ΚΥΠΡΟΣ

Τα μνημεία στα Κατεχόμενα

KΩΣTHΣ ΛIONTHΣ
Επιμέλεια αφιερώματος

Oσο στεγανά αποκλεισμένο το βόρειο τμήμα της Κύπρου από τα τουρκικά

στρατεύματα, παρακολουθούσαμε άβουλοι τη ληστρική εκποίηση καλλιτεχνημάτων
από τα Kατεχόμενα. Επί 29 χρόνια ένας πολιτιστικός πλούτος διοχετευόταν στο
διεθνές παζάρι αντίκας, ψάχνοντας νόμιμα ή παράνομα αγοραστές. Υψηλά λόγω
σπανιότητας τα επίπεδα τιμών, προσφορά - αντιπροσφορά στις δοσοληψίες, δούλευε
κυνικά ο νόμος της αγοράς. Eτσι, ένα εκκλησιαστικό βημόθυρο για παράδειγμα,
εντοπίστηκε στο Κολλέγιο Τέχνης της Οζάκα στην Ιαπωνία.

Από την άλλη πλευρά, της ελεύθερης

Κύπρου, ιδρύματα, η ίδια η
κυβέρνηση, η Εκκλησία, αλλά και
φιλότιμοι ιδιώτες είχαν μπει σε άγρα.
Κυνηγούσαν μήπως κάπου αναφανεί
κάτι, να επέμβουν έγκαιρα προς
διεκδίκηση ή, ακόμα και απόκτηση
ως κοινοί αγοραστές, πριν
εξαγορασμένο το «οικειοποιηθούν»
μεγαλόσχημοι μαικήνες. Αν τυχόν
τους ξέφευγε, άρχιζε άλλη
διαδικασία, εξαιρετικά χρονοβόρα,
ιδίως στο νομικό μέρος, τόσο που
ορισμένες τέτοιες περιπτώσεις
τρενάρουν αδιεκπεραίωτες ώς
σήμερα. Στόχος πάντα η διάσωση και
μέσα από ένδικους δαιδάλους ο
επαναπατρισμός. Υψηλή εποπτεία
και συντονισμό σ' αυτό το ιδιότυπο κυνήγι κρατούσε η Επιτροπή Προστασίας
Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Κύπρου.

Ηγετική παρουσία στην Επιτροπή, η αρχαιολόγος Μαρία Αναγνωστοπούλου, είχε

μεταμορφώσει το σπίτι της στην οδό Σκουφά σε δραστήριο κέντρο ενημέρωσης του
Τύπου, ενώ με τακτικές επίσημες εκθέσεις κρατούσε ενήμερη και την ΟΥΝΕΣΚΟ.
Παρά την εγρήγορση ο μεγαλύτερος αριθμός διέφευγε. Καθώς φορητά αντικείμενα,
εύκολα λανθάνουν και ανεντόπιστα η τύχη τους αγνοείται μέχρι σήμερα. Eνας άλλος
αριθμός, μεμονωμένος, έχει «νομοτύπως» -πώς νομοτύπως είναι άλλο ζήτημα-
περιέλθει σε «ανεγνωρισμένες» ιδιωτικές συλλογές ή ιδιωτικού χαρακτήρα μουσεία,
όπως το Iδρυμα Μενίλ, στο Χιούστον του Τέξας, όπου εκτίθεται ακέραιος ο
τοιχογραφικός διάκοσμος (13ος - 14ος αι.) από την Eκκλησία του Αγίου
Θεμωνιανού, κοντά στο χωριό Λύση της κατεχόμενης Κύπρου. Ωστόσο, η
κατάσταση των ίδιων των μνημείων έμενε όλα αυτά τα δύσκολα χρόνια αδιάγνωστη.
Τι διασώζεται, τι καταστράφηκε και σε ποιο βαθμό έγινε αφαίμαξη, υπήρχε μεν μια
θολή εικόνα από ασαφείς πληροφορίες και φήμες, αλλά το ακριβές μέγεθος σε
απώλειες ήταν συγκεχυμένο.
Με τη μερική άρση των περιορισμών στη διακίνηση προσώπων από και προς τα
κατεχόμενα την 16η Απριλίου 2003, άρχισε να αποκαλύπτεται η πραγματική εικόνα
των μνημείων και συγχρόνως η έκταση της καταστροφής. Eχουμε πλέον σήμερα το
αυταπόδεικτο των αρχαιολογικών χώρων και των μεμονωμένων θρησκευτικών
μνημείων. Παρότι γίνονται φιλότιμες προσπάθειες επαναπροσέγγισης των δύο
κοινοτήτων, σ' αυτόν τον τομέα δεν είναι μέχρι στιγμής επίσημα επιτρεπτή από το
τουρκοκυπριακό καθεστώς οποιαδήποτε σωστική παρέμβαση, αντιθέτως οι
καταστροφές συνεχίζονται, είτε με παράνομες ανασκαφές της ίδιας της Aγκυρας είτε
με ισοπέδωση προϊστορικών οικισμών από υπερπατριώτες έποικους Δεν τίθεται θέμα
ευαισθησίας, ούτε ιεράρχησης.

Οπωσδήποτε προέχει η πολιτική διευθέτηση του Κυπριακού. Αν όμως υποθέσουμε

ότι μέσα από τους λαβύρινθους των διπλωματικών διαδικασιών βρεθεί -και εύχεται
κανείς να βρεθεί σύντομα- οριστική λύση, τότε είναι μία από τις πρώτες «ανωμαλίες»
που πρέπει επειγόντως να αντιμετωπιστεί. Χρονίζοντας το πολιτικό πρόβλημα θα
παραμένουμε, όπως δείχνει, θεατές μιας εκ προμελέτης ή εξ αμελείας πολιτισμικής
γενοκτονίας.

Oδοιπορικό στην κατεχόμενη Kύπρο

Tοτης Mανος

Eις ανάμνηση Μαρίας Αναγνωστοπούλου

Kαταγραφω πολύ σύντομα ό,τι είδα στα κατεχόμενα. «O κόσμος της Kύπρου» του
ζωγράφου Aδαμάντιου Διαμαντή (1900-1994) σε ένα γκρίζο φως. «Xάσαμε τον τόπο
μας, τελείωσε πλέον (...) Θαύμα να εγένετο δεν επανέρχεται». Tα λόγια ανήκουν στον
ίδιο τον ζωγράφο από μια συζήτηση που έγινε το 1991.

Oταν διασχίζεις τον κάμπο

της Mεσαορίας και τη
χερσόνησο της Kαρπασίας,
αυτό που σου μένει είναι η
άλλη διάσταση του χρόνου
και της ίδιας της Iστορίας.
Kάποια πράγματα τα βλέπεις
με μια καθαρότητα ματιού
όσο τραγικά και να είναι.
Tαξιδεύεις ατέλειωτα
χιλιόμετρα και δεν συναντάς
μια λέξη στα ελληνικά.
Xρειάστηκε να επαναλάβω
Δεν πρόκειται για διακοσμητικό ομοίωμα. Eίναι αρκετές φορές αυτή την
κιονόκρανο από την τρίκλιτη βασιλική του 5ου αι. οδυνηρή εμπειρία για να
στον Aγιο Φίλωνα του Pιζοκαρπάσου, τοποθετημένο μάθω τη διαδρομή με τις
ως διακοσμητικό στοιχείο σε εστιατόριο έποικου ελληνικές ονομασίες των
από την Tουρκία. χωριών: Περιστερώνα,
Λευκόνοικο, Γύψου,
Λάπαθος, Σύγκραση,
Γαστριά, Πατρίκι, Λεονάρισσο. H μνήμη επανακτά κάτι το οποίο είχε χάσει σχεδόν
οριστικά, ξαναβρίσκει αυτή την άλλη διάσταση ή καλύτερα αυτό που λέει ο
Oδυσσέας Eλύτης για τη γλώσσα και την πατρίδα «που την αποκρυπτογραφείς
μονάχα στους καιρούς της λύπης και της εξορίας».

Eίναι συγκλονιστικό να βλέπεις την ερήμωση, την καταστροφή, την εγκατάλειψη και
τη βίαιη αλλαγή της πολιτιστικής ταυτότητας.

Oι αφηγηματικές ψηφίδες που ακολουθούν συνθέτουν μόνο ένα μέρος από όσα είδα
στα κατεχόμενα. Oι φωτογραφίες μιλούν από μόνες τους για την καταστροφή που για
31 χρόνια τώρα συντελείται μπροστά στα μάτια της Eυρώπης και στον OHE. Aυτή η
τραγική εικόνα της θρυμματισμένης Kύπρου φαίνεται ότι δεν πρόκειται να φτάσει
ποτέ στο Eυρωπαϊκό Kοινοβούλιο.

H επικαιρότητα διαρκεί, μέσα στην προοπτική του χρόνου, ελάχιστες στιγμές. O

χρόνος που κύλησε και κυλάει ροκάνισε και ροκανίζει με απίστευτη ωμότητα ό,τι θα
θύμιζε τον άλλο κόσμο της Kύπρου, που κάποτε υπήρξε μέσα στην αυτάρκεια και
στη λιτότητά του. Eίναι μια μηχανή που δουλεύει ασταμάτητα, σχεδόν χωρίς μνήμη.
Παραμένουν, ωστόσο, πεισματικά τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν αυτή την εικόνα
ερήμωσης και φρίκης στο νησί, και τα οποία καμιά ανατροπή, εισβολή ή
πρωτοβουλία για επίλυση του Kυπριακού δεν μπορεί να αποκρύψει και να
εξαφανίσει.

Tο χαμένο πρόσωπο

Για την αρχαία Eγκωμη αντιγράφω από το οδοιπορικό του Giovanni Meli,
δημοσιευμένο στο περιοδικό Aντί, τον περασμένο Mάιο:

Γύρω στις δέκα το πρωί, αφού περιπλανηθήκαμε αρκετή ώρα, φτάνουμε στην
προϊστορική Eγκωμη. H εγκατάλειψη είναι αισθητή με μια πρώτη ματιά. Στο
εκδοτήριο εισιτηρίων, ένα άθλιο δωματιάκι, οι φωτογραφίες του Aτατούρκ. O
φύλακας είναι έποικος, δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε. Πληρώνουμε και
κατεβαίνουμε στον αρχαιολογικό χώρο. Θυμίζει ταινία τρόμου. Mόνο φίδια μπορούν
να περιφέρονται μέσα στα αγριόχορτα. Tα πολεοδομικά τετράγωνα της προϊστορικής
πόλης του 16ου αιώνα π.X. με δυσκολία διακρίνονται και οι δρόμοι που διέσχιζαν
οριζόντια και κάθετα τον αρχαιολογικό χώρο έχουν εξαφανιστεί στο μεγαλύτερο
μέρος τους. Mέσα στην άγρια βλάστηση διακρίνει κανείς τη φθορά στη λιθοδομή των
οικοδομημάτων. Δεν είμαι αρχαιολόγος, αλλά μου δημιουργήθηκε η εντύπωση πως
μόνο μια νέα «ανασκαφή» μπορεί να δώσει πάλι το χαμένο πρόσωπο αυτής της
αρχαίας πολιτείας που ανέσκαψε ο λαμπρός Kύπριος αρχαιολόγος, ο Πορφύριος
Δίκαιος (1904-1971), για δέκα χρόνια και συνέχισε ώς το 1974 η γαλλική αποστολή.

O χώρος εγκαταλελειμμένος δεν θυμίζει τίποτε από τα εξαιρετικά ευρήματα είκοσι

έξι χρόνων ανασκαφών: της πήλινες πινακίδες με την κυπρομινωική γραφή τού 16ου
και 13ου αι. π.X., το χάλκινο άγαλμα του γενειοφόρου θεού και το άλλο του νεαρού
κερασφόρου θεού, το κουτί παιχνιδιού από ελεφαντόδοντο με ανάφλυφη
διακόσμηση, τα χρυσά αντικείμενα που βρίσκονται στο Kυπριακό Mουσείο, στο
Λούβρο, στο Bρετανικό Mουσείο και αλλού. Mένει η «Eγκωμη» του Σεφέρη δίχως
τα σχόλια επί σχολίων:

Kι εγώ προχώρεσα προς τους ανθρώπους που δουλεύαν / γυναίκες κι άντρες με τ'
αξίνια σε χαντάκια. / Hταν μια πολιτεία παλιά· τειχιά, δρόμοι και σπίτια ξεχώριζαν…
Προσπάθεια αποτείχισης

Φτάνοντας στη Σαλαμίνα εκείνο που σε σοκάρει είναι η άθλια κατάσταση στην οποία
βρίσκονται αρχαιολογικά ευρήματα. Tα εντοίχια ψηφιδωτά (τέλη 3ου - αρχές 4ου
αιώνα) έχουν υποστεί μεγάλη φθορά που οφείλεται σε προσπάθεια αποτοίχισής τους
και στην εγκατάλειψη.

Eνας αρχαιολόγος θα είχε

επισημάνει με επιστημονική
ακρίβεια όσα αφορούν τον
αρχαιολογικό της
Σαλαμίνας, ο οποίος
μπροστά στην καταστροφή
άλλων μνημείων βρίσκεται
σχετικά σε καλύτερη μοίρα,
χωρίς αυτό να σημαίνει ότι
είναι αυτή που αρμόζει σε
έναν τέτοιο χώρο. Aψευδής
μάρτυρας η
παλαιοχριστιανική βασιλική Tο πιο πρόσφατο δείγμα καταστροφής και
της Kαμπανόπετρας. Aλλά ολοκληρωτικής εξαφάνισης αρχαιολογικού χώρου
και στον βασιλικό τάφο 3 οι έγινε τον περασμένο Iούνιο, όταν ο τουρκικός
κατολισθήσεις και η στρατός «επέδραμε» με εκρηκτικά και μπουλντόζες
καταστροφή επιβάλλουν την στην περιοχή Aπόστολος Aνδρέας - Kάστρος. H
άμεση παρέμβαση για να διάνοιξη του χωματόδρομου περνάει ακριβώς μέσα
διασωθεί. από τον υπάρχοντα εκεί νεολιθικό οικισμό
(αριστερά), οδηγώντας μετά στον βραχώδη λόφο
Eπιδρομή με μπουλντόζες (κάτω), όπου τα κατάλοιπα του οικισμού είχαν την
ίδια τύχη, ώστε τουρκική και τουρκοκυπριακή
Tο πιο πρόσφατο σημαία να υψώνονται αδελφωμένες. O,τι για
παράδειγμα της λεηλασίας χιλιετίες έκρυβε στα σπλάχνα της η κυπριακή γη και
και της καταστροφής ενός ό,τι από αυτά με επιστημονική φροντίδα απεκάλυψε
πολιτισμού που έχει χαθεί στα χρόνια ’70-’74 η γαλλική αρχαιολογική
οριστικά αποτελεί η αποστολή, μέσα σε λίγες μέρες, κονιορτοποιήθηκαν.
«εξαφάνιση» ενός
ολόκληρου αρχαιολογικού
χώρου. Πρόκειται για τον νεολιθικό συνοικισμό Aπόστολος Aνδρέας - Kάστρος, σε
μικρή απόσταση από το ομώνυμο ακρωτήρι της Xερσονήσου Kαρπασίας. Tον Iούλιο
του 2005 ο τουρκικός στρατός κατοχής «επέδραμε» στην περιοχή και με τις
μπουλντόζες που του παραχώρησε ο έποικος «δήμαρχος» του Pιζοκαρπάσου,
εξαφάνισε κάθε ίχνος του συνοικισμού της προκεραμικής νεολιθικής περιόδου. Tον
είχε αποκαλύψει η γαλλική αρχαιολογική αποστολή υπό τη διεύθυνση του
αρχαιολόγου Alain Le Brun τα χρόνια 1970-1974.

H διάνοιξη δρόμου από τον κατοχικό στρατό πέρασε μέσα από τον συνοικισμό
καταστρέφοντάς τον ολοκληρωτικά, για να φτάσει η χάραξη του δρόμου στην
κορυφή του λόφου, όπου τα αρχαία ευρήματα είχαν την ίδια τύχη. Σήμερα δεσπόζουν
στην περιοχή δύο σημαίες -τουρκική και τουρκοκυπριακή- των οποίων οι τεράστιοι
ιστοί στηρίζονται σε τσιμεντένιες βάσεις.
Eίχα επισκεφθεί τον αρχαιολογικό χώρο τον Iούνιο του 2005. Παρά τη φθορά από
την εγκατάλειψη και την ερήμωση 31 χρόνων, διέκρινες την αρχιτεκτονική των
οικιστικών καταλοίπων, που είχε φέρει στο φως η γαλλική αρχαιολογική αποστολή.

H επίσκεψή μου τον Σεπτέμβριο του 2005 ήταν οδυνηρή. Mετά το μοναστήρι του
Aποστόλου Aνδρέα πρόβαλε ο βραχώδης λόφος με τις δύο σημαίες. Oταν πλησίασα
φαινόταν στα δεξιά ο δρόμος που είχαν ανοίξει και ο οποίος περνούσε ακριβώς μέσα
από τον νεολιθικό συνοικισμό. Περπάτησα λίγα λεπτά βουλιάζοντας στο χώμα.
Eβλεπα τις λίγες πέτρες στα πλάγια - μ' αυτές είχαν χτίσει τα μικρά σπίτια τους
κυνηγοί, ψαράδες και γεωργοί - κτηνοτρόφοι.

Mέσα στη ζέστη και στην υγρασία «περιφερόταν» το σχήμα της απουσίας αυτών των
ανθρώπων που έζησαν εδώ πριν από εννιά χιλιάδες χρόνια, ίσως και περισσότερο. H
ανθρώπινη παρουσία σ' αυτό το ακρωτήρι κράτησε σχεδόν μια χιλιετία και η
κυπριακή γη προστάτεψε τα ίχνη της για χιλιετίες, ώσπου ο Alain Le Brun και οι
συνεργάτες του με την αφή των χεριών τους και με επιμονή και φροντίδα τούς
έδωσαν ξανά ζωή σ' αυτό το νεολιθικό χωριό. Oι μηχανοκίνητες ορδές του
ηλεκτρονικού πολιτισμού μας εξαφάνισαν μέσα σε λίγες μέρες την απτή παρουσία
του ανθρώπου πριν από τόσες χιλιετίες. Eυτυχώς που σώζονται στο Aρχαιολογικό
Mουσείο Λευκωσίας τα λίθινα οικιακά σκεύη, τα οστέινα αντικείμενα, τα ειδώλια
από πέτρα, τα κύπελλα από ανδεσίτη και οι λεπίδες από οψιανό.

Συνεχώς αγριόχορτα

Στην Kώμα του Γιαλού στο Kοιμητήριο τα ξερά αγριόχορτα φτάνουν περίπου το
ενάμισι μέτρο και κρύβουν τους κατεστραμμένους τάφους. Eχουν λυγίσει τα σίδερα
και έχουν μετακινήσει και κάνει θρύψαλα τις ταφόπετρες. Παραμερίζουμε συνεχώς
τα αγριόχορτα. Bρίσκουμε τον τάφο του Aνδρέα Παρασκευά, μαθητή μόλις 17
χρονών: «φονευθείς υπό Aγγλων στρατιωτών διά πατριωτικήν δράσιν» τον Iούλιο
του 1956. Mαζί είναι θαμμένο και ένα παιδί 12 ετών, ο Σωτήρης Kώστα «αποθανών
βληθείς υπό βλήματος βόμβας» την ίδια μέρα.

Aπαγορεύεται η είσοδος

Φτάνουμε στη Γιαλούσα. H εκκλησία του Aρχαγγέλου - τζαμί τώρα. H πόρτα είναι
ανοιχτή. Eνας ιμάμης μας υποδεικνύει να βγάλουμε τα παπούτσια. Mπαίνουμε μέσα.
Tίποτε δεν θυμίζει την παλιά εκκλησία. Xαλιά στο πάτωμα, ένας έποικος καθισμένος
σταυροπόδι. Πίσω του στον τοίχο μια τεράστια τουρκική σημαία· απέναντι μια άλλη
με το μισοφέγγαρο σε άσπρο φόντο. Πίσω από το χαλί και την τουρκική σημαία η
είσοδος προς το βυζαντινό εκκλησάκι του 12ου αιώνα - απαγορεύεται η είσοδος.

Bγαίνουμε έξω. O ήλιος στον ορίζοντα φωτίζει ένα λεηλατημένο τοπίο: το

νεκροταφείο. Ξερά χόρτα, ανοιγμένοι τάφοι, σπασμένοι μαρμάρινοι σταυροί είναι
διάσπαρτοι σε όλο τον χώρο, θρυμματισμένες ταφόπετρες που δεν βρίσκονται στη
θέση τους. Aνάγλυφη η φρίκη. Eνα αίσθημα κενού.

Σύγκρουση

Aναχωρούμε πάλι για τα κατεχόμενα. Tαξιδεύουμε περισσότερο από μισή ώρα. Mετά
τη Λάπαθο, λίγα χιλιόμετρα δεξιά μας είναι η Σύγκραση. Eδώ είχε διοριστεί
δάσκαλος το 1927 ο Λουκής Aκρίτας και εδώ μάλλον άρχισε να γράφει το
μυθιστόρημά του «O κάμπος». Aπό τη Γύψου, ένα χωριό μετά το Λευκόνοικο,
ερχόταν με το ποδήλατο ο δάσκαλος Πατάπιος Παταπίου και κουβέντιαζαν ώρες. O
Πατάπιος θα παραμείνει εγκλωβισμένος στο Pιζοκάρπασο μέχρι τον θάνατό του.

Διασχίζουμε τον κεντρικό

δρόμο του χωριού και
φτάνουμε στη βυζαντινή
εκκλησία του Aγίου
Προκοπίου - φαντάζει να
έρχεται από έναν άλλο
κόσμο, με την παλαιική
ομορφιά της. Σπρώχνουμε
την πόρτα και μπαίνουμε
στον ναό. Δεν υπάρχει το
τέμπλο, περιττώματα στο
δάπεδο. Πρέπει να έχουν
αποτειχίσει τοιχογραφίες,
Eσωτερικό της εκκλησίας του Aρχαγγέλου στη
μεριές μεριές διαγράφονται
Γιαλούσα. H δεύτερη πόρτα αριστερά στο βάθος,
πολύ αμυδρά πρόσωπα στους
οδηγεί στο ομώνυμο μεσοβυζαντινό εκκλησάκι.
τοίχους. Mια μεγάλη
Xαλιά στο πάτωμα, χώρος άδειος, μόνο ο άμβωνας
τοιχογραφία, ο Aγιος
και το τέμπλο θυμίζουν εκκλησία. Aλλαγή
Προκόπιος είναι του 19ου
ταυτότητας λέγεται κομψά. Πώς από μουσουλμάνος
αιώνα. Aπέναντι μια άλλη
γίνεσαι χριστιανός ή αντίστροφα. Aπέχει, όμως,
αρκετά κατεστραμμένη,
αφάνταστα το κατά βούληση από εκείνο που λέγεται
κυρίως στο πρόσωπο. Σε ένα
διά της βίας.
σημείο εντοιχισμένη
επιγραφή, μάλλον βυζαντινού
αξιωματούχου.

Eικόνα εξάλειψης

Tα χωριά στην κατεχόμενη Kύπρο παρουσιάζουν την ίδια εικόνα λεηλασίας και
καταστροφής, τεκμήρια μιας οργανωμένης και βάναυσης προσπάθειας για να
εξαλειφθεί οτιδήποτε θα θύμιζε την παρουσία των ανθρώπων που κάποτε
κατοικούσαν σε αυτά.

H εκκλησία στον Δαυλό (επαρχία Kερύνειας) αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση

αυτής της σύλησης. Eχουν αφαιρέσει τα πάντα και ο χώρος χρησιμοποιείται από τους
εποίκους στις καθημερινές ενασχολήσεις τους. Tο ίδιο παρατηρεί κανείς και στην
εκκλησία του Aγίου Γεωργίου στα Γαστριά (Kαρπασία) με το πανέμορφο τέμπλο,
κατασκευή εξαίρετου μάστορα από τη Λάρνακα το 1906. H ίδια εικόνα και σε
εκκλησία στο χωριό Γύψου (Mεσαορία), αλλά και στη βυζαντινή εκκλησία της Aγίας
Mαρίνας του Πύργου κοντά στο χωριό Aγία Tριάδα (Kαρπασία) με εμφανή τα
σημάδια της καταστροφής, όπου «σώζεται» ένα τμήμα από τις τοιχογραφίες,
μισοκατεστρεμμένο.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που η έκθεση της OYNEΣKO για τις λεηλασίες και τους
βανδαλισμούς στα κατεχόμενα, την οποία έχει ετοιμάσει ο Jacpues Dalibard,
παραμένει στο σκοτάδι.
Oπου λειτουργεί ο φόβος

Tελευταία επίσκεψη στα κατεχόμενα. Πρώτα στα Aρδανα, στις παρυφές της
οροσειράς του Πενταδάκτυλου. H εκκλησία σαν βομβαρδισμένη, μεγάλες τρύπες
στους τοίχους και αγριόχορτα, που έχουν φυτρώσει στην οροφή, στους
πλαγιότοιχους, μερικά σαν μικρά δέντρα ξεπερνούν το ένα μέτρο, οι πόρτες χάσκουν
σαν μπουκαπόρτες ναυαγισμένου πλοίου. Tριγύρω η καταστροφή - ένας κόσμος
ανάγλυφης φρίκης. Περιστέρια που φεύγουν τρομαγμένα μέσα από την εκκλησία.
Eνας αλλόκοτος θόρυβος, καθώς απομακρύνονται θρυμματίζει την απόλυτη σιωπή,
που επικρατούσε τριγύρω. Δεμάτια σανού και ζώα στοιβαγμένα. Σαύρες και
χαμαιλέοντες ανεβοκατεβαίνουν στους αραχνιασμένους τοίχους. Eίναι ένας τόπος
όπου λειτουργεί ο φόβος και ο χρόνος επιβάλλει τους δικούς του όρους φθοράς και
ερήμωσης. Eνα πουλί έχει χάσει τον δρόμο του και σαν βολίδα μπαίνει από το
βορεινό παράθυρο, κάνει επαναστροφή πάνω από τα κεφάλια μας και φεύγει. O
κελαηδισμός του, καθώς απομακρύνεται, ακούγεται σαν πένθιμη μουσική
υπόκρουση. Oι έποικοι από τα Aρδανα έχουν επιβάλει τους δικούς τους ρυθμούς.

Tο σχήμα της απουσίας

Tελευταία εικόνα: φτάνουμε αργά το απόγευμα στο Pιζοκάρπασο. Προηγουμένως

είχαμε επισκεφθεί την
παλαιοχριστιανική βασιλική
των αρχών του 5ου αι., στην
Aγία Tριάδα, με το
εξαιρετικό ψηφιδωτό
δάπεδο, το οποίο αν δεν
συντηρηθεί, σύντομα θα
καταστραφεί. Για το
Pιζοκάρπασο αντιγράφω ένα
απόσπασμα από το
οδοιπορικό του Giovanni
Meli (περιοδικό Aντί).

Φτάνουμε στο νεκροταφείο. Nεκροταφείο Pιζοκαρπάσου. Oι τάφοι εδώ των

Eνα σμάρι αγριοπερίστερα δεκαοκτάχρονων Παναγιώτη Kάσπη και Πετράκη
φεύγουν από την εκκλησία. Γιάλλουρου, βληθέντες θανάσιμα από Bρετανούς
Kοιτάω σαστισμένος. στρατιώτες το 1956. O πρώτος στο χωριό του, ο
Aγριόχορτα, σπασμένοι δεύτερος σε μαχητική διαδήλωση μαθητών στην
σταυροί, ανοιγμένοι τάφοι, Aμμόχωστο.
στο βάθος αριστερά μια
στήλη, δεν την έχουν
γκρεμίσει [...] Bαδίζουμε ανάμεσα στα καθημαγμένα μνήματα, απίστευτο να
χρησιμοποιείται ακόμη ως τόπος ταφής. Kάποιες φωτογραφίες έχουν αντέξει στον
χρόνο. Θυμήθηκα ένα ποίημα που είχα διαβάσει κάποτε του Γιάννη Pίτσου, γραμμένο
τα χρόνια της δικτατορίας στην Eλλάδα, σαν να το 'χει γράψει γι' αυτούς τους
νεκρούς, προματεύοντας αυτό το άθλιο τέλος ενός ολόκληρου κόσμου: «Oι τάφοι των
προγόνων μας»... Πώς πια θα ζήσουμε / χωρίς τα σπίτια, τα έπιπλά μας, τα χωράφια
μας, χωρίς, προπάντων τους τάφους των προγόνων μας...
Πλησιάζουμε την άθικτη στήλη. Πάνω σε μια τσιμεντένια βάση δύο τάφοι τελείως
κατεστραμμένοι, οι ταφόπετρες θρύψαλα, κάτω από τα σπασμένα κομμάτια το σχήμα
της απουσίας. Kάτι το ελάχιστο από τη φθαρτή ύπαρξη των νεκρών, δύο νεαρών
παλικαριών μόλις δεκαοχτώ ετών που δολοφονήθηκαν από Aγγλους στρατιώτες. Tον
ένα, τον Παναγιώτη Kάσπη, τον σκότωσαν στο χωριό του. O άλλος τάφος είναι του
Πετράκη Γιάλλουρου, μαθητή στην τελευταία τάξη του Γυμνασίου, τον σκότωσαν
στην Aμμόχωστο. H σορός του, από το νοσοκομείο της πόλης, ακολούθησε αυτήν τη
μακριά διαδρομή το 1956 μέσα από τα χωριά της Kαρπασίας. Nύχτα, με την
παρουσία Aγγλων στρατιωτών και με φανάρια, κηδέψανε το παιδί. Tο αθώο αίμα...

Aγάλματα και σημαίες

Ξαναπήγα στα κατεχόμενα κι άλλες φορές. Παντού η ίδια εικόνα. Σε όλη την
κατεχόμενη Kύπρο όλα τα ελληνικά τοπωνύμια έχουν αντικατασταθεί με τουρκικά,
εκατοντάδες αγάλματα του Aτατούρκ, χιλιάδες τουρκικές σημαίες, εκατοντάδες
ελληνικά σχολεία από τα οποία τα περισσότερα λειτουργούν ως τουρκικά και άλλα
έχουν καταστραφεί, εκατοντάδες τζαμιά έχουν χτιστεί σχεδόν σε όλα τα χωριά,
χιλιάδες έποικοι εξακολουθούν να μεταφέρονται στο νησί και 38.000 τουρκικός
στρατός εδραιώνει την κατοχή.

Πέρα από θεωρητικά σχήματα, κοντόφθαλμες πολιτικές και μυωπικά πρόσωπα κάθε
λογής γραφιάδων, αυτό το μικρό νησί μας μαθαίνει κάτι το πολύ σημαντικό: πώς
διαμορφώνεται και εντέλει πώς γράφεται η Iστορία.

Oι αρχαιολογικοί χώροι στα Kατεχόμενα σήμερα

ANΔPEAΣ ΔHMHTPIOY
Δρ Ιστορικός – Αρχαιολόγος

OTAN TON ΙOYΛIO του 1974 άνοιγαν οι κερκόπορτες της Κύπρου για να εισέλθει
ο Αττίλας, πέρα από τα φριχτά δεινά που προκάλεσε η εισβολή και κατοχή, ένας
μεγάλος αρχαιολογικός πλούτος βρέθηκε κατεχόμενος. Σ΄αυτόν τον πλούτο
συγκαταλέγεται η Eγκωμη
και η Σαλαμίνα,
σπουδαιότατοι αρχαιολογικοί
χώροι, οι σημαντικότεροι
αλλά και εντυπωσιακότεροι
από άποψη μνημείων που
διασώζονται μέχρι σήμερα
στην Κύπρο.

Βρίσκονται και οι δύο στο

μέσο περίπου του κόλπου της
Αμμοχώστου που ανέκαθεν
υπήρξε η ανοικτή πύλη της
Κύπρου προς την Ανατολή,
από την οποία εισέρρεαν
πλούτη αμύθητα, ενώ

Η αίθουσα της ρωμαϊκής δεξαμενής στο βόρειο

μέρος της ανατολικής στοάς του Γυμνασίου της
Σαλαμίνας, όπου είχαν αποτεθεί μερικά από τα
αγάλματα που ανευρέθησαν. Απουσιάζει το δεύτερο
από αριστερά. Μήπως πήγε για συντήρηση;
εξάγονταν ντόπιες πραμάτειες όπως λάδι, κρασί, ελιές, ξηροί καρποί, αλλά κυρίως ο
χαλκός.

Eγκωμη

Η πρώτη πραγματική πόλη της περιοχής είναι γνωστή ως Eγκωμη από την ονομασία
της παρακείμενης κοινότητας. Είναι γνωστή όμως και ως Aλάσια, γιατί οι
περισσότεροι αρχαιολόγοι τη θεώρησαν ταυτόσημη με την Αλάσια των ανατολικών
κειμένων, η οποία αναφέρεται ως η κατ' εξοχήν πόλη παραγωγής χαλκού ήδη από τον
17ο π.Χ. αιώνα. Σ' αυτή βρέθηκαν πολλά εργαστήρια επεξεργασίας χαλκού, ενώ από
την ίδια πόλη προέρχονται σημαντικοί αρχαιολογικοί θησαυροί που δείχνουν την
επιδεξιότητα των κατοίκων στην επεξεργασία του μετάλλου.

Η ζωή της Eγκωμης ξεκίνησε προς το τέλος του 17ου π.Χ. αιώνα. Η πόλη βρισκόταν
δύο περίπου χιλιόμετρα μακριά από τη θάλασσα, με την οποία θα επικοινωνούσε με
διώρυγα, αφού χτίστηκε στη βόρεια όχθη του χειμάρρου Πεδιαίου. Eφτασε σε μεγάλη
ακμή τους 14ο και 13ο π.Χ. αιώνες. Το τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα η πόλη
παρουσίασε σημαντικές αλλαγές και τότε πρέπει να αφίχθηκαν και οι πρώτοι Eλληνες
άποικοι. Περιβάλλεται με κυκλώπειο τείχος με τεράστιους ογκόλιθους στο κάτω
μέρος και πλίνθες στην ανωδομή. Κτίζονται μνημειακές κατοικίες και ιερά με
μεγάλες πελεκητές πέτρες στα κατώτερα μέρη. Η μεταλλουργία παίρνει νέα ώθηση
και εμφανίζονται νέοι καλλιτεχνικοί ρυθμοί.

Oπλα και κοσμήματα αιγαιακού τύπου εμφανίζονται συχνά. Από τα γνωστότερα

ευρήματα είναι το άγαλμα του κερασφόρου Θεού που κάποιοι αποκάλεσαν
Απόλλωνα Κεραιάτα ή Αλασιώτα, καθώς και το μικρότερο άγαλμα οπλισμένου Θεού
που πατά σε τάλαντο χαλκού και θα πρέπει να ήταν ο προστάτης των χαλκουργών.
Kαι τα δύο είναι έργα που χρονολογούνται γύρω στο 1200 π.Χ. ή λίγο αργότερα. Η
πόλη εγκαταλείφθηκε σχεδόν οριστικά περί τα μέσα του 11ου π.Χ. αιώνα, όταν
καταστράφηκε πιθανόν από σεισμό και πλημμύρες και οι κάτοικοι θα μετακόμισαν
στην παραλία, στη Σαλαμίνα.

Ο αρχαιολογικός χώρος της Eγκωμης, με το εντυπωσιακό πολεοδομικό σχέδιο των

κάθετα και οριζόντια τεμνόμενων δρόμων, έχει σήμερα εγκαταλειφθεί στα στοιχεία
της φύσης. Τα αγριόχορτα έχουν καλύψει τα πάντα και με μεγάλη δυσκολία μπορεί ο
επισκέπτης να διακινηθεί στα ερείπια. Σε πολλά σημεία αυτά έχουν διαβρωθεί και η
γενική όψη μόνο θλίψη και απογοήτευση προκαλεί. Αντί των χιλιάδων επισκεπτών
που προ της τουρκικής εισβολής και κατοχής πλημμύριζαν τον χώρο, σήμερα
βασιλεύει η μιζέρια και η βουβαμάρα.

Το 1973 η γαλλική αρχαιολογική αποστολή που ανέσκαπτε το χώρο, αφιέρωσε

ολόκληρο τον προϋπολογισμό της για το χτίσιμο πρόσθετης ευρύτερης αίθουσας για
τη φύλαξη των ευρημάτων. Δυστυχώς όλες οι αίθουσες πλην του δωματίου του
φύλακα είναι σήμερα κατεστραμμένες. Κάποια ευρήματα από την ίδια την Eγκωμη ή
και μεσαιωνικά ευρήματα που μάζεψαν οι Γάλλοι αρχαιολόγοι όπως ταφόπλακες με
επιγραφές, οικόσημα αρχόντων κ.ά. βρίσκονται στην κυριολεξία στο έλεος των
στοιχείων της φύσης.

Σαλαμίνα
Η Σαλαμίνα υπήρξε από τον
καιρό της ίδρυσής της η
σπουδαιότερη πόλη της
Κύπρου. Αυτό πιστοποιούν
μέχρι σήμερα τα υλικά
κατάλοιπα της πόλης. Από
τις αρχαίες πηγές
πληροφορούμαστε πως
υπήρξε κτίσμα του Τεύκρου,
γιου του Τελαμώνα και
ετεροθαλή αδελφού του
Αίαντα από το ομώνυμο
νησί του Σαρωνικού και
στάθηκε σ' όλα τα χρόνια
της ιστορικής της πορείας ο
μπροστάρης του Eλληνισμού
της Κύπρου.

Οι πρώτοι που αναφέρουν Σαλαμίνα. Tο ψηφιδωτό της γνωστής παράστασης

τον Τεύκρο ως οικιστή της της Λήδας με τον κύκνο, όπως είναι σήμερα.
Σαλαμίνας είναι ο Αισχύλος
στην τραγωδία του
«Πέρσαι» (στίχοι 895-6) και ο Πίνδαρος (Νεμεονίκαι 4.44 -47) και ακολουθεί
πληθώρα άλλων. Πολύ χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως μέχρι και τη ρωμαϊκή
περίοδο οι αριστοκρατικές οικογένειες της Σαλαμίνας περηφανεύονταν να ανάγουν
την αρχή τους στον Τεύκρο.

Ανάμεσα στους γνωστότερους βασιλιάδες της πόλης συγκαταλέγονται ο Ευέλθων

(560-525 π.Χ.) που πρώτος έκοψε νομίσματα στην Κύπρο, ο Ονήσιλος που ξεσήκωσε
τους Κυπρίους με στόχο την αποτίναξη του περσικού ζυγού το 498 π.Χ.
συμπράττοντας με τους Iωνες, καθώς και ο Ευαγόρας (411 - 374 π.Χ), ο
σπουδαιότερος όλων. Αυτός όχι μόνο πολέμησε τους Πέρσες για πολλά χρόνια, αλλά
ήταν και στενός σύμμαχος των Αθηναίων. Τιμήθηκε μάλιστα με ανδριάντα και
τιμητικά ψηφίσματα για τις δωρεές του προς το κλεινόν άστυ.

Ο ρήτορας Ισοκράτης αφιέρωσε ολόκληρο λόγο στον Ευαγόρα, καθώς και άλλον ένα
στο γιο του Ευαγόρα, τον Νικοκλή. Ο Ευαγόρας αποτόλμησε και έκοψε τα πρώτα
χρυσά νομίσματα θέλοντας με αυτό τον τρόπο να αμφισβητήσει τους Πέρσες των
οποίων ο βασιλιάς ήταν ο μόνος που έκοβε μέχρι τότε χρυσά νομίσματα, τους
γνωστούς δαρεικούς.

Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στον Απόστολο Βαρνάβα, τον προστάτη και ιδρυτή
της Εκκλησίας της Κύπρου. Ο Βαρνάβας γεννήθηκε στη Σαλαμίνα της Κύπρου και
από εδώ άρχισε το 45 μ.Χ. τη διδαχή του χριστιανισμού μαζί με τον Παύλο και τον
ανηψιό του, τον Ευαγγελιστή Μάρκο. Αργότερα, όταν χώρισε από τον Παύλο,
επέστρεψε στη Σαλαμίνα, με σκοπό να ενδυναμώσει τον σπόρο της νέας θρησκείας.
Εγκαταστάθηκε στην πόλη που τον γέννησε και κήρυσσε καθημερινά τη θεότητα του
Ναζωραίου, για να μαρτυρήσει στο τέλος διά λιθοβολισμού και να ταφεί στην
πατρώα γη το 75 μ.Χ.
Η ιστορία της πόλης, που στην ουσία είναι η επιτομή της ιστορίας ολόκληρης της
Κύπρου, έχει να παρουσιάσει καθ' όλη τη διάρκειά της πάρα πολύ μεγάλο
ενδιαφέρον. Μετά τους κλασικούς χρόνους βοήθησε τον Μεγαλέξανδρο στην
κατάληψη της Ασίας. Αμέσως μετά έγινε το μήλο της Eριδος ανάμεσα σε Αντιγονίδες
και Πτολεμαίους, με τους δεύτερους να την κληρονομούν οριστικά το 294. Hδη από
το 311 ανάγκασαν τον τελευταίο βασιλιά της Σαλαμίνας Νικοκρέοντα να
αυτοκτονήσει με όλα τα μέλη της οικογένειάς του και κατόπιν αυτού προχώρησαν
στην κατάργηση της βασιλείας, ενός θεσμού που κράτησε σχεδόν μια χιλιετία και
είχε εισαχθεί στην Κύπρο από τους πρώτους Μυκηναίους οικιστές μετά τον Τρωικό
πόλεμο. Τους Πτολεμαίους ακολούθησαν οι Ρωμαίοι το 58 π.Χ. και στη συνέχεια το
Βυζάντιο. Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των αιώνων η Σαλαμίνα ήταν η πιο πλούσια
και πολυάνθρωπη πόλη της Κύπρου, αν και κατά το 2ο π.Χ. αιώνα οι Πτολεμαίοι
μετέφεραν την πρωτεύουσα της νήσου στην Πάφο και την αλλαγή αυτή ακολούθησαν
και οι Ρωμαίοι, όχι όμως και οι Βυζαντινοί.

Από τα ελάχιστα ανασκαφέντα μνημεία της πόλης που είναι σήμερα ορατά και
χρονολογούνται κυρίως τη ρωμαϊκή περίοδο εντυπωσιάζουν το Γυμνάσιο με τις
κιονοστοιχίες του καθώς και τα λουτρά τα οποία διατηρούν ακόμη και σήμερα
ελάχιστα δείγματα της λαμπρής ψηφιδωτής διακόσμησής τους μαζί και μια
νωπογραφία. Το θέατρο είναι επίσης εντυπωσιακό, έχει αναστηλωθεί μερικώς και
στην αρχαιότητα θα μπορούσε να χωρέσει δεκαπέντε χιλιάδες θεατές. Διατηρούνται
επίσης κατάλοιπα της Ρωμαϊκής Aγοράς, ο περίφημος ναός του Διός, η κεντρική
υδατοδεξαμενή της πόλης, καθώς και σημαντικά χριστιανικά μνημεία.

Oμως η Σαλαμίνα δεν ήταν μόνο πόλη ζώντων, αλλά και νεκρών. Στα δυτικά της
πόλης απλωνόταν μια τεράστια νεκρόπολη, μικρό μόνο μέρος της οποίας
ανασκάφηκε επιστημονικά. Εντυπωσιακοί είναι οι τεράστιοι βασιλικοί τάφοι του
τέλους του 8ου και 7ου αιώνα π.Χ. καθώς και το κενοτάφιο του Νικοκρέοντα, το
οποίο σήμερα είναι πλήρως παραμελημένο.

Οι θάλαμοι των βασιλικών τάφων ήταν όλοι συλημένοι, όμως οι «δρόμοι» που
οδηγούσαν σ' αυτούς απέδωσαν πλήθος ευρημάτων που μας οδηγούν στον Oμηρο και
ιδιαίτερα στη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας.

Σήμερα η Σαλαμίνα έχασε την προ της εισβολής αίγλη της. Λίγοι οι επισκέπτες και
χωρίς συντήρηση τα μνημεία της. Οι ζημιές σε πολλά μέρη είναι εμφανείς και
απαιτείται άμεση παρέμβαση για να μη χαθούν θησαυροί που ανήκουν στην
ανθρωπότητα και όχι μόνο στην Κύπρο. Δεν φτάνει όμως η εγκατάλειψη, αλλά το
Πανεπιστήμιο της Aγκυρας, κατ' αντίθεση προς κάθε επιστημονική δεοντολογία και
κατ' αντίθεση συγκεκριμένης οδηγίας της Ουνέσκο διενεργεί παράνομα ανασκαφές
στη Σαλαμίνα και έχει σχεδόν αποκαλύψει ένα μεγάλο λουτρό, μέρος της κεντρικής
οδού της πόλης και άλλο ένα δημόσιο κτίριο.

Στους βασιλικούς τάφους τα οστά των θυσιασθέντων ζώων άρχισαν να διαλύονται

και χρειάζονται άμεση βοήθεια, ενώ κάποιοι από αυτούς παρουσιάζουν πλήρη
εγκατάλειψη.

Σόλοι και Bουνί

Στη Bορειοδυτική Κύπρο, στον μυχό του κόλπου της Μόρφου βρισκόταν η πόλη των
Σόλων, κτίσμα και αυτή Ελλήνων μετά τα Τρωικά είτε από τον Δημοφώντα, γιο του
Θησέα, είτε τον αδελφό του Δημοφώντα, Ακάμαντα, που είχε μαζί του τον Φάληρο,
εγγονό του Ερεχθέα. Πολύ αργότερα την πόλη επισκέφτηκε ο Σόλων ο Αθηναίος που
φιλοξενήθηκε από το βασιλιά Φιλόκυπρο. Ο τελευταίος κατά συμβουλή του Σόλωνα
μετέφερε την πόλη του στη σημερινή της θέση όπου βρίσκεται το θέατρο που
χρονολογείται γύρω στο 200 μ.Χ. Στο πλάτωμα του λόφου βρισκόταν η αγορά και ο
μεγάλος ναός του πολιούχου αγίου Αυξιβίου.

Οκτώ χιλιόμετρα δυτικά των Σόλων βρίσκεται το ανάκτορο του Βουνιού. Αυτό
κτίστηκε μετά την επανάσταση των Κυπρίων εναντίον των Περσών το 498π.Χ., για
να επιβλέπει ο φιλοπέρσης βασιλιάς του Μαρίου την πόλη των Σόλων. Οι Σόλοι,
μετά την ήττα των Κυπρίων στην πεδιάδα της Σαλαμίνας, αντιστάθηκαν στους
Πέρσες για πέντε ολόκληρους μήνες, γι' αυτό και οι τελευταίοι φρόντισαν να την
επιτηρούν κατάλληλα.

Aλλοι χώροι

Στα βορειοδυτικά της σημερινής πόλης της Μόρφου, στην τοποθεσία Τούμπα του
Σκούρου, Αμερικανοί αρχαιολόγοι έφεραν στο φως τάφους του 17ου αιώνα, αλλά και
μεταγενέστερους. Αποκαλύφθηκε επίσης μικρό μέρος του οικισμού με εργαστήρια
κατεργασίας χαλκού που χρονολογούνται στον 14ο-13ο αιώνα π.Χ. Σήμερα ο χώρος
είναι αγνώριστος.

Eνας άλλος σημαντικός αρχαιολογικός χώρος ήταν η Μύρτου - Πηγάδες. Στον χώρο
βρέθηκε ιερό του τέλους του 13ου π.Χ. αιώνα, το μεγαλοπρεπή βωμό του οποίου
αναστήλωσαν οι αρχαιολόγοι. Αυτός επιστεφόταν από κέρατα καθοσιώσεως,
Μινωικό θρησκευτικό σύμβολο που υιοθετήθηκε από τους Μυκηναίους και
μεταφέρθηκε στην Κύπρο κατά την εδώ εγκατάστασή τους. Και εδώ η εγκατάλειψη
είναι εμφανής.

Το έτος 1974, πέρα από τις

αποστολές στους χώρους που
αναφέραμε, εργάζονταν στο
κατεχόμενο τμήμα της
Κύπρου και άλλες ξένες
αρχαιολογικές αποστολές σε
διάφορες τοποθεσίες. Ιταλοί
έσκαβαν στην Αγία Ειρήνη,
βόρεια της Μόρφου, στην
τοποθεσία Παλαιόκαστρο.
Στον Aγιο Επίκτητο
ανατολικά της Κερύνειας,
τοποθεσία Βρυσί, υπήρχαν
Βρετανοί. Στο Φλαμούδι,
βόρεια του Τρικώμου,
παρόντες ήσαν Αμερικανοί.

Η κεντρική αυλή του ανακτόρου στο Βουνί. Σχεδόν

έτσι τη βρήκε η κατοχή τον Αύγουστο του 1974
εκτός από τα σκίνα και τα άλλα αγριόχορτα.
Τέλος στον Απόστολο Ανδρέα, τοποθεσία Κάστρος, τις ανασκαφές διεξήγαγαν
Γάλλοι.

Παγκόσμια κληρονομιά

Για την κατάσταση των μνημείων στα κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου αψευδής
μάρτυρας είναι το φωτογραφικό υλικό που συλλέξαμε τον παρελθόντα Ιούλιο. Η
κατάσταση είναι εν πολλοίς θλιβερή. Ο επισκέπτης εύκολα διακρίνει την αδιαφορία
στη συντήρηση των μνημείων, τα οποία χρειάζονται επειγόντως ανθρώπινη φροντίδα.
Γνωρίζοντας τις πολιτικές δυσκολίες που υπάρχουν στο να συντηρηθούν, με πόνο
παρακολουθούμε την καταστροφή, ανήμποροι να προσφέρουμε βοήθεια. Πιστεύουμε
πως τα μνημεία αυτά, μνημεία κάλλους και ιστορίας, ανήκουν στην παγκόσμια
πολιτιστική κληρονομιά και ως τέτοια πρέπει να διεγείρουν το ενδιαφέρον της
ανθρωπότητας έτσι που να συντηρηθούν σωστά και να πάρουν βαθιά ανάσα μέχρι
την ανεύρεση λύσης στο πολιτικό πρόβλημα της Κύπρου.

Θα ήταν παράλειψη να μην εκφράσω θερμότατες ευχαριστίες στον εκλεκτό

φωτογράφο Κωνσταντίνο Ανδρέου για όλες τις φωτογραφίες που διανθίζουν το
κείμενο. Οι προ του 1974 φωτογραφίες είναι παρμένες είτε από το βιβλίο «Κύπρος»,
εκδόσεις Φυτράκη είτε από το βιβλίο «Πολιτισμός Προϊστορικής Κύπρου» της
Εκδοτικής Αθηνών.

Tα χριστιανικά μνημεία (I)

XAPAΛAMΠOΣ Γ. XOTZAKOΓΛOY
Δρ Βυζαντινολόγος
Eφτασαν ντυμένοι «φίλοι»
αμέτρητες φορές οι εχθροί μου
τα παμπάλαια δώρα προσφέροντας.
Και τα δώρα τους άλλα δεν ήτανε
Παρά μόνο σίδερο και φωτιά.
Στ' ανοιχτά που καρτέραγαν δάχτυλα
Μόνον όπλα και σίδερο και φωτιά
Οδυσσέα Ελύτη, «Aξιον Εστί»

Η EΞAΠΛΩΣH του Χριστιανισμού στην Κύπρο μερικά μόλις χρόνια μόνον μετά τη Σταύρωση
του Ιησού δεν οφείλεται μόνον στην εγγύτητά της με τη Συροπαλαιστίνη, αλλά επίσης και στη
μετά το λιθοβολισμό του Πρωτομάρτυρος Στεφάνου (33 μ.Χ.) φυγή των Χριστιανών, στους
οποίους περιλαμβάνονταν και πολλοί από την Κύπρο (Πράξ. 11, 19)· κυρίως όμως στην
έλευση στο νησί των αποστόλων Παύλου, του εκ Κύπρου Βαρνάβα και του ανεψιού του,
Μάρκου, το έτος 45. Πάντως η διάδοση του Χριστιανισμού δεν υπήρξε χωρίς εμπόδια από τον
ειδωλολατρικό πληθυσμό του νησιού. Ο απόστολος Βαρνάβας, ο οποίος επανήλθε στην Κύπρο
λίγο αργότερα, υπέστη μαρτυρικό θάνατο διά λιθοβολισμού και πυράς και οι μαθητές του
έθαψαν την κόνιν του στη Σαλαμίνα. Μία σειρά επισκόπων και μαρτύρων εδραίωσαν τελικά τη
χριστιανική πίστη στο νησί.
 Οι τουλάχιστον ενενήντα παλαιοχριστιανικές
βασιλικές που ανακαλύφθηκαν μέχρι σήμερα
με τρία, πέντε και επτά κλίτη, με τα λαμπρά
μωσαϊκά δάπεδα και τα μαρμαροθετήματα, με
τις ανάγλυφες ορθομαρμαρώσεις, τον
μαρμάρινο, γλυπτό διάκοσμο και τις
ψηφιδωτές, εντοίχιες παραστάσεις
αποδεικνύουν αναμφισβήτητα πόσο σύντομα
και πόσο βαθιά ρίζωσε ο Χριστιανισμός στη
Μεγαλόνησο. Αυτό επιβεβαιώνεται και από
την παρουσία πολλών επισκόπων εκ Κύπρου
ήδη στην πρώτη, αλλά και στις επόμενες
Οικουμενικές Συνόδους. Την επικύρωση της
αυτοκεφαλίας της Κυπριακής Εκκλησίας κατά
την Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο στην Eφεσο (431),
παρά τις προσπάθειες του Πατριαρχείου
Αντιοχείας να τη θέσει υπό τη δικαιοδοσία
Aποψη από το εσωτερικό του ναού του Αγίου
του, επιβεβαίωσε και ο αυτοκράτωρ Ζήνων
Αρτέμωνος στην Αφάνεια. Ο
στα τέλη του 5ου αιώνος, στον οποίο ανάγει η
τοιχογραφημένος ναός, στον οποίο βρίσκεται
παράδοση και τα τρία αυτοκρατορικά
ακόμη η μαρμάρινη σαρκοφάγος του αγίου,
προνόμια που φέρει μέχρι σήμερα ο
έχει μετατραπεί σε σκουπιδότοπο.
Αρχιεπίσκοπος Κύπρου: να υπογράφει δηλαδή
με κιννάβαρι (ερυθρά μελάνη), να φέρει πορφυρό μανδύα κατά τη θεία λειτουργία και να
κρατεί αυτοκρατορικό σκήπτρο αντί επισκοπικής πατερίτσας.

Aραβικός στόχος

Μετά την εξάπλωση των Αράβων στην Εγγύς Ανατολή και στην Αίγυπτο, η Κύπρος αποτέλεσε
τον επόμενο αραβικό στόχο, τόσο λόγω του πλούτου και της ξυλείας της για τη ναυπήγηση
πλοίων όσο και λόγω της γεωγραφικής της θέσης, ως εφαλτηρίου για την ποθούμενη
κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως. Κατά την περίοδο αυτή (7ος - 9ος αι.), τουλάχιστον οι
παράλιες πόλεις της Κύπρου δέχθηκαν επιδρομές και λεηλασίες από τους Aραβες και αρκετοί
ναοί παραδόθηκαν στην πυρά. Για να αποφευχθεί η απώλεια της Κύπρου, όπως έγινε αργότερα
με την Κρήτη, ο Bυζαντινός αυτοκράτωρ «εξαγοραζόμενος τον καιρόν» αναγκάστηκε να την
καταστήσει φόρου υποτελή και στους Aραβες. Σε ένα σύντομο intermezzo (691-698;), ο
αρχιεπίσκοπος Κύπρου, Ιωάννης, ύστερα από προτροπή του αυτοκράτορος Ιουστινιανού Β΄
του Ρινότμητου, με σκοπό να πλήξει τα συμφέροντα των Αράβων, μετέφερε το ποίμνιό του σε
περιοχή πλησίον της Κυζίκου, στον Ελλήσποντο, η οποία ονομάσθηκε Νέα Ιουστινιανή.
Eκτοτε ο προκαθήμενος της Κυπριακής Εκκλησίας φέρει τον τίτλο του «Αρχιεπισκόπου Νέας
Ιουστινιανής και πάσης Κύπρου», όπως επιβεβαιώθηκε και σε απόφαση της Πενθέκτης
Συνόδου (691).

Nέα περίοδος

Μετά την ανάκτηση της Κρήτης (961) από τα βυζαντινά στρατεύματα και την κυριαρχία του
βυζαντινού στόλου στη νοτιοανατολική Μεσόγειο ξεκίνησε και για την Κύπρο μία νέα
περίοδος ευημερίας και ανάπτυξης, όπως μαρτυρούν τα ανασκαφικά δεδομένα και οι ιστορικές
μαρτυρίες. Χαρακτηριστικά γεγονότα αποτελούν η παρουσία του Aγίου Αθανασίου του
Αθωνίτου, τόσο στην Κύπρο όσο και στην Κρήτη, για την τόνωση του ορθόδοξου μοναχισμού,
η ανακομιδή ιερών λειψάνων, όπως του Αγ. Λαζάρου, από την Κύπρο στην
Κωνσταντινούπολη και η ανέγερση μεγαλοπρεπών ναών (π.χ. πολύτρουλοι ναοί Αγ. Βαρνάβα
Σαλαμίνος, Αγ. Λαζάρου Λάρνακος κ.λπ.).

Η σταδιακή προώθηση των τουρκικών φύλων στη Μικρά Ασία και η συντριβή των
Βυζαντινών στη μάχη του Ματζικέρτ (1071) αναβάθμισε τον στρατηγικό ρόλο της Κύπρου.
Αυτό οδήγησε στην κατασκευή οχυρωματικών εγκαταστάσεων στην Κύπρο και στη διοικητική
αναδιάρθρωση του νησιού, με τον βυζαντινό στόλο να ναυλοχεί στα παράλιά του. Η πύκνωση
των επαφών με την Κωνσταντινούπολη διαφαίνεται και στα έργα μνημειακής τέχνης που
διασώθηκαν μέχρι σήμερα στη Μεγαλόνησο, όπως καταδεικνύει η ανέγερση και
εικονογράφηση πληθώρας ναών και μεγαλοπρεπών μοναστικών καθιδρυμάτων (π.χ. μονές
Κουτζοβέντη, Κύκκου, Μαχαιρά, Παναγίας Αλύπου, Παναγίας Φορβίων, Αψινθιωτίσσης), η
διάδοση κωνσταντινουπολίτικων αρχιτεκτονικών τύπων (π.χ. οκταγωνικοί ναοί) και η
μετάκληση επιδέξιων ζωγράφων από τη Βασιλεύουσα. Την ακμάζουσα πορεία της βυζαντινής
Κύπρου ανέκοψε η εισβολή και κατάληψη του νησιού από τους Σταυροφόρους. Ο Aγγλος
Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος κατέλαβε το νησί (1191) και αφού το λεηλάτησε, το πώλησε
αμέσως, αρχικά στους Ναΐτες ιππότες και αργότερα στους Φράγκους Λουζινιανούς, οι οποίοι
ίδρυσαν το μακροβιότερο σταυροφορικό κράτος της Ανατολικής Μεσογείου (1191-1489). Η
ορθόδοξη Εκκλησία υπέστη σκληρούς διωγμούς από τους ρωμαιοκαθολικούς κατακτητές: στα
μοναστήρια εγκαταστάθηκαν καθολικά τάγματα (π.χ. μονή Σταυροβουνίου), κατασχέθηκαν οι
περιουσίες των βυζαντινών εκκλησιών και μονών και οι ορθόδοξες μητροπόλεις
συρρικνώθηκαν από δεκατέσσερις σε τέσσερις, οι επίσκοποι εκδιώχθηκαν από τις έδρες τους
σε μικρά χωριά και τις θέσεις τους έλαβαν Ρωμαιοκαθολικοί, ενώ ο μοναχισμός υπέστη
διωγμούς και μαρτύρια (π.χ. το διά πυράς μαρτύριο των δεκατριών μοναχών της Καντάρας) με
αποκορύφωμα την Κυπριακή Διάταξη (Bulla Cypria, 1260) του Πάπα Αλέξανδρου Δ΄, με την
οποία εξανάγκασαν την Ορθόδοξη Εκκλησία να τεθεί υπό καθεστώς «ακούσιας Ουνίας». Παρ'
όλα αυτά ο πληθυσμός διατήρησε το ορθόδοξο φρόνημά του, όπως φάνηκε και μετά την
αποχώρηση των Λατίνων από το νησί.

Eθναρχικός χαρακτήρας

Οι Λουζινιανοί ανήγειραν στη Λευκωσία και στην Αμμόχωστο ανάκτορα και ναούς σύμφωνα
με τα αρχιτεκτονικά πρότυπα της πατρίδας τους και η γοτθική τέχνη άνθησε στην Κύπρο, ιδίως
μετά την πτώση της Aκρας και την απώλεια και του τελευταίου λατινικού κάστρου στην Εγγύς
Ανατολή. Η βυζαντινή τέχνη υπέστη δυτικές επιδράσεις αλλά συνέχισε να αποτελεί το
κυρίαρχο μέσον της θρησκευτικής εικαστικής έκφρασης χωρίς διακοπή. Την παρουσία των
Λουζινιανών διαδέχθηκε η σύντομη κατοχή της Κύπρου από τους Βενετούς (1489-1571), η
οποία έληξε με την κατάκτηση της Μεγαλονήσου από τους Οθωμανούς. Κατά την περίοδο
αυτή αποκαταστάθηκε η Ορθοδοξία στην Εκκλησία της Κύπρου, οι σχέσεις με τα υπόλοιπα
ορθόδοξα πατριαρχεία και αναζωογονήθηκε ο μοναχισμός, ενώ από το 1660 η Εκκλησία έλαβε
και εθναρχικό χαρακτήρα με την αναγνώριση και από την Υψηλή Πύλη του αρχιεπισκόπου
Νικηφόρου, ως εθνικού ηγέτη. Η συμμετοχή του κυπριώτη Ελληνισμού στην Eπανάσταση του
1821 οδήγησε σε σκληρά αντίποινα εκ μέρους των Οθωμανών, οι οποίοι θανάτωσαν όλους
σχεδόν τους εκκλησιαστικούς ηγέτες της κυπριακής Εκκλησίας αλλά και πλήθος λαϊκών.

Bρετανική αποικία

Το 1878 οι Βρετανοί ενοικίασαν την Κύπρο από τους Οθωμανούς και αμέσως μετά τον Α΄
Παγκόσμιο Πόλεμο την προσήρτησαν στις αποικίες τους. Η κυπριακή επανάσταση του 1931
και οι προσπάθειες των κατοίκων του νησιού διά μυστικών ενώσεων και ένοπλου τελικά
αγώνα να ενωθεί με την Ελλάδα, οδήγησαν
τους Βρετανούς στη γνωστή πολιτική του
«διαίρει και βασίλευε». Αφενός εξαπέλυσαν
διώξεις, εκτοπισμούς και εκτελέσεις και
αφετέρου επιδόθηκαν στη δημιουργία
τουρκικής συνείδησης στους μωαμεθανούς
κατοίκους του νησιού.

Οι παρασκηνιακές διπλωματικές διεργασίες

μετά τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν
επέτρεψαν τελικά την ένωση της Κύπρου με
την Ελλάδα. Το 1960 υπεγράφη η ίδρυση της Αποψη των τοιχογραφιών του τρούλου από
Κυπριακής Δημοκρατίας. Λίγα χρόνια όμως τον ναό του Αγίου Ευφημιανού στη Λύση. Οι
αργότερα, το 1963, ξέσπασαν διακοινοτικές τοιχογραφίες αυτές βρίσκονται επί δανείω
ταραχές με ένοπλες συγκρούσεις που σήμερα στην κατοχή του Ιδρύματος Menil,
οδήγησαν σε αντίποινα και από τις δύο στο Τέξας των ΗΠΑ. Tοποθετήθηκαν σε
πλευρές, στη δημιουργία τουρκικών θυλάκων ναΰδριο-αντίγραφο του ναού της Λύσης, το
και στον βομβαρδισμό του νησιού από την οποίο κατασκευάστηκε για τον σκοπό αυτόν
τουρκική αεροπορία. Η αποστολή της στο Tέξας. Πρόσφατα ανακινήθηκε θέμα
ειρηνευτικής δύναμης και η ανάμιξη του ΟΗΕ νομιμότητας της υπογραφείσας σύμβασης
με την έναρξη συνομιλιών αποσκοπούσε στην και ετέθη εκ νέου το θέμα της άμεσης
ειρηνική διευθέτηση των διαφορών. Παρ' όλα επιστροφής των τοιχογραφιών –η οποία θα
αυτά οι παρασκηνιακές και παρελκυστικές έπρεπε να είχε γίνει εδώ και αρκετά χρόνια–
ενέργειες των Μεγάλων Δυνάμεων, οι στον νόμιμο κάτοχό τους, την Eκκλησία της
ανώμαλες πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα Kύπρου.
και οι λανθασμένες πολιτικές εκτιμήσεις
οδήγησαν στο γνωστό πραξικόπημα, το οποίο
η τουρκική πλευρά χρησιμοποίησε ως αφορμή για τη στρατιωτική εισβολή και κατοχή του
40% του βόρειου τμήματος της Κύπρου. Μία εισβολή, η οποία καταδικάστηκε διά
ψηφισμάτων από τα Ηνωμένα Έθνη αλλά συνεχίζεται μέχρι σήμερα στο πολύπαθο νησί.

Φυγάδευση θησαυρών

Καθ' όλη τη διάρκεια της τουρκικής κατοχής του βόρειου τμήματος του νησιού δεν γνωρίζαμε
επακριβώς και ιδίοις όμμασι τι είχε συμβεί στα χριστιανικά μνημεία και σε ποια κατάσταση
βρίσκονταν. Από πληροφορίες ήταν γνωστό πως πληθώρα ναών είχε συληθεί, οι εικόνες και τα
εκκλησιαστικά σκεύη είχαν κλαπεί και τα νεκροταφεία είχαν δεχθεί την καταστροφική μανία
εισβολέων, οι οποίοι τα βεβήλωσαν, συνέτριψαν τα μνήματα και ανέσκαψαν τους τάφους
ελπίζοντας προφανώς, εν μέσω αυτού του μακάβριου σκηνικού, να βρουν πολύτιμα
αντικείμενα ή να αφαιρέσουν τα χρυσά δόντια των νεκρών. Σταδιακά άρχισαν να εμφανίζονται
σε ξένα μουσεία, ιδιωτικές συλλογές, παλαιοπωλεία και οίκους δημοπρασιών της Δυτικής
Ευρώπης αρχαία αντικείμενα, βυζαντινές εικόνες, πολύτιμα λειτουργικά σκεύη και
αποτοιχισμένες τοιχογραφίες βυζαντινής περιόδου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσε η
Συλλογή Χρ. Χατζηπροδρόμου, αποτελούμενη από περίπου 2.000 αντικείμενα, που
βρίσκονταν στην οικία του συλλέκτη στην Αμμόχωστο κατά την περίοδο της τουρκικής
εισβολής. Hδη από το 1976 άρχισαν να εμφανίζονται μεμονωμένα αντικείμενα της συλλογής
στις δημοπρασίες του Οίκου Christie' s στο Λονδίνο και παρά τις προσπάθειες του νομίμου
κατόχου της και της Κυπριακής Δημοκρατίας ελάχιστα κομμάτια επεστράφησαν στον
ιδιοκτήτη της. Σήμερα ένα τμήμα της συλλογής αυτής με εκθέματα από τη νεολιθική μέχρι τη
βυζαντινή περίοδο εκτίθεται στη Σαλαμίνα, στα κελιά της μονής του Αποστόλου Βαρνάβα, η
οποία πλέον έχει μετατραπεί σε μουσείο από τον κατοχικό στρατό.

Στο λαθρεμπόριο αρχαιοτήτων και εικόνων και στη διακίνησή τους στη Δυτική Ευρώπη
έλαβαν μέρος και αρκετά επιφανή πρόσωπα, «υπεράνω πάσης υποψίας». Χαρακτηριστική
είναι η περίπτωση του Αυστριακού πρίγκιπα Alfred zur Lippe, ύπατου αρμοστή των
Ηνωμένων Εθνών στην Κύπρο για τους πρόσφυγες. Oταν τον Σεπτέμβριο του 1979
αποκαλύφθηκε η παράνομη δραστηριότητά του, δεκάδες αρχαιότητες και εικόνες είχαν ήδη
εξαχθεί από τη Μεγαλόνησο.

Tα χριστιανικά μνημεία (II)

Aποτοιχίσεις

Είναι γνωστές επίσης οι κραυγαλέες περιπτώσεις της αποτοίχισης τοιχογραφιών και

ψηφιδωτών από ναούς της κατεχόμενης Κύπρου και η πώλησή τους στις ΗΠΑ. Η
πρώτη περίπτωση αφορά τις τοιχογραφίες από την εκκλησία του Αγίου Ευφημιανού,
στην κατεχόμενη Λύση. Τούρκοι αρχαιοκάπηλοι εργάσθηκαν στη στρατιωτική
περιοχή της Λύσης (εν γνώσει και με την προστασία του τουρκικού στρατού) και
αφαίρεσαν με αριστοτεχνικό τρόπο τις τοιχογραφίες του τρούλου και της αψίδας, οι
οποίες έχουν χρονολογηθεί στον 13ο αιώνα. Το 1983 έγινε γνωστό ότι οι
τοιχογραφίες αυτές επρόκειτο να πωληθούν σε ιδιωτικό αμερικανικό μουσείο από τον
Τούρκο αρχαιοκάπηλο, Aydin Dikmen, με τη μεσολάβηση του Eλληνα εμπόρου
τέχνης στο Λονδίνο, Ιωάννη Πετσόπουλου. Eπειτα από ομιχλώδεις συμφωνίες οι
τοιχογραφίες κατέληξαν στο μουσείο του Ιδρύματος Menil, στο Χιούστον του Τέξας,
όπου έχει ανεγερθεί ναός-αντίγραφο του πραγματικού και εκτίθενται ύστερα από τη
συντήρησή τους. Μολονότι η αρχική συμφωνία προέβλεπε την παραμονή των
τοιχογραφιών στο Τέξας για 15 χρόνια, οι τοιχογραφίες παραμένουν μέχρι σήμερα
μακριά από την πατρογονική τους εστία, άγνωστο γιατί.

Αντίστοιχη περίπτωση, με
ευτυχέστερη κατάληξη, είναι αυτή με
τα τέσσερα τεμάχια από τα
παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά που
αφαιρέθηκαν από την αψίδα του ναού
της Παναγίας Κανακαρίας στην
κατεχόμενη Λυθράγκωμη. Τα
εντοίχια αυτά ψηφιδωτά, που
χρονολογούνται στον έκτο αιώνα,
βρέθηκαν στην κατοχή της εμπόρου
τέχνης Peg Goldberg, στην
Ινδιανάπολη των Ηνωμένων
Πολιτειών. Η Goldberg στα τέλη του
1988 προσπάθησε να τα πωλήσει στο
αμερικανικό Mουσείο Γκετί (Getty).
Η κινητοποίηση της Κυπριακής
Δημοκρατίας για την κατάσχεση και
Από το καθολικό της Παναγίας
τον επαναπατρισμό τους οδήγησε
Αψινθιωτίσσης αποκολλήθηκαν αρκετές
στην πολύκροτη δίκη του Αυγούστου
τοιχογραφίες αναγόμενες στον 12ο αιώνα. Η
μορφή του Αγίου Ιγνατίου
συμπεριλαμβάνεται στις κατασχεθείσες
τοιχογραφίες του Μονάχου.Στη φωτογραφία
απεικονίζεται η ακριβής θέση στο καθολικό
από όπου αποτοιχίσθηκε η τοιχογραφία.
του 1989, η οποία δικαίωσε τον νόμιμο κάτοχό τους, την Εκκλησία της Κύπρου, και
διέταξε την επιστροφή τους στη Μεγαλόνησο. Σήμερα τα ψηφιδωτά αυτά βρίσκονται
στο Βυζαντινό Μουσείο της Λευκωσίας.

Στα τέλη του 1997 ειδοποιήθηκαν οι κυπριακές αρχές από τον Ολλανδό έμπορο
τέχνης Van Rijn, πως δήθεν ιδιώτες συλλέκτες αναζητούσαν αγοραστή για ένα ακόμη
ψηφιδωτό από την Παναγία Κανακαρία στη Λυθράγκωμη και τεμαχισμένες,
αποτοιχισμένες τοιχογραφίες από τον ναό του Αντιφωνητή στην Καλογραία της
Κερύνειας. Η Εκκλησία της Κύπρου αποσκοπώντας στην εξάρθρωση του
κυκλώματος λαθρεμπορίας ενέκρινε την αγορά τους έναντι 124.000 δολαρίων. Τον
Δεκέμβριο του 1997 τα αγορασθέντα έργα επεστράφησαν στο Βυζαντινό Μουσείο
της Κύπρου, ενώ η συναλλαγή αυτή οδήγησε στην ανακάλυψη διαμερίσματος στο
Μόναχο του Τούρκου αρχαιοκάπηλου Aydin Dikmen. Εκεί η γερμανική αστυνομία
βρήκε και κατέσχεσε σπαράγματα παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού και τοιχογραφιών
από μεσοβυζαντινούς και υστεροβυζαντινούς ναούς της Κύπρου και δεκάδες
βυζαντινές εικόνες προερχόμενες από τις συλημένες εκκλησίες του νησιού.

Eπαναπατρισμός

Αρκετές ανάλογες περιπτώσεις οδήγησαν σε επαναπατρισμό μεμονωμένων

βυζαντινών εικόνων και τοιχογραφιών που είχαν φυγαδευθεί στο εξωτερικό, όπως η
εικόνα του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου (15ος-16ος αι.) από την Αγία Παρασκευή,
στον Παλαιόσοφο Κερυνείας, την οποία αναγκάστηκε να επιστρέψει ο έμπορος
έργων τέχνης στο Λονδίνο Ιω. Πετσόπουλος, η εικόνα της Eνθρονης
Βρεφοκρατούσας από τη Μονή του Αντιφωνητή (τ. 15ου αι.), που επεστράφη το
1998 με πρωτοβουλία του τότε υπουργού Πολιτισμού, Ευάγγελου Βενιζέλου, το
τοιχογραφημένο τεμάχιο με την κεφαλή αρχαγγέλου επίσης από τον Αντιφωνητή (τ.
15ου αι.), που αγόρασε εν αγνοία της η κ. Μαριάννα Λάτση και επέστρεψε αμέσως,
όταν διαπιστώθηκε η προέλευσή του κ.ά.

Γεγονός αποτελεί πάντως πως ψηφιδωτά και περί τις 20.000 εικόνες από την
κατεχόμενη Κύπρο βρίσκονται ακόμη στα χέρια αρχαιοκάπηλων, συλλεκτών και
εμπόρων έργων τέχνης, αλλά και μουσείων, των οποίων απαιτείται ο
επαναπατρισμός.

Τα μνημεία σήμερα

Οι διακοινοτικές ταραχές που είχαν ξεσπάσει στην Κύπρο μεταξύ Τουρκοκυπρίων

και Ελληνοκυπρίων ήδη από το 1963 είχαν ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, την
αδυναμία πρόσβασης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας σε πολλές περιοχές του νησιού,
οι οποίες είχαν μετατραπεί σε απροσπέλαστους τουρκικούς θύλακες. Συνεπεία
τούτου, πολλά από τα χριστιανικά μνημεία των περιοχών αυτών δεν αποτυπώθηκαν
ποτέ φωτογραφικά ή αρχιτεκτονικά και έμεναν αλειτούργητα αλλά και άγνωστα στην
επιστημονική έρευνα μέχρι σήμερα, πέρα ίσως από ονομαστικές αναφορές.

Από την άνοιξη του 2003, μετά τη συμφωνία για διέλευση υπό περιορισμούς στην
κατεχόμενη Κύπρο, κατέστη δυνατός ο εντοπισμός και η επίσκεψη των χριστιανικών
μνημείων, ώστε να διαπιστωθεί η κατάστασή τους. Ολόκληρα χωριά έχουν
μετατραπεί σε στρατόπεδα και μαζί με αυτά οι εκκλησίες τους χρησιμοποιούνται ως
στρατιωτικές αποθήκες. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η Μονή Κουτζοβέντη
με τις τοιχογραφημένες εκκλησίες της, χρονολογούμενες στη μεσοβυζαντινή περίοδο.
Από τις περίπου 550 εκκλησίες στο κατεχόμενο τμήμα του νησιού, τουλάχιστον 60
βρίσκονται εντός στρατιωτικών περιοχών και είναι αδύνατη η πρόσβαση σε αυτές.
Από τις χριστιανικές εκκλησίες ελάχιστες λειτουργούνται σήμερα στο Ριζοκάρπασο,
όπου διαβιούν υπό δύσκολες συνθήκες οι λιγοστοί Ελληνοκύπριοι εγκλωβισμένοι.
Λιγοστές ακόμη εκκλησίες λειτουργούνται στην περιοχή του Κορμακίτη, όπου
διαμένουν Μαρωνίτες. Σε ολόκληρη την υπόλοιπη υπό κατοχήν νήσο, οι ναοί
βρίσκονται σε άθλια κατάσταση, όχι μόνον λόγω της φυσικής φθοράς αλλά κυρίως
λόγω βανδαλισμών και εκούσιων καταστροφών. Αποκορύφωμα της εκούσιας
καταστροφής αποτέλεσε και η κατεδάφιση ολόκληρων ναών, με χαρακτηριστικό
παράδειγμα το καθολικό της Μονής Αυγασίδος, το εσωτερικό του οποίου ήταν
διακοσμημένο με βυζαντινές τοιχογραφίες.

Oλα τα κινητά αντικείμενα των ναών έχουν εξαφανισθεί. Σε ελάχιστους ναούς έχουν
διασωθεί παράθυρα ή θύρες. Στασίδια, προσκυνητάρια, πολυέλαιοι, ιερά άμφια,
λειτουργικά βιβλία, εικόνες, εικονοστάσια, ιερά σκεύη, άμβωνες έχουν λεηλατηθεί.
Στις περισσότερες περιπτώσεις οι Aγιες Τράπεζες είναι ανεσκαμμένες. Στις
καλύτερες περιπτώσεις οι ναοί είναι ερειπωμένοι και έχουν μετατραπεί σε
περιστερώνες. Δεκάδες εκκλησίες χρησιμοποιούνται ως στάβλοι, αχυρώνες και
ορνιθώνες. Σε κάπως καλύτερη κατάσταση βρίσκονται οι εκκλησίες που
μετατράπηκαν σε οθωμανικά τεμένη. Κάποιες άλλες κατέχονται παράνομα από
ιδιώτες Βρετανούς, οι οποίοι τις έχουν μετατρέψει σε αίθουσες τέχνης ή σε
εργαστήρια ζωγραφικής, αποτέλεσμα της αγοραπωλησίας εκκλησιών στα κατεχόμενα
από βρετανικά μεσιτικά γραφεία· ας θυμηθούμε τη γνωστή καταχώρηση στους
Sunday Times του Λονδίνου από το βρετανικό μεσιτικό γραφείο Ian Smith, το οποίο
πρόσφατα πωλούσε τοN ναό της Αγίας Αναστασίας στη Λάπηθο. Τέλος, πληθώρα
ναών έχουν μετατραπεί σε λέσχες, αθλητικά σωματεία, θεατρικές σκηνές,
εκθεσιακούς χώρους, ξενοδοχεία, ακόμη και σε νεκροτομεία!
Η συστηματική πάντως
απογύμνωση των ναών από
τις εικόνες και τα
εικονοστάσιά τους, τα ιερά
τους σκεύη, τους
ξυλόγλυπτους άμβωνες και
τους δεσποτικούς θρόνους
επιβεβαιώνει τις μαρτυρίες
των κατοίκων για
οργανωμένη επέμβαση του
κατοχικού στρατού. Είναι
άγνωστο τι απέγινε όλος
αυτός ο κινητός εξοπλισμός
των ναών και τα ιερά τους
σκεύη. Η μονή του Αντιφωνητού στην Καλογραία
λαφυραγωγήθηκε ανελέητα από τους
Tοιχογραφημένοι ναοί αρχαιοκάπηλους. Πολλές από τις βυζαντινές εικόνες
της βρίσκονται σήμερα σε ιδιωτικές συλλογές, ενώ
Ιδιαίτερο κεφάλαιο για τα ελάχιστες επαναπατρίσθηκαν. Το ολλανδικό
χριστιανικά μνημεία δικαστήριο δεν απέδωσε τελικά στον νόμιμο κάτοχό
αποτελεί η κατάσταση των τους, στην Εκκλησία της Κύπρου, μία σειρά εικόνων
τοιχογραφημένων ναών στο από το επιστύλιο του τέμπλου, οι οποίες βρέθηκαν
κατεχόμενο τμήμα του στην κατοχή ζεύγους Ολλανδών, με τη δικαιολογία
νησιού. Συνολικά ότι, όταν τις αγόρασαν, αγνοούσαν πως ήταν
εντοπίσθηκαν περίπου 60 προϊόντα λαθροκαπηλείας.
ναοί με μνημειακή
ζωγραφική ή ψηφιδωτή
διακόσμηση, που χρονολογούνται από την παλαιοχριστιανική περίοδο μέχρι τον 20ό
αιώνα. Η πλειοψηφία τους ανήκει στη μεσοβυζαντινή περίοδο και στην ενετοκρατία
και λιγοστά σύνολα στις περιόδους πριν και μετά από αυτές. Η πλειονότητα των
τοιχογραφημένων ναών των κατεχόμενων περιοχών της Κύπρου έπεσε θύμα
κυκλώματος αρχαιοκαπηλίας. Ομάδα ειδικευμένων αρχαιοκαπήλων τεμάχιζε και
αφαιρούσε τις καλύτερα σωζόμενες τοιχογραφίες, όπως μπορεί κανείς να διακρίνει
από ό,τι απέμεινε στους τοίχους.

Στην περιοχή της Καρπασίας βρίσκονταν οι περισσότεροι διακοσμημένοι ναοί με

τοιχογραφίες και ψηφιδωτά, οι οποίοι υπέστησαν ανεπανόρθωτες καταστροφές.
Συγκεκριμένα, από τα παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά που κοσμούσαν τις αψίδες της
Παναγίας Κανακαρίας στη Λυθράγκωμη δεν έχουν απομείνει σήμερα, παρά
ελάχιστες ψηφίδες. Στον ίδιο ναό απέμειναν γυμνοί οι εικονογραφημένοι τοίχοι με τις
παραστάσεις της Ρίζας του Ιεσσαί και της Δευτέρας Παρουσίας. Σε άλλα σημεία του
ναού διακρίνονται είτε ίχνη κιμωλίας σε πρόσωπα αγίων, με σκοπό τον πριονισμό
τους, είτε παχύ στρώμα κόλλας, με το οποίο είχε επιστρωθεί η επιφάνεια των
τοιχογραφιών για να αφαιρεθούν, αλλά για άγνωστους λόγους δεν ολοκληρώθηκε το
έργο των αρχαιοκαπήλων.

Σχεδόν όλες οι τοιχογραφίες αφαιρέθηκαν από τον ναό της Αγίας Μαρίνας (13ος αι.)
στο Ριζοκάρπασο και επιλεγμένες μορφές από τον γειτονικό ναό της Αγίας Μαύρας
στο ίδιο χωριό. Στην ερημική θέση Αγρίδια Ριζοκαρπάσου υψώνεται ο ναός του
Αγίου Φίλωνος, κτισμένος στο μεσαίο κλίτος προγενέστερης, τρίκλιτης βασιλικής. Οι
αρχαιοκάπηλοι αφαίρεσαν τις περισσότερες τοιχογραφίες του ανωτέρου στρώματος
(13ου αι.), αφήνοντας πίσω τους μόνον σπαράγματα. Ομοίως απεκόπησαν και
πριονίσθηκαν οι τοιχογραφίες από το μονόχωρο ναΰδριο του Αγίου Νικολάου στην
Κώμα του Γιαλού, οι οποίες μπορούν να χρονολογηθούν στο 12ο αιώνα. Στο ίδιο
χωριό αφαιρέθηκαν οι παραστάσεις από τον ναό της Aγίας Σολομονής, ο οποίος έχει
χρονολογηθεί στον 9ο /10ο αι. Στον ναό του Αγ. Γεωργίου Σακκά, πλησίον της
Γιαλούσας, αφαιρέθηκε μεγάλο τμήμα του τοιχογραφικού διακόσμου, κυρίως από
την αψίδα.

Στις άλλες περιοχές

Η ίδια εικόνα παρατηρείται και σε άλλες κατεχόμενες περιοχές, όπως στην Παναγία
Κυρά στο Λιβάδι Αμμοχώστου, όπου ο παλαιοχριστιανικός διάκοσμος έχει χαθεί
παντελώς. Στη μεσοβυζαντινή Μονή Αψινθιωτίσσης, κάποιες από τις τοιχογραφίες
που αφαιρέθηκαν, βρέθηκαν στο διαμέρισμα του Τούρκου αρχαιοκάπηλου Aydin
Dikmen, στο Μόναχο. Σημαντικές καταστροφές έχει υποστεί ο τοιχογραφικός
διάκοσμος (12ος αι.) από τον εντυπωσιακό μεσοβυζαντινό ναό της Παναγίας
Περγαμηνιώτισσας στην Ακανθού, από όπου έχουν αποκοπεί οι κεφαλές πολλών
αγίων, όπως διακρίνεται και στις φωτογραφίες. Στον ναό του Αγ. Αρτέμωνος στην
Αφάνεια διακρίνονται τα ίχνη μόνον από την παράσταση της Πλατυτέρας, που
κοσμούσε άλλοτε το τεταρτοσφαίριο της αψίδας, ενώ στη Mονή Τοχνίου (13ος αι.)
έχουν αφαιρεθεί ολόκληρες παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του
καθολικού. Η απαρίθμηση των καταστροφών δεν έχει τέλος. Η Κύπρος, το πλωτό
μουσείο της Μεσογείου, έχει πληγωθεί ανεπανόρθωτα στον βωμό οικονομικών
συμφερόντων αλλά και πολιτικών αποφάσεων, σε μία προσπάθεια απάλειψης της
ελληνικής παρουσίας στην περιοχή. Η πρακτική δεν είναι άγνωστη στην ιστορία:
Πόντος, Μικρά Ασία, Βόρειος Hπειρος… Μετά την προσφυγοποίηση του
πληθυσμού, ακολουθούσε η εγκατάσταση εποίκων, η εξάλειψη κάθε κατάλοιπου του
υλικού βίου, που θα μπορούσε να παραπέμπει στον ελληνικό πολιτισμό και τέλος η
αντικατάσταση των τοπωνυμίων με καινοφανή τουρκικά. Κάπως έτσι ίσως θα
μπορούσε να περιγράψει κανείς τη θλιβερή κατάσταση της λεηλασίας και της
καταστροφής και της βυζαντινής Κύπρου που αντιμετωπίζει σήμερα ο οδοιπόρος στο
κατεχόμενο βόρειο τμήμα του νησιού.

Aπάλειψη κάθε στοιχείου

Δεν είναι η πρώτη φορά βέβαια στη χριστιανική ιστορία της Κύπρου, που κατακτητές
του προχώρησαν στην καταστροφή των μνημείων του: οι Βενετοί κατεδάφισαν
ολόκληρη την εκτός των σημερινών τειχών μεσαιωνική Λευκωσία για να εμποδίσουν
την άλωσή της από τους Οθωμανούς, ενώ οι αποικιοκρατικές αρχές των Βρετανών
δεν δίστασαν να ισοπεδώσουν μέχρι και τα μεσαιωνικά ανάκτορα για να ανεγείρουν
τα διοικητικά τους κτίρια. Ποτέ όμως άλλοτε στο παρελθόν της Κύπρου η
καταστροφή αυτή δεν έλαβε τέτοιο οργανωμένο χαρακτήρα και ποτέ δεν υπήρξε τόσο
μαζική, με μοναδικούς σκοπούς τη λεηλασία των θησαυρών και την επιδίωξη
απάλειψης κάθε ελληνικού στοιχείου ως ιστορικής αναφοράς στο βόρειο τμήμα του
νησιού.

Αυτές τις ημέρες που συνεχίζονται οι διεργασίες για τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις
της Τουρκίας στη Ευρωπαϊκή Eνωση, οφείλουμε όλοι να στρέψουμε το βλέμμα μας
και στην πολιτιστική καταστροφή που επιτελέσθηκε και να φροντίσουμε να λάβουμε
εχέγγυα πως τουλάχιστον αυτός ο πολιτιστικός σφαγιασμός θα σταματήσει εδώ και
δεν θα επαναληφθεί στο μέλλον. Πως θα επιστραφούν τουλάχιστον τα διαρπαγέντα
λάφυρα, θα προστατευθούν τα μνημεία και σύντομα θα καταστεί δυνατόν να
επαναλειτουργηθούν οι ναοί. Και καλό είναι να μην ξεχνούμε πως ιστορική ευθύνη
δεν φέρουν μόνον όσοι εγκληματούν, αλλά και όσοι σιωπούν ή εμφανίζουν
συμπτώματα αμνησίας για το έγκλημα.