RRYMA ELEKTRIKE NË LËNGJE

9.1 DISOCIMI ELEKTROLITIK

Metalet e pastërta ose legurat e tyre, grafiti tj., qofshin ato në gjendje të ngurtë ose të
lëngët, i quajmë përcjellës të rendit të parë. Bartësit e elektricitetit në këto lëndë ishin
elektronet. Lëvizja e elektroneve nëpër këto lëndë nuk ka qenë e kushtëzuar me ndryshime
kimike të materialit.
Trupat e lëngët, siç janë: solucionet e kripërave, acidet alkaline në ujë, janë përcjellës të
rrymës elektrike të rendit të dytë ose elektrolite. Kalimi i rrymës nëpër këto lëndë
kushtëzohet me proceset kimike të këtyre lëndëve. Bartësit e elektricitetit në këto lëndë janë
jonet pozitive dhe negative.
Në fig. 9.1 është paraqitur një enë elektrolitike në të cilën gjendet lëngu dhe në të janë
vendosur dy elektroda. Elektroda e lidhur (nëpërmjet të galvanometrit) për polin pozitiv të
burimit elektrik quhet anodë A dhe ajo e lidhur për
polin negativ quhet katodë K. Nëse në enë gjendet
uji i pastër, vaji, alkoli etj, atëherë galvanometri G
nuk tregon kalimin e rrymës elektrike nëpër lëng.
Kjo do të thotë se këto lëngje nuk janë përcjellës të
mirë të rrymës elektrike. Mirëpo, nëse në ujë të
pastër tretim kripën e kuzhinës NaCl ose acidin
H SO
sulfurik 2 4 , atëherë galvanometri tregon rrymë
elektrike, përkatësisht qarku i rrymës elektrike është
mbyllur nëpërmjet të bartësve të elektricitetit në
lëng. Prandaj, uji bëhet përcjellës i rrymës elektrike,
nëse në të tretim kripëra, acide ose baza. Këto lëndë
quhen elektrolite. Faradei konkludoi se molekulat e
elektrolitit ndahen në jone të cilat janë bartës të

elektricitetit. Këto jone mund të jenë positive si: H ,
  
etj dhe negative Cl , F , SO 4 , PO 4
  
Li  , K  , Ca , Fe 
etj. Për një kohë të gjatë
menduar se molekulat e elektrolitit ndahen në jone për shkak të veprimit të fushës elektrike
ndërmjet anodes dhe katodës. Ky mendim bazohej në faktin eksperimental, sepse për disa
elektroliza ka qenë e nevojshme të zbatohet diferenca e potencialeve ndërmjet anodes dhe
katodës mbi një fare vlere kufitare. Në bazë të të dhënave eksperimentale, Arenijusi
(Arrhenius) e dha teorinë e disocimit elektrolitik. Sipas kësaj teorie molekulat e tharrirave,
bazave dhe kripërave, kur vijnë në kontakt me ujin, ndahen në jone pozitive dhe negative. Ky
proces është spontan. Numri i joneve që krijohen gjatë disocijimit të elektrolitit varet nga
natyra e bashkëdyzimit, temperaturës dhe koncentracionit të solucionit. Kjo teori tash
zbatohet në shpjegimin e dukurive të elektrolitëve.
Atomet e elementeve përbëhen nga bërthamat elektropozitive, e përqendruar në qendër të
atomit dhe mbështjellësit elektronegativ. Atomet e elementeve që në shtresën periferike knaë
një deri në tri elektrone (metalet) kanë prirje t’i lirojnë këto elektrne gjatë disocijimit
elektrolitik. Kështu, elementet si natriumi, kaliumi, argjendi, të cilët në shtresën e jashtme
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *


kanë nga një elektron, kur e humbin këtë elektron kalojnë në jon pozitiv Na , K , Ag .
 

Quhet jon pozitiv pasi në mbështjellësin e atomit ka më pak sasi negative të elektricitetit se
sasi pozitive të elektricitetit në bërthamën e tij. Atomet që i pranojnë këto elektrone bëhen
jone negative. Atomet e elementeve që në shtresën e fundit atomike kanë pesë, gjashtë ose
shtatë elektrone kanë prirje të pranojnë deri në tetë elektrone kr edhe plotësohet kjo shtesë.
Atomet e elementeve si klori, bromi dhe jodi, në shtresën e fundit atomike kanë nga shtatë
elektrone, për të plotësuar këtë shtresë atomike kanë prirje të pranojnë nga një elektron dhe
kalojnë në jon negativ.
Në fig. 9.2 (a dhe b) simbolikisht janë paraqitur atomet dhe jonet përkatëse të natriumit
dhe klorit.

 
Atomi i Na joni i Na atomi i Cl joni i Cl
(a) (b)
Fig. 9.2
Koeficienti i disocimit. Në njësinë e mëparshme mësimore u njohtuam me teorinë e
disocijimit të cilën e dha Arenijusi. Mirëpo, kjo teori u dha në kohën kur ende nuk është ditur
për grimcën elementare të elektricitetit – elektronin. Sot është e qartë se jonet krijohen duke
kaluar elektroni prej njërit në atomin tjetër. Jonet mund të krijohen ose të ekzistojnë në trupa
të ngurtë, të lëngët de të gaztë. Kështu, në bazë të eksperimenteve të bëra me rreze iks është
konstatuar se jonet ekzistojnë në kristalin e kripës së kuzhinës dhe në kristalet e tjera
heterogjene. Shkalla e disocijimit të ndonjë substance në tretës varet nga konstantja
dielektrike e tretësit. Pasi uji ka molekula dipolare, ka konstante të madhe dielektrike dhe
është një nga tretësit më të mirë. Lëngejt polare janë tretës të mirë për kristalet jonike, ndërsa
lëngjet jopolare janë tretës të mirë për substancat jopolare.
Ndërmjet grimcave e substancave të tregura nga grimcat e
tretësit ekziston një bashkëveprim. Kështu, grimcat e
substancës së tretur i lidhin për vete molekulat e tretësit, duke
krijuar bashkëdyzime jostabile – solvate. Në rast se tretësi
është ujë, atëherë këto bashkëdyzime quhen hidrate, ndërsa
vetë procesi hidratizim. Kështu, kur kripa e kuzhinës tretet në ujë, atëherë jonet e kripës
bashkëveprojnë me molekulat e ujit. Pasi forcat e bashkëveprimit të ujit janë më të mëdha se
forcat tërheqëse ndërmjet atomit të natriumit dhe klorit, atëherë bëhet ndarja e molekulës së
NaCl në Na  dhe Cl . Në fig. 9.3 është paraqitur në mënyrë skematike bashkëveprimi i
molekulës së kripës së kuzhinës me molekulën e ujit.

2
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

Jonet në tretës me molekulat e ujit formojnë grupe që quhen jone hidratike. Gjatë lëvizjes
termike jonet negative dhe pozitive mund të goditen ndërmjet veti dhe të bashkohen në
molekulë elektroneutrale. Procesi i këtillë quhet rikombinim jonik. Prandaj, në elektrolit kemi
jone por njëherit edhe molekula neutrale. Po e zëmë se në ujë kemi tretur n -molekula nga të

cilat nd janë të disocijuara dhe

 1  nd  jo të disocijuara. Me d kemi shënuar koeficientin e
disocimit dhe shpreh numrin e joneve të disocijuara në elektrolit. Në qoftë se prej 1 000
molekulave në elektrolit janë disocijuar 600 molekula, atëherë shkalla e disocijimit është
d  60% . Nëse d  1 , atëherë të gjitha molekulat janë të disocijuara dhe për d  0 , atëherë
disocijimi i molekulave mungon.
Koeficienti i disocijimit varet nga përqendrimi (koncentracioni) i elektrolitit. Numri i
elektroneve që disocijohen për një interval kohe është në përpjesëtim të drejtë me numrin e
moleulave që ekzistojnë. Kështu, numri i çifteve të rinj të joneve që lindin në njësi të vëllimit
për njësi të kohës mund të mirret i barabartë me:

n '  A  1  d  n

Ku A është koeficienti i proporcionalitetit. Numri i joneve që kthehen në molekula

elektroneutrale për shkak të rikombinimit të joneve në molekula është në përpjesëtim të drejtë
me numrin e joneve pozitive dhe negative. Kështu, numri i çifteve që bashkohen për njësi të
kohës të vëllimit është:

n '  Bd 2 n 2

Ku B është koeficienti i rikombinimit. Ekuilibri ndërmjet krijimit të çifteve jonike dhe

bashkimit të tyre në molekula arrihet kur plotësohet kushti:
n   n '

A  1  d  n  Bd 2 n 2

Ose

d2 A 1
 
 1 d  B n
Kjo shprehje jep lidhjen e koeficientit të disocimit me numrin e molekulave të tretura.
Është e qartë se për përqendrim të dobët të solucionit koeficienti i doscijimit është më afër
njëshit për n  0 , kemi d  1 . Për shkallë të vogël të disocijimit, d.m.th kur numri i vogël i
molekulave disocijohen, përafërsisht mund të shkruajmë barazimin e shkallës së disocijimit:

A 1
d
B n
Shkalla e disocijimit rrin në përpjestim të ndërsjelltë me rrënjën katrore të përqendrimit të
solucionit.

3
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

Prandaj, shkalla e disocijimit varet nga përqendrimi, natyra dhe nga temperatura e
solucionit. Disocijimi është më i madh sa të jetë konstantja dielektrike  e tretësit më e
madhe.
Bartja e elektricitetit nëpër elektrolit është e kushtëzuar me prezencën e joneve. Sa të jetë
përqendrimi i joneve më i madh aq do të jetë përcjellshmëria elektrike më e madhe.
9.2 PËRCJELLSHMËRIA E ELEKTROLITËVE
Jonet e krijuara në tretës, kur gjenden në fushën e jashtme elektrike, bëjnë lëvizje të
orientuar në hapësirën ndërmjet elektrodave. Jonet shpejtohen nga ana e fushës elektrike, por
njëherit për shkak të ndeshjeve dhe forcave të tjera pengohet lëvizja e lirë e tyre nëpër
elektrolit. Prandaj, kemi një veprim të kundërt me lëvizjen e joneve dhe quhet rezistencë e
brendshme.
Në fig. 9.4. janë paraqitur dy enë elektrolitike,A dhe
B, në të cilat janë vendosur dy elektroda prej platini
me sipërfaqe S. Këto dy enë janë të mbushura me
elektrolit dhe të lidhura ndërmjet vete me një enë që
ka sipërfaqe S. Të shënojmë me n numrin e
molekulave të tretura, ndërsa numrin e molekulave
të disocijuara me n ' , përkatësisht n '  n  d . Ku d
; sht; shkalla e disocijimit. Në rastin e një elektroliti
që jep dy jone monovalente, siç është ClH , NCl
e tj., numri i joneve të çdo lloji do të jetë gjithashtu (
nd ). Fusha elekrike e krijuar ndërmjet elektrodave ( A, K ) do të veprojë mbi jonet me forcë

qE , gjë që shkakton shpejtimin e joneve negative në drejtim të anodës dhe joneve pozitive
në drejtim të katodës. Për shkak të goditjeve të joneve me molekulat e mjedisit dhe
bashkëveprimeve të tjera, lëvizja e joneve nuk do të jetë e shpejtuar, por e njëtrajtëshme.
Supozojmë se numri i joneve që arrijnë në anodë është i barabartë me numrin e joneve që
arrijnë në katodë gjatë kohës t. Forca e fërkimit që vepon mbi jonin pozitiv është e barabartë
F  k v , ndërsa për jonin
me prodhimin e koeficientit të fërkimit dhe shpejtësisë së jonit 
F  k v . Duke shënuar masën e jonit pozitiv me m dhe nxitimin e tij me a ,
negativ 
nxjerrim ekuacionin e lëvizjes së jonit pozitiv në elektrolit, pra, kemi:
  
m  a  qE  k  v (9.3)
Prandaj, forca që vepron mbi jonin në lëvizje është e barabartë me diferencën e forcës
elektrike dhe të forcës së fërkimit. Për lëvizje të njëtrajtëshme të jonit nxitimi i tij është zero
a  0 , pra për shpejtësi të jonit pozitiv do të kemi:

q
m  a  qE  k   v  0  qE  k  v  qE  k   v  v  E
k

Ose

4
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

v    E (9.4)

Ku
  është koeficienti i mobilitetit të joneve pozitive dhe q ngarkesa elektrike e jonit.

Në të njejtën mënyrë për shpetësi të joneve negative do të kemi:

v    E (9.5)

Ku
  është koeficienti i mobilitetit të joneve negative.

Rryma në elektrolit do të krijohet për shkak të lëvizjes së joneve negative dhe joneve
pozitive. Për kohën prej një njëse numri i joneve pozitive që kalojnë nëpër sipërfaqen S është:

n  ndSv  ndS  E

Prandaj nëpër sipërfaqen S do të kalojë kjo sasi e elekricitetit pozitiv:

n q  ndSv q  ndS   qE

Ndërsa sasia e elektricitetit negativ do të jepet me shprehjen:

n q  ndSv q  ndS   qE

Intenziteti i rrymës elektrike, i krijuar nga lëvizja e joneve pozitive dhe negative në drejtim
të fushës elektrike, është:

I   n  n  q  nd        qSE
(9.6)
Nga kjo shprehje për dendësi të rrymës elektrike në formë vektoriale do të kemi shprehjen:
 I 
j   nd        qE
S (9.7)
Nga për përcjellshmëri elektrolitike fitojmë:

  n  d      q
(9.8)
Prandaj, përcjellshmëria elektrolitike është në përpjesëtim të drejtë me numrin e joneve të
disocijuara nd dhe ngarkesës elektrike të jonit q .
N A quhet koncentracion
Raporti i numrit të molekulave të tretura dhe numrit të Avogadros
molekular, pra:
n

NA (9.9)
Pas zëvendësimit të barazimit 9.9 në 9.8 do të fitojmë:

   d        N Aq   d        F
(9.10)

5
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

1
Ku F është numri i Faradeit ( F  96 487 C  mol ).
Raporti i përcjellshmërisë elektrolitike dhe i koncentracionit molekular quhet
përcjellshmëri molekular, pra kemi:

  d      F
   d      F
 
(9.11)
Në rastin e elektrolitëve që japin jone pozitive intenziteti i rrymës elektrike nëpër elektrolit
do të jetë:

I   Zdq        ES
(9.11)

Ku Z është numri i valencës së molekulave gjatë disocijimit elektrolitik.  Z quhet

koncentracioni ekuivalent molekular, nga për përcjellshmëri ekuivalente molekulare do të
fitojmë shprehjen në formën:
e
  d      F
Z (9.13)
Ose
e
 d        F   e   Zd        F
Z
Duke krahasuar këtë shprehje me rezistencën elektrike në metale del se edhe lëngjet
karakterizohen me rezistencë elektrike që quhet rezistencë elektrolitike dhe jepet me
barazimin:
1 l l 1
R   
 e S S  Zd        F
(9.14)

Rezistenca elektrike rrin në përpjestim të drejtë me distancën ndërmjet elektrodave l ,

ndërsa në përpjesëtim të ndërjselltë me sipërfaqen S, shkallën e disocijimit dhe
koncentracionin jonik.
Varshmëria e intenzitetit të rrymës elektrike nëpër
elektrolitë në funksion të tensionit të zbatuar
grafikisht është paraqitur me fig. 9.5. Për
elektrodat që nuk polarizohen karakteristika volt-
amperike është e njejtë sikurse për metale. Nga
figura shohim se lakorja OA fillon nga origjina e
sistemit koordinat. Në qoftë se në të njejtin
elektrolit vendosim elektrodat të cilat
polarizohen, atëherë do të fitojmë lakoren O ' B .
Shkaku i rrymës së dobët në intervalin O 'C është
shfaqja e e forcës kundërelektrolëvizore për shkak të polarizimit të elektrodave. Mirëpo gjatë
koncentracioneve të mëdha, përcjellshmëria elektrolitike nuk është proporcionale me

6
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

koncentracionin jonik, por është shumë më e vogël se ç’është pritur. Kjo ndodh edhe për
disocijim të plotë të elektrolitit. Dukurinë e këtillë e shqyrtoi Debai. Ai konstatoi se kjo
ndodh pasi ngarkesa elektrike kur gjendet në elektrolit synon të tërheqë rreth vetes jone me
lloj të kundërt të elektricitetit, duke krijuar kështu një re-atmosfeër jonike. Madhësia e

kësaj ,,atmosfere’’ jonike karakterizohet me gjatësinë e Debait D e cila varet nga
temperatura dhe koncentracioni i joneve në elektrolit, shih paragrafin 18, nga 18.4. prandaj,
për koncentracioe të larta, përcjellshmëria elektrolitike varet pjesërisht nga këto fusha të
lokalizuara me ,,atmosferë’’ jonike. Nga 18.4 shohim se përcjellshmëria elektrolitike varet
nga temperatura. Pra, përcjellshmëria elektrike në elektrolit rritet me ngritjen e temperatursë,
gjë që është veprim i kundërt me përcjellshmërinë e metaleve. Kjo ndodh pasi me ngritjen e
temperaturës rritet viskoziteti i elektrolitëve dhe jonet fitojnë një lëvizshmëri të madhe.
9.3 ELEKTROLIZA
Procesi ku energjia elektrike shndërrohet në energji kimike quhet elektrolizë. Elektroliza
mund të kryhet nëse në një enë elektrolitike të mbushur me ndonjë elektrolit vendosim dy
elektroda të cilat lidhen në qarkun e jashtëm për burim të rrymës njëkahësore. Fig. 9.6.
Elektroda mbi të cilën neutralizohen jonet negative quhet anodë, ndërsa elektroda mbi të
cilën neutralizohen jonet pozitve quhet katodë, përkatësisht
anoda lidhet për polin poizitiv të burimit elektrik, ndërsa
katoda për polin negativ. Jonet që udhëtojnë në drejtim të
katodës quhen katjone, ndërsa jonet që udhëtojnë në
drejtim të anodës quhen anjone.
Kur jonet bien në kontakt me elektrodat ato do të
neutralizohen dhe duke i ndërruar vetitë kimike hyjnë në
reaksione të ndryshme kimike, qoftë me elektrodat qoftë
me solucionin. Reaksionet kimike që ndodhin gjatë
elektrolizës janë të llojllojshme dhe shpeshherë janë të
përbëra. Këto reaksione varen nga natyra e elektrodave,
tretësit dhe lëndës që tretet. Varësisht nga qëllimi i detyrës, elektrodat zgjedhen ashtu që
hyjnë ose nuk hyjnë në reaksion, ndërsa për elektrolizën e metaleve elektrodat hyjnë në
reaksion.
Elektroliza e acidit klorhidrik është paraqitur në fig.9.5, ku elektrodat e platinit Pt nuk
hyjnë në reaksion. Në këtë rast do të zhvillohen vetëm reaksionet në solucion. Në tretjen e
acidit klorhidrik HCl në ujë atomet e HCl disocijohen në këtë mënyrë:

HCl  Cl  H 

Kështu, jonet pozitive H , nën veprimin e fushës elektrike lëvizin kah dhe drejtim të
fushës elektrike, përkatësisht kah katoda. Kur arrijnë në kontakt me katodën, jonet pozitive të
hidrogjenit (që kanë mangu nga një elektron) pranojnë elektrone nga katoda dhe kthehen në
atome elektroneutrale. Procesi i këtillë mund të shkruhet ë këtë mënyrë:

H   e  H

7
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

Jonet negative të klorit lëvizin në drejtim, por me kah të kundërt me fushën, përkatësisht
në drejtim të anodës. Meqë kontaktojnë me anodën, asaj i dorëzojnë nga një elektron (sepse
jonet e klorit kanë nga një elektron tepricë) dhe kthehen në atome neutrale, pra, kemi:

Cl  Cl  e
Atomet e hidrogjenit dhe të klorit nuk janë stabile, por ato bashkohen dy nga dy dhe
H2 Cl2
formojnë molekula dyatomike , respektivisht . Në këtë mënyrë mund të ndahet
hidrogjeni i cili si gaz mund të zihet në epruvetë dhe themi se është bërë elektroliza e acidit
klorhidrik.
9.4. LIGJET E FARADEIT PËR ELEKTROLIZËN
Dukuritë e elektrolizës i studioi Faradei (Faraday, 1833-1835) dhe në mënyrë kuantitative
vuri dy ligje themelore të elektrolizës.
Ligji i parë i Faradeit përcakton sasinë e substancës që rryma gjatë elektrolizës e nxjerr
nga elektroliti. Eksperimentet tregojnë se sasia e nxjerrë nga elektroliti për një kohë t nuk
varet nga forma, natyra dhe sipërfaqja e elektrodave as nga temperatura e koncentracionit të
elektrolitit, por varet nga intenziteti i rrymës dhe kohës për të cilën rryma kalon nëpër
elektrolit. Në pajtim me ligjin e parë të Faradeit, masa m që nxirret nga elektroliti është në
përpjestim të drejtë me intenzitetin e rrymës dhe kohës, përkatësisht me sasinë e elektricitetit
q që kalon nëpër elektrolit, pra kemi barazimn:

m  kIt  kq (9.15)
Ku k koeficienti elektrokimik dhe varet nga lloji i lëndës që nxirret si dhe nga elektroliti.
Vlerat e koeficientit elektrokimik për disa lëndë janë dhënë në tabelën 9.1.
Tabela 1

Ekuivalenti
Pesha atomike Valenca
Elementi elektrokimik k
A Z
(kg/C)
Argjendi 107,90 1 1,1180 ∙ 10−6
Plumbi 307,21 2 1,0740 ∙10−6
Bakri 65,57 2 3,2940 ∙10−7
Urani 238,070 6 4,1190 ∙10
−7

Hidrogjeni 1,008 1
1,0450 ∙10−6
Oksigjeni 16,000 2
0,8293 ∙10−7
Klori 35,46 1
3,674 ∙ 10−7

Për të treguar se sasia e substancës që nxirret nga elektroliti varet nga intenziteti i rrymës
elektrike, do të shërbehemi me tri enë elektrolitike të paraqitura në fig.9.7. Ena e dytë dhe e
tretë janë të lidhura në mënyrë paralele dhe me të parën në rend. Në të tri enët gjendet
elektrolit i njejtë. Rryma elektrike me intenzitet I, pasi e përshkon enën e parë në pikën B,
degëzohet në dy degë identike me intenzitet të rrymës I / 2 . Pas një kohe t në anoda dhe
katoda do të shtresohen këto masa të lëndës:

8
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

mA  m1  m2  m3

dhe
mK  m1  m2  m3

Fig. 9.7
Pasi rryma në enën e parë është dy herë më e madhe se në enën e dytë, përkatësisht në
enën e tretë, atëherë edhe masa e shtresëzuar në enën e parë është dy herë më e madhe se

masa në enën e dytë, përkatësisht në enën e tretë

 m1  m2 / 2  m2 / 2  . Nëse të tri enët janë
të lidhura në rend, atëherë edhe masa e shtresëzuar në elektroda do të jetë e njejtë. Pra, masa
e shtresëzuar në elektroda varet nga intenziteti i rrymës elektrike që i përshkon enët
elektrolitikei. Nëse nëpër enë rryma rrjedh për kohë më të gjatë, atëherë edhe shtresimi i
masave në elektroda do të jetë më i madh. Për shembull, gjatë elektrolizës së nitratit të
argjendit
AgNO3 , duke kaluar sasia
e elektricitetit prej një kuloni për
një sekondë, në katodë depozitohet
masa e argjendit prej 1,118 mg
argjend. Aparatet të cilat matin
intenzitetin e rymës elektrike, duke
u bazuar në dukuritë e elektrolizës,
quhen voltmetra.
Ligji i dytë i Faradeit
përcakton madhësinë e sasisë së
sunstancës të nxjerrë nga
elektrolitet e ndryshme për intenzitet dhe kohë të njejtë. Në fig. 9.8 janë lidhur në rend tr enë
AgNO3 si
elektrolitike. Po e zëmë se në enën e parë kemi tretjen e nitratit të argjendit

9
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

element njëvalent, në enën e dytë tretjen e ––sulfatit të bakrit

CuSO 4 si element dyvalent dhe

në enën e tretë klorurin e arit

AuCl3 si element trevalent.

Në qoftë se nëpër qark ekziston rryma me intenzitet të pandryshueshëm për një kohë t dhe
se gjatë kësaj kohe në katodën e enës së parë është shtresuar një gram-atom i argjendit,
përkatësisht aq gram të argjendit sa është numerikisht pesha atomike e ti j (107,9 g), atëherë
në katodën e enës së dytë do të depoztohen 64,57:2 gram-bakri dhe nën enën e tretë do të
depozitohen 197,2:3 gram-ari. Me fjalë të tjera, për intenzitet dhe kohë të njejtë të rrymës
elektrike nëpër enët elektrolitike, gjatë elektrolizës në katodat përkatëse do të depozitohet 1 g
argjend, ½ g bakër dhe 1/3 g ari.
Ligjet e Faradeit mund të kuptohen nëse fillojmë nga valenca e elementeve, përkatësisht
nga sasia e elektricitetit të një moli. Të supozojmë se çdo jon i argjendit ka sasi të
elektricitteit e, joni bakrit 2e dhe joni i arit 3e . Pasi një mol ka 6, 0225 10 jone, atëherë del
23

se për nxjerrjen e një moli të elementit monovalent duhet sasia e elektricitetit Q  Ne . Kjo
sasi e elektricitetit quhet faradej. Kështu, eksperimentet tregojnë se pë rnxjerrjen e një moli të
argjendit duhet sasi e elektricitetit afro 96500 C . Për nxjerrjen e elementit dyvalent sasia e
elektricitetit prej një faradei do të nxjerrë A/2 sasi mase të këtij elementi, për elementin që ka
valencë Z , një faradej do të nxjerrë sasinë e masës A / Z , ku me A kemi shënuar masën
atomike të elementit. Prandaj, ekuivalenti elektrokimik mund të shprehet me barazimin:
A k'
k 
F Z F (9.16)

k '   A / Z
Nëse A është shprehur në gram, atëherë madhësia quhet ekuivalenti kimik i
substancës.
Shprehja 9.16 paraqet ligjin e dytë të Faradeit.
Gjatë kalimit të rrymës elektrike nëpër elektrolite të ndryshme për kohën t , masa që
nxirret në elektroda është në përpjesëtim të drejtë me ekuivalentet kimike të lëndëve, pra,
kemi:
A1 A2 A3 A
m1 : m2 : m3 :... : mn  : : : ...: n  Fk1 : Fk2 : Fk3 : ...: Fk n
Z1 Z 2 Z 3 Zn

Prandaj ligji i dytë i Faradeit mund të shprehet edhe në formën:

m
k
F (9.17)
Meqenëse në kohën e Faradeit nuk ka qenë e njohur mikrostruktura e elektricitetit, ligjet e
tij makroskopike për elektrolizën kanë treguar se ngarkesat e joneve mund të jenë vetëm
numër plotë i ngarkesave elementare të elektricitetit. Meqë sot është e njohur struktura
mikroskopike e substancave, deri te rezultatet e njejta mund të arriet edhe nga bota
mikroskopike. Nëse masa e elementit të shtresuar për një sekondë është n gram, atëherë
për kohën t masa e shtresuar do të jetë:

10
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

m  n t (9.18)

Ku n është numri i joneve dhe  masa e një joni. Pasi çdo jon bart sasi të elektricitetit Ze
, atëherë për intenzitet të rrymës elektrike kemi:
I  nZe (9.19)
Nga ekuacioni (9,18) dhe (9.19) kemi:
m I

t Ze
Ose

m It
Ze (9.20)
Duke pjestuar dhe shumëzuar аnën e djathtë të shprehjes (9.20) me numrin e Avogadros
N , atëherë do të kemi:

N A
m It  It
NZe FZ (9.21)
Prodhimi i numrit të Avogadros dhe masës së në joni na jep peshën atomike të elementit
N   A . Faktori:

A
k
FZ
Na jep ligjin e dytë të Faradeit, ndërsa shprehja 9.21 paraqet ligjin e parë të Faradeit.
9.5 ENERGJIA E JONEVE NË ELEKTROLIT
Sikurse elektroni që posedon energji potenciali në brendësi të metalit, ashtu edhe joni në
elektrolit ka një energji të caktuar potenciale. Të supozjmë se joni ka formë të sferës me rreze
r dhe ngaresë elektrike q . Nëse sfera (joni) është në hapësirë të lirë (vakuum), atëherë
energjia potenciale e tij është:

1 q2
Ep  
4 0 2r (9.22)

Kur joni gjendet në elektrolit që ka konstante dielektrike

 r , atëherë energjia potenciale e
jonit do të jetë:

1 q2
E 'p  
4 0 r 2r (9.23)

Pra, energjia e jonit të elektrolitit është r herë më e vogël se në vakuum. Kështu, për ta
komunikuar jonin nga elektroliti në vakum duhet të kryhet punë që është e barabartë me:

11
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

1 q2 1 q2 q2   r 1 
A  Ep  E 'p       
4 0 2r 4 0 r 2r 8 0 r   r 
(9.24)
Për elektrolite të dobëta joni bashkëvepron vetëm me molekulat e afërta të tretësit, ndërsa
bashkëveprimi me jone është i papërfillshëm. Mirëpo, te elektrolitet jo të dobëta jonet
bashkëveprojnë me molekula, por edhe me jonet e afërta. Kështu, energjia potenciale e
bashkëveprimit reciprok të jonit me jonet fqinjë jepet me barazimin:
1 qi qi '
E 'p 
4 0
 ri (9.25)

q q
Pasi ngarkesat elektrike i dhe i ' kanë parashenja të ndryshme, atëherë edhe kufijtë e
shumës kanë shenja të ndryshme, kështu që e gjithë vlra e shumës është e vogël. Nëse jonin e
vërejtur e rretojnë numër i njejtë i joneve pozitive dhe negative, atëherë shuma do të jetë e
barabartë me zero.
Kur është fjala për kristalin jonik, atëherë
stabiliteti i tij varet, së paku nga ekuilibri i tri
forcave:
a) forcave elektrostatike, ose kuloniane, ku
tërheqja e joneve bie me katrorin e distancës;
b) forcave tërheqëse të Van der Valsit dhe
c) forcave dëbuese. Si rezultat i forcave
tërheqëse dhe dëbuese arrihet pozita ekuilibruese e
sistemit, përkatësisht stabiliteti maksimal. Në
figurën fig.9.9 është paraqitur energjia e sistemit
në funksion të distancës ndëratomike r. Lakorja a
paraqet energjinë dëbuese, lakorja b energjinë
r
tërheqëse dhe lakorja c energjinë e përgjithshme të sistemit. Siç shihet, në distancën 0 , që i
E
përket minimumit të energjisë potenciale min , arrihet pozita ekuilibruese. Mirëpo, në çdo
temperaturë ekziston një lëkundje termike rreth pozitës ekuilibruese. Në disa raste shkaktohet
edhe rotacioni i jonit.

9.6 POLARIZIMI I ELEKTRODAVE

Në enën elektrolitike vendosim dy elektroda prej platini dhe enën e mbushim me acid
sulfurik të tretur në ujë. Me anë të çelësit ç elektrodat mund të lidhen për burimin e jashtëm,
pozita 1, ose në lidhje të shkutër, pozita 2, fig. 9.10.
Nëse në rastin e parë çelësi elektrik gjendet në pozitën
2, atëherë nëpër qark nuk kemi rrymë, gjë që treguesi i
galvanometrit G nuk mënjanohet. Mirëpo, kur çelësi
gjendet në pozitën 1, galvanometri do të tregojë rrymë

12
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *


elektrike, sepse në qark është lidhur burim i jashtëm 0 . Tash, pas një kohe, çelësi vendoset
përsëri në pozitën 2 dhe në këtë rast burimi elektrik është shkëputur nga qarku, por
galvanometri edhe për një kohë do të tregojë rrymë elektrike nëpër qark. Si rezultat i
rrjedhimit të rrymës elektrike nëpër elektrolit elektrodat janë polarizuar dhe kanë krijuar një
diferencë potenciale.
Dukuria e këtillë që elektrodat në një qelizë elektrolitike, pas kryerjs së elektrolizës,
qëndrojnë si pole të burimit të rrymës elektrike quhet polarizim elektrolitk.
Forca elektroëvizore që shfaqet ndërmjet elektrodave të polarizuara ka kah të kundërt me
fel të burimi elektrik dhe quhet forca kundërelektrolëvizore. Prandaj, rryma elektrike që lind
për shkak të polarizimit të elektrodave do të ketë kah të kundërt me rrymën primare, gjë që
mund të vërtetohet me mënjanimin e treguesit të galvanometrit G, pozita 2. Rryma
polarizuese në qelizën elektrolitike është si rezultat i elektrolizës së ujit, përkatësisht gjatë
elektrolizës së ujit jonet pozitive të hidrogjenit e veshin katodën K, ndërsa jonet negative të
oksigjenit anodën A. Kështu, rryma polarizuese do të ekzistojë vetëm derisa elektrodat janë të
veshura me jone. Në këtë rast elektrodat qëndrojnë sikur të jenë prej metaleve të ndryshme.
Koha e rrymës polarizuese është e shkurtër, meqenëse nuk ka forcë që prodhon jone të reja.

Forca kundërelektrolëvizore nuk lajmërohet vetëm pas ndërprerjes së burimit 0 , por ajo
ekziston edhe kur burimi është i lidhur për qarkun elektrik. Në këtë rast forca e polarizimit
shkakton rënien e intenzitetit të rrymës në qarkun e jashtëm. Dukuritë e këtilla negativisht
ndikojnë në punën e elementeve galvanike.
9.8 ZBATIMI I ELEKTROLIZËS NË TEKNIKË
Elektroliza ka zbatim të madh në teknikë dhe këtu po i përmendim disa prej tyre.
1. Galvanoplastikë quajmë nxjerrjen e objekteve me shtresa të holla që kanë relef të
përbërë, siç janë: monedhat, medalet, modelet e skulpturave etj. Negativi i objektit bëhet prej
gjipsi ose plastmase të cilat mbulohen me pluhur grafiti për ta përçuar rrymën elektrike dhe
përdoren në enën elektrolitike si katodë, ndërsa si anodë përdoret metali me të cilin
dëshirojmë të fitojmë shtresën dekoruese të objektit. Si elektrolit përdoret acidi i metalit të
anodës. Elektroliza vazhdon derisa të fitohet shtresa e dëshiruar.
2. Galvanostegji quajmë mbulimin e metaleve që oksidohen me një shtresë të hollë të
metalit që nuk oksidohet ose për qëllime dekorative, si dhe për arsye të qëndrueshmërisë
mekanike. Për shembull, arzimi, argjendimi, nikelimi etj. të objekteve që përdoren në
amvisni, industri dhe gjetiu. Gjatë elektrolizës për anodë mirret metali zbukurues, ndërsa për
katodë objekt i cili vishet. Objektet dhe metali zbukurues zhyten në kada të mbushura me
solucionin e metalit zbukurues.
3. Rafinimi i metaleve. Elektroliza përdoret edhe për përfitimin e metaleve të pastërta nga
lënda e parë. Për shembull, për elektrolizën e bakrit për anodë mirret metali i njomë, ndërsa
për katodë një shufër e bakrit të pastër. Anodat dhe katodat vendosen në kada të mbushura
me sulfatin e bakrit të tretur në ujë. Gjatë elektrolizës bakri i njomë zbërthehet dhe në
solucion kalon si sulfat i bakrit. Pas disocimit jonet pozitive të bakrit udhëtojnë në drejtim të
katodës në të cilën edhe shtresohen. Në këtë mënyrë anoda shpenzohet, ndërsa katoda trashet.
Mbeturinat e metaleve dhe të substancave të tjera shtresohen si fundërrinë në fundin e kadës.

13
 * Fizika e përgjithshme II – Fehmi Gashi *

Me anë të elektrolizës përfitohet bakri i pastër deri 99,99%. Në mënyrë të ngjajshme bëhet
edhe rafinimi i metaleve të tjera.
Bakri i përfituar me anë të elektrolizës quhet bakri elektrolitik dhe përdoret për përcjellës
dhe gjetiu. Xehen e bakrit zakonisht e përcjellin metalet fisnike siç janë: ari, argjendi, metalet
e rralla etj.
4. Elektrometalurgjia. Në kohën e sotme elektroliza përdoret edhe për përfitimin e
metaleve nga xehet minerale. Procesi i përfitimit të metaleve nga xehet e tyre quhet
elektrometalurgji. Si shembull mund të na shërbejë përfitimi i aluminit nga minerali i boksitit
Al2 O3 ose nga krioliti Na 2 AlF6 . Për anodë përdoren disa shufra të karbonit, ndërsa për
katodë ena e elektrolitit. Gjatë elektrolizës alumini shtresohet në fund të enës, ndërsa
elementet tjera përcjellëse mbesin në elektroit. Në mënyrë ë ngjajshme bëhet edhe
elektrometalurgjia e natriumit, kalciumit, berilit, magnezit dhe metaleve të tjera alkaline.
––

14