ATATÜRK KÜLTÜR , DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU

TÜRK TARİH KURUMU YAYlNLARI

XXVI. Dizi - Sa. 6

CIMETlERES ET TRADITIONS FUNERAIRES

DANS LE MONDE ISLAMIQUE
• A ••

ISLAM DUNYASINDA MEZARLIKLAR

VE DEFİN GELENEKLERİ

I
Actes du Colloque International du Centre National de la Recherche Scientifique
organise par l'Universite Mimar Sinan
sous les auspices du Comite International d'Etudes Pre-ottomanes et Ottomanes,
en collaboration avec la Societe d'Histoire Turque,
I'Institut de Recherche sur I'Histoire, la Civilisation et l'Art lslamiques (IRCICA)
et I'Institut Français d'Etudes Anatoliennes.
Osmanlı ve Osmanlı Öncesi Araştırmalan Uluslararası Komitesi Himayesi Altında
Türk Tarih Kurumu,
İslam Tarih, Sanat ve Kültürü Araştırma Merkezi (IRCICA)
ve Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü İşbirliğiyle
Mimar Sinan Üniversitesi tarafından düzenlenen
Fransız Ulusal Bilimsel Araştırma Merkezi (CNRS)
Uluslararas ı Kollokyumunun Bildiriler Kitabı.

İstanbul, 28-30 Eylül 1 septembre 1991

Edites par
Jean-Louis BACQuE-GRAMMONT et Aksel TİBET
tarafından yayına hazırlanmıştır

Composes et mis en pages par

l'Institut Français d'lhudes Anatoliennes
Dizgisi ve sayfa düzeni Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü
tarafından yapılmıştır

Publies par
la Societe d'Histoire Turque
Türk Tarih Kurumu
tarafından yayınlamıştır

TÜRK TARİli KURUMU BASIMEVİ- ANKARA

ı 9 9 6
 Hayreddin KARAMAN
ÖLÜM, ÖLÜ, DE~,İN VE MERASİMLER
Bütün canlılar ve bu arada insanlar için kaçınılmaz
bir sonuç olan ölüm ve ölü hakkında dinlerin anlayış
ve tutumlan arasında benzerlikler ve farklılıklar var-
dır. Bu yazıda İslam'ın getirdiği ölüm anlayışı ve ölüye
karşı geride kalanların yapacakları dua, hayır ve mera-
simler ele alınacak, kaynaklara göre yapılması gere-
kenlerle fiilen yapılanlar karşılaştırmalı olarak sunu-
lacaktır.
MÜSLÜMANA GÖRE ÖLÜM
Gazzali ölüm karşısında insanları dört sınıfa ayır­
mıştır:
1. Dünyaya dalmış, hayatın muvakkat olduğunu
unutmuş, hayatın gayesini dünyevi zevk ve menfaatler-
den ibaret bilmiş insanlar. Bunlara göre--zoraki hatır­
ladıkları ve hatıriayınca hemen unutınaya çalıştık­
ları-ölüm, zevk-u sefanın sona ermesi, korkulu akı­
betin başa gelmesi demektir. "De ki kendisinden kaç-
tığınız ölüm muhakkak sizi bulacaktır ; sonra gizli ve
açık her şeyi Bilen'e götüreleceksiniz de O size, yaptı­
klarınızı birer birer haber verecek" 1 ayeti bu sınıfın ha-
lini ifade etmektedir.
:;ı. Korkusu galip olan, yaptıklarını bilen ve tevbe
edip kulluk yoluna yönetmeye çalışanlar için de öl~m
istenmeyen bir hadisedir ; çünkü henüz tövbelerini ta-
mamlamadan gelip insanı buluvermesi tehlikesi var-
dır. "Allah'a kavuşmak istemeyene Allah da kavuşmak
istemez"2 hadisi bu sınıfa şamil değildir. Çünkü bunlar
Allah'a kavuşmayı istiyor, fakat bu kavuşmaya layık ol-
mak için ölümün gecikmesini diliyorlar.
3. Allah'ı bilen ve ona aşk ile bağlanmış olanlara
göre ölüm daima anılan ve beklenilen bir olaydır. Bun-
lar sevgiliye bir an önce kavuşmak için can atar, ölü-
mün bir türlü gelmeyişinden şikayet ederler.
1) el-Cuma: 62/8.
2) Buhilri ve Müslim ; Gaıziilf, İhy/1, C. : I, s. 434.
3) Gazzilll, ag. esr., C. : I, 434.
4) Hadiler ve tafsililt için bkz. Gaızaıı, ag. esr., C.: I, s. 434 ; lbn Kudilme, el·Muğnf(Kahire, 1968), C.: s. 334 ; el Azlmilbildl, Avnu'l-Ma-
'bad fi ~·erhi-Sünen-i Ebi DllvO.d (Hind tab'ı), C. : III, s. 955 ; S. Silbık, Fıkhu's-Sütıne, C.: I, s. 498 vd.
Bu iki sınıf da halleri icabı ölümü istememek veya
istemekte mazurdurlar.
4. Bunlardan mertebe ve irfanı daha yüce olanlar
işi Mevla'larına bırakanlardır. Bunlara göre en iyisi
sevgili Mevla'nın istediğidir. O neyi murad ederse iste-
meye ve sevilmeye layık olan odur3•
ÖLÜMÜ HATlRLAMAK VE HAZl RLANMAK
Hz. Peygamber (s.a.) ölümü unutmamayı, Allah'ın
razı olduğu iş ve davranışlarla ona hazırlanmayı, AI-
lah'ın rahmetinden üınitli olmayı tavsiye etmiş, ızdırab
ne kadar şiddetli olursa olsun ölümün temenni edilme-
sini, hoş görmemiştir :
ı. İbn Ömer, Rasul-i Ekrem'e (s.a.) soruyor:
- İnsanların en akıllı ve olgunu kimdir ?
- Ölümü en çok anan ve ona en çok hazır bulu-
nanlardır. Bunlar dünyanın şerefi ve ahiretin kerame-
tini beraber götürürler. (Taberani'den)
2. Hiçbiriniz başına gelen bir zarar ve felaket sebe-
biyle asla ölümü temenni etmesin ! Eğer buna mecbur
kalırsa şöyle desin ; "Allahım hayat hakkımda hayırlı
olduğu müddetçe beni yaşat ; ölüm hakkımda hayırlı
olunca da beni öldür" 4
3. Cabir (r.a.) Rasulullah (s.a.)'ın vefatından üç
gün önce şöyle dediğini işitmiştir : "Hiçbiriniz Allah
hakkında hüsn-i zan beslemeden ölmesin" (Müslim).
Burada hüsn-i zandan maksat Allah'ın, lütuf ve rahme-
tiyle affedeceği ve ihsanda bulunacağı kanaatini muha-
faza etmektir.
4. Rasul-i Ekrem (s.a.) ölmek üzere olan bir gen-
cin yanına gelmiş ve sormuştu.
-Kendini nasıl buluyorsun ?
- Günahlanından korkuyor. Allah'ın rahmetini
umuyorum.
4 HAYREDDİN KARAMAN

- Bu halde, bu iki duygu hiçbir kulun gönlünde
bir araya gelmez ki, Allah ona umduğunu vermesin ve
korkutuğundan emin kllmasın ! (İbn Mace, Tirmizi)s
ÖLÜMDEN ÖNCE VE SONRAKi
VAZiFELERİMiZ
Islam dini, içtimai dayanışmaya, adalet ve yardım­
Iaşmaya bünyesinde geniş yer vermiş, müslümanları
buna teşvik eylemiştir. Hastaları ziyaret etmek, hayatı­
nı terketmek üzere olan hastalara bazı hizmetlerde bu-
lunmak, vefat hadisesi vukubulunca ölüyü yıkamak,
kefenlemek, namazını kılmak, kabre kadar taşımak,
defnetmek ve dua eylemek de islam'ın müslümanlara
yüklediği içtimai vazifeler arasındadır :
IIASTA ZiYARETi
Aşağıda bazılarının tercümelerini sunacağımız ha-
dislerden dolayı zahiriler, ömürde bir defa hasta ziya-
retinin farz, sorıra da sünnet olduğunu ileri sürmüş­
lerdir6.
1. "Açı doyurun, hastayı ziyaret edin ve köleyi azad
edin." (Buhari)
2. Hz. Peygamber (s.a.) "Müslümanların birbiri
üzerinde hakkı altıdır." buyurdular. "Bunlar nedir ya
Rasullullah l" sualine de şu cevabı verdiler : "Seni da-
vet edince icabet et; öğüt isteyince öğüt ver; aksırıp da
Allah'a hamdedince "yerhamükellah: Allah'ın rahme-
tine mazhar olasın l" de ; hastalanınca ziyaret et ve .
ölünce kabre kadar teşyi eyle !'; (Buhari, Müslim)
Hasta ziyaret edilince Allah'dan şifa, s ılıhat ve afi-
yet dilemek, sabır ve tahammül tavsiye etmek, iyi gör-
düğünü ve iyi olacağını söylemek, hasta ısrar etmedik-
çe yanında çok kalmamak ziyaretin sünnet ve adabı·
cümlesindcndir7•
KIBLEYE ÇEviRMEK, TELKİN
VE YASiN OKUMAK
Tevcih
Halct-i ihtizar denilen durumda ; yani hastada ö-
lüm alametleri görüldüğünde -eğer güçlük yoksa-
onu kıbleye çevirmek sünnettir. Cumhura göre bu
müslümanların yatarken aldıkları vaziyette olacaktır;
yani sağ tarafına ya tırılacak ve yüzü kıbleye gelecektir.
Hz. Fatıma'nın vefatından önce böyle yaptığı rivayet
edilmiştir.
lmam Şaffıi'ye göre ayaklar kıbleye gelecekşekilde
sırtüstü ya tırılacak ve baş biraz kaldırılacaktır8•
Telkin
Memleketimizde telkin deyince anlaşılan definden
sonra kabrio başında malum şekliyle yapılan tclkindir.
Halbuki bizim burada arzetmek istediğimiz ve sünnet
olan telkin, ölmek üzere olan müslümanın yatağı ba-
şında yapılan telkindir. Tamamen koroaya girmemiş,
söyleneni aniayıp tekrar edebilecek olan hastanın ya-
nında münasip birisi, zaman zaman "La ilahe illalah
Muhammed ün Rasulullah" der. İşte bu telkin şu hadis-
lerden dolayı sünnettir :
1. "Ölülcrinize (ölmek üzere bulunan hastalannı­
za) la ilale illallah... söıünü telkin ediniz." (Müslim,
Ebu Davud, Tirmizi)
2. "Kimin son sözü la ilahe illallah ... olursa cennete
girer." (Buhari, Ebu Davud)
Bu telkin yap ılJTken bağırmamak, hastaya "sende
söyle" diye teklif ve ısrar etmemek gereklidir.
Birinci hadiste, geçen "ölüJerinize" tabirini islam
uleması mecaz manasıyla almış ve "ölmek üzere o lan
hastalarınıza" manasını vermişlerdir. Bu anlayışın
mcsncdi ölülerin dirileri duymayacaklarını ifade eden
nasslar ilc Hz. Peygamber ve asMbınm tatbikatıdır.
Çünkü bunlar bahis-mevzı1u telkini, son demlerini ya-
şayan hastalara yapmışlardır. İkinci hadis de bunu des-
teklemektedir.
Kabir başında yapılması adet olan telkini ileride
inccleyeceğiz9•
Yasin Okumak.
Ölmektc olan hasta üzerine "Yasin" suresinin
ok un ması faydalıdır ve Hz. Peygamber (s.a.) tarafından
tavsiye edilmiştir.
Ölü ve kabir üıerine de bu sureyi okumanın ceva-
zı tarıışılmıştır. Şevkani "birbirini takviyeeden rivayet-
ler bunun da ~iz ve faydalı olduğunu ifade etmektedir"
diyor10•
Ma'kıl b. Yesar'ın rivayetine göre Rasul-i Ekrem
(s.a.) şöyle buyurmuştur : "Yasin Kur'an'ın kaibidir,
Allahı ve_ahiret gününü niyetine alarak (maddi men-

5) Gazz§li, ag. esr. a.y.; el-Aziınabadl, ag. esr. C.: III, s; S. Sabık, ag. esr., C.: I, s. 500.
6) lbn Hazm, el-Muhal/1J. (el Müniriyye ıab'ı), C.: IV, s. 172.
7) lbn Kudame, ag. esr. c.: II, s. 334; e§-Şevkani, Neylü'I-Evrtir (Mısır, 1952), C.: IV, s. 17-21 ; S. Siibık, ag. esr. C.: I, s. 498-492.
8) lbnu 'I-Hümı'im, Fethü '1-Kadir (Kahire 1310), C.: I, s. 446; lbn Abidin, Uaddii 'l·Muhıar (el-Meymeniyye, 1307), C.: ı, s. 626; eş-Şcvka ·
ni, ag. esr., C.: IV, s. 21.
9) Bu harf, ei·Cami'u 's-Sahih,K ei·Cenaiz, bab: 121; EbQ Ollv(id, maa-Avtıi 'l-Mabad, C.: III, s. 159 ; lbnu'I-Hümı'iın, ag. esr., C.: I, s. 447 ;
lbn Kudllme, ag. esr., C. : II, s. 335 ; lbn Abidin, ag. esr., C. : I, s. 626 ; C§·Şcvkanf, ag. esr., C. : IV, s. 21 ; Gazzalf, ag. esr. C. : I, s. 450.
10) EbQ DavQd, maa 'I-Avn, C.: m,s. 160; eş-Şcvkllni, ag. esr., C.: IV, s. 24 ; lbn Abidin, ag. esr., C.: ı, s. 6?6; S. Sı'ibık, ag. esr. C.: I, s. 502.
 ÖLÜM, ÖLÜ, DEFİN VE MERASİMLER
faat beklemeden) hiçbir kimse onu okumaz ki bağış­
lanmasın. Onu ölülerinize okuyun (Ebu D~vüd, Ne-
s~i).
ÖLÜM HABERi, TECHİZ VE DEFİN
Ecel gelip çevresindeki din kardeşleri ve yakınlan­
nın tevhid telkinleri ve Y~sin kıraatleri içinde, kıbleye
dönük olarak dünyaya veda eden ölünün gözlerini ka-
pamak, çenesini bağlamak, üzerine boylu boyunca bir
örtü çekmek ve bundan sonraki vazifeleri acele ile ifa
eylemek sünnettir ; bunlar Hz. Peygamber tarafından
tavsiye edilmiş, ilk nesilden beri de tatbik edilegel-
miştir.
Ölüm ilanı
cahiliyye devrinde önemli birisi vefat edince kabi-
lelere bir haberci gönderilir, bu haberci "filan öldü,
Arap mahvoldu" diye bağırır, bunu işitenler de vavey-
la kopararak ağlardı. Hz. Peygamber (s.a.) bunu yasak-
laınış, usulü dairesi nde, sükünet içinde ölüm haberinin
eş, dost ve salih mü'minlere duyurulmasını tasvib bu-
yurmuştur. Bizzat kendileri Habeşistan necaşisinin ve-
fatını, keza Mü te savaşında Zeyd, ca'fer ve İbn Rev~ha
Hazretlerinin şehadetlerini haber vermiştir. Cemaat
camiden çıkarken duyurmak, belediye hoparlörü veya
dellal vasıtasıyla ilan etmek, gazetelerde sade ve kısa
ifadelerle duyurmak da meşn1 olsa gerektir.
işitenlerin Sabırla Allah'a Sığınmaları
Peygamberimiz (s.a.) ölüm ve benzeri bir fel~ket
ile karşılaşan kimselerin sabretmelerini, dua ile Al-
lah'a sığınmalarını tavsiye buyurmuştur :
Bir musibet ve felaketle karşılaşan ve "Biz Allah'a ai-
diz, şüphesiz ona döneceğiz ; Allah'ım musibetin için-
de bana ecirver, kaybettiğimden daha hayırlısını ihsan
buyur" diyen hiçbir kul yoktur ki, Allah ona musibeti
mukabilinde ecir vermesin ve kaybettiğinin yerine da-
ha hayırlısını ihsan buyurmasın (Ahmed b. Hanbel,
Müslim).
Kur'~n-ı Kerim de felakete uğrayınca sabreden ve
"inna lillah" diyerek Allah'a sığınanları methetmiş, on-
ları rahmet ve hidayet ile müjdelemiştir11•
Ölüye Ağlamak
Yakınlarını, sevdiklerini bir anda
kaybeden insan-
ların acı çekınemeleri, bu acının göze hücum eden
yaşlar, ruhlara hakim olan hüzun ve keder ile tezahür
etmemesi mümkün değildir. Bu tabiidir, sevgi ve mer-
11) S. Slibık, ag. esr. C. I, s. 504 ; Ayeı : el-Bakora :.2/156. Aynca bak. Buhlirl, ag. esr. K el-Cenfiiz, bab : 162.
12) Buhliri, K el-Cenfiiz, bab : 152,162 ; ei-Amiramira tab'!, C.: II, s. 80, 95.
13) Buhlirt, ag. esr. a.y. e§-Şevkani, ag. esr. C. :IV, s. 105-16; Ayet: ei-En'am: 6/164.
5
hametin meyvasıdır. İslam bu nevi üzülmeyi ve ağla­
mayı menetmemiş, Hz. Peygamber (s.a.) ve saMbeden
de bu türlü ağıt vaki olmuştur :
Enes b. Malik'in rivayet ettiği ve Hz. Peygamber'in
oğlu İbrahim'in vefatını anlatan bir hadiste, Rasulul-
!ah'ın can vermekte olan çocuğu kucağına aldığı, öpüp
kokladığı, gözlerinden yaş boşandığı, Abdurrahman b.
Avfın "sen de mi ya RaSulullah" demesi üzerine şöyle
buyurduğu rivayet edilmiştir. "Bu rahmettir, merha-
mettir... Gözler ağlar, kalb malızun olur ve biz ancak
rabbirnizin hoşnut olacağını söyleriz; İbrahim senden
ayrıldığımız için gerçekten mahzunuz !" 12•
Ölünün yüzünün açılması ve öpülmesi de caizdir.
Nitekim Hz. Ebu Bekir, Rasullah'ın mübarek naşını
edeb ve muhabbetle öpmÜŞ ve ağlamıştu.
Hz. Peygamber'in "ölü, ailesinin ona ağlaması yü-
zenden azab çeker", buyurduğu rivayet edilmiştir. Yu-
karıda naklettiğimiz ve ağlamanın caiz olduğunu ifade
eden sahih hadisler ile bu sahih hadisi uzlaştırmak için
şu açıklama yapılmıştır :
a) Hz. Aişe'nin açıkladığına göre bu rivayet mürnin
olmayanlar içindir; zaten aza b çeken böyle bir ölü üze-
rine ailesinin ağlaması da bir azab olmaktadır.
b) Ölüye azab veren ağıt, islamın yasakladığı ve İs­
lam'dan önce çok revaçta olan "bağırıp çağırarak, Al-
lah'a karşı yakışıksız sözler söyleyerek, saçını, başını ve
elbisesini yolup yırtarak ağlamaktır (niyaha ). Bilhassa
ölünün böyle bir adeti var idiyse ve ailesine bunu o
aşılaınış ise azab çekmesine vesile olmaktadır. Aksi
takdirde Allah kimseye diğerinin suç ve günahından
dolayı azab etmez13•
Yıkamak ve Kefenlemek
Rasulullah (s.a.) ölülerin yıkanmasım ve kefenlen-
mesini emretmiştir, bu iki işin nasıl yapılacagıru tefer-
ruatlı bir şekilde tarif buyurmuştur. Bu sebeple müc-
tehidler ölünün yıkanması ve kefenlenmesinin farz-ı
kifaye olduğunda ittifak eylemişlerdiL Bu iki vazife ile
ilgili bazı hususları burada zikretmekte fayda vardu :
ı. Savaşta düşmanlar tarafından katledilen şehit­
ler yıkanmaz; kanlı elbiseleriyle defnedilir.
2. Müslüman ölülerin yıkanabilmesi için Ebu Ha-
nife ve Malik'e göre vücutlarının yarıdan fazlasının
mevcut olması gerekir.
Şafii, Ahmed b. Hanbel, İbn Hazm gibi müctehid-
lere göre mevcut uzuv ne olursa olsun yıkanır, kefen-
leniT ve namazı kılınır.
Bu müctehidler sahabe ve tabiundan bazılarının
tatbikatma bakarak mezkür neticeye varmışlardır.
6 HAYREDDiN KARAMAN
3. Kaideolarak erkeği erkek, kadını da kadın yıkar.
Kan ve kocanın birbirini yıkaması mevzuunda ictihad
farkları vardır :
Kadının kocasını yıkamasının caiz olduğu ittifakla
kabul edilmiştir. Hz. Aişe'nin "geçmişi geri getirmek
mümkün olsaydı Hz. Peygamber'i ancak zevceleri yı­
kardı" dediği rivayet edilmiştir.
Kocanın karısını yıkamasını hanefiler caiz görmez-
ler. Karı vefat edince kocanın iddeti olmadığı için ev-
liliğin sona erdiğini, karısının yabancı olduğunu ve
koca tarafından yı kanamayacağını ileri sürerler.
Müctehidlerin çoğu (cumhur) kocanın da ölmÜŞ
karısını yıkayabileceği hükmünü benimsemişlerdir.
Cumhur'un delili Hz. Ali'nin Hz. Fatıma'yı yıkamış ol-
ması ve Hz. Peygamber'in Aişe'ye "Benden önce ölür-
sen seni ben yıkar ve kefenlerim" buyurmas ı dır •
4 Ölüyü kcfenlemek farz-i kifayedir. Kefen erkek
için üç, kadın için baş örtüsü ve etek ilavesiyle beş par-
çadır. Bez ne çok pahalı ne de çok adi olacaktır. Beyaz
olmasışart değildir. Yoklukhalinde ne kadarbulunur-
sa o kullanılır.
Uhud günü Mus'ab b. Umeyr (r.a.) katledilmişti.
Kefenlemek için eski bir hırkadan başkasını bulamadı­
lar ; onu da başına örtseler ayakları, ayaklarına örtse-
ler başı açıkta kalıyordu. Durumu Hz. Peygamber'e
arzettiler. "Baş tarafını örtün, ayaklarını da otla kapa-
tın" buyurdu 15•
S. Gusül ve d efi n masrafı gibikefende ölünün ma-
lından yapılır. Ölünün bir şeyi yoksa sağlığında nafa-
kası üzerine düşen yakını, masrafı öder. Böyle birisi
yoksa, beytü'l-maldan ödenir. Beytü'l-malda da birşey
yoksa diğer müslümanlar techiz masrafı ile mükellef-
tirler.
6. Kefeni önceden hazırlamak caizdir. Rasulul-
lah 'ın hayatında bunu yapanlar olmuş ve tasvib edil-
mişlerdir16.
7. Yıkanırken yere dökülen su, hasıl olan çamur,
su ısıtırken kullanılan yakacak artıklarıyla alakah hiç-
bir sünnet yoktur.
Borçlarını Ödemek
Ölürrün borcu varsa ödenıneden Rasulullah nama-
zını kılmazdı ve şöyle buyururdu : "Mü'minin ruhu
(nefsi) ödenineeye kadar borcuna takılıp kalmaktadır"
(Tirmizi, Ahmed, İbn Mace).
Ölürrün borcu, varsa malından ödenir. Malı yoksa
bazı müctehidlere göre beytü'l-maldan (devlet hazine-
14) Şevkanr, ag. esr. C.: IV, s. 27-36; S. Sabık, ag. esr. C: 1, s. 517; tbn Kudame, ag. esr. C.: ll, s. 339vd.
lS) Buhflri, K. el-Ccnafı, bab: 145; C: ll, s. 77.
16) Aynı eser (a. esr), C: ll, s. 78; bab: 148.
17) el-Ahz'§b : 3/6.
18) lbn Kudame, ag. esr. C : ll, s. 337; Şevkanf, ag. esr. C: IV, s. 25-26.
19) lbnu'l-kayyim, Zbdu 'l-melid (Mısır, 1950), C: 1, s. 141.
sinden ödenir). Hı.. Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuş­
tur : "Hiçbir mü'min yoktur ki ben ona dünya va ahi-
rette kendinden daha yakın olmayayım. -İstersen
"Peygamber mü'minlere kendilerinden daha yakındır"
ayetini oku17• Hangi mü'min ölür de mal bırakırsa bu
varisierine aittir. Her kim de borçveya bakılaca çoluk-
çocuk bırakırsa bana gelsin; ben onun yakınıyım, veli-
siyim (Buhari).
Ödemek niyetinde olduğu halde imkansızlıklar yü-
zünden borcunu ödeyemeden ölen kimsenin borcunu,
Allah'ın ödeyeceğini ifade eden sahih hadisler mevcut-
tur.
Netice olarak ölünün borçlarını bir an önce (na-
mazdan önce) ödemek sünnettir 18.
14
Namaz
Bütün mezhebierin ittifak ettikleri bir nokta da
müslümanların, ölüleri üzerine "cenaze namazı" kıl­
malannın farz-ı kifaye olduğudur. Bu hükmün mes-
nedlerinden birini nakledelim :
Ebu Hüreyre rivayet ediyor: Hz. Peygamber (s.a.)
borçlu) bir müslümanın cenazesi getirilince borcu için
birşey bıraktı mı diye sorar, eğer yeteri kadar bıraktığı
söylenirse namazını bizzat kıldınr, yoksa müslümanla-
ra "kardeşinizin namazını ktlın" buyururdu (Buhari,
Müslim).
İbnü'I-Kayyim borcu ödenemeyen ölünün namazı­
nı niçin bizzat Rasulullah'ın kıldırmadığını şöyle açık­
lıyor:
Rasulullah'ın bir kimse üzerine namaz kılmas ı , gereği­
ni hasıl eden, istediğini alan birşefaat mahiyetindedir ;
halbuki borçlu borcuna karşı rehin vaziyetindedir19
(Kul borcu şefaatle düşmez).
Fetihler sonu beytü'l-mal zenginleşince bu gibile-
rin borcunu Hz. Peygamber oradan ödemiş ve namaz-
larını kılmıştır.
Şarıları
Bu da bir namaz olduğu için taharet, kıbleye yönel-
mek, avret yerlerini örtrnek gibi şartlar cenaze nama-
zında da aran ır. Bu namaıJn farkı vakit şartında ortaya
çıkar. Hanefi ve Şafiilere göre "namaz kılmak memnu
ve rnekruh olan vakitler" de dahil olmak üzere cenaze
ne zaman hazır olursa namazı kılınır.
Bazı müctchidler güneş doğarken, zeval vakti ve
batarken kılmak rnekruhtur demişlerdir.
 ÖLÜM, ÖLÜ, DEFlN VE MERASİMLER
El Ka/ılırmak ve Tekbirler
Hadisler ve tatbikaun desteklediği görüşe göre el
yalnız ilk tekbirde kaldırılır20• İkinci tekbirden sonra
salavat, üçüncü tekbirden sonra özel dua veya kunut
duası okunur, son bir tekbir alınarak selam verilir.
Fatiha Okumak
Şafii ve Ahmed b. Hanbel bu mevzudaki hadisiere
dayanarak cenaze. namazında ilk tekbirden sonra fati-
ha okunınası gerekir demişlerdir.
Ebu Hanife, Sevri gibi müctehidlere göre ise bu na-
maz Allah'a övgü, Rasfilü'ne salav~t ve ölüye duadan
ibarettir, fatiha okumak gerekmez, ancak dua niyetiyle
okunabilir.
Hadisler birinci görüşü desteklemektedir21•
Namazı Kılınanlar ve Kılınmayanlar
Erkek kadın müslümanların, canlı doğup ölmüş
çocukların namazı kılınır. Şehid üzerine çeşitli gö-
rüşler vardır; Hanetilere göre namaz kılınır. Canlı ola-
rak doğup ölen çocuklar yıkanır ve namazlan kılınır.
ldama mahkum olaniann namazı kılınır. İslam mücte-
hitlerinin cumhuruna göre müslüman olduğu bilinen
hain, asi, şaki her nevi ölünün namazı kıtınırı.
Hanefi fukahası şunları istisna etmiş ve namazla-
rının kılınmayacağını ifade etmişlerdir :
l. Devlete başkaldırıp savaşırken ölen asiler
(buğllt),
2. Haksız olduğu halde kabileellik gayretiyle kav-
gaya karışıp ölenler,
3. Yol kesip, şehir basıp soygunculuk yapan eşkiya,
4. Ana veya babasından birini öldürenler.
İlk üçü kavga ve savaşta iken ölürse, sonuncusu da
kısasen öldürülürse namazlan kılınmaı?.
Cami İçinde Namaz
İmam Ebu Hanife ve Malik'e göre cami içinde ce-
naze namazı kılmak mekruhtur. Bu hükmün delili
"Mescidde cenaze üzerine namaz kılan kimseye birşey
yoktur" - bir başka rivayette "namazı yoktur"- hadi-
sidir.
İbn Abidin meseleyi bütün ihtimalleriyle ele ala-
rak mezkur hükmü şöyle açıklaınışor : Cenaze mes-
20) ŞevicA nt, ag. esr. C: IV, s. 67.
21) e§·ŞevkAni, ag. esr. C : IV, s. 66 ; lbn Haım, el-MuMllli, C: IV, s. 129 ; el-Ayni, Umdetü'l·Qôrf (lst. tab'ı), C : IV, s. 154 ; S. Sabık, Fı-
khu 's·Sünne, C : I, s. 523.
22) lbn Hazm, ag. esr. C: V, s. 169 ; S. S:ibık, ag. esr. C: I, s. 532.
23) İbn Abidin, ag. esr. C: I, s. 641 vd.
24) A. ser. C : I, s. 652.
25) S. Sabık, Fıkhu 's-Sünne, C: I, s. 535. lbn Hazm'a göre mescidde kılmak daha evladır, e/-Muhallli, C: V, s. 162-164; C§~evkant, ag. esr.
C : IV, s. 44 vd.
26) Buhart, K el-Cenliiz, bab: 124; C : ll, s. 71 ; lbn Kudame, el·Mugnt, C: ll, s. 382; lbnu'l-Kayyim, Zlldu'l-Melid, C: I, s. 145 ; C§·Şevka­
nt, Neylü '1-evtlir, C : IV, s. 52 ; S. Sa b ık, a. esr., C: I, s. 534 ; lbn Abidin, ag. esr., C : I, s. 640.
7
cidde cemaat dışarda veya cemaat mescidde cenaze
dışarda, yahut, her ikisi de mescidde, yahut da cenaze
içerde veya dışarda olup cemaatin bir kısmı mescidde
bir kısmı dışarda olsa da namaz rnekruhtur; çünkü ha-
dis bunların hepsine şamildir24 •
Ahmed b. Hanbel, Şafii, İbn Hazm, İbnü'l-Kayyim
gibi müctehidlere göre cami içinde cenaze namazı kıl­
mak rnekruh değildir. Çunkü Rasulullah (sa.a.) Süheyl
b. Beyda'nın namazım mescidde kılmış, sahabe de Ebu
Bekir ve Ömer'in (r.a.) namazlarını mescidde eda ey-
Iemişlerdir. Bu tatbikata aykırı olarak rivayet edilen
yukardaki hadis Ahmed b. Hanbel'e göre ıayiftır. Di-
ğer bazı alimiere göre de sahih rivayette "mescidde na-
maz kılana bir şey yoktur" ifadesi vardır ki bu cevaz
ifade eder.
lbnü'l-Kayyim meseleye şöyle bir çözüm getirmiş­
tir. Hz. Peygamber'in devamlı sünneti cenaze namazı­
nı mescid dışında kılmakur. Mazeret bulunduğunda
bazen mescidde de kılmıştır. Bu caiz olmakla beraber
efdal olanı mescid dışında kılmaktı?.
Gıyabi Namaz
Habeşistan N~şisi Ashame vefat edince ResUl-i
Ekrem (s.a.) ashabını toplayıp saf saf eyledi ve nama-
zını gıyabi olarak kıldılar.
Ş~fii, Ahmed b. Hanbel, İbn Hazm, Şevkani gibi
müctehidler bu hadis-işerife dayanarak, uzak veya ya-
kın başka bir yerde bulunan cenaze üzerine namaz kıl­
manın caiz olduğu hükmünü benimsemişlerdir. Buna
göre kıbleye dönülür, safbağtanır ve hazır cenazeye kı­
lındığı gibi namaz kılınır.
Ebü Hanife ve Malik yukarda geçen vak'anın Hz.
Pcygamber'a ait ve ona mahsus bulunduğuna kani ola-
rak gıyabi namazı caiz görmemişlerdir.
tbn Teymiyye'ye göre bulunduğu yerde namazı kı­
lınmamış ise gıyaben kılınır. Hadisler birinci içtihadı
desteklemektedir26•
Kab ir Üzerine Namaz
Ş~fii ve Ahmed b. Hanbel bu mevzuda riayet edi-
len sahih hadisiere dayanark definden sonra kabirdeki
cenaze üzerine namaz !almanın caiz olduğunu ileri sür-
müşlerdir. İbn Hanbel bunu azami bir ay ile kayıtlam ış,
8 HAYREDDIN KARAMAN
daha sonra kılınmaz demiştir. Daha önce kılınmamış
olması bu ·hükme tesir etmemektedir.
Hanefilere göre ya daha önce namazı kılınmamış
olmak ya da salahiyetsiz birisinin kıldırmış olması gibi
mazeret bulunroadıkça defnedilmiş cenaze üzerine na-
maz kılınmaz. Ayrıca çürümemiş olduğuna kanaat ge-
tirmek de şarttır27 •
Tezkiye, Şihidlik ve Ölünün Ardından Konuşmak
Bizdeki adete göre cenaze namazı kılınınca imam
"ey cemaat bu kişiyi nasıl bilirdiniz ?" diye sorar ; ce-
maat de "iyi bilirdik, Allah rahmet eylesin !"derler.
Büyük şehirlerde rastaladığımız bir adet daha var:
Namazdan sonra imam cenazenin başında nutuk ve-
riyor, onun iyiliklerinden bahsediyor, dua edip cemaa-
tin tezkiyesini alıyor.
Sahih hadisiere göre :
ı. Bir ölü hakkında kesin olarak "cennetliktir, kur-
tulmuştur" demek caiz değildir.
2. Müslümanlar içinde iyi intiba bırakmış, iyiliği
söyelenen ölüler buaktıklan bu intiba ve haklarında
yapılan iyi şahidlik sebebiyle af ve rabmete nail olur-
lar, kötü intiba buakan, kötülüğü söylenen ölüler de
cezayı hak ederler. Buradaki şahidlik, tanımadan, bil-
meden, kafadan a tarak "iyi idi" diyenierin şahidliği de-
ğil, iyi bilip, iyi diyenierin doğru şahidliğidir.
3. Yaptıkları kötülük yüzünden ölülerin arkasın­
dan kötü söz söylemek ve sövüp saymak caiz değildir.
Ancakulema-i tsıam Ki tab ve Sünet'in um uroatını gö-
zönüne alarak şöyle demişlerdir : AhlAksızlık, fısk ve
bid'atı açık olan kimselerin kötülüklerini söylemek-
eğer bunda bir fayda varsa- caizdir. Müslümanlan
uyarmak, yolundan yürümelerini önlemek, halinden
ibret almalarını temin et mek niyetiyle bazı ölülerin kö-
tülüklerini anmak faydalı ve caizdir28•
Ölü başında nutuk çekmek hem cahiliyye fidetidir,
hem de ölünün techiz ve defninde aceledavranma sün-
netine aykırıdu29.
Müslamanlann bilmedikleri kişiler için yalanyere
iyi veya kötü diye şahidlik etmeleri caiz değildif!O. "Al-
lah rahmet eylesin !" denilir; bu bir duadrr, şahidlik
değildir. lyi bildiğimize iyi demek sünnettir, faydalıdrr.
Kötü bildiğimiz keşi hakkında susmak evıa, fayda var
ise durumunu anlatmak caiz, bazen vazifedir.
27) lbnu'l-Kayyim, ag. ser. C: ı, s. 443; eş-Şev~nf, ag. esr. C : IV, s. 52 ; lbn Abidin, ag. esr., C: I, s. 651 ; lbn Kud§me, ag. esr. C: ll, s. 381.
28) İlgili hadisleri BuMrf rivayet etmi§tir. K. el-Cenaiı, bab: 123,205, 217; C : ı, s. 71, 100,108.
29) Buh§ri,K el-Cen/Uz, bab: 171; Şev~ni, ag. esr. C. IV, s. 24 ; Tahir Olgun, Müslümanlıkta lblldet Tarihi (Ank. 1946), s. 119.
30) lbnu'l·Hac, el-Medhal, (Mısır, 1960), C: III, s. 259; Şeyh Ali Mahfuı, el·lbd/J'fl mad/Jrri'/.Jbtidô' (4. baskı), s. 210).
31) Buhllrf, ag. esr. C: II, s. 70, 89, 90.
32) el-Mugnt, C : ll, s. 353 vd.
33) A. esr. s. 354 vd.
34) Şeyh Ali Mahfuz, ag. esr. s. 212 vd.; lbn Kud§me ag. esr. C: ll, s. 355. Şıtfiflere göre oturmak mekruh degildir.
35) ı!§·Şevkllnf, ag. esr. C : IVo, s. 81 vd.
MusaliMan Kabre
Cenaze namazı kılındıktan sonra onu kabre kadar
taşımak vazifesi vardır. Bir de taşımaya iştirak etme-
yenlerin cenazeyi görünce ayağa kalkıp kalkmamaları
mevzuu münakaşa edilmiştir. Önce hadisleri görelim :
ı. Daha önce tercemesini verdiğimiz bir hadiste
mÜSlümanların birbiri üzerindeki haklarından birinin
de cenazeyi taşımak ve defnetmek (ittiba) olduğunu
görmüştü k.
2. Ebfi Hureyre'nin rivayet ettiğine göre Restl l-i
Ekrem şöyle buyurmuştur : "Namaz kıhnıncaya kadar
cenazenin yanında bulunana bir kırat ; defnedilineeye
kadar hazır bulunana iki kırat ecir vardır". İki kırat ne-
dir ? diye sorulunca "iki büyük dağ gibidir" buyurdu-
lar31.
İbn Kudame cenazeye iştirak ve ittiba'nın üç dere-
cesi olduğunu, bunların birincisini yapanın da vazifesi-
ni yapmış bulunacağını, ancak üçüncüsüne kadar de-
vamın daha ecirli olduğunu hadisiere istinaden tesbit
eylemiştir. Buna göre :
Birincisi : Namaz kılıp ayrılmaktu.
İkincisi : Defnedilineeye kadar hizmetlere katıl­
maktır.
Üçüncüsü : Definden sonra da kabrin başında bir
müddet bekleyip dua ve istiğfar ile meşgul olmaktır32.
Cenazeyi kabre götürenierin ölümü, ahireti ve Al-
lah'! düşünmeleri, sükuneti muhafaza etmeleri, dünye-
vi meseleleri konuşmamaları, gülmemeleri de vazi-
fenin Mabı cümlesindendir33.
Cenazenin dört tarafından 40 adım taşımak men-
duptur (sevaph, iyi bir davranış tu).
Bu esnada bağırıp çağırmak, sesli olarak tekbir ge-
tirmek ve zikir yapmak, çalgı ve çelenk bid'attır, mene-
dil miştir. Cenaze kabre indirilinceye kadar -bazı
müctehidlere göre omuzlardan yere indirilinceye ka-
dar- oturmak mekruhtu~.
Cenazeyi görünce ayağa kalkma meselesine ge-
lince:
Sahih hadisiere göreNebiyy-i Ekrem (s.a.)'in ce-
naze görünce ayağa kalktığı, etrafındakilere de kalkın
dediği rivayet edilmiş; hatta bir defasında "bu Yahudi
ölÜSüdür" demişler ; "0 da bir şahıs (veya hayat) değil
midir?" cevabını vermişti~5 •
Gene sahih hadislerde Peygamber Efendimizin
kalkmayı terkettiği rivayet edilmiştir.
 ÖLÜM, ÖLÜ, DEFİN VE MERASİMLER
Bu karışılıldı rivayetleri değerlendiren müctehid-
lerden bir kısmı "kalkmak önce mendup iken sonra
neshedilmiştir, cenazeye kalkılmaz" demişlerdir. Ebu
Hanife böyle diyenler arasındadır.
Bazıları kalkmak veya kalkmamak serbesttir de-
miş, bazıları da kalkmak daha iyidir, Hz. Peygamber'in
oturması sadece bunun caiz olduğunu bildirmek için-
dir hükmünü benimsemişlerdir.
Nevevi, İbn Hazm, Ebı1 İshak eş-Şirazi, kalkmayı
tercih edenler arasındadır.
Kalkmanın meşrO olduğunu, fakat zaruri olma-
dığını söylemek mümkündür36•
İhtiyaç olunca cenazeyi vasıta ile taşımak tecviz
edilmişttr 7 •
Derın
Derince ve ölüye uygun boyda açılan kabre cena-
zeyi gömmek farz-ı kifayedir. Derinlik cesedin korun-
ması ve çevreyi rahatsız etmemesi amacına uygun ola-
caktır.
Cenazeyi taş ıyanlar gibi kabre indirenlerin de :
"Bismillllhi ve ala milleti-Resulillah" demeleri müste-
habdır.
Curnhura göre gündÜZ gibi gece de defin caizdir.
Hz. Peygamber'in gece defnettiği vaki olmuş, ayrıca
Hz. Fatıma, Ebil Bekir, Osman, Aişe, İbn Mes'ud gibi
sahabiler gece defnedilmişlerd~.
Ka bir
Ka birin dış şekli üzerinde titizlikle durulmuş, bu-
nunla alakalı yasaklar konmuştur. Buhari'deki bir ri-
vayetten anlaşıldığına göre bunun tek sebebi tevhidi
(yalnız AJlah'a ibadet esasını) korumaktır. Hz. Aişe
Rasillullah'ın (s.a.) son hastalığında şöyle buyurduğu­
nu rivayet etmiştir : Allah, peygamberlerinin kabirini
mabed haline getiren yahudi ve hıristiyanlara ıanet et-
sin ! Hz. Aişe devamla diyor ki, "Eğer bundan korkul-
masaydı Hz. Peygamber'in kabri dışardan belli olacak
şekilde yapılacaktı"39 •
İslam müctehidleri ve Cukahası kabirierin kireç ve
benzeri ile yapılmasının, kendi toprağına toprak ilave
edilerek yükseltilmesinin, üzerine kubbeli bina yapıl­
masının, taşına övücü veya kaderden şikayet edici söz-
36) fbnu'I-Kuyyim, ag. esr., C: I, s. 145 ; Şevk§nf, ag. esr. C: IV, s. 82 vd; fbo Kud§me, ag. esr. C : II, s. 357 ; S. S§bık, ag. esr. C : ı, s. 540 ;
Ayni ag. esr. C : IV, s. 118.
37) R. Rıza ; el-Fetlivb, C : II, s. 556.
38) Buharf, K el-Qnliiz, bab: 125,189 ; C : ll, s. 72 ; lbn Hazm ag, esr, C:V, s. 114, 144 ; lbn Kud§me, ag. esr. C: ll, s. 314, S. S§bık, ag. esr.
s. 543.
39) Buh§rf, K el-Cenliiz, bab: 216.
40) Bu büktimleri delil ve münakaşalanyla beraber şu eserlerde görmek mümkündür : Bu harf, ag. esr, bab : 181 ; lbn Kud§me, ag. esr. C :
Il, s. 376-379 ; lbnu' I-Kayyim, ag. esr. C : I, s. 146 ; Ibn Hazm, ag. ser. C: V, s. 133 ; Şcvk§ni, ag. esr. C: IV, s. 84-95 ; lbn Abidi n, ŞiftJu 'l-alfl... (!st.
1325), s. 174 ; Raddü'l-Muhtlir, C: I, s. 660; Şeyh Ali Mah[uz, ag. esr. s. 186; Ayni ag. esr. C: IV, s. 149,168.
41) Ebll Di!vlld,maa-Avni'I-Ma'bad, C: lll, s. 209.
9
ler yazılmasının memnO olduğunda ittifak etmiş, çoğu
bunların haram olduğu neticesine varmışlardır. Bütün
bunları nehyeden sahih hadisler mevcuttur.
Buna mukabil kabrin yerden bir-iki karış yüksel-
mesi, şeklinin deve hörgücü gibi olması, kerpiçle yapıl­
ması tecviz edilmiştir. İmam şafii ise kabrin üstünün
kemer li değil, düz olmasını tercih eylemiştir40.
Bu konuda iki bakımdan titizlik gösterilmiştir :
Tevhidi Korumak Balamından
Umumi kültürü ve dini bilgisi zayıfkişilerin aklını
çeler, ma'bedle mezarı birbirine karıştırmala rına, me-
zarda yatanın fevka'l-beşer bir varlık olduğuna inan-
malarına sebep olur korkusuyla kabirierin mescid gibi
yapılması ve mcscid haline getirilmesi şiddetle yasak
edilmiş, kireç, mermer, taş ve benzeri ile yapılması da
aynı sebeple hoş görülmemiştir.
İsrlif Balamından
ısıarn birçok ayet ve hadiste israfı yasaklamıştır.ls­
raf malın lüzumsuz yere, ölçüsÜZ harcan ması, sarfedil-
mesi demektir. Aç, çıplak, ilaçsız, tahsilsiz, eşsiz, işs iz,
muhtaç müslümanlara yardım etmek varken binlerce
lira sarfedilerek heybetli, süslü ve masraflı kabirierin
bina edilmesi israr hududu içine girmektedir.
Müslümanlar kabirierini yaptınrken bu iki ciheti
gözönüne a lmalı, ifrat ve tefritten sakınmahdır. Uygu-
lamada sınırların dışına çıkılınası ya başka kültürlerin
etkisi, yahut da sakıncası bulunmadığı kanı'iati ile ol-
muştur.
Delinden sonra Dua Etmek ve Kur'An Okumak
Hz. Peygamber (s.a.) definden sonra kabrin başın­
da bir müddet durur ve etrafındakilere şöyle derdi :
"Kardeşiniz için Allah'dan mağfiret dileyin ve sorguyu
şaşırmadan cevaplandumasını isteyin ; çünkü o şu an-
da sorguya çekilmektedir"41 •
Bu hadis-i şerife ve sahabe tatbikatını gösteren ri-
vayetlere göre cenazeyi defnettikten sonra bir müddet
oradan ayrılmayıp dua ve istiğfar ile meşgul olmak sün-
nettir.
Kabir başında Yasin ileel-Bakara suresinin başını
ve sonunu okumanın faydasını ifade eden hadis ve eser-
10 HAYREDD İN KARAMAN
ler vardır. Bunun üzerine fukaM ihtilat etm iş, Imam
şafii ve İmam Muhammed müstehab olduğunu söyle-
mişlerdir. Malikilerdin Kadı Iy~z ve Kar~fi de bu gö-
rüşü benimsemişlerdir. Ahmed b. Hanbel önceleri
menederken sonra bundan vazgeçmiş ve "okumakta
beis yoktur", demiştir. İmam Ebu Hanife ve Malik'c
görekabir başında Kur'an okumak mekruhtur, çünkü
- bu imarnlara göre- okuoacağına dair sahih hadis
yoktur42•
Ölüye faydası olan okuma hasbi, karşılıksı z, Allah
nzası için ed~ edilen okumad ır. Para mukabilinde Kur-
an okumanın hükmünü ilerde ele alacağız.
Yas ve Ta'ziye
Yas
C1hiliyye devrinde kocası ölen kadın bir yıl mağa­
ramsı bir kulübeye kapatılır, kimseyle temas etmez, yı­
kanmaz, saçlarını taramaz, tırnaklarını kcsmezdi. Ö -
lüye böyle yas tutmayı Hz. Peygamber menetmiş, sa-
dece ölenin hAtırasına hürmcten yakın akraba için üç
gün, koca için dört ay on gün bir nevi yas tutmayı meşru.
kılmıştır. Bunlardan birincisi kocanın izinine bağlı ola-
rak caiz, ikincisi de gereklidir.
Yas esn~sında kadın süslenmeyi, makyajı, saç yap-
ıırınayı renkli ve yeni elbiseler giymeyi, csans sürün-
ıneyi terkeder43•
Ta'ziye
Yakınını kaybeden ailenin ferdierini ta'ziye etmek
müsteMbdır. Hz. Peygamber ta'ziyede bulunmuş ve
buna teşvik eylemiştir.
Ta'ziye memleketinıizde "başın sağolsun, Allah ge-
ride kalanlara ömür versin !" gibi sözlerle ifade edil-
mektedir. Kelimenin lugat m~nası, "sabrettirmek,
sabra teşvik etmek"dir. Yashya sabretmesini, Allah'ın
sabrına karşı ecir vereceğin i, hepimizin Allah'a ait ol-
duğumuzu ve tekrar ona döneceğimizi söylemekle bu
vazife yerine getirilmiş o lur .
Aynı yerde bulunanlar için ta'ziye müddeti üç gün-
dür. üç günden sonra ta'ziye yapılmaz; çünkü bu acı­
nın tazelenmesine sebep olur.
Başka yerde bulananlar üç gün tahdidine tabi
değildir44 •
42) lbn Kud~me, ag. esr. C: s. 422 ; Gazz~lf,ihyfi, C: I, s. 476 ; eş-Şevk§ni, ag. esr. C: rv, s. 68, 96 vd. S. S~bık, ag. esr. C: I, s. 546, 559.
43) Buhan, K. ei-Cenaiz, bab: ıso; C: II, s. 76 ; S. S. Sabık, ag. esr C: ı, s. 507 ; eş-Şevkanf, ag. esr. C: VI, s. 309-316; İbn Rü~d, Bidbye-
tü'l-Müctehid. .. (İst. 1333) C: II, s. 101-103.
44) Şevkanr, Neylü'l-evıfir, C: IV, s. ısı ; lbn Kudamc, ag. esr. C: II, s. 405 ; S. sabık, ag. esr. s. 562.
45) Ebfi Davad ,maa-Avni'l-Ma'bad, C: III, s. 164.
46) lbn Kud§me, el-Muğnf, C: II, s. 410; lbn Abidin, ŞifOu'l·alil (Mecmaatü'r-ResOil), C:!, s. 182; Raddü'l-Muhıôr, C: I, s. 663; S. Sa bı k,
ag. esr. S08 ; S. Şeyh Mahfuz, ag. esr. 508; S. Şeyh Mahfuz, ag. esr. s. 218.
47) İbn Abidin, ag. esr. s. 192-1948. Aynca bak. H. Karaman, Mukayeseli islOm Hukuku , C. I, s. 3777 vd.
Ölünün Ailesine Ziyafet
Hz. Ca'fer (r.a.) şehid olunca Rasülullah (s.a.) ya-
kınlarına : "Ca'fer ailesine yemek yapın ; çünkü onla-
rın başına -yeme içmeye bakamayacakları- büyük
bir felaket geldi", demiştir. ~5 •
Akraba ve komşuların, ölüm fel~keti geçiren aileye
bir günlük yemek hazırlayıp gölürmesi müstehabdır.
Fakat ölünün kendi ailesininyemek hazırlayıp baş­
kalarına ikram etmeleri hem cahiliye devri adetlerin-
den olduğu, hem de zamansız bir külfet teşkil ettiği için
İslam bilginlerince rnekruh sayılmış, bazıları haram ol-
duğunu söylemişlerdir46•
Vasiyetlerin İfası
İslam ölüme bağlı bir tasarruf olan vasiyete önem
vermiş, hem müslümanlan ona teşvik etmiş, hem de
geride kalani ara, meşru vasiyetterin yerine getirilmesi-
ni ernretmiştir.
Fıkıh kitaplarımııda başlı başına bir bölüm teşkil
eden bu bahsi burada detaylarıyla vermemiz mümkün
değildir. Birkaç önemli ka ide zikretmek gerekirse şun­
lar olabilir :
ı. V~rise vasiyet yoktur. Mirasçı olan bir kimseye,
ayrıca vasiyet yoluyla terikeden birşey bırakılamaz.
2. Vasiyet terikenin üçte birini aşmıyorsa yerine
getirilmesi gereklidir. Üçte biri geçiyorsa fazlasını ifa
eylemek v~risler için mecburi değildir, isterlerse teber-
n1 yoluyla yapabilirler.
3. Üzerinde kimsenin bilmediği kul hakkı olanlar
ile lfa edemediği ilahi haklar bulunan mükelleflerin va-
siyet eterneleri farzdır ; etmezlerse mes'ül olurlar47 •
ÖLÜLERE FAYDALI OLAN iŞLER
VE DAVRANIŞLAR
Bundan önceki babisierde farz, vacib, müstehab,
sünnet olarak, ölen din kardeşlerine karşı vazifeleri ar-
zettik. Şüphesiz bunların da ölüye ve onlann yakınla­
rına maddi, m~nevi faydaları vardır. Burada z.rzetmek
istediğimiz husus, vefatın vukubulduğu güne mahsus
olmadan, yapılacak ne gibi işlerin ölülere faydalı ola-
cağı, Allah'ın onlara af, rahmet ve ikram ile mu~mele
huyurmasına vcsile teşkil edeceğidir. Bu cümleden ola-
rak kab ir ziyareti, tevessül, çeşitli iMdetler ve hayırlar
üzerine duracağız.
 ÖLÜM, ÖLÜ, DEFİN VE MERASİMLER
KABIR ZiYARETi
Hükmü
Hz. Peygamber (s.a.) önceleri kabir ziyaretini ya-
saklamıştı. Bunun sebebi cahiliyye devrinden yeni çı­
kan müs lümanların kabir ziyareti sebebiyle birtakım
batıl inanç ve adetleri hatırlamalarını, hataya düşme­
lerini önlemekti. İslA m kafa ve gönüllere yerleşince ka-
bir ziyare tine izin verdi ve bunu "Ahireti hatırlama"
hikmetine bağladı. "Sizi kabirieri ziyaretten menet-
miştim ; artık şimdi onları ziyaret ediniz, çünkü bu size
Ahireti hatırlatır (Müslim, Ebu DAvud, N esAi...).
Bu emir dışında bizzat RasülullAh'ın annesinin ka-
brini ziyaret ettiğine, Hz. FAtıma'nın ve Hz. Aişe'nin
kab ir ziyaretlerine dair rivAyetler vardır48•
Kadınların kabir ziyaretlerinin cevAzı - meneden
rivAyetler sebebiyle- ihtilaf mevzuu olmuş tur. Gayr-i
meşru davranışlarda bu lunmadıkları takdirde onlar
için de caiz olduğu cumhürun görüşüdür.
Kab ir ziyare tinden üç fayda hasıl olabilir :
ı. Ziyaret eden ö lümü ve Ahireti hatırlar.
2. Salih kişilerin kabirierini ziyaret ruhları yücel-
tir, yüce duygula rı besler, duaların kabulüne vcsile
olur.
3. Ziyaret zaman zaman bundan haberdar o lan
ölülerin yalnızl ığını giderdiği gibi ziyaret vesile.-;iyle
edilen dualar ve o kunan Ayetle rden faydalanmalarını
sağlar.
- Bazı müctehjplere göre ziyaretin tek faydası ibret
ve hatıriamadan ibarettir.
Ada bı
Ziyaretçi, ölünün yüzüne doğru döner, selam ve-
rir, dua eder. Ziyaret esnasında sükunet içerisinde ağ­
lamakta bir mahzur yoktur. Hz. Aişe'nin "ne diyeyim?"
sorusu üzerine RasOI-i Ekrem: "Müslümanlar, ey iman
ehli ! EsselAmü alcyküm ! Allah evvel giden ve geride
kalanianınıza rahmet eylesin ! Allah isterse biz de ara-
nıza katılacağız" de buyurmuştur.
Ziyaret esnasında kabri öpmek, yüzünü gözünü
sürmek, etrafını tavaf etmek bid'attır, memn0dur49•
TEVESSÜL
Kabir ziyaretinden maksad ve faydanın ne olduğu­
na yukarıda temas etrniştik. Bunlardan biri de "ruhları
48) Buhari, K. el-Cenliiz, bab : 151 ; Şevkini, Ney/, C: IV, s. 117-120; Ebfi D§vüd, maa'l-Avn, C : III, s. 212.
49) Ka bir ziyareti mevzuunda bak. Gazz§li, ihy/1, C : I, s. 473; lbn Kudllme, el-Muğnf, C : ll, s. 422 ; Şevkani,Neylü'l·evtar. C. IV, s. 117-120 ;
Şeyh Ali Mahfuz, el-lbd/1' s. 192 ; S. Sllbık, ag. esr. C: I, s. 566; lbnu'I-Kayyim, ZO.du'l-Melid, C : I, s. 146.
50) İbn Teymiyyc, Külliyliı, (Riyctd tab'ı) et-Tevessül ve'l-vesile, C: I, s. 142; 368; el-CenAiz, C : XXN, s. 384 vd.; ez-Ziylirlit, C : XXVII, s.
511 vd. ; lbnu'I-Kayyim , Zlidu'l-Melld, C: I, s. 146; Ebu Zchrll, lbn Teymiyye, (Ka hi re 1958), s. 320-325; M.Z. el-Kevseri, Muhiqqu't-takawul
(Kahire, 1369), s. 9 vd.; Şeyh Ali Mahfuz, el-/bdô, s. 196-20.
51) EM DavOd, K ei-Vasfiyli, bab: 3 ; Tirmizi, K. el-Vasilyil bab : 7.
ll
yüceltmesi, yüce duyguları beslemesi, yapılan duaların
kabulüne vesile olması" idi. "Tevessül" devesileve va-
sıta kılmak demektir. Kabirde yataru aracı kılarak AI-
lah TeAlA'dan birşey dilemek tevessülün terim manA-
sıdır. Bilhassa İbn Teyrniyye'den beri (v. 728/1327) bu
mesele şiddetli münakaşa ve ilitilatlara yol açmış, üze-
rinde uzun boylu konuşulmuş ve yazılmıştır.
İbn Teymiyye ve taraftariarına göre kabirler sadece
i b ret almak ve Ahireti hatırlamak için ziyaret edilir. Hz.
Peygamber de dahil olmak üzere hiçbir ölü bir fayda ve
zarar veremez, aracı kılınamaz.
Bunların bu maksadlarla ziyaret edilmesi, kendile-
rinden bir şeyler istenmesi veya Allah'dan isternek için
vasıta kılınmaları haram, hatta küfür ve şirkt ir.
Hz. Peygamber ve yakınlannın hayatta iken vasıta
kılınmaları, keza Rasülullah'ın ahüette şefaat etmesi
haktır, vakidir. Ayrıca kişi kendi iyi arnellerini de vası­
ta kılarak Rabbine dua edebilir.
Buna karşı lslfim ulemasının cumhilrunun (ekse-
riyetinin) görüşü şöyledir:
Allah'dan istenecek bir şeyin ölü veya diri bir kul-
dan istenmesi caiz değildir. Fakat hakkında büsn-i zan
beslenen, salih bilinen diri veya ölü bir kimseyi aracı
kılarak Allah TAla'ya yalvarmak ; O'ndan arzuların ih-
sanını dilemek, bunun için peygamberlerin ve salih
kullann kahirierini ziyaret e tmek caizdir. Ayrıca bu
ziyaretten mAnevi feyiz ve bereketler de has ıl o lur.
Bize göre şu çizgide birleşrnek mümkündür:
Ölüler ile tevcssülün lüzum ve zarilretinc dair bir
nass yoktur. Bunu inkAr eden ehl-i sünnet camiasından
çıkmaz.
Allah'a ortak koşmadan, O'nun sevdiği bilinen ve-
ya zannedilen, ö lü yahut diri bir kul vasııa kılınarak Al-
lah'a duA etmek manasında bir tevessülü meneden nass
da yoktur ; ş u halde bunu yapanlar da kınanamaz.
Bu mcseleyi bir tefrika mevzüu yapmak ise kınan­
ması gereken davranışların içinde yer alır50.
ÖLÜ İÇIN YAPILAN iBADETLER,
BAYIRLAR VE DUALAR
Kendi Yaptıkları ve Sebep Oldukları
KitAb ve sünnet müslümanlan hayatta ve sıhhati
yerinde iken ibAdet ve hayır yapmaya teşvik etmiş, bu-
nun hastalık halinde veya vasıyet ile yapılan hayırdan
daha üstün olduğunu bildirmiştU.S 1•
12 HAYREDDİN KARAMAN

Hadisiere göre amel defteri ölümle kapanır; an-
cak açılaiı çığır, sebep olunan iyilik veya kötülük, de-
vam eden hayırlar bu defterin işlemesini temin eder.
Bazı hadisler :
-İnsan oğlu vefat edince şu üç şeyden başka
arneli sona erer : devam eden sadaka (hayır),
faydalanılan bilgi ve ona dua eden hayırlı ev-
lat52. . İkincisi: Başkasının yaptığı ibadetin sevabının ölü-
- İman ehline, ölümünden sonra da gelip
duran amel ve hayırları arasında şunları da
vardır : Öğrettiği ve yayd ığı bilgi, geride bı­
raktığı hayırlı evHit, miras bıraktığı mushaf,
yaptığı mescid, yolcular için yaptığı konak,
akıttığı su, açtığı kanal, sıhhat ve hayatında
malından ayırdığı sadaka vefatından sonra
ona ulaşır 53 •
-Kim İslam'da iyi bir çığır açarsa hem ken-
di işinin sevabını, hem de kendinden sonra o
çığırda yürüyenıerin sevabını -bunların ki
eksilmeksizin- alır. Ve kim İslam'da kötü
bir çığır açarsa hem kendi günahını, hem de
kendinden sonra o yolda yürüyenierin güna-
hını -bunların ki eksilmeksizin- yüklenmiş
o lur 54 .
İnsanın ölümden sonra da, bu hadislerde zikredi-
len -işlediği veya sebep olduğu- işlerinden fayda
veya zarar göreceği ittifakla kabul edilmektedir.
Başkalarının Onun Namına Yaptıkları
Geride kalanların
ölüleri için yaptığı ibadet ve
hayırların faydasını iki bakımdan ele almak gerekir :
Birincisi : Müteveffanın borçtan kurtulup kurtul-
maması:
Bir kimse üzerinde namaz, oruç, hac, zekat, adak,
kul borcu gibi borçlar bulunarak ahirete intikfH etmiş
ise geride kalanların ----ölünün vasiyeti olsun, olma-
sın- bunları eda etmeleriyle borçtan kurtulur mu ?
Fukaha bu bakımdan ibadetleri üçe ayırınışiardır:
ı. Namaz, oruç gibi bedeni ibadetler : başkalarının
yapmalarıyla bu borçlar düşmez, sorumluluk devam
eder.
2. Zekat, nezir, mali kefaret gibi mail ibadet ve
borçlar : başkalarının ödemesiyle ödenmiş olur, borç
kalkar.
3. Hac gibi hem mail, hem de bedeni ibadetler. Bi-
risi ölü narnma bunu yaparsa o borçtan kurtulmuş olur.
Ancak verese bunu yapmaya mecbur değildir. İmam
Şafii'ye göre vasıyet etmiş ise mecbur olurlar.
Ahmed b. Hanbel, Evzai, Ebu-Sevr, Nevevi gibi
müctehidler ile muhaddislerin çoğuna göre ölünün ya-
kınlarının onun borçlu olduğu oruç, hac gibi ibadetle-
ri de kaza etmesi caiz ve sahihtir. Bu konuda sahih
hadisler rivayet edilmiştir5 .
yeulaşıp ulaşmaması:
İslam ulemasının cumhı1ru, sevabını ölüye bağışla­
mak niyetiyle yapılan ibadetlerin sahih olduğuna ve
başka alemdeldierin bundan istifade edeceklerine ka-
ni olmuş, bu hükmü benimsemişlerdir56.
BİD'ATLAR VE YASAKLAR
İslam dini, mensuplarına, vefat eden din kardeşle­
ri için neler yapacaklarını en küçük teferruatına kadar
açıklamış, hiçbir husus u karanlıkta bırakmamıştır. Ay-
rıca Hz. Peygamber'in ve örnek nesillerin (sahabe, ta-
biun ve tebeu't-tabiln) tatbikatı da açıklamaları ta-
mamlamaktadır.
Bütün bunlara rağmen bilgisizlik, menfaat, dine
aykırı adetlere uyma alışkanlığı gibi amiller, müslü-
manları yanlış yola itmiş, aşağıda açıklanacak bid'atla-
rı işlemelerine, yasakları çiğnernelerine sebep olmuş­
tur.
Bilindiği üzere "bid'at", kitab, sünnet icma, kıyas
gibi İslam'ın kaynaklarında yeri bulunmadığı halde
sonradan çıkarılan, İslami telakki ediJerek inanılan ve
yapılan şeylerdir. Rasülullah (s.a.) müslümanları bi'-
datlara karşı ikaz etmiş ; kitab, sünnet ve bulefa-i
raşidin yolundan ayrılmamalarını ehemmiyetle emir ve
tavsiye buyurmuştur :
...Benim yolurodan ve ergin, doğru yolu bulmuş ha-
lifelerimin yolundan ayrılmayın ; buna sımsıkı sa-
rılın ve hiç bırakmayın .. Sonradan çıkarılan
bid'atlardan sakının; çünkü her uydurma bid'attır,
her bid'at da sapıklıktır. (Ahmed, Ebu Davüd, Tir-
mizi)57
KABlRDE TELKiN
Cenazeyi defnettikten sonra Rası1lullah (s.a.)'ın
kabirde bir müddet kaldığını, cemaate :"kardeşiniz için
istiğfar edin ve iman üzerine sehatını dileyin ; çünkü o

52) Müslim, K ef. Vasiye, no: 14; EbO Davtıd, K el-Vasllyti, bab: 14; Tirmizi, K el-Ah~m, bab : 36 ; N esat, K el-Vasllyb, bab : 8.
53) lbn Mace,Mukcıddime, bab : 20.
54) Müslim,K el-İlm, no: 15; K ez-Ze~t, no: 69; Nesai, K ez-Zekbt, bab: 64.
55) lbn A.bidin,Raddii.'l-Muhttir, C: I, s. 541-542; Şifilu'l-alfl, s. 166; Ayni', Umdetü 'l·Qôrf, C: V, s. 118 283 ; ŞevMni',Neylü'l-evtar, C: IV,
s. 248vd.
56) Hadisler ve münaka§alar için .bak.Avnu'l-Ma'bad, C: Ili, s. 160; Aynt ag. esr, C: V, s. 283 vd. ; lbn Kudame ag. esr. C : II, s. 423-424;
ŞevMnt ag. esr., C: IV, s. 98-100; Şeyh Ali Mabfuz, ag. esr, s. 235; S. Sabık, ag. esr. C: I, s. 567-569; R. Rrı.a, Tefsirn 'l-Menfir, C: VIII, s. 255 vd.
57) Aynı mevzuda hadisler için bak. et-Tebriz1, Miş~t (Dima§k, 1961) C: I, s. 58.
 ÖLÜM, ÖLÜ, DEFİN VE MERASİMLER
şu anda sorguya çekilmektedir", buyurduğunu daha
önce zikretmiştik. Buna göre sünnet olan, definden
sonra kabrin başında bir müddet kalmak, Allah Tea-
1<1'ya, ölünün affı ve mağfireti için du§ etmektir. Kur-
'an-ı Kerim'den bazı kısırnların okunmasının da sün-
net ve faydalı olduğunu nakletmiştik58•
imdi bu sünneti terkedip onun yerine günümüzde
adet olduğu üzere imarnın kabir başında: "Ey fil§n oğlu
veya kızı fil§n, dünyayı terkettiğin zaman ve durumu
hatırla 'Allah'tan başka tanrı yoktur, Muhammed
O'nun kulu ve elçisidir' de..." şeklindeki sözlerle ima-
rnın telkin vermesi sünnet değildir. Bunu Rasülul-
lalı'ın yaptığına veya yapın dediğine dair sahih bir hadis
yoktur. Büyük müctehid ve hadis bilgini Ahmed b.
Hanbel'e telkini sorduklarında şu cevabı vermiştir :
"Ebü'l-Muğire vefat edince ŞamWar bunu yaptılar,
bunlardan başka mezkür telkini yapan birisini görme-
. ll
dın.
Birkaç sah§be ve Tabiunun telkin yaptığına ve ba-
zı zayıf riv§yetlere istinfid eden şafiiler mezkür telkinin
müstehab olduğunu söylemişlerdir.
Maliki ve hanbelller bid'at olduğunu gözönüne
alarak ırmekruh" demişlerdir.
Hanelliere göre ne sünnettir ne de rnekruhtur; ne
yapılması tavsiye edilir, ne de bırakılması.
Durru'l-Mut§r'ın metninde, "ölü defnedildikten
sonra telkin yapılmaz" derımiş, İbn Abidin de Raddü'l-
Muht§r'da bu rivayetin kuwetli olduğunu nakletmiş­
tir. Fakat hanetilerin çoğuna göre -yukarıda zikret-
tiğimiz gibi - ne yapın denir, ne de yapmayın.
Sünnet ve fıkıh karşısında telkinin durumu bundan
ibarettir. Bir ülkedeki bütün müfti ve mürşidler ittifak
edebilirse bu bid'atın terki daha uygundur. İhtilaf ve
tefrikaya sebep olacaksa tasfiyesinin zamanına bırakıl­
ması gerekir 9•
ırABİRLERDE MESCİD, NAMAZ,
IŞIK YE KURBAN
Kabule şayan olur niyetiyle kabir yanında namaz
kılmak, kabirierin üzerine mescid yapmak ve kabir ci-
varını mescid haline getirmek, kabiriere mum ve ışık
yakmak kısmen c§hiliye devri adetlerinden olduğu, kıs­
men de tevhid inancına ve tasaruf prensibine aykırı bu-
lunduğu için yasaklanmıştır :
58) Bu da defin esnasında olmamalıdır. lbnu'l-Hac, e/-Medluıl, C : m, s. 275, EbO-Hantfc, Malik ve Ahmed'e göre kabirde Kur'an okumak
mekruhtur. Ş. Ali Mahfuz, ag. esr. s. 283.
59) Bakınız: lbn Kud§me, el- Muğnl, C: II, s. 377; lbn Abidin, ag. esr. C: I, s. 628; 1bnu'l-Hac, el-Medlıal, C: III, s. 277; lbnü'l-Kayyim,
Zadü'l-Metıd, C: 1, s. 145; ŞevJcant, Neylü'l-evttır, C: IV, s. 96; Reşid Rıza, el·Fetllv/1, s. 344, 1270,2317; S. S§bık, Fıqhu's-sünne, C: I, s. 546-
548 ; Ş. Ali Mahfuz, ag. s. 229.
60) lbnü'I-Kayyim, ag. esr. C: l, s. 146; lbn Kud§me, ag. esr. C: II, s. 379; ŞevJcanr, ag. esr. C: IV, s. 97; Şeyh A. Maltfuı, ag. esr. s. 186 vd.
13
Hadisler
ı. Allah YahUdilere l§'net etsin ! Peygamberleri-
nin kabirierini mescid (mabed) haline getirdiler. (Bu-
Mn, Müslirn).
2. lbn Abbas Rasoıuııa.ıı (s.a.)'ın -uygunsuz bir
şekilde- kabir ziyaret eden kadınları, kabiriere mes-
cid yapan ve ışık yakanlan Ianetlediğini rivayet et-
miştir. (Ahmed, Ebu Davüd, Nesa!, Tirmizi)
3. Rasüll§h (s.a.) vefatından beş gün önce şöyle
buyurmuştur :
"sizden öncekiler peygamberlerinin ve salih kişile­
rin kabirierini mescid olarak kullanırlardı ; bun-
dan Allah'a sığınır, ben olduğumu bildiririm ; sa-
kın kabirieri mescid edinıneyin ; sizi bundan men-
ederim ! (Müslim)
Kabirierin tezyin edilmesi, üıerlerine mescid ya-
pılması, secde edilmesi, kasten yanında namaz kılın­
ması, gece gündüz mumyakılması zamanlı halkın tev-
hid inancını zedelediği, açık gizli şirke saptırd ığı için
yasaklanmış tır.
Kabirierin yanında kurban kesilmesi de böyledir.
Hak "fil§n dedeye veya yatıra kurban adadım, ş u işim
olursa ona kurban keseceğim" demektedir. Kurban bir
ibadettir, ibadet sadece Allah'a yapılır, yatıra, evliyaya
kurban kesilmez; bu hareket şirk değilse büyük günah-
tu, sakınmak gerckir60•
ÜCRETLE KUR'.IfN OKUMAK JlE OKUTMAK
Ölüye faydası dokunan ibadetlerimizden birinin
de Kur'an okumak oluduğunu görmüştük Namaz,
oruç, hac, zekat, sadaka, dua, içtim§i hizmetler, hayır­
lar ve tesisler... ölü narnma yapılacak en iyi hediyeler
olduğu halde bunlar zamanla unutulmuş, bunların ye-
rini ha tim, devir ve mevlid almıştır. Evet bir kimse hiç-
bir madd1 menfaat beklemeden ve almadan Kur'an-ı
Kerim'i okur ve bunun sevabını ölüye bağışiarsa cum-
hüra göre, yaptığı sünnete uygun ve faydahdır.
Fakat pazariıktı veya pazarlıksız menfaat karşılı­
ğında başkalarına Kur'an okutmanın aynı şekilde te-
lc1kki edilmesine imkan yoktur. Çünkü dört mezhebin
müctehidleri, alimleri ve roOteber kitaplan şu nokta-
larda ittifak etmişlerdir :
ı. lbactette ihl§s, yani ibftdeti Allah rızası için yap-
mak şart olduğu için menfaat karşılığı yapılaruar iba-
det değildir.
14 HAYREDDiN KARAMAN
2. Menfaat karşılığı okumakveokutmak caiz değil­
dir. Alan ve veren günah işlemiş olur. Ruhuna Kur'an
okunsun ve zikir yapılmasın diye terikeden bir miktar
vasiyette bulunmak Mtıl ve günahtır.
3. Aslında imamlık, müezzinlik, Kur'an öğreticiliği
gibi ibadetleri n menfaat karşılığı ifası da caiz değilken
bunlar zarfiret sebebiyle tec;viz edilmiştir ; ölü üzerine
Kur'an okutmakia böyle bir zarfiret yoktur. Her müs-
lüman bildiğini okur ve dua edebili~ 1 .
ISKAT ve DEViR
Namaz, oruç, kurban, adak, ketaret gibi ibadet ve
borçları ifa etmeden vefat etmiş bir kimseyi bu borçlar-
dan kurtarmak için fukaraya nakdi bedellerini vermeye
"ıskat" denir.
Nakdi bedeli vermek yerine muayyen bir miktarı
bir beze çıkılayıp fukaraya hibe etmek, sonra hibe yo-
luyla ondan geri almak ve borç bitineeye kadar bu işe
devam etmeye de "devir" denir ; bu yolla ölüden, mez-
kfir borçların düşürüldüğüne (ıskat) inanıbr.
Mezkur iMdetlerin nakdi veya ayni karşılığına
"fidye" denir.
Hz. Peygamber, asMb, tabiün veetMu't-tı1biin de-
virlerinde bu manada ıskat ve devir olmadığı için kitab
ve sünnette bunların yerini aramak boşunadır.
Fıkıh kitaplarına gelince :
Is kat
Yaptığım araştırmalarda namaz için -ödemek su-
retiyle- yapılacak ıskata hicrl ikinci asrın sonlarından
önce, devir suretiyle ıskata ise beşinci asırdan önce ce-
vaz veren bir fakihe rastlamadım :
Naslar, mazereti dolayısıyla oruç tutarnayan kim-
senin fidye verebileceğini ifMe etmektedir.
FukaMnın curnhfiru, mazeretsiz olarak oruç yemiş
ve vefat etmiş kimse narnma veresinin fidye verebile-
ceğine hükmetrnişlerdir. Müteveffa vasiyet etmiş ise bu
kıyas hükmü daha da kuwetli olmaktadır. Çünkü hü-
kürnde esas "mazeretli kimselerin tutamadıkları oruca
karşı fidye vermelerinin gerektiğini" nassın ifade etme-
sidir. Ölen kimse artık oruç tutamıyacağı için bunun
durumu, hasta veya çok ihtiyar kişilerin durumuna
kıyas edilmiştir. Hanefilerden yalnız İmam Muham-
med (v. 189/805) namazı da oruca katmıştır. Burada
katma (ilhak) tabirini kullanmış, kıyas diyernemişler­
dir ; çünkü namaz ile oruç farklı olduğu gibi, mazeret-
61) Jbn Abidin, Şiffiu'l-altl, İst. 1325, s. 170-180 ;Raddu'l-muhtfir, C. I, s. 351; R. Rıza, ag. esr. s. 1687, 2305.
62) Ayni, Umdetu '1-Qôri, C: Il. s. 608 ; fbn Abidin, Raddü 'l-muhtar, C : I, s. 540.
63) Abdu'l-Azi'z ei-Buhari, ş. Usalü 'l-Pezdevf (Isı. tab'ı), C: I, s. 155 (kaza bahsi).
64) Bu mevzt1 için bak. (Abdü'I-Aziz el-Buhari, Ayntve fbn Abidin'in adı geçen kitaplarından ba§ka) Ayni, Umdetü'l-QMF, C: V, s. 233, 283;
Sadru'ş-Şeria, et· Tavdih (Mısır, 1327), C: I, s. 167 ; İbn Abidin, Şiffiu 'i-alil, s. 196.
siz oruç tutmayıp ölen kimse narnma fidye verilmesi de
ictihada dayanmaktadır. Zayıf olan bu katma işi için fu-
kaha şöyle demiştir : "İmam Muhammed, ez-Ziyadô.t
isimli eserinde "ölü kılmadığı namazlar için fidye veril-
mesini vasiyet etmişse inşaallah bu caizdir ve.onun işini
görür" demiştir. Burada imam'ın "inşallah" demesi, hü-
küm şüpheli olduğu içindir. Eğer vasiyet de etmemişse
şüphe daha da kuwetlenir62•
Özetlemek gerekirse : Oruç, namaz gibi bedeni
ibadetleri eda etmeden ahirete intikal eden kimse bun-
ların herbiri için bir fidye verilmesini vasiyet ederse fid-
ye ile bunların ıskatı oruçta kıyasen, namazda ilhak
yoluyla fakat şüpheli olarak caizdir, işe yarar ; vasiyet
etmemişse, namazda durum daha da şüphelidir, namaz
hakkındaki hüküm de hanefilerden yalnız İmam Mu-
hamrned'e aittir.
Dikkat edilirse görülecektir ki, burada namaz ve
orucun ıskatı fidye ödenmeksuretiyle mümkün olmak-
tadır. Mesela bir ölünün on yıllık namaz, bir aylık da
oruç borcu varsa günde altı namazdan (vitir dahil) on
yılda 21.900 namaz·ve otuz oruç eder. Bunların her bi-
rinin fidyesi bir fitre (fıtır sadakası) kadardır ; buna
göre mezkür ölünün namaz ve orucunun ıskatı için
1993 yılı itibariyle yaklaşık 250 milyon lira gerekir.
Geçmiş namaz yirmi yıllık olursa ıskatın maliyeti beş­
yüz milyona yaklaşır. Bu meblağ fukaraya ödendiği za-
man namaz ve oruç borcundan kurtulanacağına dair
bir ayet ve hadis mevcut olmayıp, oruç için kıyas, na-
maz için zan ve ümit vardır.
Devir
Fakih Ebu-Leys es-Semerkandi'nin (v. H. 373) en-
Nevazil isimli kit~bına atfen şöyle bir fetva nakledil-
miştir : Ölü ıskat için gereken malı bırakmamışsa bir
miktar mal (mesela para) ödünç alınır, bir fakire "fila-
na vekaleten bu meblağı onun şu kadar namazının fid-
yesi olarak sana veriyorum" denir ve verilir o da "bunu
ona vekaleten sana bağışlıyorum" der, bu alıp verme işi
ıskat bitineeye kadar devam eder63•
!şte bilahareadına "devir" denen bu ameliyenin fı­
kıh kitaplarındaki yeri budur. Iskat-ı salat için fidye
vermek bile şüpheli iken bu devir işinin neye dayandığı,
delilinin ne olduğu zikredilmemiş, sadece "böyle yapı­
lır, inşaallah olur" denmiştir64 •
Zamanımııda bu devir adet halini aldığı, İslamın
kaynaklarına müstenid bir iş sanıldığı ve insanların
ibfidette tembelliğe sapmalannın sebeplerinden birini
 ÖLÜM, ÖLÜ, DEFİN VE MERASİMLER
teşkil ettiği için "bid'at" olmuştur. Bunun terkedilmesi
ve ölü narnma doğrudan doğruya sadaka verilmesi,
hayırlar yapılması, taksiratının affı için de Mevlay-ı
Müteaı•e yalvarı lınası gerekir.
MUAYYEN GÜNLER ve GECELER
Daha çok gezgin kitapçıların sattığı en'an, dua ve
bazı ilmihal kitaplarında "üçüncü, kırkıncı, elliikinci
geceler~'den, bu gecelerde yapılacak dualardan bahse-
dilmektedir. Ayrıca halk muayyen günlerde bazı kabir-
Ierin etrafında toplanınayı orada yiyip içmeyi, mesire
ve dua yapmayı adet haline getirmişlerdir. Kur'an-ı Ke-
rim'de ve hadislerde böyle gün ve gecelerden, bu gece-
lerde yapılacak duatardan bahsedilmemiştir. Şu halde
bunlar sonradan uydurulmuş bid'atlardır. Yapılması
fayda yerine zarar getirir, bid'atların yayılıp yaşaması­
nı sağlar.
Allah ve Resfilü'nün tayin ettiği gün ve gecelerden
başka bir gün ve geceyi, muayyen bir iMdet için tayin
ve tahsis etmek bid'attır, yasaklanıruştır. Muayyen bir
gün ve gece bahis mevzuu olmadan müslümanın, geç-
mişleri için yapacağı, sünnete uygun pek çok ibadet ve
hayırlar vardır.
Muayyen gün ve gecelerde ölü için evde veya ka bir
başında toplanmak ; yemek, içmek ve bu arada oku-
mak, hadislerde ve fıkıh kitaplarında menedilmiştir.
Ölüm yıldönümlerinde yapılan dini merasimler de bu
yasaklar içindedir6s. Anma toplantıları dini (ibadetle
ilgili) değildir ve caizdir.
MEVLİD
Doğmak, doğum zamanı ve yeri manasma gelen
mevlid kelimesi önceleri "Hz. Peygamber'in doğum ge-
cesi" için kullanılmış, daha sonra O'nun doğumunu,
vasıflarını ve hususiyetlerini işleyen manzOrnelere de
"mevlid kasidesi" veya kısaca "mevlid" denmiştir.
Hz. Peygamber (s.a.)'in doğum gecesi, merasim ve
şenlik yapma ad eti hicri dördüncü asırda, Fatımiler'de
başlamıştır. Fatımiler bunun yanında Hz. Ali, Fatıma,
Hasan, Hüseyin ve halifeleri için de mevlid merasim-
leri yaparlardı. Mevlid merasimi oradan Mağrib ülke-
lerine, Arabistan'a, ve Osmanlılarada intikal etmiştir.
III. Murad devrinde, 996 yılında bu merasim resmen
teşrifata idhal ed ilmiştir.
Mevlid geceleri okunan Arapça, Türkçe, Farça bir-
çok manzOrneler vardır. Arapça'da Banet Süad, Bürde,
65) İbn Abidin, Raddü'l-Muhtiir, C: I, s. 663; Şifliü'l-alfl, s. ı 74; Şeyh Ali Mahfuz, el-lbtM, s. ı 73, 180, 233; S. S1ibık ; Fıqlıu's-sünne, C: I,
s. 564.
66) Mevlid hakkında gen i§ bilgi için lslllm Ansiklopedisi'nde verilen bibliyografya'ya ve bilhassa Prof. A. Ale§ ile Dr. Neclil Pekolcay'ın escr-
Ierine bakınız.
67) Muhammed b. Muhammed el-Filsf, (v. 737/1336), el-Medhal, C: II, s. 1-30, M§likflerden Tacüddin el-FaqtlıAnt de aynı görü§tedir.
68) Bu hükmün kaynaklan 61 numaralı dipnotunda zikrcdilmi§lir.
69) Önce geçen kaynaklardan ba§ka §Unlara bakınız: lbn Abidin, Şifau'l-alfl, s. 188 ; Şeyh Ali Mahfuz, el-İbdfi' s. 239 vd.
15
Hemziyye dışında Cezeri, Heytem1, lbnu'l-Cevzi, Ber-
zenci vb.'nin kaleme aldıkları kasideler (mevlidler)
vardır.
isıarn Ansiklopedisi'ndeki "mevlid" maddesinde
Türkçe onaltı kadar mevlid kasidesi ismen kaydedil-
miştir. Bunların içinde en meşhuru Süleyman Çelebi-
'nin 812/1409 yılında yazdığı "vesiletü'n-necat" isimli
kasidedir. Dili halk tarafından hayli değiştirilmiş ola-
rak günümüzde okunan mevlid budur66.
Hz. Peygamber'in doğum gecesi için merasim yap-
mak ve bu arada mezkOr kasideleri okumanın cevazı
tartışılmış, bazıları bunun bid'at olduğunu, birçok
münker fi'Lin işenmesine sebep teşkil ettiğini ileri süre-
rek "mekruh, hatta haram" demişlerdir67•
Suynti (v. 91 1/1505) Husnü 'l-maqsıdfi amel'l-mev-
lid isimli eserinde mevlid çevresinde işlenen kötü fiil-
ler önlenirse mcvlid caiz olur demiştir.
Bu münakaşada bahis mevziiu olan "Hz. Peygam-
ber'in doğum gecesi yapılan merasim, zikir ve oku-
ma"dır.
Muayyen gecelerdeve yıldönümlerinde ölünün ru-
hu için mevlid akutmak yakın zamanlarda bilhassa
memleketimizde adet olmuş bir bid'attır ve birçok
mahzurlu tarafları vardır :
ı. Zaman geçtikçe bunun ölüler için yapılması ge-
reken bir ibadet ve merasim olarak telikk.i edildiği gö-
rülmektedir. İslam'a-onda olmayan- bir ibMet ve
me- rasim katmak Hz. Peygamber (s.a.)'ın şiddetle me-
nettiği bid'attır.
2. Bilhassa evlerde okunan mevlidler dolayısıyla İs­
lam'ın menettiği bazı fiil ve davranışlar meydana gel-
mektedir.
3. Mevlid arasında zikir, dua, Kur'an okumak gibi
ibadetler vard ır ; fakat bunları profesyonel kişiler pa-
ra mukabilinde yaptıklan için hem sevap hasıl olmaz,
hem de alan veren günahkar olur68•
4. Bu bid'at yaygın hale geldiği için, geçmişlerimiz
narnma yapmamız sünnet olan ibadet ve hayırların ye-
rini almış, onlaramani olmuş, onları unutturmuştur.
Gerek Hz. Peygamber'in doğum gecesi ve gerekse
başka zamanlarda her müslüman mevlid kasidelerin-
den birini alıp okuyabilir. Bu okuyuştan ilahi ve pey-
gamberi aşk, feyiz ve bereket Msıl olur. Zaten bunları
yazanlar da "para ile ölülerin ruhuna okunsun" diye
değil, herkes okusun, peygamberlerini tanısın, sevsin,
ona aşkla bağlansın diye yazıruşlardır69•
H.K