Նախադպրոցականի տագնապայնության մակարդակի փորձարարական

ուսումնասիրությունը մանկապարտեզում

Գոյություն ունեն նախադպրոցական երեխաների

տագնապայնության մակարդակի որոշման տարբեր հետազոտություններ և
մեթոդներ, որոնք օգնում են պարզել երեխայի մոտ տագնապայնության
աստիճանը: Մեր հետազոտության նպատակը նախադպրոցական տարիքի
երեխաների մոտ տագնապայնության մակարդակի և հնարավոր շտկման
միջոցների հնարավորությունների բացահայտումը:
Հետազոտությունն իրականացվել է Երևանի Աջափնյակ վարչական
շրջանի համար 43 մանկապարտեզում՝ 4-5 տարեկան 46
նախադպրոցականների շրջանում՝ մանկապարտեզի հոգեբանի
անմիջական մասնակցությամբ: Ելնելով մեր հետազոտության հիմնական
վարկածից, որ անբարենպաստ գործոնների ազդեցության տակ կարող են
առաջանալ ոչ ադեկվատ հուզական խանգարումներ, փորձել ենք
համապատասխան հետազոտական մեթոդիկաների միջոցով բացահայտել
ուսումնասիրվող խմբում երեխաների տագնապայնության մակարդակը և
առաջարկել իրավիճակի շտկման միջոցներ՝ տագնապայնության
մակարդակի նվազեցման համար:
Հետազոտությունը բաղկացած է երեք փուլից:
Առաջին փուլ՝ մեթոդների ընտրություն, ավագ նախասպրոցական
երեխաների վախերի, տագնապայնության և ագրեսիայի նախնական
հոգեբանական ախտորոշում,
երկրորդ փուլ՝ փորձարարական խմբերի ձևավորում նկարների և
խաղերի օգնությամբ ախտորոշման արդյունքներով,
երրորդ փուլ՝ վերահսկիչ հոգեբանական ախտորոշում:
Հետազոտության իրականացման ընթացքում օգտագործվել են
հետևյալ հոգեախտորոշիչ գործիքները՝
- տագնապայնության մակարդակի բացահայտման համար կիրառվել է
Ռ. Թեմփլի, Մ. Դորկի և Վ. Ամենի՝ տագնապայնության պրոյեկտային
թեստը1, որը հնարավորություն է տալիս որոշել երեխայի
տագնապայնության ընդհանուր մակարդակը,

1
Тест тревожности (Р.Тэммл, М.Дорки, В.Амен) / Дерманова И.Б. Диагностика
эмоционально-нравственного развития – СПб., 2002. С.19-28
 - ծնողների անկետավորման օգնությամբ բացահայտվել են երեխաների
վարքային խանգարումները /տագնապ և ագրեսիվություն/՝ Գ.
Լավրիենտևի և Տ. Տիտարենկոյի մշակած անկետայի միջոցով,
- Մանկական ապերցեպտիվ թեստ (ՍԱԹ),
- Պրոյեկտիվ մեթոդիկա «Խաղասենյակ»:
Առաջին փուլը վերաբերվում է երեխաների տագնապայնության
բացահայտմանը և իրականացվում է հոգեբանական ախտորոշում
ընտրված մեթոդիկաների օգնությամբ: Այս մեթոդիկայի նպատակը երեխայի
տագնապայնության մակարդակի բացահայտումն է: Մեթոդիկան
նախատեսված է ավագ նախադպրոցական երեխաների համար, իսկ
տագնապայնության մակարդակը վկայում է սոցիալական իրավիճակների
նկատմամբ երեխաների զգացմունքային հարմարվողականության
մակարդակի մասին, ցույց տալիս որոշակի իրավիճակի նկատմամբ
երեխայի վերաբերմունքը, անուղղակի տեղեկատվություն տալիս երեխայի
փոխհարաբերությունների մասին հասակակիցների, ընտանիքում
մեծահասակների և կոլեկտիվի հետ: Այսինքն մեթոդիկան հնարավորություն
է տալիս բացահայտել այլ անձանց հետ հարաբերություններում երեխայի
համար տիպիկ կենսական իրավիճակների նկատմամբ
տագնապայնությունը, որտեղ անձի համապատասխան որակները առավել
շատ են արտահայտվում:
Պրոյեկտիվ մեթոդիկաների շարքում ամենատարածվածներից է
մանկական ապերցեպտիվ թեստը, որը ստեղծվել է Լ. Բելլակի կողմից։
Թեստն ընդգրկում է 10 սև-սպիտակ քարտեր։ Սաթ-ը անցկացման համար
նախատեսված է 30-40 րոպե։ Այս թեստը հնարավորություն է տալիս
բացահայտել՝
•առաջատար կարիքներն ու դրդապատճառները
• երեխայի հարաբերությունները ծնողների հետ (այդ թվում, ծնողները
ինչպիսի ամուսնական զույգը են)
• մասնավորապես երեխայի հարաբերությունը եղբոր կամ քրոջ հետ
• պաշտպանական մեխանիզմներ, ինչպես նաև ներքին
հակամարտությունները • ագրեսիվ երևակայություննեը,
մտավախությունները, ֆոբիաներ, անհանգստություն հետ կապված
իրավիճակներում վրդովմունք
• դինամիկ և կառուցվածքային բնութագիրը երեխայի վարքագիծը
հասակակիցների հետ:
 Թեսթը սկսելուց առաջ երեխային պետք է նախապատրաստել, որ խաղ է
խաղալու, որի ընթացքում նրան նկարներ են ցույց տալու: Երեխան պետք է
պատմի, թե նկարում որ կենդանին է պատկերված, ինչ է անում:
հենց այս ընթացքում էլ երեխան իր պատմությունը պրոյեկտում և
ստեղծում է՝ ելնելով իր ընտանեկան առանձնահատկություններից: Նա
ներկայացնելու ընթացքում ենթագիտակցաբար խոսում է իր ընտանիքի
անդամների մասին՝ նրանց ասոցացնելով նկարների պատկերների հետ:
Այս ընթացքում էլ արտահայտվում են երեխայի վախերը,տագնապները,
խանդը, ծնողների վերաբերմունքը երեխայի հանդեպ, իր հարաբերությունը
քրոջ և եղբոր հետ:
Հնարավոր է, որ երեխան հրաժարվի պատմել: Նրան պետք չէ ստիպել:
Հարկավոր ՝է ավելի ուշ փորձել: Երբ երեխան կցանկանա մասնակցել՝
նկարները պխետք է ցույց տալ հստակ հերթականությամբ: Պատմելու
ժամանակ պետք է խրախուսել երեխային, հարցեր տալ, օգնել: Երեխայի
ժեստերը, հուզական վիճակը և պատասխանները պետք է գրառել՝ վերջում
վերլուծելով ստացված արդյունքները:
Հոգեախտորոշիչ նյութը իրենից ներկայացնում է 14 նկարների շարք
/8.5*11 սմ, տես հավելված 1/, որոնցից յուրաքանչյուրը ներկայացնում է
երեխայի կյանքի համար որևէ տիպիկ իրավիճակ, յուրաքանչյուր նկար
երկու տարբերակ ունի՝ աղջկա /նկարում աղջիկ երեխա է պատկերված/, և
տղայի:
Նկարների երկիմաստությունը նպատակային ծանրաբեռնվածություն
ունի: Թե երեխան ինչ իմաստ է տալիս հենց այդ նկարին, մատնանշում է
նրան բնորոշ հոգեբանական վիճակը կյանքի նման իրավիճակում:
ՀԻմնական իմաստը կայանում է նրանում, որ այս նկարների վրա
պատկերված չէ երեխայի դեմքը, միայն տրված է գլխի ուրվագիծը,
յուրաքանչյուր նկարի հետ կան երկու գլխի պատկերներ, որոնք չափերով
համապատասխանում են նկարի գլխի ուրվագծին: Լրացուցիչ նկարներից
մեկի վրա պատկերված է երեխայի ժպտացող դեմք, մյուսի վրա՝ տխուր:
Թեստն անցկացվում է առանձին սենյակում: Նկարները երեխային ցույց
են տրվում հստակ հերթականությամբ: Երեխային նկարը ցույց տալով՝
հետազոտություն անցկացող մասնագետը համապատասխան ցուցումներ է
տալիս: Նախ կարևոր է երեխային բացատրել, որ այստեղ չկան ճիշտ և
սխալ պատասխաններ, ամեն մեկը որոշում է այն, ինչ ինքն է ուզում: Պետք է
հետևել, որ այլ երեխաները չհուշեն թեստին մասնակցող երեխային: Չի
կարելի երեխային բացատրել, թե ինչ է տեղի ունենում պատկերված նկարի
վրա, չի կարելի է «մղել» պատասխանին: Կարելի է ժամանակ առ ժամանակ
խնդրել երեխային, որ ուշադիր նայի, թե ինչ է տեղի ունենում նկարի վրա:
Ցուցումներ:
1. Փոքր երեխաներների հետ խաղ, «ի՞նչ ես կարծում, ինչպիսին պետք
է լինի երեխայի դեմքը՝ ուրախ թե տխուր»:
2. երեխա և նորածնի հետ մայրիկ,
3. ագրեսիայի օբյեկտ,
4. հագնվել
5. ավագ երեխաների հետ խաղ,
6. մենակության մեջ դրված է քնելու,
7. լվացվել,
8. նախատինք,
9. անտեսել երեխային,
10. ագրեսիվ հարձակում,
11. խաղալիքների հավաքել,
12. մեկուսացում,
13. ծնողների հետ երեխա,
14. մենակ սնվել:
«Նայիր, նկարիչը նկարել է այս պատկերները, բայց դեմքերը մոռացել է
նկարել, նայիր, թե ինչ է այստեղ կատարվում և ասա /կամ ցույց տուր/,
ինչպիսին ես պատկերացնում նրա դեմքը՝ ուրախ թե տխուր: Երեխայի
պատասխանները գրառվում են պատասխանների բլանկում:
Երեխաները պարտադիր չէ, որ բացատրեն, թե իչու են ընտրում այս
կամ այն դեմքը: Նույնիսկ եթե երեխան ընտրում է ուրախ դեմքը այն նկարի
համար, որտեղ երեխայի վրա աթոռ են թափահարում, պետք չէ որևէ բան
ասել:
Երեխաների պատասխանները ներմուծվում են հարցման
արձանագրության մեջ, վերջում դրանք ենթարկվում են որակական և
քանակական վերլուծության:
Արձանագրության նմուշ՝
անուն՝ Հասմիկ Վարդանյան, տարիքը՝ 5 տարեկան, ամսաթիվ՝ 15.01.17
թ
նկար Երեխայի դատողություն Ընտրություն
Ուրախ տխուր
1. Փոքր երեխաներների հետ խաղ, Հոգնել է խաղալուց +
2. երեխա և նորածնի հետ մայրիկ, Զբոսնում է մայրիկի հետ, սիրում եմ զբոսնել +
 մայրիկիս հետ,
3. ագրեսիայի օբյեկտ, Ուզում է նրան աթոռով խփել, նա տխուր դեմք +
ունի,
4. հագնվել Նա պետք է հագնվի, որ գնա զբոսնելու +
5. ավագ երեխաների հետ խաղ, Քանի որ նա երեխաներ ունի, +
6. մենակության մեջ դրված է Ես միշտ իմ խաղալիքին վերցնում եմ հետս +
քնելու, քնելու
7. լվացվել, Քանի որ նա լվացվում է +
8. նախատինք, Մայրիկն ուզում է հեռանալ նրանից +
9. անտեսել երեխային, Քանի որ այստեղ երեխա է +
10. ագրեսիվ հրաձակում, Քանի որ ինչ-որ մեկը իր խաղալիքն է խլում +
11. խաղալիքների հավաքել, Մայրիկն ստիպում է, ինս նա չի ուզում +
12. մեկուսացում, Նրանք չեն ուզում իր հետ խաղալ +
13. ծնողների հետ երեխա, Մայրիկն ու հայրիկը զբոսնում են նրա հետ +
14. մենակ սնվել: Կաթ է խմում, ես էլ սիրում կաթ խմել +
Վերլուծություն

Արձանագրությունների տվյալների հիման վրա բացահայտվում է

երեխայի տագնապայնության մակարդակը /ՏՄ/, որը հավասար է
բացասական ընտրությունների քանակի հարաբերակցությանը նկարների
ընդհանուր քանակին՝

բացասական ընտրությունների քանակ

ՏՄ= х100%
14
Տագնապայնության ինդեքսի մակարդակից կախված՝ երեխաները
բաժանվում են երեք խմբի՝
ա. տագնապայնության բարձր մակարդակ(ՏՄ 50%-ից բարձր),
բ. տագնապայնության միջին մակարդակ(ՏՄ 20-50%),
գ. տագնապայնության ցածր մակարդակ(ՏՄ 0-20%):
Որակական վերլուծություն: Երեխայի յուրաքանչյուր պատասխան
առանձին վերլուծվում է: Եզրակացություններ են արվում տվյալ կամ
նմանատիպ իրավիճակում երեխայի փորձի վերաբերյալ: Հատկապես
պրոյեկտային մեծ նշանակություն ունեն 4, 6 և 14 համարի նկարները, այս
դեպքերում բացասական ընտրություն կատարած երեխաները ամենից
հաճախ ունենում են բարձր ՏՄ: 2, 7 և 11 նկարները բացասական ընտրած
երեխաները առավել հավանական է, որ ունեն բարձր կամ միջին ՏՄ:
Դիտարկենք տագնապայնության բացահայտված մակարդակների
հարաբերակցությունը՝
 կապույտ՝ բարձր
տագնապ.
կարմիր՝ միջին
տագնապ.
կանաչ՝ ցածր
տագնապ.

Որպես կանոն, տագնապայնության առավել բարձր մակարդակն

արտահայտվում է երեխա-երեխա իրավիճակները մոդելավորող
պատկերներում՝ փոքր երեխաների հետ խաղ, ագրեսիայի օբյեկտ, ավագ
երեխաների հետ խաղ, ագրեսիվ հարձակում և առօրյա գործողությունները
պատկերող իրավիճակներում՝ հագնվել, լվացվել, մենակ քնել և այլն:
Անցկացրած հետազոտության արդյունքում պարզ է դարձել, որ
հետազոտությանը մասնակցած 46 երեխաներից 18-ը բարձր ՏՄ ունեն,
տագնապայնության միջին մակարդակ՝ 16-ը և ցածր՝ 12 երեխա:
Երեխաները հիմնականում տագնապ են զգում՝ կապված սթրեսային
իրավիճակների հետ /քնեցնել, մեծահասակների պահանջների հստակ
կատարում, այլ երեխաների կողմից ագրեսիա և այլն/:
Հետազոտության ընթացքում տագնապայնության բարձր մակարդակ
ունեցող երեխաները ցուցաբերում էին անհանգստություն,
պատասխանների մեջ անվստահություն: Նրանց հետաքրքրում էր, թե այլ
երեխաները ինչ պատասխան են տվել, նյարդային բնույթի բացասական
սովորություններ էին դրսևորում / եղունգները կրծել, ոտքն օրորել, շուրթերը
կրծել և այլն/:
Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ անբարենպաստ գործոնների
շրջանակում մեծացող երեխաների վախերը քանակապես ավելի շատ են և
նրանց մոտ առկա է տագնապայնության ավելի բարձր մակարդակ, քան
նրանց առողջ հասակակիցների մոտ: Զարգացման անբարենպաստ
գործոնները հանգեցնում են նախորդ տարիքային փուլերի վախերի
պահպանմանը և կայունացմանը:
 տագնապայնության
ցածր մակարդակ 25 %

տագնապայնության
միջին մակարդակ 35
%

տագնապայնության
բարձր մակարդակ 40
%

Այսպիսով, հետազոտության արդյունքում ստացված տվյալները

ապացուցում են առաջադրված վարկածը: Այդ մասին են վկայում
փորձարարական խմբում տագնապայնության մակարդակի տոկոսային
հարաբերությունների ավելի բարձր ցուցանիշները:
Երեխաների հետ հոգեբանի աշխատանքին զուգահեռ աշխատանք է
տարվել նաև ծնողների հետ՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ բացի
ծնողից, ոչ ոք այնքան լավ չի ճանաչում երեխային: Հետևաբար երեխաների
տագնապայնության մակարդակի հստակեցման համար կիրառվել է նաև
«Երեխայի տագնապայնության բացահայտման հարցաթերթիկը»
/Տիտորենկո, Լավրենտև/՝ ծնողներին հարցման միջոցով:
Բովանդակությունն հետևյալն է, ծնողը կարդում է հարցը, եթե այն
համապատասխանում է իր երեխային, + է դնում, եթե ոչ՝ -:
Տագնապայնության հատկանիշները՝
1. երկար չի կարող աշխատել առանց հոգնելու,
2. դժվար է կենտրոնանում ինչ-որ բանի վրա,
3. ցանկացած առաջադրանք մեծ անհանգստություն է պատճառում,
4. առաջադրանքները կատարելիս շատ լարված և կաշկանդված է,
5. մյուսներից հաճախ է շփոթվում,
6. հաճախ է խոսում լարված իրավիճակների մասին,
7. անծանոթ միջավայրում կարմրում է,
8. բողոքում է սարսափելի երազներից,
9. ձեռքերը սովորաբար սառն են ու խոնավ,
10. հաճախ է պատահում փորկապություն և փորլուծություն,
 11. ուժեղ քրտնում է, երբ լարվում է,
12. վատ ախորժակ ունի,
13. անհանգիստ է քնում,
14. վախկոտ է, շատ բաներ կարող են սարսափ առաջացնել նրա մոտ,
15. անհանգիստ է, շուտ է հուզվում,
16. հաճախ չի կարողանում զսպել արցունքները,
17. վատ է տանում սպասումը,
18. չի սիրում նոր գործ սկսել,
19. անվստահ է,
20. վախենում է դժվարություններից:
Տվյալների մշակում:
Գումարվում են +-ները՝ տագնապայնության ընդհանուր մակարդակը
որոշելու համար: Եթե անկետայի համաձայն դրանք 15-20 են, դա վկայում է
տագնապայնության բարձր մակարդակի մասին, 7-14-ը՝ միջին և 1-6-ը՝ ցածր
տագնապայնության մասին:
Հետազոտությունների արդյունքների ընդհանրացումը հնարավորություն է
տալիս ասելու, որ երեխաների մոտ կեսը տագնապայնության բարձր
մակարդակ ունեն, 35 տոկոսը՝ միջին, և միայն 25 տոկոսը՝ ցածր:
Հետազոտության արդյունքում բացահայտվեցին տագնապայնության
բարձր մակարդակ ունեցող 18 երեխա, որոնց հետ պետք է շարունակել
հոգեշտկողական աշխատանքները տարբեր թերապիաների և ընտանիքի
հետ համագործակցության արդյունքում:
Այնուամենայնիվ, ընդհանուր հետազոտության արդյունքները վկայում են,
որ բարդություններ ունենում են գրեթե բոլոր երեխաները, որը ուղեկցվում է
տագնապայնությամբ, սակայն երեխաների մի մասը դա հաղթահարում է
ազատ խաղերի, զբոսանքների միջոցով.
Աշխատանք 4 տարեկան Վահեի մայրիկի հետ:
1. երկար չի կարող աշխատել առանց +
հոգնելու,
2. դժվար է կենտրոնանում ինչ-որ բանի վրա, +
3. ցանկացած առաջադրանք մեծ +
անհանգստություն է պատճառում,
4. առաջադրանքները կատարելիս շատ +
լարված և կաշկանդված է,
5. մյուսներից հաճախ է շփոթվում, +
6. հաճախ է խոսում լարված իրավիճակների +
մասին,
7. անծանոթ միջավայրում կարմրում է, -
 8. բողոքում է սարսափելի երազներից, -
9. ձեռքերը սովորաբար սառն են ու խոնավ, +
10. հաճախ է պատահում փորկապություն և +
փորլուծություն,
11. ուժեղ քրտնում է, երբ լարվում է, -
12. վատ ախորժակ ունի, +
13. անհանգիստ է քնում, +
14. վախկոտ է, շատ բաներ կարող են սարսափ +
առաջացնել նրա մոտ,
15. անհանգիստ է, շուտ է հուզվում, +
16. հաճախ չի կարողանում զսպել +
արցունքները,
17. վատ է տանում սպասումը, +
18. չի սիրում նոր գործ սկսել, -
19. անվստահ է, +
20. վախենում է դժվարություններից: +
Ստացված 16 +-ներով կարող ենք ասել, որ ըստ ծնողի՝ Վահեի մոտ
տագնապայնության բարձր աստիճան է առկա:
Տագնապայնության բարձր մակարդակ ունեցող երեխաների
շտկողական մեթոդներից կարելի է կիրառել կորեկցիոն խաղեր,
արտթերապիա, դեսենսիբիիզացիա, ռելակսացիա և այլն:
«Խաղասենյակ» հետազոտության նպատակը 5-7 տարեկան
երեխաների խաղային գործունեության ընթացքում շփման
առաձնահատկությունների հայտնաբերումն է:
Մանկավարժը կամ հոգեբանը հրահանգ է տալիս երեխային.
Պատկերացրեք, որ ձեզ մոտեցել է հրաշագործը և հրավիրել է իր
դղյակ: Այդ դղյակում կա կախարդական սենյակ, որտեղ կան բոլոր խաղերը,
աշխարհի բոլոր խաղալիքները: Դու կարող ես մտնել այդ սենյակ և անել
ամեն ինչ, ինչ որ ցանկանաս, բայց կա երկու պայման: Դու այնպեղ պետք է
գնաս ոչ մենակ: Վերցրու քեզ հետ երկու հոգու, ում կցանկանաս, և ինչ որ
դուք կանեք այդտեղ առաջարկելու ես դու ինքդ: Հետո երեխային հարցնում
են. «ում կվերցնես քեզ հետ»: Եթե երեխան երեխաների անուններ կտա,
օրինակ, «կվերցնեմ Անիին ու Կարենին», կարևոր է ճշտել, թե ինչ երեխաներ
են դրանք (մանկապարտեզի խմբի երեխաներ, հարևաններ, բարեկամներ,
ամառանոցի ծանոթներ և այլն), ինչ տարիքի են այդ երեխաները
(հասակակից, ավագ, կրտսեր): Դրանից հետո երեխային ասում են. «Ահա
դու եկել ես կախարդական սենյակ, ինչ կառաջարկես այնտեղ անելու»:
Երեխայի պատասխանից հետո (օրինակ, «մեքենաներով խաղալ») հետևում
է ճշտել, թե ինչպես կանցնի խաղը, ինչ են այդտեղ անելու երեխաները:
 Հետո փորձարկողը շարունակում է. «լավ, բոլորը խաղացին, իսկ հետո
ասացին, որ այդ խաղը իրենց ձանձրացրել է և որ իրենք այդ խաղը չեն
խաղալու: Հետո դու ի՞նչ կառաջարկես»:
Քննարկվում է երեխայի երկրորդ առաջադրանքը, որից հետո
մեծահասակը խնդրում է առաջարկել էլի ինչ որ բան անել: Այն բանից հետո,
երբ երեխան կատարեց երրորդ առաջարկը, նրան ասում են. «դու
առաջարկեցիր, բայց երեխաները չեն ուզում այդպես խաղալ: Ի՞նչ ես անելու
դու»:
Վերջում երեխային անհրաժեշտ է ասել, որ ինքը ամեն ինչ շատ լավ է
մտածել և հրաշագործը նորից կհրավիրի իր դղյակ: Այս մեթոդիկայի
օգտագործումից ստացված տվյալների վերլուծությունից հոգեբանը կարող է
պատկերացում կազմել և հարուստ տվյալներ հավաքել երեխայի
ագրեսիվության կամ երկչոտության, նախաձեռնողականության և
պասիվության, երեխայի և ընտանիքի անդամների միջև
հարաբերությունների մասին: Դրան նպաստում են ոչ միայն բուն հարցերը,
այլ բազում օժանդակ ցուցանիշներ՝ երեխայի դիրքը,
նախաձեռնողականությունը, ձայնի տոնը,
հոգեբանը հգստալկ պատըկերցում է կազմում, թե որ երեխան է
առավել նախաձեռնող, ինչպիսին է նա շփման ընթացքում, ունի արդյոք
հուզականության հետ կապված խնդիրներ թե ոչ:
Որպես կանոն, նախաձեռնող երեխաները խաղի ընթացքում իրենց
վրա են վերցնում գլխավոր դերը և շփման ընթացքում իշխող դեր են
գրավում: Ընդ որում, իշխելու հատկանիշները կարող են լինել, ինչպես
դրական, (երեխան բարի է, կողմնակից է առաջացած խնդիրները լուծել
կոնստրուկտիվ եղանակով, հաշվի առնել ուրիշների ցանկությունները և
կարծիքները և այլն) այնպես էլ բացասական (երեխան ավտորիտար է,
ցանկանում է ենթարկեցնել ցանկացած, հաճախ ոչ կոնստրուկտիվ
եղանակներով՝ գոռոցով, ֆիզիկական ուժ և այլն):
Իշխելու բնավորությունը ճշտվում է փորձարկողի կողմից մեթոդիկայի
օգտագործման վերջին էտապում: Խաղի ընթացքում ակտիվ դիրք
զբաղեցնող երեխաները շատ հաճախ մեծ ճանաչում են ունենում
հասակակիցների շրջանում՝ երբեմն նաև իշխելու բացասական միտումով
աչքի ընկնելով:
 Ակտիվ երեխաները համատեղ խաղերի կազմակերպելու
կարողություն ունեն որը նախադպրոցականների անհատական էմոցիոնալ
նախընտրությունների վրա ազդող կարևոր հատկանիշներից մեկն է:
Մեկ-երկու խաղի տարբերակ առաջարկող երեխաները, որոնք միշտ
չէ, որ պատկերացնում են խաղի ընթացքը և դժվարանում կամ հրաժարվում
են բաշխել դերերը, շատ հաճախ իրական շփման մեջ քիչ ակտիվ են (նրանք,
որպես կանոն, հանդես չեն գալիս որպես խաղի ակտիվ կազմակերպիչ,
ընդամենը օժանդակում են խաղի ընթացքին, առաջարկություններ և
հստակեցումներ անում՝ կապված միայն իրենց կողմից ընդունված դերերի
հետ):
Այդպիսի երեխաները իրենց համար ընտրում են միջին նշանակության
դերեր (գլխավոր գործող անձանց օգնական և զբաղեցնում են միջանկյալ
դիրք): Խաղային համագործակցության այդպիսի հատկանիշներով
երեխաները սովորաբար հասակակիցների շրջանում մեծ համբավ չեն
վայելում, բայց և մեկուսացած չեն լինում, այսինքն խմբային
փոխհարաբերություններում զբաղեցնում են միջին դիրք: Երբ երեխաները
հրաժարվում են նախաձեռնություն ցուցաբերել («խաղալու բան չկա», «ինչ-
որ բոլորն են ուզում, ես էլ այն կխաղամ»), լավագույն դեպքում առաջարկում
են խաղի մեկ տարբերակ (օրինակ առաջին անգամ խաղալ մեքենաներով,
երկրորդ անգամ ուրիշ մեքենաներով և այլն), չեն կարողանում պատմել
խաղի իմաստը, կարելի է ենթադրել, որ իրական կյանքում նրանք
ներկայանում են որպես պասիվ մասնակից, որոնց հասնում են
երկրորդական, քիչ գրավիչ դերեր և շփման ընթացքում ենթարկվող դիրք են
գրավում:
Համագործակցության այդպիսի հատկությունները կարող են լինեն ոչ
բավարար խաղային ունակությունների հետևանք, ինչպես նաև
հասակակիցների կողմից բացասական վերաբերմունք: Այդ երկու
գործոնները սերտորեն միահյուսված են: Այսպիսով, երեխայի խաղային
ունակությունների ոչ բավարար ձևավորմամբ պայմանավորվում է այլ
երեխաների՝ նրա հետ համագործակցության ցանկության
բացակայությունը, հասակակիցների բացասական վերաբերմունքը , որն իր
հերքին արգելակում է նրանց զարգացումը:
Իրականացված հետազոտությունների արդյունքներով կարող ենք
ասել հետևյալը:
 Տագնապայնության ցածր մակարդակ ունեցող երեխաների մոտ դուրս
բերվեցին ոչ այնքան ուժգին վախեր՝ ըստ մանկական ապերցեպտիվ
տեստի: 8 երեխայի մոտ տագնապայնությունը դրսևորվեց 10-րդ և 12-րդ
հարցերի շուրջ, որոնք վերաբերում են տարեկիցների հետ շփմանն ու
համագործակցությանը: Մնացած 4-ի մոտ վախերը ըստ մանկական
ապերցեպտիվ տեստի՝ թույլ են:
Նշված խմբի երեխաների մոտ առկա տագնապային դրսևորումների
հիմքում ընկած պատճառները պարզ դարձան ինչպես տեստերի
անցկացման, այնպես էլ դրանց հաջորդող հարցազրույցի ժամանակ:
Երեխաների մոտ առկա էին որոշակի դժվարություններ
հասակակիցների հետ շփման մեջ: Դրսևորվում էր անինքնավստահություն,
սեփական անձի սահմանները պաշտպանելու թույլ կարողություն, ինչպես
նաև պարբերական ագրեսիվ վարք: Հարկ է նշել, որ ագրեսիվ վարքի
հիմքում էլ ընկած էր տարեկիցների հետ արդյունավետ ու կառուցողական
շփման բացը լրացնելու միտում: Իհարկե, ինքնադրսևորման այս ձևը միայն
խորացնում էր անջրպետը երեխայի և նրա հասակակիցների միջև,
ամրապնդում մենակության զգացումը, ինքնավստահության պակասը:
Այս խմբի երեխաների մոտ, սակայն, նման դրսևորումները այնքան էլ
հաճախ չեն: Այսինքն, ի հայտ են գալիս միայն կոնկրետ իրավիճակում, իսկ
մեծահասակների տեղին ու գրագետ միջամտությունը կարող է
համեմատաբար հեշտ ձևով իրավիճակի դրական հանգուցալուծմանը
բերել: Երեխաների մոտ առկա են նաև որոշակի տագնապային
դրսևորումներ՝ կապված իրենց վարքի տարբեր դրսևորումների նկատմամբ
ծնողի արձագանքի հետ, ինչը պարզվեց թեմատիկ ապերցեպտիվ թեստի
անցկացման ժամանակ:
Նշված պարագայում հոգեբանի միջամտությունը ուղղված կլինի
հետևյալ նպատակներին,
1. Բարձրացնել երեխայի ինքնավստահությունը
2. Զարգացնել շփման հմտությունները
3. Բարելավել ծնողական արձագանքները, առավել արդյունավետ
դարձնել ծնող-երեխա հարաբերությունները:

Տագնապայնության միջին մակարդակի ընդգծվածություն ունեցող

երեխաների մոտ առկա են նույն դրսևորումները, սակայն առավել
խորացված ձևով: Ավելի ընդգծված է անինքնավստահությունը: Երեխաները
ավելի դժվար ե ներգրավվում խմբային խաղերի մեջ, ընդգրկվելուց հետո էլ
կայուն ձևով չեն մասնակցում, փոքր պատճառով դադարեցնում են խաղը,
նեղվում են, փակվում իրենց մեջ, ավելի դժվար են տրվում մեծակասակների
տարբեր ներգործություններին: Այս երեխաները կամ ընդգծված ներամփոփ
են , կամ կոնֆլիկտային: Կոնֆլիկտ մի կողմից ի հայտ է գալիս շփման
հմտությունների ոչ բավարար զարգացվածությունից, մյուս կողմից արդյունք
է ներքին լարվածության, կուտակված բացասական հույզերի, որոնց
հիմնական պատճառներից մեկը տարեկիցների հետ շփվելու ցանկությունն
է հակադրության և արդյունավետ շփման անկարողության հետ համատեղ:
Մի փոքր ավելի խորացված պիտի լինեն խորհրդատվությունները
ծնողների հետ՝ կոչված բացահայտելու ինչպես երեխայի անհատական
առանձնահատկությունները, այնպես էլ ծնող-երեխա հարաբերությունների
առկա յուրահատկությունները, կառուցողական և ոչ կառուցողական ձևերը:
Տագնապայնության բարձր մակարդակ ունեցող երեխաների մոտ
նշված բոլոր խնդիրները ընդգծված են նկատելիորեն ավելի շատ:
Վերլուծությունը ցույց տվեց, որ այստեղ դեր են խաղում նաև երեխաների
անհատական առանձնահատկությունները, որոշ դեպքերում
անբարենպաստ ընտանիքը, նախկինում ընտանիքում տեղ գտած
հոգետրավմատիկ իրողությունները և այլն:
Առաջարկում ենք երեխաների տագնապայնության մակարդակի
նվազեցման համար աշխատել երեք հիմնական ուղղություններով՝
- ինքնագնահատականի բարձրացում,
- երեխային սովորեցնել իրեն առավել հուզող իրավիճակներում ինքն
իրեն կառավարելուն,
- մկանային լարվածությունը հանել:
Որպես տագնապայնության որոշակի մակարդակ ունեցող
երեխաների հոգեբանական շտկման միջոց, որն հնարավորություն է տալիս
միանգամից աշխատել երկու ուղղությամբ՝ ինքնագնահատականի
բարձրացման և մկանային լարվածության հանելու, առաջարկում ենք
արթթերապիան, որի շրջանակներում երեխաների համար առավել
օգտակար կարող է լինել ավազաթերապիան:
«Ավազի հետ խաղը երեխային հնարավորություն է տալիս ազատվել
հոգեբանական տրավմաներից` ֆանտազիաները տեղափոխելով դուրս`
ավազի հարթություն, և ձևավորելով կապի ու վերահսկողության
զգացողություն սեփական ներքին հակումների նկատմամբ: Չգիտակցված
հակումների, հատկապես ինքնության արքետիպի հետ կապի
հաստատումը և դրանց արտահայտումը սիմվոլիկ ձևով բավականաչափ
հեշտացնում են հոգեկանի առողջ գործառնությունը»: Ավազով խաղի
ժամանակ երեխան հնարավորություն ունի արտահայտել իր հուզական
ապրումները, նա ազատվում է վախերից, սարսափներից, բացասական
զգացողություններից, և նրա ապրած բացասական երևույթները չեն
վերածվում հոգեկան վնասների:
Նախ առաջինը՝ երեխայի մոտ զգալիորեն մեծանում է ինչ-որ նոր բան
բացահայտելու, ինքնուրույն փորձելու և աշխատելու ցանկությունը,
-զարգանում է «ձեռքով հետախուզության» հմտությունը,
-ավազի հետ խաղերում առավել ներդաշնակ և ինտենսիվ են զարգանում
բոլոր ճանաչողական գործառույթները՝ ընկալումը, ուշադրությունը,
հիշողությունը, մտածողությունը, ինչպես նաև խոսքն ու մոտորիկան,
-կատարելագործվում է առարկայախաղային գործունեությունը, որը
հետագայում նպաստում է երեխայի սյուժետա-դերային խաղերի և
հաղորդակցության հմտությունների զարգացմանը,
-ավազը, ինչպես և ջուրն, ընդունակ է «չեզոքացնել» բացասական
էներգիան, որն առավել ակնհայտ է «հատուկ երեխաների» դեպքում:
Ավազի հետ խաղը երեխաների համար ինքնարտահայտման միջոց է`
- ազատում է ներքին զգացմունքները և ակտիվացնում է հիշողությունը,
կապ է ստեղծում անգիտակցականի և գիտակցականի, ներքինի և
արտաքինի, հոգևորի և ֆիզիկականի միջև,
 երեխային ստեղծագործ է դարձնում,
 նպաստում է մի շարք հիվանդությունների բուժմանը,
 զարգացնում է երեխայի տարածական, մաթեմատիկական
մտածողությունը,
 վերացնում է վախերը, անհանգստությունները, բացասական հույզերը:
Այսպիսով, ավազաթերապիան հնարավորություն է երեխային
հանգստանալ, հանգստացնել ներքին բացասական հույզերը, ազատվել
ավելորդ էներգիայից, հանգստացնել և վերացնել չարտահայտված
տագնապներն և հույզերը: Այն միաժամանակ զարգացնում է մանր
մոտորիկան և օգնում է հաղթահարել բարդույթները:
Ավազաթերապիայի հիմնական առավելությունը նրանում է, որ
ավազը`
  օգնում է արտահայտել այն մտքերն ու ապրումները, որոնք դժվար է
ձևակերպել բառերով,
 ազատում է ստեղծագործական պոտենցիալը և ներքին ուժերը դժվար
իրավի-ճակի հաղթահարման համար,
 ակտիվացնում է հիշողությունը, վերադարձնում նախկին փորձին,
որպեսզի այն կրկին վերապրվի ու ազատագրվի,
 հնարավորություն է տալիս փորձելու նոր ձևով կառուցել
հարաբերւթյունները և լուծել կոնֆլիկտները,
 հնարավորություն է տալիս «տուժող»-ի դերից անցում կատարել
սեփական կյանքը «ստեղծող»-ի դերին2:
Ավազով խաղն առավել արդյունավետ է դառնում տարբեր
պարագաների և կերպարների ձևով խաղալիքների առկայության դեպքում:
Երեխայի կողմից ընտրված ցանկացած ֆիգուրա իրենից ներկայացնում է
որևէ կերպար, որը կարող է փոխազդել այլ հերոսների հետ: Երեխան ինքն է
հորինում, թե ինչ են նրանք խոսում, կամ ինչի մասին են մտածում: Նա
կարող է հրավիրել հոգեբանին կամ ծնողին` մասնակցելու խաղին և հանդես
գալու կերպարներից մեկի անունից: Բոլոր այս դեպքերում երեխան զգում է
իրեն իր փոքրիկ աշխարհի տերը և դրամայի ռեժիսորը: Այն, ինչը
նախկինում մանկական հոգու խորքում էր պահվում, դուրս է գալիս,
արտահայտվում. խաղի կերպարները շարժման մեջ են մտնում`
արտահայտելով երեխայի համար առավել ակտուալ հույզեր ու մտքեր:
Հաշվի առնելով ավազի զարգացնող և թերապևտիկ ազդեցությունը`
ծնողները կարող են հնարավորություն տալ և խրախուսել երեխաներին
խաղալ ավազով: Ծնողները ևս կարող են մասնակից լինել երեխաների
խաղին` նպաստելով իրենց և երեխաների «հոգու խնամքին» և առողջ
զարգացմանը:
Խաղը և նրա զգացմունքային թեման փոփոխվում են յունգյան
ավազաբուժության մեթոդով ուսուցված հոգեբանի կողմից ստեղծված
որոշակի միջավայրում: Միջավայրը հաճելի է, անվտանգ, իսկ ավազն ու
հատուկ ֆիգուրաները հնարավորություն են տալիս արտահայտել
ամենախորքայինը, ամենագաղտնին, ոտքերի տակ ամուր հող ստեղծել,
ամոքել խորը տրավման, տեսնել իր արտացոլանքը, ներքին
հավասարակշռություն ձեռք բերել: Խաղի խորհրդանշական սյուժեն և
ընտրված այս կամ այն ֆիգուրայի նշանակությունը օգնում են հոգեբանին
2
2. Грабенко Т.М., Зинкевич-Евстигнеева Т.Д. Коррекционные, развивающие и адаптирующие
игры. — СПб.: Детство-Пресс, 2002.
տեսնել գործընթացի դինամիկան, իսկ երեխային` զգալ, որ այն, ինչ նա
անում է ավազի վրա, կարևոր է և ինչ-որ մեկի կողմից նա «լսվել» է:
Ավազաբուժությունը նշանակվում է վարքի տարատեսակ խանգարումներ,
տագնապայնություն, վախեր և նմանատիպ այլ հուզական խանգարումների
դեպքում:
Ավազի վրա երեխայի հետ աշխատանք: : Աշխատանքը կատարվել է
տագնապայնության միջին մակարդակ ունեցող Մարինա Կարապետյանի
հետ, 5 տարեկան:
Ավազաբուժության սեանսի ընթացքում երեխային սկզբում
առաջարկվեց ընտրել տարբեր կաղապարները կամ ֆիգուրներ, որոնք
գրավում են նրա ուշադրությունը, և դրանցով կառուցել իր կոմպոզիցիան
ավազի վրա` տպելու, քանդակելու միջոցներով: Երեխան ընտրեց մի
փայտիկ ու ուղղանկյուն և սկսեց քանդակել՝ սկզբում բավականին
կաշկանդվելով և հետևելով հոգեբանի շարժումներին, որը, սակայն,
բացարձակ չեզոք դիրքում էր:
Երբ ավազե պատկերները պատրաստ էին, առաջարկվեց
անվանակոչել դրանք և դրանց մասին պատմություն պատմել:
Երեխան պատմեց, որ պատրաստած ուղղանկյունը գերեզման է,
որտեղ իր տատիկն է: Ընթացքում հնարավոր եղավ պարզել, որ երեխայի
մոտ տագնապայնության մակարդակը կապված է մահվան նկատմամբ
վախի հետ, ինչը մի քանի սեանսների ընթացքում աստիճանաբար
հաղթահարվեց, քանի որ 9-րդ սեանսի ժամանակ երեխան արդեն
պատկերեց արև և ձիուկ՝ մեկնաբանելով, որ սիրում է արևը և նա շատ լավն
է, իսկ ձիուկը իր ընկերն է, որի հետ նրանք խաղում են:
Այսպիսով, կարող ենք ասել, որ Մարիներ հետ աշխատանքում և
ընդհանրապես ավազաբուժության մեջ կարևոր է աշխատանքների շարքը:
Առաջին պատկերները սովորաբար արտահայտում են արտաքին
իրավիճակը, այն, ինչ տեղի է ունենում արտաքին իրականության մեջ 3:
Սակայն շուտով սկսեցին ի հայտ գալ այնպիսի պատկերներ, որոնք
մատնանշում են երեխայի ներքին խնդիրները:
Ինքնագնահատականի բարձրացման ուղղությամբ հետաքրքիր է
«ծաղկաթերթեր» խաղը: Ծնողը երեխայի սենյակում /դաստիարակը
մանկապարտեզում՝ երեխայի դարակում/ ստվարաթղթից ծաղիկ է սարքում,
և թեթիկների մեջ լրացնում երեխայի տվյալ օրվա ձեռքբերումները:
3
Штейнхард Л. Юнгианская песочная терапия. — СПб.: Питер, 2001. http://xn--d1aashiu.xn--
p1ai/arhiv/2013/2/pesochnica_OVZ.pdf
 Օրվա վերջում ամփոփվում է և երեխան տեսնում է,թե որքան լավ բաներ
է արել:
Օրինակ: Խաղային այս մեթոդի կիրառումը Մարինա Կարապետյանի
հետ, 5 տարեկան:

ճիշտ է
պատաս
արագ
խանել
սովորե
դաստի
լ է երգը
արակի
հարցին
պլաստիլին
ՄԱՐԻՆ ից անտառ
է
Ա պատրաս
ինքնուր տել
ույն
հագնվել
է քնից խաղի
արթնա ընթացքու
մ դարձել է
նալուց առաջնոր
հետո և դ
ուղղել
անկողի
նը
Օրվա վերջում ամփոփելուց հետո երեխայի աչքերը փայլում են, թե
որքան դրական բաներ է կատաել և որ իրեն հաջողվել է դա անել: Առաջին
մեկ-երկու օրից հետո երեխան ինքն էր առաջարկում իր կատարած այս կամ
այն դրական երևույթը գրել իր ծաղկի վրա:
Գոյություն ունեն մի շարք ակտիվ և պասիվ ֆիզիկական շարժումներով
խաղեր, որոնք նպաստում են երեխայի մկանային լարվածությունը
հանելուն՝ դրանով իսկ նվազեցնելով տագնապայնության մակարդակը:
Մանկապարտեզում երեխաների հետ տագնապայնության
մակարդակը նվազեցնող և լարվածությունը հանող միշարք խաղեր են
կիրառվել, որոնցից մի քանիսը ներկայացնում ենք:
«Նավ և քամի»: Խաղի նպատակը երեխաներին աշխուժացնելն է,
դրական լիցքեր հաղորդելը:
Ցուցումներ: Երեխաներ, պատկերացրեք, որ մեր նավակը լողում է
ալիքների վրա, ու հանկարծ կանգ է առնում: Եկեք օգնենք նրան լողալ և
օգնության կանչենք քամուն: Օդը ներշնչեք, ապա ուռացրեք այտերը, ապա
ուժեք փչեք: Տեսեք, մենք քամուն օգնեցինք, և նավակը սկսեց շարժվել: Եկեք
էլի օգնենք քամուն, որ ավելի արագ գնա մեր նավակը:
Կարելի է փորձել 3-4 անգամ:
 «Կույր պար»: Այս խաղի նկատակը միմյանց նկատմամբ վստահության
բարձրացումն է և ավելորդ լարվածության հանելը:
«Բաժանվում ենք զույգերի, մեկի աչքերը կապում ենք, նա մեր «կույրն»
է: Մյուսը դառնում է «տեսնող» և առաջնորդում «կույրին»: Այժմ բռնեք
միմյանց ձեռքերը և պարեք թեթև երաժշտության տակ: /1-2 րոպե/:
Այնուհետև փոխվում են դերերով: Օգնիր ընկերոջդ՝ կապել աչքերը»:
Որպես նախապատրաստական փուլ, կարելի է երեխաներին
զույգերով նստեցնել և խնդրել նրանց՝ կապել միմյանց աչքերը: Նա, ում
աչքերը բաց են, ձեռքերը շարոժւմ է երաժշտության տակ, իսկ աչքերը
կապածը փորձում է առանց ձեռքերը բաց թողնելու կրկնել նրա
շարժումները: Այնուհետև երեխաները փոխվում են դերերով: Եթե
տագնապային երեխան չի ուզում աչքերը կապել, պետք չէ պնդել:
Հարկավոր է հանգստացնել և շեշտել, որ նա առանց աչքերը կապելու էլ
կարող է մասնակցել:
Տագնապային իրավիճակների թուլացմանը զուգահեռ խաղը
աստիճանաբար կատարվում է ոչ թե նստած, այլ սենյակում շարժվելով:

Տագնապայնության մակարդակի նվազեցմանն ուղղված խաղերի

շարքում խաղացել ենք նաև «Թրթուր», «Փիղ և նապաստակ»,
«Կախարդական աթոռ» և այլն:
Վերջին պարապմունքների ընթացքում կրկին անցկացվել է Ամենի
թեստը՝ պարզելու համար երեխաների տագնապայնության մակարդակի
նվազեցման չափը փորձի ընթացքում և դրա արդյունքում:
Պարզ դարձավ, որ տագնապայնության մակարդակը գրեթե կիսով
չափ նվազել է ուսումնասիրվող երեխաների մոտ:
 60
50
40
30
20
տագնապայնությունը
10 հետազոտության
սկզբում
0
տագնապայնությունը
ւն ւն
հետազոտության
յո յո ւն վերջում
թ յո
նու ու
թ թ
ա
յ յ ն ու
պ ա յն
ա պ ա
պ
գն գն
ա ա
տ
ա ա գն
ր տ ա
րձ ն տ
ջի ծր
բա ի
մ ցա

Եզրահանգում: Տագնապայնության բարձր մակարդակ ունեցող

երեխաների հետ շտկողական աշխատանքը կատարվում է երեք հիմնական
ուղղություններով՝ ինքնավստահության բարձացում, լարվածության
թուլացում և խաղաթերապևտիկ մեթոդներ, և ճիշտ և հետևողական
աշխատանքի շնորհիվ, որը ներառում է աշխատանք և երեխաների, և
ծնողների հետ, հնարավոր է զգալիորեն թուլացնել տագնապայնության
մակարդակը: