Kabanata 1: Ang Pagtitipon
Padre Damaso. Kalaunan ay lumawig muli ang
Nakatakdang ganapin sa gabing iyon ang
marangyang handaan sa tahanan ni Don
Santiago Delos Santos o mas kilala bilang si
Kapitan Tiyago. Ang nasabing handaan ay upang
magsilbing pasalubong sa isang binatang
kagagaling lamang sa Europa, na hindi iba sa
Kapitan sapagkat ito ay anak ng kanyang matalik
na kaibigan. Ang pagsalubong ay gaganapin sa
kanyang bahay sa kalye ng Anluwage. Napuno ng
mga panauhin ang tahanan ni Kapitan Tiyago,
sapagkat sa lugar na iyon, isang malaking
karangalan ang maging panauhin ng Kapitan.
Kilala siya bilang taong nabibilang sa mataas na
lipunan at matulungin sa mga mahihirap. Si Tiya
Isabel na pinsan ng Kapitan ang taga-istima ng
mga bisita, at sadyang magkakahiwalay ang mga
panauhing babae sa mga lalake. Nagpakahuling
dumating ang ibang mga panauhin, kabilang na
sina Dr. de Espadaña at ang kabiyak nitong si
Donya Victorina. Sa lahat ng mga panauhin ng
Kapitan, hindi nagpapahuli ang kinatawan ng
simbahan sa pangunguna nina Padre Sibyla, ang
kura paroko ng Binundok; Si Padre Damaso na
sadyang magaslaw kumilos at magsalita;
dalawang paisano; at si Tenyente Guevarra, ang
tenyente ng guardia civil. Bawat grupo ng mga
panauhin ay may kani-kaniyang paksa, isang
pagkakataon upang ipagparangalan ang kani-
kanilang saloobin, humanap ng papuri, at
makipag-tagisan ng kuro-kuro. Napag-usapan sa
gabing iyon ang tungkol sa mga Indio na walang
iba kundi ang mga Pilipino; ang tungkol sa
pagkakatanggal ni Padre Damaso sa Parokya ng
San Diego sa kabila ng paninilbihan nito ng
matagal na panahon; ang tungkol sa pulbura at
armas, monopolyo ng tabako at iba pa.  Hindi na
pinalagpas ni Pare Damaso ang pagkakataon
upang ihayag niya ang matinding panlilibak sa
mga Indio, na ayon sa kaniya ay mga hamak at
mabababang uri ng nilalang. Gumawa naman ng
paraan si Pare Sybila na ibahin ang usapan at ito
ay napadako sa pagkakatanggal ni Padre Damaso
bilang kura paroko sa loob ng 20 taon. Ayon kay
Pare Damaso, hindi dapat nakikialam ang hari ng
Espanya sa pagpaparusa sa mga erehe sapagkat
ito ang nararapat. Ito naman ay tinutulan ng
Tinyente at inilahad na ang nangyaring parusa ay
marapat lamang sa pananaw ng Kapitan Heneral.
Ipinaliwanag din nito na ang dahilan ng kanyang
pagkakalipat ay sapagkat pinahukay nito ang
bangkay ng isang marangal na lalaki, na
pinagbintangang erehe dahil lamang sa hindi
pangungumpisal. Ang bagay na ito ay
nakapagpagalit ng lalo sa pari, lalo na nang
maalala nito ang mga nawaglit na mahahalagang
kasulatan. Namagitan uli si Pari Sybila upang
pakalmahin ang mahahayap na pananalita ni
talakayan.
Kabanata 2
Si Crisostomo Ibarra
Dumating si Kapitan Tyago kasabay ang
isang binata na halatang nagluluksa ayon sa
kasuotan. Binati ng Kapitan ang kanyang mga
panauhin, at tulad ng kaugalian, humalik siya sa
kamay ng mga pari. Ang mga pari naman ay
nabigla, lalo na si Padre Damaso ng makilala nito
na ang binata. Ipinakilala ni Kapitan Tiyago ang
kagalang galang na binata bilang anak ng
kanyang nasirang kaibigan na si Don Rafael
Ibarra. Kadarating lamang ng binata mula pitong
taon na pag-aaral nito sa Europa. Kusang
nagpakilala si Ibarra bilang Juan Crisostomo
Ibarra y Magsalin kasabay ng pakikipag-kamay
nito, isang kaugaliang natutunan niya sa bansang
Alemanya. Tumanggi naman na makipag-kamay
si Padre Damaso at bagkus ay tinalikuran nito
ang binata. Lumapit ang Tinyente kay Ibarra at
nagpasalamat ito sa ligtas niyang pagdating.
Pinuri rin nito ang kabaitan ng kanyang ama, na
siyang nagpanatag sa kalooban ng binata.
Palihim naman ang pagsulyap ni Padre Damaso
sa Tinyente na tila ba nagbabanta. Dahilan upang
tapusin ng Tinyente ang pakikipag-usap nito kay
Ibarra. Nang malapit na ang hapunan,
inanyayahan ni Kapitan Tinong, sa pananghalian
kinabukasan si Ibarra. Si Kapitan Tinong ay
malapit na kaibigan ni Kapitan Tiyago at
kaibigan din ng kanyang ama. Magalang na
tumanggi ang binata sapagkat patungo siya sa
San Diego sa araw na iyon.
Kabanata 3: Ang Hapunan
Nagtungo na ang mga panauhin sa hapag-
kainan. Kanya-kanyang kilos at nararamdaman
ang mga panauhin, na kung panonoorin ay
maihahalintulad sa isang komedya. Si Padre
Sibyla ay nasisiyahan, kabaligtaran naman ni
Padre Damaso. Ito ay walang pakundangang
nagdadabog at nataamaan tuloy ang isang
kadete. Hindi naman ito pinansin ng Tinyente,
bagkus ay masusing pinagmamasdan ang kulot
na buhok ni Donya Victorina. Hindi tuloy nito
namalayan na natapakan na niya ang kola ng
saya nito, bagay na nakapag-painis sa Donya.
Ang ibang bisita naman ay kanya- kanya ng
usapan at papuri sa masarap na handa ng
Kapitan. Sapagkat ang hapunang iyon ay
pagsalubong sa pagdating ni Ibarra, karapat-
dapat na siya ay maupo sa kabisera.
Pinagtalunan naman ng dalawang Pari kung sino
ang dapat maupo sa kabilang dulo ng kabisera.
Ayon kay Padre Damaso, si Padre Sibyla ang
dapat maupo sapagkat siya ang kura sa lugar na
iyon. Sinalungat naman ito ni Padre Sybila at
kinatwiran nito na si Padre Damaso ang padre
kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tyago. Sa
kalaunan, inialok ni Padre Sybila ang upuan sa
Tinyente, na tinanggihan naman ng huli.
Inanyayahan naman ni Ibarra si Kapitan Tyago
ngunit magalang itong tumanggi bilang
nakaugalian. Nang inihain na ang pagkain, hindi
sinasadyang napunta kay Padre Damaso ang
hindi masasarap na bahagi ng manok; bagkus ay
mga leeg at pakpak ang laman ng kanyang tinola.
Lalo itong nag-alburuto sa mga pangyayari.
Lingid sa kaalaman ng pari, ang espesyal na
tinola ay para lamang kay Ibarra. Kasabay ng
kainan ang mahabang usapan. Nagbahagi ang
binata ng kanyang buhay, tulad ng pag-aaral sa
Europa ng pitong taon, ang pagpunta sa iba't
ibang bansa at pag-aaral ng kasaysayan at pag-
unlad ng mga bansang ito, ang pagsasalita ng
ibang wika, ang hindi paglimot sa kanyang bayan
sa kabila ng kaunlarang namasdan sa ibang
bansa, at ang ang hindi pagkaka-alam sa tunay
na dahilan sa nangyari sa kanyang ama. Ang
bagay na ito naman ang nagkumpirma sa hinala
ng Tinyente na wala ngang alam ang binata.
Binanggit ni Ibarra na sa kanyang mga bansang
napuntahan, iisang antas lamang ang kabuhayan,
pulitika at relihiyong tinatamasa ng mga ito
sapagkat pinahihintulutan ito ng sarili nilang
kalayaan at kakayanang pamahalaan ang
kanilang sariling bansa. Binatikos naman ito ni
Padre Damaso at ininsulto ang binata na kahit
paslit ay kaya itong matutunan; at ang kanyang
pagpunta sa Europa ay maliwanag na pag-aksaya
ng salapi. Magalang naman na tinanggap ni
Ibarra ang salita ng pari at binanggit na lamang
ang mga ala-ala niya na si Padre Damaso ay
karaniwan nang kasalo sa kanilang hapag-kainan
at malapit na kaibigan ng kanyang ama. Hindi
naman nakakibo ang pari dahil sa mga naging
kaganapan sa pagitan nila ng ama ni Ibarra.
Maagang nagpaalam si Ibarra ng gabing iyon,
kaya't hindi sila nagkita ni Maria Clara, ang
dalagang anak ni Kapitan Tyago. Nagpatuloy
naman ng pag-alipusta si Padre Damaso sa
binata. Isinulat naman ni Ibarra sa pahayagan ng
Estudios Coloniales ang kanyang mga
obserbasyon sa gabing iyon.
Kabanata 4 - Erehe at Pilibustero
Nagpalakad-lakad si Ibarra sa plasa ng
Binondo at napagmasdan nitong sa kabila ng
matagal na panahon na pangingibang bansa,
wala man lang pinagbago ang kanyang bayan.
Kung ano ang siya niyang iniwan, ay ito rin
ang kanyang natunghayan sa kanyang
pagbabalik. Mababakas na ala man lang
pinag-unlad ang bayang iyon. Habang
naglalakad ay nag-iisip din si Ibarra sa sinapit
ng ama. Sinundan siya ni Tinyente upang
kwentuhan ng tungkol sa kanyang ama. Si
Don Rafael ay isa sa pinaka-mayaman sa
bayan ng San Diego, matulungin at maraming
nagmamahal. Sa kabila ng kanyang kabaitan
ay marami ring naiinggit dito, kabilang na ang
mga pari sa simbahan- sa pangunguna ni
Padre Damaso. Dahil sa ganitong sitwasyon,
minabuti ng Don na hindi mangumpisal,
bagay na lalong ikinagalit ng mga pari. May
isang Kastila doon na walang kaalam-alam,
palaboy, at pinag-kakatuwaan ng lahat.
Hinirang ito ng Don bilang kulektor. Isang
araw, hindi nakapag-pigil ang kolektor sa mga
batang nagtatawa sa kanya kaya't inakma
niyang saktan ang mga bata. Kumaripas ng
takbo ang mga bata at ng hindi niya
maabutan, binalibag niya ng baton at
tinamaan ang isa. Tumumba ang bata at
walang awang pinagsisipa ito ng artilyero.
Nakita ito ni Don Rafael at inawat niya ang
artilyero. Ayon sa mga sabi-sabi, sinaktan ni
Don Rafael ang Kastila hanggang sa
kakapalag nito ay tumama ang ulo sa
malaking bato. Tinulungan ni Don Rafael ang
bata, ang Kastila naman ay sumuka ng dugo
at natuluyang mamatay. Nagkaroon ng
imbestigasyon ang mga guardia sibil,
ikinulong si Don Rafael at dito na naglabasan
ang mga lihim niyang kaaway. Kabilang sa
mga paratang sa kanya ang pagiging erehe at
pilibustero, pangangamkam ng lupain at iba
pang ilegal na paraan sa pagpapayaman, ang
pagbabasa ng El Correo de Ultramar at iba
pang ipinagbabawal na babasahin, pagtatago
ng mga sulat at larawan mula sa isang binitay
na pari, pakikipagkaibigan at pagkupkop sa
mga tulisan at pagsusuot ng Barong Tagalog.
Ang dating mga kaibigan ng Don ay
nangawala at tumalikod sa kanya. Tanging si
Tinyente Guevarra lamang ang naging
kakampi ni Don Rafael, sa kabila ng
paniniwala ng taong bayan na ang Tinyente
ay nasisiraan ng bait. Si Tinyente rin ang
humanap sa Kastilang abugado ayon na rin sa
pakiusap ni Don Rafael. Mahusay ang
abugadong ito ngunit nagsulputan sa kung
saan saan ang kanyang mga kalaban
hanggang ang kaso ay tumagal at naging
masalimuot. At ang masaklap ay hindi pa man
tapos ang paglilitis, siya ay nakakulong na at
nagdadanas ng hirap sa loob ng rehas. Ang
mga pangyayaring ito, kasabay ng hirap na
nararanasan ay labis na nakaapekto sa Don
kung kayat ito ay nagkasakit. Tuluyan na
itong namatay sa loob ng bilangguan at ni
wala man lang nakiramay na kapamilya o
kaibigan.
Kabanata 5- Isang Tala sa Gabing
Madilim
Pumunta ng Maynila si Ibarra ng araw
na iyon at nanuluyan sa Fonda deLala. Sa
kanyang silid ay nagmuni-muni ang binata
tungkol sa sinapit ng ama. Kalaunan ay
napadako ang tingin nito sa durunguwan, at sa
kabila ng ilog ay tanaw na tanaw niya ang
nagliliwanag na bahay ni Kapitan Tyago. Tila
bagat naririnig pa niya ang kasayahan sa loob
ng bahay, ang kalansingan ng mga pinggan at
kubyertos at tugtog ng mga orkestra. Sa
gabing iyon sa bahay ni Kapitan Tyago ay
nagaganap uli ang isang kasiyahan. Dumating
ang nag-iisang anak nito na si Maria Clara,
kung kaya't sinalubong siya ng kanyang mga
kaibigan, kababata, mga Kastila at paring
malalapit sa ama, mga Pilipino, Intsik, at
militar. Ang lahat ay nakatuon ang paningin
sa kagandahan ni Maria Clara, na nakasuot ng
isang marangyang kasuotan at
napapalamutian ng alahas na diyamante at
ginto. Si Donya Victorina naman ay
matiyagang inaayos ang buhok ng dalaga. Si
Padre Salvi na mahilig sa mga magagandang
dilag ay masayang masaya at kadaupang
palad niya ang mga dalaga roon. Lihim din
ang kanyang paghanga sa kagandahan ni
Maria Clara. Madaling nakatulog si Ibarra ng
gabing iyon, kabaligtaran naman ni Padre
Salvi na hindi dinalaw ng antok sapagkat
hindi mawala sa kanyang isipan si Maria
Clara.
Kabanata 6- Si Kapitan Tyago
Si Kapitan Tyago na ngayon ay
mahigit kumulang 35 taong gulang, ay nag-
iisang anak ng isang negosyante ng asukal sa
bayan ng Malabon. Hindi siya pinag-aral ng
kanyang ama bagkus ay naging katulong at
naturuan naman siya ng isang paring
dominiko. Itinuloy niya ang pangangalakal ng
mamatay ang kanyang ama, nakilala si Pial
Alba mula sa bayan ng Sta. Cruz at sila ay
nagpakasal. Kapwa mahusay magpalakad ng
negosyo kaya't sila ay natanyag bilang
pinakamayaman kayat sila ay nabibilang sa
matataas na antas ng lipunan. Si Kapitan
Tyago ay mailalarawan bilang isang
magandang lalaki, may morenong
pangangatawan, pandak, at bilugan ang
mukha. Ang kanyang hitsura ay sinira ng
pananabako at pag-nganga nito. Naninilibihan
siya bilang gobernadorcillo, at kasama sa
kanyang paglilingkod ay ang hamakin ang
mga Pilipino at hayaan ang mga Kastila sa
ganitong gawain. Itinuturing din ng Kapitan
na siya ay isa nang Kastila, at ang mga
Pilipino ay Indio. Sa paniniwala ng Kapitan,
ang mga Kastila ay mararangal at karapat-
dapat pag-ukulan ng paggalang at
pagpapahalaga. Kaibigan siya ng lahat ng
mga may kapangyarihan, lalong lalo na ang
mga pari. Kung kaya't hindi mawawala ang
kanyang pangalan sa misa at padasal para
bilhin ang langit. Nabibili niya ang kabanalan
at mga santo na kanyang maibigan. Ang
kanyang silid ay punong-puno ng mga
dinadasalang katulad nina Sta, Lucia, San
Pascual Bailon, San Antonio De Padua, San
Francisco De Asis, San Antonio Abad, San
Miguel, Sto. Domingo, Hesukristo at ang
larawan ng Banal na Mag-anak (Hesus, Maria
at Hosep). Sa pagnenegosyo ni Kapitan Tyago
ay nakabili siya ng maraming ari-arian,
kabilang na dito ang pagbili ng lupain sa San
Diego. Ito ang naging daan upang makilala
nila ang kura doon na si Padre Damaso at ang
pinakamayaman sa bayang iyon na si Don
Rafael Ibarra. Sa kabila ng magandang buhay
na tinatamasa ng mag-asawa, sa loob ng anim
na taon ay hindi pa sila nagkaka-anak sa
kabila ng walang humpay nilang
pamamanata. Pinayuhan sila ni Padre Damaso
na mamanata sila sa Obando at magsayaw si
Pia Alba sa kapistahan ng San Pascual Bailon
at Sta. Clara sa Nuestra Senora De Salambao.
Makalipas ang kaunting panahon ay
nagdalantao nga si Pia Alba, (sa panghahalay
na rin ni Padre Damaso bagamat ang
katotohanang ito ay nailantad sa kalaunan).
Ngunit ang babae ay naging masasakitin at
tuluyang namatay pagkatapos ito ay
manganak. Pinangalanang Maria Clara ang
bata at kinalinga ni Tiya Isabel. Binusog din
siya ng pagmamahal nina Kapitan Tyago at
mga prayle. Lumaking magkababata sina
Ibarra at Maria Clara, pati na rin ng kanilang
mga kaibigan. Ipinasok ng kanyang ama mula
sa udyok ng mga pari si Maria Clara sa
kumbento ng Sta Catalina ng ito ay maging
katorse anyos. Pumunta naman si Ibarra sa
Europa upang mag-aral ng pagka-medisina. Si
Kapitan Tyago at Don Rafael ay
nagkasundong ipakasal ang dalawa sa takdang
panahon, bagay na indi naman tinutulan ng
dalawa sapagkat sila ay nag-iibigan.
Kabanata 7- Suyuan sa Asotea
Maaga pa lamang ng araw na iyon ay
nakapagsimba na sina Maria at Tiya Isabel.
Pagkatapos mag-almusal ang mag-anak ay
nagkanya-kanya na siya ng gawain. Si Tiya
Isabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat
bunga ng hapunan ng nakaraang gabi.
Nagbuklat naman ng mga kasulatan tungkol
sa kabuhayan si Kapitan Tyago. Si Maria
Clara ay nanahi habang kausap din ang ama
upang malibang ang sarili sapagkat ngayon
ang araw ng kanilang pagkikita ni Ibarra, at
siya ay hindi mapakali sa pananabik na
masilayan ang kanyang sinisinta.
Napagpasyahan na siya ay magbakasyon sa
San Diego sapagkat nalalapit na ang pista
doon. Pamaya-maya ay dumating na si Ibarra
at hindi maikakailang nataranta ang dalaga.
Pumasok pa ito sa silid at tinulungan naman
siya ni Tiya Isabel na ayusin ang sarili.
Lumabas rin ito at nagkita ang dalawa sa
bulwagan. Nagtama ang kanilang paningin at
kapwa nagkaroon ng kaligayahan sa kanilang
mga mata. Nagtungo sila sa Asotea upang
makapag-sarili at makaiwas na rin sa alikabok
na likha ng pagwawalis ni Tiya Isabel.
Masinsinang nag-usap ang dalawa tungkol sa
kanilang nararamdaman, sa kanilang mga
sinumpaan sa isa't-isa, sa kanilang
kamusmusan, sa kanilang naging tampuhan at
mabilis na pagbabati. Kapwa itinago ng
dalawa ang mga ala-ala at bagay na ibinigay
nila sa isa't-isa: ang dahon ng sambong na
inilagay ni Maria Clara sa sumbrero ni Ibarra
upang hindi ito mainitan, at ang sulat ni Ibarra
kay Maria bago ito tumulak papuntang
Europa. Binasa ito ni Maria Clara sa katipan.
Kabilang sa sulat ang layunin ni Don Rafael
na pag-aralin si Ibarra sa malayong lugar
upang makapaglingkod ng mataas na kalidad
sa bayang sinilangan. Handa rin itong magtiis
na mawalay sa anak upang sa bandang huli ay
maibigay nito sa bayan ang kanyang hangarin.
Dito natigilan si Ibarra dahil naalala nito na
bukas ay undas at marami siyang kailangang
gawain. Nagpaalam na ang binata at
pinagbilinan ni Kapitan Tyago si Ibarra na
sabihin sa kanyang katiwala na sila ay
magbabakasyon doon. Hindi naman
mapigilan ni Maria na maluha dahil sa
pangungulila kay Ibarra, kaya't sinabihan siya
ng kanyang ama na ipagtulos si Ibarra ng
dalawang kandila at ialay sa santo ng
manlalakbay.”
 Kabanata 9-Mga Suliranin Tungkol
sa Bayan
Nakatakdang kuhanin ni Maria Clara
ang kanyang kagamitan sa kumbento ng araw
na iyon. Hinihintay na lamang siya ni Tiya
Isabel sa karwahe upang tuluyan na silang
makaalis ng siya namang pagdating ni Padre
Damaso. Nalaman ng huli ang kanilang pakay
sa pag-alis at ito ay hindi minabuti ng pari.
Bubulong bulong ito na umakyat papunta sa
bahay ng Kapitan. Sinalubong siya ng
Kapitan at inabot nito ang kamay upang
magmano ngunit tinanggihan ito ng Pari.
Bagkus ay sinabi kaagad nito na ang pakay
niya ay makausap ng sarilinan ang kapitan.
Dito ay sinabi niya na hindi dapat maglihim
ng kahit ano pa man sa kanya si Kapitan
sapagkat siya ang pangalawang ama ni Maria
Clara. Dapat na ring itigil ang
pakikipagmabutihan ng dalaga sa binatang si
Ibarra. Sinabihan din nito na and Kapitan na
hindi siya dapat maghangad ng kabutihan
para sa kanyang mga kaaway. Nakumbinsi ng
pari ang kapitan kaya't pagka-alis ng nito,
pinatay ng Kapitan ang mga kandilang
itinulos ni Maria Clara para sa paglalakbay ni
Ibarra pauwi sa bayan ng San Diego. Sa
kabilang dako, nagtungo naman si Padre
Sybila sa kumbento ng Dominikano sa Puerta
de Isabel II. Dinalaw niya ang matandang pari
na may matinding sakit. Ibinalita niya dito
ang mga nakaraang kaganapan, katulad ng
pang-aaway na ginawa ni Padre Damaso sa
bahay ni Kapitan Tyago. at ang pagpanig ng
Tinyente diumano sa kapitan-heneral at
pakikipag-alyansa kay Padre Damaso.
Nakipagpalitan din ng saloobin ang
matandang maysakit, at dito ay sinabi niya na
ang pagtaas ng buwis ang dahilan ng
pagkaubos nang kanilang mga kayamanan.
Natututo na rin aniya ang mga Pilipino sa
paghawak ng ari-arian.
Kabanata 10- Ang San Diego
Ang San Diego ay isang maalamat na
bayan sa Pilipinas, matatagpuan sa baybayin
ng lawa at may malalawak na kabukiran. Ang
ikinabubuhay ng mga tao sa bayan na ito ay
pagsasaka at dahil sa kakulangan sa
edukasyon at kaalaman sa pagnenegosyo,
nalalamangan sila ng mga dayuhang tsino.
Kung pagmamasdan ang buong bayan mula
sa ituktok ng simbahan, kapansin pansin dito
ang isang gubat na nasa kalagitnaan ng
kabukiran. Katulad ng ibang bayan sa
Pilipinas, pinamumunuan ito ng simbahan at
sunud-sunuran lamang ang pamahalaan dito.
Si Padre Damaso ang kura paroko sa
simbahan na iyon bago ito mailipat sa ibang
bayan dahil sa ginawa nito kay Don Rafael
Ibarra. Iilan lamang ang may mataas na
tungkulin at kinikilala sa bayang iyon, ang
mga Kastila at ilang mayayamang Pilipino.
Ayon sa alamat, may isang matandang Kastila
ang dumating sa bayan ng San Diego, matatas
magtagalog at malalalim ang mga mata.
Bumili siya ng gubat sa pook na iyon at
pinambayad ang kanyang mga ari-arian tulad
ng damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ay
natagpuan ang matanda na nakabitin sa puno
ng isang balete. Ang pangyayaring ito ay
naging sanhi ng pagkatakot ng mga tao doon
kaya't sinunog ng ilan ang mga damit ng
matanda at itinapon naman ang kanyang mga
alahas sa ilog. Kalaunan, dumating ang anak
ng matanda na nagngangalang Saturnino.
Pinagsikapan nitong sinupin ang mga
naiwang ari-arian ng ama at nakapag-asawa
ng isang taga-Maynila. Dito rin sila nanirahan
sa San Diego at nagkaroon ng isang supling,
si Don Rafael na siya namang ama ni Ibarra.
Si Don Rafael ay kinagiliwan ng mga
magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito, ang
San Diego ay naging bayan mula sa pagiging
nayon. Kalaunan, ang pamumunong ito ni
Don Rafael ay naging ugat ng inggit at galit
sa ilan niyang mga kaibigan.
Kabanata 11- Ang mga
Makapangyarihan
 Mabibilang lamang ang mga tao na
kinikilalang makapangyarihan o casique sa
bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma at
Italya sa mahigpit na agawan sa
kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi
kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan
Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan.
Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman
sa bayan, ang iginagalang ng lahat at
pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin
siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa
bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga
ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng
lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at
pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay
walang posisyon sa lipon ng mga
makapangyarihan. Ang posisyon naman sa
pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o
kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang
P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde
mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan
sa San Diego? Walang iba kundi ang kura
paroko sa simbahan at ang Alperes na siyang
puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura paroko
na si Padre Bernardo Salvi, ang batang
pransiskano na mukhang masasakitin at
siyang pumalit kay Padre Damaso. Higit na
may kabaitan ito kumpara kay Padre Damaso,
kung meron mang naging kabaitan ang huli.
Ang Alperes naman ay lasinggero,
mapambugbog sa asawa at malupit sa
kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa ito ng
Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig
magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang ito
sa kapangyarihan ng dalawang Kastila,
natural lamang na may palihim na hidwaang
nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay
ipinapakita ng dalawa ang kanilang
pakunwaring pagkakasunduan.
Buod ng
Kabanata 12- Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay
matatagpuna sa isang malawak na palayan at
nababakuran ng lumang pader at kawayan.
Masukal ang libingan at may malaking krus na
nakatirik sa kalagitnaan. Makipot ang daan
patungo sa sementeryo, maputik kapag tag-ulan
at maalikabok naman kung tag-araw. Isang
napakalakas na ulan ang bumuhos ng gabing
iyon, at dalawang tao ang abalang-abala sa
paghuhukay sa isang bahagi ng sementeryo. Ang
isa ay batikang sepulturero at ang kanyang
katulong ay bago at hindi mapakali sa kanilang
ginagawa. Hindi nito maitago ang pandidiri at
kinakalaban ang pagbaliktad ng sikmura sa
pagdura at paghitit ng sigarilyo. Sinaway ng
batikang sepulturero ang kanyang kasama sa
pagrereklamo nito at pinagpatuloy ang
paghuhukay hanggang sa maiahon ang bangkay.
Sariwa pa kasi ang bangkay na kanilang
hinuhukay, sapagkat dalawampung araw pa
lamang itong naililibing mula ng mamatay.
Sinusunod nila ang pinag-utos ni Padre Garrote,
na walang iba kundi si Padre Damaso, ang kura
paroko ng panahong iyon; na ilipat ang bangkay
sa libingan ng mga Intsik. Ngunit dahil sa
kabigatan ng bangkay at sa malakas na buhos ng
ulan, minarapat na lamang nila na itapong ito sa
lawa. Mabibilang lamang ang mga tao na
kinikilalang makapangyarihan o casique sa bayan
ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa
mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa
pamumuno sa bayan. Hindi kabilang dito sina
Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang namumuno
sa pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang
pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng
lahat at pinagkakautangan ng marami, hindi pa
rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa
bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari-
arian din at kabilang sa mataas na antas ng
lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at
pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay
walang posisyon sa lipon ng mga
makapangyarihan. Ang posisyon naman sa
pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan
sa bayan ay mabibili sa halagang P5,000 at
madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino
ba talaga ang makapangyarihan sa San Diego?
Walang iba kundi ang kura paroko sa simbahan
at ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya
sibil. Ang kura paroko na si Padre Bernardo
Salvi, ang batang pransiskano na mukhang
masasakitin at siyang pumalit kay Padre
Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay
Padre Damaso, kung meron mang naging
kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay
lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa
kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa ito ng
Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig
magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang ito sa
kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural
lamang na may palihim na hidwaang nagaganap.
Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng
dalawa ang kanilang pakunwaring
pagkakasunduan.

Kabanata 13 - Mga Babala ng Bagyo
Dumating si Ibarra sa San Diego at
kaagad na nagtungo sa sementaryo kasama ang
kanilang matandang katiwala. Agad nitong
hinanap ang puntod ng ama na si Don Rafael.
Ayon sa kanyang katiwala, ang libingan ay
tinamnan niya ng mga bulaklak ng adelpa at
sampaga. Nasalubong nina Ibarra ang
sepulturero at tinanong nila ito ang libingan ng
kanyang ama. Pinagtapat naman ng sepulturero
na itinapon ang bangkay sa lawa dahil sa
kabigatan nito at hindi na nailibing sa libingan
ng mga Intsik, ang bagay na pinag-utos ng kura
paroko. Higit na ikinasindak ito ni Ibarra at ang
matandang katiwala ay napaiyak sa narinig. Sa
matinding galit at poot ay iniwan ni Ibarra ang
kausap at ng makasalubong niya si Pari Salvi ay
hindi nito napigilang daluhungin ang pari.
Humingi ng paliwanag si Ibarra sa pari kung
bakit nagawa nitong lapastanganin ang bangkay
ng kanyang ama. Ipinaalam naman ng huli na
ang may kagagawan niyon ay si Padre Damaso.
Kabanata 14 - Si Tasyo, ang Baliw o
ang Pilosopo
Nang araw na iyon ay dumalaw din sa
libingan si Pilosopo Tasyo upang hanapin ang
puntod ng kanyang asawa. Si Don Anastacio ay
kilala sa bansag na Pilosopo Tasyo, kilala ng
lahat ng tao sa San Diego sa kakaiba nitong
personalidad. Lagi itong laman ng lansangan at
lakad ng lakad. Marami rin itong sinasabing
pananaw tungkol sa pulitika at lipunan, bagay na
hindi nauunawaan ng karamihan kayat tinawag
nila itong baliw. Matalino ang matanda at
matalinghaga kung manalita. Galing siya sa isang
mayamang pamilya at nag-aral ito sa unibersidad
ng San Jose. Pinahinto ito ng kanyang ina sa pag-
aaral sa paniniwalang ang katalinuhan nito ang
magiging dahilan upang makalimutan ang Diyos.
Minarapat din ng kanyang ina na mag-pari na
lamang ang binata, bagay ni sinuway naman ng
Pilosopo at bagkus ay nag-asawa na lamang.
Pagkalipas ng isang taon ay nabiyudo ang
Pilosopo at sa halip na mag-asawang muli ay
inilaan na lamang sa pagbabasa ng mga aklat
hanggang sa mapabayaan na nito ang minanang
kabuhayan mula sa kanyang ina. Kapansin
pansin ang kakaibang kasiyahan sa mukha ni
Pilosopo Tasyo sa kabila ng papadating na unos
at pagguhit ng matatalim na kidlat sa kalangitan.
Matalinghaga rin ang kanyang sagot sa mga
taong nagtataka sa kanyang reaksyon, na ang
bayo ang siyang lilipol sa mga tao at hangad niya
ang pagkakaroon ng delubyo na siyang lilinis sa
sanlibutan. Suhestyon din niya sa kapitan ang
pagbili ng tagahuli ng kidlat imbes na mga
paputok at kwitis. Hindi rin nito sinang-ayunan
ang pagpapatugtog ng mga batingaw sapagkat
mapanganib ito kapag kumukulog.
Pinagtawanan naman siya ng bawat makarinig.
Tumuloy naman ang Pilosopo sa simbahan at
doon ay naabutan niya ang dalawang bata at
sinabihan niya ito na kung maari ay umuwi sila
sa kanilang ina dahil ang huli ay naghanda ng
isang espesyal na hapunan. Bagay na bagamat
natuwa ang mga bata ay tumanggi ang mga ito
dahil na rin sa tungkulin sa simbahan. Patuloy na
naglakad lakad si Tasyo hanggang sa makarating
sa bahay ni Don Filipo at Aling Doray. Napag-
usapan nila ang pagdating ni Ibarra sa bayan at
nabanggit ng Pilosopo na naramdaman niya ang
paghihinagpis ni Ibarra ng malaman ang sinapit
ng kanyang ama. Sinabi rin nito na isa siya sa
anim na taong nakipaglibing sa ama nito.
Napadako ang kanilang usapan patungkol sa
purgatoryo, isang bagay na hindi pinaniniwalaan
ng Pilosopo at pinaniniwalaan naman ng
marami. Hindi man siya naniniwala dito ay
nirerespeto naman niya ang pananaw ng
relihiyon na ito ay gabay upang ang tao ay
mabuhay ng malinis. Kalaunan ay nagpaalam na
ang matanda at masiglang masiglang lumakad
palayo sa gitna ng matatalim na kidlat at
dumadagundong na kulog.
Kabanata 15- Ang Mga Sakristan 
Ang dalawang sakristan ay sina Crispin at
Basilio, mga anak ni Sisa at siyang kausap ni
Pilosopo Tasyo sa simbahan. Hinabilin ng huli
ang inihandang hapunan ng kanilang ina. May
matinding suliraning hinaharap ang dalawang
musmos at ito ay lubos na nagdudulot ng
kawalang pag-asa sa magkapatid, lalo na kay
Crispin, ang nakababata sa dalawa.
Pinagbintangan kasi siya ng Pari na nagnakaw ng
dalawang onsa o halagang P32.00. Ang sahod
lamang nila ay dalawang piso sa isang buwan,
kung kayat hindi niya mababayaran ang
nawawalang salapi, at ang pataw na multa ng
tatlong beses. Hiniling nito sa kanyang kuya na
tulungan siyang bayaran ang ibinibintang sa
kanya ng pari, bagay naman na tinutulan ni
Basilio dahil na rin sa kailangan niya itong ibigay
sa kanilang ina upang may makain. Nahiling
tuloy ni Crispin na mabuti pang lahat sila ay
magkasakit. Nangulila din ang bata sa kanyang
ina, na kung ito ay kapiling nila tiyak niyang
ipagtatanggol sila nito sa kalupitan ng mga pari.
Naisip rin niya na mabuti pa nga ay ninakaw na
lang niya ang nawawalang pera at ng sa gayon ay
maibabalik pa niya ito at mamatay man siya sa
palo ay may maiiwan naman siya sa kanyang ina
at kapatid. Nag-aalala naman si Basilio sa galit
ng ina kapag nalaman nito na napagbintangang
magnanakaw ang kanyang kapatid. Buo naman
ang tiwala ni Crispin na hindi maniniwala ang
kanilang ina na ginawa niya iyon, dahil ipapakita
niya ang maraming latay sa buo niyang katawan
dahil sa palo ng kura, pati ang bulsa niyang
butas. Sasabihin rin niya na ang tangi niyang
pera ay isang kuwalta lamang na aginaldo sa
kanya noong nakaraang pasko, at pati ito ay
pinag-interesan ng ganid na prayle. Bukod sa
mga palong tinatamo ni Crispin, gutom na gutom
na rin siya sapagkat hindi na siya pinapakain
mula ng siya ay pagbintangan. Patuloy na nag-
uusap ang magkapatid tungkol sa kanilang
kalagayan at hindi nila namalayan ang
pagpanhik ng sakristan mayor. Narinig nito ang
kanilang pag-uusap at nagpupuyos ito sa galit.
Pinagmulta niya si Basilio dahil daw sa salang
maling pagpapatugtog nito sa kampana. Sinabi
naman nito kay Crispin na hindi siya makakauwi
hanggat hindi niya ibinabalik ang ninakaw na
salapi. Tinangkang mangatwiran ni Basilio,
bagay na nakapagpahamak pa sa kanya sapagkat
hindi siya papauwiin hangang hindi ika-sampu
ng gabi. Ang desisyon ng sakristan ay lubhang
mapanganib para kay Basilio sapagkat mahigpit
na ipinapatupad ng guwardiya sibil na bawal ng
maglakad ang sinuman bago sumapit ang ika-
siyam ng gabi. Pagkasabi nito ay kinaladkad na
ng sakristan si Crispin at hindi na magawang
makiusap ni Basilio sa pangamba at awa sa
kapatid. Dinig na dinig nito ang pagpapalahaw at
daing ng kapatid dahil sa sakit na
nararamdaman. Wala siyang magawa kundi ang
matulala at balutin ng matinding paghihinagpis,
awa, at kawalang pag-asa na may magawa siya
para tulungan at baguhin ang kalagayan ng
kapatid. Sa kabila ng kamusmusan ng kaisipan
ay tumindi ang pagnanais na makapag-araro sa
bukid upang maka-alis sa kalupitan ng
simbahan. Kasabay ng pagtila ng ulan ay ang
pagpapatihulog ni Basilio mula sa bintana ng
kampanaryo gamit ang lubid ng kampana.
Kabanata 16- Si Sisa
Sa isang maliit na dampa sa labas ng
bayan ay abalang abala si Sisa, ang butihing ina
nila Crispin at Basilio. Makikitang salat na salat
siya sa kabuhayan, at ang likas na ganda nito ay
pinatanda ng panahon at pagdurusa. Nakapag-
asawa siya ng isang lalaking walang idinulot sa
kanya kundi dalamhati. Gabi gabi itong
nagsusugal, iresponsable, tamad, at
nagpapalaboy laboy sa lansangan. Wala itong
pakialam sa buhay nilang mag-iina, bagkus ay
nakukuha pa siya nitong bugbugin kapag ito ay
umuuwi. Si Sisa naman ay patuloy na tinitiis na
lamang ang ugali ng kanyang asawa at patuloy pa
rin niya itong minamahal na animoy ay diyos.
Naghanda ng masarap na hapunan si Sisa para sa
kanyang mga anak. Bagay na hindi nila madalas
matikman sa kanilang buhay. Inihain niya ang
paborito ng mga bata: tuyong tawilis at sariwang
kamatis para kay Crispin; at tapang baboy-damo
at isang hita ng patong bundok naman para kay
Basilio, mula sa kagandahang loob ni Pilosopo
Tasyo. Sa kasamaang palad, ang naunang
dumating ay ang kanyang asawa na walang
pakundangang inubos ang inihain niya para sa
kanyang mga anak. Hindi man lang nito
itinanong ang kalagayan nilang mag-iina at
bagkus ay inihabilin pa na bigyan siya ng kwarta
mula sa kita ng dalawang bata. Walang nagawa
ang martir na si Sisa kundi maghinagpis sa pag-
ala-ala na wala na ang masarap na hapunan na
inihanda niya para sa kanyang mga anghel.
Nagluto siyang muli upang kahit papaano ay may
makain ang mga bata pagdating nito mula sa
simbahan. Makalipas ang matagal na sandali at
pagkainip sa paghihintay ay nakarinig siya ng
malalakas na tawag mula kay Basilio.
Kabanata 17- Si Basilio
Duguan si Basilio nang dumating ito sa
kanilang tahanan. Pinagtapat nito sa Ina na siya
ay hinabol ng mga gwardiya sibil at nadaplisan
ng bala sa ulo. Hindi nito nagawang huminto sa
paglalakad sa takot na ikulong at paglinisin sa
kuwartel. Sinabi rin nito sa ina na sabihing
nahulog na lamang siya sa puno kaysa ipagtapat
ang tunay na nangyari. Napag-alaman din ni Sisa
na napag-bintangan si Crispin na nagnakaw ng
dalawang onsa, at nabaghan ang puso ni Sisa
dahil sa awa sa kanyang anak. Lingid sa kanyang
kaalaman ang mga parusang tinatamasa ni
Crispin sa kamay ng Sakristan. Nawalan naman
ng gana si Basilio na kumain at bagkus ay nag-
alala ng todo sa kanyang ina ng malaman nito na
dumating ang kanyang ama. Alam kasi nito ang
pambubugbog na ginagawa ng ama sa kanyang
ina. Sa hinagpis at galit ni Basilio ay naisambulat
nito na mabuti pang mawala na ang kanyang
ama at mabuhay silang tatlo na lamang. Sa
ganitong kalagayan ay mabubuhay pa sila ng
maayos, na siya namang pinagdamdam ni Sisa.
Para sa kanya, sa kabila ng ugali ng kanyang
asawa ay mamarapatin pa rin niyang
magkakasama silang lahat. Nakatulugan ni
Basilio ang kanyang mga alalahanin at pagod.
Binangungot ito sa kalagitnaan ng tulog sapagkat
nakita niya sa kanyang panaginip ang
pambubugbog ng kura at sakristan mayor kay
Crispin. Pinalo nila ng yantok si Crispin sa ulo
hanggang ito ay duguang humandusay sa lapag.
Nagising si Basilio sa yugyog ng kanyang ina, at
pinagtapat na lamang niya ang pangarap niya
para sa kanyang ina at kapatid. Nais niyang
huminto na sa pagsasakristan kasama ni Crispin,
magpapastol siya ng baka at kalabaw na pag-aari
ni Ibarra, at pagsapit niya ng edad na kaya na
niyang mag-araro sa bukid, siya ay hihiling ng
kapirasong lupa para sakahin. Pauunlarin niya
ang sakang iyon hanggang sa umunlad ang
kanilang buhay. Pag-aaralin din niya si Crispin
kay Pilosopo Tasyo at ang kanyang ina ay hihinto
na sa pananahi. Bagamat nagpakita ng
pagkatuwa ang kanyang ina, lihim naman itong
nasasaktan dahil hindi na sinama ni Basilio ang
kanyang ama sa mga plano nito.
Kabanata 18- Mga Kaluluwang
Naghihirap
Si Padre Salvi ay matamlay na nagdaos ng
misa ng araw na iyon. Abala ang mga matatanda
sa bayan tungkol sa nalalapit na kapistahan
habang naghihintay na makausap ang Padre.
Nais nilang malaman kung sino ang magmimisa,
kung si Padre Damaso ba or si Padre Martin o
ang coordinator? Napag-usapan ng mga
matatanda ang tungkol sa pagbili ng indulgencia
para sa kaligtasan ng mga namatay na kaanak na
patuloy na nagdurusa sa purgatoryo. Ang isang
indulgencia ay katumbas ng mahigit isang libong
taon na kaligtasan mula sa pagdurusa sa
purgatoryo. Sa kanilang pagpapalitan ng kuro-
kuro ay hindi nila namalayan ang pagdating ni
Sisa. May dalang handog si Sisa para sa mga
prayle. Nag-ani siya ng mga sariwang gulay mula
sa kanyang mga tanim at pako na paborito ng
kura. Tumuloy na si Sisa sa kusina ng kumbento
upang iayos ang kanyang mga dala. Hindi man
lamang siya pinansin ng mga sakristan at mga
tauhan sa kumbento. Sa huli ay nakausap ni Sisa
ang tagapagluto. Napag-alaman niya na maysakit
ang pari at hindi niya ito makakausap. Nagimbal
din siya sa nalaman na si Crispin ay tumakas
kasama ng kanyang isa pang anak pagkatapos
nitong magnakaw ng dalawang onsa. Alam na ito
ng mga gwardiya sibil at kasalukuyan itong
papunta sa kanilang bahay upang hulihin ang
kanyang mga anak. Tinuya rin siya nito na hindi
niya naturuan ng kabutihang asal ang
magkapatid at higit sa lahat ay nagmana ang mga
ito sa kanyang walang kwentang asawa.
Kabanata 19-Mga Suliranin ng Isang
Guro
Nagkita sa tabi ng lawa si Ibarra at ang
guro sa San Diego. Itinuro ng huli kung saan
naitapon ang bangkay ng kanyang ama at isa si
Tinyente Guevarra sa iilang nakipaglibing.
Isinalaysay ng butihing guro ang ginawang
pagtulong ni Don Rafael sa ikauunlad ng
edukasyon at naitulong nito sa kanyang
kapakanan. Si Don Rafael kasi ang tumustos sa
kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo
nuong siya ay nagsisimula pa lamang.
Naisalaysay ng guro ang mga suliraning
kinakaharap ng San Diego tungkol sa edukasyon.
Isa na dito ang kawalang ng panggastos para sa
mga kagamitan sa pag-aaral, ang kawalan ng
silid aralan na akma upang makapag-aral ng
walang balakid ang mga bata, ang kakaibang
pananaw ng mga pari sa paraan ng pagtuturo,
ang mga patakaran ng simbahan tungkol sa
nilalaman ng kanyang mga aralin, at ang kawalan
ng pagkakaisa ng mga magulang ng mag-aaral at
ng mga taong may katungkulan. Ang mga libro
ay nasusulat sa Kastila at kahit anong tyaga ng
guro na iaral sa kanyang mga estudyante ang
nilalaman ng babasahin, pilit itong
pinanghihimasukan ni Padre Damaso. Madalas
din itong mamalo at pagmumurahin ang mga
bata kapag nakarinig ito ng ingay mula sa tapat
ng kwadra, kung saan nag-aaral ang mga bata
dahil nga sa walang silid-aralan. Ang mga
magulang naman ay pinapanigan ang mga pari
tungkol sa pagpalo bilang epektibong paraan ng
pagdedesiplina at pagtuturo. Ang pakikialam ng
Pari, at ang maraming mga balakid sa pagtuturo
ang naging sanhi upang magkasakit ang guro. At
nang siya ay bumalik upang magturong muli,
higit pang nabawasan ang bilang ng kanyang
mga mag-aaral. Laking pasasalamat niya ng
hindi na si Padre Damaso ang kura sa San Diego,
kayat minabuti niyang iangkop ang nilalaman ng
mga aralin sa kalagayan ng kanyang mga mag-
aaral. Bagamat nagkaroon siya ng kalayaan para
iangkop ang kanyang mga aralin, higit pa ring
pinahalagahan ng simbahan ang pagtuturo
tungkol sa relihiyon. Sa mga binanggit na ito ng
guro, nangako naman si Ibarra na gagawin ang
kanyang makakaya upang matulungan ang guro
at maiangat ang kalagayan ng edukasyon sa
bayan. Kanya itong babanggitin sa araw ng
pulong sa paanyaya ni Tinyente Mayor.
Kabanata 20 – Ang Pulong sa
Tribunal
 Ang tribunal ang tanging bulwagan na
nagsisilbing lugar para sa pagpupulong at pag-
uusap ng mga makapangyarihan at mayayaman
sa bayan. Panauhin noong araw na iyon sina
Ibarra at ang guro. Nahahati ang mga nasa
pulong sa dalawang kinatawan o lapian: ang
conserbador na siyang pangkat ng mga
matatanda na pinamumunuan ng Kabesa at ang
liberal na binubuo naman ng mga kabataan sa
pamumuno ni Don Filipo. Ang mga paksa ng
pagpupulong na iyon ay tungkol sa gaganaping
kapistahan labing-isang araw mula sa araw na
iyon, mga programa at aktibidad na gagawin
para sa pista, at ang pagtatayo ng paaralan para
sa bayan. Sinamantala ng mga mayayaman sa
bayan ang pulong na iyon upang
makapagtalumpati kahit na walang katuturan
ang ibang mga pinagsasabi. Katulad na lamang
ni Kapitan Basilyo na nakalaban ni Don Rafael.
Sinalungat naman ito ni Don Filipo na
nagmungkahi na bawat gawain ay dapat may
talaan ng mga gastos. Dapat din magpagawa ng
isang malaking tanghalan sa plasa at magtanghal
ng palatuntunan tulad ng komedya sa loob ng
isang linggo. Binanggit din ni Don Filipo ang
pagkakaroon din ng paputok upang maging
lalong kasiya siya ang pista. Hindi naman lahat
ay sumang-ayon sa kanyang mungkahi. Nagbigay
naman ng panukala ang Kabesa na nagsabing
marapat na tipirin ang pagdiriwang, dapay ay
wala na ring paputok at ang mga gaganap sa
programa ay dapat mga taal na taga San Diego.
Ang sentro din ng pagtatanghal ay dapat mga
sariling ugaling Pilipino. Walang bisa ang mga
panukalang inihandog ng magkabilang pangkat
sapagkat nakapagdesisyon na ang kura tungkol
sa pista. Ang mga gagawin ay anim na prusisyon,
tatlong sermon, tatlong misa mayor at isang
komedya.
Kabanata 21 – Mga Pagdurusa ni
Sisa
Sa narinig mula sa kusinero ay kumaripas
ng takbo si Sisa pauwi sa kanilang bahay. Hindi
mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na
dadamputin ng mga gwardiya sibil ang kanyang
mga anak at ang bintang na pagnanakaw ng
salapi ng dalawang bata. Namataan niya ang mga
gwardya sibil na papalayo sa kanilang bahay,
bagay na nakagaan sa kanyang takot sapagkat
hindi nito kasama ang kanyang mga anak. Nang
magpang-abot sila ng gwadiya sibil sa daan, pilit
siyang pinaamin na ilabas ang dalawang onsang
ninakaw ng kanyang mga anak. Bingi ang mga
gwardiya sibil sa kanyang pagmamakaawa at
pangangatwiran kung kaya't kinaladkad siya ng
mga ito papuntang kwartel. Hiyang- hiya si Sisa
habang kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa
harap ng taong-bayan, lalo na ng sa oras na iyon
ay natapat na tapos na ang misa at ang mga tao
ay kasalukuyang lumalabas ng simbahan. Lahat
ay napapatigil sa nagaganap na eksena sa
lansangan at walang magawa si Sisa kundi
panghinaan ng loob at mag-iiyak. Pagdating sa
kwartel ay inihagis siya ng mga ito at
nagsumiksik na lamang siya sa isang sulok. Bingi
ang lahat sa kanyang pakiusap at
pagmamakaawa. Tanghali na ng pakawalan siya
ng Alperes. Umuwi si Sisa sa kanilang bahay at
muling hinanap ang kanyang mga anak. Ngunit
ala ni anino o tinig ng mga bata kahit sa bakuran.
Pumanhik muli siya ng bahay at namataan niya
ang punit na damit ni Basilio na may bahid ng
dugo. Hindi niya matanggap ang nasilayan at
nilamon ng pighati ang kanyang katinuan.
Nagpalaboy-laboy siya sa lansangan habang
sinasambit ang pangalan ng kanyang mga anak.
Kabanata 22 – Liwanag at Dilim
Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara
at ni Tiya Isabel sa San Diego upang mamalagi
doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita
ng kanyang pagdating sapagkat kinagigiliwan
siya lahat ng mga tao doon. Kumalat din ang
madalas na pagkikita nila ni Ibarra, bagay na
ikinagalit ni Padre Salvi. Napapansin naman ni
Maria Clara ang pagbabago ng kilos at mga titig
nito tuwing siya ay kaharap. Plano ng
magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog
kasama ang kanilang mga kaibigan. Iminungkahi
ni Maria Clara na huwag ng isama si Padre Salvi
sapagkat siya ay nababahala kapag ito ay nasa
paligid niya. Hindi naman ito napagbigyan ni
Ibarra dahil sa hindi ito magandang tingnan.
Habang nag-uusap ang dalawa ay dumating
naman si Padre Salvi kung kaya't nagpaalam na
si Maria upang mamahinga. Inimbitahan ni
Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman itong
sinang-ayunan ng kura. Pagkalipas ng ilang oras
ay umuwi na rin si Ibarra. Sa kanyang paglalakad
ay nakasalubong niya ang isang lalaking
humihingi ng tulong. Pinaunlakan naman siya ni
Ibarra.
Kabanata 23 – Ang Piknik
 Madaling araw pa lamang ay masigla ng
nagsisigayakan ang mga kababaihan at
kabinataan para sa kasiyahan sa araw na iyon.
Magkakasamang naglalakad ang mga
kababaihan, hiwalay sa kalalakihan. Kasama rin
sa piknik na iyon ang mga kawaksi at
matatandang babae. Sasakay sila sa dalawang
bangka habang mangingisda sa ilog.
Magkakasama ang matatalik na magkaibigan na
sina Maria Clara, Iday, Victorina, Neneng at
Sinang sa isang bangka. Hindi mapigilan ang
kanilang mga tawanan at kwentuhan, bagay na
nag-uudyok kay Tiya Isabel upang sila ay
sawayin. Makalipas ang ilang sandali ay
nagkaroon ng butas ang bangkang sinasakyan ng
mga kalalakihan kung kaya't sila ay napalipat sa
bangka ng mga dalaga. Nagkaroon naman ng
katahimikan sa panig ng mga dalaga sapagkat
sila ay inatake ng hiya. Si Elias naman ay patuloy
lamang sa pagsagwan sa bangka. Upang hindi
mainip at maaliw ang lahat, umawit si Maria ng
Kundiman at ang lahat ay parang idinuyan sa
awitin. Malapit ng maluto ang agahan, kung
kaya't gumayak na ang mga kalalakihan upang
mangisda. Sa kasamaang palad, ni isang isda ay
wala silang nahuli sapagkat may buwayang
naroroon. Nabahala ang mga kababaihan sa
paglitaw ng buwaya at lalo na ng nilundag ito ni
Elias. Naglaban ang dalawa sa ilog, ngunit higit
na malakas ang buwaya. Kagyat namang
lumundag si Ibarra sa tubig upang tulungan si
Elias. Napatigagal naman si Maria sa ginawang
iyon ni Ibarra, at tila ba tumigil na rin ang
kanyang paghinga. Natalo naman ng dalawa ang
buwaya at nagpatuloy sila sa pangigisda
hanggang sa sila ay makahuli ng sariwang isda.
Masayang nag-pananghalian ang mga
magkakaibigan sa ilalim ng mga puno malapit sa
batisan.
Kabanata 24 – Sa Kagubatan
Maagang nakapagmisa si Padre Salvi at
kaagad na nag-almusal, ngunit hindi na nito
tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar
ng piknik sakay ng karwahe. Malayo pa ay
pinahinto na niya ang karwahe upang sa gayon
ay malayang makapanood ng lihim sa mga
kadalagahan. Hindi naman siya nabigo sa ninais
na mangyari, nakita nga niya ang mga dalaga at
masayang pinagmamasdan ang mga binti at
sakong ng mga ito habang nagkakatuwaan.
Pinigil na lamang ng pari ang kanyang sarili na
sundan pa ang mga ito kung kaya't hinanap na
lamang niya ang mga kalalakihan.
Pagkapananghalian ay nag-usap-usap ang mga
nagpiknik. Nabanggit ni Padre Salvi na may
tumampalasan kay Padre Damaso kaya't
nagkasakit ito. Nagkataon na dumating si Sisa at
nais ni Ibarra na siya ay pakainin ngunit dala ng
pagkawala ng katinuan nito ay tumalilis itong
papalayo sa pangkat. Nabanggit din ang
pagkawala ng mga anak ni Sisa, kung saan
nagkaroon ng matinding pagtatalo sina Don
Filipo at Padre Salvi. Ikinatwiran ng una na higit
pang pinahalagahan ang dalawang onsa kaysa sa
pagkawala ng mga bata. Pumagitna na sa Ibarra
sa dalawa upang hindi na umabot sa sakitan ang
dalawa. Lumayo si Ibarra at nakiumpok sa mga
binata at dalagang naglalaro ng Gulong ng
Kapalaran. Itinanong ni Ibarra sa Gulong kung
may mga katuparan ang kanyang binabalak.
Natapat naman ang dais sa sagot na pangarap
lamang. Hindi ito sinang-ayunan ni Ibarra
sapagkat mayroon na siyang katibayan at
pahintulot sa pagpapatayo ng bahay-paaralan.
Hinati ni Ibarra ang kasulatan at ibinigay kay
Maria Clara at Sinang. Dumating naman si Padre
Salvi at walang hudyat na pinunit nito ang aklat.
Aniya, malaking kasalanan ang maniwala sa
nilalaman nito. Ikinainis naman ito ni Albino at
isinagot sa kura na mas malaking kasalanan ang
kanyang pakikialam sa pag-aari ng iba. Lumayas
naman kaagad ang kura at padabog na bumalik
ng kumbento. Makalipas ang ilang sandali ay
dumating naman ang mga gwardya sibil at
sarhento. Hinahanap nila si Elias kay Ibarra
sapagkat ito ang nanakit kay Padre Damaso.
Kinuwestyon din nila si Ibarra sa pagkupkop niya
kay Elias, bagay na sinalungat ni Ibarra at
sinabing walang karapatang kwestyunin
ninuman ang kanyang desisyon kung sino ang
nais niyang imbitahin sa kanyang tahanan.
Hinalughog ng gwardya sibil ang kagubatan
ngunit ala silang nakitang Elias.
Kabanata 25 – Sa Tahanan ng Pilosopo
Sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo sa
kanyang tahanan upang humingi ng payo
tungkol sa paaralan na nais niya ipasimulan.
Nadatnan niya itong abalang-abala sa
pagsusulat ng hieroglyphics sa wikang
Tagalog. Napansin naman siya ng matanda at
siya ay inanyayahan nito. Binanggit ni
Pilosopo na ang kanyang mga sinusulat ay
walang makakaunawa sa ngayon sapagkat ang
mga susunod na henerasyon ang tanging
makauunawa ng kanyang saloobin. Ayon sa
kanya, ang mga susunod na salinlahi ay mga
walang piring sa mata at gising sa nangyayari
sa lipunan. Nabanggit ni Ibarra na kahit siya
ay dito ipinanganak at lumaki, ramdam niya
na palagay ng mga tao na siya ay dayuhan
lamang. Kung kaya't kailangan niya ang payo
ng matanda sapagkat ito ay higit na kilala ng
mga tao. Sumalungat naman si Pilosopo at
iminungkahi na dapat niyang isangguni ang
kanyang mga binabalak sa mga kinikilalang
tao sa lipunan, katulad ng Kura. Magbigay
man ng masasamang payo ang mga
makapangyarihan sa bayan, maipapakita
naman ni Ibarra na ang kanyang mga
binabalak at ginagawa ay ayon sa
pinagkasunduan ng mga makapangyarihang
tao sa bayan. Mainam pa na pakunwari na
lamang siyang sumunod kaysa maging
kalaban pa niya ang mga iyon. Hindi naman
ito lubos na sinang-ayunan ni Ibarra sapagkat
naniniwala siyang ang matuwid na layunin ay
hindi na kailangang balutan ng baluktot na
gawain. Buo ang paniniwala ni Ibarra na
sasang-ayunan siya ng pamahalaan at ng mga
tao sa bayan sapagkat ang kanyang ninanais
ay ang kapakanan ng nakararami. Hindi siya
makumbinsi ni Pilosopo Tasyo na ang
kapangyarihan ng simbahan ay higit pa sa
kakayahan ng pamahalaan. Lalo na ang
pagsasabi niya dito na kung nais niyang
matupad ang kanyang mga balakin ay
marapat na yumuko muna siya sa mga may
kapangyarihan kung ayaw niyang walang
mangyari sa kanyang mga balakin. Hindi
matanggap ni Ibarra ang mga sinabi sa kanya
ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ang kanyang mga
pananaw ay ideolohiyang liberal, na kanyang
nakamulatan sa pag-aaral sa Europa. Ang mga
ganitong prinsipyo ay hindi pa katanggap-
tanggap sa simbahan na siyang nagmamay-ari
ng lahat, pati ang buhay ng mga tao sa
kanilang nasasakupan. Inihalimbawa ni
Pilosopo Tasyo ang kalagayan ni Ibarra sa
mga halaman: sa rosas na yumuyuko rin sa
hangin kapag hitik na ito sa mga bulaklak at
kung hindi ito ay mababali lamang; at sa puno
ng makopa na kailangan pa niyang tukuran
upang kumapit ang mga ugat nito sa lupa
dahil kung hindi niya ito gagawin ay
ibubuwal lamang ito ng hangin. Ganito rin si
Ibarra sa kanyang pananaw. Isa siyang
punong itatanim sa mabatong lupain na
nagmula pa sa bayan ng Europa- kailangan
niya ng makakapitan at masasandalan. Aniya,
hindi kaduwagan ang pagyuko sa
kapangyarihan, ang pagyuko at pag-iwas sa
dumarating na punlo, mas mainam iyon kaysa
salubungin ang mga bala ng baril at tuluyan
ng hindi makabangon. Naglaro sa isipan ni
Ibarra na paano kung hindi lubos ang
pagtulong ng simbahan sa kanyang mga
balakin dahil na rin sa ang karunungan ay
kaagaw ng simbahan sa pagpapayaman at
kung may maiiwan ba siyang legacy sa
kanyang mga binabalak para sa bayan.
Binigyan naman siya ng inspirasyon ni
Pilosopo Tasyo sa pagsasabi nito na hindi
man siya magtagumpay ay may uusbong na
pananim na siyang magpapatuloy ng kanyang
mga nasimulan. Nagpaalam na si Ibarra
pagkapahayag nito kay Pilosopo Tasyo sa
kanyang pakay sa kura.
Kabanata 26 – Ang Bisperas ng Pista
 Bisperas ng Pista ng San Diego tuwing
ika-10 ng Nobyembre. At sa bisperas pa
lamang ng Pista ay nakahanda na ang lahat.
Nagagayakan ang mga bahay ng kanilang
mga pinakagarbong palamuti, kurtina at iba't-
ibang dekorasyon at pati na mga minana at
antigong kagamitan. Ang hapag-kainan
naman ng mga mayayaman ay punong-puno
ng mga iba't-ibang masasarap na putahe,
kakanin, panghimagas at mga inangkat at
mamahaling mga alak mula pa sa Europa.
Inilalaan ang mga pagkaing ito para sa lahat,
kahit na taga-ibang bayan upang maging
masaya ang kapistahan. Ang bawat sulok ng
bahay ay malinis at makintab, sadyang
pinaghandaan at iginayak para makita ng
lahat. Maya't maya rin ang pagpapaputok ng
kwitis, batingaw ng kampana at tugtugan ng
mga banda ng musiko. Ang plasa naman ng
San Diego at mga matataong lugar ay
pinalamutian ng arkong kawayan, pati na rin
ang harapan ng simbahan na nilagyan ng tolda
para sa prusisyon. May tanghalan din na
nakalaan para sa pagtatanghal ng komedya at
iba pang palatuntunan. May partisipasyon sa
kasayahan ang mga mayayaman sa Sa Diego,
tulad ni Kapitan Tiago at Kapitan Joaquin,
ang intsik na si Carlos, at iba pa. Si Padre
Damaso naman ang nakalaang magmisa sa
umaga. Ang mga magsasaka at mahihirap ay
iginayak ang kanilang mga pinaka-mainam na
ani upang ihandog sa mga may-ari ng
kanilang bukirin. Kasalukuyan namang
tinatapos ang bahay-paaralan na pinapagawa
ni Ibarra malapit sa kanyang tahanan sa
pamamatnubay ni Nol Juan. Sagot niyang
lahat ang gastos dito, at magalang na
tinanggihan ang alok na tulong ng mga
mayayaman at ng pari. Ang bahay-paaralan
na kanilang itinatayo ay katumbas ng mga
paaralan sa Europa, hiwalay ang mga babae
sa lalaki, may lugar para sa pagtatanim ng
puno at gulay, may bodega at mayroon ding
silid pang-disiplina sa mga batang mag-aaral.
Marami ang humanga sa kanyang ginawa
ngunit marami din naman ang palihim niyang
naging kaaway.
Kabanata 27 – Sa Pagtatakipsilim
Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang
paghahanda sa kapistahan sapagkat ikinasisiya niya
ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay Ibarra
na kanyang mamanugangin, lalo na at kahit sa
Maynila ay tanyag na tanyag ang binata. Sa
ganitong pagkakataon ay kasama siyang mapupuri
sa mga pahayagan. Samu't saring pagkain at inumin
na inangkat pa mula sa ibang bansa ang nasa
kanyang tahanan. Pinasalubungan din niya si Maria
ng mga kagamitang may mamahaling bato. Nagkita
sina Ibarra at Kapitan Tyago ng bandang hapon.
Nagpa-alam naman si Maria na mamasyal kasama
ang mga kaibigan nitong dalaga, at kinumbida ng
mga ito si Ibarra, na pinaunlakan naman ng huli.
Inanyayahan ni Kapitan si Ibarra na duon na
maghapunan sapagkat darating si Padre Damaso, na
magalang namang tinanggihan ni Ibarra. Lumakad
na ang magkatipan kasama ang mga kadalagahan.
Napadaan sila sa kanilang kaibigan na si Simang at
ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal. Nang
marating nila ang liwasang bayan, sinalubong sila
ng isang ketongin na pinandidirihan ng lahat.
Nahabag naman si Maria at binigay niya dito ang
iniregalo ng kanyang ama sa kabila ng pagtataka ng
kanyang mga kasama. Lumapit naman ang walang
katinuan na si Sisa at kinausap ang ketongin. Itinuro
nito ang kampanaryo at sinabing anduon ang
kanyang mga anak, at pagkasabi nito ay umalis ng
pakanta-kanta. Lumisan na rin ang ketong na dala
ang bigay sa kanya ni Maria. Napag-isip isip ni
Maria na marami pala ang mga mahihirap at kapus-
palad at iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman
Kabanata 28 – Sulatan
 Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang Pilipino at
ang paraan ng ligawan noong kapanahunan ni
Rizal. Buod. Katulad ng inaasahan, nalathala sa
pahayagan sa Maynila ang mga naganap sa
kapistahan ng San Diego. Iniulat ang marangyang
kapistahan at mga tanyag na tao sa San Diego, pati
na rin ang mga musiko, at mga palatuntunang
naganap. Kasama rin sa balita ang mga pari sa
bayan, ang komedyang naganap at mga mahuhusay
nitong artista, na tanging mga Kastila lamang ang
nasiyahan sapagkat ang komedyang iyon ay idinaos
sa wikang Kastila. Ang mga Pilipino naman ay
nasiyahan sa komedyang Tagalog. Hindi naman
dumalo si Ibarra sa mga palabas na iyon.
Kinabukasan ay nagkaroon ng prusisyon para sa
mga santo at santa. Nagkaroon din ng misa na
pinamunuan ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon
din ng sayawan na pinangunahan ni Kapitan Tyago
at Maria. Ikinayamot naman ito ng huli. Sinulatan
ni Maria si Ibarra sapagkat ilang araw na niya itong
hindi nakikita. Hiniling ng dalaga na siya ay
dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan siya ni
Ibarra sa pagpapasinaya ng binata ng bahay-
paaralan.
Kabanata 29 – Ang Kapistahan
Umaga pa lamang ay handa na ang mga banda ng
musiko upang magbigay saya at salubungin ang
kapistahan. Sinabayan pa ito ng tunog ng kampana
at mga siklab at pasabog ng paputok. Nagising ang
mga tao sa bayan at nagsigayak na para makiisa.
Ang taumbayan ay naghanda ng kanilang
pinakamainan na kasuotan at mga alahas. Naghanda
rin ng masasarap na pagkain ang bawat tahanan at
hinahatak ang mga tao upang tikman ang mga ito.
Taliwas ito sa ikinilos ni Pilosopo Tasyo, sapagkat
ayon sa kaniya, paglulustay lamang ng pera at
pakitang tao lamang ang pagsasaya sa araw na ito.
Marami ang dapat na higit pagkagustasan ng may
kabuluhan at marami ang hinaing ng bayan na hindi
natutugunan. Sang-ayon si Don Filipo sa ganitong
pananaw ngunit ala siyang lakas ng loob upang
salungatin ang pari. Sa simbahan ay naghihintay na
ang mga tao at mga tanyag na tao sa bayan. Si
Padre Damaso naman ay itinaon ang sarili na
magkasakit upang higit na makakuha ng
importansya mula sa lahat. Inalaagaan siya ng taga-
pangasiwa ng simbahan habng siya ay may sakit.
Sinumulan ang mahabang prusisyon ng iba't-ibang
santo bandang alas otso ng umaga. Kahit sa
prusisyon ay ipinapakita ang pagkaka-iba ng antas o
diskriminasyon sa lipunan kahit na ang mga
nagpuprusisyon ay mga ginggon. Natapos ang
prusisyon sa tapat ng bahay ni Kapitan Tyago, na
inaabangan naman nila Maria Clara, Ibarra at ilan
pang mga Kastila.
Kabanata 30 – Sa Simbahan
Dito inilalarawan ni Jose Rizal ang kanyang
pagtutol sa mapanlait at mahahayap na ugali ng
mga prayle noong panahong iyon. Bagamat siya ay
tumatangkilik sa relihiyon, hindi naman niya
maatim ang mga kagaspangan ng pag-uugali ng
mga prayle. Inilalarawan din ang matapat na
pagtangkilik ng mga Pilipino sa relihiyong
nakagisnan, kahit pa ang kapalit nito ay ang
kanilang kabuhayan. Buod: Dinumog ng lahat ang
simbahan kung kaya't nagsiksikan ang mga tao sa
kabila ng init at iyakan ng mga bata. Bayad din ang
misang iyon para sa kabanalan ng lahat sa halagang
P250. Ang paniniwala noon ay mas mabuti ng
magbayad ng mahal sa misa kaysa sa komedya
sapagkat ang misa ay makapagdadala ng kaluluwa
sa langit, samantalang impyerno naman sa
komedya. Hindi naman sinimulan ang misa hanggat
hindi dumarating ang alkalde mayor. Sinadya
naman ng alkalde na magpahuli, upang higit na
mapansin ng lahat. Nagsuot din ito ng limang
medalya na sagisag ng kanyang tungkulin. Nang
siya ay dumating, naghanda na ang lahat upang
makinig sa pagmimisa ni Padre Damaso.
Sinamantala naman ng Padre ang walang
pakundangang paglibak sa pari na nagmisa
kahapon, si Padre Manuel Martin.
Ipinangalandakan ng mayabang na padre na higit
siyang magaling magmisa kaysa Kay Padre Martin.
Hindi ito nagsimulang mag-sermon hanggat hindi
ito tapos makapag-mayabang.
Kabanata 31 – Ang Sermon
Sinimulan ni Padre Damaso ang kanyang sermon
mula sa isang sipi sa Bibliya at nagsermon sa
wikang Tagalog at Kastila. Ang kabuuan ng sermon
ni Padre Damaso ay pagpupuri sa mga banal na
santo ng simbahan, ang dapat tularan na sina Haring
David, ang mapagwaging si Gideon, at si Roldan na
isang tapat na mananampalataya; at higit sa lahat ay
ang panlilibak sa mga Pilipino na binibigkas sa
wikang Kastila kung kayat walang kamalay-malay
ang nakararami sa kahulugan ng kanyang mga
sinasabi. Pinatutsadahan din ng Padre ang lahat ng
tao na kanyang hindi gusto upang ipahiya ang mga
ito sa karamihan. Sapagkat karamihan ng mga tao
doon ay walang naiintindihan sa pinagsasasabi ng
Padre, hindi nila napigilang antukin at mapahikab,
lalo na si Kapitan Tyago. Si Maria at Ibarra naman
ay palihim na nagsusulyapan at nangungusap ang
kanilang mga mata. Sinimulan na din sa wakas ni
Padre Damaso ang misa sa wikang Tagalog. Dito ay
walang pakundangan na tinuligsa niya si Ibarra,
bagamat hindi niya pinangalanan ang kanyang
inaalipusta ay mahahalata naman ng lahat na
walang ibang pinatutunguhan ang kanyang mga
salita kundi si Ibarra lamang. Hindi naman na
natuwa si Padre Salvi sa nagaganap kung kaya't
nagpakuliling na ito upang maging hudyat kay
Padre Damaso na tapusin na nito ang kanyang
sermon. Ngunit nanatiling bingi ang mayabang na
pari at nagpatuloy pa ng kalahating oras sa walang
kwentang sermon at pag-alipusta kay Ibarra.
Samantala, palihim naman na nakalapit si Elias kay
Ibarra habang tuloy ang misa. Binalaan ni Elias si
Ibarra na mag-ingat at huwag lalapit sa bato na
ibabaon sa hukay sapagkat maaari niya itong
ikamatay. Wala namang nakapansin sa pagdating at
pag-alis ni Elias.
Kabanata 32 – Ang Panghugos
Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay
Nol Juan patungkol sa paggamit ng panghugos bago
ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan. Ang
istrukturang ito ay may walong metro ang taas at
ang apat na haligi ay nakabaon sa ilalim ng lupa.
Ang apat na haligi naman ay nasasabitan ng
malalaking lubid na sa tingin ay napakatibay ng
pagkakayari. Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang
ganitong paraan ay natutuhan pa niya sa nuno ni
Ibarra na si Don Saturnino. Ipinakita ng taong dilaw
kung paano itinataas at ibinababa ang batong
malaki na siyang ibabaon sa hukay na
napapagitnaan ng apat na haligi. Hinangaan naman
ito ni Nol Juan at pinuri rin ito ng mga tao sa
paligid. Dumating ang araw ng pagpapasinaya ng
bahay-paaralan. Pinaghandaan niya ang araw na
iyon, naghanda din ang mga guro at mag-aaral ng
mga pagkain para sa mga panauhin. Mayroon ding
mga banda ng musiko. Sinimulan ni Padre Salvi
ang pagbabasbas sa bahay-paaralan. Inilulan ang
mga mahahalagang kasulatan at relikya at iba pang
mahahalagang bagay sa isang kahang bakal, na
ipinasok naman sa bumbong na yari sa tingga. Ang
lubid ang nagko-kontrol sa bato, na may hukay sa
gitna kung saan ilalagay ang tingga. Hawak naman
ng taong dilaw ang lubid. Sinimulan ng Pari ang
seremonya at nagsibabaan ang lahat ng
importanteng tao upang sumaksi. Isa si Elias sa mga
taong naroroon upang sumaksi sa okasyon. Hindi
niya winala ang tingin sa taong dilaw. Hustong
pagbaba ni Ibarra upang maki-isa sa pagsaksi ay
humulagpos ang lubid mula sa kalo at kasaba'y nito
ay ang pagkagiba ng balangkas. Ilang saglit ang
lumipas at nasaksihan ng lahat na si Ibarra ay
nakatayo sa pagitan ng nasirang kalo at ng
malaking bato. Ang taong dilaw ang siyang
namatay at hindi si Ibarra. Nais ng alkalde na
ipahuli si Nol Juan ngunit sinabi ni Ibarra na siya na
ang bahala sa lahat.
Kabanata 33 – Malayang Kaisipan
Ang pagkakatuklas ni Elias tungkol sa
balak na pagpatay ng taong dilaw kay Ibarra.
Nagkakilala rin sina Elias at Ibarra sa
kabanatang ito. Matutunghayan ang
katalinuhan ni Elias sa kabila ng kawalan nito
ng pormal na edukasyon. Palihim na
dumating si Elias sa tahanan ni Ibarra at sila
ay nag-usap tungkol sa mga kaaway ni Ibarra.
Pinayuhan ni Elias si Ibarra na nagkalat ang
kanyang mga kaaway kahit na ang hangad
niya ay kabutihan. Sinabi rin nito ang
pagkatuklas niya sa balak ng taong dilaw na
patayin si Ibarra sa araw ng pagpapasinaya sa
paaralan, bagamat mahiwatig ang binitiwang
salita ng taong dilaw sa taong kausap nito,
"hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra)
tulad ng kanyang ama". Palihim na
sinubaybayan ni Elias ang taong dilaw at
napag-alaman nito na prinisinta nito ang sarili
kay Nor Juan kahit maliit ang sahod kapalit
ng kanyang mga kaalaman. Nanghinayang
naman si Ibarra sa pagkawala ng taong dilaw
sapagkat marami pa siyang matutuklasan
kung ito ay nabubuhay lamang. Bagay na
sinalungat naman ito ni Elias sapagkat tiyak
niyang makakaligtas sa hukuman ang taong
dilaw dahil sa kabulagan ng hustisya sa
bayan. Nagkaroon naman ng interes si Ibarra
sa pagkato ni Elias sapagkat marami itong
nalalaman at ang kanyang mga kaisipan ay
kakaiba sa karaniwang mamamayan. Napako
ang kanilang usapan tungkol sa paniniwala sa
Diyos at hindi tinanggi ni Elias na siya ay
nawalan na ng tiwala. Kalaunan ay nagpaalam
na rin si Elias at nangako ng katapatan kay
Ibarra.
Kabanata 34 – Ang Pananghalian
Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy
sa bahay ni Kapitan Tyago. Magkakaharap na
nananghali ang mga mayayaman sa San Diego.
Nasa magkabilang dulo ng hapag si Ibarra at ang
alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si Maria sa gawing
kanan at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon
din sa hapag sina Kapitan Tyago, iba pang mga
kapitan ng bayan ng San Diego, mga prayle, mga
kawani ng pamahalaan at mga kaibigan nina Maria
at Ibarra. Nagtaka naman ang karamihan sapagkat
hindi pa dumarating si Padre Damaso. Habang
kumakain ay nag-uusap-usap ang mga nasa hapag.
Napadako ang usapan sa hindi pagdating ni Padre
Damaso, ang kamang-mangan ng mga magsasaka
sa mga kubyertos, ang mga kursong nais nilang
ipakuha sa kanilang mga anak, at kung ano-ano pa.
Pamaya-maya ay dumating na si Padre Damaso at
lahat ay bumati sa kanya liban kay Ibarra.
Sinimulan ng ihanda ang serbesa at sinimulan na rin
ni Padre Damaso ang patutsada kay Ibarra.
Tinangkang sumingit naman ang alkalde upang
maiba ang usapan ngunit lalong nagumalpas ang
dila ng pari. Hindi naman kumikibo si Ibarra at
nagtimpi na lamang. Ngunit talagang nananadya si
Padre Damaso kayat inungkat ang nangyari sa
kanyang ama, bagay na hindi mapapayagan ni
Ibarra kung kaya't dinaluhong nito ang pari at
tangkang sasaksakin. Pinigilan naman ni Maria ang
katipan kung kaya't bumalik ang hinahon ni Ibarra
at umalis na lamang ito.
Kabanata 35- Mga Usap-usapan
Ang pangyayaring naganap sa
pananghalian ay naging mainit na usapan sa
buong bayan ng San Diego. Karamihan ay
halos panig kay Padre Damaso sapagkat ayon
sa kanila, hindi mangyayari ang nangyari
kung nagtimpi lamang si Ibarra. Si Kapitan
Martin lamang ang tunay na nakaunawa sa
ikinilos ng binata, sapagkat walang sinuman
ang hindi makakapag-pigil kung ang ama ang
lalalapastanganin. Ang mga matatandang
babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi
panigan ang pari sapagkat baka sila ay
mapunta sa impyerno. Tanging si Kapitana
Maria ang nalugod sa ginawang pagtatanggol
ni Ibarra sa kanyang ama. Ang mga
magsasaka naman ay nawawalan ng pag-asa
na hindi matuloy ang paaralan, na ang
kahulugan niyon ay hindi pagkatuto ng
kanilang mga anak. Inihayag ni Don Filipo sa
pag-aakalang hangad ni Ibarra na tumanaw ng
utang na loob ang taong bayan sa ginawang
kabutihan at ng ama nito. Ganunpaman, ala pa
ring katwiran si Ibarra sapagkat laging ang
tama ay ang mga prayle. Isa pa, ang mga
mayayaman at prayle ay may pagkakaisa,
hindi katulad ng taumbayan na watak-watak
kung kayat mananalo ang mga pari. Kumalat
ang usap-usapan na tinawag nang Pilibustero
ng mga prayle si Ibarra, hindi naman ito
madalumat ng mga mahihirap.
Kabanata 36-Ang Unang Suliranin
Isinasaad sa kabanatang ito ng Noli me Tangere ang
desisyon ng mga prayle na paghiwalayin sina Ibarra
at Maria Clara pagkaraang ma-exkomunikado ang
binata. Walang abisong dumating ang Kapitan
Heneral sa bayan nila Kapitan Kapitan Tiyago
kayat naging abala ang lahat sa paghahanda upang
maibigay ang nararapat na pag-istima sa panauhin.
May nalalabi pang oras upang makapag-gayak at ito
ay sinamantala ng lahat maliban kay Maria Clara.
Si Maria Clara ay patuloy ang pagtangis dahil sa
pagbabawal ng ama nito na makipagkita kay Ibarra
hanggat hindi ito ekskomunikado. Naging walang
silbi ang pang-aalo ni Tiya Isabel at Andeng sa
dalumhati ng dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari
silang sumulat sa Papa aty magbigay ng malaking
limos upang mapawalang bisa ang ipinataw sa
binata. Si Andeng ay nagprisintang makagagawa ng
paraan upang magkausap ang magkatipan. Bumalik
si Kapitan Tyago mula sa kumbento at isiniwalat
nito Kay Maria Clara ang desisyon ni Padre
Damaso na sirain ang nakatakdang pakikipag-isang
dibdib nito kay Ibarra. Si Padre Sibyla ay nag-utos
naman na bawal nang tanggapin sa kanilang
tahanan ang binata, at ang utang ng kapitan na
limampung libong piso ay hindi rin dapat bayaran,
o ang kapalit nito ay kamatayan ng kaluluwa sa
impyerno. Ang mga bagay na ito ay hindi
makayanang marinig ni Maria kung kaya't lalo
itong naghinagpis. Inalo naman ito ng ama at
sinabing may inilalaan ang kanyang pangalawang
ama na si Padre Damaso- na isang binatang kamag-
anak nito at manggagaling pa mula sa Europa.
Lalong nasindak ang dalaga at pati si Tiya Isabel ay
nagalit sa kapitan at pinagsabihan ito na hindi
parang damit na isinusuot ang magpalit ng katipan.
Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ng Kapitan
ang Arsobispo ngunit sinalungat naman ito ng huli.
Sinabi niyang hindi sila nito pakikinggan kundi ang
desisyon lamang ng mga pari. Tinapos na nito ang
usapan at hinarap ang paghahanda sa bahay.
Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na nga ang
Kapitan-Heneral at napuno na rin ang bahay ni
Kapitan Tyago ng mga panauhin. Si Maria naman
ay pumasok sa loob ng silid at taimtim na
nananalangin ng pasukin ni Tiya Isabel. Sinusundo
siya nito upang harapin ang Kapitan Heneral
sapagkat ipinapatawag ito. Sumunod naman ang
dalaga.
Kabanata 37 – Ang Kapitan Heneral
Ipinapakita sa kabanatang ito ng Noli Me Tangere
ang makataong pamumuno ng Kapitan Heneral, na
siyang may pinakamataas na pwesto sa lipunan
ngunit hindi naghahari-hariang katulad ng mga
prayle. Minarapat niyang magkaroon ng pantay na
katarungan para sa lahat. Buod. Naunang kinausap
ng Kapitan Heneral ang binatang nakagalitan ni
Padre Damaso ng ito ay lumabas sa kalagitnaan ng
sermon. Inakala ng binata na siya ay sasamain
ngunit pagkatapos niyang makausap ang Kapitan
Heneral ay nakangiti itong lumabas ng silid.
Sumunod niyang hinarap ang mga reverencia sa
bayang iyon: sina Pari Sibyla, Pari Martin, Pari
Salvi at iba pang mga prayle. Nagpakita naman ng
buong paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa
Kapitan. Binanggit din nila ang pagkakasakit ni
Padre Damaso kaya't wala siya sa araw na iyon.
Sumunod namang humarap sa Heneral sina Kapitan
Tyago at Maria Clara. Pinuri ng Heneral ang
katapangan nito sa paggitna sa away ni Ibarra at
Damaso, at ang pagbabalik ng hinahon ni Ibarra
dahil na rin sa kanya. Binanggit nito na dapat
siyang gantimpalaan sa kanyang ginawa, na
tinanggihan naman ng dalaga. Kalaunan ay
dumating na rin si Ibarra upang makausap ng
Heneral. Ipinaalala naman ni Padre Salvi na ang
binata ay excomulgado ngunit hindi ito pinansin ng
pari at sa halip ay ipinaabot ang pagbati kay Padre
Damaso. Pagkatapos ay umalis ang mga pari na
hindi naibigan ang ipinakita ng Heneral. Malugod
na binati ng Heneral si Ibarra at pinuri sa ginawang
pagtatanggol nito sa ala-ala ng kanyang ama. Sinabi
rin ng Heneral na kakausapin niya ang Arsobispo
tungkol sa pagiging excomulgado ng binata.
Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria,
kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago
umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa
alkalde na samahan siya nito sa paglilibot.
Malalaman sa pag-uusap ng binata at Kapitan
Heneral na kilala ng binata pati ang pamilya ng
Kapitan Heneral sa Espanya. Ipinamalas din ng
Heneral ang paghanga sa katalinuhan ni Ibarra
bagamat iminungkahi ng huli na mas makabubuting
sa Europa siya manirahan sapagkat ang kanyang
kaisipan ay nararapat lamang sa kaunlaran ng ibang
bansa. Magalang namang tumanggi si Ibarra at
sinabing higit na matamis ang mamuhay sa sariling
bayan. Ilang sandali pa ay binanggit ng Heneral kay
Ibarra na kausapin si Maria at inihabilin na
papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago. Umalis
naman si Ibarra upang puntahan ang katipan.
Samantala, itinagubilin naman ng Heneral sa
alkalde mayor na protektahan si Ibarra upang
maisakatuparan nito ang mga layunin ng binata.
Tumango naman ang Alkalde bilang pagsunod.
Dumating naman si Kapitan Tyago at pinuri ito sa
pagkakaroon ng mabuting anak at mamanugangin.
Nagprisinta rin ang Heneral na maging ninong sa
kasal. Samantala, si Ibarra naman ay nagpunta sa
silid ni Maria ngunit sinabi sa kanya ni Sinang na
isulat na lamang nito ang kanyang sasabihin dahil
sa mga oras na iyon ay gumagayak sila papunta sa
dulaan.
Kabanata 38 – Ang Prusisyon
 Ang mga kaganapan ay nakasentro sa idaraos na
prusisyon at mga nakatakdang gawain ng Heneral
ng araw na iyon. Buod Ang mga paputok at sunod-
sunod na pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng
pagsisimula ng prusisyon. Lahat ng nakiisa ay may
dala-dalang mga kandila at parol. Ang prusisyon na
iyon ay ukol sa mga santong sina San Juan Bautista,
San Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego
De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na
Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim
na Hermano Tercero. Magkakasamang naglalakad
ang Kapitan Heneral, mga kagawad, Kapitan
Tiyago, alkalde, alperes at Ibarra. Ang huli ay
napilitang sumama dahil na rin sa pag-imbita ng
Heneral. Sa harap ng bahay ni Kapitan Tyago ay
may isang kubol na pagdarausan ng pagbigkas ng
tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan.
Pinangungunahan ng tatlong sakristan ang pila ng
prusisyon, na sinusundan naman ng mga guro, mag-
aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel.
Ang mga agwasil at tinitini naman ay may dalang
mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o
humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama
na namimigay ng libreng kandila para gamiting
pang-ilaw sa prusisyon. Sa tapat ng bahay ni
Kapitan Tiago inihinto ang mga karo at andas ng
mga santo. Isang batang lalaking may pakpak,
nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis
ang lumabas upang simulan ang pagpupuri sa
wikang Latin, Kastila at Tagalog. Sumunod naman
ay ang pag-awit ni maria at lahat ay nabighani sa
ganda ng kanyang tinig. Ramdam naman ni Ibarra
ang pighating nararamdaman ng kanyang katipan sa
boses nito. Napukaw ang atensyon ng binata ng ito
ay kausapin ng Heneral tungkol sa hapunan kung
saan kailangan nilang pag-usapan ang pagkawala
ng dalawang sakristan na sina Crispin at Basilio.
Kabanata 39 – Si Donya Consolacion
Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere ay inilaan
sa paglalarawan kay Donya Consolacion.
Sinisimbulo ng kanyang personalidad ang
mentalidad ng mga Pilipinong walang pagmamahal
sa sariling kultura kung kayat binibihisan ang
kanilang mga sarili ng ugaling dayuhan. Buod Si
Donya Consolacion ay asawa ng alperes at
nagpipilit maging mukhang taga-Europa sa
pamamagitan ng paglalagay ng kolorete sa mukha
at pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas din ang
pagtingin nito sa sarili at naniniwalang higit ang
kanyang kagandahan kaninuman, kahit pa kay
Maria Clara. Sa katunayan, si Donya Consolacion
ay dating labandera na nakapag-asawa ng isang
kawal na naging alperes ngayon. Salat din siya sa
edukasyon na mababakas sa kanyang pag-uugali.
Ng araw na iyon, iniutos ni Donya Consolacion na
isara ang kanilang bahay sa kabila na alam nitong
tatapat ang prusisyon. Buong araw na siyang
nagngingitngit dahil sa galit sa kanyang asawa sa
hindi nito pagpayag na sila ay magsimba. Hindi
lingid sa kanyang kaalaman na ikinahihiya siya ng
kanyang asawa, bukod pa ang lantarang pag-
alipusta at pagmura nito sa kanya. Nagdidili-dili
ang Donya ng marinig nito ang pag-awit ni Sisa
mula sa kulungan, na dalawang araw ng
nakakulong. Inutusan niya itong umakyat sa wikang
Kastila, bagay na hindi naman maintindihan ni Sisa,
kung kayat hindi ito sumunod. Nagalit ang Donya
at dito niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa
asawa sa kawawang si Sisa. Hinampas niya ito ng
latigo at inutusang kumanta ang baliw. Napasigaw
man sa sakit ang babae ay hindi pa rin ito sumunod
sa kapritso ng donya. Walang nagawa ang donya
kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin ito,
na sinunod naman ni Sisa at umawit ng Kundiman
ng Gabi. Naantig naman ang damdamin ng donya
kung kayat nawala sa isip nito na magsalita sa
Tagalog, na ikinagulat naman ng gwardya sibil.
Napansin naman ito ng Donya kung kaya't pinaalis
niya ito. Hinarap naman niya si Sisa at pinasayaw.
Nang hindi ito sumunod ay hinampas niya ito muli
ng latigo at inutusang kumanta. Napabuwal naman
si Sisa at nahubaran ito ng damit kasabay ng
pagdugo ng sugat. Ang pangyayaring ito ay
nadatnan ng alperes at nagalit ito sa nasaksihan.
Inutusan niya ang isang kawal na bihisan at
pakainin si Sisa, alagaan, at gamutin din ang mga
sugat nito. Ang pag-aalaga ng alperes ay dahil na
rin sa nakatakdang ihatid si Sisa kay Ibarra
kinabukasan.
Kabanata 40- Ang Karapatan at
Lakas
Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan
ang mga kuwitis na hudyat ng pagsisimula ng dula.
Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng pista. Ng
mga oras na iyon ay magkausap ang tinyente at si
Pilosopo Tasyo tungkol sa pag-ayaw ng Don sa
kanyang tungkulin. Masama ang loob ng tinyente
na hindi tinanggap ng Kapitan ang kanyang
pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga malalaking
tao sa bayan kung kaya't nagsimula na ang palabas
na pinangunahan nina Chananay at Marianito ng
‘Crispino dela Comare’. Lahat ay nakatuon ang
pansin sa dula samantalang si Padre Salvi ay
lantaran ang pagkakatitig kay Maria Clara.
Sinisimulan na ang ikalawang bahagi ng dula nang
dumating si Ibarra. Nakatawag pansin ito sa mga
pari at hiniling kay Don Filipo na paalisin si Ibarra.
Tinutulan naman ito ni Don Filipo sapagkat malaki
ang abuloy ni Ibarra at higit siyang takot na
suwayin ang utos ng Kapitan Heneral kaysa sa utos
nila. Sa inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan
ng dula. Ilang saglit pa ay nagpaalam na rin si
Ibarra sa mga kadalagahan lalo na kay Maria Clara
upang paroonann ang nalimutang tipanan. Nangako
siya na babalik bago matapos ang dula. Sa
kalagitnaan ng dula ay may lumapit na dalawang
gwardya sibil kay Don Filipo at iniuutos na itigil
ang dula dahil nabubulahaw sa pagtulog sina Donya
Consolacion at alperes. Hindi ito mapagbigyan ni
Don Filipo kung kaya't nagkaroon ng gulo. Nang
pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli ng
mga kuwadrilyero sa tribunal ang dalawang
gwardiya sibil. Nagkataon na nakabalik na rin si
Ibarra sa mga sandaling iyon at hinanap kaagad si
Maria. Kumapit naman kaagad ang sindak na
dalaga sa mga bisig ni Ibarra habang si Tiya Isabel
ay naglitanya ng panalangin. Sa galit ng mga
kalalakihan doon ay pinagbabato nila ang mga
gwardya sibil na huminahon lamang sa pakiusap ni
Elias, na inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala
silang magagawa ni Don Filipo sa bagay na iyon.
Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa
pagmamanman ni Padre Salvi at ibinalita rin ito ng
kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain ay nawalan
ng malay tao si Maria at si Ibarra ang kumarga sa
dalaga. Sa ganoong pangitain ay nagmistula itong
baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni Kapitan
Tyago upang makasiguro na hindi totoo ang
kanyang takot. Nakahinga lamang siya ng maluwag
nang makita niya ang anino nina Maria Clara at
Tiya Isabel mula sa labas ng bahay ng Kapitan.
Umuwi na ito ng masigurong hindi kasama ng
dalaga si Ibarra.
Kabanata 41 - Dalawang Panauhin
Hindi dalawin ng antok si Ibarra ng gabing iyon.
Balisa ito sa kaguluhang naganap kung kaya't
nilibang ang sarili sa paggawa sa kanyang
laboratoryo. Ilang sandali ay dumating si Elias sa
tahanan ni Ibarra. Layunin ni Elias na ipagbigay-
alam kay Ibarra na may sakit si Maria Clara, at
kung may ipagbibilin ang binata bago siya pumunta
sa Batangas. Ipinaliwanag din ni Elias kay Ibarra
kung paano niya nasugpo ang kaguluhan ng
nagdaang gabi. Sinabi nito na kilala niya ang
magkapatid at napakiusapan niya na itigil ang
kaguluhan. Napahinuhod naman ang magkapatid na
gwardya sibil dahil sa kanilang utang na loob kay
Elias. Umalis na rin si Elias makalipas ang ilang
sandali. Nagmamadali naman na gumayak si Ibarra
upang tumungo sa bahay ni Kapitan Tyago. Sa daan
ay nasalubong ni Ibarra ang kapatid ng taong dilaw
na si Lucas. Kinulit nito si Ibarra tungkol sa salapi
na makukuha ng kanyang pamilya dahil sa
pagkamatay ng kanyang kapatid. Sinagot ito ng
maayos ni Ibarra na magbalik na lamang sa isang
araw sapagkat siya ay patungo sa maysakit. Ngunit
sadyang mapilit si Lucas at kinukulit si Ibarra. Bago
pa man mawala ang pagtitimpi ng huli ay tumalikod
na lamang ito. Naiwan si Lucas na nagpupuyos ang
kalooban, at sa kanyang isipan ay iisa ang dugong
nananalaytay sa ugat ni Ibarra at ang lolo nito na
nagparusa sa kanilang ama. Maari lamang silang
maging magkaibigan kung magkakasundo sila sa
salaping ibabayad ni Ibarra.
Kabanata 42 - Ang Mag-asawang De
Espadana
Lahat ay hindi mapanatag at nalulungkot dahil sa
pagkakasakit ni Maria Clara. Tumawag na ng
doktor si Kapitan Tyago at ngayon ay kasalukuyang
pinagpipilian nila ni Tiya Isabel kung saan
maglilimos: sa Krus ng Tunasan na himalang
lumaki, o sa Krus na Matahong na nagpapawis. Sa
bandang huli ay napagpasyahan ng dalawa na
parehong lumisan ang mga ito upang gumaling
kaagad si Maria Clara. Dumating na ang doktor na
si Tiburcio de Espadana at ang kanyang maybahay
na si Victorina. Nagmiryenda muna ang mag-asawa
bago tingnan ng 'doktor' ang kalagayan ni Maria.
Kasama rin nila ang kamag-anak na si Linares na
dumating pa mula sa Espanya. Kasunod nilang
dumating si Padre Salvi at ipinakilala ng mag-
asawa si Linares, nag-aaral ng pagka-manananggol
sa Espanya at pamangkin ni Don Tiburcio.
(Dumating ito sa Pilipinas sa gastos na rin ni Donya
Victorina.) Nabanggit ni Kapitan Tyago na
kadadalaw lamang ng Kapitan Heneral sa kanilang
tahanan. Lubos na nanghinayang ang ambisyosang
ginang at nahiling na sana ay nuon pa nagkasakit si
Maria Clara disin sana ay nakadaupang palad nila
ang Heneral. Hinanap naman ni Linares si Padre
Damaso kay Padre Salvi, upang ibigay ang hatid
niyang sulat mula sa Espanya. Pagkatapos ng
kanilang pag-uusap ay pinuntahan nila si Maria na
binabantayan ng mga kaibigan nito. Sinimulang
eksaminin ng doktor si Maria at sinabing maysakit
nga ito. Inirekomendang igamot kay Maria ang
liquen at gatas, Jarabe de altea at dalawang pildoras
de Cinaglosa. Si Linares naman ay natulala at
nabighani ng husto kay Maria, na ipinakilala naman
ni Victorina sa dalaga. Tila nagising pa si Linares
sa pagkatulala ng ibinalita ni Padre Salvi na
dumating na si Padre Damaso. Ang Pari ay hindi pa
lubusang magaling ngunit inuna nitong gawin ang
pagdalaw kay Maria Clara. Ating ilarawan si Donya
Victorina, na napagkakamalang isang Orofea at
may gulang na 45. Ikinakaila nito ang tunay na
edad, bagkus ay sinasabing siya ay 32 taong gulang
lamang. Noong kabataan ng Donya ay masasabi rin
na maganda ito ngunit pangarp na nito talagang
makapangasawa ng isang mayamang dayuhan. Sa
pamamagitan nito, siya ay mapapabilang sa alta-
sosyedad at titingalain din ng karamihan. Sa
kasamaang palad, napangasawa niya ay isang
mahirap pa sa daga na Kastila, si Tiburcio. Sa edad
nitong 35, higit pa itong matandang tingnan kaysa
kay Donya Victorina. Ito ay isang maralita at mal-
edukadong taga-Espanya na itinaboy ng kanyang
mga kababayan sa Extremadura at naging palaboy,
hanggang mapadpad siya sa Pilipinas sakay ng
barkong Salvadora. Sapagkat hindi naman sanay sa
byahe, labis siyang nahilo at nahirapan sa kanyang
paglalayag. Nabalian pa siya ng paa. Ika-15 araw na
niya mula ng dumating sa Pilipinas ng siya ay
natanggap sa trabaho dahil na rin sa mga kapwa
Kastilang kanyang nakapalagayang-loob.
Pinayuhan din siya ng mga ito na magpanggap na
lamang na mediko sa mga nayon na ang tanging
puhuhan ay ang kanyang pagiging Kastila. Dahil sa
ala naman siyang alam sa anumang propesyon, at
hindi naman din siya nakapag-aral, lakas loob na
lamang siya na nagpanggap na doktor sa nayon.
Ang totoo, dati lang siyang tagalinis at tagapagpa-
baga ng mga painitan sa pagamutan ng San Carlos
sa Espanya. Ngunit pagdating sa Pilipinas, naging
ganap siyang isang doktor dahil na rin sa
katangahan at tiwala ng mga Indiyo. Nagsimula sa
mababang paniningil hanggang sa tumaas ng
tumaas at naging kakompetensya pa niya ang mga
totoong doktor. Nagalit ang mga ito at isinumbong
sa Protomediko de Manila. Napilitan siyang tumigil
sa panggagamot at nawalan na rin siya ng pasyente.
Ngunit nakilala naman niya si Donya Victorina at
sila ay nagpakasal. Pagkatapos ng kasal, lumipat
sila sa bayan ng Sta Ana upang idaos ang kanilang
pulu't-gata, at upang duon na rin manirahan. Si
Donya Victorina rin ang sumuporta sa kanyang
asawa, ibinahay, binihisan at ibinili pa ng mga
karwahe. Ang kanyang pangalan ay ginawang
Victorina delos Reyes de Espanada. Binago na rin
niya ang kanyang anyo upang maging mukhang
taga-Europa. Kinulayan nito ang mukha at
nagpalamuti sa katawan. Makalipas ang ilang
buwan, siya kuno ay naglilihi at kailangan pa sa
Espanya manganak upang hindi matawag na
rebolusyunaryo ang kanyang anak. Ngunit walang
panganganak na nangyari sapagkat ang Donya ay
hindi naman talaga buntis. Lumapit na rin siya sa
mga hilot at manggagamot ngunit walang nangyari.
Kung kaya't walang nangyari sa ambisyon na
makapunta sa Espanya ang ginang bagkus ay
manatili sa tinubuang lupa, na kung tawagin niya ay
"lupain ng mga salbahe". Wala rin siyang tiwala sa
mga kapwa Pilipino kung kaya't humirang pa siya
ng Kastilang taga-pangasiwa ng kanyang mga ari-
arian. Sa pagkabigo ng kanyang pangarap ay
pinagbuntunan ng ginang ang kanyang asawa, na
pumapayag naman maging andres de saya at taga-
salo ng alburuto ng asawa. Mas mabuti na ang
ganong kalagayan kaysa naman ang mamalimos sa
kalye. Inuutus-utusan din niya ito at may mga
pagkakataon na sinasaktan niya ito ng pisikal, na
tinatanggap na lamang ng lalaki. Pati ang kapritso
ng ginang na magpagawa ng karatulang marmol na
may nakaukit na: DOCTOR DE ESPADAÑA,
ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE
ENFERMEDADES. Walang nagawa ang lalaki
kahit labag sa kalooban nito na ianunsyo sa publiko
na siya nga ay isang manggagamot, sapagkat siya
nga ay nagpapanggap lamang.
Kabanata 43- Mga Balak o Panukala
Halatang halata ang lubos na pag-aalala sa mukha
ni Padre Damaso at tuloy-tuloy itong pumasok sa
silid ni Maria Clara. Nananangis ang Pari at sinabi
sa anak na hindi ito mamamatay. Lahat ay nagtaka
sa ipinakita ni Padre Damaso, hindi nila akalain na
sa kabila ng magaspang nitong ugali ay marunong
pala itong umiyak at malambot ang kalooban.
Naisip din nila na mahal na mahal talaga ng pari si
Maria. Pamaya-maya ay tumindig ang pari at
nagtungo ito sa silong ng balag upang managhoy.
Nang naibsan ang damdamin ni Padre Damaso ay
sinamantala ito ni Donya Victorin at ipinakilala si
Linares. Sinabi ng huli na inaanak siya ni Carlicos,
ang bayaw ni Damaso. Iniabot ni Linares ang sulat
at dito ay nakasaad na siya ay humahanap ng
mapapangasawa at trabaho. Madali lamang na
matatanggap ang binata ayon kay Padre Damaso
sapagkat ito ay naging abogado sa Universidad
Central. At sa mapapangasawa ay iminungkahing
kakausapin niya si Kapitan Tyago. Bagay naman na
ikinalungkot ni Padre Salvi. Sinadya naman ni
Lucas si Padre Salvi upang isangguni ang marapat
na katarungan para sa kanyang kapatid. Umarte
itong kaawa-awa at pilit na pinapatulo ang luha
upang mabaghan sa kanya ang pari. Sinabi nito na
binigyan lamang siya ng P500.00 ni Ibarra kapalit
ang buhay ng kanyang kapatid. Hindi naman
ikinatuwa ng pari ang kaartehan ni Lucas kung
kaya't pinagtabuyan niya iyon. Walang nagawa ang
oportunistang si Lucas kung hindi bumulong
bulong at napahiyang nilayasan ang pari
Kabanata 44-Pagsusuri ng Budhi
Patuloy na mataas pa rin ang lagnat ni Maria Clara
at kapag ito ay nagdedeliryo ay walang binabanggit
kundi ang pangalan ng kanyang ina. Patuloy naman
siyang inaalagaan nni Tiya Isabel at mga kaibigang
dalaga. Si Kapitan Tyago naman ay walang tigil na
nagpapamisa at nag-aabuloy, ang pinakahuli ay ang
pagbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng
Antipolo. Makalipas ang ilang araw, kasabay ng
pag-inom ng gamot na nireseta ni Don Tiburcio ay
humupa ang mataas na lagnat ni Maria. Ikinatuwa
naman ito ng mag-asawang Tiburcio, kung kaya't
hindi muna pinagdiskitahan ni Donya Victorina ang
kanyang asawa. Magkakaharap sina Padre Salvi,
Kapitan Tyago at mag-asawang Espadana at napag-
usapan na malilipat sa parokya ng Tayabas si Padre
Damaso. Ayon kay Kapitan Tyago, ikalulungkot ito
ni Maria Clara sapagkat para na rin niyang ama ang
pari. At ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng
mga kaguluhan na nangyari noong gabi ng pista.
Ikinasiya naman ng kura na mainam nga na hindi
nagkikita sina Ibarra at Maria Clara dahil tuluyan
itong gumaling. Sinalungat naman ito ni Donya
Victorina at sinabing ang nakapagpagaling kay
Maria ay ang panggagamot ni Don Tiburcio. Hindi
naman siyempre nagpatalo ang pari at sinabing higit
na nakagagaling ang pagkakaroon ng malinis na
budhi kaysa mga gamot. Napikon ang Donya at
iminungkahi sa pari na gamuting ng kanyang
kumpisal ang nakakabanas na si Donya
Consolacion. Wala namang naisago ang Pari kung
kaya't tinagubilinan na lamang niya si Kapitan
Tyago na ihanda na si Maria para sa
pangungumpisal. Ipinabigay rin niya ang beatico
upang lubusan itong gumaling. Oras na para
uminom ng gamot si Maria Clara at ininom nga nito
ang pildoras na mula sa bumbong ng kristal. Ititigil
lamang niya ang pag-inom nito kapag siya ay
nakaramdam na ng pagkabingi. Nalaman ni Maria
kay Sinang na abala si Ibarra na mapawalang bisa
ang pagiging ekskomulgado nito kung kaya't hindi
pa ito makasulat sa dalaga. Dumating naman si Tiya
Isabel upang ihanda si Maria sa pangungumpisal at
pati na rin ang kalooban nito tungkol sa paglimot
kay Ibarra. Nagsimula na ang pangungumpisal ni
Maria Clara. Sa obserbasyon ni Tiya Isabel, Si
Padre Salvi ay halatang hindi nakikinig sa sinasabi
ni Maria Clara bagkus ay matiim itong nakatitig
kay Maria na tila ba inaalam ang nasa isip ng
dalaga. Matapos ang kumpisalan ay lumabas si
Padre Salvi na nakapangunot noo, namumutla,
pawisan at kagat-labi.
Kabanata 45 - Ang mga Pinag-uusig
Sa wakas ay natagpuan ni Elias si Kapitan Pablo sa
isang yungib sa kagubatan pagkatapos ng anim na
buwan na hindi pagkikita. May dalawang linggo na
rin ang nakalipas nang malaman ni Elias ang sinapit
ng kapitan. Malapit ang loob niya sa matanda at
itinuturing niya itong ama. Pareho rin silang nag-
iisa na sa buhay. Sinubukang kumbinsihin ni Elias
ang Kapitan na maisama ito sa mga lupain ng
katutubo. Malayo man ito sa sibilisasyon ay
makakapamuhay ng mapayapa ang matanda at
makakalimot sa sinapit ng kanyang pamilya.
Tinanggihan naman ito ng matanda at matiim itong
nanindigan na ipaghiganti ang masaklap na
nangyari sa kanyang mga anak sa kamay ng mga
dayuhan. Hindi siya matatahimik hanggat hindi
nagkakaroon ng katarungan ang kaawa-awang
sinapit ng kanyang pamilya. Tatlo ang anak ni
Kapitan Pablo, isang babae at dalawang lalake.
Pinagsamantalahan ng isang alagad ng simbahan
ang kanyang anak na dalaga. Ang isa niyang anak
na lalaki ay nag-imbestiga sa nangyari kung kayat
nagpunta ito ng kumbento. Tila nagkaroon naman
diumano ng nakawan sa kumbento kung kaya't
pinagbintangan ang kanyang anak na lalaki. Hindi
man napatunayan ang nasabing nakawan, hinuli pa
rin ito at ibinitin at nakatikim ng pagpapahirap sa
kamay ng mga awtoridad. Hindi tinugon ni Kapitan
Pablo ang mga sigaw ng pagtawag ng kanyang anak
sapagkat noon ay mas nanaig ang kanyang
kaduwagan at pagnanais sa mapayapang buhay.
Ang kura naman ay hindi man lamang naparusahan
kundi inilipat lamang ng panibagong lugar. Ang isa
naman niyang anak na lalaki ay pinaghinalaang
maghihiganti. Sa kasamaang palad, may isang
pagkakataon na hindi nito nadala ang kanyang
sedula kung kaya't hinuli ito ng mga sibil.
Pinahirapan din ito at ng hindi na makayanan ay
kinitil nito ang sariling buhay. Kung kaya para kay
Kapitan Pablo, wala nang mahalaga sa kanya kundi
ang ipaghiganti ang sinapit ng kanyang mga anak.
Lulusob sila sa bayan sa tamang oras, kasama ng
iba pang mga kapus-palad na pinag-uusig ng
pamahalaan. Lubos naman itong nauunawaan ni
Elias, kaya't ang simpatya niya ay nasa matanda.
Minsan na ring hinangad ni Elias ang paghihiganti,
ngunit sa kagustuhang wala ng madamay pa sa
kanyang paghihiganti, kinalimutan na lamang niya
ito. Ayon kay Kapitan Pablo, madali itong gawin
para kay Elias sapagkat magkaiba naman sila ng
sinapit. Si Elias ay bata pa at walang namatay na
mga anak. Pinangakuan naman niya si Elias na
walang madadamay na inosente sa gagawin nilang
paghihiganti. Isinawalat din ni Elias kay Kapitan
Pablo ang naging pagkikita at pagkakaibigan nila ni
Ibarra. Ikinuwento rin nito ang mga katangian ni
Ibarra at ang pang-aaping sinapit ng pamilya nito sa
kamay ng pari. Sinabi nito kay Kapitan Pablo na
makakatulong si Ibarra sa pagpapa-abot sa Heneral
tungkol sa mga hinaing ng bayan. Sumang-ayon
naman ang matanda at malalaman niya ang resulta
ng pakikipag-usap ni Elias kay Ibarra tungkol dito
pagkatapos ng apat araw. Ang mga tauhan ng
Kapitan Pablo ang kakatagpuin ni Elias upang
maipag-bigay alam sa matanda ang sagot ni Ibarra.
Kapag sumang-ayon si Ibarra, magkakaroon ng
katarungan ang kanilang mga hinaing at kung hindi
naman, nangako si Elias na sasama sa kanilang
layunin.
Kabanata 46 -Ang Sabungan
Hindi mawawala ang sabungan sa
anumang bayan na nasasakupan ng mga
Espanyol. Ang sabungan sa San Diego ay
katulad din ng mga sabungan sa ibang mga
bayan. Nahahati ito sa tatlong bahagi: ang
papasok na pintuan kung saan nakatao ang
taga-singil sa bawat isang pumapasok sa
sabungan. Ang ulutan na siyang ikalawang
bahagi naman naririto ang daanan ng mga tao
at dito rin nakahanay ang mga nagtitinda ng
samu't-saring paninda. Kalapit ito ng isa pang
lugar para sa mga tahur, magtatari at mga
karaniwang parokyano ng sabungan. Dito
nagaganap ang pustahan, tayaan at bayaran ng
mga tao bago magsimula at pagkatapos ng
bawat sabong na magaganap. Ang ikatlong
bahagi ay ang ruweda, na pinagdarausan ng
mga sultada. Ito ang pwesto ng mga may
matataas na katungkulan at iba pang
tinitingala sa lipunan. Ng araw na iyon, ilan
lamang sa naparoon sa sabungan sina Kapitan
Tyago, Kapitan Basilio at Lucas. Dala ng
tauhan ni Kapitan Tyago ang isang malaki at
puting lasak na manok, samantalang kay
Kapitan Basilio ay isang bulik na manok.
Bago magsimula ang sabong at pustahan ay
nagkumustahan muna ang magkaibigan.
Pagkatapos ay nagkasundo sa pustahan sa
halagang P3000.00. Naging matunog ang
ginawang pustahan kayat nakipag-pustahan
na rin ang iba pang mga sabungerong
naroroon. Lumilitaw naman sa sabong na
llamado ang puti at dehado ang pula.
Naiinggit naman ang magkapatid na Tarsilo at
Bruno sapagkat wala silang salapi upang
makipusta. Lumapit sila kay Lucas upang
manghiram ng salaping maipansusugal,
ngunit nagbigay naman ang huli ng
kundisyon. Ang kundisyon ay kung sasama
sila sa paglusob sa kwartel, at kung sila ay
makapag-aakay pa ng iba ay may mas malaki
ang kwartang kanilang makukuha. Ayon din
kay Lucas, hindi niya magagalaw ang perang
inilaan para doon ni Ibarra kung kaya't
ipauuutang lamang iyon kung sila ay papayag
sa kasunduan. Noong una ay hindi pumayag
ang magkapatid sapagkat kilala nila si Ibarra
at kadikit nito ang Kapitan Heneral. Ngunit
pagkalipas ng ilang sandali, namataan nila si
Pedro na binibigyan ni Lucas ng salapi kung
kayat higit silang nanghinayang. Bandang
huli ay hindi na rin nakatiis ang magkapatid
sa tawag ng sugal. Lalo na at umiinit na ang
labanan ng mga oras na iyon: ang bulik ni
Kapitan Basilio at ang lasak ni Kapitan
Tiyago. Lumapit sila kay Lucas at inihyag
ang kanilang pagsang-ayon sa kondisyon.
Tinagubilinan sila ng huli na ang mga sandata
ay paparating din kinabukasan, ang utos ay
kanilang matatanggap sa ikawalo ng gabi
nang ikalawang araw. Pagkatapos ng
pakikipagkasundo ay naging abala na ang
lahat sa labanan.
Kabanata 47 - Ang Dalawang
Senyora
Habang mainit ang labanan sa sabungan, ang mag-
asawang Donya Victorina at Don Tiburcio ay
namamasyal. Ginagawa nilang libangan ang pag-
alipusta sa maralitang tahanan ng mga Indio. At lalo
pang naasar ang Donya sa hindi pagbibigay galang
sa kanila ng mga nakakasalubong. Napadaan ang
mag-asawa sa tapat ng bahay ng alperes, na
nagkataon naman na naroroon si Donya
Consolacion. Ng magtama ang kanilang paningin,
sumibangot at dumura ang maybahay nang alperes
na malaking ikinayamot ni Donya Victorina.
Sinugod nito si Donya Consolacion at nagkaroon
ng balitaktakan. Inalipusta ng Donya ang alperes
habang ang huli naman ay tinungayaw ang
kapansanan at pagpapanggap nang asawa nang
Donya. Hindi na rin pinaligstas ni Donya
Consolacion ang pagkakataong iyon, dinala ang
latigo ng asawa at sinugod si Donya Victorina.
Ngunit hindi naman nagpang-abot ang dalawang
Donya sapagkat namagitan ang kanilang mga
asawa. Nasaksihan ito ng taong-bayan sapagkat ang
kanilang away ay sadyang nakakabulahaw.
Dumating din ang kura at inawat ang dalawa.
Sinagot naman ng alperes ang kura at tinawag itong
‘mapagbanal-banalang Carliston’. Si Victorina
naman ay inutusan ang kanyang asawa na hamunin
ang alperes ng barilan, na tinanggi naman ng huli.
Anupa't dahil dito ay nahablot na naman ang
kanyang pustiso. Pamaya-maya ay nakarating sa
bahay ni Kapitan Tyago ang mag-asawa. Nadatnan
naman nila si Linares na kausap si Maria Clara at
mga kaibigan nito. Napagbalingan ng Donya ang
binatang si Linares, at inutusan ito na hamunin ang
alperes at kung hindi ay sasabihin nito sa lahat ang
tunay niyang pagkatao. Hindi naman malaman ni
Linares ang kanyang gagawin. Habang humihingi
ng paumanhin ang binata sa Donya ay siya namang
dumating ang Kapitan. Sinalubong kaagad ito ng
Donya at nagdadaldal tungkol sa nangyari. Inipit
din nito si Linares sa Kapitan, at sinabing kung
hindi ito gagawin ng binata ay marapat lamang na
walang kasalang magaganap sapagkat hindi bagay
si Maria Clara sa isang duwag. Nagpahatid naman
sa silid si Maria Clara dahil sa narinig mula sa
Donya. Madilim na ng umalis ang mag-asawang
Tiburcio at Donya Victorina, dala ang ilang libong
piso na salaping bayad ni Kapitan Tyago sa
panggagamot ni Tiburcio kay Maria Clara. Si
Linares naman ay hindi matahimik sa gipit nitong
sitwasyon
Kabanata 48 - Ang Talinghaga
Dumating ng araw na iyon si Ibarra at masayang
dinalaw si Maria Clara at Kapitan Tyago. Sinabi
nito sa huli na tinanggal na ang kanyang pagiging
excomulgado, at ipinabasa ang sulat kay Tiya
Isabel. Tuwang tuwa naman ang tiyahin sapagkat
magiliw siya kay Ibarra. Nabigla naman ang binata
ng siya ay mapunta sa balkon. Nandoon si Maria
Clara at si Linares naman sa gawing paanan nito na
nag-aayos ng mga bulaklak. Nagulat si Linares at si
Maria Clara naman ay namutla, at sinikap mang
tumayo ngunit ito ay hindi pa lubos na magaling.
Ipinaalam ni Ibarra ang dahilang ng kanyang
pagdalaw. Banaag naman sa mukha ni Maria Clara
ang pagkalungkot at dahil dito, ay nagpaalam
kaagad si Ibarra. Sinabi ng binata na dadalaw itong
muli kinabukasan. Umalis si Ibarra na may
kaguluhan ang isip at damdamin. Sa kanyang
paglalakad ay napadaan siya sa ipinapagawang
paaralan. Ipinaalam niya sa lahat lalo na kay Nol
Juan na wala silang dapat ipangamba sapagkat siya
ay tanggap na muli ng simbahan. Sinagot naman
siya ni Nol Juan na ang pagiging excomulgado ay
hindi mahalaga para sa kanila, sapagkat lahat sila ay
mga excomulgado rin. Namataan ni Ibarra si Elias
na nagkakarga ng bato sa kariton at nabasa nito sa
mukha ng huli na may nais siyang ipaalam sa
binata. Inutusan ni Ibarra si Nol Juan na ibigay sa
kanya ang talaan ng mga obrero. Iminungkahi ni
Elias na sila ay mamangka sa lawa upang mapag-
usapan ang isang napakahalagang bagay, na sinang-
ayunan naman ni Ibarra. Dumating naman si Nol
Juan at ibinigay ang listahan, ngunit hindi nakalista
doon ang pangalan ni Elias.
Kabanata 49 - Ang Tinig ng mga
Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni
Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya,
kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra
ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at
gusto nitong muli na magkausap. Dahil nag-
aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na
lamang siya. Nanghinayang naman ang binata
ng sabihin ni Elias na di siya matatandaan ng
alperes. Saglit na napabuntonghininga si
Ibarra sapagkat biglang pumasok sa kanyang
isip ang kanyang pangako kay Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si
Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya
ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag
niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na
binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga
sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na
katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa
paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob
ng kaunting karangalan sa pagkatao ng mga
tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang
lakas at kapangyarihang taglay ng mga sibil
na madalas na nagiging puno’t dulo ng
paglapastangan sa karapatang pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang
pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo
pang makakasama. Sinabi nitong maaari
niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan
sa Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na
ang Kapitan-Heneral ay kanyang
mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang
magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng
anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon
sapagkat kung may kasiraan man ang
korporasyon, ay matatawag naman nilang
masasamang kailangan.
Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat
akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay
naniniwala satinatawag na masamang
kailangan na para bang nais palabasin nito na
kailangang gumawa muna ng masama upang
makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na
kapag ang sakit ay malala, kailangang
gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang
sakit ng bayan ay malubha kaya’t kailangan
ang kaparaanang marahas kung ito ay
makakabuti. Ang isang mabuting
manggagamot, anya ay sinususri ang
pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi
ang mga palatandaan nito na sinisikap na
bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa
pagnanais daw na masugpo ang kasamaan,
ito’y iniinis sa pananakot, paggawa ng
marahas at walang habas na paggamit ng
lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil
ay malalagay naman sa panganib ang
katahimikan ng bayan. Paano raw
magkakagayon gayong 15 taon nang may
mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy
pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay
walang naidudulot na kabutihan sa bayan
sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan
ang isang tao kahit na marangal dahil lamang
sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag
kailangang malinis ang kanilang mga
kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-
awang mamamayan na walang lakas na
tumutol.
 Napag-usapan pa nila na bago itatag
ang guardia civil nanunulisan ang mga tao
dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang
diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad
na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga
palakad ng mga prayle at ng isang
pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero,
sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob
na dapat tanawin ng bayan sa mga paring
pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik
noon laban sa mga pandarahas ng mga may-
kapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro
ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan.
Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra
tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad.
Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin
na lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa
Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala
na sa kapwa tao na di magtatamong-pala.
Kabanata 50 - Ang mga Kaanak ni
Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang
kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na
siya ay kabilang din sa mga swimpalad.May
60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang
nuno ay isang tenedor de libros sa isang
bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang
asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan
sa Maynila.Isang gabi nasunog ang isang
tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal
ang kanyang nuno sa salang panununog.
Palibhasay maralita at walang kayang ibayad
sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo
sa lansangan na nakagapos sa kabayo at
pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis
noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap
ng pagkakakitaan kahit na sa masamang
paraan para sa anak at asawang may sakit.
Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno,
silang mag-anak ay namundok na lamang.
Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal
namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang
nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang
natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing
ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman
ng mga awtoridad ang pagkamatay ng
asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito
ay hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat
dalawang buwan siyang buntis nuon.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang
hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa
malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa
kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na
panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa siya
ng panununog at pagpatay upang
maipaghiganti nila ang kaapihang natamo.
Nakilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay
natakot sa kanyang pangalan. Ang ina ay
nakilala naman sa tawag na
haliparot,delingkuwente at napalo at ang
bunso dahil sa mabait at tinawag na lamang
anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng
anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagta
ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay
nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa
puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon
samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat.
Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang
ina. Walang nalalabing paraan sa nakakabata
dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito
kundi ang tumakas. Siya ay ipinadpad ng
kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero
sa isang mayamang angkan. Madali naman
siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga
ito ng magandang ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng
puhunan, napaunlad niya ang kanyang
kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng
isang dalagang taga-bayan na kanyang inibig
ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng
matinding pangamba na mamanhikan.
Nangangambasiyang matuklasan ang tunay
niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae,
minsan ay nailugso nito ang puri at desidido
siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil
sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang
kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay
nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang
magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa
dulot ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga.
Ang babae ay nanganak ng kambal, isang
babae at isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias.
Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na
ang kanilang ama. Naniniwala naman sila
sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang
kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na
isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si Elias
ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang
kapatid na babae ay sa Concordia.
Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-
igkas ng panahon ay hindi nila namamalayan.
Namatay ang kanilang nuno kaya’t umuwi
silang magkapatid upang asikasuhin ang
kanilang kabuhayan.
Maganda ang kanilang hinaharap, ang
kanyang kapatid na babae ay nakatakdang
ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya,
ngunit ang kanilang kahapon ang nagwasak sa
kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang
salapi at ugaling mapag-mataas, isang
malayong kamag-anak ang nagpamukha sa
kanilang kahapong nagdaan. At ito ay
pinatunayan ng isang matandang utusan nila.
Iyon pala ang kanilang ama. Namatay na
naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-
aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian
nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay
naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng
magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding
kalungkutan ang kapatid ni Elias nang
mabalitaan niyang ikinasal sa iba ang
kanyang kasintahan. Isang araw nawala na
lamang ito’t sukat.Lumipas ang anim na
buwan nabalitaan na lamang ni Elias na
mayroong isang bangkay ng babaing
natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may
tarak sa dibdib. Ito ang kanyang kapatid.
Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba’t-
ibang lalawigan bunga ng iba’t-ibang
pagbibintang tungkol sa kanya na hindi
naman niya ginagawa. Dito natapos ang
salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw
ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra kay
Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya
na siya (Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa
kanilang mga damdaming. Lamang, wala
siyang magagawa kundi ang maghintay pa
sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa
sama rin. Dagdag pa rito, sa kasawian ng tao
siya man ay matroong kasalanan din. Nang
makarating na sila sa baybayin, nagpaalam na
si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin
na at huwag babatiin sa anumang kalagayang
siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta
ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya
kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa
kanyang pangako na aanib sa kanila sa
sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na
ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.
Kabanata 51 - Mga Pagbabago
Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik
si Linares sapagkat nakatanggap siya ng
liham mula kay Donya Victorina.
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang
Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes
subalit sino naman kaya ang papayag na
maging padrino niya, ang kura kaya o si
Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang
kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa
paghahangad lamang na makapagsamantala.
Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng
Donya.
Dumating si Pari Salvi at nagmano sa
Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang
tungkol sa sulat na padala ng arsobispo
tungkol sa pagalis ng excommunion kay
Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring and
binata ay kalugod lugod ngunit may
kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na
lamang sa pagpapatawad ay si Pari Damaso.
Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria
ang kakausap sapagkat inaama niya ang pari.
Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito
sa silid kasama si Victoria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at
Kapitan Tiyago pumasok si Ibarra na kasama
si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at
yumukod naman kay Linares. Si Pari Salvi ay
buong lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi
nitong katatatapos pa lamang niyang
papurihan ito. Nagpapasalamat ang binata at
lumapit kay sinang upang itanong kung
lumapit kay Sinang upang itanong kung galit
sa kanya si Maria. Ipinasasabi raw ni Maria
ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit
sinabi ni Ibarra ng gusto niyang makausap ng
sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis
na si Ibarra.
Kabanata 52 - Ang Baraha ng Patay
at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip
ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at
alikabok ng makipot ng daang patungo sa
libingan. May tatlong anino na paanas na
naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan.
Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng
kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong
kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni
Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang
anino na ito nga ay pumayag na sumama
sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang
kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang
sasalakay sa kumbento upang makaganti siya
sa kura. Binigyang diin naman ng ikatlong
anino na kasama ng lima lulusob sila sa
kwartel upang ipakilala sa mga sibil na
kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa
pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay magigng
20 na katao na. Saglit na huminto sa
pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan
nilang may dumarating na isang anino na
namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala
sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating na
anino na sinusubaybayan siya kaya’t
naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang
mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila
tatanggapin ang mga sandata kasabay ng
sigaw na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang
tatlong anino ay nawala sa likod ng pader.
Ang bagong dating naman ay naghintay sa
sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino,
namasid ito sa kanyang paligid. Umaambon
palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t
nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan
nilang magsugal at kung sinuman ang manalo
sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal sa
mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at
sa ibabaw ng punto ay umumpog magkaharap
upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si
Elias at ang may pilat sa mukha ay si Lucas.
Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa
isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang
mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong
hindi kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyonn dalawang sibil ang
naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan
nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat
sinumang makahuli rito ay hindi mapapalo sa
loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si
Lucas at itinanong kung saan ito pupunta. Sa
simbahan ani Lucas upang magpamisa.
Pinabayaan nila sapagkat ayon sa alperes
walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si
Elias mismo ang nakasalubong ng mga sibil.
Dinala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi
ni Elias na hinahabol niya ang lalaking may
pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang
kapatid. Ang mga sibil ay patakbong
nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
Kabanata 53 - Ang Mabuting Araw
ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang
balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa
libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng
mga puno ng mga kapatiranh ni San
Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila
na sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman
ang narinig ni Ermana sipa kahit na malayo
ang kanyang bahay sa libinga. Sa pulpito,
binigyang diin naman ng kura sa kanyang
sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa
matalas na paningin nina Don Filipo at
Pilosopong Tasyo na ilang araw na ilang araw
ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng
alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin.
Hindi namn mapakali si Tandang Asyo
sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay
hindi nararpat at napapanahon. Sa panahon ng
digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili
sa kanyang tao. Sa pagiisip ni Pilosopong
Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na
di na katulad noon na may 20 na taon na ang
nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng
aralin. Namamalas na nag naging bunga ng
pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang
pagdayo naman ng mga kabataan sa Europa
ay nadadma na rin .
Ang mga kabataang nakapag aral sa
Europa ay nagkaroon ng malawak na
kaalaman tungkol sa kaysayan, Matematika,
Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na
itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng
tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig
na kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa
panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga
makatang nagpapahayag ng malaya at mga
makaagham ng pagsubok. Hindi na rin
kayang sawatain ng kumbento ang
paglaganap ng mga modernong kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran
ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa
kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at
dalaga ang ng mga naglilingkod sa Simbahan
hanggang sa tanungin ni Don Filipo si
Tandang Tasyo kung hindi nangangailangan
ng mga gamot sapagkat napansin nitong
hinang-hina na sya. Pero tinugon sya ni
Tandang Tasyo na ang mga mamamatay ay
hindi na nangangailangan ng gamot at sa halip
ang mga maiiwan ang mangangailangan.
Ipinakiusap din niya sa Don na sabihin kay
Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng
ilang araw sapagkat malapit na siyang yumao.
Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasyo
ang kapakanan ng bayan ang kanyang
inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala
ng ang Pilipinas ay tumatahak parin sa
karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si
Don Filipo.
Kabanata 54 - Lahat ng Lihim ay
Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng
Parusa
Orasyon. Pahangos na patungo ang
kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong
gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi
niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito
ng bahay at malakas na tinwag ang alperes.
Lumabas agad ang alperes kasunod ang
asawang si Donya Consolacion. Bago
makapag salita ang kura, inireklamo agad ng
alperes ang mga kambing ng kura na naninira
sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na
nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan,
anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na
gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng
pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na
nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na
sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil
dito nagkasundo ang kura at alperes na
paghandaan nila ang gagawing paglusob ng
mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na
sibil na nakapaisana ang itatalaga sa
kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang
pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang
mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na
kanilang mapakanta ang sinumang
mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang
nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-
kinita ng alperes at kura ang pag-ulan ng
kurus at bituin sapagkat ganap silang
nakahanda.
 Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang
mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa
tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng
bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo
nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa
laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra
ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang
paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si
Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga
kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay
Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito
sapagkat di na maiiwasan na siya ay
mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng
sinumang mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili
ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa
niya ang tungkol kay Don Pedro
Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra
kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos
nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang
sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na
ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay
isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto
ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa
kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw
si Elias at naisip niyang gamitin iyon kay
Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan
ng kaisipan ng biglang siyang matauhan.
Binitiwan niya ang hawak na balaraw at
tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka
mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si
Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa mga
mahahaagang papeles at dokumento.
Kabanata 55 - Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si
Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya
niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano.
Nagbulungan silang dalawa habang palakad
lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi
mapakali si si Maria sa paghihintay nilang
magkaibigan ang pagdating ni Ibarra.
Kasalukuyan kumakain noon ang argos na
si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang
"multong" si Pari Salvi. Nakatakdang
dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-
walo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa
kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang
ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari
samantalang ang magkaibigan ay hindi
malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang
kampana, silang lahat ay tumindig upang
magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra na
luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni
Maria ang kasintahan ngunit biglang
umalingawngaw na lamang ang sunod sunod
na putok. Napapatda si Ibara, hindi
makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago
sa likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni
Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro
putokan, sigawan at pinagbuhan sa may
kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay
biglang pumasok at panay na ‘tulisan…
tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal
samantalang ang magkaibigan ang
nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa
kinatatayuan. Nagpatuloy ang putukan
atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga
pintuan at bintana ng biglaan.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog
ng alperes ang kura. Inakala ng mga nasa
bahay na nasugatan ng malubha sa pari Salvi.
Tiniyak ng alperes na wala ng panganib kaya
lumabas na sa pinagtataguan ang kura, nanaog
ito. Si Ibara ay nanaog din. Pinasok naman ni
Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi
nagkausap si Ibarra at Maria, basta
nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata,
mabilis. Napadaan siya sa hanay ng mga sibil
na naka bayoneta pa. Sa may bandang
tribunal, nangingibabaw ang tinig ng alperes
sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang
pabayaan makatakas ang mga nahuling
lumusob.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na
inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na
ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa
gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta
ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at
larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang
balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na
lamang siya nakarinig sya ng malaks na
pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na
kastila. Lalaban sana siya ngunit nagbago ang
kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang
baril at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng
Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip
ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra.
Para siyang sinusurot sa sariling budhi.
Naalalala niya ang sinapit ng kanyang
angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid
na babae at ang kanyang ama. Waring ang
lahat ay tinatawag siyang duwag… isang
duwag. Labis na pangingipospos ang kanyang
damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan
ang bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang mga
katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa
kanilang amo. Nang malaman niya ang
nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis.
Pero lumigid lamang saka umakyat sa bintana
na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga
kasulatan, mga aklat, alahas at baril.
Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay
isinilid niya sa sako at inihulog sa bintana.
Nakita niyang dumating ang mga sibil.
Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at
isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng
mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga
mga gas at saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit
namang pumasok. Sinabihan sila ng
matandang katulong ng walang pahintolot sa
may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok.
Naalaska ng husto ang directocillo, sa isang
hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at
mabilis silang pumanik. Pero sinalubong sila
ng makapal na usok at ang apoy na nakarating
na sa gabinete. Biglang nagkaroon ng
bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik
na umatras at nanaog ng bahay ang mga
kawal kasama ang mga katulong ni Ibarra.
Kabanata 56 - Ang mga Sabi at
Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa
rin ng takot ang buong bayan ng San Diego.
Ni isa mang tao ay walang makitang
naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na
tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya,
isang bata ang naglakas loob na magbukas ng
bintana at inilibot ang paningin. Dahil sa
ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na
magbbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-
bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim
daw ang nagdaang gabi tulad noong
mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusap,
lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang
sumalakay. Ipinapalagay naman ng iba na ang
mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra.
Ang mga lalaki ay nagpunta naman sa
kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa
usapan ng mga tao na tinangka raw ni Ibarra
na itanan ang kasintahang si Maria upang
hindi matuloy ang pakikipag-isang dibdib
niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni
Kapitan Tiyago ang kanilang pagtatanan sa
tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute
ang isang lalaking kagagaling lamang sa
tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno.
Pinatunayan nito ang balita tungkol sa
magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa
ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais
niyang paghigantihan, mabuti na lamang at
nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari Salvi.
Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng
binata. May isang utusang babae naman ang
nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa
ilalim ng puno ng santol si Lucas.
Kabanata 57 - Vae Victus! Sa Aba ng
Mga Manlulupig
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel.
Panay ang kanilang pagbabanta sa mga
batang sumisilip sa puwang ng mga rehas
upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon
ang alperes, direktorsillo, Donya Consolation
at nag kapitan na halatang malungkot. Bago
mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa
loob na naitanong niya sa alperes sina Ibarra
at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag
batang umiiyak at duguan ang salawal.
Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay
na nabihag ng mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan
ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung
kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob.
Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-
malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang
ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa
palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng
alperes na dalhin si Tarsilo sa limang
bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang
kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng
saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay
Lucas na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil
sa patuloy itong walang immik kahit sa
sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya.
Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na
paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa
magdugo ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay
ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang
 isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at
tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay
Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong
lamang niyua nakita. Dahil dito, muli siyang
pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang
buong katawan. Hindi nakayanan ng kura ang
gayong tanawin kaya lumabas siya sa
bulwagan na namumutla. Nakita ng kura ang
isang dalagang parang nagbibilang ng mga
naririnnig sa loob ng tribunal,
humahalinghing at nanananghoy ng malakas.
Ang babaing ito ay ang kapatid na dalaga nina
Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di
mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit ang
alperes. Binulungan pa siya ni Donya
Consolacion na lalong pahirapan ang binata.
Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na
madaliin ang kanyang kamatayan. Walang
makuhang anumang impormasyon at di
mapaamin si Tarsilo kaya ito ay itinimba sa
isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang
tubig at amoy. Kung ilang bese ibinulusok
ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya
natagalan ang pagpapahirap hanggang sa
takasan siya ng hininga sa gayong uri ng
kalupitan. Nang matiyak na patay na si
Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang
bilanggo.
Ang pangalan diumano ng bilanggong
ito ay Andong luko-luko at kaya napapunta sa
patyo ay upang magbawass sapagkat
pinapakain ng bulok ng biyenan nito.
Inaantok ang alperes sa naging sagot ng
bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa
karsel.
Kabanata 58 - Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga
bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa kumbento,
kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila
makapagtamo ng luna sa kanilang mga
inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang
malakas at makakapitan na makakatulong upang
palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May
sakit ang kura at ayaw na lumabas ng kanyang
silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit
kanino. Ang alperes naman ay nagdagdag ng mga
bantay upang kulahatin ang mga babaingh
nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay
lalong nawalan ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang
mga babae ay ayaw umalis. Palakad-lakad
umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal
naman ni Kapitana Tinay ang pangalan ng
kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria
naman ay pasilip-silip sa rehas upang tignan ang
kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay
nanduroon din at walang gatol na ipinagsasabio
na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay
dahil sa bago nitong salawal. Amy isang babae
naman ang halos mangiyak-ngiyak na nagsabing
si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat.
Ang suro ng paaralan ay kasama-sama rin ng
mga tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa
na sapagkat ipinalagay niyang wala ng kaligtasan
si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang
isang kariton na hila ang isang baka. Tinangka ng
mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan
ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero,
ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing
kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa
paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
 Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal
at pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na ilaban
ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na
nakuha pang batiin ng naka ngiti ang kanyang
asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero
hinadlangan siya ng dalawang sibil. Nang makita
naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay
binirahan ito ng katakot takot na hagulgol. Si
Andong ay napaiyak din ng makita ang biyenan
na may pasari ng kanyang pagkakakulong.
Katulad ng kambal na anak ni Kapitana Maria,
and seminaristang si Albano ay naka gapos na
mabuti. Ang huling lumabas ay si Ibarra na
walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang
kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay pasuyod na
tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng
isang mukhang kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang
umugong ang salitaan na kung sino pa ang may
sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay
inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal
ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang
mga pinuno ang mga sibil sumunod sin sila sa
utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-
kabayo at batbat ng sandata ang katawan.
Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa
kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging
kay Ibarra lamang na walang tumatawag sa
kanyang pangalan sa halip siya ang
binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag.
Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay
isinumpa ng mga tao hanggang siya ay tinawag
ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay
pinagbabato si Ibarra. Naalala niya ang kwento
ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong
nasa bakol at nakabitin sa punongkahoy. Ang
kasay sayan ng piloto ay parang biglang naglaro
sa kanyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra.
Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni
Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang
kalagayan ang binata. Walang naawa sa kanya.
Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng
inang bayan, pag-ibig, tahanan kaibigan at
magandang kinabuhasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang
nagmamasid si Pilosopong Tasyo na pagod na
pagod at naka balabal ng makapal na kumot.
Sundan nya ng tingin a ng papalaong kariton na
sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya
na niyang umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng
isang pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng
kanyang bahay.
Kabanata 59 - Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o
sawimpalad ay nakarating at napalathala sa mga
diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula
sa kumbento. Iab-iba ang estilo ng mga balitang
lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay
batay sa talas ng isip, kuro-kuro, damdamin at
paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay
higit na naliligalig. Ang mga provincial ay
palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga
pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan
naman ay nagpunta sa palasyo at naghahandog
ng tulong sa pamahalaang nasa panganib.
Nabanggit pa nga na na maging ang munting
heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay
napagkuro ang kahalagahan ng korporasyon.
Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at
sinabing ito ay karapat-dapat na bigyan ng isang
mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang
pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga
heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging
pilibustero. Sa isang bahay naman sa Tundo,
hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan
ito ay nagpakita ito ng kagandahang loob kay
Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang
si kapitana Tinchang. Ang kanilang dalawang
anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di
umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay
naging lalaki lamang, disin sana ay haharap siya
sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang
kanyang paglilingkod laban sa mga
manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa
kakulitan ng asawa nang dumating ang kanilang
pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may
edad at mahilig magsasalita ng Latin. Siya ay
ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo
sapagkat marunong itong mangatwiran. Kaagad
na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang
pagkakita sa pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni
Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at niyukuran
pa niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya
sa gitna ng maraming tao at sinabing sila
magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat
napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga
mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga
masasama. Kaya’t walang ibang nalalabing
paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si
Tinong. Nawalan ng malay ng di oras si Tinong
dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat,
dalawang payo ang ibinigay ni Don Primitivo: (1)
magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit
anong alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2)
sunuging lahat ng mga kasilulatan na maaaring
makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng
ginawang pagsunong ni Ibarra sa kanyang mga
kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa
Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga
asawa at mga anak ng kawani ang tema ng
kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa
naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking
komang galit na galit daw ang heneral kay Ibarra
sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata.
Sinabi naman ng isang ginang na talagang
walang utang na loob ang mga indiyo kaya’t di
dapat silang ituring na mga tunay na tao. Kahit
na araw ang itatayong paaralan ay isang pakana
lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra
ay gawin lamang itong kuta na gagamitin niya sa
kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad
naman ang isa pang babae at ipinaliwanag na is
Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na
puno ng brilyante sa heneral. Napalingon ang
lalaking komang at tiniyak kung totoo ang balita.
Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang
mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga
paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng
mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol sa
pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa
Fuerza de Santiago na may bantay pa. Si Kapitan
Tinong ay kasama sa mga inimbita.
Kabanata 60 - Ikakasal na si Maria
Clara
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat
hindi siya nahuli o natanong man lamang. Hindi
rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng
lupa. Dahil dito, siya ay nagpamisa sa Mahal na
Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa
Birhen del Carmen. Kung hindi naimbita si
Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang
kapalaran naman ang dumapo kay Kapitan
Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan
ng pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang
‘paglalakbay’ sa ibat-ibang tanggapan nito
sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit,
putlain, namamanas at di palaimik. Hindi na rin
siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong
baka batiin siya ng isang pilibustero. Alam ni
Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at
ang mag-asawang de Espadaña na kapwa
itinuring na pangkat ng makapamahalaan.
Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na
kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat
sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagama’t
namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap
ang mga bisita. Humantong ang usapan tungkol
sa pagpapakasal nina Maria at Linares.
Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago.
Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang
nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong
pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si
Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-
kinita niyang siya’y maglalabas-masok sa palasyo
sa sandaling maging manugang niya si Linares.
Si Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral,
kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan
ng mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay
puno ng mga bisitang kastila at intsik.
Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla,
ilang pransiskano at dominikano, ang alperes na
ngayon ay tinyente at may grado ng komandante,
ang mag-asawang de Espadaña, si Linares na
nagpatihuli ng dating at si tenyente Guevarra ng
mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay
si Maria na kahit malungkot siya ay magalang na
tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae
na maganda nga raw si Maria, pero ito raw ay
tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni
Linares. Sinabi rin na marunong daw siya sa
buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin
ang unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria
lalo siyang nasaktan at naghirap ang kalooban.
Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap
naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng
Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung
saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni Guevarra
na hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga
nangyari kina GOMBURZA at sa halip ito ay
ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang
tungkol sa kaso ng binata at pagkaraan ay binati
niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng
magandang kinabukasan. At nagpaalam na ang
tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya
ang bangkang pasadsad sa may sadsaran ng
bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang
ibabaw ng bangka at may lulan itong dalawang
lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at
pinanhik siya, si Ibarra. Nakatakas siya sa tulong
ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang
ipaalam ang damdamin nito at tuloy bigyan ng
laya ang kasintahan tungkol sa kanilang
kasunduan. Inilahad ni Maria ang tunay na
kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano
itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-
alang sa kanyang inang namayapa at sa dalawang
amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging
pag-ibig kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na
niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria.
Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader
at sumakay sa bangka. Nag-alis ng sumbrero si
Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang
papalayo sa lumuluhang si Maria.
Kabanata 61 - Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias,
sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng
isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni
Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa
libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik
upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa
ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na
manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay
hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na
magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na
sila ng kapalaran at magturingan na parang
magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo,
napansin nilang nagkakagulo ang mga bantay.
Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan
ng maraming damo. Nang mapadaan sila sa
tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng
bantay si Elias kung saan ito nanggaling.
Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila
at rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang
kura. Kumbinsido ang bantay sa paliwanag ni
Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at
pinagbilinan na huwag magpapasakay sa bangka
sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo.
Kung mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan
ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang
bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay
magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa pagsasagwan
si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa
may ilog-Beatang inawit ni Balagtas upang
akalaing siya ay taga-Peñafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa
pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan
at ilang bayong at sumige sa pagsagwan.
Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra.
Nakalabas na sila sa ilog-Pasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan
sila sa tapat ng bahay-bakasyunan ng mga
heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip
ni Elias ang masasayang araw na tinamasa niya,
may magulang, kapatid at maganddang
kinabukasan. Namuhay nang masagana at
mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at
nang makitang inaantok na bantay na wala
siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si
Elias.
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero
sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isang palwa
ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni
Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng bayong.
Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa
baybayin. Kaya sumagwan itong patungo sa may
Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon
ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni Elias na
magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni
Elias na napagtatalikupan sila at walang kalaban-
laban. Isa pa wala silang dala ni isa mang
sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias.
Sinabi niya kay Ibarra na magkita na lamang sila
sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarra.
Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa
bangka.
Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at
nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias.
Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na
pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias
pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang
ang layo ni Elias sa may pampang, nahapo na
ang humahabol sa kanya sa kasasagwan .
Makalipas ang tatlong oras ay umalis na ang mga
sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng
dugo sa tubig ng baybayin ng pampang.
Kabanata 62 - Ang Pagtatapat ni
Padre Damaso
Umaga, hindi pansin ni Maria ang
maraming regalo na nakabunton sa itaas ng
hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa
diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o
pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman
binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya
dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni
Maria na sirain ang kasunduan ng kanyang kasal
kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng
ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si
Ibarra walang sinumang lalaking kanyang
pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang
mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang
kumbento.

Napagmuni ni Pari Damaso na

pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi,
kaya humingi ito ng tawad sa kanya.
Napahagulgol pa ito ng malakas habang
binibigyan diin niya ang walang kapantay na
pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi
pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria
kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis si Pari
Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa
lagit at pabulong na sinabing totoo ngang may
Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na
siya ang parusahan at huwag ang walang malay
niyang anak na nangangailangan ng kanyang
pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang
kasiphayuang dinaranas ni Maria.