάριστες στιγμές μεταξύ τους στο σχολείο, όταν παίζουν όλοι μαζί και προσκαλεί ο
ένας τον άλλον για συμμετοχή σε δραστηριότητες, χωρίς να απομονώνεται κανένας
και για κανέναν λόγο, αποτελούν παράγοντες μείωσης του φαινομένου του σχολικού
εκφοβισμού.
Επίσης οι μαθητές μεγαλώνοντας και συγκεκριμένα περνώντας από την παιδική
ηλικία στην προ-εφηβική και εφηβική ηλικία, αυξάνουν και οι πιθανότητες να
εμπλακούν σε περιστατικά bullying (Nikolaou & Samsari, 2016: 12˙ Psalti, 2012:
149). Τα ευρήματα της έρευνας των Bibou-Nakou et al. (2013: 11), σε 502 μαθητές
γυμνασίου σε ελληνικά σχολεία της Θεσσαλονίκης, έδειξαν ότι περιστατικά σχολικού
εκφοβισμού σημειώνονταν σε υψηλότερα ποσοστά στην τρίτη τάξη του γυμνασίου σε
27
σχέση με την πρώτη τάξη. Τα παιδιά λόγω του ότι βρίσκονται από ένα οικείο
περιβάλλον, όπως το δημοτικό, σε ένα νέο, όπως το γυμνάσιο και το λύκειο, τα
στρεσάρει και πολλές φορές καταφεύγουν στο να θυματοποιούν άλλους για να
διαχειριστούν αυτό το στρες και αυτή τη νέα τάξη πραγμάτων (Psalti, 2012: 149).
Σχετικά με το φύλο, τα αγόρια εκφοβίζουν περισσότερο από τα κορίτσια
(Νικολάου, 2013: 67˙ Nikolaou & Samsari, 2016: 12) και τα κορίτσια
θυματοποιούνται περισσότερο από τα αγόρια, εξαιτίας του ανδρισμού και του
συναισθήματος της κυριαρχίας που χαρακτηρίζει τα αγόρια. Η επιθετικότητα και η
υιοθέτηση εκφοβιστικών τάσεων έναντι των άλλων αποτελούν στοιχεία που βοηθούν
τα αγόρια να επικρατούν και να ξεχωρίζουν μεταξύ των συνομήλικων τους (Psalti,
2012: 150).
Επιπλέον, η προβολή έργων από τα ΜΜΕ με σκηνές βίας σε συνάρτηση με την
ελλιπή προβολή εκπαιδευτικών και επιμορφωτικών προγραμμάτων αποτελεί έναν
ακόμα παράγοντα προαγωγής του εκφοβισμού (Θάνος, 2016: 78˙ Πανούση, 2008:
20).
Όταν αλλοδαποί μαθητές θυματοποιούνται λόγω της εθνοπολιτισμικής τους
ετερότητας μιλάμε για ρατσισμό. Σημαντικό είναι ότι τα επεισόδια που σημειώνονται
δεν αφορούν μόνο το άτομο-στόχο, αλλά και ολόκληρη την ομάδα στην οποία
ανήκει. Επίσης αλλοδαποί μαθητές που υπήρξαν «θύματα», από αντίδραση στην
πορεία της σχολικής τους ζωής θα υιοθετήσουν βίαιη συμπεριφορά στο σχολείο
(Νικολάου, 2013: 56). Η Psalti (2012: 150) αναφέρει ότι αλλοδαποί μαθητές, οι
οποίοι είχαν πέσει «θύματα» εκφοβισμού σε μικρότερη ηλικία, μεγαλώνοντας και
έχοντας τραυματισθεί συναισθηματικά «επιτίθενται» και γίνονται οι ίδιοι «θύτες»
έναντι των συμμαθητών τους. Ακόμα αλλοδαποί μαθητές που ήρθαν στην Ελλάδα
από χώρες, όπως Αλβανία και Πρώην Σοβιετική Ένωση, κράτη δηλαδή που
θεωρούνται ότι υστερούν πολιτισμικά και οικονομικά, είναι πιθανότερο να
αποτελέσουν «θύματα» περιστατικών σχολικού εκφοβισμού (Moran et al., 1993:
439).

2.5 Χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων σε περιστατικά σχολικού

εκφοβισμού
Σε ένα περιστατικό σχολικού εκφοβισμού, ο μαθητής που ασκεί εκφοβισμό
συνηθίζεται να αποκαλείται «θύτης» και ο μαθητής που δέχεται τον εκφοβισμό

28
«θύμα». Ενδεχομένως στο περιστατικό να υπάρχουν και παρατηρητές, οι οποίοι είτε
υποστηρίζουν τον «θύτη», είτε υπερασπίζονται το «θύμα», είτε παραμένουν
ουδέτεροι και απαθείς.

2.5.1 «Θύτες»
Οι «θύτες» είναι άτομα τα οποία επιτίθενται και εκφοβίζουν άλλα παιδιά, τα
«θύματα», με διάφορους τρόπους και χωρίς πάντα να υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος
λόγος που να δικαιολογεί αυτή τη συμπεριφορά τους (Albuquerque et al., 2018: 278).
Η επιθετικότητα των «θυτών» τους αποδίδει πολλές φορές ένα κάποιο γόητρο στην
υπόλοιπη ομάδα (Olweus, 1994: 1181). Όμως την ίδια επιθετικότητα επιδεικνύουν
και προς τους ενήλικες, όπως οι γονείς και οι καθηγητές τους. Επίσης είναι συχνά
παρορμητικοί και αυταρχικοί έναντι άλλων. Εάν πρόκειται για αγόρια, είναι
πιθανότερο να είναι σωματικά δυνατότερα από τους υπολοίπους συνομηλίκους τους
γενικότερα και από τα «θύματά» τους ειδικότερα (Κιοσσέ & Κιουρτσίδου, 2017: 81).
Οι Albuquerque et al. (2018: 278-279) αναφέρουν ότι οι «θύτες» γενικά είναι
δημοφιλείς και αποδεκτοί από τους υπόλοιπους συνομηλίκους τους, αλλά διατηρούν
δύσκολα τις φιλίες τους.
Σύμφωνα με τον Olweus, ψυχολόγοι και ψυχίατροι υποστηρίζουν ότι τα άτομα
με επιθετικό και σκληρό χαρακτήρα, στην πραγματικότητα είναι αγχώδη και
ανασφαλή. Οι έρευνες όμως του Olweus κατέληξαν στο αντίθετο αποτέλεσμα, ότι
δηλαδή οι «θύτες» δεν ήταν ιδιαίτερα αγχώδη και ανασφαλή άτομα και δεν τους
χαρακτήριζε χαμηλή αυτοεκτίμηση (Olweus, 1994: 1180). Οι Albuquerque et al.
(2018: 278) αναφέρουν ότι οι «θύτες» μερικές φορές βιώνουν την κατάθλιψη.
Το δυσλειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσαν οι
«θύτες» παίζει σημαντικό ρόλο στη διάπλαση του χαρακτήρα τους. Μεγαλώνοντας
σε ένα εχθρικό οικογενειακό περιβάλλον, είναι λογικό οι «θύτες» να έχουν αναπτύξει
μια ορισμένη εχθρότητα προς το υπόλοιπο κοινωνικό περιβάλλον (Olweus, 1994:
1181). Αυτή η εχθρότητα και οι διάφορες παρορμήσεις πιθανότατα τους κάνουν να
νιώθουν ευχαρίστηση όταν βλάπτουν ή τραυματίζουν άλλους και τους κάνουν να
υποφέρουν (Κοντογιάννης, 2014: 6). Ο Olweus (1994: 1180-1181) αναφέρει ότι δε
νιώθουν καθόλου οίκτο ή λύπηση για τα «θύματά» τους. Επιπλέον οι «θύτες» συχνά
εξαναγκάζουν τα «θύματά» τους να τους δίνουν διάφορα αγαθά, όπως χρήματα,
τσιγάρα, αλκοόλ και άλλα πράγματα αξίας.

29
 Υπάρχουν «θύτες», οι οποίοι θυματοποιούν μαθητές, όμως χωρίς να έχουν οι
ίδιοι την πρωτοβουλία ή την αρχηγία στο περιστατικό. Αυτοί ονομάζονται παθητικοί
«θύτες», ακόλουθοι ή πρωτοπαλίκαρα και συνήθως μπορεί να είναι άτομα ανασφαλή
και αγχώδη. Επίσης οι «θύτες» συχνά περιστοιχίζονται από δυο-τρεις μαθητές, οι
οποίοι τους υποστηρίζουν και τους συμπαθούν (Olweus, 1994: 1180).
Τέλος, ο εκφοβισμός μπορεί να θεωρηθεί ως παράγοντας μίας γενικότερης
αντικοινωνικής και αναρχικής συμπεριφοράς. Υπό αυτή την προοπτική, είναι φυσικό
να προβλεφθεί ότι όσα παιδιά τα οποία είναι επιθετικά και εκφοβίζουν άλλους,
διατρέχουν έναν αυξημένο κίνδυνο να εμπλακούν αργότερα στη ζωή τους με άλλες
προβληματικές συμπεριφορές, όπως η εγκληματικότητα και ο αλκοολισμός (Olweus,
1994: 1181).

2.5.2 «Θύματα»
Τα «θύματα» είναι περισσότερο αγχώδη και ανασφαλή άτομα από τα υπόλοιπα
παιδιά (Andreou, 2001: 64). Είναι συχνά προσεκτικά, ευαίσθητα και ήρεμα άτομα και
όταν τους επιτίθενται ποτέ δεν ανταποδίδουν την επίθεση, αλλά αντιδρούν
κλαίγοντας, ειδικά στις μικρότερες τάξεις και αποτραβιούνται στην απομόνωση
(Olweus, 1994: 1178-1179). Επίσης έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, νιώθουν
αποτυχημένοι, ντροπιασμένοι, ανόητοι και άσχημοι (Rigby, 2007: 50).
Στο σχολείο είναι μοναχικά άτομα και συνήθως απομονωμένα, χωρίς να έχουν
έναν καλό φίλο στην τάξη τους. Δεν είναι επιθετικά παιδιά και δεν πειράζουν τους
υπόλοιπους μαθητές, καθώς είναι γενικότερα εναντίον της βίας. Εάν πρόκειται για
αγόρια, είναι συνήθως σωματικά πιο αδύναμα από τα υπόλοιπα. Τα παιδιά αυτά από
πολύ μικρή ηλικία, χαρακτηρίζονται από μια ιδιαίτερη επιφυλακτικότητα και
ευαισθησία. Δε γίνονται αποδεκτά ή αρεστά από την υπόλοιπη ομάδα και για αυτό με
πολύ μεγάλη δυσκολία εντάσσονται ως παρουσίες στη σχολική ομάδα. Η κατ’
εξακολούθηση παρενόχληση και εκφοβισμός αυξάνουν αισθητά το άγχος, την
ανασφάλεια και το αίσθημα της χαμηλής αυτοεκτίμησης που τρέφουν για τον εαυτό
τους (Olweus, 1994: 1179).
Με τους γονείς τους είναι στενά συνδεδεμένα και ειδικά με τη μητέρα τους.
Συχνά οι καθηγητές εκλαμβάνουν αυτή την ιδιαίτερη επαφή με τη μητέρα ως
υπερπροστασία από μέρος της (Albuquerque, 2018: 278). Τέτοιες στάσεις μπορούν
να αποτελούν την αιτία αλλά παράλληλα και τη συνέπεια του σχολικού εκφοβισμού
(Olweus, 1994: 1179).
30
 Τα «παιδιά-θύματα» βιώνουν αυξημένη νευρική ένταση, με συχνούς
πονοκεφάλους και γαστραλγίες και μπορεί επίσης να υποφέρουν από εφιάλτες και
κρίσεις πανικού. Επίσης βιώνουν μια αρνητικότητα και φόβο για το σχολείο στοιχείο
που οδηγεί στο να σημειώνουν απουσίες από το σχολείο. Μετά τις επιθέσεις που
δέχονται, μπορεί να νιώθουν αδιάθετα ή απρόθυμα (Albuquerque et al., 2018: 278).
Η παραπάνω κατηγορία αφορά τα παθητικά ή υποτακτικά «θύματα» (submissive
victims). Υπάρχει και άλλη μία μικρότερη ομάδα «θυμάτων», που ονομάζονται
«προκλητικά θύματα» (provocative victims), τα οποία χαρακτηρίζονται από
επιθετικότητα αλλά και άγχος. Η συμπεριφορά τους συχνά προκαλεί πολλούς
μαθητές εντός της τάξης, με αποτέλεσμα το ξέσπασμα αρνητικών αντιδράσεων από
ένα μεγάλο μέρος ή και ολόκληρη την τάξη. Τα παιδιά αυτά έχουν θέματα
συγκέντρωσης και η συμπεριφορά τους προκαλεί εκνευρισμό και ένταση. Κάποιοι
από αυτούς τους μαθητές μπορούν να χαρακτηριστούν υπερκινητικοί. (Olweus, 1994:
1179).
Σε έρευνα του Olweus το 1993, παιδιά που είχαν θυματοποιηθεί, μεγαλώνοντας
ξεπέρασαν τους φόβους τους, καθώς η ίδια η ζωή μετά το σχολείο τους έδωσε το
δικαίωμα της ελεύθερης επιλογής όποιου κοινωνικού ή φυσικού περιβάλλοντος
επιθυμούσαν για να ζήσουν (Olweus, 1994: 1179). Παρόλα αυτά, υπήρχαν και
περιπτώσεις που θυματοποιημένοι μαθητές υπέφεραν από κατάθλιψη, χαμηλή
αυτοεκτίμηση και στρες, συναισθήματα, τα οποία παρέμειναν να τους βασανίζουν και
ως ενήλικα άτομα (Houbre, Tarquinio, Thuillier & Hergott, 2006: 183).

2.5.3 Παρατηρητές
Σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση περιστατικών σχολικού εκφοβισμού παίζουν οι
θεατές αυτών των επεισοδίων (Κοντογιάννης, 2014: 7). Σύμφωνα με τις Pecjak και
Pirc (2017: 75), οι παρατηρητές αποτελούν μαθητές, οι οποίοι παρακολουθούν το
επεισόδιο και αποτελούν μάρτυρες σε αυτό. Σύμφωνα με τις Κιοσσέ και Κιουρτσίδου
(2017: 81), παρατηρητές μπορεί να είναι:
• Μαθητές που μόνο παρακολουθούν.
• Μαθητές που είναι ακόλουθοι του «θύτη».
• Μαθητές που υποστηρίζουν το περιστατικό.
• Μαθητές που υποστηρίζουν το «θύμα».
Οι παρατηρητές δεν είναι «θύματα» ή «θύτες» και δε συμμετέχουν ενεργά στα
επεισόδια εκφοβισμού. Όμως μπορεί να συμμετάσχουν έμμεσα και κυρίως σε
31
ψυχολογικό επίπεδο. Σε πολλές περιπτώσεις οι παρατηρητές αν και γνωρίζουν τη
σοβαρότητα των περιστατικών εκφοβισμού και τις συνέπειες τους στα «θύματα»,
παραμένουν αμέτοχοι. Η μεσολάβησή τους μπορεί να επηρεάσει το αποτέλεσμα των
επεισοδίων αναλόγως με τη στάση τους απέναντι στο επεισόδιο (Κοντογιάννης, 2014:
7). Η μη μεσολάβησή τους ισχυροποιεί το «θύτη», δίνοντας έτσι τη συγκατάθεσή
τους για τη συνέχιση του εκφοβισμού (Bushard, 2013: 7). Σύμφωνα με τον
Κοντογιάννη (2014: 8) πολλοί παρατηρητές δε μεσολαβούν, επειδή:
• Δεν μπορούν να ξεχωρίσουν μέσα στο πλήθος ποιος πραγματικά φέρει
την ευθύνη.
• Φοβούνται μήπως γίνουν οι ίδιοι τα επόμενα «θύματα».
• Φοβούνται μήπως χαρακτηριστούν ως «τα καρφιά» της σχολικής
κοινότητας.
• Δε γνωρίζουν επακριβώς το φαινόμενο του εκφοβισμού καθώς και πώς θα
μπορούσαν να μεσολαβήσουν αποτελεσματικά.
Οι επιπτώσεις είναι σοβαρές και για όσους παρατηρούν τα επεισόδια
εκφοβισμού. Οι παρατηρητές νιώθουν θλίψη και αδυναμία, ενώ βλέπουν αρνητικά το
σχολικό χώρο, σημειώνοντας έτσι ενδεχομένως χαμηλές σχολικές επιδόσεις (Κιοσσέ
& Κιουρτσίδου, 2017: 82). Εκτός από το φόβο που προαναφέρθηκε, νιώθουν άγχος
και ανασφάλεια, καθώς και ενδεχομένως ντροπή, λόγω του ότι δε μεσολάβησαν ώστε
να ανατρέψουν την έκβαση των επεισοδίων (Pecjak & Pirc, 2017: 75).

2.6 Αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού

Η αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού εξαρτάται από τη δράση και τη
συνεργασία πολλών διαφορετικών μερών. Στη συνέχεια παρουσιάζονται μέτρα
αντιμετώπισης εκ μέρους της πολιτείας, της σχολικής διεύθυνσης, των
εκπαιδευτικών, των γονέων, των μαθητών και των υπόλοιπων κοινωνικών φορέων.

2.6.1 Πρακτικές αντιμετώπισης σε επίπεδο πολιτείας

Το Υπουργείο Παιδείας θα πρέπει να ζητά από κάθε σχολική μονάδα να
χαρτογραφεί την έκταση του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού, βάσει ενός
συγκεκριμένου ερωτηματολογίου, το οποίο θα έχει συντάξει και προτείνει ειδική
επιτροπή του Υπουργείου. Στη συνέχεια, η ίδια επιτροπή θα είναι υπεύθυνη για την
αξιολόγηση των αποτελεσμάτων και την πρόταση εφαρμογής από μέρους των

32
σχολικών μονάδων συγκεκριμένων μέτρων αντιμετώπισης του φαινομένου
(Μπελογιάννη, 2009: 178). Απαραίτητη θα ήταν και η πρόσληψη σε κάθε σχολική
μονάδα ειδικών συμβούλων επί της ψυχικής υγείας των μαθητών, όπως
παιδοψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί, οι οποίοι θα είναι ικανοί να μεσολαβούν
όταν εκδηλώνονται περιστατικά σχολικού εκφοβισμού, αντιμετωπίζοντας τα
ψυχοκοινωνικά προβλήματα των παιδιών που ευθύνονται για την εκδήλωση τέτοιων
φαινομένων (Ασημόπουλος & συν., 2010: 29).
Επίσης το Υπουργείο Παιδείας ως φορέας, είναι υπεύθυνο για την εφαρμογή
προγραμμάτων ελεύθερης εκπαίδευσης σε όλα τα ελληνικά σχολεία, τα οποία θα
πληρούν τις απαιτήσεις της σημερινής σχολικής πραγματικότητας. Γίνεται λόγος
δηλαδή για την θέσπιση και εφαρμογή εκπαιδευτικών προγραμμάτων, τα οποία δεν
αμβλύνουν τις ανισότητες μεταξύ των μαθητών αλλά τις απαλείφουν, δεν προάγουν
την απόρριψη και το διαχωρισμό των παιδιών, αλλά τη ζεστασιά, την κατανόηση, το
σεβασμό καθώς και τη συναισθηματική εμπλοκή όλων, ενηλίκων και μαθητών, στη
σχολική διαδικασία, με την παράλληλη όμως εφαρμογή αυστηρών κανόνων από
όλους για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού (Olweus, 1994: 1185˙
Πανούσης, 2008: 22).
Τέλος, ενώ υπάρχουν αρμόδιες υπηρεσίες για την καταπολέμηση της σχολικής
βίας, εν τούτοις θα πρέπει να επικεντρωθούν ειδικότερα στην αντιμετώπιση αυτού
καθεαυτού του σχολικού εκφοβισμού. Συγκεκριμένα η ίδρυση και η λειτουργία του
Ινστιτούτου Αντεγκληματικής Πολιτικής του Υπουργείου Δικαιοσύνης, έχει στόχο
την καταπολέμηση της βίας και της παραβατικότητας. Στον ίδιο λοιπόν φορέα πρέπει
να ιδρυθεί και ειδικό τμήμα μελέτης και καταπολέμησης του σχολικού εκφοβισμού.
Επιπλέον ειδικά όργανα του Υπουργείου Παιδείας, όπως το Ελληνικό
Παρατηρητήριο για τη σχολική βία, πρέπει να λειτουργούν για όλους και να δώσουν
περισσότερη σημασία στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων των μαθητών στο
σύγχρονο σχολείο (Πανούσης, 2008: 22).

2.6.2 Πρακτικές αντιμετώπισης σε επίπεδο σχολικής μονάδας

Η διεύθυνση των σχολικών μονάδων είναι υπεύθυνη να εφαρμόζει τα
εκπαιδευτικά προγράμματα που συστήνει το Υπουργείο Παιδείας, έχοντας ως
γνώμονα πάντα να μην περιθωριοποιείται ή στιγματίζεται κανένας μαθητής
(Πανούσης, 2008: 22). Γενικότερα, είναι υπεύθυνη για την πρόληψη των οποιοδήποτε
περιστατικών σχολικού εκφοβισμού και για την ορθή αντιμετώπισή τους (Βεργίδης,
33
Παναγιωτόπουλος & Μωυσίδου, 2014: 245). Για την εκπλήρωση αυτών των στόχων,
το Υπουργείο Παιδείας σε συνεργασία με το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού
Δικαίου, στο πλαίσιο υλοποίησης των Πράξεων «Ανάπτυξη και Λειτουργία Δικτύου
Πρόληψης και Αντιμετώπισης των Φαινομένων Σχολικής Βίας και Εκφοβισμού» του
Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», προτείνει
συγκεκριμένες δράσεις προς εφαρμογή από την κάθε σχολική διεύθυνση.
Ειδικότερα, οι διευθυντές κάθε σχολικής μονάδας οφείλουν να δημιουργήσουν
μια ειδική ομάδα διαχείρισης για τον σχολικό εκφοβισμό, αποτελούμενη από μέλη
της διευθυντικής ομάδας και τους εκπαιδευτικούς. Εφόσον συμβεί κάποιο
περιστατικό σχολικού εκφοβισμού, η ομάδα θα διερευνήσει τους λόγους που συνέβη
το επεισόδιο, θα σκιαγραφήσει το προφίλ των μαθητών, το χώρο και το χρόνο που
διεξήχθη το συμβάν, καθώς επίσης τη διάρκεια και τη μορφή που είχε το επεισόδιο.
Ερωτώνται όλοι όσοι ήταν παρόντες στο περιστατικό και ενημερώνονται αμέσως οι
γονείς. Το περιστατικό καταγράφεται σε αρχείο της ομάδας με όλες τις σχετικές
λεπτομέρειες, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί και μελλοντικά στην αντιμετώπιση
παρόμοιων επεισοδίων. Τα επόμενα βήματα είναι η λήψη ορθών μέτρων για την
αντιμετώπιση το επεισοδίου και της λύσης των οποιοδήποτε διαφωνιών (Κέντρο
Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, 2015: 58-61).
Γενικότερα τα άτομα της σχολικής διεύθυνσης οφείλουν να συζητούν τα
περιστατικά του σχολικού εκφοβισμού με όλα τα μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας,
όπως οι καθηγητές, οι μαθητές και οι γονείς. Μέσω του δημοκρατικού διαλόγου και
της ανταλλαγής απόψεων ανιχνεύονται πολλές φορές ορθές και επιτυχείς λύσεις για
την αντιμετώπιση των περιστατικών. Επίσης ενισχύεται το θετικό κλίμα του
σχολείου, η συνεργατικότητα και ο αλληλοσεβασμός μεταξύ όλων των μελών της
σχολικής μονάδας (Βεργίδης & συν., 2014: 245-246).
Επιπλέον η σχολική διεύθυνση είναι υπεύθυνη να ενημερώνει συνεχώς όλα τα
μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας, όπως καθηγητές, μαθητές και γονείς, για το
φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και πώς μπορούν όλοι μαζί να το
αντιμετωπίσουν (Βεργίδης & συν., 2014: 247). Απαραίτητη κρίνεται η συνεχής
επιμόρφωση ολόκληρης της διευθυντικής και εκπαιδευτικής ομάδας πάνω στον
σχολικό εκφοβισμό (Κιοσσέ & Κιουρτσίδου, 2017: 99˙ Παπαχρήστος &
Μαυροκεφαλίδου, 2014: 22). Το σημαντικό είναι η διεύθυνση κάθε σχολείου να
απορρίπτει απόλυτα κάθε μορφή σχολικής βίας και να προωθεί την αποδοχή της
διαφορετικότητας, της ισότητας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων,

34
αποτελώντας έτσι πρότυπο για όλα τα μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας (Βεργίδης
& συν., 2014: 249).
Σχετικά με τα μέτρα πρόληψης του σχολικού εκφοβισμού από ολόκληρη την
εκπαιδευτική κοινότητα, ο καθηγητής Olweus, στα μέσα της δεκαετίας του 1980
συμμετείχε στην ανάπτυξη και εφαρμογή ενός από τα γνωστότερα προγράμματα
διαμεσολάβησης και πρόληψης του σχολικού εκφοβισμού στα σχολεία της
Νορβηγίας. Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα του Olweus συμμετείχαν περίπου 2.500
μαθητές, αγόρια και κορίτσια, από 112 τάξεις, από 11 έως 14 ετών, από 42 σχολεία
Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στο Bergen της Νορβηγίας. Με την
εφαρμογή του προγράμματος, ο σχολικός εκφοβισμός μειώθηκε κατά 50% με 70%.
Σημαντική μείωση σημειώθηκε και στη γενικότερη αντικοινωνική συμπεριφορά,
όπως πχ. σε επεισόδια βανδαλισμών, βίας και απουσιών από το σχολείο, ενώ
αντιστοίχως σημειώθηκε αύξηση στην ανάπτυξη καλών συμπεριφορών μέσα στο
κλίμα της τάξης και οι μαθητές ήταν ευχαριστημένοι με το νέο σχολικό περιβάλλον
(Olweus, 1997: 502).
Το σημαντικό στοιχείο του προγράμματος του Olweus είναι ότι όλοι
ανεξαιρέτως, ενήλικες και παιδιά συμμετέχουν και κινητοποιούνται. Το πρόγραμμα
εφαρμόζεται στο σχολείο, στην τάξη και σε ατομικό επίπεδο, με τους καθηγητές να
έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο (Olweus, 1997: 502).
Στο σχολείο, τόσο οι εκπαιδευτικοί όσο και το υπόλοιπο προσωπικό μπορούν να
αυξήσουν την ευαισθητοποίηση των μαθητών στα θέματα που αφορούν τον σχολικό
εκφοβισμό. Μέσω της διεξαγωγής συνελεύσεων με τη συμμετοχή όλου του
εκπαιδευτικού προσωπικού, μπορούν να συζητηθούν και να διαλευκανθούν οι
διάφοροι μύθοι γύρω από τον εκφοβισμό, ενώ μέσω ερωτηματολογίων μπορεί να
αποκτηθεί σημαντική γνώση για τη συχνότητα και τη φύση των προβλημάτων για την
κάθε σχολική κοινότητα ξεχωριστά. Επίσης είναι σημαντικό να αυξηθεί η επιτήρηση
των μαθητών κατά τις ώρες διαλειμμάτων. Γενικότερα ολόκληρο το εκπαιδευτικό
προσωπικό του σχολείου είναι υπεύθυνο για την τακτική επιτήρηση των οποιοδήποτε
περιστατικών, διαφορετικά η κατάσταση μπορεί πολύ εύκολα να χειροτερέψει,
ιδιαίτερα για τα «θύματα» (Olweus, 1994: 1186 και 1997: 505-506).
Επιπλέον σημαντικό ρόλο παίζει η συνεχής επιμόρφωση των εκπαιδευτικών
πάνω στον σχολικό εκφοβισμό, προκειμένου να είναι ενήμεροι για το πολυδιάστατο
του φαινομένου και ικανοί να αντιμετωπίσουν το οποιοδήποτε περιστατικό. Επίσης
θα βοηθούσε πολύ η δημιουργία ειδικής συντονιστικής ομάδας επιστημονικού
προσωπικού για την ορθή διαχείριση όλων των θεμάτων γύρω από τον σχολικό
35
εκφοβισμό, με την ενεργή συμμετοχή της διεύθυνσης του σχολείου, των καθηγητών,
των μαθητών και των γονέων (Μάνεσης & Λαμπροπούλου, 2014: 87).
Στην Ελλάδα, η Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου
(Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.) έχει προτείνει σειρά δράσεων εντός της σχολικής τάξης και του
σχολείου γενικότερα για την πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού. Οι δράσεις της
Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. στηρίζονται σε πέντε βασικούς παράγοντες (Ασημόπουλος & συν., 2010:
10):
• Διερεύνηση των περιστατικών σχολικού εκφοβισμού στο δημοτικό
σχολείο.
• Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών.
• Ευαισθητοποίηση των μαθητών και των γονέων από εκπαιδευτικούς
πάνω στο θέμα του σχολικού εκφοβισμού.
• Αξιολόγηση δράσεων.
• Κοινοποίηση αποτελεσμάτων.

2.6.3 Πρακτικές αντιμετώπισης από τους εκπαιδευτικούς

Οι εκπαιδευτικοί διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ανίχνευση και
καταπολέμηση περιστατικών σχολικού εκφοβισμού. Οφείλουν να δίνουν προσοχή
στην έγκαιρη αναγνώριση των περιστατικών, να αντιλαμβάνονται γρήγορα τον
κίνδυνο που φανερώνει ότι κάποιος μαθητής έχει πέσει «θύμα» bullying και να
επεμβαίνουν στο οποιοδήποτε επεισόδιο υποστηρίζοντας τους θυματοποιημένους
μαθητές (Κοντογιάννης, 2014: 8-10˙Olweus, 1997: 506).
Στο χώρο της τάξης, όλο το εκπαιδευτικό προσωπικό πρέπει να εφαρμόζει
ξεκάθαρους κανόνες για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού και συγκεκριμένους
κώδικες επικοινωνίας και αποδεκτών συμπεριφορών (Κοντογιάννης, 2014: 8˙
Olweus, 1997: 506˙ Rigby & Thomas, 2010: 47). Οι κανόνες αυτοί προβλέπουν ότι
δεν επιτρέπεται η άσκηση εκφοβισμού έναντι μαθητών, ότι πρέπει να παρέχεται
βοήθεια στους μαθητές που θυματοποιούνται και ότι πρέπει να φέρνουμε εντός της
σχολικής ομάδας μαθητές που για τον οποιοδήποτε λόγο παραγκωνίζονται εκτός της
ομάδας. Αυτοί οι κανόνες αποτελούν και υλικό συζήτησης μεταξύ των μαθητών και
των καθηγητών για το πώς ακριβώς ορίζεται μια εκφοβιστική συμπεριφορά και τι
είδους κυρώσεις θα πρέπει να χρησιμοποιούνται για τους μαθητές που παραβιάζουν
τους κανόνες (Olweus, 1997: 506). Σχετικά με τις κυρώσεις είναι σημαντικό να μην
εφαρμόζονται εχθρικές μέθοδοι με άσκηση βίας για να μην προωθούν έτσι τη βία,
36
ενώ στην περίπτωση που οι κανόνες τηρούνται, πρέπει να αποδίδονται στους μαθητές
γενναιόδωροι έπαινοι (Κοντογιάννης, 2014: 8˙ Olweus, 1994: 1186 και 1997: 506).
Σχετικά με τους μαθητές, οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να είναι ενθαρρυντικοί ως
προς το να γίνονται ανοιχτοί διάλογοι για τα δικαιώματα των παιδιών, τον εκφοβισμό
και για συγκεκριμένες εκφοβιστικές συμπεριφορές καθώς και να ενθαρρύνουν τα
παιδιά να αναφέρουν αμέσως κάτι που θα υποπέσει στην αντίληψή τους. Θα πρέπει
να ενισχύουν τη δυναμική της ομάδας μέσα από κοινές δραστηριότητες που βοηθούν
τους μαθητές να έρθουν πιο κοντά και να ταυτιστούν. Παράλληλα, οφείλει να
προωθεί τους μαθητές σε δραστηριότητες αθλητισμού, τέχνης κ.α. προκειμένου να
ξεσπούν τα επίπεδα επιθετικότητάς τους, ενώ η ενασχόληση με τις συγκεκριμένες
δράσεις αποτελεί ευκαιρία καταξίωσης και επιβράβευσης για τους μαθητές. Ακόμα
πρέπει να ενδυναμώνει το αίσθημα φιλίας και αλληλεγγύης μεταξύ των μαθητών με
στόχο την καταπολέμηση περιστατικών σχολικού εκφοβισμού (Θάνος, 2016: 94˙
Κοκκέβη & συν., 2011: 7˙ Κοντογιάννης, 2014: 8-9). Στην περίπτωση καινούριων
μαθητών ή παιδιών με ειδικές ανάγκες, ο εκπαιδευτικός πρέπει να επιδεικνύει
ιδιαίτερη προσοχή στην ομαλή ένταξή τους στη σχολική ομάδα (Ασημόπουλος &
συν., 2010: 29).
Σε ατομικό επίπεδο, οι καθηγητές πρέπει να ενισχύουν την αυτοπεποίθηση των
«μαθητών-θυμάτων» και να τα βοηθούν εμπράκτως με στρατηγικές, όπως τη σύνδεσή
τους με παιδιά που δεν αντιμετωπίζουν γενικά θέματα και είναι αποδεκτά από τα
υπόλοιπα. Έτσι τα «θύματα» καταφέρνουν να επιβληθούν στην τάξη και να
ισχυροποιήσουν τη θέση τους στα μάτια των υπολοίπων. Επιπλέον οι εκπαιδευτικοί
οφείλουν να ενεργοποιούν τη βοήθεια από ουδέτερους μαθητές-παρατηρητές σε
επεισόδια εκφοβισμού, για να υποστηρίξουν τα «θύματα» και να εξομαλύνουν την
κατάσταση με ποικίλους τρόπους, όπως πχ. να εντάξουν στις φιλικές τους ομάδες τα
παιδιά-στόχους, βοηθώντας έτσι και στην προστασία τους (Κοκκέβη & συν., 2011: 7˙
Olweus, 1997: 506). Επίσης οφείλουν να υποστηρίζουν τα «θύματα» να εκφράζουν
τα συναισθήματά τους μέσα από καλλιτεχνικές δραστηριότητες, όπως ζωγραφική,
θεατρικά παιχνίδια και εκθέσεις ιδεών. Η από κοινού συνεργασία με ομάδα ειδικών
συμβούλων θα βοηθούσε ακόμα περισσότερο (Κοντογιάννης, 2014: 8˙ Olweus, 1994:
1186-1187).
Συμπληρωματικά οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να ενημερώνουν εγκαίρως και
επακριβώς τον διευθυντή του σχολείου, τους υπόλοιπους συναδέλφους τους καθώς
και τους γονείς, για τυχόν επεισόδια που σημειώνονται ή εάν αντιληφθούν κάποια μη
αποδεκτή συμπεριφορά από τους μαθητές (Ασημόπουλος & συν., 2010: 29˙ Θάνος,
37
2016: 94˙ Κοντογιάννης, 2014: 9˙ Olweus, 1994: 1186). Ακόμα, οι εκπαιδευτικοί
προτρέπουν τους γονείς να ενθαρρύνουν και βοηθούν τα παιδιά τους να αναπτύσσουν
και διατηρήσουν νέες παρέες με συνομηλίκους τους (Olweus, 1997: 506).
Τις στιγμές που ο εκπαιδευτικός οφείλει να παρέμβει, πρέπει να παρεμβαίνει
συμβουλευτικά πρωτίστως, ώστε το παιδί όποιον ρόλο και αν είχε στο περιστατικό,
να μάθει το σωστό. Ο εκπαιδευτικός θα διδάξει στον μαθητή το λάθος προκειμένου
να το αποτρέψει από κάποιο ξέσπασμα αντικοινωνικής και βίαιης συμπεριφοράς.
Κάτι τέτοιο για να είναι εφικτό, θα πρέπει ο καθηγητής να καταφέρει να εισχωρήσει
στον εσωτερικό κόσμο του μαθητή και για αυτό πρέπει να είναι πειστικός.
Προκειμένου να είναι πειστικός, χρειάζεται προσπάθεια για να κερδίσει την
εμπιστοσύνη των παιδιών. Αυτό το πετυχαίνει όταν ο συμβουλευτικός του λόγος
είναι σε πλήρη αντιστοιχία με τη ζωή του και το παράδειγμα που μεταλαμπαδεύει
στους μαθητές του, δηλαδή να έχει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός αξίες στη ζωή του. Οπότε
όταν ο ίδιος ο καθηγητής προσπαθεί να διδάξει στα παιδιά το σεβασμό προς τους
συμμαθητές τους, οφείλει πρωτίστως ο ίδιος να εφαρμόζει όσα διδάσκει όχι μόνο
μέσα στην τάξη αλλά γενικά στο σχολείο και ακόμη γενικότερα στη ζωή του
(Στογιαννίδης, 2013: 286).
Ο καλύτερος τρόπος παρέμβασης του εκπαιδευτικού για την αντιμετώπιση του
σχολικού εκφοβισμού δεν είναι η κατηγορία, η απόδοση ευθυνών και η τιμωρία, αλλά
η ευγενική προσέγγιση μέσω του διαλόγου με στόχο να αφυπνιστεί το αίσθημα της
ενσυναίσθησης των μαθητών, ανεξαιρέτως ποιο ρόλο έχουν στα περιστατικά
(Στογιαννίδης, 2013: 287).

2.6.4 Πρακτικές αντιμετώπισης από τους γονείς

Η εποικοδομητική επικοινωνία μεταξύ του σχολείου και των γονέων πάνω στο
θέμα του σχολικού εκφοβισμού βοηθά σε μεγάλο βαθμό την μείωση του φαινομένου.
Οι γονείς οφείλουν να θέλουν και να μπορούν να ενημερώνονται από το σχολείο
μέσω σεμιναρίων, αλλά και επιπλέον εκπαιδευτικού υλικού έντυπης και
ηλεκτρονικής μορφής, για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και πώς μπορούν
οι ίδιοι να βοηθήσουν στην αντιμετώπισή του (Rigby & Thomas, 2010: 24).
Επιπλέον μπορούν να ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να συζητούν και να τους
μιλούν ανοικτά αν κάτι τους συμβαίνει στο σχολείο ή αν κάτι τα απασχολεί σχετικά
με τον σχολικό εκφοβισμό (Κοκκέβη & συν., 2011: 7). Πρέπει να επικοινωνούν με το
σχολείο αν οι προσπάθειες τόσο οι δικές τους όσο και των παιδιών τους δεν είναι
38
αρκετές για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα αποτελεσματικά. Επίσης θα πρέπει να
είναι διαθέσιμοι να συνδράμουν και να συμμετάσχουν οι ίδιοι ενεργά, αν τα μέτρα
που εφαρμόζει το σχολείο δεν είναι αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση του
φαινομένου. Σε σοβαρές περιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού, η συμμετοχή τους
κρίνεται ακόμα πιο επιτακτική (Rigby & Thomas, 2010: 24).
Ακόμα θα πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τα «σημάδια» στο παιδί
τους, τα οποία φανερώνουν ότι έχει εμπλακεί σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού
(Μόττη-Στεφανίδη & Τσέργας, 2000: 21). Μερικά από αυτά είναι η απροθυμία να
πάει σχολείο, η έκφραση παραπόνων για συχνούς πονοκεφάλους και στομαχόπονους,
ασυνήθιστα ξεσπάσματα και απρόβλεπτες αλλαγές στη διάθεση, μείωση της
απόδοσης στα μαθήματα, η εξαφάνιση προσωπικών αντικειμένων, καταστροφές στα
ρούχα του ή σε προσωπικά του αντικείμενα, σημάδια στο σώμα του, κα. (Rigby &
Thomas, 2010: 24).
Επιπλέον οι γονείς οφείλουν να δείχνουν την αγάπη τους και την αφοσίωσή τους
στα παιδιά τους, με τέτοιο τρόπο ώστε τα τελευταία να νιώθουν ότι την εισπράττουν.
Συχνά, μαθητές που εκφοβίζουν άλλους μαθητές στο σχολείο, είναι παιδιά που δεν
εισπράττουν αγάπη από τους γονείς τους και πιστεύουν ότι οι δικοί τους δε
νοιάζονται για αυτά. Η έλλειψη στοργής και αγάπης συμβάλλει στην αναπαραγωγή
εχθρικής στάσης του παιδιού προς άλλα παιδιά (Μόττη-Στεφανίδη & Τσέργας, 2000:
17).
Επίσης η οικογένεια πρέπει να βάζει σαφή όρια στη συμπεριφορά του παιδιού
και να μην ανέχεται συχνά απαράδεκτες συμπεριφορές με βίαια ξεσπάσματα προς τον
ίδιο το γονέα, κάποιον άλλο συγγενή, τα αδέλφια και τους φίλους του παιδιού. Όμως
πρέπει να καταστεί σαφές ότι τα όρια που θα θέσουν οι γονείς στο παιδί δε θα πρέπει
να χαρακτηρίζονται από την άσκηση σωματικής βίας, δηλαδή σωματικές τιμωρίες,
άγρια συναισθηματική καταπίεση κα. (Πανούσης, 2008: 23) Η βία που θα
χρησιμοποιήσουν ενδεχομένως οι γονείς για να συνετίσουν το παιδί τους, το ίδιο το
παιδί θα τη χρησιμοποιήσει όχι προς τους ίδιους αλλά προς κάποιο άλλο αδύναμο
συμμαθητή του (Μόττη-Στεφανίδη & Τσέργας, 2000: 18).

2.6.5 Πρακτικές αντιμετώπισης από τους μαθητές

Ο ίδιος ο μαθητής που πέφτει «θύμα» σχολικού εκφοβισμού μπορεί να
χρησιμοποιήσει ορισμένες πρακτικές για να αντιμετωπίσει τα περιστατικά. Βασική
αρχή είναι να προσπαθήσει να ξεκαθαρίσει από την πρώτη στιγμή στο παιδί που του
39
επιτίθεται ότι δεν πρόκειται να ανεχθεί τη συμπεριφορά του, έτσι ώστε να μη του
αφήνει περιθώρια να πιστεύει ότι η συμπεριφορά του «θα περάσει» (Μόττη-
Στεφανίδη & Τσέργας, 2000: 23). Επίσης, μπορεί απλώς να αγνοήσει την
αντιμετώπιση που δέχεται και τη συμπεριφορά των «θυτών». Επειδή οι «θύτες»
πολλές φορές εκφοβίζουν για να τραβήξουν την προσοχή, αν εισπράξουν την
αδιαφορία, μπορεί να σταματήσουν. Επίσης τα «θύματα» καθώς και τα υπόλοιπα
παιδιά μπορούν να γελάσουν με την όλη κατάσταση, γελοιοποιώντας έτσι τους
«θύτες» και αποθαρρύνοντάς τους να συνεχίσουν (Rigby & Thomas, 2010: 23).
Οι μαθητές πρέπει να δημιουργούν καλές και δυνατές φιλίες με άλλα παιδιά, τα
οποία σε τυχόν επεισόδια θα μπορούν να τα υπερασπιστούν. Επίσης πρέπει να
αποφεύγουν τυχόν μέρη και χρονικές στιγμές, όπου θα μπορούσαν να μπλεχτούν σε
ενδεχόμενα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού. Θα πρέπει ακόμα να μη φοβούνται να
μιλήσουν σε άλλους, οι οποίοι μπορούν να τους συμβουλέψουν πώς να διαχειριστούν
μια δύσκολη κατάσταση ή ακόμα και να μεσολαβήσουν και οι ίδιοι προκειμένου να
τους βοηθήσουν. Τέτοια άτομα θα μπορούσαν να είναι η οικογένειά τους, οι φίλοι
τους, οι καθηγητές τους, οι σχολικοί σύμβουλοι, ο διευθυντής του σχολείου κα.
(Rigby & Thomas, 2010: 23).
Συμπληρωματικά, τα παιδιά που είναι μάρτυρες σε επεισόδιο σχολικού
εκφοβισμού οφείλουν να παίρνουν θέση, όχι στο να ανταποδώσουν τα «χτυπήματα»,
αλλά απλώς λέγοντας στους δράστες να αφήσουν ήσυχο το παιδί που ενοχλούν ή
εκφοβίζουν. Πρέπει ακόμα να αναφέρουν το περιστατικό στο εκπαιδευτικό
προσωπικό ή στη διεύθυνση του σχολείου το γρηγορότερο δυνατόν, χωρίς να
φοβούνται ότι μπορούν να χαρακτηριστούν από τα υπόλοιπα παιδιά ως τα «καρφιά»
του σχολείου. Αν φοβούνται ότι ενδεχομένως στοχοποιηθούν και τα ίδια από τους
«θύτες», μπορούν να κάνουν ανώνυμη αναφορά και να ζητήσουν για πλήρη
εχεμύθεια στα άτομα που απευθύνονται. Τέλος, μπορεί να υποστηρίξουν το «θύμα»,
προτείνοντάς του λύσεις για να διαχειριστεί την κατάσταση και ενθαρρύνοντας το να
ζητήσει βοήθεια από έναν ενήλικα, όπως κάποιον καθηγητή ή από τους γονείς του
(Rigby & Thomas, 2010: 23).

2.6.6 Μέτρα αντιμετώπισης από κοινωνικούς φορείς

Κοινωνικοί φορείς όπως, οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ), θα
μπορούσαν να ορίσουν έναν Κοινοτικό Διαμεσολαβητή, ο οποίος θα είναι υπεύθυνος
να συνδέει τη σχολική κοινότητα με την γύρω κοινωνία, μέσω δράσεων και
40
αθλητικών ή πολιτιστικών εκδηλώσεων. Οι δράσεις αυτές μπορούν να έχουν ως θέμα
την καταπολέμηση του bullying και επιπλέον θα μπορούσαν να συμπληρωθούν με
διαλέξεις από επιστημονικό προσωπικό. Επίσης οι ΟΤΑ μπορούν και οφείλουν να
μεριμνήσουν για την «εκκαθάριση» των χώρων που περιβάλλουν τα σχολεία από
οποιαδήποτε «στέκια», στα οποία θα μπορούσαν να εκδηλωθούν επεισόδια σχολικού
εκφοβισμού (Αρτινοπούλου, 2009: 5˙ Πανούσης, 2008: 22-23).
Οι διάφοροι πολιτιστικοί σύλλογοι θα μπορούσαν να εκδώσουν ενημερωτικά
εγχειρίδια και βιβλία για τον σχολικό εκφοβισμό και γενικότερα για τις αρνητικές
συνέπειες που επιφέρει η βία στον άνθρωπο, τα οποία θα απευθύνονται σε μαθητές,
γονείς και εκπαιδευτικούς. Επίσης θα μπορούσαν να διοργανωθούν καλλιτεχνικές
δραστηριότητες για τους μαθητές, οι οποίες θα φέρουν πιο κοντά ολόκληρη τη
μαθητική κοινότητα (Πανούσης, 2008: 23).
Τα ΜΜΕ πρέπει να προβάλλουν περισσότερο επιμορφωτικά και ψυχαγωγικά
προγράμματα για τους μαθητές και λιγότερο προγράμματα με σκηνές βίας. Επίσης η
προβολή των προγραμμάτων πρέπει να προσαρμοστεί στα ωράρια και τη ζωή των
παιδιών. Εξαιρετικά ωφέλιμη θα ήταν η προβολή διαφημιστικών spot κατά του
σχολικού εκφοβισμού και της σχολικής βίας (Αρτινοπούλου, 2009: 6˙ Πανούσης,
2008: 23).

41
 3. ΕΘΝΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΟΣ
ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ

3.1 Στερεότυπο
Στην κοινωνία τα στερεότυπα αποτελούν τη νοητική εικόνα που έχει
δημιουργήσει κάποιος και την έχει αποδώσει σε κάποιον άλλον άνθρωπο ή σε μια
άλλη κοινωνική ομάδα (Δραγώνα, Σκούρτου & Φραγκουδάκη, 2001: 60). Για
παράδειγμα, απόψεις όπως όλοι οι πολίτες των βορείων Ευρωπαϊκών χωρών είναι
ψυχροί αλλά εργατικοί και όλοι οι πολίτες των Μεσογειακών χωρών είναι πιο
ευδιάθετοι αλλά όχι τόσο εργατικοί, αποτελούν στερεότυπα.
Τα στερεότυπα αποτελούν λανθασμένα και ελλιπή συμπεράσματα για μια
κοινωνική ομάδα. Τα συμπεράσματα αυτά προκύπτουν μέσω της γνωστικής
διαδικασίας της κατηγοριοποίησης, κατά την οποία μέλη της ίδιας ομάδας
υπερτονίζουν τις ομοιότητες των μέλη της ενώ την ίδια στιγμή υπερτονίζουν και τις
διαφορές ανάμεσα στα μέλη άλλων ομάδων (Δραγώνα, Σκούρτου & Φραγκουδάκη,
2001: 61).
Τα στερεότυπα αναδεικνύουν τα μέλη της έσω-ομάδας, ενώ αμαυρώνουν τα μέλη
της έξω-ομάδας (Tajfel & Turner, 2004: 281) και παρουσιάζονται όταν απειλείται η
κοινωνική ταυτότητα των μελών της ίδιας έσω-ομάδας (Δραγώνα, Σκούρτου &
Φραγκουδάκη, 2001: 62).

3.2 Προκατάληψη
Τα στερεότυπα αποτελούν την αιτία αλλά και το αποτέλεσμα των
προκαταλήψεων. Η υιοθέτηση τους οδηγεί στη δημιουργία προκαταλήψεων, οι
οποίες απεικονίζουν την αντιπάθεια κάποιου ατόμου προς ένα άλλο άτομο ή ομάδα
ατόμων, η οποία βασίζεται σε εσφαλμένες γενικεύσεις (Δραγώνα, Σκούρτου &
Φραγκουδάκη, 2001: 61).
Σύμφωνα με τον Allport (1954: 6-7) η προκατάληψη αποτελεί τη δημιουργία
δυσάρεστων ή ευχάριστων σκέψεων για άλλους, βασισμένες σε ανακριβή και
λανθασμένα κριτήρια. Δηλαδή τα άτομα μπορεί να είναι προκατειλημμένα κατά ή
υπέρ άλλων ατόμων, αλλά και στις δύο περιπτώσεις δε βασίζονται σε πραγματικά και
αντικειμενικά κριτήρια αλλά σε προσωπικές τους εμπειρίες και αναμνήσεις,

42
αναμειγμένες με φήμες και γενικεύσεις. Στην περίπτωση της αρνητικής
προκατάληψης, η φράση «δυσάρεστες σκέψεις» αφορά ποικιλία συναισθημάτων,
όπως περιφρόνηση, αντιπάθεια, φόβο και αποστροφή, ή αντικοινωνικών
συμπεριφορών, όπως διάδοση κακόφημων σχολίων για άλλους, διάκριση, βία και
εκφοβισμός.

3.3 Ρατσισμός-Ξενοφοβία
Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις οδηγούν στις διακρίσεις, δηλαδή στην
άνιση συμπεριφορά προς ανθρώπους και ομάδες βάσει της κατηγορίας που ανήκουν
(Δραγώνα, Σκούρτου & Φραγκουδάκη, 2001: 61). Ως διάκριση μπορεί να ορισθεί ο
περιορισμός ευκαιριών και επιλογών μιας ομάδας ατόμων σε σχέση με εκείνες μιας
άλλης ή κυρίαρχης ομάδας (Pettigrew, 2008: 117).
Βάσει του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας, του Διεθνούς Οργανισμού
Μετανάστευσης και της Ύπατης Αρμοστείας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για
τα ανθρώπινα δικαιώματα και τους πρόσφυγες (Ilo, Iom, Ohchr & Unhcr), ο όρος
«φυλετική διάκριση» (racial discrimination), αφορά την οποιαδήποτε διάκριση,
αποκλεισμό, ή προτίμηση βάσει φυλής, χρώματος, καταγωγής, τα οποία έχουν στόχο
να καταργήσουν ή να βλάψουν την αναγνώριση και την ίση συμμετοχή όλων στα
ανθρώπινα δικαιώματα (Ilo, Iom, Ohchr & Unhcr, 2001: 1).
Ρατσισμός είναι η διαδικασία αναπαράστασης του «άλλου», μέσω της οποίας
δημιουργούνται ομάδες του «εμείς» και των «άλλων» (Δραγώνα, Σκούρτου &
Φραγκουδάκη, 2001: 58). Αυτές οι αναπαραστάσεις μπορούν να έχουν ως
αποτέλεσμα την άσκηση βίας, τη διάκριση και την ταπείνωση. Οπότε ο ρατσισμός
αποτελεί τη διαδικασία περιθωριοποίησης του άλλου με στόχο τον αποκλεισμό του,
εφόσον είναι διαφορετικός από τους υπολοίπους, λχ. ως προς την εθνοτική του
ταυτότητα. Επιπλέον αποτελεί μια ιδεολογική δομή που αποδίδει μια συγκεκριμένη
φυλή ή/και εθνική ομάδα σε θέση εξουσίας, έναντι άλλων ομάδων και ανθρώπων
βάσει φυσικών και πολιτιστικών ιδιοτήτων (Ilo, Iom, Ohchr & Unhcr, 2001: 2).
Ο όρος «ξενοφοβία» είναι ένας προσανατολισμός νοοτροπίας της εχθρότητας
των γηγενών έναντι των αλλοδαπών σε ένα δεδομένο πληθυσμό (Ilo, Iom, Ohchr &
Unhcr, 2001: 2). Περιγράφει στάσεις, προκαταλήψεις και συμπεριφορές που
απορρίπτουν, αποκλείουν και συχνά κακολογούν τα άτομα, βάσει του ότι είναι ξένοι
για την κοινότητα, την κοινωνία ή το έθνος.

43
3.4 Η επίδραση των στερεοτύπων στην εμφάνιση περιστατικών
σχολικού εκφοβισμού
Στην περίπτωση που το στοιχείο της εθνοπολιτισμικής ετερότητας των
αλλοδαπών μαθητών διαπλέκεται με τον σχολικό εκφοβισμό ανοίγεται ένα ξεχωριστό
κεφάλαιο. Όταν οι αλλοδαποί μαθητές αποτελούν τα «θύματα», τότε μιλάμε για
ρατσιστικό εκφοβισμό, ο οποίος αφορά την αρνητική και επιθετική συμπεριφορά
εναντίον των αλλοδαπών μαθητών, εξαιτίας της διαφορετικής καταγωγής τους με
στόχο τη φυσική ή ψυχολογική φθορά τους και τον αποκλεισμό τους από την
υπόλοιπη κυρίαρχη ομάδα. Τέτοιου είδους συμπεριφορές ενεργοποιούνται από
στερεότυπα, προκαταλήψεις και ρατσιστικές πεποιθήσεις της κυρίαρχης ομάδας
έναντι των αλλοδαπών παιδιών (Μανιάτης, 2010: 125-126). Παρακάτω
παρουσιάζονται τα ευρήματα από έρευνες τόσο του εξωτερικού όσο και του
ελληνικού χώρου.
Η έρευνα των Eslea και Mukhtar (2000: 207-214), κατέληξε στο ότι μαθητές
Ασιατικής καταγωγής έπεφταν «θύματα» ρατσιστικού εκφοβισμού εξαιτίας της
διαφορετικής εθνοπολιτισμικής προέλευσής τους. Επίσης θυματοποιούνταν λόγω του
ότι προέρχονταν από χαμηλότερη κοινωνικο-πολιτισμική και οικονομική τάξη. Η
έρευνα διεξήχθη σε 243 γηγενείς και αλλοδαπούς μαθητές από 20 σχολεία
Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Αγγλίας. Ο σκοπός της έρευνας ήταν η εξέταση
της σχέσης της εθνοπολιτισμικής ετερότητας και του σχολικού εκφοβισμού και ως
ερευνητικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο.
Ο Kao (2000: 408-410 και 427) σε έρευνα που πραγματοποίησε σε 11.122
εφήβους αλλοδαπούς μαθητές από διάφορα σχολεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης
των ΗΠΑ, διαπίστωσε ότι βάσει κυρίως φυλετικών στερεοτύπων, οι μαθητές λόγω
της εθνοπολιτισμικής τους ετερότητας, περιθωριοποιούνταν ή κατηγοριοποιούνταν σε
διάφορα πεδία της κοινωνικής και σχολικής ζωής. Το ερευνητικό εργαλείο που
χρησιμοποιήθηκε ήταν η συνέντευξη. Σκοπός της έρευνας ήταν η μελέτη της σχέσης
στερεοτυπών με την εμφάνιση περιστατικών ρατσιστικού εκφοβισμού.
Η έρευνα των Spriggs, Iannotti, Nansel και Haynie (2007: 283 και 290), είχε
σκοπό να διερευνήσει τη σχέση μεταξύ εθνοπολιτισμικής προέλευσης των μαθητών
και σχολικού εκφοβισμού. Το δείγμα αποτέλεσαν 11.033 μαθητές αμερικανής,
αφρικανικής και λατινικής καταγωγής από διάφορα σχολεία των ΗΠΑ και ως
ερευνητικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο. Από τα ευρήματα

44
πρόεκυψε ότι οι μαθητές λατινικής καταγωγής θυματοποιούνταν περισσότερο από
τους υπολοίπους, λόγω της καταγωγής τους.
Παρόμοια ήταν τα αποτελέσματα της έρευνας των Larochette, Murphy και Craig
(2010: 389, 394 και 401-402), καθώς οι αλλοδαποί μαθητές έπεφταν «θύματα»
ρατσιστικού εκφοβισμού και φυλετικών διακρίσεων λόγω της εθνοπολιτισμικής
ετερότητας τους. Επιπλέον περιθωριοποιούνταν λόγω της διαφορετικής καταγωγής
τους. Ο σκοπός της έρευνας ήταν η διερεύνηση των ατομικών και σχολικών
παραγόντων, οι οποίοι ευθύνονται για την εμφάνιση περιστατικών σχολικού
εκφοβισμού. Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 3.684 γηγενείς και αλλοδαποί
μαθητές καθώς επίσης και 116 διευθυντές από 116 σχολεία Πρωτοβάθμιας
Εκπαίδευσης του Καναδά και το ερευνητικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε για τη
συλλογή των δεδομένων ήταν το ερωτηματολόγιο.
Η έρευνα των Vervoort, Scholte και Overbeek (2010: 1-8), είχε σκοπό να
εξετάσει τη σχέση εθνοπολιτισμικής ετερότητας των μαθητών και σχολικού
εκφοβισμού σε εθνοτικά ανομοιογενή σχολικά τμήματα. Το δείγμα αποτέλεσαν 2.798
γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές εθνοτικών μειονοτήτων από 117 σχολεία
Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Ολλανδίας και ως ερευνητικό εργαλείο
χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο. Από τα ευρήματα προέκυψε ότι οι αλλοδαποί
μαθητές μειονοτήτων που ανήκαν σε τμήματα με μεγάλη εθνοτική ανομοιογένεια,
εκφόβιζαν και εκφοβίζονταν περισσότερο σε σχέση με τους γηγενείς μαθητές.
Παρόμοια ήταν τα ευρήματα της έρευνας των Tolsma, Deurzen, Stark και
Veenstra (2013: 51 και 54), καθώς αλλοδαποί μαθητές μειονοτήτων εκφόβιζαν
περισσότερο τα υπόλοιπα παιδιά από ότι οι γηγενείς μαθητές. Μάλιστα όσο
μεγαλύτερη ήταν η εθνοπολιτισμική ανομοιογένεια στις σχολικές τάξεις, τόσο
περισσότερο ήταν τα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού που σημειώνονταν. Στόχος της
έρευνας ήταν η εξέταση της σχέσης μεταξύ εθνοπολιτισμικής ετερότητας και
σχολικού εκφοβισμού. Το δείγμα αποτέλεσαν 739 γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές
Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης από σχολεία της Ολλανδίας και ως ερευνητικό εργαλείο
χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο.
Τα ευρήματα της έρευνας των Peguero και Williams (2011: 549-550 και 559) σε
10.440 γηγενείς και αλλοδαπούς μαθητές από διάφορα σχολεία των ΗΠΑ, ανέδειξαν
ότι μαθητές φυλετικών μειονοτήτων βιώνουν λεκτικό εκφοβισμό, υποτιμητική
μεταχείριση και κοινωνικό αποκλεισμό, όταν δεν δέχονται τα στερεότυπα που
επιβάλλει η κυρίαρχη ομάδα. Τα δεδομένα προέρχονται από την Εκπαιδευτική
Διαχρονική Μελέτη 2002, του Υπουργείου Παιδείας ΗΠΑ. Ο σκοπός της έρευνας
45
ήταν η εξέταση της σχέσης ανάμεσα στον σχολικό εκφοβισμό και στα φυλετικά και
εθνοτικά στερεότυπα μέσα στο σχολικό σύστημα τα ων ΗΠΑ.
Η έρευνα των Smith, Thompson και Bhatti (2012: 7, 11 και 15) σε 2.298 γηγενείς
και αλλοδαπούς μαθητές από 14 σχολεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Αγγλίας,
είχε στόχο να διερευνήσει την επίδραση του φύλου και της εθνικότητας των μαθητών
στην εμφάνιση περιστατικών σχολικού εκφοβισμού. Ως ερευνητικό εργαλείο
χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο και από την ανάλυση των δεδομένων προέκυψε
ότι ο παράγοντας της εθνικότητας δεν επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό τη σημείωση
επεισοδίων σχολικού εκφοβισμού. Παρόλα αυτά όμως καταγράφτηκαν ορισμένα
περιστατικά ρατσιστικού σχολικού εκφοβισμού και παρενόχλησης εναντίον
αλλοδαπών μαθητών εξαιτίας της διαφορετικής εθνοπολιτισμικής τους προέλευσης.
Η έρευνα των Pottie, Dahal, Georgiades, Premji και Hassan (2015: 1557-1558
και 1563) αποτελεί βιβλιογραφική ανασκόπηση 18 ερευνών, οι οποίες στόχο είχαν τη
μελέτη της σχέσης ανάμεσα στον σχολικό εκφοβισμό και στην εθνοπολιτισμική
ετερότητα των εφήβων μεταναστών μαθητών πρώτης γενιάς και αν θυματοποιούνται
περισσότερο σε σχέση με τους μετανάστες τρίτης γενιάς και τους γηγενείς μαθητές.
Από τις 18 έρευνες, 14 πραγματοποιήθηκαν σε σχολεία των ΗΠΑ, δύο σε σχολεία της
Ολλανδίας, μία σε σχολεία της Γαλλίας και μία σε σχολεία του Ισραήλ, ενώ οι
συμμετέχοντες στο σύνολο ξεπερνούσαν τα 100 άτομα. Οι έρευνες κατέληξαν σε ένα
κοινό συμπέρασμα, ότι οι μετανάστες μαθητές πρώτης γενιάς θυματοποιούνταν
συνεχώς και περισσότερο από ότι οι μετανάστες της τρίτης γενιάς και οι γηγενείς
μαθητές, εξαιτίας του διαφορετικού πολιτισμικού υποβάθρου από τον οποίο
προέρχονταν οι συγκεκριμένοι μαθητές και της διαφορετικής γλώσσας που μιλούσαν.
Παρόμοια ήταν και τα ευρήματα από την έρευνα των Walsh et al. (2016: 4-5 και
10-13), όπου οι αλλοδαποί μαθητές εκφόβιζαν αλλά και θυματοποιούνταν
περισσότερο σε σχέση με τους γηγενείς μαθητές. Το ίδιο ισχύει για τους αλλοδαπούς
που γεννήθηκαν στο εξωτερικό αλλά και για όσους ανήκουν στη δεύτερη γενιά
μεταναστών. Επίσης, στην περίπτωση που οι αλλοδαποί έπεφταν «θύματα»
εκφοβισμού, αυτό συνέβαινε εξαιτίας του χαμηλότερου κοινωνικού status, το οποίο
τους χαρακτήριζε, του διαφορετικού πολιτιστικού υποβάθρου, από το οποίο
προέρχονταν, της διαφορετικής εμφάνισής τους καθώς και της διαφορετικής γλώσσας
που μιλούσαν. Από την άλλη στην περίπτωση που οι αλλοδαποί εκφόβιζαν, το
έκαναν επειδή ήθελαν να τραβήξουν την προσοχή. Επιπλέον διαπιστώθηκε ότι σε
σχολεία με περισσότερη εθνοπολιτισμική ποικιλία, σημειώνονταν και περισσότερα
επεισόδια σχολικού εκφοβισμού. Ο σκοπός της έρευνας ήταν η διερεύνηση του
46
φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού σε συνάρτηση με την εθνοπολιτισμική
ετερότητα των μαθητών και η καταγραφή των μορφών και των παραγόντων, καθώς
και των τρόπων που υποστηρίζονταν τα «θύματα». Το δείγμα αποτέλεσαν 51.636
γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης
από σχολεία 11 χωρών της Ευρώπης, Ασίας και Αμερικής, ενώ το ερευνητικό
εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε για τη συλλογή των δεδομένων ήταν το
ερωτηματολόγιο.
Οι έρευνες στην Ελλάδα πάνω στη σχέση εθνοπολιτισμικής ετερότητας και
σχολικού εκφοβισμού είναι λιγότερες από εκείνες του εξωτερικού (Νικολάου, 2013:
51) και τα περιστατικά που σημειώνονται είναι σχετικά λιγότερα σε σχέση με εκείνα
άλλων χωρών (Χήνας & Χρυσαφίδης, 2000: 5). Παρόλα αυτά τα δεδομένα στα
ελληνικά σχολεία συμπίπτουν με τα παραπάνω στοιχεία από τα σχολεία του
εξωτερικού, συνδέοντας το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού με τα στερεότυπα,
την προκατάληψη και τον ρατσισμό.
Σύμφωνα με την Κυπριανού (2009: 121-131, 158 και 545), οι αλλοδαποί μαθητές
έπεφταν «θύματα» ρατσιστικού εκφοβισμού από τους γηγενείς συμμαθητές τους. Τον
ίδιο αποκλεισμό βίωναν και οι οικογένειές τους από τις οικογένειες των γηγενών
παιδιών. Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 2.444 γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές
από σχολεία της Ελλάδας και της Κύπρου. Ως ερευνητικά εργαλεία
χρησιμοποιήθηκαν το ερωτηματολόγιο και η συνέντευξη και ο στόχος της έρευνας
ήταν να διερευνηθούν οι στάσεις των γηγενών μαθητών προς τους εθνοπολιτισμικά
διαφορετικούς συμμαθητές τους, καθώς επίσης και οι στάσεις των αλλοδαπών
μαθητών ως προς την προσαρμογή τους στο νέο περιβάλλον όπου πλέον ζουν.
Ο σκοπός της έρευνας της Psalti (2012: 132, 136 και 150-151) ήταν η
διερεύνηση και σκιαγράφηση των πρωταγωνιστών σε ένα επεισόδιο σχολικού
εκφοβισμού, δηλαδή του «θύτη», του «θύματος» και του παρατηρητή. Το δείγμα
αποτέλεσαν 2.026 γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και
1.843 γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης από διάφορα
ελληνικά σχολεία. Ως ερευνητικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο.
Από τα αποτελέσματα προέκυψε ότι οι αλλοδαποί μαθητές από χώρες με χαμηλό
status, όπως Αλβανία και Πρώην Σοβιετική Ένωση, ή από μειονότητες πέφτουν
«θύματα» σχολικού εκφοβισμού. Επιπλέον αν είχαν δεχτεί σε μικρότερη ηλικία στο
δημοτικό εκφοβισμό, τώρα στο γυμνάσιο από αντίδραση, γίνονται οι ίδιοι «θύτες»
εκφοβίζοντας άλλα παιδιά.

47
 Σε παρόμοια ευρήματα κατέληξε και η έρευνα του Δήμου (2013: 140-142 και
147-148), καθώς οι αλλοδαποί μαθητές δέχονταν ρατσιστικό εκφοβισμό από τους
συμμαθητές τους με τη μορφή του κοινωνικού αποκλεισμού και της σωματικής βίας.
Παράλληλα, η δυσκολία που αντιμετώπιζαν οι αλλοδαποί να προσαρμοστούν στη νέα
σχολική πραγματικότητα και στην εκμάθηση μιας νέας γλώσσας, τους ανάγκαζε να
εμπλέκονται περισσότερο σε συγκρούσεις. Ένας ακόμα παράγοντας να εμπλέκονται
σε επεισόδια αποτέλεσε και η χαμηλή κοινωνικο-οικονομική τάξη από την οποία
προέρχονταν. Επιπλέον, οι ίδιοι μαθητές-«θύματα» από αντίδραση σε όσα βίωσαν
από τα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού, υιοθέτησαν και οι ίδιοι στο τέλος βίαιη
συμπεριφορά. Ο σκοπός της έρευνας ήταν να διερευνηθεί η σχέση σχολικού
εκφοβισμού και εθνοπολιτισμικής ετερότητας ανάμεσα σε μαθητές από την Αλβανία
και την Πρώην Σοβιετική Ένωση και γηγενείς μαθητές. Συμμετείχαν 249 μαθητές
από 13 σχολεία της Β. Ελλάδας και ως ερευνητικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε το
ερωτηματολόγιο.
Ομοίως η έρευνα του Νικολάου (2013: 58-59 και 66-68) κατέληξε στο ότι οι
αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονταν σε συγκρούσεις εξαιτίας του χαμηλού οικονομικού
επιπέδου στο οποίο ζούσαν με την οικογένειά τους. Επίσης όσοι γεννήθηκαν στο
εξωτερικό συμμετείχαν περισσότερο σε επεισόδια ρατσιστικού εκφοβισμού είτε ως
«θύτες» είτε ως «θύματα», σε σχέση με τους Έλληνες συμμαθητές τους. Οι γηγενείς
μαθητές δε τους αποδέχονταν ακριβώς επειδή είχαν γεννηθεί στο εξωτερικό. Την ίδια
στάση μάλιστα κρατούσαν και ομοεθνείς τους που είχαν γεννηθεί στην Ελλάδα και οι
οποίοι έχοντας εκπολιτιστεί ανήκαν πλέον ως ομάδα με τους γηγενείς μαθητές,
αποκλείοντας όλοι μαζί έξω από την ομάδα τους αλλοδαπούς που είχαν γεννηθεί στο
εξωτερικό. Η έρευνα είχε σκοπό τη διερεύνηση της σχέσης εθνοπολιτισμικής
ετερότητας και σχολικού εκφοβισμού, των παραγόντων εξαιτίας των οποίων
σημειώνονταν τα περιστατικά και τι είδους υποστήριξη επιζητούσαν οι μαθητές. Για
τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο σε 839 γηγενείς και
αλλοδαπούς μαθητές από 15 σχολεία Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας
Εκπαίδευσης.
Σε έρευνα των Νικολάου και Χριστοφή (2014: 154-156) που διεξήχθη σε 579
μαθητές Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, με ποσοστό εθνοπολιτισμικά διαφορετικών
μαθητών 10% και άνω, διαπιστώθηκε ότι στα σχολεία με μικρότερο ποσοστό
αλλοδαπών τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού ήταν περισσότερα σε σχέση με τα
σχολεία που είχαν μεγαλύτερο ποσοστό αλλοδαπών αλλά τα περιστατικά ήταν
λιγότερα. Αυτό μπορεί να οφείλεται στην παρουσία στερεοτυπικών μηχανισμών στα
48
σχολεία αυτά και όχι πραγματικών δεδομένων. Στα ευρήματα της ίδιας έρευνας
διαπιστώθηκε ότι η γλώσσα επικοινωνίας των αλλοδαπών μαθητών έχει να κάνει με
την εμφάνιση περιστατικών εκφοβισμού. Ειδικότερα, αλλοδαποί μαθητές, οι οποίοι
δεν εναντιώθηκαν στα κοινωνικά στερεότυπα της χώρας διαμονής και υιοθέτησαν
στην καθημερινή ομιλία τους τη γλώσσα της χώρας διαμονής διαπιστώθηκε πως
εμφάνισαν χαμηλότερους μέσους όρους αποκλίνουσας συμπεριφοράς.
Ο στόχος της έρευνας των Samsari και Nikolaou (2015: 1-3 και 6-7), ήταν η
εξέταση της σχέσης εθνοπολιτισμικής ετερότητας και σχολικού εκφοβισμού και των
τρόπων διαχείρισης από τους εκπαιδευτικούς. Έλαβαν μέρος 53 εκπαιδευτικοί
Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης από σχολεία των Ιωαννίνων και Σερρών και
χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο ως ερευνητικό εργαλείο. Οι ερευνητές
κατέληξαν στο ότι οι εκπαιδευτικοί αναγνώριζαν ότι ο παράγοντας εθνοπολιτισμική
ετερότητα και σχολικός εκφοβισμός συσχετίζονταν. Μάλιστα όσο οι καθηγητές
σέβονταν και υποστήριζαν την εθνοπολιτισμική ετερότητα των αλλοδαπών μαθητών
τους, τόσο περισσότερο μειωνόντουσαν τα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού ενώ η
συμπεριφορά τους προς τους αλλοδαπούς μαθητές έγινε πρότυπο και για τους
υπόλοιπους μαθητές.
Ο σκοπός της έρευνας των Αρτινοπούλου, Μπαμπάλη και Νικολόπουλου (2016:
6 και 33), ήταν να διερευνηθεί η ισχύουσα κατάσταση στα ελληνικά σχολεία σχετικά
με το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και της βίας. Το δείγμα αποτέλεσαν 3.667
γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και 33.112 γηγενείς και
αλλοδαποί μαθητές Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Τα δεδομένα συγκεντρώθηκαν με
ερωτηματολόγια. Από τα ευρήματα προέκυψε ότι σημαντικός παράγοντας για την
εμφάνιση επεισοδίων σχολικού εκφοβισμού είναι η εθνοπολιτισμική προέλευση των
μαθητών, αν ανήκουν σε κάποια συγκεκριμένη ομάδα ή μειονότητα.
Η έρευνα των Αλεξόπουλου και Κόκκινου (2018: 128-129 και 135-136), είχε
σκοπό να εξετάσει τη σχέση μεταξύ εθνοπολιτισμικής ετερότητας και σχολικού
εκφοβισμού σε εφήβους μαθητές. Το δείγμα αποτέλεσαν 163 γηγενείς και αλλοδαποί
μαθητές από δύο Γυμνάσια του Ν. Ροδόπης ενώ το ερευνητικό εργαλείο που
χρησιμοποιήθηκε ήταν το ερωτηματολόγιο. Από τα ευρήματα προέκυψε ότι οι
αλλοδαποί μαθητές έπεφταν «θύματα» εκφοβισμού περισσότερο από ότι οι γηγενείς
μαθητές και μάλιστα καθώς η ομάδα τους υστερούσε αριθμητικά θυματοποιούνταν
από την κυρίαρχη ομάδα των γηγενών μαθητών, που υπερτερούσε αριθμητικά.
Επιπλέον η θυματοποίηση είχε να κάνει και με την εθνοπολιτισμική σύνθεση του
σχολείου.
49
 Η έρευνα των Γουδήρα και συν. (2008: 35-37 και 117) είχε στόχο να εξεταστεί
το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και οι πρακτικές αντιμετώπισης που
εφαρμόζουν οι εκπαιδευτικοί. Ως ερευνητικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε το
ερωτηματολόγιο σε 326 εκπαιδευτικούς από διάφορα ελληνικά σχολεία
Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Από τα ευρήματα προέκυψε ότι ο
παράγοντας εθνοπολιτισμική ετερότητα δεν επιδρά καθόλου στην εμφάνιση
περιστατικών σχολικού εκφοβισμού, αλλά επηρεάζουν άλλοι παράγοντες όπως το
κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο των γονέων.
Τέλος, στην έρευνα του Θάνου (2016: 43-46 και 81) σε 115 νηπιαγωγούς και 581
δασκάλους και καθηγητές από διάφορα ελληνικά σχολεία, ο στόχος ήταν να
διερευνηθούν οι μορφές παραβατικής και αποκλίνουσας συμπεριφοράς των μαθητών
καθώς και οι πρακτικές αντιμετώπισης από τους εκπαιδευτικούς, Χρησιμοποιήθηκε
ως ερευνητικό εργαλείο το ερωτηματολόγιο και από τα ευρήματα προέκυψε ότι ο
παράγοντας εθνοπολιτισμική προέλευση των μαθητών συνεισφέρει «λίγο» στη
σημείωση παραβατικών συμπεριφορών στους μαθητές.
Από την παραπάνω βιβλιογραφική ανασκόπηση ερευνών τόσο του εξωτερικού
όσο και του ελληνικού χώρου, διαπιστώνεται ότι το φαινόμενο του σχολικού
εκφοβισμού είναι συνυφασμένο με το στοιχείο της εθνοπολιτισμικής ετερότητας των
μαθητών και τα στερεότυπα και οι εκδηλώσεις ρατσισμού εναντίον των αλλοδαπών
παιδιών επιδρούν στην εμφάνιση περιστατικών. Ειδικότερα, στην περίπτωση που οι
αλλοδαποί μαθητές θυματοποιούνται, γίνεται λόγος για ρατσιστικό εκφοβισμό
(Δήμου, 2013: 148˙ Eslea & Mukhtar, 2000: 214˙ Kao, 2000: 427˙ Κυπριανού, 2009:
545˙ Larochette et al., 2010: 401˙ Peguero & Williams, 2011: 559˙ Samsari &
Nikolaou, 2015: 6-7˙ Spriggs et al., 2007: 290), ενώ υπάρχουν και οι περιπτώσεις που
οι αλλοδαποί μαθητές ήταν οι ίδιες «θύτες» σε επεισόδια (Tolsma et al., 2013: 51˙
Vervoort et al., 2010: 1).
Αιτίες για τη θυματοποίηση των αλλοδαπών αποτελούν το διαφορετικό
πολιτισμικό τους υπόβαθρο από το οποίο προέρχονται, οι διαφορετικές συνήθειές
τους καθώς και η διαφορετική γλώσσα που μιλούν (Αρτινοπούλου & συν., 2016: 33˙
Νικολάου & Χριστοφή, 2014: 154-156˙ Pottie et al., 2015: 1563˙ Psalti, 2012: 150-
151˙ Walsh et al., 2016: 10). Επίσης σημαντική αιτία αποτελεί και το χαμηλό
κοινωνικο-πολιτισμικό και οικονομικό status στο οποίο ζουν με τις οικογένειές τους
(Δήμου, 2013: 147-148˙ Eslea & Mukhtar, 2000: 214˙ Νικολάου, 2013: 68˙ Psalti,
2012: 150-151˙ Walsh et al., 2016: 10-11). Αιτίες για τον εκφοβισμό άλλων παιδιών
από αλλοδαπούς μαθητές ήταν η επιθυμία των τελευταίων να τραβήξουν την
50
προσοχή ή να αντιδράσουν σε παλαιότερες επιθέσεις που είχαν δεχθεί οι ίδιοι σε
μικρότερη ηλικία (Δήμου, 2013: 148˙ Psalti, 2012: 150˙ Walsh et al., 2016: 10).
Μάλιστα οι αλλοδαποί που εμπλέκονται στα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού
είτε ως «θύματα» είτε ως «θύτες» αποτελούν μετανάστες πρώτης αλλά και δεύτερης
γενιάς (Νικολάου, 2013: 66-67˙ Pottie et al., 2015: 1563˙ Walsh et al., 2016: 11).
Επίσης ερευνητές κατέληξαν στο ότι όταν σε ένα σχολείο υπάρχει μεγάλη
εθνοπολιτισμική ανομοιογένεια των μαθητών, τα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού
που σημειώνονται είναι περισσότερα (Αλεξόπουλος & Κόκκινος, 2018: 136˙ Tolsma
et al., 2013: 51˙ Vervoort et al., 2010: 1˙ Walsh et al., 2016: 13).
Κλείνοντας, υπάρχουν και ερευνητές, οι οποίοι συνδέουν την εθνοπολιτισμική
ετερότητα με την εμφάνιση επεισοδίων σχολικού εκφοβισμού σε μικρό βαθμό
(Θάνος, 2016: 81), μερικώς (Smith et al., 2012: 15) και καθόλου (Γουδήρας & συν.,
2008: 117).

51
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΡΕΥΝΑ

52
 4. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

4.1 Σημαντικότητα και πρωτοτυπία

Από τις αρχές της δεκαετίας του ’70, με την πρώτη μεγάλη προσέλευση
μεταναστών στην Ελλάδα, μέχρι και σήμερα, η παρουσία αλλοδαπών μαθητών στο
ελληνικό σχολείο αποτελεί μια πραγματικότητα (Νικολάου, 2000: 9-11, 20 και 29).
Από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση ερευνών σε ελληνικά σχολεία, που έγινε στην
παρούσα Διπλωματική, επιβεβαιώνεται ότι οι αλλοδαποί μαθητές πέφτουν πολλές
φορές «θύματα» ρατσιστικού εκφοβισμού, λόγω της διαφορετικής καταγωγής και του
διαφορετικού πολιτισμικού υποβάθρου στο οποίο ανήκουν (Αρτινοπούλου & συν.,
2016: 33˙ Δήμου, 2013: 148˙ Κυπριανού, 2009: 545˙ Samsari & Nikolaou, 2015: 6-
7). Μάλιστα οι αλλοδαποί που γεννήθηκαν στο εξωτερικό θυματοποιούνται όχι μόνο
από γηγενείς συμμαθητές τους αλλά ορισμένες φορές ακόμα και από ομοεθνείς τους,
οι οποίοι επειδή έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει στην Ελλάδα, έχουν εκπολιτιστεί σε
σημαντικότερο βαθμό από τους αλλοδαπούς που γεννήθηκαν και ήρθαν από το
εξωτερικό (Νικολάου, 2013: 66-67). Δε λείπουν και οι περιπτώσεις που οι αλλοδαποί
μαθητές εμπλέκονται σε περιστατικά εκφοβισμού και ως «θύτες», είτε επειδή θέλουν
να τραβούν την προσοχή είτε από αντίδραση για όσες φορές είχαν υπάρξει οι ίδιοι
«θύματα» στο παρελθόν (Psalti, 2012: 150).
Το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα, παρά τις όλες προσπάθειες που έχει
καταβάλει, παρόλα αυτά αδυνατεί ακόμα να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το θέμα
του σχολικού εκφοβισμού, όταν εμπλέκονται γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές, καθώς
αδυνατεί να διαχειριστεί το στοιχείο της διαπολιτισμικότητας που χαρακτηρίζει τα
σημερινά ελληνικά σχολεία (Νικολάου, 2008: 14 και 2013: 70). Το σχολείο λοιπόν
οφείλει να επαναπροσδιορίσει το ρόλο του, λαμβάνοντας δράση όλοι όσοι
συμμετέχουν στην εκπαιδευτική κοινότητα με την εφαρμογή ορθών πρακτικών με
ξεκάθαρο διαπολιτισμικό χαρακτήρα, προκειμένου όλοι οι μαθητές ανεξαιρέτως να
χαίρουν ίσης μεταχείρισης και εκπαίδευσης (Νικολάου, 2000: 191-194).
Υπάρχουν ερευνητές, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι είναι περιορισμένος ο αριθμός
ερευνών πάνω στη σχέση εθνοπολιτισμικής ετερότητας και σχολικού εκφοβισμού
(Νικολάου, 2013: 51˙ Psalti, 2012: 134˙ Χριστοφή, 2015: 338˙ Ψάλτη &
Κωνσταντίνου, 2007: 331) και ότι έχει διερευνηθεί ελάχιστα το θέμα του σχολικού
εκφοβισμού στο ελληνικό σχολείο (Αρτινοπούλου, Μπαμπάλης & Νικολόπουλος,

53
2016: 6˙ Χηνάς & Χρυσαφίδης, 2000: 6-7). Όμως από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση
ερευνών, καταλήξαμε ότι η σχέση μεταξύ εθνοπολιτισμικής ετερότητας και σχολικού
εκφοβισμού έχει διερευνηθεί αρκετά, με πλήθος ερευνών να καλύπτει τόσο τα
ποσοτικά όσο και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά αυτής της σχέσης.
Το αντικείμενο λοιπόν της παρούσας Διπλωματικής μπορεί να μην πρωτοτυπεί
ως προς το θέμα της εξέτασης της σχέσης της εθνοπολιτισμικής ετερότητας και του
σχολικού εκφοβισμού όμως η περαιτέρω διερεύνησή του έρχεται για να προσθέσει
σημαντική γνώση, στην ήδη αποκτηθείσα από ολόκληρη την εκπαιδευτική κοινότητα,
συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο τελικώς στην ορθή αντιμετώπιση του φαινομένου.
Τα παραπάνω δεδομένα αναδεικνύουν τη μεγάλη σημασία του θέματος και
παράλληλα φανερώνουν και τη σπουδαιότητα που έχει το εν λόγω θέμα προς
διερεύνηση στην παρούσα Διπλωματική.
Η μέθοδος λοιπόν που ακολουθήσαμε για τη συγκεκριμένη έρευνα είναι η
ποιοτική, καθώς μας ενδιέφερε να μελετήσουμε το ερευνητικό θέμα εις βάθος, βάσει
των απόψεων των συμμετεχόντων. Η επιλογή της ποιοτικής έρευνας διευκόλυνε στη
διερεύνηση των εμπειριών των συμμετεχόντων και των πραγματικών γεγονότων μέσα
από το σχολικό περιβάλλον. Έτσι οι συμμετέχοντες διατυπώνοντας τη γνώμη τους για
το προς διερεύνηση θέμα, βοήθησαν τόσο την ερευνήτρια όσο και τους ίδιους να το
κατανοήσουν και να το επεξεργαστούν ακόμα βαθύτερα (Creswell, 2011: 66 και 82-
83).

4.2 Σκοπός, στόχοι και ερωτήματα της έρευνας

4.2.1 Σκοπός
Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να εξετάσει τη σχέση ανάμεσα στην
εθνοπολιτισμική ετερότητα και στον σχολικό εκφοβισμό σύμφωνα με τις απόψεις
μαθητών και εκπαιδευτικών Γυμνασίου.

4.2.2 Επιμέρους στόχοι

Στόχοι της έρευνας είναι να εξεταστούν οι απόψεις μαθητών και εκπαιδευτικών
Γυμνασίου σχετικά με:

54
 1. Τον ορισμό της έννοιας του σχολικού εκφοβισμού και της εθνοπολιτισμικής
ετερότητας.
2. Τα χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων στα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού.
3. Τη συχνότητα εκδήλωσης περιστατικών σχολικού εκφοβισμού και η εμπλοκή
μεταναστών μαθητών.
4. Τις μορφές σχολικού εκφοβισμού που λαμβάνουν τα περιστατικά από
ημεδαπούς και αλλοδαπούς μαθητές.
5. Τους παράγοντες εκδήλωσης σχολικού εκφοβισμού από ημεδαπούς και
αλλοδαπούς μαθητές.
6. Τις πρακτικές που χρησιμοποιούνται από τους εκπαιδευτικούς για την
αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού.

4.2.3 Ερευνητικά ερωτήματα βάσει των επιμέρους στόχων

Σύμφωνα με τις απόψεις μαθητών και εκπαιδευτικών Γυμνασίου:
1.1 Πώς θα ορίζατε την έννοια του σχολικού εκφοβισμού;
1.2 Πώς θα ορίζατε την έννοια της εθνοπολιτισμικής ετερότητας;
2.1 Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του «θύτη», του «θύματος» και των
παρατηρητών στα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
3.1 Ποια είναι η συχνότητα εμφάνισης περιστατικών σχολικού εκφοβισμού
στο Γυμνάσιο;
3.2 Οι αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται πιο συχνά σε περιστατικά σχολικού
εκφοβισμού σε σχέση με τους ημεδαπούς μαθητές;
4.1 Ποιες μορφές σχολικού εκφοβισμού παρατηρούνται στο σχολείο ;
4.2 Οι μαθητές ανάλογα με την εθνοπολιτισμική τους προέλευση
διαφοροποιούνται μεταξύ τους ως προς τις μορφές σχολικού εκφοβισμού
που εμπλέκονται;
5.1 Ποιοι παράγοντες επιδρούν στην εμπλοκή σε περιστατικά σχολικού
εκφοβισμού των μαθητών;
5.2 Οι παράγοντες στους οποίους οφείλεται η εκδήλωση σχολικού
εκφοβισμού διαφοροποιούνται μεταξύ των αλλοδαπών και ημεδαπών
μαθητών;
6.1 Ποιες πρακτικές χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί για την αντιμετώπιση
του σχολικού εκφοβισμού;

55
 6.2 Οι εκπαιδευτικοί διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές που
χρησιμοποιούν για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού όταν
εμπλέκονται και αλλοδαποί μαθητές;

4.3 Δείγμα της έρευνας

Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 10 μαθητές, πέντε ελληνικής καταγωγής και
πέντε αλβανικής, και 10 εκπαιδευτικοί Γυμνασίων Σχολείων της Αιτωλοακαρνανίας.
Για την επιλογή του δείγματος, η ερευνήτρια βασίστηκε στη δειγματοληψία-
χιονοστιβάδα, καθώς δε γνώριζε εξαρχής ποια ήταν τα κατάλληλα άτομα για να
συμμετάσχουν στην έρευνα και βασίστηκε στον πρώτο συμμετέχοντα για να
προτείνει ο ίδιος τους υπολοίπους (Creswell, 2011: 247). Έτσι η ερευνήτρια ξεκίνησε
τις συνεντεύξεις από μια εκπαιδευτικό που γνώριζε, η οποία με τη σειρά της πρότεινε
άλλους συναδέλφους και μαθητές, οι οποίοι γνώριζαν και θα μπορούσαν να δώσουν
πληροφορίες για το προς διερεύνηση θέμα. Εκείνοι έπειτα με τη σειρά τους
συνέστησαν τους υπολοίπους συμμετέχοντες.

4.4 Μέσο συλλογής στοιχείων

Το ερευνητικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε είναι η ημιδομημένη συνέντευξη
με ανοιχτές ερωτήσεις προς τους συμμετέχοντες, προκειμένου οι τελευταίοι να
μπορούν να εκφραστούν περισσότερο ελεύθερα. Στις συνεντεύξεις η ερευνήτρια
έκανε ερωτήσεις και κατέγραφε τις απαντήσεις από ένα συμμετέχοντα τη φορά.
Κανείς από τους συμμετέχοντες δε δίστασε να συμμετάσχει στην έρευνα και να
μιλήσει προσωπικά (Creswell, 2011: 256-257).
Οι ερωτήσεις των συνεντεύξεων αφορούσαν έξι θεματικούς άξονες, σχετικά με:
1. Τον ορισμό της έννοιας του σχολικού εκφοβισμού και της εθνοπολιτισμικής
ετερότητας.
2. Τα χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων στα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού.
3. Τη συχνότητα εκδήλωσης περιστατικών σχολικού εκφοβισμού και η εμπλοκή
μεταναστών μαθητών.
4. Τις μορφές σχολικού εκφοβισμού που λαμβάνουν τα περιστατικά από
ημεδαπούς και αλλοδαπούς μαθητές.

56
 5. Τους παράγοντες εκδήλωσης σχολικού εκφοβισμού από ημεδαπούς και
αλλοδαπούς μαθητές.
6. Τις πρακτικές που χρησιμοποιούνται από τους εκπαιδευτικούς για την
αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού.

Ο σχεδιασμός των παραπάνω αξόνων έγινε πρωτίστως βάσει των στόχων της
έρευνας που έχει θέσει η ερευνήτρια και έπειτα για τη συγκέντρωση πλούτου
πληροφοριών για το προς διερεύνηση θέμα. Επίσης ο συγκεκριμένος σχεδιασμός
αποσκοπεί στην καλύτερη κωδικοποίηση των ευρημάτων κατά τη διαδικασία της
ανάλυσης.
Για την εγκυρότητα του εργαλείου διεξήχθη πιλοτικός έλεγχος, με την
πραγματοποίηση δύο αρχικών συνεντεύξεων από ένα μαθητή και έναν εκπαιδευτικό
Γυμνασίου. Από τη διεξαγωγή προέκυψαν ορισμένες διορθώσεις επί των ερωτήσεων,
προκειμένου να είναι περισσότερο κατανοητές και απλές από τους υπόλοιπους
συμμετέχοντες.

4.5 Ανάλυση στοιχείων

Οι συνεντεύξεις απομαγνητοφωνήθηκαν σε ηλεκτρονικό αρχείο, προκειμένου να
πραγματοποιηθεί η μετέπειτα ανάλυση των δεδομένων με ευκολία από την
ερευνήτρια. Στη συνέχεια έγινε η ανάλυση των δεδομένων των συνεντεύξεων, δια της
επαγωγικής μεθόδου, όπου από τα ειδικά σημεία, δηλαδή τις λεπτομερείς απαντήσεις
των συμμετεχόντων, περάσαμε στα γενικά, δηλαδή στη διατύπωση μιας
συγκεντρωτικής εικόνας. Η οργάνωση των δεδομένων έγινε με την πληκτρολόγηση
όλων των απαντήσεων σε κάθε ερώτηση της συνέντευξης, καταλήγοντας έτσι να
έχουμε ένα συγκεντρωτικό αρχείο με όλες τις απαντήσεις των εκπαιδευτικών και ένα
ακόμα αρχείο με όλες τις απαντήσεις των μαθητών. Η μέθοδος αυτή διευκόλυνε την
ερευνήτρια να πραγματοποιήσει στη συνέχεια την παρουσίαση των ευρημάτων μέσω
της αφηγηματικής συζήτησης, όπου σε γραπτό κείμενο συνοψίζονται λεπτομερώς τα
ευρήματα από την ανάλυση των δεδομένων. Εντός της αφηγηματικής συζήτησης
παρουσιάζονται και τα αποσπάσματα από τις απαντήσεις των συμμετεχόντων για την
απόδοση μας πληρέστερης εικόνας πάνω στην ερώτηση που απευθύνονται (Creswell,
2011: 276-277 και 295-297).
Τα αποτελέσματα της έρευνας αφορούσαν το σχολικό έτος 2018-2019 και
προέκυψαν από την ανάλυση και μελέτη των απαντήσεων των συνεντεύξεων.
57
Παρουσιάζονται βάσει των έξι θεματικών αξόνων, που αποτελούσαν το ερευνητικό
εργαλείο και προέκυψαν από τους στόχους της έρευνας. Ειδικότερα τα υποκεφάλαια
5.1-5.6 και 6.1-6.6, αφορούν τα δημογραφικά στοιχεία των συμμετεχόντων, τον
ορισμό της έννοιας του σχολικού εκφοβισμού και της εθνοπολιτισμικής ετερότητας,
τα χαρακτηριστικά των μαθητών στα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού, τη συχνότητα
και τις μορφές εκδήλωσης περιστατικών σχολικού εκφοβισμού και η εμπλοκή
μεταναστών μαθητών, τους παράγοντες εκδήλωσης σχολικού εκφοβισμού από
ημεδαπούς και αλλοδαπούς μαθητές και τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού
εκφοβισμού από τους εκπαιδευτικούς.
Πρώτα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα από τις απαντήσεις των μαθητών και
έπειτα των εκπαιδευτικών. Σε κάθε συνέντευξη δόθηκε ένας κωδικός, για την
ευκολότερη ανάλυση των απαντήσεων. Έτσι έχουμε τους κωδικούς Μ1, Μ2, Μ3,
Μ4, Μ5, Μ6, Μ7, Μ8, Μ9, Μ10 για τους 10 μαθητές και Ε1, Ε2, Ε3, Ε4, Ε5, Ε6, Ε7,
Ε8, Ε9, Ε10 για τους 10 εκπαιδευτικούς.

4.6 Αξιοπιστία και εγκυρότητα

Η αξιοπιστία και εγκυρότητα των ευρημάτων εξασφαλίστηκε με την διατύπωση
των ίδιων ερωτήσεων και με την ίδια σειρά αλληλουχίας για όλους τους
συμμετέχοντες. Απλώς για τους μαθητές ήταν διατυπωμένες πιο απλά για να μην
είναι δυσνόητες για τα παιδιά (Creswell, 2011: 299).

4.7 Δεοντολογία
Πριν την έναρξη των συνεντεύξεων, δόθηκαν οι απαραίτητες άδειες προκειμένου
η ερευνήτρια να προβεί νομίμως στη διεξαγωγή της έρευνας (Creswell, 2011: 260 και
271). Για τις συνεντεύξεις των εκπαιδευτικών η άδεια δόθηκε από τον διευθυντή του
σχολείου, καθώς οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν στο σχολικό χώρο. Για τις
συνεντεύξεις των μαθητών η άδεια δόθηκε από τους γονείς τους, καθώς οι
συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν στο σπίτι των παιδιών.
Πριν τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων, έγινε μια σύντομη ενημέρωση πέντε
λεπτών προς τους συμμετέχοντες για το περιεχόμενο του ερευνητικού θέματος και το
σκοπό της έρευνας και τους δόθηκαν 2 λεπτά να δουν τις ερωτήσεις και αν
επιθυμούσαν να κρατήσουν σημειώσεις προκειμένου να νιώθουν πιο άνετα κατά τη

58
διάρκεια της μαγνητοφώνησης των απαντήσεών τους (Creswell, 2011: 260 και 270).
Κανένας από τους δύο συμμετέχοντες δε δυσκολεύτηκε με την κατανόηση των
ερωτήσεων, ούτε εξέφρασε κάποια απορία.
Οι συνεντεύξεις μαγνητοφωνήθηκαν και για αυτό πραγματοποιήθηκαν σε
χώρους ήσυχους, οι οποίοι έδιναν τη δυνατότητα τόσο στην ερευνήτρια όσο και
στους συμμετέχοντες να παραμείνουν ήρεμοι και απερίσπαστοι καθ’ όλη τη διάρκεια
των συνεντεύξεων (Creswell, 2011: 259). Η διεξαγωγή των συνεντεύξεων διήρκησε
ένα μήνα, κατά τον μήνα Μάιο 2019. Μετά το πέρας των συνεντεύξεων η ερευνήτρια
ευχαρίστησε τους συμμετέχοντες για την ευγενική συμμετοχή τους και για το χρόνο
που διέθεσαν, διαβεβαιώνοντάς τους παράλληλα ότι οι απαντήσεις τους θα ήταν
εμπιστευτικές και θα εξυπηρετούσαν μόνο τους στόχους της παρούσας έρευνας και
ότι τα προσωπικά τους στοιχεία θα παρέμεναν απόρρητα (Creswell, 2011: 260 και
270-271).

59
 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

5.1 Δημογραφικά στοιχεία

Σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα 1, από τους συμμετέχοντες μαθητές πέντε
είναι αγόρια και πέντε κορίτσια και η ηλικία τους κυμαίνεται από 12 έως 15 χρονών.
Πέντε είναι γηγενείς μαθητές ελληνικής καταγωγής και πέντε αλλοδαποί αλβανικής
καταγωγής. Όλοι οι αλλοδαποί μαθητές μένουν στην Ελλάδα από τότε που
γεννήθηκαν και δεν έχει κανένας από τους γονείς τους ελληνική καταγωγή. Και οι
δέκα μαθητές είναι μαθητές Γυμνασίου διαφόρων τάξεων. Στα σχολεία που
φοιτούσαν οι μαθητές του δείγματος το σχολικό έτος 2018-2019, μεγαλύτερο ήταν το
ποσοστό των γηγενών μαθητών σε σχέση με το ποσοστό των αλλοδαπών μαθητών.

Συμμετέχο Φύλο Ηλικία Τάξη Χώρα Χρόνια Καταγωγή

ντες καταγωγής διαμονής γονέων
στην Ελλάδα (για
(για αλλοδαπούς
αλλοδαπούς μαθητές)
μαθητές)
Μ1 Κορίτσι 12 1η Ελλάδα
Γυμνασίου
Μ2 Αγόρι 14 3η Ελλάδα
Γυμνασίου
Μ3 Κορίτσι 15 3η Ελλάδα
Γυμνασίου
Μ4 Αγόρι 13 2η Ελλάδα
Γυμνασίου
Μ5 Κορίτσι 13 1η Ελλάδα
Γυμνασίου
Μ6 Αγόρι 14 2η Αλβανία 13 Αλβανική
Γυμνασίου
Μ7 Αγόρι 12 1η Αλβανία 12 Αλβανική
Γυμνασίου
Μ8 Αγόρι 15 3η Αλβανία 15 Αλβανική
Γυμνασίου
60
Μ9 Κορίτσι 13 1η Αλβανία 11 Αλβανική
Γυμνασίου
Μ10 Κορίτσι 12 1η Αλβανία 12 Αλβανική
Γυμνασίου

Πίνακας 1: Δημογραφικά στοιχεία μαθητών

5.2 Ορισμός σχολικού εκφοβισμού και εθνοπολιτισμικής ετερότητας

Εννέα από τους δέκα μαθητές περιέγραψαν το φαινόμενο του σχολικού
εκφοβισμού ως την άσκηση λεκτικής, σωματικής και ψυχολογικής βίας από έναν ή
περισσότερους μαθητές προς ένα άλλο αδύναμο μαθητή. Τρεις μαθητές πρόσθεσαν
για το παιδί που δέχεται την επίθεση, ότι του επιτίθενται επειδή είναι αδύναμο,
διαφορετικό και υπάρχει κάποιο θέμα με την εμφάνισή του. Ένας μαθητής ανέφερε
στην απάντησή του ότι ο «θύτης» επιτίθεται, επειδή θεωρεί τον εαυτό του ανώτερο
από το «θύμα». Ένας άλλος μαθητής περιέγραψε τον σχολικό εκφοβισμό ως τη
«συνεχή καταπάτηση των ατομικών δικαιωμάτων ενός ανθρώπου, εφόσον ο θύτης
παρενοχλεί το θύμα με διάφορους τρόπους, όπως σωματική βία, υβριστικά σχόλια, κα».

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Όταν ένα παιδί χλευάζει, χτυπά ή φέρεται άσχημα σε κάποιο άλλο
παιδί συνήθως πιο αδύναμο.»
M2 «Όταν κάποια παιδιά εκμεταλλεύονται ή κοροϊδεύουν κάποια άλλα
παιδιά.»
M3 «Η συνεχής καταπάτηση των ατομικών δικαιωμάτων ενός ανθρώπου
καθώς ο θύτης παρενοχλεί το θύμα με διάφορους τρόπους, όπως σωματική
βία, υβριστικά σχόλια, κ.α.»
M4 «Σχολικός εκφοβισμός είναι ένα σύνηθες φαινόμενο στα σχολεία, όταν
ένα παιδί κοροϊδεύει ή χτυπάει ένα άλλο παιδί, επειδή θεωρεί τον εαυτό του
ανώτερο πνευματικά.»
M5 «Υπάρχουν διάφορα είδη σχολικού εκφοβισμού, όπως πχ. λεκτική βία,
όταν ένα παιδί χαρακτηρίζει κάποιο άλλο με άσχημο τρόπο, σωματική βία,
δηλαδή κλωτσιές, μπουνιές, κλπ., ψυχολογική με κουτσομπολιά, φήμες. Δεν
είναι μόνο αυτά, είναι κι άλλα.»

61
 M6 «Όταν κάποιος μαθητής κοροϊδεύει κάποιον άλλο μαθητή, επειδή είναι
διαφορετικός.»
M7 «Όταν ένα παιδί εκφοβίζει ένα άλλο με λεκτική ή σωματική βία.»
M8 «Παιδιά από κλίκες που κοροϊδεύουν άλλα παιδιά για την εμφάνισή
τους.»
M9 «Ο σχολικός εκφοβισμός είναι όταν ένα παιδί ασκεί σωματική και
ψυχολογική βία σε ένα άλλο παιδί.»
M10 «Τα παιδιά που κοροϊδεύουν τους άλλους, ασκούν βία, τους
απειλούν.»

Και οι δέκα μαθητές συνέδεσαν την εθνοπολιτισμική ετερότητα με τη συνύπαρξη

ατόμων γενικά ή μαθητών ειδικότερα με διαφορετική εθνική καταγωγή στον ίδιο
χώρο. Η έννοια της εθνοπολιτισμικής ετερότητας δήλωσαν ότι παραπέμπει σε
διαφορετικά έθνη, χώρες, λαούς, πολιτισμούς, συνήθειες, γλώσσες και θρησκείες.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Είναι όταν είναι μαζί αλλοδαποί από άλλους λαούς και πολιτισμούς στο
ίδιο μέρος.»
M2 «Η συνύπαρξη παιδιών από διαφορετική χώρα, άλλη θρησκεία και άλλη
γλώσσα.»
M3 «Η συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών με διαφορετικές συνήθειες
στον ίδιο χώρο.»
M4 «Όταν σε ένα σχολείο υπάρχουν άνθρωποι δύο ή παραπάνω εθνών.»
M5 «Όταν σε μια τάξη υπάρχουν μαθητές από διαφορετικές χώρες.»
M6 «Όταν στον ίδιο χώρο υπάρχουν άνθρωποι από διαφορετικούς
πολιτισμούς.»
M7 «Όταν είναι στο ίδιο περιβάλλον Έλληνες και ξένοι μαζί.»
M8 «Άνθρωποι από διάφορες χώρες.»
M9 «Εθνοπολιτισμική ετερότητα είναι όταν έχουμε σε ένα σχολείο παιδιά
από διάφορες χώρες.»
M10 «Στο σχολείο έχουμε αλλοδαπούς με τους οποίους δεν έχω κανένα
θέμα. Πρέπει να τους καταδεχόμαστε γιατί είναι καλοί άνθρωποι. Δε
σημαίνει που είναι από μια άλλη χώρα ότι δε θα τους κάνουμε παρέα.»

62
5.3 Χαρακτηριστικά των μαθητών
Οι μαθητές ανέφεραν, σύμφωνα με τις δικές τους απόψεις, τα χαρακτηριστικά
που έχουν οι «θύτες», τα «θύματα» και οι παρατηρητές.

5.3.1 «Θύτες»
Οι περισσότεροι μαθητές χαρακτήρισαν τα παιδιά που εκδηλώνουν εκφοβισμό
σε συμμαθητές τους ως νταήδες, μεγαλόσωμους, σωματικά δυνατούς και επιθετικούς
χαρακτήρες. Επίσης δήλωσαν ότι πρόκειται περισσότερο για αγόρια και για άτομα τα
οποία η υπόλοιπη ομάδα τους φοβάται και δε μπορεί να τους αντιμετωπίσει. Ακόμα
αναφέρθηκε ότι δεν έχουν σωστή σχολική διαγωγή και καλές επιδόσεις, ότι είναι
μαλθακοί και γενικά απόμακροι και αποξενωμένοι.
Επιπλέον μαθητές ανέφεραν ότι οι «θύτες» θέλουν να τραβούν την προσοχή με
τη συμπεριφορά τους, είτε για λόγους γοήτρου, είτε επειδή νιώθουν παραμελημένοι
από το φιλικό και οικογενειακό τους περιβάλλον. Τους αρέσει να ασκούν βία και να
προκαλούν φόβο στα «θύματά» τους. Νιώθουν υπερήφανοι για τις πράξεις τους και
θέλουν να είναι αρχηγοί της ομάδας. Επίσης οι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι τα παιδιά
που εκφοβίζουν συμμαθητές τους είναι ανασφαλή άτομα, τα οποία μέσω των
πράξεών τους, προσπαθούν να κρύψουν τις δικές τους αδυναμίες. Επειδή μπορεί να
αντιμετωπίζουν προσωπικά προβλήματα, νιώθουν ζήλεια, πίεση, οργή και ξεσπούν
βίαια.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Ο μαθητής που ασκεί βία είναι νταής, κακός μαθητής, επιθετικός, θέλει
να τραβά την προσοχή των υπολοίπων. Νιώθει ανασφάλεια, είναι
απομακρυσμένος και αποξενωμένος.»
M2 «Επιθετικός, με κακό χαρακτήρα και πιο δυνατός. Νιώθουν υπερήφανοι
και έχουν ηγετικές τάσεις.»
M3 «Ο θύτης επιθυμεί να φαίνεται δυναμικός χαρακτήρας, αποσκοπώντας
στο να επισκιάσει τις οποιεσδήποτε αδυναμίες του. Νιώθει περηφάνια για τις
πράξεις του, ζήλεια καθώς και πίεση, που τον οδηγεί συνήθως σε τέτοιες
εκδηλώσεις βίας.»
M4 «Νταής, μεγαλόσωμος, μαλθακός. Ουσιαστικά ζηλεύουν τα θύματα τους
και θέλουν να δείξουν ανώτερα.»

63
 M5 «Οι θύτες είναι συνήθως αγόρια, νταήδες, μεγαλόσωμα, επιθετικοί.
Νιώθουν ευχαρίστηση, τους αρέσει να ασκούν βία, σπάνε πλάκα.»
M6 «Ο μαθητής που ασκεί βία το παίζει μάγκας και είναι δυνατός σωματικά.
Νιώθουν παραμελημένοι από φίλους και γονείς και ζητούν την προσοχή
μέσω του bullying.»
M7 «Ο μαθητής που ασκεί βία είναι πιο μεγαλόσωμος, νταής. Είναι
επιθετικοί και τους αρέσει να συμμετέχουν σε τέτοια γεγονότα.»
M8 «Είναι σε μια κλίκα που δε μπορούν να του κάνουν κάτι. Επιτίθενται για
πλάκα πολλές φορές ή για να τραβήξουν την προσοχή.»
M9 «Λογικά αυτός που ασκεί βία μπορεί να έχει και δικά του προβλήματα
και να προσπαθεί να ξεσπάσει κάπου. Μπορεί να νιώθει χαρά και να του
αρέσει να τον φοβούνται οι άλλοι.»
M10 «Ο θύτης το παίζει μάγκας και καλά το παίζει «κάποιος», το παίζει
έξυπνος για να τον προσέχουν οι άλλοι και νιώθει πιθανόν και οργή για τα
πράγματα και τους άλλους γενικά.»

5.3.2 «Θύματα»
Οι συμμετέχοντες μαθητές χαρακτήρισαν τα «θύματα» ως μικρόσωμα, κοντά,
εύσωμα, αλλά και λεπτά, και άσχημα εμφανισιακά παιδιά. Πρόκειται για αδύναμους
χαρακτήρες που δε μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Είναι παιδιά
μικρότερης ηλικίας, ήσυχα και ντροπαλά που δεν πειράζουν τους συμμαθητές τους.
Επίσης δύο μαθητές ανέφεραν ότι πρόκειται για ευαίσθητα παιδιά. Είναι πολλές
φορές άτομα με ειδικές ανάγκες και δεν είναι τόσο δημοφιλείς και κοινωνικοί
μαθητές. Ακόμα αναφέρθηκε ότι τα παιδιά που θυματοποιούνται αντιμετωπίζουν
οικογενειακά προβλήματα.
Σύμφωνα με τους συμμετέχοντες μαθητές τα παιδιά που θυματοποιούνται γενικά
φοβούνται αλλά και ειδικότερα φοβούνται να μιλήσουν για αυτό που τους συμβαίνει.
Φοβούνται επειδή τους απειλούν οι «θύτες» και μήπως ξαναπέσουν «θύματα»
σχολικού εκφοβισμού. Επιπλέον τα παιδιά που εκφοβίζονται νιώθουν μοναξιά.
Στεναχωριούνται για την κατάσταση που βιώνουν και καταλήγουν να κλαίνε. Η
έντονη αρνητική συναισθηματική τους φόρτιση μπορεί να τα οδηγήσει μέχρι και την
απόπειρα αυτοκτονίας.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
64
 Μ1 «Ο μαθητής που δέχεται βία είναι αδύναμος, όχι και τόσο δημοφιλής, όχι
πολύ κοινωνικός, πολλές φορές είναι παιδί με ειδικές ανάγκες. Αισθάνονται
λύπη, στεναχώρια, φόβο, επίσης κλαίνε.»
Μ2 «Συνήθως άβουλος και αδύναμος. Νιώθει φόβο και μένει συνεχώς
άβουλος.»
Μ3 «Το θύμα είναι ένα αρκετά αδύναμο, φοβισμένο και ντροπαλό άτομο.
Αισθάνεται ντροπή και αδυναμία, καθώς αποτελεί ένα αντικείμενο
διασκέδασης.»
Μ4 «Ντροπαλός, αδύναμος, μικρόσωμος. Τα θύματα στεναχωριούνται πολύ
αλλά δεν τον δείχνουν και το κρύβουν βαθιά μέσα τους. Μπορεί να
οδηγηθούν στην αυτοκτονία.»
Μ5 «Τα θύματα είναι πιο λεπτά, πιο κοντά, μικρόσωμα, μικρότερα στην
ηλικία, ήσυχα, ευαίσθητα και φοβούνται. Το θύμα νιώθει μοναξιά, φόβο και
μπορεί να είναι ταλαιπωρημένο από οικογενειακά προβλήματα.»
Μ6 «Το θύμα είναι κάπως κοντό παιδί και μικροκαμωμένο. Φοβούνται να
μιλήσουν, τους απειλούν οι νταήδες.»
Μ7 «Ο μαθητής που δέχεται βία είναι πιο μικροκαμωμένος, κοντός, πιο
άσχημος στην εμφάνιση. Τα παιδιά που δέχονται βία φοβούνται και
αγχώνονται μην ξαναπέσουν θύματα bullying.»
Μ8 «Είναι πιο μικρός, πιο ήσυχος και πιο παχουλής. Νιώθουν μόνοι και
φοβισμένοι.»
Μ9 «Αυτός που δέχεται βία μπορεί να είναι χαμηλών τόνων και να φοβάται
να εκφράσει αυτό που νιώθει. Νιώθει φόβο και μοναξιά.»
Μ10 «Τα θύματα είναι αδύναμα, ευαίσθητα και δεν πειράζουν τα άλλα
παιδιά. Φοβούνται, δε μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, δεν
κάνουν τίποτα.»

5.3.3 Παρατηρητές
Οι περισσότεροι από τους μαθητές δήλωσαν ότι οι παρατηρητές στα επεισόδια
σχολικού εκφοβισμού αδιαφορούν και μένουν αμέτοχοι. Πρόκειται για ντροπαλά
άτομα, τα οποία ενδεχομένως είναι υποστηρικτές του «θύτη» και δε συμμετέχουν στα
επεισόδια μήπως κατηγορηθούν οι ίδιοι για κάτι. Υπάρχουν και ελάχιστες
περιπτώσεις κατά τις οποίες οι παρατηρητές υπερασπίζονται το «θύμα» στα
επεισόδια.
65
 Σύμφωνα με τις απόψεις των μαθητών οι παρατηρητές φοβούνται να εμπλακούν
και να μεσολαβήσουν στα επεισόδια, μήπως γίνουν και οι ίδιοι τα επόμενα «θύματα».
Στις περιπτώσεις που υποστηρίζουν τον «θύτη», τους αρέσει να παρακολουθούν
σκηνικά βίας. Όταν υπερασπίζονται το «θύμα» νιώθουν θυμό για τις πράξεις του
«θύτη» και θλίψη για τον εκφοβισμό που βιώνει ο μαθητής-στόχος.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
Μ1 «Ο παρατηρητής δεν παίρνει θέση σε αυτά που συμβαίνουν διότι
φοβάται. Νιώθει φόβο, θυμό, οργή, λύπη, θλίψη.»
Μ2 «Μένει ουδέτερος και σπάνια υπερασπίζεται κάποιον. Νιώθουν ότι δεν
πρέπει να μπλεχτούν για να μη φτάσουν στη θέση του θύματος.»
Μ3 «Ο παρατηρητής είναι συνήθως ένα άτομο στο οποίο αρέσει η βία, όταν
όμως αυτή ασκείται σε ένα άλλο άτομο, το οποίο του είναι αδιάφορο. Ο
παρατηρητής ψυχαγωγείται συνήθως μέσα από τη σχολική βία.»
Μ4 «Αδιάφορος, ντροπαλός, του αρέσει να βλέπει σκηνικά βίας. Οι
παρατηρητές διασκεδάζουν με αυτό που βλέπουν.»
Μ5 «Θυμώνουν με το περιστατικό αλλά πολλές φορές δεν κάνουν τίποτα,
επειδή μάλλον φοβούνται και οι ίδιοι, μη γίνουν και αυτοί θύματα.»
Μ6 «Δεν κάνουν συνήθως τίποτα , γιατί φοβούνται. Οι παρατηρητές μπορεί
να νιώθουν οργή για το θύτη σε ένα επεισόδιο ή όσοι αδιαφορούν να είναι
απλά απαθείς.»
Μ7 «Ο παρατηρητής είναι συνήθως αδιάφορος. Οι παρατηρητές φοβούνται
να συμμετάσχουν για να μη γίνουν θύματα. Θεατές-νταήδες που δε
συμμετέχουν ούτε αυτοί για να μην κατηγορηθούν.»
Μ8 «Μπορούν να βοηθήσουν αλλά δε θέλουν, επειδή φοβούνται. Δεν
ασχολούνται, αδιαφορούν.»
Μ9 «Ο παρατηρητής μπορεί να αδιαφορήσει αλλά μπορεί και να μη θέλει να
μπλέξει. Ο παρατηρητής νιώθει αδιαφορία ή λύπη.»
Μ10 «Ο παρατηρητής μπορεί να υποστηρίζει τον θύτη στο επεισόδιο, να λέει
να χτυπήσει ξανά το θύμα δηλαδή. Μπορεί κάποιοι να υπερασπίζονται το
θύμα. Φοβούνται να συμμετέχουν για να μη γίνουν και αυτοί θύματα.»

66
5.4 Συχνότητα και μορφές
Και οι δέκα μαθητές έχουν βιώσει τουλάχιστον ένα περιστατικό σχολικού
εκφοβισμού στο σχολείο τους, ως παρατηρητές.
Οι μαθητές Μ1-Μ4 ανέφεραν ο καθένας τους ένα διαφορετικό περιστατικό, στο
οποίο συμμετείχαν ως παρατηρητές. Ένα περιστατικό αφορούσε ένα παιδί ειδικών
αναγκών, το οποίο έφεραν σε δύσκολη θέση άλλα παιδιά μπροστά σε συμμαθητές
του. Το δεύτερο περιστατικό ήταν παρόμοιο, με «θύμα» ένα παιδί, το οποίο δέχτηκε
σωματική βία μπροστά σε συμμαθητές του. Στο τρίτο περιστατικό ένα παιδί δέχτηκε
λεκτική βία και το τέταρτο επεισόδιο αφορούσε τσακωμό μεταξύ αλλοδαπών. Από
τους μαθητές Μ1-Μ4 οι τρεις κράτησαν ουδέτερη στάση στα παραπάνω επεισόδια
καθώς φοβόντουσαν μήπως εμπλακούν και οι ίδιοι. Μόνο ένας υπερασπίστηκε το
«θύμα». Ο μαθητής Μ5 είδε ορισμένους μαθητές να κοροϊδεύουν ένα συμμαθητή
του, χωρίς ο ίδιος να πάρει θέση.
Οι μαθητές Μ7-Μ10 ανέφεραν το ίδιο περιστατικό, το οποίο βίωσαν ως
παρατηρητές. Συγκεκριμένα μια παρέα «θυτών» ασκούσε λεκτική βία σε μια
μαθήτρια ειδικών αναγκών με υβριστικά σχόλια για την εμφάνισή της. Οι τρεις
μαθητές λυπήθηκαν το «θύμα» και θύμωσαν με τους «θύτες», χωρίς όμως να
προβούν σε περαιτέρω ενέργειες. Ένας δήλωσε ότι αιτία ήταν ο φόβος μήπως έρθει
και εκείνος στη θέση του «θύματος». Ένας μαθητής θέλησε να την προσεγγίσει για
να γίνουν φίλοι. Ο μαθητής Μ10 ανέφερε ένα ακόμα επεισόδιο, με «θύμα» ένα φίλο
του, τον οποίο χλεύασε ένας άλλος μαθητής επειδή ήταν εύσωμος. Ο μαθητής
υπερασπίστηκε το «θύμα». Τέλος ο μαθητής Μ6 ανέφερε για κάποιους συμμαθητές
του, που ασκούσαν λεκτική βία για να τραβήξουν την προσοχή. Ο μαθητής ήθελε να
βοηθήσει αλλά δεν το επιχείρησε από φόβο.
Ο μαθητής Μ5 ανέφερε ένα ακόμα επεισόδιο, όπου ήταν ο ίδιος «θύμα». Στο
επεισόδιο, βίωσε τον αποκλεισμό από την ομάδα στο μάθημα της γυμναστικής, με
αποτέλεσμα να νιώθει αποκομμένος και συναισθηματικά αρνητικά φορτισμένος.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Ναι, μια φορά δύο παιδιά πλησίασαν ένα παιδί με ειδικές ανάγκες και
το έβρισαν και τον έβαλαν να βρίσει και αυτός, στο θάλαμο του σχολείου
μπροστά σε άλλους μαθητές. Ήμουν παρατηρητής, λυπήθηκα για το θύμα
αλλά δε μπόρεσα να το βοηθήσω, διότι φοβόμουν.»

67
M2 «Μερικά παιδιά χτυπούσαν ένα άλλο παιδί στο προαύλιο μπροστά σε
άλλα παιδιά. Ήμουν παρατηρητής και ένιωσα άσχημα αλλά έμεινα σε
ουδέτερη σχέση.»
M3 «Ναι, σαν παρατηρητής. Στην Α΄ τάξη του Γυμνασίου ένα παιδί όντας
διαφορετικό από τα άλλα παιδιά, πιο απομονωμένο και πιο αντιδραστικό από
τα άλλα παιδιά, δέχτηκε βία, κυρίως λεκτική, από τα αγόρια της τάξης.
Ήμουν απλώς παρατηρητής αλλά προσπάθησα να τον βοηθήσω με το δικό
μου τρόπο. Ένιωσα αρκετά άσχημα καθώς μπήκα και εγώ στη θέση του και
κατάλαβα τη δύσκολη κατάσταση που περνούσε.»
M4 «Ναι. Ήμουν παρατηρητής σε ένα τσακωμό διάφορων αλλοδαπών όταν
ένας κορόιδεψε τον άλλον για την εθνότητά του. Αυτό επαναλήφθηκε πολλές
φορές. Ήμουν παρατηρητής και δε συμμετείχα γιατί δεν ήθελα να
ανακατευτώ και με πλακώσουν και εμένα στο ξύλο.»
M5 «Ναι, στη γυμναστική, μερικά παιδιά δε με ήθελαν και με έδιωχναν από
την ομάδα τους, 1-2 φορές περίπου. Ένιωσα αποκομμένη, στεναχωρήθηκα
πολύ. Επίσης κάποια παιδιά της 3ης τάξης κορόιδεψαν έναν συμμαθητή μου.
Εγώ δεν έκανα κάτι.»
M6 «Ναι, όταν είδα κάποια παιδιά από την 3η Γυμνασίου να βρίζονται μεταξύ
τους, επειδή οι θύτες ήθελαν να το παίξουν μάγκες. Ήθελα να βοηθήσω, αλλά
φοβόμουν.»
M7 «Ήταν τρία παιδιά θύτες και εκφόβιζαν λεκτικά, κορόιδευαν ένα κορίτσι
για την εμφάνισή της, δεν ήταν και τόσο όμορφο. Την έλεγαν άσχημη.
Αναγκάστηκε και στο τέλος δεν ερχόταν σχολείο και έμεινε από απουσίες.
Ήμουν παρατηρητής. Ένιωσα άσχημα για το κορίτσι, αλλά φοβήθηκα να
εμπλακώ για να μη γίνω και εγώ θύμα.»
M8 «Ναι έχω δει. Είδα πολλά άτομα να κοροϊδεύουν και να ρεζιλεύουν ένα
κορίτσι μπροστά σε άλλα παιδιά για την εμφάνισή της. Θύμωσα που την
κορόιδευαν μπροστά σε άλλους.»
M9 «Έχει τύχει να δω ένα κορίτσι να κάθεται μόνο του, γιατί τα άλλα παιδιά
το κορόιδευαν για την εμφάνισή του. Την λυπηθήκαμε και προσπαθήσαμε με
την παρέα μου να την βοηθήσουμε και γενικά να την κάνουμε παρέα.»
M10 «Ένα κορίτσι πηγαίνει στο τμήμα ένταξης και ντρεπόταν για αυτό
επειδή οι άλλοι το κορόιδευαν που είναι ένταξη. Ήμουν παρατηρητής εκεί.
Επίσης σε ένα άλλο επεισόδιο, όταν ένα παιδί κορόιδεψε την φίλη μου επειδή
έχει παραπάνω κιλά. Την υπερασπίστηκα. Θύμωσα και στεναχωρήθηκα που
68
 την κορόιδευαν για το πάχος της. Δε σημαίνει κάτι αυτό που έχει παραπάνω
κιλά.»

Έξι από τους δέκα μαθητές δήλωσαν ότι τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού
συμβαίνουν αρκετά συχνά στο σχολείο τους. Συγκεκριμένα η συχνότητα κυμαίνεται
από 1-2 περιστατικά το μήνα μέχρι 3-4 περιστατικά το μήνα. Τρεις μαθητές ανέφεραν
ότι δεν είναι τόσο συχνά τα περιστατικά και σημειώνονται από 1-2 φορές το χρόνο
έως 3-4 φορές το χρόνο. Τέλος, ένα παιδί δήλωσε ότι συμβαίνουν σπάνια.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Σχεδόν πάντα συμβαίνουν επεισόδια 3-4 φορές το μήνα».
M2 «Παρατηρώ να ασκείται bullying κάθε μήνα και καμιά φορά και δύο
φορές το μήνα».
M3 «1 φορά τη βδομάδα».
M4 «1-2 φορές το μήνα».
M5 «Σπάνια, μερικές φορές. Δεν έχω παρατηρήσει συγκεκριμένα πολλά».
M6 «2-3 φορές το χρόνο».
M7 «3-4 φορές το χρόνο».
M8 «1-2 φορές το χρόνο».
M9 «2-3 φορές τον μήνα».
M10 «Δύο φορές το μήνα γίνονται αυτά».

Σχετικά με το αν εμπλέκονται συχνά οι αλλοδαποί μαθητές σε επεισόδια

σχολικού εκφοβισμού σε σχέση με τους γηγενείς μαθητές, τρεις μαθητές απάντησαν
ότι πιο συχνά εμπλέκονται οι αλλοδαποί, δύο ότι εμπλέκονται πιο συχνά οι γηγενείς
και πέντε ότι εμπλέκονται και οι δύο ομάδες εξίσου το ίδιο.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Πιστεύω ότι και οι δύο εξίσου εμπλέκονται σε αυτά τα επεισόδια.»
M2 «Πιστεύω ότι και οι αλλοδαποί και οι Έλληνες εμπλέκονται με την ίδια
αναλογία σε αυτά τα επεισόδια.»
M3 «Δεν εξαρτάται από την εθνικότητα.»
M4 «Και οι δύο το ίδιο.»
M5 «Πιο πολύ οι Έλληνες μαθητές.»
M6 «Οι αλλοδαποί.»
69
 M7 «Οι αλλοδαποί.»
M8 «Και οι δύο το ίδιο εμπλέκονται.»
M9 «Και οι δύο το ίδιο.»
M10 «Οι αλλοδαποί.»

Εννέα μαθητές ανέφεραν ως συνηθέστερη μορφή σχολικού εκφοβισμού το

λεκτικό εκφοβισμό, με τη διατύπωση υβριστικών και κοροϊδευτικών σχολίων
εναντίον του «θύματος». Έξι μαθητές θεωρούν το σωματικό εκφοβισμό ως επίσης
αρκετά συνηθισμένη μορφή σχολικού εκφοβισμού, με τη σημείωση χειροδικιών και
κλωτσιών εναντίον του «θύματος». Επίσης έξι μαθητές δήλωσαν ότι η άσκηση
ψυχολογικής ή συναισθηματικής βίας είναι εξίσου συνήθης μορφή σχολικού
εκφοβισμού στα επεισόδια που σημειώθηκαν. Αυτή η τελευταία μορφή ασκούνταν
μέσω της διάδοσης φημών εναντίον του «θύματος» και του αποκλεισμού του από την
υπόλοιπη ομάδα.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Πιο πολύ υπάρχει η λεκτική βία αλλά και η σωματική».
M2 «Κυριαρχεί η μορφή της λεκτικής βίας και έπειτα της σωματικής».
M3 «Συνηθισμένος τρόπος εκδήλωσης ΣΕ είναι η σωματική βία καθώς και η
λεκτική. Έπειτα ακολουθεί και η ψυχολογική βία».
M4 «Σωματική βία, λεκτική βία, ψυχική και ψυχολογική βία».
M5 «Πιο πολύ παρατηρώ στο σχολείο μου ψυχολογική βία, διαδίδονται
συνέχεια φήμες και κουτσομπολιά».
M6 «Πιο πολύ λεκτικός εκφοβισμός, με βρισιές. Επίσης ο σωματικός, με
μπουνιές-κλωτσιές και ο κοινωνικός εκφοβισμός, με απομόνωση κάποιου
παιδιού από την ομάδα».
M7 «Πιο πολύ υπάρχει λεκτικός εκφοβισμός, κοροϊδίες, βρισιές και μετά και
ο σωματικός, τσακωμοί και χτυπήματα».
M8 «Περισσότερο λεκτικός εκφοβισμός με βρισιές και κουτσομπολιά».
M9 «Πιο πολύ λεκτικός εκφοβισμός όπως κοροϊδευτικά σχόλια ή βρισιές».
M10 «Να κουτσομπολεύουν το θύμα, να το βρίζουν και να μην το λένε
πολλές φορές στον ίδιο».

70
 Ως προς τις μορφές εκδήλωσης σχολικού εκφοβισμού, εννιά μαθητές είπαν ότι δε
διαφοροποιούνται οι γηγενείς από τους αλλοδαπούς μαθητές. Μόνο ένας δήλωσε ότι
οι γηγενείς μαθητές-«θύτες» περισσότερο ασκούν το λεκτικό εκφοβισμό.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Είναι το ίδιο, δεν υπάρχει διαφορά».
M2 «Δε διαφοροποιούνται».
M3 «Πάνω-κάτω τα ίδια».
M4 «Δε θα το έλεγα».
M5 «Όχι, το ίδιο όλοι».
M6 «Δε διαφέρουνε».
M7 «Δε διαφέρουν ως προς τους τρόπους».
M8 «Δε διαφέρουν».
M9 «Πιστεύω ότι εκδηλώνουν τους ίδιους τρόπους».
M10 «Πιστεύω ότι το ίδιο είναι, αλλά λίγο παραπάνω οι Έλληνες που
βρίζουν».

5.5 Παράγοντες
Σχετικά με τα αίτια που οι αλλοδαποί εμπλέκονται σε περιστατικά σχολικού
εκφοβισμού, οκτώ από τους δέκα μαθητές απάντησαν ότι οι αλλοδαποί μαθητές
πέφτουν «θύματα» ρατσιστικού εκφοβισμού από τους γηγενείς μαθητές, λόγω της
εθνοπολιτισμικής ετερότητας τους. Ένας μαθητής δήλωσε ότι εκτός από «θύματα», οι
αλλοδαποί μαθητές καταλήγουν να γίνονται και «θύτες», εξαιτίας του ρατσισμού που
βιώνουν. Επιπλέον, ένας μαθητής δήλωσε ότι οι αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε
περιστατικά σχολικού εκφοβισμού ως «θύτες», θέλοντας έτσι να κρύψουν τις δικές
τους αδυναμίες. Επίσης, ένας μαθητής ανέφερε ότι η οικογένεια και οι παρέες του
αλλοδαπού μαθητή τον επηρεάζουν ώστε να συμμετάσχει σε περιστατικά είτε ως
«θύτης» είτε ως «θύμα». Ένας ακόμα μαθητής θέλησε να προσθέσει ότι δεν πρέπει να
ασκείται βία σε αλλοδαπούς μαθητές, εξαιτίας της εθνοπολιτισμικής ετερότητάς τους.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Πιστεύω ότι οι αλλοδαποί πέφτουν θύματα bullying, εξαιτίας της
διαφορετικότητας τους στη γλώσσα, χρώμα, θρησκεία, κα.»

71
 M2 «Οι αλλοδαποί συνήθως εμπλέκονται ως θύματα γιατί έχουν διαφορετική
θρησκεία, γλώσσα ή καταγωγή. Τα άλλα παιδιά μπορεί να μη τα θέλουν στην
παρέα τους και να τους συμπεριφέρονται ρατσιστικά.»
M3 «Οι θύτες αλλοδαποί εμπλέκονται συχνότερα σε τέτοια περιστατικά για
να κρύψουν τις αδυναμίες τους.»
M4 «Παίζει μεγάλο ρόλο λόγω διαφοράς του χρώματος, γλώσσας και
θρησκείας. Οπότε συμβαίνουν περιστατικά ρατσισμού.»
M5 «Πιστεύω ότι φταίει που τους αντιμετωπίζουν ρατσιστικά τα άλλα
παιδιά, επηρεάζονται από τους γονείς τους.»
M6 «Οι αλλοδαποί μαθητές πέφτουν θύματα ρατσισμού, αφού τα άλλα
παιδιά-τα ελληνάκια-δεν τα θέλουν γιατί είναι από άλλη χώρα.»
M7 «Οι Έλληνες μαθητές δε θέλουν τους αλλοδαπούς, επειδή είναι από άλλη
χώρα. Θέματα δηλαδή ρατσισμού, λόγω χρώματος, θρησκείας, κλπ.»
M8 «Επειδή οι αλλοδαποί μαθητές δέχονται ρατσισμό, αντιδρούν με το
bullying ή σαν θύτες ή σαν θύματα.»
M9 «Παράγοντες που επηρεάζουν είναι η οικογένεια. Ακόμα και οι παρέες.
Μπορεί δηλαδή ένα παιδί να ακολουθεί και να θαυμάζει έναν θύτη για να
μην του κάνει κακό.»
M10 «Ναι, επειδή έρχονται από άλλη χώρα και δεν τους καταδέχονται. Δεν
πρέπει να ασκούμε βία στους άλλους και πρέπει να τους καταδεχόμαστε και
ας είναι από άλλη χώρα.»

Γενικά για τους παράγοντες που ευθύνονται για την εμπλοκή των μαθητών σε
περιστατικά σχολικού εκφοβισμού, εννέα στους δέκα μαθητές θεωρούν ότι η
οικογένεια των παιδιών παίζει σημαντικό ρόλο. Συγκεκριμένα τρεις μαθητές
δήλωσαν ότι όταν οι γονείς παραμελούν τα παιδιά τους, μπορούν να τα οδηγήσουν να
γίνουν είτε «θύτες» είτε «θύματα». Επίσης δύο μαθητές ανέφεραν ότι η ανατροφή
που δίνουν οι γονείς στα παιδιά τους καθώς και τι παράδειγμα αποτελούν οι ίδιοι για
εκείνα, είναι αιτίες που επηρεάζουν την εμπλοκή τους σε επεισόδια σχολικού
εκφοβισμού. Ακόμα δύο μαθητές είπαν ότι οι βίαιοι γονείς αναθρέφουν βίαια παιδιά
που ασκούν βία στο σχολείο. Ένας μαθητής πρόσθεσε στις αιτίες την υπερπροστασία
που βιώνουν κάποια παιδιά από τις μητέρες τους συγκεκριμένα, την άσχημη
οικονομική κατάσταση της οικογένειας και το μορφωτικό επίπεδο των γονέων.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
72
 M1 «Θεωρώ ότι συνήθως τα άτομα που ασκούν bullying μπορεί να νιώθουν
παραμελημένα από την οικογένειά τους και να κάνουν bullying...»
M2 «Πιστεύω ότι η αιτία που προκαλείται bullying στο σχολείο είναι οι
γονείς και το παράδειγμα που δίνουν στα παιδιά τους.»
M3 «Τις περισσότερες φορές οι γονείς επηρεάζουν με τις συμπεριφορές τους
τα παιδιά τους…»
M4 «Παίζουν ρόλο κι άλλοι παράγοντες, όπως βίαιοι γονείς,
υπερπροστατευτικές μητέρες που χειροτερεύουν τα παιδιά τους. Ακόμα η
άσχημη οικονομική κατάσταση της οικογένειας και το μορφωτικό επίπεδο
των γονιών...»
M5 «Ναι, παίζει ρόλο η οικογένεια…»
M6 «Παραμελούνται από τους γονείς τους και αποφασίζουν να αντιδράσουν
με το bullying…»
M8 «Η οικογένεια...»
M9 «Ένας παράγοντας που επηρεάζει τα παιδιά αυτά είναι η οικογένεια τους.
Πχ. Γονείς που παραμελούν τα παιδιά τους μπορούν να τα οδηγήσουν να
γίνουν θύματα…»
M10 «Σημαντικό ρόλο παίζει η οικογένεια, επειδή οι γονείς μπορεί να είναι
βίαιοι, να χτυπάνε το παιδί τους και έτσι να του μαθαίνουν να ασκεί τη βία.
Επίσης να μην του μαθαίνουν τρόπους και το παιδί να μην έχει καλές σχέσεις
μαζί τους και να έρχεται με ψυχολογικά θέματα φορτωμένο στο σχολείο.»

Έξι από τους δέκα μαθητές πιστεύουν ότι οι παρέες των παιδιών ευθύνονται για
την εμπλοκή τους σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού. Τα παιδιά που εκφοβίζονται
κάνουν παρέα με παιδιά που επίσης θυματοποιούνται και τα παιδιά που ασκούν βία
επίσης κάνουν παρέα με παιδιά «θύτες», επηρεάζοντας ο ένας τον άλλον να
εξακολουθήσουν οι μεν πρώτοι να παραμένουν αδύναμοι και οι δεύτεροι να
συνεχίζουν την άσκηση βίας.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Ακόμη μπορεί να επηρεάζονται από τις παρέες που αναπτύσσουν...»
M3 «Τις περισσότερες φορές η συναναστροφή με άτομα που είναι και
εκείνοι θύτες...»
M5 «Είναι ανάλογα με τις παρέες, για παράδειγμα ένα θύμα δεν κάνει παρέα
με έναν θύτη, αλλά με άλλα θύματα...»
73
 M6 «Παραμελούνται από τις παρέες τους και αποφασίζουν να αντιδράσουν
με το bullying…»
M7 «Ναι, πιστεύω ότι έχουν να κάνουν οι παρέες του. Από τις παρέες του
επηρεάζεται και παρασύρεται…»
M8 «Οι παρέες των παιδιών…»

Τέσσερις μαθητές θεωρούν ότι ο σωματότυπος και η εμφάνιση των παιδιών

αποτελεί παράγοντα εμπλοκής τους σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού. Τέλος
ένας μαθητής πρόσθεσε και τους παράγοντες της ηλικίας, του φύλου, του χαρακτήρα
και των άσχημων σχολικών επιδόσεων των παιδιών.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M4 «Παίζουν ρόλο κι άλλοι παράγοντες, όπως ο σωματότυπος των παιδιών,
δηλαδή το βάρος τους…»
M5 «Ναι, παίζει ρόλο η εμφάνιση, η ηλικία, ο χαρακτήρας, μπορεί και αν
είναι καλός ή κακός μαθητής και το φύλο...»
M7 «Ναι, πιστεύω ότι έχει να κάνει η εμφάνιση του παιδιού...»
M9 «Επίσης ένας ακόμη παράγοντας είναι η εμφάνιση των παιδιών...»

Όλοι οι μαθητές δήλωσαν ότι οι παράγοντες που ανέφεραν ισχύουν τόσο για τους
γηγενείς όσο και για τους αλλοδαπούς μαθητές.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Ναι, για όλους.»
M2 «Θεωρώ ότι ισχύουν και για τους δύο.»
M3 «Ισχύουν και για γηγενείς και για αλλοδαπούς.»
M4 «Όχι, πιστεύω ότι είναι για όλα τα παιδιά.»
M5 «Δε μπορώ να ξεχωρίσω. Όλοι οι ίδιοι για όλους.»
M6 «Το ίδιο για όλους.»
M7 «Και για Έλληνες και για αλλοδαπούς.»
M8 «Δε νομίζω ότι διαφέρουν.»
M9 «Δε διαφέρουν οι γηγενείς από αλλοδαπούς.»
M10 «Όχι, είναι οι ίδιοι και για τους δύο.»

74
5.6 Πρακτικές αντιμετώπισης
Έξι μαθητές ανέφεραν ότι οι καθηγητές τους συζητούν μαζί τους και τους
ενημερώνουν για το θέμα του σχολικού εκφοβισμού. Τους συνιστούν πώς πρέπει να
αντιμετωπίζουν τα επεισόδια και τους παροτρύνουν να μη φοβούνται να
ενημερώσουν τους καθηγητές, τους γονείς ή και τους φίλους τους αν αντιληφθούν
κάποιο συμβάν. Επίσης ισχυρίστηκαν ότι τους συμβουλεύουν να μη συμπεριφέρονται
άσχημα σε συμμαθητές τους και να προσπαθούν να κάνουν παρέα με «καλά» παιδιά.
Πέντε μαθητές δήλωσαν ότι στην περίπτωση που συμβεί κάποιο επεισόδιο, οι
εκπαιδευτικοί αναφέρουν το συμβάν στον διευθυντή και απευθύνονται σε εκείνον για
να διευθετήσει την κατάσταση. Τέσσερα παιδιά ισχυρίστηκαν ότι οι καθηγητές τους
μεσολαβούν αμέσως εάν ξεσπάσει κάποιο περιστατικό, πρώτα χωρίζοντας τα παιδιά
και έπειτα επιπλήττοντας τους «θύτες» και προσπαθώντας να συμφιλιώσει όσους
ενεπλάκησαν. Ένας μαθητής ανέφερε ότι ορισμένοι καθηγητές επιβάλλουν πιο
αυστηρές ποινές στους «θύτες», όπως λχ. αποβολές.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Κάποιοι καθηγητές μας ενημερώνουν για τα περιστατικά σχολικού
εκφοβισμού. Ακόμα σε περίπτωση που συμβεί κάτι οι καθηγητές στέλνουν
τους θύτες και τα θύματα στον διευθυντή.»
M2 «Εάν ένας καθηγητής παρατηρήσει κάποιο περιστατικό φυσικά και το
σταματάει. Μεσολαβεί και μιλάει στα παιδιά και κάνει αναφορά και στον
διευθυντή.»
M3 «Απευθύνονται στον διευθυντή και εκείνος πράττει αναλόγως.»
M4 «Χωρίζουν τους μαθητές και τους πηγαίνουν στο γραφείο του
διευθυντή.»
M5 «Στο δικό μου επεισόδιο, ο καθηγητής με παρότρυνε να συμμετάσχω
περισσότερο με αυτοπεποίθηση στην ομάδα και έτσι σιγά-σιγά δε
ξανασυνέβη κάποιο επεισόδιο. Γενικά οι καθηγητές μας συμβουλεύουν πιο
είναι το σωστό.»
M6 «Σε επεισόδια μπαίνουν και χωρίζουν τους μαθητές και μετά
προσπαθούν να τους συμφιλιώσουν. Κάποιες φορές επιβάλλονται και ποινές,
τα πάνε στο διευθυντή, μέχρι και αποβολές.»
M7 «Μαλώνουν τους θύτες στα επεισόδια να μην το ξανακάνουν. Επίσης
συμβουλεύουν τα θύματα να μη φοβούνται και να μιλάνε.»
M8 «Φωνάζουν τα παιδιά να το συζητήσουν όλοι μαζί.»
75
 M9 «Οι καθηγητές μας μιλάνε πολύ για τον εκφοβισμό και μας
συμβουλεύουν για το τι να κάνουμε σε περίπτωση που γίνει κάτι τέτοιο.»
M10 «Μιλάνε στα παιδιά να μην συμπεριφέρονται άσχημα μεταξύ τους.»

Τέλος, όλοι οι μαθητές ισχυρίστηκαν ότι οι καθηγητές τους εφαρμόζουν τις ίδιες
πρακτικές αντιμετώπισης σχολικού εκφοβισμού είτε στα επεισόδια εμπλέκονται
γηγενείς είτε αλλοδαποί μαθητές.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Οι πρακτικές που χρησιμοποιούν οι καθηγητές μας είναι ίδιες για όλους
τους μαθητές.»
M2 «Οι πρακτικές που χρησιμοποιούν οι καθηγητές μας, σας τις ανέφερα,
και είναι ίδιες για όλους τους μαθητές.»
M3 «Οι πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού είναι αυτές που
σας είπα και δε διαφέρουν για τα αλλοδαπά παιδιά.»
M4 «Οι πρακτικές είναι ίδιες σε όλα τα παιδιά.»
M5 «Τις ίδιες για όλους.»
M6 «Τις ίδιες με τους Έλληνες.»
M7 «Δε διαφέρουν με αυτές για τους Έλληνες.»
M8 «Οι ίδιες με αυτές που σας είπα προηγουμένως για όλους.»
M9 «Τις ίδιες με τους Έλληνες.»
M10 «Τις ίδιες με τους Έλληνες. Δεν αλλάζουν κάτι.»

Μόνο τρεις μαθητές πιστεύουν ότι όσα εφαρμόζονται από τους καθηγητές
αντιμετωπίζουν με επιτυχία τον σχολικό εκφοβισμό. Οι υπόλοιποι επτά μαθητές
έδωσαν αρνητική απάντηση και πρότειναν ποια μέτρα θα μπορούσαν να εφαρμόσουν
επιπλέον οι καθηγητές τους. Συγκεκριμένα, επτά μαθητές δήλωσαν ότι πρέπει να
ενημερώνουν τους γονείς των παιδιών γενικά για το θέμα του σχολικού εκφοβισμού
αλλά και ειδικότερα για τα περιστατικά που αφορούν τα παιδιά τους. Θα πρέπει να
τους συμβουλεύουν τι να κάνουν, και εκείνοι με τη σειρά τους να συμβουλεύουν τα
παιδιά τους για να τα βοηθήσουν. Τέσσερις μαθητές ισχυρίστηκαν ότι οι
εκπαιδευτικοί πρέπει να συζητούν περισσότερο με όλα τα παιδιά σχετικά με τον
σχολικό εκφοβισμό αλλά και ειδικότερα με τους «θύτες» και τα «θύματα»,
προσπαθώντας μαζί με τους γονείς τους να τα νουθετούν για το σωστό. Τέλος, δύο
μαθητές πρότειναν οι καθηγητές τους να επιβάλλουν πιο αυστηρές ποινές στους
76
«θύτες», όπως λχ. αποβολές. Ένας μαθητής θέλησε να προσθέσει ότι οι μαθητές που
θυματοποιούνται δεν πρέπει να φοβούνται να μιλήσουν στους μεγαλύτερους τους για
το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
M1 «Να αναλάβουν πιο δραστικά μέτρα, να κάνουν περισσότερες
ενημερώσεις στα παιδιά σχετικά με τον σχολικό εκφοβισμό και να μιλούν
στους γονείς.»
M2 «Θα πρότεινα μεγαλύτερες ποινές, πχ. αναφορά στους γονείς ή
αποβολές.»
Μ3 «Όσα εφαρμόζονται είναι εντάξει.»
Μ4 «Όσα γίνονται είναι εντάξει.»
M5 «Να συμβουλεύουν οι καθηγητές περισσότερο τα θύματα και να
ενημερώνουν τους γονείς των θυτών για να τους συμβουλέψουν και αυτούς.»
Μ6 «Αντιμετωπίζουν τον σχολικό εκφοβισμό με επιτυχία.»
M7 «Να εφαρμόζουν πιο αυστηρές ποινές, όπως αποβολές, να μείνουν στην
ίδια τάξη οι θύτες. Επίσης να μιλούν και να ενημερώνουν τους γονείς.»
M8 «Οι καθηγητές να ενημερώνουν τους γονείς και όλοι μαζί να
προσπαθούν να είναι ανοιχτοί με τα παιδιά, στο διάλογο.»
M9 «Θα πρότεινα να μιλάνε και στους γονείς για τον εκφοβισμό. Τα παιδιά
που δέχονται εκφοβισμό από άλλα παιδιά να μη φοβούνται να μιλήσουν
στους μεγαλύτερους τους όπως πχ. καθηγητές, γονείς, κλπ»
M10 «Να παίρνουν τηλέφωνο τους γονείς και να τους ενημερώνουν και όλοι
μαζί μετά να συζητούν για το πρόβλημα.»

77
 6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

6.1 Δημογραφικά στοιχεία εκπαιδευτικών

Σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα 2, δύο εκπαιδευτικοί είναι άνδρες και οκτώ
γυναίκες και η ηλικία τους κυμαίνεται από 33 έως 55 χρονών. Τα χρόνια εργασίας
τους στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση κυμαίνονται από 10 έως 27. Τρεις είναι
καθηγητές θρησκευτικών, τρεις ελληνικής φιλολογίας, ένας φυσικής αγωγής, ένας
μαθηματικός, ένας οικιακής οικονομίας και ένας αγγλικής φιλολογίας.
Πέντε εκπαιδευτικοί είναι κάτοχοι μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών. Μόνο ένας
καθηγητής έχει λάβει επιμόρφωση πάνω στην εθνοπολιτισμική ετερότητα και
συγκεκριμένα σε επιμορφωτικές ημερίδες στο σχολείο. Τέλος επτά εκπαιδευτικοί
έχουν λάβει επιμόρφωση πάνω στον σχολικό εκφοβισμό. Οι έξι μέσω ενημερωτικών
ημερίδων στο σχολείο και ένας μέσω της παρακολούθησης θεματικών ενοτήτων σε
εννεάμηνο σεμινάριο επιμόρφωσης 450 ωρών.

Συμμετέχ Φύλο Ηλικία Έτη Τίτλος Κάτοχος Κάτοχος Κάτοχος

οντες εργασίας σπουδών μετ/κού σεμιναρίου σεμιναρίου
εθν. σχολικού
ετερότητας εκφοβισμού
Ε1 Γυναίκα 49 17 Φυσική Όχι Ναι Ναι
Αγωγή
Ε2 Άνδρας 55 27 Θρησκευτικ Ναι Όχι Ναι
ών
Ε3 Γυναίκα 54 15 Θρησκευτικ Ναι Όχι Ναι
ών
Ε4 Γυναίκα 47 10 Θρησκευτικ Ναι Όχι Ναι
ών
Ε5 Γυναίκα 45 13 Ελληνική Όχι Όχι Όχι
Φιλολογία
Ε6 Άνδρας 51 11 Μαθηματικ Όχι Όχι Όχι
ών
Ε7 Γυναίκα 33 10 Οικιακή Ναι Όχι Ναι
Οικονομία
Ε8 Γυναίκα 45 13 Ελληνική Ναι Όχι Όχι

78
 Φιλολογία
Ε9 Γυναίκα 54 24 Αγγλική Όχι Όχι Ναι
Φιλολογία
Ε10 Γυναίκα 55 27 Ελληνική Όχι Όχι Ναι
Φιλολογία
Πίνακας 2: Δημογραφικά στοιχεία εκπαιδευτικών

6.2 Ορισμός σχολικού εκφοβισμού και εθνοπολιτισμικής ετερότητας

Εννέα από τους δέκα εκπαιδευτικούς όρισαν τον σχολικό εκφοβισμό ως τη
λεκτική ή σωματική επίθεση ενός ή περισσοτέρων παιδιών εναντίον ενός ή
περισσοτέρων παιδιών στο χώρο του σχολείου. Τρεις καθηγητές πρόσθεσαν ως προς
τις μορφές του σχολικού εκφοβισμού την άσκηση ψυχολογικού εκφοβισμού και ένας
του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Δύο καθηγητές δήλωσαν ότι οι επιθέσεις είναι
σκόπιμες και άλλοι δύο ότι είναι επανειλημμένες. Ένας καθηγητής ανέφερε ότι το
παιδί που δέχεται τη βία είναι αδύναμο και ένας άλλος ότι φοβάται να μιλήσει.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Όταν παρατηρείται από ένα πρόσωπο ή μια ομάδα ανθρώπων να
ασκείται σε κάποιο άλλο πρόσωπο του ίδιου περιβάλλοντος επανειλημμένα
λεκτική και σωματική βία. Κυρίως θα το εντόπιζα στην επανάληψη
επεισοδίων προς το θύμα και όταν μάλιστα το θύμα δεν έχει πάντα το θάρρος
να εκφράσει και να επικοινωνήσει για αυτό που του συμβαίνει. Και βεβαίως
όταν όλα αυτά συμβαίνουν στα πλαίσια του σχολικού περιβάλλοντος.»
E2 «Η επανειλημμένη και σκόπιμη επιθετική, σωματική ή λεκτική,
συμπεριφορά μαθητών προς μαθητές.»
E3 «Παιδιά να ασκούν σωματικό ή λεκτικό εκφοβισμό έναντι άλλων
παιδιών.»
E4 «Όταν μαθητές ασκούν λεκτική ή σωματική βία σε άλλα παιδιά.»
E5 «Είναι η άσκηση βίας σωματικής ή ψυχολογικής απέναντι σε ένα άτομο ή
άτομα της σχολικής κοινότητας από έναν ή περισσότερους μαθητές.»
E6 «Η άσκηση βίας σωματικής ή λεκτικής ενός ή περισσοτέρων μαθητών σε
συμμαθητές τους.»
E7 «Όταν ένα παιδί θέλει συνειδητά να βλάψει ένα άλλο παιδί.»

79
 E8 «Ο εκφοβισμός παιδιών στο χώρο του σχολείου με τη χρήση σωματικής
βίας, λεκτικής βίας ή ψυχολογικής βίας.»
E9 «Ψυχολογική ή και σωματική βία που ασκείται σε πιο αδύναμους
μαθητές.»
E10 «Είναι το να ενοχλεί ένα άτομο ή μια ομάδα άλλο άτομο ή ομάδα
λεκτικά, σωματικά, ψυχολογικά ή διαδικτυακά στο χώρο του σχολείου ή και
έξω από το σχολείο, στα κοινωνικά δίκτυα.»

Και οι δέκα εκπαιδευτικοί αντιλαμβάνονται την εθνοπολιτισμική ετερότητα ως

τη διαφορετικότητα των ατόμων ως προς το πολιτισμικό τους υπόβαθρο και την
εθνικότητα. Επτά καθηγητές δήλωσαν ότι η εθνοπολιτισμική ετερότητα αποτελεί τη
συνύπαρξη στο ίδιο περιβάλλον, και στο σχολικό, ανθρώπων διαφορετικών
εθνικοτήτων, συνηθειών και θρησκειών.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Όταν στο ίδιο περιβάλλον συνυπάρχουν άνθρωποι διαφορετικών
εθνοτήτων και κατά συνέπεια θρησκειών, παραδόσεων, συνηθειών και
κουλτούρας. Το σχολείο είναι σίγουρα ένας τέτοιος χώρος.»
E2 «Η συνύπαρξη στον ίδιο χώρο μαθητών από διαφορετικά έθνη και
πολιτισμούς.»
E3 «Όταν συνυπάρχουν αλλοδαποί και ημεδαποί στο ίδιο περιβάλλον και
στο σχολικό.»
E4 «Όταν συνυπάρχουν στο ίδιο περιβάλλον γενικά και στο σχολικό
περιβάλλον, αλλοδαπά και γηγενή άτομα.»
E5 «Είναι η συνύπαρξη και η αλληλεπίδραση αλλοδαπών στο ίδιο
περιβάλλον.»
E6 «Η συμβίωση στο ίδιο περιβάλλον ανθρώπων που προέρχονται από
διαφορετικά έθνη με διαφορετική κουλτούρα και θρησκεία.»
E7 «Η συνύπαρξη ατόμων από διαφορετικούς πολιτισμούς μαζί στο ίδιο
περιβάλλον.»
E8 «Η ποικιλομορφία στοιχείων και πολιτιστικών χαρακτηριστικών σε
ομάδες ανθρώπων με διαφορετική εθνική καταγωγή.»
E9 «Διαφορετικότητα λόγω πολιτισμού και εθνικοτήτων.»
E10 «Είναι το διαφορετικό πολιτισμικό φορτίο που κουβαλάει η κάθε
εθνότητα.»
80
6.3 Χαρακτηριστικά των μαθητών
Οι εκπαιδευτικοί ανέφεραν, σύμφωνα με τις δικές τους απόψεις, τα
χαρακτηριστικά που έχουν οι «θύτες», τα «θύματα» και οι παρατηρητές.

6.3.1 «Θύτες»
Οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί χαρακτήρισαν τους «θύτες» ως μη
οριοθετημένους χαρακτήρες, με παραβατική συμπεριφορά και άσχημες σχολικές
επιδόσεις. Πρόκειται για δυναμικά παιδιά που είναι εύρωστα σωματικά και
χειραγωγούν εύκολα τους άλλους. Επίσης είναι βίαια και επιθετικά άτομα, που δεν
έχουν λάβει σωστή ανατροφή και τρόπους. Προέρχονται συνήθως από «ιδιόμορφη»
οικογένεια με προβλήματα και ίσως να έχουν υπάρξει και οι ίδιοι «θύματα» στο
παρελθόν. Επιπλέον, οι «θύτες» έχουν κάτι κοινό που τους ενώνει, όπως κοινή
εθνότητα, γειτονιά ή ομάδα και ασκούν βία για κάτι που τους ενόχλησε.
Ακόμα οι εκπαιδευτικοί υποστήριξαν ότι οι μαθητές που ασκούν βία
αντιμετωπίζουν θέματα κατωτερότητας και μέσω των πράξεων τους επιζητούν την
προσοχή ή να ενταχθούν στην ομάδα. Τέλος, μέσω της παραβατικής συμπεριφοράς
τους θέλουν να «καλύψουν» κάποιο δικό τους προσωπικό πρόβλημα.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
Ε1 «Οι θύτες είναι παιδιά που σωματικά διαφοροποιούνται σε σχέση με τα
θύματα. Είναι πιο μεγαλόσωμα, γυμνασμένα και δεν έχουν ιδιαίτερες καλές
επιδόσεις στα μαθήματα. Είναι της ίδιας εθνότητας, γειτονιάς, ομάδας,
κάποιου σπορ, που θα ασκήσουν βία σε κάποιο άτομο γιατί για κάποιο λόγο
ενοχλήθηκαν.»
E2 «Εύρωστος σωματικά, καθόλου οριοθετημένος, αδιάφορος για τα
μαθήματα.»
E3 «Δυναμικός στο χαρακτήρα. Χειραγωγεί άλλους πολύ. Έξυπνος, αλλά με
μέτρια επίδοση στα μαθήματα.»
E4 «Ο θύτης έχει αίσθημα κατωτερότητας και επιζητά την προσοχή.»
E5 «Ο θύτης είναι βίαιος, απείθαρχος και επιθετικός.»
E6 «Οι θύτες γενικά έχουν παραβατική συμπεριφορά και είναι βίαιοι.»
E7 «Ο θύτης θέλει να φανεί, να καλύψει κάποιο δικό του θέμα προσωπικό ή
οικογενειακό. Μπορεί να έχει και κάποιο κόμπλεξ. Προσπαθεί να ενταχθεί.»

81
 Ε8 «Ο θύτης είναι συχνά παραβατικός, ζωηρός, όχι επιμελής, πιθανόν
προερχόμενος από οικογενειακό περιβάλλον ιδιόμορφο. Ίσως στο παρελθόν
να είχε υπάρξει και ο ίδιος θύμα.»
E9 «Ο θύτης είναι αγενής, νταής, ψευτόμαγκας, συνήθως με χαμηλές
επιδόσεις στο σχολείο, επιθετικός και έχει και την παρέα του η οποία όμως δε
βγαίνει μπροστά.»
E10 «Ο θύτης δε σέβεται και δεν είναι σοβαρός. Δεν έχει ενταχθεί σωστά
στον καινούριο χώρο του Γυμνασίου.»

6.3.2 «Θύματα»
Αναφορικά με τα χαρακτηριστικά των «θυμάτων», οι εκπαιδευτικοί του
δείγματος ανέφεραν ότι είναι «ήρεμα» και συγκροτημένα παιδιά, που προέρχονται
από καλές οικογένειες και έχουν καλές επιδόσεις, κάτι που ενοχλεί τους «θύτες».
Άλλοι ανέφεραν ότι είναι εσωστρεφείς και αδύναμοι χαρακτήρες, έχουν χαμηλή
αυτοεκτίμηση και δεν έχουν ιδιαίτερη σωματική ανάπτυξη. Εκπαιδευτικός επισήμανε
ότι τα «θύματα» έχουν κάτι το «διαφορετικό», γεγονός που ενοχλεί τους «θύτες».
Αρκετοί καθηγητές δήλωσαν ότι τα «θύματα» φοβούνται να μιλήσουν για αυτό
που τους συμβαίνει, μήπως θυματοποιηθούν ξανά. Επίσης αισθάνονται μοναξιά και
νιώθουν ανυπεράσπιστα.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Το θύμα είναι το ήσυχο παιδί, με όχι ιδιαίτερη σωματική ανάπτυξη, που
ίσως έχει καλύτερες επιδόσεις στα μαθήματα. Είναι δηλαδή εκείνο το παιδί
που διαφοροποιείται από τα άλλα σε σχέση και με την σωματική του
ανάπτυξη αλλά και με τις πνευματικές του επιδόσεις. Αποτελεί το πρόσωπο
εκείνο που ενοχλεί γιατί είναι καλύτερο σε κάτι, όσον αφορά στα μαθήματα.»
Ε2 «Συγκροτημένα παιδιά, μέτριοι μαθητές, από καλό οικογενειακό
περιβάλλον.»
Ε3 «Πολύ καλοί μαθητές.»
Ε4 «Τα θύματα είναι παιδιά ήρεμα με πολλές δυνατότητες. Όχι ισχυρές
προσωπικότητες.»
Ε5 «Το θύμα είναι εσωστρεφής χαρακτήρας, κλειστός, ήρεμος και άβουλος.»
Ε6 «Τα θύματα είναι ήπιοι χαρακτήρες, ήρεμοι και άβουλοι.»
Ε7 «Το θύμα έχει κάτι διαφορετικό, το οποίο κινεί τους άλλους.»
82
 E8 «Το θύμα είναι ήρεμος, άτολμος, εσωστρεφής και μοναχικός.»
Ε9 «Τα θύματα είναι πιο ήσυχα παιδιά, απομονωμένα και ήπιων τόνων.»
Ε10 «Τα θύματα είναι μαζεμένα και παιδιά, έχουν αρχές και αξίες από το
σπίτι τους και σέβονται. Έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, δεν αντιδρούν και
γενικά είναι έτσι στην καθημερινότητά τους.»

6.3.3 Παρατηρητές
Σύμφωνα με τις απόψεις των εκπαιδευτικών, οι παρατηρητές απλά
παρακολουθούν τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού και αδιαφορούν για τα
επεισόδια και για το «θύμα», το οποίο σπάνια υπερασπίζονται. Σπάνια αναφέρουν
κάποιο συμβάν στους καθηγητές ή στον διευθυντή, επειδή φοβούνται μήπως
χαρακτηριστούν τα «καρφιά» της ομάδας. Κάποιοι εκπαιδευτικοί ανέφεραν ότι οι
παρατηρητές ενθαρρύνουν και θαυμάζουν τον «θύτη». Επίσης αναφέρθηκε ότι είναι
χαμηλών επιδόσεων και επιπόλαια άτομα, δεν ξέρουν τι πραγματικά σημαίνει ο
σχολικός εκφοβισμός και για αυτό διασκεδάζουν όταν παρακολουθούν ένα
περιστατικό.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
Ε1 «Οι παρατηρητές είναι όλα τα υπόλοιπα παιδιά που μόνο παρατηρούν ένα
περιστατικό, το οποίο συνήθως ενθαρρύνουν σε πολλές περιπτώσεις. Πολύ
σπάνια θα έρθει ο παρατηρητής να μιλήσει στο καθηγητή ή στο διευθυντή τη
στιγμή που διαπράττεται κάποιο περιστατικό. Θα φοβηθούν και δε μιλούν
ποτέ εκ των υστέρων. Δύσκολα θα καταμαρτυρήσουν πράγματα, καθώς
φοβούνται για πολλούς λόγους και μήπως χαρακτηριστούν το «καρφί» της
παρέας.»
Ε2 «Δημιουργία ομάδας από άλλους μαθητές, χαμηλού επιπέδου στα
μαθήματα.»
Ε3 «Δεν παίρνουν θέση. Φοβούνται.»
Ε4 «Οι παρατηρητές αδιαφορούν ή κάποιοι υπερασπίζονται τα θύματα.»
Ε5 «Οι παρατηρητές αδιάφοροι, δειλοί και επιπόλαιοι.»
Ε6 «Οι παρατηρητές συνήθως αδιαφορούν και είναι αδρανείς.»
Ε7 «Οι παρατηρητές αποδέχονται ή θαυμάζουν το θύτη ή δεν ξέρουν τι είναι
ο σχολικός εκφοβισμός πραγματικά και μπορεί να το παίρνουν στην πλάκα.»

83
 Ε8 «Οι παρατηρητές είναι αμέτοχοι, λειτουργούν ως μάζα/όχλος, επιπόλαιοι,
αδιάφοροι, δεν τολμούν να πάρουν θέση.»
Ε9 «Οι παρατηρητές είναι θαυμαστές του θύτη. Μένουν πίσω στα
επεισόδια.»
Ε10 «Οι παρατηρητές είναι ουδέτεροι, δεν αντιδρούν και υποστηρίζουν τον
δυνατό.»

6.4 Συχνότητα και μορφές

Όλοι οι εκπαιδευτικοί ανέφεραν ότι έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού
εκφοβισμού στο σχολείο.
Τρεις καθηγητές ανέφεραν την ίδια περίπτωση με έναν μαθητή, στον οποίο
ασκούνταν επανειλημμένα λεκτική και σωματική βία, λόγω της εμφάνισής του, από
παρέα αλλοδαπών. Σύμφωνα με έναν άλλο καθηγητή, σε ένα άλλο επεισόδιο είχε
ασκηθεί λεκτική βία σε αλλοδαπούς. Επίσης τρεις εκπαιδευτικοί ανέφεραν την
περίπτωση ενός κοριτσιού που είχε πέσει «θύμα» ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Δύο
καθηγητές έκαναν λόγο για την άσκηση σωματικής και ψυχολογικής βίας εναντίον
ήρεμων και επιμελών μαθητών και παιδιών με κάποια νοητική υστέρηση ή σωματική
αδυναμία. Επίσης τρεις εκπαιδευτικοί έκαναν λόγο για έναν μαθητή ο οποίος
θυματοποιήθηκε σε κοινόχρηστο χώρο, μπροστά σε συμμαθητές του. Τέλος, ένας
καθηγητής ανέφερε την περίπτωση ενός μαθητή, τον οποίο περιθωριοποιούσαν
συμμαθητές του, λόγω της εμφάνισής του.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Έρχεται πολύ εύκολα στο μυαλό μου η περίπτωση ενός παιδιού
ελληνικής καταγωγής, το οποίο έχει μειωμένη σωματική ανάπτυξη, είναι
δηλαδή πιο κοντό σε ανάστημα από τα άλλα παιδιά, το οποίο για διάφορους
λόγους δεχότανε επανειλημμένα και λεκτική ως προς την ανάπτυξή του αλλά
και σωματική βία από συγκεκριμένη ομάδα τριών παιδιών αλβανικής
καταγωγής. Περίπου για 1,5 χρόνο δε μιλούσε και απέφευγε να έρχεται στις
σχολικές εκδρομές, προκειμένου να αποφύγει όσο το δυνατόν τις
συναναστροφές με τη συγκεκριμένη ομάδα. Επίσης σε ένα άλλο περιστατικό,
στο προαύλιο χώρο μια ομάδα παιδιών επανειλημμένα πήγαιναν και
κατέβαζαν τη φόρμα από ένα παιδί, συνέχεια. Τους έγινε επίπληξη μια, δυο,
τρεις, τέσσερις..κάποια στιγμή σταμάτησαν.»
84
E2 «Λεκτική επιθετική συμπεριφορά με βρισιές, μαθητών προς πιο
αδύναμους μαθητές. Επίσης χειροδικία μαθητών προς άλλο μαθητή και
προσπάθεια προσβολής.»
E3 «Θυμάμαι ένα περιστατικό ηλεκτρονικό εκφοβισμού. Τρία αγόρια
ελληνικής καταγωγής παραποίησαν φωτογραφία κοριτσιού στο διαδίκτυο,
στο facebook την ανέβασαν. Το περιστατικό πήρε μεγάλες διαστάσεις. Η
μητέρα του κοριτσιού έφτασε στη δίωξη ηλεκτρονικού εγκλήματος.»
E4 «Ένα κορίτσι είχε πέσει θύμα από άλλο κορίτσι-θύτη. Είχε ανεβάσει και
σχολιάσει με απρεπή σχόλια φωτογραφία της στο internet.»
E5 «Ξυλοδαρμός ή άσκηση ψυχολογικής βίας απέναντι σε μαθητές με
κάποια παθητική συμπεριφορά ή άτομα με κάποια σωματική ιδιαιτερότητα ή
νοητική υστέρηση ή απέναντι σε άριστους μαθητές, χαρακτηρίζοντάς τους ως
φυτά.»
E6. «Ένα επεισόδιο αφορούσε άσκηση ψυχολογικής βίας σε μαθητή
‘χαμηλών τόνων’, ήρεμο, παθητικό. Επίσης ένα άλλο ήταν άσκηση πάλι
ψυχολογικής βίας σε μαθητή με άριστη απόδοση στα μαθήματα από μαθητές
που υστερούσαν στα μαθήματα. Τέλος, σε άλλο επεισόδιο, μαθητές
γελοιοποιούσαν συμμαθητές τους με χαμηλό πνευματικό επίπεδο.»
E7 «Σε ένα επεισόδιο ένας θύτης κατέβασε τη φόρμα από ένα άλλο παιδί στο
διάδρομο μπροστά σε όλους. Επίσης κάποια παιδιά έχουν προσβάλλει
συνεχώς, λεκτικός δηλαδή εκφοβισμός, ένα συγκεκριμένο κορίτσι και τον
έχουν περιθωριοποιήσει επειδή είναι λίγο διαφορετικό εμφανισιακά, λίγο
άσχημο. Είναι σε τμήμα ένταξης, από οικογένεια με χαμηλό οικονομικό και
κοινωνικό επίπεδο. Το ίδιο όμως δεν προκαλεί και δεν αντιδρά, είναι καλό
παιδί.»
E8 «Συχνά κοροϊδεύουν ένα μαθητή ήρεμο με παραπάνω κιλά και ένα ακόμα
με περίπτωση αλλοδαπών πετούν ρατσιστικό χαρακτηρισμό, πχ.
παλιοαλβανέ.»
E9 «Κάποιοι μαθητές κατέβασαν τη φόρμα ενός παιδιού, το οποίο ήταν πιο
γεμάτο από τα άλλα, σε κοινόχρηστο χώρο και το ρεζίλεψαν.»
E10 «Σε διάλειμμα λεκτική επίθεση, προσβολή ελαφριάς μορφής μεταξύ
συμμαθητών. Επίσης διαδικτυακή προσβολή παραποιημένης φωτογραφίας
ενός κοριτσιού. Το έκαναν για πλάκα. Οι γονείς της θέλησαν να καταφύγουν
σε εισαγγελέα. Η μεσολάβηση του διευθυντή κατεύνασε τα πνεύματα και
εξομάλυνε την κατάσταση. Το επεισόδιο αντιμετωπίστηκε.»
85
 Πέντε εκπαιδευτικοί δήλωσαν ότι τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού
συμβαίνουν συχνά στο σχολείο τους. Συγκεκριμένα η συχνότητα κυμαίνεται από 1-2
περιστατικά το μήνα μέχρι 3-4 περιστατικά το μήνα. Επίσης πέντε καθηγητές
ανέφεραν ότι τα επεισόδια δεν είναι τόσο συχνά και σημειώνονται από 2-3 φορές το
χρόνο μέχρι 1-2 φορές το χρόνο. Τέλος τέσσερις καθηγητές συμπλήρωσαν ότι δεν
γίνονται όλα τα περιστατικά αντιληπτά.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Συχνά. Νομίζω ότι αυτά που δεν αντιλαμβανόμαστε οι εκπαιδευτικοί
πρέπει να έχουν μια μεγάλη συχνότητα, της τάξεως των 2-3 φορών το μήνα.
Για εμένα αυτό θεωρείται μεγάλο. Αν τώρα κάποιο περιστατικό καταγραφεί
οι επαναλήψεις του συμβάντος έχουν συχνότητα 1 φορά στις 40 μέρες
περίπου.»
E2 «Σπάνια. 1-2 φορές το χρόνο.»
E3 «Σπάνια. 2-3 περιστατικά το χρόνο.»
E4 «2-3 φορές το χρόνο.»
E5 «Αρκετά. 2-3 φορές το μήνα περίπου.»
E6 «Αρκετά συχνά, 3-4 φορές το μήνα. Πολλά από αυτά δε γίνονται
γνωστά.»
E7 «Αρκετά μέσα στο χρόνο. Περίπου δέκα περιστατικά μέσα στη χρονιά
έχω καταλάβει.»
E8 «2-3 φορές το μήνα. Κάποια γίνονται αντιληπτά, όχι όλα. Πιθανόν να
είναι πιο συχνά από ότι νομίζουμε.»
E9 «2-3 περιστατικά το χρόνο. Δεν τα αντιλαμβανόμαστε όλα. Θα είναι αι
συχνότερα.»
E10 «Όχι συχνά, 2-3 φορές το χρόνο.»

Τρεις καθηγητές δήλωσαν ότι οι αλλοδαποί εμπλέκονται συχνότερα σε επεισόδια

σχολικού εκφοβισμού, δύο ότι εμπλέκονται γηγενείς συχνότερα και πέντε ότι και οι
αλλοδαποί και οι γηγενείς εμπλέκονται το ίδιο συχνά.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Νομίζω ότι οι αλλοδαποί μαθητές περισσότερο εμπλέκονται
συχνότερα.»
E2 «Οι Έλληνες.»
86
 E3 «Έλληνες συχνότερα. Οι αλλοδαποί είναι λίγοι και καλά παιδιά.»
E4 «Και οι δύο το ίδιο.»
E5 «Οι αλλοδαποί.»
E6 «Οι αλλοδαποί.»
E7 «Και οι δύο το ίδιο. Δε μπορώ να τους ξεχωρίσω.»
E8 «Και οι δύο το ίδιο.»
E9 «Δεν έχει να κάνει.»
E10 «Δεν έχει να κάνει.»

Εννέα εκπαιδευτικοί δήλωσαν ως συνηθέστερη μορφή σχολικού εκφοβισμού τον

λεκτικό εκφοβισμό, μέσω των εξυβρίσεων και έξι καθηγητές τον σωματικό, μέσω
των χειροδικιών και χειρονομιών. Πέντε εκπαιδευτικοί ανέφεραν τον κοινωνικό
εκφοβισμό ως επίσης συνήθης μορφή, με την προσβολή, την περιθωριοποίηση και
την υποτίμηση των «θυμάτων». Τέλος, τέσσερις καθηγητές δήλωσαν τον
ηλεκτρονικό εκφοβισμό, με τη χρήση των ηλεκτρονικών κοινωνικών μέσων
δικτύωσης και τα κινητά τηλέφωνα.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Χειροδικία πρώτα από όλα. Τα παιδιά είναι πολύ σκληρά. Μπουνιές,
κλωτσιές, τρικλοποδιές. Επίσης λεκτική βία. Θα πουν κουβέντες, θα
μειώσουν, θα προσβάλλουν, θα υποτιμήσουν.»
E2 «Λεκτικά, επίσης με τα κινητά τηλέφωνα, facebook, τα διάφορα μέσα
κοινωνικής δικτύωσης. Χειροδικία σε πολύ μικρό βαθμό.»
E3 «Πιο πολύ έχουμε λεκτικό εκφοβισμό, δηλαδή βρισιές, προσβολές.
Ακολουθεί ο σωματικός εκφοβισμός.»
E4 «Κυρίως λεκτικός εκφοβισμός.»
E5 «Χειρονομίες, ύβρεις, χειροδικίες, λεκτική βία, μαθητές στο περιθώριο,
υποβάθμιση, εξευτελισμός και υποτίμηση.»
E6 «Ύβρεις, λεκτική βία, ξυλοδαρμοί και απομόνωση.»
E7 «Πιο πολύ είναι ο λεκτικός εκφοβισμός και ο ηλεκτρονικός με το
διαδίκτυο. Έπειτα ο κοινωνικό-συναισθηματικός εκφοβισμός και πιο σπάνια
ο σωματικός.»
E8 «Κυρίως λεκτικό εκφοβισμό, ψυχολογικό, δημιουργία κλίματος φόβου-
απειλής, και πιο σπάνια σωματικό.»

87
 E9 «Πιο πολύ λεκτικός με προσβολές και ο ηλεκτρονικός επίσης. Στη
συνέχεια είναι ο σωματικός με χειρονομίες.»
E10 «Ηλεκτρονικός πιο συνήθης. Μετά είναι ο σωματικός.»

Οκτώ καθηγητές δήλωσαν ότι δε διαφοροποιούνται οι γηγενείς από τους

αλλοδαπούς μαθητές ως προς τους τρόπους εκδήλωσης των επεισοδίων. Ένας
εκπαιδευτικός ανέφερε ότι οι αλλοδαποί μαθητές περισσότερο ασκούν λεκτικό
εκφοβισμό και ένας άλλος ότι ασκούν περισσότερο σωματικό, εξαιτίας των βίαιων
οικογενειακών προτύπων που λαμβάνουν.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Δεν νομίζω ότι υπάρχει διαφοροποίηση.»
E2 «Καμία διαφοροποίηση.»
E3 «Όχι.»
E4 «Όχι.»
E5 «Όχι.»
E6 «Όχι.»
E7 «Οι αλλοδαποί περισσότερο λεκτικό εκφοβισμό.»
E8 «Οι αλλοδαποί είναι πιο επιρρεπείς στην άσκηση σωματικής βίας, λόγω
των προτύπων που βλέπουν στις οικογένειές τους.»
E9 «Όχι.»
E10 «Όχι.»

6.5 Παράγοντες
Για τους παράγοντες που εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια, πέντε
εκπαιδευτικοί δήλωσαν ότι οι αλλοδαποί που γεννήθηκαν στο εξωτερικό, εξαιτίας
του ότι αντιμετωπίζουν προβλήματα ένταξης στα ελληνικά σχολικά δεδομένα
αντιμετωπίζονται ως διαφορετικά παιδιά, περιθωριοποιούνται, υποτιμούνται και
στιγματίζονται ως ξένα από τα υπόλοιπα παιδιά. Επίσης τέσσερις καθηγητές
ανέφεραν ότι λόγω της καταγωγής τους δέχονται ρατσιστικό εκφοβισμό. Τρεις
καθηγητές πρόσθεσαν ότι ο ρατσισμός αυτός αποτελεί την αιτία ώστε τα «θύματα»
να μετατραπούν σε «θύτες» από αντίδραση. Ένας εκπαιδευτικός δήλωσε ότι δεν
ισχύει η ίδια κατάσταση για τους αλλοδαπούς που γεννήθηκαν στην Ελλάδα και οι
οποίοι έχουν ενταχθεί πιο ομαλά στα σχολικά δεδομένα.
88
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Σαφέστατα παίζει ρόλο. Είναι παιδιά, τα οποία βιώνουν σε ένα εντελώς
διαφορετικό περιβάλλον σε σχέση με αυτό που έχουν γεννηθεί. Είναι η
οικογένεια τους μια διαφορετική εθνότητα, αντιμετωπίζονται από μικρή
ηλικία ως διαφορετικά παιδιά και αυτό πιστεύω ότι έχει αποτέλεσμα στη
συμπεριφορά τους. Η αδυναμία τους να ενταχθούν, να μάθουν γρήγορα την
ελληνική γλώσσα, τα περιθωριοποιεί και τα κατατάσσει σε μια κλίκα,
οδηγώντας τα έτσι σε μια ομαδοποίηση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να
καλλιεργούνται συμπεριφορές όσο περνάνε τα χρόνια.
Όσα έτυχαν να γεννηθούν Ελλάδα και είναι το οικογενειακό τους περιβάλλον
διαφορετικό, οι περιπτώσεις είναι επίσης διαφορετικές. Είναι δηλαδή
αλλοδαποί μαθητές που τα πάνε πολύ καλά στα μαθήματα και
ενσωματώνονται στα σχολικά πράγματα.
Όπως σας δήλωσα πιο πριν, τα παιδιά αυτά κατηγοριοποιούνται,
στιγματίζονται επειδή είναι ξένα.»
E3 «Σε πολύ σπάνια περιστατικά εμπλέκονται ως θύματα, επειδή τα
ενοχλούν ελληνόπουλα, λόγω της καταγωγής τους. Δηλαδή λόγω ρατσισμού.
Έχω ακούσει να τους προσβάλλου, να λένε δηλαδή ‘παλιοαλβανέ’.»
E5 «Ναι, γιατί αισθάνονται ξένοι στο καινούριο περιβάλλον και ότι δε
μπορούν να προσαρμοστούν. Αυτό κάνει τα υπόλοιπα ντόπια παιδιά να τους
συμπεριφέρονται υποτιμητικά και να τα ενοχλούν, πράγμα που δυσκολεύει
ακόμα πιο πολύ τις προσωπικές τους προσπάθειες προσαρμογής τους.»
E6 «Ναι, επειδή πολλοί αλλοδαποί μαθητές παρουσιάζουν δυσκολία
προσαρμογής και η συμπεριφορά τους προκαλεί, χωρίς να φταίνε οι ίδιοι, την
επιθετική αντιμετώπιση των υπολοίπων.»
E7 «Όταν οι αλλοδαποί είναι θύματα, τις περισσότερες φορές είναι θύματα,
έχουμε καθαρά ρατσισμό. Νιώθουν ότι δεν εντάσσονται όσο τα άλλα παιδιά,
δε μπορούν να ακολουθήσουν το μάθημα, ξεχωρίζουν για τους γονείς τους,
τα ονόματά τους, τους πολιτισμούς τους και για αυτά στοχοποιούνται από
άλλα παιδιά. Τώρα σε όλο αυτό, μπορεί να ξεσπούν σαν αντίδραση και
επιχειρούν οι ίδιοι να εκφοβίσουν, για να αντιδράσουν ή επειδή θέλουν να
ξεχωρίσουν.»
E8 «Οι αλλοδαποί μαθητές εισπράττουν κάποιες φορές ρατσιστική
αντιμετώπιση, η οποία τους πληγώνει και σε κάποιους εκδηλώνεται ως

89
 επιθετική/παραβατική συμπεριφορά. Οπότε από το ρατσισμό προκύπτουν και
θύματα αλλά και θύτες.»
E9 «Από αντίδραση σε ρατσισμό που δέχονται γίνονται οι ίδιοι θύτες. Ξέρω
περίπτωση παιδιού που στο δημοτικό έτρωγε ξύλο και φέτος στο Γυμνάσιο
έγινε θύτης ο ίδιος.»
E10 «Έχουν πρόβλημα ένταξης και προσαρμογής στο σχολείο. Η
διαφορετικότητα τους προκαλεί τους υπόλοιπους μαθητές, οι οποίοι τους
συμπεριφέρονται ρατσιστικά.»

Και οι δέκα εκπαιδευτικοί δήλωσαν ότι ο παράγοντας της οικογένειας παίζει

σημαντικό ρόλο στην εμπλοκή ή όχι των μαθητών σε επεισόδια σχολικού
εκφοβισμού. Ειδικότερα έξι καθηγητές θεωρούν ότι η άσχημη οικονομική κατάσταση
της οικογένειας αναγκάζει πολλούς γονείς να λείπουν πολλές ώρες από το σπίτι
επειδή πρέπει να εργάζονται και ως εκ τούτου δεν υπάρχει χρόνος να έρθουν σε
επαφή με τα παιδιά τους. Έτσι δεν ενημερώνονται για ο,τι γίνεται στο σχολείο και δε
μπορούν να τα συμβουλεύσουν πώς να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που
αντιμετωπίζουν σχετικά με τον σχολικό εκφοβισμό στο σχολείο τους. Επίσης δύο
καθηγητές δήλωσαν ότι η οικογένεια ευθύνεται για το τι ανατροφή θα δώσει στα
παιδιά, προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο σχολικός εκφοβισμός και δύο ανέφεραν ότι
χωρισμένοι γονείς με οικογενειακά θέματα επίσης ευθύνονται για το αν θα
εμπλακούν τα παιδιά τους σε επεισόδια εκφοβισμού. Τέλος έξι εκπαιδευτικοί
πρόσθεσαν ότι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των γονέων παράλληλα με την άσκηση
βίας προς τα παιδιά τους συμβάλλουν επίσης στο αν οι μαθητές θα ασκήσουν και
εκείνοι βία σε άλλους συμμαθητές τους.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
Ε1 «Σαφέστατα. Ο κατεξοχήν παράγοντας που επηρεάζει τέτοιου είδους
συμπεριφορές είναι η οικογένεια. Είναι πολλές οικογένειες, που λόγω της
περιβόητης ελληνικής κρίσης, έχει οδηγήσει τους Έλληνες αλλά και
αλλοδαπούς γονείς να παραμερίσουν τους πρωταρχικούς τους ρόλους και να
στραφούν στην επιβίωση και στο βιοπορισμό, μην έχοντας χρόνο μοιραία να
ασχοληθούν με τα παιδιά τους, να τα παρατηρήσουν, να μιλήσουν και να τα
συμβουλέψουν. Επίσης σε πολλές οικογένειες ασκείται βία από τους γονείς
στα παιδιά και αυτές είναι συνήθως με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο οι
γονείς…»
90
 E2. «Οικογένεια…»
E3 «Η οικογένεια. Χωρισμένοι γονείς με οικογενειακά θέματα. Έλλειψη
χρόνου να ασχοληθούν με τα παιδιά. Αυταρχικοί γονείς επίσης, δηλαδή
αυστηροί αποτελούν λανθασμένα πρότυπα για τα παιδιά τους, τα σπρώχνουν
και αυτά στη βία…»
E4 «Οικογενειακά προβλήματα περισσότερο, γονείς που αντιμετωπίζουν
οικονομικά θέματα ή είναι αυταρχικοί με τα παιδιά τους.»
E5 «Ναι, το οικογενειακό περιβάλλον θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντικό.
Γονείς με οικονομικά προβλήματα, χαμηλού μορφωτικού επιπέδου ή βίαιοι
θα ωθήσουν τα παιδιά τους στο να εμπλακούν σε επεισόδια, είτε επειδή
θέλουν να τραβήξουν την προσοχή, είτε επειδή τη βία που βλέπουν ως
πρότυπο στο σπίτι τους, θέλουν να την εκφράσουν και στο σχολείο.. Είτε
πάλι επειδή δεν τα συζητούν τα παιδιά, δεν τους αφιερώνουν χρόνο.»
E6 «Ναι. Σίγουρα η οικογένεια. Οι γονείς που δεν αφιερώνουν χρόνο στα
παιδιά τους και τα παρατάνε, στην ουσία δε γνωρίζουν αν γίνεται κάτι στο
σχολείο. Αρά δε μπορούν να το διορθώσουν, είτε το παιδί τους είναι θύμα,
είτε θύτης. Επίσης αν το παιδί δε λάβει τη σωστά ανατροφή, να σέβεται τους
άλλους, μπορεί να πάρει τον κακό το δρόμο και να εμπλακεί σε επεισόδια.»
E7 «Προβλήματα στην οικογένεια, όπως αδιάφοροι και βίαιοι γονείς…»
E8 «Το οικογενειακό περιβάλλον, δηλαδή η ανατροφή που λαμβάνει ένα
παιδί, αλλά το παιδί αναπαράγει και την νοοτροπία που εισπράττει από την
οικογένειά του...»
E9 «Έχει να κάνει τι ανατροφή έχουν λάβει από την οικογένειά τους. Επίσης
αν υπάρχει βία στην οικογένεια, αυτά αποτελούν πρότυπα λανθασμένα...»
E10 «Διαλυμένη οικογένεια, χωρισμένοι γονείς, ή δεν υπάρχουν γονείς και
τα παιδιά μεγαλώνουν παππούδες. Οι οικογενειακές αξίες βοηθούν στην
αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού, να μη δημιουργούνται θύτες ή
θύματα...»

Επίσης έξι καθηγητές ανέφεραν ότι οι παρέες των παιδιών παίζουν ρόλο αν θα
εμπλακούν σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού. Ένας εκπαιδευτικός δήλωσε ότι οι
μαθητές από αυτές επηρεάζονται από τους φίλους τους είτε για να κάνουν το καλό
είτε το κακό. Ακόμα ένας καθηγητής πρόσθεσε πώς κάτι κοινό ενώνει τους «θύτες»
και κάτι κοινό τα «θύματα» και αυτό αποτελεί αφορμή σύγκρουσης μεταξύ τους.

91
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
Ε1 «Επίσης άλλος παράγοντας σημαντικός είναι οι συναναστροφές, οι
παρέες που κάνουν τα παιδιά και από τις οποίες επηρεάζονται. Κάτι τα
ενώνει. Κάτι ενώνει τους θύτες και κάτι τα θύματα. Κοινά προβλήματα,
κοινός τόπος καταγωγής, κοινή γειτονιά, κοινές ασχολίες και όλα αυτά είναι
οι αφορμές για σύγκρουση με άλλα παιδιά που επίσης τα ενώνει κάτι.
Δημιουργούνται πολλές φορές βεντέτες μεταξύ σχολείων…»
E2 «Παρέες…»
E7 «Οι παρέες των παιδιών στο σχολείο, από τις οποίες επηρεάζονται είτε
για το καλό είτε για το κακό…»
E8 «Επίσης παρασύρονται και από τους συνομηλίκους τους…»
E9 «Ακόμα οι παρέες των παιδιών. Το παίζουν σκληροί, είναι μια ομάδα.»
E10 «Επίσης τα παιδιά επηρεάζονται και από τις παρέες τους…»

Τρεις εκπαιδευτικοί ανέφεραν ότι τα παιδιά επηρεάζονται και από τα βίαια

πρότυπα που λαμβάνουν από τα ΜΜΕ και τα βιντεοπαιχνίδια, καθώς και από την
μέτρια ή ελλιπή παρακολούθηση επιμορφωτικών προγραμμάτων. Ένας καθηγητής
πρόσθεσε ότι οι σκηνές βίας που αναπαράγονται σε αθλήματα και ψυχαγωγικές
δραστηριότητες των μαθητών, αποτελούν επίσης παράγοντα υιοθέτησης παραβατικής
συμπεριφοράς από τους μαθητές στο σχολείο.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
Ε1 «Σε συνδυασμό πάντα με τα βίαια πρότυπα που εισπράττουν από τα
βιντεοπαιχνίδια και την τηλεόραση. Ακόμα η ενασχόληση των παιδιών με
βιντεοπαιχνίδια με σκηνές βίας και που βλέπουν στην τηλεόραση ταινίες
επίσης με σκηνικά βίας ενώ δε βλέπουν επιμορφωτικές εκπομπές. Στο ίδιο
πλαίσιο φέρνω στο νου μου μαθητές που παίζουν με σκληρά παιχνίδια, σπορ,
στη γειτονιά λόγου χάρη, ποδόσφαιρο, κυνηγητό και άλλα, αλλά με σκληρό
τρόπο με αποτέλεσμα να εκτονώνονται με βίαια ξεσπάσματα εναντίον
συνομηλίκων τους...»
E7 «Επίσης τα κοινωνικά πρότυπα που εισπράττει ένα παιδί από τα ΜΜΕ,
εικόνες βίας, κλπ…»
E8 «Τα πρότυπα που βλέπει στα ΜΜΕ ή ταινίες με περιεχόμενο βίας…»

92
 Δύο καθηγητές έκαναν λόγο για τον χαρακτήρα των μαθητών, καθώς οι «θύτες»
συνήθως είναι άτομα που επιζητούν την προσοχή ενώ τα «θύματα» είναι γενικά
ανασφαλή άτομα.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E2. «Χαρακτήρας.»
E9 «Τέλος έχει να κάνει και ο χαρακτήρας του παιδιού, τα θύματα είναι
ανασφαλή και οι θύτες ζητούν την προσοχή…»

Επίσης δύο εκπαιδευτικοί πρόσθεσαν ότι η εμπλοκή των μαθητών σε επεισόδια

σχολικού εκφοβισμού εξαρτάται από τους σχολικούς κανόνες, κατά πόσο δηλαδή
είναι ελαστικοί ή αυστηροί.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E2. «Σχολικοί κανόνες…»
E3 «Επίσης οι σχολικοί κανόνες είναι σημαντικός παράγοντας. Όλο το
εκπαιδευτικό προσωπικό αν είναι κατά πάνω συνεχώς στο πρόβλημα, το
αντιμετωπίζουμε...»

Οι εκπαιδευτικοί ανέφεραν και άλλους παράγοντες όπως η ηλικία των παιδιών,

καθώς μαθητές της 1ης γυμνασίου εκφοβίζονται από μαθητές της 3ης γυμνασίου.
Ακόμα ένας ανέφερε το φύλο των παιδιών, καθώς αγόρια δημιουργούν περισσότερα
προβλήματα από ότι τα κορίτσια. Τέλος, ένας καθηγητής πρόσθεσε ότι η εμφάνιση
των παιδιών αποτελεί παράγοντα, καθώς ο σωματότυπος και το ντύσιμο τους μπορεί
να προκαλέσει άλλα παιδιά να τα εκφοβίσουν.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
Ε1 «Επίσης η ηλικία είναι ένας επιπλέον παράγοντας, καθώς παιδιά 3ης
Γυμνασίου εκφοβίζουν παιδιά 1ης…»
E3 «Ακόμα το φύλο είναι παράγοντας. Τα αγόρια δημιουργούν περισσότερα
θέματα...»
E7 «Ακόμα η εμφάνιση έχει να κάνει, δηλαδή ο σωματότυπος και το
ντύσιμο. Πχ. ένα άσχημο παιδί με θέματα, μπορεί να είναι σε τμήμα ένταξης
μπορεί να γίνει θύμα από κάποιον πιο μεγαλόσωμο, παχουλό μαθητή...»

93
 Όλοι οι εκπαιδευτικοί δήλωσαν ότι οι παραπάνω παράγοντες ισχύουν τόσο για
τους γηγενείς όσο και για τους αλλοδαπούς μαθητές.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
Ε1 «Βεβαίως θεωρώ ότι είναι οι ίδιοι για όλους τους μαθητές.»
Ε2 «Ισχύουν και για γηγενείς και για αλλοδαπούς μαθητές ανεξαιρέτως.»
Ε3 «Φυσικά και για τους δύο.»
Ε4 «Είναι ίδιοι για όλα τα παιδιά.»
Ε5 «Ισχύουν για όλους τους μαθητές οι ίδιοι.»
Ε6 «Δε θα τους ξεχώριζα για κανένα παιδί.»
Ε7 «Δε διαφοροποιούνται.»
Ε8 «Και οι γηγενείς μαθητές αλλά και οι αλλοδαποί επηρεάζονται από τους
ίδιους παράγοντες.»
Ε9 «Ισχύουν οι ίδιοι και για τις δύο ομάδες.»
Ε10 «Για όλα τα παιδιά που εμπλέκονται θεωρώ ισχύουν οι ίδιοι
παράγοντες.»

6.6 Πρακτικές αντιμετώπισης

Οκτώ εκπαιδευτικοί συζητούν με τους μαθητές το οποιοδήποτε πρόβλημα
υπάρχει και πώς να το διαχειριστούν. Τους συμβουλεύουν να μη φοβούνται να
μιλήσουν στους καθηγητές, στον διευθυντή και στους γονείς τους αν τους συμβεί
κάτι ή αν δουν κάτι. Δύο καθηγητές μεσολαβούν αμέσως αν αντιληφθούν κάποιο
περιστατικό και προσπαθούν να εντοπίσουν την αιτία και να βρουν λύση, χωρίς να
στοχοποιήσουν τον μαθητή-«θύτη». Δύο ακόμα εκπαιδευτικοί προσπαθούν μέσω της
συζήτησης με τα παιδιά, να δημιουργήσουν ένα γενικότερο θετικό κλίμα ομοψυχίας,
με στόχο την καταστολή των οποιοδήποτε προβλημάτων.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Επανειλημμένη ενημέρωση προς τα παιδιά να μιλούν αν τους συμβεί
κάτι ή αν δουν κάτι, να μιλήσουν στον καθηγητή, στον διευθυντή, στους
γονείς, να μη φοβούνται να μιλήσουν…»
E2 «Συζήτηση με μαθητές. Προσπάθεια δημιουργίας θετικού κλίματος...»
E5 «Διάλογο με τα παιδιά...»

94
 E6 «Ενημερώνω τα παιδιά. Ιδιαίτερα με τα παιδιά προσπαθώ να καλλιεργώ
ένα κλίμα ομοψυχίας μεταξύ των μαθητών, να προσπαθώ να σμικραίνω τις
διαφορές και να τις λύνουμε με τρόπο κόσμιο...»
E7 «Οτιδήποτε εντοπίσω κατευθείαν το σταματώ, χωρίς να στοχοποιώ τον
μαθητή που το ξεκίνησε. Συζητώ πολύ με τα παιδιά.»
E8 «Με συζήτηση μες στην τάξη με όλα τα παιδιά και ποτέ δε διακρίνω
μαθητές μου για τίποτα και για κανένα λόγο…»
E9 «Συζήτηση και με το θύτη και με το θύμα γιατί πρέπει να εντοπιστεί το
αίτιο. Όταν εντοπίσω το λόγο, μεσολαβώ και παίρνω μέτρα να αλλάξω την
κατάσταση…»
E10 «Διαμεσολάβηση, συζήτηση με όλα τα παιδιά, παρότρυνση των παιδιών
να λύνουν θέματα με αμοιβαία κατανόηση και επισήμανση της εικόνας του
καθενός και της οριοθέτησης...»

Έξι καθηγητές ενημερώνουν τους γονείς των μαθητών αν συμβεί κάποιο

επεισόδιο, προκειμένου να το αντιμετωπίσουν όλοι μαζί. Επίσης τους συμβουλεύουν
να συζητούν με τα παιδιά τους και να παρατηρούν τη συμπεριφορά τους.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Εφιστούμε προς τους γονείς να παρατηρούν το παιδί ως προς τη
συμπεριφορά του εκτός σχολείου, στο σπίτι. Υπάρχουν, μας δίνουν τα παιδιά
σημάδια, αλλά εμείς δε μπορούμε να τα δούμε πολλές φορές…»
E2 «Επικοινωνία με γονείς...»
E5 «Ενημέρωση κηδεμόνων...»
E6 «Ενημερώνω τους γονείς...»
E9 «Συναντώ τους γονείς…»
E10 «Σε σοβαρά επεισόδια μεσολαβούν και οι γονείς…»

Πέντε εκπαιδευτικοί απευθύνονται στον διευθυντή για την αντιμετώπιση των

επεισοδίων και αναλόγως το συμβάν επιβάλλονται οι αντίστοιχες ποινές. Επίσης
ενημερώνουν το Σύλλογο Καθηγητών και Γονέων και Κηδεμόνων. Τρεις καθηγητές
απευθύνονται σε ειδικές σχολικές δομές, όπως ο σχολικός ψυχολόγος και κοινωνικοί
λειτουργοί, για εύρεση λύσης ή συμβουλής. Τέλος, ορισμένοι εκπαιδευτικοί
προσπαθούν να συνεργάζονται με όλους τους φορείς, δηλαδή, τους υπόλοιπους

95
καθηγητές, τους γονείς, τους μαθητές, τον διευθυντή και σχολικούς
ψυχολόγους/κοινωνικούς λειτουργούς.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E3 «Ενημερώνω τον διευθυντή, το Σύλλογο Καθηγητών και Γονέων Και
Κηδεμόνων και ανάλογα με το περιστατικό επιβάλλονται και οι ανάλογες
τιμωρίες έως και αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος.»
E4 «Ενημέρωση Συλλόγου Καθηγητών, Γονέων και Κηδεμόνων και τον
διευθυντή.»
E5 «Εύρεση συμβουλών από ειδικούς, όπως ο σχολικός ψυχολόγος.
Προσπαθώ να συνεργάζομαι με όλους τους φορείς, όπως ψυχολόγοι,
καθηγητές, γονείς και μαθητές…»
E8 «Ακόμα αν δω κάτι, ενημερώνω τους συναδέλφους μου και το διευθυντή,
για να μην πάρει τρομερές διαστάσεις, πριν να είναι αργά…»
E9 «Ρωτώ τον διευθυντή πχ. να αλλάξει τάξη κάποιο παιδί, επικοινωνώ με
τους κοινωνικούς λειτουργούς…»
E10 «Επίσης παραπέμπω παιδιά και έρχομαι η ίδια σε επαφή με τις ειδικές
σχολικές δομές: κοινωνικό λειτουργό και σχολικό ψυχολόγο και δέχομαι
συμβουλές. Σε σοβαρά επεισόδια μεσολαβεί η διεύθυνση.»

Οκτώ καθηγητές δήλωσαν ότι οι υπόλοιποι συνάδελφοί τους δε

διαφοροποιούνται ως προς τους τρόπους αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού.
Ένας δήλωσε ότι δεν έχουν όλοι την ίδια επιμόρφωση για την ορθή διαχείριση
επεισοδίων εκφοβισμού. Ένας ακόμα ανέφερε ότι συνάδελφοί του μπορεί να
επιβάλλουν και πιο αυστηρές ποινές, λχ. αποβολές, αναλόγως το περιστατικό.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Διαφορετικά μεσολαβεί ο κάθε καθηγητής. Δεν έχουν όλοι οι καθηγητές
την υπομονή και την επιμόρφωση για την ορθή διαχείριση περιστατικών σε
σχέση με τον σχολικό εκφοβισμό.»
E2 «Ομοίως με την προηγούμενη ερώτηση.»
E3 «Το ίδιο με όσα σας είπα πριν.»
E4 «Με τον ίδιο τρόπο που σας είπα πριν.»
E5 «Με τις ίδιες πρακτικές που σας είπα και για εμένα.»
E6 «Με τους ανάλογους τρόπους, όπως σας είπα πριν για ‘μένα.»
96
 E7 «Πιο πολύ συζητούν με τους μαθητές. Κάποιοι τιμωρούν τους δράστες
αναλόγως το περιστατικό, μέχρι και αποβολές.»
E8 «Το ίδιο με όσα σας είπα πριν.»
E9 «Το ίδιο με όσα σας είπα πριν.»
E10 «Με παρόμοιους τρόπους. Συζήτηση, μεσολάβηση.»

Πέντε εκπαιδευτικοί πιστεύουν ότι όσα εφαρμόζονται δεν αντιμετωπίζουν με

επιτυχία τα επεισόδια και θα πρότειναν κάτι παραπάνω. Συγκεκριμένα, ένας
εκπαιδευτικός δήλωσε ότι η μεροληψία κάποιων καθηγητών υπέρ ορισμένων
παιδιών, λόγω συγγενικών ή φιλικών σχέσεων, πρέπει να σταματήσει και όλοι οι
μαθητές να αντιμετωπίζονται το ίδιο. Ένας άλλος καθηγητής πρότεινε ότι πρέπει να
γίνεται περισσότερη συζήτηση με γονείς και μαθητές και πρέπει να επισημαίνεται
στους μαθητές να μη φοβούνται να μιλήσουν. Ο επόμενος εκπαιδευτικός πρότεινε για
την ριζική αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού χρειάζεται ενίσχυση από την
οικογένεια, την κοινωνία και το κράτος, μέσω της διαρκής ενημέρωσης όλων, με
στόχο την ευαισθητοποίηση πάνω στο θέμα. Ένας άλλος καθηγητής πρότεινε τα
σχολεία να στελεχωθούν με ειδικούς συμβούλους, λχ. κοινωνικοί λειτουργοί, οι
οποίοι θα επικεντρωθούν μόνο στην καταπολέμηση του σχολικού εκφοβισμού. Ο
τελευταίος εκπαιδευτικός πρότεινε να επιβάλλονται συγκεκριμένοι αλλά όχι αυστηροί
σχολικοί κανόνες στους μαθητές με σκοπό την αντιμετώπιση των περιστατικών.
Επίσης, πρόσθεσε ότι θα βοηθούσε η συνεχής επιμόρφωση των εκπαιδευτικών πάνω
σε θέματα διαχείρισης σχολικού εκφοβισμού και σχολικής τάξης.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E3 «Το γεγονός είναι ότι κάποιοι καθηγητές είναι πιο ελαστικοί ή έχουν
ιδιαίτερη σχέση με κάποια παιδιά, λόγω ότι είναι οικογενειακοί φίλοι ή
συγγενείς, οπότε μεροληπτούν υπέρ τους και δεν μεταχειρίζονται ίσα όλους
τους μαθητές. Αυτό πρέπει να αλλάξει.»
E4 «Περισσότερη συζήτηση με τους γονείς αλλά και με τα παιδιά. Τα παιδιά
να μη φοβούνται να μιλήσουν αν δουν κάτι ή αν πέσουν θύματα.»
E6 «Η ριζική αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού νομίζω ότι δε μπορεί
να συντελεστεί μόνο από τη σχολική μονάδα. Πρέπει να βοηθήσει η
οικογένεια, η ίδια η κοινωνία, το κράτος. Ενημέρωση από όλους σε όλους,
συνέχεια.. Να πετύχουμε την κάποια ευαισθητοποίηση και να μάθουμε να
σκεφτόμαστε αλλιώς για πολλά.»
97
 E9 «Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που απαιτεί
περισσότερο χρόνο και αφοσίωση. Οι καθηγητές δεν προλαβαίνουν πολλές
φορές να αντιμετωπίσουν περιστατικά. Δεν τα βλέπουν όλα. Χρειάζεται ένας
ειδικός φορέας να το διαχειριστεί, μέσα στο σχολείο, σαν μια ομάδα
κοινωνικών λειτουργούν, η οποία θα εργάζεται μόνο για αυτό το σκοπό
εντατικά και αδιαλείπτως.»
E10 «Οριοθέτηση από την αρχή των παιδιών με σχολικούς κανόνες, όχι
απαραιτήτως αυστηρούς, συνέπεια στην τήρηση, εκμετάλλευση των δομών
για την ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών. Επίσης συνεχής επιμόρφωση των
καθηγητών σε θέματα διαχείρισης σχολικής τάξης και εκφοβισμού.»

Κανένας από τους εκπαιδευτικούς δε διαφοροποιείται ως προς τις πρακτικές

αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές.
Τρεις δήλωσαν για συναδέλφους τους ότι διαφοροποιούνται. Ένας εκπαιδευτικός
δήλωσε ότι συνάδελφοί του έχουν ασκήσει σωματική βία σε αλλοδαπό μαθητή,
προκειμένου να τον συνετίσουν, καθώς έτσι πίστευαν ότι θα συμμορφωνόταν το
παιδί, εφόσον και στην οικογένειά του εφαρμόζονται οι ίδιες μέθοδοι
διαπαιδαγώγησης. Ο επόμενος καθηγητής δήλωσε ότι ορισμένοι συνάδελφοι είναι πιο
αυστηροί με τους αλλοδαπούς μαθητές και δεν κατανοούν από πού προέρχονται και
τι προβλήματα αντιμετωπίζουν. Ο τελευταίος εκπαιδευτικός δήλωσε ότι ορισμένοι
συνάδελφοι είναι προκατειλημμένοι με τους αλλοδαπούς μαθητές και την όποια
«κακή» συμπεριφορά τη συνδυάζουν με το στοιχείο της εθνικότητας.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E1 «Με μια πιο έντονη επιθετικότητα προς τον αλλοδαπό μαθητή.
Χειροδικία μου έχει τύχει ο καθηγητής προς τον αλλοδαπό μαθητή, γιατί
πιστεύει ότι μόνο έτσι θα καταλάβαινε κατά τη γνώμη του. Υπάρχει μερίδα
συναδέλφων που θεωρούν ότι οι αλλοδαποί μαθητές δε συνετίζονται απλά με
την κουβέντα. Δυστυχώς ισχύει. Τα παιδιά αυτά έχουν μεγαλώσει σε ένα
περιβάλλον που έχει ασκηθεί βία, όπως προείπα. Κάτι το οποίο ισχύει και για
ορισμένες ελληνικές οικογένειες μαθητών μου. Η βία δηλαδή του σπιτιού
γίνεται και βία στη διαπαιδαγώγηση στο σχολείο. Η βία όμως γεννάει βία και
μεταδίδεται.»

98
 E9 «Ορισμένοι είναι πιο αυστηροί με αλλοδαπούς μαθητές και δείχνουν
λιγότερο κατανόηση για το από πού προέρχονται, οικονομική κατάσταση, τα
προβλήματα, τη χώρα που άφησαν πίσω, χωρίς να το θέλουν.»
E10 «Όταν θέλουν να λύσουν τα επεισόδια, τονίζουν το θέμα της εθνότητας
και το συνδυάζουν με την όποια κακή συμπεριφορά. Είναι δηλαδή
προκατειλημμένοι με αλλοδαπούς μαθητές.»

Τρεις εκπαιδευτικοί θέλησαν να προσθέσουν ότι όλοι πρέπει να αποδεχτούν και

να σέβονται την εθνοπολιτισμική διαφορετικότητα που χαρακτηρίζει γενικά τη
σύγχρονη ελληνική κοινωνία, αλλά και το σύγχρονο ελληνικό σχολείο. Ειδικότερα
για το σχολείο, αυτό πρέπει να επαναπροσδιοριστεί με όλες τις απαραίτητες δομές για
την ομαλή ένταξη αλλοδαπών παιδιών σε αυτό.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
E8 «Σεβασμός διαφορετικότητας, όχι μόνο στα λόγια, αλλά και στις πράξεις,
μέσα από το σχολικό περιβάλλον και από το οικογενειακό.»
E9 «Οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να σέβονται ο ένας τον άλλον. Τότε θα
λύνονταν πολλά θέματα. Πρέπει να αποδεχτούμε τη διαφορετικότητα.»
E10 «Για την εθνοπολιτισμική ετερότητα, οι δυτικές κοινωνίες έχουν γίνει
πολυπολιτισμικές. Αυτό είναι δεδομένο. Η διαφορετικότητα κάθε εθνότητας
μπορεί να λειτουργήσει υπέρ της κοινωνίας, ανάλογα με τους τρόπους που θα
τη διαχειριστούμε. Επίσης πρέπει να προσπαθήσουμε να φτιάξουμε δομές με
σωστή οργάνωση και εκπαίδευση για να δεχόμαστε αυτά τα παιδιά.»

99
 7. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ

7.1 Συζήτηση των αποτελεσμάτων

Ο σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να εξετάσει τη σχέση ανάμεσα στην
εθνοπολιτισμική ετερότητα μαθητών και στον σχολικό εκφοβισμό, σύμφωνα με τις
απόψεις δέκα μαθητών και δέκα εκπαιδευτικών Γυμνασίων Σχολείων της
Αιτωλοακαρνανίας. Τα ευρήματα αφορούσαν το σχολικό έτος 2018-2019.
Διερευνήθηκε το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ξεχωριστά και έπειτα σε
συνάρτηση με το στοιχείο της εθνοπολιτισμικής ετερότητας. Τα ερευνητικά
ερωτήματα που έπρεπε να απαντηθούν αφορούσαν τον ορισμό του φαινομένου του
σχολικού εκφοβισμού και της έννοιας της εθνοπολιτισμικής ετερότητας βάσει των
απόψεων των συμμετεχόντων, τα χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων στα επεισόδια
σχολικού εκφοβισμού, τη συχνότητα εμφάνισης περιστατικών και η εμπλοκή
αλλοδαπών μαθητών, τις μορφές σχολικού εκφοβισμού από ημεδαπούς και
αλλοδαπούς μαθητές, τους παράγοντες που ευθύνονται για την εμπλοκή ημεδαπών
και αλλοδαπών μαθητών σε περιστατικά και τις πρακτικές αντιμετώπισης από τους
εκπαιδευτικούς. Σε σχέση με το στοιχείο της εθνοπολιτισμικής ετερότητας,
εξετάστηκε πόσο συχνά εμπλέκονται οι αλλοδαποί μαθητές σε επεισόδια σχολικού
εκφοβισμού και κατά πόσο ευθύνεται ο παράγοντας της εθνοπολιτισμικής ετερότητας
για αυτήν την εμπλοκή τους. Αναλύθηκαν τα αίτια που εμπλέκονται αλλοδαποί
μαθητές σε περιστατικά, αν διαφοροποιούνται ως προς τους γενικούς παράγοντες που
ευθύνονται για την εκδήλωση επεισοδίων, αν διαφοροποιούνται ως προς τις μορφές
σχολικού εκφοβισμού και αν λαμβάνουν διαφορετική μεταχείριση από τους
καθηγητές τους, όταν εμπλέκονται σε περιστατικά.
Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων μαθητών και εκπαιδευτικών όρισαν τον
σχολικό εκφοβισμό ως την άσκηση λεκτικής, σωματικής ή ψυχολογικής βίας από
έναν ή περισσότερους μαθητές εναντίον ενός ή περισσοτέρων μαθητών. Πέντε
μαθητές και δύο εκπαιδευτικοί επεσήμαναν ότι η επίθεση είναι σκόπιμη και
επαναλαμβανόμενη. Ο ορισμός αυτός συμφωνεί με τον ορισμό του Olweus, κατά τον
οποίο ένας μαθητής υφίσταται σχολικό εκφοβισμό όταν σκόπιμα και επανειλημμένα
θυματοποιηθεί με αρνητικές ενέργειες, μέσω της άσκησης σωματικής, λεκτικής και
άλλων μορφών βίας, από έναν ή περισσότερους μαθητές (Olweus, 1994: 1173 και
1997: 496). Οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί έχουν λάβει σχετική επιμόρφωση επί του

100
σχολικού εκφοβισμού. Όλοι οι συμμετέχοντες μαθητές και εκπαιδευτικοί
περιέγραψαν τουλάχιστον ένα επεισόδιο σχολικού εκφοβισμού που συνέβη στο
σχολείο τους.
Σχετικά με τα χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων στα επεισόδια, οι
περισσότεροι από τους συμμετέχοντες μαθητές και εκπαιδευτικούς δήλωσαν ότι οι
«θύτες» είναι επιθετικά και βίαια άτομα και τους αρέσει να επιζητούν την προσοχή.
Οι μαθητές συμπλήρωσαν ότι είναι σωματικά πιο εύρωστοι και δυνατοί και τους
αρέσει να ασκούν βία. Οι εκπαιδευτικοί πρόσθεσαν ότι είναι μη οριοθετημένα άτομα,
με παραβατική συμπεριφορά και άσχημες σχολικές επιδόσεις. Έρευνες έχουν
σκιαγραφήσει τους «θύτες» με τα ίδια χαρακτηριστικά (Κιοσσέ & Κιουρτσίδου,
2017: 81˙ Κοντογιάννης, 2014: 6˙ Olweus, 1994: 1180-1181).
Τα «θύματα», σύμφωνα με τους περισσότερους συμμετέχοντες μαθητές και
εκπαιδευτικούς, είναι ιδιαίτερα αδύναμοι χαρακτήρες και ήσυχα παιδιά που δεν
πειράζουν τους συμμαθητές τους. Νιώθουν ότι είναι μόνα, ανυπεράσπιστα και
διαρκώς φοβούνται μήπως ξαναγίνουν «θύματα». Για αυτό διστάζουν πολλές φορές
να μιλήσουν για αυτό που τους συμβαίνει. Οι μαθητές πρόσθεσαν ότι είναι συνήθως
παιδιά με όχι ιδιαίτερη σωματική ανάπτυξη. Τα χαρακτηριστικά αυτά συμφωνούν με
τα ευρήματα ερευνών για το προφίλ των «θυμάτων» (Albuquerque et al., 2018: 278˙
Olweus, 1994: 1178-1179).
Τέλος, για τους παρατηρητές στα επεισόδια, οι περισσότεροι συμμετέχοντες
μαθητές και εκπαιδευτικοί ανέφεραν ότι αδιαφορούν για τα «θύματα», παραμένουν
αμέτοχοι και φοβούνται να εμπλακούν. Οι εκπαιδευτικοί συμπλήρωσαν ότι μπορεί
κάποιοι να ενθαρρύνουν και να θαυμάζουν τον «θύτη». Τα ίδια χαρακτηριστικά των
παρατηρητών αναφέρουν στα ευρήματα τους και άλλες έρευνες (Bushard, 2013: 7˙
Κιοσσέ & Κιουρτσίδου, 2017: 81˙ Κοντογιάννης, 2014: 8).
Σχετικά με τη συχνότητα εκδήλωσης επεισοδίων σχολικού εκφοβισμού, η μισή
ομάδα των μαθητών και η μισή ομάδα των εκπαιδευτικών δήλωσαν ότι συνέβησαν 1-
2 περιστατικά το μήνα, ενώ οι υπόλοιποι μισοί μαθητές και εκπαιδευτικοί 3-4
περιστατικά το χρόνο. Αυτό δε συμφωνεί απόλυτα με τα ευρήματα ερευνών στην
Ελλάδα και το εξωτερικό, κατά τα οποία η συχνότητα εκδήλωσης περιστατικών
σχολικού εκφοβισμού είναι αρκετά σημαντική (Μπελογιάννη, 2009: 187˙ Olweus,
1994: 1173-1174˙ Rigby, 2017: 7˙ Strohmeier et al., 2008: 276˙ Ψάλτη &
Κωνσταντίνου, 2007: 340). Τέσσερις εκπαιδευτικοί πρόσθεσαν ότι δεν γίνονται όλα
τα περιστατικά αντιληπτά, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι τα επεισόδια είναι πολύ πιο
συχνά από όσα αναφέρθηκαν από τους συμμετέχοντες μαθητές και εκπαιδευτικούς.
101
Στο ίδιο εύρημα είχαν καταλήξει και οι Asimopoulos et al., (2013: 8), Μπελογιάννη,
(2009: 189,191 και 195-196), Nikolaou και Samsari, (2016: 11) και Ψάλτη και
Κωνσταντίνου (2007: 341) στη διεξαγωγή των ερευνών τους.
Σχετικά με την εθνοπολιτισμική ετερότητα και οι είκοσι συμμετέχοντες μαθητές
και εκπαιδευτικοί δήλωσαν ότι αφορά τη συνύπαρξη ατόμων ή μαθητών,
διαφορετικής εθνικής καταγωγής στον ίδιο χώρο. Ως έννοια την συνέδεσαν με την
διαφορετικότητα των ανθρώπων σε σχέση με το πολιτισμικό τους υπόβαθρο, τις
συνήθειες, τη γλώσσα και τη θρησκεία τους. Ο παραπάνω ορισμός συμφωνεί με τον
ορισμό του Νικολάου (2013: 53) και της Μπελέση (2009: 74), οι οποίοι ορίζουν την
εθνοπολιτισμική ετερότητα ως τη διαφορετικότητα των εθνοπολιτισμικών
ταυτοτήτων των ατόμων, η οποία αναδεικνύεται μέσα από την εθνότητα, την
εθνικότητα, τη θρησκεία και τη γλώσσα των ανθρώπων. Από τους εκπαιδευτικούς,
μόνο ένας έχει λάβει επιμόρφωση σχετικά με την εθνοπολιτισμική ετερότητα των
μαθητών και τη διαχείρισή της.
Οι μισοί από τους συμμετέχοντες μαθητές και εκπαιδευτικούς δήλωσαν ότι τόσο
οι αλλοδαποί μαθητές όσο και οι γηγενείς μαθητές εμπλέκονται σε περιστατικά
σχολικού εκφοβισμού με την ίδια συχνότητα. Στο ίδιο εύρημα είχαν καταλήξει
έρευνες στην Ελλάδα και το εξωτερικό, αναφέροντας ότι η εθνοπολιτισμική
ετερότητα δεν παίζει ρόλο στη συχνότητα εμφάνισης περιστατικών σχολικού
εκφοβισμού (Strohmeier et al., 2008: 280˙ Ψάλτη & Κωνσταντίνου, 2007: 340-341).
Τρεις εκπαιδευτικοί και τρεις μαθητές ανέφεραν ότι οι αλλοδαποί εμπλέκονται
συχνότερα και δύο εκπαιδευτικοί καθώς και δύο μαθητές ότι εμπλέκονται συχνότερα
οι γηγενείς.
Η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών και των μαθητών του δείγματος δήλωσε ότι
πολλοί αλλοδαποί πέφτουν «θύματα» ρατσιστικού εκφοβισμού από τους γηγενείς
μαθητές λόγω της διαφορετικής εθνικής καταγωγής τους. Τα ευρήματα αυτά έρχονται
σε συμφωνία με τα αποτελέσματα πολλών ερευνών από την Ελλάδα και το εξωτερικό
(Δήμου, 2013: 148˙ Eslea & Mukhtar, 2000: 214˙ Kao, 2000: 408˙ Κυπριανού, 2009:
545˙ Larochette et al., 2010: 401-402˙ Μανιάτης, 2010: 126˙ Νικολάου, 2013: 56˙
Peguero & Williams, 2011: 559˙ Samsari & Nikolaou, 2015: 6-7˙ Smith et al., 2012:
15˙ Spriggs et al., 2007: 290). Οι εκπαιδευτικοί συμπλήρωσαν ότι ιδιαιτέρως οι
αλλοδαποί μαθητές που γεννήθηκαν στο εξωτερικό δέχονται ρατσιστικό εκφοβισμό,
εύρημα το οποίο συμφωνεί με το ίδιο συμπέρασμα άλλων ερευνών (Νικολάου, 2013:
66˙ Pottie et al., 2015: 1563˙ Walsh et al., 2016: 11). Επίσης μερικοί συμμετέχοντες
εκπαιδευτικοί και μαθητές δήλωσαν ότι οι αλλοδαποί μαθητές από αντίδραση στο
102
ρατσισμό που βίωσαν ως «θύματα», γίνονται οι ίδιοι στη συνέχεια «θύτες». Στο ίδιο
εύρημα είχαν καταλήξει και άλλες έρευνες (Δήμου, 2013: 148˙ Psalti, 2012: 150˙
Walsh et al., 2016: 10).
Από τα παραπάνω ευρήματα σχετικά με την εθνοπολιτισμική ετερότητα,
προκύπτει το συμπέρασμα ότι το στοιχείο της εθνοπολιτισμικής ετερότητας αποτελεί
παράγοντα εμπλοκής των αλλοδαπών παιδιών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού,
είτε ως «θύτες», είτε ως «θύματα».
Εκτός της εθνοπολιτισμικής ετερότητας, επιδρούν και ορισμένοι ακόμα
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε περιστατικά εκφοβισμού. Όλοι οι
συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί και μαθητές ανέφεραν την οικογένεια των παιδιών ως
το σημαντικότερο παράγοντα. Ειδικότερα, γονείς που παραμελούν τα παιδιά τους, η
ανατροφή που τους δίνουν, η χρήση βίας από τους γονείς, η άσχημη οικονομική
κατάσταση και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των γονέων είναι τα σημαντικότερα
αίτια που αναφέρθηκαν. Ο παράγοντας της οικογένειας συμπεριλαμβάνεται στα
συμπεράσματα και άλλων ερευνών ως μία εκ των σημαντικότερων αιτιών εμπλοκής
μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού (Θάνος, 2016: 74-76˙ Νικολάου, 2013:
68˙ Τσαλκάνης & συν., 2005: 103-104). Επίσης αρκετοί μαθητές και εκπαιδευτικοί
δήλωσαν ότι οι μαθητές επηρεάζονται πολύ και από τις παρέες τους, αν δηλαδή θα
συμμετάσχουν ή όχι σε περιστατικά. Και εδώ έχουμε έρευνες, των οποίων τα
ευρήματα συμπίπτουν (Espelage, 2002: 2-3˙ Nikolaou & Samsari, 2016: 11˙ Psalti,
2012: 149˙ Στογιαννίδης, 2013: 276˙ Τσαλκάνης & συν., 2005: 104-105). Σύμφωνα
με μια μερίδα μαθητών και εκπαιδευτικών, άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν είναι η
εξωτερική εμφάνιση και ο σωματότυπος των παιδιών, ο χαρακτήρας τους, οι σχολικοί
κανόνες, η ηλικία και το φύλο των μαθητών. Οι ίδιοι παράγοντες επισημαίνονται και
σε άλλες έρευνες (Bibou-Nakou et al., 2013: 11˙ Νικολάου, 2013: 67˙ Nikolaou &
Samsari, 2016: 12˙ Olweus, 1997: 501˙ Psalti, 2012: 149˙ Στογιαννίδης, 2013: 275).
Όλοι οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές συμφωνούν ότι οι παραπάνω παράγοντες
ισχύουν και για τους αλλοδαπούς και για τους γηγενείς μαθητές.
Σχετικά με τις μορφές του σχολικού εκφοβισμού, όλοι οι συμμετέχοντες μαθητές
και εκπαιδευτικοί ανέφεραν ως συνηθέστερη μορφή τον λεκτικό εκφοβισμό. Και οι
δύο ομάδες ανέφεραν έπειτα τον σωματικό, τον ψυχολογικό ή συναισθηματικό και
τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό. Τα ευρήματα αυτά συμφωνούν με τα αποτελέσματα
άλλων ερευνών (Μόττη-Στεφανίδη & Τσέργας, 2000: 10-11˙ Νικολάου, 2013: 53˙
Παπαχρήστος & Μαυροκεφαλίδου, 2014: 2-3˙ Smith, Pepler & Rigby, 2004: 5). Η
πλειοψηφία των συμμετεχόντων εκπαιδευτικών και μαθητών δήλωσαν ότι δε
103
διαφοροποιούνται οι αλλοδαποί από τους γηγενείς μαθητές ως προς τις μορφές του
σχολικού εκφοβισμού.
Όσον αφορά τις πρακτικές αντιμετώπισης των εκπαιδευτικών, η πλειοψηφία των
συμμετεχόντων μαθητών και εκπαιδευτικών ανέφερε ότι οι καθηγητές προτιμούν να
συζητούν πολύ με τους μαθητές για τον σχολικό εκφοβισμό γενικά αλλά και
ειδικότερα να τους συμβουλεύουν πώς να διαχειρίζονται τα περιστατικά και να μη
φοβούνται να μιλήσουν για το οτιδήποτε. Αρκετοί εκπαιδευτικοί και μαθητές
δήλωσαν ότι οι εκπαιδευτικοί καταφεύγουν στον διευθυντή καθώς και στους
Συλλόγους Καθηγητών και Γονέων και Κηδεμόνων για εύρεση λύσης. Επίσης
αρκετοί εκπαιδευτικοί και μαθητές ανέφεραν ότι σε περιστατικά οι καθηγητές
μεσολαβούν αμέσως για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση. Μια σημαντική μερίδα
από την ομάδα των εκπαιδευτικών συμπλήρωσαν ότι αναζητούν βοήθεια και σε
ειδικούς συμβούλους, όπως ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί και ότι
ενημερώνουν τους γονείς για τα επεισόδια και πώς να τα διαχειριστούν με τα παιδιά
τους. Οι τρόποι αντιμετώπισης που επισημάνθηκαν από τους συμμετέχοντες μαθητές
και εκπαιδευτικούς, αναφέρονται και στα ευρήματα και άλλων ερευνών
(Ασημόπουλος & συν., 2010: 29˙ Κοντογιάννης, 2014: 8-9˙ Olweus, 1997: 506˙
Στογιαννίδης, 2013: 286).
Αρκετοί ήταν οι συμμετέχοντες μαθητές και εκπαιδευτικοί που δήλωσαν ότι όσα
εφαρμόζονται δεν αντιμετωπίζουν με επιτυχία τον σχολικό εκφοβισμό και θα
πρότειναν κάτι παραπάνω. Όλοι πρότειναν πώς θα βοηθούσε πολύ η περισσότερη
ενημέρωση των γονέων και η περισσότερη συζήτηση με τους μαθητές, προκειμένου
όλοι μαζί να μπορέσουν να καταπολεμήσουν το πρόβλημα. Επίσης πρότειναν να
επιβάλλονται συγκεκριμένοι σχολικοί κανόνες για την αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού.
Οι εκπαιδευτικοί μόνο πρόσθεσαν ότι η μεροληψία ορισμένων συναδέλφων τους
προς ορισμένους μαθητές αμβλύνει το πρόβλημα και πρέπει να σταματήσει. Επίσης
ειδικοί σύμβουλοι, όπως ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί, οι οποίοι θα
απασχολούνταν μόνο για την αντιμετώπιση των περιστατικών, θα βοηθούσαν πολύ
στο πρόβλημα. Παράλληλα, ισχυρίστηκαν ότι οι ίδιοι οι κοινωνικοί φορείς, όπως η
οικογένεια, η κοινωνία και το κράτος, οφείλουν να βοηθήσουν το σχολείο στην
αντιμετώπιση περιστατικών. Τέλος, οι καθηγητές επεσήμαναν ότι πολύ σημαντικό
είναι η συνεχής επιμόρφωσή τους πάνω στον σχολικό εκφοβισμό και στη διαχείριση
περιστατικών. Όλες οι παραπάνω προτάσεις συμφωνούν με τα ευρήματα άλλων
ερευνών σχετικά με τα μέτρα αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού
104
(Ασημόπουλος & συν., 2010: 29˙ Βεργίδης & συν., 2014: 247˙ Θάνος, 2016: 94˙
Κιοσσέ & Κιουρτσίδου, 2017: 99˙ Κοντογιάννης, 2014: 8-9˙ Μάνεσης &
Λαμπροπούλου, 2014: 87˙ Olweus, 1994: 1185 και 1997: 506˙ Πανούσης, 2008: 22-
23˙ Παπαχρήστος & Μαυροκεφαλίδου, 2014: 22˙ Rigby & Thomas, 2010: 24 και 47).
Από την ομάδα των μαθητών, και οι δέκα δήλωσαν ότι οι καθηγητές τους δε
διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές που διαχειρίζονται για την αντιμετώπιση του
σχολικού εκφοβισμού είτε εμπλέκονται αλλοδαποί είτε γηγενείς μαθητές. Από τους
εκπαιδευτικούς του δείγματος όλοι ισχυρίστηκαν ότι οι ίδιοι δε διαφοροποιούνται ως
προς τις πρακτικές που διαχειρίζονται για την αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού είτε εμπλέκονται αλλοδαποί είτε γηγενείς μαθητές.
Στην ερώτηση όμως αν διαφοροποιούνται οι συνάδελφοί τους, τρεις
εκπαιδευτικοί απάντησαν για ορισμένους συναδέλφους τους ότι διαφοροποιούνται.
Ειδικότερα, ορισμένοι συνάδελφοί τους ασκούν σωματική βία σε αλλοδαπούς
μαθητές, επειδή θεωρούν ότι με αυτόν τον τρόπο θα συμμορφωθούν σε αυτό που τους
υποδεικνύουν. Επίσης, ορισμένοι είναι πιο αυστηροί και προκατειλημμένοι με τους
αλλοδαπούς μαθητές, εφόσον δεν κατανοούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και
παράλληλα συνδέουν γενικώς το στοιχείο της εθνοπολιτισμικής ετερότητας με τη
δημιουργία προβλημάτων εντός της σχολικής κοινότητας. Βλέπουμε λοιπόν ότι μια
μερίδα εκπαιδευτικών αντιμετωπίζει ρατσιστικά τους αλλοδαπούς μαθητές. Σε
συνάρτηση δε με το πιο παραπάνω εύρημα, κατά το οποίο μερίδα των εκπαιδευτικών
μεροληπτεί υπέρ συγκεκριμένων παιδιών, συμπεραίνουμε ότι οι μαθητές λαμβάνουν
τελείως άνιση και άδικη μεταχείριση από τους καθηγητές. Το συμπέρασμα αυτό
συνάδει με τα ευρήματα της έρευνας της Μπελογιάννη (2009: 185 και 189), σύμφωνα
με τα οποία η άδικη και βίαιη μεταχείριση που εισπράττουν οι μαθητές από τους
καθηγητές τους, οδηγεί στο τέλος τους ίδιους τους μαθητές να υιοθετούν παραβατική
και βίαιη συμπεριφορά.
Κλείνοντας, σχετικά με την εθνοπολιτισμική ετερότητα, αυτό που εξέφρασαν
ορισμένοι από τους συμμετέχοντες εκπαιδευτικούς είναι ότι το ελληνικό σχολείο
πρέπει να αποκτήσει τις κατάλληλες δομές και προσωπικό που θα υποδέχεται και
δέχεται με το σωστό τρόπο τους αλλοδαπούς μαθητές και θα τους εντάσσει ομαλά
στα σχολικά πράγματα. Επίσης μόνο μέσα από το σεβασμό και την αποδοχή της
εθνοπολιτισμικής διαφορετικότητας του κάθε μαθητή θα αντιμετωπίζονταν πολλά
προβλήματα και η κοινωνία θα καθίστατο πιο ανθρώπινη για όλους (Νικολάου, 2000:
191-194).

105
7.2 Συμπεράσματα
Από την παραπάνω συζήτηση των αποτελεσμάτων της έρευνας προκύπτουν τα
παρακάτω συμπεράσματα. Αναφέρονται επιγραμματικά και αντιστοιχούν στους
ερευνητικούς στόχους της παρούσας έρευνας.

Ορισμός σχολικού εκφοβισμού και εθνοπολιτισμικής ετερότητας

1. Σύμφωνα με τους συμμετέχοντες εκπαιδευτικούς και μαθητές, ο σχολικός
εκφοβισμός ορίζεται βάσει των μορφών που εκδηλώνεται το φαινόμενο.
Κάποιοι εκπαιδευτικοί και ορισμένοι μαθητές αναγνωρίζουν τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά, τα οποία διαφοροποιούν τον εκφοβισμό από τη βία.
2. Σχετικά με την εθνοπολιτισμική ετερότητα, βάσει των απόψεων των
μαθητών και των εκπαιδευτικών ορίζεται ως η συνύπαρξη ατόμων ή
μαθητών διαφορετικής εθνοπολιτισμικής ταυτότητας, στο ίδιο περιβάλλον.

Χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού

Οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί και μαθητές ανέφεραν ότι:
3. Οι «θύτες» είναι σωματικά πιο εύρωστοι, βίαιοι, επιθετικοί και μη
οριοθετημένοι χαρακτήρες, ενώ τους αρέσει να ασκούν βία και να επιζητούν
την προσοχή με τη συμπεριφορά τους.
4. Τα «θύματα» δεν έχουν ιδιαίτερη σωματική ανάπτυξη, είναι ήσυχα παιδιά και
αδύναμοι χαρακτήρες. Νιώθουν φόβο και διστάζουν να μιλήσουν για αυτό
που τους συμβαίνει.
5. Τέλος οι παρατηρητές συνήθως αδιαφορούν για τα «θύματα» και παραμένουν
αμέτοχοι στα επεισόδια, επειδή φοβούνται να εμπλακούν. Κάποιοι μπορεί να
θαυμάζουν και να ενθαρρύνουν τον «θύτη».

Συχνότητα εκδήλωσης περιστατικών σχολικού εκφοβισμού και η εμπλοκή

μεταναστών μαθητών
6. Τόσο οι εκπαιδευτικοί όσο και οι μαθητές δε συμφωνούν μεταξύ τους ως
προς τη συχνότητα του σχολικού εκφοβισμού. Οι μισοί μαθητές και
εκπαιδευτικοί θεωρούν ότι ο σχολικός εκφοβισμός είναι λίγο συχνό
φαινόμενο ενώ οι υπόλοιποι ότι είναι αρκετά συχνό.
7. Οι εκπαιδευτικοί επεσήμαναν ότι δε γίνονται όλα τα περιστατικά αντιληπτά.

106
 8. Σύμφωνα με τους μισούς εκπαιδευτικούς και μαθητές, η εθνοπολιτισμική
ετερότητα δεν αποτελεί διαφοροποιητικό παράγοντα σχετικά με τη
συχνότητα εμφάνισης περιστατικών.

Μορφές σχολικού εκφοβισμού από ημεδαπούς και αλλοδαπούς μαθητές

Οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί και μαθητές ανέφεραν ότι:
9. Συνηθέστερη μορφή εκφοβισμού αποτελεί ο λεκτικός εκφοβισμός.
Ακολουθούν ο σωματικός, ο ψυχολογικός ή συναισθηματικός και ο
ηλεκτρονικός.
10. Οι αλλοδαποί μαθητές δε διαφοροποιούνται από τους γηγενείς σε σχέση με
τις μορφές σχολικού εκφοβισμού.

Παράγοντες εκδήλωσης σχολικού εκφοβισμού από ημεδαπούς και αλλοδαπούς

μαθητές
Οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί και μαθητές ανέφεραν ότι:
11. Σχετικά με την εθνοπολιτισμική ετερότητα, οι αλλοδαποί μαθητές έχουν
περισσότερες πιθανότητες να εμπλακούν σε επεισόδια είτε ως «θύτες», είτε
ως «θύματα» λόγω των κοινωνικών στερεοτύπων, πχ. ρατσισμός.
12. Ένας σημαντικός παράγοντας που ευθύνεται για την εμπλοκή μαθητών σε
επεισόδια σχολικού εκφοβισμού είναι η οικογένεια των παιδιών. Ακολουθούν
οι παρέες με τους συνομηλίκους τους, η εξωτερική εμφάνιση και ο
σωματότυπος των παιδιών, ο χαρακτήρας τους, η ηλικία και το φύλο τους και
τέλος οι σχολικοί κανόνες.
13. Οι παράγοντες του προηγούμενου συμπεράσματος ισχύουν τόσο για τους
γηγενείς όσο και για τους αλλοδαπούς μαθητές.

Πρακτικές αντιμετώπισης σχολικού εκφοβισμού από εκπαιδευτικούς

14. Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων μαθητών και εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι
οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί προτιμούν να συζητούν πολύ με τους μαθητές
τους για τον σχολικό εκφοβισμό. Επίσης καταφεύγουν στη διεύθυνση του
σχολείου καθώς και στους Συλλόγους Καθηγητών και Γονέων και
Κηδεμόνων για εύρεση λύσης. Όταν εκδηλώνεται κάποιο περιστατικό
μεσολαβούν αμέσως. Μόνο οι συμμετέχοντες καθηγητές ανέφεραν ότι
αναζητούν βοήθεια από ειδικούς συμβούλους και ενημερώνουν τους γονείς.

107
 15. Αρκετοί συμμετέχοντες μαθητές και εκπαιδευτικοί πρότειναν ότι οι
εκπαιδευτικοί θα πρέπει να συζητούν περισσότερο με τους μαθητές και τους
γονείς και θα πρέπει να επιβάλλονται συγκεκριμένοι σχολικοί κανόνες. Μόνο
οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί ανέφεραν ότι θα πρέπει να επιμορφώνονται
συνεχώς πάνω στο θέμα του σχολικού εκφοβισμού, να παρέχεται
συμβουλευτική υποστήριξη από ειδικούς συμβούλους και να συνεργάζονται
όλοι οι κοινωνικοί φορείς, όπως η οικογένεια, το σχολείο, η κοινωνία και το
κράτος.

Σύμφωνα με τις απόψεις ορισμένων συμμετεχόντων εκπαιδευτικών:

16. Οι μαθητές λαμβάνουν άνιση και άδικη μεταχείριση από κάποιους
καθηγητές, καθώς οι τελευταίοι μεροληπτούν υπέρ συγκεκριμένων παιδιών
όταν εμπλέκονται σε επεισόδια.
17. Οι αλλοδαποί μαθητές λαμβάνουν ρατσιστική μεταχείριση από ορισμένους
καθηγητές, καθώς τους αντιμετωπίζουν με αυστηρότητα και προκατάληψη
και δε διστάζουν να ασκήσουν έως και σωματική βία προκειμένου να τους
συνετίσουν.
18. Το σύγχρονο ελληνικό σχολείο πρέπει να επαναπροσδιοριστεί με την
κατάλληλη οργάνωση, για να υποδέχεται τους αλλοδαπούς μαθητές με το
σωστό τρόπο.
19. Πρέπει όλοι όσοι ανήκουν στην εκπαιδευτική κοινότητα να αποδεχτούν την
εθνοπολιτισμική ετερότητα του κάθε μαθητή.

7.3 Περιορισμοί έρευνας

Όπως κάθε έρευνα, έτσι και αυτή χαρακτηρίζεται από ορισμένους περιορισμούς
και αδυναμίες που πρέπει να σημειωθούν. Παρόλο που υπάρχει πλήθος ερευνών, στις
οποίες έχει γίνει μελέτη του σχολικού εκφοβισμού και της συσχέτισής του με την
εθνοπολιτισμική ετερότητα, ωστόσο δε θα μπορούσαμε να εξάγουμε ασφαλή
αποτελέσματα.
Ο κύριος λόγος είναι ότι σε μια ποιοτική έρευνα, όπως ήταν και η συγκεκριμένη,
οι συμμετέχοντες ενδεχομένως να απάντησαν στις ερωτήσεις του ερευνητή
μεροληπτικά για διάφορους λόγους. Οι μαθητές πιθανώς σε κάποιες ερωτήσεις να
απέκρυψαν την αλήθεια, είτε επειδή φοβόντουσαν μήπως στιγματιστούν οι ίδιοι, ή
μήπως στιγματίσουν τους υπόλοιπους συμμαθητές τους ή τους καθηγητές τους.
108
Ομοίως και οι εκπαιδευτικοί μπορεί να μην έδωσαν αντικειμενικές απαντήσεις επειδή
φοβόντουσαν μήπως στιγματιστούν οι ίδιοι ή στιγματίσουν υπόλοιπους συναδέλφους
τους.
Επίσης, ένα μικρό δείγμα όπως είχε η συγκεκριμένη έρευνα και συγκεκριμένα 20
συμμετεχόντων, εκ των οποίων 10 μαθητές και 10 εκπαιδευτικοί, δε μπορεί να είναι
αντιπροσωπευτικό, ώστε τα συμπεράσματα να μπορούν να γενικευτούν (Creswell,
2011: 178 και 183).

7.4 Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα

Η παρούσα έρευνα ανέδειξε ότι ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί ένα σοβαρό
φαινόμενο για το σημερινό ελληνικό σχολείο. Η συχνότητα, οι μορφές καθώς και οι
παράγοντες που ευθύνονται για τη σημείωση των περιστατικών χρήζουν ιδιαίτερης
προσοχής, προκειμένου το φαινόμενο να καταπολεμηθεί τελείως. Επίσης δεν πρέπει
να επισκιασθεί επ’ ουδενί λόγω η σχέση που αναδείχθηκε ότι υπάρχει ανάμεσα στον
σχολικό εκφοβισμό και στην εθνοπολιτισμική ετερότητα.
Σχετικά με την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού, ορισμένοι από τους
συμμετέχοντες στην παρούσα έρευνα δήλωσαν ότι όσα εφαρμόζονται είναι ανεπαρκή
και πρότειναν οι ίδιοι πέντε σημαντικά μέτρα, τα οποία θα άλλαζαν κατά πολύ την
υπάρχουσα κατάσταση προς το καλύτερο. Αυτή η ανεπάρκεια μπορεί να
χαρακτηρίζει και άλλες σχολικές μονάδες. Τα μέτρα λοιπόν αντιμετώπισης του
σχολικού εκφοβισμού χρήζουν περαιτέρω έρευνας και μάλιστα σε όσο το δυνατόν
περισσότερα σχολεία πανελλαδικά. Προτείνεται η διεξαγωγή ποσοτικής έρευνας
μέσω της διερεύνησης των απαντήσεων μαθητών και εκπαιδευτικών, προκειμένου τα
αποτελέσματα να είναι όσο το δυνατόν πιο έγκυρα και αντιπροσωπευτικά για την
ακριβή απεικόνιση του προβλήματος. Τα ενδεχόμενα κενά και οι προτάσεις που θα
αναδειχθούν σχετικά με τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού, θα
διευκολύνουν στη μελλοντική καταπολέμηση του φαινομένου.
Επίσης από τα ευρήματα της παρούσας έρευνας προέκυψε ένα ιδιαίτερα
σημαντικό και ανησυχητικό θα λέγαμε εύρημα. Ορισμένοι από τους εκπαιδευτικούς
που συμμετείχαν στην έρευνα δήλωσαν ότι συνάδελφοί τους αντιμετώπιζαν
ρατσιστικά τους αλλοδαπούς μαθητές τους, φθάνοντας μέχρι και στο σημείο να τους
ασκήσουν σωματική βία, για να συμμορφωθούν κατά τις υποδείξεις τους. Η
συμπεριφορά των εκπαιδευτικών καθώς και οι πράξεις τους προς τα παιδιά έχουν
απίστευτο υψηλό αντίκτυπο, καθώς μετά την οικογένεια, εκείνοι είναι υπεύθυνοι για
109
τη διάπλαση του χαρακτήρα τους. Οι πράξεις τους έχουν συνέπειες και στιγματίζουν
τα παιδιά, τα οποία ανάλογα με το τι εισπράττουν, θα ορίσει και τους ανθρώπους που
θα είναι αύριο στην κοινωνία. Επιπλέον δεν είναι τυχαίο ότι μόνο ένας από τους δέκα
συμμετέχοντες καθηγητές έχει λάβει επιμόρφωση πάνω στο θέμα της
εθνοπολιτισμικής ετερότητας, το οποίο αποτελεί πραγματικότητα για τις
περισσότερες σημερινές σχολικές μονάδες (Νικολάου, 2013: 54).
Πρέπει λοιπόν το θέμα κατά πόσον έχουν λάβει σχετική επιμόρφωση οι
εκπαιδευτικοί πάνω στο συγκεκριμένο θέμα να διερευνηθεί περισσότερο και η έρευνα
να είναι πάλι μεγάλου βεληνεκούς και να συντελεστεί πανελλαδικά. Τα ερωτήματα
που χρήζουν μελέτης είναι κατά ποσόν και τι είδους επιμόρφωση έχουν λάβει οι
εκπαιδευτικοί; Εφόσον έχουν λάβει, εφαρμόζουν όσα αποκόμισαν στην πράξη;
Μήπως το πρόβλημα δεν είναι η ανύπαρκτη ή ανεπαρκής επιμόρφωση, αλλά
υπάρχουν βαθύτερα αίτια, ως προς τον χαρακτήρα δηλαδή των εκπαιδευτικών, που
τους υπαγορεύουν να φέρονται ρατσιστικά σε μαθητές; Πρέπει να υπενθυμίσουμε
εδώ, ότι εκπαιδευτικοί δήλωσαν για συναδέλφους τους ότι στην αντιμετώπιση
περιστατικών σχολικού εκφοβισμού μεροληπτούν υπέρ μαθητών τους, με τους
οποίους συνδέονται φιλικά ή συγγενικά. Οπότε, το πρόβλημα είναι όντως βαθύτερο
και χρήζει ιδιαίτερης προσοχής και υπεύθυνης έρευνας από τους ίδιους τους
θεσμικούς φορείς του Υπουργείου Παιδείας.

110
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Ελληνόγλωσσες
Αβδελά, Ε. (1997). Η συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας στο ελληνικό σχολείο:
«εμείς» και οι «άλλοι». Στο Α. Φραγκουδάκη & Θ. Δραγώνα (Επιμ.), «Τι
είν’ η πατρίδα μας;» Εθνοκεντρισμός στην Εκπαίδευση (σσ. 27-45). Αθήνα:
Αλεξάνδρεια. Ανακτήθηκε 4 Ιανουαρίου, 2019, από
https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/b/b/8/metadata-1453894292-62276-
14099.tkl
Αλεξόπουλος, Ε., & Κόκκινος, Κ. Μ. (2018). Εθνο-πολιτισμική προέλευση και
εκφοβισμός/θυματοποίηση σε έφηβους μαθητές. Προσχολική & Σχολική
Εκπαίδευση, 6(2), 119-143. Ανακτήθηκε 2 Ιανουαρίου, 2019, από
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/education/article/viewFile/18
376/16783.pdf
Αραβανής, Σ. (2016). Σχολικός εκφοβισμός- βία και πρόσφυγες μαθητές: Μια
βιβλιογραφική επισκόπηση. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 62, 29-41.
Ανακτήθηκε 15 Δεκεμβρίου, 2019, από
https://ojs.lib.uom.gr/index.php/paidagogiki/article/view/8721/8773
Αρτινοπούλου, Β. (2009). Βία στην οικογένεια και βία στο σχολείο. Εγκέφαλος, 9, 1-
6. Ανακτήθηκε 7 Ιανουαρίου, 2019, από
http://users.sch.gr/kdimitrakakis/kdim/bia/epistimonika_keimena/bia_oikog
eneia_sxoleio.pdf
Αρτινοπούλου, Β., Μπαμπάλης, Θ., & Νικολόπουλος, Β. (2016). Πανελλήνια έρευνα
για την Ενδοσχολική Βία και τον Εκφοβισμό στην Πρωτοβάθμια και
Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Αθήνα: Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και
Θρησκευμάτων. Ανακτήθηκε 26 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www.minedu.gov.gr/publications/docs2016/08_03_16_ereyna_bulli
ng.doc
Ασημόπουλος, Χ., Βασιλακάκη, Ε., Γιαννακοπούλου, Δ., Μπεράτης, Ι.,
Παπαδοπούλου, Κ., Φύσσας, Κ., & Χατζηπέμου, Θ. (2010).
Δραστηριότητες στην τάξη για την πρόληψη του εκφοβισμού και της Βίας
μεταξύ των μαθητών. Αθήνα: Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. Ανακτήθηκε 13 Ιανουαρίου,
2019, από http://dide-
anatol.att.sch.gr/didanpep/ANTI/Epithetikotita%20ERSYPE%20viomatiko.
pdf

111
Βεργίδης, Δ., Παναγιωτόπουλος, Γ., & Μωυσίδου, Ε. (Επιμ.) (2014). Η Βία στο
Σχολικό Περιβάλλον-Μια διαδρομή στα σχολεία της Περιφερειακής
Διεύθυνσης, Εκπαίδευσης Δυτικής Ελλάδας. Πάτρα: Πελοπόννησος.
Ανακτήθηκε 9 Ιουνίου, 2019, από
https://www.esos.gr/sites/default/files/articles-
legacy/i_via_sto_sholiko_perivallon._mia_diadromi_sta_sholeia_tis_dytiki
s_elladas_epimeleia_vergidis_d._panagiotopoylos_g._moys.pdf
Γεωργούλας, Σ. (2003). Η παραβατικότητα ανηλίκων ως προβληματική κατάσταση.
Ο Συνήγορος του Παιδιού υπό το πρίσμα της καταργητικής πολιτικής.
Ποινική Δικαιοσύνη, 8-9(62), 986-989. Ανακτήθηκε 17 Ιουλίου, 2019, από
https://www.academia.edu/36976575/%CE%97_%CF%80%CE%B1%CF
%81%CE%B1%CE%B2%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8
C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1_%CE%B1%CE%BD%CE%B7
%CE%BB%CE%AF%CE%BA%CF%89%CE%BD_%CF%89%CF%82_
%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%B2%CE%BB%CE%B7%CE%BC%C
E%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%BA%CE%B1%CF
%84%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7._%CE%9
F_%CE%A3%CF%85%CE%BD%CE%AE%CE%B3%CE%BF%CF%81
%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CF%80%CE%B1%
CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CF%8D_%CF%85%CF%80%CF
%8C_%CF%84%CE%BF_%CF%80%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%
BC%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CF%8
4%CE%B1%CF%81%CE%B3%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%
CE%AE%CF%82_%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE
%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82_%CE%A0%CE%BF%CE%B9%CE%
BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%94%CE%B9%CE%BA%CE%
B1%CE%B9%CE%BF%CF%83%CF%8D%CE%BD%CE%B7_8-9_2003
Γκόβαρης, Χ. (2000). Διαπολιτισμική εκπαίδευση και αλλοδαποί μαθητές:
Παρατηρήσεις για τη δημιουργία μιας σχέσης αντιστοιχίας μεταξύ
εκπαιδευτικών στόχων και υποκειμενικών αναγκών μάθησης. Εκπαίδευση
αλλοδαπών & Παλιννοστούντων μαθητών, πρόγρ. ΕΣΠΑ 2007-2013, 17-33.
Ανακτήθηκε 4 Δεκεμβρίου, 2018, από
http://www.diapolis.auth.gr/diapolis_files/drasi9/ypodrasi9.2b_2013/2_%C
E%98%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%B
A%CE%AC%20%CE%9A%CE%B5%CE%AF%CE%BC%CE%B5%CE
112
 %BD%CE%B1/2.2_%CE%94%CE%B9%CE%B1%CF%80%CE%BF%C
E%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B9%CE%
BA%CE%AE%20%CE%95%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%AF%CE
%B4%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7/%CE%94%CE%B9%CE%B1
%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE
%BC%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%B5%CE%BA%CF%80%
CE%B1%CE%AF%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7%20%
CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%BF
%CE%B4%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%AF%20%CE%BC%CE%B
1%CE%B8%CE%B7%CF%84%CE%AD%CF%82.pdf
Γκότοβος, Α. Ε. (2010). Η διαμόρφωση της προσωπικότητας σε περιβάλλοντα
ετερότητας: θεωρητικές προκλήσεις και εκπαιδευτικές εφαρμογές. Στο:
Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ: 2008, Ευρωπαϊκό
έτος διαπολιτισμικού διαλόγου: Συνομιλώντας με τις γλώσσες και τους
πολιτισμούς (σσ. 660-672). Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ. Ανακτήθηκε 5
Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www.frl.auth.gr/sites/congres/Interventions/GR/gkotovos.pdf
Γουδήρας, Δ., Νούλας, Α., Πολυχρονοπούλου, Σ., Παπαδόπουλος, Κ.,
Παπαδοπούλου, Σ., Αγαλιώτης, Ι., Καρτασίδου, Λ., Παλαιολόγου, Ν.,
Παπαβασιλείου, Ε., & Παπαγεωργίου, Κ. (2008). 13. Αποκλίνουσες
συμπεριφορές-Διαχείριση κρίσεων στο σχολείο. Θεσσαλονίκη: Ο.ΕΠ.ΕΚ,
Ελληνική Δημοκρατία-Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.
Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών.
Ανακτήθηκε 3 Δεκεμβρίου, 2018, από
http://repository.edulll.gr/edulll/bitstream/10795/1132/2/1132.pdf
Δαμανάκης, Μ. (2007). Κέντρο, διασπορά και εκπαίδευση. Επιστήμη και Κοινωνία,
Επιθεώρηση πολιτικής και ηθικής θεωρίας, 17-18, 1-37. Ανακτήθηκε 22
Νοεμβρίου, 2018, από
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sas/article/view/489/499
Δήμου, Γ. (2013). Το bullying στο δημοτικό σχολείο, σε παιδιά από οικογένειες
μεταναστών από την Αλβανία και την Πρώην Σοβιετική Ένωση.
Επιστημονικό Εκπαιδευτικό Περιοδικό «εκπ@ιδευτικός κύκλος», 1(2), 136-
152. Ανακτήθηκε 14 Ιανουαρίου, 2019, από
http://journal.educircle.gr/images/teuxos/2013/2/teyxos2_8.pdf

113
Διαλεκτόπουλος, Θ. (2008). Νέοι της διασποράς. Πολλαπλές Ελληνικές Ταυτότητες.
Θεσσαλονίκη: Εταιρία Ελληνοευρωπαϊκών Μελετών. Ανακτήθηκε 10
Δεκεμβρίου, 2018, από
http://users.sch.gr/adialektopoulos/autosch/joomla15/images/bookspdf/dias
poras-opti.pdf
Δραγώνα, Θ., Σκούρτου, Ε., & Φραφκουδάκη, Α. (2001). Εκπαίδευση: Πολιτισμικές
Διαφορές και Κοινωνικές Ανισότητες- Κοινωνικές Ταυτότητες/Ετερότητες-
Κοινωνικές Ανισότητες, Διγλωσσία και Σχολείο. (Τόμ. Α). Πάτρα: Ελληνικό
Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Θάνος, Θ. Β. (2016). Αποκλίνουσα και παραβατική συμπεριφορά των μαθητών στο
σχολείο. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη.
Καραμολέγκος, Π. (2018, Δεκέμβριος 12). Πώς επηρεάζει η εθνοπολιτισμική
ετερότητα τον σχολικό εκφοβισμό; (άρθρο σε blog). Ανακτήθηκε 12
Δεκεμβρίου, 2018, από
http://eprl.korinthos.uop.gr/BlogsPortal/mps2018/2018/05/30/%CF%80%C
F%8E%CF%82-
%CE%B5%CF%80%CE%B7%CF%81%CE%B5%CE%AC%CE%B6%C
E%B5%CE%B9-%CE%B7-
%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BB%
CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE
%AE-%CE%B5%CF%84%CE%B5%CF%81/.
Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου (2015). Οδηγός διαχείρισης
περιστατικών σχολικής βίας και εκφοβισμού. Αθήνα: Ίδρυμα Θεμιστοκλή
και Δημήτρη Τσάτσου – Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου.
Ανακτήθηκε 16 Ιουλίου, 2019, από http://stop-bullying.sch.gr/wp-
content/uploads/2015/10/odigos_diaxeirisis_peristatikwn.pdf
Κεσίδου, Α. (2008). Διαπολιτισμική εκπαίδευση: μια εισαγωγή. Στο: Ζ. Παπαναούμ,
& Δ. Μαυροσκούφης (Επιμ.), Οδηγός Επιμόρφωσης-Διαπολιτισμική
Εκπαίδευση και Αγωγή (21-36). Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Εθνικής
Παιδείας και Θρησκευμάτων (Γ’ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης ΕΠΕΑΕΚ).
Ανακτήθηκε 17 Δεκεμβρίου, 2018, από
http://www.pi.ac.cy/pi/files/epimorfosi/program/defteri_glossa/synedrio/di
mosieuseis/odigos_epimorfosis_diapolitismiki.pdf
Κεσίδου, Α. (2008, 10-11 Δεκεμβρίου). Διδακτικές προσεγγίσεις στο
πολυπολιτισμικό σχολείο: αρχές της Διαπολιτισμικής Διδακτικής.
114
 Διδασκαλία και μάθηση στο πολυπολιτισμικό σχολείο: διδακτικές
προσεγγίσεις και εκπαιδευτικό υλικό, Θεσσαλονίκη, Πρακτικά Διημερίδας,
(σσ. 11-27). ΥΠ.Ε.Π.Θ., Ένταξη παιδιών παλιννοστούντων &
αλλοδαπών στο σχολείο για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Γυμνάσιο).
Επιστ. Υπεύθ. Ζ. Παπαναούμ. Ανακτήθηκε 3 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://docplayer.gr/9571742-Didaktikes-proseggiseis-sto-polypolitismiko-
sholeio-arhes-tis-diapolitismikis-didaktikis-ss-11-27-anastasia-kesidoy.html
Κηπουροπούλου, Ε. (2010). Η μελέτη της εθνικής ταυτότητας και ετερότητας μέσω της
παραγωγής λόγου μαθητών και μαθητριών με πολιτισμική ετερότητα:
Πολυπολιτισμικότητα και πολλαπλές ταυτότητες (Διδακτορική Διατριβή).
Φιλοσοφική Σχολή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη. Ανακτήθηκε 13 Δεκεμβρίου,
2018, από http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/20357#page/1/mode/2up
Κιοσσέ, Ε., & Κιουρτσίδου, Δ. (2017). Σχολικός εκφοβισμός στην πρωτοβάθμια και
δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ο σημαντικός ρόλος των εκπαιδευτικών στην
ανίχνευση, πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου. Επιστημονικό
Εκπαιδευτικό Περιοδικό «εκπ@ιδευτικός κύκλος», 5(2), 77-102.
Ανακτήθηκε 11 Ιανουαρίου, 2019, από
http://journal.educircle.gr/images/teuxos/2017/teuxos2/teyxos_5_2_6.pdf
Κοκκέβη, Ά., Σταύρου, Μ., Φωτίου, Α., & Καναβού, Ε. (2011). Έφηβοι και βία.
Αθήνα: Έφηβοι, Συμπεριφορές & Υγεία. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό
Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής. Ανακτήθηκε 18 Ιανουαρίου, 2019, από
http://www.iator.gr/wp-content/uploads/2012/02/efivoibia.pdf
Κοντογιάννης, Μ. (2014). Ενδοσχολική βία (school bullying)- Θυματοποίηση
(victimization) στο χώρο του σχολείου. Εντοπισμός & αντιμετώπιση.
Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης, 2014(2), 1-13. Ανακτήθηκε
24 Ιανουαρίου, 2019, από
https://eproceedings.epublishing.ekt.gr/index.php/edusc/article/viewFile/41
1/373
Κυπριανού, Δ. (2009). Υποκειμενοποίηση και υποκειμενικότητα ως αποτέλεσμα
διαμεσολαβητικών διαδικασιών σε συνθήκες μετανάστευσης. Μια ερευνητική
προσέγγιση σε γηγενείς μαθητές και μαθητές πολιτισμικά διαφορετικών
ομάδων σε Ελλάδα και Κύπρο (Διδακτορική διατριβή). Πανεπιστήμιο
Πατρών-Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών, Πάτρα.
Ανακτήθηκε 22 Δεκεμβρίου, 2018, από
http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/18982#page/2/mode/2up
115
Κωνσταντοπούλου, Χ., Γερμανός, Δ., Μαράτου, Λ., & Οικονόμου, Θ. (Επ.) (1999).
Εμείς και οι Άλλοι: αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα. Επιστήμη και
Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 2, 293-294.
Ανακτήθηκε 5 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sas/article/view/622/621
Μάνεσης, Ν., & Λαμπροπούλου, Α. (2014). Σχολικός εκφοβισμός: Ενέργειες
εκπαιδευτικών για την πρόληψη και την αντιμετώπισή του. PEDAGOGY
theory & praxis, (7), 83-89. Ανακτήθηκε 4 Φεβρουαρίου, 2019, από
http://www.pedagogy.gr/images/tefxoi/teuxos7.pdf
Μανιάτης, Π. (2010). Σχολική βία και ετερότητα στην Ελλάδα. Η αναγκαιότητα της
διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Μέντορας/Mentor, 12, 118-138. Ανακτήθηκε
16 Δεκεμβρίου, 2018, από http://www.pi-
schools.gr/download/publications/mentor/mentor_12.pdf
Μόττη-Στεφανίδη, Φ., & Τσέργας, Ν. (2000). Όταν τα πράγματα στο σχολείο…
αγριεύουν! Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων-
Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, ΕΠΕΑΕΚ.
Ανακτήθηκε 14 Ιανουαρίου, 2019, από http://www.pi-
schools.gr/download/lessons/social/entypa/epithet2.pdf
Μπαλτατζής, Δ., & Νταβέλος, Π. (2009, 19-21 Ιουνίου). Η σημασία της
διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στο σύγχρονο σχολείο και τα προβλήματά
της. 12ο Διεθνές Συνέδριο Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση -
Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας, Πάτρα,
Πρακτικά Συνεδρίου, (σσ. 252-262). Ανακτήθηκε 6 Δεκεμβρίου, 2018, από
http://www.diapolis.auth.gr/diapolis_files/drasi9/ypodrasi9.2b_2013/2_%C
E%98%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%B
A%CE%AC%20%CE%9A%CE%B5%CE%AF%CE%BC%CE%B5%CE
%BD%CE%B1/2.2_%CE%94%CE%B9%CE%B1%CF%80%CE%BF%C
E%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B9%CE%
BA%CE%AE%20%CE%95%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%AF%CE
%B4%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7/%CE%A3%CE%B7%CE%B
C%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1%20%CF%84%CE%B7%CF%8
2%20%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%
B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE%AE
%CF%82%20%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%AF%CE%B
4%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7%CF%82.pdf
116
Μπελέση, Δ. (2009). Πολιτισμική ετερότητα και διαπολιτισμική μάθηση στο σχολείο.
Μια πρόταση διαπολιτισμικής διδακτικής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
(Διδακτορική διατριβή). Πανεπιστήμιο Αιγαίου-Σχολή Ανθρωπιστικών
Επιστημών, Ρόδος. Ανακτήθηκε 4 Ιανουαρίου, 2019, από
http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/19162#page/1/mode/2up
Μπελογιάννη, Μ. (2009). Δρομολογώντας το ασφαλές σχολείο. Επιθεώρηση
Κοινωνικών Ερευνών, 128 Α΄ 2009, 175-200. Ανακτήθηκε 13 Ιανουαρίου,
2019, από
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/view/9886
Νικολάου, Γ. (2000). Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο Δημοτικό
Σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Ανακτήθηκε 4 Δεκεμβρίου, 2018,
από
http://ecourse.uoi.gr/pluginfile.php/86139/mod_resource/content/2/%CE%9
5%CC%81%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%BE%CE%B7%20%CE%
BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%95%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE
%B9%CC%81%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7%20%CF
%84%CF%89%CE%BD%20%CE%91%CE%BB%CE%BB%CE%BF%C
E%B4%CE%B1%CF%80%CF%89%CC%81%CE%BD%20%CE%9C%C
E%B1%CE%B8%CE%B7%CF%84%CF%89%CC%81%CE%BD%20%C
F%83%CF%84%CE%BF%20%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%BF%C
F%84%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CC%81%20%CE%A3%CF%87%C
E%BF%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CC%81%CE%BF.pdf
Νικολάου, Γ. (2005). Διαπολιτισμική Διδακτική. Το νέο περιβάλλον, Βασικές Αρχές (2η
εκδ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Νικολάου, Γ. (2007). Ετερότητα και Διαπολιτισμική Εκπαίδευση μέσα από το πρίσμα
της Κριτικής Θεωρίας: το Σχολείο της Ένταξης. Συγκριτική και Διεθνής
Εκπαιδευτική Επιθεώρηση, (9), 1-19. Ανακτήθηκε 10 Δεκεμβρίου, 2018,
από http://cire.edu.gr/volumes/tefhos-9/
Νικολάου, Γ. (2008). Εκπαιδευτικές πολιτικές διαχείρισης της πολιτισμικής
ετερότητας στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Στο: Ζ. Παπαναούμ, & Δ.
Μαυροσκούφης (Επιμ.), Οδηγός Επιμόρφωσης-Διαπολιτισμική Εκπαίδευση
και Αγωγή (37-51). Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και
Θρησκευμάτων (Γ’ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης ΕΠΕΑΕΚ). Ανακτήθηκε
18 Δεκεμβρίου, 2018, από

117
 http://www.pi.ac.cy/pi/files/epimorfosi/program/defteri_glossa/synedrio/di
mosieuseis/odigos_epimorfosis_diapolitismiki.pdf
Νικολάου, Γ. (2013). Σχολικός εκφοβισμός και εθνοπολιτισμική ετερότητα. Στο: Η.
Κουρκούτας & Θ. Θάνος (Επιμ.), Σχολική βία και παραβατικότητα.
Ψυχολογικές, κοινωνιολογικές, παιδαγωγικές διαστάσεις. Ενταξιακές
προσεγγίσεις και παρεμβάσεις (σσ.51-78). Αθήνα: Τόπος.
Νικολάου, Γ., & Χριστοφή Μ. (2014). Η Αποκλίνουσα Συμπεριφορά στον
Εθνοπολιτισμικά Ετερογενή Σχολικό Χώρο. Επιστημονική Επετηρίδα του
Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου
Ιωαννίνων, 26, 136-162. Ανακτήθηκε 18 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www.researchgate.net/profile/Georgios_Nikolaou2/publication/2832
96390_E_Apoklinousa_Symperiphora_ston_Ethnopolitismika_Eterogene_
Scholiko_Choro/links/56313cbb08ae0530378d16f2/E-Apoklinousa-
Symperiphora-ston-Ethnopolitismika-Eterogene-Scholiko-Choro.pdf
Οικονομίδης, Β., & Κοντογιάννη, Δ. (2011). Υποβοηθώντας τη μετάβαση από την
οικογένεια στο νηπιαγωγείο: Η διαχείριση της εθνοπολιτισμικής
ετερότητας μέσα στην τάξη. Επιστήμες Αγωγής, Θεματικό τεύχος 2011,
105-124. Ανακτήθηκε 2 Ιανουαρίου, 2019, από
http://www.edc.uoc.gr/~vasoikon/docs/31.%CE%A5%CF%80%CE%BF%
CE%B2%CE%BF%CE%B7%CE%B8%CF%8E%CE%BD%CF%84%CE
%B1%CF%82%20%CF%84%CE%B7%20%CE%BC%CE%B5%CF%84
%CE%AC%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B7%20%CE%B1%CF%80
%CF%8C%20%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%BF%CE%B9%CE
%BA%CE%BF%CE%B3%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CE%B9%CE%
B1%20%CF%83%CF%84%CE%BF%20%CE%BD%CE%B7%CF%80%
CE%B9%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B3%CE%B5%CE%AF%CE
%BF.%20%CE%97%20%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%87%CE%B5
%CE%AF%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%B7%20%CF%84%CE%B7
%CF%82%20%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%BF%CF%80%CE%B
F%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B9%
CE%BA%CE%AE%CF%82%20%CE%B5%CF%84%CE%B5%CF%81%
CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1%CF%82%20%CE%BC%
CE%AD%CF%83%CE%B1%20%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD%
20%CF%84%CE%AC%CE%BE%CE%B7.pdf

118
Πανούσης, Γ. (2008). Ενδοσχολική Βία: Χωρίς όρια και χωρία ορίζοντα; Αστυνομική
Ανασκόπηση, Ιούλιος-Αύγουστος 2008. Ανακτήθηκε 16 Ιανουαρίου, 2019,
από https://giannispanousis.gr/politics/academic/i142/
Παπαχρήστος Κ., & Μαυροκεφαλίδου Ε., (2014). Σχολική Βία και
Πολυπολιτισμικότητα: Η Αναγκαιότητα Διαπολιτισμικών Παρεμβάσεων.
Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. Περιφερειακή Διεύθυνση
Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Πελοποννήσου. 1-25.
Ανακτήθηκε 20 Δεκεμβρίου, 2018, από
http://pelop.pde.sch.gr/via/er/sxolikiviakaipolitismikotita.doc
Στογιαννίδης, Α. (2013). Σχολικός εκφοβισμός: Μια σύγχρονη αυτοκριτική για την
απουσία αναζήτησης ενός βαθύτερου νοήματος ζωής. Ηλεκτρονικό
περιοδικό Τμήματος Θεολογίας Α.Π.Θ., 2(1), 272-289. Ανακτήθηκε 28
Ιανουαρίου, 2019, από
http://ejournals.lib.auth.gr/synthesis/article/view/3665/3679
Στρατουδάκη, Χ. (2005). Έθνος και Δημοκρατία: Όψεις της εθνικής ταυτότητας των
εφήβων, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 116 (Α΄), 23-50. Ανακτήθηκε
5 Ιανουαρίου, 2019, από
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/view/9453/9651
Τσαλκάνης, Α., Γεωργούλας, Σ., & Μανουδάκη, Θ. (2005). Η προβληματική της
νεανικής παραβατικότητας στην Ελλάδα. Μια συνοπτική προσέγγιση.
Κοινωνική Εργασία, (78), 101-114. Ανακτήθηκε 17 Ιουλίου, 2019, από
https://www.academia.edu/36976584/_%CE%97_%CF%80%CF%81%CE
%BF%CE%B2%CE%BB%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B
9%CE%BA%CE%AE_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%BD%CE%B5
%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82_%CF%80%
CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B2%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%
BA%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1%CF%82_%CF%83
%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC
%CE%B4%CE%B1._%CE%9C%CE%B9%CE%B1_%CF%83%CF%85%
CE%BD%CE%BF%CF%80%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%C
F%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CE%AD%CE%B3%CE%B3%CE%
B9%CF%83%CE%B7_%CE%B1%CF%80%CF%8C_%CE%BA%CE%B
F%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CF%8D_%CE%BC%CE%B5_%CE%9
1._%CE%A4%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%B
D%CE%B7_%CE%98._%CE%9C%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%8
119
 5%CE%B4%CE%AC%CE%BA%CE%B7_%CE%9A%CE%BF%CE%B9
%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%95
%CF%81%CE%B3%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1_%CF%84.78_
2005
Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου, (2017). Βασικές αρχές για την ανάπτυξη
σχεδίου δράσης πρόληψης και αντιμετώπισης της βίας και της
παραβατικότητας και προτεινόμενο σχέδιο δράσης για το σχολείο
Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ανακτήθηκε 10 Ιανουαρίου, 2019, από
http://www.moec.gov.cy/dme/programmata/scholiki_paravatikotita/entypa/
schedia_drasis/vasikes_arches_dimiourgias_schediou_drasis.pdf
Χαραλάμπους, Κ., & Αναστάση, Π. (Επιμ.) (2017). Μέτρα για βελτίωση κοινωνικής
και εκπαιδευτικής ένταξης παιδιών τρίτων χωρών στην Κύπρο. Οδηγός για
γονείς διαμεσολαβητές. Κύπρος: Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού-
Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου. Ανακτήθηκε 3 Ιανουαρίου, 2019, από
https://mefesi.pi.ac.cy/files/docs/users/kyprianou.d2/ODIGOSDIAMESOL
AVITONNEW.pdf
Χήνας, Π., & Χρυσαφίδης, Κ. (2000). Επιθετικότητα στο σχολείο. Προτάσεις για
πρόληψη και αντιμετώπιση. Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και
Θρησκευμάτων-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης,
ΕΠΕΑΕΚ. Ανακτήθηκε 13 Δεκεμβρίου, 2018, από http://www.pi-
schools.gr/download/lessons/social/entypa/epithet1.pdf
Χριστοφή, Μ. (2015). Εθνοπολιτισμική ετερότητα και αποκλίνουσα συμπεριφορά των
μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα-Οι απόψεις των
εκπαιδευτικών και των μαθητών (Διδακτορική διατριβή). Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνων-Σχολή Επιστήμων της Αγωγής, Ιωάννινα. Ανακτήθηκε 28
Δεκεμβρίου, 2018, από
http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/43300#page/1/mode/2up
Ψάλτη, Α., & Κωνσταντίνου, Κ. (2007). Το φαινόμενο του εκφοβισμού στα σχολεία
της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης: Η επίδραση φύλου και εθνο-
πολιτισμικής προέλευσης. Ψυχολογία, 14(4), 329-345. Ανακτήθηκε 18
Ιανουαρίου, 2019, από
https://eclass.duth.gr/modules/document/file.php/ALEX03242/2.3.%20PSA
LTI-KONSTANTINOU%202007.pdf
Ξενόγλωσσες

120
Albuquerque, C., Rodrigues, C., Andrade, A., Campos, S., Cunha, M., & Bica, I.
(2018, November). School Bullies and Bullying Behaviors. 4th
International Conference on Health and Health Psychology, Portugal, The
European Proceedings of Social & Behavioural Sciences, (277-286).
Ανακτήθηκε 23 Ιανουαρίου, 2019, από
https://www.researchgate.net/publication/329021827_School_Bullies_And
_Bullying_Behaviors
Allport, G. W. (1954). The Nature of Prejudice. Canada: Addison-Wesley Publishing
Company. Ανακτήθηκε 5 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://archive.org/details/TheNatureOfPrejudice
Andreou, E. (2001). Bully/Victim Problems and their Association with Coping
Behaviour in Conflictual Peer Interactions Among School-age Children.
Educational Psychology, 21(1), 59-66. Ανακτήθηκε 16 Ιανουαρίου, 2019,
από
https://www.researchgate.net/publication/242662839_BullyVictim_Proble
ms_and_their_Association_with_Coping_Behaviour_in_Conflictual_Peer_I
nteractions_Among_School-age_Children
Asimopoulos, C., Bibou-Nakou, I., Hatzipemou, T., Soumaki, E., & Tsiantis, J.
(2013). An investigation into students’ and teachers’ knowledge, attitudes
and beliefs about bullying in Greek primary schools. International Journal
of Mental Health Promotion, 16(1), 1-11. Ανακτήθηκε 5 Ιανουαρίου, 2019,
από
https://www.researchgate.net/publication/271625231_An_investigation_int
o_students'_and_teachers'_knowledge_attitudes_and_beliefs_about_bullyin
g_in_Greek_primary_schools
Berry, K. (2018). Wicked problems forum: Freedom of speech at colleges and
universities. Communication Education, 67(4), 502-531. Ανακτήθηκε 3
Ιανουαρίου, 2019, από
https://www.researchgate.net/publication/327268465_LGBT_bullying_in_s
chool_perspectives_on_prevention
Bibou-Nakou, I., Asimopoulos, Ch., Hatzipemou, Th., Soumaki, E., & Tsiantis, J.
(2013). Bullying in Greek secondary schools: prevalence and profile of
bullying practices. International Journal of Mental Health Promotion,
16(1), 1-16. Ανακτήθηκε 3 Φεβρουαρίου, 2019, από

121
 http://www.teiath.gr/userfiles/lamveny/documents/biografika/arthra_asimo
poulos/bibou_asimopoulos_bullying_article.pdf
Bushard, C. J. (2013). An attributional analysis of observers helping the bully in
bullying episodes. United States: ProQuest LLC. Ανακτήθηκε 12
Ιανουαρίου, 2019, από
https://scholarworks.umt.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=11788&context=e
td
Creswell, J. W. (2011). Η Εκπαιδευτική Έρευνα στην Πράξη- Σχεδιασμός, Διεξαγωγή
και Αξιολόγηση της Ποσοτικής και Ποιοτικής Έρευνας (μτφ.: Ν.
Κουβαράκου). Αθήνα: Ίων, Εκδόσεις Έλλην. (έτος έκδοσης του
πρωτοτύπου: 2008).
Doyle, A. B., & Aboud, F. (1995). A longitudinal study of white children's racial
prejudice as a social cognitive development. Merrill-Palmer Quarterly, 41,
210-229. Ανακτήθηκε 3 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www.researchgate.net/publication/232562681_A_Longitudinal_Stud
y_of_White_Children's_Racial_Prejudice_as_a_Social-
Cognitive_Development
Eslea, M., & Mukhtar, K. (2000). Bullying and racism among Asian schoolchildren in
Britain. Educational Research, 42(2), 207-217. Ανακτήθηκε 5 Ιανουαρίου,
2019, από
https://www.researchgate.net/publication/232996954_Bullying_and_racism
_among_Asian_schoolchildren_in_Britain
Espelage, D. L. (2002). Bullying in Early Adolescence: The Role of the Peer Group.
ERIC Digest. ERIC Clearinghouse on Elementary and Early Childhood
Education, Champaign IL, 1-7. Ανακτήθηκε 19 Ιανουαρίου, 2019, από
https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED471912.pdf
Houbre, B., Tarquinio, C., Thuillier, I., & Hergott, E. (2006). Bullying among
students and its consequences on health. European Journal of Psychology
of Education, 21(2), 183-208. Ανακτήθηκε 5 Φεβρουαρίου, 2019, από
https://www.researchgate.net/publication/226291017_Bullying_among_stu
dents_and_its_consequences_on_health
International Labour Office (ILO), International Organization for Migration (IOM),
Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights
(OHCHR), & Office of the United Nations High Commissioner for
Refugees (UNHCR) (2001). International Migration, Racism,
122
 Discrimination and Xenophobia. Switzerland: ILO, IOM, OHCHR,
UNHCR. Ανακτήθηκε 28 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www2.ohchr.org/english/issues/migration/taskforce/docs/wcar.pdf
Kao, G. (2000). Group Images and Possible Selves Among Adolescents: Linking
Stereotypes to Expectations by Race and Ethnicity. Sociological Forum,
15(3), 407-430. Ανακτήθηκε 27 Ιανουαρίου, 2019, από
https://link.springer.com/article/10.1023/A:1007572209544
Larochette, A.-C., Murphy, A. N., & Craig, W. M. (2010). Racial Bullying and
Victimization in Canadian School-Aged Children: Individual and School
Level Effects. International School Psychology Association, 31(4), 389-
408. Ανακτήθηκε 2 Δεκεμβρίου, 2018, από
http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.821.894&rep=re
p1&type=pdf
Lee, C. (2004). Preventing Bullying in Schools. London: Paul Chapman Publishing.
Ανακτήθηκε 5 Ιανουαρίου, 2019, από
https://books.google.gr/books?hl=el&lr=&id=K6iEJCmuYSMC&oi=fnd&p
g=PT12&dq=Lee,+C.+(2004).+Preventing+bullying+in+schools.+A+guide
+for+teachers+and+other+professionals+%5BElectronic+version%5D.&ots
=v2PQ7AUsb6&sig=zIGX0tdhqG1vOqjJhBpnTOB1Trg&redir_esc=y#v=o
nepage&q=Lee%2C%20C.%20(2004).%20Preventing%20bullying%20in%
20schools.%20A%20guide%20for%20teachers%20and%20other%20profes
sionals%20%5BElectronic%20version%5D.&f=false
Moran, S., Smith, P. K., Thompson, D., & Whitney, I. (1993). Ethnic differences in
experiences of bullying: Asian and white children. British Journal of
Educational Psychology, 63, 431-440. Ανακτήθηκε 17 Ιανουαρίου, 2019,
από
https://www.researchgate.net/publication/230044876_Ethnic_differences_i
n_experiences_of_bullying_Asian_and_White_children
Napier, A. D. (2017). Cultural Contexts of Health and Well-being. Culture matters:
using a cultural contexts of health approach to enhance policy-making.
Copenhagen:World Health Organization. Ανακτήθηκε 13 Δεκεμβρίου,
2018, από
http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0009/334269/14780_World
-Health-Organisation_Context-of-Health_TEXT-AW-WEB.pdf?ua=1

123
Nesdale, D. (1999). Social identity and ethnic prejudice in children. In P. Martin &
W. Noble (Eds.), Psychology, Society & Education (pp. 1–12). Brisbane:
Australian Academic Press. Ανακτήθηκε 6 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www.researchgate.net/publication/242074844_Social_identity_and_
ethnic_prejudice_in_children
Nikolaou, G., & Samsari, E. (2016). Attitudes of native and immigrant students
towards school bullying in Greece. Multicultural Education Review, 8(3),
1-16. Ανακτήθηκε 18 Ιανουαρίου, 2019, από
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/2005615X.2016.1184022
Olweus, D. (1994). Annotation: Bullying at School: Basic Facts and Effects of a
School Based Intervention Program. Journal of Child Psychology and
Psychiatry. 35 (7), 1171-1190. Ανακτήθηκε 9 Ιανουαρίου, 2019, από
https://www.researchgate.net/publication/15391812_Bullying_at_School_B
asic_Facts_and_Effects_of_a_School_Based_Intervention_Program
Olweus, D. (1997). Bully/victim problems in school: Facts and intervention.
European Journal of Psychology of Education, 12 (4), 495-510.
Ανακτήθηκε 11 Ιανουαρίου, 2019, από
https://link.springer.com/article/10.1007%2FBF03172807
Pecjak, S., & Pirc, T. (2017). School climate in peer bullying: observers’ and active
participants’ perceptions. Horizons of Psychology, 26, 74-82. Ανακτήθηκε
10 Φεβρουαρίου, 2019, από http://psiholoska-
obzorja.si/arhiv_clanki/2017/pecjak_pirc.pdf
Peguero, A. A., & Williams, L. M. (2011). Racial and Ethnic Stereotypes and
Bullying Victimization. Youth & Society, 45(4), 545-564. Ανακτήθηκε 4
Ιανουαρίου, 2019, από
https://www.researchgate.net/publication/270711787_Racial_and_Ethnic_S
tereotypes_and_Bullying_Victimization
Pettigrew, T. F. (2008). Intergroup prejudice: Its causes and cures. Actualidades en
Psicologia, 22, 115-124. Ανακτήθηκε 19 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www.researchgate.net/publication/287443926_Intergroup_prejudice
_Its_causes_and_cures
Pottie, K., Dahal, G., Georgiades, K., Premji, K., & Hassan G. (2015). Do First
Generation Immigrant Adolescents Face Higher Rates of Bullying,
Violence and Suicidal Behaviours Than Do Third Generation and Native
Born? Journal of Immigrant and Minority Health, 17(5), 1557-1566.
124
 Ανακτήθηκε 4 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www.academia.edu/9592020/Do_First_Generation_Immigrant_Adol
escents_Face_Higher_Rates_of_Bullying_Violence_and_Suicidal_Behavio
urs_Than_Do_Third_Generation_and_Native_Born
Psalti, A. (2012). Bullies, victims, and bully-victims in Greek schools: Research data
and implications for practice. Hellenic Journal of Psychology, 9, 132-157.
Ανακτήθηκε 4 Φεβρουαρίου, 2019, από https://pseve.org/wp-
content/uploads/2018/03/Volume09_Issue2_Psalti.pdf
Rigby, K. (2007). Bullying in schools and what to do about it. Australia: ACER Press.
Ανακτήθηκε 17 Ιανουαρίου, 2019, από
https://books.google.gr/books?id=KEUeLn09668C&pg=PA319&dq=Rigby
,+K.+(2002).+New+perspectives+on+bullying&hl=el&sa=X&ved=0ahUK
EwiUkPqK_YjgAhXSblAKHXZcCu0Q6AEIJzAA#v=onepage&q=Rigby
%2C%20K.%20(2002).%20New%20perspectives%20on%20bullying&f=f
alse
Rigby, K., & Thomas, B. (2010). How Schools Counter Bullying. Policies and
Procedures in Selected Australian Schools. Australia: ACER Press.
Ανακτήθηκε 19 Ιανουαρίου, 2019, από https://books.google.gr/books?id=c-
uXEZbSuwwC&pg=PA83&dq=Rigby,+K.+(2002).+New+perspectives+on
+bullying&hl=el&sa=X&ved=0ahUKEwiUkPqK_YjgAhXSblAKHXZcCu
0Q6AEIPzAD#v=onepage&q=Rigby%2C%20K.%20(2002).%20New%20
perspectives%20on%20bullying&f=false
Rigby, K. (2017). Exploring the gaps between teachers’ beliefs about bullying and
research-based knowledge. International Journal of School & Educational
Psychology, 6(3), 1-11. Ανακτήθηκε 3 Ιανουαρίου, 2019, από
https://www.ncab.org.au/media/2536/exploring-the-gaps-international-
journal-of-school-and-educational-psychology.pdf
Samsari, E., & Nikolaou, G. (2015, June-July). Creating a positive and supportive
school climate: The impact of Greek teachers’ attitudes about cultural
diversity and school bullying. In Conference Proceedings of International
Conference Cultural Diversity, Equity and Inclusion: Intercultural
Education in 21st century and beyond, Ioannina, (1-9). Ανακτήθηκε 23
Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www.researchgate.net/publication/281100805_Creating_a_positive_

125
 and_supportive_school_climate_The_impact_of_Greek_teachers'_attitudes
_about_cultural_diversity_and_school_bullying
Smith, P. K., Pepler, D., & Rigby, K. (2004). Bullying in Schools. How successful can
interventions be? United Kingdom: Cambridge University Press.
Ανακτήθηκε 4 Ιανουαρίου, 2019, από
https://books.google.gr/books?id=Poafo8EaS2MC&printsec=frontcover&d
q=Rigby,+K.+(2002).+New+perspectives+on+bullying&hl=el&sa=X&ved
=0ahUKEwiUkPqK_YjgAhXSblAKHXZcCu0Q6AEIODAC#v=onepage&
q=Rigby%2C%20K.%20(2002).%20New%20perspectives%20on%20bully
ing&f=false
Smith, P. K., Thompson, F., & Bhatti, S. (2012). Ethnicity, Gender, Bullying and
Cyberbullying in English secondary school pupils. Studia Edukacyjne, 23,
7-18. Ανακτήθηκε 4 Ιανουαρίου, 2019, από
https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/5886/1/studia_eduk_23_s
_7-18.pdf
Spriggs, A. L., Iannotti, R. J., Nansel, T. R., & Haynie, D. L. (2007). Adolescent
Bullying Involvement and Perceived Family, Peer and School Relations:
Commonalities and Differences Across Race/Ethnicity. Journal of
Adolescent Health, 41(3), 283-293. Ανακτήθηκε 15 Ιανουαρίου, 2019, από
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1989108/#R3
Strohmeier, D., Spiel, C., & Gradinger, P. (2008). Social relationships in multicultural
schools: Bullying and victimization. European Journal of Developmental
Psychology, 5(2), 262-285. Ανακτήθηκε 4 Ιανουαρίου, 2019, από
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/17405620701556664
Tajfel, H., & Turner, J. C. (2004). The Social Identity Theory of Intergroup Behavior.
In J. T. Jost & J. Sidanius (Eds.), Key readings in social psychology.
Political psychology: Key readings (pp. 276-293). New York: Psychology
Press. Ανακτήθηκε 11 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://student.cc.uoc.gr/uploadFiles/%CE%92310/Tajfel%20&%20Turner
%2086_SIT_xs.pdf
Tolsma, J., Deurzen, I., Stark T. H., & Veenstra, R. (2013). Who is bullying whom in
ethnically diverse primary schools? Exploring links between bullying,
ethnicity, and ethnic diversity in Dutch primary schools. Social Networks-
Science Direct, 35(1), 51-61. Ανακτήθηκε 13 Δεκεμβρίου, 2018, από

126
 https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0378873312000688?via
%3Dihub
Vervoort, M. H. M., Scholte, R. H. J., & Overbeek, G. (2010). Bullying and
Victimization Among Adolescents: The Role of Ethnicity and Ethnic
Composition of School Class. Journal of Youth and Adolescence, 39(1), 1-
11. Ανακτήθηκε 22 Δεκεμβρίου, 2018, από
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2796963/
Walsh, S. D., De Clercq, B., Molcho, M., Harel-Fisch, Y., Davison, C. M., Madsen,
K. R., & Stevens, G. W. J. M. (2016). The Relationship Between Immigrant
School Composition, Classmate Support and Involvement in Physical
Fighting and Bullying among Adolescent Immigrants and Non-immigrants
in 11 Countries. Journal of Youth and Adolescence, 45(1), 1-16.
Ανακτήθηκε 17 Ιανουαρίου, 2019, από
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26502194

127
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α

ΑΠΟΜΑΓΝΗΤΟΦΩΝΗΜΕΝΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

128
 Συμμετέχων γηγενής μαθητής 1-Μ1
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 19-5-19
Ώρα: 20:30
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι

2. Ποια είναι η ηλικία σου;

12 χρονών.

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

Α’ Γυμνασίου.

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

2ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Είναι όταν είναι μαζί αλλοδαποί από άλλους λαούς και πολιτισμούς στο ίδιο μέρος.

6. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Όταν ένα παιδί χλευάζει, χτυπά ή φέρεται άσχημα σε κάποιο άλλο παιδί συνήθως πιο
αδύναμο.

7. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;

Ναι.

8. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.
Ναι, μια φορά δύο παιδιά πλησίασαν ένα παιδί με ειδικές ανάγκες και το έβρισαν και
τον έβαλαν να βρίσει και αυτός, στο θάλαμο του σχολείου μπροστά σε άλλους μαθητές.

9. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Άσκησες εσύ βία, ασκήθηκε σε εσένα
βία ή απλώς ήσουν παρατηρητής; Πώς ένιωσες από την εμπλοκή σου στο επεισόδιο;

129
Ήμουν παρατηρητής, λυπήθηκα για το θύμα αλλά δε μπόρεσα να το βοηθήσω, διότι
φοβόμουν.

10. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του μαθητή που ασκεί βία, του
μαθητή που δέχεται βία και των παρατηρητών.
Ο μαθητής που ασκεί βία είναι νταής, κακός μαθητής, επιθετικός, θέλει να τραβά την
προσοχή των υπολοίπων.
Ο μαθητής που δέχεται βία: Αδύναμος, όχι και τόσο δημοφιλής, όχι πολύ κοινωνικός,
πολλές φορές είναι παιδί με ειδικές ανάγκες.
Ο παρατηρητής: Δεν παίρνει θέση σε αυτά που συμβαίνουν διότι φοβάται.

11. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
Τα άτομα που ασκούν βία: Ανασφάλεια, απομακρυσμένος, αποξενωμένος.
Τα άτομα που δέχονται βία: Λύπη, Στεναχώρια, φόβο, επίσης κλαίνε.
Παρατηρητής: Φόβο, θυμό, οργή, λύπη, θλίψη.

12. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
Σχεδόν πάντα συμβαίνουν επεισόδια 3-4 φορές το μήνα.

13. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά

τα επεισόδια;
Πιστεύω ότι και οι δύο εξίσου εμπλέκονται σε αυτά τα επεισόδια.

14. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.
Πιστεύω ότι οι αλλοδαποί πέφτουν θύματα bullyingεξαιτίας της διαφορετικότητας τους,
πχ, γλώσσα, χρώμα, θρησκεία, κα.

15. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Θεωρώ ότι συνήθως τα άτομα που ασκούν bullying μπορεί να νιώθουν παραμελημένα
από την οικογένειά τους και να κάνουν bullying. Ακόμη μπορεί να επηρεάζονται από
τις παρέες που αναπτύσσουν.
130
16. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Ναι, για όλους.

17. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Πιο πολύ υπάρχει η λεκτική βία αλλά και η σωματική.

18. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Είναι το ίδιο, δεν υπάρχει διαφορά.

19. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Κάποιοι καθηγητές μας ενημερώνουν για τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού. Ακόμα
σε περίπτωση που συμβεί κάτι οι καθηγητές στέλνουν τους θύτες και τα θύματα στον
διευθυντή.

20. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Κάποιες φορές ναι, όχι πάντα.

21. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;

Να αναλάβουν πιο δραστικά μέτρα, να κάνουν περισσότερες ενημερώσεις στα παιδιά
σχετικά με τον σχολικό εκφοβισμό και να μιλούν στους γονείς.

22. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Οι πρακτικές που χρησιμοποιούν οι καθηγητές μας είναι ίδιες για όλους τους μαθητές.
23. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Το ίδιο με την προηγούμενη ερώτηση.
24. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;
Όχι ευχαριστώ.

Σε ευχαριστώ πολύ!
131
 Συμμετέχων γηγενής μαθητής 2-Μ2
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 19-5-19
Ώρα: 21:00
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι

2. Ποια είναι η ηλικία σου;

14 χρονών.

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

3η Γυμνασίου.

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

2ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Η συνύπαρξη παιδιών από διαφορετική χώρα, άλλη θρησκεία και άλλη γλώσσα.

6. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Όταν κάποια παιδιά εκμεταλλεύονται ή κοροϊδεύουν κάποια άλλα παιδιά.

7. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;

Ναι.

8. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.
Μερικά παιδιά χτυπούσαν ένα άλλο παιδί στο προαύλιο μπροστά σε άλλα παιδιά.

9. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Άσκησες εσύ βία, ασκήθηκε σε εσένα
βία ή απλώς ήσουν παρατηρητής; Πώς ένιωσες από την εμπλοκή σου στο επεισόδιο;
Ήμουν παρατηρητής και ένιωσα άσχημα αλλά έμεινα σε ουδέτερη σχέση.

132
10. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του μαθητή που ασκεί βία, του
μαθητή που δέχεται βία και των παρατηρητών.
• Επιθετικός, με κακό χαρακτήρα και πιο δυνατός.
• Συνήθως άβουλος και αδύναμος.
• Μένει ουδέτερος και σπάνια υπερασπίζεται κάποιον.

11. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
• Νιώθουν υπερήφανοι και έχουν ηγετικές τάσεις.
• Νιώθουν φόβο και μένουν συνεχώς άβουλοι.
• Νιώθουν ότι δεν πρέπει να μπλεχτούν για να μη φτάσουν στη θέση του θύματος.

12. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
Παρατηρώ να ασκείται bullying κάθε μήνα και καμιά φορά και δύο φορές το μήνα.

13. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά

τα επεισόδια;
Πιστεύω ότι και οι αλλοδαποί και οι Έλληνες εμπλέκονται με την ίδια αναλογία σε αυτά
τα επεισόδια.

14. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.
Οι αλλοδαποί συνήθως εμπλέκονται ως θύματα γιατί έχουν διαφορετική θρησκεία,
γλώσσα ή καταγωγή. Τα άλλα παιδιά μπορεί να μη τα θέλουν στην παρέα τους και να
τους συμπεριφέρονται ρατσιστικά.

15. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Πιστεύω ότι η αιτία που προκαλείται bullying, στο σχολείο είναι οι γονείς και το
παράδειγμα που δίνουν στα παιδιά τους.

16. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Θεωρώ ότι ισχύουν και για τους δύο.
133
17. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;
Κυριαρχεί η μορφή της λεκτικής βίας και έπειτα της σωματικής.

18. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Δε διαφοροποιούνται.

19. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Εάν ένας καθηγητής παρατηρήσει κάποιο περιστατικό φυσικά και το σταματάει.
Μεσολαβεί και μιλάει στα παιδιά και κάνει αναφορά και στον διευθυντή.

20. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Πιστεύω ότι δε σταματάει τόσο εύκολα το πρόβλημα.

21. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;

Θα πρότεινα μεγαλύτερες ποινές, πχ. αναφορά στους γονείς ή αποβολές.

22. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Οι πρακτικές που χρησιμοποιούν οι καθηγητές μας, σας τις ανέφερα, και είναι ίδιες για
όλους τους μαθητές.

23. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Οι ίδιες με τους Έλληνες μαθητές.

24. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;

Όχι, ευχαριστώ.

Σε ευχαριστώ πολύ!

134
 Συμμετέχων γηγενής μαθητής 3-Μ3
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια:26-5-2019
Ώρα: 17:00
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι

2. Ποια είναι η ηλικία σου;

15 χρονών

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

Γ’ Γυμνασίου.

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

2ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Η συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών με διαφορετικές συνήθειες στον ίδιο χώρο.

6. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Η συνεχής καταπάτηση των ατομικών δικαιωμάτων ενός ανθρώπου καθώς ο θύτης
παρενοχλεί το θύμα με διάφορους τρόπους, σωματική βία, υβριστικά σχόλια, κα.

7. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;

Ναι.

8. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.
Ναι, σαν παρατηρητής. Στην Α΄ τάξη του γυμνασίου ένα παιδί όντας διαφορετικό από
τα άλλα παιδιά-πιο απομονωμένο και πιο αντιδραστικό από τα άλλα παιδιά- δέχτηκε
βία, κυρίως λεκτική, από τα αγόρια της τάξης.

9. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Άσκησες εσύ βία, ασκήθηκε σε εσένα
βία ή απλώς ήσουν παρατηρητής; Πώς ένιωσες από την εμπλοκή σου στο επεισόδιο;

135
Ήμουν απλώς παρατηρητής αλλά προσπάθησα να τον βοηθήσω με το δικό μου τρόπο.
Ένιωσα αρκετά άσχημα καθώς μπήκα και εγώ στη θέση του και κατάλαβα τη δύσκολη
κατάσταση που περνούσε.

10. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του μαθητή που ασκεί βία, του
μαθητή που δέχεται βία και των παρατηρητών.
• Ο θύτης επιθυμεί να φαίνεται δυναμικός χαρακτήρας, αποσκοπώντας στο να
επισκιάσει τις οποιεσδήποτε αδυναμίες του.
• Το θύμα είναι ένα αρκετά αδύναμο , φοβισμένο και ντροπαλό άτομο.
• Ο παρατηρητής είναι συνήθως ένα άτομο στο οποίο αρέσει η βία, όταν όμως
αυτή ασκείται σε ένα άλλο άτομο, το οποίο του είναι αδιάφορο.

11. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
• Ο θύτης νιώθει περηφάνια για τις πράξεις του, ζήλεια καθώς και πίεση, που τον
οδηγεί συνήθως σε τέτοιες εκδηλώσεις βίας.
• Το θύμα αισθάνεται ντροπή και αδυναμία, καθώς αποτελεί ένα αντικείμενο
διασκέδασης.
• Ο παρατηρητής ψυχαγωγείται συνήθως μέσα από τη σχολική βία.

12. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
1 φορά τη βδομάδα.

13. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά

τα επεισόδια;
Δεν εξαρτάται από την εθνικότητα.

14. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.
Οι θύτες αλλοδαποί εμπλέκονται συχνότερα σε τέτοια περιστατικά, για να κρύψουν τις
αδυναμίες τους.

15. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
136
Τις περισσότερες φορές οι γονείς επηρεάζουν με τις συμπεριφορές τους τα παιδιά τους
καθώς και η συναναστροφή με άτομα που είναι και εκείνοι θύτες.

16. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Ισχύουν και για γηγενείς και για αλλοδαπούς.

17. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Συνηθισμένος τρόπος εκδήλωσης σχολικού εκφοβισμού είναι η σωματική βία καθώς
και η λεκτική. Έπειτα ακολουθεί και η ψυχολογική βία.
18. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται
οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Πάνω-κάτω τα ίδια.

19. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Απευθύνονται στον διευθυντή και εκείνος πράττει αναλόγως.

20. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Ναι.

21. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;

22. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Οι πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού είναι αυτές που σας είπα και δε
διαφέρουν για τα αλλοδαπά παιδιά.

23. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Σας απάντησα παραπάνω.

24. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;

Όχι..
Σε ευχαριστώ πολύ!
137
 Συμμετέχων γηγενής μαθητής 4-Μ4
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 26-5-2019
Ώρα: 17:30
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι
2. Ποια είναι η ηλικία σου;
13 χρονών.

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

Β’ Γυμνασίου.

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

2ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Όταν σε ένα σχολείο υπάρχουν άνθρωποι δύο ή παραπάνω εθνών.

6. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Σχολικός εκφοβισμός είναι ένα σύνηθες φαινόμενο στα σχολεία, όταν ένα παιδί
κοροϊδεύει ή χτυπάει ένα άλλο παιδί, επειδή θεωρεί τον εαυτό του ανώτερο πνευματικά.

7. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;

Ναι.

8. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.
Ναι. Ήμουν παρατηρητής σε ένα τσακωμό διάφορων αλλοδαπών όταν ένας κορόιδεψε
τον άλλον για την εθνότητά του. Αυτό επαναλήφθηκε πολλές φορές.

9. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Άσκησες εσύ βία, ασκήθηκε σε εσένα
βία ή απλώς ήσουν παρατηρητής; Πώς ένιωσες από την εμπλοκή σου στο επεισόδιο;
Ήμουν παρατηρητής και δε συμμετείχα γιατί δεν ήθελα να ανακατευτώ και με
πλακώσουν και εμένα στο ξύλο.

138
10. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του μαθητή που ασκεί βία, του
μαθητή που δέχεται βία και των παρατηρητών.
• Νταής, μεγαλόσωμος, μαλθακός.
• Ντροπαλός, αδύναμος, μικρόσωμος.
• Αδιάφορος, ντροπαλός, του αρέσει να βλέπει σκηνικά βίας.

11. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
• Αυτοί που ασκούν βία, ουσιαστικά ζηλεύουν τα θύματα τους και θέλουν να
δείξουν ανώτερα.
• Τα θύματα στεναχωριούνται πολύ αλλά δεν τον δείχνουν και το κρύβουν βαθιά
μέσα τους. Μπορεί να οδηγηθούν στην αυτοκτονία.
• Οι παρατηρητές διασκεδάζουν με αυτό που βλέπουν.

12. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
1-2 φορές το μήνα.

13. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά

τα επεισόδια;
Και οι δύο το ίδιο.

14. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.
Παίζει μεγάλο ρόλο λόγω διαφοράς του χρώματος, γλώσσας και θρησκείας. Οπότε
συμβαίνουν περιστατικά ρατσισμού.

15. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Παίζουν ρόλο κι άλλοι παράγοντες: βίαιοι γονείς, υπερπροστατευτικές μητέρες που
χειροτερεύουν τα παιδιά τους. Ακόμα η άσχημη οικονομική κατάσταση της οικογένειας,
το μορφωτικό επίπεδο των γονιών, αλλά και ο σωματότυπος, το βάρος τους, των
παιδιών.

139
16. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Όχι, πιστεύω ότι είναι για όλα τα παιδιά.

17. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Σωματική βία, λεκτική βία, ψυχική και ψυχολογική βία.
18. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται
οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Δε θα το έλεγα.

19. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Χωρίζουν τους μαθητές και τους πηγαίνουν στο γραφείο του διευθυντή.

20. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Ναι.
21. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;
22. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Οι πρακτικές είναι ίδιες σε όλα τα παιδιά.

23. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Το ίδιο με το προηγούμενο.
24. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;
Όχι..

Σε ευχαριστώ πολύ!

140
 Συμμετέχων γηγενής μαθητής 5-Μ5
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 2-5-2019
Ώρα:19:00
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι

2. Ποια είναι η ηλικία σου;

Δεκατριών χρονών.

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

1η Γυμνασίου

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου
5. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;
Όταν σε μια τάξη υπάρχουν μαθητές από διαφορετικές χώρες.
6. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Υπάρχουν διάφορα είδη σχολικού εκφοβισμού, όπως πχ. λεκτική βία, όταν ένα παιδί
χαρακτηρίζει κάποιο άλλο με άσχημο τρόπο, σωματική βία, δηλαδή κλωτσιές, μπουνιές,
κλπ., ψυχολογική με κουτσομπολιά, φήμες. Δεν είναι μόνο αυτά, είναι κι άλλα.

7. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;

Ναι.

8. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.
Ναι, στη γυμναστική, μερικά παιδιά δε με ήθελαν και με έδιωχναν από την ομάδα τους,
1-2 φορές περίπου. Ένιωσα αποκομμένη, στεναχωρήθηκα πολύ.
Επίσης, κάποια παιδιά της 3ης τάξης κορόιδεψαν έναν συμμαθητή μου.
9. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Θύτης, θύμα ή απλώς παρατηρητής;
Ήμουν θύμα στο πρώτο επεισόδιο που σας είπα. Στο άλλο ήμουν παρατηρητής. Δεν
έκανα κάτι.

141
10. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
Οι θύτες είναι συνήθως αγόρια, νταήδες, μεγαλόσωμα, επιθετικοί και τους αρέσει να
ακούν βία. Τα θύματα είναι πιο λεπτά, πιο κοντά, μικρόσωμα, μικρότερα στην ηλικία,
ήσυχα, ευαίσθητα και φοβούνται. Για τους παρατηρητές δε γνωρίζω.

11. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
Νιώθουν ευχαρίστηση, τους αρέσει να ασκούν βία, σπάνε πλάκα.
Φοβούνται, δε μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, δεν κάνουν τίποτα.
Θυμώνουν με το περιστατικό αλλά πολλές φορές δεν κάνουν τίποτα, επειδή μάλλον
φοβούνται και οι ίδιοι, μη γίνουν και αυτοί θύματα.
12. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
Σπάνια, μερικές φορές. Δεν έχω παρατηρήσει συγκεκριμένα πολλά.

13. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά

τα επεισόδια;
Πιο πολύ οι Έλληνες μαθητές.

14. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.
Πιστεύω ότι φταίει που τους αντιμετωπίζουν ρατσιστικά τα άλλα παιδιά, επηρεάζονται
από τους γονείς τους.
15. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Ναι, παίζει ρόλο η εμφάνιση, η ηλικία, ο χαρακτήρας, μπορεί και αν είναι καλός ή
κακός μαθητής, το φύλο, η οικογένεια. Είναι ανάλογα με τις παρέες, για παράδειγμα
ένα θύμα δεν κάνει παρέα με έναν θύτη, αλλά με άλλα θύματα.

16. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Δε μπορώ να ξεχωρίσω. Όλοι οι ίδιοι για όλους.

17. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

142
Πιο πολύ παρατηρώ στο σχολείο μου ψυχολογική βία, διαδίδονται συνέχεια φήμες και
κουτσομπολιά.

18. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Όχι, το ίδιο όλοι.

19. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Στο δικό μου επεισόδιο, ο καθηγητής με παρότρυνε να συμμετάσχω περισσότερο με
αυτοπεποίθηση στην ομάδα και έτσι σιγά-σιγά δε ξανασυνέβη κάποιο επεισόδιο. Γενικά
οι καθηγητές μας συμβουλεύουν πιο είναι το σωστό.
20. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;
Όχι, δεν είναι αρκετά.

21. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;

Να συμβουλεύουν οι καθηγητές περισσότερο τα θύματα και να ενημερώνουν τους
γονείς των θυτών για να τους συμβουλέψουν και αυτούς.
22. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Οι καθηγητές μας συμβουλεύουν να κάνουμε άλλες παρέες, με καλά παιδιά της ηλικίας
μας και μας λένε να μην το κρατάμε μυστικό από τους γονείς μας και τους καθηγητές ή
τους φίλους μας αν μας τύχει κάτι.
23. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Τις ίδιες για όλους.
24. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;
Όχι.

Σε ευχαριστώ πολύ!

143
 Συμμετέχων αλλοδαπός μαθητής-M6
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 27-5-2019
Ώρα: 11:00
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι
2. Ποια είναι η ηλικία σου;
14 χρονών.

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

2η Γυμνασίου.

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

1ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Από ποια χώρα κατάγεσαι;

Αλβανία.

6. Πόσο καιρό μένεις στην Ελλάδα;

13 χρόνια.

7. Έχει κάποιος από τους γονείς σου ελληνική καταγωγή;

Όχι.

8. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Όταν στον ίδιο χώρο υπάρχουν άνθρωποι από διαφορετικούς πολιτισμούς.

9. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Όταν κάποιος μαθητής κοροϊδεύει κάποιον άλλο μαθητή, επειδή είναι διαφορετικός.
10. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
Ναι.

11. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.

144
Ναι, όταν είδα κάποια παιδιά από την 3η Γυμνασίου να βρίζονται μεταξύ τους, επειδή
οι θύτες ήθελαν να το παίξουν μάγκες.

12. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Άσκησες εσύ βία, ασκήθηκε σε εσένα
βία ή απλώς ήσουν παρατηρητής; Πώς ένιωσες από την εμπλοκή σου στο επεισόδιο;
Ήμουν παρατηρητής. Ήθελα να βοηθήσω, αλλά φοβόμουν.

13. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του μαθητή που ασκεί βία, του
μαθητή που δέχεται βία και των παρατηρητών.
• Ο μαθητής που ασκεί βία το παίζει μάγκας και είναι δυνατός σωματικά.
• Το θύμα είναι κάπως κοντό παιδί και μικροκαμωμένο.
• Δεν κάνουν συνήθως τίποτα , γιατί φοβούνται.

14. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
• Νιώθουν παραμελημένα από φίλους και γονείς και ζητούν την προσοχή μέσω
του bullying.
• Φοβούνται να μιλήσουν, τους απειλούν οι νταήδες.
• Φοβούνται να συμμετέχουν για να μη γίνουν και αυτοί θύματα.

15. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
2-3 φορές το χρόνο.

16. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά

τα επεισόδια;
Οι αλλοδαποί.

17. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.
Παίζει ρόλο, επειδή οι αλλοδαποί μαθητές πέφτουν θύματα ρατσισμού, αφού τα άλλα
παιδιά-τα ελληνάκια-δεν τα θέλουν γιατί είναι από άλλη χώρα.

18. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
145
Παραμελούνται από τις παρέες τους και τους γονείς τους και αποφασίζουν να
αντιδράσουν με το bullying.

19. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Το ίδιο για όλους.

20. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Πιο πολύ λεκτικός εκφοβισμός, με βρισιές. Επίσης ο σωματικός, με μπουνιές-κλωτσιές
και ο κοινωνικός εκφοβισμός, με απομόνωση κάποιου παιδιού από την ομάδα.

21. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Δε διαφέρουνε.

22. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Σε επεισόδια μπαίνουν και χωρίζουν τους μαθητές και μετά προσπαθούν να τους
συμφιλιώσουν. Κάποιες φορές επιβάλλονται και ποινές, τα πάνε στο διευθυντή, μέχρι
και αποβολές.

23. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Ναι.

24. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;

25. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Όπως σας είπα πιο πριν.
26. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Τις ίδιες με τους Έλληνες.
27. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;
Όχι.

Σε ευχαριστώ πολύ!
146
 Συμμετέχων αλλοδαπός μαθητής-M7
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 27-5-2019
Ώρα: 12:00
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι
2. Ποια είναι η ηλικία σου;
12 χρονών.

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

Α’ Γυμνασίου.

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

1ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Από ποια χώρα κατάγεσαι;

Αλβανία.

6. Πόσο καιρό μένεις στην Ελλάδα;

12 χρόνια. Από τότε που γεννήθηκα.

7. Έχει κάποιος από τους γονείς σου ελληνική καταγωγή;

Όχι.

8. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Όταν είναι στο ίδιο περιβάλλον Έλληνες και ξένοι μαζί.

9. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Όταν ένα παιδί εκφοβίζει ένα άλλο με λεκτική ή σωματική βία.
10. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
Ναι.

11. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.

147
Ήταν τρία παιδιά θύτες και εκφόβιζαν λεκτικά, κορόιδευαν ένα κορίτσι για την
εμφάνισή της, δεν ήταν και τόσο όμορφο. Την έλεγαν άσχημη. Αναγκάστηκε και στο
τέλος δεν ερχόταν σχολείο και έμεινε από απουσίες.

12. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Άσκησες εσύ βία, ασκήθηκε σε εσένα
βία ή απλώς ήσουν παρατηρητής; Πώς ένιωσες από την εμπλοκή σου στο επεισόδιο;
Ήμουν παρατηρητής. Ένιωσα άσχημα για το κορίτσι, αλλά φοβήθηκα να εμπλακώ για
να μη γίνω και εγώ θύμα.

13. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του μαθητή που ασκεί βία, του
μαθητή που δέχεται βία και των παρατηρητών.
• Ο μαθητής που ασκεί βία είναι πιο μεγαλόσωμος, νταής.
• Ο μαθητής που δέχεται βία είναι πιο μικροκαμωμένος, κοντός, πιο άσχημος
στην εμφάνιση.
• Ο παρατηρητής είναι συνήθως αδιάφορος.

14. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
• Τα άτομα που ασκούν βία είναι επιθετικοί και τους αρέσει να συμμετέχουν σε
τέτοια γεγονότα.
• Τα παιδιά που δέχονται βία φοβούνται και αγχώνονται μην ξαναπέσουν θύματα
bullying.
• Οι παρατηρητές φοβούνται να συμμετάσχουν για να μη γίνουν θύματα. Θεατές-
νταήδες που δε συμμετέχουν ούτε αυτοί για να μην κατηγορηθούν.

15. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
3-4 φορές το χρόνο.

16. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά

τα επεισόδια;
Οι αλλοδαποί.
17. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η
εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.

148
Παίζει ρόλο. Οι Έλληνες μαθητές δε θέλουν τους αλλοδαπούς, επειδή είναι από άλλη
χώρα. Θέματα δηλαδή ρατσισμού, λόγω χρώματος, θρησκείας, κλπ.

18. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Ναι, πιστεύω ότι έχει να κάνει η εμφάνιση του παιδιού και οι παρέες του. Από τις
παρέες του επηρεάζεται και παρασύρεται.

19. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Και για Έλληνες και για αλλοδαπούς.

20. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Πιο πολύ υπάρχει λεκτικός εκφοβισμός, κοροϊδίες, βρισιές και μετά και ο σωματικός,
τσακωμοί και χτυπήματα.

21. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Δε διαφέρουν ως προς τους τρόπους.

22. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Μαλώνουν τους θύτες στα επεισόδια να μην το ξανακάνουν. Επίσης συμβουλεύουν τα
θύματα να μη φοβούνται και να μιλάνε.

23. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Όχι. Μπορούν να κάνουν κάτι παραπάνω.

24. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;

Να εφαρμόζουν πιο αυστηρές ποινές, όπως αποβολές, να μείνουν στην ίδια τάξη οι
θύτες. Επίσης να μιλούν και να ενημερώνουν τους γονείς.
25. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Όπως σας είπα πριν.

149
26. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Δε διαφέρουν με αυτές για τους Έλληνες.

27. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;

Όχι.

Σε ευχαριστώ πολύ!

150
 Συμμετέχων αλλοδαπός μαθητής-M8
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 27-5-2019
Ώρα: 19:00
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι
2. Ποια είναι η ηλικία σου;
15 χρονών.

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

3η Γυμνασίου.

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

1ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Από ποια χώρα κατάγεσαι;

Αλβανία.

6. Πόσο καιρό μένεις στην Ελλάδα;

Από τότε που γεννήθηκα.

7. Έχει κάποιος από τους γονείς σου ελληνική καταγωγή;

Όχι.

8. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Άνθρωποι από διάφορες χώρες.

9. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Παιδιά από κλίκες που κοροϊδεύουν άλλα παιδιά για την εμφάνισή τους.
10. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
Ναι.

11. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.

151
Ναι έχω δει. Είδα πολλά άτομα να κοροϊδεύουν και να ρεζιλεύουν ένα κορίτσι μπροστά
σε άλλα παιδιά για την εμφάνισή της.

12. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Άσκησες εσύ βία, ασκήθηκε σε εσένα
βία ή απλώς ήσουν παρατηρητής; Πώς ένιωσες από την εμπλοκή σου στο επεισόδιο;
Παρατηρητής. Θύμωσα που την κορόιδευαν μπροστά σε άλλους.

13. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του μαθητή που ασκεί βία, του
μαθητή που δέχεται βία και των παρατηρητών.
• Είναι σε μια κλίκα που δε μπορούν να του κάνουν κάτι.
• Είναι πιο μικρός, πιο ήσυχος και πιο παχουλής.
• Μπορούν να βοηθήσουν αλλά δε θέλουν, επειδή φοβούνται.

14. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
• Επιτίθενται για πλάκα πολλές φορές ή για να τραβήξουν την προσοχή.
• Νιώθουν μόνοι και φοβισμένοι.
• Δεν ασχολούνται, αδιαφορούν.

15. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
1-2 φορές το χρόνο.

16. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά

τα επεισόδια;
Και οι δύο το ίδιο εμπλέκονται.

17. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.
Επειδή οι αλλοδαποί μαθητές δέχονται ρατσισμό, αντιδρούν με το bullying ή σαν θύτες
ή σα θύματα.

18. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Η οικογένεια και οι παρέες των παιδιών.
152
19. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Δε νομίζω ότι διαφέρουν.

20. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Περισσότερο λεκτικός εκφοβισμός με βρισιές και κουτσομπολιά.

21. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Δε διαφέρουν.

22. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Φωνάζουν τα παιδιά να το συζητήσουν όλοι μαζί.

23. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Όχι.

24. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;

Οι καθηγητές να ενημερώνουν τους γονείς και όλοι μαζί να προσπαθούν να είναι
ανοιχτοί με τα παιδιά, στο διάλογο.

25. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Σας έχω ήδη πει πιο πριν.
26. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Οι ίδιες με αυτές που σας είπα προηγουμένως. Τις ίδιες για όλους.

27. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;

Όχι.

Σε ευχαριστώ πολύ!
153
 Συμμετέχων αλλοδαπός μαθητής-M9
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 29-5-2019
Ώρα: 18:00
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι
2. Ποια είναι η ηλικία σου;
13 χρονών.

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

1η Γυμνασίου.

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

1ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Από ποια χώρα κατάγεσαι;

Αλβανία.

6. Πόσο καιρό μένεις στην Ελλάδα;

11 χρόνια.

7. Έχει κάποιος από τους γονείς σου ελληνική καταγωγή;

Όχι.

8. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Εθνοπολιτισμική ετερότητα είναι όταν έχουμε σε ένα σχολείο παιδιά από διάφορες
χώρες.

9. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Ο σχολικός εκφοβισμός είναι όταν ένα παιδί ασκεί σωματική και ψυχολογική βία σε
ένα άλλο παιδί.

154
10. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
Ναι.

11. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.
Έχει τύχει να δω ένα κορίτσι να κάθεται μόνο του, γιατί τα άλλα παιδιά το κορόιδευαν
για την εμφάνισή του.

12. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Άσκησες εσύ βία, ασκήθηκε σε εσένα
βία ή απλώς ήσουν παρατηρητής; Πώς ένιωσες από την εμπλοκή σου στο επεισόδιο;
Απλά ήμουν παρατηρητής. Την λυπηθήκαμε και προσπαθήσαμε με την παρέα μου να
την βοηθήσουμε και γενικά να την κάνουμε παρέα.

13. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του μαθητή που ασκεί βία, του
μαθητή που δέχεται βία και των παρατηρητών.
• Λογικά αυτός που ασκεί βία μπορεί να έχει και δικά του προβλήματα και να
προσπαθεί να ξεσπάσει κάπου.
• Αυτός που δέχεται βία μπορεί να είναι χαμηλών τόνων και να φοβάται να
εκφράσει αυτό που νιώθει.
• Ο παρατηρητής μπορεί να αδιαφορήσει αλλά μπορεί και να μη θέλει να μπλέξει.

14. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
• Ο θύτης μπορεί να νιώθει χαρά και να του αρέσει να τον φοβούνται οι άλλοι.
• Αυτός που δέχεται τη βία νιώθει φόβο και μοναξιά.
• Ο παρατηρητής αδιαφορία ή λύπη.

15. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
2-3 φορές τον μήνα.

16. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά

τα επεισόδια;
Και οι δύο το ίδιο.

155
17. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η
εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.
Παράγοντες που επηρεάζουν είναι η οικογένεια. Ακόμα και οι παρέες. Μπορεί δηλαδή
ένα παιδί να ακολουθεί και να θαυμάζει έναν θύτη για να μην του κάνει κακό.

18. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Ένας παράγοντας που επηρεάζει τα παιδιά αυτά είναι η οικογένεια τους. Πχ. Γονείς
που παραμελούν τα παιδιά τους μπορούν να τα οδηγήσουν να γίνουν θύματα. Επίσης
ένας ακόμη παράγοντας είναι η εμφάνιση των παιδιών.

19. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Δε διαφέρουν οι γηγενείς από αλλοδαπούς.

20. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Πιο πολύ λεκτικός εκφοβισμός όπως κοροϊδευτικά σχόλια ή βρισιές.

21. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Πιστεύω ότι εκδηλώνουν τους ίδιους τρόπους.

22. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Οι καθηγητές μας μιλάνε πολύ για τον εκφοβισμό και μας συμβουλεύουν για το τι να
κάνουμε σε περίπτωση που γίνει κάτι τέτοιο.

23. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Όχι.

24. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;

Θα πρότεινα να μιλάνε και στους γονείς για τον εκφοβισμό.

156
25. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι
καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Σας έχω απαντήσει προηγουμένως.

26. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Τις ίδιες με τους Έλληνες.

27. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;

Τα παιδιά που δέχονται εκφοβισμό από άλλα παιδιά να μη φοβούνται να μιλήσουν
στους μεγαλύτερους τους όπως πχ. καθηγητές, γονείς, κλπ.

Σε ευχαριστώ πολύ!

157
 Συμμετέχων αλλοδαπός μαθητής-M10
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 31-5-2019
Ώρα: 18:00
1. Φύλο: Αγόρι/Κορίτσι
2. Ποια είναι η ηλικία σου;
12 χρονών.

3. Σε ποια τάξη πηγαίνεις;

1η γυμνασίου.

4. Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;

1ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Από ποια χώρα κατάγεσαι;

Από Αλβανία.

6. Πόσο καιρό μένεις στην Ελλάδα;

12 χρόνια.

7. Έχει κάποιος από τους γονείς σου ελληνική καταγωγή;

Όχι.

8. Κατά τη γνώμη σου τι είναι εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Στο σχολείο έχουμε αλλοδαπούς με τους οποίους δεν έχω κανένα θέμα. Πρέπει να τους
καταδεχόμαστε γιατί είναι καλοί άνθρωποι. Δε σημαίνει που είναι από μια άλλη χώρα
ότι δε θα τους κάνουμε παρέα.

9. Τι πιστεύεις ότι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Τα παιδιά που κοροϊδεύουν τους άλλους, ασκούν βία, τους απειλούν.

10. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;

158
Ναι.

11. Έχει τύχει να εμπλακείς σε κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Αν ναι,

περιέγραψε μου τι συνέβη.
• Ένα κορίτσι πηγαίνει στο τμήμα ένταξης και ντρεπόταν για αυτό επειδή οι άλλοι
το κορόιδευαν που είναι ένταξη.
• Όταν ένα παιδί κορόιδεψε την φίλη μου επειδή έχει παραπάνω κιλά.

12. Αν ναι, μέσα στο επεισόδιο τι ρόλο είχες; Άσκησες εσύ βία, ασκήθηκε σε εσένα
βία ή απλώς ήσουν παρατηρητής; Πώς ένιωσες από την εμπλοκή σου στο επεισόδιο;
Στο πρώτο επεισόδιο, ήμουν παρατηρητής. Στο δεύτερο με τη φίλη μου, την
υπερασπίστηκα. Θύμωσα και στεναχωρήθηκα που την κορόιδευαν για το πάχος της. Δε
σημαίνει κάτι αυτό που έχει παραπάνω κιλά.

13. Περιέγραψε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του μαθητή που ασκεί βία, του
μαθητή που δέχεται βία και των παρατηρητών.
• Ο θύτης το παίζει μάγκας και καλά το παίζει «κάποιος», το παίζει έξυπνος.
• Το θύμα είναι αδύναμο, ευαίσθητος και δεν πειράζει τα άλλα παιδιά.
• Ο παρατηρητής μπορεί να υποστηρίζει τον θύτη στο επεισόδιο, να λέει να
χτυπήσει ξανά το θύμα δηλαδή. Μπορεί κάποιοι να υπερασπίζονται το θύμα.

14. Τι πιστεύεις ότι νιώθουν τα άτομα που ασκούν βία, αυτά που δέχονται βία και
αυτά που απλά παρατηρούν;
• Ο θύτης το παίζει μάγκας για να τον προσέχουν οι άλλοι και νιώθει πιθανόν και
οργή για τα πράγματα και τους άλλους γενικά.
• Το θύμα νιώθει μοναξιά, φόβο και μπορεί να είναι ταλαιπωρημένος από
οικογενειακά προβλήματα.
• Οι παρατηρητές μπορεί να νιώθουν οργή για το θύτη σε ένα επεισόδιο ή όσοι
αδιαφορούν να είναι απλά απαθείς.

15. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο σου;
Δύο φορές το μήνα γίνονται αυτά.
16. Πιστεύεις ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε αυτά
τα επεισόδια;

159
Οι αλλοδαποί.

17. (Εφόσον αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται σε επεισόδια) Θεωρείς ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, ανέλυσε μου την
άποψή σου.
Ναι, επειδή έρχονται από άλλη χώρα και δεν τους καταδέχονται.

18. Θεωρείς ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Σημαντικό ρόλο παίζει η οικογένεια, επειδή οι γονείς μπορεί να είναι βίαιοι, να
χτυπάνε το παιδί τους και έτσι να του μαθαίνουν να ασκεί τη βία. Επίσης να μην του
μαθαίνουν τρόπους και το παιδί να μην έχει καλές σχέσεις μαζί τους και να έρχεται με
ψυχολογικά θέματα φορτωμένο στο σχολείο.

19. Θεωρείς ότι οι παράγοντες που προανέφερες ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφέρουν οι μεν από τους δε;
Όχι, είναι οι ίδιοι και για τους δύο.

20. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Να κουτσομπολεύουν το θύμα, να το βρίζουν και να μην το λένε πολλές φορές στον
ίδιο.

21. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Πιστεύω ότι το ίδιο είναι, αλλά λίγο παραπάνω οι Έλληνες που βρίζουν.

22. Πώς μεσολαβούν οι καθηγητές σου στην αντιμετώπιση των επεισοδίων σχολικού
εκφοβισμού;
Μιλάνε στα παιδιά να μην συμπεριφέρονται άσχημα μεταξύ τους.

23. Πιστεύεις ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Όχι.

24. Αν όχι, τι θα πρότεινες εσύ;

160
Να παίρνουν τηλέφωνο τους γονείς και να τους ενημερώνουν και όλοι μαζί μετά να
συζητούν για το πρόβλημα.

25. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται Έλληνες μαθητές;
Σας έχω απαντήσει πιο πριν.

26. Ποιες πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν οι

καθηγητές σου, όταν στα επεισόδια εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Τις ίδιες με τους Έλληνες. Δεν αλλάζουν κάτι.

27. Θα ήθελες να πεις κάτι παραπάνω, να προσθέσεις κάτι;

Δεν πρέπει να ασκούμε βία στους άλλους και πρέπει να τους καταδεχόμαστε και ας
είναι από άλλη χώρα.

Σε ευχαριστώ πολύ!

161
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 1-Ε1
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.

Ημ/ια:2-5-2019
Ώρα:15:00
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.

2. Ποια είναι η ηλικία σας;

49 ετών.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

17 χρόνια περίπου.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

Η οργανική μου θέση είναι στο 3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου και συμπληρώνω το ωράριο
μου στο 7ο Δημοτικό Σχολείο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, ΤΕΦΑΑ, Αθηνών.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Όχι.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Ναι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;
Ημερίδες Επιμόρφωσης στο σχολείο όπου εργαζόμουν ή μας φιλοξενούσε μια άλλη
σχολική μονάδα μέσα στην πόλη μας.

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Ναι.

162
10. Αν ναι, τι ακριβώς;
Ομοίως με την 8η ερώτηση.

11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Όταν στο ίδιο περιβάλλον συνυπάρχουν άνθρωποι διαφορετικών εθνοτήτων και κατά
συνέπεια θρησκειών, παραδόσεων, συνηθειών και κουλτούρας. Το σχολείο είναι
σίγουρα ένας τέτοιος χώρος.

12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Όταν παρατηρείται από ένα πρόσωπο ή μια ομάδα ανθρώπων να ασκείται σε κάποιο
άλλο πρόσωπο του ίδιου περιβάλλοντος επανειλημμένα λεκτική και σωματική βία.
Κυρίως θα το εντόπιζα στην επανάληψη επεισοδίων προς το θύμα και όταν μάλιστα το
θύμα δεν έχει πάντα το θάρρος να εκφράσει και να επικοινωνήσει για αυτό που του
συμβαίνει. Και βεβαίως όταν όλα αυτά συμβαίνουν στα πλαίσια του σχολικού
περιβάλλοντος.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Ναι.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
Έρχεται πολύ εύκολα στο μυαλό μου η περίπτωση ενός παιδιού ελληνικής καταγωγής,
το οποίο έχει μειωμένη σωματική ανάπτυξη, είναι δηλαδή πιο κοντό σε ανάστημα από
τα άλλα παιδιά, το οποίο για διάφορους λόγους δεχότανε επανειλημμένα και λεκτική ως
προς την ανάπτυξή του αλλά και σωματική βία από συγκεκριμένη ομάδα τριών παιδιών
αλβανικής καταγωγής. Περίπου για 1,5 χρόνο δε μιλούσε και απέφευγε να έρχεται στις
σχολικές εκδρομές, προκειμένου να αποφύγει όσο το δυνατόν τις συναναστροφές με τη
συγκεκριμένη ομάδα.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
Το θύμα είναι το ήσυχο παιδί, με όχι ιδιαίτερη σωματική ανάπτυξη, που ίσως έχει
καλύτερες επιδόσεις στα μαθήματα. Είναι δηλαδή εκείνο το παιδί που διαφοροποιείται
από τα άλλα σε σχέση και με την σωματική του ανάπτυξη αλλά και με τις πνευματικές
163
του επιδόσεις. Αποτελεί το πρόσωπο εκείνο που ενοχλεί γιατί είναι καλύτερο σε κάτι,
όσον αφορά στα μαθήματα.
Οι θύτες είναι παιδιά που σωματικά διαφοροποιούνται σε σχέση με τα θύματα. Είναι
πιο μεγαλόσωμα, γυμνασμένα και δεν έχουν ιδιαίτερες καλές επιδόσεις στα μαθήματα.
Είναι της ίδιας εθνότητας, γειτονιάς, ομάδας, κάποιου σπορ, που θα ασκήσουν βία σε
κάποιο άτομο γιατί για κάποιο λόγο ενοχλήθηκαν. Δηλαδή κάτι τους ενώνει: η
εθνότητα, η ομάδα, η γειτονιά.
Οι παρατηρητές είναι όλα τα υπόλοιπα παιδιά που μόνο παρατηρούν ένα περιστατικό,
το οποίο συνήθως ενθαρρύνουν σε πολλές περιπτώσεις. Πολύ σπάνια θα έρθει ο
παρατηρητής να μιλήσει στο καθηγητή ή στο διευθυντή τη στιγμή που διαπράττεται
κάποιο περιστατικό. Θα φοβηθούν και δε μιλούν ποτέ εκ των υστέρων. Δύσκολα θα
καταμαρτυρήσουν πράγματα, καθώς φοβούνται για πολλού λόγους και μήπως
χαρακτηριστούν το «καρφί» της παρέας.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Συχνά. Νομίζω ότι αυτά που δεν αντιλαμβανόμαστε οι εκπαιδευτικοί πρέπει να έχουν
μια μεγάλη συχνότητα, της τάξεως των 2-3 φορών το μήνα. Για εμένα αυτό θεωρείται
μεγάλο. Αν τώρα κάποιο περιστατικό καταγραφεί οι επαναλήψεις του συμβάντος έχουν
συχνότητα 1 φορά στις 40 μέρες περίπου.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Νομίζω ότι οι αλλοδαποί μαθητές περισσότερο εμπλέκονται συχνότερα.

18. (Εφόσον θεωρείτε ότι οι αλλοδαποί μαθητές εμπλέκονται συχνότερα) Θεωρείτε

ότι η εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε
μου την άποψή σας.
Σαφέστατα παίζει ρόλο. Είναι παιδιά, τα οποία βιώνουν σε ένα εντελώς διαφορετικό
περιβάλλον σε σχέση με αυτό που έχουν γεννηθεί. Είναι η οικογένεια τους μια
διαφορετική εθνότητα, αντιμετωπίζονται από μικρή ηλικία ως διαφορετικά παιδιά και
αυτό πιστεύω ότι έχει αποτέλεσμα στη συμπεριφορά τους. Η αδυναμία τους να
ενταχθούν, να μάθουν γρήγορα την ελληνική γλώσσα, τα περιθωριοποιεί και τα
κατατάσσει σε μια κλίκα, οδηγώντας τα έτσι σε μια ομαδοποίηση. Αυτό έχει ως
αποτέλεσμα να καλλιεργούνται συμπεριφορές όσο περνάνε τα χρόνια.

164
Όσα έτυχαν να γεννηθούν Ελλάδα και είναι το οικογενειακό τους περιβάλλον
διαφορετικό, οι περιπτώσεις είναι επίσης διαφορετικές. Είναι δηλαδή αλλοδαποί
μαθητές που τα πάνε πολύ καλά στα μαθήματα και ενσωματώνονται στα σχολικά
πράγματα.
Όπως σας δήλωσα πιο πριν, τα παιδιά αυτά κατηγοριοποιούνται, στιγματίζονται επειδή
είναι ξένα. Πολύ σημαντικό όπως είπα είναι και η οικογένεια. Αλλοδαποί μαθητές που
προέρχονται από οικογένειες οικονομικών μεταναστών, οι γονείς τους εργάζονται και
λείπουν από το σπίτι πολλές ώρες, με αποτέλεσμα τα παιδιά να αφήνονται, κοινώς τα
παρατημένα παιδιά. Επίσης πολύ σημαντικό το χαμηλό μορφωτικό τους επίπεδο και ότι
βρίσκονται σε μια ξένη χώρα που προσπαθούν οι ίδιοι οι γονείς να την καταλάβουν.
Όλα αυτά δεν τους επιτρέπει να ασχοληθούν με τα παιδιά τους όπως πρέπει να κάνει
ένας γονιός, δε λέω ότι φταίνε..αναγκάζονται. Και τα αφήνουν να κάνουν ο,τι θέλουν
χωρίς και οι ίδιοι να ενημερώνονται για τίποτα. Όπως είπα σε οικογένειες με
αλλοδαπούς γονείς έχουμε περιστατικά άσκησης βίας από τους ίδιους προς τα
παιδιά..πάλι το αποδίδω στο χαμηλό μορφωτικό επίπεδο.

19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Σαφέστατα. Ο κατεξοχήν παράγοντας που επηρεάζει τέτοιου είδους συμπεριφορές είναι
η οικογένεια. Είναι πολλές οικογένειες, που λόγω της περιβόητης ελληνικής κρίσης, έχει
οδηγήσει τους Έλληνες αλλά και αλλοδαπούς γονείς να παραμερίσουν τους
πρωταρχικούς τους ρόλους και να στραφούν στην επιβίωση και στο βιοπορισμό, μην
έχοντας χρόνο μοιραία να ασχοληθούν με τα παιδιά τους, να τα παρατηρήσουν, να
μιλήσουν και να τα συμβουλέψουν. Επίσης σε πολλές οικογένειες ασκείται βία από τους
γονείς στα παιδιά και αυτές είναι συνήθως με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο οι γονείς.
Επίσης άλλος παράγοντας σημαντικός είναι οι συναναστροφές, οι παρέες που κάνουν
τα παιδιά και από τις οποίες επηρεάζονται. Κάτι τα ενώνει. Κάτι ενώνει τους θύτες και
κάτι τα θύματα. Κοινά προβλήματα, κοινός τόπος καταγωγής, κοινή γειτονιά, κοινές
ασχολίες και όλα αυτά είναι οι αφορμές για σύγκρουση με άλλα παιδιά που επίσης τα
ενώνει κάτι. Δημιουργούνται πολλές φορές βεντέτες μεταξύ σχολείων. Σε συνδυασμό
πάντα με τα βίαια πρότυπα που εισπράττουν από τα βιντεοπαιχνίδια και την τηλεόραση.
Ακόμα η ενασχόληση των παιδιών με βιντεοπαιχνίδια με σκηνές βίας και που βλέπουν
στην τηλεόραση ταινίες επίσης με σκηνικά βίας ενώ δε βλέπουν επιμορφωτικές
εκπομπές. Στο ίδιο πλαίσιο φέρνω στο νου μου μαθητές που παίζουν με σκληρά
παιχνίδια, σπορ, στη γειτονιά λόγου χάρη, ποδόσφαιρο, κυνηγητό και άλλα, αλλά με
165
σκληρό τρόπο με αποτέλεσμα να εκτονώνονται με βίαια ξεσπάσματα εναντίον
συνομηλίκων τους.
Επίσης η ηλικία είναι ένας επιπλέον παράγοντας, καθώς παιδιά 3ης Γυμνασίου
εκφοβίζουν παιδιά 1ης.

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Βεβαίως θεωρώ ότι είναι οι ίδιοι για όλους τους μαθητές.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Χειροδικία πρώτα από όλα. Τα παιδιά είναι πολύ σκληρά. Μπουνιές, κλωτσιές,
τρικλοποδιές. Επίσης λεκτική βία. Θα πουν κουβέντες, θα μειώσουν, θα προσβάλλουν,
θα υποτιμήσουν. Μου ήρθε τώρα μια εικόνα..στο προαύλιο χώρο μια ομάδα παιδιών
επανειλημμένα πήγαιναν και κατέβαζαν τη φόρμα από ένα παιδί, συνέχεια. Τους έγινε
επίπληξη μια, δυο, τρεις, τέσσερις..κάποια στιγμή σταμάτησαν.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Δεν νομίζω ότι υπάρχει διαφοροποίηση.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Επανειλημμένη ενημέρωση προς τα παιδιά να μιλούν αν τους συμβεί κάτι ή αν δουν
κάτι, να μιλήσουν στον καθηγητή, στον διευθυντή, στους γονείς, να μη φοβούνται να
μιλήσουν. Εφιστούμε προς τους γονείς να παρατηρούν το παιδί ως προς τη
συμπεριφορά του εκτός σχολείου, στο σπίτι. Υπάρχουν, μας δίνουν τα παιδιά σημάδια,
αλλά εμείς δε μπορούμε να τα δούμε πολλές φορές.

24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Διαφορετικά μεσολαβεί ο κάθε καθηγητής. Δεν έχουν όλοι οι καθηγητές την υπομονή
και την επιμόρφωση για την ορθή διαχείριση περιστατικών σε σχέση με τον σχολικό
εκφοβισμό.

25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

166
Ναι, έχω την αίσθηση ότι όταν τα περιστατικά εντοπίζονται από εμάς, τον διευθυντή,
τους γονείς ή τη σχολική κοινότητα αντιμετωπίζονται. Μπορεί καθυστερημένα σε
μερικές περιπτώσεις, αλλά αντιμετωπίζονται με επιτυχία.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,

όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι, δε θα είχα κάποια διαφοροποίηση. Ο,τι θα έκανα για ένα Ελληνόπουλο, θα το
έκανα και για ένα αλλοδαπό μαθητή.

28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές

αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Υπάρχει ένα ποσοστό συναδέλφων που διαφοροποιούνται.

29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές

χρησιμοποιούν.
Με μια πιο έντονη επιθετικότητα προς τον αλλοδαπό μαθητή. Χειροδικία μου έχει τύχει
ο καθηγητής προς τον αλλοδαπό μαθητή, γιατί πιστεύει ότι μόνο έτσι θα καταλάβαινε
κατά τη γνώμη του. Υπάρχει μερίδα συναδέλφων που θεωρούν ότι οι αλλοδαποί
μαθητές δε συνετίζονται απλά με την κουβέντα. Δυστυχώς ισχύει. Τα παιδιά αυτά έχουν
μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον που έχει ασκηθεί βία, όπως προείπα. Κάτι το οποίο
ισχύει και για ορισμένες ελληνικές οικογένειες μαθητών μου. Η βία δηλαδή του σπιτιού
γίνεται και βία στη διαπαιδαγώγηση στο σχολείο. Η βία όμως γεννάει βία και
μεταδίδεται.

30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Όχι. Σας ευχαριστώ πολύ..

Σας ευχαριστώ πολύ!

167
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 2-Ε2
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 17-5-2019
Ώρα: 8:30
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.
2. Ποια είναι η ηλικία σας;
55 χρονών.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

27.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Πτυχίο Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Ναι.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Όχι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Ναι.
10. Αν ναι, τι ακριβώς;
Επιμόρφωση για στελέχη της Εκπ/σης πάνω στον Σχολικό Εκφοβισμό.

11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Η συνύπαρξη στον ίδιο χώρο μαθητών από διαφορετικά έθνη και πολιτισμούς.

168
12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Η επανειλημμένη και σκόπιμη επιθετική, σωματική ή λεκτική, συμπεριφορά μαθητών
προς μαθητές.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Ναι.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
1. Λεκτική επιθετική συμπεριφορά με βρισιές, μαθητών προς πιο αδύναμους μαθητές.
2. Χειροδικία μαθητών προς άλλο μαθητή και προσπάθεια προσβολής.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
• Εύρωστος σωματικά, καθόλου οριοθετημένος, αδιάφορος για τα μαθήματα.
• Συγκροτημένα παιδιά, μέτριοι μαθητές, από καλό οικογενειακό περιβάλλον.
• Δημιουργία ομάδας από άλλους μαθητές, χαμηλού επιπέδου στα μαθήματα.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Σπάνια. 1-2 φορές το χρόνο.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Οι Έλληνες.

18. (Εφόσον εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια) Θεωρείτε ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε μου
την άποψή σας.
Δε θεωρώ ότι εμπλέκονται αλλοδαποί.

19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
• Οικογένεια
• Παρέες
169
 • Χαρακτήρας
• Σχολικοί κανόνες

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Ισχύουν και για γηγενείς και για αλλοδαπούς μαθητές ανεξαιρέτως.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

• Λεκτικά
• Κινητά τηλέφωνα, facebook, μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
• Χειροδικία σε πολύ μικρό βαθμό.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Καμία διαφοροποίηση.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
• Άσκηση ελέγχου
• Συζήτηση με μαθητές
• Προσπάθεια δημιουργίας θετικού κλίματος
• Επικοινωνία με γονείς

24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Ομοίως με την προηγούμενη ερώτηση.

25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Ναι.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

170
27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,
όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές

αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές

χρησιμοποιούν.

30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Όχι, σας ευχαριστώ πολύ.

Σας ευχαριστώ πολύ!

171
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 3-Ε3
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 17-5-2019
Ώρα: 9:30
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.
2. Ποια είναι η ηλικία σας;
54 χρονών.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

15 χρόνια.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Θεολογική Σχολή Αθηνών.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Τώρα συμμετέχω σε Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του ΕΑΠ.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Όχι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Ναι.
10. Αν ναι, τι ακριβώς;
Εκδηλώσεις ενημέρωσης στο σχολείο που εργάζομαι.

11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Όταν συνυπάρχουν αλλοδαποί και ημεδαποί στο ίδιο περιβάλλον και στο σχολικό.

172
12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Παιδιά να ασκούν σωματικό ή λεκτικό εκφοβισμό έναντι άλλων παιδιών.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Έχουμε λίγα περιστατικά. 2-3 περιστατικά το χρόνο.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
Θυμάμαι ένα περιστατικό ηλεκτρονικό εκφοβισμού. Τρία αγόρια ελληνικής καταγωγής
παραποίησαν φωτογραφία κοριτσιού στο διαδίκτυο, στο facebook την ανέβασαν. Το
περιστατικό πήρε μεγάλες διαστάσεις. Η μητέρα του κοριτσιού έφτασε στη δίωξη
ηλεκτρονικού εγκλήματος.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
• Δυναμικός στο χαρακτήρα. Χειραγωγεί άλλους πολύ. Έξυπνος, αλλά με μέτρια
επίδοση στα μαθήματα.
• Πολύ καλοί μαθητές.
• Δεν παίρνουν θέση. Φοβούνται.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Σπάνια. 2-3 περιστατικά το χρόνο.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Έλληνες συχνότερα. Οι αλλοδαποί είναι λίγοι και καλά παιδιά.

18. (Εφόσον εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια) Θεωρείτε ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε μου
την άποψή σας.
Σε πολύ σπάνια περιστατικά εμπλέκονται ως θύματα, επειδή τα ενοχλούν Ελληνόπουλα,
λόγω της καταγωγής τους. Δηλαδή λόγω ρατσισμού. Έχω ακούσει να τους
προσβάλλουν… να λένε δηλαδή «παλιοαλβανέ».

173
19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Η οικογένεια. Χωρισμένοι γονείς με οικογενειακά θέματα. Έλλειψη χρόνου να
ασχοληθούν με τα παιδιά. Αυταρχικοί γονείς επίσης, δηλαδή αυστηροί αποτελούν
λανθασμένα πρότυπα για τα παιδιά τους, τα σπρώχνουν και αυτά στη βία.
Επίσης οι σχολικοί κανόνες είναι σημαντικός παράγοντας. Όλο το εκπαιδευτικό
προσωπικό αν είναι κατά πάνω συνεχώς στο πρόβλημα, το αντιμετωπίζουμε.
Ακόμα το φύλο είναι παράγοντας. Τα αγόρια δημιουργούν περισσότερα θέματα.

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Φυσικά και για τους δυο.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Πιο πολύ έχουμε λεκτικό εκφοβισμό, βρισιές, προσβολές.
Ακολουθεί ο σωματικός εκφοβισμός.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Όχι.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Ενημερώνω τον διευθυντή, το Σύλλογο Καθηγητών και Γονέων Και Κηδεμόνων και
ανάλογα με το περιστατικό επιβάλλονται και οι ανάλογες τιμωρίες έως και αλλαγή
σχολικού περιβάλλοντος.

24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Το ίδιο με όσα σας είπα πριν.

25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Όχι πάντα.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

174
Το γεγονός είναι ότι κάποιοι καθηγητές είναι πιο ελαστικοί ή έχουν ιδιαίτερη σχέση με
κάποια παιδιά, λόγω ότι είναι οικογενειακοί φίλοι ή συγγενείς, οπότε μεροληπτούν υπέρ
τους και δεν μεταχειρίζονται ίσα όλους τους μαθητές. Αυτό πρέπει να αλλάξει.

27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,

όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές

αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές

χρησιμοποιούν.

30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Γενικά προσπαθούμε για το καλύτερο.

Σας ευχαριστώ πολύ!

175
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 4-Ε4
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 17-5-2019
Ώρα: 10:00
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.
2. Ποια είναι η ηλικία σας;
47 χρονών.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

10 χρόνια.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Θεολογική Σχολή Αθηνών.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Κάνω τώρα Μεταπτυχιακό.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Όχι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Ναι.
10. Αν ναι, τι ακριβώς;
Ενημερωτικές ημερίδες στο σχολείο που εργάζομαι.

11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;

176
Όταν συνυπάρχουν στο ίδιο περιβάλλον γενικά και στο σχολικό περιβάλλον, αλλοδαπά
και γηγενή άτομα.

12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Όταν μαθητές ασκούν λεκτική ή σωματική βία σε άλλα παιδιά.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Ναι. Όχι πολλά. Τα περισσότερα είναι καλά παιδιά.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
Ένα κορίτσι είχε πείσει θύμα από άλλο κορίτσι-θύτη. Είχε ανεβάσει και σχολιάσει με
απρεπή σχόλια φωτογραφία της στο internet.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
Ο θύτης έχει αίσθημα κατωτερότητας και επιζητά την προσοχή.
Τα θύματα είναι παιδιά ήρεμα με πολλές δυνατότητες. Όχι ισχυρές προσωπικότητες.
Οι παρατηρητές αδιαφορούν ή κάποιοι υπερασπίζονται τα θύματα.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

2-3 φορές το χρόνο.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Και οι δύο το ίδιο.

18. (Εφόσον εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια) Θεωρείτε ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε μου
την άποψή σας.
Πολύ σπάνια εμπλέκονται αλλοδαποί και αν τύχει, θα είναι για οικογενειακούς λόγους.
Δηλαδή γονείς που είναι αυταρχικοί με τα παιδιά τους, βίαιοι, ή με οικονομικά
προβλήματα… αυτά μπορούν να οδηγήσουν τα παιδιά στη βία.

177
19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Οικογενειακά προβλήματα περισσότερο, γονείς που αντιμετωπίζουν οικονομικά θέματα
ή είναι αυταρχικοί με τα παιδιά τους.

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Είναι ίδιοι για όλα τα παιδιά.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Κυρίως λεκτικός εκφοβισμός.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Όχι.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Ενημέρωση Συλλόγου Καθηγητών, Γονέων και Κηδεμόνων και τον Διευθυντή.

24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Με τον ίδιο τρόπο που σας είπα πριν.

25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Όχι πάντα.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

Περισσότερη συζήτηση με τους γονείς αλλά και με τα παιδιά. Τα παιδιά να μη
φοβούνται να μιλήσουν αν δουν κάτι ή αν πέσουν θύματα.

27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,

όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

178
28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές
αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές

χρησιμοποιούν.

30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Όχι. Σας ευχαριστώ θερμά.

Σας ευχαριστώ πολύ!

179
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 5-Ε5
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 17-5-2019
Ώρα: 11:00
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.
2. Ποια είναι η ηλικία σας;
45 χρονών.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

13.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Όχι.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Όχι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Όχι.
10. Αν ναι, τι ακριβώς;

11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Είναι η συνύπαρξη και η αλληλεπίδραση αλλοδαπών στο ίδιο περιβάλλον.

180
12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Είναι η άσκηση βίας σωματικής ή ψυχολογικής απέναντι σε ένα άτομο ή άτομα της
σχολικής κοινότητας από έναν ή περισσότερους μαθητές.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Αρκετά.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
Ξυλοδαρμός ή άσκηση ψυχολογικής βίας απέναντι σε μαθητές με κάποια παθητική
συμπεριφορά ή άτομα με κάποια σωματική ιδιαιτερότητα ή νοητική υστέρηση ή
απέναντι σε άριστους μαθητές, χαρακτηρίζοντάς τους ως φυτά.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
Ο θύτης είναι βίαιος, απείθαρχος και επιθετικός.
Το θύμα είναι εσωστρεφής χαρακτήρας, κλειστός, ήρεμος και άβουλος.
Οι παρατηρητές αδιάφοροι, δειλοί και επιπόλαιοι.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Αρκετά. 2-3 φορές το μήνα περίπου.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Οι αλλοδαποί.

18. (Εφόσον εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια) Θεωρείτε ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε μου
την άποψή σας.
Ναι, γιατί αισθάνονται ξένοι στο καινούριο περιβάλλον και ότι δε μπορούν να
προσαρμοστούν. Αυτό κάνει τα υπόλοιπα ντόπια παιδιά να τους συμπεριφέρονται
υποτιμητικά και να τα ενοχλούν, πράγμα που δυσκολεύει ακόμα πιο πολύ τις
προσωπικές τους προσπάθειες προσαρμογής τους.

181
19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Ναι, το οικογενειακό περιβάλλον θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντικό. Γονείς με
οικονομικά προβλήματα, χαμηλού μορφωτικού επιπέδου ή βίαιοι θα ωθήσουν τα
παιδιά τους στο να εμπλακούν σε επεισόδια, είτε επειδή θέλουν να τραβήξουν την
προσοχή, είτε επειδή τη βία που βλέπουν ως πρότυπο στο σπίτι τους, θέλουν να την
εκφράσουν και στο σχολείο.. Είτε πάλι επειδή δεν τα συζητούν τα παιδιά, δεν τους
αφιερώνουν χρόνο.

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Ισχύουν για όλους τους μαθητές οι ίδιοι.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Χειρονομίες, ύβρεις, χειροδικίες, λεκτική βία, μαθητές στο περιθώριο, υποβάθμιση,
εξευτελισμός και υποτίμηση.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Όχι.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Διάλογο με τα παιδιά, ενημέρωση κηδεμόνων, εύρεση συμβουλών από ειδικούς, όπως
σχολικός ψυχολόγος. Προσπαθώ να συνεργάζομαι με όλους τους φορείς, δηλαδή
ψυχολόγους, καθηγητές, γονείς και μαθητές.

24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Με τις ίδιες πρακτικές που σας είπα και για εμένα.

25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Αρκετά.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

182
27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,
όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές

αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές

χρησιμοποιούν.

30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Όχι, δε νομίζω. Ευχαριστώ.

Σας ευχαριστώ πολύ!

183
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 6-Ε6
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 17-5-2019
Ώρα: 11:30
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.
2. Ποια είναι η ηλικία σας;
51.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

11.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Τμήμα Μαθηματικών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Όχι.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Όχι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Όχι.
10. Αν ναι, τι ακριβώς;

11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Η συμβίωση στο ίδιο περιβάλλον ανθρώπων που προέρχονται από διαφορετικά έθνη με
διαφορετική κουλτούρα και θρησκεία.

184
12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Η άσκηση βίας σωματικής ή λεκτικής ενός ή περισσοτέρων μαθητών σε συμμαθητές
τους.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Αρκετές φορές.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
• Ένα επεισόδιο αφορούσε άσκηση ψυχολογικής βίας σε μαθητή «χαμηλών
τόνων», ήρεμο, παθητικό.
• Επίσης ένα άλλο ήταν άσκηση πάλι ψυχολογικής βίας σε μαθητή με άριστη
απόδοση στα μαθήματα από μαθητές που υστερούσαν στα μαθήματα.
• Τέλος μαθητές γελοιοποιούσαν συμμαθητές τους με χαμηλό πνευματικό επίπεδο.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
Οι θύτες γενικά έχουν παραβατική συμπεριφορά και είναι βίαιοι.
Τα θύματα είναι ήπιοι χαρακτήρες, ήρεμοι και άβουλοι.
Οι παρατηρητές συνήθως αδιαφορούν και είναι αδρανείς.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Αρκετά συχνά, 3-4 φορές το μήνα. Πολλά από αυτά δε γίνονται γνωστά.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Οι αλλοδαποί.
18. (Εφόσον εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια) Θεωρείτε ότι η
εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε μου
την άποψή σας.
Ναι, επειδή πολλοί αλλοδαποί μαθητές παρουσιάζουν δυσκολία προσαρμογής και η
συμπεριφορά τους προκαλεί, χωρίς να φταίνε οι ίδιοι, την επιθετική αντιμετώπιση των
υπολοίπων.

185
19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Ναι. Σίγουρα η οικογένεια. Οι γονείς που δεν αφιερώνουν χρόνο στα παιδιά τους και τα
παρατάνε, στην ουσία δε γνωρίζουν αν γίνεται κάτι στο σχολείο. Αρά δε μπορούν να το
διορθώσουν, είτε το παιδί τους είναι θύμα, είτε θύτης. Επίσης αν το παιδί δε λάβει τη
σωστά ανατροφή, να σέβεται τους άλλους, μπορεί να πάρει τον κακό το δρόμο και να
εμπλακεί σε επεισόδια.

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Δε θα τους ξεχώριζα για κανένα παιδί.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Ύβρεις, λεκτική βία, ξυλοδαρμοί και απομόνωση.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Όχι.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Ενημερώνω τα παιδιά και τους γονείς τους. Ιδιαίτερα με τα παιδιά προσπαθώ να
καλλιεργώ ένα κλίμα ομοψυχίας μεταξύ των μαθητών, να προσπαθώ να σμικραίνω τις
διαφορές και να τις λύνουμε με τρόπο κόσμιο.

24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Με τους ανάλογους τρόπους, όπως σας είπα πριν για ‘μένα.

25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Όχι.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

Η ριζική αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού νομίζω ότι δε μπορεί να συντελεστεί
μόνο από τη σχολική μονάδα. Πρέπει να βοηθήσει η οικογένεια, η ίδια η κοινωνία, το
186
κράτος..Ενημέρωση από όλους σε όλους, συνέχεια.. Να πετύχουμε την κάποια
ευαισθητοποίηση και να μάθουμε να σκεφτόμαστε αλλιώς για πολλά.

27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,

όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές

αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές

χρησιμοποιούν.

30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Όχι.

Σας ευχαριστώ πολύ!

187
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 7-Ε7
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 17-5-2019
Ώρα: 12:00
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.
2. Ποια είναι η ηλικία σας;
33 χρονών.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

10.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Οικιακή Οικονομία και Οικολογία.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Ναι.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Όχι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Ναι.
10. Αν ναι, τι ακριβώς;
Σχολική ημερίδα ενημέρωσης.

11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Η συνύπαρξη ατόμων από διαφορετικούς πολιτισμούς μαζί στο ίδιο περιβάλλον.

188
12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Όταν ένα παιδί θέλει συνειδητά να βλάψει ένα άλλο παιδί.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Ναι.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
Σε ένα επεισόδιο ένας θύτης κατέβασε τη φόρμα από ένα άλλο παιδί στο διάδρομο
μπροστά σε όλους.
Επίσης κάποια παιδιά έχουν προσβάλλει συνεχώς , λεκτικός δηλαδή εκφοβισμός, ένα
συγκεκριμένο κορίτσι και τον έχουν περιθωριοποιήσει επειδή είναι λίγο διαφορετικό
εμφανισιακά, λίγο άσχημο. Είναι σε τμήμα ένταξης, από οικογένεια με χαμηλό
οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Το ίδιο όμως δεν προκαλεί και δεν αντιδρά, είναι
καλό παιδί.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
Ο θύτης θέλει να φανεί, να καλύψει κάποιο δικό του θέμα προσωπικό ή οικογενειακό.
Μπορεί να έχει και κάποιο κόμπλεξ. Προσπαθεί να ενταχθεί.
Το θύμα έχει κάτι διαφορετικό, το οποίο κινεί τους άλλους.
Οι παρατηρητές αποδέχονται ή θαυμάζουν το θύτη ή δεν ξέρουν τι είναι ο σχολικός
εκφοβισμός πραγματικά και μπορεί να το παίρνουν στην πλάκα.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Αρκετά μέσα στο χρόνο. Περίπου δέκα περιστατικά μέσα στη χρονιά έχω καταλάβει.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Και οι δύο το ίδιο. Δε μπορώ να τους ξεχωρίσω.

18. (Εφόσον εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια) Θεωρείτε ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε μου
την άποψή σας.
189
 • Όταν οι αλλοδαποί είναι θύματα, τις περισσότερες φορές είναι θύματα, έχουμε
καθαρά ρατσισμό. Νιώθουν ότι δεν εντάσσονται όσο τα άλλα παιδιά, δε
μπορούν να ακολουθήσουν το μάθημα, ξεχωρίζουν για τους γονείς τους, τα
ονόματά τους, τους πολιτισμούς τους και για αυτά στοχοποιούνται από άλλα
παιδιά.
• Τώρα σε όλο αυτό, μπορεί να ξεσπούν σαν αντίδραση και επιχειρούν οι ίδιοι να
εκφοβίσουν, για να αντιδράσουν ή επειδή θέλουν να ξεχωρίσουν.

19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Προβλήματα στην οικογένεια, αδιάφοροι, βίαιοι γονείς, οι παρέες των παιδιών στο
σχολείο, από τις οποίες επηρεάζονται είτε για το καλό είτε για το κακό. Επίσης τα
κοινωνικά πρότυπα που εισπράττει ένα παιδί από τα ΜΜΕ, εικόνες βίας, κλπ. Ακόμα η
εμφάνιση έχει να κάνει, δηλαδή ο σωματότυπος και το ντύσιμο. Πχ. ένα άσχημο παιδί
με θέματα, μπορεί να είναι σε τμήμα ένταξης μπορεί να γίνει θύμα από κάποιον πιο
μεγαλόσωμο, παχουλό μαθητή.

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Δε διαφοροποιούνται.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Πιο πολύ είναι ο λεκτικός εκφοβισμός και ο ηλεκτρονικός με το διαδίκτυο. Έπειτα ο
κοινωνικό-συναισθηματικός εκφοβισμός και πιο σπάνια ο σωματικός.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Οι αλλοδαποί περισσότερο λεκτικό εκφοβισμό.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Οτιδήποτε εντοπίσω κατευθείαν το σταματώ, χωρίς να στοχοποιώ τον μαθητή που το
ξεκίνησε. Συζητώ πολύ με τα παιδιά.

190
24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Πιο πολύ συζητούν με τους μαθητές. Κάποιοι τιμωρούν τους δράστες αναλόγως το
περιστατικό, μέχρι και αποβολές.

25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Αρκετά.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,

όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι. Δε διαφοροποιούμαι ως προς κανέναν μαθητή.

28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές

αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Δε γνωρίζω.

29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές

χρησιμοποιούν.

30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Όχι.

Σας ευχαριστώ πολύ!

191
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 8-Ε8
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 17-5-2019
Ώρα: 12:20
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.
2. Ποια είναι η ηλικία σας;
45 χρονών.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

13.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Πτυχίο Κλασσικής Φιλολογίας.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Ναι. Στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Όχι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Όχι.
10. Αν ναι, τι ακριβώς;

11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;

Η ποικιλομορφία στοιχείων και πολιτιστικών χαρακτηριστικών σε ομάδες ανθρώπων
με διαφορετική εθνική καταγωγή.

192
12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Ο εκφοβισμός παιδιών στο χώρο του σχολείου με τη χρήση σωματικής βίας, λεκτικής
βίας ή ψυχολογικής βίας.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Ναι.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
Συχνά κοροϊδεύουν ένα μαθητή ήρεμο με παραπάνω κιλά και ένα ακόμα με περίπτωση
αλλοδαπών πετούν ρατσιστικό χαρακτηρισμό, πχ. παλιοαλβανέ.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
• Το θύμα είναι ήρεμος, άτολμος, εσωστρεφής και μοναχικός.
• Ο θύτης είναι συχνά παραβατικός, ζωηρός, όχι επιμελής, πιθανόν
προερχόμενος από οικογενειακό περιβάλλον ιδιόμορφο. Ίσως στο παρελθόν να
είχε υπάρξει και ο ίδιος θύμα.
• Οι παρατηρητές είναι αμέτοχοι, λειτουργούν ως μάζα/όχλος, επιπόλαιοι,
αδιάφοροι, δεν τολμούν να πάρουν θέση.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

2-3 φορές το μήνα. Κάποια γίνονται αντιληπτά, όχι όλα. Πιθανόν να είναι πιο συχνά
από ότι νομίζουμε.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Και οι δύο το ίδιο.

18. (Εφόσον εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια) Θεωρείτε ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε μου
την άποψή σας.

193
Οι αλλοδαποί μαθητές εισπράττουν κάποιες φορές ρατσιστική αντιμετώπιση, η οποία
τους πληγώνει και σε κάποιους εκδηλώνεται ως επιθετική/παραβατική συμπεριφορά.
Οπότε από το ρατσισμό προκύπτουν και θύματα αλλά και θύτες.

19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Το οικογενειακό περιβάλλον, δηλαδή η ανατροφή που λαμβάνει ένα παιδί, αλλά το
παιδί αναπαράγει και την νοοτροπία που εισπράττει από την οικογένειά του. Τα
πρότυπα που βλέπει στα ΜΜΕ ή ταινίες με περιεχόμενο βίας. Επίσης παρασύρονται και
από τους συνομηλίκους τους.

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Και οι γηγενείς μαθητές αλλά και οι αλλοδαποί επηρεάζονται από τους ίδιους
παράγοντες.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Κυρίως λεκτικό εκφοβισμό, ψυχολογικό, κλίμα φόβου-απειλή, και πιο σπάνια
σωματικό.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Οι αλλοδαποί είναι πιο επιρρεπείς στην άσκηση σωματικής βίας, λόγω των προτύπων
που βλέπουν στις οικογένειές τους.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Με συζήτηση μες στην τάξη με όλα τα παιδιά και ποτέ δε διακρίνω μαθητές μου για
τίποτα και για κανένα λόγο. Ακόμα αν δω κάτι, ενημερώνω τους συναδέλφους μου και
το Διευθυντή, για να μην πάρει τρομερές διαστάσεις, πριν να είναι αργά.

24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Το ίδιο με όσα σας είπα πριν.

194
25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;
Ναι.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,

όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές

αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.

29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές

χρησιμοποιούν.

30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Σεβασμός διαφορετικότητας, όχι μόνο στα λόγια, αλλά και στις πράξεις, μέσα από το
σχολικό περιβάλλον και από το οικογενειακό.

Σας ευχαριστώ πολύ!

195
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 9-Ε9
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 17-5-2019
Ώρα: 12:30
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.
2. Ποια είναι η ηλικία σας;
54 ετών.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

24.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Αγγλική Φιλολογία.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Όχι.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Όχι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Ναι.

10. Αν ναι, τι ακριβώς;

Επιμορφωτική παρουσίαση στο σχολείο.

11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;

196
Διαφορετικότητα λόγω πολιτισμού και εθνικοτήτων.

12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Ψυχολογική ή και σωματική βία που ασκείται σε πιο αδύναμους μαθητές.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Ναι.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
Κάποιοι μαθητές κατέβασαν τη φόρμα ενός παιδιού, το οποίο ήταν πιο γεμάτο από τα
άλλα, σε κοινόχρηστο χώρο και το ρεζίλεψαν.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
• Ο θύτης είναι αγενής, νταής, ψευτόμαγκας, συνήθως με χαμηλές επιδόσεις στο
σχολείο, επιθετικός και έχει και την παρέα του η οποία όμως δε βγαίνει
μπροστά.
• Τα θύματα είναι πιο ήσυχα παιδιά, απομονωμένα και ήπιων τόνων.
• Οι παρατηρητές είναι θαυμαστές του θύτη. Μένουν πίσω στα επεισόδια.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

2-3 περιστατικά το χρόνο. Δεν τα αντιλαμβανόμαστε όλα. Θα είναι αι συχνότερα.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Δεν έχει να κάνει.

18. (Εφόσον εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια) Θεωρείτε ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε μου
την άποψή σας.
Από αντίδραση σε ρατσισμό που δέχονται γίνονται οι ίδιοι θύτες. Ξέρω περίπτωση
παιδιού που στο δημοτικό έτρωγε ξύλο και φέτος στο Γυμνάσιο έγινε θύτης ο ίδιος.

197
19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Έχει να κάνει τι ανατροφή έχουν λάβει από την οικογένειά τους. Επίσης αν υπάρχει βία
στην οικογένεια, αυτά αποτελούν πρότυπα λανθασμένα. Ακόμα οι παρέες των παιδιών.
Το παίζουν σκληροί, είναι μια ομάδα. Τέλος έχει να κάνει και ο χαρακτήρας του
παιδιού, τα θύματα είναι ανασφαλή και οι θύτες ζητούν την προσοχή.

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Ισχύουν οι ίδιοι και για τις δυο ομάδες.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Πιο πολύ λεκτικός με προσβολές και ο ηλεκτρονικός επίσης. Στη συνέχεια είναι ο
σωματικός με χειρονομίες.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Όχι.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Συζήτηση και με το θύτη και με το θύμα γιατί πρέπει να εντοπιστεί το αίτιο. Όταν
εντοπίσω το λόγο, μεσολαβώ και παίρνω μέτρα να αλλάξω την κατάσταση. Ρωτώ τον
διευθυντή πχ. να αλλάξει τάξη κάποιο παιδί, συναντώ τους γονείς, επικοινωνώ με τους
κοινωνικούς λειτουργούς.

24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Το ίδιο με όσα σας είπα πριν.

25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

Όχι.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

198
Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που απαιτεί περισσότερο χρόνο
και αφοσίωση. Οι καθηγητές δεν προλαβαίνουν πολλές φορές να αντιμετωπίσουν
περιστατικά. Δεν τα βλέπουν όλα. Χρειάζεται ένας ειδικός φορέας να το διαχειριστεί,
μέσα στο σχολείο, σαν μια ομάδα κοινωνικών λειτουργούν, η οποία θα εργάζεται μόνο
για αυτό το σκοπό εντατικά και αδιαλείπτως.

27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,

όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι. Το ίδιο όλοι.

28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές

αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Ναι.

29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές

χρησιμοποιούν.
Ορισμένοι είναι πιο αυστηροί με αλλοδαπούς μαθητές και δείχνουν λιγότερο κατανόηση
για το από πού προέρχονται, οικονομική κατάσταση, τα προβλήματα, τη χώρα που
άφησαν πίσω, χωρίς να το θέλουν.

30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να σέβονται ο ένας τον άλλον. Τότε θα λύνονταν πολλά
θέματα. Πρέπει να αποδεχτούμε τη διαφορετικότητα.

Σας ευχαριστώ πολύ!

199
 Συμμετέχων εκπαιδευτικός 10-Ε10
❖ Οι ερωτήσεις αφορούν περιστατικά Γυμνασίου και μόνο για το
τρέχον σχολικό έτος 2018-2019.
Ημ/ια: 17-5-2019
Ώρα: 11:15
1. Φύλο: Άνδρας/Γυναίκα.
2. Ποια είναι η ηλικία σας;
55 ετών.

3. Πόσα χρόνια εργάζεστε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση;

27.

4. Σε ποιο σχολείο εργάζεστε;

3ο Γυμνάσιο Ναυπάκτου.

5. Ποιος είναι ο ακριβής τίτλος των Σπουδών σας;

Ελληνικής Φιλολογίας.

6. Είστε κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος;

Όχι.

7. Έχετε παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο ή σας έχει γίνει κάποια επιμόρφωση

σχετικά με την Εθνοπολιτισμική Ετερότητα;
Όχι.

8. Αν ναι, τι ακριβώς;

9. Σχετικά με τον Σχολικό Εκφοβισμό;

Ναι.
10. Αν ναι, τι ακριβώς;
Σε 9μηνο σεμινάριο 450 ωρών επιμόρφωσης, υπήρχε μια θεματική ενότητα.
11. Κατά τη γνώμη σας, τι είναι η εθνοπολιτισμική ετερότητα;
Είναι το διαφορετικό πολιτισμικό φορτίο που κουβαλάει η κάθε εθνότητα.

200
12. Κατά τη γνώμη σας τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Είναι το να ενοχλεί ένα άτομο ή μια ομάδα άλλο άτομο ή ομάδα λεκτικά, σωματικά,
ψυχολογικά ή διαδικτυακά στο χώρο του σχολείου ή και έξω από το σχολείο, στα
κοινωνικά δίκτυα.

13. Έχουν σημειωθεί επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Ναι.

14. Περιγράψτε μου παρακαλώ με λίγα λόγια κάποια επεισόδια που ξεχωρίσατε
εσείς. Τα κύρια σημεία, τους λόγους που σημειώθηκαν.
• Σε διάλειμμα λεκτική επίθεση, προσβολή ελαφριάς μορφής μεταξύ συμμαθητών.
• Διαδικτυακή προσβολή παραποιημένης φωτογραφίας ενός κοριτσιού. Το έκαναν
για πλάκα. Οι γονείς της θέλησαν να καταφύγουν σε εισαγγελέα. Η μεσολάβηση
του διευθυντή κατεύνασε τα πνεύματα και εξομάλυνε την κατάσταση. Το
επεισόδιο αντιμετωπίστηκε.

15. Περιγράψτε μου σύντομα τα χαρακτηριστικά του θύτη, του θύματος ή των θυτών,
των θυμάτων και των παρατηρητών.
• Ο θύτης δε σέβεται και δεν είναι σοβαρός. Δεν έχει ενταχθεί σωστά στον
καινούριο χώρο του Γυμνασίου.
• Τα θύματα είναι μαζεμένα και παιδιά, έχουν αρχές και αξίες από το σπίτι τους
και σέβονται. Έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, δεν αντιδρούν και γενικά είναι έτσι
στην καθημερινότητά τους.
• Οι παρατηρητές είναι ουδέτεροι, δεν αντιδρούν και υποστηρίζουν τον δυνατό.

16. Πόσο συχνά συμβαίνουν επεισόδια σχολικού εκφοβισμού στο σχολείο;

Όχι συχνά, 2-3 φορές το χρόνο.

17. Πιστεύετε ότι οι αλλοδαποί ή οι Έλληνες μαθητές εμπλέκονται συχνότερα σε

αυτά τα επεισόδια;
Δεν έχει να κάνει.

18. (Εφόσον εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές στα επεισόδια) Θεωρείτε ότι η

εθνοπολιτισμική ετερότητα παίζει ρόλο στην εμπλοκή τους; Αν ναι, αναλύστε μου
την άποψή σας.
201
Έχουν πρόβλημα ένταξης και προσαρμογής στο σχολείο. Η διαφορετικότητα τους
προκαλεί τους υπόλοιπους μαθητές , οι οποίοι τους συμπεριφέρονται ρατσιστικά.

19. Θεωρείτε ότι εκτός από την εθνοπολιτισμική ετερότητα, παίζουν ρόλο κι άλλοι
παράγοντες στην εμπλοκή μαθητών σε επεισόδια σχολικού εκφοβισμού;
Διαλυμένη οικογένεια, χωρισμένοι γονείς, ή δεν υπάρχουν γονείς και τα παιδιά
μεγαλώνουν παππούδες Οι οικογενειακές αξίες βοηθούν στην αντιμετώπιση του
σχολικού εκφοβισμού, να μη δημιουργούνται θύτες ή θύματα. Επίσης τα παιδιά
επηρεάζονται και από τις παρέες τους.

20. Θεωρείτε ότι οι παράγοντες που προαναφέρατε ισχύουν και για τους γηγενείς και
για τους αλλοδαπούς μαθητές; Αν όχι, σε ποιους διαφοροποιούνται οι μεν από τους
δε;
Για όλα τα παιδιά που εμπλέκονται, θεωρώ ισχύουν οι ίδιοι παράγοντες.

21. Με ποιον ή ποιους τρόπους σημειώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Ηλεκτρονικός πιο συνήθης. Μετά είναι ο σωματικός.

22. Ως προς τους τρόπους εκδήλωσης του σχολικού εκφοβισμού, διαφοροποιούνται

οι Έλληνες από τους αλλοδαπούς μαθητές;
Όχι.

23. Ποιες πρακτικές χρησιμοποιείτε για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Διαμεσολάβηση, συζήτηση με όλα τα παιδιά, παρότρυνση των παιδιών να λύνουν
θέματα με αμοιβαία κατανόηση και επισήμανση της εικόνας του καθενός και της
οριοθέτησης. Επίσης παραπέμπω παιδιά και έρχομαι η ίδια σε επαφή με τις ειδικές
σχολικές δομές: κοινωνικό λειτουργό και σχολικό ψυχολόγο και δέχομαι συμβουλές.
Σε σοβαρά επεισόδια μεσολαβεί η διεύθυνση και οι γονείς.

24. Πώς μεσολαβούν οι υπόλοιποι συνάδελφοί σας στην αντιμετώπιση του σχολικού
εκφοβισμού;
Με παρόμοιους τρόπους. Συζήτηση, μεσολάβηση.

25. Πιστεύετε ότι όσα εφαρμόζονται αντιμετωπίζουν τα περιστατικά με επιτυχία;

202
Όχι.

26. Αν όχι, θα προτείνατε κάτι εσείς;

Οριοθέτηση από την αρχή των παιδιών με σχολικούς κανόνες, όχι απαραιτήτως
αυστηρούς, συνέπεια στην τήρηση, εκμετάλλευση των δομών για την ψυχική
ανθεκτικότητα των παιδιών. Επίσης συνεχής επιμόρφωση των καθηγητών σε θέματα
διαχείρισης σχολικής τάξης και εκφοβισμού.
27. Διαφοροποιείστε ως προς τις πρακτικές αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού,
όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Όχι.
28. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι σας διαφοροποιούνται ως προς τις πρακτικές
αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού όταν εμπλέκονται αλλοδαποί μαθητές;
Ναι.
29. Εφόσον διαφοροποιούνται, περιγράψτε μου με συντομία ποιες πρακτικές
χρησιμοποιούν.
Όταν θέλουν να λύσουν τα επεισόδια, τονίζουν το θέμα της εθνότητας και το
συνδυάζουν με την όποια κακή συμπεριφορά. Είναι δηλαδή προκατειλημμένοι με
αλλοδαπούς μαθητές.
30. Θα θέλατε να συμπληρώσετε κάτι , να πείτε κάτι και δεν σας έδωσα την ευκαιρία
με τις ερωτήσεις που σας έκανα ή να διευκρινίσετε κάτι?
Για την εθνοπολιτισμική ετερότητα, οι δυτικές κοινωνίες έχουν γίνει πολυπολιτισμικές.
Αυτό είναι δεδομένο. Η διαφορετικότητα κάθε εθνότητας μπορεί να λειτουργήσει υπέρ
της κοινωνίας, ανάλογα με τους τρόπους που θα τη διαχειριστούμε. Επίσης πρέπει να
προσπαθήσουμε να φτιάξουμε δομές με σωστή οργάνωση και εκπαίδευση για να
δεχόμαστε αυτά τα παιδιά.

Σας ευχαριστώ πολύ!

203
«Δηλώνω ρητά ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν. 1599/1986 και τα άρθρα 2,4,6 παρ.
3 του Ν. 1256/1982, η παρούσα εργασία αποτελεί αποκλειστικά προϊόν προσωπικής
εργασίας και δεν προσβάλλει κάθε μορφής πνευματικά δικαιώματα τρίτων και δεν είναι
προϊόν μερικής ή ολικής αντιγραφής, οι πηγές δε που χρησιμοποιήθηκαν περιορίζονται
στις βιβλιογραφικές αναφορές και μόνον».

204