ЛЕКЦ ¹2

Сэдэв: Үр тарианы физик технологийн шинж чанар

 Үрийн технологийн чадамж
 Үрийн физик технологийн шинж чанар түүний ангилал
 Үр тарианы фермент
Үрийн технологийн чадамж / потенциал /
Генетикийн шинж
Хөрс ------ Технологийнчадамж / потенциал/ ------- Цаг агаар
Агротехникийн ажиллагаа

Технологийн чадамж нь технологийн үндсэн үзүүлэлт болно.

Технологийн чадамжийг 2 үндсэн үзүүлэлтээр тодорхойлогдоно. Үүнд:
• Үрийн бүтцэн дэх хэсгүүдийн жингийн харьцаа, тэр дундаа
цөмийн агууламж
• Потенциалын боломж ө.х боловсруулалтын явцад анатомийн
хэсгүүдийг хуваарилах байдал
Бэлэн бүтээгдэхүүнд тавигдах технологийн чадамжийн нэг
тодорхойлолтод хэрэглэгчийн давуу талыг тооцдог.
Үр тариаг гурил талхны зориулалтаар ашиглах үед технологийн
чадамжийн тооцоог дараах томъёогоор хийнэ.

Òï  M  Á
Z  Z1
Ì N 0  N 
Z0

M - ¿ð òàðèàíû ãóðèë áîëîõ ¿ç¿¿ëýëò

Á – òàëõíû áàëëûí ¿íýëãýý
N – á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðö, %
Z – òàðèà áà ãóðèëûí ¿íñëýã, %
Ãàðöûã ëàáîðàòîðèéí òýýðýì äýýð òîäîðõîéëæ, òóðøëàãèéí òàëõ áàðèõ çàìààð
òåõíîëîãèéí ÷àäàìæèéã òîäîðõîéëíî.
Ãàðö íü:
77.5% - äýýø áàéâàë - îíö
77.4 - 73.5% - ñàéí
73.4 - 71.5% - õàíãàëòòàé
71.5% - áàãà áàéâàë õàíãàëòã¿é ãýæ ¿íýëíý.
¯ðèéí ìîðôîëîãè, àíàòîìè øèíæ ÷àíàð
Ìîðôîëîãè - ãàäààä øèíæ áàéäàë
¯ð òàðèà íü óðãàö õóðààõ ¿åä 18% -èàñ èõã¿é ÷èéãòýé áîëñîí áàéõ áà òèéì ¿ðèéã
õóóðàé ¿ðä òîîöíî.
Õóóðàé ¿ðèéã äîòîð íü:
à. Çàäàðäàãã¿é - 1 ¿ðòýé (õºõ òàðèà, óëààí áóóäàé)
á. Çàäàðäàã – áóóðöàãò (âàíäóé ) îëîí ¿ðòýé
Óëààí áóóäàéí ¿ð íü ãîíçãîé õýëáýðòýé. Ò¿¿íèé ãåîìåòðèéí ¿íäñýí õýìæýýñò óðò,
ºðãºí, çóçààí îðíî. Óðò ãýäýã íü ¿ðèéí äýýä äîîä õî¸ð ¿ç¿¿ðèéí , ºðãºí ãýäýã íü õî¸ð
õàæóóãèéí, çóçààí ãýäýã íü õýâëèé íóðóó õî¸ðûí õîîðîíäîõ çàé þì. Ýäãýýð
õýìæýýñ¿¿äèéã ¿ð òàðèàã õîëüöíîîñ öýâýðëýõ, òýýðýìäýëòýíä áýëòãýõ òåõíîëîãèéí
àæèëëàãààíû ãîðèìûã áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàíà. ¯ðèéí ã¿äãýð òàëûã íóðóóí òàë,
õîòãîð òàëûã õýâëèéí òàë ãýíý.
Àíàòîìè - äîòîîä øèíæ áàéäàë
¯ð òàðèàíû õàìãèéí ãàäíà òàëààð õàëüñ áàéõ áà ýíý íü äîòðîî õýä õýäýí õýñýãò
õóâààãäàíà.
Æèìñíèé (ïåðèêàðïèé) õàëüñ íü äîòðîî 3 ¿åòýé. ¯¿íä:
- òóóø ¿å / ýïèêàðïèÿ /
- õºíäëºí ¿å / ìåçîêàðïèÿ /
- ãóóðñò ¿å / ýíäîêàðïèÿ /
¯ðèéí (ïåðèñïåðìèé) õàëüñ íü äîòðîî ìºí 3 ¿åòýé.
- òóíãàëàã ¿å
 - áóäàã÷ áîäèñ àãóóëñàí ¿å
- ãèàëèíû ¿å
Õàëüñíû äîòîð òàëä ¿ðèéí öºì áîëñîí ýíäýñïåðì áàéíà. Ýíäîñïåðì - ýíäî- âíóòðè
(äîòîð), Ñïåðìà- ñåìÿ (¿ð) ãýñýí óòãàòàé. Ýíäîñïåðìèéí ãàäíà òàëààð ¿ðèéí õàëüñàíä
áýõëýãäñýí õýñãèéã àëåéðîíû äàâõàðãà ãýõ áà çóçààí õàíàòàé, 1 ýãíýý ýñýýñ òîãòîíî.
Èéì á¿òýöòýé ¿ð òàðèàíä óëààí áóóäàé, õºõ òàðèà, îâú¸ñ, ýðäýíý øèø îðîõ áà õýä
õýäýí ¿åòýéä àðâàé îðíî. Ò¿¿íèé äîòîð íèìãýí õàíàòàé òîì øèðõýãòýé ÿíç á¿ðèéí
õýëáýðèéí ýä ýñ áàéõ áà ¿¿íèé öàðäóóëëàã ýä ýñèéí äîòîð áóþó çàé çàâñðààð
óóðãèéí ¿å äàâõàðãà áàéðëàíà. Áîñîî îãòëîëûí ¿åä ¿ð õºâðºë òîäîðõîé õàðàãäàíà.
¯ðèéí ôèçèê òåõíîëîãèéí øèíæ ÷àíàð
Áóóäàéí ¿ðèéí ôèçèê - õèìèéí øèíæ ÷àíàðûã ¿íäýñëýí óã ¿ðèéã áîëîâñðóóëàõ
àðãà àæèëëàãàà ò¿¿íä ìºðäºõ ãîðèìûã òîãòîîíî. ¯ðèéã áîëîâñðóóëàõ òåõíîëîãè
àæèëëàãàà áîëîí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, ãàðöàä íºëººëäºã á¿ëýã
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ôèçèê - òåõíîëîãèéí øèíæ ÷àíàð ãýíý. Ôèçèê - òåõíîëîãèéí øèíæ
÷àíàðûã 3 á¿ëýãò õóâààíà.
 ¯ðèéí åðºíõèé áàéäëûã õàðóóëñàí øèíæ ÷àíàð
 ¯ðèéí ãóðèë áîëîõ øèíæ ÷àíàð
 ¯ðèéí òàëõ áîëîõ øèíæ ÷àíàð
¯ðèéí åðºíõèé øèíæ ÷àíàðûã äàðààõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òîäîðõîéëíî. ¯¿íä: ºíãº,
¿íýð, àìò, ÷èéãëýã, õîëüöûí õýìæýý, õîðòîíä õîðëîãäñîí áàéäàë
×èéãëýã íü ¿ð òàðèàã õàäãàëàõ, áîëîâñðóóëàõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíä ãîë íºëºº
¿ç¿¿ëíý. ¯ð òàðèàã ÷èéãëýãýýð íü 4 àíãèëíà.
 Õóóðàé 13% õ¿ðòýë
 Äóíä õóóðàé 13 - 15.5%
 ×èéãòýé 15.5 - 17%
 Íîéòîí 17% - èàñ äýýø
¯ð òàðèàã õóðààõ, òýýâýðëýõ, õàäãàëàõ ÿâöàä ÿíç á¿ðèéí ãàäíû õîëüö îðæ õîëèëäñîí
áàéäàã. Ýäãýýð õîëüöóóä íü ¿ð òàðèàíû ÷àíàð áîëîí ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõ òåõíîëîãèéí
àæèëëàãààíä ñààä ó÷ðóóëäàã. Õîëüöûã äîòîð íü ¿ðèéí áà õîãò õîëüö ãýæ
àíãèëíà.¯ðèéí õîëüöîä ÿìàð íýãýí ãýìòýëä îðñîí ¿ð òàðèà / õºëäñºí, íîãîîðñîí, õîð÷èéñîí,
õàëñàí /, ìåõàíèê ãýìòýëä ºðòñºí áîë òàëààñ áàãàã¿é õóâü íü ¿ëäñýí ¿ð áàãòàíà.
Õîãò õîëüöîä îðãàíèê õîëüö (óðãàìëûí ¿ëäýãäýë ), ýðäýñ õîëüö ( ýëñ, ÷óëóó ), õîðò
õîëüö ( õàðãà, õàðóó ) ìåòàëë õîëüö çýðýã îðíî.
¯ðèéí ãóðèë áîëîõ øèíæ ÷àíàðûã äàðààõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òîäîðõîéëíî. ¯¿íä:
øèëýíöýð, íàòóð æèí, ¿íñëýã, ¿ðèéí áàò áýõ ÷àíàð, ¿ðèéí òîì æèæèã, æèãä áàéäàë
çýðýã îðíî. Øèëýíöýð ãýäýã íü òàðèàíû ýíäîñïåðìèéí íÿãòðàëûí òîäîðõîéëîëò þì. ¯ðèéã
øèëýíöýðýýð íü 3 á¿ëýãò õóâààäàã. ªíäºð øèëýíöýðòýé (60% äýýø), äóíä çýðãèéí (40-
60%), áàãà øèëýíöýðòýé (40% äîîø). ¯ðèéí øèëýíöýð èõ áàéõ òóòàì íýãæ ¿ðýýñ àâàõ
ãóðèëûí ãàðö íýìýãäýíý.
Íàòóð æèí ãýäýã íü: 1ë òàðèàíû æèíã ãðàììààð èëýðõèéëñýí õýìæèãäýõ¿¿í.
Óëààí áóóäàéí íàòóð, ÷èéã, õîëüö, ¿ðèéí õýìæýý, õýëáýð çýðãýýñ øàëòãààëæ 700 -
770ã/ë áàéíà. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü ãóðèëûí ãàðöûã òîäîðõîéëíî.
¯íñëýã ãýäýã íü: ¿ð òàðèàí äàõü ýðäýñ áîäèñûí àãóóëàìæ áºãººä ò¿¿íèé
õýìæýýíýýñ ãóðèëûí ÷àíàð øàëòãààëíà. Ýðäýñ áîäèñ íü ¿ðèéí ãàäàðãóóí õýñýã áîëîõ
õàëüñàíä èë¿¿ èõ õýìæýýãýýð àãóóëàãäàíà. Òèéì ó÷ðààñ õàëüñ èõòýé ãóðèëàí äàõü
¿íñëýãèéí õýìæýý èõ áàéäàã.
1000 ¿ðèéí æèí ãýäýã íü: 1000 øèðõýã ¿ðèéí æèí áºãººä óëààí áóóäàéí õóâüä
30 - 40ã áàéäàã áà ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü ¿ðèéí òîì æèæãýýñ õàìààð÷ ÿíç á¿ð áàéíà.
¯ðèéí õàòóóëàã áóþó áàò áýõ ÷àíàð ãýäýã íü ãàäíûí ìåõàíèê õ¿÷íèé
¿éë÷ëýëèéã ýñýðã¿¿öýõ ÷àäâàð þì. Ýíý íü øèíýýð ¿¿ñýõ ãàäàðãóóí íýãæ òàëáàéãààð
òîäîðõîéëîãäîíî. Áàò áýõ ÷àíàð íü ÷èéãëýã áîëîí øèëýíöðýýñ øàëòãààëíà. ¯ðèéí õýìæýý
áîëîí øèëýíöýð èõñýõ òóòàì õýâðýã áîëíî. Õàðèí áàãàñàõàä óÿí õàðèìõàé ÷àíàð ºñíº.
Õàòóóëàã ÷àíàð ãýäýã íü: òàðèàã òýýðýìäýõ àæèëëàãààíä øóóä íºëººëíº.
Íÿãò - ¿ðèéí õèìèéí á¿òöýýñ õàìààðíà. Õàìãèéí èõ íÿãò íü öàðäóóëààð áàÿëàã
ýíäîñïåðìä, õàìãèéí áàãà íÿãò íü õàëüñàíä (ýñëýã èõòýé) áàéíà. Òîì, ä¿¿ðãýëò ñàéòàé
¿ð íü æèæèã, õîð÷ãîð ¿ðýýñ íÿãò èõòýé áàéíà.
¯ðèéí òàëõ áîëîõ øèíæ ÷àíàðûã äàðààõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òîäîðõîéëíî. ¯¿íä:
öàâóóëàã ò¿¿íèé òîî ÷àíàð, õèé ¿¿ñýõ, õèé áàðèõ ÷àäâàðóóä îðíî. Öàâóóëàã ãýäýã íü
¿ðýí äýõ óñàíä óóñäàãã¿é óóðàãò áîäèñûí õýìæýý áºãººä ò¿¿íýýñ òàëõíû ýçýëõ¿¿í,
ñèéðýãæèëò çýðýã ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õàìààðäàã.
Öàâóóëàã íü ãëèàäèí ãëþòåíèí ãýäýã 2 ýíãèéí óóðãààñ á¿ðäýíý. Öàâóóëãèéí
÷àíàðûã ò¿¿íèé ñóíàëò áà àãøèõ ÷àäâàðààð òîäîðõîéëäîã. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü ÈÄÊ – 1
áàãàæèéí çààëòààð 45 – 75 õîîðîíä áàéâàë òàëõíû ¿éëäâýðëýëä òýíöýíý ãýæ ¿çíý.
Õèé ¿¿ñýõ, õèé áàðèõ ÷àäâàð íü çóóðìàãèéí èñýëòèéí ÿâöàä áèé áîëíî.
Áóóäàéí ¿ðèéí ôèçèê õèìèéí øèíæ ÷àíàð
Áóóäàéí ¿ðèéí ôèçèê õèìèéí øèíæ ÷àíàðûã ¿íäýñëýí óã ¿ðèéã öýâýðëýõ,
õàäãàëàõ áîëîâñðóóëàõ ÷àíàðààð àíãèëàí õ¿ëýýí àâàõ, ¿éëäâýðèéí òåõíîëîãèéí ¿éë
àæèëëàãààã ÿâóóëäàã áà ãóðèë òàëõíû ÷àíàðûí çàéëøã¿é íýã õýñýã þì.
Áóóäàéí ¿ðèéí ôèçèê øèíæ ÷àíàðò: ¿ðèéí ºíãº, ¿íýð, àìò ýëäýâ òºðëèéí õîëüöíû
áîõèðäîë, ¿ðèéí òîì æèæèã øèëýíöýð, ÿíç á¿ðèéí ãýìòýë, ýçýëõ¿¿í æèí õàòóóëàã
çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä îðäîã áîë õèìèéí øèíæ ÷àíàðò: ÷èéã, ¿ðèéí öàâóóëàã, öàâóóëãèéí
÷àíàð, óóðàã, óóðàã ¿¿ñãýã÷ àìèí õ¿÷ëèéí òºðë¿¿ä, öàðäóóë, ñàõàð, ¿íñëýã, ººõ òîñ,
í¿¿ðñ óñíû ýçëýõ õóâèéí æèí, òýäãýýðèéí íýð òºðºë çýðãèéã àâ÷ ¿çíý.
¯ðèéí ôèçèê õèìèéí øèíæ ÷àíàð íü ¿ðýýð õèéæ áîëîâñðóóëàõ ãóðèë, òàëõ,
ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðö ÷àíàð, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çºâ çîõèñòîé õàäãàëàõ
áîëîâñðóóëàõ ýëäýâ ãýìòëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä íºëººëäºã ¿ç¿¿ëýëò þì.
Òàðèìàë ñîðò á¿õýí ººðèéí ºâºðìºö ºíãº, ¿íýð àìòòàé áàéäàã áà ¿ð ãýìòýæ ñî¸îëæ
óðãàõ, õÿðóóíä öîõèãäîõ, ºâ÷èí õîðëîã÷äîä íýðâýãäýõ ¿åä ýäãýýð øèíæ ÷àíàð
ººð÷ëºãääºã. Ýäãýýð øèíæèéã ìýäðýõ¿éí ýðõòíýýð òîäîðõîéëîõ áºãººä ¿íýí çºâ
ä¿ãíýõèéí òóëä ¿ðèéí õýâèéí ºí㺠¿íýð àìòûã ìýääýã áàéõ øààðäëàãàòàéãààñ ãàäíà
¿ðèéí ºíãèéã õàðüöóóëàí òîäîðõîéëîõ æèøèõ çàãâàðûã õýðýãëýíý. Õàòóó áóóäàéí
¿ðèéí õàëüñ, ýíäîñïåðìä øàð ºíãèéí ïèãìåíò èë¿¿ áàéäàã ó÷ðààñ ãÿëàëçñàí øàð ºíãºòýé
áàéäàã. Óëààí ºíãèéí ¿ðòýé õàòóó áóóäàéí ¿ðèéã õ¿íñýíä àøèãëàõàä òîõèðîìæ
ìóóòàé. Ãóðèë ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðöàíä ¿ðèéí òîì æèæèã õýëáýð îíöãîé íºëºº
¿ç¿¿ëäýã. Æèæèã ¿ðèéí ãóðèëûí ãàðö áàãà óóë ¿ðèéí ãóðèëààð õèéñýí òàëõíû
÷àíàð ìóó áàéäàã. Ãîíçãîé áèø õîâèë áàãàòàé ¿ðèéí ýíäîñïåðì èõ õÿëáàðõàí
òýýðýìäýãääýã áà ãóðèë áà áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðö íü èõ áàéíà. ¯ðèéí ýçýëõ¿¿í
æèí íü ãóðèëûí ãàðöàíä øóóä íºëººëäºã ¿ç¿¿ëýëò áîëîâ÷ ýíý ¿ç¿¿ëýëòýíä ¿ðèéí ÷èéã,
öýâýðøèëò, õîëüöûí òºðºë, øèëýíöýð, ¿ðèéí ãàäàðãóóãèéí ãóëñàõ ÷àíàð, òîäîðõîé
õýìæýýíèé çàéíä áàéðøèõ ¿ðèéí òîî çýðýã ÷àíàðóóä øóóä áà óðâóó õàìààðëààð
íºëººëíº. Òàðèìàë óðãàìëûí ¿ðèéí íàéðëàãà äàõü õèìèéí îëîí ýëåìåíòýýñ õàìãèéí ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòîé íýãäýë áîë óóðàã þì. Á¿õ óóðàã íü ýíãèéí áà íèéëìýë ãýæ áàéõ áà õ¿í
àìüòíû áèå ìàõáîäèä íèéëýãæäýãã¿é þóãààð ÷ îðëîæ ¿ë áîëîõ ëèçèí, òðèïòîôàí,
ôåíèëàëàíèí, ëåéöèí, èçîëåéöèí, òðåîíèí, ìåòèîíèí, âàëèí çýðýã 8 òºðëèéí àìèí õ¿÷ëèéã
ººðòºº àãóóëæ áàéäàã íü îíö à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í õîíîãò òðèïòîôàí 1 ãð, ëåéöèí 4 - 6 ãð, èçîëåéöèí 3 - 4 ãð,
âàëèí 4 ãð, òðåîíèí 2 - 3 ãð, ëèçèí 3 - 5 ãð, ìåòèîíèí 2 - 4 ãð, ôåíèëàëèíèí 2 - 4 ãð á¿ãä
24 - 31 ãð øààðääàã áîëîõûã Ïåêðîâñêèé 1967 îíä òîãòîîæýý. Ýíãèéí óóðãèéã óñàíä
óóñäàã àëüáóìèíû, óñàíä óóñäàãã¿é 10% - èéí äàâñíû óóñìàëä óóñäàã ãëîáóëèíû, óñ,
äàâñíû óóñìàëä óóñäàãã¿é 70% - èéí ñïèðòèéí óóñìàëä óóñäàã ãëþòåíèíèé ãýæ
àíãèëíà. Íèéëìýë óóðàã íü òîñëîã õýëáýðòýé áóñàä áîäèñ, í¿¿ðñ óñ, íóêëåéíèé
õ¿÷èëòýé íýãäñýí áàéäëààð íü ëèïîïðîòåèí, íóêëåéïðîòåèí, ãëèêîïðîòåèí ãýæ 3 õóâààíà.
¯ðýíä áàéãàà óóðãèéí áîäèñîîñ õàìãèéí òýæýýëëýã ÷àíàðòàé íü ãëþòåíèí, ãëèàäèí
áºãººä ýäãýýð íü ¿ðýíä 1:1 -èéí õàðüöààòàéãààð àãóóëàãäàæ, á¿õ óóðãèéí 70 îð÷èì
õóâèéã ýçýëíý. Ýäãýýð õî¸ð óóðãèéí ìîëåêóë íü áàò íÿãò ãèíæèí õîëáîîãîîð íýãäñýí
áàéäàã áà óñàíä óóñäàãã¿é øèíæ ÷àíàðòàé. Ãóðèëûí çóóðìàãèéã óñàíä óãààõàä
öàðäóóë, ñàõàð áîëîí óñàíä óóñäàã óóðãèéí íýãäýë óãààãäàí àëäàãäàæ, àãøèõ ñóíàõ,
óÿí õàðèìõàé øèíæ ÷àíàð á¿õèé ðåçèíýí õýëáýðèéí áèåò ¿ëäýíý. ¯¿íèéã öàâóóëàã
ãýæ íýðëýíý.
Íîéòîí öàâóóëãèéí óñ äóíäæààð 60 - 70 îð÷èì õóâèéã ýçýëíý. Áàãà õýìæýýíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ èõ õýìæýýíèé óóðàãò íýãäëèéã ãàðãàí àâ÷ õ¿í àìûí ºñºëò
õýðýãöýýíèé øààðäëàãûã õàíãàõ àðãà áîëîëöîîã ýðýí õàéæ áàéãàà ºíºº ¿åä áóóäàéí
óóðàã èõòýé ñîðòóóäûã øèíýýð áóé áîëãîõ, ñîðòóóäûã òåõíîëîãèéí ÷àíàðààð íü
øàëãàðóóëàí íóòàãøóóëàõ àñóóäàëä óëñ îðîí á¿ð àíõààð÷ áàéíà.
Ãóðèëûí íààëäèíãè ÷àíàð, óñ øèíãýýëò, õýëáýðøèëò, ÷àíàëò äààõ ÷àäâàð,
àãøèæ ñóíàõ ÷àíàð áîëîí òàëõíû ýçýëõ¿¿í, õººëò, ãóðèë òàëõíû ãàðö çýðýã
õýðýãëýýíèé áà ¿éëäâýðëýëèéí ÷àíàð íü çºâõºí ¿ðýí äýõ óóðàã öàâóóëãèéí ãàðö,
÷àíàðààñ øóóä øàëòãààëíà. Òàðèìàë óðãàìëûí ¿ðèéí òåõíîëîãèéí òºâ ëàáîðàòîðèéí 4
æèëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä ìàíàé îðîíä òàðèàëàãäàæ áàéãàà ñîðòóóäûí
¿ðèéí íîéòîí öàâóóëàã 18 – 40%, õóóðàé öàâóóëàã 7 - 21% - ä õýëáýëçýæ áàéíà.
Ýðäýìòýí Í.Ï.Èëüèíà íàðûí òîäîðõîéëñíîîð õýâèéí áîëöòîé ¿ðèéí óóðàã, öàâóóëãèéí
õýìæýý íü õîîðîíäîî øóóä õàìààðàëòàé áàéäàã áà õàìààðëûí èòãýëö¿¿ð íü 2.2 áàéäàã
ãýæ ¿çäýã. Ìàíàé îðíû íºõöºëä áóóäàéí íîéòîí öàâóóëàã óóðãèéí õîîðîíäûí òýíöâýð íü
1.72 – 2.40 õýëáýëçýëòýé áóþó äóíäæààð 2.06 áàéíà.
Ìîíãîë áóóäàéí ãóðèë òàëõíû ÷àíàð
Áóóäàéí ñîðòóóä õèìèéí íàéðëàãà òýæýýëëýã ÷àíàð, òåõíîëîãèéí øèíæýýðýý ººð
ººð áàéäàã ó÷èð òîäîðõîé ÷èãëýëýýð àøèãëàíà. Òàëõíû ¿éëäâýðò ñàéí ÷àíàðûí
öàâóóëàãòàé, óóðàã èõòýé, øèëýíöýð ºíäºðòýé, 纺ëºí áóóäàéí ãóðèëûã, íàðèéí áîîâíû
¿éëäâýðëýëä öàðäóóë èõòýé, óóðàã áàãàòàé, ãóðèëàíöàð ¿ðòýé áóóäàéã, ãîéìîíãèéí
¿éëäâýðëýëä 15% - èàñ äîîøã¿é óóðàãòàé, óÿí õàðèìõàé, ñóíàìòãàé ÷àíàð á¿õèé
öàâóóëàãòàé õàòóó áóóäàéã õýðýãëýíý.
Ãóðèë õèéõýä õàëüñ, ¿ð õºâðºëèéã ýíäîñïåðìýýñ àëü áîëîõîîð á¿ðýí ñàëãàñíààð
ýñëýã áàãàòàé öàãààí ãóðèë ãàðãàí àâíà. Ãóðèëûí ÷àíàð íü ¿ðèéí õàëüñ, ¿ð õºâðºë
ýíäîñïåðìèéí õàðüöàà òîãòîö, ¿ðèéí õýìæýý, õýëáýð çýðãýýñ õàìààðíà. ªºðººð õýëáýë
àíàòîìè, ìîðôîëîãèéí îíöëîã, ôèçèê øèíæýýñ õàìààðíà. Áóóäàéí òàëõ áàðèëòûí ÷àíàð íü
ãóðèëûí õèé ¿¿ñýõ ÷àíàð, õèé òîãòîîõ ÷àäâàð (õ¿÷) - ààñ õàìààðäàã. Õèé ¿¿ñãýõ
÷àäâàð íü óã ãóðèëûí òàëõíû 纺ëºí õýñãèéã ñýâñèéëãýã÷ òîäîðõîé õýìæýýíèé ÑÎ 2 –
èéí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ýíý ÷àíàð íü äðîææèéí èäýâõè, ãóðèëûí ÷èõðèéí
õýìæýý, öàðäóóëûí ÷àíàð, àìèëàçà ôåðìåíòèéí èäýâõýýñ õàìààðíà.
Ãóðèëàí äàõü óóñäàã ÷èõýð çóóðìàãèéí èñýëòèéí àíõíû ¿åä çàðöóóëàãäàíà.
Öààøäûí èñýëò íü öàðäóóëûí óñæèí çàäðàõàä ¿¿ñýõ ÷èõðèéí îðîëöîîòîéãîîð ÿâàãäàíà.
Çóóðìàã äàõü öàðäóóë àìèëàçà ôåðìåíòèéí íºëººãººð ìàëüòîç ¿¿ñãýí çàäàðíà. Ìàëüòîç
íü öààøäàà ìàëüòàçà ôåðìåíòèéí íºëººãººð ãëþêîça áîëòîë çàäàðíà.
Õýðýâ óã ãóðèëûí àìèëàçûí èäýâõè ìóó áîë èñýëò õàíãàëòã¿é ÿâàãäàæ òàëõíû
纺ëºí õýñýã íü ñýâñãýð áèø íÿãò áîëæ ÷àíàðã¿é òàëõ áîëíî. Ãýâ÷ áóóäàéí ãóðèëä
àìèëàçààð áàÿëàã á¿òýýãäýõ¿¿í áóþó öýâýð ôåðìåíò íýìæ, õèé ¿¿ñãýõ ÷àäâàðûã
ñàéæðóóëæ áîëíî. Ãóðèëûí õèé òîãòîîõ ÷àäâàð íü ò¿¿íèé óóðàãò áîäèñ, öàâóóëãèéí
õýìæýý ò¿¿íèé øèíæ ÷àíàðààñ õàìààðíà. Òèéìýýñ óóðãèéí õýìæýý, øèíæ ÷àíàð íü
áóóäàéí òàëõ áàðèëòûí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã.
Áóóäàéí öàâóóëàã: Ñàéí ÷àíàðûí òàëõ áàðèõàä 14% - èàñ äîîøã¿é óóðàãòàé, óÿí
õàòàí, ñóíàìòãàé ÷àíàð á¿õèé 25% - èàñ äîîøã¿é íîéòîí öàâóóëàãòàé áàéõ
øààðäëàãàòàé. Áóóäàéí ãóðèëûã çóóðàõàä óóðãèéí õýñã¿¿ä óñ øèíãýýí õººæ,
ãóðèëûí íàéðëàãûí á¿õ áîäèñóóäûã íýãòãýí íýã òºðëèéí óÿí õàòàí òîð ¿¿ñãýí
çóóðìàãèéã áèé áîëãîíî.
 Öàâóóëàã íü óÿí õàòàí ÷àíàðòàé ó÷èð çóóðìàã õººæ ñýâñèéõ ¿åä íýëýýä áàò áºõ
áºìáºëºã¿¿äèéã ¿¿ñãýæ ò¿¿íèé ýçýëõ¿¿íèéã èõýñãýæ, òàëõ áàðèõ ¿åä óóë
áºìáºëºã¿¿ä õàòóóðàí òàëõíû 纺ëºí õýñãèéí ñ¿â ñèéìõèé áîëäîã. ¯ðèéí öàâóóëãèéí
õýìæýý íü áóóäàéí óðãàõ ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, õºðñ öàã óóðûí áàéäëààñ õàìààðäàã
áîë õàðèí ÷àíàð íü áóóäàéã áîëîâñðóóëàõ íºõöºë áà ãîë÷ëîí ñîðòûí îíöëîãîîñ
øàëòãààëíà.
Òàëõ áàðèëòûí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõäîî øóóä òàëõ áàðüæ ¿çýõýýñ ãàäíà
çóóðìàãèéí ôèçèê ÷àíàðûã òîäîðõîéëäîã àëüâåîãðàôèéí òóñëàìæòàéãààð çóóðìàãèéí
óÿí õàòàí ÷àíàð (Ð) ñóíàõ ÷àíàð (e) òýäãýýðèéí õàðüöàà (Ð/å) áà ãóðèëûí õ¿÷èéã
òîäîðõîéëíî. Ôàðèíîãðàôààð ãóðèëûí óñ øèíãýýõ ÷àäâàð, çóóðìàãèéí óðñàõ ÷àíàð
çýðãèéã òîäîðõîéëíî.
Õ¿÷òýé áóóäàéí çóóðìàãèéí óÿí õàòàí ÷àíàð Ð = 80 äîîøã¿é, ñóë áóóäàéíõ 60 - ààñ
äýýøã¿é áàéíà. Ð / å – èéí òîõèðîìæòîé õàðüöàà íü 0.8 - 2.0 áàéäàã áà õ¿÷òýé
áóóäàéíõ 1 - ýýñ äýýø áàéõ øààðäëàãàòàé.

¯ð òàðèàíä ýëáýã òîõèîëäîõ ôåðìåíò¿¿ä

Á¿ëýã, äýä
¹ Íýð Òóõàéí ôåðìåíò îðîëöîõ ïðîöåññ
á¿ëãèéí äóãààð, íýð

3. 2. 1. 1: 1,4 Цардуулд үйлчилнэ. Цардуулаас

1 - Àìèëàçà Ä - Ãëþãàí декстрин бага зэрэг мальтоза үүсгэнэ.
ãëþêîíàãèäðîëàçà Зуурмагийн биохимийн процесст
идэвхтэй оролцоно.
Цардуул, гликоген, олигосахарт үйлчилнэ.
3. 2. 1. 2: 1,4
Цардуулаас мальтоза бага хэмжээний өндөр
2  - Àìèëàçà Ä - Ãëþãàí
молекулт декстрин үүсгэнэ. Үрийн соёолох,
ìàëüòîãèäðîëàçà
зуурмаг бэлтгэх процесст оролцоно.
Дисахар дахь глюкозидын холбоог задлана.
3. 2. 1. 20:
Мальтозыг задалж 2 молекул глюкоз үүснэ.
3  - Ãëþêîçèäàçà Ä - Ãëþêîçèä
Үрийн хадгалах, зуурмаг бэлтгэх процесст
ãëþêîãèäðîëàçà
оролцоно.
3. 2.1 26: Сахарозыг задалж глюкоз, фруктоз үүсгэнэ.
 - Ôðóêòî Ä - ôðóêòî Үрийн хадгалах, боловсруулах, талх,
4
ôóðàíîçèäàçà Ôóðàíîçèä чихрийн үйлдвэрлэлд чухал үүрэгтэй.
ôðóêòîãèäðîëàçà
 6. 3. 1. 2 : L Үрийг боловсроход глютамины хүчлээс
Ãëþòàìèí
5 Ãëþòàìàò NH3 глютамины амид үүсгэнэ
ñèíòåòàçà
ëèãàçà
Пировинградын хүчлийг С02 (нүүрсчлийн
Ïèðóâàò 4.1.1.1. Êàðáîêñèëàçà 2 хий) цууны альдегид болгон задална.
6
äåêàðáîêñèëàçà îêñèêèñëîò Амьсгалах болон исэлтийн процесст
идэвхтэй оролцоно
Органик нэгдлээс Н2 ялгаруулах урвалыг
7 Äåãèäðîãåíãàçû 1. îêñèäîðåäóêòàçû түргэсгэнэ. Ургамал дахь олон биохимийн
процесст оролцоно
Үрийн боловсрох үе дэх уургийн синтезид
8 Àìèíîöèëòðàíñ - ôåðàçà 2.3.2 Òðàíñôåðàçû
чухал үүрэг гүйцэтгэнэ

АШИГЛАХ ХЭВЛЭЛ
1. Алтанцэцэг Я, Батмэнд Р, Оюунчимэг Ч, Цэцгээ Д, “ Ургамлын гаралтай
түүхий эд боловсруулах технологийн үндэс” УБ, 2000 он
2. Егоров Г.А “ Краткий курс мукомольного и крупяного производства” Москва,
2000 он
3. Егоров Г.А “ Технология муки и крупы” Москва, 1999 он
4. Платонов П.Н, Пунков С.П, Фасман В.Б “ Элеваторы и склады” Москва, 1987
он
Пищевая пром , 1978г, стр: 418
Я. Баярхүү, Ц. Чимэддулам “ Үр тариа боловсруулах технологи “УБ, 2005