Hfrs Ba{ge'de 'Ayt o Tarkb

Halil inalcrk.

Sarayda tiim grizel sanatlann, bu giir ve musikinin icr6 edildi$i

arada
yarl$ma ve geligme alanr, m.eclis-i isret'tir. Meclis-i igrer,
aynntrl artyla sikfnhme
ve isretnimelertde tasvir edilmigtir. igret meclisinin agrkca
isl6m,a aykr' irani
mengei, mutasavvrf giirlerce cirttilmek istenmigse de, gergek
anlamrnda garap
igilen, her gegit ince sanatlartn icra edildigi zevk u safi toplantrsr
niteligi siiriip
gelmigtir' Osmanh doneminden once Germiyanh musihib gdirler
$eyhoSlu
Mustafa, $eyhi, Ahmed-i Da'ive Ahrnedi, tam mandsryla iranigelene$i
izleyen
meclis-i igret giirleridir ve Osmanh klasik edebiyatrn remellerini
atmrElardrr.l
islf,m cincesi iran gehingihlannrn saraylanndan kaynaklanan
m,eclis-i
isret, yiiksek sanatlann giir, musiki ve raksrn geleneksel
mekinrdrr. irani gele-
ne$i tespit eden en eski ka1'p2plardan Abfi ishak (51. 23 6/g50),
adab (edeb)1n
tig kategorisinden biri olarak $frbrfrni'yi ud qalma, sarrang ve
silih kullanrmr
olarak tespit etmigtir. Kadim iran'da agk ve macera hikiyelerinde,
Kony6ghri,d,e,
Ealgr Ealma, garkr sciyleme ve giir okuma "zariflere yani centilmen srnrfa ozgii
igret meclisi" Ad0brndadrr. $arap, musiki ve giir, isl6m dcineminde
saray meclis-i
igretlerinde devam etmigrir.
Emevi ve Abbasi saraylartnda hamriyya adryla bilinen igret meclisi
ve ona
bagh ince sanatlar, Gazneli ve Selguklu saraylannda mm anlamryla
kadim iran
gelene$ini devam emirmiglerdir.

igr"t Meclisi
Sarayda his-ba$ge veya kosr (kogk)'larda, igret meclisi, sanki
bu diinya
drqrnda giizellikleri kuca$rncla toplamrg bir cenner bahEesi
gibi tertiplenir. Bir
gdrevli, Mi|'-i nteclis, hds-bahgeyi diizenler. Gcjze, kulaSa, damafa,
ele ve duda-
$a hog gelen her gey orada insanrn eli altrnda olmahdrr. Seferden donen
$ah,
hisbahqede ozel igret meclisinde ttim megakkatleri unurmaldrr.
Bazm tt Razm,
iran'da ayn bir edeb iyatakonu olmuEtur. Bu kadim irini gelenek,
en gekici Eiz-
gileriyle Nzdmi'nin Hantse'sinde, agk ve macera hikiyelerinde yansrr.
Zengin
Germiyan sarayrnda TiirkEe divan edebiyatlnrn kurucusu Germiyanl
musihib

*
P-l Dr.; Bilkent Universitesi Ofrerim tlyesi.
I Bkz' "Klasik Edebiyat Mengei", iiirk Edcbiyan Taribi,I, Kiiltiir ve Turizm Bakanl$r yayrnlann-
dan, Anka ra, 2006, s. 2Zl-280.

318
 giirler ondan ilham almrglardrr. Igret meclisi tiim sfrktnhmeler'de, daima belli
bir gergevede tasvir edilir. Bu edebiyatta garapr igret meclisin in vazgegilmez
ogesidir. $arap, giizelliklerden zevkalmak iEin ruhu cogturan bir Tann vergi-
si sayrlrr. Thberistan'lt Keykavus XI. yiizyrlda "ziirefi" (segkinler) iEin yazdrflr
etiket kitabr Kab0.snkme'de, igret meclisinde garabrn en iyisini sunmak gerekir,
zira der: "Madem ki giinaha giriyorsun, bari en iyisiyle gir". Mecliste, her ttirlti
miikeyyefh,t, $araptan bagka, beng, esrdr, afyon miibdhtrr.

Her fehm eylemez kSini-i Cem'diir bezm-i mey

gedfr.

Bunda bir Skbkne taar a ba,Ska klem ai,rdr

Sakindmede en bagta, garabrn mengei, hassalarr iizerinde durulur. Sonra

bahEe tasviri, gelir, her gigek; giil, siinbiil, erguvan, nergis ayrl ayn giirine
tasvirlerle anrh r; ziyafet sofrasl, yeme-iEme tasvir edilir, bu arada mutriblerin
taganni ettikleri garkrlar, m.usiki edahrt perdeleri, Fliciz ve Nihivend bu dekor
iginde ruhlan okEar, cogturur.
igret meclisi, tamamryla sultanrn ozel hayatrna ait bir zevk u safi toplan-
ilsrdrr. Bu meclise devlet erkinr, biirokratiar davet edilmez; zevk ehli "ulemi,
guari, seEkin kigiler, 'ukali ve zurefi" davet olunur; sarayda yetigmi$ sanatkirlar
yanrnda drgarrdan sizende ve gfiyendeler, giirler, ehl-i irfin ve de "gehir o$la-
nr", bazr "nizenin nigir civanlar" davet olunur.2 hrnr mecliste olanlan ketm
etmeleri, srkr srkrya tenbih edilir. Mustafa Ali'y. gcireS "avim-i nis bulunmak"
meclisin krvamrnr bozar. igret meclisi, sultana mahsffs yiiksek zevk ve irfin
sahibi seEkinler, zttrefh (centilmenler, civinmerdler) meclisidir; giir, musiki ve
"muhabbet"te kiiltiirii yiiksek segkin insanlarrn meclisidir.
Meclise davet edilenlerin, civinmerdlif'in baghca olgiisti sayrlan "itida-
le" dikkat etmeleri, aykrrr davranrglardan kaErnmalan son derece onemlidir.
Ali'y. gore, fazlaigip bir kogeye gekilip horlamak gok ayrptlr. Hizmet eden sili
"grlmin'h sarkrntrhk etmek, hatta "gehvffni goz dikmek", uluorta miinasebetsiz
soz sarf etmek, centilmenli$e aykrn davranrglardrr. Meclis idibrna aykrn dav-
rananlar, neziketle kovulur.
.., Her qehirde bu gibi "meclis-iri" gohredi civanlan tasvir eden $ebr-enfz'ler telif edilmigtir.
i;:, 3 Meci.ldi'n-Ntf it.
l'. r.

i
i.' .;:

f.,.
:.: i
,l,l: ,

ii-,
{'r.:
 "t
And'a Arma!an

Serin zamanlarda igret meclislerine sahne olan knsr'lar, bir mi.icevher

kutusu glbi zarif hatlart, nefis Einileri ve ziya dhengiyle, mimarhh sanatlnrn giir
ve musiki ile yarl$rrcasrna his bahgeye yakrgrr giheserleridir. Topkapr Sarayr
korusunda bugiia kayrp o kadar kogk arasrndan kalan Fatih'in yaptrrdr
$ Qiniti
Kiisk, Cemgid'in sarayrnl aratmayacak bir giizellikte, "Hatay ve Frenk" mimar-
lannrn yarattr$r bir gaheserdir.
Meclis-i igrette, sultanrn daima yanrnda bulunan musihip-nedimi veya
nedimleri vardrr. Biiyiik biirokrat ve ktilttir adamr Musrafa Ali, biitiin omriince
Sultan'tn musihibi olmak igin Eahgtr, eserler yazdr, sinirlendi, isyan etti, fakat
olamadr. Onun zamanrnda III. Murad'rn nedimi $emsi Paqa, asil soydan, iratt
gelene$ini temsil eden, ince giir ve musikiye igind seEkin bir kiiltiir adamr idi.
Hisbahge sohbetlerinde hizmet goren sakilere gelince; sikiler Ah'ttitt ifadesiyle
"side-rfi" o$lanlar, satrn ahnmrg kolelerdir, bu gibilerden akrlh olanlan ricil-
den birinin hizmetine girer, sivrilir. Pddigahrn his bahgesini dtizenleyen mir-
i meclis, genelde ig oilanlanndan Seferli Odasr Afasrdtr. Ali'ye gore "bezm-i
garAb olan meclisde mutribler, hiisnddr (giizel) ve makbtle gtyende ve hinen-
de krsmlndan" seEilmiq olmah. Hizmetteki sikiler ayakda durur, ne zamanki
"kafalar krzrp, yanakla r ktzar:u., onlara da kadeh sunulur".
Musiki icrasrnda sarayda iEo$lanlan sanatr, tistadlardan megk ile o$renir.
Sultana ait hizmetlerin bulundu Su hfr.s odalardan istidath olanlar musiki oda-
stnda toplanrrlar. Lehli iEo$lanr olup sarayda rtitbesi yiikselen Santfiri Ali Ufki
(Albert Bobovski) (oliimii 1675), bu iistadlardan olup, musikiyi notaya geken ilk
fistaddrr ve kuqkusuz ilk kez Batr musikisinden saray rnusikisine morifler kat-
mig olmahdrr. Ali Ufki sarayda ig-oilanlardan rnusikiye istidadr olanlann, bir
musiki ko$ugunda meqk ile toplandrklanndan soz eder.
Qalgr galan, gazel okuyan mutriblerin mecliste nasrl davranmalan hak-
krnda Kabusnkm e veyaAm'ttin Mecalisii'r-l{rf|'zi'inde aynntrh bilgi verilmigtir.
Toplantrdaki zurefinrn, geng ihtiyar oluguna veya meclisin $arap igme, ziyafet,
cogku ve raks agamalarlna gore mutribler Ealgr ve makamlan ayarlamahdrr.
Bir kelime ile rneclis-i iSr"et, doiulu insanrn din taassubuyla sislenen goztinii,
her tiirlii
insanca duygulannr, $arap ve sanatrn cogkusu ile agtrffr sanal bir cennet
gibidir; EiEekler, akarsularla bezenmiq, gtizel kokular sagan buhurdanlar ve nahil-
lerle insanr btiytileyen bir bahEede garap, giir, musiki ve agk ile ruhlarrn cffga gel-
digi bir diinya cennetidir. ince sanadr qiirin, "yiiksek sanar musikisinin" toplumda
sr$rndr['r yegdne makamdtr. Nice ticdirlar o cennetten ayrrlamamrg, t6c u tahtrnr
bu u$urda yele vermigtir. Ahmedi, nedim-musahibi oldugu Siileyman Qelebi'nin
trajik sonunu anlatrr. Dembedem igrette yanlndan ayrrmadr$r qiir, Qelebi'nin
hamam igretinde rakibi Musa Qelebi tarafindan nasrl baskrna u$radr$mr, herke-
sin nasrl onu terk ettifini, tiim dramr bize canh bir tablo halinde tasvir etmigtir.4

,t Bu kayna$r yalunda yayrnlamayr diiqiintiyorvz.

 Maka Leler

Klasik (Divan) giiri, mengei bakrmrndan nasrl hds-bahEe meclisinde serpi-

lip geligmig, sultanu'g-gu'arilar nasrl orada taclanmlgsa, "klasik sanat musikisi"
dediiimiz musiki de bize aynr Eevreden gelmiqtir.
Hemen hemen her sikh,rfrrne'de, belli bir Eergeve iEinde, icracrlar, mtftrib,
hknende, gfiyerzde, rnugarznt ve musiki iletleri ve her makamrn ruha tesiri bakr-
mrndan ozelliii tasvir olunur. Bugtin sanat musikimizde revagta olan makamla-
rrn baghcalan, L5. ynzyrl ve daha eskiye ait sikinirnelerde anrhr. inc. zevk sahibi
zurefintn meclislerinde, giirle musiki ve raks, zevk u safinr n vazgegilmez ogele-
ridir; giizel sanatlar meclis-i iErette geligmiqtir. Boylece sfrktninteler, i;r'etnfrtneler
ozellikle musiki tarihimiz ba krmr nd an oneml i kaynakl ar nnrzdan sayrlrrlar.
Xry. yiizyrlda Trirkmen beylerine eski irani geleneiini nakleden mus6-
hip giirler arasrnda Ahmedi, Srileyman Qelebi'ye musihipli$ini iskenderrz7nte'de
goyle ifade eder:

Ahruedt'nin kez siiziirz isidesin

Kendiizi,ine dealeti is idesin

Ger annz sdzi,ine idesin. an'tel

Hergiz iginde buhmmayn halel

iskertdentfrmdye yer yer sakinkme taranda fasrllar eklenmigtir.

Ilhnrib ohnzrSdt neukda perde-shz.

SAb itntisdi centen.de bezme skz

GAh nnfir'ib diizeridi shz-t 'ud

GAb b'iilbiil siizle iderdi su,r'f,r,d

Germiyanh mus0hip giirlerden Ahmed-i Da'i musiki tarihimizde ozel bir yere
salriptir. Ahmed-i Da'i, Siileyman Qelebi'nin sarayrnd a rneclis-i isret'in en kayrtsrz
miidivirnlerinden biri idi. Stile)rman Qelebi iEin vazdrpl Qengrzfrrne, Eengi temel rnodf
olarak almrg bir sfrkttzkme sayrlabilir. Eser, bir sikinime pl6nr EerEevesinde tertiplen-
migtir. Da'i, bahar ve bahEe tasr,'iriyle girig yapar, sonrtl galgrcrlar tasviri gelir. Eserde
musiki Aletlerinin avnntrh tasvirinden sonra her makimur ozellifi ve etkisi belirtilir.

Oturmats bir galgu skz elinde

Qular bir" skz-i h|S-frakz elinde

Yigi'rrni dtirt ibrisin't. kth aar'

Wli her kiltnu,n, yiizbin dili unr
?21
 a

And'a Armalan

A{aEtnn skz ipek ktllar dakilmrs

Deriden iistiine yaku yakilmts

On iki pu"dedan sdyler kanru rfrz

Makkmfrt iEre Eok seyran eder ol

Irak khengini giin yfrd eder ol

Spihan igre gok ferykd eder ol

Sakhzilme'Ier igrer meclisini aynntrlanyla brze nakleden eserlerdir. XVIII.

ytizyrlda bu gibi igret meclislerinin vazgeEilmez giiri Nedim, giirlerinde bahEe-
yi, oradaki havayr, tipleri, zevk u safayr canlandrrlr. Burada sadece sevgilisini
"nihinice" kaErp Sadibid'daki igret meclisine Ea$rran Eapkrnca "davetnimesini"
okuyalrrn:

Bir sffi bahsedelint gel Su dil-i nk-Shde

Gidelim seru-i reuilntrn. yiiril Sad-frbkd'e
istt tig gtfte kaytk iskelede hnthde
Gidelim serzs-i reakntnt yilrii Sad-A.bfr.d'e

Giilelim oynayaltrn kkm alahm diinyhdan

MA-i tesn.iru iEelim EeSme-i rzeu-peydidan
Gdrelim kbt bayfrt akn{m ejderbkdarz
Gidelim sera-i reakrnrn yiiril Sad-fr,bi.d'e

Geh anre hauz kerzkrmda hrkmkn olahn'r.

Geh gelip kasr-t cinkn seyrine bayrfrn olaltm
GAh Sar h okuyup gfrh gfr.zel-hkn olaltnt
Gidelinr sera-i reafr.nmr yiirii Snd-fr.bkd'e

izn nhp cwn'a nam.kzrna deyii m,iderden

Bir giitt u{nhyaltm Eerh-i sitenr.-peraerden
DolaSry iskeleye do{ru nihkn yollardan
Gidelirn ser"zr-i reahnmr. J
viirii Sad-kbhd'e

Bir sen ii bir ben il bir de m,utrtb-i pfiktze-edfr,

iznin olursa e{er bir de Nedim- i Seyd|
Gayrt yfrrkm bu giinliik edip ey Sfi.h ftdA
Gidelim sera-i reuintm yiirii Sad-kbkd'e
 ARMAGANLAR: 1

Metin And'n Arma{an

Hazrriayan:
NI. Sabri Koz

Diizelti:
Gtll FatmaKoz

Kitap tasarrmr:
Yapr Kredi Kiiiriir Sanat Yayrncrhk A.$.

ISBN:
978-975-01258-0--s

Bu kitap, .N{art 2007'de Metgraf Matbaasr'nda (Istanbui) basrlmrg ve ciitlenmig,

1 Nisan 2007'de Truva Folklor Aragtrrmalan Derneii'nce istanbul'da Taksim Sahnesi'nd
diizenlenen "Metin And B0 Yagrnda" gecesinde tr4etin And'a ve davetlilere "arrnaian" edilmi

Dcstekleri iEitt
NurcaniTurgay Artam,
Mehmet Bagman,
Tuncay Qavdar,
U$urlu Tunah

Yapr Kredi ftrrtJianat Yayrncrhk'a,

tegekkiir ederim.
M. Sabri Koz

Adres:
P.K. t+7
Sirkeci - istanbul
0 216 325 21 36