PDF

Драги Митревски
Dragi Mitrevski
Автор:
Проф. д-р Драги Митревски
Издавач:
ОУ „Народен Музеј“ - Свети Николе
Меѓународен Славјански Универзитет „Г. Р. Державин“ - Свети Николе
За издавачот:
Александар Арсов, Директор
д-р Јордан Ѓорчев, Директор
Уредник:
м-р Бранкица Спасева
Дизајн на корица и компјутерска обработка:

Благој Митев
Лектор:
м-р Александар Јорданоски
Превод на англиски јазик:

м-р Ацо Атанасов
Печатница:
МЦСП Свети Николе
Тираж:
150
CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје
902.2(497.732)”652”
930.85(381)
МИТРЕВСКИ, Драги
Античка Била зора престолнина на независните Пајонци / Драги
Митревски ; [превод на англиски јазик Ацо Атанасов] = Ancient Byla
zora the capital of independent Paeonians / Dragi Mitrevski. - Свети
Николе : Меѓународен славјански универзитет “Гаврило Романович
Державин” ; ОУ Народен Музеј, 2016. - 75 стр. : илустр. ; 25 см
Текст напоредно на мак. и анг. јазик
ISBN 978-608-65872-2-2 (славјан.ун)

ISBN 978-608-4813-01-9 (нар.музеј)
1. Насп. ств. насл. - I. Mitrevski, Dragi види Митревски, Драги
а) Археолошки локалитети - Свети Николе - Рана антика б) Била зора
в) Македонија, античка - Културна историја г) Пајонци
COBISS.MK-ID 101277962
ДРАГИ МИТРЕВСКИ DRAGI MITREVSKI
ГРАДИШТЕ-КНЕЖЈЕ КАКО GRADISTE – KNEZJE AS

АНТИЧКА БИЛАЗОРА ANCIENT BYLAZORA
Бројни се локациите во Македонија Numerous are the locations in
кои локалното население ги именува со Macedonia which the local population
терминот Градиште, што значи дека на call them with the term ”Gradiste”, which
тие места некогаш постоел стар град. means that sometimes on those places
Народот не знае кога точно таа населба there was an old town. The people did not
била во употреба, но со сигурност знае know exactly when that settlement was in
дека се работи за многу старо време, existence, but they certainly know that it
кое никој не го памети, а за кое се is a very old one that no one remembers,
предат разни легенди и преданија. and there are many various legends and
На самата површина на тие stories about it.
локалитети вообичаено се откриваат On the surface of these sites are typically
остатоци од населбински карактер, revealed remains of the settlements,
пред сè, делови од заштитните камени primarily parts of the protective stone
бедеми, но и од разни други градби со walls, and various other buildings with
мноштво градежна, покривна и садова a multitude of constructional, roof
керамика, но и по некоја монета и други and ceramics from the crockery they
ситни наоди. Според таквите наоди, тие used, but there are also some coins and
локалитети се датираат во различни other small findings. According to these
периоди низ праисторијата и антиката. findings, these sites date back from
Најчести се од времето на раната various times throughout prehistory and
антика, чија посебна концентрација е antique period. Most common are from
документирана во т. н. севернопајонски the period of the early antiquity, whose
простор или во скопско - кумановскиот special concentration is documented in
- светиниколскиот регион. the so-called North Paeonian region or
Најпознати се градиштата во Skopje- Kumanovo - Sv. Nikole region.
Скопско, кои се десетина на број, The best known are the settlements
распоредени по рабовите на Скопската in Skopje region, a dozen in number,
Котлина. Оствариле најинтензивна
located on the edges of Skopje valley.
употреба од петтиот до почетокот
на третиот век пред Христа. По They generated the most intense use
долината на Пчиња тие се поврзуваат from the fifth to the early third century BC.
со истовремените такви населби Along the river Pchinja they are related to
во Кумановско и Светиниколско, the similar settlements in Kumanovo and
формирајќи го на тој начин јадрото на Sveti Nikole region, forming with it the
северно пајонскиот простор во раната core north Paeonian region in the early
антика.
antiquity.
Иако тие локалитети зафаќаат
површина од само 2 до 4 хектари, сепак While these sites cover an area of only
имаат карактеристики на плански 2-4 hectares they still have characteristics
организирани населби, поради што of organized settlements because they
...
5 ...
АНТИЧКА БИЛАЗОРА – ПРЕСТОЛНИНА НА НЕЗАВИСНИТЕ ПАЈОНЦИ ANCIENT BYLAZORA - THE CAPITAL OF INDEPENDENT PAEONIANS
важат за вистински протоурбани are considered to be real proto-urban

центри или првите мали гратчиња. centers or small towns.
Сите се позиционирани на All of them are positioned on the
доминантни, стратегиски позиции,
dominant strategic position, surrounded
заградени со камени бедеми и
заштитни ровови. Секогаш се наоѓаат by stone walls and protective trenches.
во непосредна комуникаци со плодна They are always situated in close
почва во околината и, уште поважно, communication, with fertile soil in the
со одредена река или помала рекичка area and more importantly, a particular
во нивното подножје. По правило, river or smaller river in their footstool. As
највисокиот дел преставува вештачки a rule, the highest part is an artificially
зарамнето плато што најчесто се
flattened plateau, which is commonly
користело како заеднички простор за
јавни активности, додека пониските used as a common space for public
тераси како станбени површини. activities, while the lower terraces as
Меѓу сите тие градишта од раната residential areas.
антика далеку најголема населба и Among all those city locations from
се чини со најизразена стратешка early antiquity, the largest settlement
позиција била населбата на Градиштето
with the most apparent strategic position
Сл. 1 Поглед на Градиште - Кнежје од Север Fig. 1 View of Gradiste Knezje the North
во село Кнежје кај Свети Николе (сл. 1). was the settlement of Knezje village
Со површина од речиси 20 хектари, near Sveti Nikole (Fig.1). Covering an
заземала централна позиција, од area of over 20 hectares, holding a
каде лесно се одржувала визуелна central position, from where easily was
комуникација со бројните истовремени
maintained a visual communication with
населби распоредени низ целото
Овче Поле. На тој начин остварувала numerous simultaneous settlements
ефикасна контрола и врз главните throughout the Ovche Pole region. Thus,
комукикации што воделе кон скопско- it allowed an effective control over the
кумановскиот регион на север, како и
...
6 ...
кон долината на Брегалница на југ (сл. main communication that led to Skopje
2). - Kumanovo region in the north, and the
Тргнувајќи од постоечките записи valley of Bregalnica in the south (Fig.2).
кај античките автори, а врз основа
Starting from the existing records
споменатите параметри, најмногу
според големината на локалитетот of the ancient authors and on the
и особено неговата позиција и base of the parameters, the size of the
географија, уште во далечната 1976 site and in particular its position and
година И. Микулчиќ на локалитетот geography, back in 1976 I. Mikulicic of
Градиште-Кнежје го лоцираше Gradiste - Knezje located the largest
најголемиот пајонски град - античка Paeonian city- ancient Bylazora. As the
Билазора. Како поминуваа годините
years were passing, this assumption was
оваа претпоставка сè повеке се
потврдуваше. Со секој нов наод, сè more and more asserted. Thus, in recent
поцврста и по документирана беше archaeological discoveries, not only these
убикацијата на Билазора на локалитетот assumptions are confirmed but also
Градиште во селото Кнежје. Така, со they are significantly strengthened and
досегашните археолошките откритија, complemented.
не само што се потврдуваат таквите
Several ancient authors mention
претпоставки туку и значително се
засилуваат и дополнуваат. Bylazora in the context of different
Неколку антички автори ја historical events, offering significant data
спомнуваат Билазора во контекст на for the position of Bylazora in Gradiste -
различни историски настани, нудејки Knezhje. As the most valuable historical
значајни податоци за позиционирањето record is considered the information of
на Билазора на Градиште - Кнежје. Polybius for overtaking Bylazora by the
Како најзначаен историски запис
Macedonian King Philip V. It is said that
се смета информацијата на Полибиј
за заземањето на Билазора од King Philip in the year 217 year seized
македонскиот крал Филип V. Во него Bylazora the largest city in Paeonia, which
се вели дека кралот Филип во 217 was well positioned against the crossings,
година пред Христа ја зазел Билазора, which from Dardania lead to Macedonia.
најголемиот град во Пајонија, кој This clearly points to several findings.
бил добро позициониран наспроти
Firstly we learn that in that time Dardania
премините, кои од Дарданија водат
во Македонија. Ова недвосмислено and Macedonia were neighbors, denoting
упатува на неколку констатации. that north-paionian areas with Bylazora
Најпрво, дознаваме дека во тоа were under Dardanian rule. Thus, Filip V
време Дарданија и Македонија биле could occupy it that is to say to overtake
непосредни соседи, што значи дека Bylazora from the Dardanians.
севернопајонските области со Билазора Thus, he strengthened its defense
биле под дарданска власт. Така, Филип
restoring ancient ramparts and he
V можел да ја заземе, поточно, да
ја освои Билазора единствено од positioned his army. Thereby, he actually
Дарданците. Притоа, тој ја зајакнал strengthened the defense of Macedonia
нејзината одбранбена моќ обновувајќи from the Dardanian invasions from the
ги старите бедеми и поставувајќи своја
...
7 ...
воена посада. На тој начин, всушност, ја north.

зацврстил одбраната на Македонија од In any case, the northern parts of
дарданските продори од север. Paeonia in 217 BC were not independent
Во секој случај, северните делови
like in the previous centuries, but only the
на Пајонија во 217 година пред Христа
не биле повеќе независна држава geographical area, which definitely Philip
како во претходните векови, туку само V had included to Macedonia. However,
географска област, која дефинитивно Bylazora was still known as the largest
Филип V ја приклучил кон Македонија. city in Paeonia.
Сепак, Билазора сè уште била позната Contrary to the location of Bylazora
како најголемиот град во Пајонија. in Sveti Nikole, Veles has long been
Наспроти лоцирањето на Билазора
associated with Bylazora position.
кај Свети Николе долго време Велес
се поистоветуваше со Билазора. This assumption appears due to the
Таквата претпоставка се појави поради alleged similarity in names as well
наводната сличност во имињата како as the understanding that the main
и поради сфаќањето дека главната communication from north to south ran
комуникацијата од север кон југ водела through the valley of Vardar, to be exact
по долината на Вардар, поточно, од
from Skopje rather than through the Taor
Скопско, низ Таорската Клисура во
Велешко. Иако никогаш не се открија Ravine in Veles. Although the material
материјални потврди за Билазора кај evidence for Bylazora Veles were never
Велес, иако не постои никаква научна discovered, there is no scientific basis for
основа за тоа, сè уште таа претпоставка, it, yet this assumption is still circulating.
циркулира во одредени кругови. There is no proper settlement from
Кај Велес не постои соодветна the early antiquity in Veles that could be
населба од раната антика, што би Bylazora. Not only in Veles, but also in
можела да биде Билазора. Не само во its surroundings, across the Taor Ravine,
Велешко, туку и во неговата околината,
all the way to Skopje Valley in the north
односно низ целата Таорска Клисура,
there is not found a suitable site with
сè до Скопската Котлина на север,
не е откриен соодветен локалитет со remains from that time. Furthermore,
остатоци од тоа време. Исто така, не there is no position in the Vardar Valley
постои позиција во долината на Вардар that would have controlled the transition
што би го контролирала преминот или or the communication that allegedly
комуникацијата што наводнo минувала passed through the Taor Ravine, even
низ Таорската Клисура, уште повеќе, ако more if it is known that this part through
се знае дека тој дел низ праисторијата, the prehistory was impassable in the early
раната антика, сè до римско време antiquity until Roman times. Katlanovo
бил речиси непрооден. Катлановското Lake and the Taor Ravine in the pre-
Езеро и Таорската Клисура во Roman period and centuries before that,
предримскиот период и вековите were full of natural obstacles that did not
пред тоа биле преголеми природни
allow continuance to the south, along
препреки, кои не дозволувале да се
the Vardar Valley. On the other hand,
продолжи кон југ, т.е. по долинатата на
Вардар. Во таа смисла, распоредот на the schedule of the archaeological sites
археолошките наоѓалишта упатува на suggests that the road from Skopje to
...
8 ...
тоа дека патиштата од Скопско кон југ the south did not lead through the Vardar
не оделе по долината на Вардар, туку Valley but through Ovce Pole, bypassing
преку Овче Поле, заобиколувајќи го Veles (Fig. 2).
Велес (Сл.2).
Сл. 2 Распоред на раноантичките населби во Овче Поле и околината

Fig. 2 Schedule of early Antiquity neighborhoods Sheep Pole and surrounding area
Уште низ праисторијата, па сè до Through prehistory until the arrival of

доагањето на Римјаните, главната the Romans, the main communication
комуникација на Балканот по линијата north - south line on the Balkan led
север - југ одела по долините на through the valleys of Morava and Vardar,
Морава и Вардар, но не преку Скопско but not through Skopje and Veles area.
и Велeшко. Врската меѓу Јужна Морава The link between South Morava and
и Вардар била долината на Пчиња, од Vardar Valley was the Valley of Pchinja
каде што се влегувало во Овче Поле, from where one could enter in Ovce Pole,
сè до долината на Брегалница. Оттаму all the way to the valley of Bregalnica.
лесно се стигнувало во Средното
...
9 ...
Повардарје, од каде што можело да се From there on, the approach to

продолжи кон југ. Од сите овие причини, Povardarie was easy from where it could
не може да се прифати претпоставката be continued to the south. Of all these
за Билазора кај Велес. reasons, the assumption for Bylazora
Наспроти ситуацијата во Велешко, cannot be accepted.
кога се работи за раната антика, Contrary to the situation in Veles,
бројни се населбите од тој период во when it comes to the early antique
Овче Поле. Меѓу нив, доволно јасно period, the settlements from that period
се издвојува локалитетот Градиште in Ovce Pole are numerous. Among
во Кнежје како единствена населба them, the locality Gradiste in Knezje was
која во целост одговара на позицијата clearly separated enough as a unique
и големината на античка Билазора. settlement which fully complies with
Само на тој локалитет можел да биде the position and size of ancient Bylazora.
позициониран најголемиот пајонски The largest Paeonian city could only be
град. Само тој со својата единсвена positioned on that locality. Only that city,
стратегиска позиција можел да оствари with its unique strategic position could
контрола врз бројни помали населби acquire control over a number of smaller
во околината и врз премините од север settlements in the area and the passes to
од Скопско и Кумановско. the north of Skopje and Kumanovo.
Денес, по повеќеговишните Nowadays, after the continuous
континуирани истражувања, не researchas not only was the discovery
само што се откриени бројни наоди of the numerous findings made which
што го илустрираат постоењето на illustrates the existence of one exact city
Билазора на Градиштето во село Кнежје like Bylazora in village Knezje, but it also
туку е отидено и чекор понапред. has gone a step further. They found that
Откриено е дека Билазора не била Bylazora was not only the largest city by
само најголемиот град по површина, area, but also in importance . Today it is
ами и по значење. Денес е јасно дека, clear that it is actually Bylazora which
всушност, се работи за Билазора како was the Paeonian throne.
пајонска престолнина.
...
10 ...
АНТИЧКА БИЛАЗОРА КАКО ANCIENT BYLAZORA AS A CAPITAL

ПРЕСТОЛНИНА НА Т.Н. НЕЗАВИСНИ OF THE SO CALLED INDEPENDENT
ПАЈОНЦИ PAEONIANS
Со истражувањата на акрополот With the research of acropolis in

на Градиште-Кнежје, во нејзиниот Gradiste -Knezje in its Central and most
централен и најдоминантен дел се dominant part are discovered remains
откриени остатоци од архитектура from architecture with clear marks of
со јасни белези на владетелска the ruler Palace (Fig 3). With it, Bylazora
палата (сл. 3). Со тоа Билазора доби
received a new dimension, much bigger
нова димензија, многу поголема и
and more significant, revealing itself
позначајна, откривајќи ни се не само
како обичен град, па макар тоа бил to us, not only as an ordinary but also
најголемиот град во Пајонија, туку и as the largest city in Paeonia and as
како седиште на владетели, што самото a throne of rulers meaning by itself a
по себе значи престолнина. Следејќи capitаl. Following the antique records
ги античките записи, не е тешко да се it is not difficult to answer for which
одговори за чија престолнина и кои capital and which rulers is about. In the
владетели станува збор. historical sources, from the 5-3 century

Сл. 3 Аеро снимка на акрополата на Билазора со околните тераси

Fig. 3 Aerial photo of the Acropolis on the surrounding terraces Bilazora
Во историските извори, од V-III век B.C. we encounter an independent

пред Христа, среќаваме независна Paeonian country with its own dynasty
пајонска држава со своја династија и and rulers that forged their own coins,
владетели што ковале свои монети, accomplished their own politics and
остварувале своја политика и were ritually crowned in the waters of
ритуално се крунисувале во водите на Bregalnica. That country was obviously
...
11 ...
Брегалница. Таа држава очигледно била organized with certain political cause
организирана со одредена политичка (aim), because it did not use a typical
цел, бидејќи не користела конкретна tribal territory and typical tribal name.
племенска територија и конкретно They were simply known as Paeonia,
племенско име. Едноставно била organized only in the Paeonian country
позната како Пајонија, организирана that enjoyed independence. In that sense,
само на оној дел од пајонската земја
the rulers of Bylazora could have been the
што уживала независност. Во таа
emperors of only those Paeonians who
смисла, владетелите од Билазора би
можеле да бидат владетели единствено Tikidid called “Independent Paeonians” in
на тие пајонци кои Тикидид ги нарекува difference from the other Paeonians who
„Независните Пајонци“ за разлика од were not independent.
другите пајонци, кои условно кажано
биле зависни.
Сл. 4 Избор на сребрени и бронзени монети од Билазора Fig. 4 Selection of silver and bronze coins fromBilazora
01. Племенска Пајонска монета - 479/450 г.п.н.е. 06. Деметриј I Полиоркет, 294 - 287 г. п.н.е.
02. Филип II, 359 - 336 г. п.н.е. 07. Антигон II Гонат, 283 - 240/39 г. п. н. е.
03. Александар III Македонски 336 - 323 г. п. н. е. 08. Леон 278 - 250 г. п.н.е.
04. Авдолеон 315 - 285/4 г. п.н.е. 09. Дропион, 250 - 230 г. п.н.е.
05. Авдолеон 315 - 285/4 г. п.н.е. 10. Филип V, 187/6 - 168 г п.н.е.
...
12 ...
Уште со првичното формирање и With the initial formation and

ширење на Долномакедонското Крал- expansion of Lower-Macedonian
ство голем дел од пајонските заедници kingdom, a number of Paeonian
биле инкорпорирани во него како негов communities were incorporated in it,
конститутивен и суштински етнички as its constitutive and essential ethnic
елемент. Единствено на северните element. Only the northern Paeonians
Пајонци им било оставено автономно were left to live autonomously in an
да живеат во своја независна држава и independent country under their own
под свои владетели. Така, „независните rulers. Therefore, the Independent
Пајонци“ заедно со нивните нешто Paeonians, together with their northern
посеверни соседи, Агријаните, neighbors, the Agrianes, had a significant
всушност, имале значајна историска historical assignment like defenders, to
задача - како краишници да ја бранат protect the Macedonian Empire from the
Македонската Империја од север. north.
Сл. 5 План - основа на истражениот дел од владетелската палата до 2015 год

Fig. 5 Plan - the basis of the explored part of theruler's palace until 2015
...
13 ...
Најсеверните Пајонци - Агријаните, The most northern Paeonians–

си ја задржале својата независност Agrianes kept their independence and
и своето племенско име. Наспроти their tribal name. On the contrary, the
нив, т.н. „Независни Пајонци“ so-called Independent Paeonians were
најверојатно биле организирани во probably organized in newly founded
новооснована политичка заедница чие political community serving as a buffer
име и територија не произлегувале
zone among Dardania and Macedonia.
од конкретна племенска заедница,
That probably happened during the
туку едноставно биле познати како
„Независни Пајонци“. Во дадениот 5th century B.C., after what followed a
политички момент нивната држава relatively short but violent history.
служела како тампон-зона меѓу In the historical sources a few
северните племиња и Македонија. Тоа names of the rulers were noted which
се случило уште во текот на V век пред sequentially ruled with the country of
Христа, по што следувала релативно the Independent Paeonians. The most
куса, но бурна пајонска историја. famous among them were: Ageist, Likpei,
Во историските извори се Patrai, Avdoleon, Leon and Dropion. All of
забележани неколку имиња на them are connected to different historical
владетели кои последователно events, exposing them as important
владееле со земјата на „независните political factors on the Balkan.
Пајонци“. Најпознати меѓу нив биле:
The rulers’ palace of acropolis in
Агист, Ликпеј, Патрај, Авдолеон, Леон
Bylazora was possibly the residence of
и Дропион. Сите тие се поврзуваат
за различни историски настани, the previously mentioned rulers (Fig. 5).
експонирајќи се како значајни The architecture itself, the construction
политички фактори на Балканот. solutions, the conception of the inner
Владетелската палата на space, but also the discovered inventory
акрополот во Билазора најверојтно in the palace indicates that this was the
била резиденција на споменатите residence of the rulers.
владетели (сл. 5). На тоа упатува самата The residence was in use from the
архитектура, градежните решенија, V to the III century B.C. or exactly in the
концепцијата на внатрешниот простор, time of ruling of the above mentioned
но и откриениот инвентар во палата. Paeonian rulers. According to the earliest
Таа била во употреба од V до III век, findings amongst which coins were
осносно токму во времето на владеење
discovered on the exact same floors from
на споменатите пајонски владетели.
the last presence in the palace, it certainly
Според најмладите наоди, меѓу кои
и монети откриени на самите подови indicates that the palace was violently
од последната употреба на палатата, demolished in the first decades of the III
извесно е дека била насилно срушена century (Fig.4: 3 and 8). Because of that,
некаде во првите децении од III век the final period of the palace is commonly
пред Христа (сл. 4: 3 и 8). Поради тоа, correlated with the attacks of the Celts
нејзиниот крај најчесто се поврзува со and their attacks towards the south in
нападите на Келтите и нивните походи 279/8 B.C.
кон југ во 279/8 година пред Христа. In the following years, the Kingdom
Во наредните години кралството persisted a several more decades, but
опстојувало уште неколку децении, но
...
14 ...
во тешки услови на постојани воени under difficult conditions of constant

напади и пљачкашки навлегувања на military attacks and intrusions by the
Дарданците од север. Користејќи го Dardanians from the north. Using the
постојаното слабеење на пајонската constant weakening of the Paeonian
економска, воена и политичка моќ, по economic, military and political power,
келтските деструкции, Дарданците, after the Celtic destructions, the
најверојатно, едно време ја освоиле
Dardanians most likely conquered the
и самата престолнина Билазора. Со
capital of Bylazora. By doing so, they
тоа станале непосредна опасност
за Македонската Империја, што го became an immediate danger for the
принудило Филип V да интервенира. Macedonian Empire that forced Filip V to
Сл. 6 Рушевини од градбата во дорски стил со северно-западниот агол од владетелската палата и с. Кнежје во позадина
Fig. 6 Ruins of the building in the Doric style with north-west corner of the ruler's palace and. Knezje background
Така, во 217 година пред Христа, intervene. Thus, in 217 B.C., Bylazora was
Билазора не била повеќе ниту голема no longer great and significant, and Filip
ниту значајна, а Филип V морал да V had to put it under his rule, in order to
ја стави под свое, за да ја заштити protect Macedonia from the Dardanians.
Македонија од Дарданците. Полибиј
Polybius knew well enough that Bylazora
добро знаел дека Билазора не била
was not the same Paeonian capital, and
повеќе старата пајонска престолнина,
па сепак потенцирал дека се работи yet he stressed that it was the greatest
за најголемиот град во Пајонија. Тоа не city in Paeonia. It would not be the case, if
би било случај, доколку не се работело it was not about a city with a glorious past
за град со славно минато и големо and great historical meaning.
историско значење. Even more indicative is the record
Уште поиндикативен е записот кај at Livius, who described events that
Ливиј, кој опишува настани што се occurred in 168 B.C. In addition, he
случиле во 168 година пред Христа. mentioned Bylazora for the last time but
Притоа, за последен пат ја спомнува only as a geographical term. Without its
Билазора, но само како географски past glory Bylazora in that time, would
...
15 ...
поим. Без нејзината стара слава have been a forgotten place.

Билазора во тоа време би била веке The indication that Bylazora was a
заборавено место. rulers’ city, testifies the name itself of
Дека Билазора била владетелски today’s’ village Knezje, which is actually a
град, сведочи и самото име на reference of the former rulers – (Knezovi-
денешното село Кнежје, кое, всушност, in Macedonian). The village is organized
е сеќавање на некогашните владетели right below the place Gradishte even
- кнезови. Селото е организирано in the period of the Middle Ages when
непосредно под самото Градиште, obviously the rulers’ tradition was
уште во текот на средновековието, connected to that place (Fig. 5).
кога очигледно сè уште била жива
владетелската традиција врзана за тој
простор (сл. 5).
...
16 ...
АРХЕОЛОШКИ ИСКОПУВАЊА НА ARCHAEOLOGICAL EXCAVATION OF

АРХЕОЛОШКИОТ ЛОКАЛИТЕТ ARCHEOLOGICAL SITE
ГРАДИШТЕ - КНЕЖЈЕ GRADISHTE - KNEZJE
На Градиште во Кнежје досега At the place Gradishte in Knezje, until

се вршени повеќе археолошки now were conducted many archaeological
интервенции. Најчесто се работело interventions. It was mostly about
за сондажни, односно контролни sounding survey – controlled excavations
ископувања на различни позиции on different positions at the place
на Градиштето. Иако однапред Gradishte. Although they were limited at
лимитирани, со нив се откриени first, it was discovered significant data that
значајни податоци што го потврдуваат confirmed the existence of an antique
постоењето на античка населба, која settlement, which by its magnitude,
според својата големина, карактер и character and chronology responds to
хронологија одговара на град како the city as Bylazora (Fig. 6).
Билазора. After such preliminary results, the
По таквите првични резултати, во last seven years of excavation are
последните седум години ископува- concentrated only on the acropolis part
њата се концентрирани само на of the site Gradishte. The whole space of
акрополниот дел на Градиштето. the acropolis was systematically explored
Систематски се истражива целиот and after only 50% of the exploration, the
простор на акрополот, со што, по само authentic values of the locality came to
50% истраженост, излегоа на виделина light. With those results the site Gradishte
вистинските вредности на локалитетот. became one of the most significant
Со нив локалитетот се вброи меѓу archaeological points from the early
најзначајните археолошки пунктови од ancient period on the Balkan.
раната антика на Балканот. The first archaeological excavations
Првите археолошки ископувања in the locality Gradishte – Knezje were
на Градиште-Кнежје беа изведени во conducted in the 70es and 80es in the
седумдесеттите и осумдесеети години 20th century. With probing on different
од XX век. Со сондирања на одделни positions, through the whole site, G.
различни позиции, на целиот простор and I. Mikulchich confirmed settlement
на локалитетот, Г. и И. Микулчиќ layers everywhere with material mainly
констатираа насекаде населбински from the early ancient period. Apart
слоеви, со материјал, главно, од раната from that, a large number of dislocated
антика. Покрај тоа, беа документирани archaeological findings (stone plastic),
голем број дислоцирани археолошки were documented including the
наоди (камена пластика, питоси и abundance of reused antique building
слично) како и мноштво реупотребен material. Processed stone blocks or
антички градежен материјал. unprocessed stones were taken from the
Обработени камени блокови или debris from the antique constructions on
необработен камен, бил земан од the locality Gradishte and were mainly
рушевинските остатоци од античките used for constructing new facilities in the
градби на Градиштето и бил на широко village Knezje.
користен за градење нови објекти во
селото Кнежје.
...
17 ...
Сл. 7 Основа на Билазора со распоред на истражуваните позиции

Fig. 7 Basis of Bilazora schedule of the examined
...
18 ...
Со следните сондирања во 1990 With the following probing in 1990

година беа со сигурност потврдени the borders of the locality as well as the
границите на локалитетот, како и character of their terraces were surely
карактерот на неговите тераси. Делови confirmed. Parts of the houses for living
од куќи за живеење и населбински and the settlements’ findings dating from
наоди, што се датираат во рамките од the Iron Age until the Roman occupation
железното време, па некаде до пред
of Macedonia meant a confirmation for
римската окупација на Македонија,
the nearby terraces as a residential space.
значеа потврди за околните тераси
како стамбен простор. Со тоа стана Therefore, it was evident that this was a
евидентно дека се работи за голема и great and economic powerful settlement,
економски мокна населба, но за која but there were not enough elements for
сè уште не постоеа доволно елементи the confirmation of the presumption that
за потврда на претпоставката дека се was about Paeonian Bylazora.
работи за пајонска Билазора. In the early 90es with intensive
Во раните девеесетти години од excavation for the exploitation of the
XX век, со интензивни копања за sandy geological base on the locality
експлоатација на песокливата геолошка in the north footer, the constructional
основа на локалитетот, во неговото mechanization discovered an unusual
северно подножје, градежната monumental structure from big and nicely
механизација откри необична,
processed stone blocks. Unfortunately
монументална градба од големи и
with those activities the surface of the
убаво обработени камени блокови.
За жал, со тие активности засекогаш ancient city was ruined more than 20%.
Сл. 8 Култен базен во подножјето на Градиште-Кнежје, со околината оштетена од тешка механизација

Fig. 8 Cult pool at the foot of Gradiste Knezje, with the environment damaged by heavy machinery
беше уништена повеќе од 20% од However the constructional activities

површината на античкиот град. Сепак, were interrupted with the possibility for
градежните работи беа прекинати со the construction from the carved blocks
можност градбата од делкани блокови to be discovered, explored and presented
да биде во целост откриена, истражена
...
19 ...
и презентирана (сл. 8). (Fig. 8).

Резултатите од тие истражувања беа The results from those researches were
објавени од З. Георгиев во 1994 година, published by Z.Georgiev in 1994, and the
при што градбата беше определена construction was confirmed to be a tank
како цистерна од V и IV век пред Христа, from the V and the VI century B.C. and
и тоа со претпоставка дека најверојатно with the assumption that it was probably
била дел од веќе разрушениот северен
a part of the already ruined northern city
градски бедем
wall.
Во меѓувреме, во текот на
девеесеттите години од XX век In the meantime, during the 90es a
беа вршени уште неколку помали few probing excavations were conducted
сондажни ископувања, главно, од С. mainly by S. Danev, archaeologist in the
Данев археолог во Музејот на Свети Museum in Sveti Nikole. Thereby, the
Сл. 9 Поедини гробови од јужната некропола на Билазора Fig. 9 Individual graves necropolis south of Bilazora
already existing findings for the locality

Николе. Со нив само се потврдија веќе were confirmed but also an entirely
постоечките сознанија за локалитетот, new moment was discovered. On the
но се откри и еден сосема нов момент.
neighboring hill, adjacent to the south
На соседното возвишение, непосредно
of the locality was discovered a group
на југ од локалитетот, беше откриена
група гробни конструкции - цисти, of tomb constructions, built up of stone
градени од камени плочи (сл. 9). blocks (Fig. 9). Although the results from
Иако резултатите од тие ископувања those excavations were never published,
никогаш не беа публикувани, сепак it was evident that it is about tombs
беше евидентно дека се работи за from Iron Age or a necropolis from the
гробови од железното време или за oldest existence of the settlement that
некропола од најстарото живеење substantiated on the locality Gradishte –
на населбата што суштествувала на Knezje during the VII – VI century B.C.
локалитетот Градиште-Кнежје во текот
на VII-VI век пред Христа .
...
20 ...
Во 2008 година конечно биле In 2008 finally the conditions for

создадени услови за пообемни extensive explorations were created. It
истражувања. Се работело во рамки на was in the framework of the common US
заедничкиот американско- македонски – Macedonian project, implemented by
проект, реализиран од Народниот the National Museum of Sveti NIkole and
музеј - Свети Николе и Тексашката the Texan Foundation for archaeological
фондација за археолошки и историски and historical researches. Mainly the
истражувања. Континуирано се space on the acropolis was continuously
истражувал, главно, просторот на researched, where parts of multiple
акрополот, со што биле oткриени public structures were discovered which
делови од повеќе јавни градби, кои го exposed the acropolis as a central
експонираа акрополот како централен, administrative building of the town.
управно-занаетчиски простор на From 2013 the research of the
градот. acropolis was continuously implemented
Од 2013 година истражувањата на as a project of the National Museum
акрополот продолжија како проект of Sveti Nikole in collaboration with
на Народниот Музеј - Свети Николе the Archaeological Institute as a part
во соработка со Институтутот за of the Faculty of Philosophy, Skopje.
археологија при Филозофскиот The excavations were conducted
факултет во Скопје. Систематски се systematically and the southern half of the
ископуваше и сè уште се ископува acropolis was still the most representative
јужната половина на акрополот, and most significant structure in the city,
каде, меѓу другото, e откриeна засега so called rulers palace (Fig. 5 and 10).
најрепрезентативната и секако
најзначајна градба во градот, т.н.
Владетелска палата (сл. 5 и 10).
Сл. 10 Просторот пред главниот влез во владетелската палата

Fig. 10 The space in front of the main entrance to the palace possessory
...
21 ...
Во врска со досегашниот степен на Related with the current level of

истраженост на Градиште-Кнежје или exploration of Gradiste-Knezje or
античка Билазора, може да се заклучи ancient Bylazora it can be concluded
дека акрополот е истражен околу that the acropolis is explored with a total
60%, наспроти истражувањата на 60%, opposed to the researches of the
останатиот населбински простор, кој е remaining settlement space, which is still
сè уште на самиот почеток. at the beginning.
На почетно ниво се и истражувањата At initial level are the researches of the
на соодветните некрополи, посебно на corresponding necropolis, especially on
оние поврзани со античкото население those related with the ancient population
на Билазора. Иако постојат индикации of Bylazora. Although there are
за одредени позиции каде треба да indications for certain positions where it
се очекуваат такви погребувања, is needed to expect such burials, however
сепак досега не е откриена нити until now it is not discovered any tomb
една гробна конструкција од античко construction from ancient time. Despite
време. Оттаму, една од главните the exploration of the Acropolis, one of
цели на идните истражувања, покрај the main aims of the future researches
доистражувањето на акрополот, треба has to be the discovery of the ancient
да биде и откривањето на античките necropolis of Bylazora.
некрополи на Билазора.
...
22 ...
ХРОНОЛОГИЈА И РАЗВОЈНИ ФАЗИ НА CHRONOLOGY AND DEVELOPMENT

БИЛАЗОРА STAGES
Истражувањата на акрополниот The researches of the acropolis part

дел на Билазора открија низа наоди of Bylazora revealed series of findings
погодни за решавање на хронолошките suitable for resolving the chronological
прашања. Меѓу другото, овозможија questions. Among other things, they
документирање на основните развојни allowed documenting the basic
етапи или фази на употреба на дадениот developmental stages and phases of
простор. Во таа смисла, евидентно е using the given space. Archaeologically
издвојувањето на различните културни said, it means separating the different
хоризонти, поточно, различните cultural horizons, as well as different
урбанизации и различни организации urbanization, different organizations of
на животот во различни периоди life in different periods from the historical
од историското суштествување на existence of Bylazora.
Билазора.
Сл. 11 План - основа на откриените градби од различни фази во северниот дел на акрополата
Fig. 11 Plan - the basis of the discovered buildings of different stages in the northern part of the acropolis
...
23 ...
Уште по првичните истражувачки After the preliminary research activities

активности на акрополот, екипата of the Acropolis, the team of TFAHR, led by
на ТФАХР, раководена од Ј. Метју и В. J.Matthew and V.Nightinger singled out 7
Најдингер, издвои вкупно 7 развојни developmental phases, which complete
фази, кои го исполнуваат периодот the period from the VI-II century B.C.
од VI до II век пред Христа. Таквите Those phases were documented mostly
фази беа документирани најмногу врз
on the base of architectural and structural
основа архитектонските и градежни
differences of the discovered structures,
разлики на откриените градби, нивните
меѓусебни релации, како и според their mutual relations as well as by the
хронологијата на движните наоди. chronology of the mobile findings.
Со истражувањата во последните In the last years with the researches
години доста од тие хронолошки односи great part of the chronological
се потврдени, но и одделни моменти relations were confirmed but also
беа исправени и значајно дополнети. Во particular moments were corrected and
таа смисла, врз основа на вертикалната significantly complemented. In that
стратиграфија и синхринизацијата на sense, based on the vertical stratigraphy
културните слоеви на целиот простор and synchronization of the cultural layers
на акрополот, се покажа дека најмногу of the entire space of the acropolis, it has
можат да се издвојат четири културно- been proven that four cultural – historical
историски фази, како основни етапи на
phases could be separated as basic stages
употреба или развиток на Билазора, и
in the development of Bylazora:
тоа:
Фаза 1 (VII-V век пред Христа) Phase 1 (VII – V century B.C.)
Фаза 2 (од втора половина на V - до Phase 2 (second half of V until the
средината на IV век пред Христа) middle of IV century B.C.)
Фаза 3 (од втората половина на IV Phase 3 (second half of IV century until
век - до 279 г. пр. Христа) 279 B.C.)
Фаза 4 (од 279 - до 168 г. пр. Христа) Phase 4 (from 279 until 168 B.C.)
Ваквата хронологија мошне
цврсто и јасно e документирана Such chronology is firmly and clearly
низ сите сегменти на археолошките documented throughout all segments of
истражувања, особено во северниот the archaeological researches, especially
дел на акрополот или во т.н. Сектор 3. in the northern part of the acropolis (Fig.
(сл. 11).
11).
Сепак, мора да се истакне дека сè
However, it must be noted that the
уште наодите од Билазора не можат
подеднакво да ги покријат сите findings of Bylazora cannot equally
наведени фази. Така, нaјголемиот број cover all these stages. Thus, the largest
наоди се врзуваат за втората и третата numbers of findings are connected to the
фаза, кога бил остварен највисокиот second and the third phase, when it was
степен на културен, економски и implemented the highest level of cultural,
историски развиток. Наспроти тоа, од economic and historical development.
најстарата или иницијална населба On the contrary, from the oldest or initial
(фаза 1) зачувани се најмалку остатоци, settlement (phase 1) less remains are
кои сè уште не се доволни за да се kept, which are not yet enough to form
оформи документирана слика за
...
24 ...
тоа време. Слична е ситуацијата и со the documented image for that period.
последното живеење (фаза 4), од која сè The situation is similar with the last
уште не се откриени доволно наоди за existence (phase 4), from which there are
да може со сигурност да се одговори на not enough findings in order to respond
основното прашање за тоа кога точно, to the basic question about when the
згаснал животот на Билазора. Дали тоа civilization of Bylazora disappeared.
се случило кон почетокот, средината
Whether that happened at the beginning,
или кон крајот на вториот век пред
in the middle or in the late II century B.C.,
Христа, ке остане отворено прашање
се до откривањето на поречити наоди it will remain an open question until the
од таа, финална фаза на употреба на discovery of more significant findings
градот. from that final stage of the city.
Разгледувајќи ги поединечно Looking individually at all
сите развојни фази евидентно е developmental stages it is evident that
дека најмалку наоди потекнуваат од fewer findings come from the first phase.
првата фаза. Слоевите од таа фаза The layers of that phase are damaged or
се во најголемиот дел oштетени или completely ruined in great part from the
целосно уништени од подоцнежните later interventions on the same area (Fig
интервенции на истиот простор (сл. 12). 12).
Сл. 12 Остатоци од куќи од железното време или од Билазора I, Сл. 13 Поедини бронзени форми накит и култни предмети од
оштетени со вкопувањето на античките градби од Билазора II Билазора 1 (7-6 век)
Fig. 12 Remains of houses from the Iron Age orBilazora I, dig the Fig. 13 Individual bronze jewelry forms and cult objects from
church damaged by the ancient buildings Bilazora II Bilazora 1 (7-6 century)
Тие се откриваат само во сегменти The layers are revealed only in

или како незнатни остатоци, веднаш segments or as remains, mainly in the
врз здравицата, и тоа, главно, во lowest parts of the terrain, particularly
најниските партии на теренот, поточ- in the northern west part of the
но, во северозападниот дел на акро- acropolis (Fig. 12). It is only about parts
полот (сл. 12). Се работи само за делови from individual structures and mobile
од поединечни градби и подвижен archaeological material, mainly in
археолошки материјал, најчесто во
...
25 ...
растурен контекст. Во таа смисла, disordered context. In that sense, among

меѓу откриените наоди се среќаваат the discovered findings are found mostly
најмноги фрагменти од керамични fragments from ceramic dishes, but also
садови, но и поединечни форми култни individual forms of cult bronzes and other
бронзи и друг накит од VII и VI век пред jewellery from VII and VI century B.C. (Fig
Христа (сл.13). 13).
Сл. 14 Избор на поедини керамички садови од Билазора 2 (5-4 век)

Fig. 14 Election of individual ceramic vesselsBilazora 2 (5-4 century)
Зачуваните делови од одделни The preserved parts of the individual

градби од првата фаза зборуваат
buildings of the first phase indicate that
дека се работи за објекти градени од
these buildings are built of unbaked bricks
непечена тула најчесто врз темели од
еден ред камења, со подови од глина mostly on the bedrock from one-line
и покривна конструкција од слама. stones, with floors made of clay and roof
Нивниот карактер, за жал, не е сигурен construction from straw. Unfortunately,
па сè уште не може да се каже за што their character is not reliable and it
служела акрополата во тоа време. Дали cannot yet be confirmed what the
тоа била обична станбена површина acropolis served for at that time. Was it an
или служела како култен простор ordinary residential area or it served as a
за задоволување на заедничките cult space to meet the common needs of
потреби на населението што живеело the population living in the surrounding
на околните тераси, ќе остане како terraces, it will remain as one of the most
едно од најпровокативните, сеуште provocative still open questions.
отворени прашања.
It is certain that even in that first
Извесно е дека уште во таа прва
phase the acropolis part of Bylazora was
фаза акрополниот дел на Билазора
бил вештачки зарамнет и заштитен по artificially flattened and protected at the
рабовите со бедемски ѕид од аморфни edges with a fortification wall made of
камења. Остатоците од тој најстар amorphous stones. The remains of that
бедем се откриваат под подоцнежниот eldest fortification wall are disclosed
бедем од следната - втора фаза, кој е under the later fortification wall from the
...
26 ...
всушност првиот антички бедем (сл. 11). next second phase, which is actually the
Притоа, очигледно е дека во ѕидањето first ancient fortification wall (Fig. 11).
на монументалниот антички бедем Moreover, it is obvious that during the
биле користени камењата од постариот building of monumental ancient wall
железнодопски бедем, посебно како were used stones from the older Iron Age
камења за неговата темелна зона . turret, especially as stones for their base
Во втората фаза на акрополот е
zone.
реализиран сосема нова урбанизација
In the second phase, in the Acropolis
со нова намена и секако нови содржини
(сл. 14). Целиот простор бил однапред it is entirely implemented a new
испланиран и така организиран да urbanization with a new purpose and of
Сл. 15 Тремот од главната влезна партија на владетелската палата со срушени елементи во изворна положба
Fig. 15 The porch of the main entrance Party possessory ruined palace with elements in their original position
биде во служба на јавните потреби на course a new content (Fig. 14). The whole
градот а, пред сè, на владетелското area was planned in advance and well
семејство сместена во новоизградената organized to serve the public needs of
владетелска палата (сл. 5 и 15).
the town and especially the main family
Некаде во текот на втората половина
located in the newly built royal palace
на V век пред Христа палатата веќе
била изградена како централен (Fig. 5 and 15)
и најрепрезентативен објект во Somewhere during the second half of
градот. Таа го зафаќала најголемиот the V century B.C., the palace has been built
и најдоминантен дел од акрополот, as the central and most representative
речиси целата нејзина јужна половина building in the town. It occupied the
(сл. 3). Сите останати структури биле largest and most dominant part of the
во нејзина служба или на некој начин acropolis, over its entire southern half
условени од неа. (Fig. 3). All the other structures were in its
Главната улица, што водела по function or in some way influenced by it.
средината на акрополот почнувала The main street that led down the
...
27 ...
од главниот или северен влез во middle of the acropolis, began from the
акрополот, а за крајна дестинација ја main or north entry of the acropolis and
имала владетелската палата, поточно, as a final destination led it to the royal
нејзината главна влезна партија (сл. 11 palace, specifically its main entry (Fig. 11
и 15). Палатата имала и други, споредни and 15). The palace also had other minor
влезови кои дирекно комуницирале со inputs which were directly connected to
големиот заштитен бедем. the large protective wall.
Споменатиот бедем ја заградувал The above mentioned wall surrounded
и со тоа го штител целиот акропол. and protected the whole acropolis. It was
Бил најмонументалната градба која не the most monumental building which
преставувала само обичен одбрамбен was not only a constitutive defensive
ѕид туку сложен фортификационен wall but a complex fortification system
систем (сл. 16). (Fig.16).
Сл. 16 Дел од западниот бедем околу акрополата Fig. 16 Part of the west wall around the acropolis
Покрај самиот бедемски ѕид, граден Apart from the fortification wall, built-
од крупни, делумно и од делкани up of large and partly carved stones
камења редени во карактеристичен arranged in a characteristic early ancient
раноантички слог, фортифицирањето syllables, the fortification of the acropolis
на акрополот подразбирала копање на implied digging a wide protective ditch
широк заштитен ров долж бедемскиот along the fortification wall on the outside,
ѕид од надворешната страна, како as well as many buildings, particularly
и низа градби, поточно, простории rooms attached to the inside wall. Certain
залепени од внатрешната страна за entrances through the large wall have
бедемот. Исто така, биле посебно also been considered separately with a
обмислени со висок степен на заштита high degree of protection. Among them
одделните влезови низ големиот dominates the north entrance, which
...
28 ...
бедем. Меѓу нив доминира северниот stands out with its complexity, as a main
влез, кој се издвојува со својата entrance to the acropolis (Fig. 11 and 18).
комплексност, како главна влезна
партија во акрополата (сл. 11 и 18). During the second phase,immediately
Во текот на втората фаза, непосредно on the west of the ruler’s palace was
на запад од владетелската палата била raised another representative building. It
подигната уште една репрезентативна was built in the Doric style on the inside
Сл. 17 Рушевински остатоци од градбата во дорски стил Fig. 17 Debris remains of the building in the Doric style
градба. Била изградена во дорски стил of the large protective wall. Due to the
од внатрешната страна на големиот major damages its purpose has not been
заштитен бедем. Поради големите established with certainty, although there
оштетувања, неговата намена сè уште were given assumptions that it is Stoa (a
не е со сигурност утврдена, иако kind of an ancient mall) (Fig. 6 and 17).
веќе се изнесени претпоставки дека At the same time in the northeastern
се работи за стоа (еден вид антички
corner of the acropolis were built a
трговски центар) (сл. 6 и 17).
Во истото време во североисточниот series of interconnected buildings with
агол на акрополот биле изградени wide streets between them. They were
низа на меѓусебно поврзани градби со probably used as artisan workshops and
широки улици меѓу нив. Најверојатно warehouses (Fig.18).
биле користени како занаетски The second phase actually represents
работилници и магацински простории the first ancient settlement or even the
(сл. 18).
first true urban city settlement. It probably
Втората фаза, всушност, ја
претставува првата античка населба ended in the middle of the IV century B.C.,
или воопшто првата вистинска градска based on the findings in the last layer of
населба. Таа најверојатно завршила the stage, where among other findings
...
29 ...
Сл. 18 Северниот дел од фортификацискиот систем, со северниот влез, кулите и влезната рампа
Fig. 18 The northern part of fortification system, north entrance, the towers and the entrance ramp
кон средината на четвртиот век пред there was discovered a bronze coin of
Христа, сознание врз основа наодите Philip II. Therefore, in accordance with
во последниот слој од таа фаза, каде the individual records of ancient authors,
што меѓу останатите наоди се откриени
it is considered that exactly he - Philip II
две бронзени монети, една на градот
Лариса и на Филип II (двете околу 350 (around 350 B.C.) and his attack to the
г.п.н.е.). Поради тоа, може да се поврзи north are the reasons for the end of the
со одредени записи кај античките second phase or Bylazora II.
автори, каде се смета дека токму тој - The third phase does not stand
Филип II и неговиот поход кон север, out enough as new settlement even
се причините за крајот на втората фаза though there are evident certain major
или Билазора II.
architectural,and cultural modifications
Третата фаза не се издвојува доволно
како нова населба, иако се евидентни or novelties in the area of the acropolis.
поедини крупни архитектонски, Perhaps this phase should be seen
содржински и културни промени или more as a continuation of the previous
новини на просторот на акрополата. phase, but there are still evident certain
Можеби оваа фаза треба повеќе changes in the old urbanization, which
да се сфати како продолжение на
still represents a new developing stage or
претходната фаза, но, сепак, евидентни
се одредени промени во старата Bylazora III (Fig. 11).
урбанизација, што сепак налага да ја
...
30 ...
третираме како нова развојна етапа

или Билазора III (сл. 11).
Во текот на таа фаза биле извршени During that phase there were carried
реновирања и доградби на големиот out renovations and extensions to the
заштитен бедем. Така, иако била large protective wall. Thus, although
задржана старата концепцијата на it was kept an old conception of the
северниот влез, сепак била изградена north entrance, it was built completely
сосема нова влезна партија, со нови a new entrance, with new entry towers,
влезни кули, нова влезна улица a new entry road paved with large stone
поплочена со крупни плочести камења, slabs, and an internal gate with covered
како и нова внатрешна порта со entrance (Fig. 11 and 19).
покриена влезна партија (сл. 11 и 19). The Royal (Ruler’s) Palace was
Владетелската палата била целосно completely renovated with new floor
обновена, со нови подни површини, surfaces, new wall decoration and a
нова ѕидна декорација и нова покривна new roof construction adding a few new
Сл. 19 Дел од влезната улица со двете градежни фази Fig. 19 Part of the street front with two construction phases
Сл. 20 Делот од палатата каде се најевидентни двете фази на употреба со два пода и 2 рушевински слоеви
Fig. 20 The part of the palace where the clearest two phases of use with two floors and destruction layers 2
...
31 ...
конструкција, како и со додавање rooms (Fig.20).

неколку нови простории (сл. 20).
За разлика од палатата, соседната Unlike the Royal Palace, the
„стоа“ откако еднаш била срушена neighboring Stoa, once it was demolished
повеќе не била обновена. Од нејзиниот and it was not renewed anymore. From
рушевински слој нeретко бил земан its debris layer frequently was taken a
градежен материјал за да биде construction material, to be reused in the
реупотребен во градењето кај новите construction of the new buildings in the
градби од третата фаза. Мноштво third phase. A multitude of building stone,
Сл. 21 Блок со метопи од Билазора II, секундарно употребен е во за градба на скалила пред влезот на фурната од Билазора III
Fig. 21 Block with metopes of Bilazora II, secondarily used in the construction of stairs in front of the oven Bilazora III
градежен камен, камени блокови, stone blocks, parts of Doric columns,

делови од дорски столбови, архитравни architrave beams and other elements of
греди и други елементи од дорската Dorian architecture are disclosed in some
архитектура се откриваат заѕидани во of the newly constructed buildings in the
одделни делови од новоизградените third phase (Fig. 21).
градби од третата фаза (сл. 21).
Во североисточниот агол на In the northeast corner of the acropolis
акрополот, во делот со занаетчиско- in the area with craft - storage facilities,
складишните објекти, по рушењето на after the demolition of the buildings in
Сл. 22 Дел од опожарените простории со фрески во јужното крило на палатата

Fig. 22 Some of the burned rooms with frescoes in the southern wing of the palace
...
32 ...
градбите од втората фаза се градат нови the second phase,there are constructed
градби, според ново урбанистичко new buildings, according to a new urban
решение. Тие градби најверојатно design. These buildings probably had
имале иста намена како постарите, но the same purpose as the elderly ones,
биле со помали простории и потесни but they were with smaller rooms and
улици меѓу нив (сл. 11). narrower streets between them (Fig. 11).
Третата фаза или Билазора III The third phase or Bylazora III suffered
настрадала во насилни деструкции in the violent destruction somewhere
некаде во текот на првите децении during the first decade of the III century.
од третиот век. Тоа е најдобро It is best documented in the study of
документирано при истражувањето на the Royal Palace, which was probably
Владетелската палата, која најверојатно a special target of the attackers. There
била посебна цел на напаѓачите. Таму are discovered remains of the most
се откриени најинтензивните остатоци intense remains created from the biggest
од рушењата со најголемите последици consequences from a terrible fire (Fig.22).
од силниот пожар (сл. 22). Among the inventory from the last use
Мeѓу инвентарот од последната of the palace, along with many findings
употреба на палатата, заедно со on the floor of the palace there were
мноштвото движни наоди, на самите discovered coins from the Macedonian
Сл. 23 Монета на Александар III во изворна положба Fig. 23 Coin of Alexander III in their original position
нејзини подови, се откриени и монети King Alexander III and the Payonian King
на македонскиот цар Александар III и Leon (Fig. 4 and 23).
пајонскиот крал Леон (сл. 4 и 23). All of this clearly refers to the destroyers
Сето тоа прилично јасно упатува of the third developed phase of Bylazora.
на рушителите на третата развојна
It is thought that these were the Celts
фаза на Билазора. Се смета дека тоа
биле подунавските Келти, кои во along the Danube, who in their invasion
својата инвазија кон југ во 279 година to the south in 279 B.C. devastated Skopje
пред Христа, откако ги опустоошиле city and continued in Ovche Pole where
скопските гратчиња, продолжиле во they destroyed and burned Bylazora.
Овче Поле каде што ја разрушиле и
запалиле Билазора.
...
33 ...
По тие настани обично животот After those events the life was not
повеќе не бил обновуван на истото renewed anymore in the same place, but
место, но кога е во прашање Билазора when it comes to Bylazora it seems that
се чини дека таму сè уште тлеел животот.
Врз рушевините од третата фаза е there were still some conditions to live
документирано уште едно живеење во there. On the debris of the third phase it
рамки на последната, четврта фаза или was documented another new epoch of
Билазора IV. life within the fourth phase or Bylazora IV.
Според вертикалната стратиграфија
According to the vertical stratification
на акрополот интересен е односот меѓу
третата и четвртата фаза. Всушност, of the acropolis it is interesting to observe
не постои дирекна комуникација the relation between the third and the
меѓу нив, како да поминало подолго last - fourth stage. In fact there is no direct
време од рушењето на населбата од communication between them, as if it
третата фаза до востановувањето на
passed some time from the demolition
новото живеење во рамките на четврта
развојна фаза. Тоа е најевидентно на of the settlement of the third phase to
просторот кај Владетелската палата. the establishment of the new epoch of
Таму, врз рушевините од последната life within the fourth developmental
употреба на палатата бил создаден phase. This is most evident in the area
дебел слој еродирана земја од
повисоките делови на теренот, пред of the Royal Palace. There, on the debris
на тоа ниво да се подигнат градби from the last use of the palace it was
од последнoто живеење. Градбите created a thick eroded layer of soil from
подразбираат скромна архитектура the higher parts of the ground, before
од камен и плитар (непечена тула) buildings were built at that level from the
покриени со ќерамиди и под од мазнета
глина. Тие немаат никаква поврзаност last epoch of life . The buildings include a
со остатоците од палатата во слоевите modest architecture from adobe covered
под нив, можеби и не знаеле за with tiles and floor made of smooth clay.
нејзиното постоење. Движните наоди The mobile findings are mostly consisted
во тие градби, главно, се сведуваат на
of ceramics which date from the III-II
наоди од војнички карактер и керамика
штo се датира во III-II век пред Христа century B.C (Fig. 24).
(сл. 24). The activities of the acropolis during
Активностите на акрополот во the fourth phase refer to a modest life,
текот на четвртата фаза упатува на limited and insecure economic power
скромно еднослојно живеење, со
of the town. Insecurity in that time was
несигурност и ограничена економска
моќ на градот. Несигурноста на тоа truly expressed through discovering the
време најсликовито е изразена преку pitoi complex in the western part of the
откривањето на т.н. комплекс со acropolis. Apparently it served as storage
питоси, во западниот дел на акрополот. for wheat and food in case of siege over
Очигледно служел за складирање жито
и храна во случај на опсада на градот и the city and the acropolis (Fig.25).
акрополата (сл. 25). As long as the remains of the forth
Бидејќи остатоците од четвртата, final phase revealed right under
последна фаза се откриваат веднаш the modern surface on the ground and
под денешната површина на земјата,
...
34 ...
Сл. 24 Остатоци од архитектура од Билазора IV врз делови од владетелската палата од Билазора III
Fig. 24 Remains of architecture Bilazora IV over parts of possessory palace Bilazora III
Сл. 25 Остатоци од градбата – амбар со питоси од Билазора IV, во западната периферија на акрополата
Fig. 25 The remains of the building - a barn with pitoi of Bilazora IV, in the western outskirts of the acropolis
...
35 ...
тие биле најмногу изложени на they were most exposed on destructions

уништивање, а со тоа и најмалку се and therefore were less preserved.
зачувани.
Со натамошните истражувања се With the further researches it is
очекува значително да се збогати
expected significantly to enrich the
фондот на наоди од сите фази. Ова
fund of the findings of all stages. This
посебно се однесува на слоевите од
најстарата или сè уште железнодопска particularly applies to the layers of the
фаза или фаза 1, чие поцелосно oldest Iron phase or phase 1, which with
истражување допрва се очекува, more thorough exploration is yet to be
со слегувањето под остатоците од expected, with the excavations under
античката населба. Слична е ситуацијата the ruins of an ancient settlement. The
и со откривањето на најмладите слоеви situation is similar with the discovery of
од последната населба или фаза 4, кои the newest layers of the final settlement or
за разлика од ситуацијата на акрополот stage phase 4, which unlike the situation
се очекува да се откријат посочувани of the acropolis it is expected to reveal
на просторот на околните тераси. more preserved area of the surrounding
terraces.
...
36 ...
НАЈЗНАЧАЈНИ ГРАДБИ ДОСЕГА THE MOST IMPORTANT BUILDINGS

ОТКРИЕНИ НА БИЛАЗОРА EVER DISCOVERED IN BILAZORA
Најзначајните откритија на The most significant findings of

Билазора се издвојуваат како посебни Bylazora are connected with some
археолошко - архитектонски целини. buildings which can be distinguished as
Со досегашни ископувања тие се separate archaeological – architectural
целосно или само делумно откриени, units. With the previous excavations
но секако преставуваат такви наоди, they are fully or partially disclosed, and
кои е неопходно поединечно да се of course they are such discoveries
одбележат. that should be carefully taken into
consideration
ВЛАДЕТЕЛСКА ПАЛАТА ROYAL PALACE
Сл. 26 План на истражениот дел од палатата со распоред на ѕидовите украсени со фрески

Fig. 26 Plan of the explored part of the palace with the layout of the walls decorated with frescoes
...
37 ...
Се работи за комплексна градба It is a complex construction,

откриена на најдоминантниот дел на discovered at the most dominant part
акрополата, така што ја зафаќа речиси of the Acropolis taking up over its
целата нејзина јужна половина. По entire southern half. According to its
своите архитектонски и градежни architectural and construction signs
белези, а особено според отвореното and according to the open central yard,
средишното двориште, специфичниот
the specific layout and character of the
распоред и карактер на одделните
individual rooms around, it gives a proof
простории околу него, преставува
владетелска палата, концепциски that this was a Royal Palace, conceptually
многу слична на познатата Владетелска very similar to the famous royal palace in
палата во постарата македонска the older Macedonian capital - Aigai (Fig.
престолнина – Ајга (сл. 26). 26).
Првите остатоци од палатата беа The first remains of the palace were
откриени во 2011 година, додека во discovered in 2011 while during the last
текот на последните години се стигна years this led to a full disclosure of the
до целосно откривање на централната central entrance, one back entrance on
влезна партија, еден спореден источен the east, parts of the central atrium and
влез, делови од централниот атриум a total of 13 rooms arranged around it.
и вкупно 13 простории распоредени The rooms have different dimensions,
околу него. Просториите имаат
purpose and inventory. Among them
различни димензии, намена и инвентар.
stands a central entrance room, with a
Меѓу нив се издвојува една централна
влезна просторија, со репрезентативен representative entrance on the west and
влез од западната и спореден влез од a side entrance from the east side (Fig.27
источната страна (сл. 27 и 28). and 28).
Сл. 27 Влезната партија со столбови Fig. 27 Еntrance with columns
...
38 ...
Сл. 28 Источниот влез во главната влезна партија на палатата (вестибул)

Fig. 28 East entrance into the main entrance of the palace Party (Vestibule)
Од таа, очигледно влезна партија, From that entrance you can enter in
се влегувало во една долга просторија, a long room, which stretches along the
што ја нарековме „североисточен
entire eastern side of the palace (Fig.
влезен коридор“ (сл. 29). Нејзините
ѕидови биле украсени со фреско- 29). Its walls were decorated with fresco
декорација изведена во хоризонтални decoration performed in horizontal zones
зони во црвена, црна и бела боја (сл. 30 in red, black and white (Fig. 30 and 31).
и 31). Од таа просторија, низ посебно
Сл. 29 Влезот од главната влезната партија во т.н. долга просторија - влезен коридор
Fig. 29 Еntrance from the main entrance to the so-called long room
...
39 ...
оформен премин се излегувало во From that room, through a specifically

просторот на централниот атриум shaped passage you come to the central
на палатата, поточно, во покриениот atrium of the palace, particularly in the
трем што го заградувал централниот
covered porch that surrounded the
отворен атриум од источната страна
(сл. 26). central atrium opened to the east (Fig.
26).
Сл. 31
Сл. 30
Сл. 30 и 31 Североисточниот агол од влезниот коридор во процес на истражување

Fig. 30 and 31 Northeast corner etc. long room with fresco decoration and pitos in their original position
Меѓу останатите простории за Among other rooms there is the

посебно издвојување е кружната circular Tholos room, which occupied a
т.н. толос просторија, која зафаќала prominent position and area of 9 meters
истакната позиција и простор од 9 in diameter (Fig. 32). It had a separate
метри во пречник (сл. 32). Имала засебен entrance, which probably constituted
влез, кој најверојатно преставувал само
only open crossing, because only in that
отворен премин, бидејќи единствено
кај тој влез не се откриени вообичаените entrance are not detected the normal
прагови и довратници за врата (сл. doorsills (Fig. 33. In that room are found
33). Во таа просторија се откриени the most interesting movable findings,
најинтересните движни наоди, најчесто often as attachments left in smaller pits
како прилози оставани во низата for cults, buried in the floor of the room.
помали јами, вкопани во земјениот
The presence of certain types of ceramic
под на просторијата. Застапеноста на
поедините типови керамички садови vessels and small metal objects, a lot
и на ситни метални предмети, како of animal bones in the pits and around
и мноштвото животински коски во them, along with the circular shape and
самите јамички и околу нив, заедно
...
40 ...
Сл. 32 Кружната просторија - толос и северо-источниот влезен коридор во фаза на истражување

Fig. 32 Circular room - Tholos and north-eastern entrance corridor under study
Сл. 33 Влезот во т.н. толос просторија, северна половина на подно ниво

Fig. 33 Еntrance to the so-called Тholos room, northern half of floor level
Сл. 34 Толосот како култен простор со поедини наоди на подот

Fig. 34 Tolos as a cult space with certain findings on the floor
...
41 ...
со кружната форма и позиција на position of the premises, it determines

просторијата, ја определуваат како this place as a cult area (Fig. 34). Of course
култен простор (сл. 34). Секако, се it is about the general purpose room,
работи за просторија со општа намена,
but with a special significance within
но со посебно значење во рамки на
палатата, најверојатно за задоволување the palace and it was likely to serve for
на религиозните потреби на станарите the religious needs of the inhabitants of
на палатата. Истата таква просторија, the palace. Such a premise, at the same
на речиси истата позиција, е откриена и position, was discovered in the palace of
во палатата на македонските владетели Aigai Macedonian rulers, which is simply
во Ајга, каде едноставно е позната како known as circular or tholos room.
кружна или толос просторија.
Сл. 35 Северо-источниот агол од источната долга просторија Fig. 35 North-eastern corner of eastern Long room
Во југоисточниот агол на палатата In the south-east corner of the palace

е откриена една поголема - долга was discovered a larger room which
просторија, со која започнува јужното
purpose was not determined clearly,
крило на палатата (сл. 35).
Внатрешните ѕидови на таа with which begins the south wing of the
просторијата биле квалитетно бојосани palace (Fig. 35).
со окер и сива фреско-декорација. На The inside walls of the room were
подот од замазнета глина беа откриени painted with quality ocher and gray
низа ситни наоди во изворна положба fresco decoration, and on the floor of
(сл. 36). Сепак, и покрај тоа, не може smooth clay was discovered a range of
да се зборува за точната намена на
smaller findings in their original position
просторијата. Едноставно е именувана
како „просторија фурна“, поради ( Fig. 36). Beside this we cannot talk about
откриените остатоци од печка-фурна the exact purpose of the room. Simply it
како и мелници, складишни садови за is named as “a room with pitos” because
жито во централниот и јужен дел на
...
42 ...
просторијата. pitos were discovered in the western part

Во западното крило на палатата се of the premise.
издвојуваат т.н. кујнско- трпезариски In the west wing of the palace are
простории. На нивните подови се distinguished kitchen - dining rooms.
откриени остатоци од огништа и печки, On their floors are found out remains of
како и движни наоди што јасно ја fireplaces and ovens as well as movable
потврдуваа таквата намена (сл. 26). findings that clearly confirm this purpose
Сегашниот степен на истраженост (Fig. 26).
на палатата (околу 60%) сè уште The current stage of excavation of the
не дозволува нејзино целосно palace (about 60%) still does not allow its
вреднување, но сепак евидентни се full valuation, but its basic architectural
нејзините основни архитектонски и and archaeological features are evident.
археолошки карактеристики. Палатата The Palace was in use through both
била во употреба низ двете развојни developing stages (Bylazora II and III),
фази (Билазора II и III), секако, со though with different features and
различни карактеристики и инвентар. equipment.
Основниот план бил реализиран во The basic plan was implemented
Сл. 36 Дел од нaодите на подот на долгата источна просторија Fig. 36 Some of the findings on the floor of the long east room
првата фаза, а по неколку обнови била in the first phase, when after several
срушена некаде околу средината на IV renovations and restorations the palace
век пред Христа. Според структурата и was finally demolished around the
инвентарот во рушевинскиот слој биле middle of the IV century B.C. According
паднати погорните, плитарни партии на to the structure and the inventory of the
палатата со покривната конструкција. debris layer,there were ruined the higher
На подовите од срушената палата се parts of the palace including the roof
среќаваат наоди (керамични садови, construction.
алатки, ситни метални предмети, After the clearing and leveling of the
боена покривна керамика и др.) debris, on the same stone block that was
карактеристични за периодот од built from the bottom area of the palace
втората половина на V до втората there were built new mud brick walls
...
43 ...
37а
1. појас на тока
2. оловна пломба - печат
3. гема од стаклена паста
5
4 - 9. фибули 6
10. двојна игла - за коса
1
1. belt buckle 4
2. lead seal - Seal
3. intaglio glass paste 2 3
4 - 9. fibula
10 double needle - Hair
8 10
7
9
37б
Сл. 37а и 37б Избор на наоди на керамични садови и ситни предмети откриени во владетелската палата
Fig. 37a and 37b Selecting the findings of ceramic pots and small items discovered in possessory Palace
...
44 ...
Сл. 38 Избор на делови од фреско декорација во владетелската палата

Fig. 38 Selecting parts of fresco decoration in the ruler’s palace
...
45 ...
половина на IV век пред Христа (сл. 37). and a new roof. In the layer of the ruined
По расчистувањето и нивелацијата palace there were encountered findings
на рушевините, врз истите камени (ceramic pots, tools, small metal findings,
блоковите од кои била изѕидана colored roof ceramics, etc.) characteristic
долната зона на палатата, била for the period from the second half of the
изградени нови плитарни ѕидови и V until the second half of the IV century
B.C.
нова покривна конструкција.
Новото ѕидање на палатата подраз- The new construction of the palace
бирало и нова фасада, нови подови и implied a new facade, new floors and
нови ѕидни платна, кои од внатрешната new wall canvases, which were decorated
страна биле украсени со нова фреско- inside with new fresco decoration (Fig.
декорација (сл. 38). Врз глинена основа 38). On a clay base and a thin mortar
и тенок малтерен слој било изведено
coating it was performed a painting of
боење на геометриски површини
со црвена, црна, бела, окер, сина и geometric surfaces with red, black, white,
портокалова боја. Во исто време, ocher, blue and orange color (Fig. 29). At
кон северниот надворешен ѕид биле the same time, to the northern external
додадени поедини нови простории, wall there were individually added new
како посебно северно крило на новата facilities, as a special north wing of the
палата (сл. 39). new palace (Fig. 39).
Реновираната палата била во
This palace was in use throughout
употреба низ третата фаза (Билазора
Сл. 39 Реконструкција на владетелската палата и нејзиниот однос со ј-з- влез (според резултатите од истражувањата до 2014 година)
Fig. 39 39 Reconstruction of royal palace and its relationship with south-west entrance (according to the results of the search to 2014)
III), поточно, низ втората половина the third phase (Bylazora III), specifically
на IV и почетокот на III век пред
through the second half of the IV and the
Христа. Сепак и таа била срушена
после што се подготвувала за ново, beginning of the III century B.C. Before its
темелно реновирање. Меѓу другото demolition it was prepared for renovation
два нови капители од коринтски тип so that two new capitals of Corinthian
...
46 ...
биле доработувани на лице место, type were edited and were left at the
но останале недоработени оставени- entrance to the north wall of the palace
наредени покрај самиот северен ѕид на (Fig. 40). Most likely they were left there
палатата (сл. 40). Најверојатно требало
in order to be used in the renovation of
да се употребат во реновирањето
на главната влезна партија. Сепак the main entrance. However, the capitals
капителите останале недоработени и remained undone and thus unused.
никогаш неупотребени.
Сл. 40 Коринтски капители во изворна положба Fig. 40 Corinthian capitals in their original position
Палатата очигледно била изненадно The Palace apparently was suddenly

и насилно срушена некаде во првите and violently demolished somewhere
децении на третиот век пред Христа, in the first decade of the III century
без повторно да биде обновена. На B.C., without being restored again. On
подовите од нејзината последна
the floors from its final use there were
употреба беа откриени низа движни
discovered a few movable objects
наоди. Меѓу кои и две монети, едeн
сребреник на Александар III и една including two coins, one silver coin
бронзена монета на пајонскиот Alexander III and a bronze coin of the
владетел Леон (сл. 4 и 23). Сите Paionian ruler Leon (Fig. 4 and 23). All
тие наоди, особено бројните т.н. those findings, particularly the numerous
офанзивни железни врвови од стрели, offensive iron arrow tops, which served to
кои му служеле на напаѓачите за да the attackers to cause a fire, were found in
предизвикаат пожар, беа откриени their original position in the rubble and as
во изворна положба во рушевините a part of the burnt floors of the rooms (Fig.
и на подовите од опожарените 41). Their discovery, mainly in the burnt
простории (сл. 41). Нивното откривање, parts of the palace in a very picturesque
главно, во опожарените делови од way is documenting the moment of the
палатата на мошне сликовит начин
...
47 ...
го документираат самиот момент на final destruction of the palace, probably

конечното уништување на палатата, within the Gallic invasion in 279/8 B.C.
најверојатно во рамките на Галската (Fig. 42).
наезда во 279/8 година пред Христа (сл.
42).
Сл. 42
Сл. 42 Неколку железни врвови од т.н.

огнени стрели и оловен проектил
Fig. 42 Individual iron points of arrows for
burning and lead projectile
Сл. 41 Железни врвови од стрели за предизвикување пожар во изворна положба
Палатата
Fig. 41 Iron arrow top сè уште
of causing a fireне е original
in their во целост
position
откриена, како и нејзиниот однос со The Palace has not been fully revealed,
останатите градби на акрополот на as well as its relationship with the other
Билазора. Сепак, досега откриената buildings in the Acropolis in Bylazora.
архитектура, разнобојната фреско- However, the discovered architecture,
декорација, како и движните наоди, тие
што не биле засолнати пред напаѓачите, the colorful fresco decoration and the
сведочат за нејзините исклучително movable findings testify to its extremely
високи културно-историски вредности, high cultural - historical values, which
што ја прават единствен досега makes the only facility of its type and
октриен објект од тој вид и време во
period so far discovered inside the
внатрешноста на Балканот (сл. 37 и 38).
Од друга страна, самиот распоред Balkans (Fig. 29 and 33).
и карактерот на досега откриените On the other hand, the layout and
простории со репрезентативната character of the excavated areas with
влезна партија, кружната просторија
representative input Party, the circular
и централното отворено двориште со
тремови и колонади од сите страни room and central open yard with porches
најдиректно ја поврзуваат оваа градба and colonnades on all sides directly link
со владетелската палата во постарата this building with regal palace in older
македонска престолнина Ајга (сл. 43 и Macedonian capital Aigai (Fig. 43 and 44) .
44).
...
48 ...
Сл. 43 Источниот трем со колонада на централното отворено двориште

Fig. 43 East porch with a colonnade at the central open yard
Сл. 44 Западните партии од владетелската палата во процес на истражување

Fig. 44 Western parties regal palace in the research process
...
49 ...
КУЛТЕН БАЗЕН POOL FOR CULT PURPOSES
Во раните девеесетти години од In the early 90es, during the

XX век, при експлоатација на земја за exploitation of land for construction
градежни цели, со тешка механизација, purposes, with heavy machinery in
во северната периферија на
the northern periphery of the place
локалитетот Градиште беа откриени
делови од монументална градба ѕидана Gradishte there were discovered parts of a
од убаво делкани камени блокови monumental building built of beautifully
(сл. 8 и 45). По нејзиното целосно carved stone blocks (Fig.8 and 45). After
ископување, во 1994 година беше its complete excavation in 1994, this
определена како цистерна, и тоа во building was determined as a tank within
рамките на надворешниот заштитниот
the outer protective wall of the town.
бедем на градот.
Сл. 45 Поглед на култниот базен од север Fig. 45 View of cult pool from north
Објектот бил изѕидан во форма The building was built up in a shape

на базен, со вкопување под нивото of pool below the ancient surface of the
на античката површина на теренот,
ground, in the very site Gradishte, on the
под самото Градиште, на најниската
позиција, каде подземните води lowest position where the groundwater
се постојани (сл. 7). Непосредна is permanent (Fig. 7). Immediate
конуникација со населбата над него communication with the settlement over
секако марала да постои, меѓутоа, it existed, but just that part of the area is
токму тој дел од теренот е уништен destroyed severely by mechanization so it
со тешка механизацоија, така што не
is not connected with any other structure
е поврзан со ниту една структура од
градот. Неговата форма во основа е of the town. Its form is strictly rectangular
строго правоаголна со димензии 12 х with measures of 12 x 5 meters in depth,
whereby the depth today is preserved to
...
50 ...
5 метри, при што длабочината денес 4.2 meters, and probably reached also to
зачувана до 4.2 метри, најверојатно 5 meters. The orientation was determined
достигала до 5 метри. Ориентацијата by the position of the sunset during the
му била условена од позицијата на
summer solstice (Fig. 46).
зајдисонцето, за време на летната
долгодневница (сл. 46).
Сл. 46 Култен базен – реконструкција со основа и пресек (според ТФАХР)

Fig. 46 Cult pool - reconstruction and base section (according TFAHR)
Постојаноста на водата била The consistency of the water was

условена од нивото на подземните determined by the level of groundwater,
води, што зборува, не за систем на which speaks, not for tank but wells’
цистерна, ами за бунарски систем, system, similar to wells - fountains in
сличен на т.н. бунари-фонтани во Mycenaean cities. However, unlike them,
микенските градови. Сепак, за разлика
in Bylazora there is an open and accessible
од нив во Билазора се работи за
отворен и лесно достапен објект, кој facility, which looks more like a pool than
повеке наликува на базен отколку на a well.
бунар.
...
51 ...
Половина од внатрешноста на Half of the interior of the whole

целиот објект била зафатена со скалила building was built with stairs of which are
од кои се зачувани вкупно 20 басамаци. preserved only 20. They occupy the entire
Тие ја зафаѓаат целата широчина на
width of the pool and go down to the
базенот и слегуваат со самото дно на
базенот . bottom of the pool.
Сите моменти укажуваат дека All those moments indicate that the
објектот бил за поширока и помасовна building was for wider and massive use,
употреба, не само за обично црпење not only for typical use of water. The
вода. На тоа упатува поголемата bigger use of the above stairs contribute
изеденост од употреба на погорните to bigger damages of the stairs, at the
скалила, за сметка на најдолните кои се
expense of the bottom stairs which are
воедно и најдобро зачуваните скалила
(сл. 45). Во античко време секако тие well-preserved (Fig. 45). In ancient times
биле често покриени со вода, што значи they were often covered with water,
дека биле помалку употребувани. which means that were less used. In
Наспроти нив, што се оди повисоко contrast, as we go to the higher degree
толку се скалилата поизабени и they are more worn-off and damaged,
пооштетени, што несомнено значи дека
which undoubtedly means that they
биле повеќе употребувани.
Специфичната форма на базенот were more used.
со скалила како гледалиште, неговата The specific shape of the pool stairway
посебна позицијата, надвор од as an auditorium, its special position,
населбата, веднаш до локалната outside the settlement, next to the local
рекичка, заедно со астрономската river with the astronomical dimension
димензија на оријентацијата, зборува за of the orientation, proves that it was a
градба наменета за посебни активности
building designed for special activities of
на повеќе луѓе во исто време.
Најверојатно служел за извршување на more people at the same time. Probably
одредени култни активности, пред сè, it served to perform certain cult activities,
за ритуални капења што ги спомнуваат primarily for ritual baths, which are
и античките автори, како посебен белег mentioned by the ancient authors as a
на пајонската култура. special mark of the Paionian culture.
Нешто слично денес сеуште можеме
For something like that, we can
да сретнеме во бројните отворени
јавни базени во средноазиските земји consider the numerous open public pools
како Пакистан и Индија, кои се користат today in the Middle-Asian countries,
како јавни отворени базени, со слична which are known as very similar structures,
намена за ритуално миење и капење. pools, a similar purpose for ritual washing
Во врска со датирањето на and bathing.
култниот базен во Билазора, значајна Regarding the dating of the cult pool
е изработката на блоковите, како и
in Bylazora, the development of blocks
опусот и техниките на нивно ѕидање.
Тие се добро познати од различни is very essential including the opus and
градби уште од V век пред Христа, techniques of their construction. They
на различни локалитети, главно, на are well known by different buildings
севернопајонскиот простор. На истото
...
52 ...
време упатува и формата на трите слова from the 5th century B.C. on different
(КЕР) врежани на еден од блоковите од sites, mainly north of the Paionian region.
базенот. At the same time it points out the form
Како и да е, се работи за ретка
of the three words (KEP) engraved on a
градба од тој тип и секако еден од
најзначајните објекти од втората фаза block by the pool.
на употреба на градот или од Билазора However, it is about rare building of
II. its kind and certainly it is one of the most
important buildings of the second stage
of use as a part of the town or Bylazora II.
...
53 ...
ФОРТИФИКАЦИЈСКИ СИСТЕМ ОКОЛУ FORTIFICATION SYSTEM AROUND THE

АКРОПОЛОТ ACROPOLIS
Најмонументалната градба The parapet that embanks the

на античка Билазора секако бил acropolis of the town was the most
заштитниот бедем, што го заградувал status structure of Bylazora. It stretched
акрополот на градот. Се протегал along the ridge that clearly separated the
долж изохипстата што јасно го acropolis from the nearby, lower, mainly
издвојувала акрополниот простор од residential terraces (Fig. 47). It is about a
околните, пониски, главно, станбени complex fortification system with a line of
тераси (сл. 47). Се работи за сложен supporting structures, connected to the
Сл. 47 Дел од западниот фортификациски ѕид во фаза на откривање

Fig. 47 Part of the western fortification wall under detection
фортификациски систем со низа basic parapet (Fig. 48). In the given form
придружни структури поврзани за the parapet was built and mainly used in
основниот бедемски ѕид (сл. 48). the second and third developing phase
Во дадената форма бил изграден и (Bylazora II and Bylazora III), although the
употребуван, главно, низ втората и remains of the defensive wall protected
трета развојна фаза (Билазора II и III), even the oldest settlement (Bylazora I),
иако постојат остатоци од одбранбен as well as it protected significant data for
бедем што ја штител уште најстарата the reconstruction of the parapet during
населба (Билазора I), како и податоци the earliest phase (Bylazora IV).
за обновување на бедемот во текот на
најмладата фаза (Билазора IV).
...
54 ...
Најстарата, иницијална населба - The oldest- initial settlement (Bylazora

Билазора I, била основана во текот I) was based during the iron age and
на железното време и го опфаќала covered probably only the acropolis
најверојатно само акрополното plateau. The position and the size of the
плато. Позицијата и големината на plateau responds to the needs of an iron
платото одговара на потребите на една age, and the remains from the settlement
железнодопска населба, а остатоците
were discovered in the lowest layers of
од неа се откривани во најдолните
слоеви на акрополата. Бедемскиот ѕид the acropolis. Parts from the residential
ја заградувал и штител првата населба, architecture and mobile findings with a
заедно со заштитниот ров ископан долж settlements’ character appear in the layers
него од надворешната страна. Формата including the remains from the massive
на тој бедем и на заштитниот ров пред parapet, formed by large amphora stones,
него не се зачувани во доволна мерка, dug in the ground base. The defensive
туку само во одделни мали сегменти, wall covered and protected the first
бидејќи веќе во следната фаза истиот settlement, together with the protective
градежен материјал бил искористен trench stretched along the parapet from
за подигање на сосема новиот, веќе the outside. The form of that parapet and
раноантички фортификационен систем the form of the protective trench were
(сл. 47 и 48).
not saved in a sufficient measure, thus
Со постепено ширење на првата
in smaller unique segments, because in
или најстара населба биле зафаќани
the next phase the same construction
околните тераси како нов станбен
material was used to raise a completely
простор, така што веќе во следната
new early ancient fortification system
фаза платото било организирано
(Fig. 47 and 48).
според новите потреби. Добило улога
Сл. 48 Дел од западниот бедемски ѕид околу акрополата

Fig. 48 Part of the western fortification wall surrounding the acropolis
...
55 ...
на акропола, поточно преставувало With gradual widening of the first

резервиран јавен простор со посебена or the oldest settlement the nearby
намена, како административно- terraces were taken as residential space,
управена и економско-занаетчиски дел so therefore the plateau was organized
на новата населба Билазора II. according to the new requirements in the
Раноантичкиот заштитен following phase.Afterwards it got a role of
бедем, всушност, претставувал нов acropolis, more accurately, it represented
фортификациоинен систем граден public space with a specific purpose, as
за поинакви цели, по нови принципи administrative and economic-artisan part
и со нови техники на градење. Се of the new settlement Bylazora II.
простирал долж истата линија како
Сл. 49 Дел од западниот бедемски ѕид со квадратната кула од северниот влез во акрополата
Fig. 49 Part of the western fortification wall with square tower from the northern entry to the acropolis
и постариот железнодопски бедем, The early ancient parapet, actually

така што во неговата темелна зона се represented a complex internal
евидентни камењата од постариот fortification system, so far the only from
бедем. Сепак, новата фортификација
that kind and period discovered on the
била градена за поинакви цели, по
сосема нови принципи и техники на Macedonian territory. It stretched along
градење. Требало да обезбеди заштита, the same line as well as the elder iron
пред сè, на ново востановеното parapet, thus in the new base zone the
владетелско семејство, со сето она
stones from the elder parapet are evident.
што го придружувало во нејзиното
стационирање на акрополот However, the new fortification was built
...
56 ...
(складишта, работилници, магацини, for different reasons, under completely

војнички и култни градби). За таа new principles and techniques of
цел, се користеле посебно одбирани
construction. It was intended to provide
крупни, но и поситни камења. Крупните
камења биле незнатно обработувани protection primarily for the newly
и сувоѕидани на начин да формирале established emperors’ family with
убаво лице, како од надворешната everything surrounding the acropolis
така и од внатрешната страна. Во исто (warehouses, workshops, storage, military
време, биле користени и поситни
камењеа, најчесто за пополнување во and cult structures). For that cause, large
внатрешноста на основниот бедемски and small stones were used which were
ѕид. uniquely selected. The large stones were
Бедемот најверојатно го заградувал processed and built in a manner to form a
целиот акропол, но засега се откриени
nice facade, as well as in the outside and
само делови од неговото западно
бедемско платно, за кое се поврзуваат the inside part. At the same time, smaller
три структури кои заслужуваат посебно stones were also used so as to complete
да се издвојат. the inside of the base parapet.
На северниот крај, западното
The parapet probably covered the
бедемското платно завршувало со
монументален влез, најверојатно entire acropolis, but so far the parts from
главниот влез во акрополскиот its west parapet canvas were discovered
простор (сл. 49). Него го сочинувале including three structures which deserve
низа структури (кули, пристапна to be separated distinctively.
рампа, надворешен и внатрешна порта,
жртвеник и слично), со што преставува On the northern end, the west parapet
уникатно решение (сл. 50). canvas ended with a monumental
Поедини градби биле залепени entrance, most probable a main entrance
од внатрешната страна на основниот in the acropolis area (Fig. 49). It consisted
бедемски ѕид. Биле изѕидани како
of a series of structures (towers, accessible
посебни простории - ќелии, градени во
истата техника како и бедемскиот ѕид ramp, outer and inner gate, altar and etc.)
(сл. 11). Просториите биле покриени which represents a unique solution that
со дрвена покривна конструкција, која deserves a special display (Fig. 50).
најверојатно служела и како стражарски
Specific structures were sealed on
опход на бедемот. Несомнено
биле функционално поврзани во the inside of the basic parapet. They
единствена фортификациона целина, were built as unique premises, cells, built
најверојатно со војнички карактер, with wooden roof construction similarly
во служба на непосредна заштита на as the parapet (Fig. 11). Undoubtedly,
монументалниот северен влез.
they were functionally connected with
a unique fortification entity, probably
with a military character, in service of
imminent protection of the monumental
north entrance.
...
57 ...
На спротивниот, југозападен крај On the opposite, on the southwestern

на западниот бедем бил изведен друг end of the west parapet there was another
влез, фланкиран со кули. Иако неговото
entrance flanked with triangular towers.
откривање сè уште не е завршено,
сепак извесно е дека низ него дирекно Although its discovery was not over yet,
се влегувало во Владетелската палата after all it is certain that the entrance was
(сл. 39 и 47). allowed directly through the parapet into
the emperors’ palace (Fig. 39 and 47).
Сл. 50 Реконструкција на главниот северен влез во акрополата (според ТФАХР)

Fig. 50 Reconstruction of the northern entry to the acropolis (according TFAHR)
...
58 ...
СЕВЕРНАТА ВЛЕЗНА ПАРТИЈА ВО THE NORTHERN ENTRANCE PARTY IN

АКРОПОЛОТ THE ACROPOLIS
Северниот влез е всушност The northern entrance is actually the

најрепрезентативниот и секако
most representable and most significant
најзначајниот дел од фортификацискиот
систем на акрополот. Изведен е на part from the fortification system of the
специфичен, уникатен начин, што acropolis. It is built in a specific and
обезбедувал максимална безбедност unique way, which ensured maximum
при влегувањето во просторот safety while entering the premises of the
на акрополот (сл. 11). Според тоа,
евидентно е дека се работи за главниот acropolis (Fig. 11). From this point was the
влез во акрополот, од каде водела main road to the rulers palace crossing
главната улица до самата Владетелска through the acropolis area and dividing it
палата, пресекувајќи го по средината on eastern and western part (Fig. 49 and
акрополскиот простор и делејќи го на
50). Accordingly, it was evident that it was
источна и западна половина (сл. 49 и
50). about the main entrance In the acropolis.
Со подигањето на раноантичкиот Constructing the early ancient
фортификациски систем во рамките fortifying system as a part of Bylazora
на Билазоара II или некаде во текот
II or around 5th century B.C there was
на V век пред Христа, бил изграден и
северниот влез. Бил фланкиран со две a construction of the north entrance. It
правоаголни кули кои го означувале was flanked with two rectangular towers
северниот завршеток на западното и which signified the north ending of the
источното бедемско платно. western and eastern fortification canvas.
Пред источната кула од надво-
решната страна бил подигнат олтар- In front of the eastern tower from the
жретвеник со кој бил одбележан самиот outward side it was built an altar which
влез во просторот на акрополот. Така marked the entrance of the acropolis.
позициониран, олтарот како култен The altar was used for activities as
објект бил несомнено посветен на
submitting sacrifices to the Gods so as to
целата акропола. На него се вршеле
активности на полагање жртви на afford protection of the buildings in the
боговите за обезбедување заштита acropolis.
на структурите и содржините во So as to increase the protection, the
внатрешноста на акрополниот простор.
main entrance was retracted from the
За поголема безбедност главната
влезна капија била вовлечена, од external towers 10 meters inside the
надворешните кули за десетина метри acropolis (Fig. 50). The road from the
во внатрешноста на акрополата (Сл. external towers to the entrance was
50). Патот од надворешните кули до one kind of a ramp paved with big slate
влезната капија преставувал еден
вид рампа поплочена со крупни stones or the entrance corridor through
плочести камења или влезен коридор which everyone had to pass so as to arrive
низ кој морал секој да помине пред to the monumental two-wing gate (Fig.
...
59 ...
да се соочи со монументалната, 51). On the threshold of the gate there

најверојатно двокрилна порта (сл. 51). are furrows intended for the cart wheels
На самиот праг од портата зачувани
which were passing it (Fig. 52). There is an
се издлабените бразди за колските
тркала што поминувале преку прагот evidence of a loop from the wooden shaft
(сл. 52). Исто така, евидентна е и една as the groove which was functioning as a
јамичка од дрвената осовина, како и limit of the gate.
надолжниот жлеб за ограничување на
самата порта.
Сл. 51 Влезна рампа во акрополниот дел со поплочувањето од кр. камења Fig. 51 Inbound pad with paving in part akropolniot
Со поминувањето низ портата Passing the gate there is the entrance

се влегувало во внатрешноста на of the acropolis, without direct access,
акрополот, но не дирекно туку преку but an entry through one closed space
еден затворен и покриен простор or internal room i.e. internal corridor. The
или внатрешна просторија, поточно
paved area or the external ramp was part
внатрешен коридор. Поплочената
површина или надворешната рампа, of that space but as a narrow street which
продолжувала и низ таа просторија, was directed to the internal part of the
но како потесна улица низ која се acropolis (Fig. 50).
излегувало дирекно во внатрешноста The concept of the north gate party
на акрополот (сл. 50). was set during its first projection around
Концептот на северната влезна
the 5th century B.C.That happened with
партија очигледно бил поставен уште
со првото нејзино проектирање, the major reconstructions of the old iron
некаде во текот на V век пред Христа. fortification of Bylazora I as a part of the
Тоа секако се случило со крупните new protective system which protected
преправки на старата железнодопска the acropolis from the early ancient
фортификација од Билазора I во
...
60 ...
новиот бедемски систем што ја штител settlement Bylazora II.There are remains
акрополата на раноантичката населба of the two phases of use of the north
Билазора II. Сепак, евидентни се entrance, the first or the older phase
остатоците од две фази на употреба
connected to Bylazora II and the second
северната влезна партија, првата или
постарата фаза, поврзана за Билазора II the newer phase connected to Bylazora III
и втората, помладата фаза, поврзана за (Fig. 48 and 52).
Билазора III (сл. 48 и 52). From the first phase there are only
Од постарата фаза зачувани се само parts from the external entrance towers
делови од првичните надворешни including segments of the floor level
влезни кули, како и сегменти од which was probably paved but not with
подното ниво, кое најверојатно било
the big slate stones it was paved with
поплочено, но не со крупните плочести
камења, туку со поситни речни smaller river stones. Among the movable
камења. Меѓу движните наоди што ја remains is one silver coin from the period
одбележуваат таа фаза за издвојување of Philip II.
е една сребрена монета на Филип II. The second phase signifies the use
Втората фаза ја означува употребата of the north entry during Bylazora III
на северниот влез за време на Билазора (through the second half of the 4th
Сл. 52 Остатоци од главната порта на влезната рампа Fig. 52 Remains from the main gate of the entrance ramp
III (низ втората половина на IV век до century till the first decade of the 3rd
првите децении на III век пред Христа). century B.C.) Almost all the preserved
Речиси сите зачувани делови на parts on the terrain belong to this phase,
теренот преставуваат остатоци од таа with the new rectangular entry towers,
фаза, со новите правоаголни влезни with the new paved corridors and the
кули, со новопоплочените коридори и other buildings with a new gate (Fig. 50).
придружни градби и со новата влезна
порта (сл. 50).
...
61 ...
До кога точно бил во употреба When the last use of the north entrance
северниот влез тешко е да се определи, was, it is difficult to determine although
иако поедини движни наоди откриени some movable findings discovered in the
во слојот врз поплочувањата зборуваат layer over the paved areas indicate its
дека истата влезна партија најверојатно last use during the last phase of the town
била во функција и во текот на следната Bylazora IV.
и последна фаза од животот на градот
или низ Билазора IV.
...
62 ...
СЕВЕРОИСТОЧЕН КОМПЛЕКС НА NORTH-EASTERN CLUSTER OF

ГРАДБИ STRUCTURES
Во североисточниот дел на In the north-eastern part of the

акрополот по својата архитектура, acropolis, by its architecture, position and
позиција и намена се издвојуваат purpose a few structures are set apart.
неколку градби. Градени се на They are built оn a rectangular base with
правоаголна основа со темели од substructure of amphora stones in rows
неколку реда аморфни камења и долна and the lower zone of the wall, built with
зона на ѕидовите изѕидана од 2-3 реда 2-3 rows of stones, carefully chosen to
камења, внимателно одбирани да може have the possibility to form an inside and
полесно да се оформи надворешно и outside façade of the wall. Above that
внатреашно лице на ѕидот. Над таа зона zone, walls of unbaked bricks were built,
биле подигани ѕидови од непечена while the roof construction was covered
тула, додека покривна конструкција ја with usual roof tiles (Fig. 53).
покривале вообичаени ќерамиди (сл.
53).
Сл. 53 Од процесот на истражување влезната рампа од Билазора II, со северно-источен занатски центар во позадината
Fig. 53 From the research process from input pad s Bilazora II, with north-east artisan center in background
...
63 ...
Досега се откриени остатоци од So far only remains from 5 structures

вкупно 5 градби, кои условно ќе ги were discovered, which we will name as
именувавме како згради со броеви од buildings from 1-5 (Fig. 11). As soon as
1 до 5 (сл. 11). Откако биле испланирани they were planned within the first early
во рамки на првата раноантичката ancient urbanization, they were used,
урбанизација, биле потребувани со with series of reconstruction during all
низа преградби или преѕидувања the developmental phases from Bylazora
во текот на сите развојни фази од II to Bylazora IV (Fig. 11). They were spread
Билазора II до Билазора IV (сл. 11). one next to another, stretching along the
Биле распоредени една до друга, долж east side on the main street that led to the
источната страна на главната улица northern entrance, towards the emperors’
што водела од северниот влез, кон palace on the south.
владеделската палата на југ.
Сл. 54 Улица мегу кука 2 и 4 од Билазора III Сл. 55 Зграда 3 од с-и комплекс со позиција на питосите
Fig. 54 Street between the house 2 and 4 of Bilazora III Fig. 55 Building 5 of north-east complex position pitoi
Од времето на нивната најстара Since the time of their oldest use,

употреба, некаде во текот на V век somewhere during the Vth century
пред Христа, откриени се делови B.C., parts from three structures were
од три градби (згради 1, 4 и 5). Тие discovered (buildings 1, 4 and 5). They
биле одвоени меѓу себе со содветни were separated with adequate alleys,
улици, што водат кон главната улица и which lead to the main street and the
северната влезна партија. Во првата и northern entrance party. In the first and
четвртата зграда е откриен вообичан second building a usual house inventory
куќен инвентар, главно, садова was discovered, and mainly ceramics from
керамика од крајот на V и почетокот на the end of the Vth and the beginning of
IV век пред Христа. Во петтата зграда, the IVth century B.C. In the third building
меѓу другото, се најдени десетина among other things dozen of pithoi
питоси за жито вкопани во нејзиниот were discovered, dug into the floor (Fig.
под здравицата на теренот (сл. 55). 55). It was obviously a warehouse where
...
64 ...
Очигледно се работи за складиштен legume and wheat was kept.

простор каде што се чувала зрнеста After demolishing the buildings,
храна, пред сè, жито. during the developmental phase
По рушењето на тие градби, (Bylazora III) the first and third building
во текот на новата развојна фаза were renewed on the same sub-
(Билазора III) првата и трета зграда construction, with a new floor surface,
биле обновени на истите темели, но new walls and a new roof construction.
со нова подна површина, нови ѕидови On top of the debris of building № 1
и нова покривна конструкции. Врз a completely new structure was built
рушевините, пак, од зградата 1 била (building 2). It was positioned two
подигната целосно нова градба (зграда meters northeastern from the foundation
2). Таа била позиционирана за два of the older building № 1 (Fig. 11). With it,
метри североисточно од темелите between the renovated building № 2 and
Сл. 56 Скалила со секундарно употребен материјал за новите повисоки влезови на куките 1 и 2 од Билазора III
Fig. 56 Stairway to secondary materials used for new higher inputs of hooks 1 and 2 of Bilazora III
на постарата зграда 1 (сл. 11). Со тоа, the new building № 4 was built a new,
меѓу обновената зграда 2 и новата tighter but entirely paved route, which
зграда 4 била создадена нова, потесна, led to the northern entrance party (Fig.
но целосно поплочена патека, преку 54 and 56).
која се слегувало до северната влезна
партија (сл. 54 и 56). Because of the new, higher levels of
Поради новите повиски нивоа на the floor surface in the structure 2 and
подните површини во градбите 2 и 4, in front of their entrances ,there were
4, пред нивните влезови, однадвор, built stairs, which led to the entrance
биле изѕидани скалила преку кои се gates (Fig. 56). The stairs were built from
стигнувало до влезните врати (сл. 56). second-hand timber, from where the
Скалилата биле оформени, главно, stone blocks decorated with triglyphs
од секундарно користен градежен and metopes are noticeably reused after
...
65 ...
материјал, меѓу кој се забележуваат the demolition of some public structure

камени блокови украсени со триглифи from the previous phase. (Fig. 21).
и метопи, секако реупотребени по The intended use of the mentioned
рушењето на некоја јавна градба од buildings from Bylazora III was probably
претходната фаза (сл. 21). the same as the structures that were in use
Намената на споменатите градби од of that space in the previous developing
Билазора III најверојатно била истата phase. However, the discovered inventory
како и на градбите што биле во употреба is not enough eloquent for a whole
на тој простор во претходната развојна determination, but evidently all of the
фаза. Сепак, откриениот инвентар во structures were violently demolished,
нив не е доволно речит за поцелосна somewhere at the beginning of the III
определба, но евидентно е дека сите century B.C.
биле насилно срушени, некаде кон During the next phase or Bylazora IV,
почетокот на III век пред Христа. on top of the debris from the structures,
Во текот на следната фаза или after the leveling of the terrain new
Билазора IV, врз рушевините од тие buildings were built. The buildings 1
згради, по нивелирањето на теренот and 4 were built on top of the same old
биле подигнати нови градби. Кај substructure, thus with new floor surfaces
зградите 1 и 4 новите градби биле on a higher level (Fig. 57).
подигнати на истите постари темели, но Thus, the paved route between the
со нови подни површини на повисоко structures was no longer in use. The paved
ниво (сл. 57). route was buried with the debris from the
Со тоа, поплочената уличка меѓу нив surrounding buildings and leveled on a
веќе не можела да биде во употреба. higher level with surface of nicely pressed
Била затрупана со рушевините од ground.
околните градби и изнивелирана на
повисоко ниво на одење со површина
од убаво набиена земја.
Сл. 57 Дел од новоизградената градба со фурнаод Билазора IV, врз остатоците од Билазора III
Fig. 57 Part of the newly built building with furnaod Bilazora IV, the remains of Bilazora III
...
66 ...
Во североисточниот агол на In the northeastern angle of the

зградата 3 е откриена посебно глинена building № 4, a special clay structure
структура со елипсовидна форма. Се with elliptical form was discovered. It
работи за поголемо огниште - фурна, was about a large hearth-furnace, where
од која е зачувана само основата или only the base was maintained, without
реципиентот, без колабираниот горен, the upper, most probably a calotte part
најверојатно калотен дел. (сл. 57 и (Fig. 57 and 58). It was built on top of
58) Била изградена врз супструкција the substructure from small river stones
од помали речни камења и оградена surrounded with larger stones, in an
со покрупни камења, во затворен/ immediate neighborhood of building №
покриен простор, во рамките на 3 (Fig. 59).
зградата 3 (сл. 59). On the space of the previous building
На просторот од претходната зграда № 5 a new object was built, in which
5, бил изграден нов објект, во која се continued the entrenchment of pitos for
продолжило со вкопување питоси за wheat. Besides that, on the entire space, a
жито. Покрај тоа, на целиот тој простор discovery was made of parts from mills for
се откриени и делови од различни по manual grinding of the wheat, different in
големина и форма мелници за рачно size and shape (Fig. 55).
мелење жито (сл. 55).
Сл. 58 Огниште фурна во куќа 3 од Билазора 4 Fig. 58 Fireplace oven in the house 3 of 4 Bilazora
...
67 ...
Сите наоди од т.н. североисточен All the findings for the so called
комплекс градби, упатуваат на една northeastern complex of structures,
намена за целиот тој простор, како point out to one purpose for the entire
дел од акрополата каде што се чувало space, as a part of the acropolis where the
и мелело житото и каде што се печел wheat was grinded and stored and where
лебот за потребите најверојатно на the bread was baked for the needs of the
целиата акропола. entire acropolis.
Сл. 59 Печка фурна во куќа 3 Fig. 59 Ovens in the House 3
...
68 ...
СКЛАДИШТЕ - АМБАР WAREHOUSE-GRANARY

Западниот дел на акрополот сè уште The western part of the acropolis is not
не e доволно истражен така што во yet explored enough and no massive and
него не се откриени некои позначајни significant structures were discovered.
градби. Сепак, на тој простор, поточно, However, on that space, more accurately
долж линијата на западното бедемско along the line of the western parapet
платно откриени се вкупно 13 питоси canvas, 13 pitoi in total were discovered.
распоредени во два реда, на однапред Spread in two rows, in advance specified
одреден и ограничен простор (сл. 60). and limited space (Fig. 60).
Сл. 60 Питоси за жито - остатоци од амбар Fig. 60 PIthos grain - remains of a granary
Питосите се вкопани во здравата The pitoi are dug in the healthy land,
земја, многу плитко под модерната very shallow underneath the modern
површина на земјата, поради што surface on the ground, therefore by
со обработка на земјиштето во processing the land in the past times the
изминатите времиња отсечени им се top parts were cut out.
горните делови.
По својот распоред и групираност By the schedule and the grouping they
очигледно преставувале компактна represented a compact entity of stocking
целина за складирање жито на едно the wheat in one place. According to the
место. Според наодите на покривна findings of the roof ceramics on top of
керамика врз питосите, може да се the pitoi, it leads to the conclusion that
заклучи дека се наоѓале во рамките they were located within the specific
на одредена покриена градба, еден covered structure, a type of granary.
вид амбар. Тој секако имал лесна The granary most certainly had a simple
градежна конструкција, со оглед на light construction, given the fact that
тоа дека не се најдени темели од there were not found foundations from
поцврста, камена зграда. Димензиите firmer stone building. The dimensions
на градбата не можат во целост да се of the structure could not have been
...
69 ...
одредат, но според самата позиција, set, because of the space which was not
тоа очигледно било најбезбедното entirely explored, but by the position
место, поточно, најоддалеченото од itself, it was obviously the safest place,
евентуалната надворешна опасност од rather the furthest from eventually an
опожарување. external danger from burning it out.
Според сето тоа, може да се смета According to it, it could be considered
дека се работи за една поголема that it was about a great storage structure
складиштна градба или централен or central granary for the necessities of
амбар за потребите на луѓето и the people and the content, which took
содржините што се одвивале на place in the acropolis.
акрополот. Probably during the last phase or
Најверојатно била во употреба Bylazora IV, more accurately in the time
за време на последната фаза или when the acropolis served for military
Билазора IV, поточно, во времето purposes and necessities.
кога акрополата служела, пред сè, за
војнички цели и потреби.
...
70 ...
СТОА, ХРАМ ИЛИ НЕШТО STOA, TEMPLE OR SOMETHING

ТРЕТО DIFFERENT
Најзагадочниот објект засега е The most mysterious object so far

откриен во западниот дел на акрополот, was discovered in the western part of
непосредно до Владетелската палата, the acropolis, directly to the emperors’
залепен за западното бедемско palace, attached to the western parapet
платно од внатрешната страна (сл. canvas from the inside. It is about a
61). Се работи за репрезентативна representative architecture, from a
архитектура, секако, од јавен карактер, public character, for whose purpose
за чија намена постојат различни exist different assumptions, but
претпоставки, но без доволно without enough arguments for a secure
аргументи за сигурна определба. determination.
Сл. 61 Остатоци од објектот со дорска архитектура Fig. 61 The remains of the building with Doric architecture
Објектот е граден врз темелна The object is built on a substructure

зона од камења и со покривната zone with bigger stones and with
керамика од класичен тип. За своја roof ceramics of classic type. For its
позадина, поточно, како западна background, specifically as a western side
страна бил користен самиот западен the parapet itself was used. The opposite,
одбранбен бедем. Спротивната, east side was in fact a front side, open to
источна страна, всушност, била челната the interior of the acropolis and to the
партија отворена кон внатрешоста main entrance of the Royal Palace . That
на акрополот и кон главната влезна site was determined by architectural
партија на Владетелската палата. Таа elements in the Doric style. Parts of the
...
71 ...
страна била решена со архитектонски columns, capitels from architrave beams,

елементи во дорски стил. Делови од frieze with metopes and triglyphs or
столбови, капители, од архитравна roof cornice discovered in their original
греда, фриз со метопи и триглифи position, fallen in that area (Fig. 62 and
или покривен корниз се откриени 63).
во изворна положба паднати на тој
простор (сл. 62 и 63).
Сл. 62 Паднати делови од архитектура во дорски стил, во Сл. 63 Делови од архитектура во дорски стил, во изворна
изворна положба положба
Fig. 62 Fallen parts of architecture in Doric style in their original Fig. 63 Pieces of architecture in Doric style in their original position
position
Бидејќи објектот е сондажно Because the exploration area is

ископуван, тој сè уште не е во целост excavated with a sounding, it has not
откриен туку е само парцијално been fully revealed, but it is only partially
документиран. Сепак, и покрај тоа, documented. However, despite this, the
од самите истражувачи (Ј. Метју и В. researchers themselves (J.Matthew and
Најдингер од ТФАХР) определен е
V.Nightinger of TFAHR) designated it as
како стоа од времето на македонскиот
крал Филип V. Наспроти тоа, постојат Stoa from the time of the Macedonian
претпоставки дека би можело да се king Philip V. In contrast, there are
работи за храм или некој друг објект во assumptions that it could be a temple
рамките на комлексот на Вледетелската or other facility within the complex
палата, граден во дорски стил. Сепак, со of the Royal Palace, built in the Doric
досегашниот степен на истраженост за
style. However, in the present stage of
ниту една од наведените претпоставки
не постојат доволно аргументи. the exploration, there are not enough
arguments for any of these assumptions.
...
72 ...
Се чини најмала е веројатноста да се It seems that least likely it is about

работи за стоа, со оглед на карактерот Stoa, considering the nature of such
на тие градби како еден вид пространи
buildings as kind of spacious malls for
трговски центри, за општа употреба
на граганството. Сигурно таков објект general use of the citizens. Surely, such
не би бил лоциран на така ограничен a facility would not be located in such a
простор, и тоа во заштитената зона на limited space and in a protected area of
акрополот веднаш до Владетелската the Acropolis next to the Ruler’s palace.
палата.
Можноста да се работи за храм е The possibility of this building to be
можеби поголема, но сепак без доволно a temple is bigger, but without enough
елементи за толку сериозна и конечна elements for such a serious and final
квалификација. Оваа претпоставка qualification. For these reasons it has
засега изгледа најизвесно, посебно
appeared that this facility is considered as
доколку овој објект се смета за дел
од владетелскиот комлекс, што не ги a part of the Royal complex, which does
исклучува останатите квалификации. not exclude the other qualifications.
Во секој случај извесно е дека таа In any case, it is certain that the
градба ги следи карактеристиките
construction follows the characteristics
и хронологијата на палатата. Била
изградена и употребувана уште во and chronology of the palace. It was built
првата фаза на употреба на палатата and used in the first stage of the palace
или за време на Билазора II (во V или use or during Bylazora II (in V or the first
првата поливина на IV век пред Христа). half of the IV century B.C.).
Веќе во следната фаза градбата
била срушена а делови од неа, In the next phase, the building
со карактеристичните дорски was destroyed and parts of it with the
архитектонски елементи биле characteristics of the Doric architectural
секундарно користени како обичен elements were secondarily used as
градежен материјал при градењето на
ordinary building material in the
одделни градби од Билазора III. Такви
елементи се откриени во изградбата construction of the separate buildings
на западната кула од северниот влез from the new settlement in the second
и за изведба на влезните скалилата во half of the IV century B.C (Fig. 21).
градбите од северисточниот комплелс
However, the dilemma about the
од новата населба (Билазора III) од
втората половина на IV век пред Христа nature and the purpose of this building
(сл. 21). remains open, hoping that it will be
Како и да е, дилемата околу determined by its full disclosure and
карактерот и намената на оваа градба additional research.
останува отворена, со надеж дека ќе
биде решена со нејзиното целосното
откривање и доистражување.
...
73 ...
ИЗБОР НА КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА SELECTION OF REFERENCES
Matthews E. and Neidinger W. Matthews E. and Neidinger W.

(editors), Excavation at Bilazora, Republic (editors), Excavation at Bilazora, Republic
of Macedonia , Raports 2008-2013, The of Macedonia , Raports 2008-2013, The
Texas Foundations for Archaeological and Texas Foundations for Archaeological and
Historical Research, Canyon Lake, Texas Historical Research, Canyon Lake, Texas
USA USA
Georgiev Z., Early Antique Tower-wells Georgiev Z., Early Antique Tower-wells
in Brazda near Skopje and Knezje near in Brazda nea Skpje and Knezje near Sveti
Sveti Nikole, Skopje 1994 Nikole, Skopje 1994
Mikulcic I., Die Lage von Bilazora, Mikulcic I., Die Lage von Bilazora,
Annuaire de la Faculte de Philosophie de Annuaire de la Faculte de Philosophie de
l,Universite de Skopje, book 2 (28) Skopje l,Universite de Skopje, book 2 (28) Skopje
1976 1976
Микулчич И., Антички градови во Микулчич И., Антички градови во
Македонија, МАНУ кн.8, Скопје 1999 Македонија, МАНУ кн.8, Скопје 1999
Петрова Е. Пајонија во вториот и Петрова Е. Пајонија во вториот и
првиот милениум пред новата ера, првиот милениум пред новата ера,
Скопје 1999 Скопје 1999
Митревски Д. Протоисториски Митревски Д. Протоисториски
заедници во Македонија, Скопје 1997 заедници во Македонија, Скопје 1997
Блажевска С. Раната антика и Блажевска С. Раната антика и
хеленистичкиот период во Македонија, хеленистичкиот период во Македонија,
Македонија-милениумски култирно Македонија-милениумски култирно
историски факти, Кн. 1, Скопје 2013 историски факти, Кн. 1, Скопје 2013
Битракова Грозданова В. Споменици Битракова Грозданова В. Споменици
од хеленистичкиот период во Р. од хеленистичкиот период во Р.
Македонија, Скопје 1987 Македонија, Скопје 1987
...
74 ...
CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје
902.2(497.732)”652”
930.85(381)
МИТРЕВСКИ, Драги
Античка Била зора престолнина на независните Пајонци / Драги
Митревски ; [превод на англиски јазик Ацо Атанасов] = Ancient Byla
zora the capital of independent Paeonians / Dragi Mitrevski. - Свети
Николе : Меѓународен славјански универзитет “Гаврило Романович
Державин” ; ОУ Народен Музеј, 2016. - 75 стр. : илустр. ; 25 см
Текст напоредно на мак. и анг. јазик
ISBN 978-608-65872-2-2 (славјан.ун)

ISBN 978-608-4813-01-9 (нар.музеј)
1. Насп. ств. насл. - I. Mitrevski, Dragi види Митревски, Драги
а) Археолошки локалитети - Свети Николе - Рана антика б) Била зора
в) Македонија, античка - Културна историја г) Пајонци
COBISS.MK-ID 101277962
Оваа книга претставува неопходно сумирање на
основните резултати од досегашните археолошки
истражувања, како научна провокација но и патоказ
за идните истражувања, кои се во тек.
Авторот
Эта книга является необходимым обобщением

основных результатов недавних археологических
исследований, научной провокации и дорожную
карту для будущих исследований, которая
продолжается.
Автор
ISBN: 978-608-65872-1-5 ISBN: 978-608-4813-00-2

PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Драги Митревски

Дизајн на корица и компјутерска обработка:

Превод на англиски јазик:

CIP - Каталогизација во публикација

Текст напоредно на мак. и анг. јазик

ISBN 978-608-65872-2-2 (славјан.ун)

ГРАДИШТЕ-КНЕЖЈЕ КАКО GRADISTE – KNEZJE AS

важат за вистински протоурбани are considered to be real proto-urban

воена посада. На тој начин, всушност, ја north.

Сл. 2 Распоред на раноантичките населби во Овче Поле и околината

Уште низ праисторијата, па сè до Through prehistory until the arrival of

Повардарје, од каде што можело да се From there on, the approach to

АНТИЧКА БИЛАЗОРА КАКО ANCIENT BYLAZORA AS A CAPITAL

Со истражувањата на акрополот With the research of acropolis in

Сл. 3 Аеро снимка на акрополата на Билазора со околните тераси

Во историските извори, од V-III век B.C. we encounter an independent

Уште со првичното формирање и With the initial formation and

Сл. 5 План - основа на истражениот дел од владетелската палата до 2015 год

Најсеверните Пајонци - Агријаните, The most northern Paeonians–

во тешки услови на постојани воени under difficult conditions of constant

поим. Без нејзината стара слава have been a forgotten place.

АРХЕОЛОШКИ ИСКОПУВАЊА НА ARCHAEOLOGICAL EXCAVATION OF

На Градиште во Кнежје досега At the place Gradishte in Knezje, until

Сл. 7 Основа на Билазора со распоред на истражуваните позиции

Со следните сондирања во 1990 With the following probing in 1990

Сл. 8 Култен базен во подножјето на Градиште-Кнежје, со околината оштетена од тешка механизација

беше уништена повеќе од 20% од However the constructional activities

и презентирана (сл. 8). (Fig. 8).

already existing findings for the locality

Во 2008 година конечно биле In 2008 finally the conditions for

Сл. 10 Просторот пред главниот влез во владетелската палата

Во врска со досегашниот степен на Related with the current level of

ХРОНОЛОГИЈА И РАЗВОЈНИ ФАЗИ НА CHRONOLOGY AND DEVELOPMENT

Истражувањата на акрополниот The researches of the acropolis part

Уште по првичните истражувачки After the preliminary research activities

Тие се откриваат само во сегменти The layers are revealed only in

растурен контекст. Во таа смисла, disordered context. In that sense, among

Сл. 14 Избор на поедини керамички садови од Билазора 2 (5-4 век)

Зачуваните делови од одделни The preserved parts of the individual

третираме како нова развојна етапа

конструкција, како и со додавање rooms (Fig.20).

градежен камен, камени блокови, stone blocks, parts of Doric columns,

Сл. 22 Дел од опожарените простории со фрески во јужното крило на палатата

тие биле најмногу изложени на they were most exposed on destructions

НАЈЗНАЧАЈНИ ГРАДБИ ДОСЕГА THE MOST IMPORTANT BUILDINGS

Најзначајните откритија на The most significant findings of

ВЛАДЕТЕЛСКА ПАЛАТА ROYAL PALACE

Сл. 26 План на истражениот дел од палатата со распоред на ѕидовите украсени со фрески

Се работи за комплексна градба It is a complex construction,

Сл. 27 Влезната партија со столбови Fig. 27 Еntrance with columns

Сл. 28 Источниот влез во главната влезна партија на палатата (вестибул)

оформен премин се излегувало во From that room, through a specifically

Сл. 30 и 31 Североисточниот агол од влезниот коридор во процес на истражување

Меѓу останатите простории за Among other rooms there is the

Сл. 32 Кружната просторија - толос и северо-источниот влезен коридор во фаза на истражување

Сл. 33 Влезот во т.н. толос просторија, северна половина на подно ниво

Сл. 34 Толосот како култен простор со поедини наоди на подот

со кружната форма и позиција на position of the premises, it determines

Во југоисточниот агол на палатата In the south-east corner of the palace

просторијата. pitos were discovered in the western part

Сл. 38 Избор на делови од фреско декорација во владетелската палата

Палатата очигледно била изненадно The Palace apparently was suddenly

го документираат самиот момент на final destruction of the palace, probably