Politička sociologija 2

3. Civilno društvo i država

A) Dihotomija civilno društvo/država
1) NASTANAK MODERNOG POJMA DRŽAVE
- termini civilno društvo i država faktički nastaju zajedno
- etimologija reči država: natala derivacijom iz latinske reči status (znači stanje, stajanje, utav, zakon,
položaj) u smislu određenog, ugovorenog i stabilanog stanja ili poretka
- danas se smatra da je jedan od poznih produkata renesanse, a Ernst Kasirer tvrdi da je Makijaveli prvi
upotrebio reč država
2) KAKO OGRANIČITI POLITIČKU MOĆ DRŽAVE?
- pojam civilno društvo je korelativan pojmu moderne države; ova dihotomija ulazi u porodicu velikih
dihotomija savremenog društva (Norberto Bobio); nastaje tek sa uspostavljanjem moderne države, u
poznoj renesansi
- tema o obimu i granicama političke moći države povezuje modernu i antičku političku misao
A) stari Grci su znali da politička moć
a) ima svojstvo da se širi; pleoneksija je neprestana glad ili nutoljiva žeđ za što više i više moći;
protivotrov videli su u umerenosti (sofrosine)
b) ima osobinu da se kvari; uveli su nekoliko lekova protiv te boljke: 1. dobri ustavi 2. razvijanje ustanova
i modela neposredne demokratije 3. stvaranje političkog etosa kojim su se gajile političke vrline (npr.
vrlina umerenosti) 4. praktične, drakonske mere (poput ostrakizma ili tiranicida)
B) moderna politička teorija daje svoje teorijske odgovore i praktična rešenja:
1. ideja konstitucionalizma i ograničene vlade koja se oslanja na ideju društvenog ugovora (Džon Lok)
2. ideja vladavine prava i pravne države, oslanja na teorije o prirodnim pravima
3. model podele vlasti (Monteskje podelio na sudsku, zakonodavnu i izvršnu)
4. ideja i praksa civilnog društva - najširi društvenu oblik limitiranja vlasti države i kontrole nad njom
5. javno mnjenje ili javna sfera; započelo Gutembergovim izumom stamparstva, širenjem knjiga i novina
3) DIHOTOMNA PARADIGMA DRŽAVA/CIVILNO DRUŠTVO
- ulazi u krug „velikih dihotomija“ (Norberto Bobio); da bi ovo bila, dihotomije moraju da ispune 4 uslova:
1. dele svet ili neki teorijski prostor na dve sfere (da pokrivaju svaki element tog sveta)
2. za oznaku podele dovoljna dva pojma ili termina (nema mesta za treću dimenziju podele)
3. pojmovi međusobno i uzajamno isključivi (ne mogu da pokrivaju jedan isti elemnent)
4. uspostavljena podela sveobuhvatna i dominantna u odnosu na druge podele u toj sferi
1) analitičke mogućnosti: dihotomne podele imaju drugačiji karakter od antitetičkih parova (npr. mir/rat)
- razlika je dvojaka:
1. eksplanatorni kapaciteti: terminima civilno društvo i država objašnjavaju se dve različite pojave, a
mirom i ratom ista pojava; kvalitet relacije dihotomnih podela je antagonistički, ali i asocijativan, dok se
kod atitetičkih pojma radi o zero-sum modelu (antagonistički; povećanje jednog znači smanjenje drugog)
2. evaluitivne razlike: relaciji c. d./država poželjno je da joj se pristuma bez apriorne vrednosne
opredeljenosti; kod antitetičkih parova jedan pojam uvek ima pozitivnu vrednost, a drugi negativnu
2) specifičnosti u definisanju: dihotomni pojmavi mogu biti definisani nezavisno jedno od drugog, ili
samo tako što će jedan biti d. pozitivno, a drugi u odnosu ne njga negativno; kod antitetičkog para se
prisutstvo makar implicira, pa ih je nemoguće odvojeno d.
- zajedničko je obema podelama da je jedan od termina uvek moguće pozitivno definisati (dominantan
pojam; država, moć), a drugi negativno (slabi; civilno društvo i nemoć)
4) REZIME O EKSPLANATORNIM I EVALUATIVNIM KAPACITETIMA DIHOTOMIJE DRŽAVA/C. D. (71-73 str)
B) Civilno društvo i kriza savremene države
- rasprave o odnosu društva i države rasplamsavaju se kada dođe do ozbiljnih kriza države, i to se desilo:
a) kada su očekivanja i mogućnosti društva znatno premašili sposobnost postojećih institucija države i
politike da odgovore naraslim zahtevima svojih građana
b) kada su pretenzije države da sebi potični društvo dovodile do erozije legitimnosti postojećih drž. inst.
- to je vreme kada nstupa kriza određenog političkog režima ili vrste politike, ali i društvena kriza
legitimnsoti postojećeg modela države i njenih institucija
1) na Zapadu sa krizom se suočila država blagostanja, koja je postala „preopterećena država“ koja se
suviše meša u oblasti kao što je ekonomija
- do oživljavanja interesovanja za civilno društvo došlo je zbog dva uzroka:
1. pojava novih (ili alternativnih) društvenih pokreta kao odgovor na sve jače pretenzije države da pod
svoju kontrolu stavi civilno društvo
2. zamor i preopterećenost „države blagostanja“, trpi sve veće kritike i sa levice i sa desnice
- Klaus Ofe u svojoj knjizi „Protivurečnosti države blagostanja“ pokazuje suštinsku povezanost krize
države blagostanja i uspona novih društvenih pokreta
2) na Istoku model države kumulirao je toliko slabosti da je pad etatističkog tipa organizacije društva
dobio oblike kraha i katastrofe (implozija ili samoobrušavanje, raspad sistema iznutra)
- dva uzroka oživljavanja interesa za civilno društvo:
1. pokušaji demokratizacije socijalističkih društava, koji su podsticaje imali odozdo, iz društva
- tu spadaju, pored disidentskih pokreta intelektualaca i štrajkačkih i sindikalnih borbi radnika, i novi
društveni pokreti socijalističkih društava, koji su zahtevali obnovu civilnog društva i politički pluralizam
2. iskušenja prvih koraka pluralističke demokratije u postsocijalističkim društvima
- u socijalističkim zemlja dugo je vladalo uverenje da je država najbolji čuvar društva i socijalizma u njemu;
paradoks socijalističke države - jačanjem u društvenom smislu postaje sve slabija
- svaki do sada praktični oblik s. bio je državni socijalizam ili od države nametani i oktroisani socijalizam

4. Otvoreno i rizično društvo

A) O otvorenom društvu
- termin otvoreno društvo prvi je u upotrebu uveo frencuski filozof Anri Bergson knjigom „Dva izvora
morala i religije“; razlikuje dve osnovne strukture društva: otvoreno (ljudsko društvo koje je otrgnuto iz
ruku prirode) i zatvoreno društvo (tradicionalističko, hijerarhizovano, socijalno nepokretno i autokratsko);
u osnovi Bergsonovog razlikovanja o. i z. društva je komparacija dva tipa društva korporativnog
feudalnog i liberalnog buržoaskog demokratskog društva
- ideja i pojam otvorenog društva doživeće punu afirmaciju tek sa Karlom Poperom i njegovim delom
„Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji“
- filozofije i teorijske koncepcije zatvorenog društva smatra protivnicima liberalnih i demokratskih ideja, i
ta stanovišta odbacuje i naziva istoricizmom, u kojima vidi zametke totalitarizma; otvoreno društvo jeste
tip neorganske društvene zajednice u kojoj vlada načelo racionalne odgovornosti za lične odluke
- „demokratija, da bi mogla da se bori protiv totalitarima, prinuđena je da kopira njegove metode, i tako
sama postane totalitarna“
- karakteristike otvorenog društva:
1. pluralizam interesa (mogućnost da se slobodno izraze različiti interesi pojedinaca i društvenih grupa)
2. poštovanje individualnih prava i sloboda
3. sloboda kretanja ljudi i ideja, otvorenost prema okruženju i svetu
- osnovna razlika: zatvoreno društvo je kolektivističko, a otvoreno društvo je društvo u kojem su
pojedinci suočeni sa ličnim odlukama
- ideja otvorenog društva ima dvostruku funkciju:
a) kritičko-eksplanatorna b) normativno-mobilizatorska
- postavlja se pitanje da li je koncept otvorenog društva dovoljan za razumevanje situacije sa kojom se
suočavaju moderna demokratska i industrijska razvijena društva?; zato uvodimo dva nova koncepta
B) Kompleksno i rizično društvo
- savremene koncepcije demokratskog društva imaju nekoliko zajedničkih elemenata:
1. otvoreno društvo 2. kompleksno, složeno društvo 3. rizično društvo
1) KOMPLEKSNO DRUŠTVO
- kompleksnost je posledica dva reda činilaca:
1. kvantitativnog i teritorijalnog uvećanja modernih društava i političkih zajednica, tj. država
2. usložnjavanje društvenog života i društvenih funkcija
- Niklas Luman objašnjava i brani ideju socijalne, društvene kompleksnosti; smatra da je društvena
evolucija prošla kroz tri faze: 1. faza segmentarne diferencijacije 2. faza diferencijacije putem
stratifikacije 3. faza funkcionalne diferencijacije
- u središtu ideje o kompleksnom društvu je stav da podsistemi (ekonomski, politički, kulturni, naučni i
dr.) razvijaju mnogo specifičnije uloge nego što su postojale u sistemu iz koga su se ti podsistemi izvorno
diferencirali
2) RIZIČNO DRUŠTVO
- dok je moderna povezana sa indistrijskim društvom, nova ili refleksivna modera je suštinski povezana sa
razičnim društvom (Ulrih Bek), odnosno sa posttradicionalnim društvom (Entoni Gidens)
- rizčno društvo je ono drušrvo u kome članovi društva kao individue, građani, preuzimaju rizik i
odgovornost za svoje delovanje
- Ulrih Bek pod rizičnim društvom podrazumeva društvo na višem stupnju mogućnosti kada je društvena
produkcija bogatstva sistematski praćena društvenom produkcijom rizika
- koncept klasičnog industrijskog društva ili klasnog društva okretao se oko dve centralne ose: a) kako
može da se proizvede što više društvenog bogatstva i b) kako to bogatstvo da se distribuira
- bindustrijsko društvo jedan je tip društva sa ugrađenim mehanizmima intenzivnih promena
- glavna poenta Bekove analize je ocaena da je u razvoju industrijskog društva nastupila jedan vrsta
preloma kada se iz kontura klasičnog industrijskog društva rađa nova forma industrijskog društva, koju
on naziva „rizično društvo“
- refleksivna modernizacija - momenat koji nastupa onda kada globalni uticaj modernosti dolazi u
suprotnost sa ograničenjima i rigidnostima u projektu samog industrijskog društva; modernizacija
postaje refleksivna onda kada samu sebe počne da preispituje
- industrijsko društvo je ambivalentno u odnosu na modernizacijski proces: a) personifikacija
modernizacije b) polumoderno društvo (u njega su ugrađeni protivmoderni elementi)
- sličnu ideju zastupao je Klaus Ofe u svojoj knjizi „Protivurečnosti države blagostanja“ - tvrdio je da
kapitalistički razvoj „sistematski, kumulativno i ireverzibilno proizvodi socijalne fenomene i strukturne
elemente koji su funkcionalno irelevantni i koji nemaju vrednost za kontinuitet kapitalističkog razvoja“
- zajednički imenitelj ove dve analitičke ocene je stav da sam uspeh i razvoj stvara krizu u prouzrokuje
rizike
- u zemljama blagostanja na Zapadu vidljiva su dva različita procesa:
1. za ogromnu većinu stanovništva prestala je bitka za preživljavanje i opstanak
2. proces saznavanja i osvešćivanja o sve većim i opsanijim hazardnim i razičnim efektima dosadašnjeg
industrjskog razvoja i modernizacije
- Bek definiše rizik kao sistematski način bavljenja opasnostima i nesigurnostima uzrokovanim i
uvedenim samom modernizacijom
- rizici danas se bitno razlikuju od negdašnjih; ključne razlike:
raniji vs. današnji razici
1. lični - opšti 2. lokalni - globalni 3. kratkotrajni - dugotrajni 4. celoviti (jednom i u celini se
realizuju njihovi efekti) - kumulativni (efekti se ispoljavaju na disperzivan i fragmentiran način)
5. vidljivi - nevidljivi 6. predvidljivi - nekalkulabilni 7. posledice sanirane i uklonjene - ireverzibilnim
8. stvar opcija i izbora - sistematski i strukturno intenzivirani razvojem destruktivnih proizvodnih snaga
9. raniji rizici imali notu hrabrosti - radukovani na destrukciju i samodestrukciju čitavog života na Zemlji
- Urlih Bek svoju koncepciju rizičnog društva razvija u teorijskoj distinkciji u kojoj centralne argumente
postavlja u obliku pet ključnih teza (str. 92-95)
5. Demokratija i civilno društvo
A) Demokratija i civilno društvo
- modeli demokratije; Dejvid Held gocori o njima u svojoj knjizi Modeli demokratije
1. atinski model demokratije je bio model direktne ili participativne demokratije
2. savremene demokratske države su uređene po modelu prestavničke ili reprezentativne demokratije
3. bivše socijalističke države su bile poznate kao narodne ili jednopartijske demokratije
- sa nastankom moderne nacionalne države velikog obima nastupilo je doba prestavničke demokratije, i
danas je to najrašireniji model demokratije
- civilno društvo je nužan, mada ne i dovoljan uslov za demokratiju
- Rober Dal smatra da političke partije i demokratski izbori nisu dovoljni da sami obezbede neophodnu
ravnotežu u demokratskim državama; mnoštvo različitih građanskih grupa i organizacija su neophodne da
bi se ograničila mogućnost permanentne dominacije samo jedne grupe; to je jedna od dimenzija Dalove
ideje o poliarhičnoj strukturi moći; pluralistička demokratija uključuje permanentno prisustvo civilnog
društva
- savremena politička teorija demokratije je u stalnom traganju za novim demokratskim obrascima,
teorijskim konceptima i praktičnim rešenjima; u najnovije vreme ponuđena su dva značajna koncepta:
1) Asocijativna demokratija (Hirst, Koen i Rodžers)
- ona insistira na decentralizaciji moći države, prebacivanju mnogih postojećih državnih funkcija na
neposredne organe građana i proširivanju demokratije na nepolitičke sfere; stavlja težište na civilno
društvo kao na jednog od ključnih aktera u demokratskom procesu i centralnu instituciju vladavine
- predstavnici ovog tipa demokratije su kritični kako u odnosu na iskustvo realnog socijalizma, tako i u
odnosu na stanje u zapadnim demokrtijama, liberalnim demokratijama, ocenjujući da su i jedne i druge
nesposobne da zaštite slobodu u društvenu autonomiju
- a. d. je jedna vrsta sinteze raikalne demokratije i društvene demokraije; mora se izgrađivati iz osnove
društva, putem mnoštva dobrovoljnih institucija
2) Deliberativna demokratija
- polazi od stava da se demokratski ideal satoji iz dva elementa: a) jednaka distribucija moći u
donošenuju kolektivnih odluka (jednakost pri glasanju); b) jednaka participacija u kolektivnom
rasuđivanju (jednaka i efektivna mogućnost učestvovanja u procesu kolektivnog rasuđivanja o ključnim
pitanjima političke zajednice)
- Jirgen Habermas - medel deliberativne demokraije smešta unutar trougla koji čine država (moć) -
tržište (novac) - civilno društvo (solidarnost)
- demokratske institucije i procedure treba da strukturiraju proces donošenja odluka na način koji blokira
uticaj moći i novca na odlučivanje; jedini preostali resurs koji može da natera učesnike da ubede jedan
drugog i dođu do oluke je uticaj komunikacije
- da bi došao do svog obrasca demokratije, Habermas koristi sledeći kategorijalni niz:
1. pojam uticaja (najširi i najopštiji medijum društvene komunikacije) se sastoji u sposobnosti da se dođe
do željene odluke drugih bez direktne ponude vrednosne razmene, uz podsticaj ili pretnju štetnim
posledicama
2. kategorija komunikacije, koja se sastoji u raspravljanju, osporavanju, dokazivanju, simbolizaciji i
pregovaranju
3. deliberativni proces je specifičan komunikativni proces (deliberativan = promišljen)
- po Habermasu, postoje tri sveta kroz koji se mi razlikujemo:
1. svet empirijskih uslova 2. svet društvenih pravila 3. svet unutrašnjih osećanja
- tri su glavna ishoda deliberativne demokratije:
1. saglasnost o proceduri koja dozvoljava fer i ravnopravno pregovaranje i kompromis
2. priznavanje drugih i poštovanje njihovih argumenata
3. konsenzus
- koncept d. d. se razlikuje od preovlađujuće liberalno-reprezentativne pluralističke demokratije:
1. demokratska procedura ima uticajan i supstantivan značaj u procesu političkog odlučivanja
2. d. d. nudi mogućnost rešavanja pitanja koja sadrže moralne dileme (smrtna kazna, abortus...)
3. d. d. je radikalno egalitarna u smislu da rasuđivanje i briga o ključnim društvenim pitanjima mora do
prožme čitavo društvo tako da osigurava trajan proces formiranja javnog mišljenja i rasuđivanja
B) Neprijatelji demokratije i civilnog društva
1) CIVILNO DRUŠTVO I UGROŽAVANJE DEMOKRATIJE
- Sajmon Čembers upozorava da „veliki deo savremene teorije, međutim, propušta da vidi opasnosti
koje civilno društvo može da poastavi demokratiji“
- „rđavo civilno društvo“ je, po njemu, mesto mnogih građanskih inicijativa koje su motivisane visokim
stepenom netolerancije, nepoverenja, ksenofobije, mržnje i spremnosti na upotrebu nasilja
- Kit Vitington - dobro uređen i uspešan demokratski poredak ne zavisi samo od društvenih odnosa koji se
uspostavljaju u civilnom društvu, nego i od ustavnog aranžmana i delovanja političkih i pravnih institucija
- doprinos c. d. je u formiranju demokratske političke kulture bez koje političke institucije ne mogu da
funkcionišu na zadovoljavajuć način
- pod izvesnim uslovima i u specifičnim okolnostima aktivno i snažno civilno društvo ne mora uvek da ima
korisne učinke po demokratsku političku kulturu; ranjivo je od strane demagoških totalitarnih poltičkih
pokreta koji su destruktivni po liberalne demokratske institucije; slična situacija nastaje i u uslovima
etnifikacije politike, kada masovna nacionalistička euforija zahvata civilno društvo
- c. d. koje štiti i garantuje široku skalu raznovrsnih građanskih aktivnosti, na indirektan način unapređuje
demokratiju; diverzifikovano c. d. je najbolji čuvar demokratije
- može li, međutim, civilno društvo, i pod kojim uslovima, da preživi takav tip raznovrsnosti:
1. odgovor klasičnog liberalizma: poštuj prava drugih, ako očekuješ da drugi poštuju tvoja prava;
liberalizam gleda na c. d. kao na lek za sve društvene boljke
2. odgovor savremenog komunitarizma: dilemu o inkluzivnosti ili ekskluzivnosti c. d. Majkl Volcer rešava
u korist inkluzivne opcije, tj. što šireg uključivanja svih aktera u civilno polje
- „c. d. je uistinu škola civilnosti, tj. kompetetivne koegzistencije i tolerancije. Naravno, ono je istovremeno
i škola neprijateljstva i fanatičnosti.“; zbog toga on naglašava potrebu „prijateljske države“ koja u
uslovima inperfektnog c. d. ima ulogu regulacije, redistribucije, a ponekad i intervencije; samo u idealnoj
projekciji c. d. je polje slobodnog izbora, zajedništva i participacije
- formuliše generalno pravilo c. d.: one koji su najjači unjemu čini još jačim
2) NEPRIJATELJI CIVILNO DRUŠTVA
1. despotizam je najpoznatiji neprijatelj civilnog društva; nastoji da uguši civilno društvo u korenu i svim
mogućim sredstvima
2. rat je po c. d. još opasnij je je ono prva žrtva ratnog stanja; objava rata i uvođenje vanrednog stanja
označava ukidanje ili suspendovanje svih civilnih građanskih prava; mir je jedan od fundametalnih
uslova za civilno društvo
3. zatvoreno društvo; c. d. otvara i razara tradicionalno zatvoreno društvo
4. siromaštvo; najopasnije je ono kome doprinosi sama država (pljačkaška država kao u Srbiji 90-ih)
5. etnonacionalizam je krajnje isključiv i netolerantan; njegova glavna težnja je stvaranje etnički čiste i
homogene nacionalne države
6. korupcija - kvari svako društvo; nastanak korupcije velikog obima je uvek potpomognut od str. države
7. a) ideološki kolektivizam (vrši opresiju nad ličnostima građana i njihovim slobodama) b) ektremni
individualizam (dovodi do fragmentacije i atomizacije c. d. i povlačenja civilne energije građna u privatnu
sferu)
8. pored despotizma i etnonacionalizma , Džon Hal navodi još tri vrste neprijatelja c. d.:
a) koncentracija državne moći (masivna ekonomska i politička moć stavlja u ruke države)
b) divergentne kulturne tradicije (zbog kastinskih podela ili religijskih uverenja, ideja c. d. daleka ili teško
prihvatljiva)
c) republikanske civilne vrline (kojima se uspostavlja primat kolektivnog nad indiv. i grup. interesima)
9. necivilnost (Džon Kin)
C) Civilno društvo i demokratija
- unutar c. d., od njegovog postanka pa do našeg vremena, postoje institucije i aktivnosti koje uništavaju
civilnost, i koje se neprijateljski odnose prema svemu što određujemo kao pozitivne civilne vrednosti
- sve militantne i paramilitantne organizacije su isključene iz pojma civilnog društva jer prihvataju vojne
principe organizovanja i metode delovanja; kod terorističkih organizacija postoji još jedan argument,
nedostatak principa javnosti
- Erazmo Roterdamski je prvi uveo u upotrebu pojam civilnosti i time započeo dug istorijski proces
civilizovanja: „Putovanje ka civilizaciji posmatra se kao spora ali istrajna eliminacija nasilja iz ljudskih
odnosa“ (Norber Elijas)
- problem je u tome što nasilje ne samo da nije eliminisano, nego u našoj epohi dobija zastrašujuće
razmere, zahvaljujući ogromnom tehnološkom napretku u proizvodnji oružja neverovatne razorne moći
- šta je sa nasiljem koje se rađa u krilu civilnog društva?
- odgovor Džona Kina - „sve poznate oblike c. d. muće endogeni izvori nestabilnosti“; „Visokorazvijeno c.
d. može da ima, i obično sadrži u sebi, nasilne tendencije“
- moguća je i drugačija, teorijski čistija i lagodnija pozicija - c. d. povezuje sa civilnošću u smislu
civilizovanog ponašanja; tako se eliminišu iz pojma civilnog društva sve vrste nasilničkog, ksenofobičnog
ponašanja ili društvenog delovanja koja raspiruju mežnju i netoleranciju, kao i svi oblici društvenog
organizovanja u totalitarnom i antidemokratskom duhu; kritika: c. d., isto kao i demokratija, može biti
upotrebljeno za dobro ljudi, ali isto tako i zloupotrebljeno od strane pojedinaca i društvenih grupa

6. Ekonomija i civilno društvo

A) Demokratija i ekonomski razvoj
- odnos ekonomije i politike je jedno od ključnih pitanja društva; pojavljuju se dve paralelne i
komplemetarne teme:
1) tema o odnosu ekonomskog razvitka i demokratije
- ključno pitanje: da li postoji korelativna veza između ekonomskog razvoja i demokratije; da li su
demokratska društva uspešnija u ekonomskom razvoju od nedemokratskih? i obrnuto, da li ekonomski
razvoj i ekonomsko bogatsvo nužno i uvek doprinose uspostavljanju demokratije? nema jasnog odgovora
- teorije modernizacije smatraju da demokratija može prirodno da se pojavi tek kad društvo prođe kroz
izvesne ekonomske i socijalne transformacije; „osnovna pretpostavka teorije modernizacije bila je da
društva prolaze kroz jedan opšti proces, u odnosu na koji je demokratija samo završni čin“ (Pševorski)
- ekonomsko bogatsvo samo po sebi još ne znači i garanciju demokratije (primer Saudijske Arabije)
- danas se prihvata stav da je demokratija povoljan okvir za razvoj slobodne tržišne privrede i ekonomski
razvoj u celini, i obrnuto
- da bi se izbegla uprošćena tumačenja koja se podrazumevaju pod ekonomskim rastom , danas je u
mnogo češćoj upotrebi kategorija ekonomskog razvoja, a još veći kvalitativni značaj ima kategorija
blagostanja koja ima tri dimenzije: a) dohodak b) zdravlje c) obrazovanje
- savremene strukturne teorije stavljaju najveći naglasak na pitanje društveno-ekonomskog razvoja;
šanse za demokratiju na bitan način zavise od dostignutog nivoa ekonomskog razvoja
- odnos između demokratije i ekonomskog razvoja, c. d. i slobodnog tržišta je ambivalentan odnos:
1. slobodno tržište i na njemu zasnovana uspešna ekonomija pogoduju unapređenju demokratije:
a) razvoj individualizma i autonomije građana (na tržištu uče da prepoznaju svoj interes)
b) umanjivanje arbitrtarne moći države (stvaranjem ekonomsko-menadžerske podele)
c) ograničavanje političke moći ekonomskom moći
2. negativni efekti tržišne ekonomije na demokratiju:
a) nejednakost bogatstva može realno da umanji političku jednakost uspostavljenu demokratijom
b) negativni efekti tržišnih zakona (nezaposlenost, pad životnog standarda) mogu da okrenu
stanovništvo protiv demokratije, prema autoritarnim oblicima politike
c) prevlast individualnih interesa može da dovede do erozije javnog interesa
- ekonomija zasnovana na slobodnoj tržišnoj privredi je nužan, ali ne i dovoljan uslov za demokraiju i
razvijeno civilno društvo
- ključna strukturna slabost tržišne ekonomije - robne privrede teže da unište strukturu c. d. u kome su
ukorenjene i od kojih u osnovi zavise (Džon Kin)

B) Civilno društvo i debata o socijalnom kapitalu

- socijalni ili društveni kapital je u najnovijim debatama o d. d. postao jedan od najfrekventnijih pojmova
- Pjer Burdije i Džejms Koleman su najzaslužniji što se u političkoj sociologiji pojavila teorija društvenog
kapitala
- nakon Roberta Patnama i njegove knjige „Učiniti demokratiju delotvornom“ ova teorijska debata će
postati posebno uticajna, a za ostvarenje te debate najzaslužnija je neotokvilovska struja mišljenja

C) Tokvil o demokratiji i civilnom društvu

- Aleksis de Tokvil se proslavio knigom „O demokratiji u Americi“, a drugo značajno delo, poučno za sva
današnja društva u tranziciji je „Stari režim i revolucija“
- prvi veliki politički mislilac modernog doba svestan sveopšteg i neodoljivog nastupanja demokratije u
svetu; u svom najvažnijem delu kaže da je demokratska revolucija neotklonjiva i protiv nje ne bi bilo ni
mudro ni poželjno boriti se; na prigovor da često strogo kritikuje demokratiju, on odgovara da to radi iz
najbolje namere, baš zato što nije njen protivnik i zato što prema njoj želi da bude iskren
- osnovni postulati Tokvilove teorije demokratije:
a) teorija o suverenosti naroda b) teorija građanske neposlušnosti c) teorija političke slobode
- četiri bitna uslova za demokratiju:
a) društveni (bio je svetan važnosti uloge srednjih slojeva kao društvene osnove demokratije)
b) idejni (značaj političkih ideja za demokratiju)
c) političko-institucionalni (izgradnja dobrih demokratskih institucija)
d) civilni (snažno c. d. vodi većoj participaciji)
- civilno društvo je najvažnija škola demokratije; ideja demokratije pretpostavlja postojanje civilizovanog
i obrazovanog društva
- umeće udruživanja je u demokratskim zemljama osnovno umeće
ostaće upamćen po ideji o opasnosti od tiranije većine („demokratski despotizam“ koji se danas
označava kao meki despotizam)
- neotokvilovska škola mišljenja - polazna ideja - participacija u grupama c. d. proizvodi i uvećava socijalni
(društveni) kapital

D) Postavlja se pitanje šta je socijalni (društveni) kapital?

- kapital - svako ulaganje određenih resursa sa očekivanom povratnom dobiti na tržištu; u ovoj definiciji
tri ključna elementa (resursi, dobit, tržište) imaju šire značenje od uobičajnog
1. Marks smatra da je kapital novac i sredstva za proizvodnju koji vlasnik ulaže da bi dobio višak vrednosti
2. neokapital teorija stavlja akcenat na ljudski kapital; prvu prezentaciju argumenta o ljudskom kapitalu
ponudio je Teodor Šulc i on je za njega vrednost dodata radniku kada se od njega zahteva znanje,
obučenost, trening, iskustvo i drugi kvaliteti korisni prodavcu ili firmi u procesu proizvodnje i razmene
3. Pjer Burdije je ponudio koncepciju kulturnog kapitala; definiše kulturu kao sistem simbola i značenja,
njegov argument je da dominantna klasa u društvu nameće svoju kulturu:
a) društvena reprodukcija - nametanje „simboličkog nasilja“ dominantne klase klasi kojom se dominira
b) pedagoška praksa - kultura i vrednosti dominantne klase pogrešno se prepoznaju i priznaju kao kultura
i vrednosti čitavog društva
- iz ova dva pojma izvodi kulturni kapital - učenje, preuzimanje i pogrešno priznavanje dominatne
kulture i njenih vrednosti kroz legitimizirano znanje
4. Džejms Koleman je predstavnik teorije racionalnog izbora, koja nastoji da poveže ekonomiju i
sociologiju; definiše socijalni kapital kao specifičnu vrstu rasursa dostupnu nekom akteru, koja obuhvata
raznovrsne sadržaje koji olakšavaju određene akcije aktera unutar date društvene strukture ; locira s.
kapital unutar primordijalnog domena (porodica)
5. Džejm Patnam svoje istraživanje započinje oslanjajući se na rezultate tri škole mišljenja (str. 122)
- društveni kapital podrazumeva one karakteristike druš. života koje osposobljavaju učesnike da
zajednički deluju mnogo efektivnije kako bi postigli ciljeve koje dele