AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
 Nüfus ve Toplum

Editör

Doç.Dr. Filiz GÖKTUNA YAYLACI

Yazarlar

BÖLÜM1, 2, 3 Doç.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR

BÖLÜM 4, 6 Doç.Dr. Sutay YAVUZ

BÖLÜM 5 Doç.Dr. Mustafa ÇAĞLAYANDERELİ

BÖLÜM 7 Doç.Dr. Filiz GÖKTUNA YAYLACI

BÖLÜM 8 Doç.Dr. Murat YÜCEŞAHİN

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4034
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2816

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2020 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Arş.Gör.Dr. Murat Soyseven

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör. Gönül Yüksel

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Sıdıka Defne Musullu

Grafikerler
Gülşah Karabulut
Ayşegül Dibek

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Murat Tambova
Diğdem Aydın
Yasin Narin
Handan Atman
Burak Arslan
Beyhan Demircioğlu
Nihal Sürücü
Saner Coşkun

NÜFUS VE TOPLUM

E-ISBN
978-975-06-3829-9

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ağustos 2020
3440-0-0-0-2009-V01
 İçindekiler
Toplumsal Açıdan
BÖLÜM 1
Nüfus ve Demografi
Giriş ................................................................. 3
Nüfusbilim: Temel Kavramlar ve Araştırma
Alanları ........................................................... 3
Nüfusbilim ve Temel Kavramlar .......... 3
Nüfusbilim ve Araştırma Alanları ........ 8
Nüfusbilimin Tarihsel Gelişimi  .................... 10
Nüfusbilimin Doğuşu ve Gelişimi  ....... 10
Nüfusun Gelişim Dinamikleri ve Nüfus
İktidar İlişkisi ......................................... 13
Dünyada ve Türkiye’de Nüfus Problemleri . 15
Küreselleşme, Nüfus Artışı, Göç ve
Nüfus Eşitsizlikleri  ............................... 15
Dünya Nüfusu Yaşlanıyor  ................... 16
Doğurganlığın Azalması, Demografik
Fırsat Penceresi ve Sonuçları  .............. 17
Osmanlı’da Nüfus Kayıtlarının Gelişimi  ...... 19
Nüfus Kurumlarının Doğuşu ve Kayıt
Dinamiklerinin Gelişimi  ....................... 19
Nüfus Politikaları ve Sonuçları  ........... 21
Türkiye’de Nüfusun Gelişim Dinamikleri .... 24
Demografik Koşullar ve Nüfus
Politikaları .............................................. 24
Nüfus Sayımı ve Demografik Yapı ....... 27
Modern Dönem
BÖLÜM 3
Nüfus Kuramları
Giriş ................................................................. 81
Thomas Robert Malthus ve Nüfus Kuramı ... 81
Yeni-Malthusçuluk Kuramı ve Nüfusa
Müdahale ....................................................... 85
Demografik Geçiş Kuramı ............................. 89
Optimum Nüfus Kuramı ............................... 94
Marksist Kuram ve Nüfus Kuramlarının
Eleştirisi .......................................................... 95
Ester Boserup’un Nüfus Artışı ve Tarımsal
Gelişme Kuramı ............................................. 98
Doğurganlık Kuramları ve Nüfus
Artışı/Düşüşü ................................................. 100
Malthus Öncesi
BÖLÜM 2
Nüfus Yaklaşımları
Giriş ................................................................. 43
Antik Yunan’da Nüfus Yaklaşımları ............. 43
Platon ve Devletin Nüfus Üzerindeki
Mutlak Otoritesi .................................... 44
Aristoteles’in Nüfusa İlişkin
Görüşleri................................................   46
Roma Döneminde ve Orta Çağ’da Nüfus
Yaklaşımları .................................................... 48
Roma’da Nüfus Yaklaşımları ve
Augustus’un Nüfus Politikaları ............ 48
Orta Çağ’da Nüfusa İlişkin Görüşler .... 51
Merkantilizm: Monarşik Devlet,
Ekonomi ve Nüfus Yaklaşımları ................... 53
Fizyokrasi: Nüfus ve Kırsal Ekonomi
Yaklaşımı ........................................................ 58
Erken Modern Nüfus Anlayışları:
Devletin Nüfusu Olarak Uluslar ................... 60
Klasik İktisatçılar ve Nüfus Sorununa
Yaklaşımlar ..................................................... 65
Nüfusun Bileşenleri:
BÖLÜM 4 Yaş ve Cinsiyet
Yapısı
Giriş ................................................................. 117
Nüfus Yapısıyla Demografik Dinamiklerin
Karşılıklı Bağımlılığı  ...................................... 117
Nüfusun Yaş Yapısı Özellikleri ...................... 120
“Yaş” Kavramı  ...................................... 120
Nüfusun Yaş Yapısı Analizinde Kullanılan
Göstergeler  ........................................... 122
Nüfus Piramitleri  .................................. 123
Dünya Nüfusunun Yaş Yapısı Gelişimi..... 125
Nüfusbilim ve Sosyolojide “Kuşak”
Kavramı  ................................................. 127
Yaşlı Ayrımcılığı veya Yaşçılık .............. 128
Nüfusun Cinsiyet Yapısı Özellikleri  ............. 132
Nüfusun Cinsiyet Yapısı Analizinde
Kullanılan Göstergeler  ......................... 132
Dünya Nüfusunun Cinsiyet Yapısı
Özellikleri ............................................... 133
Türkiye Nüfusunun Yaş ve Cinsiyet Yapısı... 139
Türkiye Nüfusunun Yaş Yapısına
İlişkin Özellikler  .................................... 139
Türkiye Nüfusunun Cinsiyet Yapısına
İlişkin Özellikler  .................................... 141
iii
 Nüfusun Bileşenleri:
BÖLÜM 5 Hanehalkı ve
Medeni Durum
Giriş ................................................................. 153
Hanehalkı ....................................................... 154
Hanehalklarının Toplumlar Arası
Karşılaştırması ....................................... 157
Medeni Durum: Evliliğin Kurulma ve Çözülme
Süreçleri  ........................................................ 162
Evliliğin Kurulma Süreci ....................... 163
Evliliğin Çözülme Süresi – Boşanma,
İptal ve Eş Ölümü .................................. 171
Evlilik ve Boşanmanın Toplumlararası
Karşılaştırmaları .................................... 175
Türkiye’de Hanehalkı ve Medeni Durum .... 179
Türkiye’de Hanehalkı ............................ 179
Türkiye’de Medeni Durum: Evlilik ve
Boşanma ................................................ 181
Nüfusun Bileşenleri:
BÖLÜM 7
Göç
Giriş ................................................................. 235
Göçler Çağında Nüfus ................................... 235
Göç Olgusu, Nedenleri ve Türleri ................. 238
Göçün Nedenleri ................................... 238
Göçün Türleri ......................................... 240
Demografik Bir Bileşen Olarak Göç ............. 243
Göçlerin Demografik Sonuçları ............ 243
Demografik Açıdan Göçlerin
Ölçülmesi ............................................... 245
Nüfus Projeksiyonları ve Göçler ................... 248
Türkiye’de Göç ve Nüfus ............................... 252
Türkiye’ye Yönelik Dış Göç ve Nüfus .... 252
Türkiye’den Yurt Dışına Yönelik
Göçler ve Nüfus ..................................... 254
Türkiye’de İç Göç ve Nüfus .................. 255
iv
Nüfusun Bileşenleri:
BÖLÜM 6 Doğurganlık ve
Ölüm
Giriş ................................................................. 195
Doğurganlığa İlişkin Temel Kavramlar ve
Ölçüler ............................................................ 195
Doğurganlığın Dönüşümü .................... 195
Doğurganlık Ölçüleri ............................ 197
Dünya Nüfusunda Doğurganlık Düzeyi ve
Eğilimler  ........................................................ 200
Dünya Nüfusunda Doğurganlık Düzeyi
ve Değişimler ......................................... 200
Dünya Nüfusunda Doğurganlığın Yaş
Örüntüsü ve Değişimler ....................... 203
Türkiye Nüfusunda Doğurganlık Düzeyi ve
Eğilimler  ........................................................ 207
Türkiye’de Doğurganlık Dönüşümü .... 207
Adölesan Doğurganlık .......................... 211
Doğurganlık Tercihleri .......................... 212
Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı ... 213
Ölümlülüğe İlişkin Temel Kavramlar ve
Ölçüler ............................................................ 215
Ölümlülük Ölçüleri ................................ 216
Dünya ve Türkiye Nüfusunda Ölümlülük
Düzeyi ve Eğilimler ....................................... 219
Epidemiyolojik Dönüşüm Modeli ........ 219
Dünya ve Türkiye Nüfusunda
Ölümlülük Düzeyi ................................. 220
Türkiye’de Epidemiyolojik
Dönüşüm ............................................... 222
Nüfus Artışı: Türkiye’de
ve Dünyada Demografik
BÖLÜM 8 Projeksiyonlar ve Nüfus
Politikaları
Giriş  ................................................................ 269
Dünyada ve Türkiye’de Nüfus Artışı  ........... 269
Bölgesel Artışlar .................................... 270
Kentsel Nüfustaki Artışlar .................... 271
Türkiye’de Nüfus Artışı  ........................ 271
Türkiye’de Nüfusun Yapısal Özellikleri  ....... 274
Nüfus Projeksiyonları .................................... 276
Nüfus Politikaları  .......................................... 279
Nüfusun Niceliği ile İlgili Politikalar ... 280
Nüfusun Niteliği ile İlgili Politikalar  ... 281
Türkiye’de Uygulanan Nüfus
Politikaları  ............................................. 282
1923-1965 Dönemi Nüfus Politikaları  ....... 282
1965-2020 Dönemi Nüfus Politikaları  ..... 283
Önsöz

Sevgili öğrenciler,
Nüfus, antik çağlardan günümüze dek top- nitelikleri taşıyacak şekilde oluşturulmuştur.
lumlar ve devletler için önemli konulardan biri Ünitelerin sonlarında yer alan “Kaynakça”
olagelmiştir. Eski Yunan döneminden modern bölümleri, ilgili konularda daha ayrıntılı bilgi
dönemlere kadar çok sayıda düşünür nüfus edinmek isteyenler ve ileri okumalar için yol
konusuyla ilgili fikirler geliştirmiştir. Geçmişte gösterici olacaktır. Aynı zamanda “Araştır”,
vergi toplamak ve askere alınacakların sayısı- “İlişkilendir” ve “Anlat/Paylaş” gibi bölümler
nı belirlemek gibi amaçlarla ilgilenilen nüfus de farklı bakış açılarının geliştirilmesi ve irde-
konusu günümüzde eğitim, sağlık, istihdam lenen konular okuyucuların kendi deneyimle-
gibi alanlarda sağlıklı planlamalar yapılabilme- riyle ilişkilendirerek yorumlamaları için zemin
si açısından yaşamsal öneme sahiptir. Bütün oluşturabilecektir.
toplumlar ve yönetimler, nüfuslarının yapısı- Alanlarında uzman akademisyenlerin değerli
nı, değişimini ve gelecekteki durumunu olabil- katkılarıyla ortaya çıkan “Nüfus ve Toplum”
diğince doğru tahmin etmek çabası içindedir. kitabının, öğrencilerimiz başta olmak üzere
Kamu hizmetlerinin sağlıklı bir şekilde yürütü- nüfusla ilgili konulara ilgi duyan herkese fay-
lebilmesi için nüfusa ilişkin derinlikli analizler dalı olmasını ümit ediyoruz. Kitabın ortaya
ve hesaplamalar yapılması gerekmektedir. Bu çıkması için değerli katkı ve emeklerini sabır
bağlamda nüfus konusu toplumsal olay ve ol- ve özveriyle sunan yazarlarımıza, AÖF Dizgi
guları inceleyen sosyoloji açısından da önemli ve Baskı Birimi çalışanlarına teşekkürlerimi
bir yere sahiptir. Nüfus yapısı, cinsiyet ve yaş sunuyorum.
kompozisyonu, evlilikler, doğurganlık, ölüm
ya da göçler toplumsal olgular olarak ince-
lenmeli ve nüfustaki değişimler toplumsal bo-
yutlarıyla kavranabilmelidir. Bu analizler nü-
Editör
fus politikalarının belirlenebilmesi açısından
büyük öneme sahiptir. II. Dünya Savaşı’ndan Doç.Dr. Filiz Göktuna Yaylacı
bu yana görülen en büyük göç hareketlerinin
yaşandığı günümüzde göçlerin gerek kaynak
gerek hedef ülkelerin nüfus yapısında meyda-
na getirdiği değişimlerin sosyolojik temelde
incelenmesi de büyük bir önem kazanmıştır.
Bu çerçevede bu kitabın nüfusbilimin sosyolo-
jik bağlamda bütün boyutlarıyla anlaşılmasına
katkı sağlaması beklenmektedir.
“Nüfus ve Toplum” kitabının içeriği de bu
amaç doğrultusunda hazırlanmıştır. Bu bağ-
lamda 8 Üniteden oluşan kitapta “Toplumsal
Açıdan Nüfus ve Demografi”, “Malthus Öncesi
Nüfus Yaklaşımları”, “Modern Dönem Nüfus
Kuramları”, “Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cin-
siyet Yapısı”, “Nüfusun Bileşenleri: Hane Hal-
kı ve Medeni Durum”, “Nüfusun Bileşenleri:
Doğurganlık ve Ölüm”, “Nüfusun Bileşenleri:
Göç”, “Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada
Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politi-
kaları” başlıklı üniteler yer almıştır. Kitabın
ve ünitelerin yapısı okuyucunun olabildiğince
verimli bir şekilde yararlanabilmesi için belirli

v
 Bölüm 1
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
Nüfusbilim: Temel Kavramlar ve Araştırma
Alanları

1
1 Nüfusbilimin temel kavramlarını
öğrenme çıktıları

2
açıklayabilme Nüfusbilimin Tarihsel Gelişimi
2 Nüfusbilimin kullandığı metodolojileri 3 Nüfus bilimin tarihsel arka planını
açıklayabilme açıklayabilme

3 4
Dünyada ve Türkiye’de Nüfus Problemleri Osmanlı’da Nüfus Kayıtlarının Gelişimi
4 Dünyada nüfus problemlerinin odaklandığı 5 Osmanlı İmparatorluğu’nda nüfus kayıt
sorun alanlarını açıklayabilme sistemlerinin gelişim tarihini özetleyebilme

5
Türkiye’de Nüfusun Gelişim Dinamikleri
6 Osmanlı İmparatorluğu’nda nüfus kayıt
sistemlerinin gelişim tarihini özetleyebilme

Anahtar Sözcükler: • Nüfusbilim • Demografi • Doğum • Ölüm • Göç • Nüfus Yapısı • Nüfus Sayımları
• Nüfus Politikaları

2
Nüfus ve Toplum
GİRİŞ
Bu ünitede ilk olarak nüfus bilim yani demog-
rafi disiplininin temel kavramları, araştırma alan-
ları ve kullandığı metodolojiler, nüfusu oluşturan
unsurlar ve nüfusun yapısını belirleyen dinamikler
ele alınmıştır. İkinci bölümde ise nüfus biliminin
dünyadaki gelişim eğilimleri ve bu gelişime eşlik
eden ulus-devlet, biyo-iktidar ve nüfus politikaları
tartışılmıştır. Dünyada ve Türkiye’de nüfus ile ilgili
özel problemlere odaklanılan üçüncü bölümde ise
küreselleşme dinamiklerinin yarattığı göç dalgala-
rının, yaşlanmanın, az gelişmiş ülkelerin nüfus ar-
tış sorunlarının ve gelişmiş ülkelerin doğurganlık
krizinin temelleri değerlendirilmiştir. Dördüncü
bölümde, Osmanlı’nın modernleşme sürecinde ih-
das ettiği nüfus ve sayıma ilişkin kurumların kısa
bir envanteri çıkarılmış ve nüfus politikalarına yön
veren sosyal koşullar değerlendirilmiştir. Ünitenin
son bölümü ise Türkiye’nin cumhuriyet kurulduk-
tan sonra izlediği nüfus politikalarına ve nüfus uy-
gulamalarına ayrılmıştır. Bu kapsamda, Türkiye’de
var olan nüfus gelişim dinamikleri birtakım veriler
ışığında değerlendirilerek nüfusun geleceğiyle ilgili
tahmin ve öngörülere yer verilmiştir.
NÜFUSBİLİM: TEMEL
KAVRAMLAR VE ARAŞTIRMA
ALANLARI
Nüfus, genel olarak belli bir zaman diliminde ve
belli bir mekânda yaşayan insanların sayısı olarak
tanımlanabilir. İnsan nüfusunun bilimsel bir ince-
lemesi anlamına gelen demografi terimini ilk kez
1855 yılında İnsani İstatistik Unsurları ya da Karşı-
laştırmalı Demografi (Éléments de Statistique Humai-
ne ou Démographie Comparée) adlı kitabında Achille
Guillard kullanmıştır. Demografi, Yunanca “demos”
(halk) ve “graphein” (betimlemek, çizmek) terimle-
rinin kombinasyonuyla oluşturulmuştur. Hayatımı-
zın demografik boyutları oldukça derin ve geniştir.
Demografi hayatımızın her yönünü etkilemektedir.
Nüfusun dinamikleri tüm dünyadaki sosyal ve tek-
nolojik değişimlerin temel kaynağıdır. Nüfusun ya-
pısı, büyüklüğü ve kompozisyonu değiştiğinde, nü-
fus arttığında veya düştüğünde insanlar buna uyum
sağlar ve bu yeni uyum sürecinden sayısız çeşitlilikte
dönüşüm biçimlerini toplumlar hayata geçirir (We-
eks, 2013: 5). Bu anlamda, nüfus toplumlar için
dünyada insanlığın son birkaç yüzyıldır tecrübe et-
tiği refah ve gelişmelerle yakından ilişkili bir güçtür.
Demografi; nüfus bilimi anlamına gel-
mektedir ve sınırları belli bir coğrafyada
bulunan nüfusun yapısını, özelliklerini ve
değişimlerini analiz eden bir disiplindir.
Bu açıdan demografi, nüfus bilimi olarak
nüfusun temel hareketlilik dinamikleri
olan doğum, ölüm, evlilik ve göçleri za-
man içindeki dağılım ve değişkenlikleri
açısından inceler.
Nüfusbilim ve Temel Kavramlar
Nüfus, belli bir zaman diliminde ve belli bir
mekânda yaşayan insanların sayısı olarak tanımla-
nabilir. Nüfus bilimi yani demografi ise sınırları belli
bir coğrafyada bulunan nüfusun yapısını, özellik-
lerini ve değişimlerini analiz eden bir disiplindir.
Bu açıdan nüfus bilimi olarak nüfusun temel ha-
reketlilik dinamikleri olan doğum, ölüm, evlilik ve
göçleri zaman içindeki dağılım ve değişkenlikleri
açısından analiz eder. Nüfus yapısının ve değişim-
lerinin temelini oluşturan üç ana değişken doğur-
ganlık, ölümlülük ve göçtür (evlenme yaşı, evlilik
oranları, doğum kontrol yöntemlerine başvurma,
hastalanma tipleri ve düzeyleri, kır-kent göçü gibi
faktörlerle bağlantılı olan değişkenler). Aynı süreç-
leri, gelir düzeyleri ve dağılımı, eğitim düzeyleri,
kadınların konumu, din ve iktisadi gelişmeler gibi
çeşitli toplumsal faktörlere başvurarak kavramaya
çalışan sosyal demograflar bu olguların hepsine
eğilmişlerdir; söz konusu değişkenler arasındaki
muhtemel bağlantılar da anket araştırması ve ko-
relasyon teknikleri türünden araçlarla incelenmiş-
tir. Öte yandan, bu tür toplumsal demografi çalış-
malarında kültürel unsurlara, anlam dünyasına ve
etnografik araştırmalara yer verilmemesi bu alanın
sosyolojiden önemli ölçüde ayrışmasına ve sınırlı
bir disiplin alanı olarak kalmasına yol açmıştır de-
nilebilir (Marshall, 1999, s. 741).
Tekeli’ye (2016, s. 75) göre bir alanda yaşamak-
ta olan nüfusun doğum ve ölüm oranı ortalamaları
o mekânın niteliği ve yapısı hakkında fikir vermek-
tedir. Nüfus biliminin doğum ve ölümün dışında
üçüncü önemli parametresi olan göçün yerleşme
sisteminin temsiliyle ilişkisi daha karmaşıktır. De-
mografide her insanın alansal temsil sistemiyle iliş-
kisinin kurulması, her bireyin tek bir yerde yaşadığı
kabulüyle kurulmaktadır. Bu, bir insan aynı anda
3
 Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi

birden fazla yerde bulunamayacağı gerçekliğine dayanmaktadır. Birey yaşam yerini değiştirdiğinde göç et-
miş olmaktadır. Bu da tamamen mekânsal temsile dayandırılmış bir kategoridir. İnsanlar bir kentte hareket
ettiklerinde genellikle başlangıç noktasına dönmektedir-
ler. Bu hareketler iki yönlüdür. Oysa göç tek yönlü bir
yer değiştirmedir. Göç, nüfusun bir alandan bir başka
alana akması olarak düşünülebilir. Bu yer değiştirme dikkat
ülke içinde özgür olarak gerçekleşirken uluslararası dü- Nüfusun yapısını tanımlarken demografinin il-
zeyde denetlenmekte, varış noktasındaki ülke tarafından gilendiği nüfusun birçok niteliği söz konusudur
seçiciliğe uğratılmaktadır. ancak bunlardan en önemlisi yaş ve cinsiyettir.

Resim 1.1 Nüfusun en önemli bileşenlerinden göç.

Kaynak: https://afam.org.tr/afrika-baglaminda-goc-olgusu-ve-gocun-sebepleri/

Hem genel olarak sosyal bilimlerde hem de özel olarak nüfusbilim alanında düşünürler göçün nüfus ve
toplum üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri konusunda farklı fikirler geliştirmişlerdir. Bazı araştırmacılar
göçü ve göçmenleri toplumsal değişmenin katalizörü olarak kabul eder ve esas olarak göçün olumlu işlevle-
rine odaklanır. Örneğin R. Park, göçmenlerin toplum içindeki marjinal konumunu toplumdaki potansiyel
yeniliklerin, değişimlerin ve ilerlemenin bir kaynağı ola-
rak görmektedir. Öte yandan, Handlin ve arkadaşları ise
göçmenleri ve göçü, toplumsal düzensizliğin, sapkınlığın, Nüfusun niteliğini ve niceliğini belirleyen
anominin, suçun ve akıl hastalığının bir kaynağı olarak iki tür akış vardır: Artı akışlar; doğumlar
betimlemektedirler. İki gelenek de göçmenlerin marjinal ve o yere yönelik göçlerdir. Eksi akışlar
konumlarını vurgulamakta ancak bu marjinalliğin bir bü- ise ölümler ve o yerden dışarıya yönelik
tün olarak toplumun ve de göçmenlerin kendileri üzerin- göçlerdir.
deki etkisi hakkında farklı sonuçlara varmaktadır (aktaran
Outhwaite, 2008, s. 530).
Bir toplumun nüfus büyüklüğü doğum, ölüm ve göçlerden doğrudan doğruya etkilenir. Nüfus bi-
limciler doğurganlığı kaba doğum oranını kullanarak tanımlarlar. Bu bir nüfusta, bir yılda her 1.000
kişiye düşen canlı doğum sayısıdır. Kaba doğum oranını hesaplamak için, toplam nüfus toplumun bir
yıldaki canlı doğum sayısına bölünür ve sonuç 1.000 ile çarpılır. Bir ülkenin doğum oranı, çocuk doğur-
ma çağındaki kadın sayısına değil, nüfusun tümüne bağlı olduğu için “kaba” olarak tanımlanır. Ayrıca,
bu ölçü, nüfusun çeşitli kategorileri arasındaki farklılıkları görmezden gelmektedir. Örneğin Türkiye’de
bölgeler arasında doğurganlık oranları farklılık gösterir; Güneydoğu Anadolu’da oran yüksek iken, Mar-
mara bölgesinde düşük kalabilmektedir. Kaba ölçünün hesaplanması kolaydır ve bir ülke ya da bölgenin
diğerleriyle ilişkisinde doğurganlığın kaba karşılaştırılmalarına izin verir. Ölüm oranını ölçmek için ise
nüfus bilimciler kaba ölüm oranını kullanır. Kaba ölüm oranı, bir nüfusta bir yılda her 1.000 kişide ortaya
çıkan ölüm sayısıdır. Bu sefer, bir yıldaki ölüm sayısı toplam nüfusa bölünür, sonuç 1.000 kişi ile çarpılır.

4
Nüfus ve Toplum
Nüfusun büyüklüğü ölüm oranını yansıtır. Kul-
lanılan, üçüncü ölçü, bebek ölüm oranıdır. Bebek
ölüm oranı, bir yılda her 1.000 canlı doğum için
bir yaşın altında bebekler arasındaki ölüm sayısıdır.
Bebek ölüm oranını hesaplamak için aynı yıl bo-
yunca canlı doğumların sayısı, bir yaşın altındaki
bebek ölümlerinin sayısına bölünür ve sonuç 1.000
ile çarpılır. Bu noktada, bebek ölüm oranlarında
da birtakım gelişmişlik farklılıklarının ve yoksul-
luğun önemli bir etken olduğu unutulmamalıdır.
Örneğin Afrika kökenli Amerikalıların yoksulluk
düzeyleri, beyazların neredeyse 3 katıdır. Afrika kö-
kenli Amerikalıların 13.3’lük bebek ölüm oranları
beyazların 5.6’lık ölüm oranından iki kat fazladır.
Sonuç olarak, düşük bebek oranı bir toplumdaki
yaşam beklentisini- bir ülke nüfusunun ortalama
yaşam süresi- büyük ölçüde artırmaktadır (Macio-
nis, 2012, s. 569).
Resim 1.2 Nüfusu çok fazla olan bir metropolün görünümü.
Kaynak: https://www.iienstitu.com/blog/demografik-ne-demek
Yine aynı şekilde nüfusun değişimlerini etkile-
yen faktörlerden bir diğeri de göçtür. Belli bir böl-
genin içine veya dışına doğru insan hareketi olarak
düşünebileceğimiz göç, bir bölgenin/toplumun içi-
ne doğru ise iç göç, bir bölgeden/toplumdan dışarı-
ya insan hareketliliği söz konusu ise dış göç olarak
ifade edilmektedir. İç göç oranı, nüfusta her 1.000
kişi için bölgeye gelen insan sayısı olarak hesaplanır.
Dış göç oranı ise her 1.000 kişi için bölgeden ayrılan
insan sayısı olarak hesaplanır. Her iki göç tipi de bir
arada yaşanır ve net göç oranı ikisi arasındaki farktır
(Macionis, 2012, s. 569).
Öte yandan, yaşam istatistikleri ise bir ülke için-
de demografinin asıl temelini sağlayan doğum,
ölüm ve evlilik istatistikleridir. Yaşamın dönüm
noktalarını oluşturan bu tür olayları toplam nü-
fuslarla ilişkilendiren kaba oranlar ve doğurganlık,
evlilikler ve ölümlülükle ilgili daha ayrıntılı ölçü-
ler yer almaktadır. Bu istatistiklerin niteliği, bu
tür olayların kayıtlarının doğruluğuna bağlıdır, bu
kayıtları devletin istatistik birimleri tutmaktadır
(Marshall, 1999, s. 813).
Nüfusun doğumlar, ölümler ve göç hare-
ketleriyle yenilenmesi ve varlığını sürdür-
mesine yaşamsal süreç adı verilir. Nüfusun
yalnızca sayısını değil yapısını da etkileyen
bu olaylara yaşamsal olaylar denir.
dikkat
Bir nüfusun doğal artış oranını hesaplamak için
nüfus bilimciler kaba doğum oranından kaba
ölüm oranını çıkarırlar. Yani, doğum ve ölüm mik-
tarları arasındaki fark, doğal nüfus artışını verir.
Göçler, daha iyi yaşam koşullarında yaşama veya
daha yüksek gelir sahibi olma arzusunun bir sonu-
cu olarak gönüllü veya iç savaşlardan veya kıtlıktan
kaçma şeklinde zorunlu olarak gerçekleşebilmek-
5

tedir. Göçün kırdan kente, kentten köye, ülkeden
başka ülkeye olmak üzere çok değişik güzergahları
olabilir. Son yüzyılda olağanüstü bir şekilde hız-
la gelişen kentlerdeki çekici faktörler (istihdam,
eğitim, sağlık, barınma ve rahat yaşam imkânları
vb.) ve kırsal bölgelerdeki itici faktörler (tarımda
kapitalizm ve makineleşme, ekilebilir arazilerin ve-
rimsizleşmesi, yoksullaşma vb.) göçlere büyük di-
namizm kazandırmıştır.
Besleme Kapasitesi; sınırları belli bir top-
rak üzerinde kaç kişinin beslenebildiğini
belirten bir kavramdır.
Nüfusun eğitim durumu da önemli sosyo-eko-
nomik göstergelerden birisidir ve ülkelerin nüfus
politikalarının belirlenmesinde etkilidir. Erkeklerin
eğitim hizmetinden daha fazla yararlandırılması,
kapalı toplumlara has özelliklerdendir. Özellikle
kırsal alanlarda var olan geleneksel düşünce tarzı,
eğitim alanında da henüz tamamıyla yok edile-
memiştir. Ayrıca çok çeşitli kültürel ve ekonomik
nedenlerle eğitim sürecinin bazı kademelerinde
okula gönderilememe nedeniyle pek çok kızın da
eğitimi yarıda kalabilmekte ve bu durum kızların
gelecekteki iş ve kariyer süreçlerini olumsuz etki-
lemektedir. Medeni durum da ülkelerin nüfus po-
litikalarının belirlenmesinde önemli bir sosyal kıs-
tastır. Evlenme, boşanma ve çocuk sahibi olma gibi
medeni durum hâllerini ilgilendiren olaylar bu ko-
nuda belirleyici faktörlerdendir. Nüfusun yaş grup-
larına bağlı olarak planlı hedefler sayesinde üretim
ve tüketim arasında bir denge kurulmaya özen
gösterilir. Aksi hâlde tüketici durumda olan çocuk
yaştaki nüfusa bağlı olarak tüketim artmakla birlik-
te ekonomik bağımlılık oranı yükselmektedir. Kont-
rol altına alınmayan nüfus artışı kişi başına düşen
ulusal geliri düşürmektedir. Aşırı nüfusla birlikte
tüketim hız kazanırken, ekonomik kalkınma hızı
düşebilmektedir. Nüfusun artmasıyla birlikte kır-
sal kesimden şehre doğru yaşanan göç hareketleri
ve farklı sektörlerde üretim sağlayan fabrikaların
kurulmaya başlanması gibi sanayileşme hareketle-
rinde yaşanan hızlı gelişmeler kentleşme olgusunu
da beraberinde geliştirmiştir. Göçe bağlı olarak
kentlerde çarpık yerleşmeler oluşabilmekte ve is-
tihdam sorunları baş gösterebilmektedir. Ülkelerin
gelişmişlik düzeylerine göre nüfusun iş gücü kap-
6
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
samında sektörel dağılımı incelendiğinde kadın ve
erkek nüfusun çalışan grup içinde ağırlıktaki payı
farklılaşmaktadır. İstihdam alanında ve emek piya-
sasında geri kalmış ülkelerde erkek egemenliği var
iken, gelişmiş ülkelerde ise kadınlar çalışma yaşa-
mına güçlü bir şekilde girebilmektedir (Doğan,
2011, 295-297). Dahası, özellikle güvencesiz, ku-
ralsız çalışmanın söz konusu olduğu enformel sek-
törlerde kadın emeğinin daha fazla yoğunlaştığı gö-
rülmektedir. Böylece, özellikle enformel sektördeki
işlerde (tekstil başta olmak üzere) ve hizmete dayalı
istihdam alanlarında kadın emeğinin birikmesi ve
bu alanlardaki işlerin kadınsılaşması sürecinden
bahsetmek mümkündür.
Son olarak, demografik süreçlerden biri olan
yaş ve cinsiyet özellikleri, popülasyonların nasıl
oluştuğu konusunda yani nüfus yapıları hakkında
son derecede önemli bilgiler verir. Öyle ki, nüfus
yapısı hakkında bize bilgi veren en önemli özellikler
yaş ve cinsiyettir. Bu iki özellik demografi ve de-
mografik süreçler üzerinde o kadar önemlidir ki,
demografik özellikler olarak adlandırılırlar. Yaş ve
cinsiyetin üç demografik süreçle ne kadar yakın-
dan bağlantılı olduğunu görmek önemlidir. Do-
ğan çocukların cinsiyeti açısından baktığımızda
daha fazla erkek doğduğunu görüyoruz; genellikle
her 100 kadına karşılık 105 civarında erkek doğ-
maktadır. Ölüm oranı, yani bir popülasyonda ölü-
mün meydana gelme sıklığına gelince, kadınların
ölüm oranları her yaştaki erkeklerden daha düşük-
tür. Ölüm oranları yaşamın ilk yılında yüksektir
ve daha sonra çok düşük seviyelere iner. Modern
popülasyonlarda, beş ile altmış yaş için konuşur-
sak, ölüm oranları asla yaşamın ilk yılındaki se-
viyesine ulaşamaz. Ayrıca, belli bir nedene bağlı
mortalite genellikle yaşa bağlıdır. Yaş ve ölüm riski
arasındaki çok yakın ilişki göz önüne alındığında
yaş, mortalite analizinde en önemli demografik
değişken olarak kabul edilebilir. Göç de yaş ve cin-
siyete göre değişir. Geleneksel olarak, erkekler ve
kadınlar aynı yerlere eşit sayılarda göç etmemiştir.
Özellikle gelişmekte olan ülkelerde uzun mesafeli
göçe erkekler daha eğilimlidir ve kısa mesafeli göç-
te ise kadınlar daha aktiftir. Ancak, toplumlarda
cinsiyet eşitliğinin derecesinin artmasıyla, kadın-
ların göçü artık erkeklerin göçüne oransal olarak
yaklaşmaktadır. Aslında, dünya çapındaki ulusla-
rarası göçmenlerin neredeyse yarısı kadın ve Ame-
rika Birleşik Devletleri’ne gelen yasal göçmenlerin
ise yarısından fazlası kadındır. İç göç olgusunda da
Nüfus ve Toplum
yaş seçici bir faktördür ve en fazla göçmen genç
yetişkinler arasında bulunur. Demografide tek
önemli bileşimsel değişken yaş ve cinsiyet değildir.
Diğer değişkenler de üç demografik süreçle ilişkili-
dir. Medeni durum hakkında bir şeyler bilmek, ör-
neğin, doğurganlığı analiz ederken önemlidir. Yaş
ve cinsiyet açısından değerlendirildiğinde eğitim
de göz önünde bulundurulması gereken önemli
bir değişkendir. Genel olarak, yüksek eğitim, dü-
şük doğurganlık ve düşük mortalite ile ilişkilidir
(Poston ve Bouveir, 2017, s. 22).
Son olarak, nüfus bilimcilerin nüfus verilerini
toplama ve analiz yöntemlerinden söz etmeliyiz. Nü-
fus verilerini toplama ve analiz yöntemleri; standart
nüfus sayımı prosedürleri, yaşam kayıt sistemleri, an-
ketler, temel veri işleme ve çeşitli idari kayıt sistemleri
türlerini kapsamaktadır. Veri toplama ve analiz yön-
temlerinde son altmış yılda önemli gelişmeler olduğu
konusunda nüfus bilimciler arasında bir uzlaşı vardır.
Ayrıca bu süreçte, demografik verileri değerlendirme,
uyarlama, tahmin etme ve analiz etme teknikleri de
oldukça gelişmiştir. Demografi tekniklerinin her biri,
kısmen elektronik bilgi sistemlerindeki yeniliklerin
de etkisiyle geliştirilmiştir. Ulusal nüfus sayımı özel-
likle gelişmiş ülkelerde giderek daha verimli ve doğru
veri toplama ile sonuçlanan istatistiksel örnekleme
teorisi ve tekniklerine dayanmaktadır. Belki de de-
mografik verilerin hükümet kararları için önemi ne-
deniyle, az gelişmiş ülkelerde bile veri toplama prose-
dürlerinde de iyileştirmeler söz konusu olmaktadır.
Son 60 yılda demografik verilerin belirsiz kalitesi ve
kullanışsızlığı, nüfus parametrelerinin değerlendiril-
mesi, ayarlanması ve geleceğe yönelik tahminler yü-
rütülmesi için çeşitli tekniklerin geliştirilmesine yol
açmıştır (Poston, 2019, s. 6).
17. ve 18. yüzyıllara baktığımızda gerçek an-
lamda bir ilk nüfus sayımını göremeyiz çünkü bu
dönemdeki ilk çabalar modern anlamda kapsayıcı
ve güvenilir sayımlar değillerdir. Belki de bir şehir-
den daha büyük bir alanda birbirini izleyen aralık-
larla herkesi saymaya yönelik ilk çaba 1665 ve 1754
yılları arasında 16 sayım yapılan bugünkü Kanada
sınırlarında Yeni Fransa (Québec) ve Acadia’da (New
Scotia) yapılmıştır. 1749’da uzun zamandır kilise
cemaatinin listelerini tutan İsveçli din adamları-
nın, İsveç’in toplam nüfusunu (Finlandiya dâhil)
elde ettikleri tespit edilmiştir. Bazı İtalyan eyalet-
lerinde 1773 ve 1795’te Sardunya, 1770’te Parma
ve 1766’da Toscana’da oldukça kapsamlı nüfus sa-
yımları yapıldı. 1742’den itibaren birçok Alman
eyaletinde sayımlar gerçekleştirilmiştir. 1624-1625
yılları arasında Virginia gibi birçok Kuzey Ameri-
ka’daki İngiliz kolonisi tam sayım yapmıştır. Bu-
nunla birlikte Amerika Birleşik Devletleri, 1790
yılında gerçekleştirdiği nüfus sayımında, sadece sa-
yılmış olan alanın büyüklüğü ve nüfusun özellikleri
hakkında veri elde etme çabası nedeniyle değil, aynı
zamanda nüfus bazında Kongre’de temsil kuralını
uygulayarak da modern anlamda ilk sayılabilecek
kapsamlı bir nüfus sayımını gerçekleştirmiştir. İn-
giltere ilk nüfus sayımını 1801’de yaparken, Fransa
1800 ve 1806’da sayım yapmaya çalışsa da bu sa-
yımların idari mekanizmaları oldukça zayıf kalmış-
tır (Britannica, 2020). Sonuç olarak, kapsamlı ve
güvenilir analizlerin sürekliliğinin sağlandığı nüfus
sayımları için 19. yüzyılda bürokratik ve idari nü-
fus kurumlarının ortaya çıkması gerekmiştir.
Detaylı olarak ifade edersek nüfusbilim di-
siplini; demografik analiz, tahmin ve projeksiyon,
standartlaştırma, kuşak analizi, konumsal analiz ve
epidemiyolojik analiz gibi yöntemlerle analiz yap-
maktadır. Demografik analiz; nüfusun yaşını, cin-
siyetini, etnik kompozisyonunu, doğum, ölüm ve
göçün temel demografik süreçler boyunca zaman
içinde nasıl değiştiğini anlamak için kullanılan
bir tekniktir. Tahmin ve projeksiyon; nüfusbilimin,
mevcut nüfus verilerinden yola çıkarak ileri istatis-
tik ve özel tekniklerle nüfusun gelecekteki görü-
nümüne dönük olarak çıkarımlarda bulunmasıdır.
Standartlaştırma; ölüm oranlarını veya bu oranlar
üzerinde etkisi olan diğer hayati süreçlerin bileşik
oranlarını hesaplayabilen bir yöntemdir. Kuşak
analizi; doğum tarihleri (doğum kuşağı) veya ev-
lilik yılı (evlilik kuşağı) gibi, yaşam öykülerinde
ortak olarak önemli bir olayı olan bireylerin top-
lamını tanımlamak için kullanılan bir yöntemdir.
Çeşitli davranış biçimlerinin ortaya çıkma oranları
genellikle kuşağı tanımlayan başlangıç olayından
bugüne geçen süreden etkilendiği için (örneğin do-
ğurganlık oranı evlilik olayından etkilenir) kuşak
kavramı kullanışlıdır. Bazı yazarlar sonraki terimi
kullanmaktan kaçınsa da kuşak fikri (cohort) nesil
fikrine (generation) benzer. Konumsal (mekânsal)
analiz; mekânsal verileri analiz etmeye yönelik
bir tekniktir. Bu analiz, coğrafi alandaki verilerin
dağılımını tanımlayan (tanımlayıcı mekânsal is-
tatistikler), verilerin mekânsal kalıplarını analiz
eden (mekânsal örüntü analizi), mekânsal ilişkileri
tanımlayıp ölçen (mekânsal regresyon) ve örnekle-
nen verilerden bir yüzey oluşturan teknikleri içerir
7

(mekânsal enterpolasyon). Epidemiyolojik analiz;
insan nüfuslarında hastalık oluşum kalıplarının
ve diğer sağlıkla ilgili koşulların ve bu oluşumları
ve koşulları etkileyen faktörlerin incelenmesidir.
Epidemiyolojik çalışmalar engellilikte (morbidity)
ve ölümlülükte (mortality) gözlenen farklılıkları
çevresel veya mesleki etkilerle ve grupların genetik
kompozisyonlarıyla, yaşam tarzlarıyla, risk faktör-
lerinin mekânsal ve zamansal dağılımlarıyla ilişki-
lendirmektedir (Çağlayandereli, 2019, s. 44-46).
Nüfusbilim ve Araştırma Alanları
Demografi temelde nüfusun büyüklüğü, yapı-
sı, mekânsal dağılımı, zaman ve mekandaki deği-
şimini analiz etmektedir. Nüfusun bileşenlerinden
doğurganlık, ölümlülük, mekânsal ve sosyal hare-
ketlilik üzerine çalışmalar yapan bir disiplin olarak
demografi, bu eylemlerin nüfus içinde yeniden
üretim mekanizmalarını ve sonuçlarını araştırmak-
tadır (Poston, 2019, s. 2). Bu bağlamda, demografi
bir bilim olarak anket, istatistik, nüfus sayımı, tah-
min ve öngörüler gibi birtakım verileri derleyip bu
verileri işleyerek nüfusun yapısı ve niteliğinin şim-
diki görünümü ve gelecekteki görünümüne ilişkin
çıkarımlarda bulunmaya çalışan bir disiplindir.
Temelde demografi; sağlık bilimleri, epidemiyoloji,
ekonomi, sosyoloji, antropoloji, tarih, kamu politika-
ları, matematik ve istatistik gibi çok farklı disiplinle-
rin uzmanlıklarından faydalanan disiplinler arası bir
alandır. Nüfusbilim çalışmalarının sosyal bilimlerin
birçok alanında önemli etkileri vardır. Nüfus olgu-
ları tüm aile ve akrabalık ilişkilerini etkilediğinden,
nüfusla ilgili tahminlerin aile üzerine yapılan çalış-
malarda dikkate alındığı görülmektedir. Evlilik ve
boşanmayla ilgili çalışmalar da sayısal özellikleri ne-
deniyle nüfusbilim sayesinde gerçekleştirilebilir. Ta-
rihsel nüfusbilim çalışmalarının sosyal ve ekonomik
tarih çalışmalarına da çok büyük katkıları olmuştur.
Son yıllarda antropoloji disiplininde de nüfusbilim
yöntemlerinin yaygın olarak kullanıldığı görülmek-
tedir (Outhwaite, 2008: 533).
Genel olarak, formel demografi nüfusla ilgi-
li derinlemesine bir analiz yapmak yerine sadece
istatistiki sayısal verileri ve aşırı teknikleştirilmiş
yöntemleri kullanarak bir nüfusbilimi yapmaya ça-
lışmaktadır. Bu yönüyle, formel demografi çok cid-
di eleştiriler almaktadır. Formel demografi büyük
ölçüde nüfus ile ilgili her şeyi sayısal bir tekniğe
indirgeyen bir yönteme sahiptir.
8
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
Toplumsal demografi ise aşırı teknikleştirilmiş
demografi anlayışını telafi edecek türden nüfusun
beşerî yönlerini ele alan yaklaşımları zenginleştire-
rek, nüfusa ilişkin olarak sosyolojik, kültürel, ikti-
sadi ve derinlikli analizler üretmiştir. Bu yönüyle
sosyal demografi, nüfus dinamiklerinin toplumsal
ilişkiler, örüntüler, kurumlarla olan ilişkilerini mer-
keze alarak nüfusu belli toplumsal bağlam içinde
ele alma eğilimindedir. Öte yandan, aralarında
çok kesin farklılıkları olmasa da genellikle teknik
nüfusbilim (demografi) ile sosyal nüfusbilim (nüfus
sosyolojisi) arasında bir ayrım olduğu iddia edilmek-
tedir. Teknik düzeydeki demografi yani nüfusbilim
verilerin toplanması ve işlenmesiyle ilgiliyken, sos-
yal nüfus bilim, ilgili beşerî alanlardan oluşan daha
geniş bir referans çerçevesinde yürütülen çalışma-
ları kapsar. İstatistik bilim dalının nüfus olaylarına
uygulanması ve nüfus içindeki hareketliliğin, ista-
tistik teknikleri yardımıyla yorumlanarak açıklan-
ması, nüfusbilimin ortaya çıkmasında en büyük
etken olmuştur. Genel olarak, nüfusbilim statik ve
dinamik nüfusbilim olarak ikiye ayrılmaktadır. Sta-
tik nüfusbilimin konusunu, belli sınırlar içinde ya-
şayan insanların, bir zaman kesitindeki sayısı, cin-
siyet ve yaş dağılımı, medeni durumu, doğum ve
ikametgâh yerleri, anadili, dini, engellilik durumu,
okuryazarlığı, eğitim durumu, ekonomik durumu
gibi çeşitli sosyal ve ekonomik nitelikleri oluşturur.
Dinamik nüfusbilimin konusuna ise belirlenen bir
zaman kesitinde, belirli sınırlar içinde yaşayan nü-
fusun, sayı ve nitelik bakımından değişmesine yol
açan doğum, ölüm, evlenme, boşanma ve göç olay-
ları girer (Hoşgör ve Tansel, 2010, s. 16).
Bu disiplinlerin uzmanlık alanlarından faydala-
narak kanıtlara dayalı verileri kullanan uygulamalı
bir disiplin olarak demografi, hükümet politikaları-
nı şekillendirir ve toplumun daha iyi bir duruma ge-
lebilmesi için fikirlere katkıda bulunur (Lundquist,
Anderton ve Yaukey, 2015, s. XV).
Epidemiyoloji, insanlarda salgın hasta-
lıkların nasıl, ne kadar zamanda, ne yolla
bulaştığını; salgın hastalıkların etkilediği
nüfusun özelliklerini, dağılımını ve yayı-
lımını, yayılış şeklini, sıklığını, tekrarlama
derecesini ve alınabilecek önlemleri çok
detaylı bir şekilde araştıran ve bu konular-
da bilgi üreten bir uzmanlık alanıdır.
Nüfus ve Toplum

Nüfusbilim yani demografi, insan nüfusuna yönelik çalışmaları tanımlar ve çok geniş bir kapsamı olsa
da özünde üç temel alanla ilgilidir (Outhwaite, 2008, s. 532):
1. Değişik kriterlere (yaş, cinsiyet, medeni hâl, eğitim durumu vb.) göre nüfus boyutu ve yapısı. Yani
belli bir dönemde nüfusun kesit resimlerinin alınması.
2. Nüfus bileşimini doğrudan etkileyen süreçler (doğum, ölüm, evlilik, göç vb.).
3. Bu statik ve dinamik unsurlarla içinde bulundukları toplumsal, ekonomik ve kültürel çevre arasın-
daki ilişki biçimleri.
Demografi insan topluluklarının ve onların çoğalmalarıyla azalmalarının, göç, doğurganlık ve ölüm
oranlarındaki değişen kalıplara ve cinsiyet oranı, bağımlılık oranı ve yaş yapısı türünden özelliklere göre
incelenmesini anlatan bir kavramdır. Bu alan, daha iyi anlaşılması bakımından bazen, nüfus parametre-
leri ve dinamiğiyle ilgili resmî istatistiki analizi yansıtan “resmî demografi” ve nüfus yapıları ile değişi-
min nedenleri ve sonuçlarının daha geniş kapsamlı sonuçlarını irdeleyen “nüfus incelemeleri” şeklinde
ikiye ayrılır. Nüfus incelemeleri alanı demograflar ve sosyologların kesişim alanıdır. Demograflar, nihai
olarak nüfus tahminlerini, yani gerek gelecek on yıllar içinde nüfusun hangi büyüklüklere ulaşacağı,
gerekse değişmesi muhtemel yaş yapısı (ki bu da toplumsal politika ve emek piyasası politikaları açısın-
dan önem taşımaktadır) konusunda birtakım öngörüler ortaya koymayı amaçlar. Örneğin, bağımlı nü-
fusun (okul çağındaki çocuklar ve emeklilik çağındaki yaşlıların) oranı çalışma yaşındaki nüfusa oranla
artıyorsa, bu eğilimin vergilendirme, sosyal sigorta ve mali politika açısından ciddi sonuçları olabilir
(Marshall, 1999, s. 139).
Demografi belli bir coğrafyadaki nüfusu nitelik ve
niceliksel olarak etkileyen faktörleri etraflıca ortaya koy-
dikkat
maya çalışır. Nüfus dinamiklerini etkileyen başlıca un- Çoğu nüfus bilimciye göre, demografinin
surlar doğum, ölüm ve göçlerdir. Öte yandan, doğum, merkezinde doğurganlık, ölüm oranları ve
ölüm ve göç dinamiklerini etkileyen kültürel, ekonomik evlilik analizleri yatmaktadır. Kısmen göçün
ve siyasal faktörler söz konusudur. Nüfus bilimciler (de- kendine özgü dinamiklerindeki farklılıklar ve
mograf ), nüfus dinamiklerinin ne yöne gideceğini kesti- kısmen de göçe yönelik uzmanlık alanlarının
rebilmek ve geleceğe yönelik tahminlerde bulunabilmek (coğrafyacı, sosyolog vb.) daha büyük bir rol
için üç temel unsura bakarlar: doğurganlık oranları, üstlenmeleri nedeniyle, göç ayrı bir alt disip-
ölüm oranları ve göç dinamikleri. lin konusu sayılmaktadır.
Demografik sürecin üç temel unsuru olan doğum,
ölüm ve göç oranlarındaki değişimler ve bunlarla
ilişkili olarak değişen nüfus miktarı ve yapısı, şehir-
leşme sürecinden emek piyasasındaki değişime kadar
pek çok alanda etkili olmaktadır. İç göç sonucunda dikkat
hızlı kentleşme, altyapı sorunları ile demografik yaş- Aslına bakılırsa, dünyadaki toplumsal değişim-
lanma sonucunda emek piyasasındaki değişim ve sos- lerle nüfus yapısı ve dinamikleri arasında karşı-
yal güvenlik sistemi üzerinde ortaya çıkan yeni teh- lıklı bir ilişki söz konusudur.
ditler, demografik dönüşümle ilgili meselelerdir. Bir
toplumdaki demografik dönüşümün doğrudan ya da
dolaylı olarak toplumsal ve ekonomik gelişmelerde etkileri olmaktadır. Ancak bunun tam tersi de ge-
çerlidir. Ekonomik, siyasi ve sosyal etkenler de demografik değişimleri etkilemektedir. İkinci Dünya
savaşı yıllarında yıllık nüfus artışı ve doğum oranlarının hızla düşmüş olması bunun bir örneğidir
(Aysan, 2019, s. 156).

9
 Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi

Öğrenme Çıktısı
1 Nüfusbilimin temel kavramlarını açıklayabilme
2 Nüfusbilimin kullandığı metodolojileri açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplumun demografik ya-

pısının bileşenlerini daha Nüfusun yapısı ve top-
Nüfus Sayımının hangi il-
yakından anlamak için şu lumsal değişme arasındaki
kelere göre yapılması gerek-
linkteki videoyu izleyiniz: ilişkileri arkadaşlarınızla
tiğini araştırınız.
https://www.youtube.com/ tartışınız.
watch?v=B0CmWe2KFb4

NÜFUSBİLİMİN TARİHSEL bölümü ve artan bir anonimleşme söz konusuydu.

GELİŞİMİ
Nüfusla ve nüfus değişimi ile ilgili endişeler hak-
kındaki erken yazılar, sadece demografi uzmanlarıy-
la sınırlı kalmamıştır. 1848’de ünlü İngiliz filozof
John Stuart Mill şunları yazmıştır: “Eğer dünya,
zenginlik ve nüfusun sınırsız büyümesi için sahip
olduğu hoşluğu kaybederse yeni toplum daha mutlu
ve daha iyi bir toplum olmayacaktır. Gelecek kuşak-
ların koşulları bazı zorunlulukları dayatmadan çok
önce, insanların durağan olmaktan memnun olma-
larını umuyorum.” Aslında, nüfusla ilgili endişeler,
insanların “verimli olmaya, çoğalmaya ve dünyayı
doldurmaya” teşvik edildiği Yaratılış fikrine kadar
uzanır. Platon’un nüfus büyüklüğü hakkında oriji-
nal fikirleri vardı. Bir toplumun 5.040 kişiden bü-
yük olmaması gerektiğine inanıyordu; aksi takdirde,
çok fazla insan anonimliğe yol açacak ve bireyselliğin
gelişimini engelleyecektir. Platon’un ve o zamanın
diğer Yunan filozoflarının ileri görüşlülüğü bugün
bile şaşırtıcı olmaya devam ediyor. Yirmi birinci yüz-
yılda sosyologların en önemli endişelerinden biri,
Internet, cep telefonları, iPod’lar, iPhone’lar, akıllı
saatler ve diğer yeni dijital buluşlar nedeniyle yüz
yüze iletişimin olmamasıdır. Bugün hayatta olsaydı,
Platon’un bu azalan yüz yüze iletişim seviyelerine
nasıl tepki vereceğini tahmin edebiliriz. Platon’un fi-
kirleri, mekanik ve organik olmak üzere iki tür top-
lumu görselleştiren on dokuzuncu yüzyıl sosyoloğu
Emile Durkheim’ın yazılarında yankılanır. Mekanik
dayanışma küçüktü ve basit bir işbölümü vardı, Or-
ganik dayanışma ise oldukça büyüktü, geniş bir iş-
On dördüncü yüzyıl Arap filozofu İbn-i Haldun da
nüfus artışı ile ilgiliydi. İbn-i Haldun, toplumların,
tıpkı insanlar gibi, olgunlaştıkça nüfus artışı aşama-
larından geçtiğini öne sürmüştür: “Daha kalabalık
bir şehrin sakinleri daha az nüfuslu bir şehirdeki mu-
adillerine göre daha müreffehlerdir... Bunun temel
nedeni, farklı yerlerde sürdürülen mesleklerin doğa-
sındaki farklılıktır.” (Poston ve Bouveir 2017, s. 33)
Nüfusbilimin Doğuşu ve Gelişimi
Özellikle 18. yüzyıldan itibaren nüfus yapısı ve
değişimi üzerine çalışmalar artmıştır. Nüfus artışını
ciddi bir sorun olarak görüp bunu sistemleştiren ilk
düşünür, Thomas Robert Malthus olmuştur. Malt-
hus, uzun vadede kontrol edilmeyen nüfus artışının
zenginlik ve refah değil, savaş ve açlık getireceğini
öne sürmüştür (Aysan, 2019). Thomas Malthus’un
Nüfus İlkesi Üzerine Bir Deneme adlı eseri ilk kez
1798 yılında yayımlanmıştır. Bu kitap, nüfus üzeri-
ne ilk kitap olmamakla birlikte, döneminin en etkili
eseri olarak kabul edilmiştir. Dünya nüfusu çok hızlı
bir şekilde büyürken, Malthus’un aşırı nüfusa karşı
uyarısı çok önemli hâle gelmiştir: “Nüfus, engellen-
mediğinde geometrik bir oranda artar. Gıda madde-
leri ise sadece aritmetik oranda artar diyerek nüfus
artışına karşı ciddi uyarılarda bulunmuştur. Malt-
hus, nüfus artış eğilimlerini incelemiş ve nüfusun
geçim araçlarının ötesine geçmelerini engellemek
için yoksulluk, hastalık ve açlık şeklindeki kontrol-
lerin gerekli olduğunu savunmuştur. Malthus’un bu
kitapta ulaştığı sonuç doğru çıkmasa da teori Hin-

10
Nüfus ve Toplum
distan ve Çin gibi gelişmekte olan ülkeler için geniş
ölçüde geçerlidir. Hindistan’ın ve Çin’in doğum ora-
nı hâlâ yüksek olduğu gibi pozitif ve önleyici kontrol
ikna edici görünmemektedir. Malthus, önleyici bir
kontrol olarak ahlaki kısıtlama ve aile planlaması
arasında ayrım yapmamıştır (Sahay, 2016, s. 27).
1968 yılında Profesör Paul R. Ehrlich ve Anne
Ehrlich tarafından nüfus ve çevre tartışmalarına il-
ham veren önemli bir kitap daha yayınlanmıştır. Ki-
tabın orijinal baskısı şu ifade ile başlıyordu: “Tüm
insanlığı besleme savaşı sona erdi. 1970’lerde yüz
milyonlarca insan şu anda başlatılan tüm yardım
programlarına rağmen, açlıktan ölecek. Bu tarihte
hiçbir şey dünyadaki ölüm oranındaki önemli artışı
önleyemez.” Yazarlar, dünyadaki insan nüfusunun
zaten çok yüksek olduğunu ve bu nüfus düzeyinde,
Yaşamla İlişkilendir
Nüfus Anlayışlarının Tarihsel Gelişimi
~M.Ö. 1300 Yaratılış Kitabı— “Verimli
olun ve çoğalın.”
~M.Ö. 500 Konfüçyüs— Nüfus artışı iyi-
dir, ancak hükümetlerin doktrinleri nüfus ve kay-
naklar arasında bir denge sağlamalıdır.
~M.Ö. 360 Platon—Nüfus kalitesi nicelik-
ten daha önemlidir; nüfus istikrarı, üzerinde du-
rulması gereken önemli bir meseledir.
~M.Ö. 340 Aristoteles—Nüfus büyüklüğü
sınırlı olmalı ve kürtaj kullanımı uygun olabilir.
~M.Ö. 50 Cicero—Nüfus artışı, Roma’nın
etkisini sürdürmesi için gereklidir.
M.S. 400 St. Augustine—Perhiz, insan cinselli-
ği ile başa çıkmak için tercih edilebilecek bir yoldur;
İkinci en iyi seçenek ise evlenmek ve doğurmaktır.
M.S. 1280 St. Thomas Aquinas—Bekarlık,
evlilik ve üremeden daha iyi değildir.
M.S. 1380 İbn Haldun—Nüfus artışı doğal
olarak iyidir, çünkü mesleki uzmanlığı ve gelirleri
arttırır.
~1500-1800 Merkantilizm—Artan ulusal
zenginlik ihracat ticareti teşvik edebilir ve zen-
ginlik ve refah artan nüfusa bağlıdır.
~1700-1800 Fizyokrasi—Bir ulusun zen-
ginliği insanlarda değil, topraktadır; bu nedenle
nüfus büyüklüğü serbest ticaret tarafından teşvik
edilen arazi zenginliğine bağlıdır.
insanlığın şiddetli kıtlıkları, salgınları, toplumsal hu-
zursuzluğu ve aşırı nüfusun diğer olumsuz sonuçları-
nı önleyemeyeceğini savundular. Toplumların daha
fazla ekolojik felaketi önlemek için nüfus artışını
kontrol etmek adına güçlü adımlar atması gerekti-
ğini yazdılar. Bu çalışmada sürdürülemez nüfus ar-
tışının ekonomi ve kaynaklar üzerinde baskıya yol
açabileceği vurgusu ne kadar önemliyse, bugün de
en az 1968’de olduğu kadar önemlidir. Ancak önü-
müzdeki yıllarda milyonlarca kişinin açlıktan öleceği
tahmini çok abartılıydı. Ayrıca, bu yaklaşımlar bazı
hafifletici faktörleri (yeni alanların açılması, tarımsal
buluşlar) dikkate alma konusunda oldukça başarısız
oldu, ancak çok fazla insan nüfusunun insanlığın en
büyük tehlikesi olduğu argümanı hâlâ belli çevreler-
de geçerliliğini korumaktadır (Sahay, 2016, s. 28).
Modern Teoriler ~ 1798 Malthus—Nüfus kat-
lanarak artarken, gıda arzı aritmetik olarak büyür ve
sefalet (yoksulluk) ile sonuçlanır. Nüfus artışı, ahla-
ki kısıtlamanın yokluğunun sonucu olmaktadır.
~1800 Yeni-Malthusçuluk — Nüfus artışı
kaynakları aşma eğilimindedir şeklindeki temel
Malthusçu öncül kabul eder, ancak Malthus’un
aksine doğum kontrol önlemlerinin nüfus artışını
engellemek için uygun kontroller olduğuna inanır.
~1844 Marksizm — Tarihin her noktasında
her toplumun nüfus artışının sonuçlarını belir-
leyen kendi nüfus yasası vardır; yoksulluk nüfus
artışının doğal bir sonucu değildir.
~1945 Orijinal demografik geçiş kuramı —
Bir ülkenin yüksek doğum ve ölüm oranlarından
düşük doğum ve ölüm oranlarına geçiş yaptığı
süreç, nüfus artışında ara bir artış. Açıklamaları
aslında modernleşme teorisine dayanır.
1962 Demografik geçiş kuramının yeniden
formüle edilen ihtiyacını öne süren ilk çalışmalar.
~1963 Demografik değişim ve tepki teorisi—
Bireylerin nüfus baskılarına verdiği demografik
tepki, ellerindeki uygun araçlarla belirlenir; nüfus
değişiminin nedenleri ve sonuçları iç içe geçmiştir.
~1971 — Ayrıksı Demografik Geçiş Teorisi
— Sağlık, mortalite, doğurganlık, yaş, göç, kent-
leşme, aile ve ev ilişkileri demografik geçişi farklı
özgüllüklerde etkiler.
Kaynak: Weeks, 2013, s. 68-69
11

Kökeninde hayat sigortası istatistikleri çalışma-
ları bulunan nüfusbilim, değişik güdülenmeler sa-
yesinde gelişmiştir. 20. yüzyılın başlarında yapılan
araştırmaların çoğunluğu, toplumsal ve ırksal fark-
lılıkların nicel (sayısal/istatistiksel) boyutlarını keş-
fetmeye çalışan akademisyenlerin öjenik çalışmaları
kapsamında gerçekleştirilmiştir. Öjenik çalışma-
ların Nazizm tarafından ırkçılık için kötüye kulla-
nılması nedeniyle İkinci Dünya Savaşı sonrasında
bu türden çalışmalar gitgide azalmıştır. Ancak,
1970’lerde Sosyo-biyolojinin önem kazanmasıyla bir-
likte, insan biyolojisine ilişkin nüfus bilim çalışmaları
yeniden canlanmıştır. 1930’lu yıllarda gelişmiş top-
lumlardaki doğurganlık oranları daha önce görül-
medik bir biçimde düştü. Bu nedenle, bir yandan
doğurganlığın hangi boyutta azaldığını doğru bir
biçimde sayısallaştırabilmek amacıyla brüt ve net
doğum oranlarının hesaplanması gibi teknik ana-
litik gelişmeler yaşanırken, öte yandan 1940’larda
İngiliz Kraliyet Nüfus Komisyonunun kurulması
gibi, olgunun daha etraflı bir biçimde incelenmesi-
ne yönelik çabalar başlatıldı. 1950’li yıllarda “bebek
patlaması” olarak adlandırılan süreçte doğurganlık
oranının önemli bir düzeyde artması nedeniyle, Ba-
tılı ülkelerde nüfusun azalacağına ilişkin korkular
hükmünü yitirdi (Outhwaite, 2008, s. 532).
Öjenik, insan ırkının genetik olarak gelişti-
rilmesiyle ilgilenen uygulamalı disiplindir.
Nüfusbilimin alt alanları olan toplumsal demogra-
fi ve tarihsel demografinin nüfusbilim disiplininin ge-
lişmesinde çok önemli katkıları olmuştur. Toplumsal
demografi, toplumsal ve kültürel faktörlerin nüfusun
özellikleriyle ilişkisini analiz eden bir araştırma alanı-
dır. Toplumsal demografinin ana konusu, toplumsal
ve kültürel faktörlerin toplumun demografik özel-
likleri (evlilik ve çocuk doğurma kalıpları, nüfusun
yaş yapısı, ömür beklentisi, vb.) üzerindeki etkisidir.
Yalnız toplumsal demografi buna ek olarak, demog-
rafik değişimin toplumsal sonuçlarının incelenme-
sini de kapsar. Demografi, esas olarak nüfusun özel-
liklerinin belirlenmesi ve ölçülmesiyle, demografik
değişkenler arasındaki karşılıklı ilişkilerle uğraştığı
hâlde, toplumsal demograflar bu demografik kalıpları
anlamanın ve açıklamanın peşindedirler; bu yüzden
demografinin yanı sıra sosyolojinin uzmanlığına
başvururlar (Marshall, 1999, s. 741).
12
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
Tarihsel demografi ise geçmişteki insan topluluk-
larının büyüklüğü ve yapısı ile demografik, iktisadi
ve toplumsal değişimler arasındaki tarihsel ilişkiyi
inceleyen bir disiplindir. Nüfus sayımlarının ya-
pılmaya başlanması ve ulusal nüfus kayıtlarının
tutulmasından önce belli insan topluluklarının
demografik karakteristiklerini ölçmek, mevcut ve-
riler parçalı bir hâlde olduğu için son derece bü-
yük güçlüklerle dolu bir uğraştır. Bunun için, kilise
kayıtları, ölüm tezkereleri, vasiyetnameler, mezar
taşları, ordu kayıtları, tapu listeleri gibi çok çeşitli
kaynaklara başvurmak ve bir dönemin demografik
yapısını çıkarmak için gerçekten büyük gayretler
sarf etmek gereklidir. Geçmişteki nüfusların de-
mografik özelliklerini bulmaya yönelik girişimler
yirminci yüzyılın ikinci yarısından önceye daya-
nır. Buna rağmen, tarihsel demografi ikinci Dünya
Savaşı’ndan sonraki dönemde demografinin özgün
bir dalı olarak ortaya çıkmış ve tarihsel toplulukla-
rı incelemeyi amaçlayan yeni tekniklerin (özellikle
1950’lerde Fransız İnstitut d’Etudes Demographiqu-
es kurumundan Louis Henry’nin öncülüğünü yap-
tığı aile geçmişlerinin yeniden kurulması yöntemi-
nin) gelişmesiyle birlikte ilerlemiştir. Henry, önce
Cenevre burjuvazisinin sonra Normandiya’daki
Crulai köylülerinin kilise kayıtlarından yararlana-
rak, bu topluluklardaki ailelerin demografik geç-
mişlerini yeniden kurmaya çalışmıştı. Henry, bu
aile yaklaşımında, belli bir evli çift seçmekte ve bu
çifti oluşturan eşlerin doğumları, anne babaları, ev-
lilikleri, kendi çocuklarını ve ölümlerini izlemekte,
bu prosedürü sırayla her aile için tekrarlamaktadır
(Marshall, 1999, s. 716).
1950’lilerden itibaren nüfusbilimcilerin ilgisi,
ölüm oranlarının hızla azalmasına ve yüksek do-
ğurganlık oranlarına bağlı olarak nüfusun hızla
arttığı Üçüncü Dünya toplumlarına yöneldi. Ge-
lişmekte olan ülkelerdeki hızlı nüfus artışı ve buna
bağlı olarak doğurganlığın azaltılmasını hedefle-
yen çalışmalar, yüzyılın ikinci yarısında nüfusbi-
lim alanındaki başlıca gizli eğilim hâline gelmişti.
Hükümetlere ve mali destek kaynaklarına seslerini
duyurmayı amaçlarken birbirleriyle rekabet eden
nüfusbilim kuramcıları arasında çeşitli tartışmalar
hüküm sürüyordu (Outhwaite, 2008, s. 532).
Dünya çapında meydana gelen bebek patlama-
sı olgusu kısa ömürlüydü. Bu nedenle, 1960’ların
sonlarından itibaren gelişmiş ülkelerin dikkati bir
kez daha bebek doğumlarındaki hızlı düşüşü izle-
yen düşük doğurganlık oranlarına çevrildi. Toplum-
Nüfus ve Toplum
lar yaşlı nüfusun artması sorunuyla boğuşurken,
nüfusbilim çalışmaları özellikle yaşlı nüfus olgusuna
odaklandı. Hem resmî nüfusbilim hem de nüfus
sosyolojisi çalışmaları sonucu, 20. yüzyılda bir dizi
anahtar tasarım ya da model geliştirildi. Resmî nü-
fusbilim çalışmalarına yön veren temel bir yöntem,
dönemlerden ziyade insan gruplarının araştırılma-
sıydı. Bir toplumdaki ölüm oranlarını detaylı bir
biçimde tanımlayan, her bir yaş için ölme olasılı-
ğını ve değişik diğer istatistikleri veren yaşam tab-
losu, hiç şüphesiz nüfusbilimin niceliksel sosyal
bilimlere en önemli katkısıdır.
Temeli John Graunt’a (1620-1674) dayanan
formel demografi, insan popülasyonlarının bü-
yüklüğüne, yaş yapısına ve mekânsal dağılımına
uygulandığında doğurganlık, ölümlülük ve göçün
demografik süreçlerine odaklanır. Graunt, tarih-
te ilk kez matematiksel ilkeler üzerine inşa edilmiş
yaşam ve ölüm tabloları, kuşak ve dönem analizle-
ri gibi araştırma araçlarını kullanmıştır. Kökeni
Malthus’a kadar uzanan nüfus çalışmaları örneğin
sosyoloji, ekonomi, biyoloji, coğrafya veya antro-
poloji gibi bilimlerle disiplinler arası bir yaklaşımla
nüfus kompozisyonu ve değişimini bu alanların
temeli olan istatistiksel çıkarım ilkelerine dayana-
rak yapar. Demografi alanının temeli ekonometri
modelleri, anket, nüfus sayım verileri, örnek olay
modelleri de dâhil olmak üzere yapısal denklem-
ler, doğrusal modeller, boylamsal modeller vb. çok
çeşitli tekniklerle atılmıştır, Nitel yöntemler de
(örneğin, katılımcı gözlem ve odak grupları) kul-
lanılmaktadır. Basitçe söylemek gerekirse, formel
demografi izole demografik fenomenler arasındaki
ilişkileri inceler (örneğin, yaş yapısının doğurganlı-
ğı nasıl etkilediği veya tam tersi). Ancak demogra-
finin doğa bilimler ve sosyal bilimlerden hareketle
kullandığı niceliksel ve niteliksel teknikler arasında
katı bir sınır yoktur. Achille Guillard 1855’te yazdı-
ğı eserinde “demografi” terimini ilk kez keşfetmiştir
ancak disiplinin metodoloji ve düşünce açısından
önemli ölçüde daha eski kökleri vardır. Mısır, Ba-
bil, Çin, Filistin ve Roma’nın antik uygarlıklarının
hükümetleri, vergi mükelleflerini ve mallarını, işçi
ve askerlerini veya özgür vatandaşların siyasi statü-
lerini kaydetmek için ilk nüfus sayımlarını (sayım
yani Latince census kelimesi “değerlendirmek” veya
“vergilendirmek” anlamına gelir) gerçekleştirdiler
(Ryan, 2018, s. 63).
Bilgisayarların kullanımıyla birlikte daha kar-
maşık istatiksel modeller devreye girmişse de nü-
fusbilimcilerce uygulanan istatistiksel yöntemler
sayıca pek az ve genelde basittir. Matematiksel
nüfusbilim bu disiplinin etkin bir alt dalı olagelmiş
ve biçimsel inceliği pratik faydayla birleştiren çok
sayıda model geliştirmiştir. Bunların en önemlisi,
sabit nüfus kuramıdır. Sabit nüfus modeli, ilk kez
18.yüzyılda Leonard Euler tarafından ortaya atıl-
mış, Amerikalı nüfusbilimci Alfred Lotka (1939)
tarafından yeniden keşfedilmiş ve onun sayesinde
yaygınlaşmıştır. Nüfusun yaş yapısının herhangi
bir ölüm ya da doğurganlık oranı bileşeniyle bir-
likte hesaplanabilmesini sağlayan bu kuram, nüfus
dinamiklerini anlamak açısından son derece değer-
lidir (Outhwaite, 2008, s. 532-533).
Her şeyi nüfusla açıklamaya çalışan ve
nüfusa indirgeyen eğilime demografik
determinizm denilmektedir.
Nüfusun Gelişim Dinamikleri ve
Nüfus İktidar İlişkisi
Kimilerine göre, nasıl antropoloji sömürge top-
lumlarının gereksinimlerinden doğmuş bir disip-
linse, demografi de ulus-devlet ideolojisine hizmet
eden bir disiplin olarak gelişmiştir. Sonraları antro-
poloji pek sevimli olmayan geçmişini aşarak sosyal
bilimlerin önemli bir parçası hâline gelmiştir. An-
cak, demografinin bir sosyal bilim mi, yoksa sosyal
politika aracı mı olduğu tartışmalı konumunu ko-
rumaktadır (Özbay, 2015, s. 287).
Foucault, “Yönetimsellik” başlıklı makalesinde
ulus-devlet için nüfus bilgisinin hayati önemi ol-
duğunu vurgulayarak bu alandaki çalışmalara ışık
tuttu. Foucault’ya göre devletin modernleşmesi, aileyi
model alan ekonomiden vazgeçerek, nüfusu keşfetmesi
ile başladı. Aile bundan sonra nüfus modelinin bir
aracı hâline dönüştü. Nüfusla ilgili veriler aileler-
den toplandı ama nüfus, belli düzenliliklere sahip,
eğilimleri aileden bağımsız olan ve hükümetlerin de-
netleyebileceği, yönlendirebileceği bir birim olarak de-
ğerlendirildi. Devlet, hem tek tek bireyleri gözetim
altında tutabileceği bir kayıt sistemi yaratır hem de
bireylerin oluşturduğu nüfus kategorilerine ilişkin
istatistiki bilgiler üretir. Foucault, bu faaliyetlerin
yönetim sanatının (yönetimselliğin) bir parçası
olduğunu ileri sürmekle birlikte, bunun bireyler
açısından olumlu ve olumsuz yönleri olabileceğine
dikkati çekmektedir. Ona göre, ölümleri ve doğur-
13
 Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi

ganlığı azaltmak için yapılan kampanyalar, evliliği
özendirmek, aşılar vb. hükümet programları ya-
şam tarzını iyileştirmiş, ama güvenlik gerekçesiy-
le bireyleri gözetim altında tutmak, davranışlarını
denetlemek, yönlendirmek toplumda var olan hi-
yerarşilerin güçlenmesine, yeni hiyerarşilerin doğ-
masına da neden olmuştur (Özbay, 2015, s.287).
Nüfus düşüncesi on dokuzuncu yüzyıl ulus-devlet-
lerin oluşumunda önemli bir temel olmuştur. Ulus-
devletler bünyesinde belirli insan grupları hakkın-
da istatistiksel tahminler oluşturmak için uygun
verileri toplamak için istatistik büroları kuruldu.
Siyasi yaşamı yirminci yüzyıla kadar şekillendiren
idari ve yönetim uygulamalarını bilgilendiren “Ba-
sılı sayılar yığını” üreten bu tür kurumlar, “nüfus”
ve “ulus” kavramlarının oluşumunun ayrılmaz bir
parçasıydı. On dokuzuncu yüzyılın son on yılla-
rında kitlesel göç, toplumsal sorunlarla ilgili artan
bir endişe ve toplumsal sorunlara bilimsel çözüm-
ler bulma girişimleri, ekonomik ve sosyal alanları
yeniden gündeme getirerek, tamamen yeni bir dev-
let yaklaşımını teşvik etmiştir. Bu nedenle, yirminci
yüzyıldaki nüfus düşüncesinin tarihi aynı zamanda
devletin, toplumun ve bireylerin nüfusların miktarını
ve kalitesini nasıl yönetecekleri hakkındaki fikirlerin
de tarihidir. Michel Foucault’nun başlangıçta li-
beral bir kavram olarak geliştirdiği bu yeni yöne-
timsellik kavramı, liberal bir ekonomi çerçevesinde
nüfusun dolaylı olarak yönetilmesi ve korunmasını
içeren yeni bir güç oluşumunu tanımlamak için
geliştirilmiştir. Buna bağlı olarak, Foucault’nun
deyimiyle biyo-iktidar yoluyla çalışan bu yönetim
değişimi, bireyin bedenini disipline etmek, özneleri
Öğrenme Çıktısı
3 Nüfus bilimin tarihsel arka planını açıklayabilme.
disipline etmek ve bir bütün olarak nüfusu düzen-
lemek için devlet adına aktif çabaları ima ediyordu.
Nüfus politikaları, dünyanın farklı bölgelerinde
oldukça farklı biçimler alabilir. Örneğin, sömürge
Afrika ve Pasifik adalarında nüfus düşüşü ile ilgili
yirminci yüzyılın başlarındaki endişeler, genellikle
sağlık, göç modelleri, işçi rejimleri ve yerli nüfusun
akrabalık uygulamalarına yönelik müdahaleleri be-
raberinde getirmiştir. Çin’in 1950’lerin ortalarında
nüfus artışını engelleme çabalarının, yeni bir sosya-
list toplum yaratma çabasından kaynaklanan eko-
nomik ve ideolojik ihtiyaçlarla meşrulaştırılmaya
çalışılmıştır (Argast, Unger ve Widmer, 2016, s. 6).
Bu açıdan bakıldığında, ister sosyal bilimsel pers-
pektif isterse de nüfus üzerinde hâkim olan kamu
yönetimi (politik perspektif ) bakış açısı olsun, nü-
fus meselesi, ırkçı ideolojiler ve ayrımcı söylemler
yoluyla-örneğin genetik yozlaşma, farklılaştırılmış
üreme teknikleri- 20. yüzyılda sürekli olarak gün-
deme gelmiştir. Bu yüzyıl boyunca, nüfus uzmanla-
rı, bilim insanları, politikacılar, bürokratlar ve sivil
toplum örgütleri bazı nüfusların ve nüfus grupları-
nın niteliği ve özellikleri hakkında bazen doğrudan
veya dolaylı olarak saf ırk iddialarına neden olacak
şekilde bazı yorumlarda ve yargılarda bulunmuşlar-
dır. Bu söylemlerin en belirgin özelliği, farklı olan-
ların yani “ötekilerin” “çok fazla” ve “aşırı doğurgan”
oldukları anlatısını inşa etmekti. Örneğin, Avrupa
ve Amerikalı elitlerin bakış açısından, “ötekiler” ya-
bancı ırklar, etnisiteler, düşük sınıftan insanlar, ge-
netik olarak bozulmuş insanlar, göçmenler ve yaşlı
kuşaklar ve Asya, Afrika ve Latin Amerikalılardan
oluşuyordu (Argast, Unger ve Widmer, 2016).

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Nüfus politikalarının sos-

yolojik arka planını analiz
Michel Foucault’nun nü-
edebilmek için Ferhunde Kuşak çatışmasının temel
fusla ilgili olarak kullandığı
Özbay’ın Dünden Bugüne nedenlerini arkadaşlarınızla
biyo-politika/biyo-iktidar
Aile, Kent ve Nüfus. (2015, tartışınız.
kavramını araştırınız.
İstanbul: İletişim) adlı çalış-
masını inceleyiniz.

14
Nüfus ve Toplum
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE NÜFUS
PROBLEMLERİ
Nüfus problemleri genellikle kamuoyu ve yöne-
timler tarafından sosyal meseleler olarak tanımla-
nır ve nüfus artış eğilimleri ve sonuçları genellikle
bazı teorilerin de dâhil olduğu bakış açısına göre
olumsuz sonuçlara neden olur. Ancak, demografi
uzmanları bize nüfusun demografik davranışları-
nın değişebilen doğasını ve problem olarak görülen
bazı nüfus meselelerinin geçiciliği ve değişebilirli-
ğini kabullenmeyi öğretir (Lundquist, Anderton ve
Yaukey, 2015, s. 16).
21. yüzyılda çok özel zamanlarda yaşıyoruz.
İnsanlık tarihinin uzun yüzyılları boyunca dün-
ya nüfusu çok yavaş artıyordu ve insanların or-
talama ömürleri oldukça düşük ve sabitti. Eki-
lebilir araziler bol olmasına rağmen, belirsizlik
yerine çoğunlukla durağanlık hüküm sürmek-
teydi. 7. yüzyılın ortalarına kadar, yıllık nüfus
artışı 1/1000’den az gerçekleşiyordu. Bundan
sonra her bin yılda nüfus ikiye katlanarak artma-
ya devam etti. O zamandan bu yana yıllık nüfus
artışı 5/1000 olarak gerçekleşti ve her yüzyıl-
da ikiye katlandı. Yirminci yüzyılın sonlarında
dünya nüfusu 20/1000 oranına ulaştı ve nüfus
her kırk yılda bir ikiye katlandı. Dünya nüfusu,
1500 yılında, 500 milyondan daha azdı, 1800
yılında bir milyara ve (yüz otuz yıl sonra) 1930
yılında ikiye katlanarak 2 milyar kişiye ulaştı ve
yine (44 yıl içinde) 1974 yılı itibariyle 4 mil-
yar kişi oldu. Bu hız yavaşlama eğilimine girse
de şu andaki çıkarımlara göre, 2024 yılında (50
yıl) 8 milyara, 2090 yılında da 11 milyara erişip,
gelecek yüzyılda 12 milyara erişecek gibi görün-
mektedir. İnsanlık tarihinde böyle bir nüfus artış
hızı daha önce görülmemiştir. Dünya nüfusunun
büyümesi eğilimi oldukça eşitsiz bir dağılım gös-
termektir. Yüzyılın sonunda Avrupa nüfusu 50
yıl önceki nüfusundan daha az bir orana geri-
leyecekken, Afrika nüfusu 20 kat artarak dünya
nüfusunun %10’nundan %30’una erişmiş ola-
cak. Öte yandan, dünyanın bu bölgesinde sa-
dece nüfus artmayacak, kaynakların daha da kıt
koşullara doğru evrilmesiyle birlikte, dünyadaki
eşitsizlikler dramatik bir boyuta gelecek, kaynak-
lara erişimde ciddi çatışmalar yaşanacak ve yok-
sul ülkelerden zengin ülkelere doğru göç baskısı
daha da artacaktır (Anson, Bartl ve Kulczycki,
2019, s. 6, 7).
Toplumsal değişme ve demografik değişme
uyum içinde işler, biri diğerini mümkün kılar ve
bu kaçınılmazdır. Örneğin, genç nüfusun ve ço-
cukların sayılarında meydana gelebilecek dramatik
bir düşüş, büyük ölçüde nesillerin yeniden üretimi
noktasında sosyal bir maliyet üretir: Yeni nesillerin
yetiştirilmesi ve sürdürülebilirliği açısından büyük
çabalar gerekir. Buna paralel olarak, var olan emek
gücüne ve beşerî sermayeye daha fazla yatırım yap-
mak zorunlu hâle gelir (Anson vd., 2019, s. 7).
Küreselleşme, Nüfus Artışı, Göç ve
Nüfus Eşitsizlikleri
Dünya nüfusunun hızlı bir şekilde artması, bir
yandan sınırlı doğal kaynakları tüketmekte, diğer
yandan ise; siyasi, askerî, beslenme ve işgücü gibi
sebeplerden dolayı ülkeler için önemli olmaya de-
vam etmektedir. 1900’lü yılların ikinci yarısına ka-
dar ülkeler, nüfusun sayısal olarak fazlalığını özel-
likle savunma bakımından güçlü olmak için gerekli
ve yeterli bir faktör olarak görüyorlardı. Ancak
günümüzde nüfusun sayısal fazlalığından çok, ni-
telikleri üzerinde durulmaktadır. Sosyo-ekonomik
faaliyetlerle birlikte nüfus miktarı ve özellikleri
ile ülkelerin kalkınmaları ve gelişmişlik düzeyleri
arasında ilişki kurulmaktadır. Günümüzde ülkeler
aşırı nüfus artışının sorun yaratması ve buna karşı
önlem alınması gerektiğinden çeşitli nüfus politi-
kaları uygulamaktadır. Bu politikalar ülkelerin ik-
tisadi, siyasi, eğitim ve kültürel özelliklerine göre
farklılıklar göstermektedir (Doğan, 2011, s. 293).
Küresel boyutta nüfusun büyümesi, zengin ve yok-
sul ülkeler arasındaki farkı arttırmakta, sosyal ve eko-
nomik eşitsizliği kalıcı hâle getirmekte, etnik ve ırksal
ayrımcılığı arttırabilmekte, dünyada zaten yüksek
seviyelerde bulunan işsizlik ve açlığı daha da yüksek
seviyelere taşıyabilmektedir. Üstelik, çevresel tehdit
de hızla büyümektedir; insanlık fosil yakıtlar, ve-
rimli topraklar, belirli bitki ve hayvan türleri gibi
doğal kaynakları yerkürenin yeniden üretim kapa-
sitesinden yüzde 50 daha fazla oranda kullanmak-
tadır. Öte yandan, problem yalnızca genel nüfusun
hızlı büyümesinden kaynaklanmamaktadır. Asıl
sorun, bu büyümeden, farklı ülkelerin farklı oran-
larda pay almasında yatmaktadır: Gelişmekte olan
yoksul toplumlarda nüfus hızla büyürken, zengin
gelişmiş toplumlarda ya yerinde saymakta ya da ge-
rilemektedir. Dünya nüfusunun yıllık büyüme hızı
yüzde 1,2 civarındadır. Fakat bu oran, onlarca yıl-
15

dan beri devam edegelen bölgesel farklılıkları mas-
kelemektedir (Newman, 2013, s. 220). Özellikle
yoksul ülkelerde hızlı nüfus artışı gerçekleştiğinde,
bu ülkeler sahip oldukları imkanlar açısından mev-
cut nüfuslarını ancak besleyebildikleri için, nüfus
artışı yoksul ülkeler açısından ciddi olarak sorun
yaratmaktadır.
Son yıllarda küreselleşme dinamiklerinin yar-
dımıyla hem ülkelerin içindeki hem de sınır aşan
insan hareketliliği artmıştır. İç göçler, mega kentleş-
meyi özendirerek kentsel ve sosyal birçok soruna yol
açarken; daha iyi bir yaşam sürmek isteyen insan-
lar, çeşitli riskleri göze alarak uluslararası emek gö-
çüne katılmaktadır. Aynı zamanda savaş çatışma
veya politik baskılar, bazı bölgelerden sığınmacı,
mülteci ve yerinden olmuş, nüfus akışlarına neden
olarak, onların varış bölgelerinde görünürlüklerini
arttırmaktadır. Bununla birlikte, dünya çapında-
ki iletişimin ve hareketliliğin artışı, göçmenlere
sahip oldukları sosyal ağlara yenilerini ekleme fır-
satı tanımakta; göçle birlikte beliren çoklu sosyal,
kültürel, politik ve ekonomik ilişkiler sayesinde
göçmenler dinamik ulus-aşırı alanlar ortaya çıkar-
maktadır. Hatta gelişmiş dünyanın bazı kentlerinde
göçler, demografik yapıyı etkileyebilecek boyutlara
ulaşmaktadır. Birleşmiş Milletler’in (BM) verileri-
ne göre, 2000 yılında 150 milyon olan uluslararası
göçmen sayısı, 2013 yılında 232 milyona yüksel-
miştir (United Nations, 2013b) ve 2050 yılında
dünya çapında uluslararası göçmen stokunun
405 milyon kişiye ulaşacağı tahmin edilmektedir.
Düşmeye başlayan doğurganlık ve yaşam beklentisi
yüksekliğinin birlikte etkileri, 21. yüzyılda, emek-
lilik dönemindeki kişilerin, daha da önemlisi çok
yaşlı nüfus (85 yaş ve üzeri) oranını önemli ölçüde
yükseltmektedir. Artık gelişmiş toplumlarda yaş-
lanma kendini ciddi şekilde hissettirmekte; fakat
gelişmekte olan toplumlar için de uyarı işaretleri
vermektedir (Özgür, 2016, s. 5).
1930’lardan bu yana, Avrupa’nın dışa genişleme
ve yayılma eğilimleri sona ermiştir. Bu tarihe kadar,
Avrupa nüfusları Afrika, Asya ve Latin Amerika’da-
ki nüfuslardan daha hızlı bir şekilde artmıştır, an-
cak İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana bu eğilim
tersine dönmüştür. Daha az gelişmiş bölgeler artık
açık ara en hızlı büyüyen nüfusa sahip hâle gelmiş-
tir. Nüfus modelindeki bu değişim, göç yönünde
Güneyden Kuzeye doğru bir kaymaya yol açmıştır.
Artık daha az gelişmiş alanlardan (Güney) gelişmiş
alanlara (Kuzey) çok daha fazla göç vardır. Ayrıca,
16
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
daha az gelişmiş bölgelerden gelen göçmenler genel-
likle gelişmiş bölgelerin yerlilerine göre daha yüksek
doğurganlık düzeylerine sahip olduklarından, göç
ettikleri gelişmiş bölgedeki genel nüfus artışına za-
man içinde orantısız bir katkı sağlamaktadırlar. So-
nuçta, köken olarak modern dünyanın az gelişmiş
ülkelerinden gelen nüfusun oranı hemen hemen
her gelişmiş ülkede yükseliş eğilimindedir (Weeks,
2013, s. 43).
Dünya Nüfusu Yaşlanıyor
Nüfus yaşlanmasının ekonomik açıdan dikkate
değer etkiler yaratacak olması, iktisatçılar için ko-
lay anlaşılır bir konudur. İnsanlar, farklı yaşlarda,
birbirinden farklılaşan tüketim ve tasarruf kararları
alırlar, sadece belirli bir yaş aralığında aktif olarak
işgücüne katılırlar, sadece belirli bir yaş aralığında
geri döndürülemezlik arz eden eğitim yatırımları
yaparlar ve sadece belirli bir yaş aralığında çocuk
sahibi olabilirler. O hâlde, bir ekonomide nüfu-
sun yaş kompozisyonunun demografik geçiş süre-
ci boyunca sürekli olarak değişecek olması, mikro
düzeydeki çeşitli kararlardan makro düzeydeki çık-
tılara gidilirken, önemli dengesizlik, büyüme ve re-
fah etkilerinin doğmasını beraberinde getirecektir
(Attar, 2020).
Bütün dünyada insan toplumları yaşlanmakta-
dır. Fakat bu, eşit bir şekilde olmamaktadır. Bunun
bir örneği, ortalama yaşam beklentilerindeki ür-
kütücü ulusal farklılıklardır. Birkaç örnek verecek
olursak, 2012 yılında doğumda yaşam beklenti-
si Afganistan’da 49,52 yıl (erkekler için 48,45 ve
kadınlar için 50,05) olurken, Monaco’da 89,68 yıl
(85,74 erkekler ve 93, 77 kadınlar için) olarak kar-
şımıza çıkmaktadır. Böylesine eşitsiz yaşam şansları,
dünyadaki insanların çok farklı yaşlanma deneyim-
lerini keskin bir şekilde gözler önüne sermektedir.
Altmış yaşını geçmiş küresel nüfusun oranı
1950 yılında yalnızca yüzde 8 iken, 2009 yılına
kadar yüzde 11’e yükselmiştir. Ancak, bu oranın
2050 yılına kadar ikiye katlanıp yüzde 22’yi bu-
lacağı tahmin edilmektedir. Altmış beş ve üstü yaş
grubunun en hızlı büyümesi dünyanın sanayileş-
miş ülkelerinde gerçekleşecektir. Buralarda ailelerin
daha az çocuğu vardır ve insanlar yoksul ülkelere
göre daha uzun yaşamaktadır. Ancak yirmi birinci
yüzyılın ortalarından sonra gelişmekte olan ülkeler
de aynı duruma gelecek ve onlar da kendi “yaş pat-
laması” olgusunu yaşayacaklardır.
Nüfus ve Toplum
Dünya nüfusu gelişmekte olan ülkelerin nü-
fusları ekonomik dezavantaj, yoksulluk, yetersiz
beslenme ve hastalıklar nedeniyle daha kısa bir ya-
şam süresine sahip olmayı sürdürse de doğum ve
ölüm oranlarındaki azalmanın bir sonucu olarak
yaşlanmaktadır. Dünyanın ortalama yaşam bek-
lentisi 1950’de yaklaşık kırk sekizden yirmi birinci
yüzyılın ilk on yılında altmış sekize yükseldi. 1950
ile 2010 arasındaki dönemde ortalama yaşam bek-
lentisi gelişmekte olan ülkelerde 28 yıl artarken ge-
lişmiş ülkelerde yaşam beklentisi yalnız on bir yıl
artmıştır (Giddens ve Sutton, 2016, s. 365-366).
Küresel nüfusun yaşlanmasının toplumsal politi-
ka üzerinde çok büyük etkileri vardır. 150’den fazla
ülke yaşlı ve engelli insanlar veya öldüklerinde geri-
de bıraktıkları “bakmakla yükümlü oldukları kişi-
ler” için kamusal destek sunmaktadır. Yaşlı insanla-
rın sağlık bakım hizmetleri pahalıdır ve bu kişilerin
sayılarının hızla artması pek çok gelişmiş ülkenin
sağlık sistemlerini tehdit etmektedir. Sosyologlar
ve gereontologlar yaşlıların nüfusta daha hacimli
bir yer kaplamalarına ve buna göre değişen nüfus
yapısına nüfusun grileşmesi demektedir (Giddens ve
Sutton, 2016). Grileşme sanayi toplumlarındaki iki
uzun dönemli eğilimin sonucudur: Birincisi, ailele-
rin daha az çocuk sahibi olma eğilimleridir. İkincisi,
insanların daha uzun yaşama olgularıdır.
Grileşme ve küreselleşmenin birleşimi, dün-
yadaki yaşlı insanların yaşamlarını bu yüzyıl bo-
yunca biçimlendirecektir. Aileye dayalı ekonomi-
ler yerlerini, çiftliklerdeki işgücüne ve küresel iş
aleminin fabrikalarına bıraktıkça, geleneksel aile
bakım kalıpları zorlukla karşılaşacaktır. Yirminci
yüzyılın başındaki sanayi ülkeleri gibi, bütün top-
lumlar yaşlanan vatandaşları için yeni roller bulma
zorluğuyla karşı karşıyadır. Bu zorluklar arasında,
hükûmet programlarıyla finanse edilen ekonomik
desteğin yeni biçimlerinin belirlenmesi de yer ala-
caktır (Giddens, 2012, s. 238). Yaşlılara ilişkin zor-
luklar aynı zamanda yaşlı insanları yalıtmak yerine,
onların sahip olduğu deneyim ve yetenek birikim-
lerine dayanarak içermenin yollarının bulunmasını
da gerektirmektedir.
dikkat
Yaşçılık, insanların, yaşları temelinde ayrımcılı-
ğa uğramalarıdır.
Doğurganlığın Azalması, Demografik
Fırsat Penceresi ve Sonuçları
Sanayi devrimi Kuzey Yarımküre’de başladı-
ğı zaman Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’da nüfus
artışı yıllık % 3’ten yüksekti. Fakat yüzyıllardan
beri, düzenli olarak doğurganlık oranları azalmış ve
1970’te yüzde 1’in altına düşmüştür. Çünkü sana-
yileşme sonrasında toplumlar güçlü bir demografik
dönüşüm yaşadıkları için, örneğin ABD’de doğum
oranında her kadın için çocuk oranı yaklaşık 2,1
olarak yenilenmiştir ve nüfus bilimcilerin tabiriyle
sıfır nüfus artışı noktasına gelinmiştir. Dünyada
hemen hemen tümü zengin olan 80 ülkede nüfus
yenilenme oranının altında bir doğurganlık söz ko-
nusudur; nüfus büyüme oranı sıfır ya da sıfırın da al-
tındadır. Sanayileşme sonrası toplumlarda nüfusun
azalmasına sebep olan faktörler arasında, işgücünde
kadınların ve erkeklerin yüksek payları, çocuk yetiş-
tirme maliyetlerinin artması, geç yaşta evlilik ya da
bekarlık eğilimleri, gebeliği önleyici ilaç ve araçların
kullanımı vb. unsurlar yer almaktadır. O hâlde, yük-
sek gelirli ülkelerde nüfus artışı yoksul ülkelerdeki
gibi baskın bir problem değildir. Tersine, İtalya ve
Japonya gibi çoğu yüksek gelirli hükümetler nüfus
büyüklüğündeki azalmayı geri çevirmek zor olabile-
ceğinden ve artan sayıda yaşlılara çok az sayıda genç
destek verebileceği için geleceğin problemi olarak
gördükleri düşük nüfus oranları hakkında endişeli-
dirler (Macionis, 2012, s. 574).
Sıfır nüfus artışı, sabit seviyedeki nüfusu
sürdüren çoğalma oranıdır. Nüfusun yeni-
lenme oranı 2,1 olarak hesaplanmıştır. Bu
oranın altındaki seviyeler nüfusun azaldı-
ğına işaret etmektedir.
Ülkelerin kalkınması sürecinde, nüfusun ba-
ğımlılık oranının çok düşük düzeyde kaldığı geçici
döneme demografik fırsat penceresi adı verilmek-
tedir. Birleşmiş Milletler (2004) demografik fırsat
penceresini; 15 yaş altı nüfusun toplam nüfusun
%30’undan az olduğu, 65 yaş üstü nüfusun ise
toplam nüfusun %15’inden az olduğu dönem
olarak tanımlamaktadır. Doğurganlık hızı düştüğü
için, çalışma çağına henüz erişmeyen bağımlı nüfus
ile; yaşlanma henüz düşük düzeylerde olduğu için
çalışma çağından çıkmış bağımlı nüfusun oranının
17

çalışma çağındaki nüfustan küçük olduğu bu dönem,
ülkelerin kalkınması açısından bir fırsat olarak gö-
rülmektedir. Yaşlı nüfus bağımlılık oranı bir nok-
tadan sonra artmaya başlayacağından demografik
fırsat penceresi ekonomiler için geçici bir fırsat
olma özelliği taşımaktadır. Yaklaşık 30-40 yıl kadar
açık kalan bu pencere Avrupa ülkelerinin çoğu için
kapanmış durumdadır. Sahra altı Afrika ülkelerinin
pek çoğu için ise 2045’ten önce açılması beklen-
memektedir. Ancak, demografik fırsat penceresinin
zorunlu olarak bir ekonomik büyüme ve ilerlemeye
yol açmadığı da not edilmelidir. Bu dönemi, adın-
dan da anlaşılabileceği gibi ülkelerin kalkınmaları
sürecinde nüfus yapısının büyüme için elverişli ol-
duğu geçici bir dönem olarak görmek gerekmekte-
dir. Keza demografik fırsat penceresinden hem çok
iyi yararlanmış olan hem de bu fırsatı kaçırmış olan
ülke örnekleri bulunmaktadır. 20. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren büyük ekonomik atılımlar yapan
Japonya, Güney Kore, Tayvan, Singapur gibi “Asya
Kaplanları” bu fırsatı iyi kullanan örnekler olarak
gösterilirken (Bloom & Williamson, 1998; Kharas
& Kohli, 2011; Mason, 2001), gerekli yatırımları
yapamayan Arjantin, Brezilya, Şili, Kolombiya gibi
Latin Amerika ülkeleri de başarısız örnekler arasın-
da sayılmaktadır. Demografik fırsat penceresinin
sunduğu fırsatları gerçekleştirebilmek için özellikle
eğitim, sağlık, istihdam, aile planlaması gibi konu-
larda gerekli altyapı yatırımlarının yapılmasının bir
zorunluluk olduğu sıklıkla vurgulanmaktadır (Ak-
taran, Özdemir, 2019, s. 19).
Nüfustaki artış hızlı bir şekilde düşerken,
çalışma çağındaki nüfus ve işgücünün art-
masının yarattığı nüfus yapısının olduğu
koşullara demografik fırsat penceresi
denilmektedir.
18
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
Yaşlanmakta olan her toplum, yaşlanma sü-
reci boyunca sadece bir kez ortaya çıkan bir de-
mografik fırsat penceresine sahip olmaktadır.
Bunun üç nedeni vardır (Bloom vd, 2002). İlk
olarak, her toplum bağımlılık oranının çok dü-
şük olarak seyrettiği, yani çalışmadıkları kabul
edilen 0-14 yaş arasındaki ve 65 ve üzeri yaşta-
ki nüfusun, çalışan 15-64 yaş arasındaki nüfusa
oranının düşük olduğu bir işgücü bolluğu dö-
nemi yaşamaktadır. Bu dönem, aynı zamanda,
çalışan bu kesim daha fazla tasarruf eğiliminde
olacağı için sermaye birikiminin de hızlanacağı
bir dönemdir. Son olarak, Bloom vd. (2002) bu
fırsatın üçüncü ayağı olarak beşerî sermaye biri-
kiminin altını çizmektedir; yukarıda tartışıldığı
üzere, yükselen yaşam beklentisi ve azalan do-
ğurganlık düzeyleri, artan eğitim ve sağlık yatı-
rımları ile birlikte gözlemlenmektedir. Demog-
rafik fırsat penceresinin antitezi, bu pencerenin
kapanacak olmasıdır; bağımlılık oranının yaşlı
nüfusun artışı ile yeniden yükselmesi ve yüksek
bir düzeyde sabitlenmesi beklenir. İşte bu neden-
le, hem demografik fırsat penceresinden nasıl ya-
rarlanılacağı önemli bir politika sorunsalı hâline
gelmektedir, hem de fırsat penceresi kapanırken
artan bağımlılık oranı ile nasıl mücadele edilme-
si gerektiği yanıtlanmalıdır (Attar, 2020).
dikkat
Nüfus açısından demografik fırsat penceresinin
açık olduğu zamanlarda doğru politikaları uy-
gulayamayan toplumlarda işsizlik, verimsizlik,
istikrarsızlık ve suç olgusunun yükselişi gibi
riskler baş gösterebilmektedir.
Nüfus ve Toplum

Öğrenme Çıktısı
4 Dünyada nüfus problemlerinin odaklandığı sorun alanlarını açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Demografik yapının önemli

bir bileşeni yaş faktörünün Demografik yapının önem-
Nüfus yapısını doğrudan
etkilerini ve yaşlılığın sos- li bir bileşeni olan doğur-
etkileyen faktörlerden biri
yolojik analizi için şu link- ganlık eğilimlerine ilişkin
olan göçe ilişkin uluslararası
teki videoyu izleyebilirsiniz: teorileri arkadaşlarınızla
göç kuramlarını araştırınız.
https://www.youtube.com/ tartışınız.
watch?v=pTCz-EU8MJI

OSMANLI’DA NÜFUS
KAYITLARININ GELİŞİMİ
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine kadar
düzenli bir nüfus siyaseti yerine, daha çok vergi ve
askerî ihtiyaçlarını karşılamak için nüfus ve arazi
istatistikleri tutulduğu bilinmektedir. Nüfus işleri-
ni düzenlemekle görevli teşkilat, Osmanlı devletinin
Tanzimat’la başlayan modernleşme döneminde oluş-
turulmaya başlanmıştır. İstatistikî anlamda ilk atı-
lım, 1831 yılında yapılan nüfus sayım sonuçlarının
toplanması için bir Ceride Nezaretinin kurulmasıdır.
Modern anlamda istatistik çalışmalarını yürütmek
üzere ilk istatistik dairesi 1874 yılında kurulmuş,
fakat bu kurum 1877 yılında kapatılmıştır. 1881
yılında bütün memleketi kapsayan ortak esaslara
bağlı nüfus kayıt sistemi Nüfus Sicili Nizamna-
mesi yürürlüğü girmiş, nüfus işlerini yürütmek
üzere 1884 yılında “Sicilli Nüfus Ahali İdare-i
Umumiyesi” kurulmuştur. 1889 yılında yetkileri
genişletilerek, genel müdürlüğe dönüştürülmüştür.
1892–1913 yılları arasında müdürlüğe bağlı olarak
vilayet ve kazalarda mahalli bürolar meydana geti-
rilmiş, bunlara nüfus işlerini idare, nüfus istatistik-
lerini tertip ve nüfus yazımlarını yapma görevleri
verilmiştir. 1891 yılında İstanbul’da, Merkezî İsta-
tistik Encümeni kurulmuş ve çalışmaları hukuki
bir nitelik kazanmıştır. 1913 yılında çıkarılan bir
nizamname ile yeni bir düzenlemeye gidilerek, nü-
fus işlerini yürütmek üzere Nüfus Müdüriyeti oluş-
turulmuştur. Kurulduktan bir yıl sonra ise kurum
genel müdürlük hâline getirilmiştir. 1914 tarihli
Sicili Nüfus Kanunu’yla nüfusu kayıt altına almak
ve genel bir yazım yapmaya doğru ileri bir adım
atılmıştır. Fakat ülkenin savaş durumunda olması,
nüfusu kayıt altına almakta en büyük engeli teşkil
etmiştir (Çakmak, 2009, s.90).
Nüfus Kurumlarının Doğuşu ve Kayıt
Dinamiklerinin Gelişimi
Osmanlı İmparatorluğunun ilk nüfus sayımı
çalışmaları, Mustafa Paşa’ya (Netayicül Vukuat
Yazıcısı) göre II. Selim zamanında (1566-1574),
Lütfi Barkan’a göre ise III. Murat zamanında
(1574-1595) yapılmıştır. Hammer ve Michoff
17. yüzyılın başında bir nüfus sayımı yapıldığını
belirtmektedirler. Kanuni Sultan Süleyman zama-
nında 1520-1530 yılları arasında (Mısır, Irak ve
Tuna ötesi Avrupa hariç) nüfusun 11.357.365 kişi
olduğu belirtilmektedir (Hoşgör ve Tansel, 2010,
s. 27). 1831 sayımından elde edilen sonuçlardan,
Osmanlı İmparatorluğu’nun bugünkü Türkiye’ye
karşılık gelen sınırları içinde o tarihte 7-7,5 milyon
kişi yaşadığı tahmin edilmektedir. 1831 yılından
sonra, 1844 yılında ordunun yeniden düzenlenme-
si ve askere alma şeklinin değiştirilmesi amacıyla
yeni bir sayım yapılmış, ancak halkın, bu sayımı
devletin yeniden vergi yüklemek için yaptığını dü-
şünmesi nedeniyle, çok fazla eksik sayım bildirimi
üzerine sonuçlar yayınlanmamıştır. 1844 yılında
Padişah Abdülmecit tarafından yaptırılan ve hem
kadın hem de erkek nüfusun sayıldığı bu sayıma
göre imparatorluk sınırları içerisinde 36,5, bugün-
kü Türkiye’nin Anadolu kesiminde ise 10-10,5
milyon kişinin yaşadığı tahmin edilmektedir. 1854

19

yılında yürürlüğe giren temettü vergisinin işlerliği
için yapılan, emlak sayımı ile beraber yürütülen
1854 nüfus sayımı başarısızlıkla sonuçlanmıştır.
1874 yılında yeni bir nüfus sayımı yapılmış ve bu
sayımda imparatorluk nüfusu 28,9, Anadolu nü-
fusu ise 12 milyon kişi bulunmuştur. Cumhuriyet
dönemi öncesinde yapılmaya çalışılan en son nüfus
sayımı 1878’de yapılmıştır. Osmanlı-Rus harbin-
den hemen sonra yapıldığı ve sadece İstanbul’da
altı ay sürdüğü bilinmektedir. 1878 nüfus sayımı
için ilk defa nüfus müdürlüğü kurulmuş, nüfus
tezkereleri ile doğum, ölüm, yer değiştirme gibi
nüfus hareketleri kayıt ve takip edilmeye başlan-
mıştır (nüfus sicil nizamnamesi). 1831-1878 yıl-
ları arasında toprak kayıpları nedeniyle, Osmanlı
nüfusunda azalmalar olmuş, buna karşılık, bugünkü
Türkiye sınırlarına karşılık gelen topraklarda yaşayan
nüfusta artış kaydedilmiştir. Bunun en büyük nedeni
nüfusun doğal artışının yanı sıra, Rus işgali nedeniyle
Kırım, Balkanlar ve Kafkasya’dan Anadolu’ya Müs-
lüman nüfusun göç hareketidir (Cillov, 1974; akta-
ran Hoşgör ve Tansel, 2010, s.28).
dikkat
1875 nüfus sayımı, Kurtuluş Savaşı öncesinde
Türkiye nüfusu hakkında tahmin yapabilmek
için çok önemli bir kaynak belge niteliğindedir.
Çimen, (2012, s.183, 206) çalışmasında, Os-
manlıdaki nüfus kayıt sistemini “klasik tahrir ka-
yıtları dönemi”; “özel amaçlı nüfus kayıt dönemi”
ve “genel amaçlı nüfus kayıt dönemi” olarak üç
farklı döneme ayırmıştır. Kayıt sistemindeki de-
ğişim, nüfus teşkilatının gelişimiyle de paralellik
göstermiştir. Başlangıçta nüfus hizmetlerini yürüten
Ceride-i Nüfus Nezareti, 1884’te Nüfusu Umumiye
Müdüriyetine dönüştürülmüştür. Bu birim 1889 ta-
rihinde Sicili Nüfusu Ahali İdareyi Umumiyyesi
olmuş, 1914 yılında Nüfus Müdüriyeti Umumiy-
yesi adıyla yeniden revize edilmiştir. 1905 yılında
yapılan Genel Nüfus Yazımıyla oluşturulan kayıtlar
ve 1914 yeniden düzenlenen Sicil-i Nüfus Kanu-
nu Cumhuriyet dönemindeki nüfus hizmetlerinin
temelini oluşturmuştur. 1831 öncesi klasik tahrir
amacıyla tutulan kayıtlar 1831-1881 arasında özel
amaçlı nüfus kayıt sistemine, 1881’den sonra da,
-kimilerine göre 1870’li yıllardan itibaren- kadınla-
20
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
rın da nüfusa kaydedilmesi ve getirilen kayıt düzeni
ve ilkeleriyle- günümüzdeki modern nüfus hizmet-
lerinin neredeyse aynısı olacak şekilde genel amaç-
lı nüfus kayıt sistemine ulaşılmıştır. 1835 yılında
Dâhiliye Nezareti bünyesinde nüfus hizmetlerini
yürütmek için kurulan Ceride-i Nüfus Nezareti
kısa bir süre sonra kaldırılıp görevleri Varidat Mu-
hasebesine devredilmiş, Defter Nazırlıklarından
oluşan taşra teşkilatı önce Tahrir-i Emlâk idarele-
rine, kısa bir süre sonra da Ahz-ı Asker İdarelerine
(Askeri İşler Dairesi) bağlanmıştır. Şura-yı Devletin
(Danıştay) 1869 kurulmasıyla birlikte ele alınan
nüfus hizmetleri 1881/82 yılında kurulan Nüfus-u
Umumiye Müdüriyeti, 1889 tarihinde Sicili Nüfu-
su Ahali İdareyi Umumiyyesi olarak yeniden örgüt-
lenmiştir. 1905 yılında yapılan Genel Nüfus yazımı
ve 1914 yılında çıkarılan Sicil-i Nüfus Kanunuyla
Osmanlı dönemindeki nüfus hizmetleri kesintiye
uğramadan Cumhuriyet’e intikal etmiş, bugünkü
nüfus kayıt sisteminin temelini oluşturmuştur.
dikkat
Osmanlı toplumunda her ne kadar çeşitli ve-
silelerle sistematik olmayan bazı kayıtlar (vergi
mükellefleri, tapu, arazi, mali kayıtlar-cizye vb)
tutuluyor olsa da özellikle 19. yüzyıldan önceki
nüfusa, nüfusun yapısına ve dinamizmine ilişkin
olarak bilgilerin güvenilirliği oldukça sorunlu
görünmektedir.
Osmanlı Devletinin, arazi ve nüfus yazımı/sa-
yımı ve bunlarla ilgili kayıtların tutulmasına özel
bir önem verdiği anlaşılmaktadır. Devletin kuru-
luşundan itibaren fethedilen topraklarda ve belirli
periyotlarla ülkenin önemli bölümünde asker alma
ve vergi toplama gayesi ile yapılan tahrirler nüfus
hizmetlerinin ilk nüvelerini oluşturmuştur (Çi-
men, 2012, s. 205). Osmanlı Devleti için üç alanda
nüfus bilgisi hayati önem taşıyordu: Vergi, askerlik
ve ayrılıkçı grupların (genellikle gayri Müslimle-
rin) bulundukları yerde çoğunluğu oluşturmadık-
larına dair sayısal bilgi. Bu üçü de temelde devlet
yönetimi ve güvenlik sorunu ile açıklanır. Osmanlı
hükûmetleri son sayımdaki nüfus bilgilerini tapu
sicillerine de işlediler. Bu uğraşlarının ulus-devlet
inşası sırasında müttefik devletlerle yapılan toprak
pazarlıklında epeyce işe yaradığı anlaşıldı. 183l’de
Nüfus ve Toplum
ve 1844’te Osmanlı’da sadece erkekleri kapsayan
iki sayım yapılmıştı. Birincisinde vergi toplamayı
düzenleme, ikincisinde ise askere alabileceği nüfus
potansiyelini ölçme amacı ağırlık kazandı. Bu iki
sayım da tüm nüfusu kapsamadıkları hâlde amaca
hizmet etmeleri açısından tarihçiler tarafından so-
runlu sayılmıyor. Daha sonra, kısmi ya da merkezî
üç sayım daha yapıldı, Nüfus İşleri Dairesi kayıt
sistemini geliştirdi. İlk olarak Ticaret ve İnşaat
Nezareti’ne bağlı olarak kurulan İstatistik Umum
Müdürlüğü, İmparatorluk nüfusunu gösteren tah-
minler yayınladı, merkez ve taşra teşkilatını kurdu.
Tabii eksiklikler vardı. Örneğin, kadın nüfus hâlâ
eksik sayılıyor, göçerlere kimi zaman ulaşılamıyor-
du. Arnavutluk, Yemen, Arabistan gibi yerlerde
dinî nedenlerle sayımlar reddedilmişti. Ama esas
sorun, yüzyılın sonlarına doğru ve bağımsızlığa
kadar geçen sürede o kadar büyük nüfus hareketle-
ri, ölümler ve toprak kayıpları yaşandı ki Osmanlı
kayıt sistemi cumhuriyet döneminde fazla işe yara-
madı (Özbay, 2015, s. 290-291).
Tahrir, vergi kayıt defteri anlamına gel-
mektedir.
Nüfus Politikaları ve Sonuçları
Osmanlı nüfus istatistikleri, önemli idari ve
askerî ihtiyaçları karşılamak üzere geliştirilmişti.
Sayımlar, arazi tetkikleri ve kalıcı bir nüfus kayıt
sistemi 19.yüzyıl idaresi açısından son derece önem
kazanmıştı. Merkezileşme, hükümeti yeni idari so-
rumluluklar üstlenmek zorunda bırakmış ve bun-
ların başarılı işleyişi için imparatorluğun beşerî ve
mali kaynaklarına ilişkin bilgi edinilmesi zorunlu
olmuştu. Modern bir orduya asker alınması, or-
dunun etkin ve yedek birimler olarak örgütlenmesi
zorunluluğu, erkek nüfusun yaşı ve sayısı hakkında
doğru bilgi edinmeyi gerektiriyordu. Müslümanların
askere alınmasıyla ilgili olarak II. Mahmut tarafın-
dan 1838 yılında yürürlüğe sokulan sistem, 1855
yılında bu sistemin bütün topluluklar için uygu-
lanmaya başlaması (gerçekte Hristiyanlara hiçbir
zaman uygulanmadı), özellikle de askerlik hizme-
tiyle yükümlü erkeklerin sınıflandırılması ancak
sağlıklı bir kayıt sistemi sayesinde yürütülebilirdi.
Bu nedenle, Osmanlı askerî kurumu, nüfus kayıt-
larıyla yakından ilgilenen, nüfus sayımı yapılması
ve nüfusun düzenli olarak kaydedildiği bir sistemin
uygulanması için sultana ve hükümete baskı yapan
ilk kurum oldu. Ordu mensupları, gerçekten de
Osmanlı sayımlarında etkin rol aldılar. Müslüman-
ların kayıtlarını kendileri tuttular ve 19. ve 20. yüz-
yıl boyunca sivil nüfus memurlarıyla sıkı işbirliği
yaptılar. O dönemde Osmanlılar, bu baskın idari
ihtiyacı karşılamak üzere hem devlet hem de eyalet
için nüfus sayımlarını ve yıllıkları (salname) geliş-
tirdiler. Bunlar, nüfusun genel dinî kompozisyonu
ve aynı zamanda Hristiyanlar arasındaki etnik bö-
lünmeler hakkındaki temel ve güvenilir bilgi kay-
nakları oldular. Sayım yöntemleri ve istatistiklerin
niteliği sürekli evrim geçirerek, 1881/82-1893 yıl-
ları arasındaki sayımlarda oldukça gelişmiş bir dü-
zeye ulaştı (Karpat, 2003, s. 44).
dikkat
Osmanlı Devletinin kuruluşundan itibaren asker
toplamak ve vergi almak maksadıyla belirli aralık-
larda tahrir yapılmış ve çeşitli kayıtlar tutulmuştur.
19. yüzyılda ve 20. yüzyıl başlarında çeşitli dö-
nemlerde yapılan sayımlar, Osmanlı nüfusu ko-
nusundaki belli başlı bilgi kaynaklarıdır. Bunların
bir kısmı özet hâlinde kamuya aktarılmış olmak-
la birlikte bütün olarak henüz yayımlanmamış-
tır. Örneğin önemli bir sayım olan 1844 sayımı,
Ubicini ve Bore tarafından yayımlanan rakamlar
dolayısıyla bilinmektedir. Osmanlı nüfusu konu-
sundaki ikinci önemli bilgi kaynağı ise yıllıklardır.
Bütün iktidar alanını kapsayan imparatorluk sal-
nameleri 1847 yılında yayımlanmaya başladı ve
imparatorluğun tümü için ilk kez 1877-78 yılında
basılan bir ciltte göründü. İl vilayet yıllığı (Bosna
için) 1866 yılında yayımlandı. 1868 yılına gelin-
diğinde vilayetlerin nüfusunu veren çeşitli salna-
meler bulunuyordu. Birçok Avrupalı etnografın ve
istatistikçinin yaygın olarak kullandığı bu rakam-
lar gerçek sayımlardan, vergi kayıtları gibi vilayet
yöneticilerinin elindeki mevcut diğer bilgilerden
sağlanmış önceki rakamlara dayanıyordu. Pek çok
Avrupalı bilim insanı ve diplomatınkiler kadar Os-
manlı coğrafyası ve ansiklopedicisinin nüfus tah-
minleri de yayınlanmış olan bu resmî kayıtlara ya
da nüfus işlerinden sorumlu görevlilerin sağladığı
bilgilere dayanıyordu. 19. yüzyılda Osmanlı idare-
si tarafından derlenen istatistik tabloları, kentleş-
21

me düzeyinin ölçülmesinde kusursuz bir kaynak-
tır. Sayım sonuçları vilayet/eyalet, liva/sancak ve
kaza olarak, yani dönemin başlıca yönetim birim-
lerine göre verilmektedir. Bazı sayımlar özellikle
belirli bir kentin nüfusuyla ilgilidir; 1831 sayımı
Konya, Edirne, Manastır (Bitolia) ve diğer küçük
kent örneklerinde olduğu gibi, kent nüfusunu da
içermektedir. Kenti çevreleyen komşu bölgelerin
(nahiyeler) ayrı olarak belirtilmesi, kentsel ve kır-
sal nüfusun karşılaştırılmasına olanak sağlamakta-
dır. 1831 yılında modern anlamda yapılan ilk nüfus
sayımının Osmanlı idari bölünmesinin, kendi için-
de liva ve sancaklara ayrılan 29 eyaleti kapsadığını
söylemek yeterli olacaktır; bu alt bölümlerden biri,
eyalet yönetiminin merkezi olarak seçilmişti ve
paşa sancağı olarak biliniyordu. Liva veya sancak-
lar, esasında bir kadının idaresi altındaki hukuki
bölgeler olan kazalara bölünmüştü. Kazalar ise bel-
li sayıdan oluşan kırsal bölgeler olarak nahiyelere
bölünmüşlerdi (Karpat, 2003, s. 45).
dikkat
Osmanlıda modern anlamdaki ilk nüfus sayı-
mı 1831 yılında yapılmıştır. Bu tarihten sonra
nüfus hizmetleri Dâhiliye Nezareti bünyesinde
Ceride-i Nüfus Nezareti (Sicili Nüfus Nezareti)
ve bu işleri Sancaklarda yürütecek Defter Nazır-
lıklarının kurulmasıyla başlamıştır.
Osmanlı nüfusuyla ilgili istatistikler bazı ha-
talar içerdiği için, doğrudan kabul edilemez.
Osmanlı istatistiklerinin değerlendirirken; 1. İç
tutarlılık göstermesi, 2. Yeni devletlerin yönetim-
leri tarafından sağlanan modern listelere uygunluk
göstermesi, 3. Demografi kurallarına uygunluk
göstermesi gerekir. Başlangıçta Osmanlı sayımları-
nın ardındaki temel mantık, imparatorluktaki top-
lam nüfusun ya da toplumsal-etnik bileşime ilişkin
ayrıntıların doğru olarak kaydını yapmak gibi bir
istekten ibaret değildi. Geleneksel Osmanlı tahriri,
vergi gibi bir amaç doğrultusunda gerçekleştirilen
bir araştırmaydı ve sonuçları tapu defterlerine işle-
niyordu. 15. ve 16. yüzyıllardaki tahrirler, yetişkin
erkeklerin-özellikle vergi ödeyen kişi olarak hane
reisiyle birlikte bekarları ve diğerlerini de içeriyor-
du-kaydedilmesini kapsıyordu. Sonuç olarak, tapu
defterleri, demografik bilgi açısından oldukça iyi
22
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
birer kaynak olarak değerlendirilebilir. 19. yüzyılın
getirdiği yeni düşünceler, yeni bir araştırma tarzı-
nı gerekli kıldı. Yine de modern anlamda ilk kez,
1831 yılında yapılmaya başlanmış sayım, Osman-
lı idaresi açısından başlı başına bir amaç değildi.
Osmanlı yönetiminin asıl amacı, Müslüman olma-
yanlara şahsi vergi uygulaması getirmek ve yetişkin
Müslüman erkekleri orduya almak üzere nicel bir
temel oluşturmaktı. Önceleri, topluluk liderlerinin
verdiği yarım yamalak bilgiler esas alınırken, artık
erkek nüfus doğrudan sayılıyordu. Yine de hükü-
met o dönemde kadınlar, yetimler, ergenlik çağına
gelmemiş Hristiyanlar, akli ya da fiziksel engelliler,
yüksek düzey devlet görevlileri gibi kişisel vergi ver-
mekle ya da askerlik hizmetiyle yükümlü olmayan
bireylerle ilgilenmiyor ve onları kayıtlarına geçirme-
yi de düşünmüyordu. Osmanlı’daki sayım anlayışı,
19. yüzyılın ortasında, yani 1856 yılında Paris
Antlaşması’nın imzalanmasından sonra başka bir
değişim daha geçirdi. Babı-ali, işlevsel yönetim ve
topluma hizmet gibi Avrupa kökenli kavramları
benimsemeye başlamıştı. Sonuç olarak, beşerî ve
doğal kaynaklarını yeniden değerlendirme gereği-
ni duydu. Ayrıca, Hıristiyan topluluklar arasında
yükselen ulusal bilinç, kendini ulusal kiliselerin ve
okulların kurulması gibi çeşitli talepler biçiminde
olduğu kadar, çoğu zaman diğer toplulukları göz
ardı eden istatistiklerle desteklenen bağımsızlık ve
toprak talepleri biçiminde de gösterdi; dolayısıyla,
belli başlı her Hıristiyan etnik topluluğun tam nü-
fusunu bilme gereği doğdu. Bu hümanist-işlevsel-
ci-ulusalcı düşünceler, 1881-82-1893 yılları ara-
sında yürürlüğe konan sayım ve kayıt sisteminde
kendini belli ediyordu. Bu sayımda, Hıristiyan nü-
fus için birkaç etnik-dinî sınıflandırmadan yararla-
nıldı ama bütün Müslümanlar, aralarındaki etnik
ve dilsel farklılıklara karşın türdeş bir topluluk ola-
rak sayılmaya devam edildi (Karpat, 2003, s. 47).
dikkat
1831 yılında yapılan ilk genel nüfus sayımın-
dan sonra 1844, 1852, 1856, 1866, 1881/82 ve
1905 gibi değişik tarihlerde bölgesel veya genel
nüfus sayımları yapılarak, kayıtların güncel tu-
tulmasına çalışılmıştır. Ortaya çıkan ihtiyaçlara
göre şekillenen nüfus kayıt sistemi çeşitli aşama-
lardan geçmiştir (Çimen, 2012).
Nüfus ve Toplum

Bununla birlikte, 19. yüzyılın ikinci yarısında yayımlanan bazı Osmanlı nüfus listeleri, belirli bir bölge-
deki ya da bütün ülkedeki hane sayısından söz etmektedir. Terim bu şekilde kullanıldığında, vergi yüküm-
lüsü bir haneden çok, sosyolojik olarak tanımlanan çekirdek aileyi ya da büyük aileyi ifade ediyordu. Os-
manlı “ailesi”nin tam olarak büyüklüğü henüz doğru olarak belirlenmemiştir. Hane teriminin tam olarak
karşılığını açıkça belirtmeden ve diğer değişkenleri hesaba katmadan Osmanlı nüfusunun büyüklüğüne
dair sınıflandırıcı sonuçlara ulaşmak hatalı olacaktır (Karpat, 2003, s. 48).
Osmanlı’da nüfus, genellikle her dönem boyunca hep olduğundan daha düşük kaydedilmiştir. İdarenin,
bütün vatandaşlarını birey olarak kaydetme amacını benimsemesinden sonra bile, yalıtılmışlık, iletişim sağ-
lamadaki güçlükler ve bazı kişilerin sayıma karşı direnmesi gibi etkenler önemli sayıda insanın kayıt dışında
kalması sonucunu getirmiştir (Karpat, 2003).
19. yüzyıl diğer pek çok alanda olduğu gibi, imparatorluğun demografik yapısı hakkında da daha fazla ma-
lumat sahibi olduğumuz bir dönemdir. Osmanlı imparatorluğunun en önemli ve en ayrıntılı nüfus tahrirleri
19. yüzyıl sonları (1885) ve 20. yüzyıl başlarında (1907) gerçekleştirilen tahrirlerdir. Bu tahrirlerde nüfus,
yaşa, cinsiyete, medeni duruma, etnik ve dinsel duruma, mesleğe, doğum yerine göre ayrılmıştır. Erken
dönemlerin aksine, 19. yüzyılın geç dönemlerinde Osmanlı nüfusu ile ilgili rakamlar, etnik ve mesleki
dağılımları da kapsayacak biçimde ayrıntılı olarak ortaya konabilmiştir. Bu yüzyılın geç dönemlerinde Os-
manlı nüfusu ile ilgili rakamlar etnik ve mesleki dağılımları da kapsayacak biçimde ayrıntılı olarak ortaya
konabilmiştir. Bu yüzyılın geç dönemlerinde ve 20. yüzyılın başında, imparatorluğun Balkanlardaki top-
raklarının kaybedilmesine paralel olarak, Hristiyan nüfusunun toplam nüfus içerisindeki payının azalması
olmuştur (Elibol, 2007, s. 154, 157).
Osmanlı nüfusunun toplumsal-kültürel ve etnik bileşimi dış ve iç göçlerle birlikte derinden değiş-
miştir. Büyük nüfus hareketleri, sayım istatistiklerine çok az yansımıştır ve Ortadoğu’daki toplumsal
ve siyasal değişimlerin anlaşılması açısından son derece önemli olmalarına karşın doğru düzgün ele
alınmamışlardır.
Osmanlı idaresi, 19. yüzyıl boyunca çeşitli Türkmen, Kürt, Arap ve ekilebilir toprağın elverişli olduğu
Anadolu, Suriye ve Irak’taki diğer göçmen aşiretlerini yerleşik hayata geçirmek için uzun süre çaba göster-
mişti. Bu aşiretler ağırlıklı olarak Müslümandı. Dolayısıyla, sayım memurlarının bu kesimlere ulaşmasına
bağlı olarak toplam Müslüman nüfusu artmıştır. Ayrıca, 1854-1908 yılları arasında Rusya’dan (Kafkasya,
Kırım ve Orta Asya) ve Balkanlar’dan yaklaşık beş milyon Müslüman Osmanlı topraklarına göç etti; aynı za-
manda yaklaşık 500.000-800.000 arasında Rum, Ermeni ve Arap da öncelikle Rusya ve Amerika’ya olmak
üzere diğer ülkelere göç ettiler (Karpat, 2003, s. 49). Yerleşik hayata geçen göçebelerin ve göçmenlerin sayı-
sı Osmanlı istatistiklerine hemen ve doğru olarak yansımadı, çünkü bu insanlar genellikle, gönderildikleri
yerlere tam anlamıyla yerleştikten, vergi ödeyebilecek bir ekonomik düzeye geldikten ve askeî hizmet için
insan sağlayabildikten sonra kaydediliyorlardı. Karpat’a (2003) göre, Osmanlı demografisi üzerine çalışan
her akademisyen, kayıtlara geçmeyen ancak çok önemli olan göç etkeninin farkında olmalıdır. Çünkü
göçün özellikle Müslüman bileşeni olmak üzere Osmanlı nüfusunun, niteliksel ve niceliksel bileşimi üstünde
etkisi büyük olmuştur.

23
 Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi

Öğrenme Çıktısı
5 Osmanlı imparatorluğunda nüfus kayıt sistemlerinin gelişim tarihini özetleyebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Osmanlı’da nüfus kayıtları-

Nüfus Coğrafyası kavramı-
nı araştırınız.
nın gelişimi ve nüfus politi-
Türkiye’nin 2008 yılından
kalarının analizi için Kemal
sonra yeni bir pro-natalist
Karpat’ın Osmanlı Nüfusu
politikalara dönüş yapma
(1830-1914): Demografik
ihtiyacının olup olmadığını
ve Sosyal Özellikleri. (2003,
arkadaşlarınızla tartışınız.
İstanbul: Tarih Vakfı Yurt)
adlı kitabı okuyabilirsiniz.

TÜRKİYE’DE NÜFUSUN GELİŞİM kurulması aşamasında Yunanistan’la yapılan zo-

DİNAMİKLERİ
Bir toplumun nüfus yapısı o toplumun eko-
nomik ve sosyal kalkınması için çok önemli bir
kaynaktır. Nüfusun ortalama artış hızı, nüfusun
yaş gruplarına göre dağılımı, eğitim durumu, me-
deni durum, kır ve kent nüfusu, istihdam edilen
nüfusun ekonomik faaliyet kollarına göre dağılımı
ve göç dinamikleri nüfusun yapısını belirleyen te-
mel parametrelerdir. Nüfus yapısı aynı zamanda
toplumsal değişme dinamiklerinin ne yöne doğru
gideceğinin de işareti olabilmektedir. Ayrıca, eko-
nomik, kültürel ve sosyal politikalar nüfusun yapı-
sında önemli değişimlere yol açabilmektedir. Nü-
fus ve toplum arasındaki dinamik ilişki karşılıklı
bir diyalektik ilişki içerisinde gelişmektedir.
Demografik Koşullar ve Nüfus
Politikaları
Türkiye’de uygulanan nüfus politikalarının ge-
lişimi Şekil 1.1’de görülebilir. Türkiye 1920’li ve
1930’lu yıllarda nüfus dinamikleri (doğum, ölüm
ve göç) için etkin nüfus politikası oluşturmuş ve
gerekli önlemleri almıştır. Bu politika ve önlemlerin
tarihi, sosyal ve ekonomik nedenleri vardır. İmpara-
torluğun çöküş ve ulus devlete geçiş döneminde
yapılan savaşlar nedeniyle erkek ölümlülüğü artmış;
savaş koşullarının yarattığı ekonomik sıkıntılardan
ötürü tüm nüfusun beslenmesi ve sağlığı etkilendiği
için ölümlülük düzeyi yükselmiştir. Ulus devletin
runlu nüfus değişimi sonucu ülkemiz üretici niteliği
olan büyük bir nüfus kaybetmiştir. Zorunlu göçün
gerçekleştiği dönemde savaş yıllarının sıkıntısını
yaşayan ülkemiz, zorunlu göçle ülkemize gelen göç-
men nüfusun yerleştirilmesi, hayatta kalmalarının
sağlanması ve üretici aile hâline gelmesi için de bir
dizi yokluklara karşın bu çabaya önemli kaynak
ayırmak zorunda kalmıştır. 1926 yılında kurulan
Merkezi İstatistik Müdüriyet-i Umumiyesi (bu-
günkü adıyla Türkiye İstatistik Kurumu) nüfus sa-
yımları yanında kamu çalışanları ve kentsel nüfusa
ilişkin doğum ve ölüm araştırmaları da yapmıştır.
Enstitü bu çalışmalar yanı sıra, nüfusbilim konu-
sunda önemli kitapları yayımlamıştır (Peker, 2009,
133-34).
Türkiye’de 1920 ve 1930’lu yıllarda, göçlerin, sa-
vaşların etkisi ile yüksek doğum hızı ve yüksek ölüm
hızı nedeniyle nüfus artmamıştır. Cumhuriyetin ku-
ruluşundan 1945’lere kadar yüksek doğum ve yüksek
ölüm oranlarının olduğu bir dönemdir. Bu dönemin
demografik özelliklerini; yetersiz sağlık ve beslenme ko-
şulları , düşük eğitim şartları , salgın hastalıklar, savaş-
lar ve ekonomik yetersizlikler oluşturmuştur.
Türkiye’de Cumhuriyet’in ilanı ile başlayan
yeniden yapılanma sürecinde demografik yapının
onarılmasını temin etmek için uygulanan prona-
talist (doğurganlığı artırıcı) nüfus politikaları çer-
çevesinde gebeliği önleyici yöntemlerin kullanı-
mına yasal sınırlamalar getirilmiştir. 1930 tarihli
Hıfzıssıhha Kanunu ile gebeliği önleyici yöntemle-

24
Nüfus ve Toplum

rin ithali, üretilmesi, kullanılması ve kullanılma-

sının teşvik edilmesi yasaklanmıştır (Koç, Eryurt,
Adalı ve Seçkiner, 2010, s. 29). Umumi Hıfzıs-
sıhha Kanunu, pronatalist nüfus politikalarının
ilk resmî belgesi niteliğindedir. Bu kanunun 152.
maddesi ile gebeliğe engel olacak ya da çocuk
düşürmeye yarayacak her türlü araç ve gerecin
ithali, dağıtımı ve satışı yasaklanmıştır. Buna pa-
ralel olarak, 1926 tarihli Türk Ceza Kanunu’nda
kürtaj ve çocuk yapmaya engel olacak diğer uy-
gulamalar ağır ceza kapsamına alınmıştır. Türk
Ceza Kanunu’nda kürtaja ilişkin maddeleri içeren
kısmın başlığı eski yasada Kasten Çocuk Düşür-
mek ve Düşürtmek Cürümleri iken, 1936’da bu
kısmın başlığı Irkın Tümlüğü ve Sağlığı Aleyhine
Cürümler olarak değiştirilmiştir (Eryurt, Beşe-
Canpolat ve Koç, 2013, s. 133) ve “ırkın devamlı-
lığını ve sağlığını tehlikeye düşürmek” suç olarak
kabul edilmiştir. Ayrıca çıkarılan birçok kanunla
da halkın sağlığını koruyarak ölümleri azaltma
hedeflenmiştir (Doğan, 2011, s. 298).
Proto-natalist, doğum ve nüfus artışı
yanlısı demek iken, anti-natalist ise nüfus
artışı karşıtlığı anlamına gelmektedir.
Bu uygulamaları tamamlayan bir diğer uygu-
lama 1926’da kabul edilen Türk Medeni Kanunu
ile erkekler ve kadınlar için belirlenen asgari evlilik
yaşlarının (sırası ile 18 yaş ve 17 yaş), 1938 yılında
kabul edilen 3453 sayılı Yasayla erkekler için 17’ye,
kadınlar için ise 15’e indirilmesi olmuştur. Savaş
yıllarındaki demografik kaybın telafisine dönük bu
gelişmeler sonucunda, ilk evlilik yaşında küçük bir
düşüş, doğurganlık hızlarında ise artış yaşanmıştır.
1927 ile 1940 arasındaki dönemde kaba doğum
hızı binde 40-45; kaba ölüm hızı ise binde 15 ol-
muştur. Bu gelişmeler sonucunda nüfusun doğal
artış hızı binde 25-30 seviyelerine yükselmiştir. Bu
dönem, iç göç açısından durağanlığın yaşandığı bir
dönemdir (Eryurt vd., 2013, s. 132, 133).

Türkiyede
Uygulanan Nüfus
Politikaları

1923-1963 1967-2007 2008 ve sonrası

Pronatalist Antinatalist yeni Bir Pronatalist
Dönem (PNP) Dönem (ANP) Dönem mi?

1923-1949 1950-1963 1964-1982

"Nüfus artışı ekonomik
kalkınmayı destekler"
merkezli politikalar
1983-2007
Ana çocuk sağlığı Birinci beş yıllık
1983 nüfus yasası ve
tartışmaları ve PNPlardan kalkınma planı ve 1965
açık politikalar
ANPlara geçiş nüfus yasası

1923-1929 1960-1974
Yeniden inşa dönemi "Nüfus artışı ekonomik
Zımmi politikalar kalkınma önünde
engeldir" merkezli
1930-1949 zımmi politikalar
Hıfzısıhha Kanunu ile
açık politikalar geçiş
1975-1982
Zımmi politikalardan
açık politikalara ana
çocuk sağlığı merkezli
geçiş tartışmaları
1983-2002
AÇS-AP merkezli
açık politikalar
2002-2007
Nüfusun yaşlanması
merkezli yeni bir
pronatalist politikasına
geçiş tartışmaları

Şekil 1.1 Türkiye’de Uygulanan Nüfus Politikaları

Kaynak: Eryurt vd., 2013

25
 Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi

26.1.1944 tarihli Kanun ile Belediye Meclisi’nde

dikkat
Cumhuriyet öncesi yaşanan savaşlar sebebiyle
nüfus yapısı tüm yönleriyle değişikliğe uğra-
mış, savaşın etkisiyle erkeklerin nüfusunun
azalması önemli bir sorun olmuştur. Bu yıllar-
da nüfus üzerinde görülen sorunları çözümle-
meye yönelik olarak Ceza Kanunu’na çocuk
düşürmenin veya düşürtmenin yasak olduğu
maddeleri eklenmiştir.
12 Haziran 1937 tarihli ve 3235 sayılı Çok
Çocuklu Hâkimlere Yardım Paraları ile İkramiye
Hakkında Kanun’la çok çocuklu hâkimlere yar-
dım parası ve ikramiye verilmesi kararlaştırılmıştır.
Söz konusu ikramiye ve yardımlar vergi dışı tutul-
muştur. 27 Nisan 1938 tarihli Tevzii Arazi Tali-
matnamesi ile Devlete geçmiş olan veya dış göçle
Türkiye’yi terk eden kişilere ait arazilerin muhtaç
çiftçilere dağıtılmasında uygulanacak esaslar sapta-
nırken aile nüfusu sayısı göz önünde tutulmuştur.
Böylece çok çocuklu ailelere imkân sağlanmak su-
retiyle çocuk sayısının artırılması teşvik edilmiştir.
1580 Numaralı Belediye Kanunu’nun 27. mad-
desinin Değiştirilmesi Hakkındaki 4520 sayılı ve
bir arada görev yapamayacakları saptanırken, Be-
lediye Meclisi’nde birlikte bulunmaları caiz olma-
yanların seçilmesi hâlinde seçilenler eşit oy almış
ise evli olanların evli olmayanlardan ve çocuğu
daha çok olanların çocuğu az olanlara göre üyelik
sıfatını kazanacağını belirten bir düzenleme yapıl-
mıştır (Vergili, 2013, s. 321).
Bu ilk yıllarda nüfusun artışını sürdürmek için
bu teşviklerin yanı sıra, eski Osmanlı toprakların-
dan Türkiye’ye göçü teşvik edecek adımlar atılmıştır.
Örneğin, 1934 yılındaki düzenlemelerle göçmenlere
Anadolu’nun farklı bölgelerinde topraklar dağıtılmış-
tır. Bu dönem aynı zamanda köyden şehre göçün
desteklenmediği köy yoksulluğunun şehre taşınması-
nın iç göç karşıtı düzenlemelerle engellenmeye çalı-
şıldığı bir dönemdir (Buğra, 2004; aktaran, Aysan,
2019, s. 145).
1945-1965 yılları arasındaki dönemde “bebek
patlaması” olarak da tanımlanan yüksek doğum
oranları yakalanmıştır. Bu doğurganlık artışında
eşlerin doğumlarını savaş sonrasına ötelemeleri
kadar devlet tarafından sağlık, sosyal güvenlik gibi
refah kurumlarının genişletilmesi, hızlı ekonomik
büyüme ve bunların toplumda oluşturduğu güven
etkili olmuştur (Aysan, 2019, s. 146).

Resim 1.3 Türkiye’de yapılan ilk nüfus sayımından bir kesit.

Kaynak: https://www.milliyet.com.tr/pazar/89-yilda-65-milyon-kisi-arttik-2336047

Türkiye’de ilk defa 1958’de Demokrat Parti iktidarının son yıllarında, nüfusun planlanması yönünde
görüşler gündeme gelmiştir. Bu görüşlerin öncülüğünü konuyla doğrudan alakası olmamasına rağmen ede-
biyatçı Fakir Baykurt ve İktisatçı Haluk Cilov yapmıştır. Fakir Baykurt, Anadolu’da gözlemlediği trajik dü-
şük olaylarını yazılarında aktarmak suretiyle istenmeyen gebelikler için kürtaja izin verilmesi ve az çocuklu
aile modellerinin daha sağlıklı bir toplum yaratacağından bahsetmiştir. İktisatçı Haluk Cilov ise yazıla-

26
Nüfus ve Toplum
rında Türkiye’nin kalkınması, ekonomik refahı ve
şehirlere göç sorununun nüfusun planlanmasıyla
çözüleceğini ileri sürmüştür. Yine bu yıllarda Türk
Jinekologlar Derneği sorumlularından oluşan bir
komisyon, düşüklerin kadın ölümleri üzerindeki
etkisini inceleyen bir rapor yayınlamıştır. Bu rapor
üzerine, Amerika’da mikrobiyoloji ve halk sağlığı
eğitim görmüş olan ve 27 Mayıs Darbesi’nin ardın-
dan Türkiye’de nüfusun planlanması politikaları-
nın belirlenmesinde önemli rol oynayan Dr. Nusret
Fişek (1914-1990) Türkiye’de doğumların azaltıl-
ması için yapılan çalışmalarda baş aktör olmuştur.
1960’lı yılların ortasında kabul edilen ve kıs-
men antinatalist (doğurganlığı azaltıcı) hükümler
içeren nüfus yasası çıkarılmıştır. Bu sürecin bir
sonucu olarak da 1963‐1967 dönemini kapsayan
Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda nüfus plan-
laması aracı olarak kadınlara yönelik doğum kont-
rol yöntemlerinin teşvik edilmesine ilişkin bir dizi
düzenleme yer almıştır (Koç, Eryurt, Adalı ve Seç-
kiner, 2010, s. 29). Doğum hızlarının yükseldiği,
ölüm hızlarının yavaşladığı 1940-1960’lı yıllar ise
etkin halk sağlığı hizmetlerinin ve tıp teknoloji-
lerindeki gelişmelerle birlikte salgın hastalıklarla
mücadele konusunda gösterilen başarının yoğun
olarak görüldüğü yıllar olarak göze çarpmaktadır
(Peker, 2009, s. 132). 1923 ile planlı döneme ge-
çilen 1963 yılları arasında uygulanan nüfus politi-
kalarının genellikle pronatalist çoğalma stratejisine
uygun olarak geliştirildiği ifade edilebilir. 1923-
1963 dönemi, nüfusu arttırmayı amaçlayan ve esa-
sen ekonomik kalkınmaya olumlu katkı yapacağı
gerekçesiyle savunulan pronatalist politikaların uy-
gulandığı bir dönem olmuştur.
Nüfus Sayımı ve Demografik Yapı
Nüfus doğum, ölüm ve göçlere bağlı olarak di-
namik ve değişken bir karaktere sahiptir. Dolayı-
sıyla nüfusu belirleyen bu unsurlar, zaman-mekân
kapsamında nüfusun miktarı ve niteliklerinin her
an değişmesine yol açmaktadır. Buna karşın, plan-
lama ve yönetim başta olmak üzere topluma götürü-
lecek her türlü hizmetlerin sunumu sırasında güncel,
doğru ve sağlıklı nüfus verisine ihtiyaç vardır. Dola-
yısıyla nüfus verisinin de her an güncellenen dinamik
bir sistemle kaydedilmesi gerekmektedir.
Cumhuriyetin ilk yıllarında nüfus sayımları te-
mel olarak nüfusun büyüklüğü ve kompozisyonu
ile ilgili bilgi vermeyi amaçlamıştı. Zamanla, (1970
sayımıyla birlikte), sayımlara doğurganlık, çocuk
ölümleri ve göçlerle ilgili konularda birkaç soru ekle-
nerek nüfusun dinamiği hakkında da daha ayrıntılı
ve güvenilir istatistikler üretildi. Böylece gelecekteki
nüfus tahminleri yapılabildi ve doğum ve ölümlerle
ilgili etkili politikalar uygulanabildi. Nüfus sayımla-
rından elde edilen İstatistikler, tam olarak vatandaş-
ların sayılarını belirlemez. Sayım verilerindeki nüfus,
amiyane terimle halktır. Halk, nüfusa kaydolmamış
ama Türkiye sınırları içinde yaşayanları da içerir.
Bunlar “kayıt-dışı nüfus” ya da “saklı nüfus” olarak
adlandırılır. Saklı nüfus, özellikle 18 yaşını bitirdiği
hâlde nüfus kaydı olmayan erkekler için kullanılır.
Zira, bunlar asker kaçağı olarak değerlendirilirler.
Kayıtlı olmayan nüfus genellikle köylerde ve geliş-
memiş yörelerde yaşayanlardır. Kaydolmamanın
çeşitli nedenleri olabilir: Kimisi doğan çocuklarını
kente gidip kaydettirme işlemi zor ve maliyetli ol-
duğu için bunu erteler ama kimi de bilinçli olarak
Cumhuriyet hükûmetlerinin gözetimine girmemek
için kayıt dışı olmayı tercih eder. Kayıt dışı olmak
askerlik yapmamaktan başlayarak bir dizi devlet
yaptırımından kurtulmak anlamına gelebilir. Ama
aynı zamanda kayıt-dışı nüfus bazı yurttaşlık hakla-
rından da yararlanamaz (Özbay, 2015, s. 297).
1926 yılında Merkezi İstatistik Dairesi adı ile bu-
günkü Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) kurulmuş
ve hemen 1927 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin
ilk genel nüfus sayımı gerçekleştirilmiştir. 1927
nüfus sayımında elde edilen toplam nüfus 13, 648,
270 kişi olarak tespit edilmiştir. 1927 nüfus sayı-
mından sonra ikinci nüfus sayımı 1935 yılında ya-
pılmış ve bu tarihten sonra her beş yılda bir olmak
üzere 1990 yılına kadar nüfus sayımları düzenli ola-
rak sonu sıfır ve beş ile biten yıllarda yapılmıştır.
1990 yılından sonra ise nüfus sayımının sonu sıfır
ile biten yıllarda uygulaması kanun ile belirlenmiş
ve bu kapsamda 2000 yılında ülkemizde gerçekleş-
tirilen 14. nüfus sayımında nüfus 67.803.927 kişi
olarak tespit edilmiştir (Hoşgör ve Tansel, 2010, s.
29). Sokağa çıkma yasağı uygulanarak evde yapılan
son nüfus sayımı 2000 yılında yapılmış ve 2007
yılından itibaren nüfus sayımı sistemi yerini adrese
dayalı kayıt sistemine (ADNKS) bırakmıştır.
20. yüzyılın başında önce Balkan savaşları ar-
dından Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı ile
büyük zorluklar yaşanmış, Osmanlı’nın Trakya ve
Anadolu hariç tüm topraklarını kaybetmesiyle nü-
fus miktarı ve yapısı tamamen değişmiştir. Cum-
huriyetin başında Yunanistan ile yapılan mübadele
27

anlaşması sonucunda yaklaşık 1,2 milyon Hristiyan
Yunanistan’a göç ederken, buna karşılık 450 bin
kadar Müslüman Türkiye’ye gelmiştir. Uzun yıllar
süren savaşlar ve sonrasındaki göçler Osmanlı’nın;
dinî, etnik ve cinsiyet yapısını derinden etkilemiştir.
Birinci Dünya Savaşı öncesinde nüfusun kabaca
%82’si Müslüman ve %18’i başka dinî unsurlara
aitken, 1927’deki nüfus sayımına göre ülke nüfusu
13,6 milyona, başka dine mensup halkın toplam
nüfus içindeki oranı ise %3’e kadar düşmüştür.
Yine 1927 nüfus sayımına göre, Türkiye’de her 100
kadına sadece 93 erkek düşmekte olup bu da uzun
süren savaşların kadın erkek oranındaki dengeyi
dramatik biçimde değiştirdiğini göstermektedir.
1945’li yıllara kadar nüfusun sadece %20’si şe-
hirlerde yaşarken nüfusun büyük bir kısmı kırsal
kesimde tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktaydı. Bu
açıdan emek yoğun tarımdaki işlerin sürdürülebil-
mesi için hanedeki erkek sayısı yegâne ekonomik
zenginlik kaynağı ve kalkınmanın temel şartların-
dan biriydi (Aysan, 2019, s. 144).
1914-1922 savaş yıllarında doğumların az,
ölümlerin ise çok olması, 1940-1945 devresinde
doğurganlık çağına giren nüfusun azalmasına yol
açmıştır. Diğer bir neden ise aynı dönemde İkinci
Dünya Savaşı’nın sürmesi nedeniyle baba olacak
yaştaki erkek nüfus kitlesinin büyük bir bölümünün
50
45
40
35
30
Binde
25
20
15
10
0
45
65
40
50
55
60
19
19
19
19
19
19
19
Kaba doğum hızı
Şekil 1.2 Türkiye’nin nüfus eğilimleri
Kaynak: Koç vd., 2010.
28
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
silah altına alınmış olmasıdır. Türkiye, İkinci Dün-
ya Savaşı’na girmemiş olmakla beraber savaşın bü-
yük sıkıntılarını yaşamıştır. Ayrıca, savaş yıllarında
Türkiye’ye doğru kayda değer bir göç hareketi de
olmamıştır. Bu dönemde ölüm oranlarında biraz
yükselmenin olması, doğum oranlarında düşük-
lüğün yaşanması nüfus artış hızını önemli ölçüde
azaltmıştır. Böylece savaş yılları Türkiye nüfusunun ar-
tış hızının en düşük olduğu (binde 10,6) dönemi teşkil
etmiştir. 1945-1950 döneminde ise Türkiye’deki yıl-
lık nüfus artış oranı binde 21,7 olarak gerçekleşmiş-
tir. Yıllık nüfus artışında bu derece yükselişin birçok
nedeni bulunmaktadır. Bu dönemde, Birinci Dünya
Savaşı yıllarında meydana gelen nüfus çukurundan
çıkılması savaş yıllarının getirdiği darlıkların ortadan
kalkması, hastalıkların ve dolayısıyla ölüm oranları-
nın azalmasının yanında savaşın bitmesi ile birlikte
o zamana kadar silah altında tutulan büyük bir kit-
lenin terhis edilmiş olması nüfus artış oranını yük-
selten başlıca etkenlerdir. 1950-1955 yılları arasında
binde 27,8 olan Türkiye’nin yıllık nüfus artış hızı
1955-60 döneminde binde 28,5’e yükselerek Cumhu-
riyet döneminin en yüksek nüfus artış oranına ulaşmış-
tır. 1945 yılından sonraki dönemde gerçekleşen nüfus
artışındaki yükselmelerde yurt dışından Türkiye’ye göç-
lerin çoğalması ve ölüm oranındaki düşüşler önemli rol
oynamıştır (Gelekçi, 2014, s. 129).
70
75
90
95
00
85
08
23
19
19
19
20
19
20
20
Kaba ölüm hızı Doğal nüfus artış hızı
Nüfus ve Toplum

Şekil 1.2’den anlaşılacağı üzere, 1927’den beri Türkiye’nin nüfusu sürekli olarak artış göstermiştir. En
düşük yıllık nüfus artış hızı %10,6 ile 1940-45 döneminde, en yüksek yıllık nüfus artışı ise %28,5 ile
1955-1960 döneminde gerçekleşmiştir. Türkiye’nin nüfus artış hızının, 1985 yılından sonra önemli bir azal-
ma gösterdiği görülmektedir. 1980-1985 döneminde yıllık nüfus artış hızı % 24,9 iken, 1990-2000 döne-
minde % 18,3’e düşmüş ve son yirmi yılda nüfus artış hızı yaklaşık %27 azalma göstermiştir. Nüfus artış
hızının azalmasına karşılık, Türkiye’de kaydedilen net yenilenme hızı hâlâ nüfusun artmasına neden olacak
düzeydedir. Net yenilenme hızının 1,0 olmasından sonra da önceki yıllarda kaydedilen toplam doğurganlık
hızının ivmesi ile nüfus bir müddet daha artmaya devam edecek ve daha sonra durağanlaşacaktır (Hoşgör ve
Tansel, 2010, s. 29).
Türkiye’nin göç dinamiklerine yakından bakacak olursak, nüfus mübadeleleri, iskân kanunları ya da daha
çok ekonomik nedenler ile gerçekleşen iç ve dış göç hareketleri ile göç olgunun sürekli olarak Türkiye’nin günde-
minde olduğunu söylemek mümkündür. Göçe iten ve çeken faktörlerin, özellikle de ekonomik faktörlerin
etkisi ile 1950’li yıllardan itibaren yoğunlaşan iç göç hareketlerinde zaman içinde bireysel ve ailevi fak-
törlerin de etkili olduğu görülmektedir. Türkiye’de 1990’lı yılların ortalarından itibaren ise çıkış noktası
Güneydoğu Anadolu Bölgesi olan ve temelinde güvenlik nedenleri olan yeni bir göç hareketinin yaşandığı
görülmektedir. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından 2005 yılında gerçekleştirilen
Türkiye Göç ve Yerinden Olmuş Nüfus Araştırması (TGYONA) sonuçları, Türkiye nüfusunun yaklaşık
yarısının yaşamı boyunca en az bir kez göç ettiğini göstermektedir. Toplam nüfus için hesaplanan ortala-
ma göç sayısının 1,2 olması, hareketliliğin sadece bir göç ile sınırlı olmadığını da göstermektedir. Yaşamı
boyunca en az bir kez göç etmiş nüfusun ortalama olarak 1,9 kez göç etmiş olması da Türkiye’deki göçün
boyutlarındaki büyüklüğü teyit etmektedir (Koç, Eryurt, Adalı ve Seçkiner, 2008, s. 20).

Resim 1.4 Türkiye’nin kalabalık bir metropolünden görünüm

Kaynak: https://www.iienstitu.com/blog/demografik-ne-demek

Türkiye’nin güncel nüfus verilerine baktığımızda, Türkiye’de ikamet eden nüfusun, 31 Aralık 2019 tarihi
itibarıyla bir önceki yıla göre 1 milyon 151 bin 115 kişi artarak 83 milyon 154 bin 997 kişiye ulaşmış ol-
duğunu görüyoruz. Erkek nüfus 41 milyon 721 bin 136 kişi olurken, kadın nüfus 41 milyon 433 bin 861
kişi olmuştur. Diğer bir ifadeyle toplam nüfusun %50,2’sini erkekler, %49,8’ini ise kadınlar oluşturmakta-
dır. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonuçlarına göre ülkemizde ikamet eden yabancı nüfus
bir önceki yıla göre 320 bin 146 kişi artarak 1 milyon 531 bin 180 kişi olmuştur. Bu nüfusun %50,8’ini
erkekler, %49,2’sini kadınlar oluşturdu. Yıllık nüfus artış hızı 2018 yılında binde 14,7 iken, 2019 yılında
binde 13,9’a düşmüştür.

29

dikkat
Türkiye’nin nüfus artış hızı, doğum-ölüm oran-
ları, nüfusun eğitim düzeyi, yaşadığı yerler ve
çalıştığı temel iş kollarında önemli farklılaş-
malar açısından Cumhuriyetin kuruluşundan
günümüze gelinen süreçte önemli değişimler
geçirmiştir.
Türkiye’de 2018 yılında %92,3 olan il ve ilçe
merkezlerinde yaşayanların oranı, 2019 yılında
%92,8 oldu. Diğer yandan belde ve köylerde ya-
şayanların oranı %7,7’den %7,2’ye düşmüştür.
İstanbul’un nüfusu, bir önceki yıla göre 451 bin
543 kişi artarak 15 milyon 519 bin 267 kişiye ulaş-
mıştır. Türkiye nüfusunun %18,66’sının ikamet et-
tiği İstanbul’u, 5 milyon 639 bin 76 kişi ile Ankara,
4 milyon 367 bin 251 kişi ile İzmir, 3 milyon 56
bin 120 kişi ile Bursa ve 2 milyon 511 bin 700 kişi
ile Antalya izlemiştir. Türkiye’nin 2007 ve 2019 yılı
nüfus piramitleri karşılaştırıldığında, doğurganlık
ve ölümlülük hızlarındaki azalmaya bağlı olarak,
yaşlı nüfusun arttığı ve ortanca yaşın yükseldiği gö-
rülmektedir. Ortanca yaş, yeni doğan bebekten en
yaşlıya kadar nüfusu oluşturan kişilerin yaşları kü-
çükten büyüğe doğru sıralandığında ortada kalan
kişinin yaşıdır. Ortanca yaş aynı zamanda nüfusun
yaş yapısının yorumlanmasında kullanılan önemli
göstergelerden biridir. Türkiye’de 2018 yılında 32
olan ortanca yaş, 2019 yılında 32,4’e yükselmiştir.
Cinsiyete göre incelendiğinde, ortanca yaşın er-
keklerde 31,4’ten 31,7’ye, kadınlarda ise 32,7’den
33,1’e yükseldiği görülmüştür (TÜİK, 2019).
dikkat
Son TÜİK (2019) verilerine göre, güncel nüfus
içinde il ve ilçe merkezlerinde yaşayanların oranı
%92,8 olmuştur.
2019 TÜİK istatistiklerini ayrıntılı olarak in-
celediğimizde, çalışma çağı olarak tanımlanan 15-
64 yaş grubundaki nüfusun oranı, 2007 yılında
%66,5 iken 2019 yılında %67,8’e yükselmiştir.
Diğer yandan çocuk yaş grubu olarak tanımlanan
0-14 yaş grubundaki nüfusun oranı %26,4’ten
30
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
%23,1’e gerilerken, 65 ve daha yukarı yaştaki nü-
fusun oranı ise %7,1’den %9,1’e yükselmiştir. Ça-
lışma çağındaki birey başına düşen çocuk ve yaşlı
birey sayısını gösteren toplam yaş bağımlılık oranı,
2018 yılında %47,4 iken 2019 yılında %47,5’e
yükseldi. Ekonomik olarak aktif olan birey başına
düşen çocuk sayısını ifade eden çocuk bağımlılık
oranı, %34,5’ten, %34,1’e gerilerken, çalışan birey
başına düşen yaşlı birey sayısını ölçen yaşlı bağım-
lılık oranı ise %12,9’dan %13,4’e yükselmiştir.
Diğer bir ifadeyle, Türkiye’de 2019 yılında, çalış-
ma çağındaki 100 kişi, 34,1 çocuğa ve 13,4 yaşlıya
bakmaktadır (TÜİK, 2019).
Ortanca yaş, yeni doğan bebekten en yaş-
lıya kadar nüfusu oluşturan kişilerin yaşla-
rı küçükten büyüğe doğru sıralandığında
ortada kalan kişinin yaşıdır.
Geçerken belirtmek gerekir ki, belli aralıklar-
la tekrarlanan nüfus sayımlarıyla böyle bir bilgi-
yi üretmenin mümkün olmadığı ortadadır. Belli
amaçlar doğrultusunda belli sahalarda yapılan alan
araştırmalarının zaten böyle bir bilgiyi sağlaması
mümkün değildir. Bu durumda istenilen veri an-
cak; doğum ve ölüm gibi nüfusun artış/azalışında
belirleyici olan doğal süreçlerin kaydının tutulduğu
yaşamsal kayıt sistemlerinin yapılacak düzenleme-
lerle göçleri de içine alan bir yapıya dönüştürülerek
güncelliğinin sağlanmasıyla mümkündür. Böylece
sınırları belli bir alanda yaşayan nüfusun istenilen
zaman dilimine ait nüfusu bilindiği gibi değişimi
de izlenebilmiş olur. Türkiye’de nüfus sayımları
ile elde edilen nüfus verisi 2007 yılından itibaren
uygulamaya geçirilen Adrese Dayalı Nüfus Kayıt
Sisteminden (ADNKS) elde edilmeye başlanmıştır.
ADNKS, Türkiye’nin e-devlete geçiş sürecinde
Merkezî Nüfus İdaresi Sistemi (MERNİS) projesi-
ne bağlı olarak gerçekleştirdiği uygulamalardan bi-
risidir (Özmen, 2010). ADNKS, “kişilerin yerleşim
yerlerine göre nüfus bilgilerinin güncel olarak tu-
tulduğu, nüfus hareketlerinin her an izlenebildiği,
MERNİS kayıtlarındaki TC Kimlik Numarasına
göre kişiler ile ikamet adreslerinin eşleştirildiği bir
kayıt sistemi”dir. Bir nüfus sayımı uygulaması ol-
mayan bu sistem sayesinde kişilerin mükerrer kay-
dedilmesi veya hiç kaydedilmemiş olması gibi bir
durum söz konusu değildir (Yakar, 2012, s. 385).
Nüfus ve Toplum

107 milyon 664 bin 79 kişiyle en yüksek değerine

dikkat
Türkiye’de nüfusun nitelikleri değişim gösterir-
ken, bir yandan da Adrese Dayalı Nüfus Kayıt
Sistemine geçilerek nüfusun miktarı, hareketleri
(göç) ve nitelikleri (cinsiyet, yaş, doğum yeri,
kentsel/kırsal yerleşim vb.) hakkında hızlı, et-
kin ve her an veri akışının sağlandığı bir sisteme
geçilmiştir. Bu sayede araştırmalarda ve planla-
malarda kullanılabilecek etkin ve güvenilir bir
nüfus verilerine ulaşmak mümkün olabilecektir.
Türkiye’nin nüfus yapısında son yıllarda mey-
dana gelen değişimler sonucunda ortaya çıkan ih-
tiyaç ve Türkiye İstatistik Kurumu Revizyon Poli-
tikası gereğince nüfus projeksiyonları yenilenmiştir.
Bu kapsamda, 2017 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt
Sistemi (ADNKS) sonuçları temel alınarak, biri
ana senaryo olmak üzere farklı doğurganlık ve göç
varsayımlarını içeren üç ayrı senaryoya göre yeni
nüfus projeksiyonları üretilmiştir. Demografik gös-
tergelerdeki mevcut eğilimler devam ettiği takdir-
de, 2017 yılı ADNKS sonuçlarına göre 80 milyon
810 bin 525 kişi olan Türkiye nüfusunun, 2023
yılında 86 milyon 907 bin 367 kişiye, 2040 yılında
ise 100 milyon 331 bin 233 kişiye ulaşması bek-
lenmektedir. Nüfusumuz 2069 yılına kadar artarak
ulaşacaktır. Bu yıldan itibaren azalışa geçmesi ön-
görülen ülke nüfusu 2080 yılında 107 milyon 100
bin 904 kişi olacaktır (TÜİK, 2018).
dikkat
Türkiye nüfusunun 2040 yılında 100 milyonu
geçmesi beklenmektedir.
 Sonuç olarak, Eryurt, Beşe-Canpolat ve Koç’un
(2013, s. 154) çalışmasının sonuçları, Türkiye’nin
doğurganlık seviyesinin hızlı bir şekilde azalma-
sının bir sonucu olarak, eğitim, sağlık, sosyal gü-
venlik ve işgücü alanlarında niceliği değil niteliği
ön plana çıkarma anlamında önemli fırsatlar ya-
kaladığını; ancak yine bu alanlara etkide bulunan
önemli risklerle de karşı karşıya olduğunu göster-
mektedir. Nüfusun yaşlanması, bağımlılık oranla-
rının yükselmesi, doğum sayısının azalarak ölüm
sayısının artması, nüfus artış hızının sürekli olarak
azalmasının bir sonucu olarak orta ve uzun vadede
toplam nüfusun ve özellikle de işgücü nüfusunun
azalması, ülkemizin gelecekte karşı karşıya kalabile-
ceği demografik krizin boyutlarının büyüklüğünü
göstermektedir.

Öğrenme Çıktısı
6 Türkiye’de 1920’li yıllardaki nüfus politikalarının sosyal ve ekonomik nedenlerini
açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin nüfus dina-

miklerinin geleceği hak-
Türkiye’deki nüfus dina- Türkiye’nin gelecekteki nü-
kında detaylı bilgi sahibi
miklerini demografik fırsat fus yapısının durağanlaşma-
olmak için şu linkteki vi-
penceresi açısından araştı- sının getirebileceği riskleri
deoyu izleyiniz: https://
rınız. arkadaşlarınızla tartışınız.
www.youtube.com/
watch?v=aFKfukgrpOU

31
 Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi

1 Nüfusbilimin temel
kavramlarını açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Nüfusbilimin kullandığı
2 metodolojileri
açıklayabilme

Nüfusbilim: Temel Kavramlar

ve Araştırma Alanları

1 Nüfus, belli bir zaman diliminde ve belli bir mekânda yaşayan insanların sayısı olarak tanımlanabilir.
Nüfusbilimi yani demografi ise sınırları belli bir coğrafyada bulunan nüfusun yapısını, özelliklerini ve de-
ğişimlerini analiz eden bir disiplindir. Bu açıdan nüfusbilimi olarak nüfusun temel hareketlilik dinamikleri
olan doğum, ölüm, evlilik ve göçleri zaman içindeki dağılım ve değişkenlikleri açısından analiz eder. Nüfus
yapısının ve değişimlerinin temelini oluşturan üç ana değişken doğurganlık, ölümlülük ve göçtür (evlenme
yaşı, evlilik oranları, doğum kontrol yöntemlerine başvurma, hastalanma tipleri ve düzeyleri, kır-kent göçü
gibi faktörlerle bağlantılı olan değişkenler). Aynı süreçleri, gelir düzeyleri ve dağılımı, eğitim düzeyleri, ka-
dınların konumu, din ve iktisadi gelişmeler gibi çeşitli standart toplumsal faktörlere başvurarak kavramaya
çalışan toplumsal demograflar bu olguların hepsine eğilmişlerdir; söz konusu değişkenler arasındaki muh-
temel bağlantılar da anket araştırması ve korelasyon teknikleri türünden araçlarla incelenmiştir.

2 Demografik analiz; nüfusun yaşını, cinsiyetini, etnik kompozisyonunu, doğum, ölüm ve göçün temel
demografik süreçler boyunca zaman içinde nasıl değiştiğini anlamak için kullanılan bir tekniktir. Tahmin ve
projeksiyon; nüfus bilimin mevcut nüfus verilerinden yola çıkarak ileri istatistik ve özel tekniklerle nüfusun
gelecekteki görünümüne dönük olarak çıkarımlarda bulunmasıdır. Standartlaştırma; ölüm oranlarını veya
bu oranlar üzerinde etkisi olan diğer hayati süreçlerin bileşik oranlarını hesaplayabilen bir yöntemdir. Kuşak
analizi; doğum tarihleri (doğum kuşağı) veya evlilik yılı (evlilik kuşağı) gibi, yaşam öykülerinde ortak olarak
önemli bir olayı olan bireylerin toplamını tanımlamak için kullanılan bir yöntemdir. Konumsal (mekânsal)
analiz; mekânsal verileri analiz etmeye yönelik bir tekniktir. Bu analiz, coğrafi alandaki verilerin dağılımını
tanımlayan (tanımlayıcı mekânsal istatistikler), verilerin mekânsal kalıplarını analiz eden (mekânsal örün-
tü analizi), mekânsal ilişkileri tanımlayıp ölçen (mekânsal regresyon) ve örneklenen verilerden bir yüzey
oluşturan teknikleri içerir (mekânsal enterpolasyon). Epidemiyolojik analiz; insan nüfuslarında hastalık
oluşum kalıplarının ve diğer sağlıkla ilgili koşulların ve bu oluşumları ve koşulları etkileyen faktörlerin
incelenmesidir.

32
Nüfus ve Toplum

3 Nüfus bilimin tarihsel arka

planını açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Nüfusbilimin Tarihsel Gelişimi

3 Özellikle 18. yüzyıldan itibaren nüfus yapısı ve değişimi üzerine çalışmalar artmıştır. 1798 yılında nüfus
artışını ciddi bir sorun olarak görüp bunu sistemleştiren ilk düşünür, Thomas Robert Malthus olmuştur.
1968 yılında Paul Ehrlich ve Anne Ehrlich tarafından nüfus ve çevre tartışmalarına ilham veren önemli bir
kitap yayınlanmıştır. Kökeninde hayat sigortası istatistikleri çalışmaları bulunan nüfusbilim, değişik güdü-
lenmeler sayesinde gelişmiştir. 20. yüzyılın başlarında yapılan araştırmaların çoğunluğu, toplumsal ve ırksal
farklılıkların nicel (sayısal/istatistiksel) boyutlarını keşfetmeye çalışan akademisyenlerin öjenik çalışmaları
kapsamında gerçekleştirilmiştir. Öjenik çalışmaların Nazizm tarafından ırkçılık için kötüye kullanılması
nedeniyle İkinci Dünya Savaşı sonrasında bu türden çalışmalar gitgide azalmıştır. Ancak, 1970’lerde Sos-
yobiyolojinin önem kazanmasıyla birlikte, insan biyolojisine ilişkin nüfus bilim çalışmaları yeniden can-
lanmıştır. 1930’lu yıllarda gelişmiş toplumlardaki doğurganlık oranları daha önce görülmedik bir biçimde
düştü. Bu nedenle, bir yandan doğurganlığın hangi boyutta azaldığını doğru bir biçimde sayısallaştırabil-
mek amacıyla brüt ve net doğum oranlarının hesaplanması gibi teknik analitik gelişmeler yaşanırken, öte
yandan 1940’larda İngiliz Kraliyet Nüfus Komisyonunu kurulması gibi olgunun daha etraflı bir biçimde
incelenmesine yönelik çabalar başlatıldı. 1950’li yıllarda “bebek patlaması” olarak adlandırılan süreçte do-
ğurganlık oranının önemli bir düzeyde artması nedeniyle, Batılı ülkelerde nüfusun azalacağına ilişkin kor-
kular hükmünü yitirmiştir.

Dünya’da nüfus
4 problemlerinin odaklandığı
sorun alanlarını açıklayabilme

Dünyada ve Türkiye’de Nüfus

Problemleri

4 Dünya nüfusunun hızlı bir şekilde artması, bir yandan sınırlı doğal kaynaklarını tüketmekte, diğer yan-
dan ise; siyasi, askerî, beslenme ve işgücü gibi sebeplerden dolayı ülkeler için önemli olmaya devam et-
mektedir. Küresel boyutta nüfusun büyümesi zengin ve yoksul ülkeler arasındaki farkı arttıracak sosyal ve
ekonomik eşitsizliği kalıcı hâle getirmekte, etnik ve ırksal ayrımcılığı arttırabilmekte, dünyada zaten yüksek
seviyelerde bulunan işsizlik ve açlığı daha da yüksek seviyelere taşıyabilmektedir. İkinci Dünya Savaşı’ndan
bu yana az gelişmiş bölgeler artık açık ara en hızlı büyüyen nüfusa sahip hâle gelmiştir. Nüfus modelindeki
bu değişim, göç yönünde Güneyden Kuzeye doğru bir kaymaya yol açmıştır. Ayrıca, daha az gelişmiş bölge-
lerden gelen göçmenler genellikle gelişmiş bölgelerin yerlilerine göre daha yüksek doğurganlık düzeylerine
sahip olduklarından, göç ettikleri gelişmiş bölgedeki genel popülasyon artışına zaman içinde orantısız bir
katkı sağlarlar. Sonuç olarak, köken olarak modern dünyanın az gelişmiş ülkelerinden gelen nüfus, hemen
hemen her gelişmiş ülkede yükseliş eğilimindedir. Bütün dünyada insan toplumları yaşlanmaktadır. Fakat
bu, eşit bir şekilde olmamaktadır. Böylesine eşitsiz yaşam şansları, dünyadaki insanların çok farklı yaşlanma
deneyimlerini keskin bir şekilde gözler önüne sermektedir. Son olarak, sanayileşme sonrasında toplumlarda
doğurganlıkların azaldığına tanık olunmaktadır. Doğurganlığın ve nüfusun azalmasına sebep olan faktörler
arasında, iş gücünde kadınların ve erkeklerin yüksek payları, çocuk yetiştirme maliyetlerinin artması, geç
yaşta evlilik ya da bekarlık eğilimleri, gebeliği önleyici ilaç ve araçların kullanımı vb. unsurlar yer almaktadır.

33
 Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi

Osmanlı İmparatorluğu’nda
5 nüfus kayıt sistemlerinin
gelişim tarihini özetleyebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Osmanlı’da Nüfus Kayıtlarının

Gelişimi

5 1831 öncesi klasik tahrir amacıyla tutulan kayıtlar 1831-1881 arasında özel amaçlı nüfus kayıt sistemine,
1881’den sonra da -kimilerine göre 1870’li yıllardan itibaren- kadınların da nüfusa kaydedilmesi ve getirilen
kayıt düzeni ve ilkeleriyle- günümüzdeki modern nüfus hizmetlerinin neredeyse aynısı olacak şekilde genel
amaçlı nüfus kayıt sistemine ulaşılmıştır. 1835 yılında Dâhiliye Nezareti bünyesinde nüfus hizmetlerini
yürütmek için kurulan Ceride-i Nüfus Nezareti kısa bir süre sonra kaldırılıp görevleri Varidat Muhasebesine
devredilmiş, Defter Nazırlıklarından oluşan taşra teşkilatı önce Tahrir-i Emlâk idarelerine, kısa bir süre son-
ra da Ahz-ı Asker İdarelerine (Askerî İşler Dairesi) bağlanmıştır. Şura-yı Devletin (Danıştay) 1869 kurulma-
sıyla birlikte ele alınan nüfus hizmetleri 1881/82 yılında kurulan Nüfus-u Umumiye Müdüriyeti, 1889 ta-
rihinde Sicili Nüfusu Ahali İdareyi Umumiyyesi olarak yeniden örgütlenmiştir. 1905 yılında yapılan Genel
Nüfus yazımı ve 1914 yılında çıkarılan Sicil-i Nüfus Kanunu’yla Osmanlı dönemindeki nüfus hizmetleri
kesintiye uğramadan Cumhuriyet’e intikal etmiş, bugünkü nüfus kayıt sisteminin temelini oluşturmuştur.

Türkiye’de 1920’li yıllardaki nüfus

6 politikalarının sosyal ve ekonomik
nedenlerini açıklayabilme

Türkiye’de Nüfusun Gelişim

Dinamikleri

6 Türkiye, 1920’li ve 1930’lu yıllarda nüfus dinamikleri (doğum, ölüm ve göç) için etkin nüfus politikası
oluşturmuş ve gerekli önlemleri almıştır. Bu politika ve önlemlerin tarihi, sosyal ve ekonomik nedenleri
vardır. İmparatorluğun çöküş ve ulus devlete geçiş döneminde yapılan savaşlar nedeniyle erkek ölümlü-
lüğü artmış; savaş koşullarının yarattığı ekonomik sıkıntılardan ötürü tüm nüfusun beslenmesi ve sağlığı
etkilendiği için ölümlülük düzeyi yükselmiştir. Ulus devletin kurulması aşamasında Yunanistan’la yapılan
zorunlu nüfus değişimi sonucu ülkemiz üretici niteliği olan büyük bir nüfus kaybetmiştir. Zorunlu göçün
gerçekleştiği dönemde savaş yıllarının sıkıntısını yaşayan ülkemiz, zorunlu göçle ülkemize gelen göçmen
nüfusun yerleştirilmesi, hayatta kalmalarının sağlanması ve üretici aile hâline gelmesi için de bir dizi yok-
luklara karşın bu çabaya önemli kaynak ayırmak zorunda kalmıştır. 1926 yılında kurulan Merkezi İstatistik
Müdüriyet-i Umumiyesi (bugünkü adıyla Türkiye İstatistik Kurumu) nüfus sayımları yanında kamu çalı-
şanları ve kentsel nüfusa ilişkin doğum ve ölüm araştırmaları da yapmıştır. Enstitü bu çalışmalar yanı sıra,
nüfusbilim konusunda önemli kitapları yayımlamıştır. Cumhuriyetin kuruluşundan 1945’lere kadar yüksek
doğum ve yüksek ölüm oranlarının olduğu bir dönemdir. Bu dönemin demografik özelliklerini; yetersiz
sağlık ve beslenme koşulları, düşük eğitim şartları , salgın hastalıklar, savaşlar ve ekonomik yetersizlikler
oluşturmuştur.

34
Nüfus ve Toplum

1 Osmanlı demografisinin özellikle Müslüman 5 Devletin modernleşmesinin, aileyi model

bileşeni olmak üzere niteliksel ve niceliksel bileşimi alan ekonomiden vazgeçerek nüfusu keşfetmesi
üstünde 1854-1908 yıllarında Kafkasya ve Balkan- ile başladığını, nüfusun belli düzenliliklere sahip,

neler öğrendik?
lardan gelen göçün etkisinin büyük olduğunu sa- eğilimleri aileden bağımsız olan ve hükümetlerin
vunan düşünür aşağıdakilerden hangisidir? denetleyebileceği, yönlendirebileceği bir birim ola-
A. Ş. Mardin rak değerlendirildiğini öne süren düşünür aşağıda-
B. M. Şerif kilerden hangisidir?
C. Ö. L. Barkan A. P. Erlich
D. K. H. Karpat B. E. Durkheim
E. N. Berkes C. M. Weber
D. T. Malthus
2 Osmanlı İmparatorluğu’nda modern anlam- E. M. Foucault
da ilk nüfus sayımı gerçekleştirilmeden önce nüfus
büyüklüğü hangi belgelerden analiz edilmeye çalı- 6 Doğum tarihleri veya evlilik yılı gibi yaşam
şılmıştır? öykülerinde ortak olarak önemli bir olayı olan
A. Tahrir defterleri bireylerin toplamını tanımlamak için kullanılan
yöntem aşağıdakilerden hangisidir?
B. Arazi kayıtları
C. Sağlık ve hastane fişleri A. Standartlaştırma
D. Vatandaşlık belgeleri B. Tahmin ve projeksiyon
E. İkametgâh belgeleri C. Kuşak analizi
D. Konumsal analiz
3 Türkiye’de “saklı nüfus” teriminin kullanıldı- E. Epidemiyolojik analiz
ğı grup aşağıdakilerden hangisidir?
A. Okul çağında olup okula gidemeyen 18 yaşın- 7 Engellilikte (morbidity) ve ölümlülükte
dan küçük çocuklar (mortality) gözlenen farklılıkları çevresel veya mes-
leki etkilerle ve grupların genetik kompozisyonla-
B. Okulu terk edip çalışmak zorunda olan 18 ya-
rıyla, yaşam tarzlarıyla, risk faktörlerinin mekânsal
şından büyük gençler
ve zamansal dağılımlarıyla ilişkilendiren demogra-
C. 18 yaşını bitirdiği hâlde nüfus kaydı olmayan fik metodoloji aşağıdakilerden hangisidir?
erkekler
D. 18 yaşını bitirmeden seferberliğe çağrılan ço- A. Konumsal analiz
cuklar B. Standartlaştırma
E. 18 yaşını dolduran ve vatandaşlığa başvuran ya- C. Kuşak analizi
bancılar D. Tahmin ve projeksiyon
E. Epidemiyolojik analiz
4 Türkiye’nin 1923-1963 yılları arasında uygu-
ladığı nüfus politikası aşağıdakilerden hangisidir? 8 Yaşlıların nüfusta daha hacimli bir yer kapla-
A. Proto-natalist malarını ve buna göre değişen nüfus yapısını ifade
etmek için sosyologlar tarafından kullanılan kav-
B. Sosyal güvenceyi kısıtlayıcı
ram aşağıdakilerden hangisidir?
C. Anti-natalist
D. Post-natalist A. Nüfus enflasyonu
E. Aile yardımını zorlaştırıcı B. Nüfusun gerontolojisi
C. Nüfusun grileşmesi
D. Nüfusun epidemiyolojisi
E. Nüfus regresyonu

35
 Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi

9
Göçmenlerin toplum içindeki marjinal ko-
numunu toplumdaki potansiyel yeniliklerin, deği-
şimlerin ve ilerlemenin bir kaynağı olarak görmek
neler öğrendik?
10 Türkiye’de 1960’lı yıllarda ilk kez gündeme
gelen nüfus ile ilgili uygulama aşağıdakilerden
hangisidir?

gerektiğini ileri süren düşünür aşağıdakilerden

A. İlk kez resmî nüfus sayımının yapılması
hangisidir?
B. Türkiye İstatistik Kurumunun kurulması
A. T. H. Marshall C. İlk Osmanlı nüfus istatistiklerinin yayınlanması
B. H. Starkey D. İlk kez nüfus planlamasının uygulanmaya
C. M. Foucault başlanması
D. R. Park E. Nüfus Etütleri Enstitüsünün kurulması
E. O. Handlin

36
Nüfus ve Toplum

Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı’da Nüfus Ka- Yanıtınız yanlış ise “Nüfusbilim: Temel Kav-
1. D 6. C
yıtlarının Gelişimi” konusunu yeniden göz- ramlar ve Araştırma Alanları” konusunu ye-
den geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı’da Nüfus Ka- Yanıtınız yanlış ise “Nüfusbilim: Temel Kav-
2. A 7. E
yıtlarının Gelişimi” konusunu yeniden göz- ramlar ve Araştırma Alanları” konusunu ye-
den geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dünyada ve Türkiye’de

3. C Yanıtınız yanlış ise “Nüfusbilimin Tarihsel Ge- 8. C
Nüfus Problemleri” konusunu yeniden göz-
lişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Nüfusun Ge- Yanıtınız yanlış ise “Nüfusbilim: Temel Kav-
4. A 9. D
lişim Dinamikleri” konusunu yeniden göz- ramlar ve Araştırma Alanları” konusunu ye-
den geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Nüfusun Ge-

5. E Yanıtınız yanlış ise “Nüfusbilimin Tarihsel Ge- 10. D
lişim Dinamikleri” konusunu yeniden göz-
lişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Nüfus sayımı konusunda uluslararası standartlarını geliştirmeye çalışan Bir-

leşmiş Milletler, nüfus sayımının dört temel özelliğe sahip olması gerektiğini
öne sürer. İlk olarak, bireysel olmalıdır; her kişi kendi özellikleri ile birlikte
ayrı ayrı kaydedilecektir. Bu, tablolama sürecinde bireylerin daha sonra çapraz
sınıflandırılmasına olanak sağlar. İkincisi, evrensel olmalıdır; belirtilen böl-
gedeki herkes de benzer şekilde sayılmalı ve tanımlanmalıdır. Üçüncü ola-
rak, aynı anda olmalıdır; bazı özel “nüfus sayımı anı” itibariyle her kişinin
konumunu ve özelliklerini belirtmelidir. Dördüncü olarak, nüfus sayımları
periyodik olmalıdır; düzenli aralıklarla yapılmalıdır. Bu, düzenlilik eğilimle-
rinin tanımlanmasını ve nüfus sayımları arasındaki tutarlılığı kontrol etmeyi
Araştır 1 kolaylaştırır. Birleşmiş Milletler, aralıklı nüfus sayımları önerir ve dahası, ül-
keleri uluslararası karşılaştırılabilirliğe izin vermek için sıfırla biten yıllarda
yapmaya teşvik etmiştir. Bu hedefler doğrultusunda, modern nüfus sayımı
yapmak hükümet tarafından atılan bir dizi geleneksel adıma dönüşmüştür: 1.
Kapsanacak alanın coğrafi sınırları belirtilir. Ayrıca, farklı bilgi derlenebilecek
alt alanların coğrafi sınırları belirtilir. 2. Hükümet, her bir kişi için bilinmesi
gereken özelliklere karar verir. 3. Hükümet alt alanlardan gelen bilgileri der-
leyerek, insan sayısını alt alana (dağılıma) ve bireysel özellik (kompozisyon)
kategorisine göre tablolar. 4. Hükümet bulguları tüm vatandaşlara bildirir
(Lundquist, Anderton ve Yaukey, 2015, s. 20).

Biyo-politika, bireysel ve özerk bedenlerin varlığını yadsıyarak; doğum, ölüm,

üretim, hastalık gibi insan özelliklerine yönelik düzenleyici önlemler yoluyla
tüm nüfusun yönetimi için stratejiler ve mekanizmalar hakkındadır. Bu nok-
Araştır 2 tada, nüfusu ekonomik ve siyasi gündem açısından değerlendirmek ve kadın
bedenlerini disipline etmek yoluyla aile planlamasını güçlendirmek gibi iki
önemli uygulamayla birlikte çalışır. Biyo-iktidar, modern devletlerin üreme
teknikleri ile nüfusu kontrol etmek için kendi vatandaşlarının bedenlerini ve
üreme stratejilerini düzenlemesi ve disipline etmesi anlamına gelir.

37
 Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Uluslararası göçle ilgili teorilerin çoğu gönüllü göçün belirleyicileri üzerin-

de yoğunlaşmaktadır. Uluslararası göçün neoklasik iktisat teorisine göre göç,
uluslararası hareket yoluyla beklenen gelirleri maksimize etmek için bireysel
maliyet-fayda kararları nedeniyle oluşur. Yeni göç ekonomisi teorisi, göç ka-
rarlarının sadece izole edilmiş bireyler tarafından değil, aynı zamanda aileler
ve haneler gibi daha büyük birimler tarafından da verildiğini savunur. Göç,
sadece bireysel kazançları artırmak için değil, aynı zamanda ev risklerini en aza
indirmek ve piyasa başarısızlıklarından aileyi korumak için oluşur. İkili işgücü
piyasası teorisi, uluslararası göçün sanayi toplumlarının ekonomik yapısının
taleplerinden kaynaklandığını belirtir. İşverenler, ikincil (enformel) sektördeki
Araştır 3 işleri doldurmak için göçmenlere yönelme eğilimindedirler. Dünya göç teo-
risi, uluslararası göçün pazar ekonomisinin küreselleşmesinin doğal sonucu
olduğunu savunur. Son olarak, göç ağı teorisi, göçmenleri, eski göçmenleri,
potansiyel göçmenleri ve göçmen olmayanları köken ve hedef ülkelerdeki bağ-
lar arasında, ağlara, yani kişisel bağlara odaklanmaktadır. Şebekeler, göçmen
risklerini ve maliyetlerini azaltarak ve göçe net kazanç sağlayarak uluslararası
hareket olasılığını artırmaktadır. Ağlar, yeni göçmenlerin iş bulmalarını ve he-
def ülkelerindeki gerekli kaynaklara erişmelerini kolaylaştırır. Bu teoriler ve
diğerleri, uluslararası göçün nedensel süreçleri açısından farklı analiz düzeyle-
rinde, yani bireyi, haneyi, ülkeyi ve dünyayı hesaba katmak için çabalamakta-
dırlar (Poston ve Bouveir, 2017, s. 46).

Nüfus coğrafyası başlangıçta, yerlerin coğrafi karakteriyle, bir nüfusun lokas-

yonu ve onun özelliklerini betimlemekle, nüfusa ait sayıların mekânsal yapıla-
nışını açıklamakla uğraşıyordu. Günümüzde ise nüfus coğrafyası demografik
dinamikleri, çok boyutlu mekânsal ilişkileriyle araştırmaktadır ve uluslararası
çalışmalara özellikle göç ve hareketlilik konularına daha fazla odaklanmakta-
Araştır 4 dır. 1990’lı yıllardan itibaren farklı zamanlar ve mekanlarda bireysel deneyim-
lerin çeşitliliğine gittikçe daha duyarlı olmaya başlamıştır. Mekân coğrafyanın
tek ilgi alanı değildir ve coğrafyacılar demografik dinamikleri, çok boyutlu
mekânsal ilişkileriyle araştırmaktadır. Göç ve hareketlilik, etnisite, sosyal bağ-
lam ve kamu politikaları nüfus coğrafyacılarının üzerinde en fazla çalıştıkları
konu olmakta ve toplumsal cinsiyet, ırkçılık, yaş ayrımcılığı, sınıf çatışmaları
nüfus coğrafyacılarının en çok çalıştığı alanlar hâline gelmiştir (Özgür, 2016).

38
Nüfus ve Toplum

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Türkiye demografik fırsat penceresi ve eğitimin yaygınlaşması olarak adlan-

dırılan iki büyük dönüşüm sürecinden geçmektedir. Bu dönüşümlerin sonu-
cunda Türkiye için iki senaryo mevcuttur. Birinci senaryoda Türkiye, orta ge-
lir tuzağından kurtulamayıp kişi başına düşen geliri belirli bir düzeyin üzerine
çıkaramamış, yüksek genç işsizliği ve düşük kadın istihdamının yapısal hâle
dönüştüğü bir istihdam piyasası ve nüfusun büyük çoğunluğunun güvencesiz,
esnek ve kısa süreli işlerde çalıştığı, daha çok alt ve alt-orta sınıflardan oluşan
toplumsal yapıya sahip bir ülkedir. İkinci senaryoda ise kişi başına gelir dü-
zeyi ciddi anlamda yükselmiş, yüksek istihdam oranına sahip, kadının işgü-
cüne çok daha fazla katıldığı, teknoloji sektörü ve yaratıcı sektörlerde çalışan
profesyonellerin nüfusun önemli bir kesimini oluşturduğu, üst-orta ve orta
sınıfların büyüdüğü daha müreffeh bir ülkedir. İkinci senaryo için birbiriyle
uyumlu eğitim ve istihdam politikaları ve bunları destekleyecek sosyal politi-
kaların zorunlu olduğu söylenebilir. Eğitimde okullaşma alanında kat edilen
Araştır 5 mesafenin aynı şekilde her eğitim seviyesinde nitelik anlamında da sağlanması
bu yolda olmazsa olmazlardan biridir. Nitelikli eğitimin desteğiyle beraber
teknoloji sektöründe ve yaratıcı sektörlerde yeni istihdam alanlarının toplam
istihdam içindeki payının çok daha yüksek düzeylere çıkması yönünde atıla-
cak adımlar da bu yolda önemli önceliklerdendir. Yine eğitim ve istihdamla
doğrudan bağlantılı olarak, eğitim hizmetlerine herkesin eşit ve yüksek ni-
telikte ulaşmasını sağlayarak gençlerin önündeki yapısal engelleri kaldıracak,
çocuk ve yaşlı bakım hizmetlerinin yükünü kaldırarak kadının işgücüne dâhil
olmasının önünü açacak sosyal politikalar da ikinci senaryodaki Türkiye’nin
anahtarlarındandır. Mevcut durumda başta eğitimin yaygınlaşması, tarımsal
istihdamın azalması ve kadın istihdamının artması gibi çeşitli olumlu gelişme-
ler vardır. Ayrıca, okul öncesi eğitimin zorunlu hâle gelmesi, tüm okullarda
tam gün eğitime geçilmesi gibi politika uygulamalarının da olumlu adımlar
olduğu söylenebilir. Öte yandan gerek eğitimin niteliği konusunda, gerekse
nitelikli eğitim almış genç nüfusa sunulabilecek istihdam olanakları açısından
Türkiye’nin çok kısa bir sürede kat etmesi gereken çok uzun bir yolu bulun-
maktadır (Özdemir, 2019, s. 20).

39

Kaynakça
Anson, J., Bartl, W. ve Kulczycki, A. (2019). Studies
in the Sociology of Population: International
Perspectives. Cham: Springer.
Argast, R., Under, C. R. and Widmer, A. (2016).
“Twientieth Century Population Thinking: An
Introduction,” Twentieth Century Population
Thinking: A Critical Reader of Primary Sources (Ed.
The Population Knowledge Network) London
and New York: Routledge., s. 1-11.
Attar, M. A. (2020). Nüfus Politikalarının Refah ve
Büyüme Maliyetleri: Genel Denge Çözümlemesine
Dayalı Yeni Bulgular. Finans Politik & Ekonomik
Yorumlar, 651: 9-43.
Attar, M. A. (2016). Doğurganlık Kararları, Akılcı
Seçim ve Türkiye’de Nüfus Politikası,” Türkiye
Dördüncü Nüfusbilim Konferansı Tebliğ Metinler
Kitabı, 2015, Ankara: HÜNEE, 1-21.
Aysan, M. F. (2019). “Türkiye’nin Demografik
Dönüşümü ve Yeni Meydan Okumalar”.
Türkiye’de Toplumsal Yapı ve Değişim. (Ed. Lütfi
Sunar) Ankara: Nobel yayıncılık, s. 137-158.
Çakmak, F. (2009). Cumhuriyet’in İlk Yıllarında
Nüfusu Kayıt Altına Almaya Yönelik Girişimler.
Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, VIII
(18-19): 89-115.
Çimen, A. (2012). “Sayım, Kayıt Düzeni ve
Teşkilatlanma Açısından Osmanlıda Nüfus
Hizmetleri, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari
Bilimler Fakültesi Dergisi, 14(3): 183-216
Doğan, M. (2011). Türkiye’de Uygulanan Nüfus
Politikalarına Genel Bakış,” Marmara Coğrafya
Dergisi, 23: 293-307.
Elibol, N. (2007). “Osmanlı İmparatorluğu’nda
Nüfus Meselesi ve Demografi Araştırmaları,”
Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi İdari
Bilimler Fakültesi Dergisi, 12(3): 135-160.
Eryurt, M. A., Beşe-Canpolat, Ş. ve Koç, İ. (2013).
“Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Politikaları:
Öngörüler ve Öneriler,” Amme İdaresi Dergisi,
46(4): 129-156.
Gelekçi, C. (2014). “Türkiye’de Nüfus Yapısı ve Temel
Özellikleri (1938-1960 Dönemi),” Hacettepe
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 31 (2): 127-
137.
Giddens, A. (2012). Sosyoloji. İstanbul: Kırmızı
yayınları.
40
Toplumsal Açıdan Nüfus ve Demografi
Giddens, A. ve Sutton, P. W. (2016). Sosyoloji.
(Çeviren: Mesut Şenol) (7. Baskı) İstanbul:
Kırmızı Yayınları.
Hoşgör, Ş. ve Tansel, A. (2010). 2050’ye Doğru,
Nüfusbilim ve Yönetim: Eğitim, İşgücü, Sağlık
ve Sosyal Güvenlik Sistemlerine Yansımalar.
İstanbul: TÜSİAD Yayınları.
Karpat, K. H.(2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914):
Demografik ve Sosyal Özellikleri. İstanbul: Tarih
Vakfı Yurt Yayınları.
Koç, İ. Eryurt, M. A., Adalı, T. ve Seçkiner, P. (2008).
Doğurganlık, Aile Planlaması,    Anne‐Çocuk
Sağlığı ve   Beş Yaş Altı Ölümlerdeki Değişimler:
1968‐2008. Ankara: HÜNEE yayınları.
Lundquist, J. H. Anderton, D. L. and Yaukey,
D. (2015). Demography: The Study of Human
Population. Long Grove: Waveland Inc. Press.
Macionis, J. J. (2012). Sosyoloji. (Çev. ed. Vildan
Akan) Ankara: Nobel yayıncılık.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü. (Çev. Osman
Akınhay ve Derya Kömürcü) Ankara: Bilim ve
Sanat Yayınevi.
Newman, D. M. (2013). Sosyoloji: Günlük Yaşamın
Mimarisini Keşfetmek. (çev. Ali Arslan) Ankara:
Nobel Yayınları.
Özbay, F. (2015). Dünden Bugüne Aile, Kent ve Nüfus.
İstanbul: İletişim.
Özdemir, C. (2019). “Türkiye’de Demografik
Fırsat Penceresi ve Eğitimin Yaygınlaşmasının
Sosyoekonomik Etkileri,” Nüfusbilim Dergisi, 41:
7-26.
Özgür, E. M. (2016). “Bir Alt Alan Olarak Nüfus
Coğrafyasının Geçmişi, Bugünü ve Geleceği,” Ege
Coğrafya Dergisi, 25(1): 1-36.
Peker, M. (2009). “Türkiye’de Nüfusbilimin
Kurumsallaşması ve Bu Süreçte Prof. Dr. Nusret
H. Fişek’in Yeri,” Memleket Siyaset Yönetim, 4(11):
132-162.
Poston, L. D. (2019). Handbook of Population. (2rd
Edition) Texas: Springer.
Poston, D. L. ve Bouveir, L. F. (2017) Population and
Society: An Introduction to Demography. (Second
Edition) Cambridge: Cambridge University Press.
Ryan, J. M. (2018). Core Concepts in Sociology. New
York: Wiley and Sons.
Nüfus ve Toplum

Sahay, N. (2016). Empowering Women to Plan Their Weeks, P. (2013). Population: An Introduction
Family Size and Spacing of Children: A Study of to Concepts and Issues. Belmont: Thomson
Urban Slums of Delhi. Unpublished PhD Thesis. Wadsworth.
Institute of Social Sciences of Amity University,
Yakar, M. (2012). 21. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Türkiye
Uttar Pradesh, Noida.
Nüfusunda Ne Değişti? Uluslararası Sosyal
Tekeli, İ. (2016). Dünya’da Değişen Yerleşme Yapısının Araştırmalar Dergisi, 5(21): 385-405.
Yarattığı Temsil Sorunları ve Demografiye
Yansımaları Üzerine, Nüfusbilim Dergisi, 37-38:
65-78.
Vergili, A. (2013). Türkiye’nin İlk Dönem Nüfus
Politikası (1923-1960). Sosyoloji Yıllığı, 22: 313-
324.

İnternet Kaynakları
Britannica (Encyclopedia). (2020). Census. britannica. TÜİK. (2018). Nüfus Projeksiyonları, 2018-2080.
com/science/census. Erişim tarihi: 15.06.2020. tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=30567.
TÜİK. (2019). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
Sonuçları, 2019. tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.
do?id=33705.

41
 Bölüm 2
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
Roma Döneminde ve Orta Çağ’da Nüfus
Yaklaşımları
öğrenme çıktıları

1
2 Roma İmparatorluğu’nun nüfus

2
Antik Yunan’da Nüfus Yaklaşımları yaklaşımını, Augustus’un nüfus
1 Platon ve Aristo’nun nüfusa ilişkin politikalarını ve Orta Çağ’daki nüfus
yaklaşımlarını açıklayabilme anlayışını açıklayabilme

Merkantilizm: Monarşik Devlet, Ekonomi

ve Nüfus Yaklaşımları Fizyokrasi: Nüfus ve Kırsal Ekonomi

3 4
3 Merkantilizmin nüfusa yönelik yaklaşımlarını Yaklaşımı
ve merkantilizme yöneltilen eleştirileri 4 Fizyokratların nüfusa yönelik olarak
açıklayabilme geliştirdikleri argümanları açıklayabilme

Erken Modern Nüfus Anlayışları: Devletin Klasik İktisatçılar ve Nüfus Sorununa

5 6
Nüfusu Olarak Uluslar Yaklaşımlar
5 John Graunt’un demografi disiplinine 6 Adam Smith’in nüfus konusundaki
metodolojik katkılarını açıklayabilme analizlerini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Nüfus Yaklaşımları • Fizyokrasi • Merkantilizm • Antik Yunan • Roma İmparatorluğu
• Erken Modernlik • Klasik Ekonomi • Din

42
Nüfus ve Toplum
GİRİŞ
Beşeri bilimler nüfusu, bireylerin ortak dilsel,
kültürel veya tarihsel deneyimleriyle bağlantılı ol-
dukları bir sosyal birim olarak ele almaktadır. Bu
anlamda nüfus, bazen bir toplum, bir kültür ya da
halk olarak etiketlenmiş, ataların ve akrabalıkların
sosyal olarak karşılıklı kabul edilmesi, diğer kültürel
yakınlıklar ve birlikte ikamet veya coğrafi yakınlık
yoluyla birleşmiş bir grup bireyi ifade etmektedir.
Bu tanım, insan popülasyonlarının oluşumunda ve
bakımında sosyoekonomik ve sosyokültürel fak-
törleri vurgulamaktadır (Chamberlain, 2006: 2).
Nüfus, özellikle 19. yüzyıldan itibaren devletlerin
merkezileşmesinden itibaren büyük bir önem ka-
zanmıştır ancak önceki dönemlerde de üzerinde
çalışılan bir olgudur (Giddens, 2012).
Bugün olduğu gibi geçmişte de nüfus; doğur-
ganlık, ölüm ve göç açısından farklı demografik
dinamiklerin temel unsurlarından doğrudan et-
kilenmiştir. Bu demografik dinamikleri etkileyen
çevre ve epidemiyoloji, ekonomik faaliyet, kentleş-
me, doğurganlığa karar verme ve savaş gibi pek çok
değişken vardır. Bu değişkenler de sosyoekonomik
ve kültürel niteliklidir ve bu nedenle zaman ve
mekândaki popülasyonlar üzerinde farklı etkileri
vardır. Dünya tarihinin birçok döneminde nüfus
tarihçileri, nüfus dinamikleri ve davranışlarında
bu tür özgüllükleri ve çeşitliliği her zaman vur-
gulamıştır (Holleran ve Pudsey, 2011). Örneğin,
M.Ö. 300 yılında Hindistan’da yaşayan Kautilya,
nüfus artışını siyasi, ekonomik ve askerî nedenler-
den dolayı devlet için önemli görmüştür. Kautilya,
çok fazla insanın ve çok yüksek bir nüfus artış ora-
nının sorun olabileceğini kabul etmesine rağmen,
çok küçük bir nüfus ve negatif büyüme oranının
da yüksek nüfus artışından daha ciddi tehditler
doğurabileceğini düşünmekteydi. Müslüman dü-
şünürlerden İbn-i Haldun’un (1332-1406) ise
modern düşünürleri etkileyen nüfus artışıyla ilgi-
li karmaşık görüşleri vardı. Toplumda uzmanlaş-
manın refah için gerekli olduğunu düşünüyordu.
Uzmanlaşmanın anahtarının yüksek nüfus artış
hızından daha çok, yüksek nüfus yoğunluğu ol-
duğuna işaret eden İbn-i Haldun, ancak nüfus ar-
tışının sonucunun da yüksek yoğunluk olduğunu
belirtti (Vilquin, 2006).
Bu ünitede, genel olarak demografinin ilk sis-
tematik ve modern kuramını ortaya attığı kabul
edilen Malthus’un kuramından önce geliştirilmiş
birtakım antik ve erken modern döneme ait nü-
fus yaklaşımları incelenmiştir. İlk olarak, Antik Yu-
nan’daki nüfus yaklaşımları Platon ve Aristoteles’in
görüşleri değerlendirilerek ayrıntılı olarak ele alın-
mıştır. Daha sonra, Roma’da nüfus anlayışını ol-
gunlaştıran dinamikler ve nüfusa ilişkin görüşler
ele alınarak, Augustus’un nüfus politikaları analiz
edilmiştir. Üçüncü bölümde, monarşik devlet ya-
pısı, zenginlik ve nüfus arasındaki güçlü ilişkiler
kuran Merkantilizmin nüfusa ilişkin yaklaşımları
irdelenmiş ve kısaca Merkantilizme yöneltilen eleş-
tirilere yer verilmiştir. Dördüncü bölüm ise tarım-
sal zenginleşmenin teorisini üreten Fizyokratların,
nüfusa yönelik olarak geliştirdikleri perspektifleri
ve argümanları değerlendirilmiştir. Beşinci bölüm-
de, Malthus’un teorilerine ve esas olarak da modern
nüfus yaklaşımlarına temel teşkil edecek erken mo-
dern nüfus yaklaşımlarını geliştiren düşünürlerin
fikirlerine yer verilmiştir. Son olarak, ekonomi ve
nüfus arasında güçlü ilişkiler kuran klasik iktisat-
çıların nüfus sorununa ilişkin yaklaşımları genel
olarak analiz edilmiştir.
ANTİK YUNAN’DA NÜFUS
YAKLAŞIMLARI
Antik Yunan’ın önde gelen iki düşünürü olan
Platon (M.Ö. 428-348) ve Aristoteles (M.Ö. 384-
322), siyasi ütopyanın her şeyi kapsayan çerçevesi
içinde bir nüfus teorisi geliştirmiştir. Platon ve Aris-
toteles, zamanlarının jeopolitik bağlamında radikal
bir şekilde yeni bir toplum örgütü olarak şehir dev-
letini tasarladılar: Şehir (site), vatandaşların (özgür
erkeklerin) kamu sivil ve askerî işlere katıldıkları,
kadınların ve kölelerin genel yaşam için gerekli çalış-
maları yaptığı tek bir kasabada toplanmış küçük bir
bölgeydi. Ayrıca, Platon ve Aristoteles, din ve ahlak
başta olmak üzere, Yunan uygarlığının geleneksel
değerlerini sorgulayan bir düşünce çizgisinin de bir
parçasını oluşturdular. Ailenin bir işlevi olarak ve ata-
lara karşı dinî bir ibadet olarak düşünülen doğurganlı-
ğı dinî bir görev hâline getiren eski ahlakın yerine, üre-
meyi Devlet’e karşı bir vatandaşlık görevi hâline getiren
bir sivil ahlakı getirmişlerdir (Vilquin, 2006, s. 8).
43

Platon ve Devletin Nüfus Üzerindeki
Mutlak Otoritesi
Platon Cumhuriyet ve Kanunları adlı eserinde
(M.Ö. 428-348), şehir kurumunun ve yasalarının
her bir insanın hayatını katı bir şekilde kapsamına
aldığı bir şehri tasavvur eder, böylece hiçbir birey-
sel hevesin, Platonik ideali oluşturan ebedi dura-
ğan dengeyi bozamayacağını savunur. Platon, diğer
felsefi çalışmalarında formüle edilmiş iki ilginç do-
ğurganlık teorisi geliştirmiştir. Ruhun doğurgan-
lığı insanların zihinleri arasında bir düşünce alış-
verişidir. Onun en mükemmel iletim aracı usta ile
çırak arasındaki sevgiye (aşk) dayalı bilim, felsefe
ve güzellik duygusudur. Platon’un aşk anlayışında
cinsel vurgular yoktur. İkinci doğurganlık biçimi
olan üreme ise basit bir biyolojik ve sosyal gerekli-
liğe indirgenmiştir. Tüm bireysel kötülükler ve sos-
yal kargaşalar, tutkular, suçlar, delilikler ve isyanlar
tamamen birbirinden ayrı tutulması gereken iki
doğurganlık biçiminin karışımının bir sonucudur.
Platon, aynı zamanda aşk ve cinselliğin etkileşimi-
ni, mükemmel işleyen bir sitenin (şehir) uyumuna
yönelik en büyük tehdit olarak görür. Risk o kadar
yüksektir ki, iki doğurganlığın birbirinden ayrıl-
ması gerektiği fikri ne pahasına olursa olsun çocuk-
lara aşılanmalı ve bireylerin buna saygı göstermesi
sağlanmalıdır (Vilquin, 2006).
dikkat
Platon, bir şehir için optimum nüfus sayı-
sının 5040 kişi olduğunu öne sürmüştür.
Platon’a göre, doğurganlık tamamen toplumsal
bir işlev olduğu için, bunu tek başına devletin orga-
nize etmesi gerekmektedir. Devlet sadece evlilik ku-
rumunu değil, aynı zamanda cinsel ilişkileri, “evlat
seçimi”ni (seçkinlerin çocuk yapmasını öneren öjenik
bir iddiadır) ve çocukların toplumun ihtiyaç duydu-
ğu farklı işlevsel özelliklere yönelik olarak eğitimini
ve rehberliğini de düzenlemelidir. Devletin bu ko-
nulardaki gücü mutlak olmalıdır ve hiçbir kişisel,
ailevi veya başka türden çıkarlar buna karşı rekabet
etmemeli veya meydan okumamalıdır. Sonuç ola-
rak, Platon’un bu önermeleri demografik yasaların
44
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
hantal, detaycı, bazen de korkunç bir çerçeveye ka-
vuşmasına öncülük etmiştir. Platon’un ideal dün-
yasının makul tarafı “doğru ölçü” hakkındadır ve
temel olarak fiziksel (ırksal ve öjenik) ve ruhsal
(felsefe) hiçbir sınır tanımayan bir mükemmellik
arayışı niteliğindedir. Buna göre, şehir ne zengin
ne de fakir olmalı, nüfus ne çok seyrek ne de çok
aşırı olmalıdır. Hatta Platon, bir şehir için opti-
mum nüfus sayısının 5040 kişi olduğunu öne
sürmüştür. Platon’un büyük politik ütopyasının
ilk tanımı olan Cumhuriyet, takıntılı bir biçimde
“doğru ölçü”/ılımlılık ve sonsuz statik denge ara-
yışının ürünüdür. Şehrin diğer tüm yönleri gibi
(ne büyük ne de küçük olmalıdır) nüfus kesinlikle
sabit olmalıdır. Doğurganlık bireylerin ve ailelerin
özgür iradesine bırakılırsa bu kesinlikle elde edi-
lemez. Bu son derece hassas biyo-sosyal fonksiyo-
nun tüm dizginleri tamamen aristokrasi egemenli-
ğindeki devletin elinde olmalıdır. Bu seçkin bilgin
ve bilge topluluk bireyin ve toplumun mutluluğu
için gerekli koşulları bildiği ve ortaya koyduğu için
onların mutlak otoritesi diğer tüm vatandaşların
tam itaatini hak eder. Devletin gücü totaliterdir:
Devlet zorlayabilir, yanlış yönlendirebilir veya be-
yin yıkayabilir (Vilquin, 2006).
Buna göre, sistem içinde en ufak bir uyumsuz-
luk bile olmamalıdır; hukuk ve düzenin tamamı
adına bireysel arayışlara veya inisiyatiflere en ufak
bir tahammül gösterilmemelidir. Bu da mantıksal
olarak Platon’un özel mülkün ve ailenin lağvedil-
mesi fikrine yol açar. Tüm vatandaşlar bir mülkiyet
topluluğu olabilir ancak erkek ve kadınların tama-
men ayrılması genel bir kural olduğundan ve evlilik
belirli bir süre için hâkimler tarafından verilen ba-
sit bir birlikte yaşama indirgenmiş olduğundan bir
kadın topluluğundan bahsetmek mümkün değil-
dir. Hakimler mükemmel bir demograf olmalıdır:
Platon’un tam olarak açıklamadığı hesaplamaları
kullanarak, şehrin sürekli, sürdürülebilir mutlak
nüfus büyüklüğünü ve refahını sağlamak için ih-
tiyaç duyduğu yeni doğan bebeklerin sayısı hak-
kında zamanında bilgiye sahip olmalıdırlar. Bunun
için, şehirde evlilikler belirli bir sayıda tutulmalıdır.
Çiftler kura çekimi ile belirlenecektir (böylece sa-
dece şans ya da tanrılar sahip olunan partnerden
hoşnutsuzluktan sorumlu tutulacaktır); ancak be-
raberlikler, erkeklerin en iyilerinin en iyi kadınlarla
ortaklık kurmasını sağlamak için ustaca düşünül-
Nüfus ve Toplum

melidir. İyi bir vatandaş, fiziksel olarak sağlıklı ve çekici, politik olarak uysal ve psikolojik olarak kendini
idare edebilen birisi olmalıdır. Platon, zayıf veya biçimsiz çocukların doğumunu sınırlamak için üremeye
yalnızca belli yaş sınırları içinde izin verilmesini önerir. Fiziksel olarak yetersiz olan bebekler gibi hakim-
lerin izni olmadan gebe kalınan çocuklar da ortadan kaldırılmalıdır. Diğerleri ise toplu şekilde çalışarak
toplum ve ekonomi için tahsis edilen görevleri yerine getirmek için koşullandırılmalıdır. Çocuklar, anne
babalarını ya da kardeşlerini asla tanımamalıdır, ki bu da öjenistler için sorun yaratabilecektir. Platon,
yargıçların gerekli ölüm ve doğurganlık hesaplamalarını yaparken
karşılaşacağı zorlukların farkındadır ve en büyük korkusu, bir tah-
min hatasının tüm yapıya onarılamaz şekilde zarar vermesi olasılı-
ğıdır. Cumhuriyet’ten 40 yıl sonra yazılan Kanunlar adlı eserinde dikkat
Platon, büyük hayaline gerçekçilik katmak için gayret etmiştir. Sabit Antik Çağ’a ilişkin önemli bir genel-
nüfus ve genetik seçilim iki ana odak noktası olmaya devam etmek- leme şu olabilir: Hem nüfus kont-
tedir. Bu sistemi daha az baskı ve daha fazla teşvik (ödüller, cezalar) rolüyle ilgili bir kaygı hem de bunu
ve sosyal baskı (tabular) ile gerçekleştirmeye çalışır. Platon, aile ve yansıtan yasal önlemler Antik Çağ’da
mülkiyeti ortadan kaldırmak yerine onları etkisiz hâle getirir: Aile oldukça yaygın görünmektedir.
ve mülkiyet ancak hâkimlerin sosyal mühendisliğine maruz kalarak
gelişebilecektir (Vilquin, 2006).
Sonuç olarak, Platon (M.Ö. 427-347) hem hızla büyüyen hem de hızla küçülen bir popülasyonun
sorunlara neden olduğunu düşünmüş ve doğurganlık kontrolünü desteklemiştir. Platon, sadece uygun in-
sanların, özellikle de savaşçıların ve filozofların çocuk sahibi olması gerektiğine inanacak kadar öjenik nitelikte
görüşlere sahipti. Toplumda mevcut kaynakların miktarı sınırlı olduğundan, nüfus büyüklüğünün sınırlandırıl-
mış olması gerektiğini düşünüyordu. Nüfus artışının toplumsal bozulmaya yol açabileceğinden endişe duyuyordu;
göç (dış göç) ve sömürgeleştirmeyi aşırı nüfusu ortadan kaldırmanın olası yolları olarak görüyordu. Platon ayrıca
nüfus azalmasının da toplum için zararlı olabileceğini düşünüyordu. Platon, nüfusun azalması durumunda,
çok çocuğu olan kişileri ödüllendiren pronatalist politikaların desteklenmesi gerektiğini düşünüyordu ve nüfus
politikaları için göçün iyi bir fikir olabileceğini düşündü.

Resim 2.1 Antik Yunan’da bir kamusal tartışma esnasında toplanmış olan vatandaşlar
Kaynak: https://www.bilimseldunya.com/antik-yunan/

45

Aristoteles’in Nüfusa İlişkin Görüşleri
Aristoteles (M.Ö. 384-322) hocası Platon ka-
dar kaygılı olmamasına rağmen, nüfus büyüklü-
ğünün sınırlandırılması gerektiğini düşünmüştür.
Nüfus hızla büyürse ve yeterli kaynak çocukla-
ra miras bırakılamazsa, toplumsal düzensizlik ve
devrimin olmasını mümkün görüyordu. Aristo-
teles, nüfusun çok büyümesi hâlinde demokratik
hükümetin yeterince iyi bir şekilde işleyemeyece-
ğinden de endişe ediyordu. Nüfus sınırlaması için
önerdiği başlıca yöntemler ise engelli veya gelişim
geriliği olan çocukların kürtajla aldırma ve bebe-
ği kasten öldürme (infanticide) gibi yöntemlerdi.
Aristoteles açıkça insan ırkının güçlü hızlı artış
eğiliminin, yasalar tarafından kontrol edilmedikçe,
mülkiyet eşitliği üzerine kurulmuş her sistem için
kesinlikle ölümcül olacağına ve bunu önlemek için
yasaların gerekliliğine işaret etmiştir. Aristoteles’in
haklı olarak gözlemlediği üzere, çok sayıda çocu-
ğun doğuşu, aynı kalan toprakların bölünmesine
ve yoksulluk birikimine neden olacaktır. Burada,
Aristoteles Lycurgus’la birlikte birçok yasa koyucu-
nun düştüğü hatayı tam olarak görüyor gibidir ve
onlara doğru şekilde destek sağlamadan çocukların
doğumunu teşvik etmenin ancak çok büyük sefalet
üretme pahasına yapılabileceğini vurgulamaktadır
(Morley, 2011, s. 25).
dikkat
Aristoteles genel olarak Platon’un teorilerini
benimser. Kendi bakış açısı bazı yönleriyle bu
teoriyle ihtilaflı olsa da temel ilkeleri (mutlakı-
yet ve sabit nüfus açılarından) farklı değildir.
M.Ö. 4. yüzyıla kadar Eski Yunan felsefi yazı-
larında nüfus büyüklüğü ve üyelikleri merkezî ko-
nular hâline gelmiştir. Aristoteles’in Politika adlı
eseri bu erken tarihte ampirik motivasyonları ile
öne çıkmaktadır. Platon’dan açıkça ayrılan ve ideal
hükümetin tasarımı üzerine hâkim söylemden yola
çıkan Politika, “anayasayı” yazılı belgelere değil,
“devleti ve vatandaşı yöneten ilişkiler sistemine”
atıfta bulunarak ele almıştır. Aristoteles için “yurt-
46
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
taşın bedeni anayasadır” derken devleti belli bir
nüfus grubuyla tanımlamış olmaktadır. Ancak va-
tandaşlar beden siyasetinin sadece bir parçasıydı ve
vatandaşlar içindeki gruplar arasında belirgin fark-
lılıklar da vardı. Bu çeşitli alt nüfuslar içinde üyelik
ve onları birleştiren veya ayıran birliktelik kalıpları
stratejik öneme sahipti, çünkü siyasi, askerî, eko-
nomik ve diğer konular, doğrudan devletlerin oluş-
turulduğu grupların koordinasyonuna bağlıydı.
Temel anayasa veya siyasal sistem türleri ve bun-
ların güçlü yanları ve sınırlamaları, Aristoteles’e
göre alt popülasyonların bileşimine, uyumuna ve
büyüklüğüne göre farklılık göstermektedir. Politika
adlı eserinde nüfus, kapsamlı bir şekilde tartışılan
ve genel argümanın ayrılmaz bir parçası olup yine-
lenen bir konudur. “Bir devletin donanımının ilk
kısmı,” diyor Aristoteles, “bir erkek bedenidir ve
hem kaç kişi olmaları gerektiğini ve hem de hangi
doğal niteliklere sahip olduklarını göz önünde bu-
lundurmalıyız.” Aristoteles’in Antik Çağ’dan günü-
müze kalan en önemli etkilerinden birisi, nüfusu
birleştirmeye yönelik kapsamlı müdahale fikridir
ve birleşmiş bir nüfus fikri, toplumun biyolojik ve
sosyal temelleri olmaya devam etmektedir (Krea-
ger, 2008, s. 600).
Aristoteles’in nüfus anlayışı, modern demog-
rafiden bazı açılardan keskin bir şekilde farklılık
göstermektedir. Örneğin, Antik Yunan’da bir bü-
tün olarak devlet düzeyinde doğurganlık birincil
bir sorun değildir, çünkü doğurganlık politikanın
merkezî mekanizmaları olan alt popülasyonlar ara-
sında ve daha temel ilişki kalıplarının bir yan ürü-
nüdür. Aristoteles, bugün eşitsiz eğilimler olarak
kabul edilen kadınlara karşı ataerkil tutumları ve
köleliği toplumun unsurları olarak kabul etmiştir.
Aristoteles’in yaklaşımı yine de ilginçliğini korumak-
tadır, çünkü demografinin ele almakta zorlandığı ve
sıklıkla imkânsız bulduğu kalıcı sorunları doğrudan
formüle etmiştir. Bu sorunlar, bir devletin nüfusunun
fiili heterojenliğini, farklı grupların birlikteliğini,
grupların eşitsizliğini, istikrarını, eşitliğini ve hare-
ketliliğini uzlaştırma ile ilgilidir. Söz konusu eşit-
lik ve eşitsizlikler sorunu sadece politik bir sorun
değildir, çünkü eşitsizlikler nicel tanımlamada kul-
lanılan birimlerin mantığı ve seçiminde de ortaya
çıkarlar ve bu nedenle Aristoteles’in sayıların kulla-
nımında “ayrımcılık” vurgusu önemlidir.
Nüfus ve Toplum
dikkat
Aristoteles, nüfus artışından endişelenir, ama sade-
ce araziyi ve ürününü, giderek artan sayıda bireyler
arasında dağıtmak bazı insanları yoksullaştıracağı
için bunun sadece toplumsal huzursuzluğa yol
açacağını öne sürmüştür. Bu yüzden çocuk sayısı-
nın aşırı olduğu kabul edilirse, devletin kadınları
hamileliklerini sona erdirmeye zorlayabileceğini
savunmuştur. Fakat nüfus kıtlığı da toplumu iş
bölümünün ekonomik avantajlarından mahrum
bırakacağı için Aristoteles’i endişelendirmektedir.
Aristoteles’in Politika adlı eseri, şehir devletin-
de nüfusun rolü hakkında, zamanı için kapsam-
lı bir açıklama içeren karmaşık ve ince bir üyelik
sistemi ortaya koyar. Aristoteles, popülasyonları
açık fenomenler olarak idare edebilecek tutarlı
bir mantık oluşturmanın zorluğuyla çekinmeden
yüzleşmiştir. Nüfus hareketinin akışkanlığı ve Eski
Yunan şehir devletlerindeki hükümetlerin kalıcı-
lığı göz önüne alındığında, modern nüfus sayımı
ideallerine yönelik olarak Aristoteles’in önerile-
rinin olmaması şaşırtıcı değildir. Antik Yunan’da
göç, eşitsizlik ve etkili iletişim, nüfus üyeliklerinin
boyutunu, bileşimini ve kimliğini şekillendiren
önemli faktörlerdir. Doğurganlık ve ölümlülüğün
bilinçli kontrolü bu ilişki kalıplarını takip eder:
Üyeler arasındaki farklılıklar çocuk yapmak için
göreceli ihtiyaçları ve grup büyüklüğünü kontrol
etmeye uygun araçları belirler. Alt popülasyonla-
rın büyüklüğünü, bileşimini ve birbirine bağlılığı-
nı belirleyen süreçler, makro düzeydeki ekonomik
veya diğer güçlere bağlı değişkenler değildir. Aksi-
ne nüfusla ilgili bu süreçler siyasi rejimin türünü
ve ekonomik ilişkileri belirleyen başlıca faktörler-
dir (Kreager, 2008, s. 623).
Aristoteles’in açıklamalarında doğurganlık ve
mortaliteye nispeten küçük bir işlev atfetmesi,
nüfus bilimcilerin onu neden görmezden geldiği-
ni en azından kısmen açıklamaktadır. Demografi
bir disiplin olarak, nüfusu esas olarak devletler açı-
sından siyasi ve ekonomik bütünlükler olarak ele
alınmıştır. Buna karşın Aristoteles’in teorisi, çeşitli
alt popülasyonların karışımı ve çatışmalarını uzlaş-
tırmaya yönelik olduğundan, 19. yy.dan itibaren
geliştirilen demografi anlayışını destekleyen ulusal
istatistik büroları ve ekonomi teorisinin amaçlarına
uygun görülmemiştir. Ancak 20. yy.ın sonların-
dan itibaren, dikkatler bir kez daha iletişim, göç,
ağlar ve kurucu ulusal popülasyonların çeşitliliğine
odaklanmıştır. Dolayısıyla Aristoteles’i ilgilendiren
türdeki sorunlar, demografinin gündemine yeni-
den girmiş gibi görünmektedir (Kreager, 2008).
Aristoteles’in görüşlerinin temel çerçevesi hem
doğa biliminin oluşumunda hem de modern devlet
teorilerinin erken modern hümanizmini etkilemiştir.
Aristoteles hakkındaki yorumlar Geç Antik dönem-
den, Rönesans’a kadar o denli yaygındı ki, ilk mo-
dern yazarların onun orijinal metinlerini bile okuma-
larına gerek kalmamıştı. Machiavelli’den Rousseau’ya
kadar hümanist siyaset teorisinin ana çizgisi, nüfusu
devletin temel bir bileşeni olarak ele almış ve bu ko-
nuda Aristoteles’in temaları baskın olmuştur. Böyle-
ce, doğal devlet anlayışı ve ona üyelik, egemen nü-
fusu oluşturan hizip, dengesizlik ve çeşitlilikler, göç
yoluyla nüfusun dışardan gelenlere açık olması ve
birlik hâlindeki nüfusun farklılaşma potansiyeli gibi
temalar bu bağlamda öne çıkmıştır. Aristoteles’in nü-
fusların ve devletlerin indirgenemez doğal ve siyasal
karakteri hakkındaki anlayışı, demografinin kuru-
cu metni olarak kabul edilen Graunt’un kitabının
başlığında yerini almıştı: Doğal ve Siyasi Gözlemler
(1662). Graunt’un çalışmaları, Aristotelesciliğin teme-
lini oluşturan hümanist doğal tarih ve retorik iletişim
yöntemlerini ve nüfusun görece karşılaştırmalı açık-
lamalarını matematik teknikleri ile mükemmel bir
şekilde sentezlemiştir (Kreager 2005).
47
 Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları

Öğrenme Çıktısı

1 Platon ve Aristo’nun nüfusa ilişkin yaklaşımlarını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Antik Yunan’daki nüfus,

Antik Yunan’da nüfusun
politik ayrışması ve yurttaş-
lık düzenini araştırınız.
yaşayış, ekonomi ve siyaset
anlayışının tarihsel anlatımı
Antik Yunan’daki nüfus an-
için şu linkteki videoyu izle-
layışının modern devletleri
yiniz: https://www.youtube.
nasıl etkilemiş olabileceğini
com/watch?v=SLpZ5Un-
arkadaşlarınızla tartışınız.
Tig&list=PL1vtGId5rA
wUAHUuNuZme7D9lf
db-kJil&index=1

ROMA DÖNEMİNDE VE ORTA geçmişten ayıran temel şey demografik değişim

ÇAĞ’DA NÜFUS YAKLAŞIMLARI
Demografi görece modern bir disiplindir ve
antik dönemlerdeki nüfus dinamikleri ve bu dina-
mikler hakkında yazılanlar hakkında hâlâ çok az
şey biliyor sayılırız. İnsan popülasyonlarının bü-
yüklüğü, yapısı ve gelişimi üzerine antik dönem-
lerde birtakım görüşler dile getirilmiştir. Antik ta-
rihçiler arasında bu konuya giderek daha fazla ilgi
duyulmaya başlanmıştır (Scheidel 2001). Yine de
sadece antik popülasyonların en temel özelliklerini
bile bilmek konusunda ve bu bilgiyi antik (Greko-
Romen) dünyanın nüfus yapılarını tüm yönleriyle
yorumlayabilme konusunda daha da çok yolumuz
var gibi görünmektedir. Modern öncesi toplumlarda
nüfus büyüklüğü ekonomik performansın en iyi
göstergesiydi; şehirler ve ülkeler arasında insanların
dağılımı kolektif kimliğin yaratılmasında etkili ol-
muştu ve ticaretin etkilerini yansıtabiliyordu. İnsan
hareketliliği aracılığıyla bilgi akışları ve kültür de-
ğişikliği; mortalite ve morbidite, refahın temel be-
lirleyicileriydi. Doğurganlık (ve dolayısıyla cinsiyet
ilişkileri), insan sermayesine yatırım ve ekonomik
üretkenlik ve daha genel olarak insanların umutla-
rını ve korkularını şekillendirmekteydi. Aynı şey-
ler evlilik gelenekleri ve ev yapısı için de geçerlidir.
Klasik uygarlıkta sık gebelik ve ani ölüm, tamamen
yabancı bir ortamın ürünüydü. Teknolojik ilerleme
ve keşiflerle birlikte, modern dünyayı daha uzak
olmuştur. Arkaik evlilik, üreme ve ölüm kalıpları
egzotik olduğu için doğal ve değişmez görünüyor-
du ve bu koşulların neler olduğunu ve hayata nasıl
nüfuz ettiklerini tam olarak anlamadan antik tarihe
yaklaşmayı bile beceremeyiz. Bu bağlamda demog-
rafinin gerçek mücadelesi geçmişin nüfus dina-
miklerine ilişkin çıkarımlar yapıp birtakım teoriler
üretmek olabilir (Scheidel, 2009, s. 134).
Morbidite, belirli bir nüfusta belirli bir za-
man dilimi içerisinde hastalığa tutulanların
sayısının sağlıklı kalmış nüfusa oranıdır. 
Roma’da Nüfus Yaklaşımları ve
Augustus’un Nüfus Politikaları
Diğer geleneksel topluluklarda olduğu gibi
Roma imparatorluğunda da nüfus politikaları
hiçbir zaman izole ve soyut bir konu olmamıştır.
Nüfustaki dengeler sadece bireylerin, ailelerin ve
ait oldukları daha geniş toplulukların siyasi hak
ve sorumluluklarının düzenlenmesinde değil, aynı
zamanda ticaret, tarım ve savunma gibi konuların
düzenlenmesinde de temel unsurlar olarak düşü-
nülmüştür. Üyelerini, askerî ve ekonomik ilişkilerde
en uygun sonuçları elde etmesini sağlayacak şekil-

48
Nüfus ve Toplum

de genişletebilen, dağıtabilen ve konuşlandırabilen bir cumhuriyetin, komşularından daha büyük bir güç
hâline gelebileceği kabul edilmiştir. Etkili bir siyasal topluluk kurma arzusu nüfus politikalarını daha büyük
bir öncelik hâline getirmiştir, çünkü ancak o zaman bireyler kendi eylemlerini ve çıkarlarını ilerletmenin
en iyi yolu olarak devleti korumak ve geliştirmek gerektiğini düşünecekleri varsayılıyordu (Kreager, 1991).

Resim 2.2 Roma imparatorluğunda krallık ve tebaası

Kaynak: http://www.antiktarih.com/2018/03/26/antik-romanin-ilk-krallari/

Roma İmparatorluğunda artan bir nüfusu sosyal bir fayda olarak görmüşlerdi. Büyük bir Roma ordusuna
ve Roma sömürge politikalarına yönelik olarak giderek daha çok sayıda insana duyulan ihtiyaç, nüfus artışına
olumlu bakılmasına neden olmuştur. Üst sınıflar arasında evliliği teşvik eden pronatalist yasalar teşvik edilmiştir.
Romalılar nüfus meselesini çok farklı şekillerde ele almışlardır. Roma, Latin halklarının silahlarla fet-
hettiği genişleyen bir imparatorluğun merkeziydi ve Roma’nın büyük bir nüfusun yararları hakkındaki gö-
rüşleri esas olarak askerî kudret açısından ele alınıyordu. Augustus’un (M.Ö. 63-M.S. 14) selefleri, Roma
vatandaşları arasında evlilik ve doğurganlığın azalan popülaritesine dikkat çekmişti. Gerçekten de Roma
İmparatorluğu’nun son dönemlerinde ciddi nüfus düşüşleri yaşanmıştır. M.Ö. 1. yy’da vatandaş sınıfında
bir eş ve çocuk fikri yaygındı. İnsanın servetini festivallere ve ziyafetlere harcaması, bir aileyi korumaktan
daha büyük bir statü göstergesiydi. Ünlü vatandaşların edebi ürünleri ve biyografilerinin de gösterdiği üze-
re, bekârlık bu sınıf içinde oldukça modaydı ve onun yerine geçecek bir şey yok gibiydi. Genç bir Roma
vatandaşının başlıca hırsı zengin ve yaşlanan bir bekar tarafından evlat edinilip servetini miras almaktı.
Sonuç olarak Augustus, soylu genç Romalıların ordunun subay sınıfına dâhil olmasının zorlaştığını görü-
yor ve hızla genişleyen bir imparatorluğu yönetmenin giderek daha da zorlaşacağını anlıyordu. Sorunun
kaynağı böylesine net bir şekilde tespit edildikten sonra, evliliği ve doğurganlığı teşvik etmek ve bunları
engelleyen sorunları yoluna koymak için son derece sofistike bir dizi yasa yayınlanmıştır. Bu yasaların arka
planında, düşen doğum oranları ve sivil erdemlerin zarar görmesi yatıyordu. Roma toplumunun zayıflayan
ahlaki sistemine karşı genel olarak ekonomik caydırıcılığı da olan yasalar yapılmıştır. Zina ağır bir şekilde
cezalandırılmış, birlikte yaşama, otomatik olarak yasallaştırılmıştır. Bekâr olmanın ekonomik avantajları
ortadan kaldırılırken birinin evlatlığı olarak ve irade altında yaşama imkânı radikal olarak azaltılmış ve
bazı durumlarda bekâr insanlar, çocuksuz çiftler, üçten az çocuklu kadınlar, yeniden evlenmemiş dul ve
boşanmış kadınlar için tamamen engellenmiştir. El konulan mirasların büyük kısmı ailelere tahsis edilmiş,

49

üçten fazla çocuğu olan ebeveynler daha çok tercih
edilmiştir. Bu ilk yasalar sorunları çözmek için ba-
şarısız olduğu için Augustus, ölüm ve miras hakkı
arasında 100 günlük bir zamansal gecikme sağla-
yarak evlenmemiş mirasçıların kendi kısmını talep
etmesini kolaylaştıracak şekilde evlenebilmesi için
onlara zaman vermeyi akıl etmiştir. Ancak, bu son
düzenlemeler ve demografik mevzuatın revizyonu
da nüfus etkinliğine çok büyük ve kapsamlı bir kat-
kı yapmamış görünmektedir. Özel koşullar ve mu-
afiyetler geliştirmek için hızlı davranıldığı görül-
müştür. Yüzyıllar boyunca resmî olarak yürürlükte
olmalarına rağmen, Augustus’un yasaları vatandaş
sınıfının büyüklüğündeki düşüşünü durdurama-
mıştır. Vatandaş nüfusundaki bu düşüş, Roma’nın
geniş imparatorluğunun uzak sınırlarında varlığını
ve otoritesini uygulamakta giderek zorlanmaya baş-
lamasının nedenlerinden biri sayılmaktadır. Daha-
sı, Roma İmparatorluğu’nun çöküşünün de kısmen
asil sınıf içindeki bu demografik dinamizmin kay-
bı ile ilgili olabileceği düşünülmektedir (Vilquin,
2006, s. 10). Sonuç olarak, Roma İmparatorluğu’nda
büyük bir nüfus askerî ve siyasi nedenlerle önemli gö-
rülmüştür. Hem büyüyen hem de azalan nüfus sorun
yaratmaktadır, ancak azalan nüfus daha büyük bir
tehdit olarak görülmüştür. Roma hükümdarları nü-
fus artışının, Roma İmparatorluğu’nu büyütmek ve
büyük bir ordu ve sömürgeciler/fetihçiler üretmek için
gerekli olduğuna inanır.
Saskia Hin’e (2011) göre Roma Cumhuriyeti’nde
doğurganlık talebinde bir dereceye kadar esneklik
olduğu varsayılsa bile makro demografik düzeyde
nüfus büyüklüğündeki önemli düşüşlerin azalan
doğurganlık nedeniyle değil, savaşların sonucunda
gerçekleşen aşırı mortalite nedeniyle gerçekleşmiş-
tir. Ona göre, geç Roma Cumhuriyeti’nin diğer sa-
nayi öncesi popülasyonlar arasında gözlenen doğal
doğurganlık kalıplarından saptığını varsaymak için
bir nedenimiz yoktur. Romanın sosyal koşullarında
mevcut yapılar ve stratejiler doğurganlık için elve-
rişlidir ve daha önce olduğu gibi evlilik ve doğumun
devam edebilmesi için çiftlere fırsatlar yaratmıştır.
Ancak savaşlar ve yayılmacılık, nüfustaki dramatik
düşüşlerde ilk sorumlu olarak görülmektedir. Öte
yandan, Roma vatandaşlarının düzenli olarak nüfus
sayımları yapılmış olsa da bunlar öncelikle yetişkin
erkek vatandaşlara atıfta bulunur ve şehirde tutulan
doğum ve ölüm kayıtları günümüze kadar geleme-
miştir. Antik kaynaklar, istatistiksel nüfus verilerini
özenle kaydetmiş olsa bile, büyük ve sürekli deği-
50
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
şen bir kentsel nüfusu kaydetmenin o zamanlarda
doğru bir yolunun olup olmadığı da şüphelidir. As-
lında, nüfus sayımının işleyişi hakkında daha fazla
bilginin olduğu Roma Mısır’ının metropollerine ait
veriler bile her iki cinsin ve çeşitli yaşlardaki kaçak
veya hareketli bireyler, özellikle de genç erkeklerin
kaçak veya hareketli olması nedeniyle yanlışlıklara
sahiptir (Holleran, 2011, s. 156).
dikkat
Augustus, ailelerin büyüklüğündeki
düşüşü durdurma, evlilik dışı ve çocuk-
suzlukla mücadele ve genel olarak ahlak
standardını iyileştirme arayışındadır.
Roma’da nüfus düşüklüğü hem askerî zayıflığa
hem de ailelerin ve aile gruplarının yok oluşuna ne-
den olmuştur. Antik Roma’nın demografisi ile ilgili
son araştırmalar, Cumhuriyetin son iki yüzyılı, en
azından toplam nüfusta belirgin bir durgunluğun
ortaya çıktığını göstermektedir. Roma nüfus sa-
yımları, nüfusun artma eğiliminde olduğunu gös-
teriyor olsa bile bu da sadece Roma vatandaşlığına
Roma dışı unsurların kabul edilmesiyle ilgili bir
durumdur. Roma’da nüfustaki sayılardaki durgun-
luk ve düşüşün arkasında sürekli savaşlar, sömür-
geleşmedeki büyüme, evliliklerin azalan sıklığı (alt
sınıflar arasında bile gözlenen) ve son olarak kür-
taj uygulamasıyla somutlaşan aile planlamasının
yaygın kullanım oranları gibi gelişmelerin olduğu
ileri sürülmektedir. Augustus öncesi dönemde ev-
lilikteki düşüş ve çocuksuzluktaki artışla müca-
dele için güçlü önlemler alınmaya çalışılmıştır.
Örneğin, kaynaklardan biliyoruz ki, bekârlardan
vergi alınmaktadır ve ayrıca nüfus sayımıyla ilgili
sorumlular, vatandaşlara çocuk sahibi olmak ama-
cıyla evleneceklerine dair yemin ettirmektedirler.
Buna rağmen düşüşler durdurulamamıştır. Burada
kritik öneme sahip olan şey, mevcut yaptırımların
(en azından gözetimin azalması nedeniyle) hem
sayıca hem de önemi açısından çok az olmasıdır
(Nörr, 1981, 351). Roma antik çağlarında mevzuat
yoluyla nüfusa yönelik olarak kapsamlı bir sosyal
mühendisliğin genellikle zayıf kaldığı çok önemli
bir noktadır. Roma yasaları yetersiz olmaktan daha
çok, kazuistik bir yapıya sahip görünmektedir.
Nüfus ve Toplum
Kazuistik yasa, önceden görülebilecek sorun-
ları belirleyip bunlara ilişkin yasalar yoluyla
ayrıntılı çözüm üretme; her hadiseyi kendi özel
bakış açısından kavramaya çalışan hukuki olay
anlatımına dayanan hukuk anlayışı demektir.
Evlilik mevzuatının Roma’daki bazı nitelikleri
şu şekilde gelişmiştir (Nörr, 1981, s. 352): 1.Evlilik
yasakları: Özgür doğan Roma vatandaşlarının zina
yapanlar ve köle sınıfından “değersiz” kadınlarla
evlenmelerine izin verilmiyordu. 2. Evlilik kuralla-
rı: Yirmi beş ile altmış arası erkeklerin, yirmi ile
elli yaş arasında olan kadınlarla evlenmeleri gere-
kiyordu. Ölüm ya da boşanma yoluyla mevcut bir
evliliğin sona erdiği durumlarda, yeniden evlenme
görevi vardı. 3. Bu yeniden evlenme yükümlülüğün-
den muafiyet: çocuksuzluk durumlarında da yaygın
bir ayrıcalık olarak kabul edilmiş olsa da normalde
belirli sayıda çocuğun doğumuyla edinilen bir hak
olan özgürlük hakkı tarafından verilmiştir. Yasanın
yararları, her iki cinsten de üç çocuk sahibi olan
kölelerin, dört çocuğa sahip olduklarında azat edi-
lebildikleri durumlarda ortaya çıkmaktadır. Buna
ek olarak, dört çocuk sahibi olan bu kategorideki
kadınların vesayet yükümlülüğü de ortadan kal-
dırılmaktadır. Azat edilmiş kişiler (eski köleler) de
patronları (onları serbest bırakan eski efendileri) ile
ilgili özel ayrıcalıklara sahiptiler. 4. Esas olarak mi-
ras bağlamında uygulanan yaptırımlar, vasiyet altına
alınma kapasitesini de etkilemiştir.
Romalılar, ilkel bir biçimde de olsa nüfus sayı-
mı ve kayıt yöntemlerini Rönesans’a kadar bir daha
görülmeyecek kadar iyi bir şekilde geliştirdiler. Özel-
likle, soylu ailelerin sayımından bireylerin ayrıntılı
dökümüne geçtiler ve İmparatorluğun tebaalarının
yaşlarını kanıtlamak için doğum sertifikaları verdi-
ler (Heran, 2006, s.47). Roma İmparatorluğu’nun
Mısır’da gerçekleştirdiği nüfus sayımı, yaşayan bir
nüfusun yaş bileşimini yansıtan ilgili kaynak malze-
menin tek türüdür. Şimdiye kadar bilinen üç yüzden
fazla olan bu metinler, Mısır’daki Roma hakimiye-
tinin ilk üç yüzyılından kalmadır. Bu sayımlarda,
yaşları ve diğer özellikleri ile hanedeki bireyleri kay-
detmiştir. Bu kayıtların resmî karakteri ve yüksek
düzeydeki kesinliği sayesinde, bu metinler, uzun
antik dünyanın en iyi demografik kanıtları olarak
kabul edilmiştir (Scheidel, 2001, s. 13).
Roma İmparatorluğu’nda doğum kayıtları tu-
tulmaktaydı ve bu tür bilgilere ihtiyacı olan bir
vatandaş doğum kaydının kopyalarına başvurabil-
mektedir. Bu doğum beyanları ve kayıtları İmpara-
tor Augustus tarafından tam Roma vatandaşlarının
hepsi için zorunlu hâle getirilmişti ve çok daha son-
ra, İmparator Marcus Aurelius bu uygulamayı gayri
meşru doğumların bile kaydedilmesini sağlayarak
vatandaş olmayanların kaydını da kapsayacak şe-
kilde genişletmiştir. Arşiv belgelerinin bulunduğu
bölgelerde yaşayan kişiler, vatandaşlık kanıtı olarak
bu kayıtlara itiraz edebiliyorlardı. Roma Mısırı gibi
kayıt tutma geleneğinin ve teknolojisinin olduğu
ve imparatorluğun resmî kayıtların korunmasını
tercih ettiği bu bölgeleri için, doğumların verilerine
kısmen ulaşılabilmektedir. Bu tür doğum kayıtları-
nın Roma eyalet yönetimleri tarafından çok büyük
miktarlarda yapılmış olması gerekirken, bunların
hâlâ erişilebilenlerinin gerçek sayıları azdır ve Mısır
kayıtlarının imparatorluk çapındaki önemini de-
ğerlendirmenin zorlukları iyi bilinmektedir (Shaw,
2001, s. 88). Ayrıca hem Roma köleliği hem de
Roma demografisi üzerine yapılan son çalışmalarda
köle nüfusunun büyüklüğü hakkında çok ayrıntılı
bilgiler yoktur. Ancak, Scheidel Roma’daki kölelik
ile ilgili olarak büyük vebadan önce 60 milyonluk
bir nüfusun 6 milyonunun köle olabileceğinden
söz etmektedir (Harris, 1999).
Greko-Romen dünyasından günümüze ulaşan
tüm demografik materyaller arasında, Romano-
Mısır nüfus sayımı verileri en kapsamlı olanlardır.
Aslında, on beşinci yüzyıldan önceki herhangi bir
nüfus için sahip olduğumuz en iyi verilerdir. Bu veri
Bagnall ve Frier (1994) tarafından Roma-Mısırı De-
mografisi adlı ünlü çalışmalarında, bu eyaletin nüfu-
sunun modern öncesi Akdeniz popülasyonlarından
beklenen demografik kalıplara bağlı olduğunu iddia
etmek için demografik analiz ve yaşam tablolarının
demografik teknikleri kullanılarak kataloglanmış ve
analiz edilmiştir. Bagnall ve Frier’in çalışması, eski
bir nüfusun sistematik ve geniş kapsamlı demografik
bir araştırmasını sunan ilk çalışmadır.
Orta Çağ’da Nüfusa İlişkin Görüşler
M.S. 4. ve 15.yy. arasını ifade eden Ortaçağ
boyunca dinî sistem toplumsal yapının bütün bo-
yutlarını şekillendirmiştir. Dinî kurallar, ritüeller ve
anlayışlar aile, ekonomi ve politika gibi kurumlarla
iç içe olmuştur. Dolayısıyla Orta Çağ’da nüfus ko-
51

nusu ve nüfus hakkındaki düşünceler de dinî vesa-
yet altında gelişmiştir (Aslanoğlu, 1998; Doğanay,
1990 aktaran Çağlayandereli, 2019, s.213-214).
Bu nedenle Orta Çağ boyunca dünyanın önemli
bir kesiminde etkili olan tek tanrılı dinlerin nüfus-
la ilişkilendirilebilecek görüşlerine kısaca değinmek
bu noktada yararlı olacaktır (Çağlayandereli, 2019).
Yahudilik inancında nüfus konusu dinin teme-
li kabul edilen aile bağlamında düşünülür. İnancın
yaşatılmasında ve yeni nesillere aktarılmasında aile
büyük öneme sahiptir. Bekâr kalmak büyük günah
kabul edilmiştir. Nüfusun artırılması güç ve ege-
menlik kaynağı sayılır ve övülür. Tevrat’ta hamile ka-
dınlar, çocuğun hayatının korunması gibi konularda
hükümler bulunur (Çağlayandereli, 2019, s.214).
Hıristiyanlıkta da ailenin konumu Yahudilikte-
ki gibidir. Dahası Hıristiyanlığa göre aile toplumsal
bir kurum değil dinî bir kurumdur. Boşanmak ka-
bul görmez, çocuk düşürmek yasaklanmıştır (Saraç,
1992 aktaran Çağlayandereli, 2019, s. 215). Hı-
ristiyanlığın nüfus konusundaki düşüncelere etkisi
dönemsel olarak farklı biçimlerde tezahür etmiştir.
Örneğin Orta Çağ’ın başlangıç dönemlerindeki
düşünceler Eski Roma’da egemen olan nüfus ar-
tışını destekleyici anlayışın karşıtı niteliğindedir.
Eski dünyanın büyük medeniyeti olan Roma’nın
yıkılışı ve Orta Çağ’ın barbarlıklarının yaşandığı
bu dönemde, ilk Hıristiyan düşünürler bu dünya-
nın önemsizliği fikrine yönelmiştir. Bu dünyanın
nihai amacı Tanrı ve öte dünya olduğuna göre bu
dünyadan olabildiğince el çekmek yararlı görülmüş-
tür. Örneğin Aziz Agustine bu yönde düşünmüştür
(Ciment ve Ness, 1999). M.S. 5. yy’da yaşayan Aziz
Agustine, cinsel perhizin tercih edilmesi gerektiğini
ancak ikinci en iyi yolun evlilik olduğunu savun-
muştur (Weeks, 2013). Sonraki dönemlerin önemli
Hıristiyan düşünürlerinden Aziz Thomas Aquinas
ise erken dönem düşünürlerinin aksine evlenme ve
çocuk sahibi olmayı önemli görmüştür. Aziz Tho-
mas Aquinas, bekârlık evlilikten daha iyi değildir
diyerek bu düşüncesini ifade etmiştir. Bu görüşler
daha sonraki dönemlerde Protestanlığın öte dünya
için bu dünyada olabildiğince çok ve iyi çalışmak ve
kazanmak gibi anlayışlarında da etkili olmuştur (Ci-
ment ve Ness, 1999; Weeks, 2013). Orta Çağ’ın bu
dönemlerinde yaygın savaşlar, doğal afetler ve salgın
hastalıklar gibi etkenlerin nüfusu olumsuz etkileme-
si nedeniyle evlenme ve çocuk sahibi olmanın teşvik
edilmesi (Çağlayandereli, 2019, s.216) fikrinin gide-
rek yaygınlaştığı düşünülebilir.
52
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
M. S. 7. yy. ve sonrasında Avrupa açısından
durgunluğun ve kaderciliğin egemen olduğu bir
dönem iken yeni ortaya çıkmış olan İslam dini ise
bilimsel canlılıkla birlikte Akdeniz ve Avrupa’da ya-
yılmıştır. (Weeks, 2013). İslam dininde de ailenin
kutsanması ve nüfus artışı ile çoğalma temel bir
özelliktir. Hz. Muhammed, “Evleniniz çoğalınız,
kıyamet gününde çokluğunuzla övüneceğim.” di-
yerek bu özelliği vurgulamıştır. Kur’an-ı Kerim’de
evlenme ve çocuk sahibi olma teşvik edilmiştir
(Çağlayandereli, 2019, s.215). Esasen demografi-
nin modern bilimsel bir disiplin olarak kurulma-
sından önce, Müslüman Arap yazarlar özellikle
coğrafya ile ilgili bilimsel yazılarında çeşitli demog-
rafik ilkeleri geliştirmiş ve analizlerinde kullanmış-
lardır (Al-Alwani, 1982).
9. yüzyılın başlarında bazı Müslüman tarih ya-
zarları nüfus hareketlerinden bahsetmiş ve Arap
yöneticiler fethedilen alanlarda nüfus sayımları ger-
çekleştirmiştir. Ancak 10. yüzyıla kadar nüfus da-
ğılımı konusu bilimsel bir şekilde ele alınmamıştır.
10. yy’da El-Cahiz, insanların dağılımı ve yerleşimi
üzerindeki çevresel etkilerin önemini not ederek
bilimsel gözlemlere dayalı yorumlar yapmıştır. El-
Razi ise insanların büyük gruplarda bir araya gel-
diğinde, işlevleri kendi aralarında bölerek paylaş-
maları sürecini açıklamış böylece Adam Smith’ten
yüzlerce yıl önce iş bölümünü betimlemiştir. Son-
raki dönemlerde de başka birçok yazar demografik
ilkeleri kullanmıştır, ancak demografik düşünceye
en önemli katkılar İbn-i Haldun (1332-1406) tara-
fından yapılmış ve takipçileri Al-Makrizi ve Ahmed
İbn Al-Dalji tarafından geliştirilmiştir (Al-Alwani,
1982). İbn-i Haldun’un, sosyoekonomik gelişimi
demografik açıdan incelemenin önemini ilk fark
eden kişi olduğu söylenebilir. Yazılarının çoğu nü-
fusun sosyoekonomik faktörler üzerindeki etkisiyle
ilgilidir (Al-Alwani, 1982). Öyle ki İbn-i Haldun,
nüfus konusunu teorik olarak sistemli bir şekilde
ele aldığı için kimilerince demografinin öncülerin-
den sayılmaktadır (Çağlayandereli, 2019, s.218).
İbn-i Haldun, dünyada nüfusun farklı bölge-
lere eşit olmayan bir şekilde dağıldığını gözlem-
lemiş ve bugün iklim, topoğrafya, toprak kalitesi
ve birtakım sosyoekonomik faktörler gibi nüfus
dağılımının ana belirleyicileri olarak kabul edilen
faktörlerin çoğunu tanımlamış, nüfusları kırsal ve
kentsel olarak sınıflandırmıştır (Al-Alwani, 1982).
İbn-i Haldun, önemli eseri Mukaddime’de sosyo-
ekonomik ve politik boyutları olan nüfusun dön-
Nüfus ve Toplum

güsel bir gelişim sergilediğini açıklamıştır. İyi eko-
nomik koşullar ve iyi bir siyasi düzende ölümler
azalıp doğumlar artmakta ve nüfus artışı olmak-
tadır. Böylece o ülkede toplumsal iş bölümü de
genişlemektedir. Kötü yönetimler ve olumsuz eko-
nomi söz konusu olduğunda ise nüfus azalmak-
tadır (Başar, 2013 aktaran Çağlayandereli, 2019,
s.218). İbn-i Haldun’a göre nüfus artışı doğası
gereği iyidir ve mesleki uzmanlaşmayı geliştirir ve
gelirin artmasını sağlar (Weeks, 2016). Böylece
nüfusun büyüklüğü arttıkça refah da artmaktadır.
Daha büyük nüfus kümelerinde, halkın çalışkan
doğası arasındaki uyumlu örüntü ilişkileri nede-
niyle temel ihtiyaçlar, örneğin gıda daha büyük
miktarlarda üretilmektedir (Al-Alwani, 1982).
Böylece nüfusu kalabalık şehirler diğerlerine göre
daha fazla gelişim göstermektedir (Bozkurt, 2018
aktaran Çağlayandereli, 2019, s.218).

Öğrenme Çıktısı

2 Roma İmparatorluğu’nun nüfus yaklaşımını, Augustus’un nüfus politikalarını ve Orta

Çağ’daki nüfus anlayışını açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çinli Konfüçyüs’ün nüfusa
ilişkin yaklaşımlarını araş-
tırınız.
Roma İmparatorluğu’nda
gündelik yaşam, nüfus ve
Roma İmparatorluğu’nda
beslenme ilişkilerinin de-
nüfusla ilgili olarak gelişti-
taylı anlatımı için şu linkte-
rilen ilk uygulamaları arka-
ki videoyu izleyebilirsiniz:
daşlarınızla tartışınız.
https://www.youtube.com/
watch?v=HghcCmu4L38

MERKANTİLİZM: MONARŞİK DEVLET, EKONOMİ VE NÜFUS

YAKLAŞIMLARI
Nüfus kuramlarında modern tartışma, Avrupa’nın ekonomik ve politik düşüncesini de oluşturan on
altı ve on sekizinci yüzyıllar arasındaki Merkantilistlerle başlar. Kara Veba’nın demografik felaketleri son-
rasında ve buhar gücünün ortaya çıkmasından önce, Merkantilizm, insanları monarşik devletin temel
kaynağı olarak, yani tüketicilerden çok üreticiler ve askerî gücün kaynakları olarak görüyordu. Büyük
Frederick’in, “İnsanların sayısı, devletleri zengin yapar.” sözü bu anlayışı ifade ediyordu (Teitelbaum, 1988, s.
177). Merkantilizm bu monarşik merkeziyetçilikle birlikte düşünüldüğünde, bu yaklaşımın doğurganlığı
teşvik etmek ve göçü engellemek için devlet müdahalelerini meşrulaştırdığı söylenebilir.
Merkantilizm, on altıncı yüzyıldan on sekizinci yüzyıla kadar Batı Avrupa’da çok önemli olan bir eko-
nomik doktrin ve felsefeydi. Bu anlayış, uluslararası çatışmayı ve savaşı normal bir durum olarak görüyor-
du. Merkantilizmde dış ticaret ve askerî güç, ulusal gücün temel unsurları niteliğindeydi. Ekonomik bü-
yüme, kolonilerden doğal kaynakların sömürülmesinin bir sonucuydu ve tercihen tekellerin de mümkün
olan her pazarı sömürmeye yardım etmesi gerekiyordu. Bu bağlamda askerler ve sömürgeciler yetiştirmek
için yüksek bir nüfus artışı oranının sağlanması önemli bir gereklilikti. Merkantilizmin bir tezahürü, tekstil
gibi mamullerin, Avrupa’dan Afrika’ya gittiği üçlü ticareti idi; köleler Afrika’dan Amerika’ya giderken şeker,
pamuk ve tütün de Amerika’dan Avrupa’ya gitmiştir.

53

16. yy.dan 18. yy.a kadar Avrupa’ya hâkim olan
Merkantilist düşünce, son derece farklı dünya gö-
rüşlerine dayanan iki düşünce akımına yol açmıştır:
1) 18 yy. ütopiklerinin yaklaşımları ve 2) Fizyokrat-
lar ve klasik iktisatçılar. Ütopikler (Marquis de Con-
dorcet, William Godwin ve Rahip Thomas Robert
Malthus’un babası Daniel Malthus da dâhil olmak
üzere) Merkantilizmin nüfus konusundaki iyim-
serliğini çok farklı bir insan ilerlemesi ve mükem-
melliği fikrine dönüştürdüler. Merkantilistler gibi
ütopikler için de kaynak miktarını belirleyen temel
faktör nüfus büyüklüğüydü. Fakat Merkantilistlerin
monarşik mutlakiyete ilişkin destekleyici anlayışın-
dan önemli ölçüde farklılaşan Ütopikler polis, ceza
hukuku, mülkiyet ve aile gibi zorlama kurumlar
gerektirmeyen mükemmel bir insan türünün oluş-
turduğu bir toplum hayali kuruyorlardı. Dahası,
toplumda nüfusun emekçi sınıflarının ürettiği kay-
nakların tüm insanlar tarafından ortaklaştırılabile-
ceğini savunuyorlardı ve bu nedenle ilerleme, nüfus
seviyesine bağlı düşünülüyordu. Ütopiklere göre,
eğer nüfus artışında otomatik olarak herhangi bir sı-
nır konulabilirse bu tür mükemmel insan toplumu
normal olarak işleyebilecektir (Teitelbaum, 1988).
Merkantilist sistemin bir saplantı düzeyine ula-
şan politikalarının ana özelliği, bir taraftan imal
edilmiş malların ihracını desteklemek ve hammadde
ithalatı için gerekli koşulları sağlamak, diğer taraftan
imalat ürünlerinin ithalatını ve ülke içinde üretilen
hammaddenin kaybını engellemektir. Merkantiliz-
min ana felsefesini Thomas Mun’un Dış Ticaret ve
İngiliz Hazinesi (1664) adlı eserindeki şu önerme
oluşturmaktadır: “Zenginliğimizi arttırmanın ve
hazinemizi büyütmenin doğal aracı dış ticarettir. En
önemli kural, değer olarak, yabancılardan tüketti-
ğimizden daha fazlasını onlara satmaktır.” Ortaya
çıkan ticaret düzenlemesi, altın birikimi ve ulu-
sal ekonomiyi oluşturan devleti de oluşturmak
düşüncesini hayata geçirmek için girişilen ulus-
lararası güç mücadeleleri, yalnızca tüccarların ve
imalatçıların yararına olmuştur. Merkantilizmin
54
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
motifleri, mantığı, politikaları ve pratiği, ülkeden
ülkeye çeşitlilik arz etmekle birlikte, etkisi çoğun-
lukla aynı olmuştur: Yağma, savaş ve uluslararası
şiddet (Marshall, 1999, s. 487).
Merkantilizm, zaman zaman mil-
liyetçilik, korumacılık ve kendine
yeterlikle (otarşi) karıştırılmaktadır.
1500’lü yılların sonunda yaşayan Merkantilist
yazarların hepsi, büyük ve büyüyen bir nüfusun
devlete ve bu yazarların çoğunun ait olduğu ege-
men sınıfa yararlı olacağını düşünmüşlerdi. Kara
Veba ve Yüzyıl Savaşı nedeniyle nüfusun drama-
tik olarak düştüğü bir dönemin hemen ardından
ortaya çıkan Merkantilizmin nüfus hakkında dü-
şüncesi bu kayıpları telafi etme çabası olarak da
anlaşılabilir. Ayrıca, bebek ölümleri yüksekti ve
çocuklar arasındaki ölüm oranı, sefil koşullarda
daha da arttı. Böylece yüksek doğum oranı gele-
cekteki çalışan nüfusu sağlamak için gerekli gö-
rülüyordu. Merkantilizm genellikle güç siyaseti
ile ilişkilendirilmiştir. Uluslararası kıskançlık ve
çekişmelerin temel eğilim olduğu var sayılmaktay-
dı. Böylece her ulus rakiplerine hükmetmek, çaba-
larını boşa çıkarmak ve gücünün temellerini yok
etmeyi hedefliyordu. Böyle bir uluslararası ilişkiler
düzeni ise ancak sürekli savaşlarla yol alabilirdi. Bu
çatışmalar için ise ancak sürekli asker desteği sağla-
yacak aşırı bir nüfus garanti olabilirdi. Mandeville,
artan nüfusun, filoları ve askerleri asla başarısızlı-
ğa uğratmayacağını öne sürmüştü. Merkantilistler
ucuz işgücü arzını genişletmek için nüfus artışını
önerirler. Böylece ucuz işgücü ile ev ürünleri dış
pazarlarda diğer ülkeler ile başarılı bir şekilde re-
kabet edebilecektir. Sonuç olarak, ticaret dengesi
pozitif olacak, altın ve gümüş akacak ve ulusal ha-
zine dolacaktı (Oberweek, 1973).
Nüfus ve Toplum
Resim 2.3 Merkantilist dönemde zenginlik ve ticaret erbabı insanlar
Kaynak: https://www.sosyorol.com/merkantilizm-nedir-temel-ilkeleri-nelerdir/
15. yy.ın sonunda ortaya çıkan merkantilizm,
on altıncı yüzyıl boyunca kötü formüle edilmiş bir
teoriydi. Ancak 16. yy.ın sonunda, tüm Avrupa’da
hâkimiyet kazanan sadık bir nüfusçulukla nitele-
nen gerçek bir doktrin hâline geldi. Merkantilist-
ler, kendilerini yavaş yavaş feodalizmden kurtara-
rak, büyük Avrupa devletlerinin ortaya çıkmasıyla
birlikte büyük bir değişime öncülük ettiler. Mer-
kantilizm, Papa’nın ruhani gücüne ve Kutsal
Roma İmparatorluğu’nun kullandığı geçici güce
karşı çıkan Avrupa devletleri tarafından tasarlan-
mıştı. Örneğin İngiltere’de, VIII. Henry, Papa’nın
otoritesini kaldırıp birkaç dinî vergiyi ortadan kal-
dırmış ve Kilise’nin mallarına el koymuştu. Bu da
Tudor Hanedanı’na askerî ve deniz harekâtlarını
finanse etmek için yeterli kaynak sağlamıştı.
Fransa’da Bossuet, Fransız Kilisesi’nin bağımsızlı-
ğını ve monarşinin papalık karşısındaki hakları-
nı yeniden doğrulamak için Mart 1686’da Dört
Madde Deklarasyonu olarak bilinen belgeyi hazır-
ladı. Bu belgede; krallar ve hükümdarlar, zamansal
konularda Tanrı’nın emriyle herhangi bir dini güce
tabi değildir, deniliyordu. Siyasal alandaki bu ge-
lişmelere ek olarak, 17. yy.daki entelektüel devri-
mi merkantilizm anlayışı şekillendirmiştir. Orta
Çağ dönemindeki tüm ekonomik faaliyetler din
merkezli olmasına rağmen, insanlar uzun zaman-
dır etik ya da dinî gerekçelerden rahatsız olmadan
kendilerini zenginleştirmek için üretken faaliyet-
lerde bulunuyorlardı. Gutenberg’in matbaayı icat
etmesinin ardından, yeni bilgileri yaymak ve ce-
haleti azaltmak daha kolay hâle gelmiştir. Sonuç
olarak, Kilise bilginin yayılması üzerinde tekelini
kaybetmişti. Bu değişim; Aristoteles’in sistemini
ve teleolojik ilkelere dayalı dünyanın Orta Çağ
yorumunu sonlandıran Galileo (1638), Descartes
(1637), Kepler (1609, 1618 ve 1619) ve Harvey’in
(1628) katkılarıyla bilimin ilerlemesiyle güçlendi-
rilmiştir (Charbit, 2010, s. 63).
dikkat
Ekonomi ve siyasi bağlamlar, Merkantilistle-
rin nüfusçuluklarının ayrılmaz parçalarıydı.
Merkantilizm, ekonomi politikası tarihinde
bir aşama olarak tanımlanmıştır. Daha sonra bu-
nun merkezî otoriteye fayda sağlamak için tasarlan-
mış dörtlü bir sistem olduğu gösterilmiştir: Birleş-
tirici bir sistem, koruma sistemi, para sistemi ve güç
sistemi. Merkantilizmin amacı devleti alt sınıfların
zararına güçlendirmek olduğu için bu politikalar,
özellikle Orta Çağ’da kendi ekonomik politikaları-
na sahip olan kasabaların güçlenmesiyle sonuçlan-
mıştır (Charbit, 2010).
55

Altın külçe doktrini uyarınca, ülkede değerli me-
tallerin, özellikle de altınların bulundurulması Av-
rupa ülkelerinin ana hedeflerinden biri hâline gel-
mişti. Bunun arkasında yatan nedenler tamamen
ekonomik değil, aynı zamanda politikti. Değerli
metallerin stoku bir “savaş hazinesi” olarak işlev
görüyordu; bu fethedilen topraklardan yağma an-
lamında değil, askerler için silah ve askerî teçhizat,
deniz malzemeleri, savunma vb. temini ile savaşla-
rı finanse etmek için vazgeçilmez bir rezerv olarak
düşünülüyordu. Burada kısaca bahsedilen bu fark-
lı unsurlar, nüfusla ilgili olarak yazılmış metinleri
anlamak için çok önemlidir. Ana nokta, insanların
her şeyden önce kralın gücünü ve büyüklüğünü
artırmaya katkıda bulunmuş olması gerektiğidir.
Bu nedenle, merkantilizmde biri ekonomik ve di-
ğeri siyasi olmak üzere iki önemli nüfus perspek-
tifi vardır. Tarım ve sanayi üretimleri için işgücü
sağlamak, vergi ödemek ve ülkenin askerî gücünü
güçlendirmek için büyük bir nüfusa ihtiyaç söz ko-
nusudur. Böylece nüfus, ekonomi ve siyaset, mer-
kezinde nüfusçuluk olan bir üçgen oluşturmuştur
(Charbit, 2010, s. 64).
Merkantilizm, siyasal devletçilik, ekonomi,
diplomasi, nüfusçuluk ve savaş olgularını bir
araya getirmeye çalışan bir güç stratejisiydi.
Rönesans’la birlikte, antik dünyanın düşü-
nürlerinin yeniden keşfi, merkezî devletlerin ve
devletler arasındaki ilişkilerinin gelişimi, Yeni
Dünya’nın keşfi, kapitalizmin doğuşu ve diğer
pek çok yenilik aydınları her alanda egemen teori-
leri yeniden gözden geçirmeye sevk etmeye başla-
mıştır. Ahlaki ilkeler siyasi ve ekonomik hususlar
üzerinden değerlendirilerek, geleneksel nüfusçu-
luk daha açık ve gönüllü olarak savunulur hâle
gelmiştir. Kralın ihtişamı ve gücünün, tebaasının
sayısıyla belirlendiği eski Kutsal Kitap aforizması
resmi doktrin hâline gelmiş ve üç yüzyıl boyunca
neredeyse hiç tartışmasız bir şekilde kabul edil-
miştir (Vilquin, 2006, s. 12).
Niccolò Machiavelli (1469–1527) gibi monar-
şik mutlakiyet teorisyenleri için, bir ulusun siyasi ve
sosyal örgütlenmesinin amacı, bir halkın güç ve zen-
56
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
ginliğidir (ki bu zenginlik hükümdarın kişiliğinde
temsil edilmektedir). Buna göre, refah için herhangi
bir bireysel endişe ulusal büyüklük idealinden sonra
gelmelidir. Bu, bireylerin genellikle kadercilik ile mo-
narşiye kurban edilmesi anlamına gelir. Nüfus, lide-
rin siyasi ve askerî gücünün önemli bir unsurudur:
Bu nedenle nüfusun büyük olması büyük avantaj
yaratmaktadır ve nüfusun aktif olarak büyümesi
teşvik edilmelidir. Merkantilistler, bir ulusun serve-
tinin, sahip olduğu altın ve gümüş miktarına bağlı
olduğunu ve bu değerli metalleri kraliyet kasasına
çeken her şeyin devlet için iyi olduğunu savunuyor-
lardı. Amerika’nın keşfi ve sistematik olarak fethi,
İber krallıklarına hızlı bir altın ve gümüş akını ge-
tirmişti. Uluslararası ticaret, zenginlik biriktirme-
nin tercih edilen aracı hâline gelmekteydi. Ülkeler,
sakinlerinin geçimi için gerekli olan tarımsal gıda
maddelerini ve endüstriyel ürünlerinin fazlasını,
yurt dışında mümkün olan en yüksek fiyata satıla-
cak şekilde üretmeliydi. Çünkü uluslararası pazarda
endüstriyel faaliyetin tarımsal faaliyetten çok daha
kârlı ve daha az maliyetli olduğuna ve daha fazla
getiri sağladığına inanılıyordu. Hatta iş bölümü sa-
yesinde sanayi getirilerinin de arttığı bir dönemde
bazıları, tarımın azalan getiri yasasıyla yönetildiği-
ni savunacak kadar ileri gidilmiştir. Nüfus artışı,
devletin zenginliğini artırmanın tek yolu olan bir
ihracat sanayisinin gelişmesini sağlar. Eğer zengin-
lik altınsa, bunu elde etmenin yolu nüfus artışıdır
(Coontz, 1998).
dikkat
Merkantilistler ekonomik teoriler oluş-
turmanın yanında, nüfusla ilgili yeni
argümanlar geliştirmişlerdir.
Merkantilizmin önde gelen teorisyenleri
Jean Bodin (1530–1596), Barthélemy de Laffe-
mas (1545-1612) ve Antoine de Montchrestien’dir
(1575–1621). Genel olarak, dünyanın tükenmez
olduğuna inanıyorlardı bu nedenle nüfusu az olan
Fransa için, daha büyük ve daha iyi yönetilen bir
nüfusun kral ve krallığı önemli ölçüde zenginleş-
tireceğini ileri sürmüşlerdir. Nüfus politikaları,
doğurganlığı ve kontrollü göçü özendirmek ge-
Nüfus ve Toplum
rektiğini ve ekonomik politikaların gıdanın kendi
kendine yeterliliğini sağlamaya ve yüksek katma
değerli mamullerin ihracatına odaklanması gerek-
tiğini ileri sürmüşlerdir. Nüfus artışının sadece fay-
daları vardır. Bodin, vatandaşların zengin olmaktan
korkmaması gerektiğini ifade etmektedir. En kötü
ihtimalle, ülkedeki çiftçiler yeterli gıda maddesi
temin edemezse, devlet artan nüfustan elde edilen
ilave serveti kullanarak her zaman gıda ithal ede-
bilir. Montchrestien, klasik Merkantilizm doktrini
için önemli bir ayrıntı eklemiştir. Bu doğrultuda
zenginlik kaynağı sadece nüfus değildir. İş yerin-
de nüfusun etkinleştirilmesini ve yeni bir istihdam
politikası için beleşçi ve aylakların belirlenmesine
yönelik olarak geleneksel nüfus sayımının yeniden
düzenlenmesi gerektiğini ve çalışamayanların kral-
lıktan gönderilmesi gerektiğini önermiştir (Vilqu-
in, 2006, s. 12). 1666’dan sonra Colbert, üretim
süreçleri için çok hassas düzenlemelerle oluşturul-
muş bir devlet sanayi politikası ortaya koymuştur
(Charbit, 2010, s. 67). Bu dönemde ortaya çıkan
bu uygulamaları ve devletin endüstriyel üretime
aşırı müdahalesini ifade etmek için Colbertizm teri-
mini kullanılmaya başlanmıştır.
17. yüzyılın sonları, mutlakıyetçiliğin ve Col-
bertizmin totaliter aşırılıklarına itiraz geliştiren
hümanist filozoflar Fénelon (1651-1715), Vauban
(1633-1707), Boisguilbert (1646-1714) tarafından
öne sürülen Eleştirel Merkantilizmin ortaya çıkışına
tanık oldu ve bu teori önemli ölçüde kabul gör-
dü. Bu hümanist düşünürler, kralın nüfus fazlalığı
ile elde edilecek ihtişamının halkın sefaletine yol
açacağına ve bunun kralı sadece lekeleyebileceği-
ne inanıyorlardı. Bu düşünürlerin, nüfusun yaşam
standardına olan ilgileri, onları ortodoks (gelenek-
sel) merkantilizmi yeniden düşünmeye itmiştir.
Eleştirel Merkantilist düşünürler, sanayi lehine
haksız yere ihmal edilen çiftçiliğe statüsünü geri
kazandırmaya, vergi yükünü hafifletmeye, tica-
retin ve malların iç pazara gidip gelme hareketini
serbestleştirmeye çalışmıştır. Esasen İngiltere ve
Almanya’da, merkantilizm aşırı nüfus korkusuyla
beslenen bir anti-nüfusçuluk anlayışıyla bir ara-
da gelişmişti. Eleştirel merkantilistler ise dolaylı
olarak, ulusal zenginliğe yeni bir tanımı getirdi-
ler ve altın rezervleri yerine, iyi beslenen bir nü-
fus ve kazançlı istihdam olanaklarının zenginliğin
yeni tanımını oluşturması gerektiğini öne sürdüler
(Vilquin, 2006, 13). Aslında merkantilizm içinde
çok çeşitli ekoller olduğundan, merkantilizmin tek
tip bir düşünce okulu olmadığı ifade edilmelidir.
Ütopya’nın (1516) yazarı Thomas More (1478-
1535), Platon’un durağan ve otoriteryan komü-
nizmine geri dönerken; Leviathan’ın (1651) ya-
zarı derin kötümser Thomas Hobbes (1588-1679)
ise kolonilere göçün, fazla nüfusun tükenmesine
yol açacağı fikrine şüpheyle yaklaşıyordu. Çok az
merkantilist düşünür, ulusal tarım veya uluslarara-
sı ticaretin sınırlandırılmasını ya da nüfus artışına
bir tavan belirlemeyi kabul eder. Bu teorinin en ge-
lişmiş versiyonunu ortaya koyan İtalyan Giovanni
Botero (1540-1617), insanoğlunun yaşamının iki
faktöre bağlı olduğunu ileri sürer; İnsanoğlunun
üreme eğilimi olan virtus generativa ve geçim imal
etme yeteneği anlamına gelen virtus nutritiva. Nü-
fus maksimumun üzerine çıktığında, bir dizi hasta-
lık (kıtlık, veba, savaş) nedeniyle azalır. Nüfusunu
artırmak isteyen bir devlet bu nedenle ilk önce gıda
üretimini artırmak için çalışmalıdır; nüfus artışı
otomatik olarak bunu takip edecektir (Vilquin,
2006, s. 13).
Sonuç olarak, bazılarına göre, merkantilist
mekanizma kendi problemlerini yaratmıştır. Aşı-
rı nüfus korkusu kıtlık ve savaşlar gibi daha sert
kontrollere yol açabilirdi ancak sömürge ülkelere
doğru dış göç aşırı nüfus sorununa daha insancıl
bir çözüm olarak işlev görebilirdi. Bazılarına göre
ise nüfus artışı kesinlikle devletin zenginliğini sağ-
lamıştır ama merkantilizmin ortaya çıkardığı aşırı
sorumluluklar, kentleşme ve kapitalistleşme süreç-
lerinin tamamı doğurganlığı olumsuz etkilemiştir
(Scheidel, 2009).
57
 Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları

Öğrenme Çıktısı

3 Merkantilizmin nüfusa yönelik yaklaşımlarını ve merkantilizme yöneltilen eleştirileri

açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Avrupa’daki nüfus yakla-

Merkantilizmden esinlenerek
ekonomi ve nüfus politikala-
rını birleştirerek ortaya çıkan
Colbertizm’i araştırınız.
şımlarının ve nüfus hare-
ketlerinin uzun bir tarihsel Monarşik mutlakıyet yöne-
anlatımının detayları için tim anlayışının siyaset, eko-
M. L. Baccı’nin “Avrupa’da nomi ve nüfusla ilgili anlayı-
Nüfus Hareketleri,” (2009, şını arkadaşlarınızla tartışınız.
İstanbul: Literatür) adlı ki-
tabını inceleyiniz.

FİZYOKRASİ: NÜFUS VE KIRSAL EKONOMİ YAKLAŞIMI

Modern anlamda sistematik bir demografik bakış açısının tarihi çok eski değildir. Popülasyonları tah-
min etmek için yapılan ilk bilimsel girişimler ancak 300 yüzyıl öncesine dayanmaktadır. Fizyokratlar yeni
geliştirilen sosyal matematikten (mathématique sociale) çok etkilenmiştir. Bu dönemde nüfus dinamiklerini
tahmin etmeye ilk cesaret eden düşünürler, nüfusun iç bileşimi ne olursa olsun, insan evriminin matema-
tiksel ve fiziksel yasalar tarafından yönetildiğine inanıyorlardı (Wattelar, 2006, s. 150).
Fizyokratlar, tarımın merkantilistler tarafından ihmal edilmesini eleştirdiler ve devlet gücünün kendi
iyiliği için sürdürülmesi gerektiği fikrini reddettiler. Onlar nüfusun refahını ve tüm insanlar için iyi bir
yaşam standardına sahip olmayı, başarılı toplumun hedefleri arasında olması gerektiğini savunuyorlar-
dı. Fizyokratlar, tarımsal verimlilik ile desteklenebilecek nüfusun büyüklüğü arasında bir ilişki olduğunu
kabul etmişlerdir, ancak bu sorunun nüfus artışını sınırlamak yerine tarımsal üretkenliği artırarak çözül-
mesi gerektiğini düşünmüşlerdi. Bu bağlamda tarım ve nüfus arasında Fizyokratların kafasındaki bağlantı
Malthus’un fikirlerine de tam aksi yönde öncü olmuştur.
Fizyokratlar tarımı, zenginliğin yegâne kaynağı olarak görmüşlerdir
ve bu inançla kırsal ekonomi ve nüfus arasındaki ilişkilerin ilk teorik
temellerini atmışlardır. Siyasi ekonomi alanında kimsenin fizyokrat-
dikkat
lardan daha fazla gerçeğe yaklaşmadığına inanan Adam Smith’e göre, Fizyokratik düşüncenin özü aslında
onlar tutarlı bir ekonomi teorisi geliştiren ekoldür. Büyük bir teorik Quesnay’ın yazılarında olgunlaşmış-
ilerleme kaydederek, toprağa dayalı sermayenin gelirine dayalı bir tır ve bu fikirlerin yaygınlaşması için
nüfus-ekonomik büyüme modeli oluşturdular – buna net ürün adını kendisi ve öğrencileri çeşitli dergi-
verdiler – bu da Marx’a artı değer kavramını geliştirmesi için ilham lerde ve özellikle de Encyclopédie’de
vermiştir. Fizyokratlar için, tarımsal üretime tabii olan nüfus; daha makaleler yayınlamışlardır.
spesifik olarak, erkek sayısı, coğrafi dağılımları ve yaşam koşulları,
arazi kirası ile belirlenmiştir. Klasik politik ekonominin düşünürleri
de (Smith’in ve daha sonra Malthus ve Ricardo’nun çalışmaları) bu fikri benimsemiştir, ancak bu fikri
ekonomik faaliyetin tüm sektörlerine kadar genişletmişlerdir. Buna göre, üretim düzeyi nüfusun büyük-
lüğünü düzenler ve ücret oranı işgücü piyasasında belirlenir. Fizyokratik hareketin lideri arasında François
Quesnay (1694-1774) ve birkaç öğrencisi vardı: Marquis Victor Riqueti de Mirabeau (1715–1789), Pierre
Mercier de La Rivière (1720–1793), Guillaume-François Le Trosne (1728-1780), Abbé Nicolas Baudeau
(1730–1792) ve Pierre-Samuel Dupont (1739-1817) sayılabilir (Charbit, 2010, s. 115-116).

58
Nüfus ve Toplum
Resim 2.4 Zenginliğin ve nüfusun kaynağı olarak tarım
Kaynak: http://apelasyon.com/Yazi/732-gecmisten-gunumuze-tarimin-toplumsal-duzen-uzerine-etkisi
Fizyokrasi, Fransız siyasal iktisatçı François Qu-
esnay (1694-1774) ve aynı eğilimdeki başka iktisatçı-
ların yazılarıyla olgunlaşan bir toplum ve ekonomi ku-
ramıdır. Fizyokratlar zenginliğin mübadeleden (ticari
alışveriş) kaynaklandığını öngören merkantilist inancı
eleştirmiş ve gelişmiş çiftçilik teknikleri, mali reform ve
tarım ürünlerinin serbest ticaretinin sermaye birikimi-
ni, artı değeri ve genel olarak zenginliği teşvik edeceğini
öne sürerek, önceliği mübadele yerine toprağa vermiş-
lerdir. Adam Smith, yaşam koşullarını geliştirme
konusunda Fizyokratlar’ın özel mülkiyeti öne çıkar-
malarını alkışlamıştır. Marx ise sermaye ile üretimin
karşılıklı bağımlılığı, dolaşım ve artı-değer üreten
bir ekonomide dağılım görüşlerini modern iktisadın
hizmetine sunduğu için Quesnay’i modern siyasal
iktisadın kurucusu olarak tanımlamıştır. Marx’ın bu
saptaması bugün oldukça yaygın biçimde paylaşıl-
makla birlikte, Fizyokratlar genelde tarımsal artı değer
kavramını yüceltmek ve emeğe atfedilebilecek ayrı bir
artı değerin varlığını fark edememekle eleştirilmişlerdir
(Marshall, 1999, 245).
Fizyokrasi esas olarak tarımsal üretimi yü-
celten bir toplum ve ekonomi kuramıdır.
Doğanın egemenliği anlamına gelen Fizyokrasi
felsefesi, 1700’lerde, merkantilizmin tarımı ihmal
etmesine, aralıksız savaşlara, çocuk işçiliğine bir
tepki olarak çıkmıştır. Fizyokratlar, tarım üzerinde
yoğunlaşmıştır; nüfus ve tarımsal üretim arasında-
ki ilişkilere (geçim aracı) odaklanmıştır. Nüfusun
gıda arzına bağlı olduğu fikri bu dönemde ortaya
çıkmıştır ve artan nüfusun gıda arzı üzerindeki bas-
kısını önlemenin en iyi yolunun tarımsal üretimi
artırmak olduğunu düşünmüşlerdir. Bu nedenle ta-
rım yöntemlerinin mükemmelliğini, tarımın daha
kapitalist bazda yeniden düzenlenmesini ve tarım
ürünlerine yönelik fiyat kontrollerinin ve ihracat
kısıtlamalarının bastırılmasını şiddetle savunmuş-
lardır (Oberveek, 1973). Tarımsal verimliliği ve
üretimi olumsuz etkilemediği sürece nüfus artışı-
nın herhangi bir sakıncası yoktur. Toplumsal kal-
kınmanın ve gelişmenin tarımsal üretim ve ticaret
olduğuna inanıyorlardı. Tarımdan elde edilecek
zenginliğin nüfusu besleyeceği ve artan nüfusa re-
fah getireceği düşünülmüştür.
Fizyokratlar laissez-faire/bırakınız yapsınlar (ser-
best girişimcilik, liberalizm) olarak adlandırdıkları
bir yaklaşımı tercih ettiler ve Merkantilist sistemin
yoğun devlet müdahalesine şiddetle karşı çıktılar.
Dahası, Fizyokratlara göre ekonomik fazla, Merkan-
tilistlerin tercih ettiği şekilde işgücüne değil, daha
59
 Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları

çok toprağa yatırılmalıydı çünkü sonuç olarak bu sistemde nüfus

artışı, zenginliği artıramamıştı. Bu nedenlerden dolayı, Fizyok-
dikkat ratlar dönemin mutlak hükümdarları tarafından benimsenen
Fizyokratlar tarımsal üretimle ilgili her şeye yaygın pronatalist (doğum yanlısı politikalar) müdahalelere kar-
çok özen göstermiş ve bu da nüfus sorunu şı çıktılar. Francois Quesnay gibi fizyokratlar, yaygın yoksulluk
ile işgücü ve ürünlerin pazarlanmasıyla ilgi- olmadan sürdürülebilir bir boyutun ötesinde insan çoğaltılma-
li sorunları keşfetmelerine yol açmıştır. sının teşvik edilmemesi gerektiğini savunmuştur. Birçok yönden
Fizyokratlar ilk nüfusbilim insanlarıydı. John Graunt, Edmund
Halley, William Petty ve Gregory King gibi bilim insanları tarafın-
dan geliştirilen öncü veri ve analizlerden kapsamlı bir şekilde yararlanılarak ilk kez nüfus büyüklüğünün, bü-
yüme hızının ve ölüm oranlarının sayısal değerlendirmesi mümkün olabilmişti. Adam Smith ve David Ricardo
gibi klasik iktisatçılar fizyokratlardan yoğun olarak etkilenmiştir. Toprak, üretimin üç faktöründen biriydi
ve emek ve sermayenin aksine sabit bir arza aitti. Sonuç olarak tarıma ağırlık verildiğinde kaçınılmaz olarak
emek ve sermaye girdilerine dönüşler azalacak ve dolayısıyla hem gıda üretimi hem de endüstriyel faaliyet
ölçeğinde sınırlılıklar ortaya çıkacaktır. Klasik iktisatçılar fizyokratların serbest piyasanın devlet müdahalesine
karşı optimal bir rolü olması gerektiği inancını paylaşmaktaydılar (Teitelbaum, 1988, s. 178).
Merkantilizm okulundan kopan bir tarihçi olan Richard Cantillon (1680–1733), gerçek zenginlik kay-
nağının toprak (emek yoluyla) olduğunu belirtmiştir. Cantillon’a göre, toprak sahipleri ekonominin, emeğin
ve nüfusun dizginlerini elinde tutar. Toprağa yapılan ekonomik yatırım (tarım, hayvancılık veya olanaklar),
geçim hacmini, işgücü talebini ve dolayısıyla maksimum potansiyel nüfus artışını belirler. Cantillon ayrıca,
belirli bir geçim miktarı için nüfus büyüklüğünün yaşam tarzına göre belirlendiğini de belirterek, aşırı tüketi-
me alışkın bir nüfusun, tutumlu bir nüfus kadar artamayacağını da belirtmektedir (Vilquin, 2006).

Öğrenme Çıktısı

4 Fizyokratların nüfusa yönelik olarak geliştirdikleri argümanları açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Fizyokrasinin nüfusa ilişkin

David Hume’un nüfus hak-
kındaki görüşlerini araştırınız.
yaklaşımının detayları için
M. Çağlayandereli’nin Nü-
fus Sosyolojisi (2019, İstan-
bul: Detay Yayıncılık) adlı
eserini inceleyiniz.
Fizyokratların etkilediği
klasik ekonomistlerin nüfus
hakkındaki görüşlerini ar-
kadaşlarınızla tartışınız.

ERKEN MODERN NÜFUS ANLAYIŞLARI: DEVLETİN NÜFUSU OLARAK

ULUSLAR
Devlet politikalarının temeli ve hakemi olarak nüfusa verilen önem, erken modern yazarların sayım ve
nicel araştırmaya büyük bir ivme kazandırmasını sağlamış görünmektedir. Ancak Graunt ve takipçilerinin
çabalarına rağmen, 1650 ve 1800 yılları arasında nüfus matematiğinin çok yavaş geliştiği ve devletlerin
veri toplamadaki rolünün dönemin sonuna kadar ciddi olarak söz konusu olmadığı bilinmektedir. Bu tür
kurumsal gelişmeler, nüfusun sadece bir hükümdarın veya ailenin egemenliğinin bir parçası olmadığı, aynı
zamanda her birey için yasal ve sosyal denetimlerin sağlandığı bir yönetimsellik anlayışının söz konusu
olduğu bir devlet fikriyle de uyumludur (Keager, 1991).

60
Nüfus ve Toplum
Nüfus, geç on yedinci yüzyıldan önce yaygın
bir terim değildi; bu tarihten sonra ortaya çıkışı
insanlar arasında ayrım gözetmeyen ve bireyleri
ortak bir gövde olarak ifade etmek için kullanılan
“çokluk” terimi için daha kritik bir referans olarak
gelişmiştir. Nüfus üzerine yazan pek çok 18. yy. ya-
zarı, bir bütün olarak insanlık için genel, evrensel
ve tek tip bir ölümlülük düzeninin varlığına ina-
nıyordu. Mümkün olduğunca çok bilgi toplayarak
ve derleyerek, ölüm yasasının altında yatan şeyin
keşfedilebilir olduğuna inanıyorlardı. Teolojik gü-
dülerin yanı sıra Aydınlanma sürecinde bu tür bir
ideoloji de etkili olmuştur. Malthus’un verilerini
sık sık kullandığı Süssmilch de insan ölümlülüğü
konusunda evrensel bir kanun arayışı içindedir.
Çoğu Avrupa ülkesinin alışkanlıkları elbette bir-
birine çok benzediği için buradaki nüfus kayıtları-
nın aynı sonuçları vermesi beklenmektedir. Ancak,
Süssmilch zaman zaman tesadüfe çok fazla güve-
nerek, genel olarak tüm ülkelerde değişmez bir
ölümlülük yasası olduğunu varsayarak hata etmiş-
ti. Görünen o ki tam tersine, ölümlülük eğilimleri
son derece değişkendir; aynı ülkenin farklı yerle-
rinde de çok farklı olabildiği gibi, belirli sınırlar
içinde insanın değiştirme gücü olan koşullara bağlı
olduğu da açıktır. Bu yönüyle ”tüm dünya” için
bir yaşam tablosu oluşturmaya çalışmak da teknik
bir yanılsamadır ve hiçbir demografik önemi yok-
tur. Bu dönemde istatistik üzerine çalışanlar tüm
ülkeler için genel bir mortalite ölçütü elde etmek
için çaba göstermiştir. Ancak bu yararsız bir pozi-
tivist eğilim olarak kalmıştır (Behar, 1987). Bu ge-
nellemelerin demografik tedbirlere ne tür katkıları
olabileceği de tartışmalıdır.
dikkat
On yedinci ve on sekizinci yüzyıl nüfus arit-
metiğinin, başta yaşam tablosu olmak üzere
kapalı modellerin ilk geliştirildiği ve uygulan-
dığı bağlamı sağladığını hatırlamak önemlidir.
On sekizinci yüzyılda aralarında demografik
analiz açısından ayrıntılı yaşam tabloları da olan
bir dizi yeni teknikler keşfedildi. Bu araçların ge-
liştirilmesine katkıda bulunan matematikçiler,
hekimler ve uygulayıcılar da yeni veri toplama ve
değerlendirme yöntemleri geliştirdiler. Malthus, o
güne kadarki İngiliz demograflarının çalışmalarını
çok iyi tanıyordu. Makalesinin altı baskısı boyunca
Richard Price’ın yazılarını yoğun bir şekilde kul-
lanmış ve Joshua Milne’den oldukça etkilenmiştir
(Scheidel, 2009).
Doğurganlık 18. hatta 19. yy. boyunca demograf-
lar arasında popüler bir konu olmaktan çok uzaktı.
Bu, kısmen veri eksikliğinden ve kısmen doğur-
ganlığın kendisinin verili bir şey olarak kabul edil-
mesinden kaynaklanmıştır. Bu nedenle mortalite
ile ilgili durumun aksine, doğurganlık çalışma-
larında gerçek bir teknik veya analitik ilerleme
sağlanamamıştır. 19. yy.a kadar kullanılan en ay-
rıntılı doğurganlık indeksi yıllık doğumların yıllık
evliliklere oranı şeklindeydi. Hollandalı demograf
Willem Kersseboom tarafından icat edilmiş olan bu
indeks yaygın olarak hem kesitsel bir ölçü olarak
hem de belirli bir evlilik kuşağı içinde kullanıl-
maktaydı. Belirli bir yıl içinde ham doğum ora-
nı, ham evlilik oranı ve sabit bir nüfus varsayarak,
ortaya çıkan sonucu ortalama tamamlanmış aile
büyüklüğü olarak kabul ediliyordu. 18. yy. boyun-
ca durağanlık varsayımı, yaşam tablolarının geliş-
tirilmesi ve yorumlanmasının merkezî bir özelli-
ğiydi. Örneğin, Süssmilch, özellikle bu endeksi bir
demografik barometre türü olarak görmüş; hü-
kümetlerin nüfusun artıp azaldığı ya da sabit mi
kaldığını belirlemek için kullanması gereken bu
endeksi sıkça kullanmıştır ancak hiçbir yerde bu
prosedürün altında yatan varsayımlardan bahset-
memiştir (Behar, 1987, s. 276).
İlk modern devlet teorilerini ortaya atan Hob-
bes, Locke ve Machiavelli gibi siyasetçi, tarihçi ve
hukukçular genellikle devletin temeli olarak geniş
bir nüfusun önemi hakkında birçok şey yazmışlar-
dır. Nüfusa yönelik bu bakış, nüfusu doğal (ve çoğu
yazar için, bu ilahi bir sonuçtu) düzenin bir ifade-
si olarak ve acil pratik konularda devletlerin gücüne
(savaş, emek, vergi geliri), nüfusun yaptığı katkı rolü-
nün ötesine geçmiştir. Devletlerin sadece doğal hak
ve ilişkilerin teşvik edildiği ya da en azından nüfus
kontrol ve dengelerinin devletin izin verdiği yer-
lerde büyüyüp güçlendiğine inanılıyordu. Dengeli
nüfus artışı ve dağılımı ise politikaların gerçekten
evrensel düzene uygun olup olmadığının bir işareti
veya ölçütü sayılıyordu. O dönemde birçok yazar bu
ölçütü Orta Çağ ve Kutsal Kitap’a uygun anlamda da
anlamaya devam etmiş ve nüfustaki doğal artışı ilahi
iyiliğin kanıtı olarak görmüştür. İnsanların çoğalma-
61

ya ilişkin bilinçli seçimleri ve tercihlerinin, her za-
man toplumla veya devletle bir uzlaşma unsurunu
içermesi gerektiği düşünülüyordu. Machiavelli’den
Rousseau’ya kadar mutlakıyetçiliğin eleştirisi, han-
gi kolektif unsurun bağlılığı hak ettiğine ve grup
üyeliğinin ilkelerinin ne olduğuna karar vermenin
bireysel bilinçli bir seçim meselesi oluşunu ortaya
çıkarmıştı. Bu nedenle, devletlerin nüfusu, sonuçta
üremeye dayalı olarak tanınan bir olgu iken, insan-
lar arasındaki grup ilişkilerinde siyasetin gerçekleri
daha acil ve pratik bir öncelik kazanmıştır. Erken
modern düşünürler, çoğu zaman doğurganlığı teş-
vik eden İncil’deki yaptırımlara dikkat çekseler de
yine de nüfus kompozisyonu ve dağılımının öne-
mine çok daha fazla önem veriyorlardı. Üreme
bağlamı olarak aile varsayılıyordu ancak bu yazılar-
daki birincil önem, bir otorite biçimi olan Devlete
üyeliğe ve onun düşmanlarına verilmiştir (Kreager,
1991, s. 211).
İngiltere’de 17. yy’ın ortalarında Thomas Browne
ve James Harrington gibi düşünürler, nüfus gelişim
dinamikleri hakkında matematiksel olarak birtakım
analizlere girişmişlerdi. Ancak, demografinin gerçek
kurucu figürleri olan John Graunt, William Petty ve
Sebastian le Prestre de Vauban 17. yy. sonuna doğru
eserlerini vermeye başlamıştır. 18. yy. demografla-
rı bu üç öncünün başlattığı geleneğin içinde kaldı
ve Avrupa, gerçek ya da hayali nüfus azalması riski
konusunda hararetli bir tartışmanın merkezi hâline
geldi. Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Marquis
de Condorcet, ve Jean-Baptiste Moheau gibi yazarlar
bazen kötümser bazen de iyimser iki kamp arasında
gidip gelerek, optimum bir nüfus için ortak bir ara-
yışa girmişlerdi (Wattelar, 2006, s.150).
dikkat
John Graunt’ın 1662’de Londra’da yazdığı
“Doğal ve Politik Gözlemler” adlı eseri de-
mografide istatistiksel yöntemleri uygulama
girişimlerinin başlangıcı olarak kabul edilir.
1741’de yayınlanan J. P. Süssmilch’in “İnsan
Irkında Doğum, Ölüm ve Yayılma ile Görülen De-
ğişimlerde İlahi Düzen” adlı kitabı, demografi tari-
62
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
hinin ikinci önemli simgesi olarak kabul edilebilir.
Teoloji ve demografiyi birleştirme çabaları nede-
niyle Süssmilch yabancı ülkelerde Alman peygam-
ber olarak tanınmıştır. Evrenin biyolojik yasalarını
çağının filozoflarından çok daha fazla araştırmış ve
selefleri Graunt, Petty, King, Arbuthnot, Derham
ve Nieuwentyt’in katkılarını kabul etmiştir. Süss-
milch için doğum ve ölümler üzerinde çalışmak,
Yaratılış ayetinde ilan edilen ilahi kararların daha
doğru anlaşılmasına yol açmaktadır. Süsmilch’in
düşünceleri 18. yy. ilahiyatçıları ve dahası aynı
yüzyılın bilim insanlarının çok ötesindedir. Al-
manlar, temelde demografik olayları ilahi düzen
açısından açıklamaya çalışan Süsmilch’i, kendisi-
ni nüfus tartışmasına adamış ilk düşünür olarak
kabul etmektedirler. O, Tanrı’nın bir dengeyi ko-
rumak için evlilik oranı ve doğurganlık oranını
azalttığına ya da ölüm oranını attırdığına ya da
ortalama ömrü kısalttığına inanıyordu. Birkaç on
yıl sonra Malthus’un nüfusa yönelik olumlu kont-
rolleri savunacağını yakından tahmin eden Süss-
milch, nüfus dengesinin üç kaynaktan birinden
kaynaklandığını savunmuştur: Evlilik oranı, do-
ğurganlık oranı veya ölüm oranındaki artış. Ona
göre tüm bu faktörler, dengeyi korumak için Tanrı
tarafından kararlaştırılmaktadır (Pearson, 1978:
314). Süssmilch, çok eşliliğin doğurganlığı azalt-
tığını gösteren argümanlar üretmese de tek eşliliğin
düzenlenmesinde ilahi bir tedbirin olduğunu, onun
için artan ve çoğalmayı ilahi bir düzende yürütmek
için tek tatmin edici yolun tek eşlilik olduğunu öne
sürmüştür. 19.yy.ın ilk yarısındaki düşünce atmos-
ferindeki iki önemli eğilim Süssmilch’in fikirleri-
nin gelişimini etkilemiştir: Fransa ve İsviçre’deki
antiteolojik hareketin güçlenmesi ve İngiltere’de
başlayıp kıta Avrupa’sına yayılan insan yaşamının
değeri hakkındaki anlaşmazlık. Her iki gelişme
de dikkatlerin demografi disiplinine odaklan-
masına neden olmuştur. Dahası bu iki gelişme
Süssmilch’in sonraki çalışmalarında etkisini gös-
termiştir. Özellikle Schräder’dan Ferrière’e kadar
olan tüm bilim insanlarında “doğal” düzen “ilahi”
açıklamaların yerini almıştır. Schräder’in kitabının
başlığı, o dönemde meydana gelen değişiklikle-
ri anlatmak için çok çarpıcıdır: Doğa Yasalarının
İnsanlığın Yaşamı ve Ölümüne Pratik Uygulanması
(Hecht, 1987: 43). Fransa’da Eichoff gibi yazarlar
Süssmilch ile doğum, üreme ve ölüm gibi insanlar
Nüfus ve Toplum
arasında meydana gelen demografik gelişmelerin
şansa göre değil, yerleşik, evrensel sabit bir düze-
ne göre işlediği konusunda hemfikirdi; ancak o bu
düzene ilahi düzen olarak atıfta bulunmuyordu.
Daha sonra, Annales de Statistique adlı derginin
editörü olan Ferrière, herhangi bir teolojik tartış-
maya girmekten kaçınarak, demografik değişim-
lerde sadece doğa yasalarının etkili olduğuna atıfta
bulunmuştur (aktaran Francisco, 1996, s. 50).
Tabii ki Aydınlanma döneminde ilahi hukukun
önceliği bir dereceye kadar geri çekilse de kökleşmiş
değerlerin doğal temeli zarar görmedi. Fizyokratik
yazılar, örneğin “nesil” meselesiyle ilgilenmeye de-
vam etmişlerdi, ancak toprağın üretken gücündeki
kökleşmiş değerleri yeniden konumlandırdılar. Bu
dönemdeki düşünürlerin nüfus anlayışındaki doğal
ve ilahi hukuka uygunluğu konusundaki ısrarı, bi-
lindiği gibi, devletlerin sadece ulusal ve ahlaki geli-
şimle tutarlı bireysel seçimleri teşvik eden ekono-
mik ve refah politikalarını sürdürmeleri gerektiğine
vurgu yapmaktır (Wattelar, 2006).
Erken modern nüfus teorilerindeki en büyük
değişiklik ve bu teorilere yapılmış en büyük katkı
hiç şüphesiz, doğurganlığın toplumsal bir temelde
ele alınmasıdır. Kendisinden önceki Johann Süs-
milch (1761) ve sonraki Karl Marx (1867) için
olduğu kadar Thomas Malthus (1798) için de in-
san doğurganlığı, doğanın olgularından biriydi.
Modern öncesi dönemde sürekli bir bebek akışının
sonuçları övülse de yerilse de nüfusa bakışın kendisi,
toplumsal etkileşim alanının ötesinde ve sorgulanma-
yan bir kaynaktan gelmekteydi (Outhwaite, 2008).
William Petty ve John Graunt
17.yy. ortalarında hem Graunt hem de Petty
devletlerin gücünü insanlardaki doğal becerilere
dayandırmaktaydı. Her ikisi de beden siyasetinde
simetri modelini, devletlerin göreceli büyüklüğü-
nü veya gelişimini analiz etmek için çerçeve ola-
rak kabul etmişti. Aynı zamanda düzeni korumak
ve komşuları ile başarılı bir şekilde rekabet etmek
isteyen devletler için hangi dengelerin stratejik bir
değere sahip olduğunu belirlemek için bir araç
olarak nicel bazı soruşturmalar geliştirmişlerdi.
Demografik alternatifler hem Graunt hem de Petty
tarafından bir devletin nüfus kompozisyonu ve da-
ğılımını iyileştirmek amacıyla değerlendirilmiştir.
Örneğin Petty’nin Siyasi Aritmetik (1690) adlı
çalışması arazi ve nüfus açısından İngiltere, Fran-
sa ve diğer bazı küçük ülkeleri karşılaştırmaktadır
(Kreager, 1991, s. 220).
Petty’nin 1682 yılında yazdığı makale bir bü-
tün olarak krallık ile ilgili olarak Londra için en
iyi nüfus büyüklüğü sorusunu ele almaktadır. Bu
amaçla, biri Londra’nın o anki nüfusunu 17 kat
büyüterek (Petty’nin 670.000 olarak koyduğu) ve
diğeri de bu toplamın 17/1’ine kadar küçülterek iki
“abartılı varsayım”a dayanarak hesaplamalar yapar.
Petty, nüfus büyüklüğünü ve büyümeyi kökleşmiş
değerler ile doğal ve ilahi düzenin kanıtı olarak de-
ğerlendirirken, aynı zamanda devletlerin gücünün
veya gelişiminin de kendi nüfusu içindeki stratejik
dengelerin sonucu olduğunu göstermeye çalışmış-
tır. Özellikle nüfusun dağılım şeklinin, Londra’nın
büyümesinin ve üretim kapasitesinin, azaltmadan
ülkeyi güçlendirdiğini göstermekten endişe du-
yuyordu. Petty’e göre, vaftizlerin (doğumların)
mezarlara (ölümlere) oranı ve cinsiyet oranı gibi
indeksler, İngiliz nüfus eğilimlerinin doğal denge-
lere dayandığını ve Tanrı’nın iradesine uyduğunu
doğrulamaktaydı. İngiltere’de kasabalar az ya da
çok sağlıklı olduğundan, bireylerin yaşayacakları
en iyi yerleri hesaplayabildiği ve hangi hastalıkların
yıkıcı olduğu konusunda bir yöntem gelişmesine
yardımcı olmuştur. Graunt’a göre nüfus, sağlık ve
ticaret arasındaki ilişkilerdeki dengeler ve denge-
sizlikler, yerel nüfus dağılımlarının, örneğin, bazı
politik ve sosyal grupların eski Londra şehrinden
Westminster’a batıya doğru göç tercihini etkileye-
bilecek dinamiklerdir. Graunt’un gözlemleri, Petty
ile üye oldukları Kraliyet Cemiyeti’nin ilk günle-
rinde yapılan bilimsel çalışmaların karakteristik
özelliğiydi. Bacon’ın yöntemi izleniyordu ancak
yeni bilimsel yaklaşımlar eski toplumsal düzenin
değerleri ve sembolizmi içinde ve bu değerlerin
erdemlerini göstermek için kullanılıyordu ancak
araştırma yöntemleri açısından bu değerlere tam
olarak bağlı değillerdi (Kreager, 1991, s. 222).
Bir nüfusa üyelik politikası kendi başına izo-
le bir konu olarak görülmemiştir. Gördüğümüz
üzere, nüfus politikaları ve doğal dengeler sadece
bireylerin, ailelerin ve ait oldukları daha geniş top-
lulukların siyasi hak ve sorumluluklarının düzen-
lenmesinde değil, aynı zamanda ticaret, tarım ve
savunma gibi konuların düzenlenmesinde de temel
63

olarak düşünülmüştür. Nüfusunun üyelerini askerî
ve ekonomik ilişkilerde en uygun dengeleri elde
etmesini sağlayacak şekilde genişletebilen, dağıta-
bilen ve konuşlandırabilen bir devletin, komşula-
rından daha büyük bir güç hâline gelmesi muhte-
mel kabul edilmiştir. Nüfusun etkililiğiyle ile ilgili
böyle arzu edilen bir sonuç, etkili bir siyasi toplu-
luk kurulmasını daha da büyük bir öncelik hâline
getirmiştir. Erken modern düşünürlere göre, birey-
ler devleti koruyan ve geliştirecek düzenlemelere
destek verdiklerinde ancak bireyler kendi eylemle-
rini ve kendi çıkarlarını ilerletmenin en iyi yolunu
seçmiş olurlardı. Devlet politikalarının temeli ve
hakemi olarak nüfusa verilen önem, erken modern
yazarlar tarafından nüfus sayımına ve nicel sorgula-
maya büyük bir ivme kazandırmış olabilir. Ancak,
Graunt ve takipçilerinin tüm çabalarına rağmen,
1650 ve 1800 yılları arasında nüfus matematiğinin
çok yavaş geliştiği ve devletlerin veri toplamadaki
rolünün, dönemin sonuna kadar ciddi olarak baş-
lamadığı bilinmektedir. Bu tür kurumsal gelişme-
ler, nüfusun sadece bir hükümdarın veya ailenin
bir parçası olarak düşünülmediğini, aynı zamanda
her birey için yasal ve sosyal denetimler tarafından
yönlendirilen bir birimi olduğu devlet fikrini güç-
lendirdiğini göstermektedir (Kreager, 1991).
Kısaca demografi, öncelikle nüfusun büyüklü-
ğü ve yapısının düzeyleri ve eğilimleri açısından
nüfusun özelliklerini tanımlamak amacıyla de-
mografik analizin gövdesi olarak bilginin sistema-
tik bir şekilde toplanması ve işlenmesi biçiminde
tanımlanabilir. Bu açıdan bakıldığında, bugün
ortalama bir demografın çalışma tarzı Grauntçı
metodolojilerle benzeşmektedir. Graunt’un kitabı
Doğal ve Siyasi Gözlemler sıradan bir kitap değil-
dir çünkü üç yüzyıldan fazla bir geçmişe sahip de-
mografik ilk metindir. İkinci olarak, Doğal ve Si-
yasi Gözlemler uzun zaman önce güvenli bir bilim
olarak demografinin köşe taşı olarak rüştünü ispat
etmiştir (Francisco, 1995).
Graunt’un sorgulama yöntemi iki noktada döne-
min klasik Baconcı metodolojisinin ötesine geçmiş-
tir ve bu açıdan çok önemlidir: Birincisi, Graunt,
günümüzde açıklayıcı istatistikler olarak bilinen
şeye yol açan bir araştırma programı tasarlamıştır.
64
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
İkincisi, ilk defa çok sayıda sosyal verinin yorum-
lanmasına yönelik olarak orantılı tahminler için te-
mel matematiksel/istatistiksel yöntemi uygulamıştır.
Graunt’un yöntemi onun çok güçlü yanını öne
çıkarmıştır çünkü onun yöntemi zaman serile-
rindeki frekansların gözlemi kadar, veri kütlele-
rinden düzenliliklerinin de incelenmesine olanak
sağlar; bu tür düzenlilikler ne küçük sayılara uy-
gulanan soyut matematik yoluyla ne de tamamen
nitel bilgiler kullanılarak görülebilir. Graunt’un
Doğal ve Siyasi Gözlemler (1662) adlı çalışması de-
mografinin başlangıcının entelektüel ve kurum-
sal bağlamı ile ilgili olarak çok önemlidir. Adına
Doğa Felsefesi denilebilecek etkili bir bilim felse-
fesinin etkinliğinin harekete geçirilmesi ve dünya
çapında bilimsel tutumu somutlaşan bilimsel bir
kurum olarak İngiliz Kraliyet Cemiyeti’nin ku-
rulması çok önemli adımlardı. Böylece demog-
rafi, Bacon, Boyle, Harvey, Hobbes, Newton ve
Petty gibi önde gelen filozoflar ve bilim insanları
tarafından şekillendirilen olağanüstü entelektüel
bir hareketin ortasında doğmuştur. Ancak şaşırtı-
cı olan; çok önemli felsefecilerin ve bilim insan-
larının yaşadığı bir dönemde nüfus bilimin ge-
liştirilmesi çalışmalarının ana akım filozoflardan
değil Graunt gibi bir amatör zihinden çıkması-
dır. Graunt’un söylemi Baconcı felsefeye uygun
metaforlardan bazılarını (yani gözlemler, doğal
tarih) içerir. Ancak, demografinin kendi söylemi-
nin (yani vaftiz, defin ve çeşitli cinsel terimler)
inşası için önemli hâle gelen kavramlar, daha çok
edebi anlamda kullanılmıştır. Böylece Graunt’un
söylemi “doğal felsefe” söylemine katkıda bu-
lundu çünkü o, demografik bir söylemin parçası
hâline gelen operasyonel kavramlar oluşturmuş-
tur. Graunt’un araştırma sonuçlarının yararlarıy-
la ilgili iki konuya dikkat çekmek gerekir: Birin-
cisi, Doğal ve Siyasi Gözlemler eseri, o zamandan
beri demografinin kalbi hâline gelmiş olan çeşitli
konuları ele almıştır. İkincisi ve daha önemlisi,
Graunt’un çalışmaları dört farklı ve yeni araştır-
ma tekniğine yol açmıştır: anket verileri, ölüm
istatistikleri, nüfus artışının incelenmesi ve cinsi-
yet oranlarının istikrarına odaklanan istatistiksel
testlerin geliştirilmesi (Francisco, 1995).
Nüfus ve Toplum

Öğrenme Çıktısı

5 John Graunt’un demografi disiplinine metodolojik katkılarını açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Erken modern dönem 18.

yüzyıldaki tarım ve nüfus Aydınlanma ve moderni-
Herbert Spencer’ın nüfusun
sorunlarının detayları için tenin nüfus anlayışında ne
gelişimine ilişkin argüman-
şu linkteki videoyu izleyiniz: tür gelişmeleri hazırladığını
larını araştırınız.
https://www.youtube.com/ arkadaşlarınızla tartışınız.
watch?v=qK3JhlENwnw

KLASİK İKTİSATÇILAR VE NÜFUS
SORUNUNA YAKLAŞIMLAR
Bilindiği üzere, nüfus ve ekonomi dinamikleri
arasında sıkı bir ilişki söz konusudur. Her bir ik-
tisat teorisi nüfus olgusunu kendi bakış açısından
değerlendirir. Her bir iktisat teorisinin nüfusa bak-
tığı lens farklıdır. Nüfus artışı her bir ekonomi ve
gelişme teorisi açısından farklı bir anlama sahiptir.
Örneğin, 18. yüzyıldan itibaren neo-klasik iktisatçı-
lar nüfusu piyasa ilişkileri üzerinden değerlendirir-
ken, klasik iktisat teorisi nüfusu, sürdürülebilirlik,
taşıma kapasitesi ve sınırlı kaynaklar açısından ele
alır. Klasik iktisat teorisine göre, kaynakların sabit
olduğu bir toplumda verimliliğin ve kaynakların
azalmasının nedeni, nihai olarak yüksek nüfus
artışıdır. Buna göre, belli bir nüfusun üzerindeki
nüfus bölgenin taşıma kapasitesini aşar ve bu da
o çevrenin bozulmasına yol açar. Nüfus artışının
ekonomiyi nasıl etkilediği serbest piyasa politika-
larının etkili olup olmadığına bağlıdır. Verimli bir
pazarda, nüfus artışı inovasyonu ve ileri teknolo-
jileri teşvik etmeye hizmet edebilir. Çarpıklıklarla
dolu bir ekonomide ise yüksek nüfus artışı çar-
pıklıkları şiddetlendirebilir. Klasik iktisatçılar için
yüksek nüfus artışı, arazilerin verimsizleşmesine
ve çevrenin bozulmasına neden olan bağımsız fak-
tördür. Doğal olarak, dünyanın sınırlı kaynaklara
sahip olması nedeniyle nüfus artışı insanların refa-
hı için bir engeldir. Her bir fazladan kişi, ek sabit
kaynakları tüketir. Bağımlılık teorisyenleri içinse
yüksek nüfus artışı daha derin bir sorunun, yok-
sulluğun bir belirtisidir. Yüksek nüfus artışı yoksul-
luğu koruyarak arazinin verimsizleşmesi ve çevre-
nin bozulmasına katkıda bulunabilirken, bu temel
neden değildir. Her teorinin kendine has bir gücü
vardır. Neoklasik iktisatçılar kaynak tahsisi konula-
rını ele almakta, klasik iktisatçılar ölçek sorunlarına
odaklanmakta, bağımlılık teorisyenleri ise dağıtım
sorunlarını ele almakta oldukça güçlü analizlere sa-
hiptir (Jolly, 1994, s. 83, 85).
Serbest piyasa kapitalizminin öncü figürü klasik
iktisatçılardan Adam Smith (1723-1790), Ulusların
Zenginliği adlı eserinde, nüfus artışının mekanik
olarak açıklanmasının sonunu getiren bir teori ge-
liştirmiştir. Ona göre, mal üretiminin talep odaklı
olması gibi, nüfus değişimleri de ücretlerin arz ve ta-
lep arasında dengelendiği bir işgücü piyasasına daya-
lıdır. İşgücü sıkıntısı, maaşların artmasına ve evlilik
ve doğurganlık oranlarının artışı üzerinde zincirleme
bir etkide bulunacaktır. Malthus, Adam Smith’in bu
yaklaşımını büyük ölçüde benimsemiştir (Vilquin,
2006). Gerçekten de Smith için, nüfus artışı bile pi-
yasanın eğilimlerine göre ayarlanabilirdi. Buna göre,
ekonomik büyüme maaşları artıracağından insanlar
için daha erken evliliği teşvik ederek ve ölüm oranını
azaltarak nüfus artışlarına katkıda bulunabilecektir.
Bu şekilde ortaya çıkan işçi fazlalığı; maaşları düşüre-
rek, ölüm oranını artırarak ve doğurganlığı azaltarak
nüfus artışını makul bir şekilde kontrol edebilecektir
(Teitelbaum, 1988, s. 178).

65

Malthus’tan önce Adam Smith, 1776 yılında,
kaynaklar ile demografik gelişim arasındaki ya-
kın bağlantı ile ilgili şu ünlü tespiti yapmaktadır:
Her hayvan türünün sayısı geçinme imkânlarıyla
orantılı olarak doğal bir şekilde artar ve hiçbir tür
bunun ötesinde bir artış gösteremez. Smith geçinme
derken, şüphesiz hayatta kalmak için gerekli te-
mel maddi zorunlulukları ve her şeyden önce de
yiyeceği kastetmiştir. Birkaç on yıl sonra, Malthus
bu tespiti tekrarlayacaktır: Yiyecek, insanın var ol-
ması için gereklidir ve nüfusun gücü, dünyanın, in-
sanın geçinebilmesini sağlama gücünden son derece
büyüktür. Bu fikre, David Ricardo da katılmıştır:
Emekçi sınıfların çok az sayıda isteklerinin olduğu
ve bu sınıfların en ucuz yiyecekle yetindiği ülkelerde,
halk çok büyük talihsizliklere ve sefilliklere açıktır.
Ayrıca, Ricardo, Amerika’da demografik büyüme-
yi hızlandıran ve Avrupa’da yavaşlatan unsurun,
yiyecek fiyatının Amerika’da düşük, Avrupa’da
yüksek olmasından kaynakladığı tespitini yapmış-
tır (Bacci, 2009, s. 44).
Adam Smith’in ve klasik ekonomistlerin nüfus
ve ekonomik analizleri, Malthus’un gelecekteki
nüfus-ekonomi analizleri ve genel olarak nüfus
analizleri için temel oluşturmuştur. Emek tale-
bi (fizyoratlar için tarımsal üretim), nüfus arzını
da düzenlemektedir. Ekonomik koşullar elverişli
olduğunda, işverenler üretim talebini karşılamak
için daha fazla işgücü istihdam etmeye çalışıyor-
lardı. Emek talebi (üretim) büyüklüğü kısa vadede
sabit olan bir nüfusla karşı karşıya olduğunda ise
işgücü piyasasındaki arz ve talep yasası ücretlerin
yükselmesine neden olacaktır. Bu durumda işçiler
daha erken evlenmeye teşvik edilecektir ve eğer
evlilerse, çocuklarının kazanabileceği ekstra ücret-
lerden faydalanmak için doğurganlıklarını artır-
maları teşvik edilecektir. Bu durum, kapitalizmin
erken dönemlerinde (Smith ve Ricardo gibi dü-
şünürlerin teorileri ilk elden gözlemlerine daya-
nıyordu) çocuklar çok erken yaşlarda çalıştırıldığı
için, yalnız kırsal dünya için değil, endüstri için
de geçerliydi. Böylece üretime tepki olarak nüfus
artmıştır. Buna karşılık, ekonomik durum kötü-
leşirse (evlilik yaşındaki artış ve evlilikte doğum
kontrol tekniklerinin de geliştirilmesi sayesinde)
66
Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları
işgücüne olan talep azalacaktır ve nüfus artışı
kontrol edilecektir. Geçim sıkıntısı, çok yoksul
durumdaki sosyal grupları bile vurabilir ve ölüm
oranlarını artırabilir (Charbit, 2010, s. 125).
David Ricardo da nüfus ile ilgili benzer bir ar-
gümana sahipti. Ricardo’nun analitik yaklaşımı,
normatif bir pazar sistemi modeli oluşturmasıyla
sonuçlanmıştır. Böylece emek-ücret bağlantısının
ve sermaye birikiminin nüfus üzerindeki etkisini
genişletmiştir. Ricardo, işgücüne olan talebin art-
masının ücretlerin artmasına yol açtığını, ancak iş-
gücü arzındaki artışla birlikte ücretlerde bir düşüş
olacağını belirtmekteydi. Sonuçta, ücret seviyesi
de nüfus artışına ve sermaye birikimine bağlı olan
işgücü arzına bağlıydı. Ona göre nüfus, kendisini
istihdam etmek için gereken desteklerin kullanıla-
bilirliğine göre düzenlemiştir. Böylece, nüfus ser-
maye birikim oranının artmasına veya azalmasına
bağlı olarak artacak veya azalacaktır. Sonuçta böyle
bir düzenleme, emek talebinin ve arzının eşit ola-
cağı ve sermaye birikiminin duracağı bir duruma
yol açacaktır. Azalan gelir yasası uyarınca, o zaman,
herkes sadece geçim ücreti alacağı için evrensel
yoksulluk olacaktır. Ricardo’ya göre, doğal şartlar
altında, sefalet ve yoksulluk kaçınılmazdır (Vilqu-
in, 2006). Ricardo’nun bölüşüm kuramı, üç ana
varsayıma dayanmaktadır. Bunlardan birincisine
göre, ekonomide azalan verimler yasası geçerlidir.
Çünkü, tarım arazisi ne sınırsız miktardadır ne de
niteliğinde bir türdeşlik vardır. İkincisi, Ricardo
ücretler ne zaman asgari geçim düzeyi üstüne çı-
karsa nüfusun hızla artacağını ve ne zaman ücretler
bu düzeyin altına düşerse nüfusun da düşeceğini
iddia eden Malthusçu nüfus yasasını kabul etmek-
tedir (Öztürk, 2010, s. 63).
Geriye dönüp bakıldığında, gelişmeler kla-
sik iktisatçıların beklentilerinin yanlış olduğunu
kanıtlamıştır. Ancak, klasik iktisatçıların hiçbiri,
ekonomik faaliyetlerin kömür gibi hammaddelere
kayması, toprağın tarımsal verimliliğinin artması,
ölüm oranını düşmesi ve nihayetinde evlilik içinde
bilinçli doğurganlık düzenlemesiyle doğurganlığın
düşmesine neden olan sanayi devrimini tahmin
etmiyordu (Teitelbaum, 1988). Öte yandan, be-
lirtmek gerekir ki, 19. yy.ın sosyalist fikirlerinden
Nüfus ve Toplum

esinlenen ve 20. yy.da ortaya çıkan bağımlılık ekolünün teorisyenleri ise nüfusu politik ekonomi koşulları
ve toplumun yapısı perspektifinden hareketle analiz eder bu ekolde nüfus ara bir değişken olarak görülür.
Bağımlılık ekolüne göre, kapitalist ekonominin politik koşullarında kaynakların eşitsiz dağılımı veya yok-
sulluk, arazilerin verimsizleşmesine, çevrenin bozulmasına ve yüksek doğum oranlarına neden olur. Nüfus
artışı bu teorilerin her birinde farklı bir role sahiptir. Sonuç olarak, neoklasik iktisatçılar verimli piyasaları
savunurlar, klasik iktisatçılar ise düşük doğurganlığı savunurlar, bağımlılık teorisyenleri gelir eşitliğini ve
kaynakların yeniden dağıtılmasını savunmuşlardır.

Öğrenme Çıktısı

6 Adam Smith’in nüfus konusundaki analizlerini açıklayabilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Klasik iktisatçıların nüfus

John Stuart Mill’in yaşam
standartları ve nüfus kura-
mını araştırınız.
hakkındaki görüşlerinin de-
Malthus’un klasik iktisat an-
tayları için Adam Smith’in
layışının nüfus anlayışından
Milletlerin Zenginliği (2006,
hangi noktalarda etkilendiği-
İstanbul: Türkiye İş Bankası
ni arkadaşlarınızla tartışınız.
Yayınları) adlı klasik eserini
okuyunuz.

67
 Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları

1 Platon ve Aristoteles’in nüfusa ilişkin

yaklaşımlarını açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Antik Yunan’da Nüfus

Yaklaşımları

Platon’a göre, doğurganlık tamamen toplumsal bir işlev olduğu için, bunu tek başına devletin organize etmesi
gerekmektedir. Devlet sadece evlilik kurumunu değil, aynı zamanda cinsel ilişkileri, “evlat seçimi”ni (seçkinlerin
çocuk yapmasını öneren öjenik yani ırkçı bir iddiadır) ve çocukların, toplumun ihtiyaç duyduğu farklı işlevsel
özelliklere yönelik olarak eğitimini ve rehberliğini de düzenlemelidir. Devletin bu konulardaki gücü mutlak ol-
malıdır ve hiçbir kişisel, ailevi veya diğer çıkarlar buna karşı rekabet etmemeli veya buna meydan okumamalıdır.
Sonuç olarak, Platon’un bu önermeleri demografik yasaların hantal, detaycı, bazen de korkunç bir çerçeveye ka-
vuşmasına öncülük etmiştir. Aristoteles, nüfus büyüklüğünün sınırlandırılması gerektiğini düşünmüştür. Nüfus
hızla büyürse ve yeterli kaynak çocuklara miras bırakılamazsa, toplumsal düzensizlik ve devrimin olmasından
endişe ediyordu. Aristoteles, nüfusun çok büyümesi hâlinde Yunan demokratik hükümetinin yeterli şekilde iş-
leyemeyeceğinden de endişe ediyordu. Nüfus sınırlaması için önerdiği başlıca yöntemler ise engelli veya gelişim
geriliği olan çocukları kürtajla aldırma ve bebeği kasten öldürme (infanticide) yöntemiydi. Aristoteles açıkça,
insan ırkının güçlü hızlı artış eğilimi sıkı ve olumlu yasalar tarafından kontrol edilmedikçe, mülkiyet eşitliği
üzerine kurulmuş her sistem için kesinlikle ölümcül olacağına ve bunu önlemek için yasaların gerekliliğine işaret
etmiştir. Aristoteles’in haklı olarak gözlemlediği gibi, çok sayıda çocuğun doğuşu, aynı kalan toprakların bölün-
mesi, mutlaka ve sadece bir yoksulluk birikimine neden olacaktır.

2 Roma İmparatorluğu’nun nüfus yaklaşımını, Augustus’un nüfus

politikalarını ve Orta Çağ’daki nüfus anlayışını açıklayabilme

Roma Döneminde ve Orta

Çağ’da Nüfus Yaklaşımları

Diğer topluluklarda olduğu gibi Roma İmparatorluğu’nda da nüfus politikaları hiçbir zaman izole ve soyut bir
konu olmamıştır. Nüfustaki dengeler sadece bireylerin, ailelerin ve ait oldukları daha geniş toplulukların siyasi
hak ve sorumluluklarının düzenlenmesinde değil, aynı zamanda ticaret, tarım ve savunma gibi konuların dü-
zenlenmesinde de temel olarak düşünülmüştür. Üyelerinin, askerî ve ekonomik ilişkilerde en uygun sonuçları
elde etmesini sağlayacak şekilde genişletebilen, dağıtabilen ve konuşlandırabilen bir cumhuriyetin, komşuların-
dan daha büyük bir güç hâline gelebileceği kabul edilmiştir. Etkili bir siyasal topluluk kurulma arzusu nüfus
politikalarını daha büyük bir öncelik hâline getirmiştir, çünkü ancak o zaman bireyler, kendi eylemlerini ve
kendi çıkarlarını ilerletmenin en iyi yolu olarak devleti korumak ve geliştirmek gerektiğini düşünürlerdi. Roma
İmparatorluğu’nda artan bir nüfusu sosyal bir fayda olarak görmüşlerdi. Büyük bir Roma ordusuna ve Roma
sömürge politikalarına yönelik giderek daha çok sayıda insana duyulan ihtiyaç, nüfus artışına olumlu bakılma-
sına neden olmuştur. Üst sınıflar arasında evliliği teşvik eden pronatalist yasalar teşvik edilmiştir. Orta Çağ dö-
neminde nüfus anlayışları dinî düşüncenin etkisi altında şekillenmiştir. Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam esasen
evlenmeyi, aileyi ve nüfus artışını önemsemiş ve desteklemiştir. Bununla birlikte erken Hıristiyan düşünürleri
evlenmeyi olumsuz görürken 12. ve 13. yy.da daha olumlu bir anlayış şekillenmiştir. Bu dönemde İslam dün-
yasında ise nüfus konusunda önemli çalışmalar yapıldığı görülmektedir. İlk dönem Müslüman yazarlar nüfusla
ilgili pek çok konuda fikirler geliştirmişlerdir. Bu konudaki en önemli katkı ise İbn-i Haldun’dan gelmiştir. İbn-i
Haldun erken bir dönemde demografi bilimini haber verir nitelikte görüşler ifade etmiştir. Toplumsal ve ekono-
mik gelişimle nüfus arasındaki ilişkileri sistemli bir şekilde inceleyen ilk isim olmuştur.

68
Nüfus ve Toplum

3 Merkantilizmin nüfusa yönelik yaklaşımlarını ve

merkantilizme yöneltilen eleştirileri açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Merkantilizm: Monarşik
Devlet, Ekonomi ve Nüfus
Yaklaşımları

Merkantilizme göre, bir ulusun siyasi ve sosyal örgütlenmesinin amacı, bir halkın güç ve zenginliğidir (ki bu
zenginlik hükümdarın kişiliğinde temsil edilmektedir). Buna göre, refah için herhangi bir bireysel endişe ulusal
büyüklük idealinden sonra gelmelidir. Bu, bireylerin genellikle kadercilik ile monarşiye kurban edildiği anlamı-
na gelir. Nüfus, liderin siyasi ve askerî gücünün önemli bir unsurudur: Bu nedenle nüfusun büyük olması büyük
avantaj yaratmaktadır ve nüfusun aktif olarak büyümesi teşvik edilmelidir. Merkantilistler, bir ulusun servetinin,
sahip olduğu altın ve gümüş miktarına bağlı olduğunu ve bu değerli metalleri kraliyet kasasına çeken her şeyin
devlet için iyi olduğunu savundular. Nüfus artışı, devletin zenginliğini artırmanın tek yolu olan bir ihracat sa-
nayisinin gelişmesini sağlar. Eğer zenginlik altınsa, bunu elde etmenin yolu nüfus artışıdır. Nüfus politikaları,
doğurganlığı ve kontrollü göçü özendirmek gerektiğini ve ekonomik politikalarının, gıdanın kendi kendine
yeterliliğini sağlamaya ve yüksek katma değerli mamul malların ihracatına odaklanmasını ileri sürmüşlerdir.
Montchrestien, klasik Merkantilizm doktrini için önemli bir ayrıntı ekler: Zenginlik kaynağı sadece nüfus de-
ğildir. İş yerinde nüfusun etkinleştirilmesine ve yeni bir istihdam politikası için beleşçi ve aylakların belirlenme-
sine yönelik olarak geleneksel nüfus sayımının yeniden düzenlenmesi gerektiğini ve çalışamayanların krallıktan
gönderilmesi gerektiğini önermiştir. Bazılarına göre, merkantilist makine kendi problemlerini yaratmıştır. Aşırı
nüfus korkusu kıtlık ve savaşlar gibi daha sert kontrollere yol açabilirdi ancak sömürge ülkelere doğru dış göç
aşırı nüfus sorununa daha insancıl bir çözüm olabilirdi. Bazılarına göre ise nüfus artışı kesinlikle devletin zen-
ginliğini sağlamıştır ama merkantilizmin aşırı sorumlulukları, kentleşme ve kapitalistleşme süreçlerinin tamamı
doğurganlığı olumsuz etkilemiştir.

4 Fizyokratların nüfusa yönelik olarak

geliştirdikleri argümanları açıklayabilme

Fizyokrasi: Nüfus ve Kırsal

Ekonomi Yaklaşımı

Fizyokratlar, tarımın merkantilistler tarafından ihmal edilmesini eleştirdiler ve devlet gücünün kendi iyiliği için
sürdürülmesi gerektiği fikrini reddettiler. Onlar, nüfusun refahını ve tüm insanlar için iyi bir yaşam standardına
sahip olmayı başarılı toplumun hedefleri arasında olması gerektiğini savundu. Fizyokratlar, tarımsal verimlilik
ile desteklenebilecek nüfusun büyüklüğü arasında bir ilişki olduğunu kabul etmişlerdir, ancak bu sorunun nüfus
artışını sınırlamak yerine tarımsal üretkenliği artırarak çözülmesi gerektiğini düşündüler. Fizyokratlar tarımı,
zenginliğin yegâne kaynağı olarak görmüşlerdir ve bu inançla kırsal ekonomi ve nüfus arasındaki ilişkilerin ilk
teorik temellerini atmışlardır. Siyasi ekonomi alanında kimsenin fizyokratlardan daha fazla gerçeğe yaklaşmadı-
ğına inanan Adam Smith’e göre, onlar tutarlı bir ekonomi teorisi geliştiren bir ekoldür. Büyük bir teorik ilerleme
kaydederek, toprağa dayalı sermayenin gelirine dayalı bir nüfus-ekonomik büyüme modeli oluşturdular – buna
“net ürün” adını verdiler – bu da Marx’a artı değer kavramını geliştirmesi için ilham verdi. Fizyokratlar için,
tarımsal üretime tabii olan nüfus; daha spesifik olarak, erkek sayısı, coğrafi dağılımları ve yaşam koşulları, arazi
kirası ile belirlenmiştir.

69
 Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları

5 John Graunt’un demografi disiplinine

metodolojik katkılarını açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Erken Modern Nüfus

Anlayışları: Devletin Nüfusu
Olarak Uluslar

Graunt’un yöntemi onun en güçlü yanını göstermiştir, çünkü onun yöntemi zaman serilerindeki frekansların göz-
lemi kadar, veri kütlelerinden düzenliliklerinin de incelenmesine olanak sağlar; bu tür düzenlilikler ne küçük sayı-
lara uygulanan soyut matematik yoluyla ne de tamamen nitel bilgiler kullanılarak görülebilir. Graunt’un Doğal ve
Siyasi Gözlemler (1662) adlı çalışması demografinin başlangıcının entelektüel ve kurumsal bağlamı ile ilgili olarak
çok önemlidir. Şaşırtıcı olan; çok önemli felsefecilerin ve bilim insanlarının yaşadığı bir dönemde nüfus bilimin
geliştirilmesi çalışmalarının ana akım filozoflardan değil Graunt gibi bir amatör zihinden çıkmasıdır. Graunt’un
söylemi Bacon’nun felsefeye uygun metaforlarından bazılarını (yani gözlemler, doğal tarih) içerir. Ancak, demogra-
finin kendi söyleminin (yani vaftiz, defin ve çeşitli cinsel terimler) inşası için önemli hâle gelen kavramlar, daha çok
edebi anlamda kullanılmıştır. Böylece Graunt’un söylemi “doğal felsefe” söylemine katkıda bulundu çünkü o, de-
mografik bir söylemin parçası hâline gelen operasyonel kavramlar oluşturmuştur. Graunt’un araştırma sonuçlarının
yararlarıyla ilgili olarak iki konuya dikkat çekmek gerekir: Birincisi, Doğal ve Siyasi Gözlemler eseri, o zamandan beri
demografinin kalbi hâline gelmiş olan çeşitli konuları ele almıştır. İkincisi ve daha önemlisi, Graunt’un çalışmaları
dört farklı ve yeni araştırma tekniğine yol açmıştır: anket verileri, ölüm istatistikleri, nüfus artışının incelenmesi ve
cinsiyet oranlarının istikrarına odaklanan istatistiksel testlerin geliştirilmesi.

6 Adam Smith’in nüfus konusundaki

analizlerini açıklayabilme

Klasik İktisatçılar ve Nüfus

Sorununa Yaklaşımlar

Serbest piyasa kapitalizminin öncü figürü klasik iktisatçılardan Adam Smith (1723-1790), Ulusların Zenginliği adlı
eserinde, nüfus artışının mekanik olarak açıklanmasının sonunu getiren bir teori geliştirdi. Ona göre, mal üretimi-
nin talep odaklı olması gibi, nüfus değişimleri de ücretlerin arz ve talep arasında dengelendiği bir işgücü piyasasına
dayalıdır. İşgücü sıkıntısı, maaşların artmasına ve evlilik ve doğurganlık oranlarının artışı üzerinde zincirleme bir
etkide bulunacaktır. Malthus, Adam Smith’in bu yaklaşımının büyük bir kısmını benimsemiştir. Gerçekten de
Smith için, nüfus artışı bile piyasanın eğilimlerine göre ayarlanabilirdi. Buna göre, ekonomik büyüme maaşları
artıracağından insanlar için daha erken evliliği teşvik ederek ve ölüm oranını azaltarak nüfus artışlarına katkıda
bulunabilecektir. Bu şekilde, ortaya çıkan işçi fazlalığı; maaşları düşürerek, ölüm oranını artırarak ve doğurganlığı
azaltarak nüfus artışını makul bir şekilde kontrol edebilecektir. Malthus’tan önce Adam Smith, 1776 yılında, kay-
naklar ile demografik gelişim arasındaki yakın bağlantı ile ilgili şu ünlü tespiti yapmaktadır: “Her hayvan türünün
sayısı geçinme imkanlarıyla orantılı olarak doğal bir şekilde artar ve hiçbir tür bunun ötesinde bir artış gösteremez.
Smith “geçinme” derken, şüphesiz hayatta kalmak için gerekli temel maddi zorunlulukları ve her şeyden önce de
yiyeceği kastetmiştir.

70
Nüfus ve Toplum

1 Aşağıdakilerden hangisi modern nüfus bilim- 5 Özellikle soylu ailelerin sayımında bireylerin
cilerinin Aristoteles’i ihmal etmelerinin gerekçesini ayrıntılı sayıları tutularak ve tebaalarının yaşlarını
açıklar?

neler öğrendik?
kanıtlamak için doğum sertifikaları verilerek; ilkel
A. Doğurganlık ve mortaliteye nispeten küçük bir bir biçimde de olsa nüfus sayımı ve kayıt yöntem-
işlev atfetmesi lerini Rönesans’a kadar bir daha görülmeyecek ka-
B. Nüfusu, ekonomi ve politikanın en öncelikli dar iyi bir şekilde geliştirilen dönem aşağıdakiler-
meselesi hâline getirmiş olması den hangisidir?
C. Politikayı her türlü olgunun önüne koymuş ol- A. Antik Yunan
ması B. Roma İmparatorluğu
D. Site devletinin atomistik birey-vatandaşlar üze- C. Mısır Krallığı
rinden gerçekleştiğini iddia etmesi D. Babil Krallığı
E. Nüfusların heterojenliğine daha fazla ağırlık E. İlkel Komünal Dönem
vermesi

6 Montchrestien, nüfus artışına ek olarak Kla-

2 Antik Yunan’da ailenin bir işlevi olarak ve ata- sik Merkantilizm doktrini için eklediği önemli ay-
lara karşı dinî bir ibadet olarak düşünülen üreme, rıntı aşağıdakilerden hangisidir?
aşağıdaki unsurlardan hangisine karşı bir vatandaş-
lık görevi hâline getirilmiştir? A. İstihdamın tarım alanına kaydırılması
B. Fabrikalarda sendika kurulmasına izin verilme-
A. Kültür mesi
B. Din C. Beleşçi ve aylakların belirlenmesi için nüfus sa-
C. Aile yımının yeniden düzenlenmesi
D. Devlet D. Tam istihdam politikalarına geçilerek sosyal
E. Ekonomi hakların güçlendirilmesi
E. Nüfusun kademeli olarak azaltılacak şekilde
3 Sadece bazı seçkin ve uygun insanların, özel- göçün özendirilmesi
likle de savaşçıların ve filozofların çocuk sahibi ol-
ması gerektiğine inanmayı ifade eden kavram aşa- 7 İnsanoğlunun yaşamının, insanoğlunun üre-
ğıdakilerden hangisidir? me eğilimi olan “virtus generativa” ve geçim imal
A. Postmodernizm etme yeteneği olan “virtus nutritiva’ya” bağlı oldu-
B. Öjenizm ğunu öne süren Merkantilist düşünür aşağıdakiler-
C. Özel mülkiyetçilik den hangisidir?
D. Refah şovenizmi A. T. Hobbes
E. Kültürel gerilik B. J. Bodin
C. B. Laffemas
4 Demografinin kurucu metni olarak kabul D. A. Montcherstien
edilen John Graunt’un “Doğal ve Siyasi Gözlemler E. G. Botero
(1662)” adlı eseri aşağıdaki filozoflardan hangisin-
den etkilenmiştir?
A. Epikürüs
B. Fichte
C. Schopenhaur
D. Platon
E. Aristoteles

71
 Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları

8 Tarımı, zenginliğin yegâne kaynağı olarak gö- 10 Çok eşliliğin doğurganlığı azaltacağını öne
ren ve bu inançla kırsal ekonomi ve nüfus arasın- sürmese de tek eşliliğin düzenlenmesinde ilahi bir
daki ilişkilerin ilk teorik temellerini atarak toprağa
neler öğrendik?

tedbirin olduğunu, onun için artan ve çoğalmayı

dayalı sermayenin gelirine dayalı bir nüfus-ekono- ilahi bir düzende yürütmek için tek tatmin edici
mik büyüme modeli oluşturan ve tutarlı bir ekono- yolun tek eşlilik olduğunu öne süren düşünür aşa-
mi geliştiren yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir? ğıdakilerden hangisidir?
A. Merkantilizm A. J. P. Süsmilch
B. Feodalizm B. W. Petty
C. Fizyokrasi C. J. Graunt
D. Kapitalizm D. N. Machiavelli
E. Fordizm E. S. Augustus

9 Nüfus artışının mekanik olarak açıklanma-

sının sonunu getiren bir teori geliştirerek, mal
üretiminin talep odaklı olması gibi, nüfus deği-
şimlerinin de ücretlerin arz ve talep arasında den-
gelendiği bir işgücü piyasasına dayalı olduğunu ve
işgücü sıkıntısının maaşları artırarak evlilik ve do-
ğurganlık oranları üzerinde zincirleme bir etkide
bulunacağını öne süren düşünür aşağıdakilerden
hangisidir?
A. J. P. Süsmilch
B. F. Quesnay
C. W. Petty
D. A. Smith
E. J. Graunt

72
Nüfus ve Toplum

Yanıtınız yanlış ise “Merkantilizm: Monarşik

1. A Yanıtınız yanlış ise “Antik Yunan’da Nüfus 6. C
Devlet, Ekonomi ve Nüfus Yaklaşımları” ko-
Yaklaşımları” konusunu gözden geçiriniz.
nusunu gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Antik Yunan’da Nüfus
Yaklaşımları” konusunu gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Merkantilizm: Monarşik
7. E
Devlet, Ekonomi ve Nüfus Yaklaşımları” ko-
nusunu gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Fizyokrasi: Nüfus ve

3. B Yanıtınız yanlış ise “Antik Yunan’da Nüfus 8. C
Kırsal Ekonomi Yaklaşımı” konusunu göz-
Yaklaşımları” konusunu gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Erken Modern Nüfus Yanıtınız yanlış ise “Klasik İktisatçılar ve
4. E 9. D
Anlayışları: Devletin Nüfusu Olarak Ulus- Nüfus Sorununa Yaklaşımları” konusunu
lar” konusunu gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Roma’da Nüfus Yakla- Yanıtınız yanlış ise “Erken Modern Nüfus
5. B 10. A
şımları ve Augustus’un Nüfus Politikaları,” Anlayışları: Devletin Nüfusu Olarak Ulus-
konusunu gözden geçiriniz. lar” konusunu gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Antik Yunan’da politik ve yurttaşlık nüfusunu oluşturan insanlar arasında köy-

lüler ve bazı esnaf ve zanaatkarların yanı sıra daha varlıklı mülk sahipleri de yer
almıştır. Erkek vatandaşlar, siyasi görevde ayrıcalıklı haklara sahipti; Jürilere
ve devlet politikasına karar verilen meclise katılma hakkına sahipti. Atina de-
mokrasisi temsili değil, doğrudan demokrasiydi. Meclis, toplantılara katılma-
yı tercih eden erkek vatandaşların katıldığı bir açık hava toplantısıydı ve basit
bir çoğunluk oyuyla sona eren tartışmayla ilgili konulara karar verilirdi. Belirli
bir yıl içinde yaklaşık 40 toplantı gerçekleşiyordu. Sadece vatandaşların yaşa-
mı için emeğin büyük kısmını sağlayan köle ve geçici işçiler değil, polis için
gerekli teknik becerilerini geliştiren yabancılar da (metics) siyasi hak ve sorum-
luluklardan keskin bir şekilde uzaklaştırılmıştı. Yabancılar; esnaf, tüccarlar ve
Araştır 1 vasıflı veya vasıfsız işçilerden oluşuyordu. Daha çok Atina’nın zenginliği ve
fırsatlarından etkilenen diğer Yunan ülkelerinden gelmişlerdi ve mülk sahibi
olmaktan men edilmişlerdi, ancak askerlere vergi ve hizmet ödenmesi gereken
açık bir hukuki statüyü işgal ettiler. Azat edilmiş köleler, vatandaşlığı değil
ama yabancı statüsünü kazanabiliyordu. MÖ 317’de (Aristoteles’in ölümün-
den beş yıl sonra) yapılan nadir bir nüfus sayımında, 21.000 erkek vatandaş ve
10.000 yabancı nüfus vardı; tahminlere göre köle nüfusu 50.000’dir. Yetişkin
kadın vatandaşlar ve çocukların sayıları, yabancıların ve kölelerin çocuklarının
da bu rakamlara eklenmesi gerekir. Bu kaba sayılar için söylenebilecek en açık
şey, nüfusun çoğunluğunun vatandaş olmadığıdır: Kadınlar, çocuklar, yaban-
cılar, köleler ve yoksullar vatandaş sayılmıyorlardı (Kreager, 2008).

73
 Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Konfüçyüsçülüğün nüfusu etkileyen temel unsuru ahlak yasalardır. Bu yasala-

rın amacı demografik bir niyet taşımaz ancak demografik etkileri vardır. Di-
lenciden imparatora kadar tüm Çinliler, doğrudan erkek torunları tarafından
yapılan düzenli atalara tapınma ayinleri ile ahirette ölülerin ruhlarının canlı
tutulabileceği ilkesine dayanan bir dindarlık ahlaki görevine tabidirler. Bu ne-
denle insan için üreme hem atalarına karşı bir görev hem de kişisel bir zorun-
luluktur. Ne pahasına olursa olsun kırılmamış bir erkek soyu korunmalıdır,
birden fazla erkek sahibi olmak için yeterli sayıda çocuk yapılmalıdır. Bireysel
doğurganlık ve mortalite konusundaki aşırı belirsizlik göz önüne alındığında,
tek makul strateji her ne pahasına olursa olsun maksimum doğurganlığı he-
deflemektir. Bu nedenle kurumlar ve ahlak bu amacın emrine sunulmuştur.
İmparatorun, kendisine mutlak itaatleri karşılığında tebaasına karşı bir yar-
dımseverlik görevi de içeren kendine özgü görevleri vardır. İmparator, gerçekçi
ve adil bir politika ile toplumun idari ve ekonomik mekanizmasının işleyişin-
de uyum ve dengeyi sağlamalıdır. Bu amaçla Konfüçyüs, nüfusun yakından
sayılmasını tavsiye eder: Cinsiyet, yaş, sosyal sınıf, ticaret ve sağlık, imparator-
luk hükümetinin ihtiyaçları ve kaynakları doğru bir şekilde değerlendirmesini
sağlayacak verilerdir. Aslında, ilkel de olsa o dönemde düzenli nüfus sayımı
Araştır 2 Çin yönetimi için standart bir uygulama olmuştur. Konfüçyüsçülük nüfusu
çok önemseyen bir düşünce ve inanç sistemidir. Eğer nüfus büyükse, çalış-
maları herkesin refahını, ülkenin zenginliğini ve imparatorun gücünü sağla-
yacaktır. Bu politikanın başarısı yabancıların buraya göçüyle kanıtlanacak ve
imparatorun ihtişamını daha da yansıtacaktır. Tüm insanlar, imparatorlar ve
tebaası görevlerini yerine getirirlerse ve ahlaki davranış kurallarına uyarlar-
sa, toplumun ve dünyanın uyumunun güvence altına alınması gerektiği yö-
nündeki iyimser inanç yaygınlaşır. Konfüçyüs’ün bazı takipçileri nüfus artışı
ile doğal kaynakların sınırlı karakteri arasında bir tutarsızlık olasılığını göz
önünde bulundurmuşlardı. Ancak aşırı nüfusun sadece kaynak yönetiminin
yetersizliğinden kaynaklanacağını ve sorunun düşük tüketim, tasarruf ve ih-
tiyat gibi ekonomik politikaya geri dönülerek iyileşeceğine inanıyorlardı. Bu
nedenle, nüfus ve kaynaklar arasında optimum bir ilişki kurduğunda impa-
rator bilgeliğini kullanarak devleti yönetmeyi başarılı bir şekilde sürdürebilir.
Artan nüfusun değeri Asyalı düşünürler tarafından da kabul edilmiştir. Çin’de
Konfüçyüs üretken bir toplum için büyük bir nüfusu olumlu olarak görmüş-
tür ancak Konfüçyüs de nüfusun iyi eğitimli olması ve yöneticileri güven du-
yulması gerektiği konusunda ısrarcıydı (Vilquin, 2006, 7).

74
Nüfus ve Toplum

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Colbertizm, kesinlikle merkantilizmden esinlenen demo-ekonomi politikasının

en mükemmel şeklidir. Colbert, 1661’den 1683’e kadar kişisel yönetiminin ilk
bölümünde, gümrük ve ayrıcalıkları kaldırmadan ve halkı ezmeyecek şekilde
nüfus artışını, sanayileşmeyi ve ihracatı teşvik etmek için olağanüstü çaba sarf
etti. Bu çabalar arasında, 20 yaşından önce evlenen çiftlere ve en az 10 meşru
çocuğu olan ailelere vergi muafiyeti vererek evlilik ve doğurganlığı teşvik eden
1666 yılındaki fermanı oldukça dikkat çekicidir. Bu yasa nadiren uygulanmış
ve 1683 yılında yürürlükten kaldırılması gerekmiştir. Colbert’in rahip, keşiş
ve rahibe sayısını ve dinsel bekarlığı sınırlayarak; genç rahibe kadınların yaşını
yükseltme teklifi biraz daha başarılı olmuştur. Ülkeye göçleri teşvik ederken,
bir taraftan da kolonilerden yerleşim dışına göçler yasaklamıştır. İş hacmini ar-
Araştır 3 tırmak için, resmî tatillerin sayısını azaltıp ve sağlıklı dilenciler için dükkânlar
kurmuştur. Colbert, uluslararası ticaret kanalları üzerinde Fransız etkisini ar-
tırmak için donanma ve kolonileri yeniden organize etmiş, aynı zamanda ih-
racat odaklı lüks sanayi malları olan halılar, ipek ve diğer pahalı kumaşlar, ince
cam, saatler ve daha pahalı malların imalatına ağırlık verilmesini sağlamıştır. Bu
ürünlerin ihracat satış fiyatlarını en üst düzeye çıkarmak için, XIV. Louis’nin
prestijini kullanarak sürekli olarak giyimde yeni moda başlatmak için kullanılan
kurdeleler, dantel vb. aksesuarların imalatını hızlandırmıştır. Avrupa’nın diğer
imalatçılarının Lyons, Lille ve Paris tedarikçilerden bunları taklit etmek için sı-
raya gireceğini ummaktaydı. İyi yağlanmış Merkantilist mekanizma sorunsuz
çalışıyordu ve nüfus politikası bunun büyük bir parçası hâline gelmişti (Vilquin,
2006, s.13).

David Hume’a göre nüfus ve toplum arasındaki ilişki her şeyden önce sos-
yal ve ekonomik kalkınma dediğimiz şeyle ilgiliydi. Antik demografi, çağdaş
Britanya’nın durumuyla ilgili daha geniş endişeler nedeniyle 17. yy.dan itibaren
tartışma konusu olmuştu. İngiliz toplumundaki değişiklikler, özellikle ticare-
tin hızla genişlemesi ve nüfusun kitlesel yaşam standardının iyileştirilmesi, bazı
yorumcular tarafından Roma İmparatorluğu’nun kaderinde görülebilecek kaçı-
nılmaz sonuçları olan “lüks”ün tezahürleri olarak yorumlandı (Morley, 2011).
Hume’a göre, geçmişin yokluklar içindeki toplumları maddi refah içindeki top-
lumlardan daha çok nüfusludur. Ayrıca, maddi farklılıkların popülasyonu nasıl
etkilediği, ekonomik kalkınmanın ölümlülük olarak adlandırabileceğimiz ve
hepsinden önemlisi evlenme oranı üzerindeki etkisi hakkında ayrıntılı olmasa
Araştır 4 da bazı analizler yapmıştır. Hume, bireylerin ne zaman evlenecekleri ve aile-
lerinin büyüklüğünü ne kadar kısıtlayacakları konusunda verdikleri kararların
önemini vurgulamıştır. Bu temelde, genişleyen bir nüfusun (muhaliflerinin ulu-
sun refahının insan sayısına göre belirlendiği inancını ve pronatalist ideolojisini
tamamen paylaşır) toplumda artan özgürlük ve daha eşit bir zenginlik bölünme-
sine bağlı olduğunu savundu. Siyasi ekonomistler tarafından geliştirilen argü-
manları yineleyen Hume, ticaret ve sanayinin kısıtlanmasından çok genişlemesi
çağrısında da bulundu. Nüfus artışı, daha fazla insanı desteklemek için yeterli
gıda olmasına bağlıdır ve tarımsal üretim en iyi çiftçilerin daha fazla üretmesi
için teşvikler yoluyla artacaktır (Morley, 2011, s. 22).

75
 Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Herbert Spencer, özellikle nüfus gelişiminin yarattığı baskıları toplumsal ev-

rimin temel dinamiği olarak görür. Spencer’a göre, eğitimsiz olan ve üreme
gücü yüksek olan yoksullara kıyasla, bireylerin, özellikle de kadınların, eğitim-
li olduğu ve zengin ailelere mensup olduğu toplumlarda üreme gücü düşük-
tür. Bu çözümlemesi ile Spencer nüfusun beslenme olanaklarından daha fazla
arttığını iddia eden Malthusçu doktrini sarsmıştır. Ona göre, aşırı nüfusun
kötülükleri yaşamın mutlak koşullarında içkindir. İnsan türü, kendisini, ölüm
ve çoğalma oranlarının her ikisinin de asgari düzeye indirildiği ideal bir duru-
ma doğru; fiziki ve sosyal çevresi ile giderek daha fazla tam dengeye ulaştıracak
Araştır 5 tarzda hareket etmektedir. Spencer, bir toplulukta nüfus artışının zarardan çok
yararlı olduğuna inanıyordu. Nüfus artışı ile işgücü de artacak; doğal kaynak-
lar daha fazla sömürülebilecek ve böylece insanların sosyoekonomik ve kültü-
rel standartları yükselebilecektir (Çağlayandereli, 2019, s. 234-235). Spencer,
nüfusla ilgili analizlerini biyolojinin bazı temel eğilimleriyle ilişkilendirmiştir.
Buna göre, organizma farklılaştıkça, hareketlendikçe ve kompleks bir forma
kavuştukça, organizmanın doğurganlığı azalabilmektedir. İnsanların bireyleş-
me eğilimleri ile üreme eğilimlerinin zayıflaması arasında önemli bir bağlantı
olduğundan toplumlar modernleştikçe ve bireysellik arttıkça, Malthus’un id-
diasının aksine, nüfusun geometrik olarak artması söz konusu olamayacaktır.

J. S. Mill’in temel tezi, yaşam standardının doğurganlık düzeylerinin önemli

bir belirleyicisi olduğuydu. İnsanların hayatta kendi hedeflerini sürdürmekte
özgür olabilecekleri ve olmaları gerektiği inancı, yoksulluğun kaçınılmaz ol-
duğu ya da nüfus artışının kapitalist toplumun bir sonucu olduğu fikrini red-
detmeye yol açtı. Mill’in en ünlü yorumlarından biri de doğanın cimriliğinin
toplumun adaletsizliği ile ilgili olmadığı, aşırı nüfusa bağlı bir cezalandırma
olduğunu düşünmesidir (Weeks, 2013, s. 86). Mill, insanların domuz gibi ya-
yılmadığına, ancak çok eşit olmayan derecelerde de olsa, bazen sefalet ve erken
ölüm koşullarında ihtiyatla ya da sosyal etkileşimle varlıklarını sürdürme ye-
teneğine sahip olduklarına inanıyordu. Nüfusun gıda arzını aşması durumun-
da, Mill bunun en az iki olası çözümle geçici bir durum olacağını düşündü:
Gıda ithal etmek veya insanların göçü. Mill’in bakış açısına göre ideal toplum,
tüm üyelerinin ekonomik açıdan rahat olduğu bir toplumdur. Bu noktada
(Platon’un yüzyıllar önce belirttiği gibi) Mill, insanların ekonomik olarak sü-
rekli ilerlemeye çalışmak yerine kültürel, ahlaki ve sosyal açıdan ilerlemeye
çalışacakları ve nüfusun istikrara kavuşacağı fikrini benimsedi. Kulağa hoş ge-
Araştır 6 liyor ama bu noktaya nasıl gelinebilir? Mill, hem nüfusun hem de üretimin
istikrarlı olduğu noktaya ulaşmadan önce, aslında nüfus ve üretim arasında
bir yarış olduğuna inanır. Ona göre bu sorunu çözmek için gerekli olan şey,
yoksulların yaşam koşullarında belirgin bir iyileşme sağlamaktan geçmektedir.
Eğer sosyal ve ekonomik kalkınma gerçekleşecekse, gelirde büyük bir artış
olmalı, bu da bütün bir nesil için yeni bir yaşam standardına yol açabilir ve
böylece üretkenliğin nüfus artışının yaratacağı riskleri ortadan kaldırmasına
olanak sağlayabilir. Mill, nüfus artışının engellenmesinin en önemli bileşeni
olan kadınların tıpkı erkekler gibi çok çocuk istemediklerinde ve fikirlerini
dile getirmelerine izin verildiğinde, doğum oranının düşeceğine inanıyordu.
Mill, Marx gibi, kadın ve erkekler arasında eşit hakların olması gerektiğini sa-
vunuyordu. Mill, en önemli denemelerinden biri olan Özgürlük Üzerine adlı
eserini eşiyle birlikte yazmıştır. Milli eğitim sisteminin yoksul çocuklara çok
fazla çocuk sahibi olmaktan kaçınmaları için “sağduyu” aşılaması gerektiğini
düşünmüştür. Genel olarak, Mill’in nüfus artışına bakış açısı 20. ve 21. yy.
demograflarının çoğunun yazılarında etkili olmuştur (Weeks, 2013, s. 87).

76
Nüfus ve Toplum
Kaynakça
Al-Alwani M. (1982). The Arabs and the science of
population distribution. Popul Bull ECWA. 1982
(22-23):159‐177.
Bacci, M. L. (2009). Avrupa’da Nüfus Hareketleri.
İstanbul: Literatür.
Bagnall R. S. and Frier, B. W. (1994). The Demography
of Roman Egypt. Cambridge: Cambridge
University Press.  
Behar, C. L. (1987). Malthus and the Development of
Demographic Analysis, Population Studies, 41(2):
269-281.
Caselli, G., J. Vallin and G. Wunch (2006).
Demography: Analysis and Synthesis. San Diego:
Elsevier.
Çağlayandereli, M. (2019). Nüfus Sosyolojisi, Ankara:
Detay Yayıncılık.
Chamberlain, T. (2006). Demography in Archaeology.
Cambridge: Cambridge University Press.
Charbit, Y. (2010). The Classical Foundations of
Population Thought: From Platon to Quesnay. New
York: Springer.
Ciment, J. and Ness, I. (Eds.) (1999). Encyclopedia
of Global Population and Demographics. NY:
Routledge.
Coontz, S. H. (1998). Population Theories and the
Economic Interpretation. London: Routledge &
Kegan Paul Ltd.
Francisco, António A.da S. (1996). Considerations for
a Two-sex Demography: When, why and how should
both sexes matter to demography? Unpublished
PhD dissertation.
Francisco, António A.da S. (1995). Graunt’s
Observations: A Model of Demography’s Whole
Design. Paper presented at a the Seventh National
Conference of the Australian Population
Association, Australia’s Population Towards the
21th Century, Canberra 21-23 September.
Harris, W. V. (1999). Demography, Geography and
the Sources of Roman Slaves. The Journal of
Roman Studies, 89: 62-75.
Heran, F. (2006). Ethics and Demography or
Macrodemus and Microdemus in the Country
of Ethicists, (Ed. Caselli, G., J. Vallin and G.
Wunch) Demography: Analysis and Synthesis. San
Diego: Elsevier, 39-69.
Hin, S. (2011). Family matters: fertility and its
constraints in Roman Italy, (Ed. Claire Holleran,
and April Pudsey) Demography and the Graeco-
roman World: New Insights and Approaches.
Cambridge: Cambridge University Press, 99-116.
Holleran, C. (2011). “Migration and the Urban
Economy of Rome,” (Ed. Claire Holleran, and
April Pudsey) Demography and the Graeco-roman
World: New Insights and Approaches. Cambridge:
Cambridge University Press, 155-180.
Holleran, C. and Pudsey, A. (2011). Demography
and the Graeco-roman World: New Insights and
Approaches. Cambridge: Cambridge University
Press.
Jolly, C. L. (1994). Four Theories of Population
Change and the Environment. Population and
Environment, 16(1): 61-90
Kreager, P. (2008). Aristotle and Open Population
Thinking. Population and Development Review,
34(4): 599-629.
Kreager, J. (2005). “Graunt,” in Encyclopaedia of Social
Measurement, Vol. 2, (Ed. K. Kempf-Leonard)
Sa8n Diego: Elsevier, 161-166.
Kreager, P. (1991). Early Modern Population Theory:
A Reassessment. Population and Development
Review, 17(2): 207-227.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü. (Çev. Osman
Akınhay ve Derya Kömürcü) Ankara: Bilim ve
Sanat Yayınevi.
Morley, N. (2011). “Demography and Development
in Classical Antiquity,” (Ed. Claire Holleran, and
April Pudsey) Demography and the Graeco-roman
World: New Insights and Approaches. Cambridge:
Cambridge University Press, 14-37.
Nörr, D. (1981). The Matrimonial Legislation of
Augustus: An Early Instance of Social Engineering.
Irish Jurist, 16(2): 350-364. 
77
 Malthus Öncesi Nüfus Yaklaşımları

Outhwaite, W. (2008). Modern Toplumsal Düşünce

Sözlüğü. İstanbul: İletişim yayınları.
Overbeek, J. (1973).  Mercantilism, Physiocracy and
Population Theory. The South African Journal of
Economics, 41(2): 108–113.
Öztürk, N. (2010). Klasik ve Neoklasik İktisatta Gelir
Bölüşümü. Çalışma ve Toplum, 24(1): 59-90.
Shaw, D. B. (2001). “The seasonal birthing cycle of
Roman women,” (Ed. Scheidel, W.) Debating
Roman Demography. Leiden: Brill, 83-111.
Scheidel, W. (2009). “Population and Demography,”
(Ed.) Adrew Erskin, A Companion to Ancient
History. London: Wiley-Blackwell, 134-146.
Scheidel, W. (2001). “Progress and problems in
Roman demography,” (Ed. Walter Scheidel)
Debating Roman Demography. Leiden: Brill,1-83.
Scheidel, W. (2001). Debating Roman Demography.
Leiden: Brill.
Teitelbaum, M. S. (1988) “Demographic Change
Through the Lenses of Science and Politics,
Proceedings of the American Philosophical Society,”
132(2): 173-184.
Weeks, P. (2013). Population: An Introduction
to Concepts and Issues. Belmont: Thomson
Wadsworth.
Wattelar, C. (2006). “Demographic Projections:
History of Methods and Current Methodology,”
(Ed. G. Caselli, J. Vallin and G. Wunch)
Demography: Analysis and Synthesis. San Diego:
Elsevier, 149-161.

78
 Bölüm 3
Modern Dönem Nüfus Kuramları
Yeni-Malthusçuluk Kuramı ve Nüfusa
Müdahale
öğrenme çıktıları

Thomas Robert Malthus ve Nüfus Kuramı 2 Yeni Malthusçu yaklaşımın Malthus’un

1 2
1 Malthus’un nüfus kuramının varsayımlarını teorisinden farklılaşan argümanlarını
ortaya koyarak bu yaklaşıma yöneltilen değerlendirerek, nüfus artışına yönelik
eleştirileri sıralayabilme çözümlerini açıklayabilme

Demografik Geçiş Kuramı

3 4
3 Demografik geçiş kuramının modernleşme Optimum Nüfus Kuramı
süreçleri ve nüfus değişimleri üzerine olan 4 Optimum nüfus kuramının nüfusa ilişkin
tezlerini açıklayabilme yaklaşımlarını karşılaştırabilme

Marksist Kuram ve Nüfus Kuramlarının Ester Boserup’un Nüfus Artışı ve Tarımsal

Eleştirisi Gelişme Kuramı

5 6
5 Marksist yaklaşımın nüfus ve kapitalizm 6 Ester Boserop’un nüfus artışı ve teknolojik
arasındaki ilişkilere dair argümanlarını gelişmelere ilişkin varsayımlarını
açıklayabilme açıklayabilme

Doğurganlık Kuramları ve Nüfus Artışı/

7
Düşüşü
7 Modern doğurganlık teorilerinden Refah
Akışı kuramını açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Nüfus kuramları • Doğurganlık • Optimum nüfus • Modernleşme • Kapitalizm

• Demografik geçiş • Ekonomi • Eğitim • Teknoloji • Kentleşme

80
Nüfus ve Toplum
GİRİŞ
Nüfus kuramları, nüfusun çeşitli yönleri ve bo-
yutları hakkında açıklamalar geliştirmeye çalışan
kuramlardır. Nüfusun yapısı, genel eğilimleri ve
gelecek tahminlerini bazı değişkenler ve faktörler
açısından değerlendiren nüfus kuramları, bazı açı-
lardan toplumsal değişme ve kalkınma dinamikle-
riyle nüfus özellikleri arasında bağlantılar kurmaya
çalışır. Nüfusbilimciler, nüfusun boyutlarınının
neden, nasıl ve ne kadar değiştiği hakkında çeşitli
teoriler veya açıklamalar geliştirmişlerdir. Pek çok
teorisyen dünya nüfusunun yapısı, artışı ve düşü-
şünün nedenleri ve sonuçları hakkında kendi bakış
açısından analizler kaleme almışlardır. Teorisyenler,
nüfusu ilişkili oldukları eğitim, ekonomi, kültür,
aile, cinsiyet, toplumsal ilişkiler, kentleşme ve mo-
dernleşme olguları ile birlikte incelemiştir.
Ünitenin ilk bölümünde belki de en iyi bili-
nen nüfus bilimcilerden biri olan Thomas Robert
Malthus’un nüfus kuramı ayrıntılı olarak analiz
edildikten sonra, Malthus’un nüfus analizlerini
geliştiren ve belli yönleriyle ondan ayrılan Yeni-
Malthusçuluk kuramı etraflıca ele alınmıştır. Daha
sonra modernleşme dinamiklerinin nüfusun yapı-
sında güçlü dönüşümler meydana getirdiğini öne
süren demografik geçiş teorisi ve onun uzantısı
olan tartışmalar ayrıntılı olarak incelenmiştir. Son-
raki bölümde Marksizmin nüfus meselelerini na-
sıl sosyolojikleştirdiği ve ekonomiyle ilişkisi analiz
edilmiştir. Hemen ardından, Ester Boserup’un or-
taya attığı kuram ele alınarak nüfus artışıyla tarım-
sal ve teknolojik gelişme arasındaki kurduğu ilginç
bağlantılar değerlendirilmiştir. Son olarak, özellikle
1960’lı yıllardan günümüze kadar uzanan dönem-
de çok güçlü analizler geliştirmiş olan doğurganlık
kuramları incelenmiştir.
THOMAS ROBERT MALTHUS VE
NÜFUS KURAMI
19. yüzyıl Avrupa’da güçlü bir alt üst oluşa ne-
den olan sanayileşme, hızlı kentleşme ve hızlı nüfus
artışı gibi olguların ortaya çıktığı uzun ve zorlu bir
yüzyıldır. Bu açıdan, teknik ve endüstrileşmenin
gelişimine paralel olarak yoksulluk ve sefaletinde
çok yoğun yaşandığı bir yüzyıldır. İçinde Thomas
Robert Malthus’un da olduğu 19. yüzyılın bir kı-
sım liberal düşünürleri, nüfus artışının yoksulluğa
neden olduğunu ve önlem alınmazsa dünyanın fe-
lakete doğru sürüklendiğini öne sürdüler.
Thomas Robert Malthus (1766-1834) de-
mografiye yeni bir yaklaşım getiren “Nüfus İlkesi
Üzerine Bir Deneme” (An Essay on the Principle of
Population) adlı eserini 1798’de yayımladı. İngiliz
iktisatçı ve din adamı Thomas Robert Malthus’a
göre, uygun şartlarda her toplum, gıda maddele-
rinin artışından daha hızlı bir oranda katlanarak
artarken besin maddeleri aritmetik olarak daha ya-
vaş artar. Bundan ötürü, zamanla kişi başına düşen
besin miktarı azalır. Bu fikrin temeli şu anlayışa
dayanır: Savaş, salgın vb. herhangi bir kısıtlayıcı
faktörün bulunmadığı uygun şartlarda nüfus geo-
metrik biçimde artarken (1, 2, 4, 8, 16, 32...) besin
maddeleri aritmetik (1, 2, 3, 4, 5, 6…) olarak artar
(Aysan, 2019, s. 139). Malthus, nüfusun katlana-
rak artış gösterdiğini, ancak gıda üretiminin artma
potansiyelinin doğrusal olduğunu ifade etmektedir.
Burada temel sorun, üreme oranlarının, her zaman
toprağın tarımsal taşıma kapasitesini aşmasıdır.
Malthus’un nüfus görüşü, insan davranışının doğa
tarafından yönlendirildiğini ve doğaya sahip olma
olasılıkları arttıkça çok sayıda çocuk sahibi olacak-
ları varsayımına dayanır. Nitekim doğurganlık ve
ölüm oranları arasındaki dengeye ilişkin Malthus
demografik teorisi, doğanın genel kanunları olarak
adlandırdığı insanlara dair temel felsefesine dayan-
maktadır (Sabbağ, 2020, s. 42-43).
Malthus’un nüfus artışına açıktan karşı çıktığı
özellikle vurgulanmalıdır. Daha sonraları çok eleş-
tirilmesine rağmen, artan nüfusun topluma zarar
getireceğini düşünen Malthus, toplumdaki yok-
sulluğun nedenini besin maddeleri üretiminin,
gitgide artan nüfusa yetmemesi olarak açıklamıştır.
Bu nedenle devlete sosyal bir yön vermek anlam-
sız olup, mesele nüfus ile ilgilidir. Sosyal yardımlar
besin maddeleri üretimini hızlandıramaz ama nü-
fus artışını hızlandırır. Nüfus hiçbir engel tarafın-
dan durdurulamadığı takdirde, her 25 yılda bir iki
katına çıkmakta ve devirden devre bir geometrik
dizi hâlinde çoğalmaktadır. Malthus’a göre, nüfus
artışının eğilimi bu olduğuna göre, insanlığın ge-
leceği karanlıktır, insanlık açlığa doğru gitmekte-
dir (Yüksel-Oktay, 2014, s. 35). Bununla birlikte
Malthus’a göre nüfus ve gıda artışındaki eşitsiz
büyüme ilişkisinin yarattığı kaotik koşullar kaçı-
nılmaz olarak yoksulluk, salgın, açlık ve toplum-
sal krizlere yol açarak nüfusta tekrar bir azalmaya
neden olacaktır. Malthus’un nüfus artışını önlemeye
yönelik basit çözümü devletin yoksulları desteklemek-
ten vazgeçmesi ve evliliği zorlaştıran sıkı kurallar koy-
81

maktan geçmektedir. Her ne kadar kendisi gönüllü
olarak evlilikten vazgeçilmesi gerektiği fikrindeyse
de Malthus, evliliğin sınırlandırılması konusunda
özellikle yoksulların bireysel olarak daha sorumlu
davranması gerektiğine inanır (Argast, Under ve
Widmer, 2016, s. 5). Burada amaç doğurganlık ora-
nını azaltarak, nüfus artışını kontrol altına almaktır.
Malthus farklı toplumsal gruplar için farklı yön-
temler önerir. Alt sınıfların cinsel ihtiyaçlarını üre-
meyle sonlandırmadan giderebilmeleri için fuhuştan
bahsederken, seçkinler için iffet, bekâret gibi ahlaki
kısıtlamalar tavsiye eder. Bu anlamda, doğumları
azaltmak için önerdiği yöntemlerden biri evlenme
yaşının ileri atılmasıdır. Böylece evlilikleri ertele-
yerek, çocuk sahibi olma yaşı geciktirilmiş, bu sa-
yede de doğurganlık hızı azalmış olacaktır (Danış,
2010, s. 58). Belirtmek gerekir ki aynı zamanda
bir din adamı olan Malthus, artan nüfus ve gıda
arzı arasındaki uçurumun kapatılması için nüfusun
kontrol edilmesi gerektiğini savunmasına rağmen,
dini inanışlarca kabul görmediği için yapay doğum
kontrolünü reddediyordu (Schaefer, 2013).
Malthus nüfus artışı ile gıda üretimi ara-
sındaki doğal eşitsizliğin toplumların geli-
şimindeki en büyük engellerden biri oldu-
ğunu öne sürmüştür. Malthus’a göre nüfus
kontrol edilmediğinde gıda üretiminden
daha hızlı artacağından, toplum için önemli
bir sorun hâline gelecektir.
Aslında Malthus, nüfus artışının yaratacağı so-
runlar hakkında çok fazla endişe edilmemesini çün-
kü bazı doğal süreçlerin nüfus artışı üzerinde ayar-
layıcı bir etki yaratacağını ifade etmiştir. Buna göre,
nüfus artışına paralel olarak işsiz sayısı çoğalacak, işe
olan talep artacağı için de ücretler düşecektir. Ücret-
lerin düşmesi ise yoksulları daha az çocuk yapmaya
zorlayacaktır. Zaten savaşlar, salgın hastalıklar, dep-
remler ve su baskınları gibi doğal afetler de nüfus
artışının düzenlenmesinde rol oynayan faktörler
olacaktır (Kışlalı, 1997, s. 67 aktaran İmga, 2010,
s. 20). Nüfus İlkesi Üzerine Bir Deneme adlı çalışma-
sı Malthus’u insanlığın kusursuzlaşabilirliği hakkın-
daki çağdaş tartışmaya dâhil etmiştir. Goodwin ve
Condorcet gibi, insan ırkının ilerlemesi ve mutlulu-
ğunun sürekli artabileceğini savunan yazarlara karşı,
insan ırkının karşı karşıya kaldığı baskı ve zorluk-
82
Modern Dönem Nüfus Kuramları
ların, kendisinin “nüfus ilkesi” dediği şeyden kay-
naklandığına işaret etmiştir. Bu ilkeye göre nüfus-
ların kaynaklardan daha çabuk büyümeye yönelik
doğal bir eğilimi vardı. Bu yüzden fiili nüfus artışı,
kaynakların yetersizliği nedeniyle ya olumlu önleyi-
ci kontrollerle ya da olumsuz önleyici kontrollerle
kaçınılmaz biçimde denetim altında tutulacak-
tır (Marshall, 1999, s. 470; Aysan, 2019, s. 139).
Olumlu önleyici kontroller; savaş, salgın hastalıklar,
kıtlık gibi dış etkenler iken; evliliği geciktirmek,
evliyken ilişkiden kaçınmak gibi ilişki sayısını en
aza indiren kontroller ise olumsuz önleyici kontroller
olarak adlandırılır. Malthus’a göre insanlar olumsuz
kontrolleri uygulamakta her zaman başarısızdırlar
ve savaş, kıtlık gibi olumlu kontroller tarih boyunca
her zaman daha etkilidir. Nüfus fazlasının savaş ve
kıtlık gibi etkenlerle düşmesine de “Malthus Felaketi”
denir. Malthus’a göre, toplumsal yoksulluğun en bü-
yük nedeni, alt sınıflar ve onların çok çocuk sahibi
olmasıdır. Bu yüzden Malthus, İngiltere’de yoksul
halk kesimlerine karşı yapılan 1601 tarihli Elizabeth
Yoksulluk Yasası gibi kamusal yardım programlarına
kesinlikle karşı çıkmıştır (Aysan, 2019, s. 139).
Thomas Malthus’un ekolojik düşüncenin do-
ğuşunda önemli katkıları olmuştur. Malthus gerek
Merkantilistlerin gerekse Fizyokratların temelde
büyümeye-zenginliğe yaptıkları vurguyu yerle bir
edecek bir gerçekliği ifade etmiştir. O zamana ka-
dar, zenginliğin kaynağı olarak görülen altın ve
toprak, sonsuz ya da sınırsız olarak düşünülmek-
teydi. Oysa Malthus’un kaynakların sonluluğu ve
doğal kaynakların sınırı ile ilgili bulguları (Görmez,
1997, s. 73), mekanik iktisadi görüşün temel var-
sayımlarını kökten reddederek büyümenin ve sürekli
gelişmenin sınırlılığını ortaya koymuştur. Doğal kay-
nakların sınırlılığına karşın, yapılacak çalışmalarla
artırılabilir olduğunu da ifade eden Malthus, bu
kaynakların tüketicisi olan insanların doğal kay-
nakların artışından daha hızlı bir katsayı ile ço-
ğaldığına değinerek, doğal kaynakların insanların
ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için nüfus artışının da
sınırlandırılmasını istemektedir. Aksi takdirde in-
san nesli sürekli olarak bir açlık tehlikesi ile karşı
karşıya kalacaktır. Nüfusları kontrol altında tutan
başlıca etkenler ise belirtildiği üzere savaş, kıtlık ve
hastalık gibi felaketler olacaktır. Kısacası bazı in-
sanların yaşayabilmeleri için diğerlerinin ölmesi ge-
rekmektedir. Dolayısıyla var olma, sürekli savaş an-
lamına gelmektedir (Marshall, 1999, s. 470; Yaylı
ve Yaslıkaya, 2015, s. 456).
Nüfus ve Toplum
Malthus, doğal yasalara ve liberal doktrine sıkı
sıkıya bağlı bir liberaldir. Bu bakımdan Adam
Smith ve David Ricardo ile birlikte klasik iktisat
ekolünün kurucuları arasında yer almaktadır. An-
cak, Smith’in bireylerin kişisel çıkarları için çaba
gösterirken tüm toplumun refahının en yüksek
düzeye erişeceğine olan inancı ile kendini gösteren
iyimserliği, Malthus’ta yerini kuşkuya ve kötüm-
serliğe bırakmıştır. Malthus sanayileşmenin daha
geliştiği bir dönemde görüşlerini oluşturmuş ve
tarım kesiminde azalan verimler yasasından büyük
ölçüde etkilenmiştir (Ölmezoğulları,1996, s. 51
aktaran, Öztürk, 2010, s. 65).
dikkat
Malthus’un nüfusa ilişkin teorisi, nüfus artışının
ekonomik büyümeyi olumsuz etkilediği şeklin-
deki geleneksel görüşün miladı sayılmaktadır. Bu
bakış, nüfus ve ekonomi arasındaki ilişki konu-
sunda çoğunlukla karamsar bir görüşe sahiptir.
Malthus’la aynı dönemde yaşamış olan Marquis
de Condorcet ise daha iyimser bir görüşü savunu-
yor ve insanın mükemmele ulaşabileceğine ve en
ileri düzeyde sosyal ilerlemeyi sağlayabileceğine
inanıyordu. Condorcet, sınırsız bir nüfus artışının,
nüfus ne kadar fazla olursa gıda üretimini arttıra-
cak bir o kadar fazla insan olacağı düşüncesinden
hareketle, iyi ve olumlu olduğu düşüncesini taşı-
yordu. İnsanın kendi akıl yürütmesi yoluyla nü-
fusun aşırı derecede artmasından sakınılabileceği
Resim 3.1
düşüncesi, Condorcet’nin sınırsız ilerleme ve nüfus
artışı görüşünü yansıtıyordu. Söz konusu mükem-
meliyeti ve ilerlemeyi sağlamanın en önemli yolu
olan mantık ve akılcılığa ulaşmak için eğitimin
önemine ayrıca vurgu yapan Condorcet’nin görüş-
leri Godwin’in düşüncelerini de etkilemiştir. Yine
Malthus’un çağdaşı ve babası Daniel Malthus’un
arkadaşı olan Godwin, 1793 tarihinde basılan Si-
yasal Adalet (Political Justice) adlı kitabında, bi-
limsel ilerlemenin, insanların maddi isteklerden
kurtulduğu bir geleceğe ulaşılmasını sağlayacağını
iddia etmiştir. Godwin savaş kurumunun ortadan
kaldırılması, daha adil bir mülkiyet dağılımı ve ta-
rım ve sanayideki bilimsel gelişmelerin yardımı ile
yaşamın sürdürülmesi için çok daha az emek sarf
edileceğini öne sürmüştür. Godwin yazılarında,
lüks malların yapay sınıf ayrımlarını sürdürmede
kullanıldığı, gelecekte değer yargılarının değişmesi
ile insanların daha basit yaşayarak, çabalarını mad-
di mülkiyet edinmekten çok kendini geliştirmeye,
zihinsel ve ahlaki gelişime yönlendireceğini ifade
etmiştir. Goodwin’e göre, tarımın makineleşme-
si ile birlikte de gelecekteki toplumların üyeleri
ekmeklerini kazanmak için sadece birkaç saat ça-
lışmaya ihtiyaç duyacaklardır. Godwin, tıpkı Con-
dorcet gibi metafizik temelde iyimser bir görüşe bağlı
olarak, bir toplumun aydınlanma ile uyum içinde,
akıl ve mantık yolu ile otomatik olarak uygun bir
nüfus büyüklüğünü bulacağını öne sürüyordu. Malt-
hus ise Condorcet ve Godwin’in iyimser tezlerine,
nüfus artışının, insanoğlunun gelecekte sağlayacağı
gelişmeye ciddi engeller teşkil edeceği düşüncesine
dayanarak karşı çıkmıştır (Rehorick, 1979, s. 11,
12 aktaran, Kandır, 2013, s. 16).
83

Malthus’un nüfus kuramı bazı teorisyenler ta-
rafından eleştirilmiştir. Malthus’un nüfus kuramı
iyi belirlenmemiş bir nüfus artış varsayımı formüle
etmiş, tarım sektöründeki teknik gelişmeye hiç yer
vermeyip, teknik gelişmenin etkisini küçümsemiş-
tir. İktisadî gelişmenin; tarımsal üretimi olumlu
yönde etkilediği, toprak verimini arttırdığı, teknik-
teki ilerlemenin beslenme sorunlarının çözümüne
katkı sağladığı gerçeğini gözden kaçırmıştır. Ayrı-
ca, nüfus artış hızı geometrik değil, “asimetrik” bir
gelişme seyri izlemiştir. Buna ilaveten, nüfus artış
hızının ilerlemesi, doğurganlıktan ziyade ölüm
oranlarındaki düşüşten kaynaklanmıştır (İmga,
2010, s. 20). Ayrıca, tarihsel olarak nüfus değişim
dinamiklerine bakıldığında, Malthus’un bu savının
tam tersi ile karşılaşılır. Toplumların yaşama stan-
dartları iyileştiği ve fazla çocuk doğurmanın gerek-
li olduğu toplumsal koşullar kalktığı zaman nü-
fus artışının azaldığı ve sabitlendiği görülmüştür.
Malthus’un yaklaşımındaki diğer sorun dünyanın
insanları besleme kapasitesi hakkındadır. Tarımda
ve endüstride meydana gelen ilerlemeler, dünyanın
gıda kapasitesinin Malthus’un düşündüğünden
çok daha yükseklere çıkmasını sağlamaktadır (Öz-
berk, 2003, s. 12).
Öte yandan, Malthus’a yönelik en etkili eleştiri-
ler Karl Marx (1818-1883) tarafından yapılmıştır.
Marx, Malthus’un teorisini eleştirerek, bir nüfusun
kendisini doyurabilme kapasitesinin öncelikle eko-
nomik ve toplumsal örgütlenmeye dayandığını ileri
sürmüştür. Buna göre, yoksulluğun suçlusu, nüfus
artışı değil, kapitalizmdir (Marshall, 1999). Marx,
Malthus’u geçmişin toprak sahibi soylularının acı-
masız bakışını taklit etmekle suçlamıştır. Marx,
Malthus’un düşündüğü gibi yoksulluğun arka pla-
nında nüfus artışı değil, kaynakların toplumda özel
bir şekilde dağıtılmasının yattığını öne sürmüştür.
Malthus, radikal toplumsal değişim düşünce-
lerine karşı bir silah olarak nüfus artışının gücüne
göre yaşamı idame araçlarının kısıtlı olduğu düşün-
84
Modern Dönem Nüfus Kuramları
cesini ortaya atmıştır (Outhwaite, 2008, s.202).
Ayrıca, Malthus’un nüfusa ilişkin önerilerinin, ik-
tidarların nüfusun bilgisine sahip olma arzusunu
ve bu bilgiyi üretim süreciyle ilişkilendirerek, buna
uygun üreme politikalarına öncülük ettiği iddia
edilmiştir. Malthus’a göre, toplumda yaşanan sefa-
letin sorumlusu alt sınıfların fazla üremesi, bakabi-
leceklerinden çok çocuk yapmasıdır. Bu bağlamda,
devletin yoksullara sosyal yardım sunmasına şid-
detle karşı çıkar. Ona göre bu yardımlar yoksulluğu
yok etmek bir yana, yoksulluğun yaygınlaşmasına
neden olmaktadır. Hayat mücadelesi, tabiatın bir
hikmetidir ve insanların tembelleşmesini engeller.
Yoksulluk yoksulların suçudur, şeklinde özetlenebi-
lecek bu yaklaşım bugün hâlâ bazı kesimler tarafın-
dan benimsenmektedir. Malthus’un dile getirdiği
ve yoksulluğu içinde bulunulan kapitalist modelin
yapısıyla değil de bireylerin beceriksiz ve tembel
olmalarıyla açıklayan bu bakış açısı yoksulluğu ka-
pitalist ekonominin “serbest” işleyiş yasaları içinde
“doğallaştırır”. Böylece, yoksulların kontrolsüz do-
ğurganlığı ve tembelliği karşısında liberal kapitalist
ekonomi aklanmış olur. Bu çerçevede devlet yardı-
mı gibi yoksulluğu azaltmaya yönelik her tür mü-
dahale, piyasaların “doğal” işleyişine zarar vereceği
için eleştirilir (Danış, 2010, s. 58).
Anson ve arkadaşlarına (2019, s. 15) göre,
Malthus’un iddiaları tutarsızdır. Eğer, dünya çapın-
da doğum oranları ölüm oranlarını geçerse, nüfus
artar ve bu yeryüzünün mevcut sürdürülebilir ka-
pasitesini zorlayabilir. Artan gıda üretimi, çölleşme
ve mevcut klimatik etkilerin kötüleşmesi pahasına
sağlanabilir hâle gelir ve üretimin kendisi arazile-
rin verimsizleşmesine yol açabilir. Ancak, bu ilişki
nedensel ve mekanik bir ilişki değildir. Yoksullu-
ğun sorumlusu olan üretim sistemi tartışılmadan
yoksullaşmanın nedeni anlaşılamaz, burada önemli
olan ne kadar üretildiği meselesi değil, üretimin
nasıl örgütlendiği ve nasıl bölüştürüldüğüdür.
Nüfus ve Toplum

Öğrenme Çıktısı
1 Malthus’un nüfus kuramının varsayımlarını ortaya koyarak bu yaklaşıma yöneltilen
eleştirileri sıralayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’deki nüfus artış di-

Coale ve Hoover’un, nüfus
artışının ekonomik kal-
kınma üzerindeki olumsuz
etkileri konusundaki argü-
manlarını araştırınız.
namikleriyle ilgili ayrıntılı
Nüfus artışının ekonomik
bilgi edinmek için Ferhun-
ve kültürel kaynakları ko-
de Özbay’ın Dünden Bu-
nusunda arkadaşlarınızla
güne Aile, Kent ve Nüfus
tartışınız.
(2015, İstanbul: İletişim)
adlı kitabını inceleyiniz.

YENİ-MALTHUSÇULUK KURAMI Özellikle 1970’li yıllara doğru dünya nüfusu-

VE NÜFUSA MÜDAHALE nun hızla artmaya devam etmesi, Malthus’un fikir-
lerinin tekrar gündeme gelmesine neden olmuştur.
Yeni Malthusçuluk (neo-Malthusçuluk) dü-
Erlich, Meadows, Mesarovic gibi “Yeni Malthusçu-
şüncesi birçok ülkede 1880’lerde önem kazan-
lar” Malthus’un kısa sürede yanlış çıkmış olabile-
maya başladı. Yeni Malthusçuluk akımının düşü-
ceğini ancak uzun vadede varsayımlarının doğru-
nürleri, nüfusun geometrik artışının ve gıdanın
lanabileceğini ve dünyanın uzun vadede gıda ve
aritmetik artışından daha hızlı olduğuna işaret
kaynaklar sorunuyla karşılaşabileceğini gündeme
eden Malthus’un “demografik yasası” konusunda
getirmişlerdir. Ancak, bazı nüfus bilimciler ken-
onunla hemfikirdir. Ancak, Erlich, Meadows, Me-
di uzmanlıklarının kötüye kullanımı konusunda
sarovic gibi Yeni-Malthusçu düşünürler, Malthus’un
epeyce endişelenmişlerdir ve kendileri nüfusbilimi
liberal serbestlik yaklaşımını reddederek, devletin ve
“saf bir bilim” olarak inşa etmeye çalıştıklarını öne
sivil toplum örgütlerinin doğaya ve nüfusa (doğum
sürmüşlerdir. Ayrıca, sorumsuz politikacıların elin-
kontrol yöntemleri yoluyla) müdahale etmesi gerektiği
de nüfus politikalarının olumsuz etkilerine dikkat
yönündeki talebi gündeme getirirler. İsviçreli tarih-
çeken feminist ve Amerika Doğum Kontrol Ligi-
çi Martin Lengwiler Malthusçuluk ve Yeni-Malt-
nin (1921) kurucusu ve 1927 yılında Cenevre’de
husçuluk arasındaki farklılığı şu şekilde vurgular:
ilk Nüfus Kongresini düzenleyen Margaret Sanger
Malthus’un bireyin “ahlaki sınırlamalarına” olan
doğum kontrol meselelerinin kamusal alanda tar-
liberal inancının ve güveninin tersine, Yeni-Malt-
tışılmaması gerektiğini ileri sürmüştür. Benzer şe-
husçuluğun nüfus politikaları, geç dönem mutlaki-
kilde, 1928 yılında kurulan ünlü Uluslararası Nü-
yetçiliğe benzer bir şekilde kamu enstrümanlarının
fus Problemleri Bilimsel Araştırma Sendikasının
müdahale gücüne odaklanarak nüfusa müdahale
üyeleri de her çeşit uygulamalı demografiye karşı
etme eylemlerine bel bağlamaktadır. Yeni-Mal-
olduklarını güçlü bir şekilde deklare etmişlerdir.
tusçuluk düşüncesi, 20. yüzyılda nüfus anlayışına
Amerikalı sosyolog ve antropolog Denis Hodgson,
damgasını vurmuş ve demografi ve politika arasın-
sosyal bilim olarak demografi ve siyaset bilimi ola-
daki sıkı bağlantıları derinleştirmiştir. Demografi
rak demografi arasındaki ayrıma işaret ederek bunu
1920’li ve 1930’lu yıllarda bir disiplin olarak or-
demografinin ikili yapısı olarak tanımlamıştır (Ar-
taya çıktığında, nüfus kontrol uzmanları, doğum
gast vd., 2016: 5). Demografiye ilişkin ayrım aynı
kontrolcüler ve göç uzmanları alana dâhil olan ilk
zamanda, bilimsel bilgi üretimi ve bilimsel bilginin
nüfus uzmanları olmuştur. Bu uzmanların çoğu,
iktidarlarca farklı politik amaçlar için kullanımları
kendi özel uzmanlık ilgilerini uygulamak ve geniş-
arasındaki gerilimi de anlatan önemli bir ayrımdır.
letmek üzere nüfusa ilişkin söylemleri eklektik bir
biçimde kullanmışlardır (Argast vd., 2016: 5).

85

20. yüzyılda tarımda makineleşme ve melez
tohumların geliştirilmesiyle besin ürünleri hızla
artmış, açlık Malthus’un iddia ettiği gibi bir sorun
olmaktan çıkmıştır. Yeni Malthusçu olarak da bili-
nen ve nüfus artış hızını toplumsal refah için tehli-
ke olarak gören bazı sosyal bilimciler, Malthus’un
teorilerini revize etmişlerdir. Bu grubu Malthus’tan
ayıran iki temel özellik vardır: Bunlardan birincisi,
Yeni Malthusçuların Malthustan farklı olarak kürtaj
gibi modern doğum kontrollerini desteklemeleridir.
İkinci olarak, tarımdaki modernleşmeyle yetersiz gıda
üretiminden ziyade artan nüfusun çevre üzerindeki
olumsuz etkilerine odaklanmışlardır. Özellikle İkin-
ci Dünya Savaşı’ndan sonra bu grup, demografi
disiplinini domine etmiş, Birleşmiş Milletler gibi
birçok uluslararası örgütün kararlarını yönlendir-
mişlerdir (Aysan, 2019, s. 139).
1960’lı yılların sonuna doğru, Yeni Malthusçu
olarak adlandırılan bir grup düşünür, dünya nüfu-
su ve doğal kaynaklar arasında bir ilişki kurarak,
kaynakların süratle tüketildiğine, buna karşın nü-
fusun durmaksızın artarak dünyayı bir yıkıma sü-
rüklediğine dikkat çekmeye çalışmışlardır. Bir grup
Yeni Malthusçu ise nüfus sorununa ideolojik bir
pencereden bakmışlardır. Paul R. Ehrlich’in 1968
yılında yayımladığı “Nüfus Bombası” (Population
Bomb) isimli kitabı, yine onun 1975 yılında Fe-
mine dergisinde yayımlanan “Gerçek mi, Yanılma
mı?” isimli makalesi ve Paddock Kardeşler’in 1975
yılında aynı dergide yayımlanan “Kimin Yaşamını
Sürdürebileceği Amerika’nın Kararı” başlıklı ma-
kaleleri, nüfus sorunlarını çözemeyen az gelişmiş
ülkelere yapılan yardımların tam anlamıyla bir ka-
yıp olduğu; kaynakları, “onları hak eden” ülkele-
re ayırabilmek için, nüfus artışı yaşanan ülkelerin
halklarını açlıktan ölüme mahkûm etmek gerektiği
yönündeki görüşleri işleyerek, sömürgeci kuramla-
rı çağrıştırmıştır (Keleş ve Hamamcı, 2002, s. 62,
63; aktaran, İmga, 2010, s. 21).
Stanford Üniversitesi’nde biyolog olan Yeni-
Malthusçu teoriesyen Paul Erlich, Malthus’un tah-
minlerini yirminci yüzyıla uyarladı. Ancak Erlich,
dünya nüfusunun sürdürülebilirliğini sağlayacak ola-
nın tek başına gıda üretimi değil, sürdürülebilir bir
çevre olduğunu vurgulamıştır. Erlich’in öngörüsüne
göre, ayrıcalıklı insanların aşırı tüketimci eğilimle-
ri ile su ve hava gibi ekolojik kaynakların sınırsızca
86
Modern Dönem Nüfus Kuramları
tüketimiyle birlikte insan nüfusu tümüyle çevresel
felakete yol açacak şekilde hızla artmaktadır. Erlich
gelecek hakkında oldukça karamsar bir iddia ortaya
atarak, dünyadaki aşırı nüfus artışının çözümü ola-
rak; ölüm, doğum ve iç ve dış göçlerin birbirlerini
dengelediği sıfır nüfus artışı politikasını (zero popu-
lation growth) önermektedir. Temel olarak, nüfus
problemini çözmek için iki yol olduğunu öne sür-
mektedir; birincisi daha düşük doğum oranına sahip
olarak doğumları azaltma çözümü. İkincisi, savaş,
kıtlık, salgın nedenleriyle ölüm oranlarının yüksek-
liği şeklinde bir çözüm gelişebilir. Ona göre, ikinci
çözümün gerçekleşmemesi için doğum oranlarının
makul düzeye düşürülebileceği doğum kontrol yön-
temlerinin benimsenmesi nüfus sorununu çözebile-
cek bir yöntem olarak düşünülebilir (Poston, 2019).
dikkat
Yeni-Malthusçuluk dünyada var olan kaynakla-
rın dikkatli tüketilmesi ve kıtlığa yol açılmaması
için nüfus büyümesinin kontrol edilmesi gerek-
tiğini savunur.
1930’larda Amerika Birleşik Devletleri’nde ve
tüm dünyada yaşanan ağır ekonomik bunalım ne-
deniyle işsizlik ve göç artmıştır. Buna bağlı olarak
Batı’da ve Kuzey Amerika’da nüfus politikaları iki
farklı biçimde yürütülmüştür. Eğitimli, beyaz, üst
orta sınıf nüfusunun artırılması, işsizlik ve göçün
sebebi olarak görülen işçi sınıfının ve göçmenlerin
Yeni-Malthuscu bir bakışla doğurganlıklarının sınır-
landırılması amaçlanmıştır Ayrıca insanın genetik
ıslahını savunan düşünceler güçlenmiştir. Aynı
dönem toplum mühendisliği kavramının da orta-
ya çıktığı ve bütün sorunların çözümü için nüfus
kontrolünün yapılmasının gerekliliğinin savunul-
duğu dönemdir. II. Dünya Savaşı’ndan sonraki yıl-
larda Malthusçu nüfus kontrol yaklaşımı yeniden
canlandı. Bu sefer kontrol edilmesi gereken kesim,
üçüncü dünya ülkelerindeki yoksul çoğunluk ile
Batı’da yaşayan etnik azınlıklar ve yoksullardı. Bu
arada üst ve orta sınıfların bu kontrolün dışında,
istedikleri zaman istedikleri sayıda çocuğa sahip
olabilecekleri düşünülüyordu. Yeni-Malthusçu
Nüfus ve Toplum
ekol görüşlerini desteklemek için üçüncü dünya
ülkelerinin nüfusunun çok kalabalık olması ile
yaşama standartlarının çok düşük olması arasında
doğrudan bağlantı olduğunu ileri sürmektedir. Do-
layısıyla tüm sorunların nedeni nüfusun çok fazla
olmasına bağlanmaktadır. Yeni-Malthusçular, ge-
lişmekte olan ülkelerde, yüksek nüfus artışının do-
ğal kaynaklar üzerinde yaratacağı olumsuz baskıların
sermaye birikimi ve teknolojik gelişme yoluyla telafi
edilemediği takdirde, bu kaynakların ekonomik ge-
lişmeye sınırlamalar getireceğini ileri sürmektedirler
(Özberk, 2003, s. 17, 18, 24).
Yeni-Malthusçular, nüfus artışının dünyanın
doğal kaynaklarını zorladığı konusunda Malthus’a
katılırlar. Ancak, İngiliz kuramcının aksine, nü-
fus artışlarını kontrol etmek için doğum kontrol
önlemlerine ihtiyaç olduğunda ısrar ederler. Yeni-
Malthusçular, Marksist bir eğilimle, düşük doğum
oranlarına sahip olmalarına rağmen dünya gene-
lindeki kaynakların büyük bir bölümünü orantısız
ölçüde tüketen gelişmiş ülkeleri suçlarlar. Gelecek
hakkında kötümser olan bu kuramcılar, doğum
kontrolünün ve kaynakların duyarlı kullanımının
artan dünya nüfusu sorunu açısından vazgeçilmez
çözümler olduğunu vurgularlar (Schaefer, 2013).
dikkat
Yeni Malthusçular, nüfus artışını önlemek için
önerdikleri çözümlerde Malthus’un dinsel ge-
rekçelerle önermediği kürtaj ve biyolojik do-
ğum kontrol yöntemleriyle desteklenmiş bir aile
planlaması önererek, ahlaki olarak Malthus’tan
farklı bir bakış açısını benimsediklerini ortaya
koymuşlardır.
Yeni-Malthusçu görüş, yeryüzünün büyüyen
nüfusu beslemedeki sınırlı taşıma kapasitesine vur-
gu yapan karamsar bir yaklaşımdır. Bu anlamda,
Yeni-Malthusçular çevresel kıtlık ve şiddetli çatış-
ma arasındaki bağlantıya vurgu yaparlar (Özkan,
2016). Yeni-Malthusçuluk yaklaşımı, nüfus artışı-
nın sadece gıda sorununa değil, aynı zamanda eko-
lojik sorunlara da yol açacağını ileri süren çevreci
bir perspektife sahip görünmektedir.
1990’lardan sonra Yeni-Malthusçular çevre
kirliliğinin, doğanın tahrip edilmesinin ve çarpık
kentleşmenin nedeninin nüfusun fazla olmasın-
dan kaynaklandığını ileri sürdüler. Bu bakış açısı-
na göre, hızlı nüfus artışı ve yüksek tüketim talebi
yalnızca sınırlı kaynakların aşırı kullanımına yol
açmakla kalmayıp, çevreye zararlı teknoloji atıkla-
rına, kirletici çevre kullanımına ve ticari istismar-
lara da yol açmaktadır. Öte yandan nüfus artışına
bağlı olarak hızlı kentleşme ile birlikte kentlerde
daha yoğun bir çevre kirlenmesi ortaya çıktığı da
ileri sürülmektedir. Buna bağlı olarak tahrip edil-
miş çevrenin yaşam kalitesini olumsuz etkilediği ve
bu olumsuz koşulların ortadan kaldırılması için ya-
tırım maliyetlerini yükselttiği belirtilmektedir: Bu
yaklaşımda, çevre kirliliğinin nedeni nüfusun fazla
olmasına bağlanmaktadır. Oysa dünya nüfusunun
%22’sini oluşturan endüstrileşmiş ülkeler, dünya-
daki enerjinin %70’ini, metalin %75’ini, odunun
%85’ini ve gıdanın %60’ını tüketmektedir. At-
mosferin bozulmasına neden olan karbondioksit
gazının oluşumunun dörtte üçünden bu ülkeler
sorumludur (Öztürk, 2003, s. 26).
Yeni Malthusçuluk da tıpkı Malthus gibi uzun
vadeli önerilerinin zayıflıkları nedeniyle eleştiriler
almıştır. Dünyadaki doğal kaynakların dağılımı
yüzünden bugün milyonlarca insan açlık ve sefalet
içindedir. Mesele Yeni-Malthus kuramının iddia
ettiği gibi kaynakların artan nüfus karşısında sınırlı
doğası ve kötü kullanılmasından daha fazla, kay-
nakların hangi ellerde toplandığı ve kimin kontrol
ettiğiyle ilgilidir. Kaynakların belli bir azınlığın
kontrolünde olması ve buna bağlı olarak gelişen
bölüşüm sorunları, insanlığı ve doğayı nüfus ar-
tışından ve çevresel bozulmadan daha fazla tehdit
etmektedir. Bunun yanı sıra, Erlich çevresel fela-
kete yol açabilecek tek unsur olarak nüfus artışına
aşırı vurgu yapmıştır ve onun önerdiği siyasi çözüm
eşitsiz bir şekilde soykırım, öjenik eğilimler ve em-
peryal kontrol için kullanılabileceği gibi azınlıkları,
yoksul ve dezavantajlı grupları baskı altına alabile-
cek bir ihtimali de içermektedir.
87

Araştırmalarla
İlişkilendir
Yoksa beklenen nüfus patlaması yaşanma-
yacak mı?
Nüfus patlaması beklenmedik bir şekilde
sönebilir mi? Malthusçuluğun öngördüğü nüfus
artışına bağlı iflas yerine, demografik bir çöküşün
eşiğine gelebilir miyiz? Nasıl ve neden sorusuna
yanıt bulmak için, son bir araştırmaya göre in-
sanların seksten uzak durdukları Japonya’ya ba-
kabiliriz. Yaşam beklentisinin seksen beş yaş ve
üzerine çıkmasına rağmen, doğurganlığın kadın
başına 1,4 olması ve bakirliğin yaygınlaşması ne-
deniyle Japon nüfusu azalıyor. Öyle görülüyor ki
Japonlar çoğalmak için çok fazla meşguller. Ve bu
durum salgın gibi yayılıyor. Dünya ülkelerinin
yarısında doğurganlık oranı, nüfusun yenilenme-
si için gerekli olan kadın başına en az iki çocukluk
doğurganlık oranın altındadır. Avrupa ve Uzak-
doğu’daki ülkeler 1,5’luk doğurganlık oranıyla
demografik uçurumun kenarındalar. Almanya ve
İtalya, nüfuslarının önümüzdeki altmış yıl içinde
yarılanacağını tahmin ediyorlar. Stockholm Ka-
rolinska Enstitüsü’nden Hans Rosling, dünya en
az çocuğa sahip olma durumunda zirveye ulaştı,
toplam nüfusun da bu zirveye ulaşması uzak de-
ğil diyor. Dünya nüfusu şimdilik artmaya devam
ediyor. Günümüzde 7,4 milyar olan insan sayısı,
Afrika’daki yüksek doğurganlık oranı nedeniyle
9 milyar kadar olabilir. Birleşmiş Milletler dün-
ya nüfusunun 2100 yılında yaklaşık olarak 11,2
milyar olmasını bekliyor. Fakat bu pek mümkün
görünmüyor. Demografik durgunluktan sonra
hiçbir ülkede doğurganlığın iyileştiği görülmedi.
Birçok nüfusbilimci 2076 yılına kadar küresel
bir kırılmanın yaşanacağını düşünüyor. Elbet-
te hükümetler nüfustaki azalmayı durdurmaya
çalışabilirler. Fakat Singapur bunu bir kuşaktır
denemesine rağmen, yine de dünyanın en düşük
88
Modern Dönem Nüfus Kuramları
doğurganlık oranına (0,8) sahip. Ve doğurganlık
bir kez azaldığında bu eğilimi tersine döndürmek
zordur. Nüfus patlaması sona erer.
Peki bu soyumuzun geleceği için ne anlama
geliyor? 2076 yılında çocuklar azalacak. Tarihte
ilk kez yaşlılar çoğunlukta olacak. 20. yüzyılı bi-
çimlendiren atılgan, dürtülerle tetiklenen kültür-
ler ölmeye mahkum görünüyor. Yenilikçi fikirler
tükenebilir. Dahası bu gelişme ekonomiyi de çö-
kertebilir. Bazı ekonomistler Japonya’da 1990’lı
yıllardan beri devam eden ekonomik durgunlu-
ğun, her zamankinden daha fazla yaşlı nüfusun
bulunmasından kaynaklandığı düşüncesinde.
Kim bilir Avrupa da bu yönde ilerliyor olabilir.
2030 yılında en düşük seviyede çocuk nüfusuna
sahip olması beklenen Çin’in de sıradaki ülke ol-
ması beklenebilir. Demografik deterministler, so-
yumuzun yavaşça aşağı doğru küçülen bir sarmal
içinde bulunmasından endişeliler.
Ama kim bilir böyle olmayabilir de. Her ne
kadar yaşlı bir toplum farklı olacaksa da günü-
müzdeki yaşlı Rock yıldızları gibi yaşlanmanın
aslında o kadar da kötü olmadığını keşfedebiliriz,
yaşlılar yeni gençlik olabilir. Ve yaşlı toplumlar si-
lahlanmaya daha az eğimlidirler. Daha düşük nü-
fuslu bir dünya, gezegenin ekosistemine bir ara
verdirebilir. Malthusçuluk gündemden kalkabilir,
bunun yerine çevrebilimci Edward O.Wilson’un
ekolojik iyileştirme çağrısı kabul görebilir. Ve en
azından doğa için bir umut ışığı belirecektir.
Kaynak: NewScientist
https://www.herkesebilimteknoloji.com/haber-
ler/toplum/yoksa-beklenen-nufus-patlamasi-
yasanmayacak-mi
Nüfus ve Toplum

Öğrenme Çıktısı
2 Yeni Malthusçu yaklaşımın, Malthus’un teorisinden farklılaşan argümanlarını
değerlendirerek, nüfus artışına yönelik çözümlerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’deki nüfus ar-

1968 yılından itibaren
tış dinamiklerini yaşlı- Türkiye’de doğurganlık
Roma Kulübü’nün nüfusun
lık üzerinden açıklayan oranlarının hangi faktörler
ve ekolojik gelişmelerin gi-
bir değerlendirme için şu nedeniyle düşme eğilimine
dişatına yönelik uyarılarını
linkteki videoyu izleyiniz: girdiğini arkadaşlarınızla
içeren deklarasyonlarını
https://www.youtube.com/ tartışınız.
araştırınız.
watch?v=jkbmk_llbY8

DEMOGRAFİK GEÇİŞ KURAMI

20. yüzyıl öncesinde dünyada nüfusun artış hızı yavaş, yaş yapısı oldukça durağan ve 65 yaş üstü yaşa-
yanların nüfus içindeki oranı daha azdı. Bu yapı, 20. yüzyılın ilk yarısında endüstrileşme ve teknolojide-
ki olağanüstü ilerlemeler sayesinde ortalama yaşam beklentisinin ve nüfus artış hızının da yükselmesiyle
değişmeye başlamıştır. 20. yüzyılın ikinci yarısı, dönüşüm sürecinde başka bir aşamaya geçildiğine tanık-
lık etmiştir: doğurganlık ve ölümlülük hızları dünya genelinde belirgin düşüşler göstermiştir (Yüceşahin,
2011, s.11). Warren Thompson (1929) ve Adolphe Landry (1934) tarafından geliştirilen Demografik Geçiş
Kuramı ya da diğer adıyla Demografik Dönüşüm Kuramı, 1940’lı ve 1960’lı yıllar arasında Kingsley Davis
(1945 ve 1963), Dudley Kirk (1945) ve Frank Notestein’in (1945 ve 1953) çalışmalarıyla daha sistematik
hâle getirilmiştir (Yüceşahin, 2011). Demografik geçiş kuramı, modernleşme sürecinde ulusların yüksek
doğurganlık ve ölümlülük düzeylerinden alçak doğurganlık ve ölümlülük düzeylerine geçişlerinin kaçınıl-
maz olduğunu ileri sürer ve bu değişimin nedenleri ve sonuçlarını tartışır (Özbay, 2015, s. 254). Demog-
rafik geçiş kuramı, nüfus kontrolünün anahtarının teknoloji olduğunu savunmaktadır. Malthus’un kork-
tuğu kontrol dışı nüfus artışı yerine, bu kuram teknolojinin nüfus artışını yavaşlatacağını öngörmüştür
(Macionis, 2012, s. 574). Teknolojideki gelişmeler, eğitimli insanların artması, kentleşme, tıp alanındaki
ilerlemeler, antibiyotiklerin keşfi, önleyici halk sağlığının iyileştirilmesi ve daha iyi beslenme olanakları
insanların daha uzun yaşamasını sağlayan temel faktörlerdir.
Demografik dönüşüm kuramı, yüksek doğurganlık ve ölümlülük hızlarının hüküm sürdüğü bir durum-
dan ölüm hızlarının da düşmüş olduğu ve doğumların bilinçli olarak kontrol edildiği yeni bir duruma geçişi
öngörmektedir.

dikkat
Son yüzyılda, başta Japonya, Amerika, Kanada, Almanya, İtalya gibi gelişmiş ülke-
ler olmak üzere çoğu ülkede meydana gelen düşük doğurganlık eğilimleri küresel
düzeyde bir demografik dönüşüm yaşandığının kanıtı olarak görülmektedir.

Gelişmiş dünyanın pek çok bölgesinde gözlenen, iki demografik rejim (birincisi, doğurganlık ve ölüm
düzeylerinin yüksek olduğu geleneksel demografik rejim; ikincisi, doğurganlık ve ölüm düzeylerinin düşük
olduğu modern rejim arasında) arasındaki geçiş modeli. Avrupa’da bu modelin gözlenmesiyle geliştirilen

89

ve Frank W. Notestein’ın ismiyle birlikte anılan de-
mografik geçiş kuramına göre, önce ölüm oranı-
nın düşmesi, bunun oldukça hızlı bir nüfus artışı
dönemine kapı açması, sonra doğurganlığın benzer
düşük düzeylere inmesi gerekmektedir. Tabii bura-
da, demografik geçişin gelişmekte olan ülkelerde
de buna benzer bir model izleyip izlemeyeceği ve
geçiş aşamalarında görülen nüfus artışının sanayi
devriminin bir itkisi sonucu mu yoksa iktisadi ge-
lişmenin ve modernleşmenin basit bir sonucundan
ibaret mi olduğu çokça tartışılmaktadır (Marshall,
1999, s. 140).
Notestein tarafından sistematik hâle getirilen
demografik geçiş kuramına göre, tüm toplumlar
Avrupa toplumlarının tecrübe ettiği demografik
aşamaları yaşayacaklardır. Birinci evre olan sanayi
öncesi tarım toplumlarında (Evre 1) doğum kont-
rolü olmadığı ve çocukların ekonomik değeri ol-
duğu için yüksek doğum oranı söz konusudur.
Ölüm oranları da yüksektir çünkü yaşam standart-
ları düşüktür ve tıbbi teknoloji sınırlıdır. Salgın
hastalıklardan meydana gelen ölümler doğumları
dengelemektedir, dolayısıyla zaman içinde artışlar
ve azalışlar çok azdır. Bu aşamada savaşlar, fiziki
koşulların zorluğu, yetersiz gıda ve temiz su arzı,
veba ve sıtma gibi salgın hastalıkların tedavilerinin
bulunmaması gibi sebepler Sanayi Devrimine ka-
dar ölüm oranlarının yüksek seyretmesine ve dün-
ya nüfusunun tarih boyunca çok yavaş artmasına
neden olmuştur (Macionis, 2012; Aysan, 2019, s.
140). Genel olarak sağlık ve eğitim hizmetlerinin
olmadığı, düşük düzeyli teknolojinin var olduğu,
kırsal yaşamın hüküm sürdüğü, doğum ve ölüm
hızlarının yüksek ve yıldan yıla dalgalanmalar gös-
terdiği az gelişmiş ekonomilerde ölüm hızları do-
ğum hızlarını artırabilmektedir. Bu durumda nü-
fusun büyümesi genel olarak %1’den daha azdır ya
da bir başka ifadeyle düşük düzeydedir. Bu durum
Avrupa’da Sanayi Devrimi öncesi yüzlerce yıl bu
şekilde olmuştur. İkinci evre olan sanayileşmenin
başlangıcı evresinde (Evre 2), bilimsel tıp ve daha
fazla gıda stokundan dolayı ölüm oranları düştüğü
için demografik bir geçişi getirmiştir. Fakat doğum
oranları yüksek kalmıştır ve bu da hızlı nüfus artı-
şına neden olmuştur. Ekonomi değiştiğinde, sağlık
hizmetleri ve olanakları arttığında ve teknolojik ko-
şullar geliştiğinde ölüm hızları düşmeye başlamak-
ta fakat doğum hızları yüksekliğini korumaktadır.
Bu ise nüfus artış hızının genel olarak %2 ila 4 ara-
sında seyretmesine, bir diğer ifadeyle yüksek dü-
90
Modern Dönem Nüfus Kuramları
zeylere ulaşmasına neden olmaktadır. Malthus’un
görüşleri, Avrupa’nın 2. Evresi boyunca gelişmiştir
ki bu görüş, geleceğe kötümser bakışı yansıtmakta-
dır. Bugün en yoksul ülkeler bu yüksek büyüme ev-
resinde bulunmaktadır. Sanayi Devrimiyle birlikte
fiziki şartlar iyileşmiş, sağlık ve yaşam koşulları hız-
la gelişmiştir. Yine, aynı dönemde okuma yazma
bilen ve eğitimli insanların sayısı artmaya başlamış,
göçlerle birlikte şehirleşmenin hızlanması gibi sos-
yal değişimler de bu ikinci aşamada gerçekleşmiştir.
Bu aşamada ölüm oranları hızla düşerken, doğum
oranları ise görece yavaş düşmüş bu ikisi arasındaki
fark, “nüfus patlamasına” neden olmuştur (Maci-
onis, 2012, s. 573; Yüceşahin, 2011, s. 11; Aysan,
2019, s. 141).
Bu kurama göre, birinci evrede yüksek
kaba doğum hızı ve yüksek kaba ölüm
hızı vardır; ikinci evrede birdenbire düşen
kaba ölüm hızına daha yavaş seyirle düşen
bir doğum hızı eşlik etmektedir; üçüncü
evrede ise birbirine çok yakın seyreden
düşük kaba doğum hızıyla düşük kaba
ölüm hızı söz konusudur.
Olgun bir sanayileşmiş ekonomi olan üçüncü ev-
rede (Evre 3) doğum oranlarındaki düşüşlerle nü-
fus artışı bir kez daha sınırlanır. Doğurganlık; pek
çok çocuğun yetişkinliğe kadar hayatta kalabildiği
ve yüksek yaşam standartlarının çocuk yetiştirme-
yi pahalı hâle getirdiği için düşmektedir. Kısacası
zenginlik, çocukları ekonomik varlıklar olmaktan
ekonomik yüklere dönüştürmektedir. Etkin do-
ğum kontrolüyle küçülen aileler, evlerinin dışında
çalışan kadınlar tarafından da tercih edildi. Aşağıya
doğru olan ölüm oranlarını doğum oranları takip
ettiği için nüfus artışı daha da yavaşlamaktadır. Bu
aşamada ölüm oranları gibi doğum oranları da ol-
dukça düşük seviyelerde kalmıştır. Eğer kalkınma
bir şekilde sağlanıyorsa bu, eğitim olanaklarının
artışını, yaşam standardının yükselmesini, kentleş-
menin hızlanmasını sağlamakta ve eğer bu aşama-
dan itibaren bireyler/çiftler tarafından nüfus artış
hızının yüksekliği bir problem olarak görülmeye
başlanıyorsa doğum kontrolü ortaya çıkmakta ve
bu durumda doğum hızında düşüşler meydana gel-
mektedir. Demografik geçişin tamamlandığı sanayi
sonrası ekonominin söz konusu olduğu dördüncü ev-
Nüfus ve Toplum
rede (Evre 4) doğum oranı, kısmen çiftlerin ikisinin
de çalışması bir norm olmaya başladığı ve kısmen
de çocukların maliyetlerinin sürekli artması nede-
niyle düşmeye devam eder. Bu eğilim sabit ölüm
oranıyla da bağlantılı olarak nüfus artışının sadece
çok yavaş olması değil azalması anlamına da gel-
mektedir. Dördüncü aşamada doğum hızlarının
ölüm hızlarından biraz yüksek oluşu nüfus artışı-
nın durağan hâlde kalması sonucunu doğurmak-
tadır ki bu aşamada doğal nüfus artış hızı %1’ler
civarında veya daha azdır. Bu son aşamadaki ülke-
lerin örnekleri, bugün Japonya, Avrupa ve ABD’dir
(Macionis, 2012, s. 573; Yüceşahin, 2011). Toplam
doğurganlık oranı, nüfusun kendini ikame ettirebil-
mesi için gerekli olan yenilenme düzeyinin (2.1 de-
ğeri) de altına düştüğünde nüfus artış hızı yavaşlar,
nüfus belli bir süre sabit kaldıktan sonra azalmaya
başlar ve demografik geçiş bu aşamada tamamlan-
mış olur (Aysan, 2019, s. 141).
dikkat
Geleneksel toplumlarda doğum ve ölüm oranla-
rı oldukça yüksektir ancak modern toplumlarda
doğurganlık ve ölüm oranları oldukça düşük
kalmaktadır. İki toplum biçimi arasında demog-
rafik bir geçiş söz konusudur.
Orijinal demografik geçiş kuramı ortaya dört
evre koymaktadır. Oysa, günümüzde Almanya,
Fransa, Litvanya, Macaristan gibi birçok Avrupa
ülkesi ve Güney Doğu Asya ülkesi doğum hızların-
dan daha yüksek ölüm hızları ile karşı karşıyadır-
lar. Bu durum doğurganlığın yeni baştan gözden
geçirilmesini ve buna bağlı olarak da bir beşinci
evrenin ortaya konmasını zorunlu kılmaktadır.
Sonuçta ortaya çıkan yapı, hızla yaşlanan nüfus,
ölüm hızlarından daha düşük ve düşmeye yavaş da
olsa devam eden doğum hızları, çalışma yaşında
ekonomi çarkını çevirmeye yetmeme tehlikesi ile
karşı karşıya kalan bir nüfustur. Demografik geçiş
evrelerinin yalnızca birer model olduğu ve mutlaka
gerçekleşeceğinin söz konusu olmadığını dikkate
almak gerekir. Bu süreçte ülkelerin nüfus olarak
nereye gittiklerini görmeleri ve demografik mo-
dellerin neresinde olduklarını planlamaları önem
taşır. Örneğin beşinci evreyi tamamlamakta olan bir
ülke için ekonomi çarkını döndürmek, hızla yaşla-
nan nüfusun bakım, hizmet, sağlık ve sosyal güvenlik
gereksinimlerini sağlamak için gerekli nüfus dışarı-
dan göç ile temin edilebilir. Öte yandan, ülkelerin
nüfus politikalarını yeniden gözden geçirerek do-
ğum oranlarını arttırıcı politika ve teşvikleri yeniden
düşünmeye başlamaları da beşinci evrenin herhangi
bir yerinde gündeme gelebilir (Hoşgör ve Tansel,
2010, s. 52-53).
Bu kuram çerçevesinde özellikle de doğur-
ganlık oranlarında düşüşe neden olan unsur-
lar üzerinde duran çeşitli kuramcılar kentleş-
me ve sanayileşme gibi değişik nedensellik
mekanizmaları olduğunu savunmuşlardır.
Endüstriyel ve kentsel yaşamın getirdiği bir sü-
reç olarak aile yaşamı eski önemini ve formunu kay-
bederek, geniş, aile baskısı güçsüzleşmiş ve nihayet
doğum hızları azalmıştır. Geniş/geleneksel aile biçi-
mi, aslında anne-babanın çocuklarını dünyaya geti-
receği ve yetiştireceği ve onlar yaşlandıklarında ço-
cukların onlara bakmak için bir tür yaşlılık sigortası
durumunda algılandığı bir toplumsal kurumdur.
Çocukları işgücü olmaktan alıkoyarak zorunlu eği-
timin yapıldığı bir kentsel-endüstriyel alana dönü-
şüm, düşük ölümlülüğün var olduğu bir ekonomik
kalkınma modeli ile ilişkilendirilebilir. Zamanla
kadın okuryazarlığında sağlanan artış ile ülkelerin
daha zengin hâle geldiği ve beşerî sermayeye daha
fazla yatırımların yapılabilmesi hâlinde, bunun ül-
kelerin kalkınma sürecinin bir parçası olduğu ifade
edilebilir. Diğer değişkenler olmadığında bile ka-
dınların eğitiminin tek başına onların doğurabile-
cekleri çocuk sayısı üzerinde oldukça önemli bir et-
kiye sahip oluşu, eğitim ve doğurganlık arasındaki
ilişkinin ayrı bir öneme sahip olduğunu ortaya koy-
maktadır (Yüceşahin, 2011, s. 13). Dahası, insanlık
tarihinde ilk kez, kadınların önemli bir kısmı hami-
lelik, çocuk doğurma ve çocuk yetiştirmenin kısır
döngüsüyle sınırlandırılmaktan uzak hâle gelmiş,
cinsellik ve biyolojik yeniden üretim arasındaki zo-
runlu bağ kopmuştur. Tıpkı kadın erkek arasındaki
ilişki gibi cinselliğin anlamı da sadece biyolojik bir
yeniden üretimle tanımlanmaktan uzaklaşmış veya
demografik bir anlam ifade etmekten çıkmıştır
(Anson vd., 2019, s. 7).
Bu çerçevede, ekonomik açıdan gelişmiş ülke-
lerde 18. ve 19. yüzyıllardan bugüne süren, geliş-
91

mekte olan ülkelerde ise 20. yüzyılın ikinci yarısın-
dan itibaren gözlenen ölüm hızlarının azalmasının
ardından ilk evlilik yaşının yükselmesine bağlı ola-
rak doğurganlık süresinin kısalması ve doğurganlık
oranının azalması demografik dönüşüm sürecinin
temel belirleyicileridir.
Van de Kaa ve Lesthaeghe’nin 1986 yılında öne
sürdükleri “ikinci demografik dönüşüm” süreci ise
demografik dönüşümün sanayileşme ve kentleşme
gibi dinamiklerin yanı sıra, kültürel ve sosyolojik
birtakım gelişmelerin sonucu olduğu da öne sürül-
müştür. Batı toplumlarında 1950’lerden itibaren
özellikle 1960’larda artan boşanma oranları ve ev-
liliğin yaşam boyu sürmesi beklenen bir taahhüde
dayalı ilişki biçimi olmaktan uzaklaşmasıyla birlikte
sanayileşmeden sonra ikinci bir demografik dönü-
şüm gerçekleşmiştir. Bu teze göre, bireylerin bir eş
ve ebeveyn rollerini yerine getirmektense , kendi-
ni gerçekleştiren bir yetişkin olma motivasyonlarının
öne çıkması, dönüşümün önemli bir tetikleyicisi
olmaktadır. Böylece, duygusal ve cinsel ilişkiler
yanında aileye dair süreçlerde de devlet ve kilisenin
belirlediği geleneksel normların dışına çıkan ve yer
yer bunlarla çatışan örüntü ve pratikler yaygınlık
kazanmıştır. Bu değişimde, bireysel özerkliğin ve bi-
reyin kendini ifade etmesinin yeni kuşaklar nezdinde
önemli bir değer olmasının yanında, gebeliği önleyici
yöntemlerin her iki cins için de yaygın ve etkin kul-
lanımının da etkisi olduğu belirtilmektedir (Lest-
haeghe, 2010). İkinci demografik dönüşümün
1980’lerden itibaren sadece Batı Avrupa ve Kuzey
Amerika toplumlarıyla sınırlı olmayıp, batı dışı ül-
kelerde de gözlenebildiğine dikkat çeken çalışmalar
mevcuttur. Bu çalışmalar, değişimi mikro ve makro
ölçekteki sosyal ve ekonomik etkenlerin yanı sıra,
devletlerin aile, toplumsal cinsiyet ve üremeye yönelik
politikalarına, istihdam koşullarına ve ebeveynlik ve
üremeye ilişkin ailevi ve toplumsal değerlerdeki kültü-
rel dönüşüme bağlamaktadır (Beşpınar ve Beşpınar,
2017, s. 113, 114).
dikkat
Nüfusbilimin demografik dönüşüm yaklaşımı-
nın ortaya çıktığı 1950’li yıllarda, Batı’da aile
üzerine odaklanan sosyoloji disiplini de özellikle
Amerikan toplumundan yola çıkarak ailenin ya-
pısında ve büyüklüğünde ve ilişki biçimlerinde
meydana gelen dönüşümleri analiz ediyordu.
92
Modern Dönem Nüfus Kuramları
Açıkçası, Demografik Dönüşüm Kuramı, sana-
yileşme, kentleşme, teknoloji, kadınların eğitimi ve
istihdamı, aile yapısında meydana gelen değişimler,
evlilik yaşının ilerlemesi vb. gelişmeler sonucun-
da toplumların yüksek doğurganlık ve ölümlülük
hızlarına sahip olduğu bir nüfus yapısından ölüm
hızlarının düştüğü ve doğumların bilinçli olarak
kontrol edildiği yeni bir nüfus yapısına geçileceğini
öngörmektedir.
Demografik geçiş kuramı modernleşme kuramı
ile yakından ilişkilidir. Modernleşme kuramcıları,
yoksul ülkelerin sanayileşmeleriyle nüfus problem-
lerini çözecekleri konusunda iyimserdirler. Fakat
özellikle bağımlılık kuramcıları buna itiraz ederek;
küresel kaynaklar yeniden dağıtılmadıkça, düşük
nüfus artışını beğenen sanayileşmiş “sahip olanlar”
ile daha fazla insanı beslemek için boşuna müca-
dele eden sanayileşmemiş “sahip olmayanlar” şek-
linde dünyamızın giderek daha çok bölüneceğini
iddia etmişlerdir (Macionis, 2012). Kuramın ilk
hâline göre, ülkeler modernleştikçe, kentleşme ve sa-
nayileşmeyle birlikte kadınların işgücüne katılımının
artmasıyla yüksek doğurganlık ve ölümlülük koşulla-
rından, alçak doğurganlık ve ölümlülük koşullarına
geçecekleri öngörülüyordu. Sonradan yapılan reviz-
yonlarla modernleşme ve gelişme olmadan, devle-
tin yönlendirmesiyle de geçiş sürecinin başlatıla-
bileceği kuramın açıklamalarına eklendi (Özbay,
2015, s. 256). Görüldüğü üzere, demografik geçiş
kuramıyla Thomas Malthus’un fikirleri birbirine
taban tabana zıttır. Malthus artan refahın kendi-
liğinden nüfus artışını getireceğini savunurken,
demografik geçiş savı, sanayileşmenin sonucu olan
ve nüfusu dengeleyip istikrarı sağlayacak ekonomik
kalkınmaya vurgu yapar (Giddens, 2012, s. 471).
Demografik geçiş kuramı neredeyse tüm diğer
bakış açılarını kısmen içermesi açısından olduk-
ça güçlü görünmektedir. Malthusçu perspektif,
Avrupa’da doğurganlığın ilk kez evlilikteki bir ge-
cikmenin sonucu olarak azaldığını memnuniyetle
kabul eder. Neo-Malthusçu bakış, aile planlaması
uygulamaları hakkındaki bilginin yayılmasıyla bir-
likte doğumda hızlı ve sürekli düşüşler yaşanma-
sından kendileri için hayati sayarlar. Marksistler
de demografik geçiş perspektifinde kendilerine yer
bulurlar, çünkü doğurganlıkta bir düşüş kaydet-
mek için toplumsal yapıda (modernleşme) bir de-
ğişim gereklidir. Bu perspektif, Marx’ın evrensel bir
nüfus yasası olmadığı, daha çok kalkınma ve sosyal
örgütlenmenin her aşamasının kendi yasası olduğu
Nüfus ve Toplum

ve kültürel örüntülerin demografik geçişin zaman-
lamasını ve temposunu etkileyeceği fikrinden sade-
ce küçük bir adım uzaktadır (Weeks, 2013, s. 95).
dikkat
İlk defa Amerikalı nüfus bilimciler tarafından
geliştirilen bu kuram, modernleşme kuramın-
dan oldukça fazla etkilenmiştir.
Demografik geçiş kuramına önemli eleştiriler
yöneltilmiştir. Bilindiği üzere, bu kurama göre, en-
düstrileşme, kentleşme, eğitim ve teknolojinin top-
lumlarda yarattıkları dönüşümler nedeniyle, tüm
toplumlar kaçınılmaz bir biçimde doğurganlık ve
ölüm oranlarının ve hızlarının yüksek olduğu bir
durumdan (geleneksel demografik rejim), doğurgan-
lık ve ölüm oran ve hızlarının düşük olduğu yeni
bir duruma (modern demografik rejim) doğru dö-
nüşüm yaşayacaklardır.
Öncelikle, demografik geçiş kuramı modernleş-
me sürecindeki Avrupa’nın demografik tecrübele-
rini tüm dünyaya genelleyip, diğer toplumların da
benzer bir demografik geçiş sürecini yaşayacaklarını
öne sürdüğü için Avrupa-merkezci bir teori olmak-
tan kurtulamamıştır. Ayrıca, bu kuramın durağan
nüfusu baz alıp demografik geçişin tüm toplum ve
zamanlar için geçerli olduğunu iddia etmesi en temel
eleştiri noktasıdır. Harbison ve Robinson’a (2002)
göre, yaşanan demografik geçiş, dünyanın farklı
zamanlarda yaşadığı veya yaşayacağı dönüşümler-
den biridir ve bunu Avrupa-merkezci bir bakışla
genelleştirmek doğru değildir. Başka bir eleştiri
ise demografik geçisin özellikle de doğurganlıkta-
ki düşüşün, Avrupa’nın farklı ülkelerinde ve hatta
belli bir ülkenin değişik bölgelerinde farklılaştığıdır
(aktaran, Aysan, 2019, s. 141).
Özbay’a (2015, s. 255) göre, her ne kadar bu-
güne kadar toplanan ampirik gözlemler, genellikle
Demografik Dönüşüm Kuramını destekler mahi-
yette olsa da toplumların demografik dönüşümle-
rini tamamladıktan sonra olacaklar hakkında kura-
mın bir öngörüsü yoktur. Ayrıca, kuramın gelecek
için yapılan nüfus projeksiyonları ve varsayımları
savaşlar, kontrol edilemeyen bulaşıcı hastalıklar,
doğal afetlerle olabilecek kitlesel ölümleri kapsa-
maz. Temel anlayış, dünya nüfusunun bir daha
hızlı artışının olmayacağı yönündedir. Demograf-
lar, gelecekte tüm dünyada ülke nüfuslarını belir-
leyen en önemli olgunun kitlesel göç hareketleri
olacağını, “doğal” artıştan kaynaklanan genç, nüfus
fazlalığının yerini, göçleri de dikkate alan “gerçek”
artıştan kaynaklanan benzer sorunlara bırakacağını
öngörmektedir. Oysa, Demografik Dönüşüm Ku-
ramının bir diğer önemli eksikliği göçleri dikkate
almamasıdır. Dolayısıyla, gelecekteki öngörülerde
kuramın tek başına açıklayıcı gücünün zayıf kala-
cağı tahmin edilmektedir.
Bu alandaki ilk çalışmalarda doğum oranların-
daki düşüşün ana etkeni olarak kentleşme ve sa-
nayileşme gösterilmiş olsa da Avrupa toplumunda
tarihsel olarak doğurganlık oranlarındaki değişim-
lerin bu unsurlarla pek de yakından ilişkili olma-
dığının saptanması üzerine bu tez sorgulanmaya
başlamıştır. Dahası, birçok Asya ve Latin Amerikan
ülkesinde sadece sınırlı ölçüde benzeşen sosyoeko-
nomik gelişmelerde de doğurganlık oranlarında
önemli düşüşler yaşanmıştır. Sonuç olarak, yakın
tarihli çalışmalarda, doğurganlık oranlarındaki dü-
şüşte kültürel unsurların da önemli bir rol oynadığı
vurgulanmaktadır (Outhwaite, 2008, s.533).

93
 Modern Dönem Nüfus Kuramları

Öğrenme Çıktısı
3 Demografik geçiş kuramının modernleşme süreçleri ve nüfus değişimleri üzerine olan
tezlerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İkinci demografik geçiş ku-
ramının doğurganlık ile ilgili
argümanlarını araştırınız.
Türkiye’deki nüfusun
dönüşümünü iktisat ta-
Türkiye’de hane ve aile ya-
rihçisi Şevket Pamuk’un
pılarında zaman içinde
değerlendirmesi için şu
meydana gelen dönüşümle-
linkteki videosunu izleyi-
ri arkadaşlarınızla tartışınız.
niz: https://www.youtube.
com/watch?v=7owq7-isJfE

OPTİMUM NÜFUS KURAMI mışlardır. Bu soruya cevap olarak, John Stuart

Optimum nüfus teorisi, Edwin Cannon ta-
rafından 1924’te yayımlanan Zenginlik (Wealth)
adlı kitabında öne çıkmış ve Robins Dalton ve
Carr Saunders gibi yazarlarca popüler hâle geti-
rilmiştir. Optimum nüfus, kişi başına maksimum
gelir sağlayan ideal nüfus büyüklüğüdür. Buna
göre, nüfusun büyüklüğünde optimum seviyenin
üstünde veya altında artış veya azalma kişi başına
düşen geliri azaltacaktır. Optimum nüfus teori-
si azalan getiri yasasına dayanmaktadır. Canon’a
göre, herhangi bir zamanda, belirli bir noktaya
kadar işgücü artışı, artan orantılı getiriler sağla-
maktadır. Kişi başına düşen gelir, ortalama işgücü
düşmeye başladığı noktada en yüksek gelire ulaşır.
İşte bu maksimum getiri noktası optimum nüfus
noktasıdır (Sahay, 2016 s. 109). Sonuç olarak, op-
timum nüfus oranını yakalayan bir ülkenin, istih-
dam, eğitim, sağlık, konut ve altyapı açılarından
daha sorunsuz bir toplum görünümüne kavuşaca-
ğı varsayılmaktadır.
19. yüzyılın sonunda Avrupa’da sanayi ala-
nında büyük gelişmeler olurken tarım kesimin-
de de toprağın verimliliği ve kişi başına gıda
tüketimi artmıştır. Bu durumda ekonomistler,
kaynak dağılımı, gelir dağılımı ve nüfus konu-
larıyla ilgilenmeye başlamışlardır. Özel olarak,
refah toplumuna erişmek için optimum (en
uygun) nüfus olabilir mi? sorusuna cevap ara-
Mill (1806-1873),belli bir yoğunluğa ulaşıncaya
kadar nüfus artışının yararlı olacağını, bundan
sonraki artışların kişilerin refah düzeyini düşüre-
ceği için zararlı olacağını” iddia etmiştir (Çağla-
yandereli, 2019, s. 238).
Optimum nüfus yaklaşımı, açıkça nüfus yoğunlu-
ğu veya hacmi ile refah arasında doğrudan bir ilişki
kurmaktadır. Bu yaklaşıma göre, her toplum için
belli koşullar altında erişilebilecek en güçlü refah
seviyesine karşılık gelen bir nüfus yoğunluğu veya
hacmi vardır. İşte, nüfus içindeki kişi başına en
yüksek refah ve gelir sağlayacak bu nüfus yoğunlu-
ğuna ya da hacmine optimum nüfus denilmektedir.
Bu yönüyle, optimum nüfus, belli bir zenginliğin
gerçekleştirilebileceği uygun nüfus hacmi olarak
düşünülebilir. Bu yaklaşım, kaynaklar ve tekno-
loji sabit kabul edildiğinde, emek hacmi ve diğer
üretim unsurları arasında her bir bireyin gelirini en
yüksek seviyede tutacak optimum bir nüfus oranı
olduğunu öne sürmektedir. Optimum nüfusun
üzerine çıkıldığında, kişi başına düşen bu gelir,
zenginlik ve refahın otomatik olarak düşeceği; op-
timum nüfusun altına düştüğünde ise kişi başına
düşen refah ve gelirin artacağı ancak kaynakların
verimli kullanılamayacağı öne sürülmektedir. Op-
timum nüfus teorisi aslında nüfus dinamikleriyle
ekonomi arasında doğrudan bir ilişki kuran iktisat
ağırlıklı bir teoridir denilebilir.

94
Nüfus ve Toplum

Optimum nüfus, ekonomik bakımdan belli bir
gelişme düzeyinde, ülkenin belli kaynakları ve tek-
nolojisi ile nüfus başına üretimini en çok arttıran
nüfus miktarıdır. Başka bir deyişle, bütün koşullar
aynı kalmak üzere, nüfus miktarındaki bir artış ya
da azalışın topluma herhangi bir yarar sağlamadı-
ğı durumdaki nüfus miktarıdır (Hoşgör ve Tan-
sel, 2010, s. 19). Toplumsal refahı nüfus politikası
çözümlemelerinin merkezine alan çalışmalardan
edinilen ana mesaj şudur: Bir ekonomide gözlem-
lenmekte olan nüfus veya doğurganlık düzeyinin
neden optimal düzey olmadığını belirlemek çok
zordur. Bu zorluk, bir ekonomi için optimal nü-
fus düzeyinin gerçekten hesaplanabildiği bir çalış-
mada, ilgili nokta tahmini etrafında oldukça geniş
bir güven aralığı bulunmasına veya tahminin farklı
toplumsal refah tanımları altında oldukça farklı de-
ğerler almasına neden olacaktır (Attar, 2020).
Ayrıca, optimum nüfus teorisinin en önemli za-
yıflığının, gelirlerin farklı toplumsal sınıflara nasıl
dağıldığı meselesi ile ilgilenmemesidir denilebilir.
Dahası, bir ülke için niteliksel bir refah ölçütü bağ-
lamında sayısal olarak ideal bir optimum nüfusu
ölçmek çok zordur. Bu teori, kişi başına düşen ge-
lirdeki artışın dağılımsal yönünü ihmal eder. Nüfus
artışının ülkedeki herkese refah getireceği mutlak
değildir ve ülkedeki bölüşüm ve dağıtım dinamik-
leriyle yakından ilgilidir. Kişi başına düşen gelir ve
nüfus artışı, kişi başına düşen gelirdeki artışın bir-
kaç ailenin veya kişilerin gelirinin yoğunlaşmasıyla
sonuçlanması hâlinde ekonomiye zarar verebilir.
Son olarak, optimum nüfus teorisi, bir ülkedeki
nüfus düzeyini etkileyen sosyal ve kurumsal koşul-
ları da göz önünde bulundurmamaktadır (Sahay,
2016, s. 110).
Optimum nüfus durumundayken refah se-
viyesinin yükseleceğini öngören bu yaklaşım, te-
melde ekonomik açıdan bir optimum öngörüsü
yapmaktadır. Ekonomik olarak optimum nüfus,
bir toplumun belli bir dönemdeki sabit kaynak ve
teknolojisi ile her bir bireyin refahına düşen payı
maksimum yapacak nüfus oranını baz alır. Dola-
yısıyla sadece belli bir dönemle sınırlı olarak bir
optimum nüfus öngörmek zorundadır. Optimum
nüfus tahmini, verili olarak teknolojinin ve kay-
nakların hesaplandığı ve sabit tutulduğu dönemin
dışında diğer dönemlere genelleştirilemez. Öte yan-
dan, ekonomik açıdan optimum olan nüfus oranı
dışında da nüfusa ilişkin başka çıkarımlar da yap-
mak mümkündür. Sonuç olarak, ekonomik açıdan
optimum olan nüfus oranı, askerî, kültürel, siyasi,
sosyolojik açıdan optimum olmayabilir.

Öğrenme Çıktısı
4 Optimum nüfus kuramının nüfusa ilişkin yaklaşımlarını karşılaştırabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Göçün demografik ya-

İktisat teorilerinden hare-
pıya etkilerini yakından
ket eden “yeni hane halkı Göçlerin nüfusların yapısı-
incelemek için şu link-
ekonomisi” yaklaşımının nı nasıl değiştirebileceğini
teki videoyu izleyiniz:
nüfusla ilgili argümanlarını arkadaşlarınızla tartışınız.
https://www.youtube.com/
tartışınız.
watch?v=04pSN4E8FAY

MARKSİST KURAM VE NÜFUS KURAMLARININ ELEŞTİRİSİ

Marksistler kapitalizm öncesi toplum biçimlerindeki nüfus sorununa görece az ilgi göstermişlerdir.
Nüfus analizleri çoğu zaman kapitalizmin dinamikleriyle ilişkilendirilerek yapılmıştır. Fakat, Meillassoux,
kapitalizm öncesi dönemlerdeki nüfus yapısı hakkında da analizler yapmıştır. Meillassoux, neolitik çağ-
dan bu yana var olan yerleşik toplumu, insanoğlunun fiziksel anlamda yeniden üretimini (çoğalmasını)
gerçekleştiren yegâne ekonomik ve toplumsal sistem olarak, kadını da bu “yeniden üretim sisteminin

95

canlı aracı” olarak ele alır. Kapitalist üretim de ata-
erkil aile dolayımıyla bu eski yapıya bağlıdır. Fakat,
Meillassoux’ya göre bu bağlantı, kadınların ve ye-
tişkin olmayan bireylerin özgürlüklerini kazanma-
larıyla birlikte kırılmakta, artık aile birimi için ça-
lışmak zorunda olmayan bu kesimlerin emek gücü,
sömürülmek üzere, doğrudan doğruya sermayeye
sunulmaktadır (Bottomore, 2001, s. 442).
Karl Marx, aşırı nüfus sorununun evrensel
doğası hakkında Malthus ile aynı fikirde değildi.
Marx, Sanayi Devrimi’nin doruk noktasında oldu-
ğu bir dönemde yazıyor, burjuvazi (kapitalistler)
ve proletarya (işçiler) olmak üzere iki sınıf insan
olduğunu savunuyordu. Marx’a göre, yüksek do-
ğurganlığı teşvik etmek burjuvazinin yararınaydı
çünkü bu işçi fazlalığıyla sonuçlanırdı. Böyle bir
artık nüfus (çalışmaya her an hazır bir işsizler or-
dusunun bulunması) çalışan işçilerin ücretlerinin
düşmesini sağlayarak, kapitalistlerin hedefi olan
daha fazla kâra yol açacaktır. Malthus’a göre, nüfus
bağımsız bir değişkendi ve yoksulluk gibi çok fazla
sıkıntının nedeniydi. Buna karşılık Marx, nüfusun
bağımlı değişken olduğunu savundu: “Ne zaman
yedek işgücü ordusu nispeten tükenmiş ve ücret
düzeyi yükselmeye meyilli olsa, kapitalist sınıf,
emek verimliliğini ve kâr oranını artırırken, iş sayı-
sını azaltarak, istihdam sayısını azaltacak önlemler
(yani teknolojik gelişmeler, dış yatırımlar vb.) be-
nimseyecektir.” (Poston ve Bouveir, 2017).
dikkat
Marx yoksulluğa neden olan suçlunun kapita-
lizm olduğuna inanırken, Malthus yoksulluğun
ana nedeninin nüfus artışı olduğuna inanıyordu.
Malthus’un nüfus kuramı, nüfusun büyüklüğü-
nü kaotik bir durum olarak görürken, Marksistle-
rin genel yaklaşımı nüfusun artışını olumsuz bir ge-
lişme olarak görmemiş, nüfus artışı ve sonuçlarını
toplumsal koşullara ve sonuçlarına bağlı olduğunu
öne sürmüştür. Marx’a göre, dünya nüfusuyla (gıda
da dâhil olmak üzere) kaynakların arzında özel bir
ilişki yoktur. Toplum iyi bir şekilde düzenlenmiş
olsaydı nüfus artışları açlık ve sefalete değil daha
fazla refaha yol açardı (Schaefer, 2013, s. 450).
96
Modern Dönem Nüfus Kuramları
dikkat
Marx, nüfus artışının kaynakların eşitsiz da-
ğılımıyla ve toplumsal sınıf ilişkileriyle bağ-
lantısını kurar.
Marx, Grundrisse adlı eserinde Roma gibi ilk
Çağ toplumlarının gelişme sürecinde nüfus artışı ile
göçlerin (ve aynı zamanda savaşların) önemine de-
ğinmiştir. Bazı tarihçiler de “feodalizmin bunalımı”
ve Batı Avrupa’da kapitalizme geçiş dönemlerinde
nüfus değişimlerinin önemi konusunda tartışmaya
girişmişlerdir. Karl Marx, Grundrisse’de nüfusla il-
gili birtakım analizlerinde nüfusu, birçok etkenin
somut sonuçlarına göre şekillenen bir kategori ola-
rak ele almak gerektiğini öne sürmüştür. Ona göre,
eğer nüfus, kendisini oluşturan ve aynı zamanda
belli bir üretim tarzını ortaya koyan düzenli sömürü
ilişkilerine dayalı sınıflar hakkındaki değerlendir-
melerden kopuk, ayrıştırılmamış bir birim olarak
ele alınırsa, bu haksız ve kısır bir analiz olacaktır.
Bu nedenle, Marx, belirli bir üretim tarzının kendi
özel nüfus yasaları vardır, sanayi kapitalizmi altında-
ki nüfus yasası da “göreli artık nüfus”tur, der. Marx,
Malthus’un doğalcı determinizmini reddederken,
ücretlerin düzeyi ve ailelerin büyüklüğü arasında
zorunlu bir ilişki olmadığını ve ücretleri sürekli
olarak aşağıya çeken “artık nüfus”un, işçi sınıfının
(çok çocuk yapmak gibi) kötü alışkanlıklarının bir
sonucu olmadığını belirtir. Ancak, sermaye biri-
kimi sağlayan işçi sınıfı emeğinin kendi kendisini
(işçi sınıfı nüfusu olarak) göreli fazlalık durumuna
getirdiğini ileri sürer. Bu görüşe göre, kapitalist ko-
şullarda sermayenin ihtiyaçları açısından, nüfusun
sürekli fazlalık olarak kalacak olan bir bölümünün
istihdamı olanaksızdır ve yedek işgücü ordusu ola-
rak hazırda bir işçi nüfusunun olması, sermaye ve
işçi sınıfı arasındaki ücret pazarlığında piyasada
ücretlerin düşük kalmasını sağlayacaktır. Kapitalist
üretim tarzı için artık nüfusun yaratılması ve ha-
zır bulundurulmasının ne kadar önemli olduğunu
anlamak için, kapitalizmin ilk evresine denk düşen
ekonomik durgunluk yıllarında işçilerin göçünün
nasıl engellediğine bakmak yeterlidir. İngiltere’de
makinelerde çalışan makinistlere 1815 yılına kadar
göç izni verilmemiş ve göç etmek isteyenler çeşitli
şekillerde cezalandırılmıştır. Ücret ilişkilerinde te-
mel sorun, ücretlerin yalnızca istidam edilmiş in-
Nüfus ve Toplum
sanlar için bir gelir anlamına geldiği, işsizlerin ise
her zaman sömürünün gelecekteki güvenceleri ola-
rak, artık nüfus hâlinde (yedek işgücü ordusu) var
olmak zorunda bulunmalarıdır. Modern devletler
bu sorunu istihdam edilmiş insanların daha altında
bir yaşam düzeyi sağlayacak olmasına özen göste-
recek işsizlik maaşı ile çözmeye çalışırlar. Ancak,
bu da artık nüfusun yani yedek işgücü ordusunun
kapitalizm içinde oynadığı ücretleri aşağıya çekme
rolünü değiştirmeye yetmemektedir. Bu bağlamda
kapitalist süreçte, tıpkı nüfus dağılımı gibi nüfus
büyüklüğünün de emeğe olan talep tarafından be-
lirlendiği ve sınırlandığı ileri sürülmektedir (Botto-
more, 2001, s. 441).
Malthus’un ‘‘soyut’’ nüfus ilkesinin tersine,
Marx, doğal ve evrensel nüfus yasasının olamaya-
cağını dile getirmiştir. Nüfusun farklı toplumlarda
hüküm süren sosyal ve ekonomik koşullar tara-
fından belirlendiğini, her tarihsel üretim tarzının,
tarihsel olarak kendi sınırları içinde geçerli olan
kendine özgü nüfus teorisine sahip olduğunu be-
lirtmiştir. Marx, insanların müdahalesi olmadığı
sürece sadece bitki ve hayvanlar için soyut bir nüfus
teorisi olduğundan söz etmektedir. Kapitalist üre-
tim tarzı altında, tarihsel olarak özel bir “nüfus ka-
nunu” devreye girer, bu da egemen üretim ilişkileri
ile bağdaştırılır. Kapitalist gelişme sürecinde, “gö-
receli artık nüfus” veya “endüstriyel yedek işgücü
ordusu” geleneksel üretim yöntemleri, mekanizas-
yon ve endüstriyel krizlerin yok edilmesiyle üretilir
ve çoğaltılır. Ardından ortaya çıkan “aşırı nüfus”,
doğal koşullara veya gıda arzına değil, sermaye bi-
rikiminin ihtiyaçlarına bağlıdır. Yani sermaye, hız-
lı ve kolay bir şekilde çizebileceği ve işçi sınıfının
isteklerini kontrol altında tutacak bir yedek emek
gücü ordusu gerektirir. Kıtlık, bu bağlamda, kâr ve
rekabet mantığına göre çalışan küçük bir kapitalist
sınıfın altında üretim araçlarının yoğunlaşması ne-
deniyle istihdamın azlığıdır (Sabbağ, 2020, s. 44)
dikkat
Marx, nüfus artışının ve doğurganlık kararları-
nın insanların ekonomik durumlarından ve sos-
yal koşullarından etkileneceğini öne sürmüştür.
Marx’a göre, yoksulluğun olduğu yerde nüfus
fazlalığın olduğu düşünülür ancak, nüfus yarısına
indirilse bile yoksulluk ortadan kalkmayacaktır.
Toplumda sosyal kaynakları insanlar üretir ve eğer
üretim ve dağıtım mekanizmaları temelden eşitsiz
bir biçimdeyse, yoksulluk var olmaya devam ede-
cektir. Yoksulluk, nüfus artmadığında ve hatta nü-
fus dramatik olarak düştüğünde bile [örneğin Kara
Veba’dan (Black Death) sonra olduğu gibi] var ol-
maya devam etmiştir; dolayısıyla yoksulluktan nü-
fus artışı sorumlu tutulamaz. Bunun yerine Marx,
kapitalizmin toplumun parçası olan ama düzenli
olarak çalışmayan ve standart yaşam koşullarının
altında yaşayan bir artık nüfus (yedek işgücü ordu-
su) üretme mekanizmasına sahip bir ekonomik sis-
tem olduğunu ileri sürmüştür. Yedek işgücü ordusu
olarak kullanılan bu artık nüfus, kapitalizm açısın-
dan ücretlerin düşürülmesi ve üretimin verimliliği
için çok hayati bir rol oynar ancak bunun bedeli
bu nüfus için gözden çıkarılmadır ve yaşamlarını
sefil bir şekilde sürdürmeleridir. Bu yüzden Marx’a
göre yoksulluğun çözümü, nüfusu azaltmakta değil,
kimsenin emek piyasasındaki işlevine bakmaksızın
kaynakların herkes için yeterli olacak şekilde bölü-
şümün adil yapıldığı bir toplumun yeniden düzen-
lenmesinde yatmaktadır. Tamamen nüfusun artı-
şına odaklanarak yoksulları cinsel perhiz yapmaya
çağıran Malthus, devam eden toplumsal eşitsizlikle-
rin kurbanı olan insanları suçlayarak ve yoksulluğu
nüfus artışının sonucu olan bir kader gibi görerek,
yoksulluğu sosyal ilişkilerin yapısından bağımsız bir
şekilde ele almaktadır (Anson vd., 2019, s. 14).
Determinizm, bir şeyi açıklarken sadece tek
bir nedene indirgeyerek açıklama eğilimidir.
Marx, Malthus’un nüfus ilkesinin sadece kapi-
talizm altında işlediğini, sosyalist bir toplumda ise
nüfus sorunu yaşanmayacağını ima etmektedir. Ne
yazık ki, kapitalizmden sosyalizme geçiş dönemi
için nüfus açısından hiçbir çözüm önermedi. Marx,
en iyi biçimiyle, sosyalist nüfus yasasının kapitalist
hukukun zıttı olması gerektiğini ima etti (Weeks,
2013). Marx, nüfus ve buna bağlı sorunları kapita-
lizm ve sosyalizm karşıtlığı üzerinden ele almış an-
cak bu konuda derinlikli analizler yapmaktan uzak
durmuştur. Örneğin, Çin’deki Marksist hükümet,
Marksist-Leninist köklerini unutacak bir tarzda
doğurganlık oranlarını azaltmak için evlilik sınırla-
ması (Malthusçu çözüm), medikal doğum kontrol
yöntemleri (Yeni-Malthusçu çözüm) ve kürtaj gibi
97
 Modern Dönem Nüfus Kuramları

kısıtlamaları uygulayarak en agresif ve zorlayıcı hükümet

programlarından birini benimsemiştir. Bu örnek üzerinden
düşünüldüğünde, Marksizm, insanların nasıl davranma- dikkat
ları gerektiği konusunda yeni bilimsel kanıtlar üzerinden, Marx, Malthus’un önerdiği gibi evrensel ve so-
tıpkı Malthusçu düşüncenin yeniden ele alındığı teoriler yut bir nüfus yasası olmadığına inanmaktadır.
gibi nüfus konusunda düşüncelerini yenilemiştir (Weeks,
2013). Sonuç olarak, Marx’ın sosyalist toplumlar için nü-
fus açısından bir çözüm önermediği söylenebilir.

Öğrenme Çıktısı
5 Marksist yaklaşımın nüfus ve kapitalizm arasındaki ilişkilere dair argümanlarını
açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin demografik
yapısının sosyolojik ve fel- Çin’deki nüfus politikala-
Marx’ın yedek işgücü ordu-
sefi açılardan bir tartışma- rını Marksist paradigma
su (göreli artık nüfus) teori-
sı için şu linki izleyiniz: açısından arkadaşlarınızla
sini araştırınız.
https://www.youtube.com/ tartışınız.
watch?v=hbdx0ga7Kfo

ESTER BOSERUP’UN NÜFUS sonucu olduğunu düşünen klasik ekonomi görüşü-

ARTIŞI VE TARIMSAL GELİŞME
KURAMI
Ester Boserup’un Tarımsal Büyüme Koşulla-
rı (1965) adlı kitabı ve sonraki çalışmaları, nüfus
artışının tarımsal değişimin ve gelişmenin başlıca
nedeni olduğunu ileri sürmektedir. Bu yönüyle
Boserup’un yaklaşımı Malthus karşıtı bir yaklaşım-
dır. Boserup, nüfus artışının arazi kullanımı, tarım
teknolojisi, arazi sistemleri ve yerleşim biçimlerin-
deki değişimin çok önemli bir nedeni olduğunu ileri
sürmüştür. Boserup, nüfus artışının, gıda arzından
bağımsız olduğunu savundu; aslında nüfus artışı-
nın, artan tarımsal üretimin bir sonucu olmaktan
ziyade, tarımdaki teknolojik değişikliklerin bir nedeni
olduğu argümanına sahiptir. Tarımsal üretimi artır-
manın temel yolu, yoğunlaşmadır (Grigg, 1979).
Boserup’a göre nüfus artışı, tarımsal yoğunlaşma-
ya neden olmuştur; tersi doğru değildir. Bu süreç, nüfus
artışının toplumun hâkim olan göreceli “geçim standar-
dını” karşılayabilme becerisi için yaratabileceği meydan
okumalara ve teknolojik gelişmelere aracılık etmektedir.
Boserup’un bu anlayışı, nüfus artışının, tüketimin bir
nün tam tersini temsil eder (Darity, 1980, s.139).
dikkat
Boserup’un, nüfus artışını tarımsal gelişmenin
motoru olarak görmesi, Malthus’un tezlerinin
tam karşıtıdır.
Ayrıca, nüfus artışı daha yoğun üretim teknikle-
rinin kullanılmasına yol açabileceğinden, Boserup’un
bakış açısı Malthus nüfusunun karamsarlığının açık
bir reddini temsil eder. Boserup, köylülerin en azın-
dan potansiyel olarak, çeşitli tekniklerin bilgisine
sahip olarak kendilerine üretim için en kolay geçim
standardını sağlayacak olan tekniği seçtiklerini ifade
eder. Bu bakış açısı, arazi kullanımının yoğunluğun-
daki değişimlerin otomatik olarak teknolojik deği-
şimlerden kaynaklandığını düşünen bakış açısının
tam tersidir. Boserup’un bu modeli, bazı köylü top-
lumlarının tarım devrimlerini neden gerçekleştirdi-
ği, diğerlerinin ise neden başaramadıkları sorusuna

98
Nüfus ve Toplum
potansiyel bir cevap sunuyor. Ancak, Boserup için
nüfus baskısının veya artışının teknolojik değişime yol
açması kaçınılmaz değildir. Her toplumun bir dizi
seçim değişkeni olduğu için nüfus artışı gerekli ama
yeterli olmayan bir koşuldur. Eğer bir topluluk, yo-
ğun tarım emeği yerine boş zamanları tercih ederse,
daha dolaylı görevler gerektiren bir teknik yerine
daha basit bir tekniği seçebilir (Darity, 1980).
Nüfus artışı daha büyük bir toplam çıktı gerek-
tirir ki bu da arazinin yoğun bir şekilde kullanılma-
sını sağlar. Değişen tarım veya orman işleyişiyle bir-
likte daha kısa süreli yeni bir toprak nadas biçimine
geçilir, bu geçiş ekstra otlama ve toprak verimliliğini
korumak için gübrelemeyi gerektirir. Emek girdile-
rinde de benzer bir artış, uzun nadastan kısa nadasa,
kısa nadastan yıllık mahsule ve son olarak da yıllık
mahsulden çoklu mahsule geçişe eşlik eder. Ürün
alma sıklığındaki değişiklikler de teknolojide deği-
şiklik gerektirir; çapa kazma sapının yerini alır ve
daha sonra saban çapanın devrini bitirir. Arazi dağı-
lımı ve yerleşim şekillerinde meydana gelen değişik-
likler, nüfus artışından kaynaklanmaktadır: Kalıcı
yerleşimlere geçiş ve toplumsal mülkiyetten bireysel
mülkiyete geçiş süreleri hızlanır. Ancak, nüfus yo-
ğunluğu arttıkça kişi başına düşen üretim normalde
azalsa da Boserup geleneksel tarımda da ekonomik
büyümenin mümkün olduğuna inanıyor. Nüfus
artışıyla birlikte giderek daha yoğun üretim yön-
temlerinin çalışılması, daha uzun ve düzenli saatler
gerektirmektedir ve bu da işçiliği daha verimli hâle
getirirken, daha yoğun nüfus, bir bölgenin iş bölü-
mü ve ölçek ekonomilerinden yararlanmasını sağlar
(Grigg, 1979, s. 67). Boserup nüfus artışı ve tarım-
sal gelişme arasındaki ilişki hakkında bazı önerme-
lerde bulunmuştur (Grigg, 1979, 69):
1. Boserup, 1945 yılından bu yana az gelişmiş
ülkelerde hızlı nüfus artışının gıda arzındaki
artışlar yüzünden değil, geliştirilmiş ilaçların
yaygınlaşmasıyla mümkün hâle geldiğini ileri
sürer. Böylece, geçmişte nüfus artışının gıda
arzından bağımsız olduğunu savunuyor.
Sanayi öncesi toplumlarda nüfus artışı her
zaman yavaş olmuştur ve bu yüzden sanayi
öncesi toplumlarda demografik değişimin
tarımsal yöntemlerdeki değişikliklerin ne-
deni mi yoksa sonucu mu olduğunu tarih-
sel araştırmalarla belirlemek genellikle zor
ya da imkansızdır.
2. Sanayileşme öncesinde çiftçiler, önce kişi ba-
şına yeterli verim elde etmek, ikinci olarak
da boş zamanlarını en üst düzeye çıkarmakla
ilgilenirler. Buna en az çaba ilkesi denilebilir.
Nüfus artışı toplam üretimde bir artış gerek-
tirmediği sürece çiftçilerin boş zamanların-
dan geri adım atmadığı varsayılıyor.
3. Çiftçilerin herhangi bir yer ve zamanda
uyguladıkları tekniklerden daha geniş bir
teknik yelpazesinin farkında oldukları var-
sayılır; Boserup’a göre, sadece nüfus artışı
çiftçileri daha yoğun teknikler benimse-
meye yöneltecektir. Ancak bazı toplum-
ların daha yoğun tekniklerden habersiz
olmalarının, onların nüfus olarak da yo-
ğunlaşmalarını sınırlayacağını belirtir.
4. Boserup’a göre, arazi kullanım yoğunlu-
ğundaki mekânsal değişimlerin sadece nü-
fus artışındaki değişimleri yansıttığı varsayı-
lır; doğal koşullardaki değişimlerin önemli
olduğu düşünülmemektedir. Nitekim Bo-
serup, daha sonraki bir çalışmada mevcut
tarım sistemlerinin, nüfus artışının ta-
rihsel farklılıklarına uyum sağladığını
belirtmiştir. Örneğin, aşiret veya köylü ai-
lelerin toplum içinde nüfus artışına ilk do-
ğal tepkisinin geleneksel yöntemlerle ürün
yetiştirmek için arazilerini genişletmek ol-
duğunu tespit eder.
dikkat
Boserup’un yaklaşımına göre nüfus artışı, top-
lumsal değişimin ve tarımda teknoloji kullanı-
mının gelişmesi ve genişlemesinin çok önemli
bir nedenidir.
Boserup’un nüfus artışı ve tarımsal gelişme ara-
sında kurduğu ilişki bazı eleştiriler almıştır. Çok az
kişi ürün alma sıklığındaki artışın nüfus artışına
yönelik olası tek tepki olduğu konusunda hemfi-
kirdir. Nüfus artışı göç veya nüfusun kontrolü ile
hafifletilebilir. Tarımsal yoğunlaşma, kentsel bü-
yümenin teşviki veya ticaretin gelişmesiyle nüfus
artışı olmadan da gerçekleşebilir. Ancak, nüfus
artışının, tarımsal değişimin tek nedeni olduğunu
ya da ürün alma sıklığının artmasının nüfus baskı-
sına karşı tek tepki olduğunu kabul etmek zor olsa
da Boserup’un bu tezi hâlâ tarımsal değişimin son
derece verimli bir yorumudur. Nüfus artışının bir
99
 Modern Dönem Nüfus Kuramları

değişim mekanizması olarak kabul edilebildiği, Batı Avrupa tarihindeki tarımsal değişimin doğası hakkın-
da önemli yeni sonuçlara yol açabilir. Örneğin, nüfus artışı son zamanlarda İngiltere ve Almanya’da saha
sistemlerindeki değişimin nedeni olarak öne sürülmüştür; örneğin Batı Avrupa’da patatesin üretiminin
benimsenmesi nüfus artışına bir tepki olarak görülmüştür (Grigg, 1979). Sonuç olarak, Boserup’un nüfus
yaklaşımı bazı eleştiriler alsa da nüfus konusunun teknolojik gelişme ile ilişkisine farklı bir bakış açısı ge-
tirdiği büyük ölçüde kabul görmektedir.

Öğrenme Çıktısı
6 Ester Boserup’un nüfus artışı ve teknolojik gelişmelere ilişkin varsayımlarını açıklayabilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dünyadaki ekonomik, sosyal

Türkiye’de teknolojik ge-
ve demografik dönüşümlerin
Soby’nin, Boserup’un kura- lişmelerin özellikle tarım-
izlerini sürebilmek için Karl
mını geliştirme konusunda- sal nüfusun yapısına olan
Polanyi’nin Büyük Dönü-
ki argümanlarını araştırınız. etkilerini arkadaşlarınızla
şüm (2003, İstanbul: İleti-
tartışınız.
şim) adlı kitabını inceleyiniz.

DOĞURGANLIK KURAMLARI VE siller arası zenginlik ve hizmet akışının yönüne bağlı

NÜFUS ARTIŞI/DÜŞÜŞÜ
Nüfus bilimciler, çeşitli doğurganlık teorileri geliş-
tirmişlerdir. Örneğin, düşük doğurganlığı açıklama-
ya yönelik olarak birçok çalışma yapılmıştır. Kadın
tarafından kontrol edilen doğum kontrol yöntem-
lerinin yaygınlaşmasının, çocuk talebindeki değişim
ve gelirin, hane halkının doğasındaki değişimlerin,
ailenin iç ekonomik yapısındaki değişimlerin, ka-
dınların artan ekonomik gücünün, bireyciliğin geliş-
mesinin vb. gelişmelerin doğurganlık seviyelerinde
belli bir düşüşe yol açtığı analiz edilmiştir (Berktaş,
2015). Refah akışı teorisi, ekolojik insan teorisi, politik
ekonomi teorisi ve motivasyon teorisi, Chicago Okulu,
Pensilvanya Okulu vb. teoriler, doğurganlığa ilişkin
olarak bazı farklı perspektifler geliştirmiştir.
Caldwell, demografik geçiş teorisini revize ede-
rek, refah akışı doğurganlık teorisini ortaya atmıştır.
Bu teori, çekirdek ailenin “duygusal” yapısının dü-
şük doğurganlık için çok önemli olduğu anlayışına
dayanmaktadır. Bu durum ebeveynlerin, çocukla-
rıyla, çocuklarının geleceğiyle ve hatta çocuklarının
çocuklarının (torunlarının) geleceğiyle ataları ve
geniş aile akrabalarından daha fazla ilgilenmeleri
ile ortaya çıkar. Caldwell, bunun, büyük oranda ne-
olduğunu kaydetti. Eğer çocuklardan ebeveynlerine
refah akışı söz konusu ise ebeveynler büyük ailelere
sahip olmak isteyecektir. Refah akışının ebeveynlerden
çocuklara olduğu modern toplumlarda, küçük aileler
olacaktır ya da belki de aileler çocuk istemeyecektir
(Poston ve Boveir, 2017, s. 40). Caldwell ataerkilli-
ğin gücünü ve denetimini sınırlandıran ve zengin-
liğin/refahın net akışını çocuklara yönelten eğitim
ve aileden bağımsız istihdam olanaklarına işaret
eder (Morgan ve Rybinska, 2019). Caldwell, ilkel
ve geleneksel toplumlarda ekonomik açıdan yararlı
olacak çocuk sayısında bir üst limit olmadığını ileri
sürmüştür. Bu toplumda çocuklar, yaşam boyunca
ebeveynler için bir gelir ve destek kaynağıdır ve bu
toplumlarda maliyetlerinden çok daha fazlasını üre-
tirler. Geleneksel toplumlarda, zenginlik/refah akışı,
Caldwell’in dediği gibi, çocuklardan ebeveynlere doğ-
rudur. Bu nedenle yaşlılar, doğurganlığı engelleyici
kararlar almazlar. Oysa piyasa ekonomisinde ailenin
üretim işlevi zayıflayıp, ücretli işçilik önem kazan-
dıkça, net zenginlik akışı tersine dönmüş, yaşlılardan
gençlere doğru olmaya başlamıştır. Çocuğun ekono-
mik değerinin ortadan kalkmaya başlaması ile do-
ğurganlıkta önemli azalmalar görülmeye başlamıştır
(Özbay, 2015, s. 36).

100
Nüfus ve Toplum
Caldwell’in refah akışı teorisi özünde nesiller
arası kaynakların transferine odaklanmıştır. Yüksek
doğurganlık rejimleri ile karakterize edilen demog-
rafik geçiş öncesi geleneksel toplumlarda kaynak
akışının çocuktan ebeveyne doğru olduğunu var-
sayar. Bu durum kısmen, tarımsal üretimle ilgili
görevlerde gerekli beceri düzeyinin düşük olması
nedeniyle, çocukların tarımsal ekonomilerde hane
üretimine katkıda bulunma becerisinden kaynak-
lanmaktadır. Bu nedenle, çocukların ev üretimini
artıracağı ve hane için net ekonomik faydalar sağ-
layacağı düşünülüyordu. Bu, ebeveynlerin hane
gelirini maksimize etmekle ilgilendikleri ölçüde
yüksek doğurganlık için bir teşvik sağlamıştır.
Buna karşılık, sanayileşme kaynakların nesiller ara-
sı akışında bir değişim getirmiştir. Çocuklar artık
emekleri sayesinde tarım ekonomisinde olduğu öl-
çüde haneye katkıda bulunamamaktadır. Ebeveyn-
ler çocuklarını yetiştirmek için daha fazla çalışarak,
çocuğun emeğinin haneye olan ekonomik katkısı-
nı aşan bir şekilde çocuğa yatırım yapmak zorunda
kalmışlardır.
Modernleşme süreci sonunda büyük, genişletil-
miş aile birimlerinin ekonomik ve duygusal olarak
kendi kendine yeterli olan daha küçük, nükleer bi-
rimler hâlinde parçalanmasına neden olmuştur. Bu
durumda, çocuklar ebeveynlere daha fazla maliyet
ve yük olmaya başlar (modernleşen bir toplumun
talep ettiği gibi onları eğitmenin maliyeti de dâhil
olmak üzere) ve ebeveynlerin çocuklardan aldığı
destek miktarı azalmaya başlar (çocuklar çalışmak
yerine okulda oldukları için bu destek iyiden iyiye
azalmıştır). Zenginlik/refah akışı tersine döndük-
çe ve ebeveynler gelirlerini çocuklardan gelir elde
etmek yerine, çocuklara harcamaya başladıkça, ço-
cukların ekonomik değeri azalır ve insanlar artık
çocuklardan herhangi bir ekonomik avantaj elde
etmezler. Ekonomik rasyonellik artık sıfır çocuk
sahibi olmayı gerektiriyor gibi görünüyor, ama
gerçekte, tabii ki, insanlar çeşitli sosyal nedenlerle
çocuk sahibi olmaya devam ediyor (Weeks, 2013).
Doğurganlık değişiminin diğer iki önemli te-
orisi insan ekolojisi ve politik ekonomiye dayan-
maktadır. Her ikisi de demografik dönüşüm ku-
ramının farklı biçimlerde uzantılarıdır. Ekolojik
insan teorisi makro düzeyde bir açıklamadır, yani
bireylere değil toplumlara ve onun yapılarına odak-
lanır. Bir toplumun gıda organizasyon karmaşıklığı
düzeyinin doğurganlık oranının artışı ve düşüşü ile
olumsuz bir biçimde ilişkili olduğunu savunur. İlk
etapta, yüksek doğurganlık desenleri giderek daha
karmaşık bir besin organizasyonu için işlevsizdir,
çünkü üretilen gıdaların büyük bir kısmı doğru-
dan halk tarafından tüketilmelidir. Yüksek doğur-
ganlık, yiyecek kaynaklarının mutlak miktarını
azaltacak, böylece nüfusun çevreye, teknolojik ve
diğer toplumsal değişim ve dalgalanma türlerine
uyum sağlamadaki esnekliğini sınırlandıracaktır.
Düşük doğurganlık, yaygın bir gıda organizasyo-
nunun gerekleri ve ihtiyaçları ile daha uyumludur.
Yüksek doğurganlık olan bir nüfusa göre düşük
büyüme ve düşük doğurganlığın olduğu bir nüfus
koşullarında daha fazla gıda, sisteme geri yatırım
için kullanılabilir olacaktır. Bu nedenle, normalde
yüksek doğurganlık popülasyonunda aile ve eğitim
kurumları tarafından tüketilen büyük miktarlarda
gıda, düşük doğurganlık popülasyonunda mobil
veya akışkan kaynaklar olarak kullanılabilir. Bu
ikinci durumda çevre ve teknoloji gerekli değişik-
likler göz önüne alındığında, gıda organizasyonu-
nun yaygınlaştırılması ve büyütülmesi için yatırım
kaynakları mevcut olacaktır. Bu da örgütsel kapa-
site genişlemesi ile doğurganlık ve nüfus değişimi
arasında olumsuz ilişki olduğu hipotezini doğrular
(Poston ve Boveir, 2017, s. 41).
Politik ekonomik yaklaşım, doğurganlığı analiz
etmenin başka bir yoludur. Bu bakış açısını yansı-
tan araştırmalarda hem makro hem de mikro dü-
zeyde açıklamalar birleştirilmiş ve “çok katmanlı”
bir analiz için farklı bilgi alanları politik ekonomi
yaklaşımına entegre edilmiştir. Politik ekonomi
yaklaşımının çok katmanlılığı hem nicel hem de
nitel yaklaşımları kucaklayan bir metodoloji gerek-
tirmiştir. Doğurganlık politik ekonomisi gerçekten
kendi başına bir doğurganlık teorisi değildir, ancak
doğurganlık çalışmaları için bir araştırma çerçevesi
ya da bir analitik perspektiftir. Kertzer ve Hogan’ın
İtalya Casalecchio’daki çalışması doğurganlığa yö-
nelik olarak geliştirilen politik ekonomi yaklaşımı
için iyi bir örnektir. Yazarlar, bireysel verileri kulla-
narak ve yaşam süreci perspektifiyle on dokuzuncu
ve yirminci yüzyıllarda onar yıllık değişim dönem-
lerine odaklanarak, küçük bir kırsal İtalyan toplu-
luğunu izledi. Onlar, genellikle diğer demografik
değişim çalışmaları tarafından göz ardı edilen emek
ve evlilik kalıpları gibi tarihsel olayları analiz ettiler.
Kertzer ve Hogan doğurganlık oranlarının ve doğur-
ganlık azalmasının ailenin toplumsal sınıfına veya
mesleğine bağlı olarak farklılık gösterdiğini, böylece
makro düzeydeki sosyoekonomik faktörlerin farklı in-
101

san sınıfları üzerinde kendine özgü etkileri olduğunu
göstermiştir (Poston ve Boveir, 2017, s. 41).
Becker’in tamamlanmış doğurganlık teorisi ise
mikroekonomide temel talep teorisinin gelişiminin
bir uzantısıdır. Bu teorik çerçevede, ev üretim iş-
levine göre çocuklara talep vardır. Bu durumda
çocuklar özel bir sermaye biçimidir ve ebeveynler
çocuklardan gelen “hizmet” akışından memnuni-
yet elde ederler. Bu hizmetler genellikle üç biçimde
görülmektedir: tüketim faydası, işgücü verimliliği
faydası ve yaşlılık güvencesi faydası. Çocukların tü-
ketimi, çocuk sahibi olmanın verdiği içsel keyifle il-
gili bir durumdur. Çocuk sahibi olmayı talep etme-
nin ikinci faydası işçi olarak hem ev içinde ve hem
de ev dışında sağladığı faydalarla ilgilidir ve üçüncü
olarak yaşlılık güvencesi olarak düşünülen fayda ise
ancak emeklilikte söz konusu olabilecek türden bir
faydadır. Çocuk sahibi olma ile ilgili olarak hane-
lerin kaynaklarının yararlarını en üst düzeye çıkar-
maları beklenmektedir. Bu çerçeve, mikroekonomi-
de iyi gelişmiş bir araç olan talep kuramı açısından
Avrupa demografik geçişi sırasında doğurganlığın
neden gelirle ters orantılı olduğu sorusunu cevapla-
maya yarar (aktaran, Bock, 1999, s. 204).
Becker, çocukların uzun ömürlü bir mal ola-
rak ele alındığını ileri sürmüştür. Hane halkı do-
ğum kararı, yetiştirilen çocuğun zaman maliyeti
ve potansiyel kazancı ölçtüğü varsayılan kadının
ücreti ve ailenin geliri tarafından belirlenmektedir.
Becker’e göre doğurganlık, bir fayda fonksiyonu
içinde ayrı ayrı incelenen çocuk sayısı ve kalitesi
arasındaki etkileşim ile belirlenmektedir. Becker’in
analizinde temel özellik, çocukların kalitesi arttık-
ça, çocuk sayısına göre çocukların gölge fiyatları
(yani kalite sabit tutulduğunda ilave bir çocuğun
maliyeti) artmakta ve çocuk sayısı arttıkça kalite-
lerine göre çocukların gölge fiyatları (çocuk sayısı
sabit tutulduğunda, kalitedeki bir birimlik artışın
maliyeti) artmaktadır. Ayrıca kadınların aktif bir
şekilde işgücüne katılımları yani insan sermayesi
gelişimleri, zaman maliyetini ve özellikle çocuk-
ların doğumundan yetişkin hâle gelinceye kadar
sunulan hizmetin bedelini arttırır. İlave çocuğun
yükü artar ve bundan dolayı ek bir çocuğa sahip
olma arzusu azalır. Bunun yanında annenin zaman
değerindeki artış onun yoğun bir şekilde iş piya-
sasına katılımını cesaretlendirir. Bu refah gelişimi
sonucunda aile içinde yeni bir çocuk doğumunu
azaltma lehine annenin işgücüne katılımına kararı
verilmektedir (Selim ve Üçdoğruk, 2003, s. 14).
102
Modern Dönem Nüfus Kuramları
Becker, doğurganlığın düşüşünü açıklarken,
aile geliri ile aile büyüklüğü arasında doğrudan bir
ilişki olduğunu öne sürmüştür. Becker, 19.yüzyılın
ikinci yarısında doğurganlıktaki düşüşü açıklamak
için nerdeyse çocuklara dayanıklı tüketim malları
muamelesi yapacak şekilde, geleneksel bir ekono-
mik fayda, arz ve talep modelini uygulamıştır. Bec-
ker, çocukların maliyetleri arttıkça, aile gelirinin
sabit tutulmasının, ebeveynlerin çocuklara olan ta-
lebinin azaldığını ileri sürdü. Buna göre, daha yük-
sek gelir veya daha düşük maliyetler daha yüksek
doğurganlığa neden olacaktır. Becker çocukların
değerine olan tamamen ekonomik yaklaşımı terk
etmiş ve çocukların kalitesi ve miktarı arasında bir
ilişki fikrine ağırlık vermiştir. Becker’e göre, ebe-
veynler daha fazla çocuk sahibi olarak her bir çocu-
ğa daha az yatırım yapmak ile daha az çocuk sahibi
olarak her birinin yetiştirilmesine daha fazla kay-
nak yatırımı yapabilmek arasında karar verebilirler
(aktaran, Morgan ve Rybinska, 2019, s. 324).
Chicago Okulu doğurganlık talep teorisi, son
otuz yıl içinde doğurganlığın en büyük ekonomik
modellerinden biri hâline gelmiştir. Talep teorisine
göre çocuklar, ailenin gelirleri düşük olduğunda ve
diğer potansiyel ikame mallar hanenin ulaşama-
yacağı bir yerde olduğunda talep edilir ve tercih
edilirler. Becker, daha sonradan çocukların eşsiz ve
ikame edilemeyen doğası nedeniyle, bunun olası
olmadığını savundu ve bu modeli ebeveynlerin,
çocuk sayısını değil, çocukların kalitesini en üst
düzeye çıkaracak şekilde davranacaklarını savuna-
rak bu modeli yeniden düzenledi. Böylece talep
kuramı çocukların değil, yüksek kaliteli çocukların
yukarıda sayılan faydaları üreteceğini öne sürmüş-
tür. Çocuk kalitesi, sayısından daha yüksek bir gelir
esnekliğine bağlı olduğu için talebi belirleyen şey
çocuk kalitesidir. Gelir arttıkça, daha kaliteli ço-
cuklar için ebeveyn talebi artar. Bu yüksek kaliteli
çocuklar daha fazla eğitim, sağlık ve zaman girdisi
ile satın alınabilir (Bock, 1999).
Harvey Leibenstein’ın (1922-1994) motivasyon
teorisi, mikroekonomide temel talep teorisinin
gelişiminin bir uzantısıdır. Bu teoriye göre, evde
üretimin bir işlevi olarak çocuklara talep vardır.
Bu durumda çocuklar özel bir sermaye malıdır ve
ebeveynler çocuklardan gelen “hizmet” akışından
büyük memnuniyet duyarlar. Çocukların aile için
hizmetleri genellikle üç biçimde görülmektedir:
tüketim malı işlevi, işgücü faktörü işlevi ve yaşlı-
lık güvencesi işlevi. Ebeveynler açısından çocuklar
Nüfus ve Toplum
keyif veren bir tüketim malı gibidir bu anlamda,
çocuklar keyif veren nitelikleri açısından tercih
edilirler. Ebeveynlerin çocuk talebi, onların işgücü
olarak hem ev içinde ve ev dışında yararlılıkları ile
ilgili de olabilir. Son olarak, ebeveynler emeklilikte
bir yaşlılık güvencesi olarak da çocuk sahibi olmak
isteyebilirler. Bu teoriye göre, hanelerin kaynakla-
rının yararlarını en üst düzeye çıkarmaları ve baş-
ka hiçbir kaynak tahsisinin genel fayda düzeyinin
daha yüksek olmayacağı bir dengeye ulaşmaları
beklenmektedir (Bock, 1999, s. 204).
Leibenstein’ın farklı ekonomik seviyelerdeki
toplumlarda ebeveynlerin çocuk sahibi olmalarını
kolaylaştıran veya zorlaştıran farklı koşulları oldu-
ğunu tespit etmiştir (Çağlayandereli, 2019, s. 249):
• Leibenstein’a göre, gelişmekte olan yoksul
ülkelerin insanları gelişmiş ülkelerin insan-
larına kıyasla nispeten daha az rasyoneldir-
ler. Ne gebelik önleyici araçlara erişimleri
vardır ne de doğum kontrol yöntemlerine
aşinadırlar ve bunların önemine aldırış et-
mezler. Cinselliğe ve üremeye de aynı te-
melde yaklaşırlar.
• Yoksul ülkeler, yüksek ölüm oranlarının
sarsıcı travmatik deneyiminden geçmek zo-
rundadırlar. Buna bağlı olarak doğum oran-
ları da çok yüksek olmalıdır zira aksi hâlde
bir insanın yaşlılıkta hiç çocuğu bulunma-
ması olasıdır.
• Yoksul ülkelerdeki insanlar, çocuklarını
yetiştirmek için daha az harcama yapmak
zorundadırlar. Nitekim çocukların yetişti-
rilmesinin maliyeti, onların kazançlı bir işe
sokulmasından elde edilen faydadan nispe-
ten daha azdır. Bir çocuğun “maliyeti,” ço-
cuğun ihtiyaçlarını karşılamak için gereken
gerçek mali harcamaları, annenin çocuk
bakımına ayırdığı zamanın fırsat maliyetle-
rini, ailenin tüm olarak artan sorumluluğu
ve azalan özgürlüğünü içerir.
• Ebeveynlerin çocuklarından elde ettikleri
üç yarar söz konusudur: Çocuğun “değeri”
çocuğun aile çiftliğine veya işine emek kat-
kısını ve ebeveynlerin yaşlılığında çocuğun
desteğine bağımlılıkları gibi parasal düşün-
celeri kapsar. Bir ülke sanayileştikçe, çalışan
çocuklarla ilgili iş kanunları, zorunlu eğitim
ve sosyal güvenlik önlemleri bir çocuğun
potansiyel olarak parasal değerini azaltmak-
tadır. “Değer” aynı zamanda çocuğun bir
sevgi varlığı, aile adı taşıyıcısı, aile varlığının
varisi ve erkekliğin kanıtı olması gibi daha
soyut kavramları da içerir. Bu değerler her-
hangi bir toplumda önemli olma eğilimin-
dedirler ve böylece ödül işlevi her zaman
olumlu bir değere sahiptir. Bu durum başka
kişisel tatmin yollarının var olmadığı yoksul
toplumlar için özellikle önemlidir.
Leibenstein, çocukları “bağlılık ve motivasyon
sermayeleri” olarak kabul eder. Bu, çocuklara ya-
pılan harcamaların, herhangi bir anda çocuğa karşı
geçici bir duygu değil, ebeveynler tarafından üstle-
nilen bir bağlılığı ve motivasyonu yansıttığı anla-
mına gelir (Fulop, 1977).
Doğurganlık davranışına alternatif bir ekono-
mik model ise “Pennsylvania Okulu” modeli olarak
bilinen, Easterlin’in (1975) ortaya attığı modeldir.
Bu modelde, çocuk talebi açısından çocuk hizmet-
lerinin teminine ve doğum kontrol maliyetlerine
eşit ağırlık verilmiştir. Pennsylvania Okulu modeli
sosyal faktörlere daha fazla ağırlık vermesi nedeniy-
le, Chicago Okulu modeline göre daha küresel ve
“sosyoekonomik” bir model olarak görülmüştür.
Birçok sosyal demograf için, Chicago Okulu mode-
linin, ebeveynlerin doğurganlık kararlarını katı bir
rasyonellik beklentisiyle aldıkları iddiası hiç gerçekçi
değildir. Buna karşılık, Easterlin çocuk sahibi olma-
ya ilişkin olarak erken yaşta kazanılmış içsel haz/is-
tek tercihinin doğurganlığın doğrudan belirleyicileri
arasında olduğunu varsayarak doğurganlıkta kültü-
rün rolünü kabul etmiştir (Bock, 1999, s. 207).
Ekonomik modeller 1980’lere kadar doğurgan-
lık teorilerinde oldukça egemen bir paradigmaydı.
Ancak dünyadaki doğurganlık eğilimleri, ekono-
mik modellerin özellikle Chicago okulunun varsa-
yımlarına şüphe düşürmektedir. Bu süreç, Penns-
ylvania okulu modelinin yeniden düzenlenmesine
ve doğurganlık değişiminin tamamen sosyal ya da
kültürel modellerle açıklanmasında bir yükselişe yol
açmıştır. Bu model, kültürel olarak özel sosyal rol ve
normların doğurganlık değişimindeki rolünü vurgu-
lamıştır. Kültürel antropolojinin teori ve yöntemleri
de nüfus değişimlerinin anlaşılmasında önemli görül-
müştür. Pennsylvania Okulu yaklaşımına göre, doğur-
ganlık dönüşümünün, elitlerden ve güç merkezlerin-
den gelen bir dalga gibi yayılan bir düşünsel değişimin
sonucu olarak meydana geldiğini öne sürmektedir. Bu
yaklaşım, doğurganlıktaki değişimin tamamen eko-
nomik hususlardan bağımsız bir şekilde gerçekleşti-
103
 Modern Dönem Nüfus Kuramları

ğini öne sürmüştür. Buna göre, değişen doğurganlık anlayışı, aile planlaması programlarının ve eğitim çaba-
larının bir sonucudur. Başkentler gibi güç merkezlerindeki elitler ve halklar, bu bilgilere daha önce maruz
kaldığından bu yeni kültürel normları ilk benimseyenlerdir (Bock, 1999, 208).
Sonuç olarak, Chicago Okulu ve motivasyon teorisi, mevcut ekonomik koşulların insanların doğurganlık
ve ebeveyn yatırımı açısından üreme davranışlarını etkilemede önemli rol oynadığı bir model grubu oluştur-
maktadır. Ancak, Pennsylvania Okulu ve Refah Akışı teorisi, kültürel normların ve beklentilerin etkisine
daha büyük bir rol atfederek, bunları mevcut ekonomik gerçeklikten azade olarak ele almaktadır. Bu iki
modelde kültür ve ekonomi birbirinden bağımsız olarak işleyen belirsiz bir karışım oluşturur. Kültürel ve
ekonomik faktörlere verilen göreli ağırlık her ikisinde de açıkça belirtilmemiştir.

Öğrenme Çıktısı
7 Modern doğurganlık teorilerinden Refah Akışı kuramını açıklayabilme

Araştır 7 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Epidemiyolojik geçiş teori-

Ölümlülük teorilerinden lerinin kısa bir anlatımı için Epidemiyoloji olgusunu ve
epidemiyolojik geçiş teorisi- şu linkteki videoyu izleyiniz: nüfus açısından sonuçlarını
ni araştırınız. https://www.youtube.com/ arkadaşlarınızla tartışınız.
watch?v=zTVvk3S_LFM

104
Nüfus ve Toplum

Malthus’un nüfus kuramının varsayımlarını

1 ortaya koyarak bu yaklaşıma yöneltilen
eleştirileri sıralayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Thomas Robert Malthus ve
Nüfus Kuramı

Thomas Robert Malthus’a göre, uygun şartlarda her toplum, gıda maddelerinin artışından daha hızlı bir
oranda katlanarak artarken besin maddeleri aritmetik olarak daha yavaş artar. Bundan ötürü, zamanla kişi
başına düşen besin miktarı azalır. Bu fikrin temeli şu anlayışa dayanır: Savaş, salgın vb. herhangi bir kısıt-
layıcı faktörün bulunmadığı uygun şartlarda nüfus geometrik biçimde artarken (1, 2, 4, 8, 16, 32...) besin
maddeleri aritmetik (1, 2, 3, 4, 5, 6…) olarak artar. Aradaki bu fark, olumlu ve olumsuz kontrollerle gideri-
lebilir. Olumlu önleyici kontroller; savaş, salgın hastalıklar, kıtlık gibi dış etkenler iken, evliliği geciktirmek,
evliyken ilişkiden kaçınmak gibi ilişki sayısını en aza indiren kontroller ise olumsuz önleyici kontroller
olarak adlandırılır. İktisadî gelişmenin; tarımsal üretimi olumlu yönde etkilediği, toprak verimini arttır-
dığı, teknikteki ilerlemenin beslenme sorunlarının çözümüne katkı sağladığı gerçeğini gözden kaçırmıştır.
Ayrıca, yoksulluğun sorumlusu olan üretim sistemi tartışılmadan yoksullaşmanın nedeni anlaşılamaz, bu-
rada önemli olan ne kadar üretildiği meselesi değil, üretimin nasıl örgütlendiği ve nasıl bölüştürüldüğüdür.
Marx, Malthus’un teorisini eleştirerek, bir nüfusun kendisini doyurabilme kapasitesinin öncelikle ekono-
mik ve toplumsal örgütlenmeye dayandığını ileri sürmüştür. Buna göre, yoksulluğun suçlusu, nüfus artışı
değil, kapitalizmdir. Malthus geçmişin toprak sahibi soylularının acımasız bakışını taklit etmekle suçlanmış-
tır. Marx, Malthus’un düşündüğü gibi yoksulluğun arka planında nüfus artışı değil, kaynakların toplumda
özel bir şekilde dağıtılmasının yattığını öne sürmüştür.

Yeni Malthusçu yaklaşımın Malthus’un teorisinden

2 farklılaşan argümanlarını değerlendirerek, nüfus
artışına yönelik çözümlerini açıklayabilme

Yeni-Malthusçuluk Kuramı ve
Nüfusa Müdahale

Erlich, Meadows, Mesarovic gibi Yeni-,Malthusçu düşünürler, Malthus’un liberal serbestlik yaklaşımını
reddederek, devletin ve sivil toplum örgütlerinin doğaya ve nüfusa (doğum kontrol yöntemleri yoluyla) mü-
dahale etmesi gerektiği yönündeki talebi gündeme getirirler. Yeni Malthusçuların Malthustan farklı olarak
kürtaj gibi modern doğum kontrollerini desteklemeleridir. İkinci olarak, tarımdaki modernleşmeyle yetersiz
gıda üretiminden ziyade artan nüfusun çevre üzerindeki olumsuz etkilerine odaklanmışlardır. Yeni-Malt-
huscu bir bakışla doğurganlıkların sınırlandırılması amaçlanmıştır. Ayrıca insanın genetik ıslahını savunan
düşünceler güçlenmiştir. Aynı dönem, toplum mühendisliği kavramının da ortaya çıktığı ve bütün sorunla-
rın çözümü için nüfus kontrolünün yapılmasının gerekliliğinin savunulduğu dönemdir.

105
 Modern Dönem Nüfus Kuramları

Demografik geçiş kuramının modernleşme

3 süreçleri ve nüfus değişimleri üzerine olan
tezlerini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Demografik Geçiş Kuramı

Bu kurama göre, tüm toplumlar, Avrupa toplumlarının tecrübe ettiği üç demografik aşamayı yaşayacaklar-
dır. Bu aşamalardan ilki, yüksek ölümlülük ve doğurganlık oranlarının olduğu dönemdir. İkinci aşamada,
ölüm oranları hızla düşerken doğum oranları ise görece yavaş düşmüş bu ikisi arasındaki fark, nüfusun hızla
artmasına neden olmuştur. Üçüncü aşamada ise ölüm oranları gibi doğum oranları da oldukça düşük sevi-
yelere ulaşır ve nüfus durağan hâle gelir. Demografik geçiş kuramı, nüfus kontrolünün anahtarının teknoloji
olduğunu savunmaktadır. Malthus’un korktuğu kontrol dışı nüfus artışı yerine, bu kuram teknolojinin
nüfus artışını yavaşlatacağını öngörmüştür. Teknolojideki gelişmeler, eğitimli insanların artması, kentleşme,
tıp alanındaki ilerlemeler, antibiyotiklerin keşfi, önleyici halk sağlığının iyileştirilmesi ve daha iyi beslenme
olanakları, insanların daha uzun yaşamasını sağlayan temel faktörlerdir.

4 Optimum nüfus kuramının nüfusa ilişkin

argümanlarını açıklayabilme

Optimum Nüfus Kuramı

Optimum nüfus yaklaşımı açıkça nüfus yoğunluğu veya hacmi ile refah arasında doğrudan bir ilişki kur-
maktadır. Bu yaklaşıma göre, her toplum için belli koşullar altında erişilebilecek en güçlü refah seviyesine
karşılık gelen bir nüfus yoğunluğu veya hacmi vardır. İşte, nüfus içindeki kişi başına en yüksek refah ve gelir
sağlayacak bu nüfus yoğunluğuna ya da hacmine optimum nüfus denilmektedir. Bu yönüyle, optimum
nüfus, belli bir zenginliğin gerçekleştirilebileceği uygun nüfus hacmi olarak düşünülebilir. Bu yaklaşım,
kaynaklar ve teknoloji sabit kabul edildiğinde, emek hacmi ve diğer üretim unsurları arasında her bir bireyin
gelirini en yüksek seviyede tutacak optimum bir nüfus oranı olduğunu öne sürmektedir. Optimum nüfusun
üzerine çıkıldığında, kişi başına düşen bu gelir, zenginlik ve refahın otomatik olarak düşeceği; optimum
nüfusun altına düştüğünde ise kişi başına düşen refah ve gelirin artacağı ancak kaynakların verimli kullanı-
lamayacağı öne sürülmektedir. Optimum nüfus teorisi aslında nüfus dinamikleriyle ekonomi arasında doğ-
rudan bir ilişki kuran iktisat ağırlıklı bir teoridir denilebilir. Optimum nüfus, ekonomik bakımdan belli bir
gelişme düzeyinde, ülkenin belli kaynakları ve teknolojisi ile nüfus başına üretimini en çok arttıran nüfus
miktarıdır. Başka bir deyişle, bütün koşullar aynı kalmak üzere, nüfus miktarındaki bir artış ya da azalışın
topluma herhangi bir yarar sağlamadığı durumdaki nüfus miktarıdır.

Marksist yaklaşımın, nüfus ve

5 kapitalizm arasındaki ilişkilere
dair argümanlarını açıklayabilme

Marksist Kuram ve Nüfus

Kuramlarının Eleştirisi

Marx’a göre, yüksek doğurganlığı teşvik etmek burjuvazinin yararınaydı çünkü bu işçi fazlalığıyla sonuç-
lanırdı. Böyle bir artık nüfus (çalışmaya her an hazır bir işsizler ordusunun bulunması) çalışan işçilerin
ücretlerinin düşmesini sağlayarak, kapitalistlerin hedefi olan daha fazla kâra yol açacaktır. Malthus’a göre,
nüfus bağımsız bir değişkendi ve yoksulluk gibi çok fazla sıkıntının nedeniydi. Buna karşılık Marx, nüfusun
bağımlı değişken olduğunu savundu: “Ne zaman yedek işgücü ordusu nispeten tükenmiş ve ücret düzeyi
yükselmeye meyilli olsa, kapitalist sınıf, emek verimliliğini ve kâr oranını artırırken, iş sayısını azaltarak,
istihdam sayısını azaltacak önlemler (yani teknolojik gelişmeler, dış yatırımlar vb.) benimseyecektir.”

106
Nüfus ve Toplum

Ester Boserup’un nüfus artışı

6 ve teknolojik gelişmelere ilişkin
varsayımlarını açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Ester Boserup’un Nüfus Artışı
ve Tarımsal Gelişme Kuramı

Boserup’un yaklaşımı Malthus karşıtı bir yaklaşımdır. Boserup nüfus artışının; arazi kullanımı, tarım tekno-
lojisi, arazi sistemleri ve yerleşim biçimlerindeki değişimin çok önemli bir nedeni olduğunu ileri sürmüştür.
Boserup, nüfus artışının gıda arzından bağımsız olduğunu savundu; aslında nüfus artışının, artan tarımsal
üretimin bir sonucu olmaktan ziyade, tarımdaki teknolojik değişikliklerin bir nedeni olduğu argümanına
sahiptir. Tarımsal üretimi artırmanın temel yolu, yoğunlaşmadır. Boserup’a göre nüfus artışı, tarımsal yo-
ğunlaşmaya neden olmuştur; tersi doğru değildir. Bu süreç, nüfus artışının toplumun hâkim olan göreceli
“geçim standardını” karşılayabilme becerisi için yaratabileceği meydan okumalara ve teknolojik gelişmelere
aracılık etmektedir. Boserup’un bu anlayışı, nüfus artışının tüketimin bir sonucu olduğunu düşünen klasik
ekonomi görüşünün tam tersini temsil eder.

Modern doğurganlık teorilerinden

7 Refah Akışı kuramını
açıklayabilme

Doğurganlık Kuramları ve
Nüfus Artışı/Düşüşü

Caldwell’in refah akışı teorisi özünde nesiller arası kaynakların transferine odaklanmıştır. Yüksek doğurgan-
lık rejimleri ile karakterize edilen demografik geçiş öncesi geleneksel toplumlarda kaynak akışının çocuktan
ebeveyne doğru olduğunu varsayar. Bu durum kısmen, tarımsal üretimle ilgili görevlerde gerekli beceri
düzeyinin düşük olması nedeniyle, çocukların tarımsal ekonomilerde hane üretimine katkıda bulunma be-
cerisinden kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, çocukların ev üretimini artıracağı ve hane için net ekonomik
faydalar sağlayacağı düşünülüyordu. Bu, ebeveynlerin hane gelirini maksimize etmekle ilgilendikleri ölçüde
yüksek doğurganlık için bir teşvik sağlamıştır. Buna karşılık, sanayileşme kaynakların nesiller arası akışında
bir değişim getirmiştir. Çocuklar artık emekleri sayesinde tarım ekonomisinde olduğu ölçüde haneye kat-
kıda bulunamamaktadır. Ebeveynler çocuklarını yetiştirmek için daha fazla çalışarak, çocuğun emeğinin
haneye olan ekonomik katkısını aşan bir şekilde çocuğa yatırım yapmak zorunda kalmışlardır. Modern-
leşme süreci sonunda büyük, genişletilmiş aile birimlerinin ekonomik ve duygusal olarak kendi kendine
yeterli olan daha küçük, nükleer birimler hâlinde parçalanmasına neden olmuştur. Bu durumda, çocuklar
ebeveynlere daha fazla maliyet ve yük olmaya başlar (modernleşen bir toplumun talep ettiği gibi onları
eğitmenin maliyeti de dahil olmak üzere) ve ebeveynlerin çocuklardan aldığı destek miktarı azalmaya başlar
(çocuklar çalışmak yerine okulda oldukları için bu destek iyiden iyiye azalmıştır). Zenginlik/refah akışı
tersine döndükçe ve ebeveynler gelirlerini çocuklardan gelir elde etmek yerine, çocuklara harcamaya başla-
dıkça, çocukların ekonomik değeri azalır ve insanlar artık çocuklardan herhangi bir ekonomik avantaj elde
etmezler. Ekonomik rasyonellik artık sıfır çocuk sahibi olmayı gerektiriyor gibi görünüyor, ama gerçekte,
tabii ki, insanlar çeşitli sosyal nedenlerle çocuk sahibi olmaya devam etmektedir (Weeks, 2013).

107
 Modern Dönem Nüfus Kuramları

1 Aşağıdakilerden hangisi Malthus’a göre, nü- 5 Gelecek hakkında kötümser bir bakış açı-
fus artışını dengeleyen olumlu önleyici etkenlerden sıyla, doğum kontrol tekniklerinin ve doğal kay-
biridir? nakların duyarlı kullanımının artan dünya nüfusu
neler öğrendik?

A. Salgın sorunu açısından vazgeçilmez çözümler olduğunu

B. Savaş vurgulayan kuram aşağıdakilerden hangisidir?
C. Kıtlık A. Yeni-Malthusçu Kuram
D. Deprem B. Marksist Kuram
E. Geç evlilik C. Optimum Nüfus Kuramı
D. Epidemiyolojik Ölüm Kuramı
2 Doğurganlık oranlarının ve doğurganlığın E. Demografik Geçiş Kuramı
azalmasının, ailenin toplumsal sınıfına veya mesleği-
ne bağlı olarak farklılık gösterdiğini, böylece makro 6 Nüfus artışının, toplumsal değişimin, tarım-
düzeydeki sosyoekonomik faktörlerin farklı insan da teknoloji kullanımının gelişmesinin ve genişle-
sınıfları üzerinde kendine özgü etkileri olduğunu mesinin çok önemli bir nedeni olduğunu öne sü-
gösteren doğum teorisi aşağıdakilerden hangisidir? ren düşünür aşağıdakilerden hangisidir?
A. Demografik Geçiş Teorisi A. T. R. Malthus
B. Politik Ekonomi Teorisi B. P. Erlich
C. Ekolojik İnsan Teorisi C. E. Boserup
D. Refah Akış Teorisi D. E. Cannan
E. Yeni-malthusçu Teori E. K. Marx

3 Kapitalist süreçte tıpkı nüfus dağılımı gibi
nüfus büyüklüğünün de emeğe olan talep tarafın-
dan belirlendiğini ve sınırlandığını ileri süren dü-
şünür aşağıdakilerden hangisidir?
A. H. Spencer
B. P. Erlich
C. K. Marx
D. T. R. Malthus
E. E. Cannan
4 Teknolojideki gelişmelerin, eğitimli insanların
artmasının, kentleşmenin, tıp alanındaki ilerleme-
lerin, önleyici halk sağlığının iyileştirilmesinin ve
daha iyi beslenme olanaklarının bir toplumu yüksek
ölüm hızlarının düşük olduğu ve doğumların bilinç-
li olarak kontrol edildiği yeni bir duruma taşıyacağı-
nı öne süren kuram aşağıdakilerden hangisidir?
A. Yeni-Malthusçu Kuram
B. Marksist Kuram
C. Optimum Nüfus Kuramı
D. Epidemiyolojik Ölüm Kuramı
E. Demografik Geçiş Kuramı
7 Kültürel olarak özel sosyal rol ve normların
doğurganlık değişimindeki rolünü vurgulayarak,
doğurganlık dönüşümünün, elitlerden ve güç mer-
kezlerinden gelen bir dalga gibi yayılan düşünsel
bir değişimin sonucu olarak meydana geldiğini
öne süren yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?
A. Chicago Okulu
B. Pensilvanya Okulu
C. Refah Akışı Modeli
D. Motivasyon Yaklaşımı
E. Postmodern Yaklaşım
8 Aşağıdakilerden hangisi Marx’a göre, burju-
vazinin yüksek doğurganlığı teşvik etmesinin ne-
denlerinden biridir?
A. Burjuvazi kültürünün daha kolay yayılması
B. Daha fazla yönetilecek insan olması
C. Sermaye yatırımını artırması
D. İşçi fazlalığının ücretlerin düşmesine yol açması
E. İşçilerin kolayca örgütlenebilmelerini engelle-
mesi

108
Nüfus ve Toplum

9 Caldwell’in Refah Akışı Modeli’ne göre, mo-

10 Nüfus artışındaki yavaşlamanın temel nede-
ninin sosyal olarak yükselme arzusu olduğunu öne
dern toplumda ebeveyn ve çocuk arasındaki refah
süren düşünür aşağıdakilerden hangisidir?
akışı hangi yönde gelişmektedir?
A. H. Liebenstein

neler öğrendik?
A. Çocuktan ebeveyne doğru
B. A. Dumont
B. Çocuktan çocuğa doğru
C. E. Boserup
C. Kızlardan erkeklere doğru
D. E. Caldwell
D. Erkeklerden kızlara doğru
E. R. T. Malhus
E. Ebeveynden çocuğa doğru

109

Yanıtınız yanlış ise “Thomas Robert Malthus
1. E
ve Nüfus Kuramı” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Doğurganlık Kuramları
2. B
ve Nüfus Artışı/Düşüşü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Marksist Kuram ve Nü-
3. C
fus Kuramlarının Eleştirisi” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
4. E Yanıtınız yanlış ise “Demografik Geçiş” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Yeni-Malthusçuluk Ku-
5. A
ramı ve Nüfusa Müdahale” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
110
Modern Dönem Nüfus Kuramları
Yanıtınız yanlış ise “Ester Boserup’un Nüfus
6. C
Artışı ve Tarımsal Gelişme Kuramı” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Doğurganlık Kuramları
7. B
ve Nüfus Artışı/Düşüşü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Marksist Kuram ve Nü-
8. D
fus Kuramlarının Eleştirisi” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Doğurganlık Kuramları
9. E
ve Nüfus Artışı/Düşüşü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Doğurganlık Kuramları
10. B
ve Nüfus Artışı/Düşüşü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Nüfus ve Toplum

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Coale ve Hoover’a göre, hızlı nüfus artışının ekonomik kalkınma üzerinde üç

olumsuz etkisi söz konusudur: Birincisi, sermayeyi daraltma etkisidir. Hızlı nü-
fus artışı sermaye emek dengesini bozar ve işçi başına sermaye oranı azalır. Zira
nüfus artışı tasarruf oranını düşürür. Dolayısıyla sermaye birikemez. Özellikle
gelişmekte olan ülkelerde sermayenin kıt olması ekonomik kalkınma önünde
Araştır 1 büyük bir engel olmaktadır. İkincisi, yaş-bağımlılık etkisidir. Hızlı nüfus artışı,
çocuk ve genç bağımlılık oranını arttırır. Bu durumda hane-halkı tüketimi ar-
tar ve tasarruf oranı düşer. Üçüncüsü ise yatırım saptırma etkisidir. Hızlı nüfus
artışı, kamu harcamalarını ekonomik büyümeyi sağlayacak yatırım harcama-
larından alıkoyar ve eğitim ve sağlık gibi daha az verimli alanlara yönelmeye
zorlar. Az gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan ülkeler nüfus artışının bu olumsuz
etkilerinden arınmadıkça kalkınamayacaklardır (Çağlayandereli, 2019, s. 247).

Roma Kulübü olarak anılan bir grup araştırmacı 1972’de yayınladıkları ve bü-
yük bir yankı yaratan Büyümenin Sınırları (The Limits to Growth) adlı rapor-
larında global boyutta endişe verici beş eğilim saptamışlardır; bunlar giderek
hızlanan sanayileşme, hızlı nüfus artışı, yaygınlaşan yetersiz beslenme, açlık,
yenilenemeyen kaynakların hızlı tüketimi ve çevre kirliliğidir. Birbirleri ile de
ilişkili olan bu eğilimlerin gelecek yüzyılda ne gibi sonuçlar yaratacağı bu ça-
lışmada gözler önüne serilmeye çalışılmakta, mevcut eğilimlerin değişmeden
aynen devam etmesi hâlinde gelecek yüzyıl içinde bu gezegende büyümenin
sınırlarına dayanılacağına ve büyük bir olasılıkla ani ve kontrol dışı bir şekil-
de nüfus ve sınai kapasite düşüşü ile karşı karşıya kalınacağına dikkat çekil-
mektedir. Roma Kulübü ikinci raporları olan Dönüm Noktasındaki İnsanlık
(Mankind at the Turning Point) adlı çalışmalarında, kendi bulgularına karşı
teknolojik iyimserliğin en yaygın ve en tehlikeli tepki olduğunu, teknolojinin
Araştır 2 bir problemin altında yatan nedenleri ortadan kaldırmadan ancak problemin
belirtilerini hafifletebileceğini ifade etmektedirler. Bütün sorunlara nihai çö-
zümü yaratacağını bekleyerek teknolojiye iman etmenin, dikkatlerimizi en te-
mel sorun olan “sınırlı sistem içinde büyüme sorunu”nu gözardı etmemize yol
açtığına ve çözüm için gerekli önlemleri almamızı engellediğine inanan Roma
Kulübü, “Gelişmeye karşı kör bir muhalefet değil, kör bir gelişmeye karşı
muhalefet” diyerek kendi tavırlarını özetlemektedirler. Roma Kulübünün en
son raporu olan Birinci Global Devrim’de (The First Global Revolution) ise
politik irademizi kullanabildiğimiz ölçüde son teknolojik yeniliklerin bize so-
runlarımızı çözme yeteneği sağladığına işaret edilmektedir. Diğer yandan da
küresel ısınma tehdidi, “global gıda güvenliği konusunun tehlikeli doğası” ve
zengin ülkelerle daha yoksul ülkeler arasında giderek artan gerilim gibi yeni
komplikasyonlara karşı da uyarıda bulunulmaktadır (Ansal, 2004, 54).

111
 Modern Dönem Nüfus Kuramları

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Bu yaklaşımın öncüsü Lesthaeghe’ye göre, doğurganlığın düşüşünde ailenin

dönüşümü ve evlilikle ilgili geleneksel fikirlerin değişimi önemlidir. Avrupa’da-
ki doğurganlığın değişimini, birbirinden çok farklı dinamiklerden kaynakla-
nan iki ayrı demografik geçiş ile açıklarlar. Buna göre, ilk demografik geçiş
1870 ile 1950 yılları arasında ekonomik yapının değişimi, şehirleşme ve sosyal
güvenlik kurumlarının gelişimi gibi daha çok ekonomik değişimlerin doğur-
ganlık üzerinde uzun süreli sonuçlarıyla gerçekleşmiştir. İkinci demografik ge-
çişte ise 1960 sonrası dönemde çekirdek aile ve evlilik kurumlarındaki değişim,
Araştır 3 artan kadın-erkek eşitliği, bireyin özerkliği ve geleneksel yaşam döngüsündeki
değişimler gibi daha çok sosyal ve kültürel faktörler doğurganlık düşüşünde
etkili dinamikler olmuşlardır. Doğurganlığı ekonomik modellemelerle açıkla-
maya çalışan Becker, eğitim seviyesinin yükselmesiyle ilişkili olarak kadının
beşerî sermayesinin artmasının ve istihdama katılmasının çocuk yetiştirmede
ailenin fırsat maliyetini arttırdığını ve bunun da doğurganlığı düşürdüğünü
iddia etmiştir. Diğer taraftan, yine bu süreçte eğitimli aileler için nicelikten
ziyade niteliğin önemli olduğunu, daha az ancak daha nitelikli çocuk sahibi
olmanın tercih edilmeye başlandığını iddia etmiştir (Aysan, 2016, s. 157).

Easterlin, Bongaarts McDonald gibi araştırmacılar doğurganlık düşüşünü

neo-klasik ekonomi teorilerinden etkilenerek ekonomik etkenlerle ve özellikle
“arz-talep” ilişkisi çerçevesinde açıklarlar. Bu yaklaşıma yeni hane halkı ekono-
misi denilmektedir. Buna göre insanlar rasyonel sebeplerle aile büyüklüklerine
karar verirler. Eşler bu rasyonel karar doğrultusunda çocuk arzını çocuk talebi
ile dengede tutmaya çalışırlar. Ölüm oranlarının yüksek olduğu durumlarda
Araştır 4 doğurganlığın kontrol altına alınmasına gerek yoktur ve çocuk talebini kar-
şılamak için daha çok çocuk yapma eğilimi ortaya çıkar. Ancak ölüm oranla-
rının düştüğü veya gerek maddi gerekse zaman açısından çocuk için ödenen
bedelin yüksek olduğu durumlarda doğum kontrol yöntemleriyle doğurganlık
sınırlandırılmaya çalışılır. Burada önemli olan husus, toplam çocuk sayısını
etkileyen unsurların bireyden ziyade hane halkının refahından kaynaklanma-
sıdır (Aysan, 2016, s. 156).

Yedek işgücü ordusu, Marx’ın yazılarından türetilen ve proletaryanın dezavan-

tajlı konumdaki kesimini anlatan bir terimdir. Yedek işçiler iki işlevi yerine
Araştır 5 getirir: Fiilen çalışan kesimlerin önüne üstü kapalı bir tehdit olarak çıkarılarak
ücretlerin belli bir düzeyde tutulması ve üretimde ani gelişmeler olması duru-
munda emek arzının temin edilmesi. Yedek işgücü ordusu azaldıkça ücretler
artar, fazlalaştıkça ücretler düşer.

112
Nüfus ve Toplum

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Soby, Malthus’un ve Boserup’un görüşlerinden yararlanarak yeni bir nüfus ve

tarım etkileşimi modeli oluşturulmasını bir ihtiyaç olarak görmüştür. Soby’e
göre, kalkınma yardımlarının ve diğer kaynakların muazzam girdilerine rağ-
men, tarımsal gelişme azgelişmiş dünyanın çoğunda sağlanamamıştır. Geliş-
menin sağlanamamasında insani ve doğal faktörler engelleyici tarzda rol oy-
Araştır 6 namamış ise de yeni bir bakış ve varsayımlar içermeyen kalkınma politikaları
başarısız olmuştur. Yeni tipte bir modelin oluşturulmasında mevcut demog-
rafik, çevresel ve jeopolitik bağlamın dikkate alınması çok önemlidir. Ayrıca,
hükümetin ve sivil toplum örgütlerinin muhtemelen Yeni-Malthusçu, Bose-
rupçu ya da belki ikisinin karışımı olan ampirik verilerin yorumlanmasıyla
ilgili varsayımları kabul etmeleri önemlidir (Çağlayandereli, 2019, s. 254).

Epidemiyolojik geçiş kuramı, bulaşıcı hastalıkların toplum genelindeki geri-

lemesi ve kronik hastalık nedeniyle ölümlerin artışı üzerine odaklanmaktadır.
Epidemiyolojik geçiş kuramına göre üç aşama vardır. Birinci aşamada, ölüm-
lerin başlıca nedenleri olan grip, zatürree, çiçek hastalığı, tüberküloz, veba gibi
hastalıklar yüksek bebek ve çocukluk ölümlerine neden olmuştur ve ortalama
yaşam beklentisi 25 ile 40 yaş arasındadır. Gelişmiş ülkelerde bu ilk aşama
1875 yılına kadar sürmüştür. İkinci epidemiyolojik geçiş aşaması, hijyenin
ve temizliğin iyileştirilmesiyle birlikte yaşam ve halk sağlığı standartlarındaki
artışlar nedeniyle ölüm oranlarında bir düşüş olduğu ve yaşam beklentisinde
otuz ila elli yıl arasında sürekli bir artışa yol açan gerileme, salgınların geri-
Araştır 7 lediği aşamadır. Rogers ve Hackenberg’e (1987) göre, 1875 ve 1930 yılları
arasında salgınların gerileme evresi meydana geldi. Üçüncü epidemiyolojik
geçiş aşaması, enfeksiyon hastalıklarının önlenmesi ve tedavisindeki tıbbi ge-
lişmelere bağlı olarak ölüm oranlarının düştüğü ve kronik hastalık ve insan
yapımı hastalıkların (kalp hastalığı, kanser ve inme) yaygınlaştığı bir dönem
olarak bilinir. Doğum sırasındaki bebeklerin yaşam beklentisi hızla yükselir,
böylece doğurganlık, yaşam beklentisi yetmiş yılı aştığı için nüfus artışında
birincil faktör hâline gelir. Bu aşamadaki ölümlerin yaklaşık dörtte üçü ileri
yıllardaki organların bozulmasına neden olan kronik hastalıkların sonucudur
(Poston ve Bouveir, 2017: 41).

113

Kaynakça
Ansal, H. (2004). “Geçmiş ve Gelecekte Ekonomik
Gelişmede Teknolojinin Rolü,” (Anonim
TMMOB) Teknoloji. Ankara: Türk Mühendis ve
Mimar Odaları Birliği Yayınları, 34-59.
Attar, M. A. (2020). “Nüfus Politikaları, Toplumsal
Refah ve İktisadi Kalkınma Süreci,” Tiryakioğlu,
M. (der.) Ekolojiden Teknolojiye Devletle Kalkınma,
İstanbul: İletişim Yayınları.
Anson, J., Bartl, W. and Kulczycki, A. (2019) Studies
in the Sociology of Population: International
Perspectives. Cham: Springer.
Argast, R., Under, C. R. and Widmer, A. (2016).
“Twientieth Century Population Thinking: An
Introduction,” Twentieth Century Population
Thinking: A Critical Reader of Primary Sources (Ed.
The Population Knowledge Network) London
and New York: Routledge., s. 1-11.
Aysan, M. F. (2019). “Türkiye’nin Demografik
Dönüşümü ve Yeni Meydan Okumalar,” Türkiye’de
Toplumsal Yapı ve Değişim. (Ed. Lütfi Sunar)
Ankara: Nobel yayıncılık, s. 137-158.
Aysan, M. F. (2016). “Türkiye’de Aile Yapısındaki
Değişim ve Doğurganlığın Düşüşü,” Türkiye
Dördüncü Nüfus Bilim Konferansı Tebliğ Metinleri
Kitabı. Ankara: HÜNEE. s. 155-169.
Berktaş, E. (2016). “Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet
Eşit(siz)liği ve Doğurganlık,” Türkiye Dördüncü
Nüfus Bilim Konferansı Tebliğ Metinleri Kitabı.
Ankara: HÜNEE. s.31-41.
Beşpınar, F. U. ve Beşpınar, Z. L. (2017). “Türkiye’de
Hane Halkı Yapıları ve Evlilik Pratiklerinde
İkili Resim: Geleneklerin Yanı Sıra Değişimin
Yansımaları,” Nüfusbilim Dergisi, 39: 109-149.
Bock, J. (1999). Evolutionary Approaches to
Population: Implications for Research and Policy,
Population and Environment: A Journal of
Interdisciplinary Studies, 21(2): 193-222.
Bottomore, T. (2001). Marksist Düşünce Sözlüğü
(Çeviren: Mete Tunçay) (İkinci Basım). İstanbul:
İletişim Yayınları.
Çağlayandereli, M. (2019). Nüfus Sosyolojisi, Ankara:
Detay Yayıncılık.
Danış, D. (2010). Nüfus ve Toplum. İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.
114
Modern Dönem Nüfus Kuramları
Darity, W. A. (1980). The Boserup Theory Of
Agricultural Growth, Journal of Development
Economics, 7(2), 137–157.
Erlich, P. (1971). The Population Bomb, (Revised
version) Rivercity: Rivercity Press.
Fulop, M. (1977). A Survey of the Literature on
the Economic Theory of Fertility Behavior, The
American Economist, 21(1), 5–13.
İmga, O. (2010) Paradigmanın Dönüşümü: Ekolojik
Felsefeyi Etkileyen Bilimsel Çalışmalar, Sosyal
Bilimler Dergisi, XII (2): 18-30.
Grigg, D. (1979). Ester Boserup’sTtheory of Agrarian
Change, Progress in Geography, 3(1), 64–84.
Giddens, A. (2012). Sosyoloji. İstanbul: Kırmızı
yayınları.
Hoşgör, Ş. ve Tansel, A. (2010). 2050’ye Doğru,
Nüfusbilim ve Yönetim: Eğitim, İşgücü, Sağlık ve
Sosyal Güvenlik Sistemlerine Yansımalar. İstanbul:
TÜSİAD Yayınları.
Jolly, C. L. (1994). Four Theories of Population
Change and the Environment, Population and
Environment, 16(1): 61-90
Kandır, E. D. (2013). Gelişmekte Olan
Ülkelerde Demografik Geçiş ve Yoksulluk
İlişkisi,Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Adana.
Macionis, J. J. (2012). Sosyoloji. Ankara: Nobel
yayıncılık.
Morgan, S. P. ve Rybinska, A. (2019). “Fertility,” (Ed.)
Poston, L. D. (2019) Handbook of Population.
(2rd Edition) Texas: Springer, 319-342.
Overbeek, J. (1973). Mercantilism, Physiocracy and
Population Theory, The South African Journal of
Economics, 41(2): 108–113.
Özbay, F. (2015). Dünden Bugüne Aile, Kent ve Nüfus.
İstanbul: İletişim.
Özberk, E. (2003). Nüfus Politikaları ve Kadın Bedeni
Üzerindeki Denetim. Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü. Ankara.
Özkan, A. (2016). Güvenlik Paradigmasında Sınıraşan
Bir Çevre Sorunsalı: ‘Nükleer Zarar’, Alternatif
Politika, 8(1): 128-159.
Nüfus ve Toplum

Öztürk, N. (2010). Klasik ve Neoklasik İktisatta Gelir Weeks, P. (2013). Population: An Introduction
Bölüşümü, Çalışma ve Toplum, 24(1): 59-90. to Concepts and Issues. Belmont: Thomson
Wadsworth.
Poston, L. D. (2019). Handbook of Population. (2rd
Edition) Texas: Springer. Yakar, M. (2012). 21. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Türkiye
Nüfusunda Ne Değişti? Uluslararası Sosyal
Sabbağ, J. (2020). Thomas Robert Malthus’un ve Karl
Araştırmalar Dergisi, 5(21): 385-405.
Marx’ın Yoksulluk ve Nüfus Kavramlaştırması,
Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 12 (1): 36-49. Yaylı, H. ve Yaslıkaya, R. (2015). İnsan Doğa İlişkisi
Tasarımında Radikal Dönüşüm: Derin Ekoloji,
Sahay, N. (2016). Empowering Women to Plan Their
International Journal of Science Culture and Sport,
Family Size and Spacing of Children: A Study of
Special Issue on the Proceedings of the 4th ISCS
Urban Slums of Delhi. Unpublished PhD Thesis.
Conference, 3: 452-465.
Institute of Social Sciences of Amity University,
Uttar Pradesh, Noida. Yüceşahin, M. M. (2011) Küresel Bir Süreç
Olarak Demografik Dönüşüm: Mekânsal Bir
Schaefer, R. T. (2013). Sosyoloji. (Çeviri Editörü:
Değerlendirme, Coğrafi Bilimler Dergisi, 9(1): 11-27.
Simten Coşar) Ankara: Palme Yayınları.
Yüksel-Oktay, E. (2014) Türkiye’de Cumhuriyet’in
Selim, S. ve Üçüdoğruk, Ş. (2003). Sayma Veri
İlanından Günümüze Uygulanan Nüfus Politikaları,
Modelleri ile Çocuk Sayısı Belirleyicileri:
Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 4(7): 31-58.
Türkiye’deki Seçilmiş İller İçin Sosyoekonomik
Analizler, DEÜİİBF Dergisi, 18(2): 13-31.

115
 Bölüm 4
Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Nüfus Yapısıyla Demografik Dinamiklerin

öğrenme çıktıları

Karşılıklı Bağımlılığı

1 2
1 Nüfusun yaş ve cinsiyet yapısıyla Nüfusun Yaş Yapısı Özellikleri
demografik dinamikler arasındaki karşılıklı 2 Nüfusun yaş yapısına ilişkin genel
bağımlılığı kavrayabilme özelliklerini açıklayabilme

Türkiye Nüfusunun Yaş ve Cinsiyet Yapısı

4 Türkiye nüfusunun yaş yapısının

3 4
Nüfusun Cinsiyet Yapısı Özellikleri özelliklerini özetleyebilme
3 Nüfusun cinsiyet yapısına ilişkin genel 5 Türkiye nüfusunun cinsiyet yapısının
özelliklerini açıklayabilme özelliklerini özetleyebilme

Anahtar Sözcükler: • Yaş • Cinsiyet • Medyan Yaş • Potansiyel Destek Oranı • Nüfus Piramidi
• Nüfus Yaşlanması • Cinsiyet Oranı • Doğumda Cinsiyet Oranı

116
Nüfus ve Toplum

GİRİŞ
Bir toplumun nüfusu öncelikle bu nüfustaki doğum, ölüm ve göç olaylarıyla değişir. Bu demogra-
fik dinamiklerin düzeyi ve eğilimleri ile toplumdaki ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel gelişmeler
karşılıklı etkileşim içindedir. Dolayısıyla nüfusa ilişkin sosyolojik çalışmalar, demografik dinamikleri
anlamanın yanı sıra toplumdaki ekonomik büyüme, işgücü ve istihdam, seçme ve seçilme, eğitim, sağlık,
kentleşme, ulaşım, barınma (konut), çevre, enerji, gıda, sosyal güvenlik, sosyal destek ve bakım gibi ko-
nularla da yakından ilgilenir.
Toplumların ekonomik ve sosyal kalkınması, sosyokültürel gelişimi ve bunlara ilişkin alınan siyasal
kararlar nüfusun özellikleriyle yakın olarak ilişkilidir. Nüfusa ilişkin özellikler arasında yaş ve cinsiyet
birinci derecede önemlidir. Öyle ki bir nüfusun yapısı denildiğinde hemen akla bu iki özellik gelir.
Bir toplumdaki sosyal ilişkiler o toplumda her bir yaş grubunda bulunan erkek ve kadınların sayısal
ve oransal büyüklüklerinden önemli ölçüde etkilenir. Örneğin, bir toplumda cinsiyetler arasındaki
demografik denge durumu çalışma hayatında yer alan işgücünün özellikleri ve tüketicilerin ihtiyaçları
gibi konular nedeniyle önemlidir. Bu durum aynı zamanda o toplumdaki cinsiyete ilişkin sosyal rolleri
ve kültürel örüntüleri de ilgilendirmektedir. Erkekler ve kadınların hangi yaşlarda belirli davranışları
sergiledikleri de önemlidir. Örneğin, ortalama evden ayrılma, evlenme ve çocuk sahibi olma, çalışma
yaşamına girme ve ayrılma yaşları ile hizmet ve ürünlere yaşa göre değişen talepler gibi. Bu tür bilgiler,
sosyal eğilimleri betimlemek ve geleceğe yönelik tahminlerde bulunmak açısından gereklidir. Dolayısı
ile bir toplumun yaş ve cinsiyet yapısı esasen o toplumun işleyişi hakkındaki en temel bilgileri sağlar.
Bu nedenle başta sosyoloji olmak üzere farklı sosyal bilim disiplinleri nüfusun yaş ve cinsiyet yapısına
özel önem gösterirler.

NÜFUS YAPISIYLA DEMOGRAFİK DİNAMİKLERİN KARŞILIKLI

BAĞIMLILIĞI
Bir toplumdaki doğum, ölüm ve göç olaylarının, bu nüfusun büyüklüğü ve onu oluşturan kişilerin dav-
ranış örüntüleri sonucu meydana geldiği düşünülebilir. Oysa demografik dinamikler ilk önce biyolojik daha
sonra toplumsal, kültürel vb. nedenlerle ortaya çıkar. Bundan dolayı doğum, ölüm ve göç olayları nüfustaki
her yaş ve cinsiyet kategorisinde benzer sıklıkta ve şekillerde yaşanmaz.
Her şeyden önce kişilerin yaş ve cinsiyet özellikle-
rine göre doğum ve ölüm olaylarını tecrübe etme du-
rumu değişiklik gösterir (Şekil 4.1). Doğum yapabil-
me özelliği olarak ifade edilen doğurabilirlik kadına Doğurabilirlik (Veludiyet): Bir nüfustaki
has bir özelliktir. Kadınlar biyolojik özelliklerinden doğurganlık potansiyelini anlatan hipotetik
dolayı doğumlarını büyük çoğunlukla 15 ve 49 yaş- bir kavramdır. Bir kadın özelinde tanımlan-
ları arasında gerçekleştirirler. Bu geniş yaş aralığında dığı zaman kadının gebe kalabilme ve do-
bile doğum yapma eğilimi yaşa göre önemli farklılık ğum yapabilmesine ilişkin fizyolojik kapasi-
gösterir. Doğurganlık genellikle genç yaşlarda yük- tesini ifade eder (Hancıoğlu, 2001: 65).
selerek 20 ve 30’lu yaşların ortasında en üst düzeyine Doğurganlık: Bir nüfusta canlı doğumların
ulaşır. Daha ileriki yaşlarda azalarak 40’lı yaşların so- görülme sıklığıdır (Hancıoğlu, 2001: 65).
nunda en düşük düzeye iner. Kadınlarda doğurgan-
lığın bu yaş yapısı neredeyse evrenseldir. Erkekler ise
15 yaşından 70’li yaşların sonuna değin çocuk sahibi
olabilmektedir (Poston ve Bouvier, 2017: 21).
Ölüm esasen her yaşta yaşanabilen bir hayati olaydır. Buna karşın ölümlülük seviyesi yaşa göre
önemli derecede farklılık gösterir. Ortalama bir kişi için ölüm hızlarının en yüksek olduğu dönem
doğumundan sonraki ilk yıllar ile ileri yaşların yaşandığı dönemdir. Ölümlülük tüm yaş gruplarında
kadınlara nazaran erkeklerde daha yüksek seviyede gerçekleşir. Bu durum 50’li yaşlardan sonra iyi-

117
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

ce belirgin hâle gelmektedir. Hemen hemen tüm

yaşlarda ölümlülük düzeyi erkeklerde kadınlardan
Hayati olaylar: Nüfusbilim literatüründe;
daha yüksektir. Bu durum yaşam döngüsünde orta
canlı doğum, ölüm, evlenme ve boşanma
olaylarıdır.
yaş döneminin başlangıcı olarak kabul edilen 45
veya 50 yaş sonrası dönemde daha belirgin hâle ge-
Ölümlülük: Nüfusbilimde ölüm, bireyin ya- lir. Günümüzde küresel dünya nüfusunda doğuşta
şamsal belirtilerinin geri gelmeyecek şekilde beklenen yaşam süresi erkekler için 69,9 yıl iken
sona ermesi olarak tanımlanırken ölümlülük kadınlar için 74,7 yıldır. 65 yaşına ulaşan kişilerin
ölüme ilişkin tüm süreçleri kapsayan bir kav-
ortalama yaşam süresi beklentisi ise erkekler için
ramdır (Hancıoğlu, 2001: 27).
15,6 yıl ve kadınlar için 18,3 yıldır.

250
Erkek Ölüm Hızı
Kadın Ölüm Hızı
Doğum Hızı
200

150
Hız (Binde)

100

50

0
0-4
5-9

10-14
15-19
20-24

25-29
30-34
35-39
40-44
45-49

50-54
55-59
60-64
65-69
70-74
75-79
80-84
85-89
90-94

95+

Yaş

Şekil 4.1 Küresel dünya nüfusunda yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızları, yaşa-özel doğum hızları, 2015-2020 dönemi
Kaynak: Yazar tarafından hazırlanmıştır (Veri: United Nations Department of Economic and Social Affairs Population
Division [UNDESA], 2019)

Göç dinamiğinde ise ekonomik nedenlerle gerçekleşti-

rilen göçlerin genellikle genç yaştaki kişileri kapsadığı gö-
rülür. Bunun önemli bir nedeni erkek ve kadınların yaşam
döngüsünde genç yetişkinlik döneminde yetişkin rolüne Genç yetişkinlik dönemi: Araştırmacı-
girmeleridir. İlk kez evlenme ve işe girme gibi olaylar ya- ların önceliklerine göre farklı sınıflamalar
şamın bu döneminde gerçekleşir. Göç hareketlerinde cin- yapılmakla birlikte, genellikle yaşam dön-
siyet de önemli bir değişkendir. Göçlerin bazılarında göç güsünde 20-40 veya 18-35 yaşları arası
eden nüfus erkek ağırlıklı olabilirken, bazılarında ise kadın olan dönemdir (Polat, 2020:54).
ağırlıklı olabilir. Esasen erkek ve kadınların sosyal rollerini
belirleyen kültürel yapı, göç edenlerin cinsiyetini belirleyen
önemli bir unsurdur (Lundquist vd., 2015: 108-109).

118
Nüfus ve Toplum
Genç yaştakilerin ağırlıkta olduğu göçlerde,
göç veren nüfusun görece yaşlanması ve göç alan
nüfusun da görece gençleşmesi söz konusu olur.
Bu durumda örneğin kentleşmenin yoğun oldu-
ğu yerleşim yerlerinde genç yaştaki erkek nüfu-
sun daha yoğun olduğu gözlenmektedir. Bununla
birlikte yaşlı nüfusun da göç hareketliliği giderek
artmaktadır. Ülkemiz örneğinde yaşlı nüfus göçü
kır-kent yönlü göç olmaktan çıkarak daha çok
kent-kent yönlü bir doğrultuya gelmiştir (Koç ve
Saraç, 2018: 32).
Bir nüfusta doğum hızı arttığında, çocuk ve
genç nüfus oranı artar. Bu duruma bağlı olarak tüm
nüfus içindeki yaşlı nüfusun oranı azalır. Doğum
hızının azalması ise öncelikle çocuk yaş grubunda
(0-4) olanların sayısını azaltır. Bu eğilimin belirli
bir süre boyunca devam etmesi, nüfus yaşlanma-
sının nedenlerinden birini oluşturur.
Nüfusta ölümlülüğün azalması yönünde iyi-
leşmeler olduğunda, bu durum etkisini ilk olarak
bebeklik ve çocukluk dönemindeki ölümlülük üze-
rinde gösterir. Bu yaş gruplarının ölümlülük dü-
zeylerindeki azalma, ileri yaşlarda meydana gelen
ölümlerdeki azalmadan daha fazla gerçekleşirse bu
nüfusta çocuk yaş grubunun payı artar. Diğer bir
deyişle, nüfus görece gençleşmiş olur (Başar, 2010:
87). Ölümlülüğün azalması etkisini ileri yaşlarda
gösterdiğinde, nüfusta beklenen yaşam süresi artar
ve böylelikle yaşlı nüfusun payı artar.
Nüfus Yaşlanması: Bir nüfustaki yaşlı bi-
rey (60 veya 65 ve daha yukarı yaş) oranı-
nın artmasıdır (Başar, 2010: 139).
Demografik dinamiklerin yaş ve cinsiyet yapısı-
nı belirlemesinin yanı sıra bunun tersi de söz konu-
sudur. Bir nüfusta eğer doğum, ölüm ve göç etme
eğilimleri yüksek olan yaş ve cinsiyet grupları yay-
gınsa, bu nüfusta bu söz konusu olaylar daha sık
yaşanacaktır. Örneğin, bir nüfusta doğurganlığın
yükselmesi veya göç ile gelen genç nüfus nedeniyle
olağandan çok sayıda doğum olduğunu varsaya-
lım. Bu nüfusta 20 ila 30 yıl sonrasında da genel
eğilimden daha fazla sayıda doğum olması olasıdır.
Dolayısıyla doğurganlıkta bir kuşakta ortaya çıkan
zirve (tepe) veya dip noktasının yansıması bir sonra-
ki kuşağa da taşınabilir (Newell, 1994 :33). Örne-
ğin, II. Dünya Savaşı sırasında doğan kuşaklar 80’li
yaşlarına 2015-2030 yılları arasında gireceklerdir.
Bu dünya savaşının etkisi altına aldığı toplumlarda,
savaş sırasında doğumların azalması nedeniyle nor-
malden daha küçük doğum kuşakları oluşmuştur.
Dolayısıyla 80 yaş ve üzeri nüfus için gerçekleşti-
rilen nüfus projeksiyonlarında önümüzdeki 15
yıldaki artışın geçmiş 15 yıla nazaran daha düşük
seviyede gerçekleşeceği hesaplanmaktadır (United
Nations, Department of Economic and Social Af-
fairs [UNDESA], 2015:11).
Nüfus Projeksiyonu: Demografik bakım-
dan gelecekteki nüfus hakkında tahminde
bulunma süreci (Başar, 2010: 139).
Bir nüfusun yaş yapısında ileri yaşlarda olan kişi
sayısının daha fazla olması, bu nüfusta ölüm olayı-
nın da daha sık yaşanmasına neden olacaktır. Örne-
ğin, 2020 yılı itibariyle Almanya’nın (83,7 milyon)
ve Türkiye’nin nüfus büyüklükleri (84,4 milyon)
birbirine çok yakındır. Buna karşın 2015-2020 dö-
neminde Almanya’da gerçekleşen ölümlerin sayısı,
Türkiye nüfusunda gerçekleşen ölümlerin sayısının
neredeyse iki katıdır (UNDESA, 2019).
Nüfusun yaş yapısının demografik dinamiklere
olan bu etkileri nedeniyle nüfusbilim çalışmaların-
da doğurganlık, ölümlülük ve göçler konusunda
net göstergeler oluşturmak için nüfusun yapısının
etkilerini kontrol altında tutarak teknik analizler
gerçekleştirilir (Newell, 1994).
119
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Öğrenme Çıktısı

1 Nüfusun yaş ve cinsiyet yapısıyla demografik dinamikler arasındaki karşılıklı bağımlılığı

kavrayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplumun Demografik Ya-

Yeni Koronavirüs (CO-
VID-19) salgınının etkileri-
nin toplumların nüfus yapı-
sı ile ilişkisini araştırınız.
pısı: Yaş isimli eğitim video-
sunu izleyiniz. Nüfus yapı- Yaşadığınız yerleşim yerinde
sını oluşturan ögelere ilişkin nüfus yapısı değişiklerini ve
bilgileri Türkiye özelinde bu değişikliklerin toplumsal
tartışınız. etkilerini anlatınız.
http://www.khanacademy.
org.tr/

NÜFUSUN YAŞ YAPISI ÖZELLİKLERİ

Nüfusun yaş yapısının özellikleri ve bu yapının değişimi nüfusbilim uzmanları (demograflar) ve sosyolog-
lar tarafından yakından takip edilir. Nüfusun yaş yapısının ne yönde ve hangi ölçüde değiştiği kadar hangi
hızda değiştiği de önemlidir.
Nüfusun yaş yapısının konu edildiği çalışmalarda nüfustaki kişiler takvim yaşlarına göre değişik alt ve
üst yaş sınırları olan gruplara ayrılırlar. Bu gruplar okul çağı nüfusu, çalışma çağı nüfusu, üreme çağı nüfusu
ve yaşlı nüfus gibi isimler alır. Grupları tanımlayan alt ve üst yaş sınırları, karşılaştırma yapmayı sağlaya-
bilmek için çoğunlukla uluslararası standart ölçülere göre belirlenir. Ülkelerin ihtiyaçları, bilimsel araştır-
maların gerekleri ve nüfusların farklı yaşlanma düzeyleri gibi nedenlerle bu sınırlar değişiklik gösterebilir.
Yaş yapısının teknik analizinde, nüfusun yaş gruplarına dağılımları kullanılarak çeşitli istatistik göster-
gelerin değerleri hesaplanır. Ayrıca nüfusun yaş ve cinsiyet bilgisinin beraber kullanımıyla nüfus piramitleri
hazırlanır. Sosyolojik çalışmalarda bu tür analitik araçlar toplumsal yapının analizi gibi konuların tarihsel
ve güncel verilerle incelenmesini sağlar. Bu araçlar ayrıca ekonomik kalkınma, eğitim, sağlık ve bakım
hizmetlerinin geliştirilmesi ve kentleşme gibi strateji geliştirme, planlama ve izleme çalışmalarında da kul-
lanılırlar.

“Yaş” Kavramı
Demografik olayların yaşanması bireylerin yaşına göre önemli derecede değişkenlik gösterir. Dolayısıy-
la nüfusbilim analizlerinde hesaplanan göstergeler, mümkün oldukça yaşa özel olarak hesaplanır. Bununla
birlikte nüfusbilim çalışmalarında kullanmaya uygun şekilde yaş bilgisi doğru olarak elde edilmesi kolay
olan bir bilgi değildir.
Nüfus sayımları ve nüfus araştırmaları gibi veri toplama uygulamalarında yaş bilgisi, kişilerin beyan-
larına dayalı olarak alınır. Kültürlere, cevaplayan kişilerin okuryazarlık ve eğitim durumu gibi özellik-
lerine göre farklılık göstermekle birlikte, kişiler yaşlarını sonu 0 veya 5 ile biten yıllarda beyan etme
eğilimi gösterebilirler (Hoobs, 2004: 136). Bazı durumlarda da genç kişiler bazı haklardan faydalanma
umuduyla yaşlarını gerçekte olduğundan daha yüksek beyan edebilir. Bunun tersine, bazı yaşlı veya
evlenmemiş kişiler de yaşlarını olduğundan daha küçük beyan etme eğilimi gösterebilir. Bu tür olası

120
Nüfus ve Toplum
durumlardan dolayı nüfusbilim analizlerinde bu
veri kaynaklarından elde edilen yaş verileri kulla-
nılmadan önce yanlış yaş beyanı hatasının tespiti
ve düzeltilmesine yönelik teknik analizler gerçek-
leştirilir (Yavuz ve Çoşkun, 2002).
Nüfusbilim çalışmalarında kişilerin yaşları ile
ilgili işlem yapılırken, takvim yaşından hareketle
hesaplanan kişinin bitirmiş (tamamlamış) olduğu yaş
bilgisi kullanılır. Takvim yaşı (ya da kronolojik yaş)
aslında toplumsal yaşantı içinde çok sık kullanımı
olan bir yaştır. Örneğin yaşam akışında kişilerin
okula başlama, ehliyet alma, oy kullanabilme, evle-
nebilme ve emekli olma gibi çeşitli hak elde etmele-
ri, ilk olarak içinde bulundukları takvim yaşına göre
belirlenir. Bu durum takvim yaşı nedeniyle kimi
zaman sınırlamaya maruz kalma şekline de dönü-
şebilmektedir. Örneğin, Türkiye’de yeni tip korona-
virüs (Kovid-19) pandemisine karşı alınan tedbirler
çerçevesinde 21 Mart 2020 tarihinde risk grubunda
bulunmaları nedeniyle 65 yaş ve üstü kişilere soka-
ğa çıkma yasağı getirilmiştir. Daha sonra bu kısmi
sokağa çıkma yasağının kapsamı 03 Nisan 2020
tarihinde 20 yaş ve altındaki kişileri de kapsayacak
şekilde genişletilmiştir (Anadolu Ajansı, 2020).
Yaş esasen kişiye ait ve doğumla edinilen bir
özelliktir. Nüfusun yaş yapısı veya yaşa göre dağılı-
mı söz konusu olduğunda ise nüfusa ait bir özellik
veya nüfusun kompozisyonu anlaşılmalıdır. Nüfu-
sun yaş özelliği genellikle tekli, beşerli, onlu veya
daha geniş yaş gruplarındaki nüfus büyüklükleri
(kişi sayıları) kullanılması suretiyle betimlenir. Yaş
gruplarında kişilerin son doğum günlerindeki yaşları
dikkate alındığı anlaşılmalıdır. Örneğin, yaşlar be-
şerli şekilde sınıflandırıldığında 15-19 yaş grubu
15 yaşından başlayarak 20 yaşına kadar olan tüm
kişileri kapsamına alır.
Takvim yaşının toplumsal yaşamda, idari iş ve iş-
lemlerde kullanımının çeşitli toplumsal işlevleri var-
dır. Yaşın bu şekilde kavramsallaştırılması toplumsal
yaşamın rasyonelleşmesi, olayların ardıllığının takip
edilebilmesi, sosyal kontrol ve sosyal uyumun sağlan-
masına yardımcı olur (Harper, 2006: 70). Nitekim,
ulusal ve uluslararası düzeyde toplumu ilgilendiren
politikaların geliştirilmesi ve uygulanmasında tak-
vim yaşına dayalı sınıflamalar esas alınır.
Takvim yaşına göre oluşturulan kategorilerin
her durumda toplumsal karşılığının olduğu iddia
edilemez. Örneğin takvim yaşına göre 0-17 yaş
grubu çocuk, 18-24 yaş grubu genç ve 60 veya 65 ve
daha yukarı yaştaki kişiler de yaşlı olarak sınıflan-
maktadır. Oysa, tarım toplumlarında kişiler erken
dönemde üretime katıldıkları ve evlendikleri için
çocukluk ve gençlik dönemleri günümüze göre çok
daha kısaydı (Çayır, 2012: 3). Nitekim tarım top-
lumuna ait anlayışların devam ettirildiği toplum
kesimlerinde 18 yaşından önce gerçekleşen erken
ya da çocuk evlilikleri günümüzde bir sosyal sorun
olarak kabul edilmektedir.
Bir başka sınıflamada ise 60 veya 65 ve daha
yukarıdaki yaştaki tüm kişiler yaşlı, 80 ve daha
yukarıdaki yaşta olanlar ise ihtiyar şeklinde tanım-
lanmıştır (UNDESA, 2015: 2). Oysa yaşlılık özel-
liklerine sahip olmak kişiden kişiye değişebileceği
gibi kimin yaşlı olarak tarif edileceği de kültürden
kültüre farklılık göstermektedir. İşgücü istatistikle-
rinde 15-64 yaş grubu çalışma çağındaki nüfus ola-
rak sınıflandırılır. 15 yaş altı ile 65 ve daha yukarı
yaş nüfus ise çalışma çağında olmayan (bağımlı) nü-
fus olarak tanımlanır. Bununla birlikte çalışma çağı
nüfusunda olduğu hâlde çalışma yaşamında yer al-
mayan veya tersine çalışma çağında olmadığı hâlde
çalışma yaşamında olan kişiler vardır.
Takvim yaşı: Kişinin takvim yaşı, o zama-
na kadar bitirmiş (tamamlamış) olduğu yıl
sayısıdır (Newell, 1994: 23). Örneğin, bir
kişinin 26 yaşında olması bu kişinin 26
yıllık bir yaşam süresini bitirdiği; yani 26
ve 27 yıl arası bir süredir hayatta olduğu,
anlamına gelir.
Nüfusbilimin teknik analiz çalışmaları yanı sıra
nüfusa ilişkin ekonomik ve sosyal konuların sosyo-
lojik bakış açısıyla incelendiği çalışmalarda da yaş
verisi sıklıkla kullanılır. Bu çalışmalarda nüfus ya-
pısını tanımlayan diğer önemli özelliklerden; cin-
siyet, medeni durum, okuryazarlık, eğitim durumu
istihdam ve göç etme durumu gibi demografik ve
sosyoekonomik özellikler yaş bilgisi ile birlikte kul-
lanılır. Yaş verisinin bu şekilde kullanımı nüfusun
kendisinin yanı sıra toplumsal özellikler hakkında
da önemli sosyolojik analizler yapılmasını sağlar
(Şekil 4.2).
121
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Şekil 4.2 Yaş verisinin sosyolojik bakış açısıyla kullanımı: Yaşa ve cinsiyete göç hızları, Türkiye, 2010-2011
Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK], 2013: 50)

Nüfusun Yaş Yapısı Analizinde Kullanılan Göstergeler

Nüfusbilim, sosyoloji ve ekonomi gibi alanlarda nüfu-
sun yaş yapısını inceleyen çalışmalarda çeşitli göstergeler
kullanılmaktadır. Nüfusbilimde yaş yapısı (veya yaşlan- Gösterge: İncelenen bir konunun çeşitli
ma) göstergeleri oluşturulurken, öncelikle nüfus belirli yaş düzeylerini kritik ve öncü noktalar duru-
gruplarına ayrılır. Daha sonra bu yaş gruplarının toplam muyla gösteren istatistiklerdir.
nüfus içindeki payı veya birbirlerine göre nispi büyükleri
hesaplanarak göstergeler oluşturulur.
Yaş yapısı analizinde kullanılan göstergeler şunlardır (UNDESA, 2015:11-112) ve (UNDESA, 2019):
Ortanca yaş:
Bir nüfusu iki eşit gruba ayıran yaştır. Toplam nüfusun yarısı bu yaştan daha genç ve diğer yarısı da daha
yaşlı olacak şekilde aynı büyüklüktedir. Ortanca yaşın ileri yaşlarda bir değer alması, o ülkenin daha yaşlı
bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. Ortanca yaşın, genç yaş grubunda olması, o ülkedeki çocuk ve
genç nüfusunun fazla olduğunu göstermektedir.
Yaşlı Nüfus Oranı:
60 veya 65 yaş daha yukarı yaştaki kişilerin genel nüfus içindeki oranıdır. Bu oran 100 katsayısı ile
çarpılır.

N65+
Yaşlı Nüfus Oranı = ×100
NT

N65+: 65 ve daha yukarı yaş nüfus

NT : Toplam nüfus
65 ve daha yukarı yaş nüfusun toplam nüfus içindeki oranı veya payı olarak ifade edilir.

122
Nüfus ve Toplum
Çocuk/Genç bağımlılık oranı:
0-14 veya 0-19 yaş nüfusun, çalışma yaşındaki
kişi sayısına (15-64 veya 20-64) oranıdır. Bu oran
100 katsayısı ile çarpılır.
N0-19
Çocuk/Genç Bağımlılık Oranı = ×100
N20-64
N20-64 : 20-64 yaş grubu nüfus
N65+ : 65 ve daha yukarı yaş nüfus
Çalışma çağındaki (20-64) her 100 kişiye düşen
0-19 yaştaki kişi sayısı olarak ifade edilir
Yaşlı bağımlılık oranı:
60 veya 65 ve daha yukarı yaş nüfusun, çalışma
yaşındaki kişi sayısına (15-64 veya 20-64) oranıdır.
Bu oran 100 katsayısı ile çarpılır.
N65+
Yaşlı Bağımlılık Oranı = ×100
N20-64
N20-64 : 20-64 yaş grubu nüfus
N65+ : 65 ve daha yukarı yaştaki nüfus
Çalışma çağındaki (20-64) her 100 kişiye düşen
65 ve daha yukarı yaştaki kişi sayısı olarak ifade edilir
Toplam yaş bağımlılık oranı:
Çocuk (0-15 veya 0-19) nüfus ve yaşlı (60 veya
65 ve daha yukarı yaş) nüfusun toplamının, çalış-
ma yaşındaki kişi sayısına (15-64 veya 20-64) ora-
nıdır. Bu oran 100 katsayısı ile çarpılır. Diğer bir
deyişle, çocuk bağımlılık oranı ve yaşlı bağımlılık
oranının toplamıdır.
(N0-19+N65+)
Toplam Bağımlılık Oranı = ×100
N20-64
N0-19 : 0-19 yaş grubu nüfus
N20-64 : 20-64 yaş grubu nüfus
N65+ : 65 ve daha yukarı yaştaki nüfus
Çalışma çağındaki (20-64) her 100 kişiye düşen
0-19 ve 65 ve daha yukarı yaştaki kişi sayısı olarak
ifade edilir
Yaşlanma endeksi:
65 ve daha yukarı yaş kişi sayısının 0-14 yaş
grubundaki kişi sayısına oranıdır. Bu oran 100 kat-
sayısı ile çarpılır.
N65+
Yaşlanma Endeksi = ×100
N0-14
N0-14: 0-14 grubu nüfus
N65+: 65 ve daha yukarı yaştaki nüfus
0-14 yaş grubu her 100 kişiye düşen 65 ve daha
yukarı yaştaki kişi sayısı olarak ifade edilir.
(Yaşlı) Potansiyel Destek Oranı:
Çalışma çağı olarak kabul edilen yaş grubun-
daki (15-64 veya 20-64) kişi sayısının, yaşlı nüfusa
(60 veya 65 ve daha yukarı) oranıdır.
N20-64
Potansiyel Destek Oranı =
N65+
N20-64 : 20-64 grubu nüfus
N65+: 65 ve daha yukarı yaş nüfus
65 ve daha yukarı yaştaki her bir kişiye düşen ça-
lışma çağı yaş grubundaki (20-64) kişi sayısı olarak
ifade edilir.
Nüfus Piramitleri
Nüfus piramitleri, nüfusun hem yaş hem de
cinsiyet yapısı incelenirken kullanılan histogram
(bar) grafiklerdir. Bu nedenle yaş-cinsiyet grafiği
olarak da isimlendirilir. Nüfus piramidi, yaş grup-
larını gösteren dikey bir eksenin iki tarafında sırt
sırta gelmiş çubuk grafiklerden oluşur. Yatay eksen-
de ise mutlak nüfus büyüklükleri veya oranlar bulu-
nur. Grafiğin sağ tarafında kadın, sol tarafında da
erkek nüfusunun yaş gruplarına göre dağılımı yer
almaktadır.
Nüfus piramidi mutlak nüfus büyüklüklerine
göre hazırlandığında, her bir yaş grubundaki er-
kek ve kadın nüfusları kullanılır. Bu tip piramit-
ler farklı nüfusların hem büyüklüklerinin hem de
yaş-cinsiyet yapılarının karşılaştırılmasını sağlar. Bu
nedenle bu tip piramitler, nüfus büyüklükleri bir-
birine yakın olan nüfusları karşılaştırmada tercih
edilir (Şekil 4.3)
Nüfus piramitleri yaş gruplarının oranlarına göre
de hazırlanabilir. Bu durumda piramit hazırlanırken
her iki cinse ilişkin yaş gruplarının toplam nüfus için-
deki payları kullanılır. Oran yöntemi ile hazırlanmış
nüfus piramitleri karşılaştırılırken, tüm piramitlerin
yatay ve dikey eksenlerinin aynı ölçeklerde hazırlan-
123
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

mış olmasına dikkat edilmelidir. Aksi hâlde nüfus-
ların yaş ve cinsiyet dağılımlarının karşılaştırılması
hataya yol açabilir (Newell, 1994: 25).
Nüfus piramidi şeklinin oluşumunu genel ola-
rak doğum ve ölüm hızları belirler. Bu iki unsurdan
doğumlar, piramit yapısının oluşumunda daha et-
kilidir. Doğum hızlarının yüksek olması durumun-
da, çocuk yaş gruplarının toplam nüfus içindeki
payı da yüksek olacağı için piramit tabanı geniş
şekilde olur. Tersi durumda ise daha ileri yaş grup-
larının oranı artacağı için piramidin tabanı daralır,
orta ve üst kısımları genişler.
Ölümlerde ise çocuk ve yetişkin ölümlülük dü-
zeyleri piramit yapısının şeklini belirler. Çocuk
ölümlülüğü, yetişkin ölümlülüğüne göre daha
yüksekse, nüfus piramidi genç yaşlarda daha hızlı
ve ileri yaşlarda daha yavaş değişecektir. Yetişkin
ölümlülüğünün çocuk ölümlülüğüne göre daha
yüksek olduğu durumda ise nüfusta orta yaş ve
üzerinde daha az kişi kalacağından piramit bu yaş
gruplarında daralacaktır (Başar, 2010: 78).
Doğum ve ölüm hızları dışında, büyük çaplı sa-
vaşlar ve göçler gibi tarihsel olayların nüfusun yaş ve
cinsiyet yapısı üzerinde bıraktıkları etkiler de nüfus
piramitleri üzerinde görülebilir.
internet
Dünya nüfusu ve ülke nüfuslarına ilişkin çeşitli
göstergelerin, nüfus piramitlerinin ve haritala-
rın yer aldığı web sitesine https://www.popula-
tionpyramid.net/ adresinden erişilebilir.

100+ Male 0.0% 0.0% Female 100+ Male 0.0% 0.0% Female 100+ Male 0.0%0.0% Female
95-99 0.0% 0.0% 95-99 0.0% 0.0% 95-99 0.0% 0.1%
90-94 0.0% 0.0% 90-94 0.1% 0.1% 90-94 0.2% 0.5%
85-89 0.0% 0.1% 85-89 0.2% 0.3% 85-89 0.5% 1.0%
80-84 0.1% 0.2% 80-84 0.4% 0.5% 80-84 1.0% 1.8%
75-79 0.3% 0.3% 75-79 0.7% 0.8% 75-79 1.4% 2.0%
70-74 0.4% 0.5%0.8%
70-74 1.0% 1.2% 70-74 2.0%
2.5%
2.5%
65-69 0.7% 65-69 1.7% 1.8% 65-69 3.1%
60-64 0.9% 1.0% 60-64 2.1% 2.1% 60-64 3.0% 3.5%
55-59 1.2% 1.3% 55-59 2.6% 2.5% 55-59 3.4% 3.7%
50-54 1.5% 1.6% 50-54 3.1 % 3.1% 50-54 3.4% 3.6%
45-49 1.9% 2.0% 45-49 3.4 % 3.3% 45-49 3.4% 3.5%
40-44 2.3% 2.4% 40-44 3.4 % 3.3% 40-44 3.5% 3.5%
35-39 2.9% 2.9% 35-39 3.7% 3.5% 35-39 3.5% 3.5%
3.4% 3.4% 30-34 4.2% 4.0% 30-34 3.6% 3.5%
30-34 3.9% 25-29 3.2% 3.0%
25-29 3.9% 25-29 4.1% 3.8%
20-24 4.5% 4.4% 20-24 4.1% 3.7% 20-24 2.7% 2.6%
5.2% 5.1% 15-19 4.1% 3.7% 15-19 2.6% 2.7%
15-19 6.0% 5.9% 10-14 4.1% 10-14 2.7% 2.6%
10-14 6.9% 3.7% 2.8%
5-9 7.7% 6.7% 5-9 4.1% 3.8% 5-9 2.7%
7.4% 0-4 4.1% 3.8% 0-4 2.7% 2.6%
0-4
10% 8% 6% 4% 2% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 2% 4% 6% 8% 10%
AFRICA-2019 ASIA-2019 EUROPE-2019
Population: 1,308,064,176 Population: 4,601,371,266 Population: 747,182,815
Ortanca Yaş:
19,7 32,0 42,5

Yıllık Nüfus Artış Hızı(%) (2015-2020):

2,51 0,92 0,12

Şekil 4.3 Nüfus Piramitleri: Afrika, Asya ve Avrupa kıtası nüfusları (2019)
Kaynak: (UNDESA, 2019) ve (populationpyramid.net, 2019)

Nüfus piramitlerinin genel şekli nüfusların değişim eğilimini yansıtır. Genel olarak artan, durağan ve
azalan nüfusa göre kabaca üç farklı nüfus piramidi tipi vardır:
1. Artan Nüfus: Piramidin tabanı yüksek doğurganlık nedeniyle geniştir. Üst yaş gruplarına doğru ise hızla
daralır. Bu nüfusta ortanca yaş düşük, nüfus artış hızı ise yüksektir. Nüfus yaşlanması hızı yavaştır.
2. Durağan Nüfus: Tipik bir piramit yapısından ziyade her yaş grubunda benzer oranlarda kişi olduğu
için dikdörtgen şeklinde bir yapı gösterir. Bu nüfusun artış hızı düşüktür ve yaşlanması hızı neredeyse
sabittir.
3. Azalan Nüfus: Piramidin tabanı düşük doğurganlık nedeniyle dar şekildedir. Üst yaş gruplarına
doğru ise piramit yapısı genişler. Nüfus, azalış eğiliminde olabilir. Nüfus yaşlanması hızı yüksektir.

124
Nüfus ve Toplum
Dünya genelinde birçok ülkede doğurganlığın
azalması ile birlikte nüfus piramitleri geniş tabanlı
biçimden daha dar tabanlı biçime doğru değişmek-
tedir. Bu şekilde değişen grafikler esasen toplam
nüfus içinde genç nüfusun payının azalmasına kar-
şın yaşlı nüfusun oranının arttığını göstermektedir.
Bu bakımdan nüfus piramitlerinin zaman içindeki
değişimi, nüfus yaşlanmasının görsel olarak izlen-
mesini sağlar.
Dünya Nüfusunun Yaş Yapısı Gelişimi
20.yy. ortasında 2,5 milyar kişi olan dünya nü-
fusu 21.yy.a 6,1 milyar kişi olarak girmiştir. Dün-
ya yıllık nüfus artış hızı bu dönemde, 1965-1970
yılları arasında, ortalama yıllık yüzde 2,1 oranında
artarak en yüksek düzeyine ulaşmıştır. Daha son-
ra küresel nüfus artış hızı, düzenli şekilde azalarak
2015-2020 döneminde yıllık yüzde 1,1 oranına
gelmiştir. Dünya nüfus büyüklüğü 2019 yılında
7,7 milyar kişiye ulaşmıştır. Küresel nüfus büyük-
lüğünün yavaşlayan bir nüfus artış hızıyla da olsa
artmaya devam ederek 2030 yılında 8,5 milyar ki-
şiye, 21.yy.ın ortalarında ise 9,7 milyar kişiye ulaş-
ması beklenmektedir.
internet
Birleşmiş Milletler, Ekonomik ve Sosyal İşler
Dairesi, Nüfus Dinamikleri bölümü tarafın-
dan yayımlanan dünya ve ülke nüfus profili
verilerine https://population.un.org/wpp/
web adresi üzerinden erişilebilir.
21.yy. içinde dünya nüfusunun artışı kadar
önemli bir diğer olay küresel dünya nüfusunun yaş ya-
pısının önemli ölçüde değişikliğe uğramakta olduğu-
dur. Belirli nüfus gruplarının toplam nüfus içindeki
paylarının zaman içindeki değişimini incelemek, bu
olgunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.
20.yy. ortasından günümüze küresel dünya
nüfusunun gelişimine bakıldığında, bu nüfusun
neredeyse yarısının (yüzde 52-56) 1990’lı yılların
başına kadar çocuk (0-14) ve genç (15-24) nüfus-
tan oluştuğunu göstermektedir. Bu tarihten sonra
dünya genelinde doğurganlık hızlarının azalmasıyla
bu nüfus gruplarının payları sürekli azalma eğili-
mindedir. Nitekim 21.yy. ortalarında sadece her
üç kişiden birinin çocuk veya genç nüfustan olaca-
ğı tahmin edilmektedir. Çocuk nüfus oranındaki
azalmanın çok daha dramatik şekilde gerçekleşmesi
beklenmektedir.
Çalışma çağındaki yetişkin nüfus (25-64) oranı
ise 1980’li yıllardan 2020’ye kadar hızla yükselmiş-
tir. Günümüzde küresel nüfusun yarısını oluştu-
ran bu nüfus grubunun payının, gelecek yıllarda
önemli derecede bir değişim göstermeyeceği öngö-
rülmektedir.
Çalışma çağındaki nüfus grubunun payının ve
artış hızının diğer nüfus gruplarına nispetle daha
yüksek olduğu ülkelerde, hızlı bir ekonomik büyü-
me fırsatı sağlayan bir nüfus yapısı oluşmaktadır.
Bu özel ve tarihsel durum demografik temettü, de-
mografik fırsat penceresi veya demografik bonus
gibi kavramlarla ifade edilir. Bu nüfus yapısı doğ-
rudan doğruya demografik geçişin bir sonucudur.
Günümüzde gelişmekte olan ülkelerde ortaya
çıkan bu nüfus yapısında, çalışma çağındaki nü-
fusun en yüksek düzeyine ulaşması ile bağımlılık
oranları düşmektedir. Bu durumda çocuk, genç ve
yaşlı nüfusa yönelik demografik yatırımların eko-
nomideki yükü nispeten azalabilir. Bu sırada, çalış-
ma çağındaki nüfusun istihdamının sağlanması ve
tasarrufların artması koşuluyla, kalkınmaya yönelik
ekonomik ve sosyal sistemlere yapılacak yatırımla-
rın gerçekleştirilmesi daha kolay hâle gelmektedir.
Doğu ve Güneydoğu Asya ülkelerinin, 20. yüz-
yılın ikinci yarısındaki hızlı ekonomik büyümele-
rinin bir nedeni olarak sahip oldukları demogra-
fik fırsat penceresinden en iyi şekilde yararlanmış
olmaları gösterilir. Nüfus yapısının değişim hızına
bağlı olarak demografik fırsat penceresi ekonomiler
için 30-40 yıl arası süren geçici bir fırsattır. Ayrı-
ca, bu durumun kendiliğinden, zorunlu olarak bir
ekonomik büyüme ve ilerlemeye yol açtığı da dü-
şünülmemelidir (Özdemir, 2019: 9). Bu dönemin
avantajlarından faydalanabilmek için özellikle genç
nüfusun nitelikli eğitim alması ve istihdam edilme-
leri sağlanmalıdır.
Demografik Fırsat Penceresi: Ülkelerin
kalkınması sürecinde, nüfusun bağımlılık
oranının çok düşük düzeyde kaldığı geçici
döneme denilir (Özdemir, 2019: 9).
125
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Demografik Yatırımlar: Nüfusu artan bir

toplumda artan nüfusun gereksinimlerini
karşılamak üzere yapılan zorunlu harca-
malardır. Bu durum ekonomik gelişme
alanında gösterilen çabaları güçleştirici bir
özellik taşır (Başar, 2010: 37).
internet
Nüfus yaşlanması ile ilgili küresel düzeyde veri
ve analizlerin yer aldığı Global AgeWatch web
sitesine şu adresten ulaşılabilir: http://globala-
gewatch.org/.

Çalışma çağındaki nüfus oranının azaldığı böl-
ge ve ülkelerde ise sosyal güvenlik sistemleri zorlan-
maya başlamaktadır. 21.yy. ortalarında Avrupa,
Kuzey Amerika, Doğu ve Güney-Doğu Asya’daki
yaklaşık 50 ülkede potansiyel destek oranının 2’nin
altına düşeceği tahmin edilmektedir. Bu düşük de-
ğerler esasen yaşlanan nüfus yapısının işgücü piya-
sası üzerindeki potansiyel etkilerini göstermektedir.
Ayrıca bu tür ülkeler gelecek yıllarda yaşlanan nü-
fus yapısı için artan finansal yükler nedeniyle kamu
sağlığı, emeklilik ve sosyal güvenlik sistemlerini sür-
dürmekte zorlanabileceklerdir.
21.yy.da dünya nüfusunun yaş yapısının geli-
şimindeki en önemli olay, dünya genelinde nüfus
yaşlanması olgusunun belirgin bir şekilde ortaya çık-
masıdır. Bugün dünya genelinde neredeyse her on
kişiden biri (yüzde 9) 65 ve üzeri yaş grubunday-
ken, bu oranın 21.yy.ın ortasında her altı kişiden
birine kadar (yüzde 16) yükselmesi beklenmektedir.
Bu tarihte Avrupa ve Kuzey Amerika’da yaşayan
nüfusta her dört kişiden birinin 65 ve üzeri yaş gru-
bunda olacağı tahmin edilmektedir. Dünyanın diğer
bölgelerinde de bu nüfus grubunun payının nere-
deyse iki misli artması söz konusudur (Şekil 4.4).

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%
50 55 60 65 70 975 980 985 990 995 000 005 010 015 020 025 030 035 040 045 050
19 19 19 19 19 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
0-14 15-24 25-64 65+

Şekil 4.4 Dünya nüfusu yaş yapısı: ‘0-14’, ’15-24’, ’25-64’ ve ‘65+’ yaş gruplarının yüzde dağılımı (%) (1950-2050)
Kaynak: Yazar tarafından hazırlanmıştır (Veri: United Nations Department of Economic and Social Affairs Population
Division [UNDESA], 2019)

126
Nüfus ve Toplum

Ayrıca yaşam süresinin uzaması nedeniyle 80 yaş ve üzeri olan grubun payı da dikkate değer düzeyde
yükselecektir. Günümüzde dünya genelinde 65 yaşında olan bir kişinin kalan yaşam süresi, yüksek gelir
grubundaki ülkelerde 20,3 yıl, orta gelir grubundaki ülkelerde 15,7 yıl ve düşük gelir grubundaki ülkeler-
de 13,6 yıldır. Bu sürenin 2045-2050 döneminde yüksek gelir grubundaki ülkelerde 22,9 yıla, orta gelir
grubundaki ülkelerde 18,2 yıla ve düşük gelir grubundaki ülkelerde ise 15,3 yıla çıkması beklenmektedir.
Dolayısıyla 2019 yılında dünya genelinde 80 yaş ve üzeri yaş grubunda 143 milyon kişi bulunurken, bu
rakamın 2050 yılında 426 milyon kişiye kadar yükselmesi söz konusudur. Dünya genelinde 2020 yılına
ait 65 ve daha yukarı yaş nüfusun oranı Şekil 4.5’te görebilirsiniz.

Percentage aged 65 or over

25 to30
20 to 25
15 to 20
10 to 15
5 to 10
1 to 5
No data

Şekil 4.5 65 ve daha yukarı yaş nüfusun oranı (%), 2020

Kaynak: (UNDESA, 2019) https://population.un.org/wpp/Maps/

Nüfusbilim ve Sosyolojide “Kuşak” Kavramı

Doğumlar, kuşakların oluşumunda en temelde belir-
leyici olan demografik dinamiktir. Bir doğum (ya da yaş)
kuşağı genellikle 10-15 yıllık bir zaman diliminde, yani
hemen hemen aynı zaman diliminde dünyaya gelmiş in-
sanlardan oluşur (Newman, 2019: 402).
Aynı doğum kuşağının, toplumda meydana gelen
gelişmelerden ve toplumsal koşullardan benzer şekilde
etkilendiği düşünülür. Bu nedenle, kuşak kavramı sosyal
bilimciler tarafından genellikle yaşa bağlı farklılıkları an-
latmak üzere kullanılır. Bir bireyin zamanla yaşlanması
ve ölümü gibi, doğum kuşakları için de kuşak yaşlan-
ması ve kuşakların ömrünü tamamlaması söz konusudur
(Uhlenberg ve Miner, 1996: 208).
Savaşlar, göçler, uzun süren ekonomik ve sosyal buh-
ranlar veya refah dönemleri gibi geniş çaplı toplumsal
süreçler, doğum ve ölüm hızları aracılığıyla belirli yaş ve
cinsiyet gruplarını diğerlerinden daha fazla etkileyebilir.
Örneğin, İkinci Dünya Savaşı sırasında savaş koşulları ne-
deniyle ertelenen doğumların, savaş geçtikten sonra 1946
ve 1964 yılları arasında gerçekleşmesiyle birlikte bebek
patlaması veya bombardıman kuşağı denilen doğum ku-
şağı ortaya çıkmıştır. Bu tür dalgalanmalar daha sonraki
hayati olayları etkileyerek nüfusun yaş ve cinsiyet dağılımı
üzerinde belirgin izler bırakır (Thompson, 1970: 73).
dikkat
Yaş kuşağı ve nesil (jenerasyon) kavramları kimi
zaman birbirinin yerine kullanılmaktadır. Nesil
kavramı sosyal bilimler literatüründe daha ziya-
de aile ile ilgili süreçleri anlatmak üzere kullanı-
lan bir kavramdır. Örneğin bir ailede birbirini
takip eden dede-babaanne, baba-anne ve ço-
cuklar silsilesini ifade etmek üzere nesil kavramı
kullanılabilir (Quadago, 2017: 29).
Amerikan sosyoloji literatüründe İkinci Dünya
Savaşı öncesinde doğanlar Sessiz Kuşak, 1946 ve
1964 yılları arasında doğanlar Bebek Patlaması
veya Bombardımanı Kuşağı, 1965 ve 1979 ara-
sı doğanlar X kuşağı, 1980 ve 2000 yılları arası
doğanlar Milenyum ve Post-milenyum kuşağı ve
2000 yılı sonrası doğanlar da Z Kuşağı olarak
isimlendirilir (Newman, 2019; 403-406).

127
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Nüfusbilim alanında yürütülen çalışmalarda,

kuşakların sayısal ve göreli büyüklüklerinin oluşum
Yaşam seyri ve yaşam seyri yaklaşımı: Yaşam
süreçleri ve bunların gelecekteki hayati olaylar üze-
seyri, kişilerin yaşamları boyunca sosyal anlam-
rindeki etkilerini inceleyen analizler gerçekleştirilir. da inşa edilmiş çeşitli durum değişikliklerinden
Sosyoloji disiplininde kuşak kavramı, nüfusbi- geçmeleridir. Bu anlamda evrensel çocukluk,
limde olduğundan daha farklı bir mahiyette kulla- gençlik, yetişkinlik ve yaşlılık gibi aşamaların ol-
nılır. Bu kavram ilk defa sosyolog Karl Mannheim madığı, bunların toplumların maddi koşulları ve
(1928-1964) tarafından 1923 yılında yazılan Nesiller kültürel farklılıklarınca belirlendiği kabul edilir.
Problemi (The Problem of Generations) ile literatüre Yaşam seyri yaklaşımı, bir araştırma perspektifidir.
kazandırılmıştır. Bu çalışmasında Mannheim, aynı Buna göre kişilerin herhangi bir zamanda dene-
kuşağın üyelerini toplumsal olayların tarihsel akışın- yimledikleri olaylar, daha önceden kurulan kişiler
da birbirlerine yakın konumda bulunan kişiler olarak arası bağlantılar ve tecrübe edilen tarihsel, sosyo-
tanımlamıştır. Dolayısıyla bu tanımda aynı yaş gru- ekonomik ve sosyal bağlam tarafından belirlenir.
bunda bulunmanın ötesinde aynı zaman diliminde Dolayısıyla kişinin daha önce aldığı kararlar veya
aynı tarihsel olayı deneyimlemek ön plana çıkmak- yaşadığı olaylar, daha sonra aldığı kararlar veya ya-
tadır. Birbiri ile aynı yaş grubunda olmayan kişilerin şadığı olaylar üzerinde belirleyici etkiye sahiptir.
belirli bir olayı deneyimleme şekillerinin kıyaslan- Bu yaklaşım nüfusbilim ve sosyoloji disiplinleri
ması önerilmektedir. Böylelikle gerçekleşen tarihsel yanı sıra davranış bilimleri ve sağlık bilimlerinde
de kullanılmaktadır (Elder vd., 2003: 3-5).
olayın arka planı ve gelişimi sosyolojik açıdan daha
iyi anlaşılabilecektir (Topgül, 2015: 11-12).
Kuşaklar Sosyolojisi çalışmalarında araştırmacılar, kuşakların birbirinden farklılaşan özelliklerini ve dav-
ranışlarını inceler. Bu çalışmalar; temelde ekonomik, sosyal ve teknolojik değişimleri, kuşakları biçimlen-
dirici deneyimler olarak kabul eder. Sosyal olayların kuşaklar üzerindeki etkisi; kuşağı oluşturan kişilerin
yaş, cinsiyet veya sosyal sınıf gibi özelliklerine göre farklılık gösterebilir. Buna göre söz konusu yaşam koşul-
larının değişimi nedeniyle kuşaklara mensup kişilerin yaşam görüşleri değişikliğe uğrayabilir. Bu duruma
bağlı olarak da kuşakların yaşam seyirleri ve yaşlanma süreçleri birbirinden farklılaşabilir.
Nüfusbilim ve sosyoloji alanlarında çalışmalar gerçekleştirmiş Demograf Norman Ryder’a göre sosyal
olayların kuşakları oluşturduğu kadar, kuşaklar da sosyal değişimin ve farklılaşmanın kaynağı olabilirler.
Ryder’a göre kuşaklarla ilgili beş nedenden dolayı sosyal değişimin içeriği ve büyüklüğü kuşaklarla ilişkili
olarak anlaşılmalıdır (Ryder, 1965: 845):
1. Kuşakların yaş gruplarına göre özellikleri: Büyük sosyal değişimleri, aksaklıkları veya krizleri ergenlik
veya genç yetişkinlik dönemlerinde yaşayan kuşakların ileride sosyal değişim oluşturma potansiyeli
de yüksektir.
2. Kuşakların büyüklükleri: Sayısal olarak daha kalabalık olan kuşaklar hem daha büyük sosyal değişim
oluşturabilir hem de oluşan sosyal değişikliklerin toplumda daha kalıcı olmasını sağlar.
3. Göç etkisi: Ülkeye gelen göç, kuşaklar arası farklılaşmayı arttırma potansiyeline sahiptir. Nüfu-
sa nispeten kısa sürede çok sayıda göçmenin eklenmesi kuşaklar arası farklılaşmayı arttıracaktır.
Uluslararası göçün bu şekilde bir etki oluşturma potansiyeli olduğu gibi iç göçün (örneğin kırdan
kentlere olan göçün) de benzer bir etkisi olabilir.
4. Teknolojik yenilikler: Büyük teknolojik yenilikler kuşaklar arasında önemli farklılaşmalar oluşturabilir.
5. Sosyal hareketlerin niteliği: Genç yetişkinler, değişikliklere daha ileri yaş kuşaklara nazaran daha
açıktırlar. Bundan dolayı sosyal hareketlerin ağırlıklı olarak gençlerden oluşması durumunda, ku-
şaklar arası farklılaşma önemli derecede artacaktır.
Farklı kuşaklardan veri toplanan kamuoyu araştırmalarında, araştırmacılar iki ekseni incelemeye odak-
lanırlar. İlk eksende daha genç kuşaklardan elde edilen bilgiler, yaşlılarının daha gençken araştırma konu-
ları hakkında neler düşünebileceğine ilişkin ipuçları verir. İkincisinde ise bir konu hakkındaki görüş ve
davranışların farklı kuşaklar boyunca ne şekilde değişebileceği incelenir (Dimock, 2019).

128
Nüfus ve Toplum

Yaşlı Ayrımcılığı veya Yaşçılık

Kültürel tutumlara ve inançlara göre değişmekle birlikte yaşlılara karşı tutumlar genellikle olumlu-
dur ve yaşlılar mümkün olduğunca saygı ve destek görür. Buna karşın farklı toplumsal kesimler hak-
kında olduğu gibi yaşlılar hakkında da çeşitli olumsuz önyargı ve kalıpyargılar bulunmaktadır. Bunlar
yaşlıları bağımlı, zayıf, bakıma/desteğe muhtaç, değişime kapalı kişiler olarak görmekten, daha da olumsuz
sınıflamalar olan hasta, yalnız, mutsuz, cinsiyetsiz, çirkin, güçsüz ve zihinsel olarak yetersiz görmeye kadar
çeşitlenmektedir.
Yaşlılar ve yaşlanma hakkındaki bu olumsuz görüşler kimi zaman yaşlı kişilere karşı açık veya örtük
şekilde olumsuz davranışlara dönüşebilmektedir. Bu durumu ifade etmek üzere yaşlı ayrımcılığı veya yaş-
çılık (ageism) kavramı ilk olarak Amerika Ulusal Yaşlılık Enstitüsü Başkanı Gerontolog Robert Butler
tarafından kullanılmıştır (Çilingiroğlu ve Demirel, 2004: 227-228). Yaşlı ayrımcılığı veya yaşçılık, insan-
ların yaşlı oldukları için sistematik biçimde kalıpyargılara ve ayrımcı davranışlara maruz kalmaları olarak
tanımlanmaktadır.
Yaşlı ayrımcılığının birbiri ile ilişkili üç unsuru bulunmaktadır:
1. Tutumlar: Yaşlanma sürecine ve yaşlı kişilere karşı önyargılı tutumlar.
2. Davranışlar: Yaşlı kişilere karşı ayrımcı davranışlar.
3. Politikalar: Yaşlı insanlara karşı kalıpyargıların sürdürülmesini sağlayan kurumsal uygulamalar ve
politikalar.
Dolayısıyla yaşlı ayrımcılığı, yaşlılara karşı hissedilen önyargıları oluşturan duyguların, yaşlılarla ilgili biliş-
sel kategorileri şekillendiren kalıpyargıların ve yaşlılara karşı ayrımcı davranışların bir araya gelmesiyle ortaya
çıkmaktadır (Çayır, 2020; 81-83).
Yaşlılar için küçültücü davranışlar olan yaşlı ayrımcılığı çeşitli şekillerde görünür hâle gelir. Bunların
bazı örnekleri şunlardır:
1. Yaşlılara her daim bakıma muhtaç ve bağımlı kişiler gibi davranılması: Yaşlılara her durumda ve
koşulda desteğe ihtiyaç duyan kişiler gibi muamele edilmesidir.
2. Yaşlıların muhatap alınmaması: Yaşlılara yetişkin insanlar gibi davranılmaması, onlara adeta çocuk
muamelesi yapılmasıdır.
3. Yaşlıların sosyal yaşamdan dışlanmaları: Yaşlı insanların toplumda hareketliliklerinin sınırlandı-
rılması, belirli kıyafetleri giymelerinin, çalışmaya devam etmek istemelerinin, yeni arkadaşlar
edinmek veya evlenmek istemelerinin ve yeni hobiler edinme arayışlarının ayıplanması ve sınır-
lanmasıdır.
4. Yaşlıların suiistimal edilmeleri: Yaşlılarla ilişkilerin kötüye kullanılarak onların fiziksel, cinsel veya
finansal açıdan zarara uğratılmaları veya dolandırılmalarıdır.
5. Yaşlıların çalışma yaşamında ayrımcılığa uğraması: Yaşlı ayrımcılığı ile en sık karşılan alanlardan
birisi de çalışma yaşamıdır. İşin niteliği gerektirmediği hâlde belirli bir yaşın üstündeki kişilerin işe
alınmamaları, işten çıkarılmaları veya bu kişilere kendilerini geliştirme olanaklarının sunulmaması
gibi örnekleri görülmektedir.

129
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Yaşlı ayrımcılığının bu tür olumsuz sosyal etkile-

rine karşı toplumsal farkındalığın yükseltilmesi ve bu
Gerontoloji ve Gerontolog: Yaşlanma ve
ayrımcılık türüne karşı mücadele edilmesi gereklidir.
yaşlılık süreçlerine ilişkin bilimsel araş-
Diğer ayrımcılık türlerinde olduğu gibi yaşlı ayrım-
tırmaları gerçekleştiren, bulgulara dayalı
cılığında da ilk önce yasal düzenlemelerin yapılarak
olarak aktif yaşlanma politikaları üreten,
tedbir alınması akla gelebilir. Hukuksal düzenleme
yaşlanma ve yaşlılıkla ilgili teorik yakla-
yaşlı kişilerin haklarını aramalarını kolaylaştırmaları
şımları değerlendiren ve yenilerini oluştu-
bakımından önemlidir. Ancak toplumsal farkındalı-
ran, uygulamalı çalışmaları sürdüren, top-
ğı arttırmak üzere daha farklı çalışmalar da yapmak
lumsal yaşam içinde sadece yaşlıları değil;
gerekir. Örneğin ders kitaplarında yapılacak düzen-
tüm kuşakların yaşlanma süreçlerine iliş-
lemeler ile bu konuya dikkat çekilebilir. Televizyon
kin interdisipliner bir perspektifle sosyal,
dizileri gibi geniş kitlelere ulaşan popüler kültür
ekonomik, kültürel boyutları analiz eden
ürünlerinde yaşlılar hakkındaki önyargı ve kalıpyar-
bilim dalıdır. Gerontolog ise Gerontoloji
gıları kıracak örneklere yer verilebilir. Kentlerde ka-
öğretimi görmüş, Gerontolojinin teori,
musal alan düzenlenmelerinde ve yerel yönetimlerin
araştırma ve uygulama alanları konuların-
hizmet sunumunda nesiller arası temasları arttıracak
da spesifik bilgi ve beceri edinmiş, yaşlan-
uygulamalara yer verilebilir. Teknolojik gelişmelere
ma ve yaşlılık uzmanıdır (Mesleki Yeterli-
ayak uyduran, istekli olan ve çalışmak isteyen yaşlı
lik Kurumu, 2016: 3-4).
kimselerde işlerinde devam etme olanağı tanımalıdır
(Çayır, 2012: 11).
Yaşlı ayrımcılığı ve bu tür davranışlara neden
olan tutumlar, yaşlıların yaşamlarını tercih ettikleri
şekilde yaşamalarına engel olur. Ayrıca, yaşlıların
dikkat
dışlanmaları nedeniyle toplum da yaşlıların sahip
Türk sinemasından Güle Güle (2000) ve Beyaz
olduğu potansiyelden yeteri kadar faydalanmaz.
Melek (2007) filmleri toplumumuzdaki yaşlı ay-
Yaşlı ayrımcılığı olgusuna dikkat edilmeden girişi-
rımcılığının değişik görünümlerini işleyen film-
len politika yapma süreçlerinde doğru kamu politi-
lerdir (Çayır, 2012: 12).
kalarının geliştirilmesi de mümkün olmaz.

Araştırmalarla
İlişkilendir
Türkiye’de yaşlanma çalışmaları ne aşamada?
Dünyanın en hızlı yaşlanan ülkelerinden biri
olsak da yaşlanma çalışmaları Türkiye’nin günde-
mine henüz hak ettiği ölçüde giremedi. Ülkemiz-
de yaşlanma çalışmalarının sosyopolitik gündem
içinde kendine bir yer bulamadığı gibi merkezî
ve yerel yönetimler, sivil toplum ve akademi için-
de de ilgi gördüğü söylenemez. Kendisine yer
bulamaması, gündemini de belirleyememesine
neden olmaktadır. Türkiye’de yaşlanma çalış-
maları, gündem oluşturacak bir girişime ihtiyaç
duymaktadır. Öte yandan sivil toplum cephe-
sinde de yaşlanmaya ilişkin stratejik bir konum
alındığından, insan kaynağı yetiştirildiğinden ve
kapasite gelişiminin tamamlandığından bahset-
mek olanaksızdır. Tıpkı 1980’li yıllarda çocuk
meselesinde olduğu gibi, günümüzün yaşlanma
meselesinde de bir sivil toplum inisiyatifi yeter-
sizliği hissedilmektedir.
Akademinin de yaşlanma çalışmaları başlığı
altında, bir perspektif geliştirebildiğini söyle-
mek mümkün değildir. Huzurevinde yaşlılarla
yapılan yaşam doyumu çalışmaları, yaşlılığı bir
sorun olarak tarif ederek basitçe belirli bir yaşın
üzerindeki yurttaşların demografik özellikleri-
nin eğitim, sağlık ve bakım gibi alanlardaki ko-
numlarını etkilediğine ilişkin pozitivist indirge-
meci araştırmalar gerçekleştirilmektedir. Bunlar
Türkiye’de akademinin yaşlanmaya ilişkin bir
perspektif geliştiremediğinin göstergesidir. Bu-

130
Nüfus ve Toplum

nun yanı sıra, sosyoloji ve psikoloji gibi sosyal
bilimlerin temel alanlarında yaşlanma başlığın-
da müstakil bir dersin lisans ve lisansüstü düzey-
de yaygın bir yer bulamamış olması da akademi-
nin yaşlanma meselesine olan ilgisinin düzeyini
göstermektedir. Yaşlanmaya ilişkin yaygın bir
akademik ilgiden söz edilemeyeceği gibi sosyal
bilimlerde yaş, ana metinlere ara bir değişken
olarak katılmak suretiyle çalışılmaktadır.
Türkiye’de yaşlanma ve yaşlılık alanında son
beş yıl içinde yayımlanmış çalışmaların büyük
çoğunluğu (%67,5’i) makalelerden oluşuyor.
İkinci sırada ise tez çalışmaları yer alıyor (%20
,8). Kitap ve araştırma raporları ise oldukça sınır-
lı. Kitaplar tüm yayınlar içinde %7,8 ve raporlar
ise %3’lük bir orana karşılık geliyor. Öte yandan,
son beş yılda TÜBİTAK tarafından desteklenmiş
sadece iki proje çalışması bulunuyor.
Türkiye’de yaşlanma ve yaşlılık çalışmala-
rının odaklandığı tematik başlıklar incelendi-
ğinde, uluslararası literatürdeki sıcak konuların
Türkiye’de kendine yer bulamadığı dikkat çe-
kiyor. Huzurevi çalışmalarının ve belirli bir yaş
grubu üzerinde gerçekleştirilen bakım, yaşam
doyumu, yaşlılık algısı gibi çalışmaların sıklığı,
Türkiye’deki çalışmaların nereye sıkıştığını da
gösteriyor. Türkiye’de alandaki çalışmalar, basit-
çe belirli bir yaş grubundaki katılımcıyla gerçek-
leştirilen ve sağlık bakımı ekseninde kurgulanan
konuları ele alarak, yaşlılık ve hastalık arasındaki
açık ya da örtük ilişki ile temsil edilen bir eksende
meseleyi tartışmaya çalışmaktadır. Yaşlanma ça-
lışması yok denecek kadar az iken, yaşlılar üze-
rinde gerçekleştirilen çalışmaların sayısı her geçen
gün artmaktadır. Ne yazık ki, 60 ya da 65 gibi be-
lirli kronolojik yaşlar ile sınırlandırılmış bir grup
katılımcı üzerinde anket tekniği kullanarak veri
toplamak, yaşlanma çalışması yapıldığı anlamına
gelmiyor.
Göç, göçmenlik, mülteciler, toplumsal cinsi-
yet, ayrımcılık, LGBTI, cinsellik, çevre, tasarım,
dijitalleşme, medya ve yaşlanmaya ilişkin algılar
neredeyse hiç çalışılmayan konular olarak görü-
nüyor. Türkiye’de, yaşlılarla ilgili lokal düzeyde
gerçekleştirilmiş araştırmalar olsa da ulusal dü-
zeyde planlanmış ve hayata geçirilmiş bir yaşlan-
ma araştırması bulunmuyor. Önümüzdeki 10-15
yıl için gerekli bilgileri üretebilecek, Türkiye’de
bir yaşlanma gündemi belirleyebilecek ulusal
düzeyde bir araştırmaya duyulan ihtiyaç giderek
büyüyor.
Kaynak: Yaşama Dair Vakıf (YADA) (2019).
Türkiye’de Yaşlılık Tahayyülleri ve Pratikleri
Araştırması. İstanbul: Yaşama Dair Vakıf, ss.
20-21. 

Öğrenme Çıktısı

2 Nüfusun yaş yapısına ilişkin genel özelliklerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

11. Kalkınma Planı (2019-

Yaşlılığın işlevsel tanımlan-
ması, üçüncü ve dördüncü
yaş kavramlarını araştırınız.
2023) içinde “Nitelikli
İnsan Güçlü Toplum” baş-
Çevrenizde tanıklık ettiği-
lığı altında yer alan çocuk,
niz veya duyduğunuz yaşlı
gençlik ve yaşlanma ile
ayrımcılığına ilişkin olayları
ilgili bölümleri tartışınız
anlatınız.
(http://www.sbb.gov.tr/wp-
content/uploads/2019/07/
OnbirinciKalkinmaPlani.pdf)

131
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

NÜFUSUN CİNSİYET YAPISI ÖZELLİKLERİ

Nüfusu oluşturan kişilerin cinsiyetleri, nüfus yapısını yaş dışında tanımlayan ikinci önemli unsurdur. Nü-
fusu büyüklük ve yapı olarak değiştiren doğum ve ölüm dinamikleri tıpkı yaş özelliğinde görüldüğü gibi cin-
siyet özelliğine göre de önemli derecede değişiklik gösterir. Doğum olayını ancak kadınlar gerçekleştirebilir.
Bir nüfustaki kadın eksikliği hem evlenmelerin hem de doğumların azalmasına neden olabilir. Ölüm hızı
erkeklerde aynı yaştaki kadınlara göre daha yüksektir. Dolayısıyla bir nüfusta erkek nüfusun fazla olması, o
nüfusta ölüm hızlarının yüksek olmasına da neden olabilmektedir. Demografik olaylarla cinsiyet arasındaki
bu ilişkilerden dolayı nüfusbilim çalışmalarında yaşın yanı sıra cinsiyet de nüfus analizlerinde esas alınır.
Nüfusbilim çalışmalarında kullanıldığı hâliyle cinsi-
yet, basitçe erkek ve kadın cinsiyetleri arasındaki biyolo-
jik farklılıklara karşılık gelir. Bu anlamda cinsiyet, doğuşta Toplumsal Cinsiyet: Erkek ve kadın cin-
kazanılan ve kişinin yaşamı boyu değişmeyen bir özelliği siyetleri arasındaki biyolojik farklılıkların
olarak kabul edilir. Dolayısıyla sosyoloji literatüründe kul- ötesinde; psikolojik, sosyal ve kültürel
lanılan toplumsal cinsiyet kavramından farklılaşır. farklara gönderme yapan bir kavramdır.
Doğurganlık ve ölümlülük olayları, biyolojik neden- Buna göre cinsiyetler arası farklılıkların
lerden dolayı cinsiyetlere göre farklılık gösterir. Göç, evlen- çoğu, esasen biyolojik kökenli olmaktan
me, boşanma ve işgücüne katılma gibi olaylar ise doğrudan çok karmaşık sosyal yapı içinde sosyal
doğruya cinsiyetlerin biyolojisine göre farklılık göstermez. olarak inşa edilmektedir. Bu süreçte cinsi-
Bu olaylar esasen toplumdaki ekonomik, sosyal ve kültürel yetlerin farklı şekillerde sosyalleşerek top-
alanlardaki kurumlaşmış toplumsal cinsiyet ilişkilerinden lumsal normları benimsemeleri belirleyici
dolayı erkekler ve kadınlar arasında farklılık gösterirler. bir rol oynamaktadır (Giddens ve Sutton,
Cinsiyet temelinde gerçekleştirilen analizler ilk bakışta be- 2016: 184-189).
timleyici nitelikte görünürler. Fakat bu analizler toplum-
sal yapının özellikleri hakkında önemli fikirler verebilir.

Nüfusun Cinsiyet Yapısı Analizinde Kullanılan Göstergeler

Nüfusun cinsiyet yapısı analizinde basitten karmaşığa giderek değişen çeşitli göstergeler kullanılmakta-
dır. Nüfusbilimde cinsiyet yapısı göstergeleri oluşturulurken nüfus öncelikle erkek ve kadın cinsiyet grup-
larına, daha sonra da belirli yaş gruplarına ayrılır. Daha sonra grupların toplam nüfus içindeki payı veya
birbirlerine göre nispi büyükleri hesaplanarak göstergeler oluşturulur.
Bu kapsamda sıklıkla kullanılan cinsiyet yapısı göstergeleri şunlardır (Poston, 2017 :310):

Erkeklik oranı:
Nüfustaki erkek sayısının toplam nüfus içindeki oranıdır. Bu oran 100 katsayısı ile çarpılır.
⎛
N E ⎞
Erkeklik Oranı = ⎜⎜ T ⎟⎟ ×100
⎝N ⎠

NE: Erkek nüfus

NT: Toplam nüfus
Erkeklerin toplam nüfus içindeki oranı veya payı olarak ifade edilir.

Erkek fazlalığı veya eksikliği oranı:

Nüfustaki kadın sayısının erkek sayısından farkının toplam nüfusa oranıdır. Bu oran 100 katsayısı ile
çarpılır.

(
⎛ E
⎜ N −N
Erkek fazlalığı veya eksikliği oranı = ⎜
K
) ⎞⎟⎟ ×100
⎜ NT ⎟
⎝ ⎠

132
Nüfus ve Toplum

NE: Erkek nüfus Dünya Nüfusunun Cinsiyet Yapısı

NK: Kadın nüfus Özellikleri
NT: Toplam nüfus Dünya nüfusun cinsiyet yapısı özellikleri ince-
Erkek fazlalığı veya eksikliği oranı olarak ifade lenirken; genellikle doğumda cinsiyet oranı, genel
edilir. cinsiyet oranı ve yaşa özel cinsiyet oranı göstergele-
ri dikkate alınmaktadır. Bu göstergelerin aldıkları
Genel Cinsiyet Oranı değerler, nüfuslardaki demografik dinamikler ve
Nüfustaki erkek sayısının kadın sayısına oranı- yaşanan toplumsal olaylara göre bir miktar farklı-
dır. Bu oran 100 katsayısı ile çarpılır. laşmaktadır. Bununla birlikte genel olarak değer-
lendirildiğinde insan nüfuslarının cinsiyet yapı
N⎛ E ⎞ özelliklerini belirleyen genel geçer örüntüler vardır.
Genel Cinsiyet Oranı = ⎜⎜ K ⎟⎟ ×100 Toplumların sosyal ve kültürel nitelikli davranışla-
⎝N ⎠
rına göre bu örüntülerden farklılaşan cinsiyet yapı-
NE: Erkek sayısı ları ortaya çıkabilir.
NK: Kadın sayısı
Toplam nüfus içinde, her 100 kadın başına dü- Doğumda Cinsiyet Oranına İlişkin
şen erkek sayısı olarak ifade edilir. Özellikler
İnsan nüfuslarda genel bir örüntü olarak do-
Yaşa özel Cinsiyet Oranı:
ğumda cinsiyet oranı düzeyi, 102 ile 105 arası er-
Belirli bir yaştaki veya yaş grubundaki erkek kek bebek doğumuna karşılık 100 kız bebek doğumu
sayısının, aynı yaştaki veya yaş grubundaki kadın civarında gerçekleşir. Doğumda cinsiyet oranının
sayısına oranıdır. Bu oran 100 katsayısı ile çarpılır. 105 olması her 205 doğumdan yaklaşık 100 ta-
nesinin kız bebek doğumu olması anlamına gelir.
N⎛ E ⎞ Diğer bir deyişle tüm doğumlar arasında kız bebek
Yaşa özel Cinsiyet Oranı = ⎜⎜ xK ⎟⎟ ×100 doğum oranı 100/205=0.488 olacaktır (Newell,
⎝ Nx ⎠ 1994:30). Örnek olarak Şekil 4.6’da bazı Asya,
Güney Kafkaslar ve Güneydoğu Avrupa ülkelerin-
NEx= x yaşında veya yaş grubundaki erkek sayısı de doğumda cinsiyet oranlarını görebilirsiniz.
NKx= x yaşında veya yaş grubundaki kadın sayısı Doğumlarda normal koşullarda kız bebeklere
Toplam nüfus içinde, her 100 x yaşındaki kadın nispetle daha fazla erkek bebeğin dünyaya gelmesi-
başına düşen, x yaşındaki erkek sayısı olarak ifade nin nedenleri henüz tam olarak anlaşılmış değildir.
edilir. Bu durumun kadınların erkeklerden daha uzun
ömürlü olmaları ile ilgili olduğu öne sürülmüştür.
Doğumda Cinsiyet Oranı: Evlenme çağına hemen hemen eşit sayıda erkeğin
Belirli bir tarihte veya süredeki erkek bebek ve kadının ulaşabilmesi için doğumlarda erkeklerin
canlı doğum sayısının, kız bebek doğum sayısına kadınlardan biraz daha fazla sayıda dünyaya gelme-
oranıdır. Bu oran 100 katsayısı ile çarpılır. si gerekir. İnsan nüfusları bu dengeyi evrimsel bir
adaptasyon sonucu sağlamış olabilir. Doğumdaki
⎛dE ⎞ cinsiyet oranı, annenin doğum sırasındaki yaşına
Doğumda Cinsiyet Oranı = ⎜⎜ K ⎟⎟ ×100 ve doğum sırasına (doğumun annenin kaçıncı do-
⎝d ⎠ ğumu olduğuna) göre farklılık gösterebilmektedir.
dE = Erkek doğum sayısı
Bundan dolayı alternatif görüşler bu durumu insan
dK = Kız doğum sayısı
üreme sisteminin işleyişi ile veya ana rahminde kız
Her 100 kız doğum başına düşen erkek doğum bebek fetüslerin daha yüksek ölümlülüğü ile açık-
sayısı olarak ifade edilir. lamaya çalışır (Roxby, 2018).

133
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Bir nüfusta doğumdaki cinsiyet oranı biyolojik dinamikler dışında, toplumsal dinamiklerce de belirlen-
mektedir. Bazı Doğu Asya, Güney Kafkaslar ve Güneydoğu Avrupa ülkelerinde, gebelikler sırasında bebe-
ğin cinsiyetinin kız olarak tespit edilmesiyle birlikte çok sayıda istemli düşük (kürtaj) gerçekleştirilmektedir.
Bu durum literatürde cinsiyet ayrımcı istemli düşük olarak isimlendirilir. Bu davranış esasen çiftlerin yaşam-
ları boyunca muhakkak en az bir erkek çocuk sahibi olmaya yönelik arayışlarından kaynaklanmaktadır. Bu
arayış ise çiftlerin içinde yaşadıkları toplulukların veya ailelerinin geleneksel veya yerel ataerkil normlara
dayalı beklentileri tatmin etme arayışlarından kaynaklanmaktadır.
Cinsiyet ayrımcı istemli düşüklerin olumsuz etkileri konusunda dünyayı ilk uyaran uzman, Nobel
Ekonomi ödülü sahibi Hintli Ekonomist Amartya Sen olmuştur. Sen, 1990’lı yılların başında yazdığı
makalede özellikle Doğu ve Güney Asya’da cinsiyet eşitsizliği ve ihmal nedeniyle milyonlarca kadının kay-
bolduğunu yazmıştır. Sen, makalesinde kayıp kadınlar sorununun, “dünya çapındaki en büyük ve en çok
ihmal edilen sorunlar arasında” yer aldığını ifade etmiştir. Aynı yazıda nüfus yapılarında önemli derecede
bozulmanın ekonomik, sosyal ve siyasal olumsuz sonuçları olacağı konusunda uyarılarda bulunmuştur. Bu
tarihten sonra Asya ve Kuzey Afrika’daki bazı ülkelerdeki doğumda cinsiyet oranları; uluslararası kurumlar,
kadın çalışmaları alanındaki sivil toplum örgütleri, fon sağlayıcı kurumlar tarafından takip edilmeye baş-
lanmıştır. Kadınların uğradığı bu hak ihlali ve ayrımcılığa karşı kampanyalar ve programlar yürütülmesine
karşın henüz sonuç alıcı bir aşamaya gelindiğini söylemek güçtür.

Çin Halk Cumhuriyeti 114

Hindistan 111
Nepal 111
Güney Kore 106
Viyetnam 112

Azerbeycan 114
Ermenistan 110
Gürcistan 108

Arnavutluk 111
Kosova 111
Karadağ 107
103 105 107 109 111 113 115 117

Şekil 4.6 Seçilmiş Asya, Güney Kafkaslar ve Güneydoğu Avrupa ülkelerinde doğumda cinsiyet oranları, 2012-2017,
Kaynak: (Tafuro ve Guilmoto, 2019: 2)

Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) tespitine göre cinsiyet seçimli düşük olaylarının yaşandığı ül-
kelerde kadınlar, aile üyelerinden veya içinde yaşadıkları topluluklardan bir erkek çocuk dünyaya getirme
konusunda baskıya ve psikolojik şiddete maruz kalabilmektedir. Bunun da ötesinde kadınlar bazen birden
fazla kez düşük yapmaya da zorlanmaktadır (UNFPA, 2016: 16-17).
Cinsiyet ayrımcı istemli düşükler nedeniyle nüfusun yaş ve cinsiyet bozulmasının toplumsal sonuçları
olmaktadır. Öncelikle, kayıp kızların olduğu doğum kuşaklarındaki erkeklerin yetişkin döneme geldikle-
rinde kendilerine eş bulmaları güçleşmektedir. Örneğin, Çin Halk Cumhuriyeti nüfusunda 1980 ve 2000
yılları arasında kendisine eş bulamayan Çinli erkek sayısı 20 milyonun üzerindedir. 2010 yılı ve sonrasında
ise evlenecek çağda olup kendisine eş bulamayan ve ilk evliliğini gerçekleştiremeyen erkek sayısı her yıl 1
milyon civarında artmaktadır. Eş bulamadığı için evlenemeyen bu grubun, evlenme çağındaki erkeklerin
neredeyse yüzde 10’unu oluşturduğu tahmin edilmektedir (Jiang vd., 2011: 177-178).

134
Nüfus ve Toplum

Her doğum kuşağında önemli sayıda kız çocuğunun kaybolduğu nüfuslarda bu eksikliğin demografik
ve toplumsal dinamikler üzerinde olumsuz etkilerinin en azından önümüzdeki 40 yıl boyunca devam
etmesi söz konusudur. Bu ülkelerde yaşayan erkeklerin eş bulma amacıyla ülkeleri dışına çıkma ihtimali
vardır. Oysa bu ülkelerin bir bölümü halihazırda yurt dışına göç veren ve nüfus azalması nedeniyle sorun
yaşayan ülkelerdir. Dolayısıyla yeni bir dış göç akımı bu ülkelerdeki mevcut sorunları büyütebilir. Ayrıca
bu ülkelerde insan ticareti suçlarının artması, zorunlu evlendirme gibi cinsiyete dayalı suçların artması da
muhtemeldir.
Cinsiyet ayrımcı istemli düşüklerle mücadele etmek için farkındalık oluşturmaya ve tutum değişikliği
sağlamaya yönelik çok yönlü faaliyetler yürütülmelidir. Bu uygulamanın yoğun olduğu ülkelerde çiftler,
erkek çocuğa sahip olmayı ekonomik, sosyal ve yaşlılık dönemi risklerine karşı bir güvence olarak görmekte-
dir. Dolayısıyla öncelikle kişilerin kendilerini güvencede hissedebilecekleri sosyal programlar ve reformlar
hayata geçirilmelidir. Bununla birlikte, okullarda verilecek eğitimler ile bilinçlendirme kampanyaları yürü-
tülebilir. Kız çocuk sahibi olma ile ilgili olumsuz algıları değiştirmek önemli ölçüde kadınların toplumsal
statülerinin yükselmesi ile sağlanabilir. Bunun için öncelikle kadınların kamusal hayattaki ve çalışma yaşa-
mındaki varlıklarının güçlendirilmesi gerekmektedir.
Doğumda cinsiyet oranı göstergesi demografik verilerin kalitelerine ilişkin yapılan analizlerde de sıkça
kullanılır. Örneğin, cinsiyet ayrımcı istemli düşüklerin olmadığı bir durumda, hayati kayıt sisteminde
veya bir demografik araştırmada toplanan doğum verileri içinde, doğumda cinsiyet oranının beklenenden
yüksek bir değerde çıkması, verilerin kalitesi hakkında soru işaretlerinin oluşmasına yol açacaktır. Böyle bir
durum, kız bebek doğumlarının kaydedilmemesi gibi bir nedenden de kaynaklanabilir.

Genel Cinsiyet Oranına İlişkin Özellikler

Genel Cinsiyet Oranı farklı yerleşim yerlerinde ve farklı büyüklüklerdeki nüfusların, cinsiyet yapılarını
doğrudan karşılaştırma olanağı sağlayan temel ve basit bir göstergedir (Şekil 4.7).
Doğum ve ölüm hızları ile değişen (göçe kapalı) bir nüfusta genel cinsiyet oranın 100’e yakın bir değer-
de olması beklenir. Yani, yaş gruplarında değişmekle birlikte toplam nüfusta birbirine yakın sayıda erkek ve
kadın olmalıdır. Örneğin, 2020 yılı için küresel dünya nüfusunun genel cinsiyet oranı 101,7’dir.

104.0

101.7
101.1

99.2
98.6

Küresel Yüksek Orta-üst Orta-alt Alt

dünya
nüfusu

Şekil 4.7 Küresel dünya nüfusunda ve Dünya Bankası gelir gruplarına göre ülke nüfuslarında genel cinsiyet oranı,
2020.
Kaynak: (UNDESA, 2019)

Bu genel cinsiyet oranı düzeyi, nüfusun cinsiyet yapısını değiştiren demografik ve toplumsal etkenler-
den dolayı farklılaşabilir. Bu etkenler şunlardır (Newell, 1994: 27-28):

135

1. Doğumda cinsiyet oranı: Küresel dünya nüfu-
sunda 2015-2020 döneminde 107’dir. Nüfus
içinde farklı alt-gruplarda farklılaşan değer
alabilir. Annenin doğum sırasındaki yaşına ve
doğum sırasına (doğumun annenin kaçıncı
doğumu olduğuna) göre farklılık gösterebil-
mektedir. Annenin genç yaşta olduğu do-
ğumlarda ve özellikle ilk doğumlar arasında
cinsiyet oranının yüksek olduğu bilinmek-
tedir. Dolayısıyla genç yaşta anne olmanın
yaygınlığı genel cinsiyet oranı değerini de
yükseltebilir. Benzer şekilde cinsiyet ayrımcı
istemli düşüklerle kız bebek doğumlarının
dışsal müdahale ile azaltılması da cinsiyet ora-
nını kadınlar aleyhine değiştirmektedir.
2. Nüfusun yaş yapısı: Nüfus yapısı genç oldu-
ğunda, yaşa özel cinsiyet oranının yüksek
olduğu yaş gruplarının toplam nüfus için-
deki payı da yüksek olacağı için genel cinsi-
yet oranı değeri yüksek olacaktır. Nüfus yaş
yapısında orta ve daha yukarı yaş nüfusun
payının yüksek olması durumunda ise yaşa
özel cinsiyet oranları düşük olan grupların
yaygınlığı nedeniyle genel cinsiyet oranı de-
ğeri de düşük olacaktır.
3. Ölümlülükte cinsiyete göre farklılıklar: Ka-
dınlar normal olarak erkeklerden daha
uzun süre yaşarlar. Yaşa-özel cinsiyet oran-
ları ve genel cinsiyet oranı bu örüntüye göre
şekillenir. Kadın ölümlülüğü örüntüsünün
cinsiyet ayrımcı istemli düşük gibi dışsal
nedenlerle değiştiği durumlarda genel cin-
siyet oranı da değişebilir.
4. Göçlerde cinsiyete göre farklılıklar: Doğum-
lar ve ölümlere göre daha ziyade toplumsal
nedenlerle gerçekleşen göçler genel cinsiyet
oranlarını farklı yönlerde etkileyebilir. İçe
göç ve/veya dışa göçün niteliği, göçenler
arasındaki cinsiyet oranını belirlemektedir:
Aile göçünün yoğun olduğu aile birleşmesi
veya sığınmacı göçleri gibi durumlarda, göç
süreci nüfusun cinsiyet yapısında önem-
li farklılaşmalara yol açmayabilir. Çünkü
göçle gelen nüfusta hem erkek hem de ka-
dınlar yer almaktadır. Buna karşın ekono-
mik nedenlerle iş aramak nedeniyle yapılan
göçler erkek yoğun veya kadın yoğun şekilde
olabilir. Bu durumlarda, göç veren ve göç
alan nüfustaki cinsiyet oranları göçle giden
ve gelen nüfusun cinsiyetine bağlı olarak
azalabilir veya artabilir.
136
Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı
internet
Küresel dünya nüfusunda bölgeler ve ülkeler
arasındaki uluslararası göç eğilimlerine ilişkin
güncel bilgileri ve gelişmeleri Birleşmiş Miller
Nüfus Bölümü’nün web sitesinden takip ede-
bilirsiniz: https://www.un.org/development/
desa/pd/themes/international-migration
Yaşa özel Cinsiyet Oranına İlişkin
Özellikler
Yaşa özel cinsiyet oranları, doğumdan başlaya-
rak ilerleyen yaşlarda belirgin bir örüntüyü takip
eder. Doğumda ortalama olarak yüzde 5-7 ora-
nında olan erkek nüfus fazlalığı yaşlar ilerledikçe
azalır. Denge yaşı sonrasında, özellikle de orta ve
daha yukarı yaş gruplarında, kadın nüfusu erkek
nüfusundan belirgin şekilde fazlalaşır (Başar, 2010
:89-90).
Denge Yaşı: Nüfusta erkek ve kadın nüfus
sayısı birbirine eşitlendiği yaşa veya yaş gru-
buna denge yaşı denilir (Başar, 2010 :89).
Bu örüntü demografik unsurlardan doğumda
cinsiyet oranı ve yaşa göre erkek ve kadın ölümlülük
hızlarına bağlı olarak şekillenmektedir. Yaşa göç hız-
ları ve göç ile gelen ya da giden nüfusun cinsiyet kom-
pozisyonu ise her bir nüfusta bu genel örüntünün
nasıl şekil alacağını belirleyen toplumsal faktörlerdir.
Birleşmiş Milletler, Dünya Nüfus Tahminleri
2019 verilerine göre (Şekil 4.8) 2020 yılı yüksek,
orta ve düşük gelir grubu ülke nüfuslarında do-
ğumda cinsiyet oranları 102 ile 107 arasında de-
ğişmektedir. Bu başlangıç düzeylerindeki cinsiyet
oranları orta ve düşük gelir grubundaki ülkelerde
20’li yaşlardan sonra azalmaya başlamaktadır. Üst
gelir grubu ülkelerde ise tersine bir eğilimle 25-
34 yaş arasında 109’a kadar yükselmektedir. Bu
durum yüksek gelir grubundaki ülkelere, bu yaş
gruplarında gelen erkek işgücü göçünden kaynak-
lanmış olabilir. Nitekim bu yaş gruplarında düşük
gelir grubundaki ülkelerde cinsiyet oranları azalma
göstermektedir. Bu azalmanın erkek nüfusun daha
yüksek gelirli ülkelere olan göçü ile ilişkili olduğu
Nüfus ve Toplum

düşünülebilir. Düşük gelir grubu ülkelerinde denge yaşı 20-24 grubunda, orta gelir grubu ülkelerinde 45-
49 yaş grubunda ve yüksek gelir grubu ülkelerinde ise 55-59 yaş grubundadır. Erkek ve kadın sayılarının
eşitlendiği bu yaş gruplarından sonraki yaş gruplarında artan erkek ölümlülük hızlarına paralel olarak
cinsiyet oranları hızla azalmaktadır.

110.0

110.0

90.0

80.0

70.0

60.0

50.0

40.0

30.0

20.0
4 9 4 9 4 9 9 9 4 9 4 9 9 9 4 9 4 9 4 9
0- 5- -1 -1 -2 -2 -3 -3 -4 -4 -5 -5 -6 5-6 0-7 5-7 0-8 5-8 0-9 5-9 00+
10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 6 7 7 8 8 9 9 1
Yüksek-gelir grubu ülkeler Orta-gelir grubu ülkeler Düşük-gelir grubu ülkeler

Şekil 4.8 Dünya Bankası gelir grupları ülke nüfuslarının yaşa-göre cinsiyet oranları, 2020
Kaynak: (UNDESA, 2019) verileri kullanılarak yazar tarafından hazırlanmıştır.

Yaşamla İlişkilendir

“Kimse bunu duymak istemiyor.” 130 milyon kelerde kadın nüfus azalırken, erkek nüfus gide-
kız çocuğu yok edildi rek artıyor; kadın nüfusun azalması nedeniyle
“Erkek Çocuk Tercihinin ve Kız Çocukları- Hindistan’ın Pencap gibi bazı eyaletlerinde 2-3
nın Değersizleştirilmesinin Önlenmesi Küresel kocası olan kadınlar gördük.” diye konuştu. 11
Programı”na göre 2019 itibarıyla dünyada 130 Ekim Dünya Kız Çocukları Günü nedeniyle Bir-
milyon kız çocuğu yok edildi. leşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA), Bilkent
Üniversitesi Uluslararası Çocuk Merkezi ortak-
Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA)
lığında ve Avrupa Birliği tarafından desteklenen
Toplumsal Cinsiyete Dayalı Şiddet Başdanış-
program kapsamında İstanbul’da üst düzey bir
manı Upala Devi, “Özellikle dünya nüfusunun
forum düzenlendi.
üçte birini oluşturan Çin ve Hindistan gibi ül-

137
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Forumda konuşan Upala Devi soruları yanıt-
ladı:
Doğmadan Öldürüyorlar
“Hindistan ve Çin başta olmak üzere dün-
yada özellikle Vietnam, Nepal, Bangladeş, Orta
Asya ülkeleri, Kafkas ülkeleri ve Kuzey Afrika’da
cinsiyet ayrımcılığı yüzünden yaşamı elinden
alınan yaklaşık 130 milyondan fazla kayıp  kız
çocuğu var. Kimse bunu duymak ve görmek is-
temese de dünyada milyonlarca kız çocuğu daha
doğmadan öldürülüyor. Çin’de yıllarca tek ço-
cuk politikası, Hindistan’da ise ataerkil toplum
normları nedeniyle mevcut olan bu durum, ma-
alesef 2000’lerin başında Ermenistan, Gürcistan
ve Azerbaycan gibi Kafkas ülkelerine de sıçradı.
Doğada her 100 kız çocuğu için 105 erkek çocu-
ğu doğmakta, ancak bu ülkelerde yaşamı elinden
alınan kız çocukları nedeniyle bu rakam her 100
kız çocuğu için 117 erkek çocuğuna yükselmiş
durumda. Hatta dünyanın en kalabalık nüfus
yoğunluğuna sahip ülkesi Çin’de bu rakamın 118
olduğunu biliyoruz. Bunun sonucunda evlenme
yaşına gelen erkeklerin evlenebilecekleri kadın sa-
yısı azalıyor; çocuk yaşta evlilikler artıyor; yaban-
cı gelinler ithal ediliyor; insan kaçakçılığından
kadın ve kız çocuklarına tecavüze kadar geniş bir
yelpazede suç işleniyor. Öyle ki, kadın nüfusun
azalması yüzünden Hindistan’ın Pencap eyale-
tinde 2-3 erkekle aynı anda evlenmek zorunda
kalmış kadınlara rastladık. Hindistan’ın özellikle
kuzeyinde bu fenomenin oldukça yaygın olduğu-
nu gördük.”
Kürtaj yapılıyor
“Peki, kaybolan kız çocukları nasıl ortadan
kaldırılıyor? Birincisi ve en yaygın yöntemi doğ-
madan önce cinsiyeti öğrenerek kürtaj yaptırmak
suretiyle, ikinci olarak da doğduktan sonra bo-
ğarak öldürmek suretiyle yok ediliyor. Eğer bir
kız çocuğu, doğumda kürtaj olmaktan kurtulup
doğarsa ve öldürülmezse bakımsızlıktan, aşıları-
nın yapılmamasından, beslenme yetersizliği gibi
her türlü ayrımcılık ve ihmal sonucunda hayatını
kaybediyor.
Bugüne kadar 3 temel sebep yüzünden dün-
yada erkek nüfusunun aşırı arttığı bilimsel olarak
kanıtlandı: Ultrason gibi modern teknolojinin
çok küçük köylere kadar ulaşması sonucun-
da pek çok ailenin bebeğin cinsiyetini önceden
öğrenebilmesi, ataerkil toplumların kurallarıyla
erkek çocuğa daha fazla değer verilmesi ve tüm
dünyada doğurganlığın azalması, en başta gelen
sebepler.”
Kaynak: İpek YEZDANİ (11 Ekim 2019)
https://www.hurriyet.com.tr/gundem/kimse-
bunu-duymak-istemiyor-130-milyon-kiz-
cocugu-yok-edildi-41348407. Erişim tarihi:
16/04/2020

Öğrenme Çıktısı

3 Nüfusun cinsiyet yapısına ilişkin genel özelliklerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Yazar Amin Maalouf’un Çevrenizde yalnız yaşayan

“Yaşlılığın kadınlaşması”
kavramını araştırınız.
“Béatrice den Sonra Birinci
Yüzyıl” isimli romanını oku-
yup, nüfusun cinsiyet özel-
likleri bölümünde öğrendik-
leriniz uyarınca tartışınız.
yaşlı kadınları ziyaret ede-
rek, günlük yaşam dene-
yimleri ve toplumsal yaşam-
da karşılaştıkları sorunlar
hakkında sohbet ediniz.

138
Nüfus ve Toplum

TÜRKİYE NÜFUSUNUN YAŞ VE CİNSİYET YAPISI

Türkiye’de ikamet eden nüfus, 04 Şubat 2020 tari-
hinde yayımlanan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
(ADNKS) sonuçlarına göre 2019 yılında 83 milyon 154 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
bin 997 kişiye ulaşmıştır. Bu nüfusun 41 milyon 721 bin (ADNKS): Türkiye’de ikamet eden Tür-
861 kişisi erkek iken, 41 milyon 433 bin 861 kişisi kadın- kiye Cumhuriyeti vatandaşları ve yabancı
dır. Dolayısıyla toplam nüfusun yüzde 50,2’sini erkekler, uyruklu kişilere ilişkin nüfus büyüklü-
yüzde 49,8’ini ise kadınlar oluşturmaktadır (Türkiye İsta- ğü, yaş ve cinsiyet, iç göç, nüfusa kayıtlı
tistik Kurumu (TÜIK), 2020). olunan il, medeni durum, doğum yeri ve
hanehalkı tipi bilgilerinin yer aldığı veri
Türkiye nüfusunun yapısı, 20.yy. ortalarından günü-
tabanıdır.
müze değin süregelen doğurganlık seviyesindeki azalma
ve ölümlülük koşullarındaki iyileşmenin bir sonucu olarak
zaman içinde önemli değişimler geçirmiştir. Özellikle 2000’li yıllardan başlayarak yeni bir demografik
dönüşümde yeni bir döneme girmiştir (Koç vd., 2010: 4). Bu yeni dönemle birlikte Türkiye nüfusunun
21.yy. ortalarına doğru demografik dönüşümünü tamamlayacağı anlaşılmaktadır.

Türkiye Nüfusunun Yaş Yapısına İlişkin Özellikler

Türkiye nüfusu zaman içinde artış gösterirken, nüfus yapısını oluşturan bileşenlerinde de önemli deği-
şimler meydana gelmiştir. Türkiye nüfusu yaş yapısındaki değişimler 1930’ların başından günümüze, önce
nüfus sayımları ve 2007 yılından sonra da ADNKS sonuçları sayesinde görülebilmektedir. Gelecekte nüfus
yapısının görünümü ise nüfus projeksiyonları sayesinde tahmin edilebilmektedir.
0-14 15-64 65+

4% 3% 4% 4% 5% 4% 6% 7% 9% 13% 16%

54% 58% 55% 54% 56% 61%

64%
67% 68% 66%
64%

42% 41% 42% 39%

38% 35% 30%
26% 23% 21% 19%

1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2019 2030 2040
Yıl

Şekil 4.9 Yaş gruplarına göre nüfus oranı (%), 1940 - 2040
Kaynak: (Veri: TÜİK, 2020b) verisi kullanılarak yazar tarafından hazırlanmıştır.

Türkiye nüfusunda, 1940’ların başından 21.yy. ortasına uzanan bir asırlık dönemde, gerçekleşen yaş
yapısının değişimi nüfus yapısında üç önemli dönüşümün gerçekleştiğini göstermektedir (Şekil 4.9):
1. 15 yaşından küçük (çocuk) yaş grubunun payının azalması: 1980’lerin başından itibaren görünür
hâle gelen bu eğilim esasen 1970’lerden sonra doğurganlığın azalması ile birlikte ortaya çıkmıştır.
Bu yaş grubunun payı 21.yy. ortasına değin azalmaya devam edecektir. Günümüzde her dört kişiden
biri, 2040’lı yıllarda ise her beş kişiden biri 0-14 yaş grubunda olacaktır.

139
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

2. Çalışma çağı nüfusu: 15-64 yaş arası çalışma çağı nüfusu olarak kabul edildiğinde, bu yaş grubunun
payının 1990 ve 2020 arasında yüzde 60’lardan yüzde 68’lere çıktığı daha sonra da yavaş bir şekilde
2040’lı yıllarda yüzde 64 düzeyine azaldığı görülmektedir. Dolayısıyla toplam nüfus içinde çalışma
çağı nüfusunun payı neredeyse yarım yüzyıllık bir süre boyunca çok az değişecektir.
3. Yaşlı nüfusun payının artması: Nüfus yaş yapısında 21.yy. başından itibaren 65 ve daha yukarı yaş
grubunun payı artma eğilimindedir. Bu süreç 21.yy.ın ilk çeyreğinde nispeten yavaş bir hızla sey-
retmektedir. Doğurganlıktaki azalma ve beklenen yaşam süresinin artışı ile birlikte, 21.yy.ın ikinci
çeyreğinde bu nüfus payının artışı da hızlanmaktadır. Günümüzde neredeyse her on kişiden biri bu
yaş grubunda iken 2040’lı yıllarda bu oran her altı kişiden biri düzeyine yükselecektir. Bu durum
günümüzde bu nüfus grubunda 7,5 milyon kişi bulunurken 2040’larda 16,3 milyon kişi olması
anlamına gelmektedir.

100+ Male 0.0% 0.0% Female 100+ Male 0.0% 0.0% Female 100+ Male 0.0%0.0% Female
95-99 0.0% 0.0% 95-99 0.0% 0.0% 95-99 0.1% 0.1%
90-94 0.0% 0.0% 90-94 0.0% 0.1% 90-94 0.2% 0.5%
85-89 0.0% 0.0% 85-89 0.2% 0.4% 85-89 0.7% 1.1%
80-84 0.1% 0.1% 80-84 0.4% 0.6% 80-84 1.3% 1.7%
75-79 0.2% 0.2% 75-79 0.7% 0.9% 75-79 1.9% 2.3%
70-74 0.4% 0.6% 70-74 1.0% 1.3% 70-74 2.4% 2.7%
65-69 0.5% 0.8% 65-69 1.4% 1.8% 65-69 2.8% 3.0%
60-64 0.9% 1.4% 60-64 1.9% 2.2% 60-64 2.9% 3.0%
55-59 1.0% 1.5% 55-59 2.4% 2.6% 55-59 3.0% 3.1%
50-54 1.8% 2.2% 50-54 2.7 % 2.9% 50-54 3.2% 3.2%
45-49 2.4% 2.1% 45-49 3.2 % 3.3% 45-49 3.2% 3.2%
40-44 2.6% 2.8% 40-44 3.5 % 3.6% 40-44 3.2% 3.2%
35-39 3.2% 2.8% 35-39 3.8% 3.8% 35-39 3.3% 3.2%
30-34 2.5% 2.8% 30-34 3.8% 3.8% 30-34 3.3% 3.2%
25-29 3.4% 3.5% 25-29 3.8% 3.7% 25-29 3.2% 3.1%
20-24 4.7% 4.6% 20-24 4.1% 3.9% 20-24 3.1% 2.9%
15-19 6.0% 5.3% 15-19 4.1% 4.0% 15-19 3.0% 2.9%
10-14 6.1% 5.1% 10-14 4.1% 3.9% 10-14 3.0% 2.8%
6.5% 6.0% 5-9 4.2% 4.0% 5-9 2.9% 2.7%
5-9 8.1% 7.7% 0-4 4.0% 3.8% 0-4 2.8% 2.7%
0-4
10% 8% 6% 4% 2% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 2% 4% 6% 8% 10%
Turkey-1950 Turkey-2020 Turkey-2050
Population: 21,408,397 Population: 84,339,067 Population: 97,139,565
Ortanca Yaş:
19,7 31,5 41,7

Yıllık Nüfus Artış Hızı(%)

1,43 1,43 0,26

Şekil 4.10 Türkiye Nüfus Piramitleri, Ortanca Yaş ve Yıllık Nüfus Artış Hızı: 1950, 2020 ve 2050
Kaynak: (UNDESA, 2019) ve (populationpyramid.net, 2019)

Türkiye nüfus yapısındaki değişim, nüfus piramitleri ve nüfus yaş yapısının bir göstergesi olan ortanca
yaş aracılığı ile de incelenebilir (Şekil 4.10).
Türkiye’nin 20. yy. ortalarına ait nüfus piramidi, geniş tabanı ve üst yaş gruplarında daralan yapısıyla,
tipik olarak doğurganlığın ve nüfus artış hızının yüksek olduğu bir nüfus yapısını göstermektedir. Bu
dönemde nüfusun ortanca yaşı neredeyse 20’dir. Piramit yapısında 30-34 yaş grubunda, özellikle de erkek-
lerde, belirgin bir girinti göze çarpmaktadır. Bu durum 1915-1920 dönemindeki savaş koşullarının nüfus
yaş yapısı üzerindeki etkisini göstermektedir. Bu yılların özelliğinden dolayı 1915-1920 doğum kuşağı
kendisinden önceki ve sonraki doğum kuşaklarından sayısal olarak daha küçüktür.
2020 yılı nüfus piramidinde ise 30’lu yaşlardan önceki yaş gruplarının payının neredeyse birbiri ile
aynı olduğu görülmektedir. Bu durum bir süreden beri doğurganlık hızlarındaki tedrici azalmanın bir
sonucudur. Bu dönemde ortanca yaş 31,5’e yükselmiştir. Nüfus artış hızı da 1950’li yıllara göre neredeyse
yarı yarıya azalmıştır.
21.yy. ortasında, Türkiye nüfus piramidi uzun süreden beri süren düşük düzeydeki doğurganlık ve
ölümlülük hızlarının etkisiyle neredeyse durağan bir nüfus yapısı görünümünde olacaktır. Bu dönemde
nüfus yaş yapısı içinde bütün yaş gruplarının payı orta-yaşlı yıllara değin neredeyse birbirine yakındır.
Nüfusun ortanca yaşının ise 40’lı yılları aşması söz konusudur.

140
Nüfus ve Toplum

Bütün bunlar bir arada değerlendirildiğinde; Türkiye nüfusunda yaş yapısında en önemli gelişme, ülke
nüfusunun genç nüfus yapısından yaşlı nüfus yapısına dönüşme eğiliminde olduğudur. Bu eğilimle birlikte,
nüfus büyüklüğü ve artışı da tedrici olarak durağanlaşma sürecindedir.
Yaş yapısındaki bu değişikliklerle birlikte bağımlılık oranları da değişmektedir. 1950’li yılların başında
yüzde 70 olan toplam yaş bağımlılık oranı, 2019 yılında yüzde 48’e inmiştir. Bu dönem boyunca 0-14 yaş
grubu temel alınarak hesaplanan çocuk bağımlılık oranı yüzde 65’ten yüzde 34’e gerilemiştir. Yaşlı bağımlı-
lık oranı ise yüzde 5’ten yüzde 14’e yükselmiştir. Bağımlılık oranları günümüzden itibaren yavaş bir hızla
yükselecektir. Toplam bağımlılık oranı 2040 yılında yüzde 55’e yükselirken, çocuk bağımlılık oranının
yüzde 30 ve yaşlı bağımlılık oranının da yüzde 25 olması beklenmektedir.
Bağımlılık oranlarında beklenen bu değişim, toplam nüfusta çocuk ve genç nüfus payının azalmasına
karşın yaşlı nüfusun payının artmasının sonucudur. Bağımlılık oranlarının yavaş bir hızla arttığı bu dö-
nemde Türkiye’nin demografik fırsat penceresinin açık olduğu söylenebilir. Çalışma çağı nüfusunun payının
yüksek olması ekonomik büyüme ve kalkınma için fırsat oluşturacaktır. Bununla birlikte, nüfus yapısının
istihdam yaratma yönünde sürekli bir baskı oluşturacağı da anlaşılmaktadır.

İllere göre yaşlı nüfus oranı, 2019

Proportion of eldery population by provinces, 2019

Oran (%)
Proportion (%)
≤4,9
TİK, İstatistiklerle Yaşlılar, 2019 5,0-7,9
TUrkStat, Elderly Statistics, 2019 8,0-10,9
Kaynak: TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, 2019 11,0-13,9
Source: TurkStat, Address Based Population Registation System, 2019 14,0≥

Şekil 4.11 Türkiye’de illere göre yaşlı nüfus oranı, 2019

Kaynak: (TÜİK, 2020b)

ADNKS 2019 yılı sonuçlarına göre (Şekil 4.11) Türkiye’de yaşlı nüfusun en yoğun olduğu il, yüzde
18,8 ile Sinop’tur. Sinop’u, yüzde 17,7 ile Kastamonu ve yüzde 16,2 ile Artvin izlemektedir. Yaşlı nüfus
oranının en düşük olduğu iller ise Şırnak, Hakkâri ve Şanlıurfa’dır.

Türkiye Nüfusunun Cinsiyet Yapısına İlişkin Özellikler

Türkiye nüfusuna ait genel cinsiyet oranı göstergesinin yıllar içindeki değişimi (Şekil 4.12), iki farklı
veri kaynağına dayalı olarak incelenebilir; nüfus sayımları (1927-2000) ve ADNKS (2007-2019) sonuçları.

141

125.0
120.0
Genel Cinsiyet Oranı (%)
115.0
110.0
105.0
100.0
95.0
90.0
1950 1955 1960 1965
İl ve ilçe merkezleri
Şekil 4.12 Türkiye toplam, il ve ilçe merkezi, belde ve köyler nüfuslarında genel cinsiyet oranları: 1950-2000
Kaynak: (Veri: TÜİK, 2020c) verisi kullanılarak yazar tarafından hazırlanmıştır
Türkiye’de nüfus 1950 ve 1980’li yıllar arasında
ağırlıklı olarak kırsal alanlarda, yani belde ve köyler-
de ikamet etmekteydi. Bu dönemde ülkede yoğun
bir kırdan kente doğru göç olgusu yaşanmıştır. Bu
göç esasen erkek yoğun bir göç hareketi olarak baş-
lamış ve daha sonra aile birleşmesi şeklini almıştır.
Bu nedenle 1950’li ve 1960’lı yıllar boyunca belde
ve köy nüfuslarında kadın nüfusun payı daha yük-
sek olduğu için genel cinsiyet oranı 100’ün altında
değerlerde kalmıştır. İl ve ilçe merkezlerinde yani
kentsel nüfusta ise genel cinsiyet oranları 117 ile en
üst değerlerini almıştır.
1980’li yıllardan sonra kırdan kente göç olgu-
sunun etkisini kaybetmesi ile birlikte, kentsel ve
kırsal alanlardaki genel cinsiyet oranları birbirine
yaklaşmaya başlamıştır. Bu eğilim 2000’li yıllarda
da değişmeden devam etmiştir.
2019 yılı ADNKS sonuçlarına göre genel cinsi-
yet oranı, Türkiye genelinde 100,7, il ve ilçe mer-
kezlerinde 100,4 ve belde ve köylerde 104,0’dır. 65
ve daha yukarı yaş grubu için hesaplanan yaşlı genel
cinsiyet oranı 79,2’dir. Nüfus projeksiyonu çalışma-
ları, genel cinsiyet oranındaki bu değerlerin 2040’lı
yıllara kadar önemli bir değişiklik göstermeden de-
vam edeceğini göstermektedir.
Türkiye’de 2018 yılı doğum istatistiklerine göre
1 milyon 248 bin 847 canlı doğum gerçekleşmiştir.
Canlı doğan bebeklerin yüzde 51,3’ü erkek, yüzde
48,7’si de kız bebektir. Bu durumda nüfusta do-
ğumda cinsiyet oranı 105,3’tür.
142
Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı
1970 1975 1980 1985 1990 2000
Toplam Belde ve köyler
Türkiye nüfusundaki yaşa özel cinsiyet oranla-
rı (Şekil 4.13), insan nüfuslarında beklenen genel
örüntüyü takip etmektedir. 20 yaş altındaki tüm
yaş gruplarında yaşa özel cinsiyet oranları değeri
105 ile en yüksek düzeydedir. Daha yüksek yaş
gruplarında yaşa özel cinsiyet oranları önce yavaş
daha sonra hızlı şekilde azalma göstermektedir.
2020 yılı Türkiye nüfusunda erkek ve kadın sayı-
sının eşitlendiği denge yaşı 35-39 yaş grubunda-
dır. Bu yaştan sonra yaşa özel cinsiyet oranları da
100’den daha düşük değer almaktadır. Bunun ne-
deni bu yaşlarda artan erkek ölümlülüğü nedeniyle
bütün yaş gruplarında kadın sayısının erkek sayı-
sından daha fazla olmasıdır. 65 ve daha yukarı yaş
grubunda yaşa özel cinsiyet oranı 73,2, 75 ve daha
yukarı yaş grubunda 65,0 ve 85 ve daha yukarı yaş
grubunda 45,3’tür.
Türkiye’de demografik dönüşüm sürecinin
tamamlandığı 2040’lı yıllarda, beklenen yaşam
süresinin artması ile birlikte denge yaşın 50-54
yaş grubuna doğru kayacaktır. Yaşa özel cinsiyet
oranları, bu dönemde de artan yaş ile birlikte
azalmaya devam edecektir. Buna karşın, bu azal-
ma beklenen yaşam sürelerindeki artış nedeniyle
günümüzdekine nispetle daha yavaş bir şekilde
gerçekleşecektir. Bunun sonucu olarak 2040’lı
yıllarda 65 ve daha yukarı yaş grubunda yaşa özel
cinsiyet oranının 82,2, 75 ve daha yukarı yaş gru-
bunda 72,7 ve 85 ve daha yukarı yaş grubunda
56,4 olması beklenmektedir.
Nüfus ve Toplum

120

100
Yaşa-özel cinsiyet oranı (%)

80

60

40

20

0
4
9
4
9
4
9
4
9
4
9
4
9
9
9
4
9
4
9
4
9

0+
-1
-1
-2
-2
-3
-3
-4
-4
-5
-5
-6
-6
-7
-7
-8
-8
-9
-9
0-
5-
10

80
85
90
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75

95
10
2020 2050

Şekil 4.13 Türkiye nüfusu yaşa-özel cinsiyet oranları, 2020 ve 2050

Kaynak: (UNDESA, 2019) verisi kullanılarak yazar tarafından hazırlanmıştır

Öğrenme Çıktısı

4 Türkiye nüfusunun yaş yapısının özelliklerini özetleyebilme

5 Türkiye nüfusunun cinsiyet yapısının özelliklerini özetleyebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’de ekonomik yapısı

sanayi, tarım veya hizmet Çevrenizde yeni bebek sahi-
Türkiye’de 65 ve daha yu-
sektörlerinden birinin ağır- bi olacak veya olmuş kişileri
karı yaş kişilerin medeni
lıklı olduğu yerleşim yerle- bulup, bebeğin cinsiyetine
durum ve yaşam aranjmanı
rinin nüfus yapısı özellikleri yönelik beklentileri hakkın-
özelliklerini araştırınız.
bakımından birbirinden na- da sohbet ediniz.
sıl farklılaşacağını tartışınız.

143
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Nüfusun yaş ve cinsiyet yapısıyla

1 demografik dinamikler arasındaki karşılıklı
bağımlılığı kavrayabilme

Nüfus Yapısıyla Demografik

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dinamiklerin Karşılıklı
Bağımlılığı

Nüfusun yaş ve cinsiyet yapısı, bu nüfustaki doğumlar, ölümler ve göçler şeklinde tarif edilen demografik di-
namiklerle birebir ilişkilidir. Doğum ve ölüm gibi hayati olayları yaşama durumu, kişilerin yaş ve cinsiyet özel-
liklerine göre değişiklik gösterir. Doğurabilirlik sadece kadına has bir özelliktir. Doğumlar büyük çoğunlukla
kadınlar 15 ve 49 yaşları arasında iken gerçekleşir. Doğurganlığın en yüksek olduğu dönem ise 20 ve 30 yaşları
arasıdır. Erkekler ise 15 yaşından 70’li yaşların sonuna değin çocuk sahibi olabilirler. Ölümlülük seviyesi yaşa
göre önemli derecede farklılık gösterir. Ortalama bir kişi için ölüm hızlarının en yüksek olduğu dönem doğu-
mundan sonraki ilk yıllar ile orta yaş ve sonrası yaşlılık dönemleridir. Hemen her yaşta kadınların ölümlük dü-
zeyi erkeklerden daha düşüktür. Bu nedenle kadınların yaşam süresi beklentisi erkeklerden daha yüksektir. Göç
ise, özellikle ekonomik nedenlerle gerçekleşiyorsa genç yaş gruplarındaki erkeklerin gerçekleştirdiği bir nüfus
hareketliliğidir. Doğum hızlarının artması bir nüfusu gençleştirirken, doğumların azalması uzun vadede nüfusun
yaşlanmasına yol açar. Erken yaş gruplarında ölümlülüğün azalması nüfus yaş yapısında çocuk yaş gruplarının
payını arttırır. İleri yaş gruplarında ise ölümlüğün azalması beklenen yaşam süresini yükselterek yaşlı nüfusun
payının artmasına neden olur. Nüfusun yaş ve cinsiyet yapısı da demografik olayların ortaya çıkış sıklığını be-
lirler. Daha genç nüfus yapısında doğumlar daha fazla iken ölümler daha seyrek gerçekleşir. Tersi durumda ise
özellikle ölüm sayıları daha fazla olacaktır. Nüfusbilim teknikleriyle gerçekleştirilen çalışmalarda, nüfus yapısı ile
nüfus dinamiklerinin karşılıklı etkileşimini dikkate alacak teknik analizler gerçekleştirilir.

2 Nüfusun yaş yapısına ilişkin genel

özelliklerini açıklayabilme

Nüfusun Yaş Yapısı Özellikleri

Nüfusbilim çalışmalarında kişinin o zamana kadar bitirmiş (tamamlamış) olduğu yıl sayısı dikkate alınır. Yaş yapısı
analizinde; ortanca yaş, yaşlı nüfus oranı, çocuk/genç bağımlılık oranı, yaşlı bağımlılık oranı, toplam bağımlılık
oranı, yaşlanma endeksi ve (yaşlı) potansiyel destek oranı göstergeleri kullanılır. Nüfus piramitlerinde ise nüfusun
hem yaş hem de cinsiyet gruplarına dağılımları bir grafik üzerinde görülebilir. Nüfus piramidi şeklinin oluşumunu,
genel olarak doğum ve ölüm hızları belirler. Nüfus piramitlerinin genel şekli nüfusların değişim eğilimini yansıtır.
Artan, durağan ve azalan nüfusları gösteren üç farklı nüfus piramidi tipi vardır. Dünya genelinde genel olarak
doğurganlığın azalmasına paralel şekilde geniş tabanlı piramit yapısından dar tabanlı yapıya doğru geçiş gözlen-
mektedir. Küresel dünya nüfusunun yapısındaki değişiklikler; çocuk (0-14) ve genç (15-24) yaş gruplarının payının
azalmakta olduğunu, çalışma çağı yaş grubunun (25-64) payının çok az değiştiğini ve yaşlıların (65 ve daha yukarı
yaş) oranının arttığını göstermektedir. Çalışma çağındaki nüfus grubunun payının diğer nüfus gruplarına nispetle
daha yüksek olduğu ülkelerde demografik fırsat penceresi oluşmaktadır. Bu gelişmeler 21.yy.da dünya nüfusunun
yaş yapısının gelişimindeki en önemli olayın nüfus yaşlanması olduğunu ortaya koymaktadır. Yaşlanan nüfus için
ileri yaşlar olarak kabul edilen 80 ve daha yukarı yaş grubun payı da hızla artmaktadır. Aynı zaman diliminde
dünyaya gelmiş olan insanlar bir doğum kuşağını oluştururlar. Aynı doğum kuşağının toplumda meydana gelen
gelişmelerden ve toplumsal koşullardan benzer şekilde etkilendiği düşünülür. Kuşaklar Sosyolojisi çalışmalarında
araştırmacılar, kuşakların birbirinden farklılaşan özelliklerini ve davranışlarını inceler. Sosyal olayların kuşaklar üze-
rindeki etkilerinin kuşağı oluşturan kişilerin yaş, cinsiyet veya sosyal sınıf gibi özelliklerine göre farklılık gösterdiği
kabul edilir. Yaşlılar ve yaşlanma hakkındaki bu olumsuz görüşlerin yaşlı kişilere karşı açık veya örtük şekilde olum-
suz davranışlara dönüşebilmesine yaşlı ayrımcılığı veya yaşçılık (ageism) denilir. Yaşlı ayrımcılığına maruz kalan
kişiler yaşlarından dolayı kalıpyargılarla ve ayrımcı davranışlarla karşılaşırlar.

144
Nüfus ve Toplum

3 Nüfusun cinsiyet yapısına ilişkin genel

özelliklerini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Nüfusun Cinsiyet Yapısı
Özellikleri

Nüfusu oluşturan kişilerin cinsiyete göre dağılımı, nüfus yapısını yaş dışında tanımlayan ikinci önemli unsurdur.
Nüfusbilim çalışmalarında kullanıldığı hâliyle cinsiyet, basitçe erkek ve kadın cinsiyetleri arasındaki biyolojik fark-
lılıklara karşılık gelir. Demografik dinamiklerden doğurganlık ve ölümlülük olayları, biyolojik nedenlerden dolayı
cinsiyetlere göre farklılık gösterir. Göç, evlenme, boşanma ve işgücüne katılma gibi olaylar ise toplumsal cinsiyet ilişki-
lerine göre farklılık gösterirler. Nüfusun cinsiyet yapısı analizinde; erkeklik oranı, erkek fazlalığı veya eksikliği oranı,
genel cinsiyet oranı, yaşa özel cinsiyet oranı, doğumda cinsiyet oranı göstergeleri kullanılır. İnsan nüfuslarda genel
bir örüntü olarak doğumda cinsiyet oranı düzeyi, 102 ile 105 arası erkek bebek doğumuna karşılık 100 kız bebek
doğumu civarında gerçekleşir. Bu doğumdaki cinsiyet oranı toplumsal dinamiklerce değişikliğe uğrayabilir. Bazı
Doğu Asya, Güney Kafkaslar ve Güneydoğu Avrupa ülkelerinde cinsiyet ayrımcı istemli düşük (kürtaj) nedeniyle
doğumda cinsiyet oranları bozulmuştur. Bu nedenle normalde beklenenden daha az sayıda kız çocuğu dünyaya
gelmektedir. Bu durum kadınların uğradığı hak ihlali ve ayrımcılık türlerinden birisidir. 2020 yılı için küresel
dünya nüfusunun genel cinsiyet oranı 101,7’dir. Bu oran ülkelerin; doğumda cinsiyet oranı, nüfusun yaş yapısı,
ölümlülükte cinsiyete göre farklılıkları ve göçlerde cinsiyete göre farklılıkları nedeniyle değişik değerlerde olabilir.
Yaşa özel cinsiyet oranları, doğum yüksek düzeydeyken ilerleyen yaşlarda azalma gösterir. Orta ve daha yukarı yaş
gruplarında, kadın nüfusunun erkek nüfusundan daha fazla olmasıyla 100’ün altında değer almaya başlar. Bu örün-
tü nüfusların doğumda cinsiyet oranı ve yaşa göre erkek ve kadın ölümlülük hızlarına bağlı olarak şekillenmektedir.
Toplumsal faktörlerden de en çok göç, yaşa özel cinsiyet oranlarının alacağı düzeyi etkiler.

4 Türkiye nüfusunun yaş yapısının

özelliklerini özetleyebilme

5 Türkiye nüfusunun cinsiyet yapısının

özelliklerini özetleyebilme

Türkiye Nüfusunun Yaş ve

Cinsiyet Yapısı

Türkiye nüfusu 2019 yılında 83 milyon 154 bin 997 kişiye ulaşmıştır. Ülkemizin nüfus dinamikleri ve yapısının
20.yy ortalarından günümüze değin süregelen gelişmeleri dikkate alındığında, Türkiye’nin demografik dönü-
şümünü tamamlama aşamasına geldiği anlaşılmaktadır. Türkiye nüfusunun yaş yapısında üç önemli değişiklik
gerçekleşmektedir: i. 1980’lerden beri 15 yaşından küçük (çocuk) yaş grubunun payı azalmaktadır, ii. Çalışma
çağı nüfusu oranı değişmemektedir ve iii. Yaşlı nüfusun payı artmaktadır. 2040’lı yıllarda 65 ve daha yukarı yaş
nüfusun oranı, her altı kişiden biri düzeyine yükselecektir. Türkiye nüfusunun 2020 yılı nüfus piramidinde,
30’lu yaşlardan önceki yaş gruplarının payının neredeyse birbiri ile aynı olduğu görülmektedir. Ortanca yaş
31,5’e yükselmiştir. Nüfus yaş yapısı giderek durağan bir nüfus yapısına dönüşmektedir. Dolayısıyla Türkiye
nüfusunda yaş yapısında en önemli gelişme ülke nüfusunun genç nüfus yapısından yaşlı nüfus yapısına dö-
nüşmekte olduğudur. Bununla birlikte demografik fırsat penceresinin halen açık olduğu söylenebilir. Türkiye
nüfusunda kırdan kente yoğun göç yaşandığı 1950 ve 1980 yılları arasında, il ve ilçe merkezlerinde genel cinsiyet
oranı 100’ün üzerindeydi. Kentsel ve kırsal alanlar arasında erkek ve kadın nüfus dengesi ancak 2000’li yılların
başında sağlanmıştır. 2019 yılı ADNKS sonuçlarına göre genel cinsiyet oranı, Türkiye genelinde 100,7, il ve ilçe
merkezlerinde 100,4 ve belde ve köylerde 104,0’dır. Doğumda cinsiyet oranı 105,3’dür. Günümüz nüfus yapı-
sında denge yaşı 35-39 yaş grubundadır. Demografik dönüşüm sürecinin tamamladığı 2040’lı yıllarda, beklenen
yaşam süresinin artması ile birlikte denge yaşı, 50-54 yaş grubuna doğru kayacaktır.

145

1 Bir nüfusta diğer tüm faktörlerin sabit kalma-
sı durumunda öncelikle yaşlı nüfusun payını artıran
faktör aşağıdakilerden hangisidir?
neler öğrendik?
A. Doğum hızında azalma
B. Bebek ölümlülüğünde azalma
C. Çocuk ölümlülüğünde azalma
D. Yetişkin ölümlülüğünde artma
E. Çalışma çağı yaşlarından göç alma
2 Yaşlı nüfus yapısına sahip bir ülkede, genç nüfus
yapısına sahip bir ülkeye göre aşağıdaki demografik olay-
ların hangisinin daha sık yaşanması beklenir?
A. Doğumların
B. Bebek ve çocuk ölümlerinin
C. Yetişkin ölümlerinin B. Genel cinsiyet oranının yükselmesi
D. Nüfusun göç almasının
E. Nüfusun göç vermesinin
3 Toplam bağımlılık oranı aşağıdakilerden hangisidir?
A. 65 ve daha yukarı yaş nüfusun, toplam nüfus için-
deki oranı
B. 0-19 yaş grubunun, 65 ve daha yukarı yaş grubu-
na oranı
C. 65 ve daha yukarı yaş grubunun, 20-64 yaş gru-
buna oranı
D. 0-19 ve 65 ve daha yukarı yaş gruplarının, 20-64
yaş gruplarına oranı
E. 65 ve daha yukarı yaş grubunun, 0-14 yaş grubu-
na oranı
4 Aşağıdaki nüfus piramidi şekillerden hangisinde
nüfus artış hızı diğerlerine göre daha durağandır?
A. Tabanı geniş, üst yaş grupları dar
B. Tabanı ve orta yaş grupları dikdörtgen, üst yaşlar
grupları dar
C. Tabanı dar, üst yaş grupları geniş
D. Tabanı geniş, orta yaş grupları dar ve üst yaş grup-
ları geniş
E. Tabanı dar, orta yaş grupları geniş ve üst yaş grup-
ları dar
5 2020 yılı sonrası dönemde küresel dünya nüfu-
sunun yaş yapısının değişimi ile ilgili aşağıdaki ifade-
lerden hangisi yanlıştır?  A. 35-39 ve 50-54
A. 0-14 yaş grubunun payı azalacaktır.
B. 15-24 yaş grubunun payı azalacaktır.
C. 25-64 yaş grubunun payı aynı kalacaktır.
D. 65 ve daha yukarı yaş grubunun payı artacaktır.
E. 80 ve daha yukarı yaş grubunun payı azalacaktır.
146
Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı
6 Belirli bir yaştaki veya yaş grubundaki erkek sayı-
sının, aynı yaştaki veya yaş grubundaki kadın sayısına
oranının göstergesi aşağıdakilerden hangisidir?
A. Erkeklik oranı
B. Bağımlılık oranı
C. Erkek fazlalığı veya eksikliği oranı
D. Genel cinsiyet oranı
E. Yaşa özel cinsiyet oranı
7 Aşağıdakilerden hangisi cinsiyet ayrımcı istemli
düşüklerin oluşturduğu olumsuz demografik ve top-
lumsal sonuçlardan biri değildir?
A. Doğumda cinsiyet oranının yükselmesi
C. Kadına yönelik şiddetin artması
D. Nüfusun yaşlanması
E. Evlilik sıkışıklığı
8 Aşağıdakilerden hangisi genel cinsiyet oranını
değiştirebilecek nitelikteki toplumsal olaylardan biri
değildir?
A. Nüfusa erkek yoğun iç göç
B. Nüfustan kadın yoğun dışa göç
C. Ailelerden oluşan sığınmacı göçü
D. Cinsiyet ayrımcı istemli düşük
E. Savaşlar
9 Türkiye’nin 21. yy’daki yaş yapısı değişimi
göz önüne alındığında aşağıdaki ifadelerden hangisi
yanlıştır?
A. 0-14 yaş grubunun payı azalacaktır.
B. 15-64 yaş grubunun payı artacaktır.
C. 65 ve daha yukarı yaş grubunun payı artacaktır.
D. 80 ve üzeri yaş grubunun payı artacaktır.
E. Ortanca yaş yükselecektir.
10 2020’li ve 2040’lı yıllarda Türkiye nüfusunda,
erkek ve kadın sayısının eşitlendiği denge yaşı grup-
ları aşağıdakilerin hangisinde birlikte ve doğru olarak
verilmiştir?
B. 35-39 ve 55-59
C. 40-44 ve 45-49
D. 40-44 ve 45-49
E. 45-49 ve 55-59
Nüfus ve Toplum

Yanıtınız yanlış ise “Nüfus Yapısıyla Demog-

1. A 6. E Yanıtınız yanlış ise “Nüfusun Cinsiyet Yapısı
rafik Dinamiklerin Karşılıklı Bağımlılığı”
Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Nüfus Yapısıyla Demog-
2. C 7. D Yanıtınız yanlış ise “Nüfusun Cinsiyet Yapısı
rafik Dinamiklerin Karşılıklı Bağımlılığı”
Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Nüfusun Yaş Yapısı Özel- 8. C Yanıtınız yanlış ise “Nüfusun Cinsiyet Yapısı
likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye Nüfusunun Yaş

4. B Yanıtınız yanlış ise “Nüfusun Yaş Yapısı Özel- 9. B
ve Cinsiyet Yapısı” konusunu yeniden göz-
likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Nüfusun Yaş Yapısı Yanıtınız yanlış ise “Türkiye Nüfusunun Yaş
5. E 10. A
Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge- ve Cinsiyet Yapısı” konusunu yeniden göz-
çiriniz. den geçiriniz.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

1.2020 yılının ilk yarısında Çin’in Wuhan kentinde ortaya çıkan Korona-19
Virüs hastalığı pandemiye dönüşerek kısa sürede tüm dünya nüfusunu etki-
si altına almıştır. Bu süreçte yaşananlar, virüsün nüfusta yayılımının, sağlığı
olumsuz etkilemesinin ve ölüme yol açma düzeyinin ülkelerin nüfus yapısına
göre değiştiğini göstermiştir. Pandeminin toplumsal sonuçlarına ilişkin elde
edilen ilk veriler yaşlıların yeni korona virüsten çok daha olumsuz etkilendiği-
ni göstermiştir. Bunun temel nedeni, yaşlandıkça vücudun savunma mekaniz-
ması zayıflayarak bağışıklık sisteminin gençlerde olduğu kadar iyi çalışmıyor
olmasıdır. Buna ek olarak, ileri yaşlardaki birçok kişinin aynı zamanda kronik
Araştır 1 rahatsızlıkları da bulunmaktadır. Bu tür hastalıklar da vücudun virüse karşı
direncini önemli ölçüde zayıflatmaktadır. Bu nedenle yaşlı nüfus yapısına sa-
hip İtalya ve İspanya gibi ülkelerde çok sayıda ölüm olayı meydana gelmiştir.
Elbette yaşlı nüfus yapısına sahip olma tek başına yüksek ölüm sayısını açıkla-
yan bir unsur değildir. Örneğin 2018 yılı verilerine göre İtalya ve Almanya’nın
nüfusunun yaş ortalaması 46’dır. Buna karşın İtalya’da korona virüs kaynak-
lı gerçekleşen ölüm sayısı Almanya’nın çok üzerinde gerçekleşmiştir. Sonuç
olarak diğer faktörler dikkate alınmadığında, bu küresel olaydan toplumların
etkilenme düzeyi ve biçiminin nüfuslarının yaş yapısı ile ilgili olduğu görül-
müştür (Population Europe, 2020).

147
 Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Orta yaş sonrası dönemde yaşlanma sürecindeki kişiler, içinde yaşadıkları top-
luma önemli katkılar sağlamaya devam ederler. Yaşlılığın işlevsel tanımlanması
bu durumu dikkate alan bir yaklaşım uyarınca, kişilerin fiziksel, sosyal ve psiko-
lojik yönden gerilemesine bağlı olarak bir yaşlılık sınıflaması önerir. Buna göre
yaşlı kişiler takvim yaşından bağımsız olarak üç grupta ele alınırlar. Dinç Yaşlılar,
hareketli ve özerktirler. Büyük sağlık problemleri yoktur. Bu dönem üçüncü yaş
olarak da isimlendirilir. Yaşlı kişi bu dönemde başkaları için kullanabileceği ye-
teneklere ve yeterliliğe sahiptir. Genellikle çocuklarına ve torunlarına maddi ve
sosyal destek vermeye devam eder. Kırılgan Yaşlı olarak tanımlanan yaşlıların
Araştır 2 ise sürekli kronik hastalıkları vardır ve bundan dolayı sağlık durumları düşüş ve
yükseliş gösterir. Yaşlı kişiler bu dönemde yardıma ihtiyaç duyarlar. Son olarak
Bağımlı Yaşlıların ise ciddi hastalıkları vardır ve bu nedenle sıklıkla hastane veya
bakım merkezlerinde tedavi görürler. (Doğanyiğit, 2018: 138-139). Bu iki du-
rumdaki yaşlılar için dördüncü yaş kavramı da kullanılmaktadır (Duben, 2018:
71). Yaşlanma zamanla kişilerin fiziksel ve bilişsel kapasitelerinde azalmaya yol
açar. Buna karşın; genel olarak bakıldığında, yaşlı olarak kabul edilen 65 ve üzeri
yaş grubunda bağımlı yaşlı oranı düşünüldüğü kadar yüksek değildir. Örneğin,
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) üyesi ülkeler arasında 2017
yılında 65 yaş ve üstü insanların ortalama % 10,8’inin uzun süreli bakım aldığı
tespit edilmiştir (OECD, 2017: 230).

Demografik dönüşüm sonucu ortaya çıkan yaşlanan nüfus yapılarında, yaşlı

kadın sayısı yaşlı erkeklerden belirgin şekilde yüksektir. Küresel dünya nü-
fusunda 65 ve daha yukarı yaştaki kişilerin yüzde 55’i kadın iken yüzde 45’i
erkektir. Yaşlılığın kadınlaşması olarak ifade edilen bu durum esasen kadın
yaşam beklenti süresinin erkeklerden daha fazla olmasından kaynaklanır. Kü-
resel dünya nüfusunda, 2015-2020 dönemi ölümlülük düzeylerine göre 65
yaşında olan bir kişinin kalan yaşam süresi ortalama 17,03 yıldır. Bu süre
erkekler için 15,6 yıl iken, kadınlar için 18,3 yıldır. Dolayısıyla, 65 yaşındaki
kadınların erkeklerden ortalama 2,7 yıl daha fazla yaşaması beklenmektedir.
Ayrıca, 65 yaşına ulaşan kadın sayısı da erkek sayısından daha fazladır. Top-
lumsal cinsiyet rollerinin belirgin şekilde farklı olduğu toplumlarda, yaşlılığın
kadınlaşması yaşlılık döneminde toplumsal cinsiyete bağlı olarak önemli sosyal
sorunların ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Geleneksel toplum yapısı içeri-
Araştır 3 sinde erkeklerin ağırlıklı olarak karar süreçlerinde baskın olmaları, kadınların
toplumsal hayat içerisinde bazı deneyimleri yaşamalarını ve sorumluluklar
üstlenmelerini önleyebilmektedir. Gençlik ve yetişkinlik dönemlerinde eğitim
ve çalışma hayatına çok az katılabilmiş, bu alanlarda toplumsal yaşamda yer
alamamış kadınlar, yaşlılık dönemlerinde kendilerini yeterince ifade edememe
veya günlük yaşamları içerisinde temel ihtiyaçlarını karşılamakta zorluk yaşa-
yabilmektedirler. Bu durumdaki yaşlı kadınlar kendilerini güvensiz, huzursuz
ve korku içerisinde hissetmektedirler. Yaşlı kadınlar kimi zaman toplum tara-
fından oluşturulan yaşlı ayrımcılığı ile mücadele etmelerinin yanı sıra kadın
olmalarının oluşturduğu dezavantajlar ile de karşı karşıya kalmaktadır. Buna
karşın yaşlılığın kadınlaşması olgusu toplumsal açıdan ileri yaşta (75 ve daha
yukarı yaş) bir kişi olmanın özellikle bir kadın problemi hâline geldiğini vur-
gulamaktadır. Bu nedenle yaşlılar arasındaki eşitsizliklerin şekillenmesinde,
toplumsal cinsiyetin sahip olduğu işlevin daha iyi analiz edilmesi gereklidir
(Artan ve Irmak, 2018; 238-241).

148
Nüfus ve Toplum

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

İleri yaş gruplarında yaşa özel cinsiyet oranlarındaki bu farklılıklar, kişilerin

medeni durumlarının değişeceğine işaret eder. Bu durum kişilerin ilerleyen
yaşla birlikte yaşam aranjmanlarının farklılaşacağı anlamına gelir. Erkeklerin
yaşlandıkça medeni durumlarında değişiklik yaşama olasılıkları daha düşük-
tür. Zira erkekler genellikle eşlerinden daha kısa süre yaşamaktadır. Eğer ha-
yatta kalan taraf iseler, yeniden evlilik yapma olasılıkları da yaşlı kadınlara
göre daha yüksektir. Nitekim Türkiye’de de yaşlı nüfus yasal medeni duruma
Araştır 4 göre incelendiğinde, cinsiyetler arasında önemli farklılıklar olduğu görülmek-
tedir. Yaşlı erkek nüfusun 2019 yılında yüzde 1,2’sinin hiç evlenmemiş, yüz-
de 83,7’sinin resmi nikahla evli, yüzde 3,3’ünün boşanmış, yüzde 11,9’unun
eşi ölmüştür. Yaşlı kadın nüfusun ise yüzde 2,6’sının hiç evlenmemiş, yüzde
45,4’ünün resmî nikahla evli, yüzde 3,7’sinin boşanmış, %48,3’ünün ise eşi
ölmüştür. Türkiye’de 2019 yılında hanelerin neredeyse dörtte birinde (yüz-
de 23,5) en az bir 65 ve daha yukarı yaş kişi yaşamaktadır. Yaşlı barındıran
hanelerin; yüzde 24’4’ü “tek kişilik”, yüzde 45,5’i “tek çekirdek aile”, yüzde
27,7’si “en az bir çekirdek aile ve diğer kişiler (geniş)” ve yüzde 2,4’ü de “aile
olmayan” hanelerden oluşmaktadır (TÜİK, 2019).

Kaynakça
Anadolu Ajansı. (04 04 2020). “Türkiye, Kovid-19
salgınına karşı kitlesel tedbirlerde Avrupa’dan
erken davrandı”, Anadolu Ajansı, https://www.
aa.com.tr/tr/koronavirus/turkiye-kovid-19-
salginina-karsi-kitlesel-tedbirlerde-avrupa-dan-
erken-davrandi/1792042 (Erişim tarihi: 04 04
2020).
Çağlayandereli, M. (2019). Nüfus Sosyolojisi. Ankara:
Detay Yayıncılık.
Çayır, K. (2018). “Ders Kitaplarında Yaşlılık Temsili”,
Yaşlanma ve Yaşlılık, Disiplinlerarası Bakış
Açıları (Der: A. Duben) İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları, ss. 79-98.

Artan, T., ve Irmak, H. S. (2018). Feminist Gerontoloji
Bağlamında Yaşlılığın Kadınsallaşması, Sağlık
Bilimleri ve Meslekleri Dergisi (HSP), 5(2), 236-243.
Bal, T. (2016). OECD Ülke Uygulamaları
Doğrultusunda Uzun Dönemli Bakım (UDB)
Hizmetlerinin Finansmanı ve Türkiye İçin
Öneriler, Sosyal Güvenlik Dergisi, 6(1), 160-196.
https://dergipark.org.tr/en/download/article-
file/297645 adresinden alındı.
Başar, E. (2010). Demografiye Giriş. Ankara: Gazi
Kitapevi.
Bileşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) (2020).
How our common future in Eastern Europe and
Central Asia depends on a girl at this pivotal age,
Bileşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA), http://
womennet.am/wp-content/uploads/2016/10/
Regional-supplement-ENG-WEB-All.pdf (Erişim
tarihi: 04 17 2020).
Çayır, K. (14.01.2011). “Yaşçılık / Yaşa Dayalı
Ayrımcılık”, Seçbir Sosyoloji ve Eğitim
Çalışmaları Merkezi, http://secbir.org/images/
haber/2011/01/14-kenan-cayir-2.pdf (Erişim
tarihi 04 04, 2020).
Çilingiroğlu, N. ve Demirel, S. (2004). Yaşlılık ve Yaşlı
Ayrımcılığı, Türk Geriatri Dergisi, 7 (4), 225-230.
Dimock, M. (01.17.2019). Defining generations:
Where Millennials end and Generation Z begins,
PewReserach Center, https://www.pewresearch.
org/fact-tank/2019/01/17/where-millennials-
end-and-generation-z-begins/ (Erişim tarihi: 04
09 2020).
Doğanyiğit, S. Ö. (2018). “Yaşlı sağlığında
Geronteknolojik ürünlerin kullanımı”, Yaşlanma
ve Yaşlılık Disiplinlerarası Bakış Açıları (Der:
A. Duben) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları, ss. 135-152.

149

Dowd, J. B., Rotondi, V., Adriano, L., Braze, D.,
Block, P., Ding, X. and Mills, M. (2020, 03 18).
Demographic science aids in understanding the spread
and fatality rates of COVID-19, medRxivi. doi:
https://doi.org/10.1101/2020.03.15.20036293
(Erişim Tarihi: 04 09 2020).
Duben, A. (2018). “Türkiye ve Avrupa’da Nüfus
Yaşlanması, Aile, Piyasa ve Devlet”, Yaşlanma ve
Yaşlılık, Disiplinlerarası Bakış Açıları (Der: A.
Duben) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları, ss. 67-78.
Elder, G. H., Johnson, M. K., ve Crosnoe, R.
(2003). “The Emergence and Development of
Life Course Theory”, The Handbook of the Life
Course Perspective (Der: J. T. Mortimer, ve M. J.
Shanahan A. Duben) New York: Kluwer Academic
Publishers.
G. Polat, ve Y. Özkan (2020). “Genç Yetişkinlik
Döneminin Biyolojik ve Psikolojik Yönleri”, İnsan
Davranışı ve Sosyal Çevre II (Der: Yasemin Özkan)
Erzurum: Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim
Fakültesi, ss. 51-66.
Giddens, A. ve Sutton, P. W. (2016). “Toplumsal
Cinsiyet”, Sosyolojide Temel Kavramlar, (Çev: A.
Esgin) (2. Baskı) Ankara: Phoenix ss. 184-189.
Göregenli, M. (2015) “Temel Kavramlar: Önyargı,
Kalıpyargı ve Ayrımcılık” Engelliliğe ve Cinsiyete
Dayalı Ayrımcılık: İlk ve Ortaöğretim Kurumları
İçin Örnek Ders Uygulamaları, (Der: M. Soran,
Ö. Şensoy, ve M. Ergün) İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi, http://secbir.org/images/2015/k/
son.pdf, ss. 3-12.
Hancıoğlu, A. (2001). Demografi: Nüfus Artışı,
Doğurganlık ve Ölümlülük, Ankara: Hacettepe
Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, NEE-
HÜ.01-03.
Harper, S. (2006). Aging Societies, Hodder Education:
London.
Hobbs, F. (2004). “Age and Sex Composition”, The
Methods and Materials of Demography (Düz: J.
S. Siegel, ve D. A. Swanson) (2. Baskı) London:
Elsevier Academic Press.
Jiang, Q., Sa´nchez-Barricarte, J. J., Li, S. and
Feldman, M. W. (2011). “Marriage squeese in
China’s future”, Asian Population Studies, 7(3),
177-193. doi:10.1080/17441730.2011.608979
Koç, İ. ve Melike, S. (2018). Türkiye’de Yaşlı Göçünün
Büyüklüğünün ve Yönünün Değişimi, SENEX
Yaşlılık Çalışmaları Dergisi (2), 19-37.
150
Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı
Koç, İ., Eryurt, M. A., Adalı, T. ve Seçkiner, P.
(2010). Türkiye’nin Demografik Dönüşümü,
Doğurganlık, Aile Planlaması, Anne‐Çocuk Sağlığı
ve Beş Yaş Altı Ölümlerdeki Değişimler: 1968‐2008,
Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü. http://www.hips.hacettepe.edu.tr/
TurkiyeninDemografikDonusumu_220410.pdf
adresinden alındı
Lundquist, J. H., Anderton, D. L. ve Yaukey, D.
(2015). Age and Sex Structure. Demography, The
Study of Human Population (4. Baskı.) Long
Grove: Waveland Press Inc.
Mesleki Yeterlilik Kurumu. (2016). “Gerontolog”,
Mesleki Yeterlilik Kurumu 16UMS0550-6. https://
portal.myk.gov.tr/index.php?option=com_
meslek_std_taslak&view=taslak_listesi_
yeni&msd=2 (Erişim Tarihi: 04 010 2020).
Newell, C. (1994). Methods and Models in Demography,
West Sussex: Wiley.
Newman, D. M. (2019). Sociology, Exploring the
Architecture of Everyday Life (12. Baskı) London:
Sage Publications.
Özdemir, C. (2019). Türkiye’de demografik fırsat
penceresi ve eğitimin yaygınlaştırılmasının
sosyoekonomik etkileri, Nüfusbilim Dergisi, 41,
7-25.
http://www.hips.hacettepe.edu.tr/nb_dergi/nbd_
cilt41/NBD_41_01.pdf
Population Europe. (2020, 04 22). Demography
& COVID-19, Population Europe, https://
population-europe.eu/news/demography-
coronavirus (Erişim Tarihi: 04 22, 2020).
populationpyramid.net. (2019, 11). Population
Pyramids of the World from 1950 to 2100,
populationpyramid.net, https://www.
populationpyramid.net/ (Erişim Tarihi: 04 15,
2020).
Poston, D. L. (2017). Population and Society, An
Introduction to Demography, (2. Baskı), United
Kingdom: Cambridge University Press.
Quadago, J. S. (2017). Aging and the Life Course: An
Introduction to Social Gerontology, (7. Baskı), New
York: McGraw-Hill Education.
Roxby, P. (12 25 2018) Her yıl, dünyanın çok büyük
bir kısmında kız bebeklerden daha çok sayıda erkek
bebek dünyaya geliyor. Peki, Neden? BBC Haber
Sitesi, https://www.bbc.com/turkce/haberler-
dunya-46675547 (Erişim Tarihi: 04 18, 2020)
Nüfus ve Toplum

Ryder, N. (1965). “The cohort as a concept in the Uhlenberg, P. ve Miner, S. (1996). Life Course and
study of social change”, American Sociological Aging: A Cohort Perspective, Handbook of Aging
Review, 30, 843-861. and the Social Sciences (Der: R. H. Binstock, ve
L. K. George) San Diego: CA: Academic Press, ss.
Tafuro, S. ve Guimoto, C. Z. (2019). Skewed sex ratios
208-228.
at birth: A review of global trends, Early Human
Development, 141. doi:https://doi.org/10.1016/j. United Nations Department of Economic and Social
earlhumdev.2019.104868 Affairs Population Affairs Population Dynamics.
(2019). World Population Prospects 2019,
Topgül, T. Ç. (2015). Y Nesli Üzerine Sosyolojik Bir
https://population.un.org/wpp/ adresinden alındı
Analiz, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
(Erişim Tarihi: 04 02 2020).
Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Sosyoloji Anabilim Dalı, Ankara. United Nations Department of Economic and Social
Affairs Population Division. (2015). World
Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) (2007). Türkiye
Population Aging 2015, New York: United Nations
için nüfus ve kalkınma stratejileri ve bazı politika
(ST/ESA/SER.A/390).
önerileri, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi
Raporları Sayı:16. United Nations World Health Organization
(WHO) (2020). Ageing and Life-course, Fact file:
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (2013). Nüfus ve
Misconceptions on Ageing and Health, https://
Konut Araştırması 2011, Ankara: Türkiye İstatistik
www.who.int/ageing/features/misconceptions/
Kurumu, Yayın No: 4030.
en/ (Erişim Tarihi: 04 05 2020).
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (04 02 2020).
United Nations World Health Organization (2015).
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2019,
WHO Global Strategy on People-Centred and
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.
Integrated Health Services, Geneva: World Health
do?id=33705 (Erişim Tarihi: 04 20, 2020).
Organization.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (03 18 2020).
Yavuz, S. ve Çoşkun, Y. (2002). 1935’den günümüze
İstatistiklerle Yaşlılar, 2019, http://www.tuik.
Nüfus Sayımları ve 1997 Nüfus Tespitindeki yaş
gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=33712 (Erişim
ve cinsiyet verisinin değerlendirilmesi, İstatistik
Tarihi: 04 20, 2020).
Günleri Sempozyumu, Ankara: Hacettepe
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2020c). Yıllara Üniversitesi Fen Fakültesi İstatistik Bölümü,
ve cinsiyete göre il/ilçe merkezleri ve belde/köyler
https://independent.academia.edu/SutayYavuz/
nüfusu, 1927-2019, http://www.tuik.gov.tr/
Conference-Presentations (Erişim Tarihi: 04 02,
PreTablo.do?alt_id=1059 (Erişim Tarihi: 04 21,
2020)
2020).

151
 Bölüm 5
Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
Medeni Durum; Evliliğin Kurulması ve
Çözülmesi
öğrenme çıktıları

4 Medeni durum ve medeni durum türlerini

tanımlayabilme
Hanehalkı
5 Evliliğin kurulma sürecini açıklayabilme
1 Hanehalkı ve aileyi tanımlayabilme, türlerini
açıklayabilme 6 Evliliğin sona ermesinin farklı yollarını
2 Hanehalklarının toplumlar arası (boşanma, iptal, ayrılma ve eş ölümü)
açıklayabilme

1
benzerlikleri ve farklarını istatistik verilerle

2
açıklayabilme 7 Evlilik ve boşanmanın toplumlar arası
3 Hanehalkı kompozisyonundaki değişme benzerlik ve farklarını istatistik verilerle
eğilimlerini açıklayabilme açıklayabilme

Türkiye’de Hanehalkı ve Medeni Durumu

8 Türkiye’de hanehalkları ve ailelerin
çeşitliliğinin farkına varabilme
9 Türkiye’de hanehalkları ve aile
kompozisyonlarını istatistik verilerle

3
açıklayabilme
10 Türkiye’de evlilik ve boşanma olaylarını
istatistik verilerle açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Hanehalkı • Aile • Medeni durum • Evlilik • Boşanma • Evliliğin Alternatifleri
• Evlilik ve Boşanma Demografisi • Nüfus Sosyolojisi

152
Nüfus ve Toplum
GİRİŞ
Bu bölümde nüfusun bileşenlerinden olan ha-
nehalkları ve medeni durum (özel olarak evlilik ve
boşanma) olguları, demografi ve nüfus sosyolojisi
perspektiflerinden incelenmiştir. Çalışmada, bu ol-
gular kavram olarak tanımlanmış, tarihsel gelişim
takip edilmiş, değişme eğilimleri belirlenmiş ve is-
tatistik veriler üzerinden dünyadaki ve Türkiye’deki
durum betimlenmiştir.
Hanehalkı ve medeni durum nüfus bileşenle-
rindendir ve demografideki nüfus bileşimi kavra-
mının nüfus sosyolojisi alanında anlamı üzerinden
konuyu başlatmak yararlı gözükmektedir. Nüfus
bileşimi bir coğrafi alandaki kişilerin birleşik de-
mografik özelliklerini ifade eder. Bu özellikler nü-
fusun bir profilini oluşturur ve kendine özgü bir
karakter kazandırırlar. Nüfus bileşimi değişkenleri
öncelikle tanımlayıcı niteliktedirler. Niteliksel ola-
rak bir nüfus profili oluşturma yeteneklerinden do-
layı yararlıdırlar. Belirli bir bölgenin yaş dağılımı,
etnik yapısı, gelir düzeyi ve inanç sistemi, o böl-
genin nüfusuna “karakterini” kazandıran niteliksel
tiplerdir (Thomas, 2018: 77).
Belirli bir nüfustan alt nüfuslar üretilebilir, bu-
nun için kadınlar ve erkekler, evliler ve bekârlar
gibi birkaç farklı yoldan ayrıştırma yapılabilir. Bir-
likte ele alındığında, bu alt-nüfusların her birinin
bir yapı oluşturduğu dikkat çeker. Genel olarak nü-
fusun yapısı ise iki ana bölümden oluşur: Biyosos-
yal yapı ve Sosyokültürel yapı, bunları özetle şöyle
tanıtabiliriz (Thomas, 2018: 77-78; Weinstein and
Pillai, 2016: 43, 50; Shryock and Siegel, 1976:
161; Bogue, 1969: 312, 623):
Biyososyal yapı, biyolojik ve fiziksel özellikle-
re dayalıdır. Bu özellikler doğumda mevcut olan
ve görece değişmeyen, “atfedilen” özellikler olma
eğilimindedirler. Biyososyal faktörler yaş, cinsi-
yet, ırk ve etnisiteyi içerir ve etnisite dışında hepsi
biyolojide köklüdür. Etnisite, ortak bir kültürel
mirasa dayanır, ancak etnik gruplar içindeki içsel
evlilik genellikle ortak fiziksel özellikleri destek-
leyen bir gen havuzunun gelişmesine neden olur.
Biyososyal özellikler, toplumun biyososyal sınıfla-
malarına duyarlı olan belirli nitelikleri insanlara
atfettiği için önemli sosyal anlamlara sahiptirler.
Örneğin, erkek ya da kadın olmak biyolojik bir
durum iken, toplum erkeklere “erkeksi” ve kadın-
lara “kadınsı” gibi belirli sıfatlar ekler. Bu durum-
da sosyal bilimciler, biyolojik farklılıkları ifade
etmek için “cinsiyet” ve sosyal farklılıkları ifade et-
mek için “toplumsal cinsiyet” terimlerini kullanır-
lar. Benzer şekilde, belirli bir yaş, yaşanan yılların
toplamı olduğu hâlde, belirli sosyal özellikleri de
içerdiğini belirtmek için o yaşa özgü davranışlar
açısından konuşuruz. Demografik açıdan, cinsi-
yet ve yaş özellikle önemlidir, çünkü doğumların
ve diğer hayati olayların meydana gelme oranları
üzerinde doğrudan etkileri vardır.
Sosyokültürel yapı daha çok insan ilişkileri
sonucunda oluşur. Sosyokültürel özellikler, top-
lum üyelerinin sosyal yapı içinde sahip oldukla-
rı konumları yansıtırlar. Sosyokültürel faktörler,
açık toplumlarda atfedilmekten çok “kazanılır-
lar”. Bu faktörler kültüreldir, çünkü etkilenenler
toplum tarafından verilen özellikleri üstlenirler.
Sosyokültürel faktörler, medeni durum, gelir, eği-
tim, meslek ve dini kapsar. Sosyokültürel yapıyı
oluşturan medeni durum ve sosyal sınıf gibi alt
nüfuslar, sosyal farklılıkları ve sosyal eşitsizlik-
leri belirlerler. Bu alt nüfuslara üyelik, bireyin
yaşam standardı ile yakından ilişkilidir. Ayrıca,
sosyokültürel yapı doğum ve ölüm oranları gibi
demografik özellikleri etkiler. Özellikle medeni
durum doğurganlığı ve göçü doğrudan ve ölüm-
lülüğü dolaylı olarak etkiler. Evlenen nüfusun
oranı, evlenme yaşı ve evliliklerin ölüm ve boşan-
ma yoluyla ne ölçüde sonlandığı doğum oranını
ve dolayısıyla nüfus artışını etkiler. Ayrıca, ölüm
ve göç oranları medeni duruma göre önemli öl-
çüde değişebilmektedir. Görüldüğü üzere medeni
durum nüfus dinamiklerinin tüm yönlerini ko-
şullandırmaktadır. Medeni durum aynı zamanda
işgücüne katılım, okullaşma ve kentsel-kırsal yer-
leşmeler gibi sosyal bilimcilerin ilgilendiği diğer
tüm konuları etkilemektedir.
Medeni durum; yaşam düzenlemeleri, aile yapı-
sı ve hanehalkı özelliklerini anlamanın tüm yolları-
nı içerir. Geçmişte demograflar medeni durumun,
hanehalkı ilişkilerinin en iyi göstergesi olduğunu
düşünüyorlardı. Ancak, zamanla geleneksel aile
yeni ve farklı hanehalkı tiplerine yerini bıraktı-
ğı için hanehalkı özelliklerinin diğer ölçütleri de
önem kazanmıştır (Thomas, 2018: 82).
153
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
HANEHALKI
Nüfus bileşimini bireysel özellikler (cinsiyet,
yaş, etnisite, istihdam...) açısından incelemek,
sosyolojik bağlamda geçerlidir ama eksik görülür.
İnsan adaptasyonunun gruplara katılımı içerdi-
ği bilindiğine göre, nüfus çalışmasının bir insan
gruplandırmasını içermesi beklenir. Bu noktada bir
nüfus kategorisi ile bir insan grubu arasındaki ay-
rımı bilmek önemlidir. İlkinde, karakteristiklerin
benzerliği sınıflandırma ölçütüdür. İkincisinde ise
az çok sürekli olan sosyal, ekonomik veya psikolo-
jik etkileşim veya karşılıklı bağımlılık ölçüt olarak
esas alınır. Nüfus sayımlarının önemle ilgilendiği
insan gruplaması “birlikte ikamet eden insanların
bir kümesi olan” yerleşim grubudur. Bir nüfusun her
üyesinin bir yerleşim yeri ve bir dizi yaşam düzen-
lemesi vardır. Belirli bir topluluk barınma olarak
sınırlı konut arzına sahiptir. Tatminkâr bir barınma
arzulayan birey farklı yerleşim ünitelerinden birin-
de oturabilmek için (satın alma, kiralama, hediye
veya kira yerine çalışma gibi) yasal anlaşmalar ya-
par. Sosyal nedenlerin zorlaması dışında, bireyler
genellikle tek başına yaşamak istemezler. En yaygın
olan yerleşim grubu, karı-kocanın (varsa) çocukla-
rıyla birlikte bir hanede oturduğu çekirdek ailedir
(Bogue, 1969: 367).
Yerleşim gruplarının incelenmesinde iki yakla-
şım esastır. İlki, ekonomik tüketim birimi olarak
hane veya konut birimi üzerinde yoğunlaşır. İkinci-
si, sosyolojik önemi olan aileye odaklanır. Ne yazık
ki, ekonomist, şehir plancısı ve tüketim konusunu
çalışanlar için hazırlanan tablolandırılmış hanehal-
kı grup istatistikleri sosyoloğun ihtiyaçlarını tam
olarak karşılayamamaktadır. Öte yandan, sosyo-
logların ve antropologların ihtiyaçlarını karşılamak
için tablo hâline getirilebilecek aile istatistikleri de
ekonomistin sorduğu soruların çoğuna cevap ve-
rememektedir. Bu durumda, yerleşim gruplarını
incelemeyi üstlenen sosyal demografların ve nüfus
sosyologlarının her iki yaklaşım tarzına da aşina
olmaları ve her birinin gücünün ve eksikliklerinin
farkında olmaları gerekir (Bogue, 1969: 367).
Hanehalkı, toplu olarak bir konut biriminde ya-
şayan bir veya daha fazla kişiden oluşan demografik
birimdir. Bir konut, bir daire, hatta özel bir yaşam
alanı olarak kullanılıyorsa tek bir odayı paylaşanlar
bile hanehalkı olarak kabul edilir. “Özel hanehalkı”
ya da “özel yaşam alanı”, “içerisinde oturanların bi-
154
nadaki diğer kişilerle birlikte yaşamadığı ve birlikte
yemek yemediği mekân” olarak tanımlanmaktadır.
Genellikle, bir binada özel hanesi olan kişilerin ayrı
bir girişi ve ayrı bir mutfağı ve pişirme donanımı
vardır (Bogue, 1969: 367; Shryock and Siegel,
1976: 170; Thomas, 2018: 83). Türkiye İstatistik
Kurumu (TÜK) tanımına göre hanehalkı; “Arala-
rında akrabalık bağı bulunsun ya da bulunmasın
aynı konutta veya aynı konutun bir bölümünde
yaşayan, temel ihtiyaçlarını birlikte karşılayan, ha-
nehalkı hizmet ve yönetimine iştirak eden bir veya
birden fazla kişiden oluşan topluluktur.” (TÜİK,
t.y). Üye sayısına göre, hanehalkının “tek kişilik” ve
“çok kişili” olmak üzere iki türü vardır. Her zaman-
ki ikamet yeri, hanehalkı üyeliğinin tanımlanması
için temel teşkil eder. Her hanehalkının bir başka-
nı/reisi vardır ve genellikle bu figür ailede koca sta-
tüsünde olan ve/veya ailenin geçimini sağlayan ki-
şidir. Bu tanım cinsiyet olarak erkeği işaret etse de
eşitlikçi son yasal düzenlemeler sonucunda kadın
da hane reisi statüsü kazanmıştır. Hanehalkı sayısı
hem hane reislerinin sayısına hem de konut birim-
lerinin sayısına eşittir. Hanehalkı geçim kaynağı
birimidir. Hanehalkı üyeleri, beslenme, barınma ve
diğer temel konut ihtiyaçlarını sağlamak üzere bir
yaşam düzenlemesi oluştururlar. Bu çerçevede, ko-
nut uzmanları, piyasa analistleri, kamu tüzel kişilik-
leri ve mimarlar, hanehalkı ve hane kompozisyonu
açısından konut modellerine bakma eğilimindedir-
ler. Çünkü çocuk doğurma, yaşam düzenlemeleri,
eğitim ve sağlık hizmetleri, işgücüne katılım, göç ve
tasarrufla ilgili kararlar genellikle hane düzeyinde
verilmektedir. Büyüklükleri ve bileşimleri de dâhil
olmak üzere hanehalklarının özellikleri sürdürüle-
bilir kalkınma, yoksulluk ve genel olarak refah ile
yakından ilişkilidir ve tüketim kalıpları insanın
çevre üzerindeki etkisini şekillendirmektedir. (Bo-
gue, 1969: 367; Shryock and Siegel, 1976: 170;
OECD, 2016 December; UNDESA-PD, 2017
October; Thomas, 2018: 83).
Özel Hanehalkı; Aralarında akrabalık bağı
bulunsun ya da bulunmasın aynı konutta
veya aynı konutun bir bölümünde yaşa-
yan, temel ihtiyaçlarını birlikte karşılayan,
hanehalkı hizmet ve yönetimine iştirak
eden bir veya birden fazla kişiden oluşan
topluluktur.
Nüfus ve Toplum
dikkat
Çeşitli resmî ya da özel kurumlarda kalanlar,
pansiyon vb. yerlerde yaşayanlar, göçmen veya
işçi kamplarında barınanlar özel hanehalkı de-
ğil “kurumsal nüfus”tur!
Belirli bir nüfustaki tüm kişiler özel hane-
lerde yaşamazlar. Askerî kışlalarda yaşayanlar, üni-
versite yurtlarında barınan öğrenciler, çeşitli resmî
kurumların sakinleri (hapishaneler, hastaneler,
sanatoryumlar, yaşlı evleri, yetimhaneler, eğitim
merkezleri, gözaltı birimleri), misafirhanelerde
kalan kamu görevlileri, bekâr odası veya pansiyon
(flophouses) gibi yerlerde kalan daha çok alt gelir
gurubundan insanlar, manastır ve benzeri dinî ku-
rumlarda yaşayanlar, göçmen işçi kamplarında veya
barakalarda yaşayanlar, gemilerde yaşayanlar… ha-
nehalkı üyesi olarak kabul edilmezler. Bunlar için
kurumsal nüfus kavramı kullanılmaktadır. (Bogue,
1969: 367-368; Shryock and Siegel, 1976: 170,
468; Thomas, 2018: 83). TÜİK kurumsal nüfusu;
“Günlük yaşam gereksinimleri, yasal bir düzenle-
meye dayalı olarak kurulan özel ya da tüzel kurum/
kuruluşlarda kısmen ya da tamamen karşılanan,
bireysel karar ve davranışlarında yetkili otoritenin
kurallarına kısmen ya da tamamen bağımlı olarak
hareket eden, ancak bireysel harcamalarına karar
verebilen kişilerin yaşamlarını sürdürdükleri alan-
larda yaşayan nüfus.” olarak tanımlamıştır (TÜİK,
t.y.). ABD Nüfus Sayım Bürosu (USCB) ise gele-
neksel konutlarda yaşamayan, hane üyesi olmayan,
akraba olmayan ama birlikte yaşayan 10 veya daha
fazla kişinin bir arada oturduğu mekânları “grup
yaşam alanları” (group quarters) olarak tanımla-
mıştır. Nüfus sayımlarının, hanehalkı ve kurumsal
nüfus tanımlarını esas alarak ülkedeki tüm konut
birimlerini tanımlaması ve büyüklük, tip ve diğer
birçok özelliğe göre sınıflandırması beklenir. En
yaygın olarak kullanılan istatistiklerden ikisi, hane-
halklarının ortalama büyüklüğü ve oda başına düşen
ortalama kişi sayısıdır. Bunlar, toplam nüfusu top-
lam hanehalkı sayısına veya hanehalkı birimlerin-
de bulunan toplam oda sayısına bölerek elde edilir
(Bogue, 1969: 367-368).
Belirli bir mekânda oturan kişilerin aile oluştu-
rup oluşturmadığını belirlemek önemlidir. Çoğu
insanın algısında hanehalkı ve aile kavramları aynı
şeyi çağrıştırır. Ancak, yukarıda açıklandığı üzere,
bazı kişiler özel hanelerin üyesi değildir ve hanehal-
kı üyesi olanların bazıları da ailenin üyesi değildir
(ör. yatılı kalanlar). Aile, çoğu sosyoloğun tanımı-
na göre, “aynı evde birlikte yaşayan, soy bağı, evlilik
veya evlat edinme yoluyla birbiriyle akraba olan, iki
veya daha fazla kişiden oluşan bir sosyal gruptur.”
Buna karşın, aynı konutta yaşayan iki kişi, araların-
daki ilişkiye bakılmaksızın hanehalkı olarak kabul
edilir; eğer aralarında akrabalık da varsa, hem hane-
halkı hem de aile olarak sınıflandırılırlar. Bu ayrıma
dayanarak, haneler aile olan ve aile olmayan kate-
gorisine yerleştirilirler (Bogue, 1969: 368; Shryock
and Siegel, 1976: 169-170; Thomas, 2018: 83).
Aile, aynı evde birlikte yaşayan, soy bağı,
evlilik veya evlat edinme yoluyla birbiriy-
le akraba olan, iki veya daha fazla kişiden
oluşan bir sosyal gruptur.
dikkat
Aynı konutta yaşayan iki kişi, aralarındaki
ilişkiye bakılmaksızın hanehalkı olarak kabul
edilir; eğer aralarında akrabalık da varsa, hem
hanehalkı hem de aile olarak sınıflandırılırlar.
Bu ayrıma dayanarak, haneler aile olan veya
aile olmayan kategorisine yerleştirilirler.
En başta, bir hanede yaşayan ve birbiriyle ilişkili
olan kişilerin tümünün birincil aile olduğu düşü-
nülür. Ancak, tüm hanelerde aile bulunmayabilir;
örneğin, bir hanehalkı sadece iki arkadaştan hatta
tek bir kişiden oluşabilir. Yerleşim grubu olarak
ailenin iki türü vardır: Birincil aile ve İkincil aile.
Birincil aile, birlikte bir konut biriminde oturan ve
üyeleri arasında hanehalkı reisinin bulunduğu bir
grup akraba olarak tanımlanır. Birincil aile kök aile
değildir. Kök aile, kadının ve erkeğin evlenmeden
önceki aileleridir. Bir hane iki veya daha fazla aile
içerebilir, yani kimi hanelerde “aile içinde aile” ya-
şar. Bu durumda birincil aile kompozisyonu değiş-
miş olur; üyeleri arasında tek bir hanehalkı reisinin
bulunmadığı bu ailelere ikincil aile ya da alt aile
denir. Bu aslında, evli oğulların ve kızların kendi
eşleri ve varsa çocuklarıyla ebeveynlerinin evinde
yaşamaya devam edebildikleri tanıdık geniş ailedir.
155
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum

Yukarıda belirtildiği üzere, “birincil aile” hanehalkı
reisinin ve onunla akraba olan tüm kişilerin ailesi-
dir. Birincil aileden biri evliyse ve bu kişi eşi ve (18
yaşın altında ve bekâr) çocuklarıyla birincil ailede
yaşamaya devam ediyorsa bir alt aile oluşmuş de-
mektir. Nüfus sayımında bir alt ailenin üyeleri ha-
nehalkı reisinin ailesinin üyeleri olarak kabul edilir.
Nüfus sayımları tablolama sürecinde, alt ailelerin
veya ikincil ailelerin üyesi olan evli çiftler “ken-
di hanesi olmayan evli çiftler” olarak sınıflandırıl-
maktadır (Bogue, 1969: 368; Shryock and Siegel,
1976: 169-170; Thomas, 2018: 83).
Üçüncü bir aile türü “tek ebeveynli aile” olarak
tanımlanmıştır ve yaygınlaştığı için önemi artmak-
tadır. “Tek ebeveynli aile; ebeveynlerden birinin
boşanma, ayrılık ya da ölüm nedeniyle yokluğu
durumunda diğer ebeveyn ve çocuklarının bir
arada yaşadığı bir aile modeli”dir (Başbakanlık
ASAGEM, 2011: 45). Tek ebeveynli hanelerin
çoğunluğu “anne ve çocuk” kompozisyonu sergi-
lemektedirler. Bu haneler daha çok ayrılmayla ya
da boşanmayla ortaya çıkmaktadırlar. Ancak, hiç
evlenmemiş bekâr anneler grubu hızlı büyümekte-
dir. “Bunların arasından kaçının tek başına çocuk
yetiştirmeyi bile bile seçtiğini bilmek güçtür. Çoğu
insan tek ana-baba olmayı dilemez.” Daha çok tek
gelirli veya gelirsiz olan bu hanehalkları toplumun
en yoksul kesimleri arasında yer almaktadırlar. Tek
ebeveynlerin pek çoğu, ister hiç evlenmemiş ister-
se evlenmiş olsunlar, ekonomik güvensizliğin yanı
sıra toplumsal dışlamayla ve “terk edilmiş kadınlar”
ve “babasız aileler” gibi etiketlemeyle de karşı karşı-
yadırlar. Tek ebeveynli hanehalkları kendi içerisin-
de de farklılaşır. Örneğin, dul annelerin önemli bir
kısmı oturduğu evin sahibi olduğu hâlde hiç evlen-
memiş annelerin çoğu kirada oturur. Tek ebeveynli
hanehalkları annenin yokluğu ve babanın yokluğu-
na göre çocuk merkezli düşünüldüğünde pek çok
bireysel ve toplumsal soruna açılım vermektedir
(Giddens, 2012: 266-268).
Hanehalkı ve Aile Statüleri çeşitlidir: Hanehal-
kı veya aile içinde her bireyin bir statüsü vardır.
Hanehalkı üyelerinin statüsü, hane reisi ile olan
ilişkilerine göre sınıflanabilir. Aile içinde de her bi-
reyin aile reisiyle kesin bir akrabalık ilişkisi vardır.
Böylece bu statüler kolayca tespit edilebilir. Tablo
5.1’de sunulan hanehalkı ve aile statüleri sınıfla-
ması hanehalkı ve aile kompozisyonu çalışmalarına
esas alınabilir. Gayet açıktır ki, bir yaşam biriminde
(hanede) yalnızca bir aile oturuyorsa ve hanehalkı
reisiyle akraba olmayan hiç kimse yoksa hanehal-
kı statüleri ile aile statüleri aynıdır. Aile statüleri
sınıflamasında eğer hanede aile reisi ile akrabalığı
bulunmayan kişiler varsa o zaman farklılıklar or-
taya çıkmaktadır (Bogue, 1969: 369; Shryock and
Siegel, 1976: 171).

Tablo 5.1 Hanehalkı ve Aile Statüleri

Hanehalkı Statüleri Aile Statüleri
1. Hanehalkı reisi 1. Aile reisi
2. Hanehalkı reisinin karısı (eşi) 2. Aile reisinin karısı (eşi)
3. Hanehalkı reisinin çocuğu 3. Aile reisinin çocuğu
4. Hanehalkı reisinin diğer akrabası 4. Aile reisinin ebeveyni
5. Hanehalkı reisinin akraba olmayan kişi; pansiyoner, kiracı 5. Aile reisinin torunu
6. Hanehalkı reisinin akraba olmayan yatılı ücretli çalışanı 6. Aile reisinin diğer akrabası
(Üvey çocuk veya kayınvalide/kayınbaba bu sınıflamada “çocuk” veya “ebeveyn” olarak sınıflandırılır.)

Aile üreme birimi olduğundan, doğurganlık çalışmalarında ailelere ilişkin istatistikler olağanüstü öneme
sahiptir. Demografların karı-koca ailelerindeki çocuk doğurma yaşında olan kadınların sayısını, evlilik yoluy-
la her yıl oluşan ailelerin toplam sayısını ve ölüm ya da boşanma gibi nedenlerle sonlanan ailelerin sayısını
bilmeleri gerekir. Ayrıca, toplum refahı işiyle uğraşan kişilerin aile istatistiklerine yoğun ilgisi vardır. Sosyal
yardım görevlilerinin, okul öncesi veya ergenlik çağındaki çocukların bulunduğu ailelerin sayısını bilmeleri
gerekir. Ayrıca bu görevliler, hane reisi bulunmayan ailelerin sayısını, gelirin üye sayısı için yeterlik durumunu
veya küçük çocuklu çalışan annelerin sayısını bilmek isterler (Bogue, 1969: 368; Thomas, 2018: 83).

156
Nüfus ve Toplum

Ailelerin büyüklüğü ve kompozisyonu, sosyal ve ekonomik özellikleri, ailenin kurulmasından son bul-
masına kadar geçen sürede büyük değişimler gösterir. Ailelerin bu son derece dinamik doğası nedeniyle,
bir “ailenin yaşam döngüsü” fikri geliştirilmiştir. Bu fikrin sağladığı kavramsal çerçeve, demograf, sosyolog
ve iktisatçıların aile davranışı analizlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Demograflar, olağan hayati
olayların sırasını ailenin yaşam döngüsünün aşamaları olarak kabul ederler; evlilik, ilk ve son çocukların
doğumu, son çocuğun evliliği, …bir eşin ölümü gibi. Ailelerin yaşam döngülerini bilmek, aile geçişlerin-
deki toplumsal eğilimlerin nedenlerini ortaya çıkarmaya yardımcı olabilir (Shryock and Siegel, 1976: 175;
Siegel and Swanson, 2004: 208).
Hanehalkını karakterize eden önemli bir kavram “hanehalkı stratejileri”dir. Bu kavram hane üyelerinin
çalışma, geçinme ve işbölümü durumunu için geliştirilmiştir. Özel olarak, “Hane çalışma stratejileri” kav-
ramı, “Hane bireylerinin zamanlarını piyasa ekonomisi, evde yapılan üretim ve evde yapılan tüketim alan-
larında nasıl kullandıklarını ifade etmektedir”. Hane çalışma stratejileri çoğunlukla toplumsal cinsiyete ve
yaşa dayalı olarak örgütlenmektedir. “Hanelerin çoğunda kadınlar evde yapılan üretim ve tüketim işlerini
üstlenmekte, erkekler ise genellikle piyasada gelir getiren işlerde çalışmaktadır.” Hane çalışma stratejileri
iktisattaki faydacılık anlayışına göre değerlendirildiğinde, hane üyeleri arasında yapılan iş bölümü hane-
nin faydasını çoğaltmaktadır. Eleştirel sosyoloji açısından değerlendirildiğinde ise bu iş bölümünün erkek
egemen yapıdan temellenen eşitsizlikleri sürdürdüğünü ortaya koymaktadır. Örneğin, erkeğin piyasada
gerçekleştirdiği faaliyetler değerli, kadının hanede gerçekleştirdiği faaliyetler değersiz görülebilmektedir
(Güneş, 2018: 34-35).

Hanehalklarının Toplumlar Arası Karşılaştırması

Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal İşler Dairesi Nüfus Bölümü’nün “Ekim 2017 Nüfus Ger-
çekleri” Raporu ve OECD Aile Veri Tabanı verilerine göre, dünyada hanehalklarının görünümü aşağıda
özetlenmiştir (UNDESA-PD, 2017 October: 1-4; UNDESA-PD, 2019; OECD, 2016 December: 1-7):
Dünya genelinde ortalama hanehalkı büyüklüğü hane başına 2-9 kişi arasında değişmektedir. 2019
yılında dünya ortalama hanehalkı büyüklüğü 4.1 kişidir. Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerinin çoğunda,
hane başına 3 kişiden az olan “küçük ortalama hanehalkı” büyüklükleri geçerlidir. Örneğin, hanehalkları
ortalaması; İsveç’te 1.8 kişi, Monako’da 1.9 kişidir, Almanya, Norveç ve Danimarka’da 2.0 kişidir, ABD’de
2.6 kişi ve Sırbistan’da 2.9 kişidir. Doğu Asya ve Karayipler’deki bazı ülkeler de “küçük ortalama hanehal-
kı” büyüklüğü sergilemişlerdir. Örneğin, Japonya ve Montserrat’ta hane başına ortalama kişi sayısı 2.4 ve
2.0’dır. Afrika ve Orta Doğu’nun büyük kısmında, hanehalkı üye sayısı 5 kişiden fazla olan “büyük orta-
lama hanehalkı” büyüklüğü gözlenmektedir. Birleşmiş Milletler Nüfus Bölümü’nün sunduğu “Hanehalkı
Büyüklüğü ve Bileşimi 2019” isimli listede mevcut 200 dolayında ülkeden sadece 28’inde 2010 yılı sonrası
için büyük ortalama hanehalkı geçerlidir. En yüksek hanehalkı büyüklükleri Senegal ve Umman’da ortala-
ma 9.0 ve 8.0 kişidir. Bir de küçük ve büyük hanehalkları arasında kalan orta büyüklükte diyebileceğimiz
hanehalkları vardır. Örneğin ortalama hanehalkı sayısı Türkiye’de 3.5 ve Meksika’da 4.0 kişidir (Grafik 1).

157
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum

Tüm Hanehalkları Çocuklu Çift Hanehalkları Çocuklu Tek Ebeveyn Hanehalkları

4,5

3,5

2,5

1,5
Sl İsr ika
Ko ürk ika

Po Koda

Eu B D- da
İn stan
at ya

Po ndD
tu a
lo re
Kı a

OEKan a

ac ist a
st iye

an iz

Noany a
Bi Sl bu ya
İzl AB a
Ye Ro Ma ıs

na ran ti

Da nd ya
AB ro el 34

lg viç a
a

huony ı
a
ni ma lta

Ita an

ll ya
Es ury k
em to a

Avik K nya
Çe rta lge a
Av ela ya

k C J lam si
rv ak l

Fi Litv tan

İsv eç
rv a
ar an
um ap as

ar re

eç
Hı ov ai

us nd

Ho ton a
ny

M n s

m rk
ry

Al ima a
Bu İs and
rle ov rg

t lı
ks e ly
Yu F riye
o Bö çik
br

İsprtek
n

C a

n
aR

rla an
n iy
T ks

us ral
Z n

ist
la

is
ş e
i

a
e
M

L
Lü
Grafik 5.1 Hanehalkı Türüne Göre Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri, 2015
Kaynak: OECD, 2016 December,. Erişim: http://www.oecd.org/els/family/SF_1_1_Family_size_and_composition.xlsx

Ortalama hanehalkı büyüklüğü dünya genelinde azalmaktadır, bu durum doğurganlık oranlarındaki

düşüşü yansıtmaktadır. Örneğin, Fransa’da ortalama hanehalkı büyüklüğü 1968’de hane başına 3.1 kişiden
2011’de 2.3’e düşerken, aynı yıllarda toplam doğurganlık hızı kadın başına 2.6’dan 2.0 canlı doğuma düş-
müştür. Kenya’da ortalama hanehalkı büyüklüğü 1969’da hane başına 5,3 kişiden 2014’te 4,0’a düşmüştür,
eş zamanlı olarak toplam doğurganlık hızı da kadın başına 8.1’den 4.4 canlı doğuma düşmüştür. Hane-
halkı büyüklüğündeki eğilimler sadece doğurganlıktan değil; sağlık, uzun ömür ve göç eğilimlerinden;
kuşakların birlikte ikameti, evden ayrılma, evli olmadan birlikte yaşama, evlilik ve boşanma gibi durumları
çevreleyen kültürel kalıplardan ve eğitim, istihdam ve konut pazarlarındaki eğilimleri şekillendiren sosyo-
ekonomik faktörlerden etkilenmektedir.
Çift hanehalkları (çocuklu veya çocuksuz aileler) dünya genelinde en sık rastlanan hanehalkı türüdür. Bu-
nunla birlikte göreli oranları bölgelere göre önemli ölçüde farklılaşmaktadır. Örneğin, çift hanehalkı oranı
OECD ülkelerinden Letonya’da %39, Estonya, Slovakya ve Slovenya’da %41-45 aralığında, İspanya’da
%60, Portekiz’de %64 ve İsrail’de %67’dir.
Hanehalkı büyüklüğünün azalmasıyla birlikte, hanelerdeki çocuk üye sayısı da azalmaktadır. Hanede bir
veya daha fazla çocuğun bulunması, özellikle eğitim ve sağlık hizmetleri için kaynak talebi ve tahsisi ba-
kımından, hanehalkının öncelikleri üzerinde önemli etkilere sahiptir. Hanehalkı büyüklüğünün yüksek
olduğu Afrika ve Asya ülkelerinde, hanelerin ezici çoğunluğu (%80’den fazlası) en az bir çocuk içermekte-
dir. Çoğu OECD ülkesinde, çift hanelerin yaklaşık %50’sinde çocuk üye bulunmaktadır. Örneğin bu oran
İzlanda’da %60 ve İsrail’de %70’tir. Buna karşın, Avrupa ve Kuzey Amerika’daki çoğu ülkede hanehalkları-
nın sadece küçük bir kısmı (%40’tan azı) çocuk içermektedir. Bulgaristan ve Almanya’da, hanehalklarının
%20’den azında çocuk üye vardır. Japonya, Finlandiya, Almanya ve ABD’de çocuksuz çift haneler daha sık
görülmektedir (Grafik 5.1; Harita 5.1).

158
Nüfus ve Toplum
1.9 - 2.9 3.0 - 4.0 4.1 - 5.2 5.3 - 7.0 8.0 - 9.0
Harita 5.1 Dünyada Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü, 2019
Kaynak: PRB (2020) Erişim: https://www.prb.org/international/indicator/hh-size-av/map/country
Hanehalklarındaki çocuk sayısı bölgelere göre
değişmektedir. Çocuksuz hanehalkı ortalama-
sı OECD’de %67.6 ve AB’de %68.6’dir, bu oran
Meksika (%41.3), Türkiye (%45.7) ve İrlanda’da
(%58.5) en düşük düzeydedir, buna karşın İs-
veç (%78.4), Almanya (%78.2) ve Finlandiya’da
(%77.6) en yüksek düzeydedir. 3 veya daha fazla
çocuğu olan hanehalkı ortalaması OECD’de %5.1
ve AB’de %4.2’dir, bu oran Meksika (%14.4),
Türkiye (%13.8) ve İrlanda’da (%11.1) en yüksek
düzeydedir, buna karşın Portekiz (%2.2), İtalya
(%2.4) ve Almanya’da (%2.5) en düşük düzey-
dedir. Henüz 6 yaşına basmamış en az bir çocuğu
olan hanehalkı oranı AB’de ortalama %11.9’dur, bu
oran Türkiye’de % 25.4 ve ona en yakın İrlanda’da
%18.7’dir. (Meksika veri yayınlamamıştır).
Bölgeler arasında dikkate değer farklar olmakla bir-
likte, çocuklu hanelerin çoğunda iki ebeveyn vardır. 15
yaşından küçük çocukları olan hanehalkları arasında iki
ebeveynli hanehalklarının yaygınlığı Asya’da (%86) ve
Avrupa’da (%80), Latin Amerika’dan ve Karayipler’den
(%72), Afrika’dan ve Kuzey Amerika’dan (%69) daha
yüksektir. Çocuklu hanehalklarının yarısından azında
iki ebeveyn bulunan Svaziland, Namibya ve Güney
Afrika dâhil olmak üzere, HIV/AIDS yüzünden ye-
tişkin ölüm oranlarının yüksek olduğu ülkelerde iki
ebeveynli aileler yaygın değildir.
Tüm bölgelerde tek ebeveynli ve çocuklu hane-
halklarının oranı düşüktür. “Yalnız anne hanehalk-
ları”, Afrika, Kuzey Amerika, Latin Amerika ve
Karayipler’de çocuklu hanelerin yaklaşık %25’ini
oluşturmaktadır. Bu tür hanehalkları Asya’da (ço-
cuklu hanelerin %11’i) ve görece Avrupa’da (%18)
daha az yaygındır. Örneğin, bu oran Japonya’da %3,
İtalya’da %5’tir. Neredeyse tüm bölgelerde çocuklu
hanehalklarının %2-4’ünü oluşturan “yalnız baba
hanehalkları” ise nadir kalmaktadır. Tek istisna,
yalnız baba hanehalklarının çocuklu hanehalkları-
nın %7’sini oluşturduğu Afrika’dır. Tek ebeveynli
hanehalklarının yaygınlığı evlilik içi ve evlilik dışı
doğurganlıktan; evlilikten, birlikte yaşama ve bir-
likteliğin çözülmesinden; göç, yetişkin ölümü, sa-
vaş, çatışma ve hapsedilmeden; toplumsal cinsiyete
ilişkin sosyal tutum ve normlardan, ebeveynlik ve
yaşam düzenlemelerinden etkilenmektedir.
Artma eğiliminde olan, tek kişilik hanehalkları-
nın oranı hem genç yetişkinlerin ebeveyn evinden
ayrılma eğiliminden hem de yaşlıların çocuklarıyla
birlikte yaşama veya bir yaşlı bakım kurumunu ter-
cih etme eğilimlerinden etkilenmektedir. Tek kişi-
lik hanehalkları Estonya, Finlandiya ve Norveç’te
tüm hanehalklarının yaklaşık %40’ını oluşturmak-
tadır. Buna karşın, bu oran Portekiz’de %20 ve
Meksika’da %10 dolayındadır.
159
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
Çocukların ve yaşlıların birlikte ikamet etmeleri
Afrika ve Asya’da yaygındır. Hem 15 yaşın altında
bir çocuğu hem de 60 yaş ve üzerinde bir yaşlıyı
içeren hanehalklarının çoğunluğu üç veya daha faz-
la kuşaktan üyelerin birlikte ikamet ettikleri “çok
kuşaklı hanehalkı”dırlar, geriye kalanı ise yetişkin
çocukları olmadan torunlarıyla oturan yaşlıların
“atlanmış kuşak hanehalkı”dırlar (skipped generation
households). Giderek yaygınlık kazanan “atlanmış
kuşak haneleri” daha çok ebeveynlerin ebeveynlik
rollerine ilişkin yetersizliklerinden ya da ölümlerin-
den kaynaklanmaktadır (Cox, 2008). “Torunları-
nın ihtiyaç duyduğu birincil bakımı sağlayan bü-
yük ebeveynler bir yandan torunları için ebeveynlik
rolü üstlenirken diğer yandan küresel düzeyde ya-
şanan ailesel dönüşümlerin yarattığı ihtiyaçlara ce-
vap sunmaktadırlar” (Uğur, 2019: 9). Çok kuşaklı
hanehalkları Avrupa ve ABD’de tüm hanehalkla-
rının yaklaşık %2’sini oluşturmaktadır, Afrika ve
Asya ülkelerinde ise bu oran yaklaşık %14 ve %13
oranındadır. Verileri mevcut olan ülkeler arasında,
çok kuşaklı hanehalkları oranı Senegal’de %37 ile
en yüksek, Hollanda’da %0,2 ile en düşüktür.
Birleşmiş Milletler’in 2030 yılına kadar
gerçekleştirmeyi umduğu Binyıl Kalkın-
ma Hedefleri; yoksulluğu ve açlığı ortadan
kaldırmak, ölümcül fakat tedavisi müm-
kün hastalıkları engellemek ve tüm ço-
cuklar için eğitim fırsatlarını genişletmek
gibi kalkınma konularında evrensel olarak
kabul edilen, ölçülebilir hedeflerdir.
Önemli bir konu şu ki hanehalkı büyüklüğü
ve bileşimindeki tüm bu eğilimler “Sürdürülebilir
Kalkınma Hedefleri”ne ulaşılmasına yönelik atıla-
cak adımları etkileyecektir. Diğer değişiklikler sabit
kabul edildiğinde, daha küçük hanehalkı büyük-
lüğüne yönelen küresel eğilim, kişi başına enerji
tüketimi ile ters orantılı; bu durum Hedef 12’ye
(sürdürülebilir tüketim ve üretim kalıpları sağlamak)
ulaşmada ilerlemeyi yavaşlatabilir. Daha büyük
hanehalkları genel olarak daha fazla enerji tüket-
me eğilimindedir, ancak kişisel araçlar ve büyük
ev aletleri (buzdolapları, merkezi ısıtma sistemleri,
klimalar, vd.) gibi bazı mallar genellikle hanehalkı
üyeleri arasında paylaşıldığından kişi başına enerji
tüketimi maliyeti düşmektedir.
160
Konut enerji tüketimi toplam sera gazı emis-
yonlarının küçük bir kısmını oluştursa da hanehal-
kı büyüklüğü ve buna bağlı tüketim kalıplarında-
ki değişiklikleri izlemek hem Hedef 12’yi hem de
Hedef 13’ü (iklim değişikliği ve etkileriyle mücadele
için acil önlemler almak) gerçekleştirme çabalarının
önemli bir parçası olacaktır. “Doğurganlıktaki azal-
ma” her zaman için nüfus artışında daha yavaş bü-
yümeye yol açtığı halde, “hanehalkı büyüklüğün-
deki azalma” hanehalkları sayısında artışa neden
olabilir. Bu durumda, yeterli konuta ve su, sağlık,
ulaşım ve enerji hizmetlerine erişimi genişletme ça-
baları hem çok önemli hem de zorlayıcı olacaktır.
Artan sayıda hane için hanehalkı hizmetleri hazır-
lamak Hedef 7’ye (herkes için uygun fiyata, güvenilir,
sürdürülebilir ve yeni enerjiye erişimi sağlamak) ulaşma-
nın da anahtarıdır. Hanelerin ve nüfusun büyümesi
şehirlerde yoğunlaşmaya devam edecek ise hane sayı-
sındaki güçlü bir artış da Hedef 11’i (şehirleri ve insan
yerleşimlerini kapsayıcı, güvenli, esnek ve sürdürüle-
bilir hâle getirmek) başarmayı etkileyebilir.
Hanehalklarının bileşimi, ailelerin ve bireylerin
refahı için de önemli sonuçlara sahiptir. Bu neden-
le, “hanehalkı bileşim kalıpları olarak nüfuslar” ve
“zamanla ilişkili değişiklikler” arasındaki farkların
anlaşılması, Hedef 1’e (yoksulluğu her yerde her şekil-
de sonlandırmak), Hedef 2’ye (açlığı sonlandırmak,
gıda güvenliğini sağlamak ve beslenmeyi iyileştirmek ve
sürdürülebilir tarımı teşvik etmek) ve Hedef 3’e (sağ-
lıklı yaşam sağlamak ve her yaş için refahı arttırmak)
ulaşma çabalarıyla ilgili olacaktır. Bazı gelişmiş ül-
kelerden elde edilen kanıtlar, çocukların yoksulluk
deneyimlerinin aile yapısından büyük ölçüde etki-
lendiğini göstermiştir: “Yalnız anne hanehalkları”,
ortalama olarak, iki ebeveynli hanehalklarına göre
yoksulluğa karşı daha savunmasızdırlar. Dahası, bazı
çalışmalar yaşlıların psiko-sosyal, sağlık ve yaşam
doyumlarını hanehalklarının bileşimine bağlamıştır.
Bu istatistik veriler ne anlama geliyor?
Yukarıdaki verilerin gösterdiği, en önemli ger-
çek, çekirdek ailenin dünyanın hemen her yerinde
baskın yaşam düzenlemesi olmaya devam ettiğidir.
Üç veya dört kuşak bir çatı altında birlikte yaşadık-
ları geniş aile tipi, (özellikle Güney, Orta ve Doğu
Asya’daki) birçok ülkenin kültürel standartlarının
bir parçasıdır, ama giderek sayısı azalmaktadır.
Bogue’a göre, bu coğrafyalarda geniş aile daha çok
üst ve üst-orta sınıflar arasında gözlenmektedir. Pek
çok ülkede nüfusun büyük bölümünün geniş aile
düzenlemesine ya gücü yetmemektedir ya da diğer
aile türleri rağbet görmektedir. Bu durum, hane-
halklarının ortalama büyüklüğünü gösteren yuka-
rıdaki verilerden de çıkarsanabilir: Hanehalkları,
Nüfus ve Toplum

geniş aile tipine sahip olamayacak kadar küçülmüştür. Geniş ailenin prototipi 10-20 kişidir ve gerçek bir
geniş aile biriminin en az yaklaşık 7 kişi olması beklenebilir. Eldeki son verilere göre, daha çok Afrika ve
Ortadoğu’daki bazı ülkelerde ortalama hanehalkı büyüklüğü 5 kişiden fazladır. Hanehalkının ortalama
büyüklüğünü aşmadan üç veya daha fazla çekirdek ailenin bir bileşimi olarak tipik bir geniş aile inşa etmek
imkânsızdır. Bu nedenle, dünya genelindeki hanehalklarının sadece küçük bir kısmının geniş aile tipinde
olduğu söylenebilir. Bir hanehalkını üç kuşak birlikte meydana getiriyor ise bu daha çok yaşlı ebeveynlerin,
özellikle de yaşlı ve dul ebeveynlerin kendilerini ekonomik birikimleri veya emekli maaşlarıyla geçindire-
mediklerinin bir ifadesi olabilir. Doğurganlığın düşük olduğu, ebeveynlerin ayrı yaşama eğiliminde olduğu
ve bekâr yaşama düzenlemelerinin yaygın olduğu ülkelerde, daha çok Batı’da, ortalama hanehalkı genişliği
küçük olma eğilimindedir: 3.2 veya daha az kişi. Yukarıda sunulan verilerden, ortalama hanehalkı büyük-
lüğünün sadece ülkelerin kültürlerine göre değişmediği ve fakat ekonomik kalkınma düzeyi ve yaşama
düzeyi ile ters orantılı olarak değişme eğilimi gösterdiği sonucunu çıkarabiliriz; bir ülkede yaşam kalitesi ne
kadar yüksek olursa, ortalama hanehalkı büyüklüğü de o kadar küçük olacaktır (Bogue, 1969: 370-372).
Yine, bir ülkede yaşam kalitesi ne kadar yüksek olursa, konut birimlerindeki ortalama oda sayısının
o kadar fazla olduğu konusunda da kaba bir genelleme yapabiliriz. Tersine bir ülkedeki yaşam kalitesi ne
kadar düşük olursa, konut kalabalıklık derecesi de o kadar yüksek olacaktır. Kalabalıklığı ölçmek için oda
başına kişi sayısını hesaplamak gerekir. Genel olarak, oda başına 1 veya daha az kişi arzu edilir ve oda başı-
na 1.51 veya daha fazla kişi “kalabalık” konut olarak tanımlanabilir (Bogue, 1969: 372).
Haneler ve hanehalkları ile ilgili önemli bir konu hane kamu hizmetleri (household utilities) ve hane donanı-
mıdır. Modern yaşam için, her bir yaşam ünitesinin su tesisatına, elektriğe ve sifonlu tuvalete sahip olması gere-
kir. Modern olanaklar, Avrupa, Kuzey Amerika ve Okyanusya’da evlerin büyük bir yüzdesinde bulunduğu hâlde,
Asya, Afrika ve Latin Amerika’da bunun tersi geçerlidir. Geliş-
mekte olan ülkelerde haneler, hane kamu hizmetleri olmadan,
çok sayıda kişinin yüksek yoğunluklu kalabalık oluşturduğu
birkaç odadan oluşur. Kırsal alanların elektriklendirilmesi ve dikkat
birçok ülkede konut kalitesinin iyileştirilmesi için hızlı adımlar Ortalama hanehalkı büyüklüğünü kültür ka-
atılmaktadır, ancak yeterli sayıda konut ekonomik kalkınma- lıpları belirlediği gibi kalkınma düzeyi ve ya-
nın sağlanması gereken ihtiyaçlardan birisidir. ABD’de olduğu şama düzeyi gibi sosyoekonomik faktörler de
gibi, sanayileşmiş ülkelerde dahi yetersiz ve standartların altın- belirlemektedir. Yaşam kalitesi yüksek olan ül-
da çok konut vardır (Bogue, 1969: 372). Bu bağlamda tüm bu kelerde, ortalama hanehalkı büyüklüğü küçük
sorunları gidermeyi ve yaşam kalitesini yükseltmeyi amaçlayan olma eğilimindedir.
Birleşmiş Milletler’in Bin Yıl Hedefleri önemlidir.

Öğrenme Çıktısı

1 Hanehalkı ve aileyi tanımlayabilme, türlerini açıklayabilme

2 Hanehalklarının toplumlar arası benzerlikleri ve farklarını istatistik verilerle açıklayabilme
3 Hanehalkı kompozisyonundaki değişme eğilimlerini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Aile Çalışmalarına Demog-

Toplumsal yapıyı oluşturan
birincil düzenlemelerden
olan aile ve hanehalkı sosyal
bilim araştırmalarında ana-
liz birimleri olarak birbirle-
rinden nasıl ayırt edilebilir?
rafik Yaklaşım isimli ders vi-
deosunu izleyiniz, hanehal-
kı ve aile statüleri konusuyla
ilişkilendiriniz.
Kaynak: https://study.com/aca-
demy/lesson/the-demographic-
approach-to-the-study-of-family.
html
Bu bölümdeki bilgileri kul-
lanarak, “İkinci demogra-
fik evrim” gelecekte tüm
ülkelerde gerçekleşir mi?
Tartışınız.

161
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
MEDENİ DURUM: EVLİLİĞİN
KURULMA VE ÇÖZÜLME
SÜREÇLERİ
Evliliğin kurulma ve çözülme süreçleri, temel
sosyo-demografik değişkenlerdendir ve medeni
durum olarak kavramsallaştırılır. Neredeyse tüm
kültürlerde gözlenen dört medeni durum farklı
statüler olarak tanımlanmıştır: Bekâr (hiç evlen-
memiş olanlar), Evli (evlilik sözleşmesi ile birleşmiş
olanlar), Dul (eşi ölmüş olanlar) ve Boşanmış (yasal
olarak evlilik sözleşmesi son bulmuş olanlar). Bazı
ülkeler “ayrı yaşayan evli” statüsünü de tanımıştır
ama bu yaygın değildir. Medeni durum statülerin-
den bazıları daha geniş kategoriler altında birleş-
tirilebilir. Örneğin, demograflar hiç evlenmemiş,
boşanmış ve dul olanları birleştirmek için “evli ol-
mayanlar” terimini kullanırlar. “Evlenmiş olanlar”
terimi şu anda evli olanları, boşanmış olanları ve
dul olanları kapsar. “Önceden evli olanlar” terimi
ise şu anda boşanmış olanları ve eşi ölmüş olanları
kapsar. Bir doğum kuşağının yaşam döngüsünde,
medeni durum statüleri geçişlidir, ancak bir kez ev-
lenmiş olanlar bir daha “hiç evlenmemiş” statüsüne
dönemezler. Medeni durum olarak kavramsallaştı-
rılan bu yasal ve meşruiyeti olan statüler dışında
birçok ülkede “anlaşmalı birlik”, “eşcinsel birlikte-
lik”, “nikâhsız evlilik” veya “birlikte yaşama” gibi
genelin onaylamadığı cinsel birliktelikler de vardır.
(Bogue, 1969: 312; Shryock and Siegel, 1976:
162; Cox, 1976: 35; Lundquist and Anderton and
Yaukey, 2015: 281, 289; Thomas, 2018: 82).
Medeni durum biyolojik, sosyal, ekonomik,
hukuki ve çoğu durumda dinî yönleri içeren de-
mografik bir özelliktir (Shryock and Siegel, 1976:
161). Evli veya boşanmış olan statüleri yasal onay
gerektirir. Geleneksel toplumlarda din kurumu,
medeni durum değişikliklerini bir törenle veya bil-
dirimle resmileştirirdi. Modern toplumda ise bu
yetki pozitif hukuk sistemine geçmiştir. Boşanma,
geleneksel toplumların çoğunda statü kaybına yol
açan bir olaydı (Bogue, 1969: 312).
Yukarıda dikkat çekilen medeni durum çeşitlili-
ği, yerel yaşama desenleri hakkında bilgi gerektirir
ve bu oldukça zor ve zahmetli bir iştir. Özellikle
“çocuk gelinler” gibi olaylar meydana geldiğinde,
medeni durum için yanlış veya yalan bildirimler
olasıdır. Bundan başka; evli ama eşinden ayrı yaşa-
yan kadınlar kendilerini dul olarak tanımlama eği-
liminde olabilirler; evlilik dışı çocukları olan bekâr
162
kadınlar medeni statülerini “evli” veya “dul” olarak
kaydedebilirler; ayrıca, sayımlarda tespit edilen bo-
şanmış kişilerin sayısı, mahkeme boşanma kayıtla-
rından ve yeniden evlendirme kayıtlarından daha
az olabilir (Bogue, 1969: 312; Cox, 1976: 24).
Hızla değişen doğurganlık kalıplarına, aile biçi-
mi ve ev idaresindeki değişiklikler eşlik etmektedir.
Demografik geçişin getirdiği daha uzun yaşama
beklentisi ve daha küçük genişlikteki aile biçimleri,
erkeklerin ve kadınların sosyal ve ekonomik rolleri-
ni değiştirmektedir. Bu durum, gelişmiş bölgelerde
belirgin olmakla birlikte gelişmekte olan bölgelerde
de başlamıştır. Gözlemlerimize göre, insanlar kü-
çük çocuk ebeveynleri olarak hayatlarını daha az
harcıyorlar ve evliliğin anlamı da giderek değişiyor.
Oysa yüksek doğurganlık ve yüksek ölümlülük ko-
şullarında, kadınlar, yetişkin yaşamlarının çoğunu
doğurarak ve çocuk yetiştirerek geçirmişti. Düşük
doğurganlık ve düşük ölümlülük koşullarında ise
çocuk doğurma, evliliğin geçici veya isteğe bağlı bir
aşaması hâline gelmektedir. Günümüzde kadın-
ların yaşam tarzı seçimleri artmaktadır ve çalışma
rolleri giderek hanenin dışına uzanmaktadır. Ka-
dınların ekonomik bağımsızlıkları arttıkça üreme
eğilimi azalmaktadır, artık pek çok kadın için ev-
lilik gereklilikten çok bir yaşam tarzı seçimi hâline
gelmiştir. Böylece, geleneksel aile formları birçok
farklı yaşam modeline geçiş yapmaktadır: Günü-
müzde birçok insan evliliği ileri yaşlara ertelemek-
tedir, bazıları hiç evlenmemeyi tercih etmektedir,
bazıları boşanıp yeniden evlenmektedir ve bazen
bunu birkaç kez yapmaktadır. Ayrıca, yasal evli ol-
mayan eşlerden oluşan aileler ve tek ebeveynli aile-
ler yaygınlaşmaktadır (Lundquist et al, 2015: 279;
Teachman and Tedrow and Kim, 2013: 58).
Bu kişisel yaşam tarzı tercihleri d
​​ emografların ve
sosyologların ilgisini çekmektedir, çünkü haneler
ve içinde yaşayan aileler sosyal birimlerdir. Hane-
halkı, çocukları yetiştirmek, taşınmak ve birbirleri-
nin hayatta kalmasına yardımcı olmak için birlikte
hareket eden bir sosyal gruptur. Diğer bir ifadeyle
hanehalkı, doğurganlık, göç ve ölüm süreçlerini et-
kin yönetebilmek için toplu olarak hareket etmek-
tedir. Yine hanehalkı, diğer sosyal ve ekonomik
davranışlarda da ortak hareket sergilemektedir. Ha-
neler eskiden olduğu gibi ekonomik üretim birim-
leri olmasalar da hâlâ tüketim birimidirler. Bunun
yanında, son yaşam tarzı değişikliklerinin doğur-
ganlık seviyeleri üzerinde doğrudan etkileri vardır.
Modern haneler genellikle daha az çocuk dünyaya
Nüfus ve Toplum
getirmektedirler ve evliliklerin ertelenmesi veya be-
kar kalma tercihi de daha küçük ailelerin oranını
artırmaktadır. Birçok demograf bu değişikliklere
ikinci demografik geçişin parçası olarak atıfta bulu-
nuyor. Bu demografik, sosyolojik değişim süreci ilk
geçişten belirgin olarak farklı görünmektedir. İkin-
ci geçiş, (1) evrensel ve geleneksel evlilikten, evlilik
dışı çok çeşitli aile yapılarının kabulüne doğru bir
kayma ile ve (2) öngörülemeyen ancak genellikle
nüfusun kendini yenileme seviyesinin altına düşen
düşük doğurganlık seviyeleri ile ayrılmaktadır. Bu
eğilimler seküler ve varsıl ülkelerde daha çok göz-
lenmektedir (Lundquist et al, 2015: 279-280).
Evliliğin Kurulma Süreci
Nüfusun sosyokültürel yapısının bir bileşeni
olan evlilik, demografi ve sosyoloji incelemelerin-
de, temel bir değişken olarak veriler çemberine
dâhil edilir. Genel olarak, evlilik kavramı aile ve
akrabalık ilişkileri bağlamıyla ele alınır. Aile, “Ak-
raba bağlantılarıyla doğrudan doğruya bağlanan,
yetişkin üyelerin çocuklara bakma sorumluluğunu
üstlendiği bir insanlar topluluğu” olarak tanımla-
nır (Giddens, 2012: 246). Evlilik ise “Erkek ve ka-
dının yasalara uygun olarak birleşmesi”dir (Üner,
1972: 47). Sosyolojik anlamda evlilik, “İki yetişkin
birey arasındaki toplumsal olarak kabul edilen ve
onaylanan bir cinsel birleşim” olarak tanımlanmış-
tır (Giddens, 2012: 246-247). Evlilik çoğunlukla
yasal bir sözleşme ile başladığı için hukuk alanında
tanımlanmak durumundadır. Birleşmiş Milletler
İstatistik Bölümü (UNSD) şu tanımı önermiştir:
“Evlilik, karşı cinsten kişilerin yasal birliğidir. Bir-
liğin yasallığı, her ülkenin yasaları tarafından tanı-
nan resmî, dinî veya diğer yollarla oluşturulabilir”.
Evlilik izni/onayı almak için gereklilikler ülkeler
arasında farklı ise de genellikle asgari yaş, sağlık
durumu gereksinimleri ve belirli derecelerde akra-
ba evliliği ile ilgili yasaklar vardır.
Buna karşın, geleneksel toplumlarda akraba ev-
liliği veya soy bağı olanlar arasındaki evliliğe saygı
duyulur ve bazen Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Batı
Asya’da olduğu gibi birçok toplulukta tercih edilir.
Aile içi evlilikler, bu bölgelerdeki evliliklerin yakla-
şık %20-50’sini oluşturmaktadır ve en yaygın olanı
ilk kuzenler arasında evliliktir. Akraba evliliği, dün-
yadaki kültürel evlilik modellerinin değişkenliğini
daha fazla göstermektedir ve ölüm ve doğurganlık
üzerindeki olası biyolojik etkiler nedeniyle demog-
rafların ilgisini çekmektedir. Temel olarak iki tür
evlilik vardır; ilk kez evlenme ve yeniden evlenme.
Evlilikler çoğunlukla dinî veya sivil (seküler) bir tö-
renle ya da her ikisiyle birden yasallaşıp meşruiyet
kazanmaktadır. Ancak bazı ülkelerde birçok evlilik
sadece “rızaya” dayalıdır ve sadece yerel gelenekler/
otoriteler tarafından onaylanır. Rızaya dayalı evli-
likler örneğin, Batı Hint Adaları’nda, Japonya’da,
Hindistan’da yaygındır. Bu tür evliliklerin demog-
raflar ve sosyologlar tarafından ölçülmesi daha
zordur, çünkü genellikle kayıtlı değildirler. (Cox,
1976: 24-25; Lundquist et al, 2015: 290; Shryock
and Siegel, 1976: 333-334).
Evlilik, İki yetişkin birey arasındaki top-
lumsal olarak kabul edilen ve onaylanan
bir cinsel birleşimdir
İki insan evlendiğinde, birbirlerinin akrabası
olurlar; bununla birlikte, evlilik bağı daha geniş bir
hısımlar dizisini birbirine bağlar; ana-babalar, er-
kek ve kız kardeşler ve başka soy bağı olanlar, evlilik
yoluyla, eşleştiğinde hısım olmuş olurlar. Aile ilişki-
leri daha geniş hısım topluluklarının içerisinde her
zaman tanınır. Neredeyse tüm toplumlarda, bir ha-
nede çocuklarıyla birlikte yaşayan, iki yetişkinden
oluşan, sosyologların çekirdek aile dediği sosyal
grubu saptayabiliriz. Geleneksel toplumların ço-
ğunda çekirdek aile daha büyük bir hısımlık ağının
parçasıydı. Evli bir çiftle çocuklardan başka yakın
hısımlar aynı hanede ya da birbirleriyle yakın ve
sürekli bir ilişki içinde yaşadığında, bir geniş aileden
söz ederiz. Bir geniş aile, büyük ana-babaları, erkek
kardeşleri ve onların karılarını, kız kardeşleri ve on-
ların kocalarını, halaları ve yeğenleri içine alabilir
(Giddens, 2012: 246-247).
“Evlilik” ve “boşanma veya eş ölümü nedeniyle
bekârlık” birbirlerine geçiş imkânı veren statüler-
dir. Evlenme ve tekrar evlenmelerle oluşan aileler
alt nüfusu iki çözülme gücüne tabidir: uyumsuzluk
nedeniyle boşanma ve eşin ölümü nedeniyle dul
kalma. Bu olayların her biri evli kişilerin statüsünü
değiştirir (Bogue, 1969: 623).
Batı toplumlarının çoğunda evlilik ve dolayı-
sıyla aile, tek eşlilikle ilişkilendirilir. Bir erkeğin ya
da bir kadının aynı zamanda birden fazla eşle evli
olması yasa dışıdır. Bununla birlikte, çok eşlilik ta-
rihsel ve toplumsal bir gerçektir. Çok eşliliğin iki
tipi vardır: Bir erkeğin aynı zamanda birden fazla
163
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
kadınla evli olabildiği çok karılılık (polygyny) ve
daha ender olarak, bir kadının aynı zamanda iki
ya da daha çok kocasının olabildiği çok kocalılık
(polyandry). Çok eşlilik daha çok geleneksel top-
lumlarda ve eski kuşaklar arasında görülür. Örne-
ğin, Burkina Faso ve Kamerun’da 50 yaş üzeri evli
kadınların neredeyse yarısı çok eşli birliklerdendir.
Çok eşlilik modern toplumda ve kentsel alanlarda
çok az görülür. “Bazı ülkelerde, İslam hukuku erke-
ğin birden fazla kadına sahip olmasına izin verebi-
lirken, aynı ülkede yürürlükte olan pozitif medeni
yasalar uyarınca tek eşlilik öngörülebilir”. Batı’da
kimi yerel topluluklarda da çok eşlilik uygulama-
sı sürdürülmektedir. Örneğin, bugün ABD’de ço-
ğunluğu Utah’ta yaşayan 30.000 kadar köktenci
Mormon’un çok eşliliği uyguladığı bilinmektedir
(Giddens, 2012: 247-248; Lundquist et al, 2015:
289; Shryock and Siegel, 1976: 334).
Evlilik kurumu dünyanın farklı bölgelerinde
kültürel farklar gösterir, buna rağmen bazı işlevleri
evrenseldir. Evlenme yoluyla oluşan aile kurumu
en başta cinsel yaşamı sağlıklı ve meşru yoldan
düzenleme işlevini yerine getirir. Buna bağlı ola-
rak üreme ve soy çizgisini belirleme ikinci önem-
li işlevdir. Üçüncü olarak çocuğa yasal ebeveynlik
sağlama ve çocuğun sosyalleşmesine katkı önemli
işlevdir. Diğerleri ise şöyle sıralanır: Cinsiyet rol-
lerini ve iş bölümlerini belirleme; aile üyelerinin
statü kazanımlarına temel oluşturma; görece eko-
nomik üretim ve tüketim etkinliklerini düzenleme
ve yaşam koşullarının yükseltilmesini destekleme;
aile üyelerine güven, korunma ve dayanışma duy-
gusu hissettirme ve bu temelden aidiyet (kimlik)
oluşturma; aile üyelerine sevgi ağı içerisinde duy-
gusal destek sağlama; aile üyelerini diğer akrabalık
gruplarına bağlama; aile üyelerinin yasal hak ve çı-
karlarını koruma (Aksan, 2019: 149).
Evlilik davranışı, günümüzde daha çok birey-
sel bir tercih ise de tarihsel olarak sosyal kontrol
mekanizmalarına tabi olmuştur. Modern toplumda
ailenin kurulmasına yol açan yaygın etken aşktır.
Aşk, “iki bireyin karşılıklı hissettikleri duygusal ve
fiziksel bir bağlılık” olarak tanımlanır. Günümüzde
mahrem bir ilişki ve duygusal bir iletişim kurmuş
olan iki insanın evlenerek ya da bir arada yaşayarak
aile olması normaldir, ama geleneksel toplumlarda
ve kimi etnik, dini kökenli kültür gruplarında bu
durum olağan sayılmaz(dı). Örneğin, “Orta Çağ
Avrupa’sında neredeyse hiç kimse aşk için evlenmi-
yordu… O günlerde ve sonraki yüzyıllar boyunca,
164
erkekler ve kadınlar başlıca mülkü ailenin ellerin-
de tutmak ya da aile çiftliğinde çalışacak çocuklar
yetiştirmek amacıyla evleniyordu”. Eski toplum-
larda “aşk, en iyi olasılıkla bir zayıflık ve en kötü
olasılıkla bir tür hastalık sayılıyordu” (Giddens,
2012: 244-245). Günümüzde çağdaş toplumlarda
“çıkma/görüşme” ya da “flört” (dating) eş seçme
sürecinin önemli bir kesitidir. Günümüzde evle-
necek bireyler, ebeveynlerinin veya diğer aile bü-
yüklerinin kendileri için uygun gördükleri bir eş
ile (Türkiye’de “görücü usulü” denilen) “ayarlanmış
evlilik” (arranged marriage) uygulamasını çoğu kez
reddetmektedirler. Ayarlanmış bir evlilikte, eş se-
çimi için önemli ölçütler, olası eşin sağlığını, ha-
nehalkına ne kadar iyi katkıda bulunabileceğini ve
evlilik gerçekleşirse ailenin ekonomik faydalarını
içerir. Buna karşın bireyler kendi eşlerini seçtikle-
rinde, çekicilik, sevgi/aşk ve uyumluluk gibi ölçüt-
ler karar vermede daha etkili olur (McCubbin and
Dahl, 1985: 131-132).
dikkat
Genel olarak, “eş seçme süreci”ni, benlik say-
gısı ve uyumluluk gibi “bireysel faktörler” ile
mekânsal yakınlık ve yaşam biçimi gibi “sos-
yokültürel faktörler” birlikte belirlemektedir.
Genel olarak “eş seçme süreci”ni, “bireysel fak-
törler” ile “sosyokültürel faktörler” birlikte belirle-
mektedir. Bunları özet olarak şöyle açıklayabiliriz:
Eş seçme sürecinin bireysel faktörleri: İnsan-
lar evlenecekleri eşleri hakkında kendi kararlarını
verdiklerinde, “aşk” seçimlerini belirlemede en
önemli faktör olabilir. Bununla birlikte, “benlik
saygısı” sağlıklı bir aşk ilişkisi için gereklidir. Tera-
pist Virginia Satir’e (1967) göre, kendimiz hakkın-
da hissetme biçimimiz, eş seçimimizle yakından il-
gilidir. Kendimize karşı nasıl hissediyorsak bu bize
karşı davrananları seçmemizi etkileyebilmektedir;
örneğin, kendimizi değersiz hissediyorsak, bize
kötü davranan birini seçme olasılığı artacaktır. Ev-
lenecek çiftin özelliklerinin “uyumlu” olması eş se-
çimini etkileyen diğer önemli bir faktördür. Robert
ve Margaret Blood (1978) üç tür uyumluluk tanım-
lamıştır; mizaç uyumluluğu, ihtiyaçların uyumlulu-
ğu ve değerlerin uyumluluğu. Genel olarak, eşlerden
biri aktif, gergin ve heyecanlı olabilir, diğeri sakin
ve soğukkanlı olabilir. Bu tür mizaç farklılıkları her
Nüfus ve Toplum
zaman sorun çıkarmaz ama çatışmaya da yol açabi-
lir. Çiftin ihtiyaçlarının uyumluluğu özellikle avan-
tajlıdır çünkü böylece her bir eşin ihtiyaçları aynı
anda karşılanabilir. Kişiler eşleri tarafından tatmin
edilemeyen ve “paralel ihtiyaçlar” olarak bilinen
başka türden ihtiyaçları da hissedebilirler. Bunlar
arasında başarı ve bağlanma (gruba girmek, diğer
insanlara yakın olmak) ihtiyacı önemlidir. Böylece
bireyin hissettiği ihtiyaçların çeşitliliği eş seçimini
büyük ölçüde karmaşıklaştırmaktadır. Ancak, ben-
zer değer yönelimlerini ve inançlarını paylaşmak
ilişkileri çok daha zevkli hâle getirir. Burgess ve
Wallin’e (1943) göre, başka bir kişinin değerlerimi-
zi paylaştığı algısı, onu gözümüzde daha cazip hâle
getirir (McCubbin and Dahl, 1985: 133).
Eş seçme sürecinin sosyokültürel faktörleri:
Eş seçimindeki tercihlerimiz uygun adayların oluş-
turduğu görece küçük bir alan ile sınırlıdır. Geç-
mişte iki kültürel gelenek ya da töre eş seçiminde
etkiliydi: Evlenecek kişi ya kendi dini veya sosyal
sınıfı gibi belirli bir grubun içinden evlenmeye zor-
lanırdı (endogamy) ya da yakın ailesi gibi belirli bir
grubun dışından evlenmeye zorlanırdı (exogamy).
Günümüzde bu geleneklerin önemi görece azal-
mışsa da gerçekte kişiler, yaş, eğitim düzeyi, sosyal
sınıf, etnik köken ve din olarak kendine benzeyen-
lerle tanışmaya, onlara ilgi duymaya ve evlenmeye
meyillidirler. Bu eğilime “benzerler arasında evli-
lik” anlamında homogamy denilmektedir. Gündelik
yaşantıda bilinçli veya bilinçsiz olarak, önemli sos-
yal, ekonomik ve kültürel özellikleri bizimle ortak
olanlara yakınlaşırız. Bunun nedeni görece, okulda,
işte, dernekte, sosyal işlevlerde… bize benzer insan-
larla tanışıklığımızdır. Sosyologlar buna “yakınlık”
veya “yakınlaşma” diyorlar. Sonuçta yakınlaşma ve
düzenli ilişki evlenme eğilimini artırabilmektedir.
Eş seçimi konusunda ailenin etkileri de devam et-
mektedir. Seçilecek eşin nitelikleri (fiziki görünü-
mü, eğitim düzeyi, mesleği vd.) konusunda aile
üyeleri tavsiyelerde bulunurlar. Bu bilindik durum-
dur. Pek dikkat çekmez ama ailenin yaşamak için
seçtiği yer eş seçimini etkiler. Bir ailenin yaşadığı
semt genellikle sosyal sınıf geçmişlerinin önemli bir
göstergesidir ve bu semtteki “mekânsal yakınlıklar”
tanışmanın önemli bir faktörüdür (McCubbin and
Dahl, 1985: 133-134). Yan komşunun kızı ya da
oğluyla yapılan evlilikler ya da lise sevgilileri arasın-
daki evlilikler düşünüldüğünde, “kişilerin arasın-
daki fiziksel mesafe kısaldıkça, evlenme olasılığının
artığı” söylenebilir. Bu konuda yapılmış araştırma-
ların verileri bu önermeyi doğrulamaktadır. Ör-
neğin, “1950’lerde Ohio’nun Columbus kentinde
yapılan bir araştırmada, evlenmek için başvuran
431 çiftle görüşülmüştür. Çiftlerden %54’ünün ilk
çıkmaya başladıklarında birbirine 16 veya daha az
sokak mesafede, %37’sinin de 5 veya daha az so-
kak mesafede oturduğu tespit edilmiştir. Çiftlerin
ikamet adreslerinin arası açıldıkça evlilik sayısının
da düştüğü tespit edilmiştir” (Clarke, 1952: 17-22;
aktaran, Pines: 2010: 39-40). Günümüzde iletişim
araçları ve sosyal medya üzerinden tanışmaların gi-
derek arttığı ve böylece mesafenin göreli öneminin
azaldığı doğru ise de ilişkiler ilk buluşmadan sonra
ya sürdürülmekte ya da sönmektedir. Bu sosyokül-
türel faktörlere dikkat çeken kimi sosyal bilimciler
(ör. Burr, 1976), Homogamy’nin evlilik başarısı
için yararlı olabileceğini önermişlerdir (McCubbin
and Dahl, 1985: 133).
“Evlenme yaşı” ile “Cinsel rüşt yaşı” farklı
kavramlardır. Evlenme yaşı, ülkede me-
deni kanunun belirlediği evlenmeye izin
veren asgari yaştır. Cinsel rüşt yaşı ise,
“bir kişinin yasal olarak cinsel eylemleri-
nin bilincinde sayıldığı ve bu eylemlere
rıza gösterebildiğinin yasal olarak kabul
edildiği en küçük yaş” olarak tanımlan-
mıştır. Cinsel rüşt yaşının altındaki cinsel
olaylar hukuki olarak tecavüz veya cinsel
istismar olarak kabul edilmektedir.
Evlenme yaşı evliliğin genel özelliklerinden
birisidir. Demografide medeni durum hakkında
bilgiler genellikle ülkedeki evlenmeye izin veren re-
şit olma yaş sınırına göre sunulmaktadır. Birleşmiş
Milletler medeni durum çizelgelerinde 15 yaşın al-
tındakiler ile 15 yaşın üstündekiler ayrımı yapılma-
sını tavsiye etmiştir; ancak ülkelere göre evlenme
yaşı değişebilmektedir (Shryock ve Siegel, 1976:
161). Türkiye’nin de dâhil olduğu dünyadaki pek
çok ülkede yasal evlenme yaşı 18’dir. Buna karşın,
50’den fazla ülke, ebeveyn izniyle birlikte 18 yaş ya
da altında evliliğe izin vermiştir. Türkiye’de 17 yaşta
ebeveyn izniyle evliliğe izin verilmektedir. Yasal ev-
lenme yaşının 18 yaşın altında olduğu ülkelere İran
(13 yaş), İspanya, Kanada, Vietnam ve ABD’nin
bazı eyaletleri (16 yaş) örnek olarak verilebilir. Yasal
evlenme yaşının 18 yaşın üstünde olduğu ülkelere
Japonya (20 yaş), Çin ve ABD’nin bazı eyaletleri
165
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
(21 yaş) örnek olarak verilebilir. Ayrıca, yasal evlen-
me yaşında cinsiyet ayrımı yapan ülkeler de vardır;
örneğin, Çin’de erkeklerde 22 yaş, kadınlarda 20
yaş; Lüksemburg’da erkeklerde 18 yaş – kadınlar-
da 16 yaş yasal evlenme yaşıdır. Sıra dışı örnekler
olarak Küba’da erkekler 16 – kadınlar 14 yaşında;
İran’da erkekler 13 – kadınlar 16 yaşında evlene-
bilmektedir (TAÇESE, 2019: 10-13). Tarihsel ola-
rak sosyal yaşantıda yetişkinlerin genellikle erken
yaşlarda (evlilik çağı) evlenmeleri normal karşılan-
mıştır. Ve aslında, sosyal sistem ne olursa olsun, ilk
evlilikler (özellikle kadınlar) esas olarak dar bir yaş
aralığında gerçekleşmektedir (Cox, 1976: 72). Bu
konuda önemli olan, coğrafi, kültürel, ekonomik
vd. pek çok etkenin evlenme yaşını birlikte belirle-
diğinin farkında olarak ama bireyin (özellikle kadı-
nın) varlığına, kişiliğine saygı duyarak asgari yasal
evlilik yaşını belirleyebilmektir.
Asgari yasal evlilik yaşından farklı olarak dün-
yada birçok ülke medeni kanunlarında cinsel rüşt
yaşı tanımlamıştır. Cinsel onay verme için bazı ül-
kelerde evlilik şartı aranmamaktadır. “Cinsel rüşt/
rıza yaşı: Bir kişinin yasal olarak cinsel eylemleri-
nin bilincinde sayıldığı ve bu eylemlere rıza gös-
terebildiğinin yasal olarak kabul edildiği en küçük
yaş” olarak tanımlanmaktadır. Ve cinsel rüşt ya-
şının altındaki cinsel olaylar hukuki olarak teca-
vüz veya cinsel istismar olarak tanımlanmaktadır.
Türkiye’de cinsel rüşt yaşı kanunen tanımlanma-
mıştır. “Hâlihazırda ülkemizde evlilik öncesi cin-
sel ilişki diğer Müslüman ülkelerde olduğu gibi
kanunen yasak olmamasına rağmen, yasal merci-
lere bildirildiğinde 18 yaş altı tüm cinsel ilişkiler
(düğün yaparak ve severek evlenenler dâhil) kadı-
nın ve ailesinin rızası olup olmadığına bakılmak-
sızın çocuk istismarı olarak değerlendirilmekte ve
ağır cezalar verilmektedir” (TAÇESE, 2019: 12).
Farklı özgürlük hareketleri cinsel serbestiyi, biyolo-
jik ve sosyokültürel bağlamlarından soyutlayarak,
üçüncü kuşak insan haklarından sayma eğiliminde
olsa da evlenme yaşı öncesi cinsel ilişki, adolesan
gebelikler, istenmeyen gebelikler, istemli kürtaj ve
cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar gibi ciddi sosyal
problemlere yol açmaktadır.
Farklı ülkelerin hukuk sistemlerinde; cinsel rüşt
yaşı, evlenme yaşı, cezai ehliyet yaşı ve seçme yaşı
birbirinden farklı olabilmektedir. Farklı alanlara
ait bireysel haklar için belirlenen bu yaş sınırları-
nın cezai ehliyet yaşı ile aynı veya yakın olmasının
uygun olacağı söylenebilir. Türkiye’de cinsel rüşt
yaşı, evlenme yaşı ve seçme yaşı 18 olduğu hâlde
askerlik yaşı 21’dir. Pek çok ülkede cezai ehliyet
166
yaşı ile cinsel rüşt yaşı arasındaki fark dikkat çekici-
dir. Bu fark; örneğin, Japonya’da 20 yaş ve 13 yaş,
Almanya’da 18 yaş ve 14 yaş, Fransa’da 18 yaş ve
15 yaş olarak belirlenmiştir (TAÇESE, 2019: 12).
Doğurganlık çalışmalarında ilk evlenme yaşı,
kadınların medeni tarihi hakkında muhtemelen en
yararlı bilgidir. Çocukların ilk evlilik tarihine göre
doğum aralıkları hakkındaki veriler de doğurganlı-
ğın incelenmesinde oldukça yararlıdır. Erkeklerin
evlilik tarihleriyle ilgili bilgiler ise sosyal ve eko-
nomik özellikleri ile ilişkili olduğundan, evliliğin
sürekliliğindeki faktörleri incelemek için çok yarar-
lıdır (Shryock and Siegel, 1976: 162).
Evlenme yaşı, nüfus politikalarının da önemli
konusudur, çünkü evlilik oranları ve dolayısıyla
doğurganlık yaşa göre değişmektedir. Genel ola-
rak, antinatalist nüfus politikalarında geç evlenme
uygun görüldüğü halde, pronatalist nüfus politi-
kalarında erken evlenme teşvik edilmektedir. Örne-
ğin, nüfus artışından muzdarip olan Çin hükümeti
1970’li yıllarda geç evlenmeleri bir doğum kontrol
yöntemi olarak görmüştür (Cox, 1976: 73).
Evliliğin Alternatifleri; Birlikte Yaşama
ve Apartnerlik
Postmodern toplumda evlilik kurumunun dört
alternatifi belirginleşmiştir: 1) Birlikte yaşama, 2)
Apartnerlik, 3) Eşcinsel birliktelikler ve 4) Bekâr
kalma. Bu dört görece yeni ilişki biçiminin ülke-
lerden düzenli veri akışı sağlanamadığı için bilgiler
sınırlıdır. Türkiye’de literatür henüz oluşmamıştır.
Aşağıda evliliğin alternatiflerinden birlikte yaşama
ve apartnerlik hakkında genel bilgiler sunulmuştur.
Birlikte yaşama (cohabitation) yani bir çiftin evli
olmadan cinsel ilişki içinde birlikte yaşaması çoğu
Batı toplumlarında yaygınlaşmakta ve meşruiyet
kazanmaktadır. Örneğin Avustralya, Kanada ve
Yeni Zelanda’da birlikte yaşayan çiftlere başvurma-
ları hâlinde yasal izin verilmektedir. Bu yeni ilişki
biçiminin temel özelliği “adanmış uzun süreli bir-
liktelik” olmasıdır. Birlikte yaşama çocuksuz veya
çocuklu formlarda olabilmektedir. Çoğu Batı ülke-
sinde, evlilikten vazgeçiren aynı faktörler birlikte
yaşamayı teşvik etmiştir. Aynı zamanda, cinsel dev-
rim, evlilik dışında “birlikte yaşama” için kullanılan
damgalamayı kaldırmıştır. Ve kadınların eğitime ve
mesleklere daha fazla erişimi, evlenme güdüsünü
azaltmıştır. Birlikte yaşamadaki artış, bireylerin ya-
sal evlilikten daha esnek ve daha az bağlayıcı olan
samimi ilişkiler istediklerini göstermektedir. Her
yaştan insan için, birlikte yaşama, daha az süreklilik
Nüfus ve Toplum
beklentisi ve daha az yasal yükümlülük ile evliliğin
olağan faydalarının çoğunu sunmaktadır. Yakın za-
manlara kadar birlikte yaşama pek çok toplumda
“ayıp” veya “ahlaksızlık” olarak karşılanıyordu, an-
cak günümüzde özellikle yeni kuşakların tutumu
değişmektedir. İngiltere’de yapılan bir araştırmada
(HMSO, 2004), “Bir çiftin evlenmeye niyeti ol-
maksızın birlikte yaşaması uygundur.” önermesi-
ni 18-24 yaş grubu gençlerin %88’i onaylamıştır,
buna karşın 65 yaş ve üzeri yaşlıların sadece %40’ı
onaylamıştır (Giddens, 2012: 275; Jones, and Tep-
perman and Wilson, 1995: 70-72).
Avrupa, Kuzey Amerika ve Okyanusya’nın ço-
ğunda birlikte yaşama artmış ve evlilik oranları
düşmüştür. OECD (en yakın) 2011 yılına ait “Özel
hanehalklarındaki kişilerin eş durumuna göre da-
ğılımı” istatistiğini yayınlamıştır. Bu istatistik 28
OECD ülkesinin ortalama verilerinden oluşmak-
tadır. Bu verilere göre, OECD ülkeleri genelinde,
özel hanelerdeki 20 yaş ve üzeri bireylerin ortala-
ma %60’ı (evli olsun veya olmasın) eşiyle birlik-
te, ortalama %40’ı eşi olmadan yaşamaktadır. Eşi
olanların ortalama %10’unu “evli olmadan birlikte
yaşayanlar” oluşturmaktadır. Birlikte yaşama oranı
yüksek olan ülkeler; İsveç (%20), Estonya (%17),
Yeni Zelanda (%16) Fransa ve Norveç (%15),
Danimarka ve Hollanda (%14), Birleşik Krallık
ve İzlanda (%12) olarak sıralanmaktadır. Birlikte
yaşama oranı Güney ve Doğu Avrupa ülkelerinde
düşüktür; örneğin, Polonya ve Yunanistan’da %2,
Slovakya’da %4’tür. Neredeyse tüm OECD ülke-
lerinde, birlikte yaşama olayı genç yetişkinler (20-
34 yaş) arasında genel yetişkin nüfusa (20 ve üzeri
yaş) göre daha yaygındır. OECD genelinde, 20-34
yaş arası bireylerin ortalama %17’si evli olmadan
birlikte yaşamaktadır. (OECD, 2016 November).
Mahmut Tezcan (2000: 171-172), evliliğin alter-
natiflerinden birisi olarak postmodern bir ilişki türü
dediği “apartnerlik” terimini önermiştir. Apartnerlik
“birlikte yaşama”ya benzeyen ama ondan ayrı tanım-
lanabilecek yeni bir çift ilişki biçimidir. Apartnerlik,
Batı literatüründeki “birlikte ayrı yaşama” (Living
Apart Together - LAT) teriminin karşılığıdır. Apart-
nerlerin cinselliği içeren samimi ilişkileri vardır, an-
cak ayrı adreslerde yaşarlar. “Birlikte ayrı yaşamak:
uzun vadeli, kararlı, tek eşli, samimi bir ilişki payla-
şan ancak birlikte yaşamayan çiftler için kullanılan
bir terimdir. LAT çiftleri bağımsızlık ve bağımlılık
ile kişisel alan ve beraberlik arasında bir denge arar-
lar. Ortaklar birlikte severler ama ayrı yaşarlar.” Bu
tanım birlikte ayrı yaşamanın özellikle Y Kuşağın-
dan olanlar (1980-2000 doğumlular) ve eğitimli ve
finansal bağımsızlığı olan kadınlar için bir ihtiyaç
hâline geldiğine inanan (ve Apartner isimli eşleştir-
me sitesinin kurucusu) Annie Cox’a ait. Söylendi-
ğine göre, LAT ilişkinin ya da apartnerliğin 50’den
fazla çeşidi var (Smith, 2019 August). Apartnerlik,
daha çok gelişmiş ülkelerin megapolislerinde görül-
mektedir. Türkiye’de de yaşanmaya başlamıştır (Em-
lak sektöründeki apart daire ipucu vermektedir). Bu
ilişkide çiftler, iki ayrı evden birinde bir süre birlikte
olduktan sonra, kendi evlerine dönmektedirler. Yani
aynı çatı altında sürekli birlikte yaşamamaktadırlar.
“Bunlar da mutlu evli çiftlerdir, birbirlerine bağlıdır-
lar. Fakat eşler, bağımsızlıklarına düşkün oldukları
için bu yolu tercih etmişlerdir.” Böylece apartnerler,
hem aralarındaki özel yakınlığı ve güvenliği hem de
yalnızlığı ve bağımsızlığı bir arada yaşamaktadırlar.
Apartnerlerin bir özelliği de kendilerine ait olan me-
kanlarını bir başkası ile bölüşmek istememeleridir.
Farklı bir açıdan apartnerlik, klasik evliliğe doğru ilk
adım olarak görülebilir. Birbirini deneyerek birlikte
yaşayabileceklerine kanaat getiren çiftler, apartner-
liği bırakıp klasik evliliğe geçiş yapabilmektedirler.
Fakat aksine, gelişmiş ülkelerin megapolislerinde
apartnerlik sürekli bir yaşama biçimi olarak giderek
artmaktadır. “Özellikle yazarlar, sanatçılar, yaratıcı
işlerde çalışanlar arasında bu tür birliktelik daha sık
görülmektedir. Burada, iki ayrı evin masrafı, ortak
bir evin masrafından daha fazladır, fakat apartnerler
bunu sorun etmezler, onlar için önemli olan, psiko-
lojik rahatlıktır” (Tezcan, 2000: 171-172).
Giddens’ın Britanya özelindeki gözlemine göre,
birlikte yaşama ve apartnerlik giderek yaygınlaşsa
da araştırmalar evliliğin daha istikrarlı olduğunu
öne sürmektedir. Birlikte yaşayan evli olmayan çift-
lerin ayrılması, evli olanlarınkinden üç ya da dört
kat daha olasıdır (Giddens, 2012: 275).
dikkat
Artma eğilimi gösteren birlikte yaşama”nın
bireysel ve sosyokültürel nedenleri vardır. Bir-
likte yaşayanlar, birlikteliklerini yasal evlilik-
ten daha esnek, daha az bağlayıcı ve daha az
sürekli görmektedirler ve bu ilişkinin evliliğin
olağan faydalarının çoğunu sunduğuna inan-
maktadırlar. Araştırmacılar, Batı’nın cinsel
devriminin ve kadınların eğitime ve meslek-
lere daha fazla erişimi koşullarının özellikle Y
kuşağı arasında birlikte yaşamayı yaygınlaştır-
dığını söylemektedirler.
167
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum

Tablo 5.2 Avrupa Bölgesinde Evlilik Dışı Canlı Doğumların Oranı - 1960-2018, (%)
Ülke/Zaman 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2018
İzlanda 25,3 29,9 39,7 55,2 65,2 64,3 70,5
Fransa 6,1 6,8 11,4 30,1 43,6 55,0 60,4
Bulgaristan 8,0 8,5 10,9 12,4 38,4 54,1 58,5
Slovenya 9,1 8,5 13,1 24,5 37,1 55,7 57,7
Norveç 3,7 6,9 14,5 38,6 49,6 54,8 56,4
Portekiz 9,5 7,3 9,2 14,7 22,2 41,3 55,9
İsveç 11,3 18,6 39,7 47,0 55,3 54,2 54,5
Danimarka 7,8 11,0 33,2 46,4 44,6 47,3 54,2
Estonya       27,2 54,5 59,1 54,1
Hollanda 1,4 2,1 4,1 11,4 24,9 44,3 51,9
Belçika 2,1 2,8 4,1 11,6 28,0 45,7 49,0
Çekya 4,9 5,4 5,6 8,6 21,8 40,3 48,5
Birleşik Krallık 5,2 8,0 11,5 27,9 39,5 46,9 48,2
İspanya 2,3 1,4 3,9 9,6 17,7 35,5 47,3
Finlandiya 4,0 5,8 13,1 25,2 39,2 41,1 44,6
Macaristan 5,5 5,4 7,1 13,1 29,0 40,8 43,9
Andorra             43,5
AB-28         27,2 38,1  43,0
Avusturya 13,0 12,8 17,8 23,6 31,3 40,1 41,3
Kosova           40,3 40,5
Slovakya 4,7 6,2 5,7 7,6 18,3 33,0 40,0
Letonya 11,9 11,4 12,5 16,9 40,4 44,4 39,5
Lüksemburg 3,2 4,0 6,0 12,8 21,9 34,0 39,5
NAFTA 4,4 5,6 9,8 20,9 28,5 35,3 38,4
İrlanda 1,6 2,7 5,9 14,6 31,5 33,8 37,9
İtalya 2,4 2,2 4,3 6,5 9,2 21,8 34,0
Gürcistan           36,6 34,0
Almanya 7,6 7,2 11,9 15,3 23,4 33,3 33,9
Ermenistan             32,5
Malta 0,7 1,5 1,1 1,8 10,6 25,3 31,8
Romanya         25,5 27,7 30,9
Sırbistan         20,7 24,0 26,8
Litvanya   3,7 6,3 7,0 22,6 25,7 26,4
Polonya   5,0 4,8 6,2 12,1 20,6 26,4
İsviçre 3,8 3,8 4,7 6,1 10,7 18,6 25,7
Rusya           24,9 24,9
Lihtenştayn 3,7 4,5 5,3 6,9 15,7 21,3 21,7
Moldova           22,4 21,5
Hırvatistan 7,4 5,4 5,1 7,0 9,0 13,3 20,7
Ukrayna           21,9 20,5
Kıbrıs   0,2 0,6 0,7 2,3 15,2 20,3
Azerbaycan           15,3 14,9
Belarus           19,6 13,0
Kuzey Makedonya 5,1 6,2 6,1 7,1 9,8 12,2 12,1
Yunanistan 1,2 1,1 1,5 2,2 4,0 7,3 11,1
Bosna Hersek           10,8 10,8
Türkiye           2,6 2,9
Not: Evlilik dışı doğumlar konusunda istatistik veri eksikliği vardır. Tabloda 2018 yılına ait veri bulunmadığı durumda
en yakın yılın verisi kullanılmıştır: 2016 yılı verisi ile temsil edilen ülkeler: Avrupa Birliği (AB), Belçika, Bosna, Malta,
Moldova ve Rusya. 2017 yılı verisi ile temsil edilen ülkeler: Birleşik Krallık, Kıbrıs, Kosova
Kaynak: Eurostat, 2020 February

168
Nüfus ve Toplum

Evlilik Dışı Doğumlar

Evlilik dışı ilişkilerden, birlikte yaşayan çiftlerden ve yalnız ebeveynlerden meydana gelen doğum-
lar, değişen aile kalıplarının sinyalini vermektedir. Tablo 5.2’den takip edileceği üzere 2018 yılında
Avrupa Birliği’nde (AB) tüm canlı doğumların %43’ü “evlilik dışı doğum” olarak kayda geçmiştir.
AB’de evlilik dışı doğumlarda son 15 yılda %15 artış olmuştur. AB ülkelerinde 2016’da yaklaşık 5
milyon bebek dünyaya gelmiştir, bunun yaklaşık 2.1 milyonu evlilik dışı doğmuştur. AB kurucu üyesi
olan 28 ülkeden 8’inde bebeklerin çoğunluğu evlilik dışı dünyaya gelmiştir. AB, NAFTA ve AB’ye
aday ülkeler bir arada karşılaştırıldığında; evlilik dışı doğumların en çok olduğu üç ülke İzlanda
(%71), Fransa (%60) ve Bulgaristan’dır (%59), evlilik dışı doğumların en az olan üç ülke ise Türkiye
(%3), Bosna-Hersek (%11) ve Yunanistan’dır (%11). Avrupa’nın kuzeyinde yer alan ülkelerde evlilik
dışı doğum oranları uzunca bir süredir yüksek seyretmektedir. Ancak son yıllarda evlilik dışı doğan
bebek oranının en çok arttığı yerler Akdeniz ülkeleridir. Örneğin, 2000-2016 yılları için evlilik dışı
doğumlar Malta’da %11’den %32’ye, İtalya’da %10’dan %28’e, İspanya’da %18’den %46’ya yüksel-
miştir. Aynı dönemde kuzeydeki İskandinav ülkelerinde evlilik dışı doğan bebek oranları yine yüksek
düzeyde seyretmiş ama artmamıştır (Eurostat, 2020 February).
Lundquist vd.’nin (2015: 295) değerlendirmesine göre, Tüm Avrupa’da evlilik dışı doğurganlık
eğilimlerinin İzlanda düzeyine (%71) çıkıp çıkmayacağı tartışılmaktadır. Bölgesel farklar genel olarak
kültürler ve kamu politikalarındaki farklılıklar ile açıklanmaktadır. Kültürel olarak, örgütlü dinin
rolü Güney Avrupa’da diğer birçok Avrupa ülkesinden daha güçlüdür ve cinsiyet rolleri buralarda
daha muhafazakâr olmaya devam etmektedir. Genç Güney Avrupalılar çoğunlukla evlenmeden önce
kendi başlarına hareket etmek yerine ebeveynleriyle birlikte aynı evde yaşamaktadırlar. Kamu politi-
kaları bakımından, birçok Kuzey ve Batı Avrupa hükümeti; çocuk bakımı, çocuk başına ödenekler ve
tüm medeni durumların ebeveynlerinin istihdamı ve ebeveynliği dengelemesini sağlayan yarı zamanlı
çalışma politikaları gibi geniş kapsamlı aile yardımları sağlamaktadır. Güney Avrupa’da ise devletin
sağladığı aile yardımları ve aile dostu politikalar daha sınırlı kalmaktadır. Buradaki ironi ise Güney
Avrupa’daki geleneksel aile kültürleri, Avrupa’daki en düşük genel doğurganlık seviyeleri arasında yer
almaktadır.
Türkiye’de Medeni Kanun (Madde 337) evlilik dışında doğan çocuğun velayetini düzenlemiştir. Buna
göre; evlilik dışında doğan çocuklar annesinin bekârlık hanesine annesinin bekârlık soyadıyla annenin
bildireceği baba adıyla yazılmaktadır. Bu çocuklar, babalık hükmü kararı alınması hâlinde, baba hanesine
baba soyadıyla taşınmakta anne haneleri ile soybağı kurulmaktadır. ​

Evlilik Demografisi
Evlilik oranları ve evlenme sıklığı doğurganlık üzerindeki etkisi nedeniyle demografide önemlidir.
Nüfus sayımlarında evlilik durumu saptanmaktadır; belli bir yaştaki evli, dul ve boşanmışların toplamı
“Evlenmiş nüfus” olarak bekâr nüfustan ayrılmaktadır. Periyodik sayımlarda, ilgili yaşların durumu kar-
şılaştırılarak, bekâr nüfusun yaşlara göre azalışı incelenmektedir. Bu yaşlarda ölümlerin etkisi de dışarıda
bırakılarak, yaşlara göre evlenmişler oranı hesaplanmaktadır (Üner, 1972: 49).

169
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
Evlenme sıklığı yerel geleneklere, mesleğe, sosyal
sınıfa yani genel olarak, sosyokültürel yapıya bağlı-
dır. Evlilik sayısı, toplumdaki erkek ve kadın sayısın-
daki değişikliklerden ve özellikle evlenmemiş olanla-
rın göreli sayısından önemli ölçüde etkilenmektedir.
Evlilikler, ekonomik ve siyasi kriz gibi kötü dönem-
lerde daha az gerçekleşmekte ve elverişli koşullarda
ortalama frekans seviyesinin üzerine çıkma eğilimi
göstermektedir. Ayrıca evlenme zamanı olarak tatil
dönemleri ve dinî bayramlar tercih edildiği için, ev-
lenme sıklığı yıl içinde bazı mevsimsel değişiklikler
sergilemektedir (Cox, 1976: 73).
Evlenme sıklığı çeşitli kesinlik seviyelerinde
ifade edilebilmektedir. Sık kullanılan kavramların
tanımları aşağıda verilmiştir (Bogue, 1969: 624;
Üner, 1972: 47-51):
Genel (Kaba) Evlenme Oranı (Crude Marria-
ge Rates): Bu oran, toplam 1000 kişi başına yıllık
evlenme düzeyini gösterir. Tanım olarak Genel
Evlenme Oranı (GEO); “Bir yıl içinde resmî ka-
yıtlara geçen evlenmelerin o yılın yıl ortasındaki
toplam nüfusuna oranıdır”. Yüzde (%) ya da binde
(‰) olarak gösterilir. (Genel evlenme oranı = Yıl
içindeki evliliklerin sayısı / Yıl ortası toplam nü-
fus X 1000). GEO, yaygın olarak kullanılmasına
rağmen, çok tatmin edici olmayan ve potansiyel
olarak yanıltıcı bir orandır. Çünkü bu oranın pay-
dası öncelikle evlenmeye uygun olmayan nüfusu da
(evli olanlar ve evlenemeyecek kadar genç olanlar)
kapsadığı için, evlilik olayına “muhatap olan” nü-
fusun bu olayların oluşumuna orantısı açık olarak
ifade edilememektedir. Doğum oranlarındaki dal-
galanmalar, yaş kompozisyonundaki değişiklikler
ve hatta önceki yıllardaki evlilik oranlarındaki dal-
galanmalar bu oranı etkileyebilir. GEO bu yetersiz-
liğe rağmen, bazı ülkelerde nüfusun medeni duru-
mu hakkında güncel ve kesin veri bulunmadığı için
kullanılmaya devam etmektedir.
Özel Evlenme Oranı (Specific Marriage Rates):
Bir yıl içindeki evlenmelerin, o yılın ortasındaki
evlenebilecek yaştaki nüfusa oranıdır. Yüzde (%) ya
da binde (‰) olarak gösterilir. (Özel evlenme oranı
= Yıl içindeki evliliklerin sayısı / Yıl ortası evlenebi-
lecek yaştaki nüfus X 1000). Evlenebilecek yaştaki
nüfus, evlenmeye uygun olan kişilerin toplam sa-
yısıdır. Bu alt nüfus, asgari evlenme yaşını doldur-
muş olan (18+ yaş) bekârları, boşanmış olanları ve
dul olanları kapsar. Özel Evlenme Oranı (ÖEO),
evlilik sayısındaki değişikliklere karşı kaba evlilik
oranından çok daha hassastır ve hesaplanması biraz
170
daha zordur. Sayımlar arası dönemler için payda,
toplam nüfustan sadece biraz daha az hassasiyetle
tahmin edilebilir. ÖEO, her cinsiyet için ayrı ayrı
hesaplanmalıdır, aksi takdirde paydaki her olay iki
kişiyi temsil ettiği için payda 2’ye bölünmelidir.
Yaşa özgü evlilik oranları da her cinsiyet için ayrı
ayrı hesaplanmalıdır, çünkü her yaştaki erkek ve
kadın sayısı neredeyse hiç eşit değildir ve iki cinsi-
yetin evlilikte farklı yaş modelleri vardır.
Özel evlenme oranının iki alt tipi vardır:
1. İlk Evlilik Oranı (First-Marriage Rate): İlk
kez evlenenlerin “hiç evlenmemiş” bekâr
nüfusa oranıdır. (İlk evlilik oranı = Bir yıl
içinde (kadın ve erkek) ilk evlilik sayısı / Yıl
ortası 18 yaş ve üstü bekâr (hiç evlenmemiş)
(kadın ve erkek) sayısı X 1000).
2. Yeniden Evlenme Oranı (Remarriage Rate):
Önceden evlenmiş olanların “dul ya da boşan-
mış” bekâr nüfusa oranıdır. Bir kez evlenen
kişilerin ikinci, üçüncü veya daha fazla sayıda
evlenmelerini gösterir. (Yeniden evlenme ora-
nı = Bir yıl içinde önceden evlenmiş (kadın ve
erkek) kişilerin evlilik sayısı / Yıl ortası dul ya
da boşanmış (kadın ve erkek) kişilerin sayısı X
1000). Bu tanım, elbette, sadece tek eşliliğin
resmî olarak kabul edildiği ülkelerde geçerli-
dir. Dünyanın birçok ülkesinde evli nüfus yu-
karıdaki oranın paydasına eklenebilir veya ek
bir özel oran kullanılabilir.
Evlenme Sıklığı Oranı (Nuptiality Rate): Bu oran,
evli olmayan bir kişinin tam bir yıl içinde evlenme
olasılığını gösterir. Başlıca kullanımı, evlenme sıklığı
tablolarını hesaplamak ve demografik süreçlerin ma-
tematiksel modellerini oluşturmaktır. Demografik
anlamda, evlilik oranları yıl ortası nüfusa dayanan
merkezî oranlardır, oysa evlenme sıklığı oranları tam
olarak aynı yaştaki kişilerden oluşan bir kuşağın (ko-
hort) soyut bir tahminine dayanmaktadır.
Cinsiyete Göre Evlilik Oranları (Marriage Ra-
tes by Gender): Kadınlar için Özel Evlenme Oranı
(Female Nuptiality Rate), Bir yıl içinde evlenen ka-
dınların, o yılın ortasındaki evlenebilecek yaştaki
kadın nüfusa ya da 18-54 yaşlarındaki bekâr, dul
ve boşanmış kadınlara oranıdır. Yüzde (%) ya da
binde (‰) olarak gösterilir. (Kadınlar için özel
evlenme oranı = Bir yıl içinde evlenen kadınların
sayısı / Yıl ortası evlenebilecek yaştaki kadın nüfus
X 1000). Bu ifade edilen tanım ve hesaplama uyar-
lanarak erkekler için de geçerlidir.
Nüfus ve Toplum
Evliliğin Çözülme Süresi – Boşanma,
İptal ve Eş Ölümü
Gerçekleşen evlilikler her zaman için boşanma,
ayrılma ve eşin ölümü riski taşır dolayısıyla çözül-
meye tabidir. Günümüzde yasal evlilik sözleşme-
leri üç yoldan bozulabilmektedir: (1) Boşanma
kararıyla, (2) Yasal iptal kararıyla ve (3) Eşlerden
birinin ölümüyle. Evlilik sözleşmeleri başlangıç ve
bitiş anında kayıt altına alınmaktadır, demografi
bu kayıtlardan yararlanarak medeni durum analiz-
leri yapmakta, istatistik bilgi üretmektedir. Ancak
modern zamanlara kadar (görece eşin ölümü hariç)
boşanma kayıtları sistemli tutulamamıştır, ayrılma
verileri ise neredeyse hiç yoktur. Giddens, boşanma
sayı ve oranlarının aslında tam gerçeği yansıtma-
dığına dikkat çeker. En başta, boşanma oranları,
ayrılmış olup da yasal olarak boşanmamış olan in-
sanları içermez. İkinci olarak, insanlar mutsuz bi-
çimde evli olsalar da bir arada kalmayı seçebilirler;
evliliğin kutsallığına inanıyor olabilirler ya da ay-
rılmanın maddi ve duygusal sonuçlarından endişe
ediyor olabilirler ya da çocuklarının geleceği için
kaygılanıyor olabilirler (Giddens, 2012: 264).
Tarihsel olarak dört yaklaşım “boşanma” ya da
daha doğru bir terim olan “evliliğin sonlanması”
hukukuna esas alınmıştır: (1) Boşanmanın yasak-
lanması; (2) Boşanmanın yasal gerekçelere dayalı
olarak mahkeme kararıyla olması; (3) Boşanma
hakkının sadece erkeğe tanınması; (4) Eşlerin rı-
zaya dayalı serbestçe ayrılmaları. Birincisinde,
boşanmanın yasaklanması Katolik hukukundan
kaynaklanmaktadır. Batı’da evlenme ve boşanma
ilişkileri sadece kilise yasalarıyla düzenlendiği çağ-
larda boşanmaya hiçbir zaman izin verilmemiştir.
“Evlilik, ruhların birleşmesi biçiminde kutsal bir
bağlantı sayıldığından, bu bağlantının insanlarca
kopartabilmesini kilise kabul etmemiştir.” Katolik
hukuku boşanmayı değil ama sürekli veya geçici
ayrılmayı onaylayabilmiştir. Reform Hareketi’ne
kadar Avrupa ülkelerinin tamamında, Güney Ame-
rika ülkelerinin çoğunda ve Afrika ve Büyük Okya-
nus ülkelerinin bazılarında yürürlükte olan bu ilke
bugün yalnız Vatikan’da ve Filipinler’de yürürlükte
kalmıştır. Onlarda da yasanın esnetilmesi için giri-
şimler devam etmektedir. İkincisinde, boşanmaya
belirli nedenlere dayalı olarak mahkeme kararıyla
izin verilmesi Protestan hukukundan kaynaklan-
maktadır. Reformcular, boşanma olayını dünyevi-
leştirmişlerdir. Bu çözüm biçimsel farklar olmakla
birlikte birçok devletin medeni yasalarına yerleş-
miştir. Çağdaş dünyada çok geniş biçimde uygu-
lanan yöntem budur. Bu yöntemi benimsemiş olan
ülkelerin bir kısmında (ör. Türkiye’de), boşanma-
nın yanında bir de “ayrılık” durumu tanımlanmış-
tır. Bu uygulamada hâkim, deliller doğrultusunda
tarafların boşanmalarının ileriye dönük pişmanlık
yaratabileceğini takdir ederse, belirli bir süre ta-
rafların ayrı yaşamalarına karar verebilmektedir.
Üçüncüsü, Bazı ülkeler boşanma hakkını sadece
erkeğe tanımışlardır. Örneğin eski Türk ve eski
Cermen hukuklarında, hatta Roma hukukunun ilk
dönemlerinde bu uygulama geçerliydi. Bugün bu
yöntem İslam ülkelerinde devam ettirilmektedir.
Türk Yurttaşlar Yasası’nın 4 Ekim 1926’da yürür-
lüğe girmesine kadar Türkiye Cumhuriyeti’nde de
erkek, karısını tek taraflı olarak ve hiç bir neden
göstermeksizin boşama hakkına sahipti. Dördün-
cüsü: tarihte bazı toplumlar eşlerden her ikisine de
boşanma hakkı tanımışlardır ve bu hakkı kullanan
eşler karşılıklı anlaşarak, serbestçe ayrılabiliyorlar-
dı. Boşanmanın serbest olması görüşüne göre, “eş-
ler nasıl ki karşılıklı iradeleri ile evlenebiliyorlarsa
ayrılmaları da karşılıklı iradeleri ile olmalıdır.” Eski
Franklar ve eski Romalılar bu yaklaşımı benimse-
mişlerdi, fakat uygulamada özellikle çocuklar için
büyük sakıncalar doğduğundan, sonradan çocuk-
ların durumu konusunda yargıç kararı gerekeceği
kuralı getirilmiştir. Çağdaş dünyada eşlerin iradesi-
ni esas alan serbest boşanma usulü mevcut değildir
(Velidedeoğlu, 1976: 135-138).
Birleşmiş Milletler’in önerisiyle, boşanma;
“yeniden evlenme hakkı veren bir yargı kararı ile
evliliğin nihai olarak yasal feshi.” biçiminde tanım-
lanmıştır (Shryock and Siegel, 1976: 333-334).
Birçok ülkede nihai kararname çıkarılmadan önce
çeşitli ara yasal aşamalar vardır. Bundan farklı ola-
rak, demografik ve yasal açıdan iki tür ayrılma
tanımlanmıştır: Yasal ayrılık; eşleri, bir arada karı-
koca olarak yaşamak durumu dâhil olmak üzere,
belli zorunluklardan kurtaran, fakat tarafları yeni
bir evlenmeye girişmekten de alıkoyan durum’dur.
Eylemli ayrılık ise “genellikle evliliği sona erdirmek
amacıyla eşlerden birinin, diğerini bırakarak ayrı
yaşaması”dır. Eylemli ayrılık çoğunlukla boşanma
nedeni olarak kabul edilmektedir (Üner, 1972:
49). Ayrılmaların doğru verilerini toplamak olduk-
ça zordur, ancak doğurganlık çalışmasında bunlara
gereksinim vardır. Boşanmadan farklı olan İptal
(butlan), evlilik sözleşmesinin son bulmasının baş-
ka bir yoludur. İptal, evlilik sözleşmesini en başın-
171
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
dan geçersiz kılan, onu yok sayan bir yasal karardır,
boşanma ise evlilik sözleşmesini karar tarihinden
itibaren geçersiz kılan bir yasal karardır. İptal ka-
rarı evlilik sözleşmesi yapıldığı anda evliliğe mani
olan bir durumun var olduğunun sonradan anla-
şılması üzerine verilmektedir. Örneğin taraflardan
biri evliyken ve boşanma veya eş ölümü gibi bir
nedenle tekrar evlenme hakkı kazanmamışken baş-
ka bir evlilik daha yapmıştır; bu evlilik sözleşmesi
usulüne uygun yapılmadığı için baştan geçersizdir,
iptal edilir. Bundan farklı olarak, boşanma kararı,
evlilik sözleşmesi devam ederken eşlerden birinin
veya her ikisinin sözleşmeye aykırı hareket etmeleri
nedeniyle verilir (ör. aldatma).
Sonuçta, her ülkenin yasalarına göre, “iptal”,
taraflara evlilikten önce sahip oldukları (genellik-
le ‘bekâr’) statüyü geri verir; boşanma ise “boşan-
mış” statüsü verir. Sıkı boşanma yasalarının olduğu
yerlerde (ör. Arjantin, Filipinler, İtalya, İrlanda...)
evlilikleri sonlandırmak için sıkça başvurulan araç
“iptal”dir. Boşanmanın daha kolay elde edilebildiği
yerlerde ise “iptal” oranı görece düşük kalmaktadır.
Dulluk, yasal evlilik sözleşmesinin son bulduğu
üçüncü bir yoldur. Eşlerden birinin ölümü üzerine,
hayatta kalan eş dul statüsüne geçmektedir (Cox,
1976: 25; Shryock and Siegel, 1976: 333-334).
TANIM: Evliliğin sonlanmasının farklı yolları
vardır ve bunlar ayrı tanımlanmıştır. Boşanma;
“yeniden evlenme hakkı veren bir yargı kararı ile
evliliğin nihai olarak yasal feshidir.” Bundan farklı
olan İptal (butlan), evlilik sözleşmesini en başın-
dan geçersiz kılan, onu yok sayan bir yasal karardır.
İptal kararı evlilik sözleşmesi yapıldığı anda evliliğe
mani olan bir durumunun sonradan anlaşılması
üzerine verilmektedir. Diğer bir yol ise Dulluk’tur;
eşlerden birinin ölümü üzerine, yasal evlilik sözleş-
mesi son bulmaktadır.
Bireysel ve sosyokültürel nedenlere bağlı olan
boşanma olayı, bireysel, grupsal ve toplumsal bir
problem olarak ele alınmaktadır. Psikolojide “kişi-
sel stres endeksinin en üstünde sevilen birinin ölü-
mü yer almaktadır, ikinci sırada boşanma gelmek-
tedir.” Boşanma, kişinin tüm yaşam alanını istila
eden olağanüstü acı verici bir deneyimdir (Ahrons,
1995: 7). Kimilerine göre, geç modern toplumda
evlenmek gibi boşanmak da olağan bir ihtiyaçtır,
diğerlerine göre ise zaman ilerledikçe artan boşan-
ma olayları ahlak ve aile değerlerinde genel aşınma-
nın bir parçasıdır. Her iki argümanın da problemin
nedenleri ve sonuçları üzerine belirli etkileri var ise
172
de sosyologların boşanma istatistiklerini yorumla-
yarak yaptıkları değerlendirmeler daha anlamlıdır
(McCubbin and Dahl, 1985: 299).
Birincisi, çoğu çiftin geleneksel olarak onlarca
yıl evli kaldığı fikri aslında zayıf bir temele sahiptir.
40-50 yıllık evlilikler hiçbir zaman yaygın olma-
mıştır. “Geçmişte, ortalama ömür kısa olduğu için
evliliklerin ortalama süresi 12 yıldan azdı ve tüm
çocukların yarısından fazlası, 21 yaşına gelmeden
en azından bir ana-babanın ölümüne tanık oluyor-
du.” Günümüzde ise ortalama ömür uzamıştır ama
artan boşanma oranları evlilik ortalama sürelerini
aşağıya çekmektedir (McCubbin and Dahl, 1985:
299-300; Giddens, 2012: 251).
Doğum Kuşakları: (1) En eski (asker) ku-
şak: 1901-1924 doğumlular, (2) Gelenek-
çi (sessiz) kuşak: 1925-1945 doğumlular,
(3) Bebek bombardımanı kuşağı: 1946-
1964 doğumlular, (4) X kuşağı; 1965-
1979 doğumlular, (5) Y kuşağı: 1980-
2000 doğumlular, Z kuşağı: 2000-2020
doğumlular.
İkincisi, evlenme gibi boşanma olgusu da doğum
kuşaklarının maruz kaldığı “kuşak etkisi”nden
(kuşağı oluşturanların özellikleri) ve “dönem
etkisi”nden (kuşağın yaşadığı dönemin özellikleri)
bağımsız değildir. 20. yüzyıldaki boşanma oran-
ları doğum kuşaklarına göre değerlendirildiğinde;
100 yıllık sürede boşanma oranlarının genel olarak
yükselme eğrisi çizdiği ve fakat “Sessiz kuşak”ta
(1950’lerde evlenenler) boşanma oranlarının bek-
lenenden daha düşük düzeyde gerçekleştiği, buna
karşın, onların çocukları ve torunları olan “Bebek
bombardımanı kuşağı”nda ve “X kuşağı”nda (1960
ve 1970’lerde evlenenler) boşanma oranlarının bek-
lenenden daha yüksek düzeyde gerçekleştiği tespit
edilmektedir. Boşanma davranışında gözlenen bu
kuşak farkını açıklayabilmek üzere, 1950’li yılla-
rın öncesinde ve sonrasında yaşanan olaylara ve bu
olayların etkisiyle şekillenen kuşak tiplemesine ba-
kılabilir. Sessiz kuşak, 1929 Dünya Ekonomik Kri-
zi yıllarında büyüyen ve II. Dünya Savaşı yıllarında
olgunlaşan bir kuşaktır. Dönemin yıkıcı olaylarını
deneyimleyen bu kuşağa kendileri gibi zor yılların
insanı olan ebeveynleri (asker kuşak), uslu durma-
larını ve söz dinlemelerini, bu arada evlenmelerini
Nüfus ve Toplum
ve boşanmamalarını tembih etmişlerdir. Dönemin
ruhuna uygun olarak, benzer “itaatkârlık tembihle-
ri” okulda, kışlada, işyerinde ve gündelik yaşamın
diğer alanlarında devam ettirildiği için Sessiz kuşak,
ılımlı, uyumlu, başarılı ve mutlu bir tip olarak orta-
ya çıkmıştır ve dâhil olduğu sosyal gruplara “sada-
kat ve saygı” ilkelerini yerleştirmiştir. Boşanmanın
yanlış olduğunu öğrenen Sessiz kuşaklılar evlilikte-
ki en olumsuz durumlarda bile bu düşünceye sıkı-
şıp kalmışlardır. Sonraki Bebek bombardımanı ku-
şağı ve daha sonraki X kuşağı ise görece daha rahat
ortamlarda büyümüş ve olgunlaşmışlardır. Önce-
kilere göre daha az sıkıntı çekmişlerdir. Özgürlük-
lere ve refaha düşkündürler. Bebek bombardımanı
kuşağı, özellikle aile kurumu üzerinde etkili iz bı-
rakmıştır. Bu kuşaktakiler, “evlilik dışı yaşamak”
ve “kadının evli olmadan çocuğu ile yaşaması” gibi
çeşitli yaşam düzenlemelerini içerecek biçimde aile
kavramını yeniden tanımlayan ilk kişilerdir. Ayrıca,
ücretli çalışmayı kadınların yaşamının merkezi bir
özelliği olarak kabul eden ilk kişilerdir. Ve çocuk
doğurmayı erteleyen, gönüllü çocuksuzluğu seçen
ve düşük doğum oranlarını mümkün kılan etkili
doğum kontrolünü uygulayan ilk kişilerdir. X ku-
şaklılar ise iki ebeveynin de çalıştığı çift gelirli aileyi
ilk deneyimleyen çocuklar (latchkey children) olarak
yaşam döngüsüne başlamışlardır; birçoğu çocukluk
yıllarını ebeveynleri dışında başkalarına (öğretmen-
ler, komşular, bebek bakıcıları, vd.) bağımlı olarak
geçirmiştir. X kuşağının tahminen yarıya yakını
ebeveynlerinin boşanmalarını önceki kuşaklardan
daha çok yaşamıştır. Kişilik gelişimleri ebeveynle-
rinin çözülen ilişkilerinden oldukça etkilenmiştir:
Kendine güvenen, bağımsız, cüretkâr. Böylece, evli-
lik ve boşanma konularında duygusal olarak çelişki
gösterme eğiliminde olmuşlardır. Önceki kuşaklara
göre, (çocuklu ya da çocuksuz) bekâr olma olası-
lıkları yüksektir ve evli olanların da çocuk dünyaya
getirmemeyi veya geciktirmeyi tercih etmeleri daha
olasıdır. X Kuşaklılar birçok sosyal konuda (esrarın
yasallaştırılması, eşcinsel evlilik, göç politikası, kür-
taj hakları, medeni özgürlükler) önceki kuşaklardan
daha liberal bir pozisyondadırlar (McCubbin and
Dahl, 1985: 300; Çağlayandereli, 2019: 113-122;
Elder, 1999: 131 vd.; Newman, 2019: 404; Wil-
liams, no date; Zemke and Raines and Filipczak,
2013: 39-40, 94-95).
Üçüncüsü, son yüzyılda sanayi ve sanayi sonra-
sı toplumları karakterize eden sosyal ve ekonomik
değişikliklerin hızına, aile yapısındaki değişiklikler
eşlik etmiştir. Kırsaldan kentsel-sanayiye ve sana-
yiden de sanayi sonrası bilgi toplumuna geçişlerin
tümü aile kompozisyonu, değerleri ve hedeflerin-
deki temel değişiklikler ile ilişkilendirilmelidir
(Tallman, 2003: 103; Giddens, 2012: 251-252).
Modern toplumda küçük bir varsıl yüzde dışında,
bugün artık evliliğin, mülkü ve statüyü kuşaktan
kuşağa geçirme arzusuyla pek fazla bağlantısı kal-
mamıştır. Öte yandan, uzun dönemde, ev dışında
çalışan kadın sayısındaki artış ülkelerin boşanma
oranını etkilemiştir. Geçmişte, erkekler, yemek ha-
zırlamak, kıyafet dikmek ve çocuk yetiştirmek gibi
zaman alan işleri yapmak için kadınlara ihtiyaç du-
yuyorlardı; kadınların da mali destek için erkeklere
ihtiyacı vardı. Teknolojik ve sosyal değişmeler, bu
ekonomik güdülemeleri 19. yüzyılda olduğundan
daha az önemli hâle getirmiştir. Özellikle, ev dışın-
da çalışan kadınların artık mali olarak kocalarına
bağımlı olmaları gerekmiyor. Artan sayıda kadının
ücretli işgücüne katılmalarının pek çok evlilikte
beklenti, rol ve güç dengesini değiştirdiğine şüp-
he yoktur. Bu toplumsal değişmelerin paralelinde,
hukuk alanında da evliliklerin sonlanmasını dü-
zenleyen boşanma yasaları 1960’lardan itibaren
kolaylaştırılmıştır. Geçmişte, mahkemeler bir bo-
şanmayı onaylamak için zina veya terk gibi özel
nedenler gerektiriyordu, sonradan bu gerekçeler ya
esnetilmiş ya da kaldırılmıştır. Örneğin, ABD’de
50 eyaletten 48’inde “kusura dayanmayan” boşan-
ma yasaları vardır. Benzer hukuksal düzenlemeyi
İngiltere 1969 yılında, Almanya 1977 yılında ger-
çekleştirmiştir. Değişen değerler sistemi de dikkat
çekicidir: Kabul edilebilir bir yaşam tarzı olarak
bekârlığın yükselişinin mevcut yüksek boşanma
oranlarında payı olabilir. Bekârlık daha cazip bir
alternatif hâline geldikçe, mutsuz bir şekilde evli
olanlar boşanma tercihine doğru bir “çekim” his-
sedebilmektedirler (McCubbin and Dahl, 1985:
300; Giddens, 2012: 264-265).
Antropolog Paul Bohannon (1970: 29-55), bo-
şanmanın en az altı farklı deneyimi (boyutu) içeren
karmaşık bir kişisel olay olduğunu öne sürmüştür:
• Yasal boşanma: Mahkeme tarafından evli-
liğin sonlandırılmasıdır; bu işlem taraflara
yeniden evlenme hakkı tanır.
• Duygusal boşanma: Bir aşk nesnesinden (eşten)
ve onunla ilişkili duygulardan ayrılmaktır.
• Ekonomik boşanma: Kısaca, para ve mal
paylaşımıdır.
173
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
• Ebeveynin eşten boşanması: Eş rolü bırakı-
lırken devam eden ebeveynlik rolünün ye-
niden düzenlenmesidir. Bu çocuk velayeti
düzenlemeleri ile sağlanmaktadır.
• Topluluktan boşanma: Aileyi kuşatan top-
lulukla (aileler, kayınvalide, arkadaşlar…)
ilişkilerin yeniden tasarımlanmasıdır.
• Ruhsal boşanma: Evliliğin zihinsel olarak
sonlanmasıdır; benliğin eski eşin kişiliğin-
den ve etkisinden ayrılmasıdır. Tekrar bü-
tün, eksiksiz ve özerk bir birey olmayı içerir.
Boşanma sürecinin bu farklı deneyimleri,
boşanma aşamasında ve sonrasında “yeni yaşam
düzenlemeleri”nin gerekli ve önemli olduğunu gös-
termektedir. McCubbin ve Dahl’ın önerisiyle, Bir
aile kendini, boşanma sürecinin bir parçası olarak
yeniden tanımlamalıdır; daha sonra tek ebeveynli
veya alternatif bir aile olarak, ama iki haneli aile
olarak görebilmelidir. Aile terapisti Constance Ah-
rons (1995), “İyi Boşanma” (Good Divorce) isimli
eserinde boşanma sonrası iki haneli aileyi tanım-
lamak üzere, aynı zamanda aile üyelerini damga-
lanmaktan kurtarabilecek binükleer (çift çekirdekli)
aile (binuclear family) modelini önermiştir. Klasik
olarak çekirdek (nükleer) ailenin çözülmesini anla-
tan “parçalanmış aile” veya “yıkılmış yuva” ifadele-
ri, tek ebeveynli bir hanenin sağlıksız, anormal ve
hatta belki de ahlaksız olduğunu ima eder. Bu çe-
kirdek merkezli olumsuz dil, boşanma çocuklarına
ölçülemez zarar verir ve akrabalık bağlarını kopa-
rabilir. Çocuklar kendilerini sapkın ve/veya dam-
galanmış hissedebilirler ve utanç duyabilirler. Bo-
şanmada çok yaygın olan olumsuz dil milyonlarca
aileyi bir şekilde dışlanmış hissetmelerini sağlaya-
rak hapseder. Ayrıca, boşanma oranlarındaki artışa
dikkat çeken çoğu bilim insanı da çekirdek ailenin
alternatiflerine olumsuz anlamlar yükleyen termi-
nolojinin terk edilmesi konusunda hemfikirdirler
(McCubbin and Dahl, 1985: 304). O hâlde daha
tarafsız bir dil geliştirerek, bu ailelerdeki çocukla-
rın ve yetişkinlerin özgüvenini artırmaya yardım-
cı olmak gerekmektedir. Önerilen “çift çekirdekli
aile” modeli; “ortada bir avlu ve onun sağında ve
solunda iki ayrı ve özel bölümden oluşan ortak bir
yapı topluluğu”na benzetilebilir; bu bir ebeveynlik
düzenlemesidir; sınırlı ortaklık anlaşmasıdır; bu
anlaşmada her iki ebeveyn, avlunun sınırlarını iyi
tanımlamalı ve kararlar avluda birlikte alınmalı-
dır. Avlu, ebeveynlerin çocuklarla birlikte geçirdiği
174
zamanı, tatil günlerini, tören kutlamalarını, okul
işlerini ve belirli sorumlulukları içermelidir. “Çift
çekirdekli aile” kavramsallaştırmasında kesişim ala-
nı (avlu) ebeveynlerin ilişkilerini nasıl müzakere
ettiklerine göre genişler veya daralır. “Eski eş ilişki
tipolojisi”ne göre, çift çekirdekli ailelerin beş çeşidi
seçilebilmektedir: (1) Mükemmel dostlar, (2) Koo-
peratif meslektaşları, (3) Öfkeli ortaklar, (4) Ateşli
düşmanlar ve (5) Çözülmüş ikililer. Bu sıralamada,
ilk ikisi ebeveynliği birlikte yürüten işlevsel ilişki-
lerdir, sonraki ikisi ebeveynliği paralel yürüten iş-
levsiz ilişkilerdir, sonuncusu ise ilişkinin olmadığı
yalnız bir ebeveynliktir (Ahrons, 1995: 130-132).
Boşanma Demografisi
Evliliğin çözülmesini ve daha çok da yaygın
olan boşanma olayını ölçmek için kullanılabilecek
oranlar, evlilik için tanımlananlara benzemektedir
(Bogue, 1969: 648; Üner, 1972: 49-51):
Genel Evlilik Sonlanma Oranı (General Marital
Dissolution Rate): Yıl içinde sonlanan evliliklerin
devam eden evliliklere oranıdır. (Genel evlilik son-
lanma oranı = Yıl içinde sona eren evlilik sayısı / Yıl
ortası “eşin mevcut olduğu” evlilikler sayısı X 1000).
Genel/Kaba Boşanma Oranı (General/Crude Divor-
ce Rate): Bir yıl içinde hükme bağlanmış boşanma-
ların o yılın ortalama genel nüfusuna oranıdır. “Bin
nüfus başına düşen ortalama boşanma sayısı” olarak
ifade edilir. (Genel/Kaba boşanma oranı = Yıl içinde
boşanma sayısı / Yıl ortası genel nüfus X 1000).
Özel Boşanma Oranı (Specific Divorce Rate): Bir
yıl içinde hükme bağlanmış boşanmaların o yılın or-
talama evli çift sayısına oranıdır. “Bin evli çift başına
düşen ortalama boşanma sayısı” olarak ifade edilir.
(Özel boşanma oranı = Yıl içinde boşanma sayısı /
Yıl ortası evli çift ya da evli kadın sayısı X 1000).
Yaşa Göre Özel Boşanma Oranı (Age-Specific Di-
vorce Rate): Belli bir z yaşındaki evli çiftlerde mey-
dana gelen boşanmaların o yaştaki evli çift sayısına
oranıdır. (Yaşa özel boşanma oranı = z yaşındaki
boşanma sayısı / z yaşındaki evli çift sayısı X 1000).
Mesleğe Göre Özel Boşanma Oranı (Occupation-
Specific Divorce Rate): Belli bir z mesleğindeki evli
çiftlerde meydana gelen boşanmaların o meslekteki
evli çift sayısına oranıdır. (Mesleğe özel boşanma
oranı = z mesleğindeki boşanma sayısı / z mesleğin-
deki evli çift sayısı X 1000).
Nüfus ve Toplum

Evlilik Süresine Göre Özel Boşanma Oranı (Duration-Specific Divorce Rate): Belli bir z yıl süredir evli
olan çiftlerde görülen boşanmaların, o sürede evli olan çift sayısına oranıdır. (Evlilik süresine özel boşanma
oranı = z yıllık evli çiftlerde boşanma sayısı / z yıllık evli çift sayısı X 1000).
Çocuk Sayısına Göre Özel Boşanma Oranı (Children-Specific Divorce Rate): Belli bir z sayıda çocuğu olan
evli çiftlerde meydana gelen boşanmaların, o sayıda çocuğu olan evli çift sayısına oranıdır. (Çocuk sayısına
özel boşanma oranı = z sayıda çocuklu çiftlerde boşanma sayısı / z sayıda çocuklu evli çift sayısı X 1000).
Evlenmelere Göre Boşanma Oranı (Number of Divorces Per New Marriage): Yıl içi boşanmaların yıl içi
evlenmelere oranıdır. Bu oran o yıl içinde bin evlenmeye ne kadar boşanma düştüğünü gösterir. Ancak, bir
yılın boşanmaları hep o yılın evlenmelerinden çıkmadığına göre, bu oran yanıltıcıdır ve karşılaştırmalara
uygun değildir.
Genel Dulluk Oranı (General Widowhood Rate): Bir yıl içinde eş ölümü ile sonlanan evlilik sayısının o
yılın ortalama evli çift sayısına oranıdır. Genel dulluk oranı = Yıl içinde eş ölümü ile sonlanan evlilik sayısı
/ Yıl ortası evli çift sayısı X 1000
Bu hesaplamalar arasında yaygın kullanılan bir ölçüm olan “Genel/kaba boşanma oranı”, evliliğin sona
ermesinin karşılaştırmalı etkisinin ölçülmesi açısından nispeten yetersizdir, özel boşanma oranı ölçümlerine
daha çok ilgi göstermek gerekmektedir. Genel bir değerlendirme olarak; medeni durum hesaplamalarına
boşanma ve dulluk olaylarının dâhil edilmesi önemlidir, çünkü çocuk doğurma çağındaki kişilerin bu statü-
de geçirdikleri her bir kişi-yıl için çocuk sahibi olma eğiliminin azaldığı gözlenmektedir. Dolayısıyla, evlilik
sonlanması olaylarının doğum oranlarının büyük bir baskılayıcısı olduğu söylenebilir (Bogue, 1969: 648).

Evlilik ve Boşanmanın Toplumlararası Karşılaştırmaları

OECD ve EUROSTAT veri tabanları üzerinden dünyada ve Avrupa Birliği’nde medeni durum görü-
nümü aşağıda özetlenmiştir (OECD, 2019 June: 1-5; EUROSTAT, 2020 March):

Harita 5.2 Avrupa Birliği Bölgesinde Kaba Evlilik Oranları, 2016 (1000 kişi başına)
Kaynak: EUROSTAT, 2020 March, Erişim: https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tps00206/CustomView_1/
map?lang=en

175
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum

Harita 5.3 Avrupa Birliği Bölgesinde Kaba Boşanma Oranları, 2016 (1000 kişi başına)
Kaynak: EUROSTAT, 2020 March, Erişim: https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tps00206/CustomView_1/
map?lang=en

Dünyada evlilik oranları bölgelere göre önemli farklar göstermektedir. Bazı ülkelerde kaba evlilik oranları
1000 kişi başına 3.5 evlilikten azdır (ör. Şili, İtalya, Lüksemburg, Portekiz ve Slovenya). Bazılarında ise
1000 kişi başına 7 evlilikten yüksektir (ör. Litvanya ve Türkiye). 2017 yılında OECD ülkelerinde kaba
evlilik oranı ortalaması 1000 kişi başına 4.8 evliliktir. 2019 yılında Avrupa Birliği üyesi 28 ülkede kaba
evlilik oranı ortalaması 4.4 evliliktir (Harita 5.2).
Neredeyse tüm ülkelerde evlilik oranları son birkaç on yılda sürekli düşmüştür. OECD ülkelerinin çoğunda
kaba evlilik oranı 1970 yılında ortalama 7-10 evlilik, 1995 yılında ortalama 5-7 evlilik ve en son 2017
yılında ortalama 4-5 evlilik olarak tespit edilmiştir. Sadece İrlanda, Letonya, Litvanya, Slovakya ve İsveç’te
1995’ten beri göreli bir artış gözlenmiştir.
Ülkelerin evlilik oranlarındaki azalışa, evlenenlerin yaş ortalamalarındaki artışlar eşlik etmektedir.
1990’larda, çoğu ülkede, ilk evlenme yaşı kadınlarda ortalama 22-27 yaş, erkeklerde ortalama 24-30
yaş arasındaydı. 2017 yılında bu oran, kadınlarda ortalama 27-33 yaş, erkeklerde ortalama 29-35 yaş
olarak gerçekleşmiştir. 2017 yılında OECD ülkelerinde ilk evlenme yaş ortalaması kadınlarda 30.2,
erkeklerde 32.5’tir.
Ortak tarihsel eğilimlere rağmen, ilk evlilikte bireylerin yaşları arasında ülkeler arasında kayda değer
farklar bulunmaktadır. İskandinav ülkelerinde hem kadınların hem de erkeklerin ilk evlilik ortalama yaşı
çok yüksektir, örneğin, özellikle İsveç’te, ilk evlilik yaş ortalaması kadınlarda 33,8 ve erkeklerde 36,6’dır.
Bunun tersine, İsrail ve Türkiye’de, ilk evlilik yaş ortalaması kadınlarda 25 ve erkeklerde 28 dolayındadır.
Ülkeler arasındaki farklılıklar, uzun vadeli birlikteliklerin oluşumu yönünde çeşitli geçiş yollarına işaret
etmektedir: Birlikte yaşama, uzun vadeli birlikteliğin önemli bir biçimi haline gelmiştir. Örneğin, İskandi-
navyalılar evliliği erteliyorlar ve çok kez de evlilik yerine ortaklık modeli uyguluyorlar.

176
Nüfus ve Toplum

Grafik 5.2 Türkiye ve Avrupa Ülkelerinde Boşanma Oranları (%), 2007-2017

Kaynak: (Sade, 2010 Ocak), Erişim: https://tr.euronews.com/2020/01/06/turkiye-ve-avrupa-ulkelerinde-bosanma-
oranlari-ne-durumda

Ülkelerin azalan evlilik oranlarına boşanma oranlarındaki artışlar eşlik etmektedir. Kaba boşanma oran-
ları ülkeler arasında da önemli ölçüde farklılık göstermektedir (ör. Şili’de 0.1, Letonya’da 3.1), ancak örne-
ğin 1970’e kıyasla, çoğu ülkedeki mevcut kaba boşanma oranları (Estonya, Macaristan, Letonya ve ABD
hariç) genellikle yüksektir, birçok OECD ülkesinde (ör. Belçika, Yunanistan, İsrail, Kore, Lüksemburg,
Norveç, Hollanda, Portekiz ve Slovakya’da) bu dönemde kaba boşanma oranı iki kattan fazla artmıştır.
2017 yılında kaba boşanma oranı ortalaması OECD ülkelerinde 1000 kişi başına 1.8, Avrupa Birliği üyesi
28 ülkede 1.9’dur (Grafik 5.2, Harita 5.3).
Ancak yine de, yaklaşık son 20 yılda boşanma oranlarındaki eğilimler karışık hâle gelmiştir. Bazı
OECD ülkelerinde kaba boşanma oranları artmaya devam ederken bir kısmında görece durağanlaşmış ya
da kısmen düşmüştür. Örneğin, 1995-2017 arasında verisi bulunan 33 OECD ülkesinden 18’inde kaba
boşanma oranı artmış, 12’sinde biraz azalmıştır. Örneğin Belçika’da 1995’ten 2017’ye kaba boşanma oranı
1000 kişi başına 3.5 boşanmadan 2.0 boşanmaya düşmüştür. Estonya’da ise 1000 kişi başına 5.5 boşanma
2.5 boşanmaya düşmüştür. Estonya’daki düşüşün en azından bir kısmının, boşanma prosedürlerini kolay-
laştıran yeni aile yasasından kaynaklandığı düşünülmektedir (Grafik 2).

Bekar Hiç Evlenmemiş Eşi Ölmüş Boşanmış

100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
rv lt a

lan a
Ze ya

Po rya
Slo nda

Ye ust sı

No d a

us n
na tan

Lit kya
a ı
Bi İsp ya

a
ep ye

L e iy a
İzl llık
İta s

Fr a

ta re
lg tan
an

Slo blic

ta eç

em a
ni kiz
eç

Al ar ka

Be rg
lya

Ho nda
şik nya

CD İ nsa
Po kya

Çe a

Es ika
ac as
ı

Fin tony
ny

ny
Av rista

ks ny
br

Av ma

y
or sviç

ni ur

or İsv
k R ki

rv
n
Hı Ma

bu
ist

M lam
n

an
an

Da r te
a

tu

d
lç
Yu t is
Bu nis

lo

to
Kı

rle a
ve
a

a
va

lla
Kr
va ür

Lü va
la

m
la
ar
İrl

m
a

AB
Slo

OE

Grafik 5.3 Evli Kişilerin Önceki Medeni Duruma Göre Dağılımı, 2017
Kaynak: OECD, 2019 June, Erişim: http://www.oecd.org/els/soc/SF_3_1_Marriage_divorce_rates.xlsx

177
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
Boşanma oranlarının uzun dönemdeki artışları-
na rağmen, evlenenlerin çoğu hâlâ ilk evliliklerini
yaşamaktadır. OECD ülkelerinde 2017 yılı için ve
ortalama olarak, evlenenlerin %80’inin daha önce
evlenmediğini ve %20’den azının daha önce bo-
şandığını göstermektedir. Ancak, ülkeler arasında
önemli farklar da vardır (Grafik 3).
Bu istatistik veriler ne anlama geliyor?
Küreselleşme sürecinde dünyada pek çok ülkede
medeni durum kompozisyonlarında önemli değişim-
ler gözlenmektedir. Bu değişimleri Danış (2020:
179-180) altı maddede özetlemiştir:
1. Evlilik sayısı ve kaba evlenme hızı düşmek-
tedir.
2. Resmî olmayan birliktelikler ve buna bağlı
olarak evlilik dışı doğumlar artmaktadır.
3. İlk evlenme yaşı yükselmektedir. Bu durum
doğurganlık oranını doğrudan etkilemekte-
dir. İleri yaşlarda evlenen çiftlerde doğura-
bilecekleri çocuk sayısı sınırlanmaktadır.
4. Boşanmalar artmaktadır.
5. Eşcinsel evlilikler giderek daha çok ülkede
tanınmakta ve artmaktadır.
6. Birçok ülkede resmî olmayan birliktelik-
ler için yasal düzenlemeler yapılmaktadır.
Bunlar, resmî nikâh olmadan birlikte yaşa-
yan çiftlere çocuk sahibi olmak, mal pay-
laşımı ve miras bölüşümü gibi konularda
haklar tanımaktadır. Böylece, evlilik ve aile
tanımlarını yenilemek gerekecektir.
Medeni durum kompozisyonlarında ortaya çıkan
bu değişimler aile yapısını da etkilemektedir. Bu et-
kileri Giddens (2012: 252) yedi maddede özetle-
miştir:
1. Hısım ve akraba topluluklarının etkileri
azalmaktadır.
2. Bir eşin özgürce seçilmesi yönünde genel
bir eğilim vardır.
3. Gerek evliliğin başlatılması gerekse aile içerisin-
de karar verme bakımından kadınların hakları
daha geniş olarak tanınmaya başlamıştır.
4. Ayarlanmış (görücü usul) evlilikler gittikçe
azalmaktadır.
5. Çok kısıtlayıcı olan toplumlarda bireylerin
cinsel özgürlük düzeyleri yükselmektedir.
6. Çocukların haklarının genişletilmesine
doğru genel bir eğilim vardır.
178
7. Eşcinsel eşleşmeler giderek meşruiyet ka-
zanmaktadır.
Bu eğilimlerin dünyanın her yerinde tek biçimli
olarak gerçekleştiğini söylemek yanıltıcı olur. Ör-
neğin, erken evliliği olan ülkeler geç evlilik eğili-
mi gösterebilirken, geç evliliği olan ülkeler erken
evliliğe yönelebilmektedirler. Buna rağmen, bo-
şanma olayı neredeyse her yerde artmaktadır ve bu
durum, kadınlara eşit yasal ve sosyal statü kazan-
dırmanın ve evliliği daha çok kişisel tercih ve ar-
kadaşlığa dayandırmanın ve geniş aileye karşı daha
az yükümlülüğün sağlanmasının kaçınılmaz bir so-
nucu gibi görünmektedir. Ölüm oranları azaldıkça,
genç yaştaki dulluk oranı da azalmaktadır. Diğer
bir konu, evlilik düzenlemeleri çok çeşitlidir ama
bir yakınlaşma da gözlenmektedir. Örneğin, Latin
Amerika’daki “anlaşmalı birlikler” azalmaktadır ve
ABD’de zenci nüfusu saran yaygın “aile dağınıklı-
ğı” kısmen azalmaktadır. Asya ve Afrika’da çocuk
evliliği ve dul kadınların yeniden evlenmelerinin
yasaklanması gelenekleri dünya ortalamasına doğ-
ru değişim göstermektedir. Diğer bir konu, bir kı-
sım sosyolog (ör. Dorling, 2013) sanayileşmenin ve
modernleşmenin evlilik ve aile hayatında bir çökü-
şe yol açacağını ima ediyordu, bunun tersi gelişme-
lerden de söz edilebilmektedir. Dünyanın birçok
ülkesinde, evli ve eşiyle yaşayan yetişkin nüfusun
oranı hala yüksek seviyededir. Çekirdek ailenin al-
ternatif biçimleri giderek artış gösteriyor ise de evli
olmadan, olgun yaştan yaşlılığa geçmek ya da dul
ya da boşanmış olarak yalnız yaşamak çoğu top-
lumda ciddi bir sosyal sorun olarak tanımlanmak-
tadır. Diğer bir konu, geniş ailenin tüm bölgelerde
giderek ortadan kalktığını varsaymak da yanıltıcı
olabilir. Bugün bazı toplumlarda geniş aileler yine
normdur ve geleneksel aile pratikleri sürmektedir
(Bogue, 1969: 362-363; Giddens, 2012: 252-253).
Bogue’un (1969: 363) dikkat çeken değerlen-
dirmesine göre, tüm bu değişikliklerin net bakiyesi
bir ilerleme olarak görülebilir. Ahlak değişiyor ola-
bilir, ancak çöktüğü pek söylenemez; gençler, evli-
lik kurumuna hala itibar ediyorlar ve ilk evlilikte
başarısız olurlarsa tekrar deniyorlar. Ayrıca, artan
boşanma oranlarından paniğe kapılmak yerine,
mutsuz kişileri birbirlerinin varlığından kurtardı-
ğı ve yaşamlarını yeniden düzenleme şansı verdiği
için “istendik uyumlu evliliklere” katkı yaptığı bile
söylenebilir. Ayrıca evlilik sağlığa iyi gelmektedir ve
uzun ömürlülüğe katkı sağlamaktadır.
Nüfus ve Toplum

Lundquist vd.’nin (2015: 315-316) değerlendirmelerine göre, aslında “ikinci demografik evrim’ yaşan-
maktadır. Şöyle ki, evlilik, neredeyse tüm ülkelerde en yaygın istikrarlı cinsel birliktelik biçimi olmaya de-
vam etmektedir, ancak birçok ülkede büyük bir dönüşüm geçirmektedir. Evlenme yaş ortalamasının yük-
selmesi, hiç evlenmemiş bekârların oranlarının artması ve geleneksel olmayan hanelerde yaşamak, birçok
gelişmiş ülkedeki modern manzaranın bir parçası haline gelmektedir. Evlilikten uzaklaşma ve çok düşük
doğurganlık düzeylerine doğru olan bu eğilimler arasındaki ilişki “ikinci demografik geçiş” olarak nitelendi-
rilebilir. Az gelişmiş bölgeler arasında önemli farklar olmasına rağmen, bazıları bu ikinci geçişin işaretlerini
vermeye başlamıştır. Doğum kuşakları olgunlaştıkça üyeleri, kendilerini farklı medeni durumlara veya
cinsel birlikteliklere belirli bir süre yerleştiren demografik olaylar yaşarlar. Toplumlar ise bu değişiklikleri,
nüfus sayımları ve araştırmalar ile izlerler. Hanehalkı ve medeni durum değişimleri toplumsal yapıdaki hız-
lı değişimlerin bir parçasıdır. Bunların artılarını ve eksilerini bir arada görmek ve tartışmak gerekmektedir.

Öğrenme Çıktısı

4 Medeni durum ve medeni durum türlerini tanımlayabilme

5 Evliliğin kurulma sürecini açıklayabilme
6 Evliliğin sona ermesinin farklı yollarını (boşanma, iptal, ayrılma ve eş ölümü) açıklayabilme
7 Evlilik ve boşanmanın toplumlar arası benzerlik ve farklarını istatistik verilerle açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Bu bölümdeki bilgileri kul-

Ülkelerde Aile Demografik
Eğilimleri isimli ders vide-
osunu izleyiniz, “Evlilik ve
Boşanmanın Uluslararası
Karşılaştırmaları” konusuyla
Y Kuşağı geleneksel evliliğe
ilişkilendiriniz.
neden hayır diyor? Araştırınız.
Kaynak: https://study.
com/academy/lesson/
family-demographic-
trends-in-developed-
developing-countries.html
lanarak, geleneksel “aile de-
ğerlerinin” aşındığı tezini
değerlendirin. Eğer öyleyse,
bunu bir bütün olarak top-
lum için olumsuz mu ya da
ilerletici bir gelişme olarak
mı görmeliyiz? Aksi takdir-
de, neden bu kadar çok in-
sanın buna inandığını nasıl
açıklayabiliriz?

TÜRKİYE’DE HANEHALKI VE MEDENİ DURUM

Bu bölümde Türkiye’deki hanehalkı yapısındaki değişim ve çeşitlilik ile medeni durum, evlilik ve bo-
şanmaya ilişkin özellikler ele alınmıştır.

Türkiye’de Hanehalkı
Türkiye’de aile Türk toplumunun temel değerlerinden birisidir. Öteki toplumsal kurumlarda olduğu
gibi aile kurumu da değişim hâlindedir. Türkiye’de demografik dönüşümün ikinci aşamasından itibaren,
karmaşık aile hayatından basit aile hayatına doğru bir değişim yaşanmaktadır. Ancak çekirdek ailedeki
değişimler ve diğer basit aileli hane yapılarının çeşitlilikleri henüz kapsamlı bir biçimde incelenmemiştir.
Yine de eldeki bilgilere göre genel bir betimleme yapılabilir:
Genel olarak, Türk hanelerinin çoğunluğu (kırsal bölgeler dâhil) yapı bakımından çekirdek ya da nük-
leer tiptedir. Geniş aileli hane tipi çeşitli biçimlerde varlığını sürdürürken, bu hane tipinin ideal biçi-

179
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
mi olan ataerkil geniş aile giderek azalmaktadır ve
ekonomik temeli de köklü bir değişime uğramak-
tadır. Geniş aile hanehalkı birçok bölgede kültü-
rel bir idealdir ve birçok hanede evladın evliliğini
takiben “geçici geniş aile” aşaması yaşanmaktadır.
Bunun yanında, Türk hanehalkı, yakın akrabalar
arasında yoğun ilişkiler yaşadığı için “işlevsel ola-
rak genişletilmiş” olarak karakterize edilebilir. Her
iki cinsiyetten çocuklar evlenene kadar ebeveynle-
riyle otururlar; evlendikten sonra ebeveynlerle sıkı
ilişkiler devam eder. Bu model artan kentleşme ve
sanayileşmeye karşın devam etmektedir. Orta sınıf
kentsel alanlarda bile, özel hanehalklarının en az
bir büyükbaba veya büyükanne veya başka bir yaşlı
akraba içermesi olasıdır. Bu tür üç kuşak hane halk-
ları üzerinde yapılan bir araştırma (Sunar, 1988),
yaşlı akrabalarının yetişkin çocuklarıyla birlikte
yaşamayı tercih ettiğini ve bunun finansal ihtiyaç
veya fiziksel bakım ihtiyacı olmadığını göstermiştir
(Ataca, 2006: 469; Özbay, 2015: 103-107).
Ancak karakterize edilen bu yapı hızla değiş-
mektedir: Birincisi, günümüzde Asya ve Afrika’daki
birçok toplumdan farklı olarak, Türkiye’deki geniş
hanelerin varlığını ailelerin geçim stratejilerine bağ-
lamak daha doğru olacaktır; bu tür hanelere çoğun-
lukla alt-orta sınıflarda rastlanmaktadır. İkincisi,
Türkiye’deki azalan geniş ailenin sistematik bir dön-
gü sergilemediği gözlenmektedir. “Ailelerin büyük
bir bölümü ekonomik değişimlere eskisinden daha
duyarlıdır; büyüklükleri ve yapıları, yeni sorunlarla
baş etmeleri ya da yeni fırsatları değerlendirmeleri
gerektiğinden, sürekli bir dalgalanma halindedir”.
Üçüncüsü, günümüzde geniş aileli hane tipi özel-
likle kentsel bölgelerde artık geleneksel hayat tarzını
temsil etmemektedir; yakın tarihin toplumsal ve
ekonomik dönüşümlerinin ürünüdür. Bu gözlemle-
re göre, Ferhunde Özbay’ın önerisiyle, hane ve aile
yapı değişimlerinde yaygın olarak kullanılan “gele-
neksel-modern” ikilemi artık terk edilmeli ve hane
yapıları işgücü hareketleriyle, sosyal sınıflarla ve
geçim stratejileriyle bağlantılı olarak incelenmelidir
(Özbay, 2015: 103-107). Aşağıda Türkiye’deki ha-
nehalkları istatistik verilerle betimlenmiştir.
“Türkiye, Doğu ile Batı arasında bir kavşak nok-
tasındadır ve sosyal ve kültürel mozaiği bu özelliği
yansıtmaktadır. Günümüzde Türkiye, heterojen bir
nüfus, çeşitli kültürel etkiler, coğrafi ve ekolojik çeşit-
lilik ve hızlı, devam eden sosyal ve ekonomik dönü-
şümlerle karakterize edilir”, öyle ki bir Türk hanehalkı
prototipini betimlemek zordur (Ataca, 2006: 469).
180
Tablo 5.3 Türkiye’de Hane Büyüklüğü, 2018, TÜİK
Hane Büyüklüğü Hane Sayısı Hane Oranı
1 kişi 3.730.505 %16
2 kişi 4.908.529 %21
3 kişi 4.631.118 %20
4 kişi 4.688.769 %20
5 kişi 2.531.077 %11
6 kişi 1.238.464 %5
7 + kişi 1.492.756 %6
Toplam 23.221.18 %100
Kaynak: TÜİK, 2019, 15 Haziran
Türkiye’de hane sayısı artarken ortalama hanehalkı
büyüklüğü azalmaktadır. Bunda kaba evlenme hızının
ve doğurganlık hızının azalmasının etkisi olduğu ka-
dar, kapitalist süreçlerin gelişmesi, eğitim olanaklarının
artması, kadınların daha yüksek oranda çalışma yaşa-
mına dâhil olması, kentleşme ve bireyleşme gibi sü-
reçlerin gelişmesi de etkilidir. 2018 yılında Türkiye’de
hane sayısı 23.221.218’dir. 1955 yılında 5,7 kişi olan
ortalama hanehalkı büyüklüğü 2018 yılında 3,4 kişi-
ye düşmüştür (Tablo 5.3). Coğrafi dağılışa göre ince-
lendiğinde, ortalama hanehalkı büyüklüğünün ülke-
nin Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde yüksek olduğu
tespit edilmektedir (Şırnak’ta 6,4 kişi, Şanlıurfa’da 5,6
kişi, Hakkâri’de 5,5 kişi, Batman’da 5,5 kişi, …). Ül-
kenin Batı ve Kuzey bölgelerinde ortalama hanehal-
kı büyüklüğü düşüktür (Çanakkale’de, Eskişehir’de,
Balıkesir’de 2,7 kişi, Tunceli’de, Burdur’da, Edirne’de,
Giresun’da, Kırklareli’nde 2,8 kişi) (TÜİK, 2019, 15
Haziran). Bu ve aşağıda aktarılan diğer özellikler iti-
bariyle Türkiye demografik ve sosyolojik olarak ikili
yapı gösteren ülkelerden birisidir. Türkiye’de hem de-
mografik geçiş süreci hem de sosyo-ekonomik ve sos-
yo-kültürel gelişme aşamaları ülkenin Batı ve Doğu
bölümlerinde farklı yaşanmaktadır.
Türkiye’de hanehalkı sayısının dağılımı gelenek-
sel olarak bilinen çekirdek ve geniş aile tiplerinin dı-
şında farklı aile kompozisyonlarının ortaya çıktığını
göstermektedir (TÜİK, 2019, 15 Haziran):
Batı toplumlarında olduğu gibi Türkiye’de de
“geniş aile” ve “çekirdek aile” oranı azalırken “tek ki-
şilik hanehalkı” oranının ve “çekirdek aile bulunma-
yan birden fazla kişiden oluşan hane” oranının artış
göstermesi de dikkat çekmektedir. Türkiye’de 2014-
2018 yılları arasında, “çekirdek aile” oranı %67’den
%65’e gerilemiştir, “geniş aile” oranı da %17’den
Nüfus ve Toplum

%16’ya gerilemiştir. Buna karşın, “tek kişilik hane-
halkı” oranı %14’ten %16’ya yükselmiştir, “çekirdek
aile bulunmayan birden fazla kişiden oluşan hane”
oranı da %2,1’den %2,8’e yükselmiştir.
Çekirdek ailelerin %42’si “eş ve evlenmemiş çocuk-
lardan oluşan aile”dir, %14’ü “sadece eşlerden oluşan
(çocuksuz) aile”dir ve %9’u ‘tek ebeveyn ve çocuklar-
dan oluşan aile”dir. Batı’da yaygın olan “tek ebeveynli
hane” tipi Türkiye’de de giderek yaygınlaşmaktadır.
2018 yılında toplam hane halklarının %2’sini “baba
ve çocuklardan oluşan çekirdek aile”, %7’sini “anne
ve çocuklardan oluşan çekirdek aile” oluşturmuştur.
2014-2018 yılları arasında, “baba ve çocuklardan olu-
şan çekirdek aile” sayısı 317.398’den 447.751’e yük-
selmiştir, “anne ve çocuklardan oluşan çekirdek aile”
sayısı da 1.286.969’dan 1.630.436’ya yükselmiştir.
Türkiye’de farklılaşan aile kompozisyonunun yaşlı
nüfus üzerinde olumsuz etkilerinin olacağı düşünül-
mektedir: Bunlardan Birincisi, aile içindeki işbölü-
münde yaşlıların “işlevsel yararlık” özelliğinin giderek
azalacak olmasıdır. İkincisi, yaşlıların işlevsiz kalması-
nın etkisiyle iç göç sürecinin dışına itilmesi ve yalnızlaş-
ması olasıdır. Üçüncüsü, Türkiye’de geleneksel olarak
yaşlıların bakımı ve korunması konusunda tampon
kurum niteliğinde olan ailenin giderek bu özelliğini
kaybetmesi olasıdır. Tüm bu süreçlerin özellikle psiko-
lojik olumsuz sonuçları olacaktır. (Koç, İ. ve Eryurt,
M. A. ve Adalı, T. ve Seçkiner, P., 2010: 58-59).
Türkiye’de Medeni Durum: Evlilik ve
Boşanma
Türkiye’deki Medeni Kanun, 1926 yılında yü-
rürlüğe girmiştir ve dinî yargı yetkisini ve çok eşli-
liği ortadan kaldırmıştır. Yasal evlilik yaşını 18 yıla
çıkarmıştır. Evlilikte eşlerin rızasını bir gereklilik
hâline getirmiştir. Evlenme ve boşanma olayında
kocanın tek taraflı iradesini yasadışı hâle getir-
miştir. Bugün, sadece sivil evlilik törenleri ve ya-
sal boşanma biçimleri resmen kabul edilmektedir.
Ayarlanmış evlilikler daha çok kırsal alanlarda yay-
gındır, kentlerde genellikle evlenme kararını çiftler
birlikte almaktadır (Ataca, 2006: 469).
Türkiye’de kadınların çoğunluğu üreme çağının
sonuna kadar evlenmektedir. Bu durum, Türkiye’de
evlilik kurumunun tüm sosyal gruplarda kabul gör-
düğünü ve evliliğin sosyokültürel yapının önemli
bir kurucu unsuru olduğunu göstermektedir (Koç
vd., 2010: 27). “Türkiye’de evlilik, aile olmanın ge-
rekli ve meşru toplumsal zeminini teşkil eder. Aile
evlenme ile kurulan bir kurumdur. Nikâh meşru
bir evliliğin temel şartıdır. Bu anlayış, aile kurumu-
nun şahsında ülkemizde evliliğe yüklenen anlamı
üreten ve geliştiren bir değer hâline gelmiştir. O
yüzden nikâhsız beraberlikler pek hoş karşılanmaz”
(Doğan, 2016: 151).

9,04
7,97 8,03 7,77 7,50
6,80

1,40 1,62 1,64 1,70 1,59 1,75

2008 2010 2012 2014 2016 2018

Kaba Evlenme Hızı (%) Kaba Boşanma Hızı (%)

Grafik 5.4 Türkiye’de Kaba Evlenme ve Kaba Boşanma Hızı, 2008-2018

Kaynak: TAÇESE, 2019 Haziran, verileri esas alınarak oluşturulmuştur.

Grafik 5.4’den takip edileceği üzere Türkiye’de son yıllarda kaba evlenme hızı düşerken kaba boşanma
hızı artmaktadır. Türkiye’de 2018 yılında bir önceki yıla göre, evlenen çiftlerin sayısı %2,9 azalmıştır, bo-
şanan çiftlerin sayısı ise %10,9 artmıştır. Türkiye’de 2018 yılında kaba evlenme hızı ‰6,8, kaba boşanma
hızı ‰1,75 oranında gerçekleşmiştir (TAÇESE, 2019, 15 Haziran). Bu veriler Avrupa Birliği ülkeleri ile
kıyaslandığında, Türkiye’de evlenme hızının yüksek olduğu hâlde, boşanma hızının AB ortalamasına yakın
olduğu tespit edilmektedir. 2000-2016 yılları arasında 28 AB ülkesinde; kaba evlenme hızı ‰5,2’den
‰4,4’e düşmüştür, kaba boşanma hızı ‰1,8’den ‰1,9’a çıkmıştır. (EUROSTAT, 2018, 01 June).

181
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
Türkiye’de 1950 sonrasında yaşanan hızlı kent-
leşme olgusu, evlilik ve aile kurumunu etkilemiştir.
Kentleşme sürecinde kentlerde organize olan ve
toplam üretim içinde payı artan sanayi ve hizmet
sektörleri nitelikli işgücüne gereksinim duyunca
ailelerin kurulmasında eğitim düzeyi ve mülkiyet
sahibi olma gibi özellikler önem kazanmıştır. Bun-
ların sonucu olarak da eş seçimi için geçen süre
uzamış ve ilk evlenme yaşı yükselmiştir (Duben ve
Behar, 2014; TÜİK, 1995; Koç vd. 2010: 26).
Türkiye’de doğumların tamamına yakını evlilik
kurumu içinde gerçekleşmektedir ve kadınların ilk
evlenme yaşları ile doğurganlık seviyeleri arasında
yakın bir ilişki bulunmaktadır. Türkiye’de 2018 yı-
lında ortalama ilk evlenme yaşı, erkekler için 27,8,
kadınlar için 24,8’dir, her iki cinsiyet için ortalama
ilk evlenme yaşı 26,3’tür. Bir başka özellik olarak,
Türkiye’de yaklaşık ve ortalama 25 yaş dolayında
evlenen bir kadın 1,5 yıl içerisinde ilk doğumunu
gerçekleştirmektedir. Uzun yıllar gözlenen bu olay
Türkiye’de örüntüleşmiş bir demografik davranıştır
(Koç vd. 2010: 26).
Türkiye’de 2002 yılı öncesi geçerli olan Mede-
ni Kanun hükümlerine göre asgari evlenme yaşı
kadınlar için 15, erkekler için 17 idi. Toplumsal
cinsiyet eşitliği temelinde 2002 yılında Medeni
Kanun’da yapılan düzenlemeler ile her iki cinsiyet
için asgari evlenme yaşı 17 olarak değiştirilmiştir.
Türkiye’de erken evliliklerin bir bölümü “imam
nikâhı” evlilikleri yoluyla gerçekleşmektedir. Ay-
rıca, 15 ve daha düşük yaşlardaki kadınların ev-
lendirildiği durumlar da söz konusudur. Yasalara
göre, bu tip olaylar evlilikten ziyade cinsel istis-
mar olarak değerlendirilmektedir. Bu olaylar res-
mi istatistiklere evlilik olarak yansımamaktadır
(Koç vd. 2010: 27-8; Aile ve Sosyal Politikalar
Bakanlığı [ASPB], 2015: 30-41). Aile ve Sosyal
Politikalar Bakanlığı’nın “Türkiye’de Evlilik Ter-
cihleri - 2015” raporuna göre, Türkiye’de 2007
yılında 16-17 yaş grubundaki resmi olarak evli
olan nüfus oranı %0,99 iken 2013 yılında %0,75’e
düşmüştür. Buna göre, Türkiye’de “çocuk yaşta
182
evlenmeler”görece azalmaktadır. Erken evlilikler
cinsiyete göre incelendiğinde, 2013 yılında (daha
küçük yaştakiler hariç) 16-17 yaşında ve evli olan
nüfus oranı erkekler için %0,05 (1.866 kişi) ve ka-
dınlar için %1,45 (37.481 kişi) tespit edilmiştir.
“Evlenen çocukların” toplam evlenmeler içindeki
oranı ise erkekler için %0,31, kadınlar için %6,25
olarak tespit edilmiştir (ASPB, 2015: 30-41).
Medyada “çocuk gelinler” haberleriyle dikkat
çeken erken evliliklerin yanında Türkiye’de evlilik
ve boşanmanın bazı boyutları; evlilik öncesi seks,
ergen hamileliği ve ergen ebeveynliği, birlikte ya-
şama, eşcinsel birliktelikler, aile içi şiddet, ensest,
vd. “mahrem konular” olarak tabulaştırılmaya de-
vam etmektedir. Bu olaylar hakkında veri eksikliği
bulunmaktadır. Eksik veri, sorunun incelenmesini,
toplumlar arası karşılaştırmalar yapmayı ve çözüm
önerisi geliştirmeyi zorlaştırmaktadır.
Yine medyada haber başlıklarından birisi hâline
gelen kadın cinayetleri medeni durumla doğrudan
ilişkilidir. Ataerkil, erkek egemen kalıpların, tüm
medeni durum kompozisyonunda devam ettiği
söylenmelidir. Kadınlar evlilik öncesi, evlilik aşa-
ması ve evlilik sonrasında erkek şiddetine maruz
kalmaktadır. Yine bu konuda da nüfus sosyolojisi
araştırmalarına gereksinim vardır.
Türkiye’de medeni durum kompozisyonunu et-
kileyebilecek önemli bir dinamik göç olayının deği-
şen yapısıdır. Yakın zamanlara kadar dışarıya emek
göçü veren Türkiye artık göç alan ülkeler katego-
risine geçmiştir. Hem dışarıya evlenmeler hem de
dışarıdan gelenlerle evlenmeler evlilik ve boşanma
biçimlerini, yapısını etkileyecektir. Özellikle “Tür-
kiye’deki Suriyeliler” olayı iyi takip edilmelidir. Dı-
şarıdan gelen göçmen grupların kalıcılık durumları
belirlenmelidir, kalıcı olmaları hâlinde bütünleşme
veya ayrışma yönünde kültürleşme eğilimleri be-
lirlenmelidir, göçmen ve yerli nüfusun evlenme ve
boşanma biçimleri, ritüelleri ve bunların mevcut
medeni durum kalıplarından farkları, vd. nüfus
sosyolojisi araştırmaları ile açığa çıkartılmalıdır.
Nüfus ve Toplum
Yaşamla İlişkilendir
Aşkın Olağan Kaosu
Beck ve Beck-Gernsheim “Aşkın Olağan
Kaosunda” (The Normal Chaos of Love, 1995)
isimli eserlerinde, hızla değişen dünyada, kişisel
ilişkilerin, evliliklerin ve aile örüntülerinin kar-
maşık doğasını incelerler. Yazarlar, kişisel ilişkile-
ri yönetmek için kullanılan geleneksel kuralların
ve ilkelerin artık geçerli olmadığını savunurlar ve
günümüzde bireylerin başkalarıyla oluşturduk-
ları birliktelikleri kurmak, düzenlemek, geliştir-
mek ya da bitirmek için sonsuz bir dizi seçenekle
karşı karşıya kaldıklarını ileri sürerler. Evliliklere
şimdi ekonomik amaçlar için ya da ailenin ayar-
lamasıyla değil, gönüllü olarak girilmesi, hem öz-
gürlükleri hem de yeni zorlanmaları beraberinde
getiriyor. Aslında, yazarlar, bunların çok fazla sıkı
çalışma ve çaba gerektirdiği sonucunu çıkarırlar.
Beck ve Beck-Gernsheim, çağımızı, aile,
iş, sevgi ve bireysel hedeflere ulaşma özgürlüğü
arasında çatışan çıkarlarla dolu bir yer olarak
görürler. Bu çatışma, özellikle, daha fazla kadın
kariyerinin peşine düştüğünde, bir yerine iki “iş-
gücü piyasası biyografisi” olduğunda, kişisel iliş-
kiler içerisinde ciddi bir şekilde hissedilir. Önceki
cinsiyetlendirilmiş çalışma kalıpları bir zamanlar
olduğundan daha az sabittir; şimdi hem erkekler
hem de kadınlar mesleki ve kişisel ihtiyaçlarına
önem veriyorlar. Modern çağdaki ilişkiler sadece
ilişkilerle ilgili değildir; aynı zamanda iş, politika,
ekonomi, meslekler ve eşitsizlikle de ilgilidir. Bu
nedenle, erkekler ve kadınlar arasındaki zıtlıkla-
rın artması şaşırtıcı değildir.
Beck ve Beck-Gernsheim, evlilik danışman-
lığı endüstrisinin, aile mahkemelerinin, evlilik
öz yardım gruplarının ve boşanma oranlarının
büyümesinin kanıtlandığı üzere “cinsiyetler ara-
sındaki savaş”ın “zamanımızın merkezî draması”
olduğunu iddia ederler. Evlilik ve aile hayatı hiç
olmadığı kadar “dayanıksız” gibi görünse de in-
sanlar için çok önemli olmayı sürdürmektedir.
Boşanma daha yaygındır, ancak yeniden evlenme
oranları yüksektir. Doğum oranı düşüyor olabilir,
ancak doğurganlık tedavisi için büyük bir talep
var. Daha az insan evlenmeyi tercih ediyor, ancak
bir çiftin bir parçası olarak biriyle yaşama arzusu
sabit kalır. Bu tür rakip eğilimleri nasıl açıklarız?
Beck ve Beck-Gernsheim’ın yanıtı: Aşk.
Bugünün “cinsiyetler savaşı”nın, insanların “aşk
açlığının” olası en açık göstergesi olduğunu id-
dia ediyorlar. İnsanlar aşk uğruna evlenirler, aşk
uğruna boşanırlar ve sonsuz bir umut, pişmanlık
ve tekrar deneme döngüsüne girerler. Bir yandan,
erkekler ve kadınlar arasındaki gerginlikler yük-
sek olsa da gerçek aşk ve doyumu bulma olasılığı-
na dair derin bir umut ve inanç var.
Bu, şu anki çağımızın karmaşıklıkları için
çok basit bir cevap gibi görünebilir, ancak Beck ve
Beck-Gernsheim, tam olarak, dünyamız baskıcı,
kişiliksiz, soyut ve hızlı değiştiği için sevginin gi-
derek daha önemli hâle geldiğini savunurlar. Aşk,
insanların kendilerini gerçekten bulabilecekleri
ve başkalarıyla bağlantı kurabilecekleri tek yerdir:
Aşk kendini aramaktır, benimle ve seninle
gerçekten iletişime geçmek, bedenleri paylaşmak,
düşünceleri paylaşmak, geride kalan hiçbir şey-
le yüzleşmemek, itiraf etmek ve affedilmek, ola-
nı anlamak, onaylamak ve desteklemek için bir
özlemdir ve modern yaşamın yarattığı şüphe ve
kaygılara karşı koymak için bir yuva ve güven
özlemidir. Eğer hiçbir şey kesin veya güvenli gö-
rünmüyorsa, kirli bir dünyada nefes almak bile
riskliyse, o zaman insanlar aniden kâbuslara dö-
nüşene kadar yanıltıcı aşk rüyalarının peşine dü-
şerler. (1995:175-176)
Beck ve Beck-Gernsheim’ın yaklaşımı iki
noktada eleştiri almıştır: Birincisi, heteroseksü-
ellik konusundaki özel odaklanma eleştirilmiştir,
ikincisi, analizde sosyal sınıflara ve topluluklara
yer verilmemiş olması eleştirilmiştir.
Kaynak: Giddens, A. (2009) “The Normal Cha-
os of Love”, Sociology, Sixth Edition, Polity
Press, Cambridge, UK. p.372-374.
183
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum

Öğrenme Çıktısı

8 Türkiye’de hanehalkları ve ailelerin çeşitliliğinin farkına varabilme

9 Türkiye’de hanehalkları ve aile kompozisyonlarını istatistik verilerle açıklayabilme
10 Türkiye’de evlilik ve boşanma olaylarını istatistik verilerle açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

“Bizim Aile” (Arzu Film,

Türkiye’de hanehalklarının
gelir ve yaşam koşulları ne-
dir? Araştırınız.
1975) isimli filmi izleyiniz
ve “Türkiye’de Hanehalkı”
ve “Türkiye’de Medeni Du-
rum” kompozisyonlarındaki
değişimlerle ilişkilendiriniz.
Kaynak: https://www.youtube.
com/watch?v=9O18JWO3oko
Bu bölümdeki bilgileri kul-
lanarak, “Türkiye’de, do-
ğurganlık azaldıkça evliliğin
azalmasını ve boşanmanın
artmasını beklemeliyiz!”
önermesini değerlendiriniz.

184
Nüfus ve Toplum

Hanehalkı ve aileyi
1 tanımlayabilme, türlerini
açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Hanehalklarının toplumlar
2 arası benzerlikleri ve farklarını
istatistik verilerle açıklayabilme

3 Hanehalkı kompozisyonundaki
değişme eğilimlerini
açıklayabilme

Demografide hanehalkı; “Aralarında akrabalık bağı bulunsun ya

Hanehalkı da bulunmasın aynı konutta veya aynı konutun bir bölümünde
yaşayan, temel ihtiyaçlarını birlikte karşılayan, hanehalkı hiz-
met ve yönetimine iştirak eden bir veya birden fazla kişiden
oluşan topluluk” olarak tanımlanmaktadır. Çeşitli resmî ya da
özel kurumlarda kalanlar, pansiyon vb. yerlerde yaşayanlar özel
hanehalkı değil kurumsal nüfus olarak tanımlanmaktadır. Çoğu
insanın algısında hanehalkı ve aile kavramları aynı şeyi çağrış-
tırsa da bazı kişiler özel hanelerin üyesi değildir ve hanehalkı
üyesi olanların bazıları da ailenin üyesi değildir. Aile, “aynı evde
birlikte yaşayan, soy bağı, evlilik veya evlat edinme yoluyla bir-
biriyle akraba olan, iki veya daha fazla kişiden oluşan bir sos-
yal grup” olarak tanımlanmaktadır. Buna karşın, aynı konutta
yaşayan iki kişi, aralarındaki ilişkiye bakılmaksızın hanehalkı
olarak kabul edilir; eğer aralarında akrabalık varsa hem hane-
halkı hem de aile olarak sınıflandırılırlar. Bu ayrıma dayanarak,
haneler aile olan veya aile olmayan kategorilerine yerleştirilirler.
Ailenin iki türü vardır: Birincil aile, birlikte bir konut birimin-
de oturan ve üyeleri arasında hanehalkı reisinin bulunduğu
bir grup akraba olarak tanımlanır. Bu kompozisyondan farklı
olarak bir hane iki veya daha fazla aile içerebilir, bu durumda,
üyeleri arasında tek bir hanehalkı reisinin bulunmadığı ailelere
ikincil aile ya da alt aile denir. Yaygınlaşmakta olan üçüncü bir
aile türü de “tek ebeveynli aile” olarak tanımlanmıştır. Bu ailede
tek ebeveyn ve çocukları birlikte yaşamaktadır.
Dünya genelinde ortalama hanehalkı büyüklüğü hane başına
2-9 kişi arasında değişmektedir. Avrupa ve Kuzey Amerika
ülkelerinin çoğunda “küçük ortalama hanehalkı” büyüklükle-
ri geçerlidir (3 kişiden az). Afrika ve Orta Doğu’nun büyük
kısmında “büyük ortalama hanehalkı” büyüklüğü geçerlidir (5
kişiden fazla). Ortalama hanehalkı büyüklüğü dünya genelinde
azalmaktadır, bu durum doğurganlık oranlarındaki düşüşü yan-
sıtmaktadır. Çift hanehalkları dünya genelinde en sık rastlanan
hanehalkı türüdür. Çocuklu haneler yaygındır ama hanehalkı
büyüklüğünün azalması sonucunda hanelerdeki çocuk üye sa-
yısı da azalmaktadır. Tüm bölgelerde tek ebeveynli hanehalkları
ve tek kişilik hanehalkları artma eğilimi göstermektedir. Or-
talama hanehalkı büyüklüğünü hem kültür kalıpları hem de
sosyoekonomik faktörler birlikte belirlemektedir. Yaşam kali-
tesi yüksek olan ülkelerde, ortalama hanehalkı büyüklüğü kü-
çük olma eğilimindedir. Önemli bir diğer konu ise hanehalkı
büyüklüğü ve bileşimindeki tüm bu eğilimlerin “Sürdürülebilir
Kalkınma Hedefleri”ne ulaşılmasına yönelik atılan adımları et-
kileyecek olmasıdır.

185

4 Medeni durum ve medeni durum
türlerini tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
5 Evliliğin kurulma sürecini
açıklayabilme
6 Evliliğin çözülme sürecini
açıklayabilme
Evlilik ve boşanmanın toplumlar
7 arası benzerlik ve farklarını
istatistik verilerle açıklayabilme
Medeni Durum; Evliliğin
Kurulması ve Çözülmesi
186
Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
Evliliğin kurulması ve evliliğin çözülmesi, temel sosyodemogra-
fik değişkenlerdendir ve medeni durum olarak kavramsallaştırılır.
Neredeyse tüm kültürlerde gözlenen dört medeni durum; bekar,
evli, boşanmış ve dul farklı statüler olarak tanımlanmıştır. Medeni
durum olarak kavramsallaştırılan bu yasal ve meşru statüler dışında
birçok ülkede genelin onaylamadığı cinsel birliktelikler de vardır.
Evlilik, “İki yetişkin birey arasındaki toplumsal olarak kabul edilen
ve onaylanan bir cinsel birleşim” olarak tanımlanmıştır. İki insan
evlendiğinde hem birbirlerinin akrabası olmaktadırlar hem de daha
geniş bir hısımlar dizisini birbirine bağlamaktadırlar. Evlilik kurumu
dünyanın farklı bölgelerinde kültürel farklar gösterse de cinsel yaşa-
mı düzenleme, üreme ve aile üyelerine sevgi ağı içerisinde duygusal
destek sağlama gibi işlevleri evrenseldir. Günümüzde çağdaş toplum-
larda flört eş seçme sürecinin önemli bir boyutudur. Genel olarak,
“eş seçme süreci”ni benlik saygısı ve uyumluluk gibi “bireysel faktör-
ler” ile mekânsal yakınlık ve yaşama biçimi gibi “sosyokültürel fak-
törler” birlikte belirlemektedir. Evlenmek için temel koşul, ülkelerin
medeni kanunlarında belirlenen asgari evlenme yaşıdır. Günümüzde
evlilik kurumunun üç alternatifi belirginleşmiştir: Birlikte yaşama,
eşcinsel birliktelikler ve bekâr kalma. Yine günümüzde evlilik dışı
doğumlar değişen aile kalıplarının sinyalini vermektedir.
Evliliğin sonlanmasının farklı yolları vardır ve bunlar ayrı ta-
nımlanmıştır. Boşanma, ayrılma, iptal ve eş ölümü evliliği son-
landıran olaylardır. Evliliğin çözülme sürecinde gözlenen bu
olaylardan en yaygın olanı boşanmadır. Boşanma olayı sosyo-
lojide toplumsal bir problem olarak ele alınmaktadır. Boşanma
konusunda iki zıt görüş rekabet hâlindedir: Kimilerine göre geç
modern toplumda evlenmek gibi boşanmak da olağan bir ihti-
yaçtır, diğerlerine göre zaman ilerledikçe artan boşanma olay-
ları ahlak ve aile değerlerinde genel aşınmanın bir parçasıdır.
Bilimsel araştırmaların tespit ettiği en önemli gerçek ise sanayi
sonrası toplumları karakterize eden sosyal ve ekonomik deği-
şikliklerin hızına, aile yapısı ve ilişkilerdeki değişiklikler eşlik
etmiştir. Toplumlarda artan boşanma oranları karşısında, bo-
şanma aşamasında ve sonrasında “yeni yaşam düzenlemeleri-
nin” gerekli olduğu anlayışı giderek önem kazanmaktadır.
Evlilik ve boşanma olayları toplumlar arası olarak karşılaştırıldığın-
da neredeyse tüm ülkelerde evlilik oranlarının son yıllarda sürekli
düştüğü tespit edilmektedir. Dünya genelinde evlenenlerin yaş
ortalamaları da yükselmektedir. Ülkelerin azalan evlilik oranlarına
boşanma oranlarındaki artışlar eşlik etmektedir. Tüm bu veriler bir
arada değerlendirildiğinde, demografların ikinci demografik evrim
dedikleri süreç yaşanmaktadır. Birçok ülkede evlilikten uzaklaşma
ve düşük doğurganlık düzeylerine doğru bir eğilim vardır.
Nüfus ve Toplum

Türkiye’de hanehalkları ve
8 ailelerin çeşitliliğinin farkına
varabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Türkiye’de hanehalkları ve aile
9 kompozisyonlarını istatistik
verilerle açıklayabilme
Türkiye’de evlilik ve boşanma
10 olaylarını istatistik verilerle
açıklayabilme

Türkiye’de aile kurumu değişim hâlindedir. Mevcut hâlde, Türk

Türkiye’de Hanehalkı ve
Medeni Durumu
hanelerinin çoğunluğu yapı bakımından çekirdek tiptedir. Ge-
niş aileli hane tipi çeşitli biçimlerde varlığını sürdürürken, bu
hane tipinin ideal biçimi olan ataerkil geniş aile giderek azal-
maktadır. Türkiye’de ailelerin büyük bir bölümü ekonomik de-
ğişimlere eskisinden daha duyarlıdır; büyüklükleri ve yapıları
sürekli dalgalanma hâlindedirler. Günümüzde geniş aileli hane
tipi özellikle kentsel bölgelerde artık geleneksel hayat tarzını
temsil etmemektedir.
Türkiye’de hane sayısı artarken ortalama hanehalkı büyüklü-
ğü azalmaktadır. Bunda kaba evlenme hızının ve doğurganlık
hızının azalmasının etkisi olduğu kadar, kapitalist süreçlerin
yaygınlaşmasının, eğitim olanaklarının artmasının, kadınların
daha yüksek oranda çalışma yaşamına dâhil olmasının, kent-
leşme ve bireyleşme gibi süreçlerin gelişmesi etkili olmaktadır.
2018 yılında Türkiye’de hane sayısı 23.221.218’dir. 1955 yılın-
da 5,7 kişi olan ortalama hanehalkı büyüklüğü 2018 yılında
3,4 kişiye düşmüştür. Coğrafi dağılışa göre incelendiğinde, or-
talama hanehalkı büyüklüğünün ülkenin Doğu ve Güneydo-
ğu bölgelerinde yüksek olduğu tespit edilmektedir. Türkiye’de
hanehalkı sayısının dağılımı geleneksel olarak bilinen çekirdek
ve geniş aile tiplerinin dışında farklı aile kompozisyonlarının
ortaya çıktığını göstermektedir. Türkiye’de 2018 yılında, çekir-
dek aile oranı %65, geniş aile oranı %16, tek kişilik hanehalkı
oranı %16 ve çekirdek aile bulunmayan birden fazla kişiden
oluşan hane oranı %2,8 olarak dağılım göstermiştir.
Türkiye’de 2018 yılında kaba evlenme hızı ‰6.8, kaba boşan-
ma hızı ‰1.75 oranında gerçekleşmiştir. 2018 yılında, evlenen
çiftlerin sayısı %2.9 azalmıştır, boşanan çiftlerin sayısı %10.9
artmıştır. Bu veriler Avrupa Birliği ülkeleri ile kıyaslandığında,
Türkiye’de evlenme hızının yüksek olduğu, boşanma hızının
AB ortalamasına yakın olduğu tespit edilmektedir. Türkiye’de
2018 yılında ortalama ilk evlenme yaşı, erkekler için 27.8, ka-
dınlar için 24.8’dir. Türkiye’de ilk evlenme yaşı yükselmektedir.

187
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum

1 Kendi hanesi olmayan evli çiftlerin oluştur- 6 Genellikle evliliği sona erdirmek amacıyla
duğu aile türü aşağıdakilerden hangisidir? eşlerden birinin diğerini bırakarak ayrı yaşaması
A. Birincil aile durumunu ifade etmek için kullanılan kavram aşa-
neler öğrendik?

B. İkincil aile ğıdakilerden hangisidir?

C. Çekirdek aile A. Duygusal boşanma
D. Küçük ortalama hanehalkı B. Topluluktan boşanma
E. Büyük ortalama hanehalkı
C. İptal
D. Yasal ayrılık
2 Aşağıdaki ülkelerin hangisinde küçük ortala- E. Eylemli ayrılık
ma hanehalkı büyüklükleri geçerlidir?
A. İsveç
B. Türkiye
7 Evlilik ve boşanmanın toplumlar arası karşılaştır-
masına göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
C. Senegal
D. Umman A. Evlilik sayısı ve kaba evlenme hızı düşmektedir.
E. Meksika B. Resmî olmayan birliktelikler artmaktadır.
C. İlk evlenme yaşı düşmektedir.
3 Yeni bir eğilim olan, yetişkin çocukları olma- D. Boşanmalar artmaktadır.
dan torunlarıyla oturan yaşlıların oluşturduğu ha- E. Evlilik dışı doğumlar artmaktadır.
nehalklarına ne ad verilir?
A. Çift hanehalkları 8 Türkiye’de 2018 yılında tek ebeveynli aile
B. Tek ebeveynli hanehalkları oranı kaçtır?
C. Yalnız baba hanehalkları
D. Atlanmış kuşak hanehalkları A. Türkiye’de tek ebeveynli aile yok denecek kadar
E. Orta ortalama hanehalkları azdır.
B. %2
C. %5
4 Demografların kullandığı “evli olmayanlar”
kategorisi aşağıda verilen medeni durumlardan D. %9
hangisini veya hangilerini kapsamaz? E. %20
I. Eşi ölen kişi II. Hiç evlenmemiş kişi
III. Tekrar evlenmiş kişi IV. Boşanmış kişi 9 Aşağıdaki kentlerin hangisinde ortalama ha-
nehalkı büyüklüğü diğerlerine göre daha büyüktür?
V. Nişanlanmış kişi
A. Hakkâri
A. II. ve V.
B. Çanakkale
B. V.
C. Eskişehir
C. III.
D. I. D. Balıkesir
E. I. ve III. E. Giresun

5 Türkiye Medeni Kanunu’nda “cinsel rüşt 10 Türkiye’de 2018 yılında ortalama ilk evlenme
yaşı” kaç olarak belirlenmiştir? yaşı kaçtır?
A. 15 A. 30
B. 16 B. 26
C. 17 C. 22
D. 18 D. 18
E. Türkiye’de cinsel rüşt yaşı kanunen tanımlan- E. 15
mamıştır.

188
Nüfus ve Toplum

1. B Yanıtınız yanlış ise “Hanehalkı” konusunu 6. E Yanıtınız yanlış ise “Evliliğin Çözülme Süre-
yeniden gözden geçiriniz. ci” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Hanehalklarının Top- Yanıtınız yanlış ise “Evlilik ve Boşanmanın
2. A 7. C
lumlararası Karşılaştırması” konusunu yeni- Toplumlar Arası Karşılaştırmaları” konusu-
den gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hanehalklarının Top-

3. D 8. D Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Hanehalkı”
lumlararası Karşılaştırması” konusunu yeni-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Medeni Durum: Evlili-

4. C 9. A Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Hanehalkı”
ğin Kurulma ve Çözülme Süreçleri” konusu-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
nu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Medeni Du-

5. E Yanıtınız yanlış ise “Evliliğin Kurulma Süre- 10. B
rum: Evlilik ve Boşanma” konusunu yeniden
ci” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Sosyal bilim araştırmalarında aileyi (göreli dikotomiler olan; çekirdek-geniş

ya da geleneksel-modern ayrımları yerine) bireyin akrabalık sistemi içinde-
ki özel toplumsal yakınlık alanı olarak kavramsallaştırmak uygun olacaktır.
Hanehalkı kavramı ise bireye yaşamın temel gereksinimlerini temin etmek
Araştır 1 amacıyla organize olmuş birincil bir sosyal düzenleme olarak düşünmek ge-
rekir. Hanehalkı kaynaklarını tek bir havuzda toplayan diğer sosyal düzen-
lemelerden farklıdır; hanehalkı üyeleri güçleri oranında haneye katkı yapar-
lar, ihtiyaçları oranında haneden tüketirler ve bunu görece sürekli yaparlar.
(Sönmez, 1998: 115).

189
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Yapılan son araştırmalara göre, Y kuşağı (1980-2000 doğumlular), evlen-

me fikrini reddetmiyor, ama “nasıl” ve “ne zamanda” olacağını değiştiriyor.
Y kuşağı çiftleri evliliğe inanıyorlar, ancak evlilik öncesi ortalama altı yıllık
bir ilişkinin akıllıca bir seçenek olduğunu düşünüyorlar. Bir önceki X kuşağı
gençlerinde bu eğilim başlamıştı ve bu Y kuşağındakilerde belirginleşti. Ken-
dilerini ve eş adaylarını tanıma sürecinin evlilik öncesi garantilerinden biri
hâline geldiği söylüyorlar. Ne de olsa, birçok Y kuşağı üyesi boşanmayla ayrı-
lan ailelerden geliyor. Bu, kendi evliliklerinde böyle zor bir durumdan geçmek
zorunda kalmadıklarından emin olmak istedikleri için de olabilir. Bu değişimi
ekonomik konular da etkiliyor. Y kuşağı bireyler bir aile kurmadan önce mes-
leki kariyerlerini başlamak ve geliştirmek istiyorlar. Kimileri bunu bencilce
Araştır 2 bulsa da onlar rekabetçi bir dünyada kariyeri sağlama almanın en akıllıca ol-
duğuna inanıyorlar. ABD için yayınlanan son raporlarda, Y kuşağı bireyler ev-
lenmek için daha uzun süre bekleme eğilimi sergiliyorlar. İstatistikler 1970’li
yıllardan bu yana evlenmeye karar verenlerin yüzdesinin Y kuşağında yaklaşık
%25 oranında düştüğünü gösteriyor. Evlilik kararlarını büyük ölçüde etkile-
yen faktörlerden biri de kadınların son yıllarda değişen rolleri. Annelerinden
ve büyükannelerinden farklı olarak, bu genç kadın kuşağı evlenmek üzere
yetiştirilmemiştir. Tarihte ilk kez kadınlar evlenmenin yaşamlarındaki temel
amaç olduğu fikrini değiştiriyorlar. Bunun yerine, daha kaliteli evlilikler yap-
mak istiyorlar. Bu adımı atmaya karar verdiklerinde, daha mutlu ve daha uzun
süreli evlilikler için garanti verebilecek eşler arıyorlar. Philip Cohen’in yaptığı
araştırmada, Y kuşağı bireylerin daha az evlenmelerine rağmen daha istikrarlı
evlilikler yaptıkları tespit edilmiştir. Aslında ABD’de, 2008-2016 arasında bo-
şanma oranı %18 oranında azalmıştır (“Y Kuşağı ve Evlilik”, 2019).

TÜİK Türkiye’de 2016 yılı için (ortalama gelirin %60’ı dikkate alınarak he-
saplanan yoksulluk sınırına göre) göreli yoksulluk oranını %21,2 olarak açık-
lamıştır. Yoksulluk oranı tek ebeveynli ve en az bir çocuğu olan ailelerde bu or-
talamanın üzerindedir (%29,3). Bağımlı çocuğu olan ailelerin yoksulluk oranı
ise bağımlı çocuğu olmayan ailelerin yoksulluk oranına göre daha yüksektir
(%26,7’ye karşın %7,9) (TÜİK, 18 Eylül 2017).
Dört yıllık panel veri kullanılarak hesaplanan sürekli yoksulluk oranı 2016
yılı için %14,6’dır. Türkiye’nin yoksulluk oranı ortalaması görece düşük ise de
aileler elde ettiği gelir ile ihtiyaçlarını karşılamada zorlanmaktadır. Nüfusun,
Araştır 3 %68,0’i konut alımı ve konut masrafları dışında taksit ödemeleri veya borçları
olduğunu, %65,4’ü yıpranmış ve eskimiş mobilyalarını yenileme ihtiyacını
ekonomik nedenlerle karşılayamadığını ve %17,4’ü de konut masraflarının
hanelerine çok yük getirdiğini ifade etmiştir. Esasen gelirin gideri karşılaya-
mama durumu için maddi yoksunluk kavramı kullanılmaktadır. Bu kavram;
çamaşır makinesi, renkli televizyon, telefon ve otomobil sahipliği ile beklen-
medik harcamalar, evden uzakta bir haftalık tatil, kira, konut kredisi, borç
ödemeleri, iki günde bir et, tavuk, balık içeren yemek ve evin ısınma ihtiya-
cının ekonomik olarak karşılanamama durumu ile ilgili hanehalkının algısını
yansıtmaktadır. Bu dokuz maddeden en az dördünü karşılayamama durumu
olarak tanımlanan ciddi maddi yoksunluk oranı 2015 yılında %30,3 iken
2016 yılında 2,6 puanlık artışla %32,9’a yükselmiştir (TÜİK, 18 Eylül 2017).

190
Nüfus ve Toplum
Kaynakça
Ahrons, C. (1995). The Good Divorce - Keeping Your
Family Together When Your Marriage Comes Apart,
HarperCollins e-books, Publication Date: 2009,
ISBN: 9780061981937
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı [ASPB], (2015).
Türkiye’de Evlilik Tercihleri – Nisan 2015, Aile
ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Aile ve Toplum
Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara.
Aksan, G. (2019). “Evlilik ve Ayrılma: Ailenin
Kurulması ve Sona Ermesi”, Sistematik Aile
Sosyolojisi, Dördüncü Baskı, Mustafa Aydın
(Ed.), Çizgi Kitabevi, Konya, 145-166.
Ataca, B. (2006). “Turkey”, Families Across Cultures,
J. Georgas, J.W. Berry, F.J.R. van de Vijver,
Ç. Kağıtçıbaşı, and Y.H. Poortinga (Eds.),
First Published, Cambridge University Press,
Cambridge, UK. p. 467-474.
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel
Müdürlüğü [BASAGEM], (2011). Tek Ebeveynli
Aileler, Sabiha Örünğ ve Semiha Feyzioğlu (Prj.
Yrt.), No 148, BASAGEM, Ankara.
Beck, U. and Beck-Gernsheim, E. (1995). The Normal
Chaos of Love, Mark Ritter and Jane Wiebel (Trans.),
First Edition, Polity Press, Cambridge, UK.
Blood, R., and Blood, M. (1978). Marriage, Third
Edition, New York, The Free Press.
Bogue, D. J. (1969). Principles of Demography, First
Edition, John Wiley & Sons, Inc., New York.
Bohannan, P. (1970). “The Six Stations of Divorce”,
Divorce and After, Second Edition, Paul Bohannan
(Ed.), Doubleday & Company, Inc., Garden City,
New York, p. 29-55.
Burgess, E. and Wallin, P. (1943). “Homogamy in Social
Characteristics”, American Journal of Sociology,
Vol. 49, No. 2, September 1943, p. 109-124.
Burr, W. (1976). Successful Marriage: A Principles
Approach, First Edition, Homewood - Illinois,
Dorsey Press.
Clarke, A. C. (1952). An Examination of the
Operation of Residential Propinquity as a Factor
in Mate Selection, American Sociological Review,
Vol. 17, No. 1, February, 1952, p. 17-22.
Cox, C. (2008). Empowerment as an Intervention
with Grandparent Caregivers, Journal of
Intergenerational Relationships, Vol. 6, No. 4,
p.465-477.
Cox, P. R. (1976). Demography, Fifth Edition,
Cambridge University Press, Cambridge.
Çağlayandereli, M. (2019). Nüfus Sosyolojisi, İlk Baskı,
Detay Yayıncılık, Ankara.
Danış D. (2020). Nüfus ve Toplum, İstanbul
Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi,
İstanbul.
Doğan, İ. (2016). Türk Aile Sosyolojisi – Tarih Gelenek
Modern Zamanlar, İlk Baskı, Pegem Akademi,
Ankara.
Dorling, D. (2013). Population 10 Billion, First
Edition, Constable & Robinson Ltd, London.
Duben, A. ve Behar, C. (2014). İstanbul Haneleri:
Evlilik, Aile ve Doğurganlık, 1880‐1940, Nuray
Mert (Çev.), İlk Baskı, Boğaziçi Üniversitesi
Yayınları, İstanbul.
Elder, G. H. (1999). Children of the Great Depression:
Social Change in Life Experience, 25th Anniversary
Edition, Westview Press, Perseus Books Group,
New York.
Giddens, A. (2009). Sociology, Sixth Edition, Polity
Press, Cambridge, UK.
Giddens, A. (2012). Sosyoloji, İlk Baskı, Kırmızı
Yayınları, İstanbul.
Güneş, F. (2018). “Ünite 2: Aile, Evlilik, Akrabalık
ve Hane”, Aile Sosyolojisi, Gen. Koor. Murat
Akyıldız, No: 3748/2564, Anadolu Üniversitesi
Açıköğretim Fakültesi Yayını, Eskişehir. s. 28-50.
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü
[HÜNEE], (2010). Türkiye Nüfus ve Sağlık
Araştırması, 2008 İleri Analiz Çalışması –
Türkiye’de Doğurganlık, Üreme Sağlığı ve Yaşlılık,
Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü (HÜNEE) ve T.C. Sağlık Bakanlığı
(TCSB) ve Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı
(DPT) ve Türkiye Bilimsel ve Teknolojik
Araştırma Kurumu (TÜBİTAK), Ankara.
----------- (2014) 2013 Türkiye Nüfus ve Sağlık
Araştırması, No: Nee-Hü.14.01, HÜNEE ve
TCKB ve TÜBİTAK, Ankara.
HMSO (2004) Social Trends 34, London, Her
Majesty’s Stationery Office [HMSO].
Jones, C. H., Tepperman, L. and Wilson, S. J. (1995).
The Futures of the Family, First Edition, Prentice-
Hall, Inc. A Simon & Schuster Company,
Englewood Cliffs, New Jersey.
191
 Nüfusun Bileşenleri: Hanehalkı ve Medeni Durum
Koç, İ. ve Eryurt, M. A. ve Adalı, T. ve Seçkiner,
P., (2010). Türkiye’nin Demografik Dönüşümü;
Doğurganlık, Aile Planlaması, Anne-Çocuk Sağlığı
ve Beş Yaş Altı Ölümlerdeki Değişimler: 1968-2008,
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü
[HÜNEE], Ankara.
Lundquist, J. H., and Anderton D. L. and Yaukey,
D. (2015). Demography - The Study of Human
Population, Fourth Edition, Waveland Press, Inc.,
Long Grove – Illinois.
McCubbin, H. and Dahl, B. B. (1985). Marriage
and Family – Individuals and Life Cycles, First
Edition, John Wiley & Sons, Inc., New York.
Newman, D. M. (2019). Sociology - Exploring the
Architecture of Everyday Life, Twelfth Edition,
SAGE, California.
Özbay, F. (2015). Dünden Bugüne Aile, Kent ve Nüfus,
İlk Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
Pines, A. M. (2010) Âşık Olmak – Sevgililerimizi
Neye Göre Seçeriz? Mercan Yurdakuler Uluengin
(Çev), İlk Baskı, İletişim Yayıncılık, İstanbul.
Satir, V. (1967). I John, Take Thee Mary - For the Next
Five Years. Christian Century, No. 84, September
1967. p.1182.
Shryock, H. S. and Siegel, J. S. (1976). The Methods
and Materials of Demography, Edward G. Stockwell
(Ed.), Condensed Edition, Academic Press. Inc.,
San Diego, California.
Siegel, J. S. and Swanson, D. A. (2004). The Methods
and Materials of Demography, Second Edition,
Elsevier Academic Press, San Diego, California.
Sönmez, A. (1998). Toplumsal Araştırmalarda Analiz
Birimleri Olarak Aile ve Hanehalkının Mahiyet
ve Yapılarının Belirlenmesi Sorunu, Hacettepe
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15,
Sayı 1, s. 115-135.
Sunar, D. (1988). Attitudes of Turkish Students
toward Elderly Relatives. Journal of Cross Cultural
Gerontology, No 3, p.41–52.
192
Tallman, I. (2003) “Chapter 5: Parental Identification,
Couple Commitment, and Problem Solving among
Newlyweds”, Handbook of the Life Course, J. T.
Mortimer and M. J. Shanahan (Eds.), Second Edition,
Kluwer Academic Publishers, New York. p.103-121.
Teachman, J., Tedrow, L. and Kim, G. (2013). “The
Demography of Families”, Handbook of Marriage
and the Family”, Third Edition, G. W. Peterson and
K. R. Bush (Eds.), Springer, New York, p.39-63.
Thomas, R. K. (2018). Concepts, Methods and
Practical Applications in Applied Demography - An
Introductory Textbook, First Edition, Springer,
Cham - Switzerland.
------- (1995). The Population of Turkey, 1923‐1994:
Demographic Structure and Development, No:
1716, Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK], Ankara.
Uğur, S. B. (2019). “Değişen Toplumda Değişen Büyük
Ebeveynlik Modelleri: Torunlarına Bakan Büyük
Ebeveynler”, Krizler ve Yaşlanma: 21. Yüzyılda
Demografik Dönüşümün Yansımaları, Özgür
Arun (Ed.), İlk Baskı, Yaşlanma Çalışmaları
Derneği Yayınları, Antalya. s.3-15.
UNDESA-DP (2017 October). “Household Size and
Composition around the World”, Population Facts,
No. 2017/2, October 2017, United Nations
Department of Economic and Social Affairs,
Population Division [UNDESA-DP], New York,
p.1-4.
Üner, S. (1972). Nüfusbilim Sözlüğü, İlk Baskı,
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü
adına Mars Matbaası, Ankara.
Velidedeoğlu, H. V. (1976). Ailenin Çilesi Boşanma,
İlk Baskı, Çağdaş Yayınları, İstanbul.
Weinstein, J. and Pillai, V. K. (2016). Demography
- The Science of Population, Second Edition,
Published by Rowman & Littlefield, New York.
Zemke, R. and Raines, C. and Filipczak, B. (2013).
Generations at Work: Managing the Clash of
Boomers, Gen Xers, and Gen Yers in the Workplace,
Second Edition, AMACOM, New York.
Nüfus ve Toplum

İnternet Kaynakları
EUROSTAT (2018, 01 June). Marriage and Divorce TAÇESE (Şubat 2019). Cinsel Rüşt, Ergenlik,
Statistics, The Statistical Office of the European Evlilik Yaşı, Evlilik Öncesi Cinsel Yaşam, Cinsel
Union [Eurostat], URL: https://ec.europa. İstismar Raporu, Türkiye Sağlık Enstitüleri
eu/eurostat/statistics-explained/index.php/ Başkanlığı (TÜSEB) - Türkiye Anne, Çocuk
Marriage_and_divorce_statistics ve Ergen Sağlığı Enstitüsü (TAÇESE), Ankara,
Erişim Adresi: https://www.tuseb.gov.tr/uploads/
----------- (2020, 24 February) Fertility Indicators,
TACESE_2019_cinselrust_ergenlik_evlilik_
The Statistical Office of the European Union
cinselistismar.pdf
[Eurostat], URL: http://appsso.eurostat.
ec.europa.eu/nui/setupDownloads.do ------- (2019, 15 Haziran) 2008-2018 Evlenme ve
Boşanma İstatistikleri. Erişim Adresi: https://
-------- (2020, 10 March) Crude Marriage Rate and
www.tuseb.gov.tr/enstitu/tacese/haber_detay.
Crude Divorce Rate, The Statistical Office of
php?id=166
the European Union [Eurostat], URL: https://
ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ TÜİK (t.y.) Hanehalkı ile İlgili Tanımlar, Türkiye
tps00206/CustomView_1/map?lang=en İstatistik Kurumu [TÜİK], Ankara, Erişim Adresi:
http://www.tuik.gov.tr/MicroVeri/GYKA_
OECD (2016 November). Cohabitation Rate and
Panel_2013/turkce/metaveri/tanim/hanehalkii-
Prevalence of Other Forms of Partnership, OECD
ile-ilgili-taniimlar/index.html
Family Database, p.1-8, URL: https://www.
oecd.org/els/family/SF_3-3-Cohabitation-forms- ------- (2017, 18 Eylül). Hanehalkı Bilişim Teknolojileri
partnership.pdf Kullanım Araştırması, 2017. TÜİK Haber Bülteni
Sayı: 24862. Erişim Adresi: http://www.tuik.gov.
------- (2016 December) Family Size and Household
tr/HbPrint.do?id=24862
Composition, OECD Family Database, p.1-7,
URL: http://www.oecd.org/els/family/SF_1_1_ ------- (2019, 15 Haziran). Hanehalkı Tiplerine
Family_size_and_composition.pdf ve Büyüklüklerine Göre Hanehalkı Sayısı,
2014-2018. Erişim Adresi: http://tuik.gov.tr/
------- (2019 June) Marriage and Divorce Rates. OECD
PreIstatistikTablo.do?istab_id=2430
Family Database, p.1-5, URL: http://www.oecd.
org/els/family/SF_3_1_Marriage_and_divorce_ ------- (2019) Database on Household Size and
rates.pdf Composition 2019. URL: https://population.
un.org/household/exceldata/population_
PRB (2020). Average Household Size, Internatıonal
division_UN_Houseshold_Size_and_
Indıcators, Population Reference Bureau [PRB],
Composition_2019.xlsx
URL: https://www.prb.org/international/
indicator/hh-size-av/map/country Williams, Y. (no date). The Silent Generation:
Definition, Characteristics & Facts. Erişim Adresi:
Sade, G. (2010 Ocak). Türkiye ve Avrupa Ülkelerinde
https://study.com/academy/lesson/the-silent-
Boşanma Oranları Ne Durumda?, www.euronews.
generation-definition-characteristics-facts.html#/
com, Erişim Adresi: https://tr.euronews.
transcriptHeader
com/2020/01/06/turkiye-ve-avrupa-ulkelerinde-
bosanma-oranlari-ne-durumda Y Kuşağı ve Evlilik: Değişen Bir Sosyal Trend. (2019,
7 Kasım). Erişim: https://aklinizikesfedin.com/y-
Smith, E. W. (2019, August). LAT: The Relationship
kusagi-ve-evlilik-degisen-bir-sosyal-trend/
Status That More & More Millennials Are Signing
Up For, www.refinery29.com, URL: https://www.
refinery29.com/en-us/2019/08/240692/couples-
living-apart-together-meaning-married-benefits

193
 Bölüm 6
Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm
Doğurganlığa İlişkin Temel Kavramlar ve Dünya Nüfusunda Doğurganlık Düzeyi
Ölçüler ve Eğilimler

1 2
öğrenme çıktıları

1 Doğurganlığa ilişkin temel kavramları ve 2 Dünya Nüfusunda nüfus gruplarına göre

doğurganlık analizinde kullanılan temel doğurganlık düzeylerini ve temel eğilimleri
ölçüleri kavrayabilme değerlendirebilme

Türkiye Nüfusunda Doğurganlık Düzeyi Ölümlülüğe İlişkin Temel Kavramlar ve

ve Eğilimler Ölçüler

3 4
3 Türkiye nüfusunda doğurganlık düzeyinde 4 Ölümlülüğe ilişkin temel kavramları ve
değişimi ve nüfus gruplarına göre ölümlülük analizinde kullanılan temel
farklılıkları değerlendirebilme ölçüleri tanıyabilme

Dünya ve Türkiye Nüfusunda Ölümlülük

Düzeyi ve Eğilimler

5
5 Dünya ve Türkiye Nüfusunda nüfus
gruplarına göre ölümlülük düzeylerini ve
temel eğilimleri değerlendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Doğurganlığın Dönüşümü • Kaba Doğum Hızı • Yaşa Özel Doğurganlık Hızı
• Toplam Doğurganlık Hızı • Adölesan Doğurganlık • Erken Yaş Ölümlülüğü • Yetişkin Ölümlülüğü
• Hayat Tablosu

194
Nüfus ve Toplum
GİRİŞ
Doğurganlık ve ölümlülük bir nüfusun büyük-
lüğünü ve yapısını doğal yollarla değiştiren dinamik-
lerdir. Nüfusbilimin teknik analizinde, doğum ve
ölüm olayları ve bu olaylarla ilişkilendirilen nüfus
grubunun büyüklüğü ve yaş yapısına ilişkin veriler
kullanılır. Bu verilerin sayısal büyüklükleri kadar,
ait oldukları yıl veya zaman kesiti bilgisi de analiz-
ler için gereklidir. Bu analizlerde kullanılan teknik-
lerle öncelikle bir nüfusta doğurganlık ve ölümlü-
lüğün hangi düzeylerde olduğu ve bunların zaman
içinde ne yönde ve ne hızda değiştiği tespit edilir.
Doğurganlık ve ölümlülüğe sosyolojik bakışta
ise bu dinamiklerin, toplumun bütününde veya
çeşitli alt gruplarındaki demografik, ekonomik,
sosyal ve kültürel özelliklerle nasıl etkileşim içinde
olduğu incelenir. Bu analizlerde elde edilen bulgu-
lar, toplumsal yapının ve değişimin somut görünü-
münü oluşturur. Ayrıca toplumun eğitim, iş gücü,
güvenlik, sağlık ve diğer sosyal hizmet alanlarına
yönelik ihtiyaçları hakkında yakın ve orta vadeli
geleceği ilgilendiren önemli bilgiler elde edilir.
DOĞURGANLIĞA İLİŞKİN TEMEL
KAVRAMLAR VE ÖLÇÜLER
Nüfusbilimde üreme, doğumlar yoluyla insan
nüfusunun artışı olarak tanımlanır. Doğurganlık
ise bir nüfusta canlı doğumlarda belirlenen gerçek
doğum düzeyi olarak tanımlanır. Dolayısıyla do-
ğurganlık bir nüfustaki canlı doğum yapma sıklı-
ğını ifade eder. Doğurganlığın esasen potansiyel
doğurganlık ve fiili doğurganlık şeklinde iki anlamı
vardır. Potansiyel doğurganlık, doğurabilirlik veya
doğurganlık gücü (veludiyet) kavramı ile ifade edilir.
Bu kavram bir nüfus özelinde, biyolojik bakımdan
çocuk doğurabilme kapasitesini, bir kadın özelinde
tanımladığında ise kadının gebe kalabilme ve do-
ğum yapabilme kapasitesini anlatır. Bu yeteneğin
bulunmayışına ise kısırlık denir. Fiili doğurganlık
ise bir nüfusta canlı doğumların belirlediği düzey-
dir (Çağlayandereli, 2019: 109).
Doğal doğurganlık kavramı, bilinçli şekilde her-
hangi bir doğum kontrol yöntemi kullanılmadan
gerçekleşen bir davranış şeklindeki doğurganlığı
anlatır. Demograf John Bongaarts (1975: 290-
295), biyolojik ve davranışsal olarak herhangi bir
kısıt bulunmadığı, çoğul doğum yapılmadığı du-
rumda bir kadının kuramsal olarak en fazla 35 do-
ğum yapabileceğini öne sürmüştür. Bu kuramsal
üst sınır, kadının 15 yaşından 49 yaşına değin her
yıl bir doğum yaptığı varsayımına dayanmaktadır.
Buna karşın, gebeliği önleyici yöntem kullanımı ve
düşük yapılmadığı durumda dahi pratikte doğur-
ganlık düzeyinin bu üst sınıra erişmesi mümkün
görünmemektedir. Bongaarts bu durumu insanın
biyolojik üreme sistemine ilişkin faktörlere atıf yapa-
rak açıklamaktadır. Bu faktörler ise şunlardır:
• Gebe kalma için geçen süre: Düzenli ola-
rak cinsel ilişki yaşayan ve adet gören ka-
dınlarda aylık gebe kalma olasılığının 0,15
ile 0,50 arasında değiştiği tahmin edilmek-
tedir. Esasen gebe kalma olasılığının en
yüksek olduğu dönemin iki adet dönemi
ortasındaki birkaç gün olması, bu olasılığı
düşürmektedir.
• Dölüt ölümleri: Düşüklerde ve ölü do-
ğumlarda olduğu gibi, gebelik süresine ba-
kılmaksızın, gebelik ürününün anneden
tamamen ayrılmasından önceki ölümler dö-
lüt ölümleridir. Genetik ve diğer biyolojik
sorunlar nedeniyle döllenmenin ilk 2 haf-
tası içinde döllenen yumurtaların üçte biri
ölmektedir. Bu ölümler nedeniyle bir canlı
doğumun olabilmesi için ortalama iki döl-
lenme olması gerekir.
• Doğumdan sonra adet kesilmesi: Doğum
sonrası kısırlık süresi, emzirme süresi ve yo-
ğunluğuna bağlı olarak 3 ay ile bir buçuk yıl
arasında değişebilmektedir. Ayrıca doğum
sonrası cinsel ilişkiden kaçınma da gebelik
riski altında olunmayan dönemi arttırır.
• Kısırlık: Fizyolojik anlamda doğum yapma
yeteneğinin olmaması anlamına gelen kısır-
lık yetersiz beslenme veya sağlık sorunları
nedeniyle yükselebilir. Kadınlar, evlilik ya-
şamlarının neredeyse beşte biri gibi bir süre
boyunca kısırlık yaşayabilirler. Bu durum
aynı zamanda yaş ile ilişkilidir ve yaşa özel
doğum hızları ileri yaşlarda düşmektedir.
Doğurganlığın Dönüşümü
Doğurganlığın, üreme sistemi dışında toplum-
sal faktörler nedeniyle azalması ve düşük düzeylere
inmesi, doğurganlığın dönüşümü kavramı ile an-
latılmaktadır. Doğurganlığın dönüşümü doğur-
ganlığın gebe kalmayı önlemek üzere doğal veya
modern yöntemler kullanılarak kontrol edildiği
bir davranış hâline gelmesidir. Bu durumda doğur-
195
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

ganlık düzeyi kadınlarda tüm yaş gruplarında azalır. Bu azalma en fazla 20’li yaşlardan önceki ve 30’lu
yaşlardan sonraki dönemde gerçekleşir. Böylelikle doğurganlık dönüşümü ile doğurganlık düzeyi azalmış
olur. Demograf Ansley Coale’a göre bir nüfusta doğurganlık dönüşümü olması ve doğumların anlamlı
düzeyde azalması, doğurganlığın bilinçli şekilde düzenlenen bir davranış hâline gelmesi ile mümkündür.
Bu davranış değişikliğinin üç ön koşulu bulunmaktadır; doğurganlığın bir kader olarak algılanmasından
ziyade, hesaplanabilir bir tercih hâline gelmesi; düşük düzey doğurganlığın daha avantajlı olduğuna yöne-
lik kanının oluşması ve doğurganlığın etkin şekilde kontrolünü sağlayabilecek bilgi ve yöntemlerin mevcut
olmasıdır (Weeks, 2008: 209).
İnsan nüfusları tarih boyunca doğurganlığı bugün geleneksel doğum kontrol yöntemleri denilen yöntem-
lerle sınırlandırmıştır. Günümüzde ise bu sınırlandırma giderek, 1960’lı yıllarda teknolojik olarak geliştirilmeye
başlanan modern gebeliği önleyici yöntem ve araçların kullanımı ile gerçekleştirilmektedir. Bu yöntemlerin kul-
lanımı, modern dönemde insanların istedikleri zaman istedikleri kadar çocuk sahibi olmalarını kolaylaştırmıştır.
Üreme yeteneğinin kullanımındaki bu kolaylaşma ile günümüzde bireylerin evlenme, aile kurma ve çocuk sahi-
bi olmaya yönelik bireysel karar verme özgürlüklerinin artması birbiri ile ilişkili olan süreçlerdir.
Doğurganlığın kontrol edilen bir davranışa dönüşmesi onun özünde biyolojik olmakla birlikte, büyük
oranda sosyal boyutları olan bir davranış olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla insan nüfuslarında doğur-
ganlık düzeyleri; ekonomik, demografik ve sosyal koşullar, sosyal yaşam alışkanlıklarını belirleyen normlar
ve bireylerin doğurganlık tercihlerine göre farklılıklar göstermektedir (Newell, 1994: 35).
Demograf John R. Weeks (2008: 213) doğurganlık dönüşümünü genel bir sosyal değişim örüntüsünün
önemli bir unsuru olarak ele almaktadır (Şekil 6.1). Weeks öne sürdüğü model kapsamında, kadınların kendi
yaşamları ve bedenlerinin kontrollerini ele aldıkları bir dizi değişimi ilişkisel olarak ifade etmiştir. Bu modele
göre demografik dönüşümle birlikte yaşam süresinin uzaması, doğurganlıkta azalma ve kentleşmenin artması ger-
çekleşirken, kadınların sosyal rolleri önemli derecede genişler. Bu genişlemeyle birlikte kadınların yaşam fırsatları
çoğalır ve çeşitlenir. Kadınların statü-
sünde yükselme sağlayan ilk unsur, Uzayan yaşam süresi
erken yaş ölümlülüğünün azalmasıdır.
Bu gelişmeyle birlikte kadınlar üzerin-
deki çok sayıda doğum yapma baskısı
azalmaktadır. Bu baskının azalması; Erken evlenme Evlilik ve çocuk sahibi
yönündeki baskının olmadan önceki
kadınlara, yetişkin yaşamlarında ço- dönemde artan
azalması
cuk doğurma ve yetiştirme yanında serbestlik
başka etkinliklerle uğraşabilme ola-
nağı sağlar. Bu olanakların en başta
geleni, daha yüksek düzey eğitime Yüksek düzey eğitim Kentleşme
sahip olmaktır. Eğitim düzeyinin yük-
selmesinin, doğurganlığın azalması
yönünde etki oluşturduğunu gösteren Düşük doğurganlık
Ücretli istihdam
çok sayıda araştırma bulunmaktadır. yaygınlaşması
Eğitim düzeyinin yükselmesi, kadın-
ların ücretli olarak çalışma yaşamında Çocuk doğurmaya ve Finansal bağımsızlık
yer almalarını kolaylaştırır. Nitekim yetiştirmeye daha az olanağının
eğitim düzeyi yükselen kadınlar, eği- zaman ayrılması yükselmesi
time devam etmek veya iş hayatında
deneyim kazanmak için evlenmeyi ve
Üreme sağlığı
çocuk sahibi olmayı öteler. Eğitimin, Yüksek düzeyde
haklarını ve toplumsal
çalışmanın ve mesleki uğraşların bi- doğum kontrolü ve
cinsiyet eşitliğini
gelişmiş bir üreme
reylerin yaşamında ön plana çıkması sağlığı
destekleyen
kamu politikası
ile daha geç yaşta evlenme ve istenen
çocuk sayısının azalması eşgüdümlü Şekil 6.1. Doğurganlık Dönüşümünün Sosyal Değişimdeki Rolü
ilerler. Kaynak: (Weeks, 2008: 213)

196
Nüfus ve Toplum
Bu modele göre demografik dönüşümle birlik-
te yaşam süresinin uzaması, doğurganlıkta azalma
ve kentleşmenin artması gerçekleşirken, kadınların
sosyal rolleri önemli derecede genişler. Bu genişle-
meyle birlikte kadınların yaşam fırsatları çoğalır ve
çeşitlenir. Kadınların statüsünde yükselme sağlayan
ilk unsur, erken yaş ölümlülüğünün azalmasıdır.
Bu gelişmeyle birlikte kadınlar üzerindeki çok sayı-
da doğum yapma baskısı azalmaktadır. Bu baskının
azalması; kadınlara, yetişkin yaşamlarında çocuk
doğurma ve yetiştirme yanında başka etkinliklerle
uğraşabilme olanağı sağlar. Bu olanakların en başta
geleni, daha yüksek düzey eğitime sahip olmaktır.
Eğitim düzeyinin yükselmesinin doğurganlığın
azalması yönünde etki oluşturduğunu gösteren çok
sayıda araştırma bulunmaktadır. Eğitim düzeyinin
yükselmesi, kadınların ücretli olarak çalışma yaşa-
mında yer almalarını kolaylaştırır. Nitekim eğitim
düzeyi yükselen kadınlar, eğitime devam etmek
veya iş hayatında deneyim kazanmak için evlenme-
yi ve çocuk sahibi olmayı öteler. Eğitimin, çalışma-
nın ve mesleki uğraşların bireylerin yaşamında ön
plana çıkması ile daha geç yaşta evlenme ve istenen
çocuk sayısının azalması eşgüdümlü ilerler. Ücretli
istihdamla çalışma yaşamında yer alma hem erkek-
ler hem de kadınlar için kentlerde daha kolaydır.
Ayrıca, sosyal ilişki ağlarının oluşturduğu evlenme
ve çocuk sahibi olma yönündeki beklentiler de
kentlerde yaşayan bireyler üzerinde zayıflamak-
tadır. Dolayısıyla doğurganlık dönüşümü esasen
önce kentsel alanlarda başlayan ve daha sonra kır-
sal alanlara doğru yayılan bir davranış değişikliği
hâlini alır. Bu davranış değişikliğinin, belirli bir
yerde ne zaman başlayacağını ve hangi hızda devam
edeceğini önemli ölçüde kadınların eğitim ve yaş
özelliklerine bağlı yapısal özellikleri belirlemekte-
dir. Kentsel alanlarda doğurganlığın kırsal alanlara
göre daha düşük düzeyde olması bu yerleşim yer-
lerinde yaşayan kadınların kompozisyonlarındaki
farklılıklarından kaynaklanır.
Günümüzde toplumsal yaşamı büyük oranda
modernleşme ve kentleşmenin etkisinde olan nü-
fuslarda doğurganlık, yenilenme düzeyinde veya
daha aşağı düzeydedir. Yenilenme düzeyi doğur-
ganlık, toplam doğurganlık hızının 2,1 olduğu
düzeydir. Bu düzeyde doğurganlık, bir nüfusun
sayıca aynı kalmak üzere yenisi ile yer değiştirmesi-
ni sağlayan doğurganlık düzeyidir. Dolayısıyla bu-
rada ortalama iki çocuğun önceki kuşaktaki anne
ve babaların yerine geçeceği varsayımı söz konu-
sudur. Üreme çağına erişmeden önce gerçekleşen
erken ölümlerin eksikliğini kapatması için de 0,1
doğumun yeterli olacağı öngörülmektedir. Ölüm-
lülüğün daha yüksek olduğu bağlamlarda bu kesrin
daha yüksek olması gerekir (Rowland, 2003:241).
Doğurganlık Ölçüleri
Nüfusbilimde iki tür doğurganlık ölçüsü bu-
lunmaktadır; dönem (veya kesit) ve kuşak ölçüleri.
Dönem ölçüleri doğurganlığın eş zamanlı olarak
ölçüldüğü modellerdir. Dönem ölçülerinde, belirli
bir takvim yılında veya zaman aralığında bir veya
birden fazla yaş grubundaki kadın tarafından mey-
dana getirilen doğumlar dikkate alınarak hesapla-
ma yapılır. Bir nüfusta, belirli bir yıl veya zaman
döneminde kaç doğum olduğunu ve bu doğumlara
dayalı olarak doğurganlık düzeyini hesaplamak is-
tediğimizde, dönem ölçülerine başvururuz. Kuşak
ölçüleri ise doğurganlık düzeyinin art zamanlı ola-
rak ölçüldüğü modellerdir. Kuşak ölçümlerinde,
benzer yaşlarda veya aynı doğum kuşağında olan
belirli bir grup kadından üreme çağı boyunca mey-
dana gelen doğurganlık performansı takip edilir.
Dolayısıyla belirli bir doğum veya evlilik kuşağın-
daki kadınların yaşamları boyunca yaptıkları do-
ğum sayısına dayalı doğurganlık ölçülerini hesap-
lamak istediğimizde kuşak ölçülerine başvururuz
(Weinstein ve Pillai, 2001:134).
Dönem (Kesit) Ölçüleri
Dönem (Kesit) ölçüleri farklı niteliktedir. Bu
ölçüler, basit olandan karmaşık olana, daha az veri
gerektirenden daha çok veri gerektirene ve daha
kaba (net olmayan) olandan daha net olana doğru
değişmektedir.
Çocuk-Kadın Oranı: Yaş grubuna göre nüfus
verisi kullanılarak hesaplanan bir göstergedir. Nü-
fus sayımı veya nüfus kayıt sistemi verileri kullanı-
larak hesaplanır.
n0−4
Çocuk − Kadın Oranı = ×1000
N15−49
N0-4 : 0 – 4 Yaş grubu çocuk nüfus
N15-49 : 15 – 49 Yaş grubundaki kadın nüfus
Üreme çağındaki her bin kadına düşen 0-4 yaş
grubu çocuk sayısı olarak ifade edilir. Hesaplama
gerçekleşirken doğum sayılarına ihtiyaç duyulma-
197
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

ması nedeniyle nispeten kolay elde edilen bir göstergedir. Bununla birlikte, elde edilen gösterge değeri
önceki yıldaki çocuk ve kadın ölümlerinin etkisi altındadır. Dolayısıyla çocuk ölümlerinin yüksek düzeyde
olduğu yerlerdeki doğum düzeyleri hakkında eksik bilgi vermektedir. Ayrıca doğurganlığın kadınların yaş
gruplarına göre nasıl farklılaştığı hakkında bir bilgi vermemektedir. Bu nedenle doğurganlık düzeyi hak-
kında kaba bir bilgi vermektedir.
Kaba Doğum Hızı: Bir yıl içinde kaydedilen canlı doğum sayısının o yılın yıl ortası nüfusuna oranlan-
ması ile elde edilir.
b
Kaba Doğum Hızı = ×1000
N
b: Yıl içinde gerçekleşen canlı doğum sayısı
N: Yıl ortası nüfus büyüklüğü

Belirli bir yılda, her bin nüfus başına düşen canlı doğum sayısı şeklinde ifade edilir. Paydada tüm nüfus
yer aldığı için bir nüfustaki doğurganlık düzeyi hakkında oldukça genel bir bilgi vermektedir. Ayrıca, yine
paydada erkekler ve üreme çağı dışındaki kadınlar gibi canlı doğum yapma olasılığı olmayan birimlerin
bulunması nedeniyle kaba bir gösterge olarak kabul edilmektedir.
Genel Doğurganlık Hızı: Belirli bir yıldaki canlı doğum sayısının o yılın yıl ortası 15-49 yaş grubu
kadın nüfusuna olan oranıdır.
b
Genel Doğurganlık Hızı = ×1000
K
N (15−49)

b: Yıl içinde gerçekleşen canlı doğum sayısı

K
N (15−49) : Yıl ortası 15-49 (veya 15-44) yaş grubu kadın nüfusu

Belirli bir yılda, 15-49 yaş arası her bin kadına düşen canlı doğum sayısı olarak ifade edilir. Bu göstergede
canlı doğumlar, bu doğumları yapabilecek olan yaş ve cinsiyet grubu ile ilişkilendirilmiştir. Bundan dolayı
da kaba doğum hızına göre daha net bir doğurganlık ölçüsüdür. Buna karşın paydada üreme çağındaki
kadınların hepsi hesaba katılmaktadır. Ancak kadınların yaşına göre doğum sayıları büyük oranda farklılık
göstereceği için bu, genel doğurganlık hızı ölçüsünde dikkate alınmamaktadır.
Yaşa Özel Doğurganlık Hızı (YÖDH): Belirli bir sürede, x yaşındaki ya da yaş grubundaki kadınlar
tarafından yapılan canlı doğum sayısının, aynı yaştaki ya da yaş grubundaki ortalama kadın nüfusuna ora-
nıdır. Doğurganlığın yaş yapısını incelemek için kullanılan özet bir göstergedir.
bx
YaşaÖzel Doğurganlık Hızı = ×1000
Nx

bx: Yıl içinde x yaşındaki ya da yaş grubundaki kadınlar tarafından gerçekleşen canlı doğum sayısı
Nx: Yıl ortası x yaşındaki ya da yaş grubundaki kadın nüfusu
Toplam Doğurganlık Hızı (TDH): Toplam doğurganlık hızı, bir nüfustaki üreme çağındaki kadın
nüfusun yaş yapısını da dikkate alarak, halihazırdaki doğurganlık düzeyi hakkında doğrudan düzey göste-
ren bir ölçüdür. TDH gerçek bir kadın grubunun yaşamları boyunca doğurdukları çocuk sayısına dayalı
olarak değil, belirli bir yıldaki veya zaman kesitindeki doğurganlık çağındaki kadın nüfusunun yaşa özel
doğurganlık hızlarına dayalı olarak hesaplanır. Dolayısıyla toplam doğurganlık hızı, kadınların doğur-
ganlık yaşamları süresince geçerli olan yaşa özel doğurganlık hızlarını takip edeceği varsayımı altında bir
kadının ortalama olarak kaç canlı doğum yapabileceğini göstermektedir (Başar, 2010: 95-96).

198
Nüfus ve Toplum

49 49
dx
Toplam Doğurganlık Hızı = ∑ = ∑ Dx
x=15 N xk x=15

15 yaşından başlayarak, (15-19), (20-24) gibi beş yıllık yaş gruplarına göre hesaplandığı zaman ise;
45−49 45−49
dx
Toplam Doğurganlık Hızı = 5× ∑ = 5× ∑ Dx
x=15−19 N xk x=15−19

dx : x yaşındaki ya da yaş grubundaki kadınların yaptığı doğumlar

N xk : x yaşındaki ya da yaş grubundaki ortalama kadın nüfus
Dx : x yaşındaki ya da yaş grubundaki kadınların doğum hızı.

Yapay bir kadın kuşağına dayalı olarak hesaplanmasından dolayı TDH sentetik bir ölçüdür. Gerçekte
hiçbir kadın, belirli bir yıl (ya da kesit) için geçerli olan yaşa özel doğurganlık hızlarını, 30 yıl süren bir
doğurganlık çağı boyunca birebir tecrübe ederek geçirmez. Yaşa özel doğurganlık hızları belirli bir oranda
da olsa yıldan yıla dalgalanır ve değişim gösterir. Örneğin, 2003 yılında x yaş grubunda olan kadınlar, 1990
yılında aynı yaş grubunda olan kadınlara göre daha geç yaşta doğum yapabilirler. Bu gecikme nedeniyle
2003 yılı için hesaplanan TDH, 1990 yılında hesaplanana göre daha düşük düzeyde olacaktır. Fakat do-
ğumlarını geciktiren bu kadınların daha sonra çocuk sahibi olmaya başlamasıyla birlikte TDH yükselme
eğilimi gösterecektir. Dolayısı ile TDH değeri yıldan yıla azalma veya artma yönünde değişim gösterebilir.
Bu durum kadınların toplamdaki canlı doğum sayısının azalmasından ziyade, doğumların zamanlama-
sındaki değişimden (ötelenmesi veya daha erken gerçekleşmesi) kaynaklanıyor olabilir (PRB, 2011a: 11).
2018 yılı verileri ile Türkiye’deki yaşa özel doğum hızı ve toplam doğurganlık hızı hesabı ile yaşa özel do-
ğum hızı Tablo 6.1 ve Şekil 6.2’de görülebilir.

Tablo 6.1 Yaşa Özel Doğum Hızı ve Toplam Doğurganlık 140

Yaşa Özel Doğum Hızları (Binde)

Hızı Hesabı, Türkiye, 2018

120

Doğumlar Kadın Sayısı YÖDH 100

(2018) (2018) (2018) 80

(1) (2) (3= ½)
60
15-19 60 530 3 126 124 0,019
20-24 286 646 3 196 939 0,090 40
25-29 394 713 3 097 154 0,127
20
30-34 306 841 3 124 743 0,098
35-39 163 143 3 256 184 0,050 0
15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49
40-44 34 114 2 899 753 0,012
45-49 2 403 2 629 756 0,001 Şekil 6.2 Yaşa Özel Doğum Hızı, 2018
Toplam 0,397 Kaynak: Veri kaynağı (TÜİK, 2020a), Yazar tarafından
TDH =5 × 0,397= 1,99 hazırlanmıştır

Kuşak Ölçüleri
Dönem (kesit) doğurganlık ölçüleri sentetik bir kadın kuşağına ilişkin olarak hesaplanan doğurganlık
düzeylerini gösterir. Kuşak doğurganlık ölçüleri ise doğum veya evlilik kuşağı oluşturan bir kadın grubu-
nun zaman içinde değişen doğurganlığını inceler (Hancıoğlu, 2001: 69). Kuşak doğurganlık ölçülerini
oluşturmak, dönem ölçülerine göre daha zordur. Bir kuşaktaki kadınların doğurganlık dönemini tamam-
layabilmesi için orta yaşlara ulaşması gerekir. Bu nedenle kuşak doğurganlığının hesaplanabilmesi için
uzun dönem doğurganlık bilgilerine ihtiyaç duyulmaktadır (Rowland, 2003: 250). Örneğin, 2020 yılında
15-19 yaş grubunda olan kadınların doğurganlık çağını tamamlamaları ve araştırmacıların da bu dönem

199
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

boyunca yapılan doğumların bilgisini almaları 2050’li yılların başında mümkün olacaktır. Buna karşın,
örneğin 20-24 ve 25-29 gibi genç yaştaki kuşakların doğurganlık düzeylerini kıyaslamak yakın dönemde
doğurganlıkta gerçekleşen farklılaşmaları görmek bakımından faydalı olabilir.
Çiftlerin doğumların zamanlamasını değiştirme eğilimleri nedeniyle dönem (kesit) doğurganlığı ile
kuşak doğurganlığı ölçüleri birbirinden farklı değerlerde olabilir. Kesit doğurganlığı, doğumların zaman-
lamasından etkilenirken, kuşak doğurganlığı etkilenmez. Kadınların doğumlarını daha erken veya daha
geç yaşlarda yapmaları; fakat toplam doğum sayısını değiştirmedikleri durumda, kuşak doğurganlığı aynı
kalırken kesit doğurganlığı artış veya azalış gösterebilir. Doğurganlığın zamanlamasına doğurganlığın tem-
posu denilirken, düzeyine de doğurganlığın quantumu denilmektedir. Kesit doğurganlık göstergeleri gerek
tempo gerek quantum etkisi altındadır. Kuşak doğurganlığı ise sadece quantumdan etkilenmektedir.

Öğrenme Çıktısı
1 Doğurganlığa ilişkin temel kavramları ve doğurganlık analizinde kullanılan temel ölçüleri
kavrayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hacettepe Üniversitesi Nü-

Nüfusbilim alanyazınında,
doğal doğurganlığa yönelik
kayıt altına alınan en yakın
örnek Hutterites doğurgan-
lığını araştırınız
fus Etütleri Enstitüsü ve
Birleşmiş Milletler Nüfus
Fonu işbirliği ile hazırlanan
“Demografik Göstergeler Çevrenizde gebeliğin son
ve Sürdürülebilir Kalkınma döneminde olan veya yeni
Amaçları” başlıklı eğitim vi- doğum yapmış ailelerle do-
deolarından “Doğurganlık” ğum olayına yönelik hazır-
başlıklı videoyu izleyiniz. lıkları konuşunuz.
https://www.youtube.
com/watch?v=5fTnByq0es
E&t=370s

DÜNYA NÜFUSUNDA DOĞURGANLIK DÜZEYİ VE EĞİLİMLER

Dünya nüfusunda demografik geçişle birlikte geçtiğimiz 60 yılda küresel dünya nüfusunun doğurganlık
düzeyi önemli derecede azalmıştır. Bu azalma gerçekleşirken aynı zamanda doğurganlığın yaş örüntüsü de
değişmiştir. Dolayısıyla 20.yy. ortasından günümüze doğurganlıktaki genel eğilim, kadınların daha az sa-
yıda doğum yapması ve doğumlarını da daha geç yaşlarda yapıyor olmalarıdır. Doğurganlıkta bu eğilimlerin
uzun süredir devam etmesi nüfus yaşlanması olgusunu ortaya çıkarmaktadır. Nitekim nüfus yaşlanması ve
doğurganlığın azalmaya devam etmesi 21.yy.da dünya nüfusunun karışılacağı en önemli gelişme olacaktır.

Dünya Nüfusunda Doğurganlık Düzeyi ve Değişimler

Dünya genelinde toplam doğurganlık hızı, 1950-1955 dönemindeki ortalama 5 canlı doğumdan 2015-
2020 döneminde 2,5 canlı doğuma inmiştir. Bu eğilimin gelecek yıllarda da devam ederek küresel dünya
nüfusu doğurganlık düzeyinin 21. yy. ortasında yenilenme düzeyi doğurganlığa (2,1) kadar azalacağı tahmin
edilmektedir (UNDESA, 2019a).
Dünya genelinde gerçekleşen doğurganlık azalması ülkelerin ekonomik gelişmişlik düzeylerine göre farklı
zamanlarda başlamış ve farklı hızlarda gerçekleşmiştir. Dünya Bankası sınıflamasına göre yüksek orta ve
düşük gelir olarak sınıflandırılan ülkelerde doğurganlık azalması şu şekilde gerçekleşmiştir (Şekil 6.3):

200
Nüfus ve Toplum

1. Yüksek gelir ülkeler grubu: Bu ülke grubunda doğurganlık, 1950’li yılların başında kadın başına 3
canlı doğum düzeyindeydi. 1960’lı yılların ortasında başlayan doğurganlıkta azalma 1980’lerin ortası-
na değin hızlı bir şekilde gerçekleşmiştir. Bu dönemde yenilenme düzeyinin altına inen doğurganlık
daha sonra tedrici bir şekilde azalmaya devam etmiştir. Günümüzde Amerika Birleşik Devletleri, Av-
rupa Birliği üyesi ülkeler ve Uzak Doğu ülkeleri gibi birçok endüstrileşmiş ve sosyoekonomik anlam-
da gelişmiş ülkede doğurganlık düşük, kadın başına 1,7 canlı doğum, düzeyindedir. Bu grup ülkelerde
doğurganlığın 21.yy. ortasına değin de bu düzeyde devam etmesi beklenmektedir.

7,0
6,42 Yüksek Orta
6,0 5,8
5,6 Alt-orta Düşük
Toplum Doğurganlık Hızı (TDH)

5,0
4,52
4,0

3,0 2,7 2,97

3,0
2,1 1,9 2,2
2,0
1,8
1,7 1,7
1,0

0,0
1955 1965 1975 1985 1995 2005 2015 2025 2035 2045
- - - - - - - - - -
1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050

Şekil 6.3 Dünya Bankası Gelir Düzeyine Göre Ülke Gruplarında Toplam Doğurganlık Hızı (TDH), 1950-2050
Dünya Bankası gelir düzeyine göre sınıflama yaparken ülkelerin 2018 yılı Gayri Safi Milli Gelirlerini dikkate almaktadır.
Kaynak: Veri (UNDESA, 2019a), Yazar tarafından hazırlanmıştır.

2. Orta gelir ülkeler grubu: Bu gruptaki ülkeler, üst-orta ve alt-orta gelir grubu ülkeleri şeklinde iki alt
kategoride incelenmektedir. Her iki gruptaki ülkelerde de TDH, 20.yy ortasında 6,0 civarındaydı.
Doğurganlıkta azalma her iki grupta 1970’li yılların ilk yarısında başlamıştır. Türkiye’nin de arala-
rında olduğu üst-orta gelir grubu ülkeler bu azalma oldukça hızlı bir şekilde gerçekleşmiştir. 2000’li
yılların başında yenilenme düzeyine değin azalan doğurganlık daha sonra tedrici olarak azalmayı
sürdürmüş ve günümüzde kadın başına ortalama 1,8 doğum düzeyine inmiştir. 2010’lu yıllarında
başından beri ise bu grup ülkelerde doğurganlık yüksek gelir grubu ülkelerle neredeyse aynı düzey-
de seyretmektedir. Alt-orta gelir grubu ülkelerde ise doğurganlık azalması 1980’li yılların başında
belirgin hâle gelmiştir. Bu gruptaki azalma eğilimi üst-orta gelir grubundaki ülkelere nazaran daha
yavaş bir şekilde gerçekleşmiştir. Günümüzde bu gelir grubundaki ülkelerde doğurganlık, kadın
başına 2,7 canlı doğum düzeyindedir. Doğurganlıkta azalmanın yavaşlayarak da olsa devem ederek
21.yy.ın ortalarında yenilenme düzeyine kadar süreceği tahmin edilmektedir.
3. Düşük gelir ülkeler grubu: Bu grupta ağırlıklı olarak Afrika kıtasındaki ülkeler bulunmaktadır.
Bu grupta doğurganlık azalması ancak 1990’lı yılların ikinci yarısında belirgin hâle gelmiştir. Top-
lam doğurganlık hızının yaklaşık 6,5 olduğu düzeyde başlayan azalma günümüze değin hızlı şekilde
devam etmiştir. Günümüzde bu ülkeler grubunda doğurganlık kadın başına ortalama 4,5 doğum
düzeyindedir ve azalma eğiliminin sürmesiyle birlikte 21.yy. ortalarında kadın başına ortalama 3
doğuma kadar ineceği tahmin edilmektedir. Demografik dönüşüm ve bu süreçteki doğurganlık
azalması dünyanın geri kalanından daha geç başlamıştır. Dolayısıyla bu grup ülkelerde doğurgan-
lıkta azalmanın 21.yy.ın ikinci yarısında da devam edeceği tahmin edilmektedir.

201
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

Doğurganlığın küresel düzeyde azalması sonucunda, günümüzde dünya nüfusunun onda dokuzu orta
veya düşük düzey doğurganlığın olduğu ülkelerde yaşamaktadır. Kadınların ortalama olarak 5 ya da daha fazla
sayıda doğum yaptığı, yani yüksek düzey doğurganlığa sahip nüfus grubu günümüzde dünya nüfusunun
ancak yüzde 8’ini oluşturmaktadır. Doğurganlıkta azalma eğiliminin aynı şekilde devam etmesiyle birlikte
yakın gelecekte bu nüfus grubunun payının yüzde 1’e inmesi beklenmektedir. 2025-2030 döneminde dün-
ya nüfusunun neredeyse onda yedisinin doğurganlığın yenilenme düzeyinde ya da daha düşük düzeylerde olduğu
ülkelerde yaşıyor olacağı tahmin edilmektedir (Şekil 6.4).

1%
11% 8%
23%
32%

45% 46%

56%

67%
44% 46%

21%

1975-1980 1995-2000 2010-2015 2025-2030

Düşük Orta Yüksek
Yüksek: Kadın başına 5 ya da daha fazla doğum
Orta: Kadın başına 2,1 – 5 doğum
Düşük: Kadın başına 2,1’den düşük (Yenilenme düzeyi doğurganlıktan düşük)

Şekil 6.4 Dünya Nüfusunun Doğurganlık Düzeyine Göre Dağılımı (%)

Kaynak: (UNDESA, 2017)

Günümüzde, 2015-2020 döneminde, dünyada ana coğrafi bölgeler arasında en yüksek düzey doğur-
ganlık kadın başına 4,7 doğum ile Sahra-altı Afrika bölgesindedir. Genel olarak Afrika kıtasında doğurgan-
lık düzeyi ise kadın başına 4,4 doğumdur. Doğurganlık düzeyi yüksek veya orta-yüksek düzey olarak kabul
edilen Afrika ülkeleri arasında, nüfus büyüklüğü bakımından öne çıkan ülkeler sırasıyla Nijerya, Etiyopya,
Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve Tanzanya Birleşik Cumhuriyeti’dir. Okyanusya bölgesinde bu dönemde
toplam doğurganlık hızı kadın başına 2,4 doğum, Asya bölgesinde 2,2 doğum ve Latin Amerika ve Karayipler
Bölgesinde de 2,0 doğum düzeyindedir. Türkiye’nin de aralarında olduğu ülkelerden oluşan Batı Asya böl-
gesinde doğurganlık düzeyi 2,7’dir. Orta düzey doğurganlığın olduğu ülkeler arasında nüfus büyüklüğü
bakımından Hindistan, Endonezya, Pakistan, Meksika ve Filipinler öne çıkmaktadır. Kuzey Amerika ve
Avrupa bölgeleri dünyada doğurganlık düzeyinin belirgin şekilde yenilenme düzeyi altına olduğu bölge-
lerdir. Kuzey Amerika bölgesinde toplam doğurganlık kadın başına ortalama 1,8 doğum iken, Avrupa
bölgesinde 1,6 doğum düzeyindedir (UNDESA, 2019a). Düşük doğurganlık düzeyinde nüfus büyüklüğü
bakımından önde gelen ülkeler Çin Halk Cumhuriyeti, Amerika Birleşik Devletleri, Brezilya, Rusya Fede-
rasyonu ve Japonya’dır. Bu grup ülkelerde doğurganlığın uzun süreden beri azalması nüfus yaşlanmasını da
beraberinde getirmiştir (Şekil 6.5).

202
Nüfus ve Toplum

0.9-1.9 2.0-2.8 2.9-3.9 4.1-5.1 5.3-7.0

Şekil 6.5 Dünya Genelinde Toplam Doğurganlık Hızı, 2019
Kaynak: (PRB, 2019a)

Dünya Nüfusunda Doğurganlığın Yaş Örüntüsü ve Değişimler

Dünya nüfusunda demografik geçiş sırasında, doğurganlık düzeyindeki azalma yanı sıra doğurganlığın
yaş örüntüsünde de önemli değişiklikler olmaktadır. Bu değişiklikleri farklı tarihler ve farklı nüfus grupları
için hesaplanan yaşa özel doğum hızlarının karşılaştırılması üzerinden takip etmek mümkündür (Şekil 6.6).
Dünya nüfusunda 1950’li yıllardan günümüze doğurganlığın yaş örüntüsünde gerçekleşen önemli değişik-
likler şunlardır:
• Adölesan doğurganlık yarı yarıya azalmıştır; 15-19 yaş grubunda 1950-1955 döneminde binde 87
olan doğum hızı 2015-2020 döneminde binde 43’e inmiştir.
• Genç yaş gruplarının (20-34) doğurganlık hızlarındaki azalma diğer yaş gruplarından daha düşük
oranda gerçekleşmiştir.
• 35 ve daha yukarı yaş kadınların doğurganlık hızları 1950-1955 dönemindeki hızların üçte birine
kadar inmiştir.

300 80%
300 Yüksek
Yaşa Özel Doğurganlık Hızları (%)

250 70%
Yaşa Özel Doğurganlık Hızları (%)

250 Üst-orta
60% 250
221 Alt-orta
Değişim Oranı (%)

200 Düşük
50% 200
150 141 40% 161
150
30% 116
100 87 97 105
20% 100
50 58
43 10% 50 42
30
0 0% 15 12
15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 0
15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 49-50
1950-1955 2015-2020 Değişim Oranı

Şekil 6.6 Dünya Nüfusunda Yaşa Özel Doğum Hızları (‰) ve Değişim Oranları (%)
1950-1955 ve 2015-2020,
Dünya Bankası Gelir Düzeyine Göre Ülke Gruplarında Yaşa Özel Doğum Hızları (‰), 2015-2020
Kaynak: (UNDESA, 2019a)

203

1950’li yıllardan günümüze, dünya genelinde
15-34 yaş grubu kadınların doğurganlık hızlarında
azalma, büyük oranda demografik bir faktör olan
kadınların ilk evliliklerinin ötelenmesinden kaynak-
lanmaktadır. Nitekim Birleşmiş Milletler tarafından
yayımlanan yaşa göre evlilik oranı verilerine göre,
erken yaş gruplarındaki kadınlarda evli ya da bir-
liktelik yaşayanların oranları azalma eğilimindedir.
1970 yılında dünya genelinde kadınların 15-19 yaş
grubunda beşte biri, 20-24 yaş grubunda onda altı-
sı, 25-29 yaş grubunda ise yüzde 86’sı evli veya bir
birliktelik içindeydi. 2010 yılında bu oranların 15-
19 yaş grubunda sekizde bire, 20-24 yaş grubunda
yarı yarıya ve 25-29 yaş grubunda ise dörtte üçüne
indiği tahmin edilmektedir (Kantorova, 2013:23).
Kadınların doğurganlık hızlarının en yüksek düzeye
ulaştıkları yaş grupları da gelir düzeyine göre ülke
gruplarında farklılık göstermektedir. Yüksek gelir
düzeyindeki ülkeler haricindeki diğer ülkelerde do-
ğurganlık hızları en yüksek düzeyine 25-29 yaş gru-
bunda ulaşmaktadır. Yüksek gelir düzeyindeki ülke-
lerde ise doğurganlık hızları 30-34 yaş grubunda en
yüksek düzeydedir. Dolayısıyla bu ülkelerde yaşayan
kadınlar hem daha az sayıda doğum yapmakta hem
de doğumlarını daha ileri yaşlarda gerçekleştirmek-
tedirler. Esasen bu örüntü doğurganlık geçişindeki
toplam doğurganlığın azalması ve doğumların ötele-
nerek daha ileri yaşlarda gerçekleşmesi biçimindeki
genel eğilimi göstermektedir.
Adölesan Dönemde Evlilik ve
Doğurganlık
Adölesan dönemde evlilikler, özellikle 18 yaş
öncesinde gerçekleştiğinde, erken ya da çocuk evlili-
ği olarak adlandırılır. Bu dönemde evlenme tıbbi,
psikolojik ve sosyal açılardan belli mahsurlar taşı-
masına rağmen, günümüze değin devam edegelen
bir olgudur. Toplumsal yapıda erken evliliklerin
nedenleri, sosyoekonomik nedenler ve sosyokültürel
nedenler olmak üzere iki temel ayrıma tabi tutula-
bilir (ASPB, 2015: 43-46).
Erken evliliklerin görüldüğü ailelerin genellikle
ekonomik açıdan yoksul oldukları göze çarpmak-
tadır. Yoksul ailelerde kız çocuğunun erken yaşta
evlenmesi hem aileden bir nüfusun azalması olarak
görülmekte hem de bu yolla kız çocuğunun kötü
ekonomik koşullardan kurtulmasının mümkün ola-
cağı düşünülmektedir. Kalabalık ailelerde bir kişi-
nin bile evden erken ayrılması ailenin ekonomik
204
Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm
yükünü hafifleteceğinden, kız çocuğunun ileriki
yaşlardaki ihtiyaçları aile tarafından eş olarak veril-
diği aileye havale edilmektedir.
Erken evliliklerde kızın evlendiği kişi genellikle
kız çocuğundan yaşça büyük birisidir. Bu evlilikle
çoğu durumda büyüklerin yönlendirmesiyle gerçekle-
şen evliliklerdir. Dolayısıyla bu birliktelikler karşı-
lıklı sevgi ve saygı, karşılıklı rıza ve talep gibi evlili-
ğin temel unsurlarının uzağında gerçekleşmektedir.
Bazı durumlarda geleneksel yapının evlilik anlayışı,
başlık parası gibi adetlerle birlikte gerçekleşmek-
tedir. Bu durumda, kız çocuğunun ailesinin daha
fazla başlık parası alabilmek adına sadece ekonomik
açıdan varsıl olma ölçütüne göre evliliği gerçekleştir-
diği durumlar olabilmektedir.
Erken yaşta kız çocuklarının evlendirilmesi
olgusu üzerinde, sosyokültürel nedenlerin de etkisi
büyüktür. Toplumun geleneği ve göreneği, değer sis-
temi, meşruiyet algısı, dinî inanış vb. birçok faktör
evlilik olgusu üzerinde belirleyici olmaktadır. Top-
lumlardaki mevcut evlilik ve kız çocuğu algısı, er-
ken yaşta evlilik yapmayı meşrulaştıran bir zemin
hazırlayabilmektedir. Bu algıda kız çocuklarının
birincil görevi eğitim, ekonomik bağımsızlığını ka-
zanma, toplumda kendine yer edinme gibi hedef-
lerden çok kocasına iyi bir eş olma şeklinde kendini
göstermektedir. Öyle ki kız çocuğunun asıl yerinin
kocasının yanı olduğu, erken –gözü açılmadan- ev-
lendirildiğinde kocasına itaat ve uyum sorunu ya-
şamayacağı gibi inanışlar da etkili olabilmektedir.
Aynı algı erken yaşta gelin alacak aile için de ter-
cih sebebi olabilmektedir. Dolayısıyla, bu ataerkil
algı, kız çocuklarının erken yaşta evlendirilmesine
zemin hazırlamaktadır. Adölesan dönemde erken
yaşta evlenme, bu dönemde hamile kalma ve çocuk
doğurmaya neden olmaktadır. Bu dönemde çocuk
sahibi olma hem doğum yapan genç anneler hem
de yeni doğan bebekler için çeşitli riskler barındır-
maktadır. Düşük ve orta düzey gelir grubundaki ül-
kelerdeki bebek ölümlülüğü üzerinde gerçekleştiri-
len çalışmalar, adölesan doğumların olumsuz sağlık
sonuçları olabileceğini göstermiştir. Örneğin, adö-
lesan dönemdeki doğumlarda bebek ölüm olasılığı,
annenin 20-29 yaş grubunda olduğu doğumlardan
yüzde 50 daha yüksektir. Bu dönemde gerçekleşen
hamileliklerde düşük olması durumunda anne uzun
yıllar süren sağlık sorunları yaşayabilmektedir.
Adölesan gebelik ve doğumlar, oluşturdukları
sağlık riskleri yanı sıra kadınların eğitim ve sosyoe-
konomik ilerleme için elde edebilecekleri fırsatları
Nüfus ve Toplum

önemli ölçüde kısıtlayan olaylardır. Bu nedenlerden dolayı adölesan dönem doğurganlığı Sürdürülebilir
Kalkınma 2030 Gündemini oluşturan 17 ana amaç arasında 3 numaralı amaç olan Sağlıklı ve kaliteli yaşamı
her yaşta güvence altına almak amacı kapsamında ele alınan bir konudur (TUİK, 2020b). Birleşmiş Mil-
letler tarafından adölesan dönem doğurganlığı temasında yayınlanan 2019 Dünya Doğurganlık raporuna
göre (UNDESA, 2020: 7-8); dünyada genel olarak adölesan dönem doğurganlığı neredeyse tüm bölgeler-
de ve ülkelerde azalma eğilimindedir. 2015-2020 döneminde dünya genelinde 15-19 yaşlarındaki doğum
hızının, binde 43 olduğu tespit edilmiştir. Günümüzde adölesan dönemdeki doğurganlığın en yüksek
olduğu bölgeler sırasıyla Afrika, Asya, Latin Amerika ve Karayipler bölgeleridir. Avrupa ve Kuzey Amerika
ile Okyanusya ise bu dönemdeki doğurganlığın en düşük düzeyde olduğu bölgelerdir. Günümüzde yüksek
gelir grubundaki ülkelerde, adölesan dönem (15-19 yaş) doğurganlık hızı binde 15 gibi düşük bir düzey-
dedir. Bu dönemdeki doğurganlık hızı üst-orta gelir grubu ülkelerde iki kat (binde 30), alt-orta gelir grubu
ülkelerde neredeyse 3 kat (binde 42) ve düşük gelir grubu ülkelerde 6,4 kat (binde 97) daha fazladır (Şekil
6.7). Adölesan dönem doğurganlığı, gelişmekte olan ülkelerde zaman içinde azalmaktadır. Bu azalma eğili-
minin hızını etkileyen ana faktörler hakkındaki çalışmalar, en çok ekonomik büyüme, yoksulluğun ve gelir
eşitsizliğinin azalması ve eğitime yönelik harcamaların artması faktörlerinin öne çıktığını göstermiştir. Bu
sosyoekonomik faktörlerin yanı sıra üreme sağlığı hakkındaki bilgiye ve hizmetlere kolay ve ucuz şekilde
erişebilmek de adölesan doğurganlık hızlarının azalmasında etkili olan faktörler arasındadır.

Live births per 1000

women aged 15-19
150 to 175 50 to 60
125 to 150 40 to 50
100 to 125 30 to 40
90 to 100 20 to 30
80 to 90 10 to 20
70 to 80 0 to 10
60 to 70 No data

Şekil 6.7 Dünya Genelinde Adölesan Doğum Hızı, 2020-2025 (‰)

Kaynak: (UNDESA, 2019a)

Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı

Dünya nüfusunda doğurganlık düzeyinin azalmasında 35 ve daha yukarı yaş kadınların doğurganlık hız-
larındaki azalmanın rolü önemlidir. Üreme çağı olarak kabul edilen 15-49 yaş döneminin ikinci yarısındaki
kadınlar arasında doğurganlık azalması büyük ölçüde gebeliği önleyici yöntem kullanımı sayesinde gerçekleş-
mektedir. Gebeliği önleyici yöntem kullanımı kadınların istenmeyen ve zamansız gebeliklerden kaçınmasını
ve güvenli olmayan düşük risklerinin azalmasını sağlar. Bu yöntemlerin kullanımı hem anne hem de bebek
için doğrudan yararı olan doğumların arasını açma konusunda da kadınlara yardımcı olur. 1960’lı yıllardan
günümüze, çiftler giderek daha yüksek oranda doğum kontrol hapı ve rahim içi araç gibi modern gebeliği
önleyici araçlar kullanmaktadır. Bu araçların bir bölümünün kullanımı dünyanın bazı bölgelerinde önemli
sağlık sorunları hâline gelmiş olan HIV/AIDS, belsoğukluğu, frengi gibi cinsel yolla bulaşan hastalıkların ya-
yılımını yavaşlatmaktadır. Gebeliği önleyici yöntemlerin ve hizmetlerin yeterli düzeyde sunulmadığı durum-
da, kadınlar istenmeyen gebelikleri düşük yaparak sonlandırma yoluna gidebilmektedir. Bu uygulamaların
sık olması durumunda, kadınlarda ikincil kısırlık denilen doğurabilirliğin azalması gibi sağlık sorunları ortaya
çıkmaktadır (UNFPA-Türkiye, 2020).

205
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

Çiftler gebeliği önleyici yöntemleri, doğumların

arasını açmak veya doğum yapmayı sonlandırmak ama-
cıyla kullanırlar. Kişi düzeyinde bu tür yöntemleri kul-
lanma ihtiyacı, kişinin yaşam seyrindeki gelişmelere Geleneksel
ve çocuk sahibi olmaya ilişkin tercihlerine bağlı olarak Yöntem
değişim göstermektedir. Nüfus düzeyinde ise; yöntem Kullanan
Karşılanmamış 44%
kullanımının yaygınlığı ve hangi yöntemlerin kulla- Modern
Aile
nıldığını belirleyen unsurlar, nüfustaki doğurganlık Yöntem
Planlaması
tercihleri, doğurganlık eğilimleri, evlilik örüntüleri ve Kullanan
10%
44%
üreme çağındaki kadınların yaş yapılarıdır.
Birleşmiş Milletler Nüfus Birimi tarafından ha-
zırlanan Dünya Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı
2019 raporunda, 195 farklı ülkede gerçekleştirilen
1247 üreme sağlığı araştırma verisi analiz edilmiştir. Yöntem
Bu araştırmada dünya nüfusunda 15-49 yaş grubun- Kullanmayan
daki kadınlar arasında gebeliği önleyici yöntem kul- 42%
lanımı yaygınlığı ve örüntüsü tahmin edilmiştir. Bu
çalışmaya göre 2019 yılı itibarı ile dünya nüfusunda
15-49 yaş grubunda 1,9 milyar kadın yaşamaktadır. Şekil 6.8 Dünyada 15-49 Yaş Kadınlarda Gebeliği
Bu kadınların yaklaşık yarısı (yüzde 48) modern veya Önleyici Yöntem Kullanımı 2019 (%)
geleneksel gebeliği önleyici yöntemlerden birisini kul-
Kaynak: (UNDESA, 2019b)
lanmaktadır (Şekil 6.8; Tablo 6.2).

Tablo 6.2 Dünyada 15-49 Yaş Kadınlarda Kullanılan Gebeliği Önleyici Yöntemler, 2019 (%)
Herhangi bir yöntem kullanan 48,5
Herhangi bir modern yöntem kullanan 43,7
Tüplerin bağlanması 11,3
Vazektomi (erkeğin kanallarının bağlanması) 0,9
Hap 8,0
İğne 3,9
Gebelik önleyici implant 1,2
RİA 8,4
Erkek kondomu 10,0
Herhangi bir geleneksel yöntem kullanan 4,8
Takvim 1,5
Geri çekme 2,5
Diğer 0,8
Kaynak: (UNDESA, 2019b)

206
Nüfus ve Toplum

Öğrenme Çıktısı

2 Dünya Nüfusunda nüfus gruplarına göre doğurganlık düzeylerini ve temel eğilimleri

değerlendirebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hikayesi 2027 yılında ge-

Türkiye’nin de aday ülke ol-
duğu Avrupa Birliği ülkele-
rindeki güncel doğurganlık
düzeyini araştırınız
çen, dünya genelinde ortaya
Doğumları artırma yönün-
çıkan kısırlık nedeniyle be-
deki pronatalist politika
bek doğumun gerçekleşme-
uygulamalarından hangile-
diği koşulları anlatan Bilim
rinin etkili sonuç verebile-
Kurgu yapımı Son Umut
ceğini tartışınız
(Children of Men) (2006)
isimli filmi izleyiniz

TÜRKİYE NÜFUSUNDA diğer yanda da fikirler ve yaşam tarzları dönemin

DOĞURGANLIK DÜZEYİ VE
EĞİLİMLER
20. yy. ortasından günümüze, dünya genelinde
olduğu gibi Türkiye’de de demografik geçiş yaşan-
mıştır. Bu süreçte ülkedeki doğurganlık yüksek düzey
doğurganlıktan günümüze değin azalarak yenilenme
düzeyi doğurganlığa inmiştir (Şekil 6.9). Nüfus pro-
jeksiyonlarında doğurganlık düzeyinde azalmanın
tedrici şekilde devam edeceği öngörülmektedir. Bir-
leşmiş Milletler Nüfus Bölümü ve Türkiye İstatistik
Kurumu tarafından yapılan nüfus projeksiyonu ça-
lışmalarında doğurganlık düzeyinin, 2025 ve 2050
döneminde yenilenme düzeyinden daha aşağıda,
kadın başına 1,8 doğum düzeyine ineceği tahmin
edilmektedir (TÜİK, 2018 ve UNDESA, 2019a).
Türkiye’de Doğurganlık Dönüşümü
Türkiye nüfusunun değişimi hakkında gerçek-
leştirilen tarihsel demografi çalışmaları, 19.yy.ın son
çeyreğinde İstanbul, İzmir ve Bursa gibi dönemin
büyük kentlerinde doğurganlık dönüşümünün
gerçekleşmekte olan bir olgu olduğunu ortaya koy-
maktadır. Türkiye’nin genelinden farklı olarak bu
büyük kentlerde ekonomi, söz konusu dönemde
giderek ticarileşmiş ve uzmanlaşmış, ücret ve maaş-
lara dayalı bir sistem belirgin şekilde ortaya çıkmış-
tı. Avrupa ülkeleriyle kurulan ekonomik ve ticari
bağlar yanı sıra insan hareketliliği söz konusuydu.
Dolayısı ile bir yanda mal ve hizmetlerin değişimi,
Avrupa ülkeleriyle etkileşim içinde değişmekteydi.
20.yy.ın ilk yarısında Anadolu’da ilk evlenme yaşı
erkeklerde ortalama 20 ve 22 arasında, kadınlar-
da ise 14 ve 18 yaşları arasındaydı. Aynı dönem-
de, örneğin 1930’lu yılların İstanbul’unda kent
imkânlarının erkeklere ve kadınlara sağladığı statü
değişikliği ve eğitim imkânları sayesinde kadınlar
ortalama 23 yaşında erkekler de 30 yaş civarında
evlenip aile kurmaktaydı. Bu yaşlarda evlenenler,
evlilik ve aile yaşantısına ebeveynlerinin yanında
adım atmak yerine büyük oranda kendi bağımsız
hanelerini kurarak başlamaktaydı. Ailelerin yaşadı-
ğı hanelerde ortalama hanehalkı büyüklüğü 4 kişi
civarındaydı. Tarihsel nüfusbilim alanında önemli
çalışmaları bulunan Sosyolog Alan Duben’e göre
(1993: 37-38), İstanbul’da doğurganlık dönüşümü
20.yy.ın ilk yarısında tamamlanmıştır:
“1907 yılında İstanbul’da doğurganlık oranı
3,8 olup Türkiye ortalamasından düşüktü. Çok
düşük olan bu oran zamanla daha da aşağılara indi.
1940’lı yılların başında bu oran 2,4 idi. Oysa aynı
dönemde kırsal kesimde kadınlar ortalama 7 ço-
cuk doğuruyordu. Anadolu’da halen sürmekte olan
“Demografik Geçiş” İstanbul halkı için II. Dünya
Harbi’ne gelindiğinde tamamlanmıştı”.
İstanbul’da toplam doğurganlık hızı 1885 ve
1907 yıllarında yapılan Osmanlı nüfus sayımları-
na göre sırasıyla 3.5 ve 3.8 olarak tespit edilmiştir.
Türkiye genelinde doğurganlık seviyesinin bu dü-
zeye düşmesi ancak 1980’li yıllarla birlikte müm-

207
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

kün olmuştur (Eryurt, 2010:19). Türkiye, Osmanlı devletinin dağılması, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş
Savaşı gibi tarihsel gelişmeler sonucunda 20.yy’ın ilk yarısında hayli kayıp vermiş ve yaş yapısı bozuk olan
bir nüfusa sahipti. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren ise ölümlerde azalma, doğurganlıkta ise artış ya-
şanmaya başlanmış ve nüfus artışı ortaya çıkmıştır. Türkiye bu dönemde nüfus artışını ekonomik ve sosyal
gelişmesi ve ülke güvenliğinin sağlanması bakımından gerekli görmüştür. Bu nedenle de 1923-1960 arası
dönemde nüfus artışını sağlamaya yönelik, doğurganlığı destekleyecek pronatalist politikalar takip edilmiştir.
Pronatalist politikalar uyarınca, 5 ve daha fazla sayıda çocuk sahibi aileleri destekleyecek ekonomik
tedbirler alınmıştır. Devlet bu dönemde gebeliği önleyici yöntemlerin yaygınlaşması yönünde çaba sarf
etmemiş, bilakis bu tür araç ve gerecin ithalatı yasaklanmıştır. Çocuk düşürmeye yönelik cezalar çıkarılan
yasalarla güçlendirilmiştir. Türk Medeni Kanunu’nda evlenebilme için konulan yaş sınırı erkekler için 17’ye
ve kadınlar için 15’e indirilmiştir. 1920’lerden sonra -II. Dünya Savaşı dönemi haricinde- genel olarak
istikrarlı bir siyasal ve toplumsal düzenin olması ve pronatalist politikalar sayesinde doğurganlık düzeyi
yükselmiştir. 1930’lı yıllardan başlayarak 1960’lı yılların sonuna değin Türkiye’de toplam doğurganlık hızı
kadın başına ortalama 6 ve 7 canlı doğum arasında bir düzeyde kalmıştır. Bu dönemde Türkiye, doğurgan-
lık geçişinde erken geçiş aşamasında olan bir ülke olarak kabul edilmektedir (Eryurt, 2010: 6).

8.0

7.0 7.1 6.9

6.7 6.5
6.6 6.6 6.3
6.1
6.0 5.7
Toplam Doğurganlık Hızı

5.6 5.6
Erken/ Orta/
5.0 Orta Orta/ Geç
Erken Geçiş Geç Geçiş
Geçiş Geçiş Geçiş
4.0 4.3 4.0

3.0 3.0
2.7 2.6
2.2
2.0
2.2

1.0

0.0
1924 1928 1933 1938 1943 1948 1953 1958 1963 1968 1973 1978 1983 1988 1993 1998 2003 2008
Not: Doğurganlık dönüşümü geçiş aşamaları: Erken geçiş (TDH: 6-6,9), Erken/orta geçiş
(TDH: 5-5,9), Orta geçiş (TDH:4-4,9), Orta/geç geçiş (TDH: 3-3,9), Geç geçiş (TDH: 2,1-2,9), Geçiş sonrası
(TDH: - 2,0)

Şekil 6.9 Türkiye’de Doğurganlık Dönüşümü: Toplam Doğurganlık Hızında Değişim, 1924-2008
Kaynak: (Eryurt, 2010: 7)

Türkiye’de 1950’li yıllarla birlikte sosyoekonomik alanda ve toplumsal yapıda önemli bir değişim süreci
başlamıştır. Bu dönemde II. Dünya Savaşı’ndan sonra Güney Amerika, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ve
Güney Asya ülkelerinde olduğu gibi Türkiye’de de geleneksel sosyoekonomik düzen çözülmeye başlamıştır
(Karpat, 2003: 40-45). 1950 ve 1960 arası dönemde; tarımda mekanizasyon ile ekilebilir tarım arazisinin
sınırına varılması ve bunun karşısında daha önceki yıllardan beri devam eden hızlı nüfus artışının oluş-
turduğu baskı, ulaşım ve iletişim olanaklarının artması, eğitim ve sağlık alanında iyileşmelerin kentlerde
yoğunlaşmış olması gibi nedenlerden dolayı kırdan kente göç olgusu ortaya çıkmıştır. Ülke genelinde do-
ğurganlık düzeyinde azalma 1960’lı yılların ilk yarısından itibaren belirgin şekilde gözlenmeye başlanmıştır.

208
Nüfus ve Toplum

Böylelikle Türkiye’de ülke genelindeki doğurganlık dönüşümünün bu yıllarda başladığı söylenebilir. Türkiye
bu dönemde doğurganlık düzeyinin kadın başına 6 doğumdan daha düşük düzeye inmesiyle erken/orta
geçiş aşamasına geçmiştir. Toplumsal değişim sürecinin hızlı şekilde devam etmesiyle sadece 10 sene sonra
toplam doğurganlık hızı kadın başına 5’ten düşük düzeye inmiştir.
1960’lı yıllarda yoğun göçler neticesinde kentlerde artan nüfusun yol açtığı toplumsal sorunlar kendisi-
ni belirgin şekilde göstermeye başlamıştır. Bu durumun değerlendirilmesi neticesinde nüfus politikasında
değişikliğe gidilmesi kararlaştırılmıştır. 10 Nisan 1965 tarihinde kabul edilen 557 Sayılı Nüfus Planlaması
Hakkındaki Kanun ile Türkiye artık antinatalist nüfus politikalarını takip etmeye başlamıştır. Bu kanunla
birlikte modern gebeliği önleyici yöntem kullanımına ilişkin kısıtlamalar kalkmış ve istemli düşük belirli
koşullar hâlinde uygulanır olmuştur.
Doğurganlık düzeyinin kadın başına 4 doğuma düşmesi ile doğurganlık dönüşümünün “Orta‐geç ge-
çiş” aşamasına 1980’lerin ilk yarısında geçilmiştir. Doğurganlıkta azalma devam etmiş ve 1980’lerin ikinci
yarısında kadın başına 3 çocuğa düşmesi ile doğurganlık dönüşümünün Geç geçiş aşamasına geçilmiştir.
1980’li yıllarda Türkiye, ekonomide liberalleşme ve ihracata dayalı bir büyüme modeli benimseyerek dün-
ya pazar ekonomisine daha fazla entegre olmaya başlamıştır. Böylelikle hız kazanan endüstrileşme ve tarımda
verimlilik artışı ekonomik büyümeyi beraberinde getirmiştir. Bu dönemde ekonomik ve sosyal yapıyı etkileyen
önemli gelişmeler yaşanmıştır (Pamuk, 2014 ve TÜİK, 2020d, UNDP, 2020). Toplumdaki ekonomik ve
sosyal değişikliklerle birlikte doğurganlık düzeyi 1980’li yılların sonunda kadın başına 3 doğuma değin azal-
mıştır. Böylelikle bu tarihten sonra doğurganlık dönüşümü de geç geçiş olarak isimlendirilen evreye geçmiştir.

Doğurganlık Dönüşümünde ve Düzeyinde Güncel Durum

Doğurganlıkta azalma 1990’lar boyunca ve 2000’li yılların ilk yarısında da devam etmekle birlikte,
süreç geçmişe göre daha yavaş bir şekilde ilerlemektedir. Son 10 yılda gerçekleştirilen demografik araştırma-
lara göre Türkiye’de doğurganlık, yenilenme düzeyi doğurganlık düzeyindedir (Şekil 6.10).

3.1
3.1
Toplam Doğurganlık Hızı (TDH)

2.8
2.7 2.7
2.7 2.7
2.6

2.4 2.4 2.2 2.2 2.3 2.3

2.2 2.2
2.1
2.0
Kır
Kent
Toplam
1993 1998 2003 2008 2013 2018
Not: 1993-2018: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmaları

Şekil 6.10 Türkiye’de Toplam Doğurganlık Hızında Zaman İçinde Değişim, 1993-2018
Kaynak: Veri (HÜNEE, 2019: 55), yazar tarafından hazırlanmıştır.

Türkiye İstatistik Kurumu, her yıl düzenli olarak Doğum İstatistikleri haber bülteni yayınlayarak geçmiş
yıl içinde gerçekleşen doğum sayılarını ve buna bağlı olarak hesaplanan doğurganlık göstergelerini ka-
muoyu ile paylaşmaktadır. Hayati kayıt verileri kullanılarak gerçekleştirilen bu hesaplamalara göre toplam
doğurganlık hızı 2018 yılında 2,0 ve 2019 yılında 1,8’dir (TÜİK, 2020a).
Türkiye nüfusunun gelecekte ulaşacağı büyüklük ve yaş yapısı değişimlerinin hesaplandığı nüfus projek-
siyonu çalışmalarında toplam doğurganlık hızının önümüzdeki yıllarda (2025-2050 dönemi) kadın başına

209
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

1,8 doğum düzeyinde kalacağı öngörülmektedir. Dolayısıyla ülke genelinde 1960’larda başlayan doğur-
ganlık dönüşümünün 60 yıllık bir süreç sonrasında günümüzde tamamlanmak üzere olduğu söylenebilir.
Bu tarihten sonra Türkiye’nin doğurganlık dönüşümünde artık geçiş sonrası bir aşamada olduğu düşünü-
lebilir. Türkiye’de doğurganlık düzeyi azalırken doğurganlığın yaş örüntüsünde de önemli değişiklikler ger-
çekleşmiştir. 1993 ve 2018 yıllarında gerçekleştirilen Nüfus ve Sağlık Araştırmalarında elde edilen yaşa özel
doğurganlık hızları karşılaştırıldığında, bu 15 senelik dönemde toplam doğurganlık hızındaki azalmanın,
büyük ölçüde 30 yaş öncesi kadınların doğum hızlarındaki azalmadan kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Bu
dönemde 15-19 yaş grubu kadınların doğum hızları yarı yarıya azalmıştır. 2018 TNSA sonuçlarına göre,
yaşa özel doğurganlık 1993 yılında gerçekleştirilen araştırmadan farklı olarak en yüksek düzeye 25-29 yaş
grubunda ulaşmaktadır. Bu durum Türkiye’de kadınların doğumlarını erteleme eğiliminde olduklarını gös-
termektedir (Şekil 6.11).
179 TNSA 1993
TNSA 2018
Yaşa Özel Doğurganlık Hızı (%)

148

124

56

30

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49

Not: 1993 TNSA: 1993 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması; 2018 TNSA: 2018
Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması

Şekil 6.11 Türkiye’de Yaşa Özel Doğurganlık Hızlarında Zaman İçinde Değişim, 1993 ve 2018
Kaynak: Veri (HÜNEE, 2019: 63), Yazar tarafından hazırlanmıştır

Türkiye’de gerçekleşen doğurganlık dönüşümünün hızını inceleyen nüfusbilim çalışmaları, doğurganlıkta

azalma hızının kadınların sosyoekonomik ve kültürel özelliklerine göre farklılık gösterdiğini ortaya koymuştur.
Örneğin, Yavuz’un (2006:452-453), iki çocuğa sahip kadınların üçüncü kez doğum yapma eğilimlerini araş-
tırdığı çalışması, 1980’lerden sonra hızlanan modernlik ve küreselleşmenin oluşturduğu toplumsal değişim-
lere daha fazla uyum sağlayan kadınlar arasında doğurganlığın daha hızlı azaldığını ortaya koymaktadır. Bu
bağlamda; daha yüksek eğitimli, sosyal güvence ile ücretli olarak çalışan, Batı bölgelerinde ve kentsel alanlarda
yaşayan, daha geç yaşta evlenen, ilk çocuğa daha geç yaşta sahip olan, eşi ile evlilik kararını birlikte alan ve çekir-
dek aile tipinde yaşayan kadınlar arasında doğurganlık dönüşümü daha erken ve hızlı gerçekleşmektedir.
Günümüzde Türkiye’de doğurganlık hızlarının kadınların yaşadıkları bölge ve sosyoekonomik özellikleri-
ne göre ortaya koyduğu örüntü şu şekildedir (Şekil 6.12):
• Toplam doğurganlık hızı bölgesel olarak farklılık göstermektedir. Toplam doğurganlık hızının en
yüksek düzeyi kadın başına 3,2 doğumla Doğu bölgesindedir. En düşük olduğu bölge ise 1,6 ile Ku-
zey bölgesidir. Türkiye’de Batı ve Kuzey bölgeleri dışında tüm bölgelerde TDH, yenilenme düzeyi
olan 2,1’den az değildir.
• Hanelerin refah düzeyine göre doğurganlıkta; daha yüksek refah düzeyindeki hanelerde doğur-
ganlık daha düşük düzeydedir. Örneğin, en düşük refah düzeyine sahip hanelerde yaşayan kadınlar
arasında 3,3 olan TDH, en yüksek refah düzeyinde yaşayan kadınlar arasında 1,9’dur.
• Toplam doğurganlık hızı, eğitimi olmayan veya ilkokulu bitirmemiş kadınlar arasında 4,2 ile en yük-
sek düzeyinde iken, lise veya üzeri eğitim almış kadınlarda 1,8 ile en düşük düzeyindedir.

210
Nüfus ve Toplum

Kuzey
1,6

Orta
Batı 2,0
2,1
3,2
Doğu

2,8

Güney
Şekil 6.12 Bölgelere göre Toplam Doğurganlık Hızları, 2018
Kaynak: (HUNEE, 2019: 55)

Adölesan Doğurganlık
Türkiye’de son 15 yıl içinde gerçekleştirilen demografik araştırmalar 15-19 yaş döneminde evli olan
kadınların oranının, özellikle son on yıl içinde, azalma eğiliminde olduğunu göstermektedir. 1990’larda
gerçekleştirilen araştırmalar, Türkiye’de bu dönemde yaklaşık her yedi adölesan kadından birini evli olarak
tespit etmiştir. 2018 gerçekleştirilen Nüfus ve Sağlık Araştırmasında ise 15-19 yaş grubundaki kadınlar
arasında evli olanların oranı yirmide birine değin azalmıştır. 1990’lardan günümüze adölesan dönemdeki
evliliklerin azalmasına eşgüdümlü şekilde 15-19 yaşları arasında canlı doğum yapmış veya ilk çocuğuna
hamile olan kadınların oranı da azalmaktadır. 1998 araştırmasında adölesan dönemdeki kadınların onda
birinin çocuk doğurmaya başladığı tespit edilmiş iken, bu oran 2018 araştırmasında yüzde 4’e değin azal-
mıştır (Şekil 6.13).
Bir bütün olarak 1993 ve 2018 araştırmaları karşılaştırıldığında, adölesan dönemde evlilik ve çocuk
sahibi olma davranışının son 15 senelik dönemde yüzde 60 oranında azaldığı anlaşılmaktadır. Söz konusu
dönemdeki azalmanın büyük oranda adölesan kadınların eğitim düzeyindeki artış sayesinde gerçekleştiği
düşünülebilir. 1993 araştırmasına göre 15-19 yaş grubu kadınlar arasında hiç eğitimi olmayan ya da ilkokul
bitirmemiş olanların oranı yaklaşık beşte bir düzeyindeydi. 2018 araştırmasında ise eğitimi olmayan ya da
ilkokul bitirmemiş kadınların oranı yüzde 6’ya kadar azalmıştır. Diğer yandan lise ve üzeri düzey eğitime
sahip adölesan kadınların oranı aynı dönemde yüzde 9’dan yüzde 55’e kadar yükselmiştir.
2018 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması bulgularına göre, 15-19 yaş grubunda çocuk doğurmaya başla-
mış olan adölesanlarla ilgili tespit edilen örüntü şu şekildedir:
• Adölesanlarda çocuk sahibi olma davranışına 17 yaşından önce nadiren rastlanmaktadır, ancak 19
yaşındaki her on adölesandan biri anne olmuş veya ilk çocuğuna gebedir.
• Çocuk sahibi olmaya başlayan adölesanların oranın en düşük olduğu bölge Batı bölgesi iken (yüzde
2), en yüksek olduğu bölge Güney bölgesidir (yüzde 7).
• İlkokulu bitirmiş adölesanların beşte biri çocuk sahibi olmaya başlarken bu oran lise ve üzeri eğitim
almış olan adölesanlarda sadece yüzde 1’dir.
• Hanelerin refah durumuna göre ise en düşük refah seviyesinde yaşayan her on adölesandan biri, en
yüksek refah düzeyindeki hanelerde yaşayan adölesanların ise sadece yüzde 1’i çocuk sahibi olmaya
başlamıştır.

211
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

15.5%
13.5%
11.9%
10.2% 9.8%
9.3%
7.5% 7.2%
5.9%
4.6% 5.1%
3.5%

1993 1998 2003 2008 2013 2018

Evlenmiş Çocuk doğurmaya başlamış
Not: 1993-2018: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmaları
Evlenmiş: Resmî veya resmî olmayan evlilikleri kapsar; Çocuk doğurmaya başlamış:
Canlı doğum yapmış veya ilk çocuğuna gebe

Şekil 6.13 Türkiye’de 15-19 Yaş Grubu Kadınlarda Evlenmiş ve Çocuk Doğurmaya Başlamış Olanların Oranı (%), 1993-
2018
Kaynak: Veri (HÜNEE, 2020), şekil yazar tarafından hazırlanmıştır

Doğurganlık Tercihleri
Doğurganlık tercihleri, kadınların gelecekteki doğurganlık davranışına yönelik ipuçları vermesi açı-
sından önemli bir göstergedir. Nüfus veya aile araştırmalarında görüşülen kadınlara, ideal çocuk sayısı ve
gelecekte başka çocuk isteyip istememe hakkında sorular yöneltilerek doğurganlık tercihleri hakkında bilgi
edinilmektedir. Bu bilgiler nüfus politikalarının ve aile planlaması programlarının oluşturulmasında da kul-
lanılmaktadır (Çağatay vd. 2015: 176).
Türkiye’de 1993 ve 2008 dönemindeki Nüfus ve Sağlık Araştırmalarında 15-49 yaş arası kadınlar orta-
lama 2,5 çocuğu ideal olarak beyan etmiştir. Son on yılda gerçekleşen iki araştırmada ise bu sayı ortalama 3
çocuğa yükselmiştir. Dolayısıyla son on yılda dönem (kesit) doğurganlık düzeyinin üzerinde ortalama ideal
çocuk sayısı beyan edilmektedir (Şekil 6.14).
Türkiye’de üreme çağındaki kadınların temel özelliklerine göre ideal çocuk sayısı tercihlerine bakıldı-
ğında özetle şu örüntü ortaya çıkmaktadır:
• Ortalama ideal çocuk sayısı, 15-19 yaş grubunda 2,3 çocuk, 20-39 yaş grubunda 2,8 çocuk ve 40-
49 yaş grubunda 3,0 çocuktur.
• Kırsal ve kentsel alanlarda yaşayan kadınlar arasında, doğurganlık düzeyinden farklı olarak, ideal
çocuk sayısı tercihi bakımından önemli bir fark bulunmamaktadır.
• Coğrafi bölgeler arasında, en düşük değer Batı Marmara’da (2,4) yaşayan kadınlar tarafından ve en
yüksek değer Güneydoğu Anadolu Bölgesinde (3,6) yaşayan kadınlar tarafından beyan edilmiştir.
• Ortalama ideal çocuk sayısı eğitim düzeyi yükseldikçe azalmaktadır. Hiç okula gitmemiş ya da
ilkokulu tamamlamış kadınlarla, lise veya lise üzeri eğitim almış kadınların ortalama ideal çocuk
sayıları arasındaki fark 1 çocuktur (sırasıyla 35 ve 2,5 çocuk).
• Refah düzeyinin artışıyla ortalama ideal çocuk sayısı tercihi de azalmaktadır. Refah düzeyi en düşük
gruptaki hanelerde yaşayan kadınlarda ortalama olarak 3,2 çocuğu ideal görürken, en yüksek refah
düzeyindeki hanelerde yaşayan kadınlar arasında bu değer 2,5 çocuktur.

212
Nüfus ve Toplum

Kadınların başka çocuk isteyip

TDH ve İdeal Çocuk Sayısı

istemediği hakkındaki düşünce-

2.7
2.6 2.9 2.8 leri, ideal çocuk sayısı hakkında-
2.5 ki tercihlerine göre, doğurganlık
2.4 tercihlerini anlamada daha ger-
çekçi bir değerlendirme olabilir.
2.4 2.4 2.3
2.3 Türkiye’de halen evli kadınların
2.2
2.2 başka çocuk sahibi olma konu-
1993 2003 2008 2013 2018 sundaki tercihleri yaşayan çocuk
1998
sayısına göre değişmektedir. Hiç
TDH İdeal Çocuk sayısı
çocuğu olmayan kadınların yüzde
Şekil 6.14 Türkiye’de Toplam Doğurganlık Hızı ve İdeal Çocuk Sayısı, 1978, 3’ü, bir çocuğu olan kadınların
1993-2018 yaklaşık dörtte biri, iki çocuğu
Kaynak: Veri (HÜNEE, 2019: 63 ve 74), yazar tarafından hazırlanmıştır olan kadınların onda yedisi, üç
çocuğu olan kadınların onda se-
kizi ve dört çocuğu olan kadınların onda dokuzu başka çocuk sahibi olmak istemediğini beyan etmiştir.
Nitekim toplamda halen evli her on kadının altısı başka çocuk istemediğini beyan etmiştir. Bu sonuçlar
Türkiye’de kadınların büyük çoğunluğunun doğurganlıklarını kontrol etmek istediğini göstermektedir.
2013 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmasında, gelecekte başka çocuk istemeyen veya çocuk isteyip
istememe konusunda kararsız olduğunu söyleyen 15-49 yaşlarındaki halen evli kadınların hangi durum-
ların değişmesi hâlinde doğurganlık tercihlerini değiştirebileceği sorulmuştur. Bu kadınların ancak üçte
biri belirli koşulların değişmesi durumunda başka çocuk isteyebileceklerini söylemişlerdir. Beyan edilen
durumlar arasında; “daha iyi ekonomik koşul”, “çocuk yardımının artması” ve “çocuk beslenme desteği”
sağlanması öne çıkan koşullardır. Dolayısıyla doğurganlık tercihlerinin değişmesi için en çok beklenen ko-
şullar kadının veya ailesinin güncel ekonomik koşulları ile ilgili olanlardır (Çağatay vd., 2015 :195-196).

Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı

Türkiye’de çiftler, dünya nüfusunda oluğu gibi doğumların arasını açmak veya sahip oldukları çocuk
sayısını sınırlamak için gebeliği önleyici yöntemleri kullanmaktadır. Türkiye’de gerçekleştirilen demografik
araştırmalar zaman içinde modern yöntem kullanımının giderek yaygınlaştığını göstermektedir.Türkiye’de
15-49 yaş arası evli kadınların neredeyse tamamı en az bir gebeliği önleyici yöntemi bilmektedir. Bu kadın-
ların onda dokuzu herhangi bir zamanda en az bir kez bir gebeliği önleyici yöntem kullanmıştır. En son
gerçekleştirilen 2018 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmasına göre gebeliği önleyici yöntem kullanımı yay-
gınlık oranı yüzde 70’tir. Bu kadınların yüzde 49’u modern yöntemleri, yüzde 21’i ise geleneksel yöntem-
leri kullanmaktadır. Gebeliği önleyici yöntem kullanımı özellikle 30’lu yaşlardan daha yukarıdaki kadınlar
arasında daha yaygındır (Tablo 6.3).
Son 30 yıldaki gebeliği önleyici yöntem kullanımındaki değişime bakıldığında, genel olarak kadınlar
arasında yöntem kullanımının yaygınlaştığı görülür. Buna rağmen, bu genel eğilim içinde modern yöntem
kullanımı artış eğilimindeyken geleneksel yöntem kullanımı azalmaktadır.
Günümüzde gebeliği önleyici modern yöntem kullanımına evli kadınların özelliklerine göre bakıldı-
ğında şu örüntüler ortaya çıkmaktadır:
• Yöntem kullanımı, kadınların yaşayan çocuk sayısı ile doğrusal olarak artmaktadır. Örneğin, beş
veya daha fazla çocuğu olan her on evli kadından altısı bu yöntemleri kullanırken, hiç yaşayan ço-
cuğu olmayan kadınlarda bu oran her altı kadından birine inmektedir.
• Kentsel alanlarda yaşayan kadınlarda modern yöntem kullanımı kırsal alanlarda yaşayanlara göre
daha yüksektir.
• Okula gitmemiş veya ilkokulu bitirmemiş kadınlar arasında yöntem kullanımı en düşük düzeydedir (yüzde
40). Bu oran eğitimle birlikte artarak lise veya üzeri eğitimi olan kadınlarda yüzde 52’ye ulaşmaktadır.

213
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

• En düşük (yüzde 39) ve düşük (yüzde 46) refah düzeyindeki hanelerde yaşayan kadınlar arasında
modern yöntem kullanımı, en yüksek refah düzeyindeki (yüzde 58) hanelerde yaşayan kadınlara
göre daha düşüktür.
Türkiye’de modern yöntem kullanımı yaygınlaşmakla birlikte, 2018 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırma-
sına göre halen evli kadınların yaklaşık onda biri (yüzde 12) karşılanmamış aile planlaması ihtiyacı içindedir.

Tablo 6.3 Üreme Çağındaki Evli Kadınlar Arasında Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı (%), 1988 ve 2018

1988 (%) 2018 (%)

Herhangi bir yöntem kullanıyor 63,4 69,8
Herhangi bir modern yöntem 31,0 48,9
Hap 6,2 4,8
RİA 14,0 13,7
Erkek Kondomu 7,2 19,1
Tüplerin bağlanması 1,7 10,4
Diğer modern yöntem 2,0 1,0
Herhangi bir geleneksel yöntem 32,3 20,9
Takvim 3,5 0,2
Geri çekme 25,7 20,4
Diğer geleneksel yöntem 3,1 0,2
Halen yöntem kullanmıyor 36,6 30,2
Toplam 100,0 100,0
1988: Türkiye Doğurganlık ve Sağlık Araştırması, 2018: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması
Kaynak: (HÜNEE, 2019: 95)

Öğrenme Çıktısı

3 Türkiye nüfusunda doğurganlık düzeyinde değişimi ve nüfus gruplarına göre farklılıkları

değerlendirebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hacettepe Üniversitesi Nü-

fus Etütleri Enstitüsü ve
Birleşmiş Milletler Nüfus
Fonu işbirliği ile hazırlanan
“Demografik Göstergeler
ve Sürdürülebilir Kalkınma Çevrenizde değişik yaş-
Türkiye’de doğurganlığa yö-
Amaçları” başlıklı eğitim lardaki evli kişilerle tercih
nelik güncel nüfus politika-
videolarından “İlk Evlenme ettikleri ideal çocuk sayısı
larını araştırınız.
Yaşı ve Çocuk Evlilikler” hakkında konuşunuz
başlıklı videoyu izleyiniz.
https://www.youtube.
com/watch?v=FP3_
lSKl8pE&t=2s

214
Nüfus ve Toplum
ÖLÜMLÜLÜĞE İLİŞKİN TEMEL
KAVRAMLAR VE ÖLÇÜLER
Bir nüfusun doğal yollarla gelişimini sağlayan
ilk unsur doğumlar iken ikinci unsur ölümlerdir.
Doğumlar nüfusu arttırıcı yönde etki yaparken
ölümler azaltıcı yönde etki oluşturur (Başar, 2010:
111). Nüfusbilim alanında ölüm, solunum ve kalp
atımı gibi yaşam göstergelerinin sona ermesi olarak
tanımlanmaktadır. Tıbbi olarak ölüm “dolaşım ve
solunum sistemlerinin yapay destek almaksızın ça-
lışmaması ve santral sinir sistemi fonksiyonlarının
durması” olarak kabul edilmektedir (Çağlayande-
reli, 2019: 124). Ölümlülük ise nüfusbilimde ölüm
olayına ilişkin tüm süreçleri kapsayan bir kavramdır.
Türkçe’de günlük kullanımdaki fani olmak ölümlü
olmak kavramı ile karıştırılmamalıdır (Hancıoğlu,
2001: 27). Evlenme, doğum yapma, boşanma ve
göç etme tekrarlanabilir nitelikte olan demografik
olaylardır. Bu olayları tecrübe eden kişiler bir du-
rumdan başka bir duruma geçiş yaparlar. Örneğin,
evlenme ile bekâr durumundan evli duruma geçiş ya-
pılması gibi. Daha sonra bu kişilerin boşanma olayı
ile yeniden bekâr duruma dönmeleri mümkündür.
Benzer şekilde, kişiler bir çocuk sahibi olma du-
rumundan doğum olayı ile iki çocuk sahibi olma
durumuna geçiş yapabilir. Demografik hızlar esa-
sen durumlar arası geçişlerin ne denli sık gerçekleş-
tiğini ifade eden göstergelerdir. Kişilerin durumlar
arasında geçiş hızları ekonomik, sosyal ve kültürel
özelliklerine göre farklılık göstermektedir. Ayrıca
aynı özelliklere sahip olmakla birlikte, farklı tarih-
sel dönemlerde yaşayan kişilerin durumlar arası ge-
çiş hızları, içinde yaşadıkları koşulların (bağlamın)
etkisi nedeniyle farklılaşabilir. Ölüm olayı, diğer
demografik olaylardan farklı nitelikte bir olaydır.
Bu olayı deneyimleyen bir kişi canlı durumundan
yaşamayan durumuna geçiş yapar. Dolayısıyla artık
bu durumdan başka bir duruma geçiş yapması veya
tekrar önceki duruma dönmesi mümkün değildir.
Bu nedenle ölüm olayına nüfusbilim jargonunda
son veya geri dönüşsüz olay da denilmektedir.
Ölüm olayının gerçekleşmesi için öncelikle can-
lı doğumun meydana gelmesi gerekir. Buna karşın
ölümler gebelik sırasında dölüt (fetüs) ölümü gerçek-
leşebilir. Bu tür ölümlere de nüfusbilim çalışmala-
rında ölümlülük konusunun incelenmesinde yer
verilmektedir. Bunun temel nedeni dölüt ölümleri-
nin sıklığı ile doğurganlığın kontrolü arasında ilişki
bulunmasıdır (Hancıoğlu, 2001: 40).
Doğan her bir kişinin ise bir gün öleceği kesin bir
gerçekliktir. Buna karşın ölüm olayını deneyimleme
kişilerin cinsiyet ve yaş özelliklerine göre değişim göste-
rir. Kadınların hemen her yaşta ölüm hızları erkek-
lerden daha düşük düzeydedir. Bu nedenle doğuşta
beklenen yaşam süresi kadınlarda, erkeklerden daha
uzundur. Ölümlülük her yaşta aynı düzeyde değil-
dir. Genel olarak yaşla birlikte ölüm hızları yükselir.
Ancak erken yaş veya dönem ölümlülüğü diğer yaş
gruplarındaki ölümlülükten farklı özellikleri vardır.
Bebek ve çocukların çevresel koşullara karşı dayanık-
lılığı yetişkinler kadar yüksek değildir. Bu nedenle
ölümlülük erken yaşlarda, yüksek düzeylerdedir.
Nüfusbilimde erken yaş ölümleri yaşamın ilk beş
yıllık döneminde gerçekleşen ölümleri kapsar. Bu
dönem kendi içinde yaşamın ilk bir yılı içinde ger-
çekleşen bebek ölümleri ve birinci yaş ile dördüncü
yaşın tamamlanması arasındaki sürede gerçekleşen
çocuk ölümleri olarak iki genel kısma ayrılarak in-
celenir.
Beş yaşının tamamlanmasıyla birlikte ölümlü-
lük düşük düzeylere iner ve orta-yaşlara kadar yavaş
bir şekilde artış gösterir. Orta yaşlı yıllarla birlikte
ölümlülük hızları hızlı bir şekilde yükselmeye başlar.
İleri yaşlarda ölümlülük en üst düzeye ulaşmış olur.
Doğumun başlangıcından ileri yaşlardaki ölümlere
kadar, bir nüfustaki tüm yaşlarda gerçekleşen ölüm-
leri dikkate alarak nüfustaki genel ölümlülük düze-
yini ifade etmek üzere doğuşta beklenen yaşam süresi
göstergesi kullanılır. Doğuşta Beklenen Yaşam Süresi
(e0), yeni doğmuş bir bireyin yaşamı boyunca belirli
bir dönemdeki yaşa özel ölümlülük hızlarına maruz
kalması durumunda yaşaması beklenen ortalama yıl
sayısına işaret etmektedir.
Ölümlülük, demografik değişkenlere göre evren-
sel bir örüntü göstermekle birlikte, kişilerin genetik,
ekonomik, sosyal ve davranışsal özelliklerine göre de
farklılık göstermektedir. Örneğin, Amerika Birleşik
Devletleri’nde Population Reference Bureau Kuru-
mu tarafından gerçekleştirilen bir çalışmada yetiş-
kin ölümlülüğünün kişilerin eğitim düzeylerine göre
önemli ölçüde farklılaştığını tespit etmiştir. Buna
göre eğitim düzeyi daha yüksek kişilerin yaşam sü-
releri de daha uzun olmaktadır. Eğitim düzeyi daha
yüksek olan kişiler, yaşam seyri ve yaşam süresine
olumlu etkide bulunacak imkânlara daha kolay
ulaşmaktadırlar. Eğitim, modern toplumlarda kişi-
lerin iyi bir iş, sağlık güvencesi, yüksek gelir, yüksek
kalitede konut ve diğer yüksek yaşam standartları-
na erişmesini kolaylaştıran bir kazanımdır. Eğitimli
215

olma, sosyoekonomik avantajların yanı sıra daha iyi
komşuluk ilişkileri ve daha geniş sosyal ağlar kazan-
dırabilir. Eğitimli kişiler, sağlıklı yaşam tarzlarını
tercih ve takip ederek kişisel sağlıklarını daha uzun
süre korumaktadırlar. Bu da eğitimli kişilerin sağlıklı
yaşam sürelerinin de daha uzun olmasını sağlamak-
tadır (Population Reference Bureau, 2011b).
Sağlıklı Yaşam süresi (e0): Belirli bir yaş-
taki kişinin ciddi veya orta dereceli sağlık
sorunu olmadan yaşaması beklenen yıl sa-
yısı olarak tanımlanmaktadır.  bilirlik, sağlık hizmetlerinden yararlanma ve bu
Birleşmiş Milletler Sağlık Örgütü tarafından
gerçekleştirilen çalışmalar, gelişmekte olan ülke-
lerdeki çalışma çağındaki nüfusta salgın hastalıklar
dışındaki hastalık yükünün giderek yükselmekte
olduğunu ortaya konmuştur. Nitekim yetişkin
ölümlüğü düşük-gelirli ülkelerde yüksek düzeyde
iken, yüksek-gelirli ülkelerde de düşük düzeydedir.
Bu durum yetişkin ölümlülüğü göstergesini, bir
nüfustaki ölümlülük örüntüsünün kapsamlı şekil-
de değerlendirilmesinde kullanılabilecek önemli
bir gösterge hâline getirmektedir (WHO, 2020b).
Yetişkin Ölümlülük Hızı:  Belirli bir yıl
için geçerli olan 15-60 yaş arası yaşa özel
ölümlülük hızlarına maruz kalan 15 ya-
şındaki bir kişinin 60. yaş gününe ulaş-
madan önceki ölme olasılığını ifade eder.
Diğer bir deyişle, 15 ve 60 yaş arasında
kişilerin ölme olasılığıdır (WHO, 2020b).
Yetişkin ölümlülüğünün özel bir biçimi anne
ölümleridir. Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımına
göre gebelik, doğum veya lohusalık sırasında ger-
çekleşen ve doğrudan doğruya bu süreçlerle ilişkili
nedenlerden kaynaklanan ölümler, anne ölümü ola-
rak kabul edilir. Anne ölümleri, nüfusbilimin ana
konularından biri olan doğurganlık konusuyla da
çok yakından ilişkili olmasıdır. Doğum hızlarının
yüksek olduğu durumlarda, anne ölümleri de yük-
sek olmaktadır (Hancıoğlu, 2001: 51).
Anne ölümleri öncelikle gebelik tansiyonu, en-
feksiyon, gecikmiş doğum ve doğumda aşırı kana-
216
Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm
ma gibi gebelik ve doğum nedeniyle ortaya çıkan
sağlık sorunlarından kaynaklanır. Bu tür nedenler-
den dolayı gerçekleşen vakalar, doğrudan nedenler-
den kaynaklı ölümler olarak kabul edilirler. Kimi
zaman da kalp hastalığı veya diyabet gibi önceden
var olan bir sağlık sorunu gebelik veya lohusalık
döneminde şiddetini arttırarak anne ölümüne yol
açabilir. Bu tür nedenlerden dolayı gerçekleşen va-
kalar ise dolaylı nedenlerden kaynaklanan ölümler
olarak sınıflandırılır.
Anne ölümleri gebelik süresince, doğum sı-
rasında ve sonrasında sağlık hizmetlerine erişile-
hizmetlerin kalitesi ile ilgili eksikliklerden dolayı
ortaya çıkar. Toplumsal açıdan bakıldığında ise
kadının eğitimi, toplumsal cinsiyet eşitliği, bes-
lenme sorunları ve yoksulluk anne ölümlülüğü ile
ilişkilidir. Dolayısıyla bu ölümlerin büyük bölü-
mü önlenebilir nitelikte olan olaylardır. Nitekim
1990 yılından bu yana dünya genelinde takip edi-
len politikalar sayesinde anne ölümleri yüzde 45
oranında azalmıştır (UNDP, 2020). Buna rağmen
gelişmekte olan ülkelerde halen pek çok kadın ve
aileleri bu sorundan etkilenmeye devam etmekte-
dir. Bu özelliğinden dolayı anne ölümleri bir nüfus
kalkınması göstergesi olarak da kullanılmaktadır
(HÜNEE vd., 2006:1). Sürdürülebilir Kalkınma
Amaçları arasında yer alan Amaç 3- Sağlıklı ve kali-
teli yaşamı her yaşta güvence altına almak maddesi
kapsamında yer alan istatistik göstergelerinden ilki
anne ölüm oranıdır.
Ölümlülük Ölçüleri
Ölüm olayı diğer demografik olaylara göre daha
kolay tanımlanması, tek sefer gerçekleşmesi, kesin
ve geri dönüşsüz şekilde gerçekleşmesi nedeniy-
le, uzun süre önce demografik analizlerin konusu
hâline gelmiştir. Ölümlülüğün hesaplanmasına
yönelik teknikler, sigorta şirketlerinin aktüeryal
hesaplamalar yapma çalışmaları sayesinde ilk ola-
rak 17.yy.da başlamıştır (Newell, 1994, 63). Do-
ğurganlığın incelenmesinde olduğu gibi ölümlülük
analizlerinde de temel olarak hızlar kullanılır. Hız-
ların doğru şekilde hesaplanması pay kısmında yer
alacak ölümlere ilişkin kayıtlarının doğru şekilde
tutulmasına ve payda da yer alacak nüfusun da tam
ve doğru şekilde belirlenmesine bağlıdır.
Nüfus ve Toplum
Kaba Ölüm Hızı
Ölüm sayıları ve nüfus verisi kullanılarak he-
saplanan bir göstergedir. Belirli bir yıldaki ölüm
olaylarının kayıtları, nüfus sayımı veya nüfus kayıt
sistemi verileri kullanılarak hesaplanır.
ö nüfusu
KabaÖlüm Hızı = ×1000
N
ö: Yıl içinde gerçekleşen ölümlerin sayısı
N: Yıl ortası nüfus büyüklüğü
Belirli bir yılda, her bin nüfus başına düşen ölüm
sayısı şeklinde ifade edilir. Paydada tüm nüfus yer
aldığı için bir nüfustaki ölümlülük düzeyi hakkın-
da oldukça genel bir bilgi vermektedir. Ölüm hız-
ları cinsiyet ve değişkenlerine göre önemli düzeyde
değişiklik göstermektedir. Kaba ölüm hızında ise
bu değişkenlikler dikkate alınmadığı için bu ölçü
kaba bir gösterge olarak kabul edilmektedir.
Örneğin, nüfusları benzer büyüklükte olan iki
ülke arasında kaba ölüm hızı, ülke nüfuslarının yaş
yapısına bağlı olarak farklılık gösterebilir. Genellik-
le doğurganlık düzeyine bağlı olarak yaş yapısının
genç olduğunu ülkelerde kaba ölüm hızı, yaş yapı-
sının yaşlı olduğu ülkelere göre daha düşük düzeyde
çıkabilir. Bu tür bir durumda kaba ölüm hızları
arasındaki farklılığın temel nedenini, esasen ikinci
grup ülkelerde yaşlı nüfusun payının daha büyük
olması oluşturabilir. Dolayısıyla sadece kaba ölüm
hızı değerinin daha yüksek olmasından hareketle
ikinci grup ülkelerde ölümlülüğün daha yüksek ol-
duğunu söyleyemeyiz. Nüfusbilim analizinde bu tür
durumlarda ülkelerin yaş yapılarının birbirine ben-
zer hale getirildiği standartlaştırma çalışmaları ya-
pılarak kaba ölüm hızları yeniden hesaplanmakta-
dır. Bu eksikliklerine rağmen kaba ölüm hızı, daha
az veri gerektiren ve hesaplaması kolay bir gösterge
olduğu için tercih edilmektedir.
nmx
Yaşa Özel Ölüm Hızı
Ölüm riski yaşa göre büyük ölçüde değişiklik
göstermektedir. Bu değişimi yaşlara göre saptamak
üzere yaşa özel ölüm hızları kullanılmaktadır. Bu
hızlar herhangi bir yaşta (veya yaş grubunda) ger-
çekleşen ölümlerin o yaştaki (veya yaş grubundaki)
yıl ortası kişi sayısına bölünmesiyle elde edilmek-
tedir.
öx
Yaşa özel ölüm hızı(YÖH ) = M x = ×1000
Nx
öx : İlgili sürede veya yılda x yaşında gerçekleşen
ölüm sayısı
Nx : İlgili süredeki veya yıldaki, yıl ortası x yaş
Belirli bir yılda, her bin x yaşındaki nüfus başına
düşen ölüm sayısı şeklinde ifade edilir. Ölüm hızları,
cinsiyete, yaşa ve cinsiyete, medeni duruma, mesleklere
ve başka temel özelliklere de özel olarak hesaplana-
bilir (Şekil 6.15). Yaşa özel ölüm hızı eğrileri, ola-
ğandışı koşullar veya çok küçük nüfuslar için he-
saplandıkları durumlar dışında, U veya J harflerine
benzerler. Ölüm hızları, yaşamın ilk yıllarında yük-
sektir. Bu hızlar, 10’lu ve 20’li yaşlarda genellikle en
düşük düzeylere inerler ve bu yaşlardan sonra 60’lı
yaşlara kadar oldukça yavaş bir artış gösterirler. 60’lı
yaşlardan sonra ölüm hızları hızlı bir artış gösterir.
Ölümlülüğün yaş yapısının bu özelliği, ölümlerin
yaşa ve cinsiyete göre matematiksel modellerinin
oluşturulmasını sağlamıştır. Gelişmekte olan ülke-
lerde, ölüm hızlarının yüksek olduğu durumlarda,
eğri daha çok bimodal bir yapı sergilemekte ve U
şeklinde bir eğriye sahip olmakta. Gelişmiş ülkeler-
de ise, bebek ölümlerinin önemli oranda azaltıldığı
durumlarda, J şeklinde olmaktadır. İki nüfus tipinin
yaşa özel ölüm hızları arasında en büyük farklılıklar,
erken yaşlarda (0-5) ve 40’lı yaşlardan sonra ortaya
çıkmaktadır (Hancıoğlu, 2001:31).
.160
.140
.120
.100
.080
.060
.040
.020
.000
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
-.020
Yaş
Şekil 6.15 Yaşa Özel Ölüm Hızlarının Yapısı
Kaynak: (Hancıoğlu, 2001: 31)
217

Beklenen Yaşam Süreleri
Beklenen yaşam süreleri, bireylerin belirli bir
dönemdeki yaşa özel ölümlülük hızlarına maruz
kaldıklarında yaşaması beklenen ortalama yıl sayı-
sıdır. Nüfusbilimde, beklenen yaşam süreleri (ex)
sembolü ile gösterilir. Örneğin (e15) 15 yaşından
sonra kişinin yaşaması beklenen ortalama yıl sayı-
sını verir. Bu göstergenin en sık kullanılan versi-
yonu doğuşta beklenen yaşam süresidir. Bu gösterge
erkekler ve kadınlar için ayrı ayrı hesaplanır ve ge-
nellikle kadınların doğuşta beklenen yaşam süreleri
erkeklerden daha uzundur. Kadınlar erkeklerden
ortalamada 4 ve 5 yıl arası bir süre daha uzun süre
yaşamaktadır.
Doğumda beklenen yaşam süresi göstergesi, nü-
fus ve kalkınma gündemine sıklıkla gelen bir gös-
tergedir. 1977 Dünya Sağlık Asamblesinde ve 1994
Kahire Konferansında doğuşta beklenen yaşam sü-
relerinin yükselmesine yönelik somut hedefler ko-
nulmuştur. Bunun temel nedeni (e0)’ın herhangi
bir nüfustaki sağlık durumunu genel olarak özetleyen
bir gösterge olarak kabul edilmesidir. 2015-2030
dönemine yönelik Sürdürülebilir Kalkınma Amaç-
ları arasında ise doğuşta beklenen yaş süreleri için
somut hedefler konulması yerine ölümlülüğün ay-
rıntılarına odaklanan bir yaklaşım söz konusudur
(Adalı, 2020). Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları
arasında yer alan (Amaç 3- Sağlıklı ve kaliteli ya-
şamı her yaşta güvence altına almak maddesi); anne
ölüm oranı, beş yaş altı ölüm hızı, neonatal ölüm hızı
ve intihar ölüm oranı göstergeleri, esasen doğuşta
beklenen yaşam süresini belirleyen ölümlülüğün
bileşenleri gibi düşünülebilir. Bu bileşenlerin her
birisinde elde edilecek gelişim ölümlülükte azalma
sağlayacak bu da doğumda beklenen yaşam süre-
sinde artış olarak kendisini gösterecektir.
Beklenen yaşam süreleri, nüfusbilim analizleri-
nin en eski gereçlerinden birisi olan Hayat Tabloları
kurularak hesaplanır. Hayat tablosu zaman içinde
veya iki nüfus arasındaki ölümlülük farklılıkları-
nı gösterir. Bu tablolar göre ölüm olasılıklarını ve
diğer ilişkili istatistikleri (örneğin, doğuşta yaşam
beklentisini, her bir yaşta beklenen yaşam süresini,
her bir yaştaki hayatta kalanların sayısını vb.) ay-
rıntılı olarak açıklayan tablolardır. Hayat tablosu,
doğumları aynı zamana rastlayan bir kuşağın üye-
lerinin yaşlanma sürecinde doğum kuşağını ölüm
yoluyla nasıl terk ettiğini, doğum kuşağının nihai
olarak nasıl ortadan kalktığını, bu süreçte ortalama
yaşam süresinin ne olduğunu gösterir. Ölümlülü-
218
Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm
ğün yaşa göre nasıl bir seyir izlediğini anlatır. Bu
kuşak gerçek veya sentetik (varsayımsal) bir doğum
kuşağı olabilir. Hayat tablosu birbiriyle matematik-
sel olarak ilişkili bir dizi sütundan oluşur.
Erken Yaş Ölümlülük Ölçüleri
Nüfusbilimde hayatın erken döneminde ger-
çekleşen ölümlerin analizinde esasen ölüm olayları
çeşitli zaman dilimlerine göre sınıflandırılarak he-
saplamaların yapıldığı ölçüler geliştirilmiştir. Erken
dönem ölümlülüğüne ilişkin ölümlülük ölçüleri, ge-
belik dönemini dikkate alarak başlar ve doğumdan
sonraki ilk 5 yıl tamamlanana değin devam eder.
Bebek Ölüm Hızı
Nüfusbilimde bebek ölümü, canlı doğum olayı
gerçekleştikten sonraki bir yıl içerisinde meydana
gelen ölümlerdir. Diğer bir ifade ile bir yaşını ta-
mamlamadan meydana gelen ölümlerdir. Dolayısı
ile bebek ölüm hızı da doğumdan sonraki bir yıl
içinde ölme olasılığıdır.
öo
Bebek ölüm hızı(BÖH ) = M O = ×1000
d
ö0 : İlgili yılda 0 yaşında gerçekleşen ölüm sayısı
d: İlgili yıldaki canlı doğum sayısı
İlgili yıldaki her bin canlı doğumda bir yaşını
doldurmadan önce ölen bebek sayısı ya da hızı olarak
ifade edilir.
Bebek ölümleri ili ilgili hızlar, doğumdan son-
raki ilk 28 gün içinde ölme olasılığını veren yeni-
doğan (Neonatal) ölüm hızı ve doğumdan sonraki
29’uncu gün ile bir yıl arasındaki ölçme olasılığını
veren yeni-doğan sonrası (post-neonatal) ölüm hızı
olarak iki farklı biçimde hesaplanabilmektedir.
Beş Yaş Altı Ölüm Hızı
Bu ölçü, belirli bir yıl ya da dönemde doğan
bir çocuğun, ilgili yıl ya da dönemdeki ölümlülük
hızlarına maruz kalması durumunda, 5 yaşına ulaş-
madan önce ölme olasılığını verir. 1000 canlı doğum
başına ifade edilir. Bu ölçünün hesaplanma yönte-
mi verinin elde edildiği kaynağa göre; kayıt sistemi,
nüfus sayımı veya nüfus araştırmaları, doğrudan
veya dolaylı hesaplama şeklinde farklılık gösterebil-
mektedir (UNSD, 2020).
Nüfus ve Toplum

Öğrenme Çıktısı
4. Ölümlülüğe ilişkin temel kavramları ve ölümlülük analizinde kullanılan temel ölçüleri
tanıyabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hacettepe Üniversitesi Nüfus

2030 Sürdürülebilir Kalkın-
ma Gündeminde erken yaş
ölümlülüğü ile ilgili ortaya
konulan amaçları araştırınız
Etütleri Enstitüsü ve Birleşmiş
Milletler Nüfus Fonu işbirliği
ile hazırlanan “Demografik
Göstergeler ve Sürdürülebilir Çevrenizde değişik yaş-
Kalkınma Amaçları” başlıklı lardaki evli kişilerle tercih
eğitim videolarından ‘Ölüm- ettikleri ideal çocuk sayısı
lülük Göstergeleri’ başlıklı vi- hakkında konuşunuz
deoyu izleyiniz.
https://www.youtube.com/
watchh?v=8ilqKiwS6xM&t
=664s

DÜNYA VE TÜRKİYE NÜFUSUNDA beklenen yaşam süresinin artışının nasıl gerçekleştiği-

ÖLÜMLÜLÜK DÜZEYİ VE
EĞİLİMLER
18yy.dan başlayarak öncelikle sanayi toplumu-
na dönüşen ülkelerde, 20.yy.da ise dünyanın geri
kalanında, modernliğin bir getirisi olarak sosyoe-
konomik koşullarda ve toplum sağlığı hizmetlerinde
gelişmeler yaşanmıştır. Bu yöndeki gelişmeler neti-
cesinde nüfuslarda geleneksel olarak yüksek ölüm-
lülüğe neden olan yaşam koşulları da iyileşmiştir.
Özellikle ilk planda sağlık önlemleri ve besin güven-
liği ile ve daha sonra da antibiyotik ve dezenfektan
kullanımı gibi tıbbi yöntem ve teknolojiler sayesinde
hastalıkların görülme oranı, hüküm sürme oranı ve
ölüme yol açan etkileri azaltılmıştır. Dünya nüfu-
sunda 1950-1955 döneminden günümüze değin
son 70 yılda, doğuşta yaşam beklentisi 47 yıldan
(kadınlarda 48,5 ve erkeklerde 45,5 yıl) günümüz-
de 72,3 yıla çıkmıştır (kadınlarda 74,7 ve erkekler-
de 69,9 yıl). Aynı dönemde Türkiye nüfusunda do-
ğumda beklenen yaşam süresi ise 41,0 yıldan 78,5
yıla, kadınlarda 44,2 yıldan 80,2 yıla ve erkeklerde
38,0 yıldan 74,3 yıla artmıştır (UNDESA, 2019a).
Epidemiyolojik Dönüşüm Modeli
Dünya nüfusunun büyüklüğü ve yaş yapısı deği-
şiminde önemli rol oynayan ölümlülükte azalma ve
ni açıklayan epidemiyolojik dönüşüm modeli öne
sürülmüştür. Epidemiyolojik dönüşüm ile demogra-
fik dönüşüm (geçiş) birbiri ile yakın ilişkili olan kav-
ramlardır (Weinstein ve Pillai, 2001: 191). Ölüm-
lülüğün modernleşme ile yüksek düzeylerden düşük
düzeylere azalmasına epidemiyolojik dönüşüm (geçiş)
denilmektedir. Bu kavram esasen geleneksel toplum
yapısından modern toplum yapısına dönüşüm süre-
cinde insan nüfuslarında ölümlülük düzeyinin azal-
ması ve ölümlülük nedenlerinin değişimini anlat-
mak üzere öne sürülen bir modele dayanmaktadır.
Epidemiyolojik dönüşüm (geçiş) modeli, ilk
olarak Halk Sağlığı Uzmanı Abdel R. Omran ta-
rafından 1971 ve 1981 yıllarında yazdığı iki ma-
kalede öne sürülmüştür. Bu modele göre modern
toplumların ortaya çıkış sürecinde hastalık ve sağ-
lıkta değişim birbirini takip eden dört evrede gerçek-
leşmiştir (Rowland, 2003: 1985):
Öldürücü Salgın Hastalık ve Kıtlık Dönemi:
Bu dönemde az gelişmiş toplumlara özgü sorunlar
olan yetersiz beslenme, bulaşıcı hastalık ve salgınlar, aç-
lık yaygındır. Özellikle sağlık hizmetlerinin de geliş-
mediği dönemlerde ve yerlerde insanlar genç yaşta öl-
mekte doğumda beklenen yaşam süresi 20 ile 40 yaşları
arasında değişmektedir. Yüksek ölümlülük nedeniyle
nüfus artışı görülmez. Aslında insanlığın yeryüzündeki
zamanın büyük bölümü bu dönemde geçmiştir.

219

Gerileyen Pandemi Dönemi: Sağlık hizmetle-
rinin gelişmesi, yaygınlaşması sonucunda bulaşıcı
hastalık salgınlarının kontrol altına alınmasıyla
bunların sıklığı ve yoğunluğu azalmıştır. Bu dö-
nemde, erken ölümler azaldığı için doğumda ya-
şam beklentisi 55 yaşına değin yükselir. Doğum ve
ölüm hızları arasındaki fark hızlı nüfus artışı mey-
dana getirir.
Kronik Dejeneratif ve Yaşam Tarzına Dayalı
Hastalıklar Dönemi: Bu dönemde ölümlülük azal-
maya devam eder ve belirli bir düşük düzeyde du-
rağanlaşır. Doğumda beklenen yaşam süresi 70 yıla
ulaşır ve daha da artmaya devam eder. Nüfus artışı
doğum hızlarına bağlı olarak devam eder veya dura-
ğanlaşır. Nüfus yaşlanması başlamıştır. Bu dönem-
de toplumda salgın hastalıklardan ziyade dejeneratif
hastalıklar yaygınlaşmaktadır. Bu Dejeneratif hasta-
lıklar, tansiyon, şişmanlık ve obezite, eklem bozukluğu,
kireçlenme, şeker hastalığı, kalp hastalıkları ve kanser
gibi fiziksel fonksiyonların yavaşlaması ile kendisi-
ni belli eden hastalıklardır. Bu tür hastalıklar kronik
yani uzun süre devam eden ve kolay iyileşmeyen özel-
liktedir. Bu dönemde ölümlere yol açan hastalıklar
kötü beslenme, aşırı alkol ve sigara kullanma ve sınırlı
egzersiz, kazalar, intiharlar, şiddet eylemleri gibi yaşam
tarzına yani insan davranışlarına bağlı olarak ortaya
çıkmaktadır. Ayrıca, HIV/AIDS (Kazanılmış Bağı-
şıklık Yetersizliği Sendromu) gibi bağışıklık sistemini
enfeksiyonlara ve kanserlere karşı savunmasız  hâle
getiren hastalıklar insan davranışlarına bağlı olarak
yayılmaktadır. Bu hastalıklar dışındaki enfeksiyona
bağlı hastalıklar ise geliştirilen ilaç ve aşılar sayesin-
de birkaç gün ya da hafta içinde iyileştirilebilen akut
hastalıklar hâline gelmiştir.
Omran’ın bu modele daha sonra eklenen dördün-
cü dönem bulunmaktadır. Bu yaşlı hastalıkları döne-
mi, nüfus yaşlanması sonucunda ileri yaş grubunun
çoğalmakta olduğu ve doğurganlığın iyice azaldığı
koşullara karşılık gelmektedir. Dördüncü dönemde
yaşlı nüfusun sorunları olan alzheimer, parkinsonizm,
ve demanslar gibi geç dönem dejeneratif sorunlar ön
plana çıkmaktadır (Hayran, 2015). Bu nedenle bu
döneme uzun süreli dejeneratif hastalıklar dönemi ola-
rak da isimlendirilmektedir. Modele eklenmesi öne-
rilen beşinci dönem için öngörülen sağlık sorunları ise
geç dönem dejeneratif sorunlara ek olarak yeniden boy
göstermesi beklenen bulaşıcı hastalıklardır. Bu son dö-
nemde Ebola, SARS, Covid-19 gibi yeni ortaya çıkan
korona virüsler, eskiden kaybolduğu hâlde yeniden
ortaya çıkan salgın hastalıklar ile antibiyotiklere karşı
220
Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm
dirençli hastalık yapıcı mikroplar belirmektedir (Bar-
rett vd., 1998: 247). Dolayısıyla günümüzde dün-
ya genelinde ölümlerin bir bölümü bu faktörlerden
kaynaklanmaktadır. Günümüzde bu tip salgın hasta-
lıklar, küreselleşmenin etkisi ile kısa zamanda dünya
geneline yayılıp pandemi boyutuna ulaşabilmektedir.
Bu tip hastalıklar nüfuslarda genel olarak veya belirli
kırılgan gruplarda ölümlülüğü artırabilmektedir. Ör-
neğin, 2020 yılının ilk yarısında Korona virüs (CO-
VID-19) dünya geneline kısa sürede 216 ülkeye yayı-
larak pandemi hâline dönüşmüştür. 11 Haziran 2020
tarihi itibari ile bu virüs dünya nüfusunda 7 milyo-
nun üzerinde kişiye bulaşarak 413 372 ölüm olayına
yol açmıştır (WHO, 2020).
Dünya ve Türkiye Nüfusunda
Ölümlülük Düzeyi
20.yy’da dünya genelinde gerçekleşen ölümlü-
lükte azalma eğilimi ve günümüzde ölümlülüğün
düzeyi ülkelerin refah düzeyine göre değişiklik gös-
termektedir. 20.yy.ın ortasından günümüze son 70
yılda doğuşta beklenen yaşam süresi dünya nüfu-
sunda neredeyse yarı yarıya artış göstererek 47,7
yıldan 72,6 yıla ulaşmıştır. Bu gelişme ile 1994
yılında Kahire’de gerçekleşen Uluslararası Nüfus
ve Kalkınma Konferansı (ICPD) sırasında 2015 yılı
için konulan 75 yıl hedefine varılamadığı görül-
mektedir. Mevcut ölümlülükte azalma eğiliminin
devam etmesi durumunda bu hedefe ancak 2030’lu
yılların başında ulaşılabileceği öngörülmektedir.
Dünya nüfusunda Avustralya ve Yeni Zelanda,
Doğu ve Güneydoğu Asya, Avrupa ve Kuzey Ameri-
ka bölgelerindeki birçok ülke yüksek gelir grubu ül-
keler arasındadır. Bu grup ülkelerde doğuşta bekle-
nen yaşam süresi günümüzde 81 yıldır. Günümüzde
7,8 milyar kişinin yaşadığı dünya nüfusundaki her
altı kişiden birisi gruptaki ülkelerde yaşamaktadır.
Dünyada doğuşta beklenen yaş süresinin en yüksek
olduğu ülke 85 yıl ile Çin’in Hong Kong ve Macau
bölgesidir. Daha sonra sırasıyla; Japonya ve İsviçre
84 yıl, Singapur, İspanya, İtalya, Avustralya ve Yeni
Zelanda’da 83 yıl gelmektedir. Dünya nüfusunun
onda dördü alt orta gelir grubu ülkelerde, üçte biri
de üst orta gelir grubu ülkelerde yaşamaktadır. Yani
dünyadaki her dört kişiden üçü orta gelir grubundaki
ülkelerde yaşayan kişilerden oluşmaktadır. Doğuşta
beklenen yaşam süresi son 70 yılda alt orta gelir gru-
bundaki ülkelerde ortalama yüzde 78 oranında arta-
rak 38,4 yıldan 68,5 yıla yükselmiştir. Üst orta gelir
Nüfus ve Toplum

grubunda ise bu artış oranı yüzde 67 oranında gerçekleşmiş ve doğuşta beklenen yaşam süresi 45,4 yıldan
75,8 yıla çıkmıştır. Bu artışta bu grup ülkelerde erken yaş ölümlüğündeki azalmanın rolü büyüktür. Örneğin
alt orta gelir ülkelerde 20.yy. ortasında doğan her bin bebekten 284 tanesi beş yaşına değin yaşayamaz iken
bugün bu sayı binde 50’ye değin azalmıştır. Bu dönemde yetişkin ölüm hızında da önemli derecede artış
kaydedilmiştir. 1950 yılında, alt orta gelir grubu ülkelerde, her bin 15-60 yaş arası kişinin yarısının yaşamı
yetişkin çağ içinde sonlanmaktaydı. Bugün bu oran binde 180’e değin azalmıştır (Tablo 6.4).

Tablo 6.4 Dünya Nüfusunda, Dünya Bankası Gelir Gruplarına Göre Ülkelerde ve Türkiye’de Temel Ölümlülük
Göstergeleri, 1950, 2019 ve 2030

Beş yaş altı ölüm hızı Yetişin ölüm hızı

Doğuşta beklenen
(Her bin canlı doğuma düşen (Her bin 15 ve 60 yaş arası
yaşam süresi (yıl)
5 yaş altı ölümler) ölüm)
1950 2019 2030 1950 2019 2030 1950 2019 2030
Dünya 47,7 72,6 74,4 223,4 38,4 30,8 392,9 137,2 125,6
Gelir Gruplarına Göre Ülkeler ve Türkiye
Yüksek 63,6 81,0 82,5 81,6 5,3 4,2 214,7 79,8 69,9
Türkiye 40,2 77,7 80,1 296,8 12,4 8,4 399,3 89,5 72,2
Üst-Orta 45,4 75,8 77,6 212,1 14,1 10,7 415,6 105,4 92,6
Alt-Orta 38,4 68,5 70,5 283,9 47,2 37,0 500,2 179,3 159,9
Düşük 33,9 64,0 67,1 333,4 67,7 50,4 538,7 227,5 193,9
Kaynak: (UNDESA, 2019c: 29 ve 32)

Günümüzde dünya nüfusundaki her on kişiden biri düşük gelirli ülkelerde yaşamaktadır. Bu grup ülke-
lerde doğumda beklenen yaşam süresi son 70 yılda 34 yıldan 64 yıla kadar yükselmiştir. Bütün gelir grubu
ülkeler arasında bu artış oranı, yüzde 90 ile en yüksek düzeydedir. Bu dönemde beklenen yaşam süresinin
yükselmesinde en çok etkili olan unsur, beş yaş altı ölümlerin hızındaki azalmadır. 20.yy.ın ortalarında bu
ülkelerdeki her beş yaş altı çocukların üçte biri beş yaşına değin ölmekteydi. Bu oran 2019 yılında binde 68
düzeyine değin azalmıştır. Bu grupta olan ülkelerden doğuşta yaşam beklentisi en düşük olanlar Afrika böl-
gesinde yer alan ülkelerdir. Doğuşta yaşam beklentisinin dünyada en düşük düzeyde olduğu bu ülkelerdeki
ölümlülük düzeyleri sırasıyla; Orta Afrika Cumhuriyetinde 53 yıl, Lesoto, Çad, Siera Leone ve Nijerya’da
54 yıl, Somali ve Fildişi Sahillerinde 57 yıldır (Şekil 6.16).

Life expectancy at birth (years)

85 to 90
80 to 85
75 to 80
70 to 75
65 to 70
60 to 65
55 to 60
50 to 55
No data

Şekil 6.16 Dünya Nüfusunda Doğuşta Beklenen Yaşam Süresi, 2020-2025

Kaynak: (UNDESA, 2019a)

221
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

Türkiye, bu ülke gruplarından günümüzde yüksek orta gelir grubu ülkeler arasında yer almaktadır.
Türkiye’nin her üç ölümlülük göstergesindeki iyileşme oranları, bütün gelir grubu ülkelerdeki artıştan
daha yüksektir. Doğuşta beklenen yaşam süresi 20.yy.ın ortasındaki 40 yıldan artarak günümüzde 78
yıla ulaşmıştır. Bu artışın devam ederek bir on yıllık süre sonunda 80 yıla ulaşması, yani günümüzdeki
yüksek gelir grubundaki ülkelerdeki düzeyine varacağı öngörülmektedir. Son 70 yılda beş yaş ölüm hız-
ları yüzde 96 ve yetişkin ölüm hızı da yüzde 78 oranında azalmıştır. Dolayısıyla günümüzde Türkiye’nin
erken yaş ve yetişkin dönemdeki ölümlülük düzeyinin, büyük oranda yüksek gelir grubu ülkelerle ben-
zeştiği söylenebilir.

Türkiye’de Epidemiyolojik Dönüşüm

Türkiye’de epidemiyolojik dönüşüm birçok gelişmekte olan ülkede olduğu gibi 20.yy.da başlamış ve
II. Dünya Savaşı’ndan sonraki yıllarda hızlanmıştır (Bakar vd., 2017: 323). Türkiye’de Cumhuriyetin
kurulduğu dönem esasen epidemiyolojik dönüşümün ilk aşamasına karşılık gelmektedir. Bu dönemde,
ülkede tarıma dayalı bir ekonomi vardı, kentleşme ve okuryazarlık çok düşük düzeydeydi. Nüfus artışını
sağlamak üzere pronatalist politikalar uygulanıyor ve doğumlar teşvik ediliyordu. Bu dönemde genel an-
lamda ölümlülüğün yüksek olması nedeniyle doğuşta beklenen yaşam süresi 40 yıl civarındaydı. Erken
ve genç yaşlarda ölümlülük bilhassa yüksek düzeydeydi. 1930’lu yıllarda ölümlerin onda dördü salgın
hastalıklardan kaynaklanmaktaydı. Ölüm nedenleri arasında tüberküloz, zatürree, ishal ve sıtma en önde
gelen sıradaydı.
II. Dünya Savaşı sonrası dünya genelinde olduğu gibi Türkiye’de de hızlı sosyoekonomik gelişme
eğilimiyle birlikte sağlık hizmetlerinin kırsal alanlara erişimi de artmıştır. 1950’li yıllardan sonra nüfus
yapısı daha fazla kentleşmiş ve eğitim düzeyi de yükselmeye başlamıştır. Bu dönemde birinci basamak
sağlık hizmeti veren sağlık merkezleri ülke genelinde, özellikle de kırsal alanlara yaygınlaşmaya başla-
mıştır. Bu merkezler yoluyla aile planlaması ve aşılama hizmetleri geniş kesimlere ulaştırılmıştır. Ölüm
nedenleri de bu yıllardan sonra değişmeye başlamış; dolaşım sistemi hastalıklarının payı artmıştır. Keza
doğumun hemen öncesi veya doğum sırasında (perinatal dönem) kaynaklanan ölümler de azalma eği-
limine girmiştir. 1940 ve 1960 arası dönemde çalışma çağı dönemi nüfusundaki ölümlülük de belirgin
şekilde azalmıştır. Bu dönemde kanser nedeniyle ölümler henüz yüzde 2 dolayındadır (Bakar vd., 2017:
330-331).
Erken yaş ölümlülüğünde azalma ise en etkili şekilde 1970’lerden sonra gerçekleşmeye başlamıştır.
Türkiye’de erken yaş ölümlerinin, ülkenin kat ettiği sosyoekonomik gelişme düzeyine rağmen uzun süre
yüksek düzeylerde kalmış olması nüfusbilim alan yazınında Türk Bulmacası (Turkish Puzzle) olarak isim-
lendirilmiştir (Aktar, 2017). Bu ölümlerde azalmanın benzer ülkelere nispetle daha geç tarihte başlaması
ve yavaş hızda gerçekleşmesinin arka planında; kadın statüsünün düşük olması, bölgeler arasında büyük
gelişmişlik farklılıkları ve kırsal alanda kadınların eğitiminin düşük düzeyde olması gibi nedenler öne
sürülmüştür. Bebek ölüm hızı 1990’lardan sonra düşük düzeylere yakınsamaya değişmeye başlamış daha
sonraki yıllarda yüksek gelir düzeyi ülkelerdeki düzeye benzer hâle gelmiştir. 1990’dan 2015’e bebek ölüm
hızının gösterdiği azalma sayesinde Türkiye Bin Yıl Kalkınma Hedeflerini yakalamıştır (Bakar vd., 2017:
332) (Şekil 6.17).

222
Nüfus ve Toplum

250

217

Bebek Ölüm Hızı (% doğumda)1q0 200

150 145

100

50 56

9
1955 1965 1975 1985 1995 2005 2015

Yüksek Gelir Grubu Ülkeler Türkiye

Orta Gelir Grubu Ülkeler Düşük Gelir Grubu Ülkeler
Şekil 6.17 Gelir Gruplarına Göre Ülkelerde ve Türkiye’de Bebek Ölüm Hızında (‰) Değişim, 1950-2020
Kaynak: Veri (UNDESA, 2019). Şekil yazar tarafından hazırlanmıştır.

1960’lardan sonra salgın hastalıkların ve ishal, zatürre gibi hastalıkların ölüm nedenleri içindeki payı
önemli derecede azalmış ve kalp hastalıkları sıralamada öne geçmeye başlamıştır. 1980’li yıllardan sonra
ölüm nedenleri arasında kanserler artışa geçmiştir. Bu yıllarda her on ölümden birisinin nedeni kanser
iken günümüzde bu oran on ölümden ikisine yükselmiştir. Nitekim önümüzdeki dönemde kanserlere
bağlı ölümlerin daha da artması beklenmektedir. Bu durumun nedeni büyük ölçüde, endüstriyel ve kentsel
alanlardaki çevresel kirlilik, sigara ve alkol kullanımı, obezite ve yeme alışkanlıklarının değişmiş olmasıdır.
2000’li yıllardan sonra dolaşım sistemi hastalıkları öne çıkmıştır (Şekil 6.18).

Diğer Nedenler, %0,83

Konjenital Malformasyonlar, Deformasyonlar ve

Dolaşım Sistemi Kromozom Anomalileri, %1,23
Hastalıkları, %38,45
Perinatal Dönemden Kaynaklanan Bazı Durumlar, %1,90

Sindirim Sistemi Hastalıkları, %2,40

Neoplazmalar, %19,75
Semptomlar, Belirtiler ve Anormal Klinik ve Laboratuvar
Bulguları, Başka Yerde Sınıflanmamış, %2,41
Solunum Sistemi
Bazı Enfeksiyöz ve Paraziter Hastalıklar, %2,67
Hastalıkları, %12,48

Sinir Sistemi ve Duyu Organı Genitoüriner Sistem Hastalıklar, %3,79

Hastalıkları, %4,93
Endokrin, Beslenme ve Dışsal Yaralanma Nedenleri ve Zehirlenmeler, %4,38
Metabolizma Hastalıkları, %4,77

Şekil 6.18 Türkiye’de Ana Tanı Gruplarına Göre Ölüm Nedenlerinin Dağılımı, (%), 2018
Kaynak: (Sağlık Bakanlığı, 2019: 33)

223
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

Türkiye’de günümüzde nüfus yapısında yaşlı Türkiye’de epidemiyolojik dönüşümde gelinen

nüfusun payı giderek artmaktadır. Türkiye İstatistik aşamada yaşam süresinin uzaması ile birlikte artık
Kurumu tarafından 2016-2018 ölümlülük hızları sağlıklı yaşam süresi göstergesinin önemli hâle
dikkate alınarak hazırlanan Hayat Tablolarına göre geldiği söylenebilir. Belirli bir yaştaki kişinin gün-
günümüzde, 65 yaşına ulaşan bir kişinin kalan ya- lük hayattaki faaliyetlerini sınırlandıracak bir sağlık
şam süresi ortalama 17,9 yıldır. Erkekler için bu süre sorunu olmadan yaşaması beklenen yıl sayısı olarak
16,2 yıl iken, kadınlarda 19,4 yıldır. Diğer bir ifade tanımlanan sağlıklı yaşam süresi, yeni doğan bir
ile 65 yaşındaki kadınların erkeklerden ortalama 3,2 bebek için toplamda 58,3 yıl, erkeklerde 59,9 yıl
yıl daha fazla yaşaması beklenmektedir (Tablo 6.5). ve kadınlarda 56,8 yıl olarak hesaplanmıştır. Buna
Dolayısıyla yakın gelecekte Türkiye’de ileri yaş nüfus göre, erkeklerin sağlıklı yaşam süresinin kadınlar-
grubu arasında daha sık görülen alzheimer gibi kro- dan 3,1 yıl daha uzundur (Tablo 6.6).
nik hastalık tiplerinin öne çıkması beklenmektedir.
Tablo 6.6 Türkiye’de Cinsiyete ve Yaşa Göre Beklenen
Tablo 6.5 Türkiye’de Cinsiyete ve Yaşa Göre Beklenen Yaşam Süresi, (Yıl), 206-2018
Yaşam Süresi, (Yıl), 206-2018
(Yıl)
(Yıl) Cinsiyet 2014-2016 2015-2017 2016-2018
Yaş Toplam Erkek Kadın Toplam 57,8 57,9 58,3
0 78,3 75,6 81,0 Erkek 59,2 59,4 59,9
15 64,4 61,7 67,1 Kadın 56,4 56,3 56,8
30 49,8 47,3 52,3 Kaynak: (TÜİK, 2019a)
50 30,7 28,4 32,9
65 17,9 16,2 19,4
Kaynak: (TÜİK, 2019a)

Öğrenme Çıktısı

5 Dünya ve Türkiye Nüfusunda, nüfus gruplarına göre ölümlülük düzeylerini ve temel

eğilimleri değerlendirebilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hacettepe Üniversitesi Nü-

Günümüzde kişilerin ya-
şam tarzı ve yaşam seyrine
bağlı olan ölümlülüğü etki-
leyebilecek risk faktörlerini
araştırınız.
fus Etütleri Enstitüsü ve
Birleşmiş Milletler Nüfus
Fonu işbirliği ile hazırlanan
“Demografik Göstergeler
ve Sürdürülebilir Kalkınma
Amaçları” başlıklı eğitim
videolarından “Ölümlülük”
başlıklı videoyu izleyiniz.
https://www.youtube.com/
watch?v=6AbMbjUXb6c
Aile büyüklerinizle önceki
kuşaklardaki ölüm neden-
lerini ve ölümlerin hangi
yaşlarda gerçekleştiğini ko-
nuşunuz. Anlatılanları oku-
duklarınızla yorumlamaya
çalışınız.

224
Nüfus ve Toplum

Doğurganlığa ilişkin temel kavramları ve

1 doğurganlık analizinde kullanılan temel
ölçüleri kavrayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Doğurganlığa İlişkin Temel
Kavramlar ve Ölçüler

Nüfusbilimde doğurganlık bir nüfusta canlı doğumlarda belirlenen gerçek doğum düzeyi olarak tanımlanır. Doğur-
ganlığın potansiyel doğurganlık ve fiili doğurganlık şeklinde iki anlamı vardır. Potansiyel doğurganlık, doğurabilirlik
veya doğurganlık gücü (veludiyet) kavramı ile ifade edilir. Fiili doğurganlık ise bir nüfusta canlı doğumların belirlediği
düzeydir. Doğal doğurganlık kavramı bilinçli şekilde herhangi bir doğum kontrol yöntemi kullanılmadan gerçekle-
şen bir davranış şeklindeki doğurganlığı anlatır. Doğurganlığın, üreme sistemi dışında toplumsal faktörler nedeniyle
azalması ve düşük düzeylere inmesi, doğurganlığın dönüşümü kavramı ile anlatılmaktadır. Doğurganlığın dönüşümü,
doğurganlığın gebe kalmayı önlemek üzere doğal veya modern yöntemler kullanılarak kontrol edildiği bir davranış
hâline gelmesidir. Nüfusbilimde dönem (veya kesit) ve kuşak ölçüleri şeklinde iki tür doğurganlık ölçüsü bulunmak-
tadır. Kaba doğum hızı, yaşa özel doğum hızları ve toplam doğurganlık hızı en sık kullanılan doğurganlık ölçüleridir.

Dünya Nüfusunda nüfus gruplarına

2 göre doğurganlık düzeylerini ve temel
eğilimleri değerlendirebilme

Dünya Nüfusunda Doğurganlık

Düzeyi ve Eğilimler

Dünya nüfusunda, demografik geçişle birlikte geçtiğimiz 60 yılda küresel dünya nüfusunun doğurganlık dü-
zeyi önemli derecede azalmıştır. Dünya genelinde toplam doğurganlık hızı, 1950-1955 dönemindeki ortalama
5 canlı doğumdan 2015-2020 döneminde 2,5 canlı doğuma inmiştir. Bu eğilimin gelecek yıllarda da devam
ederek küresel dünya nüfusu doğurganlık düzeyinin 21.yy.ortasında yenilenme düzeyi doğurganlığa (2,1) kadar
azalacağı tahmin edilmektedir. Doğurganlık azalması ülkelerin ekonomik gelişmişlik düzeylerine göre farklı
zamanlarda başlamış ve farklı hızlarda gerçekleşmiştir. Bu azalma gerçekleşirken aynı zamanda doğurganlığın yaş
örüntüsü de değişmiştir. Adölesan doğurganlık yarı yarıya azalmıştır. Genç yaş gruplarının doğurganlık hızların-
daki azalma diğer yaş gruplarından daha düşük oranda gerçekleşmiştir. 15-34 yaş grubu doğurganlık hızlarında
azalma, büyük oranda kadınların ilk evliliklerinin ötelenmesinden kaynaklanmaktadır. 35 ve daha yukarı yaş
kadınların doğurganlık hızları 1950-1955 dönemindeki hızların üçte birine kadar inmiştir. Bu yaşlardaki kadın-
lar arasında doğurganlık azalması büyük ölçüde gebeliği önleyici yöntem kullanımı sayesinde gerçekleşmektedir.

Türkiye nüfusunda doğurganlık düzeyinde

3 değişimi ve nüfus gruplarına göre
farklılıkları değerlendirebilme

Türkiye Nüfusunda
Doğurganlık Düzeyi ve
Eğilimler

20. yy. ortasından günümüze, Türkiye’de yaşanan demografik geçişle birlikte doğurganlık yüksek düzey doğurgan-
lıktan günümüze değin azalarak yenilenme düzeyi doğurganlığa inmiştir. Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze
farklı nüfus politikaları uygulanmış ve bunlara bağlı olarak da doğurganlığa yaklaşım dönemlere göre değişiklik
göstermiştir. Türkiye’de 1950’li yıllarla birlikte sosyoekonomik alanda ve toplumsal yapıda önemli bir değişim sü-
reci başlamıştır. Bu tarihlerden sonra artan göçle birlikte Türkiye’de kentleşme de hızlanmıştır. Böylelikle 1960’lar-
dan itibaren ülke genelinde doğurganlık dönüşümü ve doğurganlıkta azalma başlamıştır. 1980’li yıllardan sonra
Türkiye’de doğurganlık dönüşümü de geç geçiş olarak isimlendirilen evreye geçmiştir. Son 10 yılda gerçekleştirilen
demografik araştırmalara göre Türkiye’de doğurganlık düzeyinin yenilenme düzeyi doğurganlık düzeyindedir. Do-
ğurganlık hızındaki azalma, büyük ölçüde 30 yaş öncesi kadınların doğum hızlarındaki azalmadan kaynaklanmıştır.
Doğurganlık davranışı, kadınların yaşadıkları bölge, sosyoekonomik ve kültürel özelliklerine göre farklılık göster-
mektedir. Son 30 yılda Türkiye’de kadınlar arasında gebeliği önleyici modern yöntem kullanımı yaygınlaşmıştır.

225
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

Ölümlülüğe ilişkin temel kavramları ve

4 ölümlülük analizinde kullanılan temel
ölçüleri tanıyabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Ölümlülüğe İlişkin Temel

Kavramlar ve Ölçüler

Ölümlülük, nüfusbilimde ölüm olayına ilişkin tüm süreçleri kapsar. Kadınların hemen her yaşta ölüm hızları erkek-
lerden daha düşük düzeydedir. Bu nedenle doğuşta beklenen yaşam süresi kadınlarda, erkeklerden daha uzundur.
Ölümlülük her yaşta aynı düzeyde değildir. Ölümlülük erken yaşlarda (0-4), yüksek düzeylerdedir. Bu dönem yaşa-
mın ilk bir yılı içinde gerçekleşen bebek ölümleri ve birinci yaş ile dördüncü yaşın tamamlanması arasındaki sürede
gerçekleşen çocuk ölümleri olarak iki genel kısma ayrılarak incelenir. Ölümlülük, ileri yaşlarda en üst düzeye ulaşır.
Ölümlülük, demografik değişkenlere göre evrensel bir örüntü göstermekle birlikte, kişilerin genetik, ekonomik, sosyal
ve davranışsal özelliklerine göre de farklılık göstermektedir. Belirli bir yaştaki kişinin ciddi veya orta dereceli sağlık
sorunu olmadan yaşaması beklenen yıl sayısı sağlıklı yaşam süresidir. 15 ve 60 yaş arasında kişilerin ölme olasılığı ye-
tişkin ölüm hızıdır. En sık kullanılan ölümlülük ölçüleri arasında yaşa özel ölüm hızı, doğuşta beklenen yaşam süresi
yer almaktadır. Hayat tabloları yaş ve cinsiyete göre ölüm olasılıklarını ve diğer ilişkili istatistikleri açıklayan tablolardır.
Bebek ölüm hızı ve beş yaş altı ölüm hızı erken yaş ölümlülüğünü incelemekte kullanılan ölçülerdir.

Dünya ve Türkiye nüfusunda nüfus

5 gruplarına göre ölümlülük düzeylerini ve
temel eğilimleri değerlendirebilme

Dünya ve Türkiye Nüfusunda

Ölümlülük Düzeyi ve Eğilimler

Sosyoekonomik koşullarda ve toplum sağlığı hizmetlerinde gelişmeler yaşanması ölümlülükte azalmaya yol açmış-
tır. Bu durum, dünyada ilk defa belirgin şekilde sanayi toplumuna dönüşmekle ortaya çıkmıştır. Modernleşmenin
dünyada yayılması ile birlikte 20.yy.ın ikinci yarısında ölümlülük düzeyi hemen her yerde azalma eğilimine gir-
miştir. Ölümlülükte azalma ve beklenen yaşam süresinde artışın nasıl gerçekleştiğini açıklayan epidemiyolojik dö-
nüşüm modeli öne sürülmüştür. Epidemiyolojik dönüşüm ile demografik dönüşüm (geçiş) birbiri ile yakın ilişkili
olan kavramlardır. Epidemiyoloji dönüşüm modeline göre, modern toplumlara dönüşürken hastalık ve sağlıkta de-
ğişim birbirini takip eden dört evrede gerçekleşmiştir; öldürücü salgın hastalık ve kıtlık dönemi, gerileyen pandemi
dönemi, kronik dejeneratif ve yaşam tarzına bağlı hastalıklar dönemi, ileri yaş grubu hastalıkları dönemi. Modele,
yeniden ortaya çıkan salgın hastalıklarla ilgili yeni bir aşamanın eklenmesi önerilmektedir. 20.yy.ın ortasından
günümüze son 70 yılda doğuşta beklenen yaşam süresi dünya nüfusunda neredeyse yarı yarıya artış göstererek
47,7 yıldan 72,6 yıla ulaşmıştır. Bu gösterge değeri günümüzde Türkiye’de 78 yıla ulaşmıştır. Türkiye’nin ölüm-
lülük göstergelerindeki iyileşme, benzeri durumdaki ülkelerden daha hızlı gerçekleşmiştir. Buna karşın erken yaş
ölümlülüğün Türkiye’de uzun süre yüksek düzeyde kalması nüfusbilim çalışmalarında ilgi uyandırmıştır. 2000’li
yıllardan sonra Türkiye’de ölüm nedenleri arasında dolaşım sistemi hastalıkları öne çıkmaktadır. Türkiye’de nüfus
yaşlanmasının etkileri görülmesiyle birlikte sağlıklı yaşam göstergeleri önemli hâle gelmektedir.

226
Nüfus ve Toplum
1 Aşağıdakilerden hangisi Demograf Ansley
Coale’a göre, doğurganlık dönüşümünün ön ko-
şullarından biri değildir?
A. Devletin antinatalist nüfus politikası uygula-
ması
B. Doğurganlığın hesaplanabilir bir tercih hâline
gelmesi
C. Düşük düzey doğurganlığın avantajlı olduğuna
inanılması
D. Doğurganlığın nasıl kontrol edileceğinin bilin-
mesi
E. Doğum kontrol yöntemlerinin mevcut olması
2 Belirli bir yılda 45-49 yaşları arasındaki ka-
dınların doğurganlık hızlarını ifade eden doğur-
ganlık ölçüsü aşağıdakilerden hangisidir?
A. Kaba doğum hızı
B. Genel doğurganlık hızı
C. 45-49 yaş grubu kadınlara özel doğum hızı
D. Toplam doğurganlık hızı
E. Kuşak doğurganlık hızı
3 1950’li yıllardan günümüze, dünya genelinde
15-34 yaş grubu kadınların doğurganlık hızlarında
azalma olmasının demografik nedeni aşağıdakiler-
den hangisidir?
A. İç göçler
B. Kentleşme
C. Eğitimin yaygınlaşması
D. İlk evlenme yaşının ötelenmesi
E. Kadının ücretli istihdamının artması
4 Aşağıdakilerden hangisi gebeliği önleyici mo-
dern yöntemlerden biri değildir?
A. Takvim kullanma
B. Tüplerin bağlanması
C. Vazektomi
D. Hap
E. Erkeğin kanallarının bağlanması
5 Doğurganlık dönüşümünde (geçiş) toplam
doğurganlık hızının 5-5,9 olduğu düzey hangi aşa-
neler öğrendik?
maya karşılık gelir? 
A. Erken geçiş
B. Erken/orta geçiş
C. Orta geçiş
D. Orta/geç geçiş
E. Geç geçiş
6 Türkiye’deki güncel doğurganlık ile ilgili aşa-
ğıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Kendini yenileme düzeyi doğurganlık düzeyin-
dedir.
B. Doğum hızları 25-29 yaş grubunda en yüksek
düzeydedir.
C. TDH’nin en yüksek olduğu bölge Güney böl-
gesidir.
D. En düşük refah düzeyindeki hanelerde TDH
3’ün üzerindedir.
E. Ortalama ideal çocuk sayısı TDH’den daha
yüksektir.
7 Aşağıdakilerden hangisi erken yaş dönemi
ölümleri tanımlar?
A. Gebeliğin son ayı içindeki ölümler
B. Yaşamın ilk ayı içindeki ölümler
C. Yaşamın ilk yılı içindeki ölümler
D. Yaşamın ilk yılı ve dördüncü yılı arasındaki
ölümler
E. Yaşamın ilk beş yıllık dönemindeki ölümler
8 Ölümlülüğün yaş ve cinsiyet örüntüsü ile il-
gili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Yaşamın ilk yılında ölüm hızı yüksektir.
B. 10’lu ve 20’li yaşlarda ölüm hızları düşük dü-
zeydedir.
C. Genç yaşlarda erkek ve kadın ölüm hızları bir-
birine yakın düzeydedir.
D. Orta yaşlardan sonra ölüm hızları artar.
E. Yaşlılıkta erkek ölüm hızı kadın ölüm hızı daha
düşüktür.
227

9 Epidemiyolojik Dönüşüm (geçiş) Modeli ile
ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Öldürücü salgın ve kıtlık döneminde e0 20 ile
40 yıl arasında değişmektedir.
neler öğrendik?
B. Gerileyen pandemi döneminde erken ölümler
azalır.
C. Kronik dejerenatif dönemde nüfus yaşlanması
başlamıştır.
D. Dördüncü dönemde genç nüfus ölümlülüğü
yükselir.
E. Beşinci dönemde antibiyotik dirençliliği gün-
deme gelmiştir.
228
Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm
10 Türkiye’deki epidemiyolojik dönüşüm ile il-
gili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Cumhuriyetin kurulduğu yıllarda başlamıştır.
B. 1930’lu yıllarda en başta gelen ölüm nedeni
dolaşım sistemi hastalıklarıdır.
C. Erken dönem ölümlülüğü beklenenden daha
geç tarihte azalmıştır.
D. 1980’lerden sonra ölüm nedenlerinde kanserler
artmıştır.
E. Yakın gelecekte Alzheimer tipi demans hasta-
lıkları artabilir.
Nüfus ve Toplum

Yanıtınız yanlış ise “Doğurganlığa İlişkin Te- Yanıtınız yanlış ise “Türkiye Nüfusunda Do-
1. A 6. C
mel Kavramlar ve Ölçüler” konusunu yeni- ğurganlık Düzeyi ve Eğilimler” konusunu
den gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Doğurganlığa İlişkin Te- Yanıtınız yanlış ise “Ölümlülüğe İlişkin Te-
2. C 7. E
mel Kavramlar ve Ölçüler” konusunu yeni- mel Kavramlar ve Ölçüler” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dünya Nüfusunda Do- Yanıtınız yanlış ise “Ölümlülüğe İlişkin Te-
3. D 8. E
ğurganlık Düzeyi ve Eğilimler” konusunu mel Kavramlar ve Ölçüler” konusunu yeni-
yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dünya Nüfusunda Do- Yanıtınız yanlış ise “Dünya ve Türkiye Nü-
4. A 9. D
ğurganlık Düzeyi ve Eğilimler” konusunu fusunda Ölümlülük Düzeyi ve Eğilimler”
yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye Nüfusunda Do- Yanıtınız yanlış ise “Dünya ve Türkiye Nü-
5. B 10. B
ğurganlık Düzeyi ve Eğilimler” konusunu fusunda Ölümlülük Düzeyi ve Eğilimler”
yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Nüfusbilim alan yazınında, doğal doğurganlığa yönelik kayıt altına alınan

en yakın örnek Hutterites doğurganlığıdır. Hutterites, Amerika Birleşik
Devletleri’nde, Orta-Kuzey Amerika ile Kanada’nın güneyinde yaşayan küçük
bir Hristiyan topluluktur. Bu grubun üyeleri inançları gereği erken yaşlarda
evlenmekte ve yaşamlarının büyük bölümü evlilik kurumu içinde geçmek-
Araştır 1 tedir. Çiftler herhangi bir doğum kontrol yöntemi kullanmazlar. Doğal ola-
rak yeniden hamile kalmayı geciktiren emzirme süresi de kısa tutulmaktadır.
1920 ve 1930’lu yıllarda bu topluluktaki doğurganlığı inceleyen araştırmacı-
lar, bu koşullardaki kadınların 12 veya 13 yaşlarındaki ilk adet döneminden
40’lı yaşların sonundaki menopoz (adet kesilmesi) dönemine değin ortalama
11 doğum gerçekleştirdiklerini saptamışlardır.

Günümüzde, Türkiye’nin de aday ülke olduğu Avrupa Birliği’nin 28 ülke-

sinde ortalama toplam doğurganlık hızı 1,56’dır. Dolayısıyla Avrupa Birliği
Araştır 2 genelinde doğurganlığın çok düşük düzeyde olduğu söylenebilir. 2018 yılında
Avrupa Birliği üyesi 28 ülke arasında en yüksek toplam doğurganlık hızına sa-
hip olan ülke 1,88 çocuk ile Fransa iken, en düşük toplam doğurganlık hızına
sahip ülke 1,23 çocuk ile Malta’dır.

Türkiye’de doğurganlıkta azalmanın yenilenme düzeyine inmesiyle birlikte

yürürlükteki nüfus politikası yeniden tartışılmaya başlanmıştır. 2008 ve son-
rasında antinatalist politikalardan uzaklaşılmış yeni bir pronatalist politika
yaklaşımı benimsenmiştir. Yeni politika 2015 yılında yürürlüğe giren Onun-
Araştır 3 cu Kalkınma Planı kapsamında hazırlanmış olan Ailenin ve Dinamik Nüfus
Yapısının Korunması Programı Eylem Planı ile kamuoyuna duyurulmuştur.
Bu planın Dinamik Nüfus Yapısının Korunması bileşeninde, aile ve iş hayat-
larının uyumsuzluğu, çocuk bakım hizmetlerinin pahalı ve niteliksiz oluşu,
evliliklerin maddi imkânsızlıklar nedeniyle geciktirilmesi gibi sorunlar ele
alınmıştır. Türkiye’de bu sorunlar nedeniyle doğurganlık düzeyinin yenilenme
düzeyi doğurganlıktan da aşağıya inebileceğine dikkat çekilmiştir.

229
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündeminde erken yaş ölümlülüğü ile ilgili

iki amaç görülmektedir. Bunlardan ilkinde, Amaç 2- Açlığın sonlandırılması,
besin güvencesi sağlanması, beslenmenin iyileştirilmesi ve sürdürülebilir kal-
kınmanın desteklenmesi başlığı altında bebeklere ve çocuklara özel bir vurgu
yapılmaktadır. Bu kapsamda dünya genelinde 2014 yılı itibari ile “beş yaşın
altında 90 milyonu aşkın çocuk ise gerekli vücut ağırlığının tehlikeli düzeyde
altındadır” denilmektedir. 2030 yılına kadar “açlık ve yetersiz beslenmenin
Araştır 4 her biçiminin sona erdirilmesi, başta çocuklar olmak üzere tüm insanların yıl
boyunca yeterli besine sahip olması” hedef olarak ortaya konulmuştur. Amaç
3- Sağlıklı yaşamların sağlanması ve her yaşta iyilik hâlinin desteklenmesi baş-
lığı altında ise beş yaş altı tüm önlenebilir ölümlerin engellenmesi gerektiği
ifade edilmektedir. Bu amaçlara yönelik bazı hedefler de ortaya konmuştur.
2030 yılına dek dünya genelinde yenidoğan ölümlülüğünün binde 12’ye ve
beş yaş altı ölümlülüğün de binde 25’e düşürülmesi hedeflenmektedir.

Epidemiyolojik dönüşüm modelinde Kronik Dejeneratif ve Yaşam Tarzına Da-

yalı Hastalıklar dönemindeki ölüm nedenleri arasında kişilerin yaşam seyrinde-
Araştır 5 ki gelişmelerden kaynaklanan etkenler öne çıkmaktadır. Kişilerin verili özellik-
leri dışında toplumsal yaşam içindeki konumları ve yaşam deneyimleri kişilerin
karşılaşacağı ölümlüğü etkileyebilecek risk örüntüsünü belirlemektedir.

Kaynakça
Aile Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) (2015). Başar, E. (2010). Demografiye Giriş. Ankara: Gazi
Türkiye’de Evlilik Tercihleri. Ankara: T.C. Aile Kitapevi.
ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum
Birleşmiş Milletler. (2020). Türkiye Sürdürülebilir
Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
Kalkınma Amaçları çalışmalarımız, https://turkey.
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı. (2013). Türkiye’de un.org/tr/sdgs adresinden alındı (Erişim Tarihi:
Doğurganlık Oranlarının Düşmesi, Potansiyel 06 03, 2020).
Etkiler ve Sosyal Politika Önerileri. Ankara:
Bongaarts, J. (1975). “Why High Birth Rates are so
T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Aile ve
Low?”, Population and Development Review, (1):
Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
s. 289-296.
Aktar, R. (2017). The Puzzle of Excess Infant and Child
Çağatay, P., Saraç, M., Emre, İ., ve Türkyılmaz, S. A.
Mortality in Turkey. Yayınlanmamış Doktora Tezi,
(2015). “Türkiye’de Doğurganlık Tercihleri,” 2013
University of Wisconsin Madison, Ann Arbor.
Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması İleri Analiz
Bakar, C., Oymak, S., ve Maral, I. (2017). Turkey’s Çalışması. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus
Epidemiological and Demographic Transitions: Etütleri Enstitüsü, T.C. Kalkınma Bakanlığı ve
1931-2013, Balkan Medical Journal, 34 (4): s. TÜBİTAK, s. 176-218.
323-334.
Çağlayandereli, M. (2019). Nüfus Sosyolojisi. Ankara:
Barrett, R., Kuzawa, C. W., McDade, T., ve Armelagos, Detay Yayıncılık.
G. J. (1998). Emerging and Re-Emerging
Duben, A. (1993). Geçmişte Türk Ailesi: Mitos
Infectious Diseases: The Third Epidemiologic
ve “Gerçekler”. İstanbul Üniversitesi Kadın
Transition, Annual Review Anthropology, (27): s.
Araştırmaları Dergisi, (1): 35-42.
247-271.

230
Nüfus ve Toplum

Eryurt, M. A. (2010). “Türkiye’de Doğurganlığın Dönüşümü: Alt Nüfus Gruplarındaki Farklılaşmalar,”

Türkiye’de Doğurganlık, Üreme Sağlığı ve Yaşlılık, 2008 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması İleri Analiz
Çalışması. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı
ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve TÜBİTAK,
s. 1-40.
Eryurt, M. A., ve Koç, İ. (2012). “Internal Migration and Fertility in Turkey: Kaplan-Meier Survival,”
International Journal of Population Research, s.1-11.
Eryurt, M. A., ve Koç, İ. (2007). Türkiye İçin Hayat Tablolarının Sentetik Yetimlik Tekniği İle Oluşturulması,
Nüfusbilim Dergisi, (28-29): s. 47-60.
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (HÜNEE). (2019). 2018 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması.
Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (HÜNEE), T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve
Bütçe Başkanlığı ve TÜBİTAK.
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (HÜNEE), ICON-INSTITUT Public Sector GmbH ve BNB
Danışmanlık. (2006). Ulusal Anne Ölümleri Çalışması, 2005. Ankara: Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı
ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü ve Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonu.
Hancıoğlu, A. (2001) Demografi, Nüfus Artışı, Doğurganlık ve Ölümlülük. Ankara: Hacettepe Üniversitesi
Nüfus Etütleri Enstitüsü NEE-HÜ.01-03.
Karpat, K. (2003). Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm. (Çev. Abdülkerim Sönmez) İstanbul: İmge Kitapevi.
Kantorova, V. (2013). National, Regional and Global Estimates and Projections of the Number of Women Aged 15
to 49 Who Are Married or in a Union, 1970-2030. New York: United Nations, Department of Economic
and Social Affairs, Population Division.
Newell, C. (1994). Methods and Models in Demography. New York: Wiley and Sons.
Pamuk, Ş. (2014). Türkiye’nin 200 yıllık İktisadi Tarihi. İstanbul: T.C. İşbankası Kültür Yayınları
Population Reference Bureau (PRB). (2011a). Population Reference Bureau’s Population Handbook. Washington:
Population Reference Bureau.
Rowland, D. T. (2003). Demographic Methods and Changes. New York: Oxford University Press.
Sağlık Bakanlığı. (2019). Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2018. Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri
Genel Müdürlüğü.
United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA). (2020). World Fertility 2019 Early
and Later Childbearing Among Adolescent Women. New York: The Department of Economic and Social
Affairs of the United Nations.
United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA). (2019c). World Mortality 2019
Highlights (Cilt ST/ESA/SER.A/432). New York: United Nations Department of Economic and Social
Affairs Population Division.
Üner, S. (1972). Nüfusbilim Sözlüğü. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü.
Weeks, J. (2008). Population: An Introduction to Concepts and Issues (10. Baskı b.). Belmont: Thomson
Wadsworth.
Weinstein, J., & Pillai, V. K. (2001). Demography, The Science of Population. Boston: Allyn and Bacon.
Yavuz, S. (2006). Completing the Fertility Transition: Third birth developments by Language Groups in Turkey.
Demographic Research, 15(15), 435-460.

231
 Nüfusun Bileşenleri: Doğurganlık ve Ölüm

İnternet Kaynakları
Adalı, T. (2020, 04 17). “Ölümlülük Göstergeleri”, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü – Demografik
Göstergeler ve Sürdürülebilir Kalkınmanın Amaçları-, https://www.youtube.com/watch?v=8ilqKiwS6xM
(Erişim Tarihi: 06 10, 2020).
Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı (CSBB). (2019). On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023) http://
www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/07/OnbirinciKalkinmaPlani.pdf (Erişim Tarihi: 06 03, 2020).
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (HÜNEE). (2020). Nüfus ve Sağlık Araştırmaları Serisi. http://
www.hips.hacettepe.edu.tr/nufus_arastirmalari.shtml (Erişim Tarihi: 06 06, 2020).
Hayran, O. (2015, 01 01). Demografik ve Epidemiyolojik Geçişler. www.sdplatform.com (Erişim Tarihi: 06 011,
2020).
Özoğlu, M. (2020, 05 14). “Koronavirüs (Covid-19) sözlüğü: Endemik nedir? İzolasyonla karantina arasında ne
fark var?” Euronews. tr.euronews.com/2020/05/14/covid-19-sozlugu-yeni-tip-koronavirus-icin-kullanilan-
terimler-pandemi-endemik-epidemi (Erişim Tarihi: 06 11, 2020)
Population Reference Bureau. (2011b, 04 13). Educational Differences in Adult Mortality in the United States.
https://www.prb.org/us-education-mortality-policy-seminar-2/ (Erişim Tarihi: 06 09, 2020).
Population Reference Bureau. (2019a, 04 13). 2019 World Population Data Sheet: Total Fertility Rate. https://
www.prb.org/international/indicator/fertility/snapshot (Erişim Tarihi: 06 09, 2020).
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2018, 02 21). Nüfus Projeksiyonları 2018-2080. http://www.tuik.gov.tr/
PreHaberBultenleri.do?id=30567 (Erişim Tarihi: 06 07, 2020).
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2019a, 10 24). Hayat Tabloları 2016-2018, http://www.tuik.gov.tr/
PreHaberBultenleri.do?id=30712 (Erişim Tarihi: 06 10, 2020).
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2020a, Mayıs 13). Doğum İstatistikleri 2019, http://www.tuik.gov.tr/
PreHaberBultenleri.do?id=33706 (Erişim Tarihi: 05 31, 2020).
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2020b, 02 10) Sürdürülebilir Kalkınma Göstergeleri, 2010-2018, http://
www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=33847 (Erişim Tarihi: 06 03, 2020).
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2020c, 02 10). Yıllara ve Cinsiyete Göre İl / İlçe Merkezleri ve Belde / Köy
Nüfusu, Genel Nüfus Sayımları - ADNKS http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1059 (Erişim Tarihi:
06 03, 2020).
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2020d, 05 11). İşgücü İstatistikleri. http://www.tuik.gov.tr/
PreHaberBultenleri.do?id=33786 (Erişim Tarihi: 06 08, 2020).
United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA). (2019a). World Population Prospects
2019, https://population.un.org/wpp/ (Erişim Tarihi: 06 01, 2020).
United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA). (2019b). Contraceptive Use by
Method 2019 Data Booklet ST/ESA/SER.A/435, https://www.un.org/en/development/desa/population/
publications/pdf/family/ContraceptiveUseByMethodDataBooklet2019.pdf (Erişim Tarihi: 06 04, 2020).
United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA). (2017, 03). The End of High Fertility
is Near, https://population.un.org/wpp/Publications/Files/PopFacts_2017-3_The-end-of-high-fertility.pdf
(Erişim Tarihi: 06 01, 2020).
United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA). (2016, 09). Changing Patterns of
Marriage and Unions Across the World. https://www.un.org/en/development/desa/population/publications/
pdf/popfacts/PopFacts_2016-2.pdf (Erişim Tarihi: 06 03, 2020).
United Nations Population Found (UNFPA-Türkiye). (2020). Sexual & Reproductive Health, https://turkey.
unfpa.org/tr/node/9687 (Erişim Tarihi: 06 05, 2020).

232
Nüfus ve Toplum

United Nations Development Program (UNDP). (2020, 05 22). Inequalities in Human Development in the 21st
Century, Briefing Note for Countries on the 2019 Human Development Report TURKEY: http://hdr.undp.org/
sites/all/themes/hdr_theme/country-notes/TUR.pdf (Erişim Tarihi: 06 05, 2020).
United Nations Statistics Division (UNSD). (2020). SDG Indicators Metadata Repository. https://unstats.
un.org/sdgs/metadata/?Text=&Goal=3&Target= (Erişim Tarihi: 06 11, 2020).
World Health Organization (WHO). (2020) https://www.who.int/reproductivehealth/topics/family_planning/
contraceptive_prevalence/en/ (Erişim Tarihi: 06 04, 2020).
World Health Organization. (2020b). Adult mortality rate, 2000–2016. https://www.who.int/data/gho (Erişim
Tarihi: 06 09, 2020).

233
 Bölüm 7
Nüfusun Bileşenleri: Göç

1 2
Göçler Çağında Nüfus Göç Olgusu, Nedenleri ve Türleri
öğrenme çıktıları

1 Nüfus bağlamında göçlerin önemini 2 Göç olgusunu kavrayabilme, göçün

kavrayabilme nedenleri ve türlerini açıklayabilme

3 4
Demografik Bir Bileşen Olarak Göç Nüfus Projeksiyonları ve Göçler
3 Göçün nüfus üzerindeki etkilerini 4 Nüfus politikaları ve projeksiyonları
kavrayabilme açısından göç olgusunu değerlendirebilme

5
Türkiye’de Göç ve Nüfus
5 İç ve dış göçlerin Türkiye’nin nüfusu
üzerindeki etkilerini kavrayabilme

Anahtar Sözcükler: • Demografi • Nüfus • Göç • İç Göç • Dış Göç • Net Göç • Göçmen Stoğu

234
Nüfus ve Toplum
GİRİŞ
Nüfusbilim açısından dünyayı üç önemli bile-
şene dayalı olarak okuyabiliriz; doğurganlık, ölüm
ve göç. Doğurganlık ve ölüm, herkesi etkilemek-
tedir ve göçlerin dünyadaki herkesi etkilemediği
düşünüldüğünden olsa gerek demograflar tarafın-
dan göçlere görece daha az önem verildiği söyle-
nebilir (Zlotnik, 1999). Ancak günümüzde dünya
ölçeğinde giderek hızlanan ve yoğunlaşan nüfus
hareketleri söz konusudur. Giderek sayısal olarak
daha fazla insanı doğrudan etkileyen göçler sonuç-
ları bakımından toplumların büyük kesimlerini de
etkilemektedir.
Dünya genelinde neredeyse tüm ülkeler göç-
ten bir şekilde etkilenmiştir. Özellikle 20. yüzyılın
ikinci yarısında toplu nüfus hareketleri yoğunluk
kazanmıştır. Göçmen nüfusu son yarım yüzyılda
hızlı bir artış göstermiştir. Birleşmiş Milletler (BM)
verilerine göre son 20 yıldaki hızıyla artmaya de-
vam ederse, dünyadaki uluslararası göçmenlerin
sayısının 2050’de 405 milyona ulaşması beklen-
mektedir (GİGM, 2016). Savaşlar, doğal afetler,
etnik ve politik sorunlar, terör olayları, sınır deği-
şiklikleri, mübadele antlaşmaları ve çeşitli ekono-
mik gerekçeler toplumsal hareketliliklerin ve nüfus
hareketliliklerinin önde gelen nedenleridir. Günü-
müz dünyasına baktığımızda kitlesel göçlere yol
açan ve nüfus yapısını etkileyen çok sayıda gelişme
söz konusudur. Afganistan ve Suriye’de devam eden
iç savaşlar, Irak’taki çatışmaların etkisiyle Musul ve
Kerkük gibi kentlerin demografik yapısını değiş-
tiren müdahaleler, Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ
bölgesinde yaşanan Ermeni işgali ve Arakan’da ya-
şanan soykırım olayları bu gelişmelere örnek olarak
verilebilir (Öksüz ve Küçüker, 2019).
Göç süreçleri ve sonuçları toplumların sosyoe-
konomik gelişimleri açısından da önem taşımakta-
dır. Zamanında ve doğru tahminler, hükümetlerin
gelecekteki demografik eğilimleri öngörmelerine ve
bu bilgileri kalkınma politikalarına ve planlaması-
na dâhil etmelerine olanak tanımaktadır (UNDE-
SA, 2019c). Bu bağlamda demografik analizlerin
önemli bir başlığı da göçlerdir. Göçler oldukça
farklı biçimlerde gelişen süreçler olarak taraf olan
bütün ülkeleri ya da bölgeleri etkilemektedir. Bu
etkiler kapsamında toplumların nüfusları üzerinde-
ki etkiler büyük önem taşımaktadır. Nihayetinde
insanlar ve dolayısıyla nüfus sürdürülebilir kalkın-
manın merkezindedir ve dört küresel demografik
mega trend olan nüfus artışı, nüfusun yaşlanması,
kentleşme ve göç, ekonomik ve sosyal kalkınma ya
da çevresel sürdürülebilirlik için önemli sonuçlar
ortaya çıkarmaktadır (UNDESA, 2019c).
Bu bağlamda bütün türleri ile göç süreçlerinin
analiz edilmesi ve demografik sonuçlarının değer-
lendirilmesi nüfusbilimin en önemli konularından
biri niteliğindedir. Bu çerçevede bu ünitede ön-
celikle göçlerle tanımlanan günümüz dünyasında
göçlerin nüfus açısından önemine değineceğiz.
Buna bağlı olarak göç olgusunu daha iyi kavrayabil-
mek için göçlerin nedenleri ve türlerini irdeleyece-
ğiz. Demografik bir bileşen olarak göçlerin nüfusa
etki eden sonuçlarını nüfus projeksiyonları teme-
linde tartışarak son kısımda Türkiye bağlamında
göç süreçlerini ve nüfusa etkilerine değineceğiz.
GÖÇLER ÇAĞINDA NÜFUS
Giderek artan nüfus hareketleri nedeniyle göçler
çağı olarak betimlenen ve buna bağlı olarak süper-
çeşitlilik olgusunun söz konusu olduğu (Castles ve
Miller, 2008;Vertovec, 2007; Giddens, 2008) bir
dönemde yaşıyoruz. 1950’li yıllardan bu yana bir-
çok ülkede geniş ölçekli göç olgusu ile bağlantılı
nüfus hareketleri ve hızlı kentleşme yaşandı (Ko-
jima, 1996). Özellikle uluslararası göç, devletlerin
tek başlarına ele alamayacakları çok boyutlu bir
gerçeklik hâline gelmiştir (UNDESA, 2020).
Göç olgusu bütün dünya açısından yeni bir şey
olmamakla birlikte özellikle teknoloji ve ulaşımda-
ki ilerlemelerin etkisi ile son dönemlerde önemli
bir artış ve değişim söz konusu olmuştur (Sirkeci
ve Erdoğan, 2012). Giderek etkileri yoğunlaşan
küreselleşme süreci bağlamında sermayenin ulu-
sal sınırların ötesinde serbest ve hızlı akışı, dünya
ölçeğinde siyasal ve kültürel iç içe geçişler yaşan-
ması, iletişim ve ulaşım alanındaki gelişmeler; göç
ya da yer değiştirmeler niteliğindeki nüfus hare-
ketlerini küresel ortak bir olgu hâline getirmiştir
(Shi, 2005). İletişim ve ulaşım teknolojilerindeki
gelişmeler, hareketliliklerin giderek daha hızlı ve
yoğun olmasına yol açmaktadır. Son olarak bütün
dünyayı etkisi altına alan Covid-19 salgını dikkat
çekicidir. Çin’in bir kentinde görülen bir virüs
nüfus hareketlilikleri sonucunda birkaç ay içinde
bütün dünyaya yayılabilmiştir. Böylece hareketli-
liklerin sınırlandırılması gündeme gelmiş ve nüfus
hareketliliklerine ilişkin olarak yeni bir dünya dü-
zeni tartışılır olmuştur.
235

Göçlerin nedenleri üzerinde sonraki bölümde
duracağız ancak bu aşamada küresel göçe kaynak-
lık eden, yoğunluğunu ve etkisini artıran etkenleri,
küresel etkenler, göç veren kaynak ülkeler açısın-
dan etkenler ve göç alan hedef ülkeler açısından
etkenler biçiminde üç grupta ifade edebiliriz (Cast-
les, 2009):
a. Küresel etkenler: Yeni ulaşım ve iletişim
teknolojileri, küresel bir medya projesi ola-
rak Batılı yaşam tarzının bütün dünyaya su-
nulması, göç ağları ve ulus aşırı topluluklar
gibi göç hareketlerini kolaylaştıran unsurla-
rın gelişmesi.
b. Kaynak ülkeler bakımından etkenler: Ta-
rımda yenileşmenin sonuçları, iklim ve çev-
reye ilişkin değişiklikler, kentlere yönelik iç
göç, kentlerde ortaya çıkan yoğun işsizlik,
toplumsal güvensizlik ortamı, çeşitli biçim-
lerde şiddet ve insan hakları ihlalleri.
c. Hedef ülkeler bakımından etkenler: En-
düstrideki yeniden yapılanma çabalarının
sonuçları, yeni ortaya çıkan hizmet sektör-
leri ve buna bağlı olarak gelişen yeni iş gücü
gereksinimleri, doğurganlığın azalması ve
nüfusun yaşlanmasıyla nüfusta ve işgücün-
de azalma.
dikkat
Göçmenlerin anavatanları, Köken Ülke ya da
Kaynak Ülke olarak tanımlanır. Hedef Ülke ise
göçmenin göç ettiği yeni ülkeyi ifade eder.
Transit Ülke: Göç akınlarının (düzenli ya da
düzensiz) içinden geçtiği ülke (IOM, 2013).
Göç olgusunun boyutları sayısal olarak ifade
edildiğinde küresel olarak etkileri daha iyi anlaşı-
labilir. Uluslararası göçmenler 2010 yılından bu
yana 51 milyonluk bir artışla 2019 yılında 272
milyona ulaştı. Uluslararası göçmenlerin sayısı
toplam nüfusa oranla daha hızlı büyüdüğü için
dünya nüfusu içindeki payı da artmaktadır. 2000
yılında dünya nüfusunun %2,8’ini uluslarara-
sı göçmenler oluştururken, günümüzde bu oran
küresel nüfusun %3,5’ini oluşturmaktadır. Kuzey
yarımküre ülkelerinde, nüfusun %12’si uluslara-
236
Nüfusun Bileşenleri: Göç
rası göçmenlerdir, buna karşılık Güney yarım-
kürede her 100 kişiden sadece 2’si göçmenlerdir
(UNDESA, 2019a). 1990-2019 yılları arasında,
uluslararası göçmenlerin toplam nüfus içindeki
payı Kuzey Amerika’da %6’dan fazla, Avrupa ve
Okyanusya’da %4, Kuzey Afrika ve Batı Asya’da
%3’ten fazla artış gösterdi. Doğu ve Güneydoğu
Asya’da, Latin Amerika ve Karayipler’de ise bu
oran sırasıyla %0,4 ve %0,2 artmıştır (UNDESA,
2019b).
Göç süreçleri, toplumlar ve ülkeler açısından
sadece sayılarla ifade edilecek etkilere sahip de-
ğildir. Göçün hem insanlar hem de dâhil olduğu
yerler üzerinde oldukça karmaşık, çok boyutlu
etkileri olmaktadır (UNDESA, 2019b). Özellik-
le gelişmiş Avrupa ülkelerinde göç ve kentleşme
endüstrileşme ile birlikte ilerlemektedir (Kojima,
1996). Ekonomik kalkınma ve toplumsal refah
açısından da göçün önemli işlevleri vardır. Temel
olarak insanlar ve dolayısıyla nüfus, sürdürüle-
bilir kalkınmanın merkezinde yer almaktadır.
Küresel ölçekte demografik olarak nüfus artışı,
nüfusun yaşlanması, göç ve kentleşme gibi dört
büyük eğilim söz konusudur. Bu eğilimlerin hepsi
de ekonomik ve sosyal kalkınma ile çevresel sür-
dürülebilirlik için önemli sonuçlara sahiptir. Do-
layısıyla zamanında ve doğru nüfus tahminleri,
hükümetlerin gelecekteki demografik eğilimleri
öngörmelerine ve bu bilgileri kalkınma politika-
larına ve planlamasına dâhil etmelerine olanak ta-
nıyacağı için yaşamsal öneme sahiptir (UNDESA,
2019c). Esasen nüfus araştırmaları; eğitim, sağlık
konuları, yoksulluk, aile refahı, çevre, kadın, göç
ve kalkınma konuları arasında bağlantılar kurma-
yı mümkün kılan verileri sağlamaktadır (DPT,
2001). Uygun politikalarla desteklendiğinde,
uluslararası göç kapsayıcı ve sürdürülebilir ekono-
mik büyüme ve kalkınmaya katkıda bulunabilir.
Birleşmiş Milletler tarafından belirlenmiş olan
sürdürülebilir kalkınma hedeflerinin büyük kıs-
mı, ülkeleri planlı ve iyi yönetilen göç politika-
larının uygulanması da dâhil olmak üzere düzenli
ve güvenli göç ya da hareketliliği kolaylaştırmaya
yöneltmektedir (UNDESA, 2020).
En önemli nüfus özelliği nüfusun büyüklü-
ğüdür denilebilir ve nüfus büyüklüğündeki de-
ğişimler genellikle doğum ve ölümlerle ilintilidir
(Newman, 2013). Ancak belirttiğimiz üzere artık
birçok ülkede, özellikle uluslararası göç, nüfus
değişimlerinin önemli bir belirleyicisi niteliğinde-
Nüfus ve Toplum

dir (UNDESA, 2019c; Sertkaya Doğan ve Bos-
tan, 2019). Nüfusun yapısı ve değişimi üzerinde
doğum ve ölüm gibi göçlerin de önemli etkileri
olmaktadır ve bu etkileri analiz etmek üzere çok
sayıda bilimsel çalışma yapılmaktadır (Birinci,
2017). Demografi ya da nüfusbilim, özellikle bü-
yüklük, yoğunluk, dağılım gibi istatistiki bilgile-
re atıfta bulunarak insan nüfusunu ve gelişimini
konu edinir (IOM, 2013). Dolayısıyla nüfusbilim
açısından göçün nüfusla ilişkili sonuçlarını analiz
etmek, verilerden hareketle öngörülerde buluna-
bilmek önem kazanmaktadır. Bu bağlamda gi-
derek yoğunlaşan ve karmaşıklaşan göç süreçleri
nüfusbilimin de önemli inceleme başlıklarından
biri hâline gelmiştir.
Oldukça dinamik bir olgu olan nüfus, de-
mografik dinamiklerin etkileşimi ile sürekli bir
dönüşüm içinde bulunur. Bu dönüşüm sürecinde
nüfusu biçimlendiren temel demografik dinamik-
ler doğurganlık, ölüm ve göç olarak ifade edile-
bilir ve özellikle nüfus dağılımında doğumlar ve
ölümler kadar göçlerin de önemli bir yeri vardır
(McFalls, 2007; Macionis ve Plummer, 2008;
Şahin, 2010; Newman, 2013; Sertkaya Doğan
ve Bostan, 2019). Göç süreçleri nüfus büyüklü-
ğünü ve kompozisyonunu farklı biçimlerde etki-
lemektedir. Göçmenlerin bir bölge ya da ülkeye
gelmeleri durumunda nüfus büyüme yönünde de-
ğişirken göç veren yerlerde nüfusun azalması söz
konusu olur. Göçmenler, göç ettikleri yerlerdeki
toplam nüfustan farklı bir yaş dağılımına sahip
olduklarında, yaş dağılımını, ölüm ve doğurgan-
lık düzeylerini de etkileyebilir. Göç süreçleri ço-
ğunlukla çalışma çağındaki insanları kapsamak-
tadır ve bu nedenle göç edilen ülkedeki çalışma
çağı nüfusu artarken, göç veren ülkede çalışma
çağındaki nüfus da göç nedeniyle azalır (UNDE-
SA, 2019b). Demografik dönüşüm kuramında
da vurgulandığı üzere gelişmekte olan ya da az
gelişmiş ülkelerde nüfusun dönüşümü henüz ta-
mamlanmamış bir süreç niteliğindedir ve bu ül-
kelerde hızlı nüfus artışı varlığını korumaktadır
(Newbold, 2010 aktaran Yüceşahin ve Sirkeci,
2018). Öte yandan özellikle nüfusu yaşlanan ve
çalışma çağı nüfusu azalmakta olan endüstrileşmiş
ülkelerin ulusal ekonomik kazanımlarının devamı
için göçmen işgücü arzına gereksinim duyulmak-
tadır (Pieke ve Biao, 2009 aktaran Sirkeci, Utku
ve Yüceşahin, 2019). Oluşan gereksinime rağmen
çeşitli toplumsal, siyasal, ekonomik ya da kültürel
nedenlerle göç konusunda sınırlandırıcı yaklaşım-
lar da artmaktadır. Dolayısıyla gelişmiş ekonomi-
lerdeki göç politikalarının az çok kısıtlayıcı ya da
seçici olup olmayacağı (Mountford ve Rapoport,
2016) önemli bir tartışma konusu olmaya devam
etmektedir.

Öğrenme Çıktısı
1 Nüfus bağlamında göçlerin önemini kavrayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Mark J. Miller ve Stephen

Göçler çağı kavramı ile nü-
fus hareketleri arasındaki
ilişki nasıl ifade edilebilir?
Castles’ın Göçler Çağı:
Modern Dünyada Ulusla-
rarası Göç Hareketleri adlı Bugün göç denildiğinde
kitabının ilgili bölümleri- size hangi çağrışımları yap-
ni okuyunuz ve göçlerin tığını düşününüz.
içinde bulunduğumuz
çağı betimleme düzeyini
değerlendiriniz.

237

GÖÇ OLGUSU, NEDENLERİ VE
TÜRLERİ
Göç olgusu çok boyutlu ve karmaşık bir süreçler
bütünü olarak pek çok bilimsel disiplinin de ilgi-
sini çekmiştir. Sosyolojiden ekonomiye, hukuktan
uluslararası ilişkilere kadar birçok alanda göç olgu-
sunu anlayabilmek ve açıklayabilmek için çeşitli
yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu bağlamda göçün nü-
fusbilim bağlamında daha iyi kavranabilmesi için
göç olgusunun kendisine biraz daha yakından bak-
mak yararlı olacaktır. Bu doğrultuda, bu bölümde
göçe ilişkin temel kavramlar, göçün nedenleri ve
türlerinden bahsedeceğiz.
Belirttiğimiz üzere göç çok boyutlu ve çok an-
lamlı bir kavram olarak sosyoloji, psikoloji, hukuk,
demografi gibi farklı bilim dalları ve disiplinler ta-
rafından farklı biçimlerde tanımlanmıştır (Atasoy,
2013). Dolayısıyla her ne kadar göç, toplumda
hemen herkesin üzerinde konuştuğu, araştırmalar
yaptığı, politikalar ürettiği, haberlere konu edilen
bir olgu niteliğinde olsa da kavramsal anlayış ve
hukuki tanımlamalar açısından bir karmaşa söz ko-
nusudur (Sirkeci ve Göktuna Yaylacı, 2018). Göç
nedir sorusunun cevabını vermek giderek daha da
zorlaşmaktadır (Özbay, 2015). Çok boyutluluk ve
karmaşıklık yaşanılan süreçleri göç başlığında to-
parlamayı bile zorlaştırmaktadır. Bundan dolayı
olsa gerek özellikle son dönemlerde göçle birlikte
kimi zaman göçün yerine insan hareketliliği, nüfus
hareketliliği, küresel hareketlilik gibi kavramların
sıkça kullanıldığı görülmektedir (Sirkeci ve Gök-
tuna Yaylacı, 2018).
Temel olarak göç, süresi, yapısı ve nedeni ne olur-
sa olsun insanların yer değiştirdiği nüfus hareketleri-
dir (IOM, 2013). TDK (2019) sözlüğüne göre göç,
ekonomik, toplumsal, siyasi sebeplerle bireylerin veya
toplulukların bir ülkeden başka bir ülkeye, bir yerleşim
yerinden başka bir yerleşim yerine gitme işi, taşınma,
hicret, muhaceret olarak tanımlanmaktadır. Demog-
rafik tanımlamalara göre bir yerleşim yerinden diğer
bir yerleşim yerine sürekli yaşamak için gidenler göç
etmiş kabul edilir. Bu çerçevede demografik olarak
özellikle tahminler düşünüldüğünde bir önceki nü-
fus sayımındaki ikametgâhından ya da doğduğu
yerleşim yerinden farklı bir yerde yaşayanlar göç et-
miş demektir (Özbay, 2015). Buna göre göçmenler
ya doğdukları ülkeden başka bir ülkede ya da va-
tandaş oldukları ülkeden başka bir ülkede yaşayan
kişilerdir (UNDESA, 2019b).
238
Nüfusun Bileşenleri: Göç
Göç genel olarak tanımlandığında göçmen de
yer değiştirmeyi gerçekleştiren birey ya da grupla-
ra işaret etmektedir. Göç, bir toplumdaki hemen
herkesi ilgilendiren bir olgu olarak düşünüldüğün-
de insanların göçle ilgili konumlarını kapsayan bir
tanımlama yapılabilir. Böylece bir ülkede yaşayan
nüfus göç durumuna göre üç kategoride ele alına-
bilir (Başol, 1994 aktaran Atasoy, 2013); Hiç göç
etmemiş olanlar, başka bir idari birimde doğmuş
olanlar ve yabancı bir ülkede doğmuş olanlar.
Bununla birlikte gerek göçün türü gerek hukuki
ölçütler söz konusu olduğunda farklı göçmen ta-
nımları ortaya çıkmaktadır. Bunlardan en çok gün-
deme gelenler mülteci ve sığınmacıdır. Uluslararası
düzeyde, sığınmacılıkla ilgili kurallar ilk olarak I.
Dünya Savaşı’nda yaşananların etkisiyle yazılı hâle
getirilmiş akabinde daha genel, soyut ve evrensel
olarak geçerli olacak biçimde yenilenmiştir. Bu dü-
zenleme 1951 tarihli Sığınmacıların Statüsüne iliş-
kin B.M. Sözleşmesi’dir (Sav, 2016). 1951 Mülteci
Konvansiyonu, mülteciyi “ırk, din, milliyet, belirli
bir sosyal gruba üye olma ya da siyasi görüşünden
dolayı zulüm görme korkusu nedeniyle ülkelerine
geri dönemeyen ya da geri dönmek istemeyen kişi”
olarak tanımlamaktadır (UNDESA, 2019b). Sığın-
macı ise sığınma talebi henüz sonuçlandırılmamış,
uluslararası koruma arayan bir kişidir. Uluslararası
koruma sağlanan sığınmacılar mülteci olmaktadır.
Sığınmacıların mülteci olarak nitelendirilip nite-
lendirilmeyeceği ulusal iltica sistemleri tarafından
belirlenir. Her sığınmacı nihayetinde mülteci ola-
rak tanınmamaktadır (UNDESA, 2019b). Bu çer-
çevede sığınma, yurtlarını terk eden ve üçüncü bir
devletin ülkesinde kendisine sığınmacı statüsü ve-
recek bir devlet bulmak için hareket edenlere (yani
uygun güvenli yaşama yeri arayanlara) uygulanan
hukuk kuralları olarak tanımlanabilir (Sav, 2016).
Göçün Nedenleri
Özellikle uluslararası göç bağlamında söylene-
cek olursa göçün neden başladığına ilişkin olarak
çeşitli kuramsal modeller geliştirilmiştir. Yakla-
şım ve modellerin hepsi aynı olguyu açıklamaya
yönelmesine karşın birbirlerinden oldukça farklı
kavramlar, varsayımlar ve referans noktaları kul-
lanmıştır (Massey vd., 2014). Genel olarak düşü-
nüldüğünde toplumsal, ekonomik ya da siyasi ne-
denlerin ortaya çıkardığı problemlerden kurtulmak
için birçok insanın göç yoluna başvurduğu ve daha
konforlu bir yaşam, iyi bir gelecek için yaşadıkları
Nüfus ve Toplum
yerlerden başka yerlere gittikleri söylenebilir (New-
man, 2013). Göçün nedenleri arasında dünyadan
ve farklı ülkelerdeki yaşam koşullarından daha çok
haberdar olunmasını da ifade etmek mümkündür.
Günümüzde özellikle medya yoluyla başka yerler-
deki hayat tarzlarından hiç olmadığı kadar hızlı ve
etkin bir şekilde insanlar haberdar edilmektedir.
Böylece birçok ülkenin içinde ve ülkeler arasın-
da geniş ölçekli göçler yaşanmaktadır (Newman,
2013). Göçlere yol açan etkenler çok çeşitlidir ve
karmaşık yapılar söz konusudur. Bununla birlikte
çok sayıda kuramsal yaklaşım ve araştırma ile göçe
yol açan temel nedenler belirlenerek, söz konusu
toplumsal, ekonomik ya da siyasi nedenler tanım-
lanmaya çalışılmıştır.
Modern bir olgu olarak göçleri ekonomik ge-
rekçelerle açıklamak genel bir eğilim niteliğindedir.
Ancak göçlerin tarihsel gelişimine bakıldığında
dünyadaki genel politik koşullarla ilişkili olarak
farklı dönemlerde farklı nedenlerden kaynaklan-
dığı görülmektedir. Örneğin 19.yy.da Asya ve Af-
rika’daki toplumlar ve özellikle Osmanlı Devleti,
Batı ve Rus emperyalizminin hedefi olurken bu
sürecin sonucunda göçler milli ve dinî boyutlara sa-
hip süreçler olarak gelişmiştir. 20. yy.ın sonlarında ve
21. yy.da ise göçlerin daha çok ekonomik boyutları
önem kazanmıştır (Karpat, 2015). 20.yy. göçleri
özelinde bakıldığında ise kitlesel göç hareketleri-
nin 1950’lere kadar daha çok siyasal nedenlerle,
1980’lere kadar daha çok ekonomik nedenlerle
ortaya çıktığı 1980’ler ve 1990’larda ise hem dün-
yada hem Türkiye’de göç nedenlerinin daha yüksek
düzeyde çeşitlendiği söylenebilir (Özbay, 2015).
İnsanlar iş aramak, daha iyi eğitim olanaklarına
sahip olmak ya da kendileri ve aileleri için daha iyi
bir gelecek inşa edebilmek gibi birçok nedenden
dolayı göç etmektedirler. Aynı zamanda, siyasi ça-
tışma, yoksulluk, eşitsizlik ve sürdürülebilir geçim
kaynaklarının eksikliği de birçok insanı evlerini
terk etmeye ve genellikle tehlikeli ve kimi zaman da
ölümcül yolculuklar yapmaya zorlamaktadır (UN-
DESA, 2020). Aslında tarih boyunca daha zengin
ve müreffeh olduğu düşünülen yerlere göçlerin söz
konusu olduğu bilinmektedir (Newman, 2013).
Göçe ilişkin açıklamalar söz konusu olduğunda
erken dönemlerden itibaren göçün nedenlerine
odaklanan ekonomik temelli açıklamaların etki-
li olduğu söylenebilir. Esasen göç hakkındaki ilk
sistemli yaklaşımlar da ekonomi ve nüfusa ilişkin
çalışmalar kapsamında ortaya çıkmıştır.
Göçleri açıklamaya yönelik ilk sistemli yak-
laşımı geliştiren Ravenstein, çalışmasını, 1871 ve
1881 yılına ait İngiliz nüfus sayımı istatistikleri-
nin verilerine dayalı bir biçimde geliştirmiş ve bu
verilerden hareketle göç kanunları belirlemiştir.
Ravenstein’ın bu çalışmaları daha sonra ortaya
çıkacak olan göç kuramlarına ve modellerine ön-
cülük etmiştir (Çağlayan, 2006). Ravenstein, eko-
nomik koşullarla ilişkili bir biçimde göçün neden-
lerini analiz etmiştir (O’Reilly, 2015). Nüfusun
yeniden dağıtımında iç göçün rolünü ve yaşam
boyu göçmenlerin akışlarını araştıran Ravenstein
(1885) kırsal alanlardan iç göçün, ölüm oranının
yüksek olduğu Britanya’daki endüstri şehirlerinin
ve kasabalarının büyümesi için ne kadar önemli
olduğunu göstermiştir. Göç ve kentleşme arasın-
daki ilişki, etkisini günümüze kadar sürdürmüş,
dünyada köy nüfusu azalırken kent nüfusu hızla
artmaya devam etmiştir (Rees vd., 2017).
dikkat
Ravenstein’in 1885 yılında yayınlanmış olan
“Göç Kanunları” adını taşıyan kitabı göç
hakkındaki ilk bilimsel çalışma olarak kabul
edilmektedir.
Ravenstein, olumlu ve elverişsiz ekonomik ko-
şulların bireyleri öngörülebilir yönlere itmeye ve
çekmeye hizmet ettiği sonucuna varmıştır. Böylece
göçe yol açan itme ve çekme özelliklerinin araştırıl-
ması göç çalışmalarının önemli bir niteliği hâline
gelmiştir (O’Reilly, 2015). Ravenstein’ın, dönemin
İngiltere’sindeki iç göçlerin gelişimini büyük oranda
açıklayabilen tezlerini temel alarak kendine özgü bir
model geliştiren Lee’nin (1969) göçü açıklamaya iliş-
kin görüşleri günümüzde hâlâ yaygın olarak kulla-
nılan İtme-Çekme modelinin temelini oluşturmuştur.
İtme-çekme modeli, 19. yüzyılın ortalarından 1960’lı
yıllara kadar göç araştırmaları alanına egemen ol-
muştur (Sirkeci ve Göktuna Yaylacı, 2018).
İtme-çekme modelinde, bir yerden göç etmeye yö-
nelten itme nedenleri ve bir yere göç etmeye yönelten
çekici nedenler bağlamında göç açıklanır. Modelde
iki yer arasındaki olumlu ve olumsuz niteliklerle bir-
likte diğer bazı kişisel ve çevresel faktörlerin etkisiy-
le göçün şekillendiği öne sürülmektedir (Sirkeci ve
239

Göktuna Yaylacı, 2018). Buna göre örneğin iç göç
bağlamında söylenecek olursa büyük kentlerde baş-
layan endüstrileşme süreciyle, kırsal alanlardan bu
şehirlere doğru göç hareketi başlamış ve yaşanan bu
süreci itici ve çekici faktörler şekillendirmiştir. İtici
faktörler, ekonomik, eğitim, sağlık, sosyal ve kültürel
anlamdaki yetersizlikler ya da savaş ve terör olarak
sıralanabilir. Çekici faktörler ise daha iyi iş olanakları,
eğitim ve sağlık hizmetleri, daha iyi yaşam koşulları
gibi unsurlara işaret eder (Ünal, 2019).
Ravenstein’dan bu yana ve özellikle de 20. yüzyı-
lın ikinci yarısında göçü ve kaynaklarını açıklamak
üzere konunun çok disiplinli olmasının da etkisiyle
birbirlerinden izole bir biçimde çok sayıda kuram-
sal çaba gelişmiş ve bütüncül bir kuram söz konusu
olamamıştır. Kuramlar farklı düzeylerde ekonomik
koşullara, bireysel tercihlere ya da politik ortama
odaklanarak göçü açıklamaya çalışmıştır (Delbrück
ve Raffelhüschen, 1993 aktaran Sirkeci ve Göktu-
na Yaylacı, 2018). İnsanları ve toplulukları bu zor-
lu göç süreçlerine yönelten temel etkeni anlamaya
çalışmak için geliştirilen yaklaşımlar bazı nedenleri
belirlemiştir. Bununla birlikte insanların hangi du-
rumlarda mutlaka göç yoluna başvurduğuna ilişkin
temel bir çerçeve çizmek oldukça güçtür. Göçe etki
eden dinamik faktörlerin başında çoğunlukla ülke-
ler, bölgeler ve gruplar arasındaki ekonomik den-
gesizliklerin geldiği saptanabilir. Bununla birlikte
siyasi ya da kültürel alanlardaki fırsat eşitsizlikleri ve
çatışmalar da göçte önemli rol oynamaktadır. Dün-
yanın çeşitli bölgelerinde görülen kısa ve uzun süreli
sıcak çatışmalar küresel insan hareketliliğini devamlı
bir sürece dönüştürmektedir. Çatışma ve güvenlik
olguları göç bağlamında giderek daha çok gündeme
gelmeye başlamıştır. 11 Eylül, Irak işgali, Filistin,
Libya ve benzeri diğer ülkelerdeki çatışmalarla bir-
likte göç alan ülkelerdeki münferit olaylar, göçe kar-
şı olumsuz bir genel algının ya da tavrın oluşmasına
etki etmiştir. Yabancı düşmanlığı gibi gelişmeler de
söz konusu olurken bu genel ortam, göçü kontrol
etme çabalarıyla örtüşerek uluslararası insan hare-
ketliliğinde bir “güvenlik” söyleminin hâkim olma-
sına yol açmıştır (Sirkeci ve Erdoğan, 2012).
Bu bağlamda göçün farklı nedenleri üzerinde
bir genelleme yapıldığında bütün nedenlerin çer-
çevesini güven ve huzura ilişkin koşulların çizdiği
söylenebilir. Göç etmeyi bir seçenek olarak ortaya
çıkaran, kimi zaman ise kaçınılmaz yapan asıl un-
sur, köken ülke ya da bölgelerdeki çatışmalar ve
huzursuz ortam koşullarıdır. Bununla birlikte göç,
240
Nüfusun Bileşenleri: Göç
tüm bu çatışma ve huzursuz ortama rağmen gerçek-
leşmeyebilir. Bu noktada göç etme ya da etmeme
durumunu, olumsuz ortam koşullarının derecesi,
çatışmanın biçimi ve yoğunluğu, birey veya hane
halkının fiziksel, mali, beşerî ve toplumsal serma-
ye özellikleri şekillendirmektedir (Sirkeci, Utku ve
Yüceşahin, 2019). Bu bağlamda son dönemlerde
insani güvenlik olgusu göçü açıklamaya ve anlama-
ya yönelik araştırmalarda giderek daha çok dikkat
çekmektedir. Burada temel hareket noktası göçle-
re neden olan temel güdünün, insani bir güvenlik
arayışı ya da algılanan bir güvensizlik durumundan
kaçınma olduğu fikridir (Sirkeci, 2012 aktaran Sir-
keci ve Göktuna Yaylacı, 2018). Bu doğrultuda göç
ve çatışma modeli bağlamında Sirkeci, daha sonra-
ki çalışmalarında (Sirkeci, 2018; Sirkeci vd. 2019)
güvenliksizlik durumunun nedenlerini 3Ka ve 4S
şemaları üzerinden açıklamıştır (Sirkeci ve Göktu-
na Yaylacı, 2018). 3Ka, Katılım Açığı, Kitle (Nüfus)
Açığı ve Kalkınma Açığı olarak formüle edilmekte-
dir. Kitle ya da Nüfus açığı genç ve/veya yaşlı nü-
fusların genel içindeki payının yüksek olduğu yer-
lerde içe ya da dışa göç yönünde baskı oluştuğunu
gösterir. Katılım Açığı, kişi veya grupların siyasi,
kültürel veya başka nedenlerle temsil edilme sorunu
yaşadıkları yerlerden başka yerlere doğru göç bas-
kısının oluşmasına işaret eder. Kalkınma Açığı ise
işsizlik ve iş olanakları açısından ülke içinde ve/veya
yerel düzeyde ve uluslararası düzeyde eşitsizliklerin
güvenliksizliğe yol açtığını vurgular. Bu 3Ka’nın bir
veya birden fazlasının tespit edildiği yerlerde göç
baskısının yüksek olduğu belirlenmiştir (Sirkeci vd.
2019 aktaran Sirkeci ve Göktuna Yaylacı, 2018).
Göçün Türleri
Giderek çeşitliliği artan göç süreçleri ile karşı
karşıyayız. Gerçekleşme biçimleri, hukuki statüsü
gibi özellikler açısından geniş bir yelpazeye yayıl-
mış göç örnekleri söz konusudur. Bu çerçevede göç
türlerini sıralamak ve açıklamaya çalışmak oldukça
zor olacaktır. Örneğin Petersen’e (1958) göre ge-
nel anlamda göçün dört temel biçimi vardır; ilkel,
zoraki, serbest ve kitlesel göç (aktaran Joshi,1999).
Ancak göçlerin artan çeşitliliği farklı türleri de
gündeme getirmiştir. Dolayısıyla belirli ölçütlere
dayalı olarak göçlerin nasıl farklı türlerde geliştiği-
ni ifade etmek yararlı olacaktır. Adler ve Gielen’in
(2003 aktaran Göktuna Yaylacı, 2012) ölçütlerine
göre göç sınıflaması bu noktada kapsayıcı bir ör-
nek sunabilir;
Nüfus ve Toplum
a. Bir Toplum İçindeki Coğrafi Uzaklık açı-
sından göçler: Bölgeler arası göç, eyaletler
arası göç, ülkeler arası göç ve kıtalar arası göç,
b. Uzamsal Ardışıklık açısından göçler: Doğ-
rudan göç ve aracı evrelerle gerçekleşen göç,
c. Göçün gerçekleştiği Yerleşim Birimi Öze-
liği açısından göçler; Kırsal göç, kentsel
göç, endüstriyel göç,
d. Zaman ya da Kalma Süresi açısından
göçler: Periyodik göç, mevsimsel göç, geçi-
ci göç, kalıcı göç,
e. Motivasyon açısından göçler: Gönüllü/
gönülsüz göç, organize/düzensiz göç, gerek-
sinimler ya da baskılara dayalı göçler,
f. Örgütsel düzeyleri açısından göçler: Bi-
reysel göç, aile, grup, bütün bir etnik grup
ya da ulus göçü,
g. Sosyo-Biyografik Özellikler açısından
göçler: Cinsiyet, yaş, aile statüsü, din, etni-
site, eğitim, meslek, entelektüel ve mesleki
nitelik göçleri,
h. Göç Alan Toplumun Özellikleri açısın-
dan göçler: Yeni ya da geleneksel göç ülkesi,
etnik homojenlik ya da karmaşıklık, nüfus
yoğunluğu, işsizlik oranları, milli gelir vb.
Resim 7.1 Zorunlu göçler insanların göç sürecinde ciddi
sorunlar yaşamalarına yol açmaktadır.
Bu aşamada belirli sınıflandırmalarda ortak bir
biçimde vurgulanan ve gündeme daha çok gelen
bazı göç türlerine daha yakından bakmak yararlı ola-
caktır. Bunlardan ilkinin iç ve dış göç ayrımı olduğu
söylenebilir. Göç, ulusal sınırlar içerisinde olabilece-
ği gibi ulusal sınırların ötesine, hatta kıtalar ötesine
de taşabilmektedir. Göç hareketi, ülke içerisinde ger-
çekleştiğinde iç göç olarak tanımlanır, iç göçte insan-
lar aynı ülkenin bir bölgesinden başka bir bölgesine
göç ederler, ülke sınırını aşması durumunda dış göç
söz konusu olur. Dış göç uluslararası göç olarak da
görülebilir. Çünkü burada bir kişinin veya bir grup
insanın uluslararası bir sınırı geçerek yer değiştirme-
sine işaret edilmektedir (Sertkaya Doğan ve Bostan,
2019; IOM, 2013; DPT, 2001). Birçok insan, daha
iyi yaşam koşullarına sahip olmak umuduyla anava-
tanlarını terk etmektedir (Newman, 2013).
İç göçler de farklı biçim ve düzeylerde gerçekleşe-
bilir. Bu göçlerin önemli bir kesimi kırsaldan kente
yönelen göçlerdir. Kırsal alanlardan kentsel alanlara
göç eden göçmenler, çoğu zaman yoksulluk, tarım
gelirlerinin düşük olması, üretimin yetersiz olması,
nüfus artışı, kıtlıklar, arazilerin bölünmesi veya ada-
letsiz dağıtımı, çevresel bozulmalar ve kırsal alanlar-
daki ekonomik imkânların kısmen yetersiz kalması
gibi etkenlerin sonucunda göç ederler (IOM, 2013).
Kimi zaman iç göç kırsaldan kırsala doğru olur.
Bir kırsal alandan başka bir kırsal alana göç eden
iç göçmenler; tüccarların, göçebe çobanların ve ta-
rım işçilerinin kısa veya uzun mesafeli hareketle-
rine işaret eder (IOM, 2013). Aynı zamanda son
dönemlerde büyük kentlerden kırsal alanlara doğru
göçler de söz konusu olmaya başlamıştır. Bunlar-
dan bir kısmı geri dönüş niteliğindedir bir kısmı
ise kent yaşamında bunalan kentlilerin kırsal alana
yönelik göçleridir. Göç hareketi yılın sadece belli
dönemleri veya mevsimleri içerisinde gerçekleşirse
bu durumda dönemlik ya da mevsimlik göç olarak
söz konusu olur. Mevsimlik göçlerin farklı neden-
leri olmakla birlikte, tarımsal faaliyetlerde çalışma
en önemli neden olarak belirmektedir (Orhan ve
Akpınar, 2018).
İç göç eğilimleri ülke içindeki toplumsal yaşam
açısından büyük etkilere sahiptir. ABD gibi ülke-
lerde soğuk bölgelerden sıcak bölgelere, büyük şe-
hirlerden dış banliyölere doğru göçler yaşanırken
az gelişmiş ülkelerde ise kırsal bölgelerden nüfusu
yoğun olan büyük kentlere yönelik göçler gözlen-
mektedir (Newman, 2013). İç göçler, büyük ölçüde
ülkelerin ekonomik ve toplumsal yapılarıyla ilişki-
lidir. Türkiye’de de 1950’lerde başlayan iç göç geri
kalmış bölge ve kentlerden görece daha iyi koşullara
sahip büyük kentlere doğru gelişmiştir. 1980’li yıl-
larda teröre bağlı iç göç hareketi görülmeye başlan-
mıştır. Doğu ve Güney Doğu Anadolu’da yaşanan
bu göç dalgaları bölgedeki kentlerin sosyokültürel
241
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

yapısının yanında demografik yapısını da değişikli-
ğe uğratmıştır (Durugönül, 2010: 598).
Esasen demograflar da iç göç ve dış göç ya da
uluslararası göç arasında katı bir ayrım yaparlar an-
cak ülkeler içinde meydana gelen iç göç, az gelişmiş
birkaç ülke dışında yeterince iyi incelenmemiştir
(Zlotnik, 1999). Göç yazınında sıklıkla varsayılan
iç göç ve dış göç arasındaki net ayrımın, nüfus hare-
ketlerinin dinamiklerini anlama çabamızda yeterin-
ce yardımcı bir ayrım niteliğinde olmadığına ilişkin
görüşler vardır. İç göç ve dış göç ayrımının idari
olarak ya da bürokrasi açısından bir karşılığı olduğu
düşünülebilir ancak ülkeden ülkeye değişen pratik-
leri göz ardı edilmemelidir. Örneğin Çin’deki iç göç
süreçleri Avrupa’daki uluslararası göç süreçlerinden
daha karmaşık ve zorlu bir hareket niteliğindedir.
İç göç ve dış göçün aynı uzamsal alanda değerlen-
dirilmesi gerekmektedir esasen bu ayrım göç eden
kişilerin güvensizlik algıları ve göç edebilme kapa-
sitelerinin bir fonksiyonu olarak gelişmektedir (Cui
ve Cohen, 2015; Cohen ve Sirkeci, 2011 aktaran
Sirkeci ve Göktuna Yaylacı, 2018).
Ülkeler arasında yapılan anlaşmalar çerçevesinde
ya da ülkelerin hukuki düzenlemeleri bağlamında
gerçekleşen göçler düzenli göçlerdir. Bununla birlik-
te hukuki sınırlandırmaların dışında gerçekleşen dü-
zensiz göçler de giderek artmaktadır. Gerek literatür-
de gerek gündelik yaşamda, arasında nüanslar olan
yasa dışı göç, gizli göç ve belgesiz göç ile düzensiz
göç birbiri yerine de kullanılmaktadır (IOM, 2013).
Düzensiz göç konusunda genel kabul gören bir
tanım olmadığı söylenebilir. Düzensiz göçler, gön-
deren, transit ve kabul eden ülkelerin düzenleyici
normlarının dışında gerçekleşen hareketlilikleri
ifade eder. Düzensiz göç, köken ülke ve hedef ülke
açısından farklı biçimlerde tanımlanabilir. Hedef
ülkeler açısından, göç düzenlemelerinin gerektirdi-
ği izin veya belgelere sahip olmadan bir ülkeye giriş
yapmak, o ülkede kalmak ya da çalışmak anlamına
gelmektedir. Gönderen ülke açısından ise bir kişinin
geçerli bir pasaportu veya seyahat belgesi olmadan
uluslararası bir sınırı geçmesi veya ülkeden ayrılmak
için idari koşulları yerine getirmemesi gibi durum-
larda düzensiz göçten bahsedilebilir (IOM, 2013).
Düzensiz göç, yine de düzenli ya da yasal göçten
tamamen kopuk olarak görülmemelidir. Gerçekten
de, biyografik bir bakış açısıyla, düzensizlik ya da
yasa dışılık büyük ölçüde geçiş niteliğinde görün-
mektedir. Buna karşılık, birçok yasal göçmen de
kısmi veya tam usulsüzlük dönemleri yaşamıştır
(Kraler ve Reichel, 2011). Düzensiz göç, göçmen-
lerin yanı sıra köken ülke, transit ve varış ülkele-
rine de çok sayıda zorluk çıkarmaktadır. Düzensiz
durumlarda göçmenler ayrımcılık ve istismara karşı
savunmasızdır ve insan ticareti ya da göçmen ka-
çakçılığına karışan ulusötesi suç ağları tarafından
istismar riski altındadır (UNDESA, 2020).

Öğrenme Çıktısı
2 Göç olgusunu kavrayabilme, göçün nedenleri ve türlerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Makaleyi okuyunuz ve göç

Temel olarak göçü nasıl ta-
nımlayabiliriz başlıca türle-
rini nasıl örneklendirebiliriz?
türlerini nedenlerine dayalı
olarak ilişkilendiriniz (Şem-
şit, S . (2018). Avrupa Bir-
liği Politikaları Bağlamında
Uluslararası Göç Olgusu ve Yaşadığınız çevrede, aile-
Türleri: Kavramsal Bakış. nizde vb. tanık olduğunuz
Yönetim ve Ekonomi: Celal farklı göç türleri nelerdir?
Bayar Üniversitesi İktisadi ve
İdari Bilimler Fakültesi Der-
gisi, 25 (1), 269-289. DOI:
10.18657/yonveek.407308)

242
Nüfus ve Toplum
DEMOGRAFİK BİR BİLEŞEN
OLARAK GÖÇ
Göçler, köken ülkedeki sorunların yanında
transit ülkelerde ve hedef ülkelerde de gerilimlere
ve uzlaşmazlıklara yol açarken, önemli toplumsal,
kültürel, ekonomik ve politik değişiklikler ortaya
çıkarmaktadır (Sirkeci ve Erdoğan, 2012; Şahin,
2010). Böylece toplumsal, ekonomik, siyasal ve
kültürel çatışmalar, gerilimler ve göçlerin sonuçları
üzerinde daha çok araştırma yapılmakta, kamuo-
yu açısından tartışmalı bir alan olarak kalması söz
konusu olmaktadır. Bu ünite bağlamında üzerin-
de daha detaylı durulması gereken konu kuşkusuz
göçün demografik boyutlarıdır. Göç akımları top-
lumlardaki değişimleri hem yansıtmakta hem de
bu değişimlerden etkilenmektedir. Bölgeler arasın-
daki göç akışlarındaki dengesizlikler, nüfusun yeni-
den dağıtılmasının temelleri olarak doğal artıştan
daha önemli hâle gelebilmektedir (Morrill, 1988).
Nüfusun çeşitli boyutlarında göçlerin önemli et-
kileri olmaktadır. Bu çerçevede göçün demografik
sonuçlarına ve demografik olarak göçe ilişkin öl-
çümlere bakabiliriz.
Göçlerin Demografik Sonuçları
Yirminci yüzyılın ikinci yarısında, ülke içi ve
ülkeler arasında yaşanan göçler yeniden şekillen-
meye başlamıştır, gelişmekte olan ülkelerin önemli
bir bölümünde hızlı nüfus artışları ve işsizlik, sü-
rekli bir sorun olmaya devam etmiştir. Demogra-
fik dönüşümün sonuçları ile birlikte, göçler hem
ekonomik hem de toplumsal bir boyut kazanmıştır
(Ünal, 2019). Göç veren ülkelerde, işsiz sayısı azalır-
ken aynı zamanda işgücünde de azalma olur, göç
edenler kalifiye ise özel olarak nitelikli işgücünde
de azalma olur. Evliliklerde azalma olur ve buna
bağlı olarak doğum oranları düşer (Şahin, 2010).
Göçlerle birlikte büyüyen nüfus ve farklı ihtiyaçları
olan yaş gruplarının toplam nüfus içindeki ağır-
lıklarındaki değişim, doğrudan iktisadi etkilerinin
yanında göçler ve kentleşme gibi önemli sonuçlar
doğurmaktadır (Kalafatçılar, 2019).
Göçler, savaşlar ve iklim felaketleri gibi zorla-
yıcı nedenlerin de etkisiyle çoğu zaman tahmin ve
öngörüleri aşan sayılarda insanın başka ülkelere ve
bölgelere gitmelerine yol açan nüfus hareketleridir.
Göçmenlerin ve göçmen kökenlilerin nüfus için-
deki oranları birçok ülkede giderek artmaktadır.
Bu çerçevede göçler, demografi uzmanları açısın-
dan doğum ya da ölümler gibi biyolojik olarak
öngörülebilir yasalara bağlı işleyen bir olgu değil-
dir, dolayısıyla göçler ve nüfusa etkileri üzerinde
durulması gereken karmaşık bir konu niteliğinde-
dir (Zlotnik, 1999). Göçler ülkelerin ve toplum-
ların nüfuslarında kimi zaman sanıldığından çok
daha büyük ölçeklerde etkili olabilir. Örneğin 19
ve 20. yy.daki göçlerle İrlanda ve Portekiz’in nüfus
yapıları köklü bir biçimde değişmiştir. 1841-1971
döneminde İrlanda’dan özellikle ABD’ye yönelen
göçlerle ülke, nüfusunun yaklaşık beşte birini kay-
betmiştir (Atasoy, 2013). Bilindiği üzere nüfusun
yaş ve cinsiyet kompozisyonu üç nüfus sürecinin
etkileşimiyle biçimlenir: doğumlar, ölümler ve göç
(Yüceşahin ve Sirkeci, 2018). Dolayısıyla göçler
nüfusun büyüklüğünün yanında nüfusun yapısını
ve kompozisyonunu da etkilemektedir. Özellikle
göç alan ve göç veren ülkeler arasındaki karşılaş-
tırmalarla çeşitli ülkelerin toplumları arasındaki
demografik dönüşümle ilgili farklılıklar ve göçle-
rin etkisi daha iyi anlaşılmaktadır (Yüceşahin ve
Sirkeci, 2018). Göç, özellikle çalışma çağı kuşağı
gibi belirli yaş gruplarında yoğunlaştığından ve
bazen geleneksel olarak erkek nüfusun göçe daha
yoğun katılımı durumunda olduğu gibi cinsiyet
açısından da seçici olabildiğinden nüfus değişimi-
ni büyük ölçüde etkileme potansiyeli taşımaktadır
(Rowland, 2012; Newbold, 2010 aktaran Yüce-
şahin ve Sirkeci, 2018). Kayda değer bir nitelikte
net göç (içe göç ya da dışa göç) yaşayan ülkeler
bir süre sonra nüfuslarının yaş ve cinsiyet yapıları-
nın değiştiğini görebilirler. Bu bağlamda Almanya,
İngiltere, ABD, Kanada, Fransa gibi gelişmiş ülke-
lerin nüfus büyüme hızlarında içe göç güçlü bir
etken niteliğindedir (Yüceşahin ve Sirkeci, 2018).
Göçler, köken ülkelerde işsizlik ve nüfus baskısı-
nı azaltırken hedef ülkelerde ise nüfustaki negatif
büyümeyi ve yaşlanmayla ilgili sorunları dengele-
mektedir. Günümüzde Japonya ve Batı Avrupa’da
azalan ve yaşlanan nüfus nedeniyle göç nüfus den-
gelerini sağlamanın tek yolu niteliğindedir (New-
man, 2013). Göç, arzu edilen eğitimi ve çocuk sa-
yısını etkileyerek doğurganlığı çeşitli kanallardan
etkileme potansiyeline sahiptir (Mountford ve Ra-
poport, 2016). Göçlerin genç aileler arasında en
yüksek olduğu ve yaş arttıkça azaldığı bilinmek-
tedir. Göç veren ülke ya da bölgelerde göçmenle-
rin gitmesi sonucunda genç nüfus oranı azalırken
göç alan yerlerde genç nüfus oranı, göçmenlerin
gelişiyle yükselmektedir. Göçmenler genel olarak
243
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

doğurganlık çağında olduklarından uzun vadede ülkeye gelmesi için düzenlemeler yapılmaktadır.
dolaylı olarak doğurganlık yapısında göçün etkisi Yüksek nitelikli işgücü göçü teşvik edilmektedir
daha belirgin olarak ortaya çıkar (Rogers, 1974; (Rees vd., 2017; UNDESA, 2020).
Yüceşahin, vd., 2016). Bu bağlamda göçmenlerin İç göçlerle nüfus yerleşmelerinin büyümesi ve
demografik özellikleri göç alan ülkeler açısından azalması arasında da önemli bir ilişki (Rees vd.,
büyük önem taşımaktadır. Bundan dolayı pek 2017) bulunur. Gelişmiş ülkelerde nüfusun çeşit-
çok ülke doğurganlık ya da nüfus kontrolü poli- liliği daha çok uluslararası göçle ilişkilidir ancak
tikalarını zaman zaman değiştirmiştir. Çok sayıda gelişmekte olan ülkelerde ise bu çeşitlilik daha çok
gelişmiş ülkede kontrollü ya da seçici göç politika- iç göçlerle ortaya çıkmaktadır (Çağlayandereli,
larıyla birlikte doğurganlığı/nüfusu artırıcı politi- 2019).
kalar söz konusu olmuştur. Böylece kısa ve uzun
vadede çalışma çağındaki nüfusta oluşan açığın
göçmenlere gereksinim duyulmadan kapatılması
amaçlanmıştır (Yüceşahin, vd., 2016; Yüceşahin
ve Sirkeci, 2018). Son dönemlerde milyonlarca
Suriyelinin başka ülkelere göç etmesi bu bağlamda
örnek olarak verilebilir. Suriyeli nüfusun ciddi bir
bölümünü genç nüfus oluşturmaktadır. Dolayısıy-
la bulundukları ülkelerdeki nüfusun yaşlanması
sorunu karşısında geçici ve kısmi bir çözüm işlevi
görebilirler (Yüceşahin ve Sirkeci, 2018).
Nüfus ve göç bağlamında söz edilebilecek di-
ğer bir sonuç ise nüfusun bir ülkedeki coğrafi da-
ğılımıdır. Örneğin özellikle göçlerin sebepleri ile
ortaya çıkardığı demografik sonuçları üzerinde
duran coğrafyacılar, sürecin mekânsal yansımaları-
na önem vermişlerdir (Orhan ve Akpınar, 2018).
Gerek ülkelerin resmî düzenlemeleri, iskân politi-
kaları gerek zorunlu kitlesel göç akınları gibi du-
rumlarda göçmenlerin nüfus içindeki yoğunluğu Resim 7.2 Göçler nüfusun kompozisyonu etkiler
belirli kentlerde ya da bölgelerde yüksek düzeylere
ulaşabilmektedir.
İç göçün belki de en önemli yönü nüfusun
Suriyeliler örneğinde göçün nüfus kompozis-
mekânsal dağılımını değiştirmesidir. İç göç, nü-
yonundaki başka bir etkisine de değinilebilir. Bi-
fus değişikliğinin şekillendirilmesinde doğumlar,
lindiği üzere Ürdün, Lübnan ve Türkiye de dâhil
ölümler ve uluslararası göçün yanında yer alır. İç
olmak üzere birçok ülkede son dönemlerde ülkeye
göçün itici güçlerinin ve dinamiklerinin analizi,
gelen göçmenler arasında Suriye’den gelen mülteci-
dünya genelinde insan yerleşimi modelindeki deği-
ler büyük çoğunluğu oluşturmaktadır (UNDESA,
şimleri anlamak için kritik öneme sahiptir. Ulusla-
2019c). Böylece göç edilen ülkede nüfusun etnik
rarası göç, gelişmiş dünyadaki metropollerdeki nü-
dağılımı açısından da belirli sonuçlar ortaya çıka-
fusa katkıda bulunmada önemli bir rol oynamakla
bilmektedir. Özellikle göçmenlerin yüksek oran-
birlikte, daha az gelişmiş ülkelerde nüfus dağılımı-
larda hatta çoğunlukta bulunduğu kentler ya da
na küçük bir katkı sağlamaktadır. Küresel şehirler-
bölgeler düşünüldüğünde etnik açıdan nüfusun
de iç ve uluslararası göç arasında önemli bağlantılar
çeşitliliğinin değişimi daha iyi gözlenebilir.
söz konusudur (Sassen-Koob, 1984 aktaran Rees
Göç ve kalkınma arasında ciddi bir ilişki söz ko- vd., 2017).
nusudur. Göçmenlerin gelişi işgücü sayısında ve ça-
Göç alanyazınındaki bazı otoritelere göre,
lışan nüfusun yapısında da değişimlere yol açmak-
göçler istikrarlı köylü toplumlarını mahvetmek-
tadır. Bu nedenle hedef ülkelerdeki işgücü göçü
te, ekonomilerini baltalamakta ve nüfuslarını yok
politikaları giderek daha seçici hâle gelmektedir.
etmektedir (De Haas, 2008). Aynı zamanda kent-
Ülkede eksikliği hissedilen alanlardaki işgücünün

244
Nüfus ve Toplum
lere yönelik göç akımları kent anlayışında da deği-
şimlere yol açmıştır. Yüksek yaşam standartlarını,
ticareti, kültürü, daha iyi sağlık koşullarını sim-
geleyen kentler özellikle gelişmekte olan ülkelerde
altyapı yetersizliklerinin simgesi haline gelmiştir.
Bunun yanında suç, şiddet, yoksulluk vb. sorunlar
da kentlerde kırsala göre daha yüksek düzeydedir
(Newman, 2013). İç göçler genellikle kırdan ken-
te doğru olduğundan, kentlerde gecekondulaşma,
trafik, yanlış arazi kullanımı, gündüz bakımevi
ihtiyacında artış, okul ve hastane gibi kurumlar-
da kalabalığa bağlı sorunlar görülebilir (Şahin,
2010). Aynı zamanda toplumların modernleşmesi
ve kırsal kesimden kente göçün artmasıyla aile ya-
pısında da değişimler söz konusu olmuştur. Kır-
sal kesimde yaşarken aileler çocuğa üretim girdisi
gözüyle baktığı için daha fazla çocuk sahibi olma
eğilimi söz konusudur. Ancak kentlileşme arttıkça
zorunlu eğitim, asgari çalışma yaşı gibi uygulama-
larla birlikte çocuk üretim girdisi olmaktan çıkmış
ve bir tür maliyet unsuruna dönüşmüştür (Kala-
fatçılar, 2019).
Göç alan ülkelerde ucuz işgücü temin edilmiş
olmaktadır ve kültürel uyuşmazlıklarla birlikte bu
durum bazı olumsuz sonuçlara da yol açmaktadır.
İşsizlik oranlarında artış olabilir (Şahin, 2010).
Özellikle uluslararası göçmenler toplumun en sa-
vunmasız üyeleri konumundadırlar. Düzensiz göç
durumlarında ise göçmenler ayrımcılık ve istisma-
ra karşı özellikle savunmasızdır. Göçmenler aynı
zamanda insan ticaretinin kurbanı olabilirler. Sis-
tematik hoşgörüsüzlük ve yabancı düşmanlığı ve
uyum sorunları deneyimlenir (UNDESA, 2020).
Esasen sosyolojik bağlamda düşünüldüğünde
göçler, çatışmalara yol açmaktadır. Göçmenlerin
kültürel değerleri ile yeni yaşam yerinin kültürel
değerleri arasında uyumsuzluk ve gerilimler gö-
rülmektedir (Newman, 2013). Bu bağlamda son
dönemlerde Avrupa’da göçmenlere yönelik ırkçı
tutumlarda artış olduğunu belirtmek yerinde ola-
caktır. Artan yabancı düşmanı ve ırkçı eğilimler
ile ekonomik krizler insan hakları raporlarında da
göçmen haklarına ilişkin ihlallerinin daha fazla yer
almasına yol açmaktadır (Yılmaz Elmas, 2010).
Göç alan ülkelerde göçmen ve yabancılara karşı ön-
yargı ve yabancı düşmanlığı, yasalarla engellenmiş
olmasına karşın küresel bir realite hâline gelmiştir
(Newman, 2013). Özellikle çok göç alan ülkeler-
de, sınır kontrollerinin etkisini kaybetmesi, etnik
gruplar arası evliliklerle homojenliğin kaybolması,
yeni gelenlerin ekonomik külfet oluşturacakları
kaygısı vb. sorunlar gündeme gelirken gelecekte
göçmenlerin ülkede nüfus olarak çoğunluk olacak-
larına ilişkin kaygılar güçlenmektedir (Newman,
2013). Neo-liberal yaklaşım, göç edilen ülkelere
ve onların refahlarına fazlaca vurgu yapmaktadır.
Böylece nüfus hareketlerinin asıl kaynağının göç
veren ülkelerdeki durum oluşu göz ardı edilmek-
tedir. Dolayısıyla üretilen çözümler ise daha çok
sınırlar ve kontroller üzerine odaklanmaktadır
(Sirkeci, Utku ve Yüceşahin, 2019). Sonuç olarak
çözümsüzlük devam ettirilmektedir.
Demografik Açıdan Göçlerin
Ölçülmesi
Devletler, nüfusun büyüklüğü, yapısı ve dağı-
lımını doğrudan etkileyecek şekilde birtakım ön-
lemler alırlar bu önlemler bütünü ülkelerin nüfus
politikalarını oluşturur (Başar, 2013). Nüfus poli-
tikaları ve önlemlerin belirlenebilmesi nüfusa iliş-
kin olarak göç bağlamında bazı hesaplamaların ve
ölçümlerin yapılmasını gerekli kılar. Dolayısıyla
göçler üzerine yapılan çalışmaların önemli bir kıs-
mı göç hareketlerinin ölçülmesine ve göçe ilişkin
verilerin çeşitli yollarla toplanmasına yönelik ol-
maktadır (Birinci, 2017; Rees vd., 2017). Toplam
doğurganlık hızı veya yaşam beklentisi gibi karşı-
laştırılabilir endeksler kullanarak 1950’den bu yana
dünya genelindeki ulusal nüfusların doğurganlık ve
mortalite verilerini karşılaştırmak mümkün olmuş-
tur. Son yıllarda, uluslararası göç istatistiklerinin
uyumlaştırılmasında ve uluslararası göç akışlarının
küresel tahminlerinin geliştirilmesinde de ilerleme
kaydedilmiştir (Rees vd., 2017).
Doğu Avrupa’daki komünist rejimlerin çökü-
şünden sonra ortaya çıkan jeopolitik değişiklikler,
1980’lerin sonlarında Avrupa Birliği’ne yönelen
göçlerde büyük artışa neden olurken özellikle sı-
ğınma ve çatışmayla ilgili göçler de artış göster-
miştir. 1990’lar, sadece çeşitli politika girişimlerine
değil, aynı zamanda ilgili verileri derleme ve analiz
etme çabalarına da yansımıştır (Kraler ve Reichel,
2011). Bununla birlikte göçlere ilişkin olarak sayı-
sal öngörülerde bulunabilmek oldukça zordur. Ör-
neğin genel anlamdaki nüfus tahminleri, yurt dışı
göçlerin de tahmin edilmesi gerekmektedir. Ancak,
bu tür verilerin tahmini genellikle güçlükler arz et-
mektedir (Sertkaya Doğan ve Bostan, 2019). Aynı
zamanda nüfusun yeniden dağıtımının kapsamını
245
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

sistematik olarak ölçmek veya ülkeler arasında karşılaştırmalar yapmak için çok az girişimde bulunulmuş-
tur. Sağlam karşılaştırmalar yapılması; sınırlı veri erişimi, farklı uzay-zaman çerçeveleri ve yetersiz özet
istatistikler nedeniyle engellenmektedir (Rees vd., 2017).
Nüfus çalışmaları bağlamında göçe ilişkin hesaplama ve ölçümlerde çok çeşitli yöntemler geliştiril-
miş olmakla birlikte en yaygın olanın net göç parametresi olduğu söylenebilir. Herhangi bir alanın aldığı
göçten verdiği göçün çıkarılmasıyla belirlenen net göç, kolay hesaplanabilen ve çok yaygın kullanılan
bir gösterge niteliğindedir. Bir bölgeye giren kişilerin sayısı ile topraklardan ayrılan kişi sayısı arasındaki
farkı ifade eden net göç, göç dengesi olarak da bilinir. Bu denge, gelenlerin sayısı ayrılanların sayısından
fazla olduğunda net ülkeye göç, aksi olduğunda ise net ülkeden göç olarak tanımlanır (Birinci, 2017; Ata-
soy, 2013; IOM, 2013). Tablo 1’de net göç hesaplamasına örnek olarak Türkiye’nin 2017-2018 yıllarına
ait cinsiyete dayalı gelen göç sayıları, giden göç sayıları ve net göç sayılarını görebilirsiniz (Tablo 1). Dış
göçler, bir ülke ile başka ülkeler arasında nüfus alışverişi niteliğindedir, nüfus girişi ya da çıkışı söz konu-
su olabilir. Girişler nüfus kazancı anlamına gelirken çıkışlar nüfus kaybı demektir. İkisi arasındaki fark
hesaplanarak Net Göç miktarı bulunur. Net göç, bir ülke ya da bölgenin iki yönlü göç, nüfus hareketleri
sonucunda nüfus kaybına mı (Net Çıkış ya da negatif net göç), kazancına mı (Net Giriş) sahne olduğu-
nu gösterir (Ünver, 1972 aktaran Çağlayandereli, 2019; Yüceşahin, vd., 2016). Net göç miktarları ve net
göç hızları göçün ölçülmesini sağlayan en temel araçların başında gelmektedir (Ünal, 2019). Bununla
birlikte göçlerin, bir yerin nüfus yapısında meydana getirdiği değişimi ortaya koyma noktasında net
göç göstergesi yeterli değildir (Birinci, 2017). Başlangıçta bir yerin nüfusunun artışı veya azalışındaki
etkenleri açıklayan en önemli unsur olarak görülse de; demografik yapıdaki ve mekânsal dağılımındaki
değişimleri ortaya koyması açısından, göçün farklı şekillerde analiz edilmesi gerekir. Bir bölgede, gelen
ve giden nüfus sayısı çok yüksek olmakla birlikte; net göç hızı düşük olabilir. Bu durumda göç devinim
hızının analizi daha işlevsel olacaktır (Ünal, 2019).

Tablo 7.1 2017-2018 Dönemi Türkiye’de Net Göç Sayıları

Türkiye’ye gelen göç Türkiye’den giden göç

Yıl Net göç
Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın
2017 466 333 244 083 222 250 253 640 136 870 116 770 212 693
2018 577 457 304 254 273 203 323 918 172 711 151 207 253 539

Kaynak: TÜİK, Uluslararası Göç İstatistikleri, 2016-2018

Göçün bütün türleri belirli bir ülkenin, bölgenin vb. nüfus yapısını ve nüfus değişim hızını etkiler;
Nüfus değişim hızı = (Doğumlar+içe göç) – (Ölümler+ dışa göç) (Atasoy, 2013). Göç devinim hızı, brüt göç
miktarı ile net göç miktarının oranlamasıyla elde edilir ve çıkan rakam büyüdükçe, bölgeden ayrılan nüfus
ile bölgeye gelen nüfus arasındaki kişi sayısının azaldığını ortaya koyar (Ünal, 2019; Şahin, 2010). Belirli
bir zamanda bir ülkede ikamet eden toplam göçmen sayısı göçmen stoku olarak adlandırılır (migrant stock)
(IOM, 2013).
Göçün ölçüldüğü bir diğer yöntem, göç etkililiği oranıdır. Bu yöntem aslında iç göçlerin toplamını
anlatmaktadır. Basitçe ifade edildiğinde göç etkililiği, net göç miktarının brüt göç miktarına bölünmesiyle
bulunur ve elde edilen rakam yüz ile çarpılır (Özgür, 2010 aktaran Ünal, 2019).
Genel göç oranları, iç ya da dış göç ayrımı yapılmaksızın göçün yıllık hacminin o dönemin genel nüfu-
suna oranlanması ve elde edilen sonucun bin ile çarpılmasıyla hesaplanır. Böylece bir bölge ya da ülkede
belirli bir dönem için bin nüfusa ortalama ne kadar göç hareketi düştüğü ifade edilebilir (Ünver, 1972 ak-
taran Çağlayandereli, 2019). Özel göç oranları, belirli bir yaştaki göçmenlerin, o yaş grubundaki ortalama
nüfusa oranı gibi cinsiyet, yaş, medeni durum, eğitim düzeyi ve meslek gibi niteliklere göre göçlerin nasıl
değiştiğini hesaplamayı hedefleyen oranlardır (Ünver, 1972 aktaran Çağlayandereli, 2019).

246
Nüfus ve Toplum
Göçe ilişkin hesaplar söz konusu olduğunda
diğer bir önemli başlık ise düzensiz göçlere iliş-
kin hesaplama ve ölçümlerdir. Avrupa’daki düzen-
siz göçle ilgili istatistiksel göstergeleri sistematik
olarak toplamaya yönelik ilk girişimler, sığınma
başvurularının sayısında ve kaydedilen düzensiz
girişlerde büyük bir artışa sahne olan, yaklaşmak-
ta olan bir göç krizi algısının güçlendiği 1990’lı
yılların başlarına kadar uzanır (Kojima, 1996).
Düzensiz nüfus ve göç akışları, belirli bir coğrafi
birimdeki ve belirli bir zaman dilimindeki düzen-
siz göçmen nüfusunun stokunun büyüklüğünü
ve bileşimini etkileyen olaylar veya süreçler ola-
rak tanımlanabilir. Girişler düzensiz göçmenlerin
stoklarına katkıda bulunur ve çıkışlar ise azaltır
(Kraler ve Reichel, 2011).
Jandl (2008), düzensiz göç akışlarını tahmin
etmek için üç temel yöntem türünü tanımlamak-
tadır: (1) düzensiz göçmenlerin zaman içindeki
farklı noktalardaki stoklarının karşılaştırılmasına
dayanan net düzensiz akışların tahminleri, (2) çar-
pan tahmini ve (3) giriş ve çıkış kayıtlarının kar-
şılaştırmasına göre fazla harcama tahminleri. Ayrı-
ca, iki ek yöntem ayırt edilebilir: (4) göçmenlerin
örneklem anketlerinden elde edilen bilgilere dayalı
tahminler ve (5) coğrafi göç akışları için farklı veri
kaynaklarının karşılaştırılmasına dayalı tahminler
(Kraler ve Reichel, 2011).
Düzensiz göçlere ilişkin istatistiksel göstergeler
üç boyutta detaylandırılabilir (Kraler ve Reichel,
2011):
a. Düzensiz göç akışlarına ilişkin istatis-
tiksel göstergeler: Giriş göstergeleri: Sı-
nır kontrolünde yakalama istatistikleri,
düzensiz göç akışlarında en sık kullanılan
veri kaynağıdır. İltica başvuruları; genellik-
le düzensiz göç akışlarının ek göstergeleri
olarak kabul edilir. İltica başvurularının
önemli bir kısmı reddedildiği için iltica
başvuruları da düzensiz göç akışları açı-
sından sorunlu bir göstergedir. Sınırdaki
retler ile ilgili istatistikler de genellikle dü-
zensiz göç akışlarının ek bir göstergesi ola-
rak kullanılır. Bununla birlikte, düzensiz
girişlerle ilişkileri belirsiz olduğundan, bir
akış göstergesi olarak daha az kullanışlıdır.
Çıkış göstergeleri: Çıkışlar için temel olarak
üç tür veri vardır: (1) ayrılırken yakalanan
kişiler hakkında istatistikler, (2) ülkeyi
terk etmek zorunda olan kişilerin gönüllü
çıkışlarına ilişkin istatistikler ve (3) sür-
günlerle ilgili veriler.
b. Statü ile İlgili Akışlara İlişkin İstatistik-
sel Göstergeler: Giriş göstergeleri: Statü
ile ilgili akışlar, düzensiz göç bağlamında
nicel olarak büyük öneme sahiptir. İltica
sistemi bağlamında statü ile ilgili akışlar;
(1) iltica prosedürü başarılı bir şekilde so-
nuçlanmayan ve daha sonra sıklıkla diğer
üye Avrupa ülkelerine göç edenler ve (2)
bir Avrupa ülkesinde kalan başarısız sı-
ğınmacılar sayısal olarak düzensiz göçmen
stoklarına potansiyel katkıda bulunurlar.
Çıkış göstergeleri: Bu noktada statüye bağ-
lı çıkışlara ilişkin istatistiksel göstergeler
söz konusudur.
c. Demografik Akışlara İlişkin Göstergeler:
Giriş göstergeleri: Düzensiz bir durumda
göçmen ebeveynlerin doğumlarına ilişkin
istatistiksel göstergeler de son derece dü-
zensizdir ve çoğu Avrupa ülkesi, yeni doğ-
muş bebeklerin ebeveynlerinin yasal duru-
mu veya çocuğun yasal durumu hakkında
sistematik olarak veri toplamamaktadır.
Bazı ülkelerde, veriler düzensiz göçmen
konumundaki ebeveynlere doğum öncesi
ve sonrası sağlık hizmeti sunan sağlık mer-
kezleri ve STK’lardan edinilebilmektedir.
Çıkış göstergeleri: Doğum durumunda ol-
duğu gibi, hukuki statüsü olmayan kişile-
rin ölümleri hakkında da sistematik veriler
mevcut değildir. Avrupa’ya giden düzensiz
göçmenlerin ölümlerine ilişkin istatistikler
genel olarak daha sistematik toplanmak-
tadır, çünkü göçmen ölümleri artan sınır
kontrollerinin doğrudan bir sonucu olarak
yorumlanabilmekte ve Avrupa Birliği sınır
yönetimi politikalarının düzensiz göçmen-
ler üzerindeki olumsuz sonuçlarının kritik
bir göstergesi olarak kabul edilmektedir.
247
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

Öğrenme Çıktısı
3 Göçün nüfus üzerindeki etkilerini kavrayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

TÜİK’in internet sayfasın-

Göçün nüfus üzerindeki
etkilerini belirlemek üzere
kullanılan başlıca göç he-
saplamaları nelerdir?
da yer alan nüfus istatistik-
Yaşadığınız kentteki göçmen
lerinin göçle ilgili bölüm-
ya da yabancıların nüfusa
lerini inceleyiniz (http://
etkilerini değerlendiriniz.
www.tuik.gov.tr/PreTablo.
do?alt_id=1067)

NÜFUS PROJEKSİYONLARI VE Milletler, genel anlamda dünya nüfusunun geli-

GÖÇLER şimine ilişkin çalışmalarının yanında uluslararası
topluma, uluslararası göçmenlerin sayısı, net göç
Nüfusa ilişkin öngörü ve hesaplamalar gide-
tahminleri ve dünyanın tüm ülkeleri için uluslar
rek daha çok dünya gündemini meşgul etmekte-
arası göçle ilgili hükümet politikaları hakkında
dir. Göçlerle ilgili gelişmelerin nüfus bağlamında
zamanında ve düzenli veri sağlamaktadır (UN-
incelenmesi bu çerçevede önemli bir gereklilik
DESA, 2019b). Türkiye’de de nüfus projeksiyonları,
niteliğindedir. Aynı zamanda dünyada genel an-
1963-1967 yıllarını kapsayan 1. Kalkınma Planı
lamda nüfus artışında küresel dengesizlikler söz
dönemiyle birlikte yapılmaya başlanmıştır (Sert-
konusudur ve bu durum zengin ve yoksul ülke-
kaya Doğan ve Bostan, 2019). BM tarafından ya-
ler arasındaki ya da ülkelerin içinde bölgeler arası
pılan analiz ve projeksiyonlarda nüfus tahminleri,
eşitsizlikleri artırmaktadır (Newman, 2013). Ge-
dört demografik mega trendden ikisini yani nüfus
rek söz konusu eşitsizliklerin çözümlenebilmesi
artışı ve yaşlanmayı ve sürdürülebilir kalkınmanın
gerek toplumsal, siyasal ve ekonomik yaşamın
ayrılmaz parçası olan doğurganlık, ölüm oranları
farklı boyutlarındaki gelişmeleri öngörebilmek
ve net uluslararası göçteki temel eğilimleri açıkla-
için nüfusun gelişimi üzerinde çalışmalar yapıl-
maktadır (UNDESA, 2019c).
ması, tahminlerde bulunulması önem taşımak-
tadır. Bu bağlamda nüfus bilimciler, sistemli bir
biçimde çeşitli senaryolara dayalı olarak gerçek-
leştirilen nüfus projeksiyonları üzerinden nüfus
yapısındaki değişimleri yaş ve cinsiyet gibi nüfus dikkat
yapısına etki eden süreçlerini incelerler (Yüceşa- BM, Department of Economic and Social Af-
hin ve Sirkeci, 2018). Gerek nüfus politikaları- fairs, Population Division, Ekonomik ve Sosyal
nın belirlenmesinde gerek bu politikalara dayalı İşler Dairesi Nüfus Bölümü, uluslararası top-
olarak kentleşme, kalkınma, eğitim gibi süreçlerin luma, uluslararası göçmenlerin sayısı, net göç
yönetilmesinde bu analizlerin büyük bir önemi tahminleri ve dünyanın tüm ülkeleri için ulusla-
vardır. Nüfus projeksiyonları, nüfus artış hızları rarası göçle ilgili hükümet politikaları hakkında
ve uluslararası göçlerin gelecekteki seyri dikkate düzenli ve zamanında veri sağlamaktadır (UN-
alınarak çeşitli senaryolara göre hesaplanmakta- DESA, 2019b).
dır (Sertkaya Doğan ve Bostan, 2019). Birleşmiş

248
Nüfus ve Toplum
BM verilerine göre insanlığın başlangıcından
19.yy. başlarına kadar olan on binlerce yıllık sü-
reçte dünya nüfusu ancak 1 milyar kişiye ulaş-
mıştır. Ancak 19.yy. ile birlikte nüfustaki artış
giderek daha da hızlanmış çok kısa aralıklarda
dünya nüfusu katlanarak artmıştır. Sonraki yüz
yıl içinde 2 milyarı bulmuş, ondan sonraki 30
yılda 3 milyar, sonraki 16 yılda 4 milyar, sonraki
10 yılda 5 milyar ve ardından 7 milyar olmuştur
(Newman, 2013). Günümüzde 8 milyar civa-
rındadır. Dünya nüfusu, özellikle gelişmiş ülke-
lerdeki azalan doğurganlık seviyeleri nedeniyle
1950’den bu yana daha düşük bir hızda da olsa
büyümeye devam ediyor. Yapılan orta değiş-
kenli tahminlere göre, küresel nüfusun 2030’da
8,5 milyar, 2050’de 9,7 milyar ve 2100’de 10,9
milyar olabileceği öngörülmektedir (UNDESA,
2019c).
Demografi uzmanları, dünya nüfusunun
büyüme hızındaki düşüşü uzun zamandır in-
celemektedir. Ancak bu düşüş, gelişmiş veya
gelişmekte olan ülkelerde farklı bir seyir göster-
mektedir. Aslında, gelişmiş ülkelerde nüfus artı-
şında neredeyse bir asır önce başlayan keskin bir
düşüş söz konusudur. Bu ülkelerin nüfusları gü-
nümüzde de çok yavaş büyümekte ya da azalma
eğilimi göstermektedir. Buna karşılık, gelişmekte
olan ülkelerde, özellikle antibiyotiklerin ve halk
sağlığını iyileştiren epidemiyolojik müdaha-
lelerin de etkisiyle nüfus artış hızları 1950’den
sonra önemli ölçüde artmıştır (Zlotnik, 1999).
Nüfus artış hızlarındaki bu eğilimler, gelecekte,
gelişmiş ülkelerin nüfusunda gerçek anlamda bir
düşme ve azalma olasılığına işaret etmektedir. Bu
olasılık göz önüne alındığında, demograflar ge-
lişmekte olan ülkelerdeki insanların, gelişmiş ül-
kelere yoğun bir şekilde göç etmelerinin muhte-
mel olduğunu öne sürmektedir (Zlotnik, 1999).
2050 yılına gelindiğinde dünyadaki 65 yaş üstü
nüfusun 15 yaş altı nüfusu geçmesi beklenmekte-
dir. Bu, ekonomik üretkenlik bakımından özel-
likle gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ilerle-
yen yıllarda işgücü nüfusu bulma ve nüfuslarını
artırma konusunda ciddi sıkıntılarla karşılaşa-
cağı anlamına gelmektedir. Bu bakımdan, de-
mografik özellikleri yönünden dinamik göçmen
nüfuslar, gelecek yıllarda, gelişmiş ve gelişmekte
olan ülkelerde meydana gelebilecek işgücü açı-
ğını kapatma potansiyeline sahiptir (Yüceşahin
ve Sirkeci, 2018). Gelişmiş ülke vatandaşlarının
yapmak istemediği işleri yapacak yeni işgücüne
duyulan ihtiyaç giderek daha belirginleşecektir.
Esasen, bu model gelişmiş dünyada gelişmekte
olan ülkelerin aşırı nüfusu tarafından doldurula-
cak bir nüfus boşluğu ya da açığı olacağını söyle-
mektedir. Bu görüş, gelişmekte olan bir ülkenin
nüfus artış hızı ne kadar yüksek olursa, o ülkenin
uluslararası göçmen kaynağı olma eğiliminin o
kadar yüksek olacağı şeklinde de yorumlanabilir
(Zlotnik, 1999). Dünya nüfusu hızla yaşlanmak-
tadır. Dünya nüfusu açısından 2020’de 1,0 mil-
yar olan 60 yaş ve üstü insan sayısı 2070’te 2,5
milyara çıkacağı ve dünya nüfusunun ortanca
yaşının 30,9’dan 38,7 yıla çıkacağı tahmin edil-
mektedir. Bu çerçevede uluslararası göçmenler,
çalışma çağındaki kişilerin toplam nüfusa oranla
daha büyük oranlarda olma eğiliminde olduğu
için, pozitif net göç nüfus yaşlanmasına yönelik
uzun vadeli eğilimi yavaşlatmaya katkıda buluna-
bilir (UNDESA, 2019). Uluslararası göç, ölüm
sayısının doğum sayısını aştığı ülkelerde nüfus
büyüklüğündeki azalmayı telafi edebilir. Örne-
ğin Avrupa’da 2010-2020 boyunca dokuz ülkede
(Belarus, Estonya, Almanya, Macaristan, İtalya,
Japonya, Rusya Federasyonu, Sırbistan ve Ukray-
na) negatif doğal artışa yani doğum sayısını aşan
ölüm sayısına karşı pozitif net göç görülmüştür.
Bu dokuz ülkenin dördünde (Belarus, Almanya,
İtalya ve Rusya Federasyonu), net göç hacmi,
on yıl boyunca negatif doğal artışı belirlemek
ve pozitif nüfus artışını sürdürmek için yeterli
düzeydedir (UNDESA, 2019c). Örneğin Orta-
değişken göç senaryosuna göre, Kuzey Amerika
nüfusunun ortanca yaşının 2020’de 38,6 yıldan
2070’te 44,3’e yükseleceği tahmin edilmektedir,
ancak hiç göç olmadığı takdirde 47,1 yıla çıkaca-
ğı tahmin edilmektedir (UNDESA, 2019b).
Daha önce belirttiğimiz üzere göçler çağı ola-
rak adlandırılabilecek bir dönemde yaşıyoruz.
İletişim ve ulaşım teknolojileri küresel dünyayı
küçültmeye devam ettiği sürece ve ülkeler ara-
sındaki ekonomik uçurumlar varlığını koruduk-
ça göç akımları da azalmayacaktır (Newman,
2013). İkinci Dünya Savaşı’nı izleyen yirmi yıl
boyunca Akdeniz ülkeleri, işgücü gereksinimi
duyan Kuzey ve Batı ülkeleri için ucuz işgücü
temin etmiştir. Türkiye, Kuzey Afrika, Yunanis-
tan, İspanya ve İtalya’dan gelen göçmenler ev sa-
hibi ülkeler tarafından teşvik edilen resmî anlaş-
malara dayalı göçe teşvik edilmişlerdir. Ulusaşırı
249

göç hareketi 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılma-
sının ardından bu kez Doğu Avrupa ülkelerin-
den Batıya doğru yeni bir göç dalgası başlamıştır
(Giddens, 2008). Sovyetler Birliği’nin dağılması
sonrasında ciddi dönüşümlerin yaşandığı 1990
başlarında dünya çapında 120 milyon uluslarara-
sı göçmen söz konusudur (Zlotnik, 1999). Hızlı
bir artış seyri ile uluslararası göçmen sayısı 2010
yılında 221 milyona, 2019 yılında 272 milyo-
na ulaşmıştır. Günümüzde dünya nüfusunun
%3,5’ini uluslararası göçmenler oluşturmaktadır
(UNDESA, 2019a).
Göçmen nüfusun dünya genelindeki dağılı-
mı büyük farklılıklar göstermektedir. Tüm ulus-
lararası göçmenlerin yarısından fazlası Avrupa
ve Kuzey Amerika’da yaşamaktadır. 2010-2019
yılları arasında Kuzey Afrika ve Batı Asya’daki
uluslararası göçmen sayısı 7,3 milyon artarken,
Orta ve Güney Asya’dan Kuzey Afrika ve Batı
Asya’ya giden koridor 5,4 milyon artmıştır.
Sahra altı Afrika’da yaşayan Sahra altı Afrikalı
göçmenlerin sayısı 1990-2010 arasında çok az
değişmiş, ancak 2010-2019 arasında 5,4 milyon
artmıştır (UNDESA, 2019b). 2019 yılında Av-
rupa, en fazla sayıda uluslararası göçmene (82.3
milyon) ev sahipliği yapmış, bunu Kuzey Ame-
rika (58.6 milyon) ve Kuzey Afrika ve Batı Asya
(48.6 milyon) izlemiştir (UNDESA, 2019a).
Ülkeler düzeyinde bakıldığında da dağılımda
belirgin farklılaşmalara dikkat çekmektedir. İlk
10 hedef ülke tüm uluslararası göçmenlerin yak-
laşık yarısına ev sahipliği yapmaktadır. Örneğin
Amerika Birleşik Devletleri, dünya toplamının
yüzde 19’u olan 50,7 milyon uluslararası göçme-
ne ev sahipliği yapan önde gelen varış ülkesidir.
Almanya ve Suudi Arabistan ikinci ve üçüncü en
büyük göçmen sayısına (her biri 13.1 milyon) ev
sahipliği yapmaktadır. Onları Rusya Federasyonu
(11.6 milyon), İngiltere (9.6 milyon), Birleşik
Arap Emirlikleri (8.6 milyon), Fransa (8.3 mil-
yon) takip etmektedir), Kanada (8.0 milyon),
Avustralya (7.5 milyon) ve İtalya (6.3 milyon)
izlemektedir (UNDESA, 2019a).
Uluslararası göçmen nüfusun cinsiyet kom-
pozisyonu da bölgeler arasında büyük farklılıklar
gösterir. Kadın göçmenler Kuzey’deki erkek göç-
menlerden fazla iken erkek göçmenler Güney’deki
kadın göçmenlerden daha fazladır. 2019’da tüm
250
Nüfusun Bileşenleri: Göç
uluslararası göçmenlerin yüzde 47,9’u kadındır, an-
cak bu oran daha az gelişmiş bölgelerde yüzde 43,4
ile daha gelişmiş bölgelerde yüzde 51,5 arasında
değişmektedir. Kadın göçmenler Kuzey Amerika
(yüzde 51,8), Avrupa (yüzde 51,4) ve Okyanusya’da
(yüzde 50,4) erkek göçmenlerden fazladır. Buna
karşın Latin Amerika ve Karayipler (yüzde 49,9),
Orta ve Güney Asya ( Yüzde 49.4), Doğu ve Güney
Doğu Asya (yüzde 49.3), Sahra altı Afrika (yüzde
47.5) ve Kuzey Afrika ve Batı Asya’da (yüzde 35.5)
daha azdır (UNDESA, 2019a).
Uluslararası göçmen nüfusunun yaş kompo-
zisyonu da bölgeler arasında büyük farklılıklar
göstermektedir. Küresel olarak, 20-64 yaş arası
göçmenlerin oranı 1990’da yüzde 69 iken 2010’da
yüzde 74’e yükselmiş ve o zamandan beri bu seviye-
de kalmıştır. Bu yaş grubu kadınlar 1990’da yüz-
de 68’den 2019’da yüzde 72’ye çıkarken, erkekler
için yüzde 71’den yüzde 76’ya yükseliş söz konu-
sudur (UNDESA, 2019a). Türkiye’deki Suriyeli
sığınmacılara ilişkin sayılar da bu noktada örnek
olarak verilebilir. İçişleri Bakanlığı’nın 2019 veri-
lerine göre Türkiye’deki Suriyelilerin 1 milyon 953
bin 575’i erkek, 1 milyon 654 bin 474’ü kadındır.
Suriyelilerin 600 bine yakını Türkiye’de doğmuştur.
“Geçici koruma” statüsündeki sığınmacılardan
515 bin 304’ü 0-4 yaş arası bebek ve çocuklar; 494
bin 481’i ise 5-9 yaş arası çocuklardır. Tüm Suri-
yelilerin 1 milyon 665 bin 151’i 18 yaş altında,
yani eğitim çağındaki genç ve çocuklardan oluş-
maktadır. 60 yaş üstündeki Suriyeli sayısı 17 bin
292 kişi iken 90 yaş üstünde ise 1733 Suriyeli bu-
lunuyor (Hürriyet, (2019).
Benzer bir eğilim, nüfusun yaşlanmasının
bir başka ölçüsü olan çalışma yaşındaki nüfusun
payını etkilemede net göçün rolü için de gözlen-
mektedir. Orta değişken göç senaryosuna dayana-
rak, dünya nüfusunun 20-64 yaşları arasında ta-
nımlanan çalışma yaşı yüzdesinin 2020’de yüzde
57,4’ten 2070’te yüzde 55,2’ye düşeceği tahmin
edilmektedir. Değişim demografik geçişin bir
sonucudur, bölgesel ve ülke düzeyinde çalışma
çağındaki nüfusun payındaki değişim de ulus-
lararası göçten etkilenmektedir. Sekiz bölgeden
dördünün göçten olumlu bir şekilde etkileneceği
ve sonuç olarak çalışma çağındaki nüfusun payın-
da bir artış olacağı öngörülmektedir (UNDESA,
2019b).
Nüfus ve Toplum

Son yıllarda, zorunlu göç (mültecileri ve sığınmacıları içeren) gönüllü göçten çok daha hızlı artış
göstermiştir. 2010 ile 2017 arasında mülteci ve sığınmacı sayısı 13 milyon artarak, uluslararası göçmen
sayısındaki artışın dörtte birine yaklaşmıştır. Mülteciler ve sığınmacılar 2010-2017 yılları arasında yıllık
ortalama yüzde 8’in üzerinde artarken, diğer göçmenler 2010-2019 yılları arasında yıllık yüzde 2’nin
altında artmıştır (UNDESA, 2019a).
Yapılan projeksiyonlarda göç akışlarının, ülkelerin nüfus yapısında ciddi değişimler ortaya çıka-
racağı öngörülmektedir. Örneğin gelecekte iki temel demografik eğilimin ABD’nin nüfus yapısını
şekillendireceği öngörülmektedir; beyaz olmayan, İngilizce konuşmayan göçmenler ve çocuklarının
sayısının artması ve yaşlı nüfusun artması. Göçmenler ve çocukları hesaba katıldığında ABD nüfu-
sunun yarısını göçmen kökenliler oluşturmaktadır. Buna göre 2100 yılında nüfusun üçte birini Latinler
oluşturacaktır (Newman, 2013). Benzer tahminler çok göç alan Avrupa ülkeleri için de yapılmak-
tadır. Fransa, Almanya, İngiltere gibi ülkelerde gelecek 50 yılda göçmen ve daha özelde Müslüman
nüfusun yerli nüfustan daha fazla olacağı tahmin edilmektedir. Nüfusa ilişkin bu tür tahminler ya
da beklentiler özellikle medyanın da etkisi ile bir korkuya da dönüşmekte göç alan ülkelerde yabancı
düşmanlığını ve ırkçılığı körükleyebilmektedir.

Öğrenme Çıktısı
4 Nüfus politikaları ve projeksiyonları açısından göç olgusunu değerlendirebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Linkteki haberi inceleyiniz

Nüfus projeksiyonların-
da göçle ilişkili olarak en
fazla öne çıkan öngörüler
nelerdir?
ve bu bölümde projeksi-
yonlar ve göçler bağlamın-
da değinilen ana hatlarla Yakın geçmişle günümüz-
ilişkilendiriniz (https:// deki nüfusu, göçlerin etkisi-
www.bloomberght.com/ ni yaşadığınız yer bağlamın-
haberler/haber/2097480- da değerlendiriniz.
tuik-turkiye-nufusunun-
2040-ta-100-milyonu-
gecmesi-beklenmekte)

251

TÜRKİYE’DE GÖÇ VE NÜFUS
Göç olgusu, nüfus mübadeleleri, iskân ka-
nunları ya da daha çok ekonomik nedenler ile
gerçekleşen iç ve dış göç hareketleri biçiminde
sürekli olarak Türkiye’nin gündeminde olmuş-
tur (HÜNEE, 2018). Türkiye’nin farklı biçim-
lerde ve yoğunluktaki göçlere muhatap olması-
na neden olan etkenler, tarihinden ve üzerinde
yaşadığı toprakların jeopolitik ve jeo-stratejik
öneminden kaynaklanmaktadır (DPT, 2001).
Türkiye, tarihsel olarak göç alan ve veren bir coğ-
rafya olmasına karşın genel kanaat uluslararası
göçün 1960’ların başında başladığı yönündedir
(Sirkeci ve Erdoğan, 2012). Göç olgusu açısın-
dan Türkiye’ye bakıldığında, Anadolu tarihinin
neredeyse bütünüyle bir göç tarihi olduğu çok
açık bir şekilde görülmektedir. Gerek Anadolu’ya
gerekse Anadolu’dan Avrupa’ya doğru yönelen
göçler, Türkiye göç tarihinin genel karakteristiği-
ni oluşturmaktadır (Çağlayan, 2018).
Türkiye’nin bugünkü nüfusu 19.yy. ortaların-
dan başlamak üzere Anadolu’ya gelenler, gidenler
ve bu topraklar içinde yer değiştirenlerle şekillen-
miştir (Özbay, 2015). Hem Osmanlı hem de Cum-
huriyet döneminde göçler hep devam etmiştir. İç göç,
zorunlu göç, mübadele, sığınmacılar, dışa göç ve
benzeri nüfus hareketlilikleri Türkiye’de söz konusu
olmuştur. Bu nedenle sosyal, siyasal ve ekonomik
yapının en önemli dinamiklerinden birisinin de
göçler olduğu söylenebilir. Ülke içi yoğun göç ha-
reketliliğinin yanı sıra, dış göç bakımından da Tür-
kiye önemli bir yere sahiptir. Örneğin artık Türkiye
ülke dışından gelen göçmenler için de geçiş ülkesi
olmaktan çok bir hedef ülkeye dönüşmüştür (Sir-
keci ve Erdoğan, 2012). Türkiye’nin göç geçmişini
şu dört temel başlık altında toplamak mümkündür
(Çağlayan, 2018);
1. Osmanlı Devletinin Balkanlardaki toprak
kaybıyla birlikte Anadolu’ya yönelen Türk
göçmenlerin göçü.
2. Cumhuriyet Türkiye’sinin kuruluşuyla bir-
likte ülkenin kendi iç dinamikleriyle ger-
çekleşen kırdan kente doğru yönelen göçler.
3. Türkiye’den başta Almanya olmak üzere
Avrupa’ya yönelen göçler.
4. Türkiye’nin doğusunda yer alan çeşitli ül-
kelerden gerek transit geçiş için gerekse
de hedef ülke olarak Türkiye’ye yönelen
göçler.
252
Nüfusun Bileşenleri: Göç
Türkiye’ye Yönelik Dış Göç ve Nüfus
Anadolu coğrafyasına yönelik göçler tarih bo-
yunca söz konusu olmuştur. Gerek Osmanlı döne-
minde gerek Cumhuriyet döneminde yoğun göçler
Anadolu’daki nüfus yapısını şekillendirmiştir.
Osmanlının gelişiminde nüfus politikaları her
zaman söz konusudur ve etkili olmuştur. Osmanlı
Devleti’nin göçlerle kurulup göçlerle son buldu-
ğunu söylemek çok da yanlış olmaz. (Arslan vd.,
2015). Özellikle Osmanlı Devleti’nin çöküş döne-
mi sürecindeki her bir toprak kaybı göç sorununu
da gündeme getirmiştir. Osmanlı ordusunun terk
etmek zorunda kaldığı topraklardan Müslüman ve
Türk nüfus da çıkmak ve Anadolu’ya göç etmek
zorunda kalmıştır (Barut, 2018). Bu bağlamda
Türkiye’nin günümüzdeki demografik yapısının
oluşmasında Balkan Savaşı, Birinci Dünya Savaşı
ve Millî Mücadele dönemlerinin etkisi de bu şe-
kilde gerçekleşmiştir. İçeriden dışarıya ve dışarı-
dan içeriye doğru yaşanan yoğun nüfus hareketleri
Anadolu’nun demografik yapısının şekillenmesini
sağlamıştır (Öksüz ve Küçüker, 2019).
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerindeki en
önemli göç hareketi tarihe 93 Harbi olarak geçen
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ile ortaya çıkmış-
tır. 93 Harbi, Anadolu’nun nüfus yapısı köklü bir
dönüşüm yaşadığı için bir dönüm noktası olarak
değerlendirilmektedir. 1877-78 olaylarının, Bal-
kan Yarımadası’nın ve Osmanlı Devleti’nin etnik
ve demografik bileşimi açısından önemli sonuçla-
rı olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun, Çarlık
Rusya’sı karşısında almış olduğu mağlubiyetin so-
nunda ciddi bir Müslüman göçü yaşanmıştır. Bu
olaylar sırasında, çoğunluğu Türk, 250 bin ile 300
bin Müslüman öldürülmüş ve 1,5 milyon kadarı
Osmanlı topraklarına sığınmak zorunda kalmıştır.
Aynı zamanda Müslüman göçünün yaratmış oldu-
ğu nüfus boşluğu ve yeni nüfus yapısı Balkanlar’da
yeni ulus-devletlerin doğmasının da önünü açmış-
tır. Benzer şekilde Kırım ve Kafkasya’da Rus baskısı-
na dayanamayan çok sayıda Müslüman, 1860’lar-
dan itibaren kitleler hâlinde Anadolu’ya akmaya
başlamıştır. Tahminlere göre 1860-1922 arasında
bir milyonu aşkın Kırım Tatarı İstanbul, İzmit, İz-
mir ve Eskişehir civarına yerleştirilmiştir. 19. yy. or-
talarından Cumhuriyet’in ilanına kadar süren dö-
nemde beş milyondan fazla Müslüman Türk nüfus
Anadolu’ya gelmiştir. Bu süreçte sayıları milyonlarla
ifade edilen gayrimüslim de Anadolu’dan göç et-
miştir (Öksüz ve Küçüker, 2019; Karpat, 2010 ak-
Nüfus ve Toplum
taran Barut, 2018; Arslan vd., 2015; Özbay, 2015).
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerindeki göç ve
iskân politikaları, merkezî otoritenin tesisi ve mo-
dern bir devletin inşasında önemli bir rol oynamış-
tır. Böylece gerçekleşen kitlesel göçler siyasi, iktisa-
di ve toplumsal yapıda Cumhuriyet Dönemi’ni de
etkileyecek önemli sonuçlara yol açmıştır (Barut,
2018). Bu nüfus hareketleri ile oluşan nüfus yapısı,
ilerleyen süreçte Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş
döneminde yeni Türk Devleti’nin bir ulus devlet
olarak ortaya çıkmasına da katkı sağlayan sosyolo-
jik bir zemin oluşturmuştur (Öksüz ve Küçüker,
2019). Gerek Osmanlı Devleti’nin son dönemle-
rinde gerek Cumhuriyet döneminde Anadolu’daki
nüfusun din ve milliyet açısından homojenleştiril-
mesi için belirli göç ve iskân politikası izlendiği söy-
lenebilir. Özellikle çok sayıdaki gayrimüslim göçü
ile Anadolu’da tarımda işgücü eksikliği söz konusu
olmuş, hükümetler Anadolu’ya gelen göçmenleri
tarımsal alanlarda çalışmak üzere teşvik ederek bu
sorunu aşmaya çalışmıştır (Özbay, 2015). Cumhu-
riyet döneminde 1934 tarihli ve 2510 sayılı İskân
Kanunu, göçmen, serbest göçmen, münferit göç-
men ve toplu göçmen gibi çeşitli göçmen türlerini
tanımlamış (GİGM, 2016) buna dayalı olarak nü-
fus düzenlemeleri yapılmıştır.
Meydana gelen kitlesel göç dalgaları niteli-
ğindeki nüfus hareketleri oldukça ciddi birtakım
sosyoekonomik sonuçlara yol açmıştır: Öncelik-
le nüfus oranlarında meydana gelen değişiklikler
akla gelmelidir. Salgın hastalıklar, kıtlık, savaş ve
toprak kayıpları Osmanlı toplumunun nüfus artış
hızını olumsuz yönde etkilerken özellikle askerlik
hizmetiyle yükümlü olan Müslüman toplumda bu
nedenlerle nüfus artış hızı daha fazla düşmüştür.
Meydana gelen dışarıdan göçler ise nüfusun azal-
masını engellemiştir. Böylece Balkanlarda kurulan
yeni ulus devletlerde Müslüman-Türk nüfus ol-
dukça azalırken Anadolu’da önemli ölçüde artmış-
tır (Barut, 2018).
Ülkemize yönelik kitlesel göç hareketleri,
Cumhuriyet’in kuruluş süreci ve sonrasında da
devam etmiştir. Türkiye’ye 1922’den 2000’li yıllara
kadar 2,5 milyondan fazla kişi göç etmiştir. Bu hare-
ketlerin en somut örnekleri ise şu şekilde özetlene-
bilir (GİGM, 2015);
• 1922-1938 yılları arasında Yunanistan’dan
384 bin kişi,
• 1923-1945 yılları arasında Balkanlardan
800 bin kişi,
• 1933-1945 yılları arasında Almanya’dan
800 kişi,
• 1988 yılında Halepçe katliamından sonra
Irak’tan 51.542 kişi,
• 1989 yılında Bulgaristan’dan 345 bin kişi,
• 1991 yılında Birinci Körfez Savaşından
sonra Irak’tan 467.489 kişi,
• 1992-1998 yılları arasında Bosna’dan 20
bin kişi,
• 1999 yılında Kosova’da meydana gelen
olaylar sonrasında 17.746 kişi,
• 2001 yılında Makedonya’dan 10.500 kişi
Tarih boyunca birçok toplum için sığınak nite-
liğinde algılanan Türkiye, son yıllarda Afganistan
ve Suriye gibi güvenlik sorunu yaşanan bölgelerden
kaçmak zorunda kalanlar için de cazip bir hedef
ülke konumundadır. Anadolu’nun neredeyse kade-
ri olarak tanımlanabilecek bu durumun gelecekte
Türkiye’nin sosyal yapısını değiştirebilecek önemli
bir potansiyele sahip olduğu düşünülebilir (Öksüz
ve Küçüker, 2019). Türkiye’ye yönelen özellikle
düzensiz göçmenlerin hangi kaynak ülkeden geldi-
ği ve bu kaynak ülkelerin hangi coğrafyanın par-
çası olduğunu incelediğimizde, temel olarak Asya
ve çok az miktarda da Afrika kıtasından net bir
akımın gerçekleşmesinin söz konusu olduğu görül-
mektedir (Çağlayan, 2018).
Suriye’deki iç savaştan kaynaklanan kitlesel akın-
lar başta olmak üzere, göçmenler ile onların gittik-
leri ülkelere sosyoekonomik etkileri, bugün hemen
hemen tüm ülkelerin öncelikli siyaset ve güvenlik
gündemlerini oluşturmaktadır (Sirkeci, Utku ve
Yüceşahin, 2019). Suriyelilerin yoğunlukla sığın-
dıkları ülkelerde onların yerli nüfuslarla uyum sü-
reci hakkında medya, siyaset ve akademik alanlarda
tartışmalar giderek artmaya başlamıştır (Yüceşahin
ve Sirkeci, 2018). İç Savaş nedeniyle 2011’den bu
yana Türkiye’ye sığınan ve şartlı koruma statüsün-
de bulunan Suriyelilerin sayısı 4 milyon civarındadır
ve coğrafi dağılımları belirli kentlerdeki yoğunluk-
ları dikkate alındığında nüfus bağlamında önemli
etkileri olduğu görülmektedir. Tablo 2’de en fazla
Suriyeliye ev sahipliği yapan 10 ildeki Suriyeli sayı-
ları ve il nüfusuna oranları verilmiştir. Görüldüğü
üzere en fazla Suriyeli İstanbul’da bulunmaktadır.
Yaklaşık 500 bin Suriyeli İstanbul’da yaşamakta-
dır. Buna karşın il nüfusuna oranla Suriyelilerin
en yoğun bulunduğu il Kilis’tir. Kilis’te nüfusun %
78,71’i kadar Suriyeli bulunmaktadır.
253
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

Türkiye’den ülke dışına yönelen göç hareketli-

liği ise son yarım yüzyılın önemli bir olgusu nite-
liğindedir (Sirkeci ve Erdoğan, 2012). 1960’larda
dikkat
İçişleri Bakanlığı’nın son göç verilerine göre Su-
özellikle kırsal kesimdeki hızlı nüfus artışının or-
riyeli sığınmacılar 81 ilin yedisinde nüfusun yüz-
taya çıkardığı eğitim ve istihdam gibi sorunların
de 10’unu geçti. Adrese dayalı kayıt sistemine
etkilerini azaltmak üzere dış göç Türkiye’de gün-
göre 23 Mayıs 2019 itibarıyla 82 milyon 3 bin
deme gelmiştir (Özbay, 2015). Almanya başta
882 kişi olan Türkiye nüfusunda Suriyelilerin
olmak üzere yurt dışına işgücü göndermek hem
oranı yüzde 4.4’e çıktı. Barınma merkezlerinde-
işsizliğe çare bulmak hem de sanayinin ihtiyacı
ki Suriyeli sayısı düştü. Suriyelilerin sadece 116
olan yetişmiş vasıflı elemanların yurt dışı tecrü-
bin 989’u barınma merkezlerinde kalıyor (Kay-
besinden yararlanmak gibi nedenlerle kalkınma
nak: www.hurriyet.com.tr/gundem/suriyeli-
planında öngörülmüştü. Aynı zamanda yurt dı-
sayisi-7-ilde-yuzde-10u-gecti-41234076)
şındaki vatandaşlarımızın kendi ailelerine ya da
yakınlarına gönderdikleri işçi dövizleri de uzunca
bir süre kıymetli bir gelir kalemi olarak işlev gör-
müştür (Sirkeci ve Erdoğan, 2012). Türkiye’den
Tablo 7.2 En Fazla Suriyelinin Yaşadığı 10 İl Batı Avrupa ülkelerine yönelik işgücü göçün-
de ekonomik, toplumsal ve bireysel etkenler söz
Suriyeli İl Nüfusuna konusu olmuştur. Ekonomik ve kişisel etkenler
Sıra Şehir
Sayısı Oranı itici etkenler olarak kabul edilebilir. Toplumsal
1 İstanbul 496 bin 485 %3,30 etkenler ise çekici etkenler niteliğindedir (Aba-
2 Gaziantep 450 bin 31 %22,18 dan, 1964). Almanya ile Türkiye arasında 31 Ekim
3 Hatay 438 bin 741 %27,25 1961’de yapılan İşgücü Anlaşması ile başlayan dış
göç süreci diğer ülkelerle yapılan anlaşmalarla
4 Şanlıurfa 422 bin 729 %20,76
devam etmiştir. 1961’de Türkiye’den Almanya’ya
5 Adana 246 bin 462 %11,10
göç edenlerin sayısı sadece 5 bin 193 iken, bu sayı
6 Mersin 210 bin 623 %11,61
1973’de 910 bine, bugün 3 milyon dolaylarına
7 Bursa 175 bin 649 %5,87 ulaşmıştır. Hızla büyüyen ikinci ve üçüncü kuşak
8 İzmir 146 bin 352 %3,39 nüfus Almanya’da Türkiye kökenli ciddi bir azın-
9 Konya 113 bin 736 %5,16 lığın oluşmasına yol açmıştır (Sirkeci ve Erdoğan,
10 Kilis 112 bin 192 %78,71 2012).
Kaynak: Mülteciler Derneği (2020). https://multeciler.
Dış göç sürecinin Türkiye’nin nüfus yapısına
org.tr/turkiyedeki-suriyeli-sayisi/2020
çeşitli etkileri olmuştur. 1975-1980 yılları arasında
görülen nüfus artış hızındaki azalma, Türkiye’den
Avrupa’ya gerçekleşen işçi göçleri veya dış göçler
Türkiye’den Yurt Dışına Yönelik nedeni ile gerçekleşmiştir (Sertkaya Doğan ve Bos-
Göçler ve Nüfus tan, 2019). Dış göç sürecinin gerek nüfus gerek
Bir göç ülkesi olarak Türkiye için yurt dışı göç toplumsal yapı bağlamında başka etkileri de söz
süreci toplumsal, ekonomik, siyasi ve demografik konusudur. Başlangıç aşamalarında 1960’larda baş-
açıdan kayda değer sonuçları olan oldukça önem- layan ve özellikle genç erkeklerin yurt dışına gittiği
li bir olgudur. Günümüzde milyonlarca insanımız dış göç sürecinde bu göçmenlerin eşleri köylerinde
dünyanın çeşitli ülkelerinde yaşamaktadır. Yurt çocukları ile birlikte yaşamaya devam etmiştir. Yurt
dışında yaşayan 6,5 milyonu aşkın vatandaşımızın dışından gelen maddi destek nedeniyle bu aileler
yaklaşık 5,5 milyonu Batı Avrupa ülkelerine yerleş- geniş ailelerinin desteğine gereksinim duymamıştır
miş bulunmaktadır. Türkiye’ye kesin dönüş yapmış (Özbay, 2015). Böylece göç süreci kırsal alanlardaki
olan 3 milyon kadar insanımızla birlikte düşünül- aile ilişkilerinde değişimlere yol açmıştır. 1970’ler-
düğünde yaklaşık 9,5 milyonluk bir kitleyi ilgilen- de ise aile birleşimi uygulamaları kapsamında çok
diren, geniş kapsamlı bir dış göç olgusundan söz sayıda göçmenin eş ve çocukları da yurt dışına göç
edilebilir (TC Dışişleri Bakanlığı, 2020). etmiştir.

254
Nüfus ve Toplum
Türkiye’de İç Göç ve Nüfus
İç göçler kentleşme süreci ile yakından ilişkilidir
ve bir bakıma kentleşmeyi yansıtmaktadır (New-
man, 2013). 1950 yılında dünya nüfusunun yüzde
30’u kentlerde yaşarken bu oran 2010 yılında yüzde
50’ye ulaşmıştır (UNPD 2008 aktaran Newman,
2013). Kentlerin yıllık ortalama nüfus artış hızı yük-
seldikçe daha fazla göç yoluyla nüfus çekim merkezi
hâline gelmektedirler (Yüceşahin ve Özgür, 2008).
Türkiye’de, özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan
sonra sanayileşme faaliyetlerinin etkisiyle birlikte
iç göçler de başlamıştır. Tarımda modernleşme ve
hızlı nüfus artışı iç göçlere ivme kazandıran etken-
ler olarak görülebilir (Sertkaya Doğan ve Bostan,
2019). 1950-1980 döneminden emek göçü dö-
nemi olarak bahsedilebilir. Genellikle Ankara, İs-
tanbul, İzmir gibi büyük kentlere kitlesel göç söz
konusu olmuştur (Özbay, 2015). Türkiye’de top-
lam nüfus için hesaplanan ortalama göç sayısının
1,2 olması, hareketliliğin sadece tek göç ile sınır-
lı olmadığını da işaret etmektedir ve Türkiye’deki
göçün boyutlarındaki büyüklüğü teyit etmektedir
(HÜNEE, 2006a; HÜNEE, 2018).
dikkat
Göç süreçlerinin nüfus bağlamında analiz edilebil-
mesi için düzenli ölçümlere ve hesaplamalara gerek-
sinim vardır. Türkiye’de ilk nüfus sayımı 1927’de
yapılmıştır. Ancak, Türkiye’deki iç göç hareketlerini
ilk genel nüfus sayımıyla birlikte izlemek mümkün
değildir. Devlet İstatistik Enstitüsü böyle bir çalış-
maya temel teşkil edecek “doğum yerleri” itibariyle
Türkiye nüfusu verilerini, 1935 yılından itibaren
genel olarak; 1950’lerden itibaren ise, ayrıntılı ola-
rak yayınlamaya başlamıştır (Başel, 2007).
Türkiye’de, az gelişmiş bölgelerden iş olanakları-
nın daha iyi olduğu ya da sanayi ve ticaret merkezle-
riyle iklim koşullarının daha elverişli olduğu turizm
Tablo 7.3 2011 Yılı Nüfus ve Konut Araştırmasına Göre Göç Etme Nedenleri
Göç etme nedeni Göç eden nüfus
İş aramak/Bulmak 268 400
Tayin/İş değişikliği 295 906
Eğitim 498 137
Evlilik/Boşanma 166 284
Sağlık 22 649
Hanedeki fertlerden birine bağımlı göç 916 761
Diğer 39 115
Bilinmeyen 593
Toplam 2 207 844
Kaynak: TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, 2011
merkezlerine yönelen yoğun gönüllü iç göçler yaşan-
mıştır. Yaşanılan bölgenin doğal koşulları, sel baskı-
nı, deprem, yerleşim yerinin baraj altında kalması
gibi nedenlerle ve terör nedeniyle zorunlu göçler de
ortaya çıkmıştır (DPT, 2001). Türkiye’de iç göçlerin
temel nedenlerinin bölgesel düzeydeki sosyoekono-
mik dengesizlikler olduğu söylenebilir. Fiziki şartlar
ve tabii kaynakların dengesiz dağılımı ile birlikte
ekonomik ve sosyal dengesizlikler bölgeler arasında
bir farklılaşma ve ayrışmaya yol açmıştır. Bu denge-
sizlikler Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde kent-
lerin yaşama ve çalışma yeri olarak göçlerin hedefi
olmasına neden olmuştur (Başel, 2007). 2011 yılına
ait TÜİK verileri, göçün nedenleri hakkında önem-
li ipuçları vermektedir. Tablo 3’te görüldüğü üzere
göç edenlerin % 41’i hane halkından biri göç ettiği
için göç etmek durumunda kaldığını belirtirken %
22,6’sı eğitim nedeniyle göç etmiştir. Bu gerekçeleri
iş arama/bulma ve iş değişikliği izlemiştir.
Kırsal yerleşim yerleri ve kentler açısından birta-
kım itme ve çekme faktörü iç göçü şekillendirmiştir.
Göçe iten ve çeken faktörler bağlamında özellikle
de ekonomik faktörlerin etkisi ile 1950’li yıllardan
itibaren yoğunlaşan iç göç hareketleri söz konusu
olmuştur. İç göçler sonucunda böylesi büyüklükteki
göç hareketlerine hazırlıklı olmayan kentlerde, çarpık
kentleşme ve gecekondulaşma olgusu gündeme gel-
miştir. Bu süreçte kentsel alanlarda yaşayan nüfusun
oranı da hızla artmış ve 1970’lerin başlarında kentli
nüfus oranı % 48’e yükselmiştir (HÜNEE, 2018).
1990’lı yıllarda ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi ör-
neğinde olduğu gibi temelinde güvenlik nedenleri
olan göç hareketleri görülmüştür. Hacettepe Üniver-
sitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından 2005 yılın-
da gerçekleştirilen Türkiye Göç ve Yerinden Olmuş
Nüfus Araştırması (TGYONA) sonuçları, Türkiye
nüfusunun yaklaşık yarısının yaşamı boyunca en az
bir kez göç ettiğini göstermektedir (HÜNEE, 2018).
TÜİK verilerine göre, son on yılın verilerine bakıl-
dığında ise her yıl yaklaşık 2 milyon kişinin iç göç
sürecine katıldığı görülmektedir (Ünal, 2019).
Göç eden nüfus oranı
12,2
13,4
22,6
7,5
1,0
41,5
1,8
0,03
100,0
255

internet
Detaylı bilgi için Türkiye Göç ve Yerinden
Olmuş Nüfus Araştırması (TGYONA) basın
açıklamasını inceleyebilirsiniz: http://www.
hips.hacettepe.edu.tr/tgyona/basin.pdf
Türkiye’deki iç göç sürecinin tarihsel gelişimine
baktığımızda, yıllara göre nüfus değişimlerini açık bir
şekilde görebiliriz. Köyden kente göçün demografik
bir etken olarak beslediği nüfus fazlalığı kentleşme-
yi hızlandırmıştır TÜİK, 2019 verilerine göre 1927
yılında Türkiye’de köyde yaşayan nüfus oranı % 76’dır.
İç göçlerin yoğun bir şekilde başladığı 1950 yılında
ise kentlerdeki yaşayan nüfus % 18 iken 1990’lara
gelindiğinde kent nüfus oranı % 60 olmuş 2000 yı-
lında ise % 65 olmuştur. Böylece 1927’de %24 olan
kent nüfus oranı 2018’de % 92,3’e çıkmıştır köyde
yaşayanların oranı ise % 7,7’ye düşmüş durumda-
dır (Başel, 2007; Sertkaya Doğan ve Bostan, 2019;
Bayhan, 1996: 178-179). 2020 itibarıyla ise kentte
yaşayanların oranı % 92,8’e yükselmiş köyde yaşa-
yanların oranı % 7,2’ye gerilemiştir (TUİK, 2020).
Belirttiğimiz üzere iç göç hareketleri kentleşmeyi
artırırken kentleşme olgusunu da şekillendirmiştir
(Ünal, 2019). Eğitim ve sağlık gibi sosyal hizmet-
lerde sağlanan iyileşmeler iç göç açısından kentlerin
çekiciliğini artırırken; ulaşımda sağlanan gelişmeler
de göç sürecini hızlandırmıştır (HÜNEE, 2018).
1920’lerden bu yana Türkiye nüfusunun sürekli
artış göstermesi ve iç göçün de etkisiyle kentlerin
Resim 7.4 İç göç kentleri de dönüştürmüştür
256
Nüfusun Bileşenleri: Göç
sayısı hızla artmış, zamanla metropol kentler ortaya
çıkmıştır (Sertkaya Doğan ve Bostan, 2019). Bu-
nunla birlikte kırsal alanlardan akan yoğun işgücü-
nün istihdam edileceği sanayi, aynı hızda gelişeme-
diğinden işsizlik gibi sorunlar ortaya çıkmıştır. Aynı
zamandan kentsel alanlar da göçle gelen nüfusu
barındıracak konut gereksinimini yeterince karşı-
layamadığı için gecekondularda yaşayan ve ikincil
ekonomik sektörlerde geçimini sağlayan bir göç-
men kitlesi kent nüfusunun belirgin unsuru hâline
gelmiştir. Bu durum esasında kent olgusunu da dö-
nüşüme uğratmış kentleşme ve kentlileşme farklılığı
gündeme gelmiştir (İçduygu ve Sirkeci, 1999: 252).
Örneğin İstanbul’un nüfusu, iç göçün etkisiyle
1950’den sonra her on beş yılda bir neredeyse ikiye
katlanmıştır. Böylece hem Türkiye’nin en kalabalık
kenti hem de kilometrekareye en fazla insanın düş-
tüğü il hâline gelmiştir. Zincirleme göçler ile çok
hızlı nüfus artışı meydana gelen İstanbul’da, konut
ihtiyacı karşılanamadığı için gecekondulaşma baş-
lamış, denetimden uzak, çok sayıda kaçak yapı inşa
edilmiştir. İç göçlerin yol açtığı sonuçların önemli
bir etkisi çarpık yapılaşmadır. 1999 yılında büyük
can ve mal kayıplarına yol açan Marmara Depremi,
İstanbul’daki konutların önemli bir kısmının depre-
me karşı dayanıksız oluşunu ve çarpık yapılaşmanın
boyutlarını göstermiştir (Kılıç ve Hardal, 2015; Öz-
bay, 2015). İç göçlerin etkileri bağlamında yukarıda
da ifade edildiği üzere gerek yaşam koşullarında ge-
rek yapılaşmada gerek aile yapısındaki olumsuz so-
nuçlarla birlikte göç hedefli olan kentler sorunlarla
özdeşleşmeye başlamış, kent ve kent yaşamı anlayışı
olumsuz yönde dönüşüm geçirmiştir (Newman,
2013; Şahin, 2010; Kalafatçılar, 2019).
Nüfus ve Toplum
İç göç sürecinde göç edenlerin bireysel özellikle-
ri, geldikleri yöreler vb. unsurlar da göç edilen ken-
tin nüfus yapısında farklı sonuçlara yol açmıştır. Ör-
neğin İstanbul’a ilişkin göçmen profili algısı farklı
olsa da bu kente en çok Karadeniz Bölgesi’nden
göç olmuştur, böylece kent giderek Karadenizli-
leşmiştir (Özbay, 2015). Esasen İstanbul’un gele-
neksel nüfus yapısını ve kültürünü Batı Anadolu
ve Balkanlar’dan gelenler inşa etmiştir. 1950’lerde
İstanbul nüfusunun yüzde 75’ini, Marmara, Ege
ve Balkanlardan gelenler oluşturmaktaydı. Bu oran
1990’a gelindiğinde yüzde 50’ye kadar düşmüştür
(Özbay, 2015). Bunun yanında iç göç sürecinin
başlarında 1950’lerde İstanbul’a göç edenlerin sa-
yısı görece azdır ve bu göç edenler köyde yaşayan-
ların en yoksul kesiminden gelmemektedir. Köyleri
ile bağları süren maddi destek alabilen bu yeni İs-
tanbullular, İstanbul’un yerli halkının etkisi altına
girerek kentlileşmişlerdir. 1960’lar ve sonrasında
ise giderek artan göçmen sayısı, gecekondu böl-
gelerinin oluşması gibi etkenler oldukça farklı bir
nüfus yapısını şekillendirmiştir (Özbay, 2015). İç
göçler; hem göç veren hem de göç alan yerleşim
yerlerindeki toplumsal yapıyı farklı biçimlerde et-
kilemektedir (Sertkaya Doğan ve Bostan, 2019).
1950’lerden itibaren yoğunluk kazanan köyden
kente göç süreci, daha çok hane büyüklüğü-işgücü
gereksinimi dengesi bozulmuş olan ailelerin tercih
ettiği bir yol olmuştur (Özbay, 2015). Bu dönemde
köyden kente gidenler, köyde kalan geniş aileleri
ile bağlarını korumuş, ekonomik olarak onlara des-
tek olurken aynı zamanda gerektiğinde destek de
almıştır. Fiziki uzaklaşma köydeki aile yapısından
ve ataerkil geniş aile ilişkilerinden de uzaklaşma-
nın söz konusu olduğunu düşündürse de süregelen
karşılıklı ilişki ve bağlar nedeniyle ataerkil ilişkile-
rin bir ölçüde değişerek varlığını korumasına yol
açmıştır (Özbay, 2015).
İç göçün nüfus yapısı üzerindeki etkilerinden biri
de yaşla ilişkilidir. Bu bağlamda Türkiye’deki yaşlılık
olgusu değerlendirilmek istendiğinde hızlı kentleş-
meyi sağlayan iç göçün demografik nitelikleri mut-
laka göz önünde bulundurulmalıdır. 1950’lerden
başlayan 1980’ler ve 1990’larda daha büyük ivme ka-
zanan kırdan kente; küçük kentlerden büyük kentle-
re doğru en çok göç edenler ülkenin genç nüfusudur.
Dolayısıyla, kırsalda daha çok ailelerin yaşlıları kal-
mıştır (Şentürk, 2015). Kentlerden giden göçmen-
lerin, nüfusun daha yaşlı kesimlerden olması, kente
gelenlerin ise daha çok genç erkekler olması bunun
yanında eğitim düzeylerinin daha düşük olması kent
nüfusunun kompozisyonunu değiştirmiş, genç ve
daha az eğitimli kesimlerin kent nüfusundaki belirle-
yicilik düzeyi artmıştır (Özbay, 2015). Bu bağlamda
Tablo 4’te görüldüğü üzere 2013-2019 döneminde
göç edenlerin yaş gruplarına göre dağılımı bize fikir
verebilir.
Tablo 7.4 Yaş grubu ve cinsiyete göre iller arası göç
eden nüfus, 2013-2019
Toplam Erkek Kadın
0-19 833 104 405 114 427 990
20-39 1 399 080 666 521 732 559
40-59 402 445 209 243 193 002
60+ 171 494 83 054 88 440
Toplam 2 806 123 1 364 132 1 441 991
Kaynak: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS)
sonuçları, 2014-2019
İç göç hareketleri bölgeler ve kentler açısından
farklılıklar göstermekte ve farklı seyir sergilemek-
tedir. Bu durum hem göç veren bölge ve kentle-
rin hem de hedef kentlerin nüfus yapılarını farklı
biçimlerde etkilemektedir. Ülkemizdeki nüfus
hareketleri bölgeler açısından değerlendirildiğinde
sürekli göç veren ve sürekli göç alan bölgeler biçi-
minde bir sınıflama yapılabilir (DPT, 2001; Ünal,
2019). Sürekli göç veren bölgeler Doğu Anadolu,
Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz Bölgeleridir.
Sürekli göç alan bölgeler ise İstanbul ve Kocae-
li gibi sanayi merkezlerini, Muğla ve Antalya gibi
yumuşak iklimli turizm kentlerini içine alan Akde-
niz, Marmara ve Batı Anadolu bölgeleridir (DPT,
2001; Ünal, 2019). İller bazında göç etkinlik de-
ğerleri incelendiğinde pozitif göç etkinliğine sahip
31 ilin tamamına yakınının Türkiye’nin batı bölge-
lerinden olması kayda değerdir. Buna karşın iç ve
doğu bölgelerindeki illerin büyük bir bölümünde
negatif göç etkinliği söz konusudur. Negatif göç et-
kinliğinin en yüksek olduğu ilk on il (Yozgat hariç)
Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindedir. Bu
durum bölgesel kalkınma farklarının sonucu ola-
rak görülebilir (Birinci, 2017). Farklı sosyoekono-
mik koşulların söz konusu olduğu 1990’larda ise
göç süreçlerinde nüfus artışının en çok olduğu iller
Şırnak, Antalya ve Gaziantep olmuştur (Özbay,
2015). Bu durumun güvenlik kaygıları ve terör ne-
deniyle farklılaşan göç süreçlerinin sonucu olduğu
257
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

söylenebilir. Bu noktada bir örnek olarak 2018-2019 dönemi net göç hızı en yüksek ve en düşük 10 ile iliş-
kin sayısal veriler, göçün kentler açısından farklılaşması hakkında bize fikir verebilir. Tablo 5’te görüldüğü
üzere pozitif net göç hızı en yüksek olan iller Antalya, Tekirdağ ve Bayburt’tur. Bayburt örneğinde olduğu
gibi kimi zaman temelde göç veren kentler eğitim nedeniyle kente yoğun göç alabilmektedir. En çok göç
veren illerde ise Çankırı, Ordu ve Gümüşhane önde gelmektedir.

Tablo 7.5 2018-2019 Dönemi Net Göç Hızı En Yüksek ve En Düşük 10 İl

Göç Alan Şehirler Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Net Göç Hızı
Türkiye Genel 2 806 123 2 806 123 0,0 0,0
Ankara 211 744 154 464 57 280 10,2
Antalya 100 140 68 494 31 646 12,7
Bursa 85 596 68 356 17 240 5,7
Eskişehir 36 757 29 543 7 214 8,2
İstanbul 498 676 378 305 120 371 7,8
Kocaeli 82 977 65 675 17 302 8,9
Muğla 42 987 36 210 6 777 6,9
Tekirdağ 48 911 38 109 10 802 10,3
Bayburt 9 131 7 882 1 249 14,8
Yalova 14 531 12 824 1 707 6,3
Göç Veren Şehirler
Ağrı 16 342 28 158 - 11 816 -21,8
Artvin 8 403 11 676 - 3 273 -19
Bitlis 12 385 19 050 - 6 665 -19
Çankırı 11 381 32 275 - 20 894 -101,3
Gümüşhane 16 158 25 477 - 9 319 -55,1
Hakkâri 6 898 12 719 - 5 821 -20,5
Ordu 25 386 46 640 - 21 254 -27,8
Rize 15 946 23 534 - 7 588 -21,9
Tunceli 6 517 8 179 - 1 662 -19,4
Kırıkkale 12 937 18 854 - 5 917 -20,7

Kaynak: TÜİK 2016-2018 İllerin aldığı, verdiği göç, net göç ve net göç hızı

İç göç yoğunlukla kırdan kente doğru olsa da kentten kente ya da kentten köye doğru da olabilmek-
tedir. Alanyazında (Akşit, 1998: 26; Özbay ve Yücel, 2001) vurgulandığı üzere özellikle 1980 sonrasında
izlenen politikalarla kırsal alanlar yeniden biçimlenirken, bölgesel eşitsizlikler artmış, bunun sonucunda
kırsal alanlardan kentlere ve özellikle metropollere yönelik olarak gerçekleşen göç akımlarından daha etkin
olan “kentten kente göç” olarak isimlendirilen yeni bir süreç başlamıştır (Yüceşahin ve Özgür, 2008). İç
göçler de elbette tek yönlü bir hareketlilik olarak gerçekleşmez. İstanbul’dan başka kentlere göç edenler de
söz konusudur. Bunların bir kısmı memleketine geri dönerlerken önemli bir kısmı ise Marmara ve Ege böl-
gelerine göç edenlerdir (Özbay, 2015). Örneğin 2015 yılından itibaren ibre tersine dönmüş ve İstanbul’dan
göç edenlerin sayısı gelenlerden daha fazla olmuştur (Ünal, 2019). İç göçlerin bir diğer örneği ise geçici
göç kapsamında görülebilecek mevsimlik işçilerin göçleridir. Ülkemiz koşulları düşünüldüğünde gezici
tarım işçiliğini tamamıyla ortadan kaldırılması olası olmadığından uygun yaşam ve çalışma koşullarının
oluşturulması önem taşımaktadır (Orhan ve Akpınar, 2018).

258
Nüfus ve Toplum

Yaşamla İlişkilendir

KİLİS’TE HER 10 KİŞİDEN 8’İ SURİYELİ
Mülteciler Derneği’nin aralık sonu itibarıyla
paylaştığı verilere göre 3 milyon 571 bin 30 Suri-
yeli yeni yıla Türkiye’de girdi. Geçici koruma al-
tına alınan kayıtlı Suriyelilerin Türkiye nüfusuna
oranı yüzde 4.3’ü aştı.
Türkiye’deki kayıtlı Suriyeli sayısı bir önce-
ki aya göre 116 bin 214 kişi azalarak 3 milyon
571 bin 30 kişi oldu. Bunların yüzde 53.9’u er-
keklerden, yüzde 46.1’i ise kadınlardan oluştu.
Türkiye’deki tüm Suriyelilerin yüzde 48’ine denk
gelen 1 milyon 718 bin 477 kişi, 18 yaş altındaki
Suriyelilerden oluştu. 10 yaşın altındaki Suriye-
li sayısı ise 1 milyon 84 bin 299 kişi oldu. Tür-
kiye’deki Suriyeli kadın ve çocuk sayısı, toplam
Suriyeli sayısının yüzde 71.17’sine denk geldi.
Geçici barınma merkezlerinde kalan Suriyelilerin
sayısı 25 Aralık itibarıyla 62 bin 420 kişi olarak
açıklandı. Bu sayı Kasım ayında 62 bin 335 kişi,
2019’un başında 143 bin 558 kişi, 2018’in başın-
da ise 228 bin 251 kişiydi. Buna göre kamplarda
yaşayan Suriyeli sayısı 2019’da 81 bin 138 kişi
azalmış oldu. Mevcut durumda Suriyelilerin yal-
nızca yüzde 1.74’ü kamplarda yaşıyor. Türkiye’de
en çok Suriyeli barındıran şehir 474 bin 679 kişi
ile İstanbul, en az Suriyeli barındıran şehir ise 22
kişi ile Bayburt oldu. Bayburt’u 37 kişi ile Art-
vin, 45 kişi ile Tunceli takip etti. Kilis nüfusunun
yüzde 81.49’u; Hatay nüfusunun yüzde 27.34’ü;
Gaziantep nüfusunun yüzde 22.39’u, Şanlıurfa
nüfusunun yüzde 21.04’ü Suriyelilerden oluşur-
ken, İstanbul’daki Suriyeli sayısı bir önceki aya
göre 79 bin 779 kişi azaldı. Geçici koruma altına
alınan kayıtlı Suriyelilerin Türk nüfusuna oranı
ise ülke genelinde yüzde 4.35. 30 Aralık itibarıyla
Türk vatandaşlığı verilen Suriyeli sayısı 110 bin.
Eylül 2019 itibarıyla Türkiye’de doğan Suriyeli
bebek sayısı 450 bin.
Kaynak: https://www.milliyet.com.tr/gundem/
kiliste-her-10-kisiden-8i-suriyeli-6113235

Öğrenme Çıktısı
5 İç ve dış göçlerin Türkiye’nin nüfusu üzerindeki etkilerini kavrayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’deki Suriyelilerin
nüfus içindeki oranının Türkiye’deki Suriyelilerin
İç ve dış göçün günümüz
yüksekliğine ve artışına varlığı hakkında neler dü-
Türkiye’sinde nüfusa ilişkin
ilişkin olumsuz haberler- şünüyorsunuz, nüfusbilim
en önemli etkileri nelerdir?
den bir kısmına ulaşarak açısından tartışınız.
değerlendiriniz.

259
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

1 Nüfus bağlamında göçlerin

önemini kavrayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Göçler Çağında Nüfus

Birçok otorite, bugün dünyanın deneyimlemekte olduğu süreci göçler çağı, küresel hareketlilik gibi kav-
ramlarla tanımlamaktadır. Özellikle 1950’lerden sonra iletişim ve ulaşım teknolojilerinde meydana gelen
değişmeler ve akabinde küreselleşmenin etkileri ile uluslararası göç giderek yoğunluk kazanmıştır. Bu sü-
reçte göçler sadece çoğalmakla kalmamış nedenleri, türleri, katılımcıları vb. açılardan da olabildiğince çe-
şitlenmiştir. Aynı zamanda göç süreçleri hemen hemen bütün ülkeleri etkilemiştir. Göçmenler ve göçmen
kökenliler günümüzde özellikle gelişmiş ülkelerin çoğunda nüfusun önemli parçası hâline gelmiştir. Söz
konusu ülkelerde demografik analizlerde ve gelecek tahminlerinde göçmenler ve göç olgusu önem bir yer
tutmaktadır. Uluslararası göç süreçlerinin yanında iç göçler de bu dönemde nüfus açısından önemli etki-
lere sahip olmuştur. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde iç göçler endüstrileşme süreciyle birlikte gelişirken
kentleşme olgusunu da şekillendirmiştir. Göçler çağında, göç olgusu önemli bir nüfus bileşeni olarak nüfus
yapılarını giderek daha güçlü bir biçimde etkilemeye devam etmektedir.

Göç olgusunu kavrayabilme,

2 göçün nedenleri ve türlerini
açıklayabilme

Göç Olgusu, Nedenleri ve

Türleri

Göç olgusunun genel kabul gören tek bir tanımı yoktur ve bunun temel nedeni göçün kendine özgü çok
boyutlu, çok katmanlı ve karmaşık yapısıdır. Göç, çok farklı nedenlerle ve oldukça farklı biçimlerde ger-
çekleşebilmektedir. Göç olgusu, en genel anlamda insanların ve toplulukların yaşadıkları yerleri terk ederek
başka bir yerde, kentte, bölgede ya da ülkede yaşamalarına işaret eder. Yer değiştirmenin gerçekleşme neden-
lerine ve göçün fiili olarak ortaya çıkış tarzına bağlı olarak farklı türlerde göç söz konusu olur. Göç kararı
gönüllü olarak veriliyorsa gönüllü göç, savaş, afet vb. nedenlerle göçe mecbur kalınıyorsa zorunlu göç söz
konusu olmaktadır. Göç hareketi bir ülkenin siyasi sınırları içinde olduğunda iç göç olarak adlandırılır ve
iç göç kırdan kente ya da kentten kente ve kentten kıra olabilir. Ülkeler arasındaki göçler uluslararası ya da
dış göç olarak tanımlanır. Uluslararası göç durumunda göç edenlerin hukuki statüleri gündeme gelir. Siyasi
olarak iltica talebinde bulunan sığınmacılar belirli yasal prosedürlerin ardından mülteci statüsü kazanabilir-
ler. Taraf ülkelerin yasal mevzuatına aykırı biçimde gerçekleşen dış göçlere düzensiz göç denilir. Göçler farklı
nedenlerle ortaya çıkabilir ancak farklı göç türlerinin ortak nedenleri arasında ekonomik sıkıntılar, güvenlik
kaygıları, terör, savaşlar, eğitim ya da doğal afetler bulunabilir.

260
Nüfus ve Toplum

3 Göçün nüfus üzerindeki

etkilerini kavrayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Demografik Bir Bileşen Olarak
Göç

Göçmenlerin ve göçmen kökenlilerin toplumların nüfusları içindeki oranları birçok ülkede giderek artmaktadır.
Bu nedenle göçler, demograflar açısından doğumlar ve ölümler gibi önemli bir nüfus bileşeni olarak ele alınmak-
tadır. Göçlerle birlikte gerek göç veren ülkede gerek göç alan ülkede nüfus yapısında, kompozisyonunda ve çeşitli-
liğinde farklılaşmalar meydana gelmektedir. Göç edenlerin daha çok işgücü niteliğindeki erkekler olması göç alan
ülkelerin yaşlanan nüfusları açısından genç oranı artırabilmektedir. Gelişmiş ülkelerin, nüfusun yaşlanmasına
bağlı olarak bir nüfus değişiminden dolayı göçmenlere gereksinim duyması da bu noktada vurgulanması gereken
bir noktadır. Özellikle iç göçlerde büyük kentlere yığılan göçmenler, kentleşme sürecini farklılaştırırken geldikleri
kentin nüfus yapısını da dönüştürmektedir. Bu çerçevede göçle ilişkili olarak demograflar farklı yöntemlerle he-
saplamalar yaparak göçün etki boyutlarını analiz etmeye çalışırlar. Bunlardan net göç, bir yerdeki gelen göçmen
sayısı ile giden göçmen sayısı arasındaki farkı ifade eder. Nüfus değişim hızı ise doğumlar ve içe göç ile ölümler ve
dışa göç farkına işaret eder. Göç devinim hızı ise brüt göç miktarı ile net göç miktarının oranlamasıyla elde edilir
ve çıkan rakam büyüdükçe, bölgeden ayrılan nüfus ile bölgeye gelen nüfus arasındaki kişi sayısının azaldığını
ifade eder. Belirli bir zamanda bir ülkede ikamet eden toplam göçmen sayısı ise göçmen stoku olarak tanımlanır.

Nüfus politikaları ve
4 projeksiyonları açısından göç
olgusunu değerlendirebilme

Nüfus Projeksiyonları ve Göçler

Yapılan nüfus projeksiyonları dünya nüfusunun artacağına işaret etmektedir. BM verilerine göre insanlığın
başlangıcından 19.yy. başlarına dek 1 milyara ulaşan dünya nüfusu günümüzde 8 milyar civarındadır. Tah-
minlere göre, dünya nüfusunun 2030’da 8,5 milyar, 2050’de 9,7 milyar ve 2100’de 10,9 milyar olabileceği
öngörülmektedir. Bununla birlikte özellikle gelişmiş ülkelerde azalan doğurganlık ve yaşlı nüfusun artışı bu
ülkelerin nüfuslarında görece azalmaya işaret etmektedir. Bu durumun yaratacağı işgücü gereksinimi gibi
etkenler, nüfusları hızlanarak artan gelişmekte olan ülkelerden kaynaklanacak göçlere duyulan gereksinimi
vurgulamaktadır. ABD ve Batı Avrupa ülkelerinde göçmen kökenlilerin nüfustaki oranlarının giderek arta-
cağı, örneğin Latin kökenlilerin ya da Müslümanların bu ülkelerde uzun vadede çoğunluğu oluşturabilecek-
lerine ilişkin tahminler yürütülmektedir. Bu durumun yol açtığı toplumsal tepkiler ülkeleri göçü sınırlan-
dırmaya teşvik etmektedir. Öte yandan nüfus yapıları ise göçmenlere duyulan gereksinime işaret etmektedir.

İç ve dış göçlerin Türkiye’nin

5 nüfusu üzerindeki etkilerini
kavrayabilme

Türkiye’de Göç ve Nüfus

Türkiye’nin bugünkü nüfusunun 19.yy. ortalarından başlayan süreçte Anadolu’ya gelenler, buradan göç eden-
ler ve ülke içinde yer değiştirenlerle şekillenmiştir. Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde göçler varlığını koru-
muştur. İç göçler, zorunlu göçler, mübadeleler, sığınmacı akınları, gibi nüfus hareketlilikleri Türkiye’nin zengin
göç tarihini oluşturmuştur. Göçler, sosyal, siyasal ve ekonomik yapının ve nüfusun en önemli dinamiklerinden
biridir. 1950’lerde başlayan ve giderek hızlanan iç göç süreci Türkiye’de kentleşme olgusunu şekillendirmiş,
metropol kentleri oluşturmuş ve farklı bir nüfus yapısının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Türkiye, dış göç bakı-
mından da kendine özgü önemli deneyimlere sahiptir. 1960’larda başlayan süreçte milyonlarca işçi Avrupa’ya
ve başka ülkelere göç etmiştir. Bu göçmenler ve çocuklarının sayısı 6 milyonun üzerindedir. Günümüzde Tür-
kiye göç veren, göç alan bir ülke olarak aynı zamanda transit ülke olarak tipik bir göç ülkesi konumundadır.

261
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

1 “Göçler çağı kavramı kime aittir? 6 Göçmenlerin göç ederek yerleştikleri ülkeyi
A. Castles ve Miller ifade eden kavram aşağıdakilerden hangisidir?
neler öğrendik?

B. Zlotnik A. Kaynak ülke

C. Weber B. Köken ülke
D. Giddens C. Transit ülke
E. Ravenstein D. Hedef ülke
E. Anavatan
2 2100’de Dünya nüfusunun ne kadar olacağı
öngörülmektedir? 7 Aşağıdakilerden hangisi göçün nedenlerin-
A. 7 milyar den biri değildir?
B. 8 milyar A. Ekonomik sıkıntılar
C. 1 milyar B. Bir ülkenin göçü yasaklaması
D. 11 milyar C. Savaşlar
E. 20 milyar D. Doğal afetler
E. Eğitim
3 Göçmenlerin hangi özelliği nüfus bağlamın-
da etkili değildir? 8 19. yy. sonlarında Osmanlı Devleti’nde
A. Yaşları Anadolu’ya doğru yoğun bir göç dalgasını başlatan
B. Cinsiyetleri savaş aşağıdakilerden hangisidir?
C. Etnik kökenleri A. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı
D. Eğitim düzeyleri B. Balkan Savaşı
E. Göç kararını alma biçimleri C. I. Dünya Savaşı
D. Kurtuluş Savaşı
4 İltica ya da koruma talebi henüz işlenmemiş E. 1852-1853 Karadağ Savaşı
olan ve uluslararası koruma arayan kişiyi ifade eden
kavram aşağıdakilerden hangisidir? 9 Türkiye’den Avrupaya işçi göçü ne zaman
A. Mülteci başlamıştır?
B. Sığınmacı A. 1960’larda
C. İkinci Nesil Göçmen B. 1920’lerde
D. Çifte vatandaş C. 1890’larda
E. Şartlı Mülteci D. 1980’lerde
E. 1930’larda
5 Aşağıdakilerden hangisi göç türlerinden biri
değildir? 10 Türkiye’de il nüfusuna oranla en fazla Suriye-
A. Zorunlu göç linin bulunduğu kent aşağıdakilerden hangisidir?
B. Gönüllü göç A. İstanbul
C. İç göç B. Ankara
D. Dış göç C. İzmir
E. Kent içi göç D. Kilis
E. Bursa

262
Nüfus ve Toplum

Yanıtınız yanlış ise “Göç Olgusu, Nedenleri

1. A Yanıtınız yanlış ise “Göçler Çağında Nüfus” 6. D
ve Türleri” konusunu yeniden gözden geçi-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Göç Olgusu, Nedenleri
2. D Yanıtınız yanlış ise “Göçler Çağında Nüfus” 7. B
ve Türleri” konusunu yeniden gözden geçi-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.

3. E Yanıtınız yanlış ise “Göçler Çağında Nüfus” 8. A Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Göç ve Nü-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. fus” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Göç Olgusu, Nedenleri

4. B 9. A Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Göç ve Nü-
ve Türleri” konusunu yeniden gözden geçi-
fus” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.

Yanıtınız yanlış ise “Göç Olgusu, Nedenleri

5. E 10. D Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Göç ve Nü-
ve Türleri” konusunu yeniden gözden geçi-
fus” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Göçler her zaman önemli bir nüfus hareketliliği olagelmiştir. Bununla bir-
likte, sanayileşme ve II. Dünya Savaşı’nın ardından Avrupa’da oluşan nüfus
yapısı işgücü göçünü giderek daha yoğun bir biçimde gündeme getirmiştir.
1950’lerden bu yana ise iletişim ve ulaşım teknolojilerinde yaşanan gelişmeler
Araştır 1 ve küreselleşmenin genel etkileri dünyayı daha da küçültmüş, sınırları buhar-
laştırmıştır. Kolaylaşan göçlerle birlikte farklı nedenlerle giderek hacmi büyü-
yen bir göç olgusu söz konusu olmuştur. Göçler çağı olarak adlandırılan bu
dönemde göçler nüfus bakımından etkisi giderek daha da belirginleşen bir
bileşen hâline gelmiştir.

Göç temel olarak insanların yaşadıkları yerleri değiştirmelerine işaret eden bir
nüfus hareketliliğidir. Daha iyi yaşam koşulları için Avrupa’ya gitmeyi ter-
cih eden insanların ya da eğitim için başka ülkelere gitmeyi tercih edenlerin
göçleri gönüllü göçler olarak görülebilir. Suriyelilerin savaş nedeniyle komşu
Araştır 2 ülkelere göç etmeleri zorunlu göçtür. Türkiye’den Almanya’ya giden işçilerin
göçü uluslararası göç ya da dış göçtür. Doğu Anadolu’daki ya da Karadeniz’de-
ki illerden İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa gibi büyük şehirlere yönelen göçler
iç göçtür.

Net göç, nüfus değişim hızı, göç devinim hızı, göçmen stoku gibi hesaplama-
Araştır 3 larla göçlerin nüfusa etkileri analiz edilerek öngörülmeye çalışılır.

263
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Dünya nüfusunun hızla artacağı öngörülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin

nüfuslarında artış daha yüksek düzeylerde olacaktır. Bunun yanında gelişmiş
ülkelerde nüfus artış hızı düşerken yaşlı oranı artmaktadır. Ortaya çıkan işgü-
cü gereksinimi, gelişmekte olan ülkelerdeki fazla nüfusu göçe teşvik edecektir.
Araştır 4 Daha çok erkekler ve gençler göç etmeye devam edecektir ancak kadınların
göçmen nüfus içindeki oranı da giderek artmaktadır. Yoğun göç alan ülkelerin
nüfuslarında göçmen kökenlilerin ağırlığı giderek artacak ve bunun önemli
bazı sosyal ve siyasal sonuçları olacaktır.

Türkiye’de iç göç hareketliliği devam etmektedir. Ekonomik kaygılar ve te-

rör gibi nedenlerle büyük kentlere göçler sürerken tersine göç de söz konusu
olmaya başlamıştır. Kentlerin nüfusu gençleşirken kırsalda yaşlı nüfus çoğal-
maktadır. Dış göç bağlamında ise Türkiye’nin hedef ülke konumu daha belir-
ginleşmektedir. Afrika ve Asya ülkelerinde sürekli göç ve sığınma söz konusu
Araştır 5 olmaktadır. Son 10 yılda ise Suriyeliler ağırlıklı olarak nüfusu etkilemektedir.
Türkiye nüfusunun şimdiden önemli bir unsuru hâline gelen Suriyeliler bazı
kentlerde daha yoğunluklu olarak bulunmaktadırlar. Genel anlamda Türkiye
nüfusunda artış hızının yavaşlayacağı, yaşlı nüfusun artacağı öngörülmekte-
dir. Bu durum gelecekte göçmen gereksinimini farklı biçimlerde gündeme
getirebilir.

Kaynakça
Abadan, N. (1964). Batı Almanya’daki Türk İşçileri ve Sorunları. Ankara: Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı
Arslan, Ş., Yardımcı, S., Arpacı, M., ve Gürpınar, Ö. (2015). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Nüfus Politikaları.”
Türkiye Dördüncü Nüfusbilim Konferansı Tam Metinler Kitabı. s. 247-270. Hacettepe Üniversitesi Nüfus
Etütleri Merkezi
Atasoy, E. (2013). Demografi yazıları. Bursa: MKM
Barut, I. (2018). Osmanlı Dönemi’nde Gerçekleşen Göçlerin Kurumsallaşma ve Göç Politikaları Üzerindeki
Etkileri. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 18(40/2): 161-190
Başar, E. (2013). Demografiye giriş. Ankara: Gazi Kitabevi
Başel, H. (2007). Türkiye’de Nüfus Hareketlerinin ve İç göçün Nedenleri. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi,
53, 515-542
Bayhan, V. (1996). Türkiye’de İç Göçler ve Anomik Kentleşme. Toplum ve Göç. II. Ulusal Sosyoloji Kongresi.
Sosyoloji Derneği
Birinci, S. (2017). Türkiye’de göç etkinliği, nüfus devinimi ve nüfus değişimi (2014-2015). Türk Coğrafya
Dergisi, 69: 81-88
Castles, S. (2009). Understanding Global Migration: A Social Transformation Perspective. Seminar for UNDP
Human Development Report 2009, Staff Seminar, New York, November 2008

264
Nüfus ve Toplum

Çağlayan, S. (2006). Göç Kuramları, Göç ve Göçmen İlişkisi. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi (İLKE), 17( ), 67-91.
Çağlayan, S. (2018). “Bir Göç Ülkesi Olarak Türkiye” Kuramsal ve Uygulama Boyutları ile Türkiye’de Sığınmacı,
Mülteci ve Göçmenlerle Sosyal Hizmetler, (Göktuna Yaylacı F. der). Londra: Transnational Press London
Çağlayandereli, M. (2019). Nüfus sosyolojisi. Ankara: Detay
De Haas, H. (2008). “Migration and development. A theoretical perspective,” International Migration Institute
Working Paper no.9. University of Oxford.
DPT (2001). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Nüfus, Demografi Yapısı, Göç Özel İhtisas Komisyonu
Raporu. Ankara: DPT
Durugönül, E. (2010). “Küreselleşme ve Toplum” Sosyolojiye Giriş (Ed. İ. Sezal), 588-615
Giddens, A. (2008). Sosyoloji. Yay. Haz. C. Güzel, İstanbul: Kırmızı Yayınları.
GİGM (2015). Türkiye ve Göç. Ankara: T.C. Göç İdaresi Genel Müdürlüğü
GİGM (2016). Türkiye 2016 Göç Raporu. Ankara: T.C. Göç İdaresi Genel Müdürlüğü
HÜNEE (2018). Türkiye’nin Demografik Dönüşümü. Ankara: Hacettepe Üniversitesi
İçduygu, A. ve Sirkeci, İ. (1999). “Cumhuriyet Dönemi Türkiye’sinde Göç Hareketleri” 75 Yılda Köylerden
Şehirlere (Oya Baydar, Der.), (1999), İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
Joshi, S. C. (1999). Sociology of Migration and Kinship. New Delhi: Anmol Publications
Kalafatçılar, M. K. (2019). Demografik Gelişmeler ve Makroekonomik Etkileri. Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası
Karpat, K. (2015). “Önsöz” Türkiye’nin Göç Tarihi: 14.yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler. (Der. M. Erdoğan;
A. Kaya). İstanbul: Bilgi. xxii-xl
Kılıç, T. ve Hardal, S. (2015). “Kentsel Dönüşüm Sürecinde Yok Olan Mahalle Kültürü: Sarıgöl Mahallesi (Şen
Mahalle) Örneği.” Türkiye Dördüncü Nüfusbilim Konferansı Tam Metinler Kitabı. s. 169-176. Hacettepe
Üniversitesi Nüfus Etütleri Merkezi
Kojima, R. (1996). Introduction: Population Migration and Urbanization in Developing Countries. The
Developing Economies, XXXIV-4
Kraler, A. ve Reichel, D. (2011). Measuring Irregular Migration and Population Flows – What Available Data
Can Tell. International Migration, 49 (5): 97-128
Macionis, J.J. ve Plummer (2008). Sociology: A Global Introduction. Pearson Prentice Hall
Massey, D.S., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A. ve Taylor, J.E. (2014). Uluslararası göç
kuramlarının bir değerlendirmesi. Göç Dergisi, 1(1),11-46
McFalls, J.A. (2007). Population: A Lively Introduction. Population Bulletin, 62 (1): 1-33
Morrill, R. L. (1988). Migration Regions and Population Redistribution. Growth and Change, 19(1):43-60.
Mountford, A. ve Rapoport, H. (2016). Migration Policy, African Population Growth and Global Inequality.
The World Economy, 39(4): 543-556
Newman, D. M. (2013). Sosyoloji, günlük yaşamın mimarisini keşfetmek, Ankara: Nobel Akademik
O’Reilly, K. (2015). Migration theories: a critical overview in Triandafyllidou. Routledge Handbook of
Immigration and Refugee Studies, Abingdon, Oxford: Routledge, pp. 25-33.
Orhan, F. ve Akpınar, E. (2018). Türkiye’de Mevsimlik Göçlere Bir Örnek: Gezici Tarım İşçiliği. TÜCAUM 30.
Yıl Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, 3-6 Ekim 2018, Ankara
Öksüz, H. ve Küçüker, Y. (2019). 20. Yüzyılın İlk Yarısında Türkiye’nin Sosyal Haritasına Bir Bakış. Gazi
Akademik Bakış, 13(25):1-35.

265
 Nüfusun Bileşenleri: Göç

Özbay, F. (2015). Dünden bugüne aile, kent ve nüfus. İstanbul: İletişim

Rees, P., Bell, M., Kupiszewski, M., Kupiszewska, D., Ueffing, P., Bernard, A., Charles-Edwards, E. and Stillwell,
J. (2017). The Impact of Internal Migration on Population Redistribution: an International Comparison.
Population. Space And Place, 23(6)
Rogers, T. W. (1974). Migration of the Aged Population. International Migration, 12(1-2): 61-70
Sav, Ö. (2016). Uluslararası Hukuk Açısından “Sığınma”, “Göç”, “Nüfus Mübadelesi” “Vatansızlık” Gibi
“Silahlı Çatışma” Bağlantılı Nüfus Sorunları. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 29(124): 497-558
Sertkaya Doğan, Ö. ve Bostan, H. (2019). Türkiye’nin Demografik Dönüşümü ve Nüfus Projeksiyonlarına
Göre Fırsatlar. Doğu Coğrafya Dergisi. 24(41): 61-90
Sirkeci, İ.; Erdoğan, M. (2012). Göç ve Türkiye. Migration Letters, Volume: 9, No: 4, pp. 297 – 302
Sirkeci, İ. ve Göktuna Yaylacı, F. (2018). “Küresel Hareketlilik Çağında Göç Kuramları ve Temel Kavramlar.”
Kuramsal ve Uygulama Boyutları ile Türkiye’de Sığınmacı, Mülteci ve Göçmenlerle Sosyal Hizmetler, (Göktuna
Yaylacı F. der). Londra: Transnational Press London
Sirkeci, I., Utku, D., ve Yüceşahin, M. M. (2019). Göç çatışma modelinin katılım, kalkınma ve kitle açıkları
üzerinden bir değerlendirmesi. Journal of Economy Culture and Society, 59, 157-184
Şahin, S. (2010). Geçmiş gelecek ve günümüzde nüfus gerçeği. Ankara: Gazi Kitabevi
Şentürk, Ü. (2015). “Modernleşmenin Şekillendirdiği Yeni Yaşlılık Profili ve Türkiye’deki Yaşlılık Olgusu.”
Türkiye Dördüncü Nüfusbilim Konferansı Tam Metinler Kitabı. s. 115-126. Hacettepe Üniversitesi Nüfus
Etütleri Merkezi
Shi, Y. (2005). Identitiy construction of the Chinese diaspora, ethnic media use, community formation and the
possibility of social activism. Journal of Media and Cultural Stdudies,19 (1).
UNDESA (2019a). International migrants numbered 272 million in 2019, continuing an upward trend in all
major world regions. Population Facts. Population Division of the United Nations Department of Economic
and Social Affairs
UNDESA (United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division) (2019b).
International Migration 2019: Report (ST/ESA/SER. A/438).
UNDESA (United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division) (2019c). World
Population Prospects 2019: Highlights (ST/ESA/SER.A/423).
UNDESA (2020). United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2020).
World Population Policies 2019: Highlights (ST/ESA/SER.A/443).
Ünal, Ç. (2019). Türkiye’nin I. Düzey Bölgelerinde Göç İstatistiklerinin Değişim Analizi (2007-2017). Trakya
University Journal of Social Science, 21( 2): 737-758
Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications. Ethnic and Racial Studies, 29(6), 1024-54.
Yüceşahin, M. M. ve Özgür, E. M. (2008). Türkiye Kentlerinin Kentleşme Düzeylerinin Demografik, Ekonomik
ve Sosyal Değişkenlerle Belirlenmesi. Coğrafi Bilimler Dergisi, 6 (2), 115-139.
Yüceşahin, M.M. ve Sirkeci, İ. (2018). “Suriyelilerin Demografik Yapısı” Beklenmeyen Misafirler: Suriyeli
Sığınmacılar Penceresinden Türkiye Toplumunun Geleceği (B. Kartal ve U. Manço, der.). London: Transnational
Press London, pp. 93-116.
Zlotnik, H. (1999). Population Growth and International Migration at the End of the 20th Century. Annals of
the New York Academy of Sciences, 882(1): pp.217-228

266
Nüfus ve Toplum

İnternet Kaynakları
Hürriyet (2019). Suriyeli sayısı 7 ilde yüzde 10’u geçti. https://hurriyet.com.tr/gundem/suriyeli-sayisi-7-ilde-
yuzde-10u-gecti-41234076
IOM (Uluslar arası Göç Örgütü) (2013). Göç Terimleri Sözlüğü. https://publications.iom.int/system/files/pdf/
iml31_turkish_2ndedition.pdf
T.C. Dışişleri Bakanlığı (2020). Yurtdışında Yaşayan Türk Vatandaşları. Erişim Adresi: http://mfa.gov.tr/
yurtdisinda-yasayan-turkler_.tr.mfa ErişimTarihi: 20.04.2020
TDK (2019). Göç maddesi. Erişim Adresi:https://sozluk.gov.tr/ Erişim tarihi: 10.04.2020
TUİK (2020). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2019 Erişim Adresi:http://tuik.gov.tr/
PreHaberBultenleri.do?id=33705 Erişim Tarihi: 15.4.2020
Yılmaz Elmas, F. (2010). Ekonomik Krizin Göçmenler Üzerindeki Etkileri: AB Örneği. http://usakgundem.
com/makale/66/ekonomik-krizin-göçmenler-üzerindeki-etkileri-ab örneği.html, (03.06.2012)

267
 Bölüm 8
Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik
Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları

1 2
Dünyada ve Türkiye’de Nüfus Artışı Türkiye’de Nüfusun Yapısal Özellikleri
öğrenme çıktıları

1 Dünyada ve Türkiye’de nüfus artışının 2 Türkiye nüfusunun yapısal özelliklerini

genel özelliklerini açıklayabilme açıklayabilme

Nüfus Politikaları
4 Nüfus politikalarını tanımlayabilme

3 4
Nüfus Projeksiyonları 5 Nüfusun geleceğini etkileyebilen nüfus
3 Nüfus projeksiyonlarının amacını politikalarının türlerini ve bununla ilgili
açıklayabilme özellikleri ayırt edebilme

Anahtar Sözcükler: • Nüfus • Nüfus Artışı • Nüfus Yapısı • Nüfus Projeksiyonu • Nüfus Politikası
• Toplam Doğurganlık Hızı • Nüfus Artış Hızı • Ortanca Yaş • Çalışma Çağı Nüfusu • Çocuk Nüfus
• Yaşlı Nüfus • Doğal Nüfus Artışı • Kentsel ve Kırsal Nüfus

268
Nüfus ve Toplum
GİRİŞ
Nüfusa ve nüfustaki değişmelere ilişkin bilgiler,
tüm zamanlarda merak edilmiş ve ülkelerin kalkın-
masında daima öncelikli gündem oluşturmuştur.
Gerek dünya gerekse ülkelerin nüfuslarının belirli
bir zaman dilimindeki karakteristiklerinin, yaş ve
cinsiyet yapısı, coğrafi dağılımı, eğitim yapısı gibi
yapısal özelliklerinin ve boyutlarının incelenmesi
önemli bir gerekliliktir. Kuşkusuz nüfus yapısını
etkileyen ve bu yapıdan etkilenen doğurganlık,
ölümlülük ve göç gibi demografik süreçlerin ayrı-
ca incelenmesi de son derece önem taşımaktadır.
Çünkü nüfus yapısı ile demografik süreçler arasın-
daki ilişkilerin ve bunların gerçekleştiği toplumsal,
ekonomik ve kültürel çevreyle olan ilişki ve etkile-
şimleri kısa, orta ve uzun vadede ülkeler için önem-
li sonuçlar yaratmaktadır.
Bu ünitenin amacı, dünyada ve Türkiye’de nü-
fus artışı, Türkiye’de nüfusun yapısal özellikleri,
nüfus projeksiyonları ve politikaları hakkında ay-
rıntılı bilgiler sunmaktır. Nüfus çalışmaları alanın-
da sayılarla inceleme gerçekleştirildiğinden üretilen
bilgiler çoğu kez nicel analizlere dayanmaktadır. Bu
nedenle ünitede yer verilen konular sıklıkla grafik
ve görsel malzemelerle desteklenmiştir. Ünitede
nüfus artışı, nüfus yapısı, nüfus projeksiyonu, nü-
fus politikası, toplam doğurganlık hızı, nüfus artış
7 milyar
6.5 milyar
6 milyar
5.5 milyar
5 milyar
4.5 milyar
4 milyar
3.5 milyar
3 milyar
2.5 milyar
2 milyar
1.5 milyar
1 milyar
0.5 milyar M.Ö. 10000’den 1700’e kadar nüfus
M.Ö. 10000’de 4 milyon artış hızı sadece yılda %0.04 idi.
M.Ö. 10000 M.Ö. 8000 M.Ö. 6000
Şekil 8.1 Dünya nüfusunun gelişimi
hızı, doğal nüfus artışı, ortanca yaş, çalışma çağı
nüfusu, çocuk nüfus, yaşlı nüfus, kentsel ve kırsal
nüfus terimleri tanımlanmakta ve gerekli olan te-
rimlerin birbirleriyle ilişkileri açıklanmıştır. Ayrıca
Nüfus projeksiyonları ve politikaları konularında
Türkiye’nin özellikleri ve uygulamalarına da yer
verilmiştir.
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE NÜFUS
ARTIŞI
İnsanlık tarihinin çok uzun bir döneminde dün-
ya nüfusu oldukça azdı ve nüfus artış hızı oldukça
düşük değerlerdeydi (Şekil 8.1). M.Ö. 8000-5000
arasında yiyecek güvenliğinin kısmi artışı, avcı ve
toplayıcı kültürden tarımsal topluma dönüşüm
dünya nüfusunun artmasını sağlasa da M.S. 1000
yılı civarında dünyada 200 milyondan biraz fazla
insan yaşamaktaydı. Ancak yüksek doğum hızları-
na karşılık açlıklar, kıtlıklar, savaşlar ve salgın has-
talıklar nedeniyle yüksek düzeyli ölüm hızı, dün-
yanın uzun yıllık tarihinde nüfus büyüklüğünün
durağan kalmasından sorumluydu. Örneğin, 14.
yüzyılın ilk yarısında Avrupa ve Çin’de o zaman-
lardaki nüfuslarının üçte biri veba salgını nedeniyle
yok olmuştu. Hatta 1600’ler civarında bile dünya
nüfusunun ancak 500 milyon olduğu tahmin edil-
mektedir (Newbold, 2010).
2019’da 7.7 milyar
2011’de 7 milyar
1999’da 6 milyar
1987’de 5 milyar
1975’de 4 milyar
1960’da 3 milyar
1928’de 2 milyar
1900’de 1.65 milyar
1800’de 990 milyon
1700’de 600 milyon
0 yılında 190 milyon 14. Yüzyıl ortasında veba salgını
nedeniyleAvrupa’da 200 milyon kişi öldü.
M.Ö. 4000 M.Ö. 2000 0 2000
Kaynak: OWD (2020).
269
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları
1600’lerin ortalarından başlayarak dünya nü-
fusunun artışı hızlanmaya başlamıştır. Bunun en
önemli nedenleri ticaretin yaygınlaşması, yiyecek
üretimi ve gıda güvenliğinin artışı ile beslenme re-
jiminin iyileşmesidir. Bu süreçlere bağlı olarak or-
talama yaşam süresi de hızlıca uzamaya başlamıştır.
Nitekim 1800’lere gelindiğinde dünya nüfusu yak-
laşık 1 milyara erişmiştir. Ancak nüfusun hayatta
kalma süresinin uzamasını ve böylece artış hızını
yükselten temel sosyoekonomik gelişmeler özellik-
le Avrupa kıtasında gerçekleştiğinden 19. yüzyılda
Avrupa nüfusunda bir patlama yaşanmıştır. Diğer
bir ifadeyle Endüstri Devrimi’nin getirdiği hızlı
ilerlemeyle Avrupa’da nüfus 1800-1900 arasında
ikiye katlanmıştır. Aynı dönemde Avrupalı göç-
menler nedeniyle Kuzey Amerika’nın nüfusu 20
kat artmıştır. İlerleyen yıllarda sağlık hizmetleri ile
tıbbi teknolojide meydana gelen gelişmeler yaşam
beklentisi ve hayatta kalma süresini belirgin biçim-
de artırmaya devam etmiştir. 1900’lü yılların başın-
da dünya nüfusu 1,7 milyara ve 1930’da 2 milyara
erişmiştir. 20. yüzyılın ortalarına gelindiğinde bek-
lenmedik bir şekilde dünya nüfusu çok hızlı artma-
ya başlamıştır. Bu süreçte doğum hızlarının yüksek
seyretmesi ama ölüm hızlarındaki ciddi düşüşler
nedeniyle nüfus artış hızı çok yükselmiş ve ülkele-
rin nüfusları ciddi şekilde artmıştır. Bütün bu geliş-
melerle dünya nüfusu 1960’ta 3 milyara ve 1974’te
ise 4 milyara ulaşmıştır. Önceleri dünya nüfusunun
1 milyara ulaşması için yüzyılların geçmesi gerekir-
ken, 1960 ve 1998 yılları arasında dünya nüfusu 3
milyardan 6 milyara erişerek sadece 38 yılda ikiye
katlanmıştır. 2009 yılının ortalarında 6,8 milyara
ulaşan dünya nüfusu, 2012’de 7 milyarı aşmış ve
günümüzde ise 8 milyara (2019 yılı itibarıyla 7
milyar 713 bin 468 kişi) (UN, 2020a) yaklaşmıştır.
Doğuşta yaşam beklentisi: Belirli bir
yaştaki kişinin günlük hayattaki faaliyet-
lerini sınırlandıracak bir sağlık sorunu ol-
madan yaşaması beklenen yıl sayısı olarak
tanımlanan sağlıklı yaşam süresidir.
Bölgesel Artışlar
Dünyada nüfus artış hızlarının örüntüsünün
aynı olmadığı gözlenmektedir. Bu anlamda dünya-
da; gelişmiş ve gelişmekte olan dünya olmak üzere
270
başlıca iki bölge tanımlanabilir. Burada kabaca ge-
lişmiş dünyayı ABD, Kanada, Batı Avrupa, Japon-
ya ve Avustralya olarak diğer ülkeleri de gelişmekte
olan dünya kategorisinde değerlendirebiliriz (New-
bold, 2010).
Bugün dünya nüfus artışının en önemli bölü-
mü gelişmekte olan dünyaya özgüdür ki bu bölge
dünya nüfusunun %80’ininden fazlasını barındır-
makta ve dünya nüfusu artış hızının da %98’ini
karşılamaktadır. Başka bir açıdan, örneğin 2008’de
gelişmekte olan dünyadaki 121 milyon çocuğun
dünyaya gelmiş olmasına karşılık gelişmiş dünyada
sadece 13,3 milyon çocuk dünyaya gelmiştir.
Ancak bunların ötesinde gelişmekte olan dün-
yada nüfus artış hızı rejimleri açısından belirgin
farklı örüntüler söz konusudur. Örneğin bugün
dünyanın en fazla nüfusa sahip ülkesi konumun-
da olan Çin, yıllık %0,5 artış hızına sahiptir. Bu
değerle Çin’in nüfusu artmaya devam etmektedir
ve fakat artış hızı geçmişe göre çok daha yavaş ger-
çekleşmektedir ve çok yakında nüfusunun azalması
süreciyle karşı karşıya gelecektir. Ancak Çin, bu-
gün dünya nüfusu içerisinde çok önemli bir paya
sahip olmasıyla dünya nüfus istatistiklerini açık
bir biçimde etkileyen bir ülke olmaya devam et-
mektedir. Bu nedenle birtakım uluslararası nüfus
veri tabanları (örneğin The Population Reference
Bureau-PRB) Çin’i dâhil ve hariç tutarak istatistik-
ler yayınlamaktadır. Örneğin bugün dünyada 2,7
düzeyinde olan toplam doğurganlık hızı (TDH),
Çin hariç tutulduğunda 3,1’e çıkmaktadır (New-
bold, 2010).
Dünyada ikinci en büyük nüfusa sahip olan
ülke, Hindistan’ın, yüzde 1,6’lık nüfus artış hızı ve
2,7 düzeyindeki TDH’yle nüfusu çok hızlı artmaya
devam etmektedir ve çok yakında Çin’in nüfusu-
nu geçecektir. Dünyanın bir diğer önemli bölgesi
olan Afrika ve özellikle de Sahra-altı Afrika yıl-
lık %2,5 artışa ve kadın başına ortalama 5 çocuk
TDH değerine sahiptir. Bunun anlamı, en azından
Sahra-altı Afrika’da yakın gelecekte nüfus artış hızı
yüksek düzeylerde kalmaya ve nüfusu da çok hızlı
artmaya devam edeceğidir. Nüfus artış hızı Orta ve
Güney Amerika ile Karayipler’de daha düşüktür ve
TDH’ler 2.1’den biraz fazladır ve bu nedenle de bu
bölgede nüfus daha yavaş olsa da artmaya devam
edecektir (Newbold, 2010).
Gelişmiş dünyanın çok büyük bir bölümünde
nüfus artış hızı çok daha yavaştır. Örneğin ABD’de
Nüfus ve Toplum

nüfus artış hızı %0,6 düzeyindedir ve TDH nüfusun kendini yenileme düzeyinde (2,1) kadardır. Ancak
Japonya, Batı ve Doğu Avrupa dikkate alındığında nüfus artış hızı değerlerinin çok daha yavaşlamış oldu-
ğu gözlemlenir. Örneğin 2009’da Avrupa kıtasının nüfus artış hızı “sıfır” olarak gerçekleşmiştir. Bir başka
ifadeyle Macaristan, Romanya ve Rusya dâhil olmak üzere pek çok Doğu Avrupa ülkesi negatif yönlü
büyüme hızlarına sahipken, Fransa dâhil bir kısım Batı Avrupa ülkelerinin nüfusları zorlukla artmaktadır.
Gelişmiş dünyada nüfusun azaldığı/azalma eşiğine geldiğini gösteren bu bulgular, söz konusu ülkeler için
pek çok soruyu gündeme getirmekte, ülkelerin kimliği, politik gücü ve ekonomik büyümesini ciddi dü-
zeyde risk altında olduğuna işaret etmektedir (Newbold, 2010).

Kentsel Nüfustaki Artışlar

1975’te dünya nüfusunun sadece %33’ü kentsel alanlarda yaşıyordu ve bu nüfusun büyük çoğunluğu
da nüfusları bir milyondan az küçük kentlerin sakinleriydi. 2009’da dünya nüfusunun yaklaşık %50’si
kentsel alanlarda yaşar hâle geldi. Gelişmekte olan dünya %44 düzeyindeki kentsel alanlarda yaşayan nüfus
yüzdesiyle %75 kentli nüfusa sahip gelişmiş dünya ortalamasından geride kalırken, yakın gelecekte geliş-
mekte olan dünyada bu oranın hızlıca artması ve 2030’da %61 düzeyine ulaşması beklenmektedir. Bir baş-
ka önemli gelişme ise tarihsel süreçte bir milyondan fazla nüfusa sahip kentlerin sayısının dünyada gittikçe
artıyor olmasıdır. 2000 yılında dünyada bu kategoride 345 kent varken bu sayı 2015’te 480’e ulaşmıştır.
Dünyada 10 milyondan fazla nüfusa sahip megakentlerin durumuna bakıldığında ise 1985’te 8 adet olan
megakent sayısı 2007’de 20’ye ulaşmış ve 2015’te 22’ye çıkmıştır .

Resim 8.1 Dünyada nüfus hızla artmaktadır, kentler kalabalıklaşmaktadır.

Kaynak: http://gorselarsiv.anadolu.edu.tr

Türkiye’de Nüfus Artışı

Anadolu, tarihin en eski çağlarından beri insan topluluklarının yaşadığı ve tarıma elverişli toprakların
bulunduğu bir bölge olmuştur. Ancak Osmanlı döneminin sonlarına kadar bölgede bilimsel esaslara da-
yanan bir nüfus sayımı yapılamadığından Türkiye Cumhuriyeti öncesinde nüfus büyüklüğü ve artışına
dair güvenilir bilgi bulunmamaktadır. Osmanlı döneminde ilk nüfus sayımı silah altına alınacak kişileri
belirlemek amacıyla 1831 yılında yapılmıştır. Bunu 1844 yılında nüfus kimlik belgesi verilmek amacıyla
gerçekleştirilen sayım izlemiştir. Üçüncü sayım ise 1874 yılında yapılmıştır ve bu son sayıma göre impara-
torluk sınırları dâhilinde 12 milyon civarında kişinin yaşadığı tahmin edilmektedir.

271
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları

90.000.000

80.000.000

70.000.000

60.000.000
Nüfus

50.000.000

40.000.000

30.000.000

20.000.000

10.000.000

20
20 5
20
20 7
19
19
19 5
19
19 5
19 0
19 5
19 0
19
19 0
19 5
1980
19 5
20 0
20
20 7
20 8
20
20 0
20
2012
20 3

20
14
1
16
1
18
27
3
40
4
5
5
6
65
7
7

8
9
00
0
0
09
1
11

19
Sayım ve ADNKS yılları

Şekil 8.2 Türkiye’de nüfusun gelişimi

Kaynak: UN (2020a).

Cumhuriyet döneminin başlangıcıyla birlikte Türkiye’de nüfus sayımları planlı ve düzenli olarak ger-
çekleştirilmiştir. Bu dönemin ilk nüfus sayımı 28 Ekim 1927 tarihinde yapılmış ve bu sayımda nüfus
13.649.945 kişi olarak belirlenmiştir (Şekil 8.2). Bu sayıma göre Türkiye’de kadın nüfus erkek nüfustan
belirgin bir şekilde fazladır. Bunun nedeni, I. Dünya Savaşı ile Kurtuluş Savaşı zamanında erkek nüfus-
ta meydana gelen kayıplardır. Türkiye’de periyodik nüfus sayımlarına 1935 yılında başlanmış ve sayım-
lar 1990 yılına kadar her beş yılda bir düzenli olarak gerçekleştirilmiştir. 1935 yılı sayımında Türkiye’de
16.188.767 kişi saptanmıştır. 1935 ve 1990 yılları arasında gerçekleştirilen sayımlar Genel Nüfus Sayımı
kapsamındadır. 1990 yılından sonra 2000 yılında son nüfus sayımı gerçekleştirilmiş ve 2007 yılından iti-
baren Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne (ADNKS) geçilmiştir. Bu sisteme göre Türkiye’de yaşayanlar
kimlik numaraları ve yabancı uyruklu kişiler de pasaport numaralarıyla ikamet ettiği adrese göre kayıt
altına alınmaktadır. Böylece 2007 yılından beri Türkiye’nin nüfusu, bir günlük sokağa çıkma yasağıyla
gerçekleştirilen nüfus sayımlarına gerek olmadan ADNKS ile belirlenmektedir.
Türkiye nüfusu 1927-2019 yılları arasında yaklaşık olarak 70 milyon artmıştır. Türkiye nüfusunun
Orta Doğu’da İran ve Mısır ile hemen hemen aynı büyüklükte nüfusa erişimi demografik, sosyal ve ekono-
mik etmenlerce gerçekleşmiştir. Türkiye’de nüfusun gelişimini başlıca üç dönem hâlinde değerlendirmek
mümkündür.
Birinci Dönem: Balkan savaşları, I. Dünya Savaşı ile Kurtuluş Savaşı’nın sonrasına denk gelen ve 1927-
1960 yılları arasını kapsayan bu ilk dönemde nüfus 11 milyon kişi civarında artmıştır. Gelecek dönemlere
göre nüfusta daha az artışın yaşandığı bu dönemde savaşların etkisiyle nüfusta cinsiyet dengesizliği 1950’ye
kadar sürmüştür. Ayrıca Türkiye’ye gerçekleşen göçler ile 1939’da Hatay’ın Türkiye Cumhuriyeti sınırla-
rına dâhil edilmesi doğal artışın yanı sıra nüfusun çoğalmasını sağlamıştır. 1960’lı yıllara doğru ülkede
sağlık hizmetlerinin ve hijyen koşullarının gelişmesi ölüm hızının daha da azalmasını sağlamış ve nüfus
artış hızının daha da yükselmesine neden olmuştur. 1950-1960 yılları arası dönemde nüfusun cinsiyet
kompozisyonundaki dengesizlik ortadan kalkmıştır.

272
Nüfus ve Toplum

Doğal nüfus artışı: Doğumlar ve ölümler arasındaki fark doğal nüfus artışıdır. Bu farkın doğal olarak
adlandırılmasının nedeni doğumlar ve ölümlerin biyolojik olgular olmalarıdır. Terimde artış sözcüğünün
  kullanılması ise her zaman pozitif yönde bir değişme olacağı anlamına gelmemelidir. Bu fark, süre ortası
nüfusa bölündüğünde doğal nüfus artış hızı elde edilir.

İkinci Dönem: 1960-1985 yılları arasını kapsayan bu dönemde sosyokültürel ve ekonomik değişmeler
doğrultusunda doğurganlık hızı azalmaya başlamış ve buna bağlı olarak nüfus artış hızı 1960-65 dönemin-
deki binde 28,5 düzeyindeki en yüksek artıştan sonra belirgin şekilde yavaşlamıştır ve ölüm hızlarındaki
azalmalar devam etmiştir. Bu dönemin sonunda Türkiye nüfusu 50 milyona ulaşmıştır.

Resim 8.2 Türkiye’de nüfusu artışı ve kalabalıklaşan kentler

Kaynak: http://gorselarsiv.anadolu.edu.tr

Toplam doğurganlık hızı: Bir kadının doğurgan olduğu dönem olan 15-49 yaş grubunda doğurabile-
ceği ortalama çocuk sayısını ifade etmektedir. 

Üçüncü Dönem: Bu dönem 1985 yılı sonrasını kapsamaktadır. 1985 yılından sonra toplam doğurgan-
lık hızı kadın başına ortalama 3 çocuktan daha az değerlere doğru hızla düşmeye başlamış ve 1990’lı yıl-
larda 2 çocuk düzeyine çok yaklaşmıştır. Buna istinaden nüfus artış hızı daha da yavaşlamış ve demografik
geçiş sürecinin son evresine girilmiştir. Sonuç olarak günümüzde Türkiye nüfusu yıllık ortalama binde 12
düzeyindeki artış hızıyla 83 milyon civarındadır.

273
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları

Öğrenme Çıktısı
1 Dünyada ve Türkiye’de nüfus artışının genel özelliklerini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dünyada ve Türkiye’de nü-
fus artışı eğilimi nasıldır?
Türkiye’de uygulanmakta
Türkiye’nin uygulamakta
olan nüfus politikalarının
olduğu son nüfus politikası-
nüfus artışıyla ilişkisinin
nın nedenlerini açıklayınız.
neler olduğunu tartışınız.

TÜRKİYE’DE NÜFUSUN YAPISAL nü de 65 yaş ve üzeri grup (yaşlı nüfus) oluştur-

ÖZELLİKLERİ
Eğitim düzeyi, yaş ve cinsiyet yapısı özellikleri,
bir ülke nüfusunun yapısal özellikleri o ülkenin nü-
fus artışı ve büyüklüğü kadar önemlidir. Gelecekle
ilgili kamu ve kalkınma politikalarının geliştirilme-
si nüfusun yapısal özelliklerinin bilinmesine ihti-
yaç duyar. Ülkelerin gelişmişlik düzeyi bakımından
nüfusun yapısal özellikleri önem taşımaktadır. Bu
bakımdan nüfusun eğitim durumu, yaş ve cinsi-
yet yapısı, kırsal ve kentsel alanlarda yaşayan nüfus
oranları nüfusun yapısal özellikleri arasındadır.
Türkiye nüfusunun en önemli özelliği henüz
genç ve dinamik bir yapıyı barındırıyor olmasıdır.
Toplam nüfusun yüzde 23,7’lik bölümünü 0-14
yaş grubu (çocuk nüfus), yüzde 68’ini 15-64 yaş
grubu (çalışma çağı nüfusu) ve %8,3’lük bölümü-
maktadır. Nüfusun yaş yapısı ile ilgili olarak nüfus
piramitleri önemli bilgi sunarlar. Türkiye’de nüfus
piramitlerinin aldığı biçim, nüfus artış hızının, do-
ğurganlığın ve yaşam süresinin zamanla değişme-
si neticesinde sürekli bir değişim göstermektedir.
Türkiye 1990’lı yılların başına kadar geniş tabanlı
piramitlere sahipken günümüzde piramitlerin ta-
banı daralmaya ve piramit dikleşmeye başlamıştır
(Şekil 8.3). Türkiye’de ortanca yaş 1980’de 19 iken
günümüzde 29,9’a yükselmiştir. Bu durum ülke
nüfusunun gittikçe yaşlanmakta olduğu anlamına
gelmektedir. Geçmişteki yüksek düzeyli nüfus artış
hızları nedeniyle Türkiye henüz genç nüfus yapı-
sına sahip olsa da bu durum değişmekte; toplam
doğurganlık hızının azalmasıyla nüfus yaşlanarak
gelişmiş ülkelerin yapısına doğru benzemeye de-
vam etmektedir.

85+
80-84
Erkek 75-79 Kadın
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
8 6 4 2 0 2 4 6 8
Yüzde

Şekil 8.3 Türkiye’nin 1990 (gölgeli) ve 2015 (çizgi) yılı nüfus piramitleri
Kaynak: UN (2020a).

274
Nüfus ve Toplum

Nüfusun sahip olduğu en önemli özelliklerden

Ortanca (medyan) yaş: Bir nüfus gru-
bunun yaşları, küçükten büyüğe doğru
sıralandığında tam ortada kalan bireyin
yaşıdır. Bu durumda toplam nüfusun ya-
rısı bu yaştan büyük, öbür yarısı küçüktür.
Nüfusun diğer bir özelliği olan cinsiyet yapısı,
bir ülkedeki erkek ve kadın nüfusun oransal bö-
lünüşünü ifade eder. Türkiye’de günümüzde erkek
(yüzde 50,2) ve kadın (yüzde 49,8) nüfus oranları
birbirine oldukça yakındır. Ancak 65 yaş ve üze-
ri grupta kadınların oranı onların yaşam süresi-
nin daha fazla olması nedeniyle erkeklerden daha
fazladır. Kuşkusuz, bir yerde kadın ve erkek nüfus
oranlarının farklı olmasında göç de etkilidir ve yay-
gın olarak göçe erkekler katılmaktadır. Bu nedenle
özellikle yoğun işçi göçü alan ülkelerde erkek nüfus
daha fazladır. Benzer şekilde endüstri ve ticaretin
gelişkin olduğu kentlerde yine erkeklerin göçüne
bağlı olarak erkek nüfus daha fazla olabilir. Kırsal
yerleşmelerde ise ekonomik olanakların yetersizliği
nedeniyle erkek nüfus çalışmak amacıyla göç etti-
ğinden kadın nüfus daha fazla olabilir.
biri de eğitim durumudur. Türkiye’de 1950’de ger-
çekleştirilen sayım sonuçlarına göre nüfusun kaba-
ca yüzde 31,8’lik bölümü okuryazardı. 2015 yılına
gelindiğinde bu oran yüzde 94,6’ya yükselmiştir.
Ne var ki, günümüzde okuryazar nüfus oranı erkek
ve kadın nüfus arasında farklılık göstermektedir.
Örneğin, erkek nüfusta okuryazarlık yüzde 98,2
iken kadınlarda yüzde 91 düzeyindedir. Türkiye’de
nüfusun eğitim düzeyi diğer eğitim basamakların-
da artış göstermektedir. Nüfusun yaygın bir kesimi
ilköğretim mezunuyken, önemli bir bölümü lise ve
küçük bir bölümü (yaklaşık yüzde 7’si) de üniver-
site mezunudur.
15-64 yaş grubu, aktif veya çalışma çağı nüfu-
sunu oluşturmaktadır. Bu nüfusun çalıştığı genel
ekonomik faaliyet kolları ise tarım, hizmet ve en-
düstri sektörleridir. Kuşkusuz, bir ülkenin sahip
olduğu ekonomik faaliyet kolları, nüfusun sosyo-
ekonomik yapısı üzerinde önemli bir etki yarat-
maktadır. Türkiye’de 1927’den beri gerçekleştirilen
ekonomik faaliyet alanlarının gelişimi ve nüfusun
ekonomik faaliyet tercihleri neticesinde tarımsal sek-
törde çalışanların oranı azalmış ancak -özellikle hiz-
met sektöründe olmak üzere- geri kalan iki sektörde
çalışanların oranı artmıştır ve bu eğilim sürmektedir.

Resim 8.3 Türkiye nüfusunun en önemli özelliği henüz genç ve dinamik bir yapısıdır.
Kaynak: http://gorselarsiv.anadolu.edu.tr

Nüfusun kırsal ve kentsel yerleşim yerlerine göre olan dağılımı da önemlidir. Kırsal ve kentsel nüfus
oranları bir ülkedeki nüfusun sosyoekonomik yapısı hakkında değerli bilgi sunarlar. Türkiye’de kırsal ve
kentsel yerleşmeler buralarda sürdürülen ekonomik etkinlikler ile nüfus büyüklüklerine göre belirlenmek-
tedir. Kırsal alanlarda yaygın olarak tarımsal faaliyetler gerçekleştirilirken kentlerde başta hizmet sektörü
olmak üzere endüstri sektörü ağırlıklı ekonomik faaliyet alanları olarak belirmektedir.

275
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları

Türkiye’de 1927’de kırsal nüfus yüzde 75,8 düzeyindeyken günümüzde, 2015 yılı itibarıyla , yüzde
26,6 düzeyine gerilemiş, kentsel nüfus oranı ise yüzde 73,4’e yükselmiştir (UN, 2020b).

Öğrenme Çıktısı
2 Türkiye nüfusunun yapısal özelliklerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin nüfus yapısını Türkiye’nin 1990 ve 2015

Türkiye nüfusunun yapısı-
belirleyen temel etmenlerin yıllarına ait nüfus piramitle-
nın genel özellikleri nelerdir?
neler olduğunu tartışınız. rindeki farklılıkları sıralayın.

NÜFUS PROJEKSİYONLARI Nüfus tahminlerinde çoğunlukla, cinsiyete göre

Nüfus projeksiyonu,  göç, ölüm ve doğum veri-
lerinin gelecekteki eğilimleri ile tahminlere göre
gelecekte nüfusun durumu hakkında kestirimlerin
yapılmasıyla elde edilen bilgidir. Bu bilgi, istatis-
tiksel tablolar ve/veya grafikler hâlinde sunulmak-
tadır. Dünya geneli, ülke, il, ilçe, köy gibi değişik
büyüklüğe sahip siyasi ve idari bölümler ve yerleşim
birimleri için nüfus projeksiyonu yapılabilmektedir.
nüfusa, yaş gruplarına, yaşa özel doğurganlık hızına
ve toplam doğurganlığa, yetişkin ve bebeklerin ölüm
seviyesi ve hayatta kalma olasılığı değerlerine, yurt
dışına net göçün cinsiyet ve yaşa göre dağılımlarına
gereksinim duyulmaktadır. Bazı projeksiyonlarda ise
bu özellikler arasına nüfusun eğitim düzeyi bilgileri
de eklenmektedir. Bu nedenle nüfus projeksiyonla-
rı bir nüfusun gelecekteki beşerî sermaye düzeyinin
nasıl değişeceğini anlatan önemli çıktılardır.

Resim 8.4 Nüfus projeksiyonu, gelecekte nüfusun durumu hakkında kestirimlerin yapılmasını ifade eder.
Kaynak: http://gorselarsiv.anadolu.edu.tr

276
Nüfus ve Toplum

durumunda gelecekte nüfusun yapısının nasıl de-

Beşerî sermaye: Nüfusu ve özellikle işgü-
cünü oluşturan bireylerin üretken olarak
çalışmaları ve karşılığında yüksek gelir
elde etmelerine olanak sağlayacak eğitim
sürecinde kazanılmış üretken bilgi, beceri
ve yeteneklerden oluşan bir fikri veya nite-
liksel insan sermayesidir.
Nüfusun temel demografik göstergelerdeki
eğilimlerinin tespiti, bu durumun devam etmesi
ğişebileceği ile ilgili tahminlerde bulunulması ve
geleceğe yönelik politika belirlenmesinde önemli-
dir. İleride ihtiyaç duyulacak işgücü miktarını ön-
ceden belirlemek, buna göre alt yapıyı ve olanakları
hazırlamak nüfus tahminlerinin (projeksiyonların)
amacıdır.  Bu anlamda nüfus projeksiyonları gele-
cekteki risk ve fırsatların belirlenmesine, planlama-
ların yapılıp uygulamaya konulmasına ve risklerle
ilgili önlemlerin alınmasına yardımcı olur. Ulusal
ve küresel ölçekteki nüfusla ilgili tahminler onlarca
yıla; bazen 100 yıla uzayan zaman dilimleri için de
yapılabilmektedir.

12.000.000

10.000.000

8.000.000
Nüfus (000)

6.000.000

4.000.000

2.000.000

0
19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 21
50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 00
Yıllar

Şekil 8.4 Dünya nüfusu, 1950-2100

Açıklama: 2020-2100 yılları arası orta düzeyli projeksiyon tahminleridir.
Kaynak: UN (2020a).

Örneğin Şekil 8.4’te 2020-2100 yılları arası dünya nüfusu orta düzeyli nüfus projeksiyonu verilerine
dayalıdır. Bu şekil, günümüzde 7,7 milyar dünya nüfusunun çok yakın bir gelecekte 8 milyarı aşacağını;
2055’te 10 milyarı aşacağını ve muhtemelen dünyada toplam doğurganlık hızının daha da azalma eğilimi-
ne girmesiyle 2100 yılına kadar daha yavaş bir hızda artacağını göstermektedir. 2100 yılına kadar dünya
nüfusu 11 milyarı dahi aşamayacaktır.
Şekil 8.5 ise 1950-2100 yılları arasında Türkiye nüfusunun gelişimini sunmaktadır. Şekilde 2020-2100
yılları arası orta düzeyli nüfus projeksiyonu verilerine dayalıdır. Bu şeklin Türkiye nüfusu bakımından
sunduğu birkaç önemli bilgi bulunmaktadır. Birincisi, Türkiye nüfusu hiçbir zaman 100 milyonu aşama-
yacaktır. İkincisi, 2055 yılına kadar Türkiye nüfusunun artış eğilimi sürecek ama bu yıldan sonra azalmaya
başlayacaktır. Üçüncüsü 2100 yılına gelindiğinde Türkiye nüfusunun azalmasıyla günümüzdeki nüfus bü-
yüklüğüne geri dönmüş olacaktır.

277
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları

120.000

100.000

80.000
Nüfus (000)

60.000

40.000

20.000

0
19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 21
50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 00
Yıllar

Şekil 8.5 Türkiye nüfusu, 1950-2100

Açıklama: 2020-2100 yılları arası orta düzeyli projeksiyon tahminleridir.
Kaynak: UN (2020a).

Nüfus projeksiyonlarıyla kentsel planlama için
gerekli olan yerel ölçeklerde çoğu kez 10 yıla kadar
olan kısa dönemli tahminler de yapılabilmektedir.
Örneğin, 2008 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sis-
temi sayımlarına dayalı yapılan bir çalışmada (Ta-
sam, 2020) 2023 yılı projeksiyonu yapılmıştır.
Buna göre; 2023’te İstanbul 15,2 milyon, Ankara
5,5 milyon, İzmir 4,5 milyon, Bursa 3,4 milyon,
Kocaeli 2,1 milyon, Antalya 2,6 milyon nüfusa sa-
hip olacaktır. 2008’de 72 milyon olan Türkiye nü-
fusu 2023’te 81-83 milyona ulaşacaktır. Az gelişmiş
ve göç veren bazı iller nüfus kaybedecektir; Erzu-
rum 483 bin, Kars 215 bin, Muş 238 bin, Sivas 497
bin, Yozgat 290 bin, Ardahan 77 bine ulaşacaktır.
Yaşlı nüfus %10’a ulaşacak ve yaşlılıkla ilgili önlem-
ler almak gerekecektir.
Matematik yöntemlerle, demografik ve ekono-
mik verilere göre projeksiyonlar yapılmaktadır. Ma-
tematik yöntemlerle nüfus projeksiyonu şu yöntem-
ler kullanılarak yapılır: 1.Üssel fonksiyon, 2.Sayım
yılları arasındaki nüfus artış hızı ile 3.Sayımlar arası
yılların nüfusunun belirlenmesi, 4.Şehir nüfusu ve
şehirleşme hızı tahmini, 5.İl nüfus tahmini ve ille-
rin nüfus artış hızı tahminleri.
Demografik verilerin dâhil edilmesiyle: 1.Belli
bir zaman serisi hâlinde elde edilen nüfus, evlenme,
doğum-ölüm, göç, gebeliği önleyici metotların kul-
lanım düzeyi gibi veriler. 2. Nüfus sayımları verile-
riyle gelecekteki nüfus büyüklüğü bilgileri.
Ekonomik verilerin dâhil edilmesiyle ise eko-
nomik göstergelerdeki gelecek tahminler yapılabil-
mektedir.
Örneğin Şekil 8.6, demografik bir veri olan top-
lam doğurganlık hızının matematiksel modelle tah-
min edilen orta düzeyli nüfus projeksiyonuna göre
Türkiye’nin 2020-2100 yılları arasındaki alacağı
değerleri sunmaktadır.
Şekil 8.6, Türkiye’nin 2020-2100 arasında top-
lam doğurganlık hızlarının gidişatı bakımından
önemli bilgilere işaret etmektedir. Türkiye’de 1950-
55 ile 1990-95 yılları arasında yüksek ve orta değer-
ler gösteren toplam doğurganlık hızları 1995-2000
döneminden itibaren düşük değerlere inmiştir. Gü-
nümüzde kabaca kadın başına ortalama 2,1 çocuk
düzeyinde olan bu hızın 2025-2030 dönemine ka-
dar pek değişmeyeceği ama sonrasında ise yeniden
azalmaya başlayacağı görülmektedir. Bu dönemden
sonra ise toplam doğurganlık hızı biraz daha azala-
cak ve 2095-2100 yılına dek kadın başına ortalama
2 çocuk değerinin altında seyredecektir.

278
Nüfus ve Toplum

6
Toplam doğurganlık hızı

0
5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0
95 96 96 97 97 98 98 99 99 00 00 01 01 02 02 03 03 04 04 05 05 06 06 07 07 08 08 09 09 10
0 -1 5-1 0-1 5-1 0-1 5-1 0-1 5-1 0-1 5-2 0-2 5-2 0-2 5-2 0-2 5-2 0-2 5-2 0-2 5-2 0-2 5-2 0-2 5-2 0-2 5-2 0-2 5-2 0-2 5-2
5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 0 0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9
19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20
Yıllar

Şekil 8.6 Türkiye’de toplam doğurganlık hızları, 1950-2100

Açıklama: 2015-2020 ile 2095-2100 dönemleri arası orta düzeyli projeksiyon tahminleridir.
Kaynak: UN (2020a).

Öğrenme Çıktısı
3 Nüfus projeksiyonlarının amacını açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin 2020’den 2100

Nüfus projeksiyonlarının
Nüfus projeksiyonları hangi yılına kadar tahmin edilen
hangi temel demografik
amaçla yapılmakta ve ne işe nüfus büyüklüğünün ve top-
göstergeler için yapıldığını
yaramaktadır? lam doğurganlık hızlarının
tartışınız.
gelişimini açıklayınız.

NÜFUS POLİTİKALARI
Nüfus politikaları, nüfusun büyüklüğü, yapısı ve dağılımını doğrudan doğruya etkileyecek şekilde hükümet-
lerin alacağı önlemlerin bütünü olarak tanımlanabilir. Ancak bu tanım, nüfusla ilgili olan değişkenlerin pek
azına göndermede bulunmaktadır. Nüfus politikası daha kapsayıcı bir tanımla açıklanmaya çalışıldığında,
demografik değişkenleri yalnız doğrudan etkileyen değil, dolaylı olarak da etkileyen bütün eylemler dik-
kate alınmaktadır (Başar, 2013).

279
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları
Nüfus politikası için Birleşmiş Milletler’in ta-
nımı, “…nüfusun büyüklüğü ve artış hızı, coğrafi
dağılımı (ulusal ve uluslararası) ve demografik ni-
telikleri gibi önemli demografik değişkenleri et-
kilemek suretiyle, ekonomik, sosyal, demografik,
siyasal ve diğer ortak toplumsal hedeflere ulaşılma-
sına yardımcı olmak amacıyla hazırlanan tedbir ve
programlardır” biçimindedir (Aktaran Başar, 2013:
25; Tuncer,1975). Bu tanıma dikkat edildiğinde
Birleşmiş Milletler’in nüfus politikasını geniş an-
lamda yorumladığını söylemek mümkündür.
Nüfus politikaları, nüfusu doğrudan ya da do-
laylı biçimde etkileyen kararlar bütünü olarak ta-
nımlanmakta, ancak bu kararların yürütülmesi için
gerekli önlemlerin alınması ve uygulanması ayrı bir
aktivite olarak kabul edilmektedir. Nüfus politika-
larının uygulanması sırasında alınan kararlar ara-
sında öncelik ve denge sağlamada ülkelerin büyük
çoğunluğunun üzerinde durduğu husus, insan hak-
ları politikası ile nüfus politikalarını bağdaştırmak-
tır. Zamanımızda ülkelerin büyük çoğunluğu ve
özellikle gelişmiş ülkelerdeki hükümetler ailelerin
istediği zaman ve istediği sayıda çocuk sahibi olma
haklarını kısıtlamayan politikalar izlemektedir. Ge-
lişmiş ülkelerin pek çoğunda ve özellikle İskandi-
nav ülkelerinde bu politikalar toplumsal cinsiyet
eşitliğini son derece destekleyicidir (Yüceşahin,
Adalı ve Türkyılmaz, 2016).
Nüfus politikalarının amacını, nüfusun büyük-
lüğünü ya da yapısını değiştirmeye yönelik olmak
üzere başlıca iki grupta toplamak mümkündür. İlk
grupta yer alan politikalar, nüfusun sayıca artması-
nı veya sınırlanmasını sağlayan, yani nüfusun ni-
celiğini değiştirmeye yönelik politikalardır. İkinci
grup politikalar ise; sağlık koşullarının iyileştiril-
mesi, eğitim düzeyinin yükseltilmesi, mesleki bil-
gi ve deneyimin artırılması ile nüfusun niteliğini
değiştirmeye yönelik olanlardır. Uygulanan poli-
tikaların sonuçlarını kısa sürede görmek mümkün
değildir. İzlenecek politika ve alınacak önlemler,
etkilerini belli bir süre geçtikten sonra göstermek-
tedir (Başar, 2013).
280
Nüfusun Niceliği ile İlgili Politikalar
Nüfusun niceliğini etkileyen politikalar sağlık
ve doğurganlığı kontrol etme politikalarıdır. Do-
ğurganlığı kontrol etme politikası, nüfus artışını
destekleyici ya da nüfus artışını sınırlayıcı olabildi-
ği gibi iki yönlü de olabilir. Bazı dönemlerde, askerî
ve siyasi egemenlikleri için insan gücü ihtiyacı ol-
duğunu düşünen ülkeler, nüfus artışını destekleyici
politikalar uygulamıştır. Ülkeler bunun için vergi
muafiyeti sağlamak ve ailelere çocuk sayısına bağlı
olarak maddi destek sunmak gibi politikalar uygu-
layarak doğurganlığı özendirici önlemler almışlar-
dır (Başar, 2013).
Dünyada uzun yıllar boyunca nüfus konusunda
gelenekçi tutum, doğurganlığı desteklemek biçi-
minde olmuştur. Bu tutum büyük ölçüde kökenini
neolitik toplumsal kültürden almıştır. Tarım devri-
minden sonra binlerce yıl insanlar, üretimi artıra-
bilmek için ihtiyaç duydukları enerjiyi büyük ölçü-
de biyolojik kaynaklardan, diğer bir ifadeyle, insan
ve hayvan gücünden sağlayabilmiştir. Bu nedenle
fazla nüfusu olan aile ya da ülkeler, daha kuvvetli,
daha zengin olmuştur. 18. yüzyıldan bu yana yeni
enerji kaynaklarının keşfi, teknolojik gelişmeler
ve toplumsal gelişmeler, insan gücünün önemini
azaltmış ve bunun sonucu olarak geleneksel dav-
ranışlar değişmeye başlamıştır. Buna karşılık her
toplumda düşüncelerini çağın koşullarına uydura-
mayanlar ve geleneksel inançlardan ayrılamayanlar
da bulunmaktadır (Fişek,1975).
İnsan gücü fazlası olan bir ülkenin, nüfus artı-
şını sınırlayıcı bir politika gütmesi beklenir. Nüfus
artışını denetlemek üzere uygulanan en yaygın po-
litika, bazı kaynaklarda nüfus kontrolü ya da nüfus
planlaması adını da alan aile planlamasıdır. Bir-
leşmiş Milletler’in düzenlediği 1974 Dünya Nüfus
Konferansı’nda, bireylerin sahip olacakları çocuk
sayısına ve bunun zamanına serbestçe karar verme-
leri, bu konuda gerekli bilgi, eğitim ve araçlardan
yararlanmaları temel insan hakları arasında görül-
müş ve alınan kararlar arasında yer almıştır.
Nüfus ve Toplum
Resim 8.5 Nüfus politikaları, nüfusun büyüklüğü,
yapısı ve dağılımını doğrudan doğruya etkileyecek
şekilde hükümetlerin alacağı kararları ifade eder.
Kaynak: http://gorselarsiv.anadolu.edu.tr
Türkiye’nin de kabul ettiği bu karar, ailelerin is-
tediği aile büyüklüğünü seçme hakkı olduğu kadar,
ihtiyaçları doğrultusunda aile planlaması yöntem-
lerini uygulayabilme şansına da sahip olma hakkı-
nın meşruiyeti olarak anlaşılmalıdır (Üner, 1984).
Türkiye’de 1982 tarihli Anayasa’nın 41. mad-
desine göre, aile planlaması eğitimi ve uygulama-
sı devletin asli görevleri arasında sayılmıştır. Aile
planlamasının hedefleri ise istenildiği zamanda is-
tenildiği kadar çocuk sahibi olunması, doğum ara-
larının açılması, aşırı doğum sayısının önlenmesi,
erken yaşta doğumun önlenmesi için ailelerin eği-
tilmesi ve sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması-
dır. Bu hedefler doğrultusunda aile planlamasının,
çocuk sayısının zorla sınırlanması demek olmadığı,
aile büyüklüğüne karar verme özgürlüğünün çiftle-
re bağlı olduğu açıktır.
Nüfusun Niteliği ile İlgili Politikalar
Nüfusun niteliğini artırmaya yönelik politikala-
rın pek çoğunun ülkedeki ekonomik refah düzeyi-
ne, bir başka ifadeyle ülkenin gelir düzeyine bağlı
olduğunu söylemek mümkündür. Ülkenin gelir ve
refah düzeyi yükseldikçe nüfusun niteliğini artır-
maya dönük politikalar gerçekleştirilebilir duruma
gelmektedir. Nüfusun niteliğini artırma politika-
larına eklemlenen sağlık, eğitim, iş deneyimi gibi
göstergeler gelir düzeyinin araçları durumundadır.
Bu nedenle ekonomik bakımdan az gelişmiş böl-
gelerde nüfusun niteliğinin (beşeri sermaye) düşük
olduğu söylenebilir.
Ayrıca tek bir ülkede dahi gelir düzeyine göre
nüfusun niteliği bir bölgeden diğerine değişmekte
ya da bir sosyal gruptan diğerine farklılaşabilmekte-
dir. Diğer özellikler göz ardı edildiğinde bile yalnız-
ca okuryazar oranının gelir düzeyi ile doğru orantılı
olarak arttığı da gözlenmektedir (Başar, 2013). Do-
layısıyla nüfusun niteliği, politikalar ve gelişmişlik
arasında doğrusal ilişkiler söz konusudur.
Genel olarak ekonomik bakımdan geri kalmış
ülkelerde nüfusun niteliğine ilişkin görüşler şu şekil-
de özetlenebilir (Başar, 2013):
1. Doğum hızlarının yüksekliği nedeniyle aile
büyüklüğü fazladır. Ortalama aile / hane-
halkı gelirinin düşüklüğüne karşın ailedeki
ortalama birey sayısının fazlalığı gelirin bü-
yük bir kısmının gıda ve zorunlu masraflara
ayrılmasına neden olmaktadır.
2. Beslenme koşullarının çok yeterli olmadığı
durumlarda sağlık ve eğitim kalemlerine ay-
rılan pay çok azalmakta, bu nedenle genel
olarak gelir düzeyi düştükçe eğitim ve sağlık
olanakları da düşük düzeylerde kalmaktadır.
Ekonomik bakımdan az gelişmiş ülkelerde ge-
rek devlet gerekse bireyler bakımından eğitime
ayrılan payların yetersiz olması gelir düzeyinin dü-
şüklüğüne dayalıdır. Bu ülkelerde eğitim hizmetleri
devlet tarafından genellikle maddi bedel olmadan
sunulduğu hâlde, nüfusun ancak sınırlı bir kısmı-
nın bundan yararlanabilmesi aile gelirinin yetersiz
olmasının bir sonucu olarak gözükmektedir. Özel-
likle tarımsal kesimde okul çağındaki çocukların
üretimde çalışmaları eğitimlerine engel olmaktadır.
Buna bağlı olarak bu tür ülkelerde hızlı nüfus artışı
devam ettiği sürece bu güçlüklerin azalmayıp art-
ması beklenebilir.
Diğer yandan bu ülkelerin sosyal ve ekonomik
anlamda kalkınabilmesi için gerekli olan koşullar-
dan biri nüfusun niteliğinin artırılmasıdır. Okuma
alışkanlığı da dâhil olmak üzere, okuryazar oranı
hızla artmadıkça, ortalama eğitim düzeyi yüksel-
medikçe, özellikle sanayinin ilerlemesi için gereken
meslek uzmanları yetiştirilmedikçe ekonomik ge-
lişmenin gerçekleşmesi zorlaşmaktadır. Daha fazla
281
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları
ekonomik kalkınmayı hedefleyen bir ülkede nüfus
politikalarında bu gerçeklerin dikkate alınması bir
zorunluluk niteliğindedir.
Dünyadaki az gelişmiş ülkeler arasında nüfus
politikasının amacı yalnızca doğurganlığı etkileye-
cek biçimde azaltıcı önlemler olmaktadır. Oysaki
nüfusun niteliğinin artırılmasına yönelik politika-
lar, örneğin yalnızca eğitim düzeyinin yükseltilme-
si için alınacak önlemler bile aynı zamanda nüfus
artışının yavaşlamasını sağlayacak kadar etkilidir.
Böylece hem nüfus artış hızının yavaşlatılması
amacıyla aile planlamasının uygulanması hem de
nüfusun niteliğinin artırılmasını güden politikalar
eş zamanlı olarak ekonomik kalkınmayı da hızlan-
dıracak ve refah düzeyini yükseltecektir.
Türkiye’de Uygulanan Nüfus
Politikaları
Cumhuriyetin kuruluşundan önce nüfus ko-
nusunda belirgin bir politikanın varlığından söz
etmek mümkün değildir. Cumhuriyet döneminde
ise, son yıllardaki 3 çocuk politikası (Yüceşahin,
Adalı ve Türkyılmaz, 2016) bir kenara bırakıldı-
ğında, birbirine zıt hedefleri olan iki farklı nüfus po-
litikasının izlendiği dikkat çekmektedir. Bunlardan
ilki, cumhuriyetin ilk yıllarında uygulanan ve nüfus
artışını destekleyen, ikincisi ise 1965 yılından son
yıllara kadar uygulanan nüfus artış hızını düşürme-
ye yönelik politikalardır. İki farklı hedefi bulunan
bu nüfus politikaları arasındaki geçiş ise nüfus po-
litikası oluşturulması kararının alınması ve 1965
yılında kabul edilen Nüfus Planlaması Hakkındaki
Kanun’un uygulanmaya başlamasıyla sağlanmıştır
(Başar, 2013).
1923-1965 Dönemi Nüfus Politikaları
Cumhuriyet döneminin ilk nüfus politikası olan
doğurganlığı artırıcı politika, 1912’de Balkan Savaş-
ları ile başlayan Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş
Savaşı’nı kapsayan ve uzun süren bir savaş döneminin
doğal sonucu olarak değerlendirilebilir. Bu savaşlarda-
ki önemli miktardaki insan kayıplarının etkisiyle nü-
fusun artması önemli bir hedef olarak görülmüştür.
Böylece çeşitli önlemler alınmaya çaba gösterilmiştir.
282
Öte yandan, Birinci Dünya Savaşı sonrasında
neredeyse tüm ülkelerde nüfus artışını özendiren
güçlü eğilimler ortaya çıkmıştır. O yıllarda nüfu-
sun çoğalmasının ekonomik nedenlerle de fayda-
lı olacağını savunan baskın görüş, artan nüfusun
ülkenin boş duran kaynaklarının işletilmesine yar-
dımcı olacağı ve hızlı nüfus artışıyla ülkedeki sosyal
iş bölümü ve uzmanlaşmanın sağlanacağı varsayımı
üzerine temellendirilmiştir.
Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında göreve
gelen hükümetler, nüfusun artmasını önemli bir
ulusal amaç olarak düşünmüş ve bu amaçla da yasal
önlemler alınmıştır.
Örneğin, 1929’da 5’ten fazla çocuğa sahip olan
ailelerin yol vergisinden muaf tutulmaları, 1930’da 6
ve daha fazla çocuklu ailelere madalya verilmesi, yine
çok çocuklu ailelere devlet hazinesine ait topraklar-
dan bağış yapılması kabul edilmiş ve uygulanmış-
tır. 1930 yılında kabul edilen Umumi Hıfzıssıhha
Kanunu’na göre sağlık ve sosyal yardım bakanlığına
bazı yükümlülükler getirilerek doğumların artırıl-
ması ve çocuk ölümlerinin azaltılması da amaç-
lanmıştır. Aynı yıllarda Türk Ceza Kanunu’na ve
Medeni Kanun’a, çocuk düşürmeyi ve kürtajı ceza-
landıran ve evlenme yaşını düşüren bazı maddeler
de eklenmiştir. Bununla birlikte 1934’teki yeni ka-
nunlarla dışarıdan Türkiye’ye göç edenlere bir dizi
kolaylıklar sağlanması ve böylece nüfusun gelecek
göçlerle de artması hedeflenmiştir (Başar, 2013).
Türkiye’de 1927 yılında yaklaşık 13 milyon ci-
varındaki nüfus, 1940 yılında 17 milyona yüksel-
miş, bu dönemde yıllık ortalama nüfus artış hızı
%2 olarak gerçekleşmiştir. İkinci Dünya Savaşı dö-
neminde daha önce başlatılan pronatalist (doğum-
ları artırıcı) politika devam etmiş, buna rağmen
nüfus artış hızında ciddi bir azalma meydana gel-
miştir. 1923 yılından sonra uygulamaya konulan
nüfusu artırmaya yönelik yasal ve idari önlemlerin
tam olarak başarılı olduğu söylenemez. Uygulanan
politikaların uzun dönemde doğurganlığın yüksel-
mesinde ve Türkiye nüfusunun artışında önemli
bir etkisinin olmadığı yaygın görüştür (TÜSİAD,
1999).
Nüfus ve Toplum
Resim 8.6 1950’lerdeki yoğun iç göçlerle nüfusları artan büyük kentlerde gecekondu semtleri oluşmuştur.
Kaynak: http://gorselarsiv.anadolu.edu.tr
Türkiye’de özellikle 1950’den itibaren meyda-
na gelen hızlı nüfus artışı, kırsal bölgelerden kentlere
doğru yapılan göçlere ve düzensiz kentleşmeye neden
olmuş, bu gelişmelere bağlı olarak sorunlar yaşan-
mıştır. Bu duruma bazı zamanlar tepkiler gelişmiştir
ve böylece hızlı nüfus artışı ile sosyal ve ekonomik
sorunlar arasındaki ilişkiler tartışılmaya başlanmıştır.
1965-2020 Dönemi Nüfus Politikaları
1960’ta Devlet Planlama Teşkilatı’nın kurulma-
sı ve planlı döneme geçilmesiyle birlikte Türkiye’de
nüfus politikası alanında birtakım değişimler ya-
şanmıştır. 1963-1967 yılları arasında uygulanan
Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda Türkiye’deki
hızlı nüfus artışının getirdiği sorunlar ilk kez resmî
gündem olmuştur. Yeni bir nüfus politikası ihtiya-
cı, ekonomik kalkınmanın hızlı nüfus artışından
olumsuz etkilenmemesi gerektiği düşüncesine da-
yandırılmıştır (Başar, 2013).
Türkiye’deki nüfus artış hızının milli gelirdeki
artış hızından fazla olması durumunda ekonomik
gelişmenin bir ölçüsü olan kişi başına gelir artışının
yavaşlayacağı, demografik yatırımların artacağı, ay-
rıca genç nüfusun artmasının tüketimi artıracağı ve
işgücü arzında önemli baskı ve dolayısıyla sorunlar
ortaya çıkacağı belirlenmiştir (DPT, 1963). 1965’te
çıkarılan Nüfus Planlaması Hakkındaki Kanun ile
bireylere istedikleri zaman ve istedikleri sayıda ço-
cuk sahibi olma özgürlüğü tanınmıştır. Ayrıca bu
kanunla yeni nüfus politikasını yürütme, sağlık per-
sonelini eğitme ve halkı bilgilendirme görevi Sağlık
ve Sosyal Yardım Bakanlığı’na verilmiştir.
Aynı yıl kabul edilen bir başka yasayla bakanlığın
bünyesinde Nüfus Planlaması Müdürlüğü ve Ana ve
Çocuk Sağlığı Genel Müdürlüğü kurularak yeni nüfus
politikası bu kurumlar ile uygulanmaya başlanmıştır.
1968-1972 yılları arasında uygulanan İkinci Beş
Yıllık Kalkınma Planı’nda aşırı yüksek düzeyli do-
ğurganlığın ailelerin bir sorunu olduğu öne sürüle-
rek, nüfus planlaması teriminin yerini aile planla-
ması terimi almış ve aile planlaması hizmetlerinin
kapsamının geliştirilmesi kararlaştırılmıştır.
Daha çok anne ve çocuk sağlığının korunmasına
önem verilen planda kırsal kesim de dâhil her yıl
doğurganlık çağındaki kadın nüfusun yüzde beşine
hizmet götürülmesi ve böylece beş yıl içinde iki mil-
yon kadının doğum kontrolü uygulamasına geçiril-
mesi planlanmıştır (Başar, 2013). Ancak bu konuda
öngörülen hedefler beklendiği gibi sonuçlanmamış
ayrıca hükümetlerin nüfus politikası konusuna ilgi-
si zaman içinde ciddi şekilde azalmıştır.
Nitekim 1973-77 yılları arasında uygulanmak
üzere hazırlanan Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma
Planı’nda nüfus konusundaki yaklaşım biraz daha
değişerek hızlı nüfus artışının, toplumun uzun dö-
nemde çözülmesi gereken sorunları arasında yer
aldığı görüşü benimsenmiştir. Hatta bu dönemde
kalkınma planı hazırlanırken herhangi bir nüfus
politikasına yer verilmemiş, bu konuda önlem alın-
masına da gerek duyulmamıştır.
283
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları
1979-83 yılları için hazırlanan Dördüncü Beş
Yıllık Kalkınma Planı’nda ise doğurganlık düze-
yinde genel olarak azalmanın gözlemlendiği ancak
bölgeler arasındaki farklılığın sürdüğü, bu özelliğin
ölümlerde de var olduğu, çocuk ölümlerinin ise
çok yüksek düzeylerde olduğu belirlenmiştir. Ayrı-
ca hızlı kentleşme ile ortaya çıkan sorunlara da yer
verilmiştir.
Bu planda nüfus planlaması ile ilgili bir hedef
yer almamış ve “nüfus politikası IV. Plan döne-
minde tüm toplumsal ve ekonomik politikaların
bir türevi olarak ele alınacaktır” ifadesi yer almıştır.
Böylece devletin nüfusun sayısı ve gelişme hızı ile
ilgili herhangi bir amaç ve politikasının olmadığı
belgelenmiş, nüfus artış hızının azaltılması doğru-
dan doğruya ekonomik ve toplumsal gelişmenin
etkisine bırakılmıştır.
1983 yılında daha önce kabul edilen eski yasa
yürürlükten kaldırılarak yeni Nüfus Planlaması
Hakkındaki Kanun yürürlüğe konulmuştur. Buna
göre devletin sorumluluğu yalnızca doğum kont-
rolü için gerekli ilaçların ve malzemelerin sağlan-
ması ile sınırlandırılmış, yasal olarak 10 haftaya
kadar olan gebeliklerin sonlandırılması da serbest
bırakılmıştır (Üner, 1984). 1985-1989 yılları
arasında uygulanan Beşinci Beş Yıllık Kalkınma
Planı’nda nüfus artış hızının düşmekte olduğu,
bu düşüşün süreceğinin beklendiği vurgulanarak,
kalkınmanın en önemli unsurunun insan kaynağı
(beşeri sermaye) olduğu ve nüfusun niteliklerinin
geliştirilmesinin temel bir ilke olduğu ön plana
geçmiştir. Ayrıca aile planlamasının diğer sağlık
hizmetleriyle bütünleştirilmesi gerektiği gündeme
eklenmiştir.
1990 -1994 yılları arasını kapsayan Altıncı Beş
Yıllık Kalkınma Planı’nda kalkınmanın en önemli
bileşeni olan insanın niteliklerinin geliştirilmesi te-
mel bir ilke olarak vurgulanmış, ayrıca nüfusun is-
tikrarlı bir ekonomik gelişmeye uygun artış hızına
284
kavuşturulması gerektiği gündeme gelmiştir. Aile
planlaması ve ana-çocuk sağlığı hizmetlerinin et-
kinleştirilerek yaygınlaştırılması, kadınların eğitim
düzeyinin yükseltilmesi, çocukların ve gençlerin
korunmasına yönelik projelerin ve araştırmaların
desteklenmesi ve artırılması da karar altına alınmış-
tır (Başar, 2013).
1996-2000 dönemini kapsayan Yedinci Beş Yıl-
lık Kalkınma Planı’nda Türkiye’nin demografik ge-
çiş süreci içinde bulunduğu, nüfus artış hızının bir
sorun olarak sürdüğü, bölgeler arasındaki farklılık-
ların devam ettiği, var olan nüfusun kayıt sorunla-
rına ilişkin sorunların hâlâ bulunduğu belirtilerek
önceki dönemlerdeki demografik eğilimlerin bir
değerlendirilmesi yapılmıştır.
Plan sonunda nüfus artış hızının yüzde 1,5; be-
bek ölüm hızının binde 35,3 düzeyine gerilemesi,
TDH’nin 2,33 olarak gerçekleşmesi ve ortalama
ömrün 69,1 yıla yükselmesinin beklendiği ifade
edilmiştir.
2001-2005 döneminde uygulanan Sekizinci
Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda ayrıca 2001-2023
dönemini kapsayan uzun vadeli strateji de yer al-
mıştır. Uzun dönemde nüfus artış hızının yavaş-
layarak yıllık ortalamanın önce yüzde 1,1’e; 2020
yılından sonra ise yüzde 1’in altına düşeceği tah-
min edilmiştir.
Bu süreçte nüfus artışı ve doğurganlık hızının
belli düzeyde istikrar kazanmasının önemli oldu-
ğu vurgulanmıştır. Mevcut durumda ise; nüfus
artışı ve TDH’de düşüşler devam etmekle birlik-
te bunun yeterli olmadığı, geçim zorluklarının
bulunduğu, istihdam olanaklarının yetersizliği,
doğu ve güneydoğu bölgelerde nüfus planlaması
çalışmalarının etkin olmadığı belirtilmiştir. Ayrı-
ca, merkezî bir nüfus kayıt sistemi, doğum-ölüm
kayıtlarının güncel ve güvenilir biçimde tutulma-
sı için bazı düzenlemeler gerektiği vurgulanmıştır
(Başar, 2013).
Nüfus ve Toplum
Resim 8.7 Türkiye’de nüfus artışıyla ilişkili olarak farklı politikalar geliştirilmiştir.
Kaynak: http://gorselarsiv.anadolu.edu.tr/ItemNumber:iStock-525367483
Planda nüfusun sağlık, eğitim ve insan gücü yö-
nünden niteliklerinin yükseltilmesi ve bölgeler ara-
sındaki farklılığın giderilmesi hedeflenmiştir. Plan
dönemi sonunda nüfus artış hızının yüzde 1,33’e;
bebek ölüm hızının binde 28,8’e TDH’nin 2,3’e
düşmesinin, toplam nüfusun ise 70,2 milyona ulaş-
masının ve ortalama ömrün 70,3 yıla çıkmasının
beklendiği ifade edilmiştir.
Bu amaçların gerçekleşmesi için Merkezî Nüfus
İdaresi Sistemi’nin (MERNİS) ülke çapında uygulan-
masına yönelik düzenlemelerin hızla yapılması, aile
planlaması ve üreme sağlığı hizmetlerinin nitelikleri-
nin artırılarak yaygınlaştırılması hedeflenmiştir.
2007-2013 yıllarını kapsayan Dokuzuncu Beş Yıl-
lık Kalkınma Planı’nda Türkiye’nin demografik yapı-
sının, doğurganlık düzeyi ve yaş yapısındaki değişim-
lerle gelişmiş ülkelerin yapısına benzemeye başladığı,
böylece değişen bu yapıda eğitim, istihdam, sağlık ve
sosyal güvenlik alanlarındaki politikaların gözden ge-
çirilmesi gerektiğinin altı çizilmiştir.
Bu plan döneminde bebek ölüm hızının 23,6’ya,
TDH’nin 2,19’a düştüğü, doğumdaki yaşam bek-
lentisinin ise 71,3’e yükseldiği saptanmıştır. De-
mografik göstergelerde görülen iyileşmenin uzun
vadede devam edeceği ve nüfusun yaş yapısında
önemli değişmeler beklenmekte olduğu görüşü yer
almıştır.
2008 yılından itibaren “en az 3 çocuk” söyle-
miyle başlayan süreçle 2013’ten beri Türkiye yeni
bir pronatalist (doğumları artırıcı) politika başlat-
mıştır. Aşağıda bu sürecin bir değerlendirmesi su-
nulmaktadır.
Küresel bir süreç olarak yaşanan demografik ge-
çiş sürecinin -kendine özgü aşamaları ve karakte-
ristikleriyle- ülkeler/makro bölgeler düzeyinde ser-
gilediği mekânsal farklılıklar (Yüceşahin, 2011),
bugün dünyada uygulanmakta olan “nüfus politi-
kaları ajandası” bakımından üç önemli sonuç or-
taya koymaktadır. Birincisi, az gelişmiş ülkelerde
uygulamaya konulan nüfus politikaları hızlı nüfus
artışının ekonomik, sosyal ve çevresel etkilerine
odaklanmakta ve çoğu kez sınırlı düzeylerde başarı
sağlasa da doğurganlığı azaltmayı hedeflemektedir.
İkincisi, gelişmiş ülkelerde uygulanmaya çalışılan
nüfus politikaları ise dışarıdan gelen göçlerin yanı
sıra düşük düzeylerdeki doğurganlığın bir sonucu
olarak ortaya çıkan nüfusun yaşlanmasına odak-
lanmaktadır. Bu nedenle gelişmiş ülkelerin ço-
ğunda nüfusun kendini yenileme düzeyi olan 2,1
çocuktan daha düşük düzeylerde seyreden toplam
doğurganlık hızının (TDH) artırılması yönün-
de politikalar uygulanmaktadır. Üçüncüsü, 20.
yüzyılın sonlarından itibaren, özellikle Sahra-altı
Afrika’da HIV/AIDS salgını ile tüberküloz ve sıt-
285
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları

manın yeniden canlanma eğiliminin demografik, ekonomik ve sosyal etkileriyle mücadeleyi amaçlayan
politikalarla karşılaşılmaktadır (May, 2006 ve 2012).
20. yüzyılın ikinci yarısı ile yeni yüzyılın ilk on yılı dikkate alındığında, gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler
ile Sahra-altı Afrika’da, ayrıca politik açıdan özel durumları nedeniyle İran ve Filistin gibi ülkelerde, ülke-
lerin ya da bölgelerin içinde bulundukları demografik, sosyoekonomik ve/veya politik koşullara özgü farklı
nüfus politikalarının uygulandığı dikkat çekmektedir. Ancak bu süreçte nüfus dinamiklerinde belirgin de-
ğişimler yaşayarak demografik dönüşüm sürecinin ileri aşamalarına yaklaşan Türkiye gibi bazı gelişmekte
olan ülkelerin uyguladığı nüfus politikalarında -doğurganlığı artırıcı yönde- belirgin değişmelerin olduğu
da belirlenmektedir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde (1885-1907), İstanbul ve İzmir gibi büyük kentlerde başla-
yan demografik geçiş süreci (TÜSİAD, 1999), günümüzde Türkiye’yi nüfusun kendini yenileme düzeyin-
deki (kadın başına ortalama 2,1 çocuk) TDH’yle farklı bir aşamaya taşımıştır.

40 60 7 80000
KÖH ve DNAH (binde)

35 50 70000
65 yaş ve üzeri nüfus (%) 6
30
40 60000
KDH (binde)

25 5

Nüfus (000)
20 30 50000
4
15 20 40000
10 3
10 30000
5 2
0 0 20000
2000-2005
1935-1940
1940-1945
1945-1950
1950-1955
1955-1960
1960-1965
1965-1970
1970-1975
1975-1980
1980-1985
1985-1990
1990-1995
1995-2000

2005-2010

1 10000
0 0
19 0
19 5
19 0
19 5
19 0
19 5
19 0
19 5
90
20 5
20 0
20 5
10
5
5
6
6
7
7
8
8

9
0
0
19
19

Kaba ölüm hızı Doğal nüfus artış hızı (DNAH)

Kaba doğum hızı Nüfus 65 yaş ve üzeri nüfus oranı

(a) (b)

Şekil 8.7 (a). Türkiye’nin demografik geçişi; (b). Türkiye’de yıllara göre nüfus ve 65 yaş ve üzeri nüfus oranı
Kaynak: Ergöçmen vd. (1995); UN (2013).

Türkiye’de 1940’lı yıllarda başlayan kaba ölüm hızlarındaki azalmalara 1955-60 döneminden itibaren
kaba doğum hızlarındaki azalmalar eşlik etmeye başlamış, böylece doğal nüfus artış hızında da zaman
içerisinde belirgin düşüşler meydana gelmiştir (Şekil 8.7a). 2013 yılı itibarıyla söylenecek olursa Türkiye,
70 milyonu aşkın nüfusuyla, yaşlı nüfusun (65 yaş ve üzeri nüfus) payının gittikçe artmakta olduğu bir
ülkedir (Şekil 8.7b).
Son kırk yılda gerçekleştirilen demografik araştırmaların işaret ettiği demografik eğilimler göz önüne alın-
dığında, Türkiye’nin 2000’li yıllardan başlayarak yeni bir demografik rejime yöneldiği dikkat çekmektedir.
1935-40 döneminden günümüze kadar devam eden süreçte sosyoekonomik alanda ve özellikle de son yıllar-
da anne ve çocuk sağlığı alanında gözlenen olumlu gelişmeler, beş yaş altı çocuk ölümlerinin ve kadın başına
düşen doğum sayısının önemli ölçüde azalışı Türkiye’yi Demografik Dönüşüm Kuramı’nda belirtilen son aşa-
maya çok yaklaştırmıştır. Bu aşama itibarıyla Türkiye, yüksek doğurganlık ve ölümlülük hızlarına sahip genç
nüfuslu bir ülke olma özelliğinden uzaklaşarak, düşük doğurganlık ve ölümlülük hızlarına sahip ve nüfusu
gittikçe yaşlanan bir ülke konumuna gelmiştir (Yüceşahin, 2009; HÜNEE, 2010). Bu sürecin bir sonucu
olarak ilk kez 2008 yılında Türkiye nüfusunda ortaya çıkan ve artış eğiliminde olan yeni tür dengesizliklerin
yakın gelecekte yaratacağı riskler dikkate alınmaya, tedbir olarak da mevcut eğilimin tersine çevrilmesi gerek-
liliğinden kaynaklanan yeni bir nüfus politikası ihtiyacı seslendirilmeye başlanmıştır. Böylece 2013 yılından
itibaren ise Türkiye, “en az 3 çocuk” söylemli yeni bir doğumları artırıcı politikaya geçiş yapmıştır.

286
Nüfus ve Toplum

Yaşamla İlişkilendir

İstanbul’un genç nüfusu 76 ili geride bıraktı
İstanbul’da 15-24 yaş grubuna mensup 2
milyon 307 bin 379 kişi yaşarken, bu aralarında
Adana, Konya, Gaziantep ve Kocaeli gibi büyük-
şehirlerin de bulunduğu 76 ilin nüfusundan fazla
bir rakama karşılık geliyor.
AA muhabirinin Türkiye İstatistik Kurumu
(TÜİK) verilerinden derlediği bilgilere göre, ge-
çen yıl ülkenin 15-24 yaş grubundaki genç nüfu-
su 12 milyon 955 bin 672 kişi olarak hesaplandı.
Bu sayı toplam nüfusun yüzde 15,6’sına kar-
şılık gelirken, genç nüfusun 6 milyon 647 bin
265’ini erkekler, 6 milyon 308 bin 407’sini ise
kadınlar oluşturdu.
Genç nüfusun illere göre dağılımına bakıldı-
ğında İstanbul, 2 milyon 307 bin 379 kişi ile ilk
sırada yer aldı. Bu ili 837 bin 494 ile Ankara, 575
bin 185 ile İzmir takip etti. Genç nüfusun en az
olduğu iller ise 12 bin 279 ile Tunceli, 16 bin 274
ile Ardahan ve 19 bin 197 ile Bayburt oldu.
İstanbul’un genç nüfusu ile diğer illerin top-
Kaynak: https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/istanbulun-
lam nüfusuyla karşılaştırıldığında ilginç sonuçlar
genc-nufusu-76-ili-geride-birakti/1843778
ortaya çıktı.
Bu kapsamda Türkiye’deki sadece 4 ilin toplam
nüfusu İstanbul’un genç nüfusunu geride bıraktı. Bu
iller, 5 milyon 639 bin 76 ile Ankara, 4 milyon 367
bin 251 ile İzmir, 3 milyon 56 bin 120 ile Bursa ve 2
milyon 511 bin 700 ile Antalya olarak sıralandı.
Bu iller dışında kalan 76 ilin nüfusunun ise
İstanbul’un genç nüfusundan daha az olduğu görüldü.
Toplam nüfus içinde gençlerin oranında
Hakkâri önde
Genç nüfusun toplam nüfus içindeki oranı-
na bakıldığında Hakkâri yüzde 23,9 ile ilk sırada
yer aldı. İlin 280 bin 991 kişilik nüfusunun 67
bin 129’u gençlerden oluştu. Bu ili yüzde 22,7
genç nüfus oranıyla Şırnak, yüzde 22,6 ile Bay-
burt izledi.
Genç nüfusun toplam nüfus içindeki ora-
nı açısından 4 il, Türkiye ortalaması olan yüzde
15,6’ının altında kaldı. Bu iller yüzde 12,6 ile
Muğla, yüzde 12,9 ile Balıkesir, yüzde 13,2 ile
İzmir ve yüzde 13,5 ile Sinop olarak belirlendi.

Öğrenme Çıktısı
4 Nüfus politikalarını tanımlayabilme
5 Nüfusun geleceğini etkileyebilen nüfus politikalarının türlerini ve bununla ilgili özellikleri
ayırt edebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dünyada uygulanan nüfus Dünyada uygulanan nüfus Türkiye’de uygulanan nü-

politikası türlerini amaçla- politikalarının temel de- fus politikalarını Kalkınma
rına göre sıralayınız ve açık- mografik göstergelerle olan Planlarındaki kararlara göre
layınız. ilişkisini tartışınız. açıklayınız.

287
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları

Dünyada ve Türkiye’de nüfus

1 artışının genel özelliklerini
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dünyada ve Türkiye’de Nüfus

Artışı

1900’lü yılların başında dünya nüfusu 1,7 milyara ve 1930’da 2 milyara erişmiştir. 20. yüzyılın ortaları-
na gelindiğinde beklenmedik bir şekilde dünya nüfusu çok hızlı artmaya başlamıştır. Bu süreçte doğum
hızlarının yüksek sürmesi ama ölüm hızlarındaki ciddi düşüşler nedeniyle nüfus artış hızı çok yükselmiş
ve ülkelerin nüfusları ciddi şekilde artmıştır. Bütün bu gelişmelerle dünya nüfusu 1960’ta 3 milyara ve
1974’te ise 4 milyara ulaşmıştır. Önceleri dünya nüfusunun 1 milyara ulaşması için yüzyılların geçmesi
gerekirken, 1960 ve 1998 yılları arasında dünya nüfusu 3 milyardan 6 milyara erişerek sadece 38 yılda
ikiye katlanmıştır. 2009 yılının ortalarında 6,8 milyara ulaşan dünya nüfusu, 2012’de 7 milyarı aşmış ve
günümüzde ise 8 milyara (2019 yılı itibariyle 7 milyar 713 bin 468 kişi) yaklaşmıştır. Türkiye nüfusu
1927-2019 yılları arasında yaklaşık olarak 70 milyon artmıştır. Türkiye nüfusunun Orta Doğu’da İran
ve Mısır ile hemen hemen aynı büyüklükte nüfusa erişimi demografik, sosyal ve ekonomik etmenlerce
gerçekleşmiştir.

2 Türkiye nüfusunun yapısal

özelliklerini açıklayabilme

Türkiye’de Nüfusun Yapısal

Özellikleri

Türkiye nüfusunun en önemli özelliği henüz genç ve dinamik bir yapıyı barındırıyor olmasıdır. Geçmişteki
yüksek düzeyli nüfus artış hızları nedeniyle Türkiye henüz genç nüfus yapısına sahip olsa da bu durum
değişmekte; toplam doğurganlık hızının azalmasıyla nüfus yaşlanarak gelişmiş ülkelerin yapısına doğru ben-
zemeye devam etmektedir. Türkiye’de günümüzde erkek (yüzde 50,2) ve kadın (yüzde 49,8) nüfus oranları
birbirine oldukça yakındır. Ancak 65 yaş ve üzeri grupta kadınların oranı onların yaşam süresinin daha
fazla olması nedeniyle erkeklerden daha fazladır. Türkiye’de 1950’de gerçekleştirilen sayım sonuçlarına göre
nüfusun kabaca yüzde 31,8’lik bölümü okuryazardı. 2015 yılına gelindiğinde bu oran yüzde 94,6’ya yüksel-
miştir. Türkiye’de 1927’den beri gerçekleştirilen ekonomik faaliyet alanlarının gelişimi ve nüfusun ekonomik
faaliyet tercihleri neticesinde tarımsal sektörde çalışanların oranı azalmış ancak -özellikle hizmet sektöründe
olmak üzere- geri kalan iki sektörde çalışanların oranı artmıştır ve bu eğilim sürmektedir.

288
Nüfus ve Toplum

3 Nüfus projeksiyonlarının amacını

açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Nüfus Projeksiyonları

Nüfus projeksiyonu, göç, ölüm ve doğum verilerinin gelecekteki eğilimleri ile tahminlere göre gelecekte nü-
fusun durumu hakkında kestirimlerin yapılmasıyla elde edilen bilgidir. Bu bilgi, istatistiksel tablolar ve/
veya grafikler hâlinde sunulmaktadır. Dünya geneli, ülke, il, ilçe, köy gibi değişik büyüklüğe sahip siyasi ve
idari bölümler ve yerleşim birimleri için nüfus projeksiyonu yapılabilmektedir. Nüfus tahminlerinde çoğun-
lukla, cinsiyete göre nüfusa, yaş gruplarına, yaşa özel doğurganlık hızına ve toplam doğurganlığa, yetişkin
ve bebeklerin ölüm seviyesi ve hayatta kalma olasılığı değerlerine, yurt dışına net göçün cinsiyet ve yaşa
göre dağılımlarına gereksinim duyulmaktadır. Bazı projeksiyonlarda ise bu özellikler arasına nüfusun eğitim
düzeyi bilgileri de eklenmektedir. Bu nedenle nüfus projeksiyonları bir nüfusun gelecekteki beşerî sermaye
düzeyinin nasıl değişeceğini anlatan önemli çıktılardır.

4 Nüfus politikalarını tanımlayabilme

5
Nüfusun geleceğini etkileyebilen
nüfus politikalarının türlerini ve
bununla ilgili özellikleri ayırt edebilme

Nüfus Politikaları

Nüfus politikaları, nüfusun büyüklüğü, yapısı ve dağılımını doğrudan doğruya etkileyecek şekilde hükümetlerin
alacağı önlemlerin bütünü olarak tanımlanabilir. Ancak bu tanım, nüfusla ilgili olan değişkenlerin pek azına
göndermede bulunmaktadır. Nüfus politikası daha kapsayıcı bir tanımla açıklanmaya çalışıldığında, demografik
değişkenleri yalnız doğrudan etkileyen değil, dolaylı olarak da etkileyen bütün eylemler dikkate alınmaktadır.
Nüfus politikalarının amacını, nüfusun büyüklüğünü ya da yapısını değiştirmeye yönelik olmak üzere başlıca iki
grupta toplamak mümkündür. İlk grupta yer alan politikalar, nüfusun sayıca artmasını veya sınırlanmasını sağ-
layan, yani nüfusun niceliğini değiştirmeye yönelik politikalardır. İkinci grup politikalar ise; sağlık koşullarının
iyileştirilmesi, eğitim düzeyinin yükseltilmesi, mesleki bilgi ve deneyimin artırılması ile nüfusun niteliğini değiş-
tirmeye yönelik olanlardır. Uygulanan politikaların sonuçlarını kısa sürede görmek mümkün değildir. İzlenecek
politika ve alınacak önlemler, etkilerini belli bir süre geçtikten sonra göstermektedir.

289
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları
1 Aşağıdakilerden hangisi nüfus artışını etkile-
yen dolaylı etmenlerden biridir?
neler öğrendik?
A. Toplam doğurganlık hızı
B. Göç
C. Ölüm hızı
D. Endüstriyel gelişme ve sanayi
E. Doğuşta yaşam beklentisi
2 Bir nüfus grubunun yaşları, küçükten büyüğe
doğru sıralandığında tam ortada kalan bireyin yaşı
aşağıdakilerden hangisiyle adlandırılır?
A. İleri yaş
B. Çocuk yaş
C. Ortanca yaş
D. Yaş ortalaması
E. Nüfusun yaşlanması
3 Aşağıdakilerden hangisi Türkiye nüfusunun
yapısal özelliklerinden biri değildir?
A. Ortanca yaşın ilerliyor olması
B. Genç nüfuslu olması
C. Nüfusunun yaşlanıyor olması
D. Geniş tabanlı bir nüfus piramidine sahip olması
E. Toplam doğurganlık hızının düşük değerlerde
olması
4 Aşağıdakilerden hangisi Türkiye nüfusunun
yapısal özelliklerinden biri değildir?
A. Ortanca yaşın ilerliyor olması
B. Genç nüfuslu olması
C. Nüfusunun yaşlanıyor olması
D. Geniş tabanlı bir nüfus piramidine sahip olması
E. Toplam doğurganlık hızının düşük değerlerde
olması
5 15-64 yaş nüfus grubunu ifade etmek için
kullanılan kavram aşağıdakilerden hangisidir?
A. Genç nüfus
B. Çocuk nüfus
C. Kurumsal nüfus
D. Bağımlı nüfus
E. Çalışma çağı nüfusu
290
6 Türkiye’nin günümüzdeki toplam doğurgan-
lık hızıyla (TDH) ilgili olarak aşağıdaki ifadeler-
den hangisi doğrudur?
A. Afrika kıtasında gözlemlenen TDH hızlarıyla
benzerdir.
B. Nüfusun kendini yenileme düzeyi civarındadır.
C. 1970’li yıllardaki hızıyla çok benzerdir.
D. Batı Avrupa’da gözlemlenen hızlardan daha düşüktür.
E. Kadın başına ortalama 1,5 çocuğun altındadır.
7 Klasik Demografik geçiş sürecinde aşağıdaki
demografik olgulardan hangisi gözlenmez?
A. Ölüm hızının artması
B. Toplam doğurganlık hızının azalması
C. Nüfusun yaşlanmaya devam etmesi
D. Nüfus artış hızının yavaşlaması
E. Bebek ölüm hızlarının azalması
8 Aşağıdakilerden hangisi nüfusun niteliğini
artırıcı politikaların amaçlarından değildir?
A. Sağlık alanında ilerlemeler sağlamak
B. Eğitim alanında nitelikleri artırmak
C. Gelir düzeyini artırıcı kararlar almak
D. Doğum sayılarını sınırlandırmaya çalışmak
E. Refahı artırıcı kararlar almak
9 Göç, ölüm ve doğum verilerinin gelecekteki
eğilimleri ile tahminlere göre, gelecekte nüfusun
durumu hakkında kestirimlerin yapılmasıyla elde
edilen bilgi aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilir?
A. Nüfus yapısı B. Nüfus projeksiyonu
C. Nüfus politikası D. Demografi
E. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
10 Birleşmiş Milletlerin yaptığı nüfus projeksi-
yonlarına göre, Türkiye nüfusunun 2100 yılı civa-
rında elde edeceği nüfus büyüklüğü ile ilgili aşağı-
daki ifadelerden hangisi doğrudur?
A. Ülke nüfusu 100 milyonu aşacaktır.
B. Ülke nüfusu 40 milyon ila 60 milyon arasında
olacaktır.
C. Ülke nüfusu 80 milyon civarında olacaktır.
D. Ülke nüfusu 70 milyona gerileyecektir.
E. Ülke nüfusu 150 milyonu aşacaktır.
Nüfus ve Toplum

1. D Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 6. B Yanıtınız yanlış ise “Nüfus Politikaları” ko-
den gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Nüfusun Ya-
2. C 7. A Yanıtınız yanlış ise “Nüfus Politikaları” ko-
pısal Özellikleri” konusunu yeniden gözden
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Nüfusun Ya-

3. D 8.D Yanıtınız yanlış ise “Nüfus Politikaları” ko-
pısal Özellikleri” konusunu yeniden gözden
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Bölgesel Artışlar” konu- 9. B Yanıtınız yanlış ise “Nüfus Projeksiyonları”
sunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Nüfusun Ya-

5. E 10. C Yanıtınız yanlış ise “Nüfus Projeksiyonları”
pısal Özellikleri” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Dünyada nüfus artışındaki eğilim sağlık, hijyen, teknoloji, beslenme alan-

larında meydana gelen ilerlemelerle bağdaşıktır. Türkiye’de nüfus artışlarını;
Balkan savaşları, I. Dünya Savaşı ile Kurtuluş Savaşı’nın sonrasına denk gelen
ve 1927-1960 yılları arasını kapsayan ilk döneme; 1960-1985 yılları arasını
Araştır 1 kapsayan bu dönemde sosyokültürel ve ekonomik değişmeler doğrultusunda
doğurganlık hızının azalmaya başladığı ikinci döneme ve 1985 yılından sonra
toplam doğurganlık hızı kadın başına ortalama 3 çocuktan daha az değerlere
doğru hızla düşmeye başladığı üçüncü döneme göre incelemek mümkündür.

Türkiye nüfusunun en önemli özelliği henüz genç ve dinamik bir yapıyı ba-
rındırıyor olmasıdır. Geçmişteki yüksek düzeyli nüfus artış hızları nedeniy-
le Türkiye henüz genç nüfus yapısına sahip olsa da bu durum değişmekte;
toplam doğurganlık hızının azalmasıyla nüfus yaşlanarak gelişmiş ülkelerin
yapısına doğru benzemeye devam etmektedir. Türkiye’de günümüzde erkek
(yüzde 50,2) ve kadın (yüzde 49,8) nüfus oranları birbirine oldukça yakındır.
Araştır 2 Türkiye’de 1950’de gerçekleştirilen sayım sonuçlarına göre nüfusun kabaca
yüzde 31,8’lik bölümü okuryazardı. 2015 yılına gelindiğinde bu oran yüzde
94,6’ya yükselmiştir. Türkiye’de 1927’den beri gerçekleştirilen ekonomik faa-
liyet alanlarının gelişimi ve nüfusun ekonomik faaliyet tercihleri neticesinde
tarımsal sektörde çalışanların oranını azalmış ancak -özellikle hizmet sektö-
ründe olmak üzere- geri kalan iki sektörde çalışanların oranı artmıştır ve bu
eğilim sürmektedir.

291
 Nüfus Artışı: Türkiye’de ve Dünyada Demografik Projeksiyonlar ve Nüfus Politikaları

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Nüfus projeksiyonu, göç, ölüm ve doğum verilerinin gelecekteki eğilimleri ile

tahminlere göre gelecekte nüfusun durumu hakkında kestirimlerin yapılma-
sıyla elde edilen bilgidir. Nüfus tahminlerinde çoğunlukla, cinsiyete göre nü-
fusa, yaş gruplarına, yaşa özel doğurganlık hızına ve toplam doğurganlığa,
Araştır 3 yetişkin ve bebeklerin ölüm seviyesi ve hayatta kalma olasılığı değerlerine, yurt
dışına net göçün cinsiyet ve yaşa göre dağılımlarına gereksinim duyulmak-
tadır. Bazı projeksiyonlarda ise bu özellikler arasına nüfusun eğitim düzeyi
bilgileri de eklenmektedir. Bu nedenle nüfus projeksiyonları bir nüfusun gele-
cekteki beşerî sermaye düzeyinin nasıl değişeceğini anlatan önemli çıktılardır.

Nüfus politikalarının amacını, nüfusun büyüklüğünü ya da yapısını değiş-

tirmeye yönelik olmak üzere başlıca iki grupta toplamak mümkündür. İlk
grupta yer alan politikalar, nüfusun sayıca artmasını veya sınırlanmasını sağ-
layan, yani nüfusun niceliğini değiştirmeye yönelik politikalardır. İkinci grup
Araştır 4 politikalar ise; sağlık koşullarının iyileştirilmesi, eğitim düzeyinin yükseltilme-
si, mesleki bilgi ve deneyimin artırılması ile nüfusun niteliğini değiştirmeye
yönelik olanlardır. Uygulanan politikaların sonuçlarını kısa sürede görmek
mümkün değildir. İzlenecek politika ve alınacak önlemler, etkilerini belli bir
süre geçtikten sonra göstermektedir.

292
Nüfus ve Toplum
Kaynakça
Başar, E. (2010). Demografiye Giriş. Özbaran Ofset,
Ankara.
DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (1963). Birinci Beş
Yıllık Kalkınma Planı 1963-1967. DPT yay.,
Ankara.
Ergöçmen. B., Hancıoğlu, A. ve Ünalan, T. (1995).
Türkiye’de Doğurganlık, Aile Plânlaması ve Çocuk
Ölümlülüğündeki Değişmeler: Ulusal Demografi
Araştırmaları ve Nüfus Sayımları Bulguları.
HÜNEE, Ankara.
Fişek, N. (1975). Ekonomik Kalkınma, Nüfus ve
Hukuk. Ekonomi ve Hukuk Kongresi Zabıtları.
Türkiye Barolar Birliği Yay., Ankara.
HÜNEE (Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü (2010). Türkiye’nin Demografik
Dönüşümü: Doğurganlık, Aile Planlaması,
Anne Çocuk Sağlığı ve Beş Yaş Altı Ölümlerdeki
Değişimler: 1968-2008, Ankara: HÜNEE.
May, J.F. (2006). Population Policy, In Handbook of
Population. Poston DL., Micklin M (eds.), New
York: Springer, ss. 827-852.
May, J.F. (2012). World Population Policies: Their
Origin, Evolution, and Impact. New York: Springer.
Newbold, K.B. (2010). Population Geography: Tools
and Issues, New York: Rowman & Littlefield
Publishers, Inc.
OWD (Our World in Data) (2020). World Population
Growth. Erişim https://ourworldindata.org/
world-population-growth, 19.5.2020.
TASAM (2020). İstatistik Araştırma Sempozyumu
(İas) 2023 Yılı İllerin Nüfus Rakamlari Tahmini.
Erişim: https://tasam.org/Files/Icerik/File/
2023_%C4%B0l_%C4%B0l_T%C3%B
Crkiye_N%C3%BCfusu_Projeksiyonu_-
_T%C3%9C%C4%B0K.pdf_b859cb66-68c2-
4337-b973-9e7ce2e84867.pdf, 18.5.2020.
Tuncer, B. (1975). Dünyada ve Türkiye’de Nüfus
Sorunları. Çeltüt Matbaacılık, İstanbul.
TÜSİAD (Türk Sanayicileri ve İş Adamları Derneği)
(1999). Türkiye’nin Fırsat Penceresi Demografik
Dönüşüm ve İzdüşümleri. C. Behar (Koordinatör),
C. Behar, O. Işık, M. Güvenç, S. Erder & H.
Ercan (Yazarlar), Lebib Yalkın Yayıncılık ve Basım
İşl. A.Ş., İstanbul.
UN (United Nations) (2020a). World Population
Prospects 2019: The  2019 Revision  of  World
Population Prospects. Erişim: https://population.
un.org/wpp/DataQuery/, 10.5.2020.
UN (United Nations) (2020b). World Urbanization
Prospects 2018: The  2018 Revision of World
Urbanization Prospects. Erişim: https://population.
un.org/wup/, 10.5.2020.
UN (United Nations) (2013). World Population
Prospects the 2010 Revision Database. Erişim: 19
Ocak 2013, http://esa.un.org/wpp/unpp/panel_
indicators.htm, New York: UN Department of
Economic and Social Affairs, Population Division,
Population Estimates and Projections Section.
Üner, S. (1984). Türkiye Nüfusu, Boyutlar, Sorunlar,
Yorumlar. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü Yay., Ankara.
Yüceşahin, M.M., Adalı, T. ve Türkyılmaz, A.S.
(2016). Population policies in Turkey and
demographic changes on a social map.  Border
Crossing: International Journal of Social Sciences
and Humanities, 6 (2), ss. 240-266.
Yüceşahin, M. M. (2011). Küresel bir süreç
olarak demografik dönüşüm: Mekânsal bir
değerlendirme. Coğrafi Bilimler Dergisi, 9 (1), ss.
11-27.
Yüceşahin, M. M. (2009). Türkiye’nin demografik
geçiş sürecine coğrafi bir yaklaşım. Coğrafi Bilimler
Dergisi, 7 (1), ss. 1-25.
293