Aqrar iqtisadiyyat-Imtahan sualları 2019-2020

1. Kursun öyrənilməsinin metodoloji əsasları və metodları haqqında yazın.

Aqrar sferanın iqtisadiyyat kursunun öyrənilməsində aşağıdakı tədqiqat
metodlarından istifadə olunur: analiz və sintez, normativ, balans, statistik,
induksiya və deduksiya, monoqrafiya, eksperimental, iqtisadi riyazi metodlar və
s.
1. Аnаliz. Bu mеtоddаn dаhа çох istifadə olunur. Çünki rеspubliкаmızdа
həyаtа кеçirilən hər bir sоsiаl-iqtisаdi quruculuq işi кеçmişin və ya mövcud
vəziyyətin təhlili əsаsındа təşкil оlunur. Bu zаmаn аnаliz mеtоdunа, хüsusi ilə
sistеmli аnаlizə tеz-tеz mürаciət еdilir. Sistеmli аnаlizdə hərtərəfli təhlil аpаrılır.
Burаdа mərhələliк prinsipi əsаs götürülür. Qаrşıyа qоyulmuş məqsədə nаil оlаnа
qədər, bütün prоsеslər еlmi təhlil əsаsındа аrаşdırılır. Bеlə bir аnаliz əsаsındа
həyаtа кеçiriləcəк hər hаnsı bir quruculuq işinin iqtisаdi cəhətdən оptimаl vаriаntı
sеçilir.
2. Sintеz. Bu üsulun кöməyi ilə təhlil еdilmiş hаdisələr ümumiləşdirilir və bunun
əsаsındа öyrənilən məsələ hаqqındа tаm biliк hаsil оlur. Bеləliкlə, təhlillə sintеz
bir-birilə üzvi surətdə bаğlıdır.
3.Nоrmаtiv mеtоd. Sоsiаl-iqtisаdi inкişаf prоqnоzlаrını işləyib hаzırlаyаrкən ən
çох nоrmаtiv mеtоdlаrdаn istifаdə оlunur.
Təcrübə göstərir кi, yаlnız еlmi cəhətdən əsаslаndırılmış nоrmаtivlər zəminində
işlənib hаzırlаnmış prоqnоzlаr əhаlinin ərzаq və екоlоji təhlüкəsizliyini uğurlа
təmin еdə bilər. Nоrmаtivlər işlənib hаzırlаnаrкən istеhsаl və əməк rеsurslаrındаn
tаm və səmərəli istifаdə оlunmаsı, еlmi-tехniкi tərəqqinin gələcəк nаiliyyətləri, sə-
mərəli intеnsiv tехnоlоgiyаnın yаrаdа biləcəyi imкаnlаr аşкаrlаnıb nəzərə
аlınmаlıdır.
4. Bаlаns mеtоdu. Bu mеtоd nоrmаtiv mеtоdlа sıх əlаqədə istifаdə оlunur.
Nоrmаtivlərin еlmi əsаslаrlа müəyyən еdilməsi, tərtib еdilən bаlаnslаrın
dəqiqliyinə və rеаllığınа səbəb оlur. Bаlаns mеtоdu imкаn vеrir кi, ərаzi sаhələri
ilə dахili rеgiоnаl коmlpекslər аrаsındа nisbət düzgün müəyyən оlunsun. Yаlnız
bеlə оlduqdа mövcud təbii və iqtisаdi rеsurslаrdаn səmərəli istifаdə оlunа bilər.
Хаmmаlа və hаzır əmtəələrə tələbаt uğurlа ödənilər. Еyni fiкri müəssisədə mövcud
оlаn müхtəlif pеşələr üzrə mütəхəssislərə, ümumiliкdə işçi qüvvəsinə tələbаtın
ödənilməsi bаrədə də söyləməк оlаr. Bеlə bаlаnslаrı tərtib еtməкlə mövcud əməк
еhtiyаtlаrındаn səmərəli istifаdə еdilməsi yоllаrı işlənib hаzırlаnа bilir.
İnкişаf еtmiş ölкələrin təcrübəsi göstərir кi, müəssisələrdə lаyihələr tərtib еdilərкən
məhsul istеhsаlı, su, mеşə və tоrpаq еhtiyаtlаrı üzrə аyrıcа prоqnоzlаrın işlənib
hаzırlаnmаsı böyüк fаydа vеrir.
5. Stаtistiк mеtоd – iqtisаdi göstəricilər əsаsındа hаdisələrin inкişаfını hərtərəfli
хаrакtеrizə еtməк üçün tətbiq еdilir. Bu mеtоd üç fоrmаdа həyаtа кеçirilir:
1) Müşаhidə; 2) Məlumаtlаrın işlənməsi və sistеmləşdirilməsi; 3) Əldə еdilən
nəticələrin təhlil еdilməsi.
Materialların işlənməsi, sistemləşdirilməsi və təhlili prosesində əsasən statistik
qruplaşdırmalardan, orta və nisbi kəmiyyətdən, qrafik üsülundan, iqtisadi
müqayisədən və təhlil qaydalarından istifadə olunur.
6. İnduкsiyа və dеduкsiyа. Bu üsullаrın tətbiq еdilməsi də iqtisаdi prоblеmlərin
işlənib hаzırlаnmАsındа mühüm rоl оynаyır. Induкsiyа üsulu хüsusidən ümumiyə
dоğru, аyrı-аyrı hаdisələrin tədqiqindən ümumi nəticə çıхаrılmаsınа dоğru gеdir.
Dеduкsiyа üsulu isə, əкsinə ümumidən хüsusiyə dоğru gеdir. Induкsiyа ilə
dеduкsiyа bir-birilə üzvi surətdə bаğlıdır, оnlаr qаrşılıqlı surətdə bir-birini
tаmаmlаyır.
7. Mоnоqrаfiyа mеtоdu. Bu mеtоd vаsitəsi ilə аyrı-аyrı mütərəqqi iş üsullаrı
ümumiləşdirilir. Misаl üçün hər hаnsı bir təsərrüfаtdа tədbiq оlunаn mütərəqqi
tехnоlоgiyаnın məhsuldаrlığа təsirini öyrənib, üstünlüкlərini аşкаrа çıхаrtdıqdаn
sоnrа, həmin tехnоlоgiyаnı bаşqа təsərrüfаtlаrdа dа həyаtа кеçirməк üçün еlmi
məsləhətlər hаzırlаnır.
Mоnоqrаfiyа üsulundа öyrənilən sаhə dərindən tədqiq оlunur. Lакin оnun оbyекti
məhduddur. Bir və həttа bir nеçə təsərrüfаtın timsаlındа аpаrılmış tədqiqаtdаn
çıхаrılmış nəticələr bütün təsərrüfаtlаr üçün həmişə еyni dərəcədə səciyyəvi оlа
bilməz. Bunа bахmаyаrаq, mоnоqrаfiyа üsulu təsərrüfаtlаrdа istеhsаlın təşкili
məsələlərini öyrənməк üçün çох fаydаlıdır.
оndаn irəli gəlir кi, hər bir ахtаrışd
8. Екspеrimеntаl mеtоd. Bu mеtоd dа istеhsаlın təşкili məsələlərinin
öyrənilməsində tətbiq оlunur. Qаbаqlаr bu mеtоd yаlnız təbiət еlmlərinə аid
еdilirdi. Məhs екspеrimеnt nəticəsində кənd təsərrüfаtı istеhsаlının ən mürəккəb
prоblеmlərini işləyib hаzırlаmаq mümкündür. Nəzəriyyənin təcrübədə sınаqdаn
кеçirilməsi, оnun dəqiqləşdirilməsi üçün екspеrimеnt əlvеrişli şərаit yаrаdır.
Bеləliкlə, екspеrimеnt istеhsаlın təşкili məsələlərinin еlmi cəhətdən düzgün həll
оlunmаsı üçün mühüm bir vаsitədir.
9. Riyаzi mеtоd. АSК sistеmində bеlə bir mеtоddаn istifаdə еdilməsi zəruriliyi
çаlışırlаr кi, ən оptimаl və fаydаlı vаriаnt sеçilsin. Bu isə yаlnız riyаzi mеtоdlаr
tətbiq еtməкlə əldə оlunur. Riyаzi mеtоdlаrlа hər bir tədqiq оlunаn prоsеs
mоdеlləşdirilir, коmpütеrlərin кöməyi ilə məsələnin həlli üzrə yüzlərlə vаriаntlаr
аşкаrlаnır. Hаnsı vаriаnt ən аz хərclə bаşа gəlib yüкsəк dərəcədə səmərə vеrirsə
həmin vаriаntdаn istifаdə еdilir. Bu mənаdа riyаzi mеtоdun tətbiqi iqtisаd еlminə
dəqiqliк və оptimаllıq gətirir
2. Ərzaq təhlükəsizliyinin və əhalinin ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsində aqrar
sferanın rolu.
Aqrar sferanın inkişafı kənd yerlərində məşğulluğun artması və aqrar sahədə
çalışan əhali qrupu üçün gəlir mənbəyinin genişlənməsi ilə yanaşı, ölkənin ərzaq
təhlükəsizliyinin yüksəldilməsində də həlledici əhəmiyyətə malikdir. Son vaxtlar
dünya ərzaq bazarlarında, eləcə də, Azərbaycanda müşahidə olunan bahalaşma
əhalinin, xüsusilə onun aztəminatlı hissəsinin ərzaqla təminatına və həyat
səviyyəsinə mənfi təsir göstərməyə bilməz. Bu baxımdan, daxili ərzaq bazarının
idxaldan asılılığının azaldılması və əhalinin ərzaq məhsullarına tələbatının əsasən
yerli istehsal hesabına təminatı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının artırılmasını və əhalinin ərzaq
məhsulları ilə təminatının yaxşılaşdırılmasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan
Respublikasının Prezidentinin 2008-ci il 25 avqust tarixli Sərəncamı ilə “2008-
2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı
təminatına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir.
Ərzaq təminatının yaxşılaşdırılması məqsədilə ilk növbədə ölkədə aqrar
sahibkarlığın inkişafı, ev təsərrüfatlarının iqtisadi imkanlarından daha səmərəli
istifadə edilməsi, eyni zamanda yerli ərzaq növlərinin istehlakı və istehsalına
üstünlük verilməsi üçün əhalinin istehlak vərdişlərinin dəyişdirilməsi sahəsində
sistemli tədbirlər həyata keçiriləcəkdir.
Belə ki, ölkə iqtisadiyyatının güclənməsində durmadan inkişaf edən qida
sənayesinin rolu danılmazdır. Qida sənayesinin ölkədəki inkişafı, müxtəlif
iş yerlərinin yaranması ilə yanaşı, eyni zamanda həmin ölkənin səmərəli və
məhsuldar torpaqlarından yararlanması deməkdir.
Hər bir ölkə üçün böyük əhəmiyyət daşıyan qida sənayesi, dövlətin iqtisadi
baxımdan güclənməsi ilə yanaşı, eyni zamanda həmin ölkənin insanlarının
rifah halının yüksəlməsinə də müsbət təsir göstərən bir amildir.
Qida sənayesinin əsas mənbələrindən olan kənd təsərrüfatı sektoru, bu
sənayenin əsasını təşkil edir. Belə ki, əkinə yararlı olan sahələrdən səmərəli
şəkildə istifadə edilməsi həm insanlar üçün iş imkanı yaradır, həm də bu
torpaqlardan alınan xammaldan qida sənayesində geniş şəkildə istifadə
olunur. Bu sənayenin ölkə üçün verdiyi səmərələrdən biri də ölkənin xarici
qaynaqların asılılığından xilas etməsidir. Belə ki, xarici dövlətlərdən
alınaraq ölkə bazarına çıxarılan məhsullar maliyyə baxımından çox baha
başa gəlir, ona görə də hər bir ölkənin özündə qida sənayesinin mövcudluğu
bu kimi bahalaşmanın qarşısını alır.
Son illər ölkənin aqrar bölməsinin inkişaf etdirilməsində müstəsna
əhəmiyyət kəsb edən geniş miqyaslı işlər görülmüş, ölkəmizin ərzaq
təhlükəsizliyinin təmin edilməsi istiqamətində böyük uğurlar əldə edilmişdir.
Bu sahədə aparılmış islahatlar nəticəsində:
-aqrar-sənaye kompleksini inkişaf etdirmək, ərzaq təminatını yaxşılaşdırmaq
üçün ilk növbədə bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə uyğun olan qanunvericilik
bazası yaradılmış;
-torpaq islahatları həyata keçirilmiş;
-1999-cu ildən etibarən, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları torpaq
vergisi istisna olmaqla, bütün vergilərdən azad edilmiş;
-aqrar islahatlar nəticəsində ləğv olunmuş, eləcə də işğal altında olan
rayonlarda təsərrüfat subyektlərinin borcları silinmiş və onlara digər
güzəştlər edilmiş;
-kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında özəl bölmənin xüsusi çəkisi 99,7
faizə çatmışdır.
Azərbaycan Respublikasında əhalinin etibarlı ərzaq təminatı dövlətin
iqtisadi siyasətinin başlıca istiqamətlərindən birini təşkil edir. 2001-ci ildə
ölkə Prezidentinin Sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikasının ərzaq
təhlükəsizliyi Proqramı” təsdiq edilmiş və bu Proqram çərçivəsində
görülmüş işlər nəticəsində kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı
əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır.
Yaxın 2-3 ildə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi daxili imkanlar hesabına təmin
ediləcək. Bu illər ərzində yerli məhsulların xarici bazarlara çıxış
imkanlarının genişləndirilməsi də nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə «Ərzaq
təhlükəsizliyi haqqında» qanun layihəsi hazırlanır. Qarşıda duran əsas
 məqsəd ərzaq məhsullarının idxalını maksimum məhdudlaşdırmaqdır. 2-3
ildən sonra ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi yalnız daxili imkanlar hesabına
ödənilməlidir. Sənəd ərzaq təhlükəsizliyinə nəzarət mexanizmini
gücləndirməklə, istehsalın təşkili və xarici investorların yerli bazarlara
cəlbini təmin edəcək. Ekspertlərin fikrincə, xarici bazarlara çıxmaq üçün
keyfiyyətli məhsul istehsalını stimullaşdırmaq lazımdır.
3. Ölkənin idxal-ixrac əməliyyatlarında aqrar sahənin inkişafının əhəmiyyətini
izah edin.
Bütün dövrlərdə aqrar bölmə iqtisadiyyatın ən mühüm və strateji
əhəmiyyətli sahələrindən biri olmaqla, ölkə əhalisinin ərzaq, sənayenin isə
xammala olan tələbatının ödənilməsində önəmli rola malik olmuşdur.
Azərbaycanın zəngin və əlverişli torpaq-iqlim şəraiti, nisbətən ucuz işçi
qüvvəsi və ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsal etmək imkanları dünya
bazarında yüksək rəqabət qabiliyyətinə malik olub keyfiyyətli ərzaq
məhsulları istehsalı üçün əlverişli şərait yaradır. Araşdırmalar göstərir ki,
mütərəqqi texnologiya əsasında istehsal edilən əksər bitkiçilik və
heyvandarlıq məhsulları beynəlxalq səviyyədə müqayisəli üstünlüyə
malikdir. Bu, hətta qloballaşma və subsidiyasız iqtisadiyyat şəraitində belə,
Azərbaycanda idxalın azaldılması və ixracın artırılmasının stimullaşdırılması
istiqamətində geniş perspektivlər açır.
Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üzrə əlverişli təbii-iqtisadi şəraiti olan
ölkə kimi Azərbaycan tütün, alma, qoz-fındıq, çay, tərəvəz, yağlı toxumlar,
xam pambıq, əczaçılıq bitkilərinin yetişdirilməsi sahəsində rəqabət
üstünlüyünə malikdir. Təmizlənmiş tütün və qoz-fındıq kənd təsərrüfatı
malların içərisində daha yüksək rəqabət üstünlüyünə malikdir. İpək
qurdunun baraması, heyvan dərisi (emal olunmamış) rəqabət qabiliyyətli
kənd təsərrüfatı malları siyahısına əlavə edilə bilər.
Azərbaycan dünya bazarına bir sıra emal olunmuş kənd təsərrüfatı
məhsulları ilə də çıxa bilər. Belə ki, meyvə şirəsi, siqaret, emal edilmiş
tütün, emal olunmuş heyvan dərisi, pambıq tiftiyi, təmizlənmiş və daranmış
pambıq, pambıq yağı, saflor yağı kimi ölkədə istehsal edilən emal məhsulları
dünya bazarında kifayət qədər rəqabətə davamlı məhsullardır.Azərbaycanda
istehsal edilən pambıq, tütün, çay, bir sıra meyvə-tərəvəz məhsulları və
onların emalı məhsulları, eləcə də bəzi heyvandarlıq məhsulları – yun,
barama, gön-dəri xammalı və digər məhsullar hal-hazırda da beynəlxalq
rəqabət qabiliyyətliliyə malik olan məhsullardır.Yerli kənd təsərrüfatı
sektorunun və emalı sənayesinin sürətli inkişafı əksər ərzaq məhsullarına
olan tələbatın əsasən daxili istehsal hesabına təmin edilməsinə şərait
yaratmışdır.Ölkənin ərzaq məhsulları ilə özünü təminetmə səviyyəsi ilə bağlı
 statistik məlumatlardan göründüyü kimi, ölkə emal edilmiş əksər növ ərzaq
məhsulları üzrə idxaldan asılıdır.Ərzaq yönümlü kənd təsərrüfatı
məhsullarından dənli bitkilərə və quş ətinə, qismən də yumurtaya olan
tələbatın ödənilməsində idxalın rolu daha çox böyükdür. Balıq və balıq
məhsullarına olan tələbatın ödənilməsində də idxal kifayət qədər paya
malikdir.Azərbaycanda aparılan aqrar siyasəti nəticəsində taxıl istehsalının
əhəmiyyətli dərəcədə artmasına baxmayaraq, mövcud aqrar texnologiyalar
şəraitində dənli bitkilərin istehsalı kifayət qədər rəqabət qabiliyyətli deyil.
Təbii ki, bu səbəbdən ölkənin dənli bitkilərə olan mövcud tələbatının
ödənilməsində idxal mühüm rol oynayır.
4. Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi mahiyyəti və inkişafının
zəruriliyi nələrdən ibarətdir?
Bazar münasibətlərinin formalaşdığı və səmərəli fəaliyyət göstərdiyi müasir
dövrdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi həlledici
səviyyədə aqrar sferanın intensiv yüksəlişindən asılıdır. Ona görə də
Azərbaycan Respublikasında aqrar sferanın inkişafına nail olunur. Aqrar
islahatların sürətlənməsi aqrar sferada xüsusi mülkiyyətin formalaşmasına
və aqrar sahibkarlığın inkişafına şərait yaratmışdır. Ölkəmizdə regionların
sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramlarının həyata keçirilməsi,
aqrar sferanın stimullaşdırılmasına dair tədbirlərin tətbiqi, infrastrukturun
təkmilləşdirilməsi, aqrar bazarın formalaşması aqrar sferada sahibkarlıq
fəaliyyətinin sürətləndirilməsinə real şərait yaratmış, əlverişli imkanlar
açmış, bu sahəyə marağın yüksəlməsini təmin etmişdir.Qeyd etmək lazımdır
ki, ölkənin iqtisadiyyatının başqa sahələrində olduğu kimi aqrar sferada
sahibkarlıq iqtisadi fəaliyyət növüdür.
Aqrar sahibkarlıq fəaliyyəti – sahibkar azadlığına və qarşılıqlı təsərrüfat
əlaqələri azadlığına malikdir. Bu azadlıqlar aqrar sahibkarları istehsal
resurslarına, yəni torpaq, əsas fond, işçi qüvvəsi və maliyyə vəsaitinə malik
olmaq və bu əsasda tələb olunan miqdarda məhsul istehsal (xidmət) etmək,
gəlir almaq və əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq vəzifələri yerinə
yetirməyə imkan verir.
Aqrar sahibkarlıq fəaliyyəti istehsal, satış və bütün növ xidmət növlərini
əhatə edən tam sərbəst fəaliyyətdir. Bu fəaliyyət qanunvericiliklə tam
qorunur, onun inkişafına şərait yaradılır, genişlənməsinə əngəl törədən
maneələrə yol verilmir.
Azərbaycan Respublikasında aqrar sahibkarlığın istehsal növü daha çox
inkişaf etmiş, hazırda kəndli (fermer) təsərrüfatları, istehsal kooperativləri,
fərdi təsərrüfatlar, şəxsi təsərrüfatlar və s. geniş və müstəqil inkişafa
malikdir, istehsalın bütün sahələri üzrə fəaliyyət göstərirlər.
 Hazırda Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsulları əsasən
sahibkarlar tərəfindən istehsal olunur.
Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının iqtisadi-sosial inkişafının
yenidən qurulması ilə əlaqədar qarşıda duran vəzifələr aqrar sferada
fəaliyyət göstərməsi sahibkarlığın inkişafını, ölkənin iqtisadiyyatında onun
rolu və əhəmiyyətin yüksəldilməsini tələb edir. Bu da regionlarda aqrar
sahibkarlığa diqqətin artmasını, onların fəaliyyətinin gücləndirilməsini,
himayəsinin artırılmasını başlıca vəzifəyə çevirir.
Azərbaycanda planlı iqtisadiyyat hökmranlıq etdiyi dövrdə iqtisadiyyatın
bütün sahələrində mövcud olan böhranlar aqrar sferada özünü daha kəskin
göstərirdi. Azərbaycanda mövcud imkanlardan xeyli az məhsul istehsal
olunur, əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq mümkün olmur, istehsala
maraq təmin edilmirdi. Ona görə də geniş təkrar istehsalı həyata keçirmək və
intensivləşməni təmin etmək qeyri-mümkün idi.
Müasir dövrdə aqrar sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanların hamısı
dövlətin qanunları ilə eyni səviyyədə müdafiə olunur. Lakin, bazarın sərt
qanunları mövcuddur, onlar həmişə sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyin
təmin etmir. Bazarın tələb-təklif qanunları ilə tənzimlənən iqtisadiyyatda
çoxlu sayda bazar subyektləri kortəbii fəaliyyətə göstərir.Bazarda əmtəələrin
tələbatından artıq, yaxud əksinə olması istehsal prosesində deyil mübadilə
mərhələsində məlum olur. Çünki, hər bir sahibkar istədiyi miqdarda,
keyfiyyətdə, məhsuldarlıqda, qiymətdə istehsal resursu alır, onlardan istədiyi
qaydada istifadəni təmin edir, öz məhsullarını istədiyi qaydada, qiymətdə,
yerdə və s. reallaşdırılır.
Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin əsasında dövlətin qanunları durur.
Onlar qanunçuluğun tələblərinə uyğun sərbəst, azad və müstəqil hərəkət
edirlər. Sərbəstlik şəraitində isə insanlar öz bacarıqlarını aşkara çıxarır və
ondan daha da səmərəli istifadə edir. Sahibkarlıqla məşğul olmaq insandan
xüsusi qabiliyyət və istedad tələb edir. Ona görə də, cəmiyyətin bütün
üzvləri sahibkar olmaq imkanına malik olsalar da, onların yalnız bir qismi
bu imkanı həyata keçirə bilir
5. Müasir aqrar siyasətin inkişaf istiqamətlərini göstərin.
Bazar münasibətlərinin müvəffəqiyyətlə formalaşdığı hazırkı mərhələdə
dövlətin müasir aqrar siyasətinin başlıca istiqaməti ölkə əhalisinin müxtəlif
çeşidli, yüksək keyfiyyətli, nisbətən ucuz ərzaq və xalq istehlakı məhsulları
ilə etibarlı şəkildə təmin edilməsini, emal və digər sənaye sahələrinin
səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün tələb olunan xammala yüksək səviyyədə
təchiz olunmasıdır.
Dövlətin müasir aqrar siyasəti aqrar bazarın düzgün formalaşmasına və
səmərəli
fəaliyyət göstərməsinə yönəldilməklə yanaşı, həmdə aqrar sferanın istehsal-
iqtisadi fəaliyyətinin,təsərrüfat-maliyyə nəticələrinin yaxşılaşdırılmasına, bu
sahədə mövcud olan nöqsanların aradan qaldırılmasına, daha mütərəqqi
fəaliyyət formalarından istifadə olunmasını xidmət edir. Bunlarla əlaqədar
olaraq aqrar sferada aşağıdakılara ciddi əməl olunmalıdır:
- Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyi yüksəldilməli, xüsusi
mülkiyyətə və sahibkarlığa əsaslanan müxtəlif təsərrüfatçılıq formalarını
inkişafı təmin edilməli, məhsul istehsalçıları ilə məhsul istehlakçıları
arasındakı iqtisadi əlaqə və münasibətlər səmərəli qurulmalı və düzgün
stimullaşdırılmalıdır;
- Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət
Proqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin vaxtından və düzgün həyata
keçirilməsi tam təmin edilməli, hər bir regionda mövcud sərvətlərdən,
istehsal ehtiyatlarından, maliyyə vəsaitindən səmərəli istifadəyə nail
olunmalı, əhalinin məşğulluğu artırılmalı, işsizlik azaldılmalıdır;
- Aqrar sferada iqtisadi mexanizm təkmilləşdirilməli, maliyyə-kredit, vergi,
sosial sığorta səmərəli qurulmalı, dövlət yardımları öz məqsədinə
yönəldilməli, istehsala xidmətlərin keyfiyyəti yüksəldilməli, istehsalın
stimullaşdırılması amillərindən səmərəli istifadə olunmalı, aqrar bazarın
fəaliyyəti genişləndirilməli, idarəetmə yenidən qurulmalıdır;
- Aqrar sferada dövlətin prioritet strateji maraqları hərtərəfli təmin edilməli,
məhsul istehsalının artım dinamikası gözlənilməli, məhsulların tədarükü,
daşınması, emal, satışı, saxlanılması proseslərin düzgün əlaqələndirilməsi və
bu sahələr arasındakı maraq və mənafelər səmərəli tənzimlənməlidir.
Eyni zamanda müasir aqrar siyasət aqrar sferada əmək kapital və istehsal
resurslarından istifadənin səmərəli mexanizminin formalaşdırılmasına, vergi,
sığorta, gömrük qiymət və digər iqtisadi tənzimlənmə vasitələrindən istifadə
etməklə aqrar sferanın sosial-iqtisadi yüksəlişinə təşkilatı-maliyyə dəstəyi və
yardımının həyata keçirilməsinə şərait yaratmalıdır.
Azərbaycan Respublikasında aqrar siyasətin formalaşması aşağıdakı
mərhələləri əhatə etmişdir:
1. Birinci mərhələdə aqrar sferanın inkişafı və aqrar bazarın formalaşması ilə
bağlı zəruri hüquqi-normativ əsaslar hazırlanmış, aqrar sferada fəaliyyət
göstərən istehsal, emal, satış, müxtəlif xidmət müəssisə və sahələri
özəlləşdirilmiş, kənd təsərrüfatı, ərzaq və yeyinti məhsulları istehsalının
həcminin sabitləşməsinə nail olunmuş, qeyd edilən sahələr arasında mövcud
olan qiymətlər tənzimlənmişdir.
 2. İkinci mərhələdə yüksək məhsuldar və səmərəli texnologiyanın tətbiqi
əsasında aqrar bazarda məhsul istehsalının həcminin artırılmış, ölkə
əhalisinin kənd təsərrüfatı, ərzaq və yeyinti məhsullarına olan tələbatının
ödənilməsində daxili mənbələrin xüsusi çəkisinin əhəmiyyətli artımına nail
olunmuş, aqrar və ərzaq bazarında qiymətlərin səviyyəsini endirmək
məqsədilə fermerlərin xərclərinin müəyyən hissəsinin dövlət tərəfindən
kompensasiya edilməsinə nail olunmuşdur.
Dövlətin aqrar siyasətinin qarşıya qoyduğu vacib məsələlərdən biri də aqrar
sferada kooperasiyanın inkişafıdır. Təcrübə göstərir ki, aqrar sferanın
gələcək inkişafını təmin edən başlıca amillərdən ən əsası aqrar sferanın
kooperasiya əlaqələrinin sürətlə inkişaf etdirilməsidir. Bununla əlaqədar
olaraq müasir dövrdə aqrar sferanın intensiv inkişafının təmin edilməsi üçün
kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olar, müxtəlif istiqamətli
kooperativlərin yaradılmasına diqqət artırılmalı, dövlət büdcəsi vəsaiti
hesabına aqrar sahibkarlara güzəştli kreditlər, lizinq yolu ilə texnika,
məhsuldar heyvanlar və digər vasitələr verilərkən belə kooperativlərin
maraqları nəzərə alınmalıdır. Eyni zamanda aqrar sferada istehsal
kooperativlərinin formalaşmasına lazım olan vəsaitlərin dövlət büdcəsi
vəsaiti hesabına ödənilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

6. Aqrar sferada sahibkarlığın formalaşmasının prinsipləri və xüsusiyyətləri

hansılardır?
Aqrar sahibkarlığın yaradılması və inkişaf etdirilməsi müasir dövrün
tələblərindən irəli gələn obyektiv və qanunauyğun bir zərurətdir. Aqrar
sahibkarlıq ictimai mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfatların islahatı və xüsusi
təsərrüfatların formalaşması ilə bilavasitə əlaqədardır. Sahibkarlığın inkişafı
və səmərəli fəaliyyət göstərməsi bir sıra amil və şərtlərin düzgün nəzərə
alınmasından asılıdır. Burada başlıca şərt bu qurumların təşkili qaydasına
düzgün əməl edilməsidir. Sahibkarlığın yaradılmasının sərbəst və könüllü
olmasına diqqət yetirilməlidir. Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi
inkişafının müasir mərhələsində aqrar sahibkarlıq yaradılarkən aşağıdakı
başlıca prinsiplərə xüsusi diqqət verilməlidir.
1. Sahibkarlıq yaradılarkən hər bir regionun konkret yerli şəraitinin
xüsusiyyətləri, milli adət-ənənələr, torpaq-iqlim, istehsal şəraiti,
təsərrüfatların normal inkişafının həyata keçirilməsi üçün tələb olunan
istehsal-sosial infrastrukturun yaradılması imkanları müəyyənləşdirilməli;
2. Sahibkarlığın iqtisadi mexanizmi, yəni vergi, maliyyə-kredit, idarəetmə,
tədarük, satış, təchizat qaydaları, gəlirlərin bölüşdürülməsi və istifadə
edilməsi formaları, istehsal-iqtisadi əlaqələr və s. bazar iqtisadiyyatının
tələblərinə uyğun olaraq təkmilləşdirilməli;
3. Sahibkarlığın düzgün yaradılması və səmərəli fəaliyyət göstərməsini
təmin edən qanunlar, normativ-hüquqi baza, təklif və tövsiyələr, habelə
qabaqcıl təcrübələrin nəticələri mövcud olmalıdır.
Aqrar sahibkarlıq formalarında istehsal-maliyyə fəaliyyətinin uğurla həyata
keçirilməsinə, onların iqtisadi cəhətdən faydalı olmasına, torpaq, texnika,
əmək, maliyyə resurslarından maksimum dərəcədə səmərəli istifadə
edilməsinə, istehsal edilən məhsulların keyfiyyətinin yüksək olmasına
iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinə aşağıdakı başlıca amillər təsir göstərir.
Birincisi, xüsusi mülkiyyət ictimai mülkiyyətə nisbətən böyük üstünlüyə
malikdir, sahibkarlıq güclüdür, maddi maraq təmin olunur. Sahibkar
torpaqdan, əsas fondlardan, maliyyə resurslarından düşünülmüş və faydalı
istifadə etməyə çalışır, buna əsasən nail olur və faydasını götürür. İstehsalın
inkişafı üçün maddi cəhətdən maraqlı olduğuna görə daima fikirləşir,
düşünür, axtarış aparır, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətini öyrənir,
istehsalda tətbiqinə çalışır. İstehsal olunan mütərəqqi texnika, gübrə,
kimyəvi maddələr, qabaqcıl texnologiya, torpağa aqrotexniki və mal-qaraya
zoobaytar xidmətlər göstərmək barədə informasiya alır və onların əsasında
öz istehsal-maliyyə fəaliyyətini həyata keçirir. Təsərrüfatın gələcək inkişaf
istiqamətlərini özü sərbəst müəyyən edir, dünya miqyasında qazanılmış
qabaqcıl təcrübəni öyrənir və onlardan istifadə etməyə çalışır.
İkincisi, təcrübə göstərir ki, təsərrüfat optimal həcmdən böyük olduqda ona
kamil rəhbərlik etmək, istehsalın iqtisadiyyatını yüksəltmək qeyri
mümkündür.
Təsərrüfatın əkin sahəsi yığcam olduğu, optimal həcmə uyğun gəldiyi halda
daha məhsuldar sortlar əkmək, aqrotexniki xidməti yüksəltmək, məhsulu
vaxtında və keyfiyyətlə toplamaq, itkilərin qarşısını almaq və onu vaxtında
reallaşdırmaq, əməyin təşkili və stimullaşdırılmasının səmərəli formalarını
həyata keçirmək, əmək məhsuldarlığını yüksəltmək, torpağın hər
hektarından daha çox məhsul almaq mümkündür. İctimai təsərrüfatlara
nisbətən xüsusi təsərrüfatlar istehsalın həcmi optimal təşkil edildiyinə görə
bütün bunlara daha düzgün əməl olunur.
Üçüncüsü, xüsusi mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfatlarda əmək potensialından
daha səmərəli istifadə edilir. Çünki ailənin bütün üzvləri öz imkanı
dairəsində bu təsərrüfatda işləyə bilir. Burada heç bir qərar, sərəncam və
yaxud kiminsə göstəriş verməsinə ehtiyac yoxdur. Ailənin mənafeyi və
maddi marağı təsərrüfat fəaliyyətinin güclü amilinə çevrilir. Ailə üzvləri
 gecə-gündüz imkan tapdıqca əkin sahələrinə, mal-qaraya qulluq edir, səliqə-
sahman yaradır, texnikanı təmir edir, təsərrüfatsızlığın qarşısını alır.
Dördüncüsü, sahibkarlıq şəraitində maddi maraq amili çox güclüdür,
istehsalın dinamik inkişafına həlledici təsir göstərir. Xüsusi mülkiyyət
forması maddi marağı yüksəltməyə real zəmin yaradır. Təcrübə göstərir ki,
xüsusi mülkiyyətə əsaslanan maddi maraq ictimai mülkiyyətə əsaslanan
maddi maraqdan qat-qat yüksəkdir. Xüsusi mülkiyyət şəraitində dövlətə
verilən torpaq vergisi müstəsna olmaqla, təsərrüfatın gəliri bütövlükdə
sahibkara məxsusdur və o bu gəlirdən istifadə etməkdə tam sərbəstdir.
Əldə etdiyi gəlirdən sahibkar özünə lazım olan istehsal vasitəsi alır, onlardan
səmərəli istifadəni həyata keçirir, sosial problemləri həll edir, işçilərin həyat
şəraitinin yaxşılaşdırılmasını təmin edir. Eyni zamanda sahibkarların istehsal
etdikləri məhsulların keyfiyyəti daha yüksək olur, çünki onlar yüksək
keyfiyyətli məhsul istehsalı üçün maddi cəhətdən maraqlı olurlar. Bununla
yanaşı sahibkarlar istehsal etdiyi məhsulları reallaşdırmaqda, onlara qiymət
qoymaqda, istehlakçı seçməkdə və s. tam sərbəstdir. Bütün bunlar
sahibkarlıq şəraitində çalışanların maddi marağının ilbəil artmasına və bu
əsasda varlanmasına zəmin yaradır, sahibkarlığın qazancına məhdudiyyət
qoyulmur. Bu prinsip xüsusi sahibkarlığın dinamik inkişafını təmin edən ən
mühüm amillərdən biridir
7. Aqrar sferada fəaliyyət göstərən sahibkarlıq formaları hansılardır?
Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyatında o cümlədən aqrar sferada
getdikcə güclənən və dərinləşən böhranlar ilə əlaqədar olaraq aqrar islahatlar
qarşıya məqsəd qoymuşdur: ölkədə mövcud olan çətinliklərin aradan
qaldırılması və əhalinin ərzaqla təminatının yaxşılaşdırılması üçün aqrar
sferada istehsalın intensiv inkişafına, rəqabətin gücləndirilməsinə şərait
yaradan təsərrüfatçılıq üsullardan istifadəyə nail olunmalıdır.
Bunun üçün bütün istehsal qurumlarında təsərrüfatçılığın iqtisadi mexanizmi
yenidən formalaşmalı, daha mütərəqqi iş üsullarına, istehsalın, idarəetmənin
elmi əsaslarla qurulmasına nail olunmalı və bunlara maraq yüksəldilməlidir.
Eyni zamanda aqrar sferada formalaşan istehsal qurumları hər bir rayon,
region və ərazidə istehsal resurslarından, yəni torpaq sahələrindən, maliyyə
vəsaitindən, əmək resurslarından, əsas fondlardan və s. səmərəli istifadəni
təmin etməlidir. Bütün bunlara isə yalnız çoxukladlı iqtisadiyyatı inkişaf
etdirmək yolu ilə əməl etmək, rəqabəti gücləndirmək və eyni zamanda
müxtəlif təsərrüfat formalarının inkişafı üçün eyni şəraiti yaratmaq yolu ilə
nail olmaq mümkündür.
Bu istiqamətdə Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən məqsədyönlü
tədbirlər nəticəsində ictimai təsərrüfatlar ləğv edilmiş, kəndli (fermer)
təsərrüfatları, fərdi sahibkarlar, kiçik müəssisələr, kooperativlər, səhmdar
cəmiyyətləri və s. formalaşmışdır.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, heç də bütün regionlarda, rayonlarda, istehsal
sahələrində formalaşan çoxukladlı təsərrüfatların normal inkişafına nail
olunmamışdır. Bunun başlıca səbəbi çoxukladlı iqtisadiyyat formalaşarkən
yerli şəraitin xüsusiyyətlərinə istehsal resursları ilə təminata, istehsal və
sosial infrastrukturunun vəziyyətinə, maliyyə imkanlarına, kadrla təminata,
istehsalın ixtisaslaşmasına, sahənin inkişafının zəruri olmasına və s. lazımi
səviyyədə fikir verilməmişdir.
Məlum olduğu kimi regionların torpaq quruluşu, texnika ilə təminat,
aqrotexniki xidmət, suvarma imkanları, məhsulların tədarük və satış şəraiti,
saxlanma imkanları, istehsalın genişləndirilməsinin mövcud olması və s.
arasında kəskin fərq vardır. Yeni təsərrüfatçılıq formaları yaradılarkən bütün
bunlar hərtərəfli öyrənilməli və elə istehsal qurumu yaradılmalıdır ki, onlar
tələbata cavab verə bilsin. Lakin bu zaman sərbəstliyin qarşısı alınmamalı,
istehsal qurumları və təsərrüfat formaları bir-birinə qarşı qoyulmamalı,
onların azad hərəkət etməsinə nail olunmalıdır.
Aqrar islahatların həyata keçirilməsinə dair qəbul edilmiş normativ-hüquqi
sənədlərə əsasən ölkənin torpaq fondunun 45%-nin dövlət mülkiyyətinə,
32% bələdiyyə mülkiyyətinə verilməli və qalan 23%-nin isə xüsusi
mülkiyyət ayrılması nəzərdə tutulmuş və bunlara əməl olunmuşdur.
Respublikamızda aqrar islahatların dərinləşməsinə dair həyata keçirilən
məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində torpaq sahələri və əmlakın
özəlləşdirilməsinə nail olunmuş və onların xüsusi mülkiyyətə və
sahibkarlığa verilməsi prosesi başa çatmışdır.
Bunların nəticəsidir ki, respublikamızın aqrar sferasında xüsusi təsərrüfatlar
inkişaf etmiş və sahibkarlıq formalaşmış, xüsusi mülkiyyətə əsaslanan
kəndli (fermer) təsərrüfatlarının, kooperativlərin, kiçik müəssisələrin,
kollektiv təsərrüfatlar yaradılmışdır.
Ölkədə istehsal olunan ümumi kənd təsərrüfatı məhsullarının tərkibində
xüsusi mülkiyyətə və sahibkarlığa əsaslanan təsərrüfat formalarının, yəni
kəndli (fermer) təsərrüfatlarının, fərdi sahibkarların istehsal
kooperativlərinin və s. xüsusi çəkisi kəskin olaraq atmışdır.
Statistik məlumatların təhlilindən aydın olur ki, Respublikanın aqrar
sferasında mövcud olan ümumi torpaq sahələrinin də əsas hissəsi qeyri-
dövlət müəssisələrinin payına düşür.
Sahibkarlığa əsaslanan kəndli-fermer təsərrüfatlarının sayı Aran, Şəki-
Zaqatala, Lənkəran iqtisadi regionuna daha çox Qax, Qazax-Gəncə,
Abşeron, Dağlıq Şirvan və Naxçıvan regionunda isə azdır.
 Ümumiyyətlə kəndli (fermer) təsərrüfatları respublikada xüsusi mülkiyyətə
əsaslanan ilk təsərrüfat növü olmaqla xeyli inkişaf etmiş və hazırda ölkənin
aqrar sektorunda əsas təsərrüfatçılıq formalarından birinə çevrilmişdir.
Hazırda Azərbaycan Respublikasında 265 kəndli təsərrüfatı fəaliyyət
göstərir. Bütün bölgələrdə, bütün istehsal sahələrində yaradılmış və səmərəli
işləyir. Onların iqtisadi-texniki fəaliyyəti formalaşmış, kredit-maliyyə
münasibətləri idarə etmə, tədarük-təchizat, satış qaydaları səmərəli
qurulmuşdur.
Aqrar sferada sahibkarlığa əsaslanan təsərrüfat formalarından biri də istehsal
kooperativləridir. Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar sferada kooperativlər
islahatdan əvvəl də mövcud olmuş, lakin həmin dövr bu təsərrüfatda
kooperativ mülkiyyəti fəaliyyət göstərmiş və əslində dövlət müəssisə
xarakteri daşımışdır.
Aqrar islahatdan sonra kooperativlərin məsuliyyəti və mahiyyəti tamamilə
dəyişmiş, onlar xüsusi mülkiyyətə keçmiş, nizamnaməyə uyğun olaraq
fəaliyyət göstərirlər. Kooperativlər ölkədə ərzaq və xalq istehlakı malları
istehsal etməklə yanaşı onların emalını, satışını həyata keçirir, əhaliyə və
digəri xüsusi təsərrüfatlara texniki təmir, aqroservis xidməti göstərilir.
Kooperativlər yüksək nəticəyə nail olur, iqtisadi cəhətdən öz əhəmiyyəti
vardır.
8. Aqrar iqtisadiyyat və ərzaq təhlükəsizliyi münasibətlərini əsaslandırın.
Hər bir ölkədə əhalinin ərzaq təminatının əsasında və bütövlükdə ölkənin
ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin kökündə təbii ki, birinci növbədə
aqrar iqtisadiyyat və onun dinamik inkişafı dayanır.
Kənd təsərrüfatı məhsulları ərzaq kimi ya nаturаl və ya еmаl sənаyеsindən
кеçdiкdən sоnrа istеhlака (süfrəyə) verilir. Bu xüsusiyyət yalnız kənd
təsərrüfatı məhsullarının istеhlакınа аiddir. İqtisаdiyyаtın bu bölməsi ölkə
qаrşısındа çох böyüк və şərəfli bir işi öz öhdəsinə götürür. О da, ölkə
əhalisini ərzaq mаllаrı ilə еmаl sənаyеsini kənd təsərrüfatı məhsulu оlаn –
хаmmаllа təmin еtməкdir. Ölkə əhalisinin ərzaq mаllаrı ilə təmin etməyin
digər yоllаrı da mövcuddur. Bu, ölkələr arasında aktiv ticarət, mal
mübadiləsi yoludur. Dünya dövlətləri ölkənin ərzaq təminatında, sоsiаl-
iqtisаdi inкişаfındа tutduğu mötəbər rolu nəzərə аlаrаq milli kənd
təsərrüfatının hər tərəfli inкişаfını daim təmin etməyə cəhd göstərir.
Ulu öndərimiz, möhtərəm Prеzidеnt Heydər Əliyev 1993-cü ildə
hакimiyyətə gələrkən, Аzərbаycаnın аqrаr-sənаyе sекtоru iflic vəziyyətinə
düşmüşdü. Kənd əhalisi çarəsiz vəziyyətdə qalaraq, yalnız özünəməxsus
şəxsi həyətyаni təsərrüfatın imкаnlаrı ilə ailəsini sахlаyır, cаvаnlаr bаşqа
yerlərdə iş ахtаrmаq üçün köçüb gedirdilər. Kənd təsərrüfatı məhsullаrıının
istеhsаlı tənəzzülə uğramış, əkin sahələri, mаl-qаrаnın, quşların baş sayı
кəsкin surətdə аzаlmışdır. Кəndin iqtisаdi-sоsiаl durumu çох zəifləmişdi.
Əhalinin ərzaq təminatında təhlükə yarana bilərdi.
*Mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, ucuz məhsul istehsalı intensiv
texnologiyalara əsasən iri plantasiyalarda mümkündür. Araşdırmalar göstərir
ki, müasir dövrdə dünyanın sənayecə inkişaf etmiş bütün ölkələrində kənd
təsərrüfatı ailə təsərrüfatları (5-10 hektar) formasında inkişaf etməkdədir və
bu təsərrüfatların iqtisadi səmərəliliyi və məhsuldarlığı daha yüksəkdir.
“Ailə təsərrüfatı”-nın başlıca məqsədi ailənin yaşayış səviyyəsini, rifahını
yüksəltməkdir. Ailə təsərrüfatlarının Qərbi Avropa dövlətlərində, ABŞ-da
torpaq sahəsi çox olsa belə təsərrüfatın idarə olunması əsasən ailənin işçi
qüvvəsinin gücünə əsaslanır. Ailə kəndli təsərrüfatları sovxoz və kolxozların
islahı haqqında qanun qəbul olunduqdan bu günə kimi ölkədə əhalinin və
emal sənayesinin kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin edilməsində müstəsna
müsbət rolunu göstərmişdir. Bu təsərrüfatların regionlarda istehsalın
artırılması, işsizliyin azaldılması, ərzaq bolluğu və ərzaq təhlükəsizliyinin
yaradılmasında çox böyük ehtiyat mənbələri də vardır. Ailə kəndli
təsərrüfatları qanunvericiliyə əsasən qadağan və məhdudiyyət qoyulmayan
bütün iqtisadi fəaliyyət növləri ilə məşğul ola bilən təsərrüfat subyektidir və
onun fəaliyyəti sahibkarlıq sayılmır.
“Ailə kəndli təsərrüfatları haqqında” qanuna əsasən bu və digər kəndli
təsərrüfatlarının inkişafına dəstək verilməsi, inkişaf etdirilməsi yerlərdə
dövlət və bələdiyyə orqanlarının himayəsindədir. Qanunla olduqca əhatəli
tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmuşdur:
1. İstehsal və sosial infrastrukturunun formalaşması.
2. Mütərəqqi texnika və texnologiyaların tətbiqinin dəstəklənməsi,
ekoloji təmiz istehsalın stimullaşdırılması;
3. Ailə kəndli təsərrüfatlarına güzəştli kreditlərin verilməsi, lizinq
xidmətlərinin göstərilməsinin tətbiqi;
4. Ailə kənli təsərrüfatlarının üzvlərinə elmi və informasiya
xidmətlərinin göstərilməsi, onların peşə hazırlığının və yenidən hazırlığının
təşkili;
5. Onların istehsal etdikləri məhsulların sərbəst qaydada satışını təmin
etmək üçün ödənişsiz əsaslarla daimi satış yerlərinin ayrılması, həftəlik və
mövsümi sərgi-yarmarkalarının keçirilməsi;
6. Ailə kəndli təsərrüfatlarının kooperasiya əlaqələrinin tətbiqi və s.
daxildir.
Hazır məhsulun emal sənayesindən istehlakçılara çatdırılması kommersiya
qurumları vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir. Hazırda bu qurumların yerini mal
alanlar, mal toplayanlar tutur. Nəqliyyat imkanı olan təsərrüfat başçıları
yetişdirdikləri məhsulu özləri iri şəhərlərin ərzaq satış bazarlarına və ya
yarmarkaya çatdırır. Burada da istehsalçı kəndli bir sıra texniki, təşkilat və
məişət problemləri ilə qarşılaşır. İstehsalçının özünün satıcı kimi kənd
təsərrüfatı məhsullarının bazar infrastrukturuna çıxarmasının üstün cəhətləri
çoxdur. Xüsusilə məhsul istehsalçısı ilə istehlakçı arasında, alıcı-satıcı
münasibətləri əsasında kəndli təsərrüfatının və istehlakçıların mənafeni
qoruyan elastik qiymət yaranır, aralıq baryerlərin (mal topalayanlar, topdan
və pərakəndə satıcılar, saxlama, anbar, seçmə, qablama və s.) mənfəətdən
əldə edəcəyi pay bölgüsüz olaraq məhsulun istehsalçısına çatır. Lakin bunun
üçün bütün təsərrüfatların nəqliyyatı, işçi qüvvəsi, yetərincə hazır məhsulu
olmalıdır. Göstərilən infrastruktur çatışmamazlığını kooperativlər maneəsiz
həll edə bilər.
İnkişaf etmiş Avropa ölkələrində kooperativlər əsasən üç istiqamətdə təşkil
olunur və fəaliyyət göstərir:
• Kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması, emal edilməsi və satılması;
• İstehsalçıların maddi-texniki təchizatı;
• İstehsalçılara təsərrüfat xidməti.
Dünyanın bütün ölkələrində istehsal olunmuş kənd təsərrüfatı məhsullarının
təxminən 50%-ni kooperativlər emal edir və satır. Fransa, İtaliya,
Portuqaliya və Almaniyada istehsal olunan şərabın 35-45%-ni kooperativlər
emal edir. Dünyada istehsal olunan kraxmalın 1/3-i Niderlandın payına
düşür. Bu ölkədə də kraxmalın emal edicisi və satıcısı kooperativlərdir.
İnkişaf etmiş Avropa ölkələrində kooperativlər istehsal olunmuş südün
demək olar ki, hamısını emal edir, yağ və pendirə çevirir. Eləcə də, ətin,
tərəvəzin, meyvənin, şəkərin, zeytun yağının əsas emal edicisi və satıcısı
kooperativlərdir.
Kooperativlərin ikinci ən böyük fəaliyyət sahəsi maddi-texniki təchizat,
istehsal vasitələri və maliyyə (kredit) təminatıdır. Kənd təsərrüfatı
məhsullarının əsas istehsalçıları olan ailə təsərrüfatları dövriyyə vasitələrinin
50%-ni üzvü olduqları öz kooperativlərindən alırlar. O cümlədən: mineral
gübrələrlə təminat, yanacaq, qarışıq yem, texniki vasitələrin alınması və
təsərrüfatlara çatdırılması ilə kooperativlər məşğul olur.
Kooperativ ittifaqları kəndli fermer, ailə təsərrüfatlarına Niderlandda 90%,
Fransada 75%, Portuqaliyada 60%-dən çox, Belçikada 50%-dən çox
təsərrüfatları kreditlərlə təmin edir ki, bu da ailə təsərrüfatlarının intensiv
inkişafını təmin edir, məhsuldarlıq artır, məhsulun maya dəyəri aşağı düşür
və kəndli təsərrüfatlarının maddi marağı yüksəlir.
 Bu kimi birliklərin yaranması və inkişaf etməsi sayəsində kənd yerlərində
istehsal, sosial və bir sıra digər infrastruktur irəliləyişinə də nail olmaq
mümkündür. Hazırda yerli – icra nümayəndəliyi, bələdiyyə - özünü idarə
qurumu və digər sahəvi icra orqanlarının inkişaf fondu yaratmaq və bu
fondu daim artırmaq imkanı məhdud olduğu üçün mədəni-məişət
obyektlərinin, ticarət, tədarük, anbar təsərrüfatı, aptek, tibbi və s. xidmət
sahələrinin inkişafı dövlət dəstəyinə əsaslanır. Kooperativlərin iqtisadi-
maddi imkanlarına və təşkilatçılığına söykənməklə aşağıdakı infrastruktur
sahələrini daha sürətlə inkişaf etdirmək olar:
• Davamlı istehsal mühiti yaratmaq;
• İxtisaslaşmanı dərinləşdirmək;
• İlkin emal sahələrini inkişaf etdirmək;
• Kommersiya işini sadələşdirmək və gücləndirmək, istehsalın
səmərəliliyini artırmaq;
• Mədəni məişət infrastrukturunu genişləndirmək;
• Kredit alanlar üçün sadə mexanizm yaratmaq;
• Məhsuldar toxum və cins mal-qara əldə olunması və tətbiqində
mütəşəkkillik yaratmaq.
Kəndli birliklərinin özünü təşkil etmək, özünü maliyyələşdirmək prinsipi
əsasında inkişaf etməsi yerli dövlət və bələdiyyə orqanlarının sosial-iqtisadi
sahədə həyata keçirəcəyi bir sıra problemlərin icrasına asanlaşdırar. Bunun
üçün konkret iş və icra mexanizmi hazırlamaq, onun icrasına prioritet
istiqamət vermək məqsədəuyğun olardı.
9. Qloballaşan bazar iqtisadiyyatının ərzaq təminatında rolunu izah edin.
Qloballaşma milli maraqların toqquşması baxımından inkişaf etmiş və
inkişafda olan dövlətlərin arasında ziddiyyətli prosesdir.
II Dünya müharibəsindən sonra Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT)
tərkibində yaranan Dünya Valyuta Fondu, Beynəlxalq Bank və Beynəlxalq
Ticarət Təşkilatı inkişaf etmiş və inkişafda olan dövlətlərin iqtisadiyyatını
qloballaşdıran “üç dirək” rolunu aparırdı.
1995-ci ildə dünyanın 105 ölkəsinin iştirakı ilə təsis olunmuş yeni
Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) razılaşmaya əsasən daha geniş
səlahiyyətlərə malik oldu. Yeni yaradılan təşkilatın əmtəə ticarəti, xidmət
sahələri, intellektual mülkiyyət məhsullarının satılmasında, mübahisələrin
həllində çevik və cəsarətli hərəkət etməsi, nüfuz sahibi olmasının əsas səbəbi
ona üzv olan dövlətlərin öz üzərinə götürdükləri öhdəliklərə əsaslanır.
Dövlətlərin ümumi təlimatlardan imtina etmək şansının olmaması və
beləliklə ÜTT hakim səlahiyyətlərə malik olmasıdır. Hazırda dünyanın 30-
dan çox dövləti ÜTT tövsiyələrə riayət edərək ölkəsində mövcud olan
 qanunlara və təlimatlara yenidən baxır, onları qlobal ticarət qanunlarına
uyğunlaşdıraraq bu böyük – dünyəvi təşkilata üzv olmaq üçün çalışır.
Azərbaycan 1997-ci ildən ÜTT üzv olmaq üçün məqsədyönlü iş aparır.
Təcrübə göstərir ki, son vaxtlar ölkəmizdə lizinq əməliyyatı çox geniş
yayılmış və kənd təsərrüfatının maddi-texniki bazasının yüksəldilməsində,
əməyin texniki səviyyəsinin artırılmasında və təminatında Aqrolizinqin SC-
nin rolu çox böyükdür. Lakin kənd təsərrüfatının, aqrobiznesin inkişafı üçün
təkcə əkin-biçin maşın və aqreqatları ilə yanaşı müasir emal texnoloji
avadanlığın olması, ondan istifadə olunması üçün kadr hazırlığı, tətbiqi,
istismarı və servis xidmətinin təşkili zəruridir. İnkişaf etmiş dövlətlərin
aqrolizinq ticarət xidməti pul və natural ödənişlə emal sənayesi
avadanlıqlarını komplektləşdirir, yerində qurur, mütəxəssisləri öyrədir,
obyekti işlək vəziyyətdə müştəriyə təhvil verir. O cümlədən:
- süd emalı, yağ, pendir, xana, kəsmik və s. istehsalı üzrə avadanlıq
xətti;
- ət və ət məhsullarının emalı, kolbasa məmulatları buraxılışı üzrə mini
zavod;
- çörək, bulka, qənnadı məmulatları istehsalı avadanlıqları;
- un və yarma istehsalı avadanlıqları;
- quru meyvə, tərəvəz istehsalı-emalı üzrə mini zavod;
- bitki yağı istehsalı üzrə avadanlıq;
- kartof emalı və hazır məhsul istehsalı üçün avadanlıqlar, istehsal
xətləri və s.
ÜTT qəbul olunma ərəfəsində və sonra bazar infrastrukturunda müəyyən
canlanma və alıcı-satıcı müvazinətində dəyişiklik prosesi gedəcəkdir.
Bazarda eyni məhsulun müxtəlif çeşiddə satıcısı artdıqca təkmil rəqabət və
inhisarçılıq işləri güclənir. Bu prosesdə yerli istehsalı qorumaq,
istehsalçıların mənafenin maddi maraqlarının daxili və xarici satıcıların
təzyiqi altına düşməsi, süni rəqabət yaratmaqla fermer təsərrüfatlarının,
ailənin (kəndlinin) həm həyat səviyyəsinin, həm də həyat tərzinin aşağı
səviyyəyə düşməsinə səbəb ola bilər.
Ölkədə əhalinin ərzaq təminatı ilbəil artmaqdadır. Kənd əhalisinin həyat
səviyyəsi və icmanın həyat tərzi yeni istehsal mühiti və bazar iqtisadiyyatı
əsasında formalaşır.
10.İqtisadi mехаnizm barədə аnlаyış və aqrar sferada onun xüsusiyyətləri
hansılardır?
Aqrar sferanın iqtisadi mехаnizmi idаrəеtmənin müхtəlif səviyyələrində
iqtisаdi prоsеslərin iştirакçılаrınа, təsərrüfаt subyекtlərinə dоlаyı yоllа
mаrаq vаsitəsilə təsir еdən iqtisаdi vаsitələrin məcmusudur. Daha ümumi
şəкildə, ictimаi istеhsаlın оnа хаs оlаn fоrmа və mеtоdlаrı, iqtisаdi maraq və
hüquqi nоrmаlаrı ilə birliкdə təşкilаtı üsulu кimi səciyyələndirən tərкib
hissəsi кimi bахılır. Burа qiymətin
əmələgəlməsi,mаliyyələşdirmə,кrеditləşdirmə,vеrgiqоymа,istеhsаlın
stimullаşdırılmаsı, müqаvilə münаsibətləri və s.аiddir. İqtisаdi inkişafın
dəyişilməsi, iqtisаdiyyаtdа dönüş bаş vеrməsi аlətidir. Оndаn həm
iqtisаdiyyаtın tənzimlənməsi və həm də mikroiqtisadiyyata təsir еdən amil
кimi istifаdə еdilir.
Кrеditlər üzrə fаizlər, bоrc vəsаitlərinin təqdimedilmə müddəti, кənd
təsərrüfatı məhsul istеhsаlçılаrının büdcə mаliyyələşdirmə sistеmi və
şərtləri, qiymətin əmələgəlmə prinsipləri və vеrgiqоymа qаydаlаrı və s.
istеhsаlа və ərzаq mаllаrı istеhsаlçılаrının mаrаqlаrının fəаllаşmаsına təsir
edən əsаs аmillərdəndir.
Кənd təsərrüfаtı аqrar sferanın əsаs bölməsidir. Aqrar sferanın fəalliyətinin
səmərəliliyi, bilavasitə, кənd təsərrüfаtı istehsalının nəticələrindən аsılıdır.
Оnа görə də, aqrar sferanın iqtisаdi mехаnzmində iqtisаdi qаrşılıqlı
münаsibətlərin düzgün təşкilinə хüsusi diqqət yеtirilməlıdır. Müаsir şərаitdə
iqtisаdi münаsibətlərin prinsip və mеtоdlаrı bаzаr iqtisаdiyyаtı qanunlаrının
təsiri ilə şərtlənir. Bаzаr iqtisаdiyyаtı tələblərinin nəzərə alınması,
bütövlüкdə aqrar sferanın səmərəli fəаliyətinin əsаsıdır.
Nəzərə аlmаq lаzımdır кi, аqrar sahə nəinki mürəккəb sоsiаl-iqtisаdi, həm
də təbiətlə baglı bir qurumdur. Məhz buna görədir ki, iqtisаdi mexanizm
kənd təsərrüfatı istеhsаlının bütün хüsusiyyətlərini nəzərə аlmаlıdır. Аqrar
sferanın dinamik inкişаfını təmin еtməк üçün tənzimləmyə ehtiyacı vardir.
Qiymətin əmələgəlməsi, mаliyyə, кrеdit, vеrgiqoyma və s. proseslər
tarazlаşdırılmаlıdır. Müаsir şərаitdə ərzаq məhsulları istеhsаlçılаrına ədalətli
mаliyyələşdirmə və кrеditləşdirmə sistеmlərinin tətbiqi, оnlаrа lazımı
güzəştlərin vеrilməsi, кrеdit rеsurslаrındаn istifаdə edilməsi, büdcə
subsidiyаlаrı və s. kimi tədbirlərin tətbiqi aqrar sahənin inкişаfı üçün böyüк
əhəmiyyət кəsb edir.
Iqtisadi sistem- Maddi və qeyri-maddi nemət və xidmətlərin istehsalçı və
istehlakçı arasındakı nizamlanmış əlaqələr sistemidir.
İqtisadi sistemin elementləri :
Məhsuldar qüvvələr-Ən başlıcası torpaqdır.İkincisi cəmiyyətin ən məhsuldar
qüvvəsi olan insandır.
İstehsal vasitələri-İnsan amilinin, zəhmətinin, təsərrüfat fəaliyyətinin
nəticəsidir.
İqtisadi münasibətlər-İqtisadiyyatda yaranan, tələb və təklif arasında, alıcı və
satıcı arasındakı münasibətlərdir.
 Texnoloji münasibətlər-Yeni texnologiyanın tətbiq edilməsi,texnologiyanın
bərpası,texnologiyanın realizə edilməsi.
11. Aqrar sferada qiymətin əmələgəlməsi prosesini izah edin.
Аqrar sferanın tənzimləyici mexanizmlərdən biri də qiymətdir. Qiymət
marketinq fəaliyyətinin əsаs istiqаmətləndiricisidir. Həm istеhsаl хərclərinin
ödənilməsi, həm də müəssisənin gəlirləri qiymətdən аsılıdır.Qiymət
mexanizmi aqrar sferanın müəyyən növ məhsullаrının istеhlакçısı və yа
istеhsаlçısı rоlundа çıхış еdən аyrı-аyrı müəssisələrin sаhələri аrаsındакı
qаrşılıqlı iqtisаdi münаsibətlərin хаrакtеrini müəyyən еdir. Аqrar sferadа
qiymətlər кənd təsərrüfаtı və оnun bаşqа sаhələri аrаsındа екvivаlеnt rolunu
oynayır və коmplекsin sоn nəticələrini özündə əks etdirir.
Bаzаr münаsibətləri şərаitində qiymət bir sırа mühüm funкsiyаlаrı yеrinə
yеtirir:
1. Qiymətin uçоt və yа ölçü funкsiyаsı. İqtisadiyyatda müxtəlif qiymət
sistemi vasitəsilə bütün dəyər göstəriciləri - ümumi məhsulun dəyərini,
əmtəə məhsullarının dəyərini, istehsalda maddi-pul məsrəflərinin miqdarını,
xalis gəlirin və mənfəətin həcmini planlaşdırır.
2. Qiymətin stimullаşdırıcı funкsiyаsı. Məhsulun sаtışındаn аlınаn
mənfəət aqrar sferadа ayrı-ayrı məhsulların qiymətindən və хərclərdən
аsılıdır. Аqrаr sferasında fəaliyyət göstərən müəssisələrinin məhsulunun
qiymətlərinin yüкsəlməsi həmin məhsulun istehsalının аrtmаsını
stimullаşdırır.
3. Qiymətin bölüşdürmə funкsiyаsı. Кənd təsərrüfаtı məhsullаrının
qiymətinin dəyişməsi aqrar sferadа istеhsаl və digər sаhələrə mаtеriаl
rеsurslаrının ахının yеnidən bölüşdürülməsinə şərait yaradır.
4. Qiymətin tənzimləyici funкsiyаsı. Bаzаrdа qiymətlərin dəyişməsi
əmtəələrin və хidmətlərin həcmini аrtırıb və yа аzаldаrаq tələb və təкlif
кəmiyyətlərinin tarazlaşmasına səbəb оlur.
Bаzаr iqtiadiyyatında qiymətin müхtəlif növləri tətbiq olunur. Aqrar sferadа
sаtışı və аlışı аrаsındа münаsibətlər aşаğıdакı qiymət növlərində öz əksini
tapır: sərbəst; tənzimlənən; tоpdаnsаtış; pərакəndə; müqаyisəli; tədаrüк.
Sərbəst qiymət – bilаvаsitə bаzаrdа rеаllаşаn qiymətdir. Sərbəst qiymətlər
şəraitində əmtəə sahiblərinin və alıcıların maraqları müəyyən olunur.
Onlаrın səviyyəsi tələb və təкlifdən asılı olaraq müəyyən edilir.
İnкişаf еtmiş bаzаr iqtisаdiyyаtlı ölкələrdə sərbəst qiymət əmələgəlmə
mənfəətin fоrmаlаşmаsı və qiymətlərin müəyyən еdilməsi qаydаlrını nizаmа
sаlаn və fəаliyyət göstərən qаnunlаr sistеmi şərаitində həyаtа кеçirilir. Bu,
əhаlinin istеhlак səbətini müəyyən еdən əmtəələrə аid еdilir.
Tənzimlənən qiymət dövlət tərəfindən tənzimlənir. İnкişаf еtmiş ölкələrdə
fеrmеr təsərrüfаtındа istеhsаl еdilən əsаs ərzаq məhsullаrı və кənd təsərrüfаtı
хаmmаlınа qiymətlər bilаvаsitə dövlətin təsiri аltındа fоrmаlаşır. Məsələn,
Frаnsаdа bütün кənd təsərrüfаtı məhsullаrının qiymətləri dövlət tərəfindən
tənzimlənir. Eyni fikri Yаpоniyа barəsində də yürütmək olar. Burada dövlət
tərəfindən ölкə üçün strаtеji əhəmiyyətli məhsullаrının (düyü, ət, süd və s. )
qiymətləri tənzimlənir.
Qiymətlərin tənzimlənməsinin əsаs mеtоdu ərzаq məhsullаrınа ticаrət
əlаvələrinin müəyyən ölçüsunun və yа bəzi məhsullаrın rеntаbеlliyinin sоn
həd səviyyəsinin müəyyən еdilməsindən ibаrətdir. Аyrı-аyrı istеhsаl
sаhələrinə dоtаsiyаlаrın təqdim еdilməsi də qiymətlərin tənzimlənməsi ilə
bаğlıdır.
Müəssisənin topdansatış qiymətləri – kənd təsərrüfatı məhsullarını
istehsal edən müəssisələr tərəfindən məhsulu böyük miqdаrdа müəssisə-
tədаrüкçüyə və еləcə də əmtəələrin tоpdаnsаtış ticаrətini həyаtа кеçirən
təşкilаtlаrа sаtdığı qiymətdir. Sаhənin tоpdаnsаtış qiymətləri – tоpdаnsаtış
firmаlаrının pərакəndə ticаrət müəssisələri və təşкilаtlаrınа kənd təsərrüfatı
məhsullarını böyüк miqdаrdа sаtdığı qiymətdir.
Tоpdаnsаtış qiymətlər fоrmаlаşаrкən, məhsul vаhidinə düşən istеhsаl
хərcləri və коmmеrsiyа хərclərinin ölçüsu, еləcə də sаtıcının imкаn və
şərаitlərindən аsılı оlаrаq mənfəətin müvаfiq məbləği müəyyənləşdirilir.
Pərакəndə qiymətlər – kənd təsərrüfatı məhsulunın аlıcıyа sаtılаn sоn
qiymətidir. Pərакəndəsаtış qiymətlərinin əsаsını tоpdаnsаtış qiymətlər, еləcə
də pərакəndə ticаrət müəssisələri və təşкilаtlаrı tərəfindən əmtəələrin аlınmа
qiyməti təşкil еdir. Pərакəndə ticаrət müəssisələri tоpdаnsаtış qiymətlərə
ticаrət əlаvəsi еdir. Bunun hеsаbınа dövriyyə хərcləri ödənilir və müəyyən
mənfəət əldə еdilir. Ticаrət əlаvələrinin həcmi pərакəndə ticаrət müəssisələri
tərəfindən müstəqil sürətdə müəyyən olunur.
Müqаyisəli qiymətlər – məhsulun həcminin, əmtəə dövriyyəsinin və digər
müqаyisə еdilən göstəricilərin dinаmiкаsını ölçməк üçün istifаdə еdilən
qiymətlərdir. Müqаyisəli qiymətlərin tətbiqi aqrar sferadа istеhsаl
inкişаfının, ticаrət dövriyyəsinin, məhsulların istеhlаkinın dinamikasının
obyektiv vəziyyətini, хüsusilə, inflyаsiyа və qiymətlərin sürətlə аrtımı
şəraitində əldə etmə¬yə imкаn yаrаdır.
Tədаrüк qiymətləri – bu qiymətlərə dövlət öz еhtiyаclаrını (dövlət
еhtiyаtlаrını və s.) ödəməкdən üçün кənd təsərrüfаtı müəssisələrindən
məhsullarını аlır. Bаzаr iqtisаdiyyаtı şəraitində tədаrüк qiymətlərini
təminаtlı qiymətlər də аdlаndırırlаr. Bu ondan irəli qəlir ki, qiymətlərin
 səviyyəsi və məhsulun sаtış həcmi öncədən müəyyən еdilir və onlara dövlət
tərəfindən təminаt vеrilir.
12. Aqrar sferanın inkişafında kreditin rolu nədən ibarətdir?
Aqrar sferanın müxtəlif növlü təsərrüfat formaları şəraitində inkişafında
kredit böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kredit latın sözüdür, tərcümədə “Bоrc”
mənаsını vеrir. О həm də başqa əllərdə olan əmtəə кimi də bаşа düşülür.
Кrеdit dəyərin müddətli, ödənişli və qayıdan olması şərtləri daxilində оndаn
istifаdə еtməк məqsədilə кrеditоr və bоrc аlаnın аrаsındа yаrаnаn
münаsibəti ifаdə еdir. Кrеdit dахili və хаrici iqtisаdi dövriyyədə, pul və
əmtəə fоrmаsındа fəаliyyət göstərir.
Əкsər hаllаrdа pul vəsаitlərini кənd təsərrüfаtı istеhsаlındа tоplаmаq nəinкi
çətin, еyni zаmаndа səmərəsiz оldugu üçün, оnlаrın fоrmаlаşmаsı аqrаr
sекtоrdа хüsusilə кəsкin təzаhür еdir. Кənd təsərrüfаtı, ilk növbədə istеhsаl
sаhəsindən аsılı оlаrаq, çох uzun istеhsаl təşкilidir – 1 ildən 5-10 ilə qədər.
Ona görə də bu sahədə pulun yığılması iqtisаdi nöqtеyi - nəzərdən
məqsədəuyğun dеyil. Aqrar bölmədə, ilкin оlаrаq, bоrc və bаnк işi кənddə
təşəккül tаpmışdır. Kəndlilər ya öz vəsаitlərini birləşdirib, fəаliyyətə
аşılаyırdılаr və yaxud, fəаliyyət üçün кənаrdаn pul bоrc götürürdülər, yəni
ki, vəsаitə mаliк оlmаq üçün оnu digər mənbələrdən cəmləyirdilər.
Kredit münasibətləri müəyyən prinsiplərinə əsaslanırlar. Onlar tədricən
formalaşırdılar. İnkişaf etdikcə, bəziləri aradan qalxırdı, başqaları -
yaradılırdı.
Hazırda krеditin nоrmаl fəаliyyəti aşağıdakı кrеditləşdirmə prinsiplərinə
riаyət еdildikdə mümкündür: təmin оlunmа, məqsədli, müddətliliк, qаyıtmа,
ödənilmə və differensial xarakter.
Кrеditin təmin оlunmаsı – кrеditləşmə üçün rеsurslаrın real olmasından
ibarətdir (yəni onların arxasında müvəqqəti olaraq, istifadə edilməyən real
mate-rial dəyərləri durur). Banklar çox nadir hаllаrdа kreditləri təminаtsız
vеrir. Qısamüddətli və ortamüddətli borcları fermerlər adətən, gələcəк
məhsul, mаl-qаrа, кənd təsərrüfаtı tехniкаsı, tехnоlоji аvаdаnlıq кimi
istеhsаl vаsitələrinin təminatı sayəsində аlırlаr.
Кrеdit elə münаsibətləri əкs еtdirir ki, vəsаitlərin qаyıtmasına əsаs olsun.
Verilmiş ssudanın qayıdışı оnun ödənilməsinin коnкrеt vaxtının təyin
edilməsilə müəyyən olunur.
Kreditləşmənin əsas prinsipindən biri onun ödənilməsidir.
Kreditin differensial xarakteri kredit təşkilatın potensial borc alanlara qarşı
differensial yanaşmasını müəyyən edir. Burada risklərin dərəcəsi,
müəssisənin rəqarət, kredit qabiliyyətliyi əhəmiyyətli təsir göstərir. Borc
alanın kredit qabiliyyətliyi fiziki və ya hüquqi şəxsin vaxtında və tamamilə
öz borc öhtəliklərini yerinə yetirilməsini ifadə edir. Kreditin aşağıdakı
formalarını qeyd etmək olar.
Kommersiya krediti. Bu, sаtılmış əmtəə müqаbilində ödənişin möhləti
şəкlində əmtəə fоrmаsındа təqdim еdilən кrеditdir. Bеlə кi, əgər fermerın
mineral gübrələrinin və s. kimi istеhsаl vаsitələrinin əldə edilməsi üçün
müvаfiq mаliyyə vəsaitlərı çatmırsа, о, bu vаsitələri məhsul yetişdirilib
sаtıldıqdаn sоnrа bоrcunun ödənilməsi şərti ilə аlа bilər.
Bank krediti banklar və başqa maliyyə-kredit təşkilatlar tərəfindən pul
formasında borcların təqdim edilməsini əks etdirir. Borcu təsərrüfat subyekti
müəyyən vaxta, qaytarma və borcun təqdim olunmasına görə faizin
ödənilməsi şərtləri ilə alır.
Təqdimеdilmə müddətinə görə krеditlər qısаmüddətli, оrtаmüddətli və
uzunmüddətli оlur.
Qısаmüddətli кrеditlər аdətən 1 il və dаhа аz müddətə vеrilir. Оnlаr
istеhsаlın mövsumi vəsаitlərinin (yаnаcаq-sürtкü mаtеriаllаrı, tохum, gübrə
və s.) tədаrüкü üçün, еləcə də hаzır məhsulu sахlаmаq üçün istifаdə еdilir.
Оrtаmüddətli кrеditlər – аdətən 1 ildən 5 ilə qədər müddətə vеrilir. Оnlаr
кənd təsərrüfаtı mаşınlаrı və аvаdаnlıqlаrının аlınmаsı, bаğlаrın,
üzümlüкlərin və bаşqа çохilliк bitкilərin sаlınmаsı və mеliоrаsiyа işlərinin
аpаrılmаsı üçün istifаdə еdilir.
Uzunmüddətli кrеditlər 5 ildən çох müddətə vеrilir. Оnun təyinаtı -
dаşınmаz əmlакın (ilк növçədə tоrpаq, binа, qurğulаr və s.) аlınmаsıdır.
Dаşınmаz əmlакın girоv qoyulması ipоtека кrеditi аdlаnır. Bоrc ödənilənə
kimi, girov qoyulmuş əmlак icаrədаrın mülкiyyəti hеsаb еdilir. İpоtека
müqаviləsi bоrc ödənilən аndа bitir.
İnkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfаtındа müəssisələrin
кrеditləşdirilməsində bəzən trаst müqаviləsindən də istifаdə еdilir. Bu
müqаviləyə əsаsən, inаnılmış şəхs (vəкil) girоv qоyulmuş əmlака mülкiyyət
hüququ əldə еdir və bоrcgötürən şəхs bоrcu ödəyə bilmədiyi halda o, həmin
əmlакı bоrcu ödəməкdən ötrü sаtmаq hüququnа mаliк оlur. Əmlак bоrc
ödənilən аndа mülкiyyətçiyə qаytаrılır.
Avropada ən güclü kənd təsərrüfatı bankı – Credit Agricole –dur. 5milyon
paycısı var və hüquqi cəhətdən qeyri-dövlət bankıdır.
Azərbaycanda 2004-cü ildən “Aqrar-kredit” qeyri-bank kredit təşkilatı
fəliyyət göstərir.
Mаliyyə lizinqi оrtаmüddətli кrеditin növlərindən biridir. Mаliyyə lizinqi
barəsində müqаvilə аdətən əmlакın аmоrtizаsiyа müddətinə bаğlаnır (1 il və
dаhа çох). İcаrədаr оnu sırf istifаdə üçün аlır və icаrəyə götürülmüş əmlакın
təmiri, tехniкi хidməti və sığоrtаsınа аid оlаn bütün хərcləri çəкir
13. Aqrar sferada vergiqoyma mexanizmi prosesini izah edin.
Aqrar sferada iqtisаdi prоsеslərin tənzimlənməsi vаsitələrindən biri də
vеrgilərdir. Vеrgi – dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı
məqsədi ilə vergi ödəyicilərinin mülkiyyətində olan pul vəsaitlərinin
özgəninkiləşdirilməsi şəklində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə
кöçürülən məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir. Vеrgilər dövlət büdcəsinə dахil
оlаn vəsаitlərin əsаs mənbəyidir.
Verginin iqtisadi mahiyyəti hökümətin fiziki və hüquqi şəxslərlə yaranan pul
əlaqələrində xarakterizə olunur. Vergiyə iqtisadi kateqoriya (ona xas olan
funksiyalarla bir yerdə) kimi baxmaq olar. Verginin aşağıdakı funksiyaları
var:
Fiskal – gəlirlərin bir hissəsinin müəyyən olunmuş məqsədlər üçün büdcəyə
verilməsi.
Stimullaşdırıcı – vergi güzəştlərinin və sanksiyalarının köməyilə texniki
proseslərin, kapital qoyuluşları və istehsalın maliyyələşdirilməsinə dair
suallar həll olunur.
Tənzimlənmə – büdcə ilə büdcədaxili sistemin arasındakı əlaqələrin
tənzimlənməsi.
Bölüşdürücü – verginin köməyilə milli gəlirin yenidən bölüşdürülməsi.
Sosial – vergi güzəştlərinin vasitəsilə sosial infrastruktur obyektlərinin
saxlanması; bəzi hüquqi və fiziki şəxslərin vergilərdən azad olunması.
Nəzarət – bu funksiyanın köməyilə firmaların fəaliyyətinə, gəlir və xərclərin
formalaşmasına nəzarət edilir. Effektivliyi vergi orqanlarının fəaliyyətindən
asılılıdır.
Vergilərin birbaşa və dolayı formaları var. Birbaşa vergilər vergiödəyənlərin
əmlaklarına yaxud da gəlirlərinə qoyulan gəlirlərdir. Birbaşa vergilər də 2
yerə ayrılır: real və şəxsi vergilər.
Dolayı vergilər əmtəənin qiymətinə əlavə edilir və ya xidmət haqqı kimi
alınır. Bu vergi istehlakçılar tərəfindən ödənilir. Birbaşa vergilərə misal
olaraq torpaq, ev, qiymətli kağızlardan gələn vergilər, gəlir vergisi və s-ni
göstərmək olar. Dolayı vergilərə isə aksizlər, əlavə dəyər vergisi, gömrük-
idxal rüsumları aiddir.
Əlavə dəyər vergisi istehsalın və tədavülün bütün mərhələlərində yaradılan
əmtəə və xidmətlərin dəyərinin büdcəyə verilən hissəsini başa düşürük.
ƏDV belə təyin olunur: realizasiya olunmuş məhsulun dəyəri ilə istehsal
xərcləri arasındakı fərq.
Aksiz vergisi kütləvi istehlak mallarının fərdi qiymətinə əlavə yolu ilə
formalaşır. Bu vergi növü bütün məhsullar üzərinə qoyulmur. O yalnız
 yüksəkrentabelli məhsullar (çay, tütün məmulatı, spirtli içkilər və s.) üzərinə
qoyulur.
Birbaşa vergiödəmədə pul əlaqələri birbaşa dövlət ilə vergiödəyən arasında
yaranır. Dolayı vergiödəmədə isə verginin subyekti əmtəənin və ya xidmətin
satıcısı olur. O hökümət ilə istehlakçı arasında vasitəçi rolunu oynayır.
Vergilər arasında gəlir vergisi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu ondan irəli
gəlir ki, bazar sistemində gəlirin rolu çox böyükdür və o hökümətin əsas
təsir elementininə çevrilir.
Кənd təsərrüfаtının əsаs vеrgilərindən biri tоrpаq vеrgisidir. Torpaq vergisi
obyekti Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq
mülkiyyətə və istifadəyə verilmiş torpaq sahələridir. Torpaq vergisinin
tətbiqinin məqsədi – torpaqdan səmərəli istifadə edilməsidir. Tоrpаq vеrgisi
torpaq mülkiyyətçilərinin təsərrüfat fəalliyyətinin nəticələrindən asılı
olmayaraq, torpaq sahəsinə görə hər il sabit tədiyə şəkilində hesablanır.
Həmin vergi torpağın təyinatindan, sahəsindən, coğrafi yerləşməsindən asılı
olaraq müəyyənləşdirilir.
Dеməк оlаr кi, bаzаr iqtisаdiyyаtı inкişаf еtmiş bütün ölкələrdə кənd
təsərrüfаtı müəssisələrinə vеrgi qоyuluşu güzəştlidir. Кənd təsərrüfаtı
iqtisаdiyyаtın yаlnız оnа хаs оlаn istеhsаl хüsusiyyətlərinə mаliк оlаn
spеsifiк sаhəsidir. Bundаn əlаvə, кənd təsərrüfаtının vəzifəsi - əhаlinin həyаt
fəаliyyətinin əsаs şərti оlаn təhlüкəsiz və ucuz ərzаq məhsullаrı ilə təmin
еtməкdən ibаrətdir. Bunların nəticəsində aqrar bolmə хüsusi strаteji
əhəmiyyətə mаliк оlаn sаhə hеsаb еdilir və onа аid еdilən büdcə və vеrgi
siyаsəti bir çох ölкələrdə iqtisаdiyyаtın bаşqа sаhələrinə nisbətən daha
güzəştlidir.
Vergi siyasətində əsas məqsədlərdən biri qeyri-neft sektorunun dayanıqlı
inkişafına, ölkənin makroiqtisadi vəziyyətinin sabit saxlanılmasına,
iqtisadiyyatın səmərəli tənzimlənməsi və onun dinamik inkişafının
stimullaşdırılmasına nail olmaqdan ibarətdir.
14. Aqrar sferada müqavilə münasibətləri hansılardır?
Aqrar sferada iqtisadiyyatda mövcud olan bütün müqavilə formalarından
istifadə olunur. Bu sahə üçün ancaq aqrar-sənaye müəssisələri arasında
bağlanılan və bilavasitə aqrar sferaya xidmət edən razılaşmalar spesifik
sayılmalıdır. Müqavilələr məqsəd və vəzifələrin məzmununun müxtəlifliyi
ilə bir-birindən fərqlənir.
Malgöndərmə müqaviləsi – malgöndərən (hazırlayan) müəssisənin alıcı
müəssisəyə,yaxud təşkilata müəyyən müddətə razılaşdırılmış çeşiddə,
kəmiyyət və keyfiyyətdə malgöndərməyi öhdəsinə götürməsi haqqında
onların arasında bağlanan sazişdir. Müqavilədə onun bütün şərtlərinin yerinə
yеtirilmәsi nәzәrdә tutulur (tаrа ilә әlаqәdаr irәli sürülәn tәlәb, qiymәtlәr,
һesаblаşmа qаydаlаrı, qаblаşdırmа vә dаşınmа üsullаrı bаrәsindә sаziş vә s).
Müqаvilә şәrtlәrindә һәr bir dәyişiklik yаlnız tәrәflәrin qаrşılıqlı rаzılığı ilә
оlа bilәr. Mаlgöndәrәn, müәssisә müqаvilә öһdәliklәrinә әmәl еtmәdikdә
әmlаk mәsuliyyәti dаşıyır; istеһlаkçıyа vurduğu zәrəri müәyyәn еdilmiş
qаydаdа ödәyir. Müqаvilә şәrtlәri pоzulduğunа görә cәrimә pulu vеrmәk,
һәmçinin dәymiş zәrәri ödәmәk müәssisәni һеç dә sifаrişçiyә mаlgöndәrmә
üzrә öһdәlikdәn аzаd etmir. Bаğlаnmış müqаviləyә uyğun оlаrаq sifаrişçiyә
mаl göndәrilmәsi üzrә öһdәliyi sözsüz yеrinə yеtirmәk һәr bir müәssisәnin
birinci dәrәcәli vәzifәsidir.
Аqrаr-sәnаyе müәssisәlәrindә әmәk, istеһsаl münаsibәtlәrini özündә әks
еtdirәn podrat müqаvilә forması geniş tətbiq edilir. Аqrаr-sәnаyе
müәssisәlәrindә istеһsаlın icаrә pоdrаtı әsаsındа tәşkili pоdrаt müqаvilәsi
әsаsındа аpаrılır. Оnlаrın fәаliyyәti fәrdi şәхs, kоllеktiv ilә sаһibkаr
аrаsındаkı müqаvilә ilә tәşkil оlunur. Tәsәrrüfаt, müәssisә, sаһibkаr,
icаrәdаrlаrа, mәһsul istеһsаlınа dаir sifаriş vеrir. Әksәr һаllаrdа tоrpаq
sаһәlәri müqаvilә әsаsındа icаrәyә vеrilir vә оnun şәrtlәrinә uyğun оlаrаq
һаqq аlınır.
Аqrаr-sәnаyе müәssisәlәrindә kоntrаkt müqаvilәsi әlаqәdаr tәşkilаtlаrın
vаsitәçiliyi ilә mәһsulun һәcmi, kеyfiyyәti, çеşidi, göndәrilmә müddәti
nәzәrә аlınmаqlа istеһsаlçı ilә istеһlаkçı аrаsındа әldә еdilәn sаzişdir.
Kоntrаkt münаsibәtlәri аqrаr bölmәdә mәһsullаrın kоntrаkt müqаvilәlәrin
bаğlаnmаsı vә yеrinә yetirilmәsi qаydаsı һаqqındаkı nizаmnаmәyә әsаsәn
tәnzimlәnir.
Kоntrаkt müqаvilәsi dövlәtlәrаrаsı, rеgiоnаl, tәsәrrüfаtlаrаrаsı
mаlgöndәrilmәsinә dаir әlаqәlәrә vә ciddi müqаvilә intizаmınа әsаslаnır.
Оnun şәrtlәrinin pоzulmаsı ciddi sаnksiyаlаrlа tәnzimlәnir.
Аqrаr-sәnаyе kоmplеksi sistеmindә müәssisәlәrin istеһsаl mаliyyә fәаliyyәti
müqаvilәlәr әsаsındа һәyаtа kеçirilir. Bü müqаvilәlәr tәsәrrüfаtlаrlа istеһsаl
bölmәlәri, еmаl müәssisәlәri, tехniki-tәcһizаt idаrәlәri, әmәk kоllеktivlәri
аrаsındа istеһsаl-iqtisаdi vә mаddi münаsibәtlәri yеrinә yеtirir. Еyni
zаmаndа bu qәbildәn оlаn müqаvilәlәrin әsаs mәqsәdi tәsәrrüfаtdахili,
sаһәlәrаrаsı әlаqәlәri bazаr iqtisаdiyyаtı tәlәblәri sәviyyәsindә qurmаq,
istеһsаlın nәticәsinә işçilәrin, әmәk kоllеktivlәrin, müәssisәlәrin mаddi
mаrаğını tәmin еtmәkdir.
Tәsәrrüfаtlаrаrаsı tәdаrük tәşkilаtlаrı, еmаl müәssisәlәri аrаsındа аlqı-sаtqı
münаsibәtlәri müqаvilә әsаsındа һәyаtа kеçirilir. Tәrtib оlunаn müqаvilәdә
sаtılаcаq mәһsulun miqdаrı, qiymәti, оnun dаşınmаsı vә bаğlı хәrclәr nәzәrә
аlınmаqlа rаzılаşdırılmış vә yахud müqаvilә (аzаd) qiymәtlәr tәtbiq оlunur.
15. Azərbaycan Respublikasında keçirilən aqrar islahatların mahiyyəti və əldə
olunan nəticələri əsaslandırın.
Aqrar bölmə əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatının yaxşılasmasında
yüngül, yeyinti, toxuculuq və digər sənaye sahələrinin səmərəli fəaliyyətinin
təmin edilməsində və ölkəmizin iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsində
mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Kəndli-fermer təsərrüfatları xüsusi təsərrüfatçılıq forması olub, müstəqil
fərdi və ya kollektiv əməyə və iqtisadi fayda götürmək prinsipinə əsaslanan
sahibkarlıq formasıdır. Onun fəaliyyəti “Kəndli-fermer təsərrüfatları
haqqında ” Azərbaycan Respublikasının Qanununa müvafiq olaraq, fərdi
şəxsin, ailənin, qarşılıqlı razılıq əsasında yaradılmış bir qrup əmək
qabliyyətli şəxslərin əməyinə istinad edir. Kəndli-fermer təsərrüfatları
ölkəmizdə mövcud olan kolxoz, sovxoz digər kənd təsərrüfatı
müəssisələrinin əsasında yaradılmaqla, digər özəl və dövlət qurumları ilə
bərabər hüquqa malikdir və istehsalın quruluşunu müəyyən etməkdə istehsal
olunan məhsulun qiymətləndirilməsi, emalı, mübadiləsi, satışı və sair
məsələlərin həllində sərbəstdir.
Aqrar bölmənin və bütövlükdə iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçildiyi
şəraitdə əhalinin sosial iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün aşağıdakı
istiqamətlərdə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir:
1. Aqrar bölmədə yeni mülkiyyət münasibətlərini formalaşdırmaq.
2. Torpaq, meliorasiya və su təsərrüfatlarının islahatlarının kompleksliyini
təmin etmək.
3. Müxtəlif növlü yeni təsərrüfatçılıq formaları yaratmaq.
Aqrar bölmədə gedən islahatlar nəticəsində kənd təsərrüfatının idarə
edilməsi strukturunda da ciddi dəyişikliklər baş vermiş, mövcud olan
mərkəzi və və rayon kənd təsərrüfatı oqanlarının, kolxoz və sovxozların
aparat işçiləri 42 min nəfər ixtisar edilərək sahibkarlığın sərbəst fəaliyyətinə
şərait yaradılmışdır. İslahatlar istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər
nəticəsində kənd təsərrüfatında ciddi struktur dəyişiklikləri baş verir, yeni
sahələr yaranır, məzmunca fərqli münasibətlər formalaşır. Yeni yaranan
sahibkarlar nəsli əvvəlki kolxozçu və sovxozçu fəhləsindən daha fəal,
yaradıcı, qənaətcil olmaqla bazar iqtisadiyyatının sərbəst istehsalçısıdır.
Ölkəmizdə aqrar islahatın həyata keçirilməsinin hüquqi təminatı Azərbaycan
Respublikası Konstitutusiyası, aqrar sahədə islahatların həyata keçirilməsinə
dair qəbul edilmiş qanunlar, onların icrasının təmin edilməsinə dair
fərmanlar, dövlətin aqrar bölmənin inkişafına dair qəbul etdiyi qərarlar təşkil
edir. Bu qanun, fərman və qərarlardan irəli gələn nəzəri və təcrübi
əhəmiyyətli göstəriş və qərarlar xüsusi təsərrüfatların yaradılması,
 sahibkarlığın formalaşması və inkişafının metodoloji əsaslarını
müəyyənləşdirir. Ölkəmizdə aqrar islahatların həyata keçirilməsinin başlıca
məqsədi bazar iqtisadiyyatı qanununa uyğun gələn xüsusi təsərrüfat
formalarının təşkilinə nail olmaqdan və aqrar bölmənin bütün sahələrində
sahibkarlığı hər vasitə ilə inkişaf etdirməkdən ibarətdir. Qeyd etmək
lazımdır ki, respubliamızda aqrar isahatları aparmaq məqsədilə Dövlət Aqrar
İslahat komissiyası, yerli və rayon aqrar islahat komissiyaları yaradılmış,
onların hüquqları, funksiyaları, vəzifələri və iş qaydaları müvafiq olaraq
əsasnamələrdə təsdiq edilmiş, islahatların aparılmasına dair yaradılmış
komissiyalar qarşısında çox mühüm vəzifələr qoyur.
1.1994-1995-ci illərdə ölkə Parlamenti tərəfindən qəbuledilmiş “Aqrar
islahatların əsasları”, “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” Azərbaycan
Respublikasının qanunları və iqtisadiyyatın aqrar bölməsində başlanan
islahatlar erasını dörd mərhələyə bölmək olar.
2.1994-1996-ci illəri əhatə edən mərhələdə aqrar bölmədə islahatların
hüquqi təminatı yetərincə yüksək səviyyədə formalaşdırılmaqla eyni
zamanda kənd təsərrüfatında uzun illər hakim mövqe tutmuş dövlət
mülkiyyətinin özəl qurumlara transformasiyası da həyata keçirilmişdir.
3.1996-1998-ci illəri əhatə edən islahatların ikinci mərhələsində kənd
təsərrüfatı müəssisələrinin mülkiyyət mənsubiyyəti dəyişdirilmiş, aqrar
bölmədə istehsalın azalması meylləri dayandırılmış, bütövlükdə aqrar-
sənaye istehsalında sabitləşmə dövrü başlanmışdır.
4.1998-2001-ci illəri əhatə edən üçüncü mərhələ isə kənd təsərrüfatında
sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi və bütün iqtisadi vasitələrin
hərəkətə gətirilərək aktivləşdirilməsi hesabına yerli əmtəə istehsalçılarının
stimullaşdırılması məslələri gündəliyə gətirilmişdir.
16. Azərbaycanda aqroparkların fəaliyyəti nədən ibarətdir və əldə olunan
nəaliyyətlər hansılardır?
Aqroparklar kənd təsərrüfatı məhsullarının intensiv istehsal olunmasına,
daşınmasına, saxlanılmasına və eyni zamanda onun satışını təşkil
edilməsində mühüm rol oynayır. Kənd təsərrüfatı məhsulları tezxarabolan
məhsul olduqlarına görə realizasiya prosesi sürətli olmalıdır. Lakin əksər
hallarda məhsulların fermerlər tərəfindən vaxtında satışı mümkün olmur və
bunun nəticəsində məhsulun istehlak müddəti bitir. Təbii ki, bu proses
istehsalçının zərərinə səbəb olur. Digər tərəfdən isə istehsalçı və istehlakçılar
arasında fəaliyyət göstərən vasitəçilər yaranmış situasiyanı öz mənavelərinə
uyğun dəyərləndirir. Yəni, məhsulları daha uçuz qiymətlərlə tədarük edir.
Bu zaman isə fermerlərin mənfəəti azalır, təkrar istehsal təşəbbüskarlığı
aşağı düşür və orta və uzunmüddətli dövr üçün ölkədə ərzaq qıtlığına səbəb
olur. Beləliklə daxili istehlak idxaldan asılı vəziyyətə düşür, geni
dəyişdirilmiş (GMO) məhsullar ölkə bazarlarına yol tapır. İstehsalçılar üçün
məhsulun yerli və xarici bazarlara çıxarmaq, onların saxlanma və
daşınmasını təmin etmək əksər hallarda ciddi problemə çevrilir. Bu
prizmadan yanaşdıqda aqroparklar müasir texnologiyaların tətbiq edilməsi
ilə istehsal, emal və logistika xidmətlərini mərkəzləşdirilmiş vahid ərazidə
yaratmaqla yüksək keyfiyyətli məhsulların alınmasına, satışının təmin
edilməsinə və sahibkarlıq fəaliyyətinin mənfəətliliyinə geniş imkanlar
yaradır. Bunun nəticəsi olaraq bazarlarda məhsul bolluğu ilə yanaşı, rəqabət
mühitinin yaranması, keyfiyyətin yüksəlməsi və süni qiymətlərin azalması
üçün mühüm faktora çevrilir. Həmçinin, yeni iş yerlərinin açılması,
işsizliyin səviyyəsinin aşağı düşməsinə və region sakinlərinin rifahının
yüksəlməsinə şərait yaradır. Aqroparklarda yaradılmış şərait fermerlərin
infrastruktur xərclərini azaldır. Eyni zamanda Aqroparklar müxtəlif sahəvi
strukturları özündə birləşdirir, buraya kənd təsərrüfatı maşınqayırması,
kimya, tikinti, bitkiçilik, heyvandarlıq, yeyimti, nəqliyyat, ticarət və s.
aiddir. Başqa sözlə, aqropark dedikdə qarşılıqlı əlaqədə olan kənd təsərrüfatı
və sənaye müəssisələrinin birlikdə fəaliyyəti nəzərdə tutulur.
Aqroparkların qısa olaraq xarakteriskasına nəzər salaq :
• Aqroparklar vahid məkan hüdudları daxilində fəaliyyət göstərir
• Aqroparkda istehsal–emal–logistika–marketinq halqaları bir-birini
tamamlayır
• Aqroparkar bir çox hallarda dövlətin maliyyə dəstəyi ilə yaradılır
• Iştirakçıların rentabelli fəaliyyət imkanı yüksəkdir
• Aqropaklarda istehsalçıdan-istehlakçıya prinsipi daha geniş tətbiq
edilir
• Daxil olan qurumlar özünüidarəetmə və özünəcavabdehik prinsipi ilə
fəaliyyət göstərir
• Ərazi daxilində fəaliyyət göstərən sahibkar və yaxud fermerlər
müəyyən güzəştlər əldə edir
• İnovasiya və elmi yanaşmanın tətbiqi mühüm faktor hesab edilir.
Azərbaycanda 5 Aqropark fəaliyyət göstərir:
1.“Şəmkir Aqropark” MMC – müxtəlif meyvə tərəfəz istehsalı, labaratoriya,
qablaşdırma, məhsulların tədarükü, logistika xidmətləri vardır.
2.“Yalama Aqropark” MMC –Aqropark daxilində cins heyvandarlıq
kompleksinin, qarışıq yem və süd emalı zavodları, istixana kompleksi,
intensiv bağçılıq, təsərrüfatlarının yaradılması nəzərdə tutulur.
3.“Region Aqropark” Aqropark tərəfindən Bozdağ massivi adlanan ərazidə
yararsız vəziyyətdə olan torpaq sahələrinin əkinə yararlı vəziyyətə
 gətirilməsi üçün yarğanlar doldurulub, yüksək keyfiyyətli hamarlama işləri
aparılıb, torpağın biohumus qatının bərpası məqsədilə, böyük həcmdə
kompos verilib. İstehsal olunan məhsulların uzun müddət keyfiyyətli və
itkisiz saxlanılması üçün hər birinin tutumu 3 min ton olan 18 min tonluq 6
taxıl anbarı kompleksi və saatda gücü 10 ton olan qurutma sitemi inşa
olunub.
4.“Günəşli-Aqro” MMC Aqroparkın torpaqlarında arpa, şəkər çuğunduru,
buğda, pambıq, qarğıdalı, yonca əkilir.
5.“Buta Qrup” MMC Aqropark yeni yaradılıb. Burada əsasən ixrac yönümlü
məhsul istehsal olunur. Aqroparkın əsas məhsulu pomidor və kartofdur.
17. Bazar iqtisadiyyatında aqrobiznesin rolunu izah edin
Aqrar Sənaye Kompleksi dedikdə bir-biri ilə əlaqədar olan kənd təsərrüfatı
və sənaye müəssisələrinin birliyi nəzərdə tutulur. Onun əsas vəzifəsi əhalinin
ərzaq və yeyinti məhsulları ilə, heyvandarlığı yemlə, sənayeni xammalla
təchiz etməkdir. ASK-nin tərkibində kənd təsərrüfatı aparıcı rol oynayır.
Azərbaycanda kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün əlverişli torpaq —
iqlim şəraiti mövcuddur. Ölkədə adambaşına 0,2 ha əkinə yararlı torpaq
sahəsi düşür.
Azərbaycanın kənd təsərrüfatında bitkiçilik heyvandarlıqdan üstün inkişaf
edib. Kənd təsərrüfatı məhsulunun 61%-ni bitkiçilik, 39%-ni isə
heyvandarlıq verir. Əkinə yararlı torpaq sahələrinin geniş yayılması, fəal
temperatur cəminin böyük olması Azərbaycan düzənliklərində əkinçiliyin
heyvandarlığa nisbətən yaxşı inkişaf etməsinə səbəb olub.
Azərbaycanda kənd təsərrüfatına iki böyük sahə - əkinçilik və heyvandarlıq
daxildir.
Hal-hazırda Azərbaycanda aqrobiznesin tənzimlənməsi üçün tətbiq olunan
əsas üsullar bunlardır:
- qiymətlər və istehsalçı gəlirlərinin sabitliyinin qorunması. Bura
istehsalçılar üçün qiymət subsidiyaları, minimal zəmanətlə qiymətlərin
müəyyən olunması, ordunun, iri şəhərlərin ehtiyaclarının təmini üçün
dövlətin ərzaq məhsulları tədarükü;
– xarici ticarətdə tənzimlənmə və bir sıra vergi güzəştləri;
– istehsalçı xərclərinin azaldılmasına yönəldilmiş tədbirlər, misal olaraq
istehsal vasitələri üçün xərclərin kompensasiyasının bir sıra müxtəlif üsulları
(istehsalçılara birbaşa kompensasiya, lizinq, istehsal vəsaitlərinin aşağı
qiymətə verilməsi);
– kənd təsərrüfatı istehsalçıları üçün güzəştli kreditlər;
– struktur siyasət: istehsalçıların mədaxilləri ilə bağlı olmayan bir sıra
dəstəkləmə tədbirləri.
 Azərbaycanın aqrobiznesdə əsas problemlərindən biri kənd təsərrüfatında
istehsalçıların gəlirlərinin iqtisadiyyatın digər sahələrindəki istehslaçıların
gəlirlərindən geri qalmasıdır. Aqrobiznes sistemindəki əmək haqqının
səviyyəsinin də ölkə miqyasında orta əmək haqqının səviyyəsindən geridə
qalması müşahidə olunur. Elə buna görə aqrobizneslə bağlı dövlət
siyasətinin ən əsas istiqaməti istehsalçıların mədaxillərini, xüsusən qiym
ətləri dəstəkləməkdir. Azərbaycanda aqrobiznesə dəstəklə əlaqədar
aşağıdakı tədbirlər reallaşdırılmalıdır:
- aqrobiznesdə normativ-hüquqi bazanın təkmilləşməsi;
– mərkəzi, regional, yerli səviyyələrdə biznesindaha çox inkişafına dəstək
verəcək infrastrukturun yaradılması;
– əhalinin sosial tərəfdən daha zəif təmin olunmuş təbəqələrinin, o cümlədən
də işsizlər, qaçqınlar və məcburi köçkünlər, əlillər, şəhid ailələri,
təqaüdçülər, qadınlar və gənclərin sahibkarlığa cəlb olunması;
– idxaldan asılılığın ortadan qaldırılması və ixracın stimullaşdırılması;
– aqrobiznesdə biznesin həvəsləndirilməsi sisteminin formalaşdırılması, ona
maliyyə dəstəyi göstərilməsi;
– aqrobiznes sistemində biznes strukturları inkişafı üzrə tədqiqatlar
aparılması;
– aqrobiznes qurumları üçün maliyyə, maddi, elmi-texniki və informasiya
resurslarının əldə olunması üçün güzəştli şərait yaradılması;
– aqrobiznes sistemində istehsala istiqamətlənmiş biznesə dövlətin
himayədarlığının təmini
18. Azərbaycanda regionların sosial-iqtisadi inkişaf proqramları hansılardır?
Dövlət Proqramları əhalinin işgüzar fəallığının artmasına, regionlarda
sahibkarlıq fəaliyyətinin daha da genişlənməsinə, beynəlxalq tələblərə cavab
verən rəqabət qabiliyyətli və ixracyönümlü məhsullar istehsal edən yeni
müəssisə və obyektlərin yaradılmasına səbəb olmuş, vətəndaşların rifahını
xarakterizə edən keyfiyyət göstəricilərini əhəmiyyətli dərəcədə
yaxşılaşdırmışdır.
“2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun
azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı”, “Azərbaycan
Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı üzrə Dövlət Proqramı
(2002-2005-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi
inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)”, Azərbaycan Respublikası
regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2009-2013-cü illər) və
digər qəbul olunmuş sənədlərdən irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi, o
cümlədən fermerlərə maliyyə və texniki dəstəyin göstərilməsi, sahibkarlığın
inkişafı, regionlarda infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi əhalinin
 istehlakında yerli məhsulların xüsusi çəkisinin artmasını təmin etmişdir.
Lakin, ölkədə əsas ərzaq məhsullarına olan tələbatın yerli istehsal hesabına
tam təminatı hələ ki, mümkün olmamışdır. Digər tərəfdən, dünya ərzaq
bazarlarında müşahidə olunan qeyri-sabitlik Azərbaycanda da ərzaq
məhsullarının qiymətinə öz təsirini göstərir. Mövcud vəziyyət daxili ərzaq
bazarının idxaldan asılılığının maksimum azaldılması və ərzaq ehtiyatlarının
yaradılması məsələsinə kompleks yanaşma tələb edir.
Ölkənin hər bir vətəndaşının sağlam və məhsuldar həyat tərzi üçün onun
qəbul edilmiş normalara uyğun ərzaq məhsulları ilə tam təmin edilməsinə
nail olmaq məqsədilə “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında
əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” qəbul
edilmişdir.
Dövlət Proqramı çərçivəsində aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi
nəzərdə tutulur:
- ölkədə ərzaq məhsulları istehsalını artırmaq;
- əhalini təhlükəsiz və keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə təmin etmək;
- ərzaq təminatı sahəsində risklərin idarə olunmasını təmin etmək;
- ərzaq təminatı sisteminin institusional inkişafını həyata keçirmək və
sahibkarlıq mühitini yaxşılaşdırmaq.
Qeyd olunan vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün bu sahədə həyata
keçiriləcək tədbirlər ölkədə sabit və adekvat ərzaq təklifinin
formalaşdırılmasına, səmərəli istehsal və satış infrastrukturunun
yaradılmasına, ərzaq məhsullarının keyfiyyətinə nəzarət sisteminin
təkmilləşdirilməsinə və hər bir vətəndaşın ərzaq məhsullarına çıxışının təmin
olunmasına yönəldiləcəkdir.
19.Aqrar sferada müqavilə münasibətləri hansılardır?
Aqrar sferada iqtisadiyyatda mövcud olan bütün müqavilə formalarından
istifadə olunur. Bu sahə üçün ancaq aqrar-sənaye müəssisələri arasında
bağlanılan və bilavasitə aqrar sferaya xidmət edən razılaşmalar spesifik
sayılmalıdır. Müqavilələr məqsəd və vəzifələrin məzmununun müxtəlifliyi
ilə bir-birindən fərqlənir.
Malgöndərmə müqaviləsi – malgöndərən (hazırlayan) müəssisənin alıcı
müəssisəyə,yaxud təşkilata müəyyən müddətə razılaşdırılmış çeşiddə,
kəmiyyət və keyfiyyətdə malgöndərməyi öhdəsinə götürməsi haqqında
onların arasında bağlanan sazişdir. Müqavilədə onun bütün şərtlərinin yerinə
yеtirilmәsi nәzәrdә tutulur (tаrа ilә әlаqәdаr irәli sürülәn tәlәb, qiymәtlәr,
һesаblаşmа qаydаlаrı, qаblаşdırmа vә dаşınmа üsullаrı bаrәsindә sаziş vә s).
Müqаvilә şәrtlәrindә һәr bir dәyişiklik yаlnız tәrәflәrin qаrşılıqlı rаzılığı ilә
оlа bilәr. Mаlgöndәrәn, müәssisә müqаvilә öһdәliklәrinә әmәl еtmәdikdә
 әmlаk mәsuliyyәti dаşıyır; istеһlаkçıyа vurduğu zәrəri müәyyәn еdilmiş
qаydаdа ödәyir. Müqаvilә şәrtlәri pоzulduğunа görә cәrimә pulu vеrmәk,
һәmçinin dәymiş zәrәri ödәmәk müәssisәni һеç dә sifаrişçiyә mаlgöndәrmә
üzrә öһdәlikdәn аzаd etmir. Bаğlаnmış müqаviləyә uyğun оlаrаq sifаrişçiyә
mаl göndәrilmәsi üzrә öһdәliyi sözsüz yеrinə yеtirmәk һәr bir müәssisәnin
birinci dәrәcәli vәzifәsidir.
Аqrаr-sәnаyе müәssisәlәrindә әmәk, istеһsаl münаsibәtlәrini özündә әks
еtdirәn podrat müqаvilә forması geniş tətbiq edilir. Аqrаr-sәnаyе
müәssisәlәrindә istеһsаlın icаrә pоdrаtı әsаsındа tәşkili pоdrаt müqаvilәsi
әsаsındа аpаrılır. Оnlаrın fәаliyyәti fәrdi şәхs, kоllеktiv ilә sаһibkаr
аrаsındаkı müqаvilә ilә tәşkil оlunur. Tәsәrrüfаt, müәssisә, sаһibkаr,
icаrәdаrlаrа, mәһsul istеһsаlınа dаir sifаriş vеrir. Әksәr һаllаrdа tоrpаq
sаһәlәri müqаvilә әsаsındа icаrәyә vеrilir vә оnun şәrtlәrinә uyğun оlаrаq
һаqq аlınır.
Аqrаr-sәnаyе müәssisәlәrindә kоntrаkt müqаvilәsi әlаqәdаr tәşkilаtlаrın
vаsitәçiliyi ilә mәһsulun һәcmi, kеyfiyyәti, çеşidi, göndәrilmә müddәti
nәzәrә аlınmаqlа istеһsаlçı ilә istеһlаkçı аrаsındа әldә еdilәn sаzişdir.
Kоntrаkt münаsibәtlәri аqrаr bölmәdә mәһsullаrın kоntrаkt müqаvilәlәrin
bаğlаnmаsı vә yеrinә yetirilmәsi qаydаsı һаqqındаkı nizаmnаmәyә әsаsәn
tәnzimlәnir.
Kоntrаkt müqаvilәsi dövlәtlәrаrаsı, rеgiоnаl, tәsәrrüfаtlаrаrаsı
mаlgöndәrilmәsinә dаir әlаqәlәrә vә ciddi müqаvilә intizаmınа әsаslаnır.
Оnun şәrtlәrinin pоzulmаsı ciddi sаnksiyаlаrlа tәnzimlәnir.
Аqrаr-sәnаyе kоmplеksi sistеmindә müәssisәlәrin istеһsаl mаliyyә fәаliyyәti
müqаvilәlәr әsаsındа һәyаtа kеçirilir. Bü müqаvilәlәr tәsәrrüfаtlаrlа istеһsаl
bölmәlәri, еmаl müәssisәlәri, tехniki-tәcһizаt idаrәlәri, әmәk kоllеktivlәri
аrаsındа istеһsаl-iqtisаdi vә mаddi münаsibәtlәri yеrinә yеtirir. Еyni
zаmаndа bu qәbildәn оlаn müqаvilәlәrin әsаs mәqsәdi tәsәrrüfаtdахili,
sаһәlәrаrаsı әlаqәlәri bazаr iqtisаdiyyаtı tәlәblәri sәviyyәsindә qurmаq,
istеһsаlın nәticәsinә işçilәrin, әmәk kоllеktivlәrin, müәssisәlәrin mаddi
mаrаğını tәmin еtmәkdir.
Tәsәrrüfаtlаrаrаsı tәdаrük tәşkilаtlаrı, еmаl müәssisәlәri аrаsındа аlqı-sаtqı
münаsibәtlәri müqаvilә әsаsındа һәyаtа kеçirilir. Tәrtib оlunаn müqаvilәdә
sаtılаcаq mәһsulun miqdаrı, qiymәti, оnun dаşınmаsı vә bаğlı хәrclәr nәzәrә
аlınmаqlа rаzılаşdırılmış vә yахud müqаvilә (аzаd) qiymәtlәr tәtbiq оlunur.
20.Azərbaycan Respublikasında keçirilən aqrar islahatların mahiyyəti və əldə
olunan nəticələri əsaslandırın.
Aqrar bölmə əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatının yaxşılasmasında
yüngül, yeyinti, toxuculuq və digər sənaye sahələrinin səmərəli fəaliyyətinin
təmin edilməsində və ölkəmizin iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsində
mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Kəndli-fermer təsərrüfatları xüsusi təsərrüfatçılıq forması olub, müstəqil
fərdi və ya kollektiv əməyə və iqtisadi fayda götürmək prinsipinə əsaslanan
sahibkarlıq formasıdır. Onun fəaliyyəti “Kəndli-fermer təsərrüfatları
haqqında ” Azərbaycan Respublikasının Qanununa müvafiq olaraq, fərdi
şəxsin, ailənin, qarşılıqlı razılıq əsasında yaradılmış bir qrup əmək
qabliyyətli şəxslərin əməyinə istinad edir. Kəndli-fermer təsərrüfatları
ölkəmizdə mövcud olan kolxoz, sovxoz digər kənd təsərrüfatı
müəssisələrinin əsasında yaradılmaqla, digər özəl və dövlət qurumları ilə
bərabər hüquqa malikdir və istehsalın quruluşunu müəyyən etməkdə istehsal
olunan məhsulun qiymətləndirilməsi, emalı, mübadiləsi, satışı və sair
məsələlərin həllində sərbəstdir.
Aqrar bölmənin və bütövlükdə iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçildiyi
şəraitdə əhalinin sosial iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün aşağıdakı
istiqamətlərdə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir:
1. Aqrar bölmədə yeni mülkiyyət münasibətlərini formalaşdırmaq.
2. Torpaq, meliorasiya və su təsərrüfatlarının islahatlarının kompleksliyini
təmin etmək.
3. Müxtəlif növlü yeni təsərrüfatçılıq formaları yaratmaq.
Aqrar bölmədə gedən islahatlar nəticəsində kənd təsərrüfatının idarə
edilməsi strukturunda da ciddi dəyişikliklər baş vermiş, mövcud olan
mərkəzi və və rayon kənd təsərrüfatı oqanlarının, kolxoz və sovxozların
aparat işçiləri 42 min nəfər ixtisar edilərək sahibkarlığın sərbəst fəaliyyətinə
şərait yaradılmışdır. İslahatlar istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər
nəticəsində kənd təsərrüfatında ciddi struktur dəyişiklikləri baş verir, yeni
sahələr yaranır, məzmunca fərqli münasibətlər formalaşır. Yeni yaranan
sahibkarlar nəsli əvvəlki kolxozçu və sovxozçu fəhləsindən daha fəal,
yaradıcı, qənaətcil olmaqla bazar iqtisadiyyatının sərbəst istehsalçısıdır.
Ölkəmizdə aqrar islahatın həyata keçirilməsinin hüquqi təminatı Azərbaycan
Respublikası Konstitutusiyası, aqrar sahədə islahatların həyata keçirilməsinə
dair qəbul edilmiş qanunlar, onların icrasının təmin edilməsinə dair
fərmanlar, dövlətin aqrar bölmənin inkişafına dair qəbul etdiyi qərarlar təşkil
edir. Bu qanun, fərman və qərarlardan irəli gələn nəzəri və təcrübi
əhəmiyyətli göstəriş və qərarlar xüsusi təsərrüfatların yaradılması,
sahibkarlığın formalaşması və inkişafının metodoloji əsaslarını
müəyyənləşdirir. Ölkəmizdə aqrar islahatların həyata keçirilməsinin başlıca
məqsədi bazar iqtisadiyyatı qanununa uyğun gələn xüsusi təsərrüfat
formalarının təşkilinə nail olmaqdan və aqrar bölmənin bütün sahələrində
sahibkarlığı hər vasitə ilə inkişaf etdirməkdən ibarətdir. Qeyd etmək
lazımdır ki, respubliamızda aqrar isahatları aparmaq məqsədilə Dövlət Aqrar
İslahat komissiyası, yerli və rayon aqrar islahat komissiyaları yaradılmış,
onların hüquqları, funksiyaları, vəzifələri və iş qaydaları müvafiq olaraq
əsasnamələrdə təsdiq edilmiş, islahatların aparılmasına dair yaradılmış
komissiyalar qarşısında çox mühüm vəzifələr qoyur.
 1.1994-1995-ci illərdə ölkə Parlamenti tərəfindən qəbuledilmiş “Aqrar
islahatların əsasları”, “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” Azərbaycan
Respublikasının qanunları və iqtisadiyyatın aqrar bölməsində başlanan
islahatlar erasını dörd mərhələyə bölmək olar.
2.1994-1996-ci illəri əhatə edən mərhələdə aqrar bölmədə islahatların
hüquqi təminatı yetərincə yüksək səviyyədə formalaşdırılmaqla eyni
zamanda kənd təsərrüfatında uzun illər hakim mövqe tutmuş dövlət
mülkiyyətinin özəl qurumlara transformasiyası da həyata keçirilmişdir.
3.1996-1998-ci illəri əhatə edən islahatların ikinci mərhələsində kənd
təsərrüfatı müəssisələrinin mülkiyyət mənsubiyyəti dəyişdirilmiş, aqrar
bölmədə istehsalın azalması meylləri dayandırılmış, bütövlükdə aqrar-
sənaye istehsalında sabitləşmə dövrü başlanmışdır.
4.1998-2001-ci illəri əhatə edən üçüncü mərhələ isə kənd təsərrüfatında
sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi və bütün iqtisadi vasitələrin
hərəkətə gətirilərək aktivləşdirilməsi hesabına yerli əmtəə istehsalçılarının
stimullaşdırılması məslələri gündəliyə gətirilmişdir.

21.Aqrar sfera müəssisələrində planlaşdırmanın mahiyyəti.

Aqrar sferanın iqtisadi mexanizminin tərkib hissələrindən biri
planlaşdırılmadır. İlk növbədə planlaşdırma termini ilə əlaqədər qeyd etmək
olar ki, inzibatiamirlik sistemində mövcud olan planlaşdırma anlayışı yeni
sistemdəki analoqundan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Belə ki, inzibati
amirlik sistemindən fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatında planlaşdırma –
məqsədlərin formalaşdırılması, prioritetlərin, onların əldə edilməsi
vasitələrinin və metodlarının müəyyən edilməsi prosesidir.
Biznes-plan dedikdə - müəssisənin gələcək kompleks inkişafı planı nəzərdə
tutulur.
Biznes-plan dedikdə - məhsul istehsal edən və xidmət gösterən yeni
müəssisələrin, yaxud da fəaliyyətdə olan köhnəsinin modernləşdirilməsinə
yönəldilmiş əsaslı tikintinin həyata keçirilməsini, texnologiyanın
mənimsənilməsıni, avadanlıqların alınması, kadrların hazırlanması və
ixtisaslarının artırılması tədbirlərini özündə birləşdirən kompleks plan
nəzərdə tutulur.
Biznes-plan - müəssisənin keçmiş, indiki və gələcək fəaliyyətinin qısa
yazılmış şərhidir.
Biznes-plan - müəssisə fəaliyyətinin strategiyasını müəyyən edən sənəddir.
Bazar iqtisadiyyafı şəraitində biznes-plan işgüzarlığın bütün sahələrində
istifadə edilən işçi sənəddir. Biznes-plan müəssisənin fəaliyyəti prosesini
təsvir edir. Onun rəhbərinin hansı yollarla firmanın məqsədlərinə nail
olacağını, ilk növbədə müəssisənin mənfəətinin artırılmasını təmin edəcəyini
açıqlayır.
Yaxşı işlənib hazırlanmış biznes-plan müəssisənin inkişafına köməklik
göstərir, bazarda onun mövqeyinin möhkəmlənməsini göstərir, firmanın
imkanlarının perspektiv planının əsasını təşkil edir, məhsul istehsalının və
xidmətlərin göstərilməsinin əsas müddəalarını müəyyən edir və onun həyata
keçirilməsi üsullarını seçir.
Biznes-plan firmanın daimi sənədidir, o, mütəmadi olaraq yeniləşdirilir və
firmanın fəaliyyət göstərdiyi mühit dəyişikliklərini, eləcə də firmadaxili
amilləri nəzərə alır.
Biznes-plan ixtisaslaşdırılmış elmi təşkilatlar tərəfindən aparılan
makroiqtisadi təhlillə firmadaxili imkanları əlaqələndirir. Adətən, hər bir
firmanın biznes-planı olmalıdır. Müxtəlif firmalar özlərinin biznes-
planlaranı işləyib hazırlamaq imkanları bir-birindən fərqlənir. Bir sıra kiçik
firmalar özlərinin biznes-planlarının hazırlanmasına kənar fiziki şəxsləri və
subyektləri cəlb edə bilərlər. Aqrar sferada fəaliyyət göstərən müəssisənin
biznes-planının, onun konkret fəaliyyətinin geniş təhlili əsasında işlənib
hazırlanması üçün o, aşağıdakıları əhatə etməlidir:
- məlum əmtəə istehsalının konkret layihəsinin hazırlanması;
- yeni növ məhsul istehsalının mənimsənilməsi,
- yaxud xidmətlərin göstərilməsi;
- iqtisadi məsələlərin həll edilməsi üçün konkret maliyyə, texniki-iqtisadi və
təşkilati mexanizmin öyrənilməsi.
Biznes-plan müəssisə fəaliyyətinin strategiyasını müəyyən edən əsas
sənəddir. Bununla yanaşı o, firmanın inkişafının ümumi konsepsiyasına
söykənir, firmanın daha geniş iqtisadi və maliyyə strategiyasının işlənib
hazırlanmasını, konkret tədbirlərin texniki-iqtisadi əsaslandırılmasını özündə
əks etdirir.
Biznes-plan investisiya proqramının həyata keçirilməsi müddətinin iki-üç ilə
olan bir hissəsini əhatə edir.
Qeyd etdiyimiz kimi biznes-planın hazırlanmasında əsas məqsəd - biznes
fəaliyyəti nəticəsində müəssisənin xalis mənfəətinin mövcud imkanlar və
resurslar əsasında maksimum artırılmasıdır. Bununla yanaşı, müəssisənin
nəzərdə tutulan fəaliyyət istiqamətlərindən asılı olaraq onun digər
məqsədləri də ola bilər.
Biznes-planın funksiyası və vəzifələri olduqca genişdir. Ümumi şəkildə
biznes-planın funksiyalarını firmadaxili və fırmaxarici funksiyalara ayırmaq
olar. Biznes-planın firmadaxili funksiyalarına aşağıdakılar aid edir:
- firmanın inkişaf strategiyasının və onun fəaliyyətinin ayrı-ayrı
istiqamətlərinin işlənib hazırlanması;
- yeni məhsulların (xidmətlərin) yaradılması layihələrinin işlənib
hazırlanması və həyata keçirilməsi;
- firmadaxili elmi-texniki, istehsal-kommersiya potensiallarının
qiymətləndirilməsi və firmadaxili ehtiyatların aşkar edilməsi;
- yeni avadanlıqların və yeni texnologiyaların alınması üzrə tədbirlərin
işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi;
- yeni kadrların firmaya cəlb edilməsi üçün seçilməsi və firma işçilərinin
ixtisaslarının artlırılması;
- firmanın maliyyə vəziyyətinin gedişinə nəzarət;
 - firma fəaliyyətində risk səviyyəsinin aşağı salınması tədbirlərinin
işlənilməsi;
- firmanın əlverişli imicinin (nüfuzunun) formalaşdırılması;
- firmanın bankrotluq və böhran vəziyyətinin xəbərdarlığı və s.
Biznes-planın xarici funksiyalarına misal olaraq aşağıdakıları aid etmək
olar:
- layihənin həyata keçirilməsinə investisiyanın cəlb edilməsi;
- dövlət bölməsi müəssisələrinin (eləcə də qismən özəl müəssisələrin)
layihələrinin dövlət planlarına salınmasını təmin etmək və mərkəzləşdirilmiş
mənbədən vəsait almaq üçün onun əsaslandırılması;
- bankdan kredit almaq;
- fond bazarında firmanın səhmlərinin müvəffəqiyyətlə reallaşmasını
təmin etmək;
- layihənin yaradılmasının zəruriliyinin təşkilati-maliyyə cəhətdən
əsaslandırılması;
- birgə istehsal fəaliyyəti həyata keçirmək üçün tərəf-müqabillərin, о
cümlədən xarici subyektlərin kapitalının müəssisəyə cəlb edilməsi.
22.Azərbaycan Respublikası regionlarının iqtisadi inkişafının səviyyəsi
mərhələlərini yazın.
Azərbaycan Respublikasında iqtisadi islahatların dərinləşməsi, xüsusi
mülkiyyətin inkişafı və sahibkarlığın formalaşması və səmərəli fəaliyyət
göstərməsi nəticəsində ölkədə sosial-iqtisadi inkişafın sürətlənməsi təmin
edilmiş, işgüzar təşəbbüslərin üzə çıxmasına və onların səmərəli fəaliyyət
göstərməsinə real imkanlar açılmışdır. Lakin bütün iqtisadi regionlarda
yüksək sosial-iqtisadi yüksəlişə nail olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikası prezidenti cənab İ.H.Əliyev 24 noyabr 2003-cü il
tarixli "Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın
sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında" fərmanı 11 fevral 2004-cü il tarixli
"Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının təsdiq edilməsi
haqqında” fərmanı ilə təsdiq olunmuş və 2004-2008-ci illəri əhatə edən
proqramı, habelə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 14 aprel 2009-cu il
tarixli fərmanı ilə təsdiq olunmuş "Azərbaycan Respublikası regionlarının
2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövbt Proqramı" regionlarda
yüksək sosial-iqtisadi inkişafın istiqamətlərini müəyyənləşdirilmiş konkret
vəzifələr irəli sürülmüş, onların yerinə yetirilməsi mexanizmləri təsdiq
edilmişdir.
Bütün bunlar Azərbaycan Respublikasında ümumi sosial-iqtisadi inkişafı
təmin etmiş, bazar münasibətlərinin formalaşmasına şərait yaratmış, milli
iqtisadiyyatın qabaqcıl ölkələrin iqtisadiyyatına inteqrasiya prosesinin
güclənməsinə real imkanlar açmışdır. Lakin bu proses bütün regionlarda
eyni səviyyədə olmamış, bir regionda yüksək inkişafa nail olunduğu halda,
digərində aşağı, başqasında isə əksinə olaraq azalma hallarına yol
verilmişdir ki, bu da ümumi inkişafa mənfi təsir göstərmişdir. Qeyd edilənlər
ölkə üzrə və regionlar səviyyəsində iqtisadi inkişafın səviyyəsinin təhlil
edilərək öyrənilməsini, hər bir regionun inkişafını və yaxud inkişafdan geri
qalmasını müəyyənləşdirilməsini, bununla bağlı imkanların aşkar edilməsini
onlardan səmərəli istifadə olunması yollarını müəyyənləşdirilməsini başlıca
vəzifə kimi qarşıya qoyur.
Azərbaycanın iqtisadiyyatının inkişafı və ərazinin təşkilində tarixən
ziddiyyətlər olmuş, bunlar həb də qalmaqdadır. Belə ki, uzun illər ərzində
Abşeron iqtisadi regionu ilə Azərbaycanın digər iqtisadi regionları arasında
məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi kəskin fərqlənmiş, Abşeronda
intensiv inkişaf təmin edilmiş, belə hal digər regionlarda zəif olmuşdur.
Statistik məlumatlara əsasən 1990-cı ilin əvvəlinə Azərbaycan
Respublikasının ərazisinin 6,9%-i, əhalisinin 29%-ə qədəri və sənaye
məhsulları istehsalının isə 73% Abşeron iqtisadi regionunun payına düşürdü.
Əlbəttə bu hal digər regionların iqtisadi inkişafına şərait yaratmır, məhsuldar
qüvvələrin istifadə olunmasında ziddiyyətlər formalaşdırıldı.
Azərbaycan Respublikasında elmi əsaslara söykənən regional inkişaf,
siyasətin uğurla aparılması, bununla əlaqədar olaraq mühüm siyasi, iqtisadi,
texniki-texnoloji tədbirlərin həyata keçirilməsi, müasir dövrün tələblərinə
tam cavab verən qanunların qəbul edilməsi, nəhəng dövlət proqramlarının
təsdiq edilməsi, onlara nəzarətin gücləndirilməsi nəticəsində son illər
Azərbaycanda nəhəng inkişafa nail olunmuş, məhsuldar qüvvələrin
yerləşdirilməsində aparılan dəyişikliklər sosial-iqtisadi yüksəlişdə
qanunauyğunluğu həyata keçirmişdir. Ölkədə çoxlu sayda maşınqayırma,
energetika, emal, kimya müəssisələri tikilib işə salınmış, onların çoxu digər
regionlarda inkişaf etdirilmişdir. Regionlarda aqrar-sənaye kompleksinin
ixtisaslaşmış sahələrinin intensiv inkişafı sürətləndirilmiş, tədarük, satış,
emal, saxlama müəssisələri yaradılmış, onların maddi-texniki bazası
yaxşılaşdırılmışdır. Bütün bunların nəticəsində sosial-iqtisadi inkişaf Bakı və
Abşeron regionuna nisbətən digər regionlarda daha üstün yüksəlmişdir.
Qeyd edilənlərin nəticəsində son illər sənaye məhsulu istehsalında Abşeron
iqtisadi regionunun xüsusi çəkisi 73%-dən 59,5%-ə düşmüş, digər
regionların xüsusi çəkisi isə əksinə 27%-dən 40,5%-ə qədər yüksəlmişdir.
Bunların nəticəsində əksər regionlarda, rayonlarda iqtisadiyyatın strukturu
mütərəqqi istiqamətdə dəyişmiş, zənginləşmiş, əksər şəhər və kəndlər öz
həqiqi inkişaf yoluna çıxmışlar.
Lakin bu inkişaf nə qədər sürətli olsa da o uzun illər davam edən prosesi tam
həll edə bilmirdi. Belə ki, baş verən inflyasiya, digər tərəfdən işğalçı ölkənin
 Azərbaycan ərazilərini işğal etməsi, infrastrukturun dəyişməsi, qaçqın və
köçkünlərin artması Abşeron iqtisadi regionunun inkişaf sürətinin
yüksəlməsinə, digərinin isə əksinə aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur.
Göstərilənlər nəzərə alınaraq son illər, xüsusilə 2004-cü ildən başlayaraq
Azərbaycanda regional inkişaf siyasəti dəyişmiş, iqtisadi yüksəlişə başlıca
olaraq regionların inkişafı nəticəsində nail olunmasına üstünlük verilmişdir.
Əlbəttə bu proses məhsuldar qüvvələrin yerləşməsində ciddi problemlər
yaratmışdır. Hazırda sənaye məhsulu istehsalı başlıca olaraq Abşeron
iqtisadi regionunda cəmlənmişdir.
Məlum olduğu kimi regionlar müəyyən edilərkən çoxlu sayda göstəricilər
əsas götürülür və hər bir regiona müxtəlif sayda rayon daxil edilir. Məsələn,
ən böyük region Aran sayılır ki, ona 19 rayon daxildir. Bəzi region 5-7
rayondan ibarətdir. Bundan asılı olaraq regionların torpaq sahələri əkin yeri,
istehsal etdiyi məhsulun miqdarı, alınan son nəticə bir-birindən kəskin
fərqlənir. Lakin bir hektar torpaq sahəsi, bir işçi hesabına bu göstəricilər
arasındakı fərq nisbətən kəskin olmur.
Bununla yanaşı onu da göstərmək lazımdır ki, son illər Azərbaycan
Respublikası üzrə, o cümlədən regionlarda kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalı artır, iqtisadi səmərəlilik yüksəlir. Məlumatların təhlilindən aydın
olur ki, Azərbaycan Respublikasının 10 regionunun hər biri böyük sərvətə
malikdir, onların torpaq, iqlim şəraiti, yeraltı və yerüstü sərvətləri, meşələri,
kurort şəbəkələri, bitki örtüyü, heyvanat aləmi bir-birindən fərqlidir,
zəngindir. Bunlar isə regionların iqtisadi inkişafının sürətlənməsinə həlledici
təsir göstərir.
23.Aqrar iqtisadiyyatda infrastruktur anlayışını izah edin.
Кеçən əsrin 40-cı illərində АBŞ-dа mеydаnа gəlmiş, müasir dövrümüzə
kimi iqtisаdçılаr аrаsındа təhlil оlunаn infrаstruкtur Аzərbаycаndа da
tədqiqat оbyекtinə çevrilmişdir. Хаrici ölkə iqtisаdçılаrı аrаsındа
infrаstruкturа fərdi, subyекtiv münasibət bildirilmişdir. Belə ki, infrаstruкtur
«dəyər yаrаtmаyаn, əlavə xərclər hеsаbınа bаşа gələn, istеhsаl prоsеsində
iştirак etməyən», və yа «yalnız sənаyе və kənd təsərrüfаtınа xidmət edən
sahələrin məcmusudur», «О istеhsаlа xidmət edən коmplекs təsərrüfat
sahəsidir» və s. kimi dəyərlənmişdir.
Infrаstruкturun iqtisаdiyyаtdа rоlunu аçıqlаmаq üçün əvvаlа qеyd еtməliyiк
кi, iqtisаdi inкişаf dörd кlаssiк əsаslаr üzərində dаyаnır:
- insаn аmili-əməк еhtiyаtlаrı,
- каpitаl,
- tехnоlоgiyа,
- təbii еhtiyаtlаr.
Göstərilən fакtоrlаr müəyyən inкişаf mərhələlərində həm кəmiyyət, həm də
кеyfiyyətcə dəyişir. Iqtisаdi fəаl işçi qüvvəsi ölкənin əməк еhtiyаtlаrını
təşкil еdir. Dövlətin ən yüкsəк каpitаlı оlаn insаn öz pеşə hаzırlığı,
intеllекtuаl səviyyəsi, mаrаğı və digər infrаstruкtur inкişаfı ilə sеçilir.
Əкin sаhələri, mеşələr, su еhtiyаtlаrı, nеft, qаz və sаir yеrаltı və yеrüstü
sərvətlər dövlətin, хаlqın sərvətidir. Lакin, bu sərvətdən istifаdə еtməк üçün
dövlət nəzаrətində оlаn infrаstruкturlаr; istеhsаl, sоsiаl коmmunаl-məişət,
bаzаr infrаstruкturunun yüкsəк səviyyədə оlmаsı zəruri şərtdir. Yuxarıda
göstərilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, infrаstruкtur məhsuldаr
qüvvələrin аyrılmаz hissəsidir.
Bu nəticə öz təsdiqini bir də оnunlа tаpır кi, inкişаf еtmiş dünyа
dövlətlərində dаvаmlı iqtisаdi inкişаf üç şərtin оlmаsı ilə mümкün оlmuşdür:
1.ticаrət, invеstisiyа və qlоbаl iqtisаdiyyаtа intеqrаsiyа, 3. dövlətin özəl
sекtоrа dəstəк vеrməsi, 3. institusiоnаl infrаstruкturun fоrmаlаşmаsı.
İnfrasatrukturun dövlət qayğısı və nəzarətində olan sahələrinin inkişafı
məкаn bахımındаn bütün ölkənin, bütün istehsal və sosial sahələrin
tərəqqisinə yol açır. Yol-nəqliyyat kompleksləri, yanacaq-energetika
kompleksi, qаz, su təminatı, informatika texnologiyalarının tətbiqi dövlət
qayğısında olan çox sahəli infrastrukturdur. Göstərilən sahələrin sürətli
inkişafı elmin, təhsilin, səhiyyətin, idman obyektlərinin, mədəniyyət-turizm,
yüksək texnologiya ilə işləyəcək fəhlə, mühəndis-texnik işçilərinin
professional hazırlığına tələbləri artırır. İnsanın hərtərəfli inkişafına aparan
bu innovasiya infrastrukturun inkişafı cari vaxt baxımından həmdə böyük
maliyyə qoyuluşunu tələb edən sahədir. Hər iki infrastrukturun paralel
inkişafı, nəticə etibari ilə sahibkarlığın, iri şirkətlərin, daha da
genişlənməsinə və onların rəqabət qabiliyyətinin artmasına yol açır.
Sahibkarlığın inkişafını dəstəkləmək üçün dövlət maliyyə infrastrukturunu:
Bank, maliyyə-pul-kredit siyasətini qurur, inovasiya fоndu, sahibkarlara
kömək fondu, ipоtека fоndu, neft və digər sahəvi fondların yaradılmasına və
inkişaf etməsinə tехniкi-təşкilаtı və maliyyə dəstəyi verir.
Bir növ ölkə bü böyük inkişafın başlanğıcındadır. Bakı-Tibilisi-Qars
beynəlxalq dəmir yolunun tikilməsi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan
Prezidentinin 2007-ci il 21 fevral tarixli sərəncamına əsasən “Azərbaycan
Dövlət Dəmir Yolunun 2008-2011-ci illərdə inkişafına dair Dövlət
Proqramı” həyata keçirməyə başlanmışdır. “Şərq-Qərb” dəmir yolu, “Şərq-
Qərb” ipək-şosse yoluna, Xəzər dənizi vasitəsilə “Şimal-Cənub” su yolu və
Heydər Əliyev adına beynəlxalq hava limanını birləşdirən iri miqyaslı
nəqliyyat dəhlizi yaranmaqdadır. Respublikanın ərazisindən keçən bu trans-
milli yolun çəkilməsi sahibkarlığın, xüsusilə aqrar biznesin, fermer
təsərrüfatlarının inkişafında müstəsna rolu var. Bu inkişaf sayəsində
sahibkarlıq inkişaf edir. Kəndli fermer və ailə təsərrüfatlarında kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalı və satışı daim artır.
Ölkədə şosse və dəmir yollarının inkişafı uzaq ölkələrin bazarlarına çıxmaq
üçün çox böyük imkanlar açır. Bu imkanlardan fermer təsərrüfatlarının
bəhrələnməsi istehsal edilən kənd təssərüfatı məhsullarının xaricə
satılmasından əldə olunan gəlirləri artdıqca təsərrüfat daxili infrastrukturun
inkişafı da artır.
Yol tikintisi beynəlxalq standartlara Аvrоpа Birliyninin mеyаrlаrınа uyğun,
regionların elektrik, qaz, su və infоrmаtiка tехnоlоgiyаlаrı ilə təminatı
kompleks olaraq həyata keçirilir. Bu da sahibkarları regionlara sərmayə
qoymaq üçün cəlb edir. Təsadüfi deyildir ki, respublikada bazar
iqtisadiyyatına keçid dövrünün ilk illərində sahibkarları əsasən Bakı şəhəri
cəlb edirdi. Xarici investorlar qeyri neft sektoruna vəsait qoyarkən ölkənin
digər iri şəhər və rayonlarını riskli hesab edirdilər. Respublikada əhalisi
əsasən kənd təsərrüfati məhsullarının istehsalı və satışı ilə məşğul olan yol
ətrafı regionların kəndli fermer və ailə təsərrüfatlarının iqtisadiyyatının
inkişafına güclü təsir göstərə biləcək bu yeni infrastruktur cari və strateji
planda çox yüksək iqtisadi artım üçün zəmin yaradır.
XXI əsrin astanasında iqtisadiyyatın və ölkə təsərrüfatının bütün sahələrində
elektrik energiyası hərəkət verici qüvvədir. Sənaye, informasiya-rabitə,
tikinti, kənd təsərrüfatı və hətta məişətdə tək bir saat elektrik enerjisi olmasa
təsirli bir durğunluq hissi keçirilir. Tarixən Azərbaycan elektrik enerjisi
istehsalına görə Qafqazda lider dövlət olub. 1988-90-cı illərdən sonra bu
mövqe zəifləməyə başlamış 2006-cı ilə qədər Azərbaycan ildə 1,2-1,5
milyard kilovat saat elektrik enerjisi idxal etmək məcburiyyətində idi. Bu
problemi aradan qaldırmaq və ölkəni elektrik enerjisi ilə tam şəkildə təmin
etmək üçün qısa bir müddətdə respublikanın müxtəlif bölgələrində - Astara,
Şəki, Xaçmaz, Bakı, Səngəçal, Naxçıvan, Qubada yeni elektrik stansiyaları
istismara verildi. Bununla da ölkənin elektrik enerjisi idxalından asıllığı
aradan qaldırıldı. Eyni zamanda bölgələrdə qeyri neft və aqrar sahənin
sənaye və infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsinə imkan yaradıldı.
Dövlət himayəsi və qayğısında olan infrastrukturun inkişafı ilə əlaqədar
respublikanın regionlarında, şəhər və rayonlarında aqrar sahibkarlıq daha
sürətlə inkişaf еtməкdədir. Gəncədə, Naxçıvanda, Şamaxıda maşınqayırma
və digər sənaye obyektləri, Şirvanda Yağ zavodu, İstilik elektrik stansiyası,
Yevlaxda trikotaj, şəhər təsərrüfatı, Səlyanda 30 tonluq süd emalı zavodu,
İmişlidə şəkər tozu istehsalı, çörəк-zаvоdu, Qəbələdə, Xaçmazda, Masallıda
коnsеrvi zаvоdu, Şəkidə ipək istehsalı, süd-pendir zavodu, Sabirabadda
 “Aqrotexservis” kompleksi, iki konserv zavodu, Nахçıvаn MR-da 40-dan
çox aqrar sənаyе müəssisəsi tiкilmiş və yа yеnidən qurulmuşdur. Bütün
rayonlarda kənd təsərrüfatı maşınlarının təmiri və süd emal zavodları və
sexlər özəl təsərrüfatlarda müvəffəqiyyətlə inkişaf edir və keyfiyyətli məhsul
buraxılır. Ölkədə faydalı qazıntıların çıxarılması, emalı sahəsində də fəal iş
gedir. Qızıl, alüminium, polad istehsalı artmaqdadır. Azərbaycan
Prezidentinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən ölkə miqyaslı
infrastrukturlar əldə olunan nailiyyətlərə baza yaratmışdır.
24.Kəndli (fermer) təsərrüfatlarının formalaşmasında infrastrukturların rolu
nədən ibarətdir?
Azərbaycan Respublikasını kənd təsərrüfatını böhrandan çıxartmaq üçün
təcili və təsirli tədbirlər görmək lazım idi. 1994-1995-ci illərdə həyata
keçirilən islahatlar, o cümlədən torpaq islahatı aqrar sektorda dövlət
münasibətinin strategiyasını müəyyənləşdirdi. Yəni, kənd təsərrüfatında
dövlət siyasətinin başlıca istiqamətləri müəyyənləşdirildi. Aqrar islahatların
başlıca qayəsi xalqın daha da yaxşı yaşamasını, kəndin infrastrukturlarını
inkişaf etdirmək, məişət problemlərini daha səmərəli həll etmək olur.
Bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqədar olaraq kəndli (fermer) təsərrüfatlarının
inkişafı kəndə daha çox yüksək ixtisaslı, səriştəli istehsal və emal
texnologiyası mütəxəssislərinin gəlməsini, iş birliyi yaratmasını tələb edir.
Kənddə ixtisaslı kadr probleminin həlli ailə təsərrüfatlarının məişət
problemlərinin həllindən çox asılıdır.
Kənd yerlərində elektrik enerjisinin təminatında kəsilmələr, aşağı düşmə və
yuxarı qalxma ehtimalı olduqda elektrikdə işləyən müxtəlif məişət cihazları
(kompyuter, audio-video apparat və eləcədə bir sıra təsərrüfat maşın və
aqreqatları, kiçik qabaritli inkubator aparatı, elektrik süd separatoru və s.)
paltaryuyan maşın, kondisioner kəndli ailəsinin məişətinə ehtiyatla daxil
olur.
Ailənin məişət infrastruktur problemlərinin həlli böyük sosial problem
olmaqla məişət mədəniyyətinin formalaşması, işçi qüvvəsinin sabitləşməsi,
gənclərin kənd təsərrüfatı ixtisasına yiyələnməklə aqrar biznes yaratmaq,
sahibkar olmaq, təsərrüfatçı olmaq həvəsini imkanlarını artırır. Məişət
texnikasının indiki inkişaf səviyyəsində göstərilən sosial problemlərin
həllinə bazar münasibətləri güclü şərait yaradır.
Azərbaycan Respublikası regionların sosial-iqtisadi inkişafına dövlət
dəstəyinin verilməsi, şəhər və kəndlərin elektrik enerjisi təminatı, yol
tikintisi, qaz və su ilə təminatı, nəqliyyat, rabitə sisteminin gücləndirilməsi
ölkəmizin iqtisadiyyatında və kəndli (fermer) təsərrüfatlarının inkişafında
yeni mərhələ başlanmışdır. Regionlarda emal, tikinti müəssisəsi, təsərrüfat
xidmət müəssisəsi, ticarət və məişət xidməti müəssisəsi açılmışdır. Kəndli
(fermer) təsərrüfatları, məhsuldar toxumlarla, cins malqara ilə, gübrələrlə
təmin olunur, vergi güzəştlərinin müddəti uzadılmışdır. Yeni məktəblər
tikilərək istifadəyə verilmiş, köhnə məktəblər əsaslı təmir olunmuşdur, yeni
səhiyyə obyektləri, diaqnostika mərkəzləri, idman kompleksləri tikilmiş,
açılışı olmuş, təməli qoyulmuşdur.
Ailə təsərrüfatlarında maldarlıq məhsulları istehsal sahəsində əməyin texniki
təminatı, enerji tutumu, elmi-texniki nailiyyətlərin tətbiqi əkinçilikdən geri
qalır. Bu gerilik xüsusilə yemçilikdə özünü göstərir. İnkişaf etmiş ölkələrin
təcrübəsindən istifadə edərək yemçiliyin sənaye əsasında təşkil etməklə
fərqləri xeyli azaltmaq olar. Maldarlığın inkişafını sürətləndirmək, ət və süd
məhsulları bolluğunu yaratmaqla ölkədə bir sıra sosial problemlər milli
imkanlar əsasında həll olunar. Son illərdə kəndli (fermer) təsərrüfatlarının
yaranması ilə mal-qaranın sayı artmış, ciddi kəmiyyət və keyfiyyət
dəyişiklikləri baş vermişdir. Bununla yanaşı kiçik qabaritli emal
mexanizmlərinin istehsalı təminatı kimi infrastruktur sahələri zəif templə
inkişaf edir ki, bu da istehsalın səmərəliyinə və kənd sakinlərinin mədəni
tələblərinin ödənilməsinə əks təsir edir. Kəndin sosial problemlərinin həlli
ölkə əhalisinin maraqları, mədəni texniki və psixoloji əhval-ruhiyyəsi ilə
əlaqədardır. Odur ki, problemin həllinə kəndli (fermer) təsərrüfatlarının,
bələdiyyələrin və dövlətin birlikdə qayğısı artmışdır. Hazırda torpaq islahatı
ilə yaranmış sahibkarlıq ruhu istehsalın maddi-texniki bazasının
yüksəldilməsi kənd həyatının, kəndlinin məişət şəraitinin müasirləşməsi
prosesi güclənmişdir. Sosial infrastruktur problemlərin istehsalın səmərəsini,
maldarlığın və əkinçiliyin inkişaf tempini yüksəltməklə, ölkə əhalisinin
ərzaq məhsullarına olan tələblərini daha dolğun ödəmək, qiymətlərin aşağı
düşməsi yolu ilə kasıblıq həddinin azalmasına aparan düzgün yoldur.
Kəndli (fermer) təsərrüfatları öz vəsaiti, şəxsi iştirakı ilə daha məhsuldar
cins düyələr alır, hər fermer öz resepti ilə yonca, qarğıdalı, arpa və buğdadan
qüvvəli, qarışıq yem hazırlayır, bostan, tərəvəz bitkilərinin tullantısından
istifadə edir. Yüksək məhsuldar toxum növü, cins mal-qara, fermerlər
arasında mal dəyişmə yolu ilə məhsuldar mal-qara, meyvə, tərəvəz şitili
artırılır. Bir sözlə fermer sahibkarlıq hissinin gücü ilə evdə, ailədə, işdə daim
axtarışdadır.
Professional texniki məktəblərin bu sahədə rolu daha böyükdür. Bazar
iqtisadiyyatı ilə əlaqədar olaraq peşə-texniki məktəblərdə təlim və tədris
işinə tələbkarlıq artmışdır. İndi övladını peşə öyrənməyə göndərən hər bir
ailə başçısı onun müəllimindən və məktəbin müdiriyyətindən təhsil illərində
ixtisaslı, həyatda özünü doğrulda biləcək mütəxəssis hazırlanmasını tələb
 edir. Buna uyğun olaraq peşə-texniki məktəblərin öz vəsaiti, dövlət
maliyyəsi hesabına maddi-texniki bazası artır. Yaxşı olar ki, rayonlarda
fəaliyyət göstərən peşə-texniki məktəblərin uyğun ixtisas üzrə sinifləri kənd
orta məktəblərinə köçürülsün. Bununla ixtisaslar istehsalata yaxınlaşar,
nəzəriyyə ilə həyatın əlaqəsi artar. Yuxarı sinif şagirdləri orta məktəbi
qurtararkən öz evində, öz kəndində vaxt itirmədən kəndli (fermer)
təsərrüfatına lazım olan ixtisası alar.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində yaranmış peşə və ixtisas çoxluğu işçilər
arasında rəqabət yaratmışdır. Bir kənddə yaşayan, biri-birini yaxşı tanıyan
kənd adamları içərisində yalnız yüksək ixtisas kateqoriyasına malik olan
mütəxəssislərin xidməti həm maddi, həm də mənəvi olaraq yüksək
qiymətləndirilir. Orta təhsilli, peşə-texniki məktəblərdə təhsil almış
mütəxəssislərin bu baxımdan üstünlüyü çoxdu. Belə mütəxəssislər ali təhsil
aldıqdan sonra yaxşı fermer olmaqla, təsərrüfat başçıları üçün məsləhətçi
kimi hörmətə layiqdirlər. Belə mütəxəssislər kənd təsərrüfatı elmi-tədqiqat
institutlarının əkinçilik, maldarlıq, yemləmə, zootexniki, xidmət, rabitə və
informasiya texnologiyaları və sair sahələrdə mövcud olan informasiya
bülletenlərindən istifadə edir, dünyada və ölkədə olan qabaqcıl
texnologiyanı işinə tətbiq edirlər.
25.Aqrar məhsulların istehsalına innovasiya texnologiyalarının tətbiqinin
keyfiyyət və rəqabət üstünlükləri hansılardır?
Qloballaşan iqtisadi münasibətlərin müasir dövründə keyfiyyət amilinin
innovasiya infrastruktur obyektinə çevrilməsi təsadüfi deyildir. Əvvəla,
innovasiya yeni texnika, texnologiya, yeni daha yüksək keyfiyyətdə məhsul
istehsalına yol açır. Yeni məhsulun istehsal istehlakı daxili və xarici bazarlar
kimi satış infrastrukturunda mövqeyi genişlənir. Ərzaq məhsullarının
keyfiyyəti insanların sağlamlığı ilə bir başa əlaqədar olduğu üçün keyfiyyət
dövlət nəzarətindədir və dövlətin istehlakı tənzimlənmə obyektidir. Nəhayət
ərzaq mallarının keyfiyyəti iqtisadiyyatda inkişafın səviyyəsini təyin edir,
bazarda hakim mövqe tutur, dünya bazarlarını fəth edir. Mal və materialın
dəyərinin təyin edilməsində obyektiv mövqedə durur.
Ərzaq məhsullarının kimyəvi tərkibi . Ərzaq məhsulları biri-birindən fiziki,
kimyəvi xassələrinə və digər tərkib xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.
Onların hər birinin tərkibində olan özünə məxsus müxtəlif maddələr, həmin
məhsulun qidalılıq dəyərini, həzm olma əhəmiyyətini, dadını, rәngini, iyini,
qidа üçün yаrаrlılığını, mәһsulun sахlаnmаyа dаvаmlılığını, dаşınmа
şәrtlәrini, mәһsulun quruluşunu vә ümumiyyәtlә, mәһsulun кеyfiyyətliliyini
müəyyən edir. Ümumiyyәtlә, mәһsulun tәrкibindә rаst gәlәn kimyәvi
mаddәlәr әsаsәn iki qrupа аyrılır:
1. Qеyri-üzvi mаddәlәr: Bu qrupа su vә minеrаl (kül) еlеmеntlәri аiddir;
2. Üzvi mаddәlәr: Bu qrupа әsаsәn zülаl, yаg vә kаrbohidrаtlаr аiddir. Üzvi
mәnşәli mаddəlәr sudа һәll olаn vә hәll olmаyаn növlәrә аyrılır.
Bir sırа yеyinti mәһsullаrındа аz vә yа çoх miqdаrdа üzvi vә qеyri-üzvi
mаddәlәr vаrdır. Mәsәlәn, süddә orqаnizm üçün lаzım olаn bütün üzvi vә
qеyri üzvi mаddәlәr vаrdır. Tәrәvәzdә çoх miqdаrdа kаrboһidrаt, аz
miqdаrdа isә zülаl vә yаğ vаrdır. Bәzi yеyinti mәһsullаrı isә yаlnız
birkimyәvi birlәşmәdәn ibаrәtdir. Mәsәlәn, şәkәr, nişаstа, хörәk duzu,
әrinmiş yаğ, mаl vә donuz yаğlаrı və sаir. Ümumiyyәtlә, müхtәlif yеyinti
mәhullаrındа üzvi vә qеyri üzvi mаddәlәrin miqdаrı müхtәlif olur
Ümumiyyәtlә, rеspublikаmızın vә dünyа аlimlәri tәdqiqаt nәticәsindә birgә
rәyә gәlmişlәr ki, yеyinti mәһsullаrının kimyәvi tәrkibini öyrәnmәdәn,
onlаrın keyfiyyәtli istеһsаl еdilmәsi vә sахlаnmаsının düzgün tәşkili
mümkün dеyildir. Bunа görә dә yеyinti mәһsullаrının kimyәvi tәrkibinin
öyrәnilmәsinin еlmi vә tәcrübi әһәmiyyәti böyükdür.
Yеyinti mәһsullаrı qеyri әlvеrişli şәrаitdә sахlаnılıqdа vә yа dаşındıqdа
onlаrın tәrkibindәki üzvi mаddәlәrin pаrçаlаnmаsı nәticәsindә kәskin хoşа
gәlmәyәn iy vеrәn mаddәlәr-аmmonyak, kükürd qаzı, indol, skаtol,
mеrаptаnlаr, üçucu turşulаr vә sаir аlınır. Tәrkibindә bеlә pаrçаlаnmа gеtmiş
yеyinti mәһsullаrı qidа üçün yаrаmır.
Son illərdə yeyinti mәһsullarınа әtir vә dаd vermək üçün süni surәtdә
müхtәlif әtirli mаddәlәr аlınmışdır.
Ərzaq məhsullarının qidаlılığı kimyәvi tәrkibindәn, bioloji vә fiziki
хаssәlәrindәn çoх аsılıdır. Yеyinti mәһsullаrı zərərsiz olmаqlа yахşı hәzmә
gеtmәk, orqаnizmә еnеrji vеrmәk vә sаir хüsusiyyәtlәrinә mаlik olmalıdır.
Torpaq və istehsal resurslarının məhdut olması, inflyasiya, əsas və dövriyyə
vəsaitlərinin qiymətinin daim qalxması kəndli ailə təsərrüfatlarını ilk
növbədə keyfiyyətli məhsul istehsal etməklə daxili və xarici bazarda üstün
yer tutmaq və istehsalın səmərəliliyini yüksəltməyə sövq edir. Dövlət
dəstəyinə əsaslanan bu inovasiya yönümlü inkişaf ilk növbədə özünü daha
məhsuldar taxıl, kartof və digər bitki toxumlarının ölkəyə gətirilməsi,
rayonlaşdırılması və toxumçuluğun inkişafı ilə əlaqədardır.
İnnovasiya prosesi kənd təsərrüfatının inkişaf konsepsiyasına uyğun olaraq
yerli az məhsuldar mal-qaranın sayının azaldılması və yüksək məhsuldar
cins heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi, bunun üçün dövlət vəsaiti hesabına
xaricdən cins mallarin gətirilərək təsərrüfatlara dəyərindən 50% aşağı
güzəştli qiyymətlərlə satılması da innovasiya texnologiyalarına rəğbətin
artmasını göstərir. Son illərdə Hollandiyadan gətirilmiş cins inəklər
Zaqatala, Şəki, Lənkəran və digər rayonlarda məskunlaşdırılmışdır. Praktiki
 olaraq bu inəklər yerli şəraitə tez uyğunlaşmış və yerli inəklərlə müqaisədə
8-10 dəfə çox süd verir.
Belə innovasiya texnologiyalar süd emalı, meyvə şirəsi istehsalı, bitki
yağları istehsalı, şəkər istehsalı, meyvə və tərəvəz istehsalında və uzun
müddət saxlanmasında da geniş yayılır. Ölkəmizə xaricdən ixracı olunan
“Sandora” markalı şirə, əsasən Afrika ölkələrindən gətirilmiş apelsin,
ananas, mandarin, banan püresi, şəkərlə konservləşdirilmiş limon şirəsi kimi
xammaldan istehsal olunur. Vitaminlərlə zənginləşdirilmiş şirə məhsulu
Rusiya, Orta Asiya, Qafqaz ölkələrində bazara sahib olmuşdur. Son illərdə
yerli iş adamlarının Avstriya, İsveç, Bolqarıstan və digər ölkələrdən gətirdiyi
texnoloji avadanlıqla işləyən “Gilan Holdinq” – Qəbələ konserv zavodu “Saf
MMC” – Quba, Massalı, Xaçmaz konserv zavodunun yerli xammal əsasında
istehsal etdiyi meyvə şirələri xaricdən gətirilən şirələrlə rəqabətdə öz
üstünlüyünü göstərir. İndi bu şirələr ABŞ, Almaniya, Rusiya, Gürcüstan,
Orta Asiya respublikaları və digər ölkələrə ixrac olunur.
Müasir informasiya bolluğunun fiziki və əqli təziqin tələblərinə uyğun
keyfiyyətdə ərzaq istehsalı üçün qeyri ənənəvi texnoloğiyalar da işlənir və
istehsala tətbiq olunmaqdadır. İnnovasiya texnologiyaları baxımından aqrar
sahədə inqilab yarada biləcək zülallar, yağlar asan mənimsənilən mineral
maddələr, seçilmiş vitaminlərlə zənginləşdirilmiş qida məhsullarının
assortiment kompleksini yaratmaq qenmühəndisləri, biotexnoloqların
gündəlik işinə çevrilməkdədir. Qenetik olaraq modernləşdirilmiş kənd
təsərrüfatı bitkiləri ziyanvericilərə, xəstəliyə qarşı davamlıdır, məhsuldarlağı
yüksəkdir, uzun müddət saxlamaq olur.
Dünya ölkələrində 50-dən çox kənd təsərrüfatı bitkisi modernləşdirilmiş,
sınaqdan keçirilmiş və istehsala buraxılmışdır. Hazırda 100-dən çox bitki
üzərində bu iş aparılır, 130 ölkədə qenetik modernləşdirilmiş məhsuldan
ərzaq istehsal edilir və satışa buraxılır.
26.Torpağın çirklənmə mənbələri və onun aradan qaldırılması yolları haqqında
yazın.
27.Ətraf mühitin, xüsusilə torpağın çirklənməsi onun səthinin müxtəlif təbii,
sənaye və məişət tullantıları ilə örtülməsi, torpağa radioaktiv elementlərin,
mineral gübrələrin, zəhərli kimyəvi maddələrin daxil olması nəticəsində baş
verir.
28.Torpağın mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji və sanitariya çirklənmə növləri
vardır. Mexaniki çirklənmə dedikdə torpağın səthinin müxtəlif tullantılarla –
inşaat materialları, dəmir, beton və metal konstruksiya hissələri, qazıntı işləri
nəticəsində çıxarılan çuxurlar, məişət tullantıları örtülməsi nəzərdə tutulur.
Mexaniki çirkləşdiricilər uzun müddət torpaq səthində qaldıqda onların
 korroziyaya aşınması, mikrobioloji və fiziki-kimyəvi parçalanması
nəticəsində torpağın xassəsi dəyişə bilər. Çirklənmiş torpaqda hava və sudan
fərqli olaraq öz-özünə təmizləmə prosesi getmir.
29.Hazırkı dövrdə müxtəlif metodların geniş istifadəsi nəticəsində yer səthinin
“dərinləşməsi” prosesi müşahidə olunur. Məlumdur ki, dünyada hər il 500
milyon ton metal əridilir, bunun da 25%-i korroziyaya uğrayır və sürtünmə
nəticəsində toy halına düşür. Bu da torpağın sukeçirmə qabiliyyətinə və
məhsuldarlığın düşməsinə səbəb olur. Torpağın texnoloji çirklənməsində
civə və qurğuşunun müstəsna rolu vardır. Adətən civə kağız sənayesinin
tullantılarının tərkibində civə olan pestisidlərin, soda və xlor istehsalı
məhsullarının tərkibində ətraf mühitə daxil olur. Civənin üzvü birləşmələri,
xüsusilə dimetil – civə daha yüksək toksikoloji xassəyə malikdir.
30.Təbiətdə, xüsusilə litosferada civənin konsentrasiyası çox cüzi olduğu üçün
onun torpaqda azacıq toplanması ətraf mühitə mənfi təsir göstərir.
31.Qurğuşun və onun birləşmələri torpağın çirklənməsində mühüm rol oynayır.
Dünyada istehsal olunan qurğuşunun müəyyən hissəsi ətraf mühitə daxil
olur. Qurğuşun və onun birləşmələri ağır olduğu üçün dərhal torpağa çökür.
Qurğuşun benzin və digər yanacaqların tərkibinə antidetonator kimi əlavə
edilir və ona görə də avtomobil nəqliyyatı torpağın çirklənməsinin başlıca
mənbə hesab olunur. Bununla yanaşı torpağın çirklənməsində sink, mis və
başqa metalların rolu böyükdür. Müasir kənd təsərrüfatı istehsalının
xarakteri torpaqların kimyəvi maddələrlə çirklənməsinə səbəb olur. Yəni
tarla və plantasiyalara külli miqdarda mineral gübrələr və pestisidlər verilir.
Torpaq tibb, baytarlıq, elmi-tədqiqat idarələrinin kimyəvi zəhərli maddələri
hesabına çirklənir. Torpağın çirklənməsinə suyun və atmosferin çirklənməsi
də təsir edir. Torpağa düşmüş kimyəvi maddələr
32. torpaq elementləri ilə reaksiyaya girərək onun quruluşunu və kimyəvi
tərkibini pozur, onu yararsız vəziyyətə salır, mikrobioloji prosesi zəiflədir.
Nəticədə insanların və heyvanların zəhərlənməsinə, bitkilərin inkişafının
dayanmasına və məhsuldarlığı aşağı düşməsinə səbəb olur. Belə ki, dünyada
dənli bitkilərin məhsulu vasitəsilə ildə 40 mln. tona qədər, yaxud 1 ha. dənli
bitki sahələrindən 63 kq azot aparılır. Odur ki, torpağın münbitliyini
saxlamaq və məhsuldarlığı yüksəltmək üçün gübrələrdən istifadə etmək
lazım gəlir. İntensiv əkinçilikdə gübrəsiz torpağın münbitliyi elə sonrakı ildə
aşağı düşür. Yerli şəraitdən asılı olaraq adətən azot, fosfor və kalium
gübrələrindən müxtəlif formada və birləşmələr şəklində istifadə olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın bütün torpaqlarının tərkibində 150 mld.
ton azot vardır. Hətta ən kasıb torpaq sayılan cimli-podzol torpaqları
tərkibində 20 sm. Şum qatında hektarda 2-4 ton azot saxlayır.
33.Qara torpaqda isə bu rəqəm 20-30 tona çatır. Göründüyü kimi torpaqda
artıqlaması ilə azot vardır, lakin torpağa yenə də azot verilir. Bunun səbəbi
müxtəlif azot formaları bitki tərəfindən kifayət qədər mənimsənilə bilmir.
Gübrələrin tərkibindən azot ammonium və ya nitrat duzları şəklində olub
bitki tərəfindən daha yaxşı mənimsənilir. Lakin gübrənin davamiyyəti uzun
müddətli olmur. Sonrakı ildə gübrənin səmərəliliyi ilk təsirinə nisbətən 20%-
ə enir. Uzun illər azot gübrəsinin itməsi əsasən onun axım vasitəsilə çaylara
və yeraltı sulara keçməsinə izah edilirdi. Su hövzəsinə daxil olan birləşmiş
azotun yarıdan çoxu kənd təsərrüfatı istehsalının payına düşür. Suyun qida
maddələri ilə, ilk növbədə birləşmiş azotla zənginləşməsi, həddən çox
yosunların inkişafına səbəb olur, onlar çürüyərək bakteriya parçalanmaya
məruz qalır bu isə oksigen azaldır. Bunun nəticəsində balıqların və başqa su
heyvanlarının məhvinə gətirib çıxarır. Nitratların normadan artıq hissəsi
yalnız suda deyil, həmdə ərzaq və yem bitkilərində toplanır. Öz-özlüyündə
insan və heyvanların sağlamlığına yaranmasında, onlardan asanlıqla əmələ
gələn nitridlər yüksək dərəcədə zəhərli olub qanda ağır xəstəliklər törədir.
Nitridlərdən nitroaminlər əmələ gələ bilər. Sakin gübrələrdən istifadə
torpağın dəyişməsinə səbəb olur, təbii münbitlik əsasən kimyəvi maddələrə
əsaslanan münbitliklə əvəz olunur, daima artan miqdarda məhsul götürmək
mümkün olur.
34.Xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, aqrar bölmənin intensiv inkişafının və
istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin olunmasında mineral gübrələrin tətbiqi
mühüm rol oynayır. Aparılan araşdırmalar nəticəsində Amerika ölkələri belə
bir nəticəyə gəlmişlər ki, kənd təsərrüfatı bitkilərin məhsuldarlığının
artırılmasında mineral gübrələrin tətbiqi başlıca rol oynayır.
35.Aqrar sahədə bitkilərin məhsuldarlığının yüksəldilməsində mineral
gübrələrin əhəmiyyətini nəzərə alaraq inkişaf etmiş ölkələri sahə vahidində
onun verilmə normasının artırılmasına səy göstərirlər. Lakin gübrələrdən
istifadənin müsbət effekti ilə yanaşı ekoloji problemlərdə yaradır. İçməli
suda və ya ərzaq məhsullunda nitratların konsentrasiyası təyin olunmuş
normadan artıq olduqda insanın sağlamlığı üçün təhlükəlidir. Eyni zamanda
nitratların normadan artıq olması ətraf mühiti çirkləşdirir, ekoloji cəhətdən
təmiz məhsul istehsal etməyə imkan vermir.
36.Bu sahədə mövcud çatışmamazlıqların aradan qaldırılması üçün elmi
cəhətdən əsaslandırılmış norma və normativlər nəzərə alınmaqla rayon, ərazi
səviyyəsində aqrokimya xidməti mərkəzinin, onların yerli orqanlarının,
xidmət göstərən mütəxəssis qurumunun təşkili ətraf mühitin mühafizəsində,
torpağın, suyun çirklənməsinin nisbətən qarşısının alınmasında faydalı ola
bilər.
 27. Suvarmanın ekoloji problemləri hansılardır?
Suvarmanın ekoloji problemləri – yüksək və məhsul əldə etmək məqsədilə
suvarmadan geniş istifadə olunur. Dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 250
milyon hektara çatır. Bu əkin sahələrinin yalnız 17%-ni təşkil etməsinə
baxmayaraq əkinçiliyin bütün məhsulunun 1/3-ni təmin edir.
Qədim sivilizasiyanın əksəriyyəti suvarılan əkinçiliyə əsaslanmışdır. Lakin
irriqasiya işləri XX əsrdə genişlənərək dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 5-6
dəfə çoxaldı. XX əsrin əvvəlində dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 40 milyon
hektardan az idi. Suvarılan torpaqların intensiv artımı 1950-1960-cı illərdə baş
verdi, sonralar isə azalmağa başladı. Suvarmanın inkişaf tempinin azalmasına
səbəblər aşağıdakılardır:
- yeni layihələrin qiymətinin yüksək, orta hesabla 1 hektara 1000-2000
ABŞ dolları olması;
- su resurslarının qıtlığı;
- əlverişli (münasib) torpaqların qıtlığı;
- şoranlaşma, şorakətləşmə, bataqlılaşma nəticəsində suvarılan ərazilərin
itirilməsi;
- suvarma sistemlərinin deqradasiyası.
Qeyd etmək lazımdır ki, suvarma işləri bəşəriyyət üçün faydalıdır. Lakin o,
hər şeydən əvvəl ekoloji problemlər yaradır. Təbii landşaftların aqroekoloji
sistemlərə çevrilməsi ərazinin vəziyyətini və rejimi dərin dəyişikliyə uğradır.
Aparıcı proseslər kökündən dəyişir, quru vilayətlər üçün xarakterik olan az
miqdarda atmosfer yağmurlarının suları əvəzinə tarla çox miqdarda su qəbul edir.
Bunun nəticəsində torpağın əsas su rejimi, o cümlədən kimyəvi birləşmələrin
miqrasiya şəhəraltı, sonra isə torpağın fiziki xassəsi dəyişir. İrriqasiyanın yüksək
inkişafı zamanı ayrı-ayrı tarlaların və ya suvarma sistemlərinin dərin ekoloji
dəyişikənliyə uğraması ilə yanaşı bu proses eyni zamanda çay hövzələrini də əhatə
edir. Təcrübə göstərir ki, suvarmanın təsiri altında olan bütün ərazilər su hövzəsi,
suvarma sistemi və ya tarlalar deqradasiyaya məruz qalır, ona görə daim onların
davamlılığına yönəldilən tədbirlərin aparılması və nəzarət tələb olunur.
İrriqasiyanın əsas vəzifəsi torpaq qatında bitkinin inkişafı üçün labüd olan optimal
rütubətliyi saxlamaqdır. Suvarma dünyada əsas su istifadəsi olub bütün istifadə
olunan suyun 80%-i təşkil edir. Əsas problemlərdən biri istifadə olunan su
resurslarının az səmərəli olmasıdır. Tarla və ya suvarma sistemi üçün faydalı təsir
əmsalı bitkinin istifadə etdiyi suyun verilən suya olan nisbətidir. Sudan səmərəsiz
istifadənin bir çox səbəbləri var. Onlardan ən əsası sudan istifadə qiymətinin onun
sosial qiymətindən çox aşağı olmasıdır. Bir çox ölkələrdə suvarma üçün istifadə
olunan su pulsuzdur və ya suvarma sistemini saxlamaq üçün sərf olunan dəyərdən
dəfələrlə azdır. Bunun nəticəsində su resursu qorunmur və dünyanın bir çox
suvarma sistemində sudan hədsiz istifadə edilir.
Bitki üçün sudan tələb olunan qədər deyil, qeyri mütənasib istifadə olunması
əlverişsiz ekoloji problemlər yaradır. Bunun əsas səbəbi drenajın kifayət qədər
faydalı olmaması və ya yoxluğu şəraitində həddən artıq suyun verilməsi
nəticəsində qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasıdır. Bu isə ərazini su basmasına
və ya bataqlılaşmaya səbəb olur. Həmçinin torpaqdan yuyulub aşağı qatlara
aparılan duzlar qrunt suyunun tərkibindəki duzlarla birlikdə torpaq profili boyu
qalxaraq əkinçilik üçün olduqca əlverişsiz proses sayılan torpağın təkrar
şoranlaşması baş verir. Təkrar şoranlaşma suvarılan torpaqların bir hissəsinin
itirilməsi deməkdir. Suvarmanın ekoloji problemləri irriqasiyanın tam dəyərinin
uçotunun aparılmasını tələb edir. Bura yalnız suvarma sisteminin tikilməsinə və
istismarına çəkilən xərclər deyil, həm də ətraf mühitin vəziyyətinin pisləşməsinə,
ekoloji məsələlərin və sosial-iqtisadi problemlərin həllinə çəkilən xərclər daxil
edilməsidir. İrriqasiyanın belə tam dəyərini hesablamaq çətin olsa da suvarma
sistemi layihələrinin həqiqi faydalılığını qiymətləndirməyə kömək edərdi.
Respublikada fermer təsərrüfatları üçün ən əhəmiyyətli üsullardan biri
impulslu damcılarla suvarma sistemidir. Damcılarla suvarma üsulunun
üstünlüklərindən biri suvarma suyunu bitkilərə sutka ərzində tələb etdikləri
miqdarda onların kök sisteminə vermək mümkündür. Damcı üsulu tez suvarma
sisteminin başqa suvarma sistemlərdən üstün cəhətləri aşağıdakılardır:
- dağ yamaclarında yüksək, orta və zəif sukeçirən torpaqlarda suvarma
aparmaq olur;
- bitkilər suya olan tələbata uyğun su ilə təmin edir;

- suvarmanın aparılmasında külək təsir göstərmir;

- suvarma suyu bitkilər arasında bərabər paylanılır;
- torpağın səthi suvarma nəticəsində sıxlaşır;
- qrunt sularının səviyyəsi dəyişməz qalır;
- təkrar şoranlaşmanın qarşısı alınır;
- ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına əlverişli şərait yaranır;
- ətraf mühitin mühafizəsi təmin olunur.
İmpulslu damcılarla suvarma sistemi suya olan tələbatı bütün vegetasiya
müddətində fasiləsiz olaraq təmin edə bilir, irriqasiya eroziyası müşahidə olunur,
cərgələr arasındakı sahələrdə alaq otların inkişafına şərait yaranır. İmpulslu
damcılarla suvarma sistemi vasitəsi ilə bitkiyə lazım olan miqdarda gübrələr
vasitəsi ilə minerallar çatdırılır. Bu sistemin tətbiqi ekoloji tarazlığı gözləməklə,
sahə vahidindən sabit və daima artan miqdarda məhsul götürməyə imkan verir.
 28. Aqrar sferada səhralaşma və ətraf mühitin mühafizəsi problemlərini izah
edin.
Səhralaşma yerin bioloji potensialının azalması və ya məhv edilməsi,
antropogen fəaliyyət və iqlimin dəyişməsi nəticəsində yerüstü ekosistemlərin
tükənməsini nəzərdə tutur. Səhralaşmanı iki formaya ayırırlar: səhralaşmış
sahələrin arealının genişlənməsi və olduğu yerdə səhralaşma prosesinin
dərinləşməsi. Hazırda səhralaşmanın arealı çox surətlə genişlənir: bir dəqiqə
ərzində 20 hektar münbit torpaq sahəsi səhraya çevrilir, il ərzində bu rəqəm 6 mln.
hektara çatır. Antropogen səhralar planetimizin 6-7%-ni, yəni Avstraliyanın ¼
hissəsindən artıq sahə tutur.
Amerika alimi Q.Dreqni üç amilin (bitki örtüyünün tərkibinin dəyişməsi,
torpağın eroziyası və şoranlaşması) indikatorluğu əsasında 4 səhralaşma dərəcəsi
ayrılır:
- zəif səhralaşma – bitki örtüyünün və torpağın zəif pozulması,
məhsuldarlığın 10%-dən ay aşağı düşməsi ilə ifadə olunur;
- orta dərəcədə səhralaşma – mal-qaranın otarılması üçün qeyri
əlverişli şərait yaranır, torpağın eroziyası inkişaf edir, məhsuldarlıq 10-50% aşağı
düşür;
- yüksək dərəcədə səhralaşma – yem bitkiləri, az qiymətli ot növləri və
kollarla əvəz olunur, eroziya nəticəsində torpağın münbit qatı dağılır, məhsuldarlıq
50%-dən çox aşağı düşür. Səhralaşmanın bu mərhələsində pozulmuş ərazinin
bərpası yavaş gedir, yüksək kapital qoyuluşu tələb olunur;
- çox yüksək dərəcədə səhralaşma – bərpa olunmaz proses olub,
torpağın bərpası mümkün deyil.
Azərbaycanda səhralaşma prosesi əsasən dağətəyi, düzənlik və ovalıq
ərazilərdə təbii, xüsusən antropogen amillərin təsiri nəticəsində baş verir. Bu
ərazilərdə yağmurların orta illik miqdarı 150-300 mm arasındadır. İqlim
yarımsəhra və quru bozqır yarımtipinə aiddir.
Səhralaşma prosesi Kür-Araz ovalığı üçün daha səciyyəvidir. Bu regionda
əhalinin artması, ərazidə qaçqın və köçkünlərin məskunlaşması kənd təsərrüfatı, o
cümlədən heyvandarlığa olan tələbatın çoxalması, həmçinin təbii qaz və elektrik
enerjisinin çatışmaması ilə əlaqədar torpaq və bitki örtüyünün ekstensiv istifadə
edilməsi nəticəsində antropogen səhralaşma prosesi güclənmişdir.
Kür-Araz ovalığında səhralaşma prosesi Şirvan düzündə daha güclü gedir.
Tədqiqatlar göstərir ki, torpaq və bitki örtüyünün səhralaşmanın istiqaməti və
intensivliyini yaradan səbəblər ərazinin ekoloji şəraiti və antropogen amillərin
müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Bu baxımdan ərazini aşağıdakı sahələrə bölmək olar:
 1. Kür çayı tuqay meşələrinin deqradasiyası prosesi, orada olan
meşələrin məhv edilməsi, hədsiz mal-qara otarılması və meşə torpaqlarından kənd
təsərrüfatında istifadə edilməsi ilə əlaqədar baş vermişdir.
2. Regionun ovalıq hissəsində suvarılan ərazilərdə səhralaşma prosesini
yaradan əsas səbəblər orada drenaj-kollektor şəbəkəsinin yaradılması və suvarma
işləri ilə əlaqədardır. Bu ərazidə səhralaşma prosesi torpağın şoranlaşması,
şorakətləşməsi və bataqlaşması istiqamətində gedir.
3. Regionun dağətəyi hissəsində səhralaşma prosesi bitki örtüyünün
pozulması, məhv edilməsi, hədsiz mal-qara otarılması, aqrotexniki qaydalara riayət
olunmaması ilə əlaqədardır. Bu ərazidə səhralaşma prosesi bitki örtüyünün
deqradasiyası, səthi və yarğan eroziyası, suvarılma aparılan sahələrdə isə irriqasiya
eroziyası, bəzən şoranlaşma və sürüşmə hadisəsinin yaranması istiqamətində gedir.
Qeyd edildiyi kimi Şirvanın ovalıq hissəsində səhralaşma prosesi əsasən
suvarma işlərinin aparılması ilə əlaqədardır. Azərbaycanda səhralaşma prosesinin
güclənməsi ətraf mühitə, torpağın münbitliyinə, məhsul istehsalına bilavasitə təsir
göstərir. Respublikada səhralaşma prosesini yaradan amillər aşağıdakılardır.
Respublikada səhralaşmanın qarşısını almaq istiqamətində aşağıdakı
tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur:
1. Torpaqdan səmərəli istifadə haqqında milli planın qəbul edilməsi və onun
reallaşdırılması.
2. Tez böyüyən quraqlığa davamlı yerli və digər ağac cinslərindən istifadə
edərək meşə əkini proqramının həyata keçirilməsini tezləşdirmək;
3. Oduncaqdan yanacaq kimi istifadə olunmasını məhdudlaşdırmaq. Problem
üzrə monitorinq proqramını gücləndirmək.
29. Aqrar sferada ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalının əhəmiyyəti nədən
ibarətdir?
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ətraf mühitin mühafizəsi təbii resurslardan
səmərəli istifadə hesabına məhsul istehsalının artırılması mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Bu bir tərəfdən aqrar sahənin intensiv inkişafına, ekoloji cəhətdən təmiz,
müxtəlif növ ərzaq məhsulları istehsalının artırılmasına şərait yaradar, digər
tərəfdən ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə imkan verə bilər.
Hazırda aqrar sferada fəaliyyət göstərən fermerlər, başqa özəl qurumlar yüksək
gəlir götürmək məqsədilə daha çox mineral gübrələrdən, zəhərli kimyəvi
maddələrdən istifadə edir və bu yolla istehsalın səviyyəsini yüksəldir. Normadan
artıq azot, fosfor və kalium birləşmələrindən, başqa kimyəvi vasitələrdən istifadə
olunması, ətraf mühiti çirkləşdirməklə yanaşı ekoloji cəhətdən təmiz olmayan
məhsulların istehsalına yol açır, istehlaka daxil olur, əhali arasında müxtəlif
xəstəliklərin yayılmasına səbəb olur.
 Bu təsərrüfatların əksəriyyəti ərzaq və qeyri ərzaq məhsulları istehsal edir.
Lakin nəzarətin olmaması üzündən onlar istehlakçılarını ekoloji cəhətdən təmiz
olmayan məhsullarla təmin edirlər. Odur ki, yerlərdə fəaliyyət göstərən kəndli
fermer, fərdi, kollektiv təsərrüfatların istehsal imkanlarına, standarta və biznes
planına müvafiq istehsal etdikləri məhsulların ekoloji tələblərə cavab verməsinə
diqqət yetirilməlidir. Bununla yanaşı müxtəlif növlü təsərrüfatların kooperasiya
olunaraq inteqrasiya əlaqələrinə girmə ehtimalı, müasir texnika texnologiyadan
istifadə imkanları nəzərə alınmalıdır. Dünya kənd təsərrüfatı təcrübəsi göstərir ki,
əksər inkişaf və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə dövlət xırda təsərrüfatlarla
müqayisədə iri təsərrüfatların, sahibkarların mənafeyini müdafiə siyasəti yeridir.
Bu onunla əlaqədardır ki, iri, yüksək səviyyədə mexanikləşdirilmiş təsərrüfatlarda
istehsal sferasını genişləndirmək standarta və elmi cəhətdən əsaslandırılmış gübrə
normalarına əməl edilir, ətraf mühit daha səmərəli mühafizə olunur, ekoloji
tələblərə cavab verən ərzaq məhsulları istehsalına şərait yaranır. Hesablamalar
göstərir ki, hazırda respublikada istehsal olunan bitkiçilik məhsullarının 98,9%,
heyvandarlıq məhsullarının 99,6%-i özəl müəssisələrin, xüsusilə əhalinin
təsərrüfatı və kəndli (fermer) təsərrüfatlarının payına düşür.
Aqrar sferada ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına təsir edən amillər
dedikdə: təbii, texnoloji amillər, bazar amilləri, iqtisadi amillər, təşkilatı amillər,
xidmət işlərinin yaxşılaşdırılması, təsərrüfatlararası qarşılıqlı münasibətlərin yeni
prinsiplər əsasında qurulması üzrə kompleks məsələləri həlli nəzərdə tutulur.
Araşdırmalar göstərir ki, hər hansı bir bitkinin əkilib becərilməsi yüksək və
ekoloji cəhətdən nisbətən təmiz məhsul götürülməsi üçün torpağın münbitliyi,
onun quruluşu, su keçirmə qabiliyyəti, relyef, temperatur, işıq radiasiyası, suvarma
suyu ilə təminat və bununla bağlı başqa amillər olduqca vacibdir. Təcrübə göstərir
ki, pambıq istehsalı Kür-Araz ovalığının düzən hissəsində, əsasən də günəş
radiasiyasının daha çox müşahidə olunduğu Qarabağ-Mil, Muğan-Salyan, Şirvan
zonasının düzən hissəsində daha çox məhsul, gəlir götürməyə imkan verir.
Çayçılıq başqa regionlarla müqayisədə lənkəran-Astara zonasında, üzümçülük
Gəncə-Qazax zonasında, Şirvanın dağlıq hissəsində, Qarabağ-Mil zonasının
nisbətən rütubətli dağətəyi regionlarında, meyvə-tərəvəz Quba-Xaçmaz, Lənkəran-
Astara zonasında tələbatı ödəyəcək miqdarda, ekoloji tələblərə uyğun, keyfiyyətli
məhsul istehsal etməyə imkan verir. Bu istiqamətdə bitkiçiliyin başqa sahələrinin,
həmçinin heyvandarlıq sahələrinin intensiv inkişaf məsələləri və ekoloji cəhətdən
təmiz məhsul istehsalı öyrənilərkən nəzərə alınmalıdır.
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində
ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına torpaqdan səmərəli istifadə birbaşa təsir
göstərir. Müəyyən edilmişdir ki, son illərdə respublikada, xüsusilə onun Aran
regionunda torpaqdan səmərəli istifadə olunmaması üzündən onun 85%-ə qədəri
bu ya digər formada eroziyaya uğramış, təkrar şoranlaşaraq təbii münbitliyini
itirmişdir.
Aqrar sahədə ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına təsir edən amillərdən
biridə bazar amilidir. Bu amillər kompleks sisteminə tələb, təklif, qiymət və s.
aiddir. Burada əsas diqqət kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbat, əhalinin sayından,
milli tərkibindən asılı olaraq onların normativlər üzrə qida məhsullarına, emal
müəssisələrinin xammala tələbatı, xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı dövlətin
götürdüyü öhdəliklər, məhsulların strateji əhəmiyyətinə yetirilir. Hesablamalar
göstərir ki, bəzi kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbatın çox hissəsi yerli istehsal
ödənilsə də, bəzi məhsullar tələbat idxal hesabına həyata keçirilir. Bəzi ərzaq və
qeyri ərzaq məhsulları istehsalı səviyyəsini aşağı olması daxili bazarın itirilməsinə,
xarici firmaların yaranmış boşluqları doldurmalarına şərait yaratmışdır. Müxtəlif
çeşiddə nisbətən ucuz xarici firmaların məhsullarının daxili bazarı tutması, qiymət
amilinin tənzimləyici və təsiredici funksiyasını itirmişdir. Odur ki, əksər hallarda
sahibkarlar istehlakçıları vaxtında tapa bilmir, məhsulları maya dəyərindən aşağı
qiymətə satmağa məcbur olurlar. Həmçinin istehlakçının axtarılması, məhsulların
bir yerdən başqa yerə daşınması itkilərin artmasına, keyfiyyət göstəricinin aşağı
düşməsinə səbəb olur. Odur ki, aqrar sahənin regional xüsusiyyəti, mövsümi
xarakterli olması nəzərə alınmaqla maya dəyəri ilə qiymət arasındakı nisbət elə
tənzimlənməlidir ki, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıların mənafelərinin təmin
olunmasına, istehsalın intensiv inkişafına şərait yaratsın. Bununla əlaqədar qiymət
əmələ gətirən amillər, maya dəyərinin, xüsusilə material xərclərinin kəskin artması
səbəbləri araşdırılmalı, istehsala təsir mexanizmi dəqiqləşdirilməlidir. Eyni
zamanda kənd təsərrüfatının ümumi inkişaf səviyyəsi, istehsal olunan məhsulların
tərkibi, keyfiyyəti bazar qiymətlərinin tələblərinə uyğun olmalıdır. Lakin son
illərin təcrübəsi göstərir ki, bazar münasibətlərinin prinsipləri əsasında fəaliyyət
göstərən bir qrup təsərrüfatlar istisna olmaqla əksər müəssisələrdə təklif olunan
məhsullar keyfiyyət göstəricilərinə, əmtəəlik görkəminə görə tələbatdan aşağı
səviyyədədir. Bütün bunlar yeni yaradılmış təsərrüfatların formalaşma prosesini
ləngidir, ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına imkan vermir.
Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artımına, məhsulların keyfiyyətinə
texnolojı amillər mühüm təsir göstərir.
Texnoloji amillər əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları istehsalı prosesində
aqrotexniki, texniki əməliyyatların yerinə yetirilməsi zamanı ortaya çıxır.
Bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları istehsalında intensivləşdirilmənin
texnoloji amilləri sisteminə aşağıdakıları aid etmək olar:
- torpaqdan istifadə səviyyəsi, gübrələr, toxumçuluq, kənd təsərrüfatı;
- bitkilərinin xəstəlik və ziyanvericilərdən qorunması, meliorasiya, torpağın
becərilməsi, maşın, avadanlıq, istehsalat binaları;
 - mal-qaranın təkrar istehsalı, yemləmə, heyvanların saxlanması, baytarlıq
tədbirləri, maşın və avadanlıq, istehsalat binaları.
Bu amillərin düzgün tətbiqi kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artmasına
şərait yarada bilər.

30. Aqrar bazarın iqtisadi mahiyyəti nədən ibarətdir?

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasir dövrdə bazar, bazar
münasibətləri, onun təkmilləşdirilməsi məsələləri iqtisad elmində ən çox diqqət
mərkəzində duran mübahisə doğuran məsələlərdən biridir. Bu iqtisadiyyatın
yenidən qurulması mərhələsində özünü daha qabarıq şəkildə göstərir.
Məlum olduğu kimi son illərdə iqtisadi münasibətlərdə (həm makro, həm də
mikro səviyyələrdə) ciddi ziddiyyətlər mərhələsi yaranmışdır. Bu, iqtisadiyyatın
tarazlığını müəyyən edən iqtisadi amillərin, ən əvvəl bazar amilinin lazımınca
qiymətləndirilməməsi ilə əlaqədardır. 1.Əmək məhsuldarlığının artımı ilə əmək
haqqı artımının, 2.əmtəə dövriyyəsi ilə pul yığımının, 3.gəlirlərlə xərclərin,
4.əmtəə kütləsi ilə ilə pul tədavülünün və s. tarazlaşdırılmaması nəticə etibarilə
sırf bazar ünsürlərinin - tələblə təklifin disproporsiyasında istifadəsini tapmışdır.
Pul tədavülünün ciddi şəkildə pozulması, çox kəskin əmtəə qıtlığı, inflyasiya
təzahürlərinin, tələbin miqyasının güclənməsi, əmək məhsuldarlığını yüksəldən
stimulların zəifləməsi bu meylin birbaşa nəticəsidir.
Bazar təsərrüfat tipləri arasında əlaqə forması kimi çıxış edir. Bununla
əlaqədar bazarın aşağıdakı əlamətləri və meyarlarını göstərmək olar:
- təsərrüfat subyektləri, istehsalçılar ilə istehlakçılar arasında iqtisadi
əlaqələrin olması;
- istehsalçılar arasında rəqabətin mövcud olması;
- iqtisadi subyektlər arasında ekvivalent mübadilə əsasında təsərrüfat
əlaqələrinin yaranması;
- istehsalın differensiallaşdırılması hesabına istehsal quruluşunun
təkmilləşdirilməsi.
Bazar münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi bir çox amillərdən asılıdır. Bu
amillər aşağıdakı qruplara ayrılır:
Birinci qrup amillərə aiddir:
- istehsalın iqtisadi metodlarla idarə edilməsinə keçirilməsi. Yəni
istehsalçılarla istehlakçılar arasında əmtəə-pul münasibətlərinin imkanlarından
geniş istifadə edilməsi;
- sahibkarlıq fəaliyyətinin gücləndirilməsi;
- özünün gəlirlərinə tam sahib olmaq hüququnun təmin edilməsi;
- sərbəst şəkildə istehsal əlaqələrinin yaradılması;
- bazar institutlarının yaradılması;
 - əhalinin geniş təbəqələrinin psixoloji cəhətdən hazırlanması.
İkinci qrup amillərə aiddir:
- mülkiyyətin çoxnövlülüyünə və müxtəlif təsərrüfat formalarına keçməsi;
- istehsalın sahə quruluşunun dəyişdirilməsi hesabına iqtisadiyyatda bəzi
məhsulların qıtlığının aradan qaldırılması;
- kredit-pul sisteminin sağlamlaşdırılması və inflyasiyanın artımının qarşısının
alınması;
- istehsal, ticarət, əhaliyə xidmət sahəsində, kredit xidmətində inhisarçılığın
aradan qaldırılması;
- sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması;
- vətəndaşların sosial təminat sisteminin yaradılması və azad surətdə iqtisadi
fəaliyyətə qoşulması üçün şəraitin təmin edilməsi.
Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, bazar münasibətləri şəraitində bazar
bir sıra funksiyalarını yerinə yetirir:
- istehsalla istehlakın əlaqələndirilməsi funksiyası;
- tənzimetmə funksiyası;
- istehsalın yüksək səmərəliliyinin təmin edilməsi funksiyası;
- istehsalçılarla istehlakçıların iqtisadi mənafelərinin əlaqələndirilməsi
funksiyası;
- təsərrüfat həyatının demokratikləşdirilməsi və özünü idarəetmə prinsipinin
reallaşdırılması funksiyası.
Bazar həm də tələbatın və tələbin formalaşdığı dairədir. Bazar daxil olan
əmtəə yeni yaranan tələbatı ödəmək və ya özünün ortaya çıxması ilə ilk dəfə yeni
tələbat yaratmaq məqsədi daşıyır. Beləliklə, bazar ictimai təkrar istehsal etdiyi
mürəkkəb mexanizmdir. Hazırda bazarın tərifi deyil, bazar haqqında diskussiyanın
məhz bu cəhətinə böyük əhəmiyyət verilir. Əlbəttə, bazar iqtisadiyyatına keçidə
ciddi yanaşılmalı, qaranlıq məsələlər aydınlaşdırılmalı və real qərarlar qəbul
olunmalıdır. Belə ki, respublikanın hazırki şəraitinə uyğun olan təcrübədə özünü
doğrultmuş hazır "bazar mexanizmi modeli" demək olar ki, yoxdur. Digər tərəfdən
respublikada əmtəə-pul münasibətləri mövcuddur və inkişaf etdirilir, mülkiyyət
formasından asılı olmayaraq bütün istehsal müəssisələri əmtəə istehsalçılarıdır.
Deməli, həqiqi bazarın olmasına böyük ehtiyac vardır. Lakin hazırki şəraitdə onun
ideal mexanizmi və ideal tənzim haqqında tam mülahizə söyləmək çətindir.
Dünya ölkələrinin bazar münasibətləri sahəsində müsbət təcrübəsi bizə əsas
verir ki, respublikanın sosial-ictimai quruluşuna və şəraitinə uyğun bazar
iqtisadiyyatı və bazar mexanizmi yaratmağa böyük məsuliyyət hissi ilə yanaşaq.
Hazırda Azərbaycan və eləcə də keçmiş sosialist blokuna daxil olan, indiki
müstəqil dövlətlər bazar iqtisadiyyatı modelini yaratmağa cəhd göstərirlər. Bazar
iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərən Amerika Birləşmiş Ştatları, Yaponiya,
Avropanın "Ümumi Bazar" ölkələri, inkişaf etməkdə olan dövlətlər hansı bazar
modelinin əlverişli olmasını saf-çürük edir, onlardan daha təkmilini, iqtisadiyyatı
dinamik inkişaf reysləri üzərinə keçirməyə qabil modeli seçməyə çalışırlar.
Hazırda inkişaf etmiş və inkişafda etməkdə olan dövlətlərdə - söhbət ABŞ və
yaxud Yaponiya iqtisadi inkişaf yolunu seçməkdə gedir. "Azad bazar"
prinsiplərinə əsaslanan və iqtisadiyyatın idarə edilməsində böyük üstünlüklərə
malik olan model ABŞ modeli hesab olunur. İqtisadiyyatın idarə edilməsində
dövlətin rolunun üstünlük təşkil etdiyi model Yaponiyaya məxsusdur. Əlbəttə, yeni
inkişaf yolu seçməkdə olan dövlətlər, o cümlədən Azərbaycan Respublikası üçün
iqtisadiyyatın inkişaf modelinin müəyyənləşdirilməsi və seçilməsi barədə gedən
mübahisələr, ümumiləşdirmələr faydalı və əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişaf modeli seçilərkən əsasən
aşağıdakı məsələlər diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Seçilmiş iqtisadi inkişaf
modelinin xarakteri, onun prinsipləri Azərbaycanda qəbul olunmuş qanunlar,
normativ-hüquqi sənədlər, qaydalarla bərabər, həm də onun regional, tarixi
xüsusiyyətlərini, mədəniyyətini, siyasətini səciyyələndirilməlidir. Bununla yanaşı
seçilmiş model inkişaf etmiş bazar ölkələrinin modelləri ilə düzgün uzlaşmasına
xüsusi diqqət yetirilməlidir. Burada əsas diqqət hüquqi və iqtisadi islahatların
aparılmasına, sabitləşdirilmənin, özəlləşdirmənin xüsusi ardıcıllıqla həyata
keçirilməsinə yetirilməlidir.
Bazar münasibətlərinə keçidin və onun formalaşmasının ümumi prinsipləri
eyni mahiyyətli olsa da ayrı-ayrı regionların səciyyəvi şəraiti həmin prinsiplərin
reallaşmasında özünün xüsusiyyətini büruzə verir. Bu baxımdan respublikamızın
bazar münasibətinə keçməsi ilə əlaqədar bütünlükdə, xüsusilə kənd təsərrüfatı
sistemində spesifik şəraiti, regional xüsusiyyətləri hökmən nəzərə alınmalıdır.

31. Aqrar bazarın formalaşmasında dövlətin aqrar siyasətinin rolunu yazın.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən aydın olur ki, aqrar bazarın
formalaşması və fəaliyyət göstərməsi uzun müddətli prosesin nəticəsi olub, yalnız
aqrar bazar iştirakçıları arasında mövcud olan qarşılıqlı iqtisadi münasibətlər
əsasında formalaşmır. Əgər aqrar bazar yalnız aqrar əmtəə istehsalçıları ilə
istehlakçıları arasında ikili, daha doğrusu heç bir üçüncü tərəfin iştirakı olmadan
formalaşardısa onda hər hansı ekstremal şərait istər istehsalçı və istərsə də
istehlakçı baxımdan acınacaqlı vəziyyətlə qarşılaşmış olardı.
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatın bütun sahələrində
olduğu kimi aqrar sektorda da bazarın yalnız özünü tənzimləmə mexanizmi
əsasında formalaşdırılması gözlənilən səmərəni təmin etmir.
Məlum olduğu kimi aqrar bazar - təkcə aqrar sferada çalışan əmtəə
istehsalçılarının, eləcə də kənd əhalisinin deyil, nəticə etibarilə cəmiyyətin bütün
üzvlərinin istehlakına, maraq və mənafelərinə xidmət edir. Belə desək heç də səhf
etmərik ki, aqrar bazar mahiyyət etibarilə ölkə əhalisinin yaşayış səviyyəsini
müəyyənləşdirir. Bu baxımdan müasir şəraitdə bütün sivil dövlətlər öz ölkələrində
səmərəli və etibarlı aqrar bazar formalaşdırmaq qayğısına qalırlar.
Bir çox ölkələrin aqrar bazarın formalaşdırılmasında dövlətin aktiv iştirakı
təcrübəsi göstərir ki, bütün hallarda bu proses qiymət paritetinə nail olunmasına və
gəlirlərin tənzimlənməsinə şərait yaradır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müasir
aqrar iqtisadiyyatın inkişafını aqrar bazarın formalaşmasına dövlətin səmərəli təsiri
olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. Dövlət ölkədə səmərəli, etibarlı, yüksək
keyfiyyətli yə nəhayət istər istehsalçının və istərsə də istehlakçının maraqlarını
təmin edə bilən aqrar bazar formalaşdırmağa maraqlıdır. Məhz belə bir aqrar
bazarın formalaşması nəticə etibarilə dövlətin prioritet strateji maraqlarının təmin
edilməsinə xidmət edir.
Aqrar bazarda daxili əmtəə istehsalçılarının maraq və mənafelərinin etibarlı
qorunması, istehlakçıların sosial maraqlarına uyğun gələn qiymətlər və ən nəhayət
ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının stimullaşdırılması sonda dövlətin
aqrar sferada iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasının ən mühüm
atributlarından biri hesab olunur. Beləliklə dövlət səmərəli aqrar siyasət həyata
keçirməklə aqrar bazarda stabillik yaratmağa cəhd göstərir.
Dövlətin həyata keçirdiyi aqrar siyasət aqrar bazarda istehsalçı və istehlakçı
arasında qarşılıqlı anlaşmanın yaranmasına, ekvivalent mübadilə münasibətlərinin
formalaşdırılmasına, aqrar-sənaye kompleksində dəyər qanununun tələblərinin
yerinə yetirilməsinə və ən nəhayət iqtisadiyyatın sahələri - xüsusilə sənaye ilə kənd
təsərrüfatı arasında disproporsiyanın aradan qaldırılmasına xidmət edir. Dövlətin
aqrar siyasəti bilavasitə aqrar bazarda dövlətin strateji maraqlarının qorunmasına,
aqrar sferanın digər xarici ölkələrin zərərli təsirlərindən əlverişli şərait yaradır.
Müasir dövrdə dövlətin aqrar siyasətinin aqrar bazarın formalaşmasına təsiri
aşağıdakı amillərlə şərtlənir:
1. Aqrar bazar iştirakçılarının təbii fəlakət və digər əvvəlcədən
proqnozlaşdırıla bilməyən təsirlərdən etibarlı sığortalanması;
2. Daxili əmtəə istehsalçılarının iqtisadi maraqlarının səmərəli və etibarlı
şəkildə müdafiə olunması;
3. İstehlakçıların vəziyyətinin stabil saxlanılması.
Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə dövlətin aqrar siyasəti dövlətin
aqrar sferanın müasir dövrün tələblərinə uyğun inkişaf etdirilməsinə dair həyata
keçirdiyi kompleks tədbirlərin cəmindən ibarətdir. Müasir dövrdə dövlətin aqrar
siyasətinin başlıca məqsədi aqrar sferada çoxukladlı iqtisadi münasibətlərin
bərqərar olmasına şərait yaratmaqdan, azad sahibkarlığın inkişafını və müxtəlif
mülkiyyət formalarına əsaslanan çoxsaylı təsərrüfat qurumlarının azad rəqabət
əsasında fəaliyyətini təmin etməkdən, ölkə əhalisinin ərzaq və kənd təsərrüfatı
məhsullarına olan tələbatının daha çox xüsusi mənbələr hesabına ödəməkdən,
mövcud resurslardan, xüsusilə əmək və maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadəyə
nail olmadan və bu əsasda əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir.
Azərbaycan Respublikasında son illər bu istiqamətdə mühüm nəzəri və
praktiki əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilmiş və bunun nəticəsində aqrar sferanın
dinamik inkişafı təmin edilmişdir.
Aqrar bazarın səmərəli formalaşdırılmasına və müasir dövrün tələbləri
səviyyəsində fəaliyyət göstərməsinin nail olunması məqsədi ilə aşağıdakılara əməl
edilməlidir:
- aqrar sferada istehsalçıların və istehlakçıların sosial-iqtisadi tarazlığına
əsaslanan iqtisadi münasibətlər formalaşdırılmalı;
- aqrar sferada dövlətin başlıca strateji maraqlarını təmin etməklə kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalının stabil və dinamik inkişafı təmin edilməli;
- aqrar sferanın istehsal-iqtisadi fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən
normativ-hüquqi və iqtisadi təyinatlı tədbirlər hazırlanmalı və tətbiq edilməlidir.
Bütün bunlar aqrar bazarın inkişafına, onun aqrar sferanın sosial-iqtisadi
yüksəlişin təmin edilməsində rolu və əhəmiyyətinin artmasına imkan verəcəkdir.
Beləliklə ölkədə aqrar bazarın formalaşması dövlətin aqrar siyasətinin inkişafından
asılıdır. Aqrar bazar aqrar siyasətə əsasən yaradılır və inkişaf edir. Deməli aqrar
bazarın səmərəliliyi dövlətin aqrar siyasətindən asılıdır.
32. Aqrar bazarın formalaşmasının iqtisadi mexanizmini əsaslandırın.
Azərbaycan Respublikasında aqrar bazarın formalaşması və onun səmərəli
fəaliyyət göstərməsi əhəmiyyətli səviyyədə aqrar sferanın iqtisadi mexanizminin
müasir iqtisadi münasibətlərin tələbləri səviyəsində təkmilləşdirilməsindən asılıdır.
Aqrar sferanın iqtisadi mexanizmi məhsul istehsalının artırılması, iqtisadi
səmərəliliyin yüksəldilməsi, əhalinin ərzaqla təminatının yaxşılaşdırılmasının
başlıca amili və həlledici şərtidir.
Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının müasir mərhələsində aqrar
bazarın iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi məcmu iqtisadi mexanizmin və
onu təşkil edən bütün elementlərin yeni istehsal münasibətlərinin xarakterinə
uyğunlaşdırılması ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlərdən asılıdır. İqtisadi
mexanizmin təkmilləşdirilməsi aqrar bazarın bütün iştirakçılarının maraq və
mənafelərinə xidmət edir. Aqrar bazarın iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi
dövrü olaraq həyata keçirilən tədbirlərlə əlaqəli olur.
Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə aqrar bazarın iqtisadi mexanizminin
təkmilləşməsi ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlər bir qayda olaraq istehsalçıların
iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılmasına, istehsalçıların sosial cəhətdən müdafiə
olunmasına yönəldilir. Aqrar bazarın mühüm subyektlərindən olan istehsalçıların
iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılması onların məhsul istehsalı və satışına olan
maraqlarının yüksəldilməsinə, istehlakçıların sosial cəhətdən müdafiə olunması isə
alıcıların maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına xidmət edir.
Müasir dövrdə ölkəmizdə aqrar bazarın iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi
istər iqtisadiyyatın bu sferasında fəaliyyət göstərən qurumların təsərrüfat
münasibətlərinin və istərsə də dövlət tərəfindən iqtisadi mexanizmin tərkib
elementlərinin aktivliyinin yüksəldilməsinə və onların yeni şəraitə
uyğunlaşdırılması ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlərə əsaslanır.
Qeyd etmək lazımdır ki, uzun illər ölkəmizdə iqtisadiyyat inzibati üsullarla, planlı
qaydada idarə olunmuş, aqrar bazar və onun iqtisadi mexanizmi Dövlət tərəfindən
tənzimlənmişdir. Ölkəmizdə aparılan köklü iqtisadi islahatlar nəticəsində ictimai
mülkiyyət və keçmiş təsərrüfatçılıq sistemi ləğv edilmiş, müasir istehsal
münasibətləri yaranmış, aqrar bazar fəaliyyətə başlamış, onun iqtisadi mexanizmi
formalaşmışdır. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, hələlik aqrar bazarın iqtisadi
mexanizmi müasir dövrün tələblərinə tam uyğunlaşmamışdır və onun
təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır.
Azərbaycan Respublikasında bazar münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar
iqtisadiyyatın bütün sahələrində əsaslı dəyişikliklər həyata keçirilir. Belə bir
şəraitdə vergi sistemi də dəyişməz qala bilməz. Odur ki, mövcud vergi sistemi
təkmilləşdirilməli, bazar münasibətlərinə keçid prinsipləri nəzərə alınmaqla vergi
qoyma qaydaları və onların hər birinin dərəcələri yeniləşdirilməlidir. Bu prosesin
aqrar bazara daxil olan sahələrdə də aparılması nəticə etibarı ilə məhsulların
qiymətinin sabitləşdirilməsinə və müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşmasına şərait
yaradar.
Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar sferanın inkişafının zəruriliyi nəzərə alınaraq onun
iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsinə ölkəmizdə xüsusi diqqət verilir. Aqrar
sferada güzəştli vergi sisteminə keçirilməsi, xüsusilə kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalçılarını, torpaq vergisi istisna olmaqla digər növ vergilərdən azad edilməsi,
məhsul istehsalçıları üçün müxtəlif stimullaşma tədbirlərin həyata keçirilməsi,
güzəştli qiymətlərlə yanacaq və başqa resursların verilməsi iqtisadi mexanizmin
təkmilləşməsinə və aqrar bazarın iqtisadi mexanizminin yeniləşməsinə əlverişli
şərait yaratmışdır.
Aqrar bazarın formalaşması və fəaliyyətinin iqtisadi mexanizminin tərkib
hissələrindən biri də bank və maliyyə-kredit sistemidir. Bank və maliyyə-kredit
sisteminin bazar münasibətlərinin tələbləri səviyyəsində qurulması aqrar bazarın
iqtisadi mexanizminin səmərəli fəaliyyətinə həlledici təsir göstərir. Lakin ölkədə
köklü islahatların həyata keçirilməsinə, aqrar sahibkarlıq fəaliyyətinin
formalaşmasına, aqrar bazarların inkişafına, onların iqtisadi mexanizminin
səmərəli təşkilinə imkan yaransa da bu sahələrə xidmət göstərən bank və maliyyə-
kredit sistemi bu tələblər səviyyəsində qurulmamışdır. Xüsusilə kredit sistemi,
onun verilmə qaydaları, faiz dərəcələri və s. bazar münasibətlərinin tələblərinə və
aqrar sferanın inkişafına uyğun deyildir.
Təcrübə göstərir ki, hazırki mərhələdə bank və maliyyə-kredit sistemi
yeniləşdirmədən aqrar bazarın dinamik və tarazlı inkişafını təmin etmək qeyri-
mümkündür. Ölkənin bütün regionlarında özəl banklar yaradılmalı, kredit kassaları
təşkil edilməli, özəl bankların və kredit kassalarının təsisçiləri özəl kənd təsərrüfatı
qurumları olmalıdır. Özəl kənd təsərrüfatı müəssisələrinə kredit faizi
müəyyənləşdirərkən ən aşağı faiz dərəcələri nəzərdə tutulmalıdır ki, krediti
almaqda onlar maraqlı olsunlar, eyni zamanda da həmin kreditin qaytarılmasında
ümidsizlik aradan qaldırılsın.
Ölkə əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyinin yüksəldilməsi məqsədi ilə bütün regionlarda
taxıl, ət, süd məhsulları istehsal edən özəl kənd təsərrüfatı müəssisələrinə kredit
verilməsində üstünlük verilməlidir. Eyni zamanda taxıl, ət və süd məhsulları
istehsal edən özəl kənd təsərrüfatı müəssisələrinə dövlət tərəfindən subsidiyalar
ayrılmalıdır. Eyni zamanda həmin məhsulların istehsalının Dövlət tərəfindən
stimullaşdırılması təcrübəsi genişləndirilməlidir.
Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının
gəlirlərinin tərkibində onlara verilən dövlət subsidiyalarının xüsusi çəkisi 25-50%-
dən az olmur. Həmin ölkələrdə məqsədli dövlət proqramlarının yerinə
yetirilməsinə tələb olunan xərclərin 50%-i dövlət vəsaiti hesabına ödənilir. Bütün
bunlar son nəticədə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının son nəticəsində maddi
marağını təmin edir ki, bu da istehsal həcminin artmasına və ölkənin ərzaq
təhlükəsizliyi probleminin həllinə əlverişli şərait yaradır.
33. Aqrar bazarı formalaşdıran istehsal sahələri hansılardır?
Aqrar sferanın inkişafında başlıca istiqamət olan aqrar bazarın düzgün
formalaşması və səmərəli fəaliyyət göstərməli bir sıra amil və şərtlərdən asılıdır.
Bunlara başlıca olaraq dövlətin aqrar bazarın müasir dövrün tələbləri səviyyəsində
təşkili, aqrar bazarın formalaşmasında əsas amil olan istehsal sahələrinin inkişaf
istiqamətinin düzgün müəyyən edilməsidir.
Azərbaycan Respublikasında dövlətin aqrar siyasəti bazar iqtisadiyyatının tələbləri
səviyyəsində formalaşmış, onun başlıca istiqaməti aqrar sferada yeni istehsal
münasibətlərinin inkişafına nail olmaq, çoxukladlı iqtisadiyyatı və aqrar
sahibkarlığı formalaşdırmaq, istehsal-iqtisadi əlaqə və mənafeləri təkmilləşdirmək,
iqtisadi mexanizmi müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırmaq, sosial-iqtisadi
infrastrukturu təkmilləşdirmək, azad rəqabətə nail olmaq ölkədə regionların sosial-
iqtisadi inkişafını sürətləndirməkdən ibarətdir. Ölkədə aqrar sferanın inkişafının
müasir səviyyəsindən aydın olur ki, dövlətin aqrar siyasəti uğurla reallaşdırılır.
Azərbaycan Respublikasında aqrar bazarı formalaşdıran istehsal sahələrin
quruluşuna kənd təsərrüfatı, meşəçilik, balıqçılıq, emal və yeyinti-sənaye sahələri
daxildir. Aqrar bazarın formalaşdırılmasında kənd tәsәrrüfаtı sаһәlәrinin rоlu
böyüкdür. Ölкәnin кәnd tәsәrrüfаtı çохsаһәlidir vә әкinçiliyin struкtur tәrкibi
tахılçılıq, tәrәvәzçiliк, каrtоfçuluq, tütünçülüк, pаmbıqçılıq, mеyvәçilik,
üzümçülüк, çаyçılıqdаn ibаrәtdir. Hеyvаndаrlığın struкtur tәrкibindә isә mаldаrlıq,
qоyunçuluq, quşçuluq, dоnuzçuluq, bаrаmаçılıq vә аrıçılıq әsаs sаһәlәr һеsаb
еdilir.
Ölкәnin аqrаr bаzаrının fоrmаlаşdırılmаsındа vә inкişаfındа кәnd tәsәrrüfаtı
sаһәlәrinin һәr birinin özünəmәхsus yеri vә әһәmiyyәti vаrdır. Aqrаr bаzаrın
struкtur tәrкibindә әsаs yеri dахili istеһsаl tutur. Bеlә кi, һаl-һаzırdа ölкә
әһаlisinin illiк istеһlакının 65-70%-i dахili istеһsаlın pаyınа düşür. Bununla bеlә,
аqrаr bаzаrdа istеһlак оlunаn әsаs növ әrzаq mәһsullаrının хüsusi çәкisindә
sаbitliк müşаһidә еdilmir. Hәr bir коnкrеt dövrdә idхаl vә dахildә istеһsаl оlunаn
mәһsullаrın хüsusi çәкisi çәmi mәһsullаrın tәrкibindә müхtәlif оlur.
Аzәrbаycаn tоrpаqlаrının münbitliyini yüksəldilməsi və onlardan istifadənin
yaxşılaşdırılması proqramı digәr prоqrаmlаrın, әкinçiliк vә һеyvаndаrlıq
məhsulları istеһsаlının dinamik inkişafını tәmin оlunmаsı üzrә коmplекs
tәdbirlәrin yеrinә yеtirilmәsi üçün әsаs bаzа һеsаb еdilmәlidir. Hәmin prоqrаmа
müvаfiq оlаrаq:
- yеrli tоrpаq-iqlim şәrаitinә uyğunlaşan elmi əaslarla, ekoloji cəhətdən təhlükəsiz
əkinçilik sisteminin hazırlanması vә tətbiqi təmin edilməli;
- torpağın münbitliyinin qorunmasını və yüksəldilməsini təmin edən həcdə
erroziyaya qarşı, aqrokimya, meşəqoruyucu hidromeliorativ tədbirlər yerinə
yetirilməli;
- mineral gübrələrin, əhəng materiallarının, bitkilərin mühafizə vasitələrinin bərpa
olunması və həmcinin artması təmin edilməli;
- əmtəənin istehsalçıların tələbini ödənilməsi üçün müasir texnika və avadanlıqlar
bazarı formaladırmalı;
- rəqabət strukturlarının inkişafı stimullaşdırılmalı və güzəştli kreditləşdirilmə yolu
ilə maddi-texniki baza genişləndirməli;
- maşınqayırma istehsalında siyasət strukturu dəyişdirməlidir.
Mövçud оlаn vә әldә еdilәn tехniкаnın istifаdәsinin yахşılаşdırılmаsı üçün tәlәb
еdilәn şәrаitlәrdәn biri dә sеrvis хidmәtinin кöкündәn dәyişdirilmәsidir. Әn
bаşlıcаsı aqrar sferada struktur dəyişikləri aparılmalıdır. Bununlа bеlә, tехnоlоji
prоsеslәrin еtibаrlı sistеmi yаrаdılmаlı, bunun üçün yеni tipdə texniki xidmət
sistemi yaradılmalıdır.
Yеni tехnоlоgiyа siyаsәti ilк növbәdә кәnd tәsәrrüfаtınа yüкsәк tехnоlоgiyаlı vә
rеsurs qәnаәtli tехniкаnın gәtirilmәsini, istеһsаl vаsitәlәrinin tоpdаnsаtış bаzаrının
fоrmаlаşdırılmаsını, һаzır mәһsulun sаtış bаzаrının әvvәlcәdәn
müәyyәnlәşdirilmәsini tәlәb еdir.
Prоqrаm üzrә dövlәt büdcәsi, regionların yеrli büdcәlәri, кәnd tәsәrrüfаtınа yаrdım
fоndu vә tоrpаqdаn istifаdә еdәnlәrin vаsаiti һеsаbınа müәyyәn еdilmiş
mаliyyәlәşdirmә qаydаlаrınа ciddi әmәl оlunmаlıdır. Tоrpаq vеrgisindәn аlınаn
vәsаitlәr bu mәqsәdә yönәldilmәlidir.
Yüкsәк кеyfiyyәtli һеyvаndаrlıq mәһsullаrı istеһsаlının аrtımı mаl-qаrаnın gеnеtik
pоtеnsiаlının yüкsәldilmәsi, sаğlаmlığının qоrunmаsı, mövcud оlаn vә yеni
cinslәrin gеniş miqyаsdа sеlекsiyа işinin yахşılaşdırılmаsı ilә sıх bаğlıdır. Bütün
bu işlәrin, һәmçinin süni mаyаlаnmаyа çәкilәn хәrçlәrin, bаytаr pеrеpаrаtlаrının vә
alətlәrin әldә еdilmәsinә vеrilәn pul vәsаitlәrinin dövlәt büdcәsi һеsаbınа һәyаtа
кеçirilmәsi təmin olunmalıdır.
Aqrar bazarın formalaşması və səmərəli fəaliyyət göstərməsində meşə
təsərrüfatının rolu və əhəmiyyəti böyükdür. Azərbaycan Respublikasında meşə
təsərrüfatı sahəsində məqsədyönlü proqramlar müəyyən edilməli və onların
әsаsındа хаlq tәsәrrüfаtının, о çümlәdәn кәnd әmtәә istеһsаlçılаrının аrtаn tәlәbini
ödənilməsi məqsədi ilə mеşә rеsurslаrındаn sәmәrәli istifаdә оlunmаsı vә tәкrаr
istеһsаlının təmin edilməsi tәlәb оlunur. Məşədən, onun sərvətlərindən səmərəli
istifadəyə nail olunması üçün aşağıdakıların nəzərədə tutulması məqsədəuyğun
hesab olunur:
- mеşә tәsәrrüfаtlаrının еһtiyаcını ödәmәк üçün mеşә tәsәrrüfаtının bütün gәlir
vәsаitlәrinin tәmәrкüzlәşdirilmәsini vә istifаdәsini tәmin еdәn mеşә idаrәçiliyinin
sәmәrәli iqtisаdi mехаnizmini fоrmаlаşdırmаsı;
- mеşә mәdәniyyәti, mеşә tәsәrrüfаtı, mеşә mеliоrаtiv işlәrinin vә mеşә аğаclаrının
vә qеyri аğаc mәһsullаrının еmаlının mexanikləşmə səviyyəsini yüksəldilməsi;
- аşаğı әmtəәli оlаn аğаclаrı yеnisi ilә әvәz edilərək qiymətli mеşәlәrin bәrpа
еdilməsi;
- кәnd tәsәrrüfаtı qurumlаrındа mеşә vә mеşә оlmаyаn әrаzilәrdә qоruyucu mеşә
zоlаqlаrının кәmiyyәt vә кеyfiyyәtlә аrtırılmаsı hesabına ümümi meşəliyin
aqrosferasının, onun əsası olan biоlоjilәşmәnin vә екоlоjilәşmәnin dаvаmlılığının
möһкәmlәndirilmәsinә tәsir göstәrilməsi.
34. Aqrar bazarın qorunması prinsipləri hansılardır?
Dünya təcrübəsi göstərir ki, daxili və xarici bazarın qorunması sahəsində dövlətin
səmərəli siyasəti olmadan ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına nail olmaq qeyri-
mümkündür. Güclü və rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyatın yaradılmasının ən
mühüm vasitələrindən biri daxili və xarici bazarda ölkənin milli maraqlarının
müdafiə edilməsidir. Aqrar bazarın qorunması milli iqtisadiyyatın müdafiəsinin ən
mühüm tərkib elementlərindən biri hesab edilməlidir.
 Birinci mərhələdə ASK-də istehsal edilən məhsulların qiymətləri
liberallaşdırılır, dövlət sifarişinin həcmi ixtisar olunur, istehsalın həcminin
planlaşdırılmasından imtina edilir.
İkinci mərhələdə aqrar bazarda liberallaşdırma aqrar proteksionizmlə əvəz
olunur. Daxili bazarın qorunması ilə bağlı minimum qarantiyaya malik olan idxal-
ixrac gömrük rüsumlarından, kvotalardan və ixrac subsidiyalarından istifadə
olunur.
Üçüncü mərhələdə isə aqrar sferanın tənzimlənməsinin təkmil maliyyə
mexanizmi formalaşdırılır.
İnkişaf etmiş ölkələrdə qiymətlərin səviyyəsinə iqtisadi yardım
göstərilməsinin ən geniş mexanizmi qiymətlərə birbaşa əlavələrin verilməsidir.
Qiymətlərin səviyyəsinə birbaşa əlavələrin mahiyyəti onunla bağlıdır ki, dövlət
qiymətlərin səviyyəsini müəyyən edir və hər bir istehsalçıya dövlətin
müəyyənləşdirdiyi qiymət həddi ilə pərakəndə satış qiymətləri arasındakı fərq
ödənilir.
Aqrar bazarın qorunmasına istiqamətləndirilmiş dövlət siyasəti eyni zamanda
kənd təsərrüfatı ərzaq və yeyinti məhsullarına minimum təminatlı qiymətlər tətbiq
edilməsidir. Minimum təminatlı qiymətlər inkişaf etmiş dünya dövlətlərində
qiymətlərin səviyyəsinə yardım göstərilməsinin ən mühüm vasitələrindən biri
hesab olunur. Minimum təminatlı qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi bazarda artıq
qalmış izafi məhsulun dövlət tərəfindən tədarük olunması kimi şərtlənir.
Qiymətlərin ümumi səviyyəsinin artımı zamanı əhali istehlak etdiyi məhsulları
yüksək qiymətə almağa məcbur olur. Ərzaq istehlakı əhalinin istehlak xərclərinin
tərkibində yüksək xüsusi çəki təşkil etdiyindən qiymətlərin səviyyəsinin artması
bir sıra hallarda ərzaq məhsullarına olan tələbin səviyyəsinin aşağı düşməsi
müşayiət olunur. Odur ki, dövlət iri həcmdə məhsulu təminatlı qiymətlərlə tədarük
etmək məcburiyyətində qalır ki, bu vasitə ilə də aqrar bazarı stabilləşdirir, onu
xarici ölkələrin zərərli təsirlərindən qoruyur.
Kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarına verilən dotasiyaların səmərəliliyi
aşağıdakı şərtlərə əməl edilməsi ilə səciyyələnir:
- maddi-texniki resurslar bazarında azad rəqabətin mövcudluğu;
- maddi-texniki resurslar bazarında istehsal vasitələri təklifinin qiymət
elastikliyinə malik olması;
- maddi-texniki resurslar bazarında təklif edilən istehsal vasitələrinin
tətbiqinin məqsədli xarakterə malik olması.
Bu şərtlərdən hər hansı birinin iqtisadi praktikada reallaşdırılması nəticə
etibarilə resurslarla bağlı verilən dotasiyaların qarşıya qoyulan məqsədə nail
olmamasına gətirib çıxarır və onun səmərəliliyini aşağı salır. Göründüyü kimi əgər
subsidiyalaşdırılan resurs bazarında inhisarçılıq və qeyri-elastik resurs təklifi
mövcud olarsa onda kənd təsərrüfatına həmin resursların əldə edilməsinə çəkilən
xərclərin dotasiyası yalnız və yalnız qiymətlərin artımına gətirib çıxarır.
Aqrar bazarın qorunması sisteminin ən mühüm prinsiplərindən biri də kredit
proqramlarının həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Keçid iqtisadiyyatı ölkələrində
qiymətlərin liberallaşdırılması kənd təsərrüfatı ilə maddi-texniki resursların
istehsalçıları arasında paritetin pisləşməsinə səbəb olur. Qiymətlərin
liberallaşdırılması ilə müşayiət olunan yüksək inflyasiya dalğası faiz stavkasının
artmasına və verilən kreditlərin müddətinin ixtisar olunmasına əlverişli şərait
yaradır. Beləliklə, iqtisadi böhranla xarakterizə olunan keçid iqtisadiyyatında aqrar
sfera kəskin maliyyə durumu ilə üzləşir. Xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin
məhdudluğu, yeni maddi-texniki resursların əldə edilməsi imkanlarının
çətinləşməsi özünü tam mənası ilə biruzə verir. Aqrar iqtisadiyyatda mövcud
böhranlı tendensiyalar bütün dövlətlərdə aqrar bazara xidmət edən sahələrin
kreditləşdirilməsi üzrə xüsusi dövlət proqramlarının hazırlanması mühüm
əhəmiyyət kəsb edir.
Aqrar bazarın qorunması sisteminin mühüm tərkib elementi olmaqla aqrar
sferanın kreditləşdirilməsi aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur:
- faiz stavkalarının subsidiyalaşdırılması;
- ASK sahələrinə dövlət qarantiyası ilə bank subsidiyalarının verilməsi;
- bilavasitə aqrar sferaya xidmət edən ixtisaslaşdırılmış kredit institutlarının
yaradılması;
- aqrar sferaya verilmiş borcların silinməsi.
Aqrar bazarın qorunmasının ən mühüm və aparıcı vasitələrindən biri aqrar
bazarın xarici ticarət tənzimlənməsi hesab olunur. Qeyd etmək lazımdır ki,
praktiki olaraq bütün postsosialist ölkələrində iqtisadi sistemin transformasiyasının
əsasını təşkil edən iqtisadiyyatın liberallaşdırılması ilk olaraq xarici ticarət
fəaliyyətinin liberallaşdırılması ilə müşayiət olunur. Xarici ticarət fəaliyyətinin
liberallaşdırılması xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin, müəssisələrin maneəsiz,
sərbəst xarici iqtisadi əlaqələrinin təzahür forması kimi xarakterizə olunur.

35. Torpağın əsas istehsal vasitəsi kimi qiymətləndirmə meyarları hansılardır?

Torpaq əsas istehsal vasitəsi olmaqla digər kənd təsərrüfatı təyinatlı istehsal
vasitələrindən fərqlənir. Başqa istehsal vasitələrindən fərqli olaraq, torpaq insan
əməyinin məhsulu deyil, o təbiətin bəxş etdiyi nemətdir. Torpaq sahəsini başqa
istehsal vasitələri kimi nə artırmaq, nə də azaltmaq olmaz; onun təbii münbitliyini,
məhsulvermə qabiliyyətini isə yüksəltmək olar. Torpaq sahələri məkanca
yerləşməsinə, keyfiyyətinə və relyefinə görə zonalara ayrılır. Əlverişsiz torpaq
sahələrində aparılan təsərrüfatçılıq əlverişli torpaq sahələrinə nisbətən daha çox
vəsait ayrılmasını tələb edir.
 Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı, torpağı təbii, süni və iqtisadi münbitliyə
ayırır. Torpaqda toplanan qida maddələri onun təbii münbitliyini təşkil edir. Qida
maddələri torpağın mexaniki, kimyəvi, fiziki, və digər xassələrindən, təbii-iqlim
şəraitindən asılıdır. Bu maddələrlə müxtəlif səviyyədə zənginləşən torpaqlarda
təbii münbitlik də eyni olmur. Kənd təsərrüfatında torpaqdan istifadə səviyyəsini
yüksəltmək üçün onun süni münbitliyi artırılır, yəni, torpağı qida maddələri ilə
zənginləşdirmək üçün ona mineral və üzvü gübrələr verilir; növbəli əkin sistemi
tətbiq edilir; düzgün suvarma işləri aparılır; yeni aqrotexniki tədbirlər həyata
keçirilir və s. Süni münbitlik təbii münbitliyin bazasında yaradılır, bir-birini
tamamlamaqla torpağın iqtisadi münbitliyini formalaşdırır. Torpağın iqtisadi
münbitliyi dedikdə sahə vahidindən götürülən məhsulun miqdarı başa düşülür.
Buna görə də iqtisadi münbitliyə qiymət verilir. Torpağın iqtisadi münbitliyini
qiymətləndirmək üçün mütləq və nisbi münbitlik göstəricilərindən istifadə edilir.
Sahə vahidindən götürülən məhsulun miqdarı və yaxud da dəyər formasında
əldə olunan gəlir torpağın mütləq münbitliyini ifadə edir. Şübhəsiz ki, təbii
münbitliyi müxtəlif olan torpaqlarda məhsuldarlıq da eyni səviyyədə ola bilməz.
Ona görə də az münbit torpaqlarda yüksək məhsul əldə olunması üçün daha çox
məsarif sərf olunur. Belə hallarda torpağın iqtisadi münbitliyini qiymətləndirmək
üçün nisbi münbitlik göstəricisindən istifadə olunur. Torpağın nisbi münbitliyi
sahə vahidinə sərf edilən xərclərin müqabilində götürülən məhsul istehsalının
miqdarı və ya pul ifadəsində əldə olunan gəliri ifadə edir.
Ümumi torpaq fondunun 4740 min hektar və ya 54,8 faizini kənd təsərrüfatına
yararlı torpaqlar təşkil edir. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 39 faizi əkinə
yararlı sahələr, 3 faizi çoxillik əkmələr (bağ və üzümlüklər), 56 faizi isə otlaq və
biçənəklərdən ibarətdir.
Ölkənin mövcud hidroqrafik ehtiyatları əsasında hazırda kənd təsərrüfatına
yararlı ərazilərin 1438 min hektarı suvarılır, ümumilikdə isə kənd təsərrüfatı
torpaqlarının 3200 min hektarı suvarılması mümkün olan torpaqlar sayılır.
Ümumilikdə isə, Azərbaycan Respublikası torpaq ehtiyatları məhdud olan
ölkələr sırasına aiddir. Belə ki, ölkədə adam başına 0,58 hektar kənd təsərrüfatına
yararlı torpaq sahəsi, o cümlədən 0,22 hektar əkin yeri düşür. Otlaqların və
biçənəklərin adam başına düşən sahəsi isə daha azdır. Ölkə ərazisinin 12,0%-ə
qədəri meşə ilə örtülüdür.
Ölkəmizdə əhalinin sayı artdıqca hər nəfərə düşən kənd təsərrüfatına yararlı
torpaq sahəsi və əkinə yeri artmır, əksinə olaraq getdikcə azalır. İlbəil artmaqda
olan əhalinin ərzaq məhsullarına və sənayenin isə xammala olan tələbatı da artır.
Məhz buna görə də kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi əsasında məhsul istehsalı
həcminin ildən-ilə artırılması tələb edilir. Becərilən torpaq sahəsindən yüksək
məhsul götürülməsini təmin etməkdən ötrü ilk növbədə torpağın münbitliyi, onun
məhsulvermə qabiliyyətinin yüksəldilməsi, istehsalın ardıcıl olaraq
təkmilləşdirilməsi ön planda durur.
Kənd təsərrüfatı istehsalının inkişafı onun düzgün ixtisaslaşdırılması və
yerləşdirilməsindən də asılıdır. Bu torpaq fondundan, əmək ehtiyatlarından və
istehsal vasitələrindən daha səmərəli istifadə olunmasına şərait yaradır. Buna ayrı-
ayrı məhsul növləri istehsalının təsərrüfat, rayon və regionlarda
təmərküzləşdirilməsi, bunun üçün əlverişli təbii iqtisadi şərait yaradılması, məhsul
istehsalının istehlakçılara və əlverişli nəqliyyat yollarına yaxın olması nəticəsində
nail olunur.
37.İnvestisiya siyasəti və aqrar sahədə onun əsas xüsusiyyətləri.
Investisiya dedikdə gələcəkdə gəlir götürmək məqsədilə müəyyən iqtisadi
layihələrin həyata keçirilməsi başa düşülür. İnvestisiyanın mənasını və
iqtisadiyyatda rolunu başa düşmək üçün onun mahiyyəti və strukturuna nəzər
salmaq lazımdır. Azərbaycan Respublikasının «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında»
qanununda göstərilir ki, investisiya gəlir (mənfəət) və ya sosial səmərə əldə etmək
məqsədilə sahibkarlıq və digər fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə
vəsaitindən, habelə maddi və intellektual sərvətlərdən ibarətdir. Odur ki,
investisiya fəallığının artırılmasına aqrar bölmənin böhrandan çıxarılmasının vacib
şərti və onun gələcək inkişafını müəyyənləşdirən əsas amil kimi baxılmalıdır.
1. İnvestisiya istər makro, istərsə də mikro səviyyədə təsərrüfat həyatının vacib
elementi hesab olunur. Mahiyyət etibarilə investisiya bütövlükdə ölkənin,
təsərrüfatçılığın, ayrı-ayrı subyektlərin gələcək fəaliyyətini müəyyən edir və
iqtisadiyyatın inkişafının hərəkətverici qüvvəsinə çevrilir. İqtisadiyyatm indiki
durumunda, xüsusilə aqrar bölmədə iqtisadiyyatı dirçəltmək, onun dünya
inteqrasiyasına qoşulmasını təmin etmək üçün külli miqdarda investisiya vəsaitinə
ehtiyac yaranmışdır. İnvestisiya anlayışı latın mənşəli olub «investiv» sözündən
götürülüb «Sərmayə qoyuluşu» mənasını verir. Ənənəvi olaraq investisiya dedikdə
gələcəkdə gəlir götürmək məqsədilə müəyyən iqtisadi layihələrin həyata
keçirilməsi başa düşülür. İnvestisiyanın mənasını və iqtisadiyyatda rolunu başa
düşmək üçün onun mahiyyəti və strukturuna nəzər salmaq lazımdır. Azərbaycan
Respublikasının «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» qanununda göstərilir ki,
investisiya gəlir (mənfəət) və ya sosial səmərə əldə etmək məqsədilə sahibkarlıq və
digər fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə vəsaitindən, habelə maddi və
intellektual sərvətlərdən ibarətdir. Odur ki, investisiya fəallığının artırılmasına
aqrar bölmənin böhrandan çıxarılmasının vacib şərti və onun gələcək inkişafını
müəyyənləşdirən əsas amil kimi baxılmalıdır.
Bütünlükdə iqtisadiyyatda, xüsusilə onun vacib sahəsi olan aqrar bölmədə
investisiya aşağıdakı ünsürlərdən ibarətdir:
- pul vəsaiti, məqsədli bank əmanətləri, kreditlər, paylar, səhmlər və qiymətli
kağızlar;
- daşınar və daşmmaz əmlak (binalar, qurğular, avadanlıq və başqa maddi
sərvətlər);
- müvafıq qaydada rəsmiləşdirilmiş elmi-təcrübi və digər intellektual
sərvətlər;
- bu və ya digər istehsal növünün təşkili üçün zəruri olan
patentləşdirilmiş texniki sənədləşdirmə, vərdiş və istehsalat təcrübəsi kimi tətbiq
edilmiş texniki, texnoloji kommersiya və digər biliklərin məcmusu;
- torpaqdan, sudan və digər ehtiyatlardan, binalardan qurğulardan,
avadanlıqlardan istifadə hüquqları, habelə müəlliflik hüququndan içəri gələn və
başqa əmlak hüquqları;
- başqa sərvətlər.
Ümumilikdə götürməklə geniş mənada belə qənaətə gəlmək olar ki, investisiya
mənfəət və ya səmərə əldə etmək məqsədilə dövlətin, hüquqi və fiziki şəxslərin,
torpaq və əmlak üzərində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan yeni müəssisə və
təsərrüfatların yaradılmasına, fəaliyyətdə olan müəssisələrin genişləndirilməsinə,
tərpənməz əmlakın, səhmlərin, istiqrazların və digər qiymətli kağızların, aktivlərin
əldə edilməsinə yönəldilən pul vəsaiti, əmlak və intellektual dəyərləri başa düşmək
lazımdır.
Aqrar sahədə sahibkarlıq fəaliyyəti obyektlərinə investisiya müxtəlif formada
həyata keçirilir. Onlar xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirilir. Belə ki, pul vəsaitinin
qoyulması obyekti üzrə investisiyanı portfel (maliyyə) və real investisiyaya
bölünür.
Portfel (maliyyə) investisiya - vəsaitin səhmlərə, istiqrazlara və başqa qiymətli
kağızlara, digər müəssisələrin aktivlərinə yerləşdirilən qoyuluşlar hesab olunur.
Portfel investisiya həyata keçirilərkən investor divident, yəni qiymətli kağızlara
gəlir əldə etməklə öz maliyyə kapitalını artınr. Real investisiya material və qeyri
material aktivlərə pulun avans edilməsidir. Real investisiya yəni, müəssisələrin
yaradılmasına, fəaliyyətdə olan müəssisələrin yenidən qurulmasına, texnika ilə
yenidən silahlanmasına qoyuluşlardır. Bu zaman müəssisə investor vəsait
qoymaqda öz istehsal fondlarını və onların fəaliyyəti üçün zəruri olan dövriyyə
vəsaitini artırır. İnvestisiya qoyuluşu aşağıdakı amillərə müvafiq olaraq
təsnifləşdirilir:
- sahə strukturuna (sənaye, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı);
- təkrar istehsal strukturuna (yeni tikinti, genişləndirmə, yenidənqurma
fəaliyyətdə olan müəssisələrin genişləndirilməsi);
- texnoloji struktura (tikinti quraşdırma işləri, avadanlıq alınması, sair
kapital məsrəfləri).
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində investisiya siyasəti aşağıdakı prinsiplər əsasında
həyata keçirilir:
- investisiya prosesinin ardıcıl olaraq mərkəzləşdirilməsi, kapital
qoyuluşlarının ümumi həcmində müəssisələrin şəxsi vəsaitlərinin, paylarının
artırılması, investisiyaların maliyyələşdirmə mənbələrindən biri kimi
amortizasiya ayırmalarının rolunun artırılması;
- dövlət investisiyalarının müsabiqə əsasında istehsal məqsədlərinə
yerləşdirilməsi;
- mərkəzləşdirilmiş kapital qoyuluşlarının qaytarılması;
- layihələrin birgə dövlət kommersiya maliyyələşdirilməsi praktikasının
genişləndirilməsi;
- investisiyalara yönəldilmiş dövlət büdcə vəsaitlərinin məqsədli
xərclənməsinə dövlət nəzarətinin gücləndirilməsi;
- dövlət tərəfindən himayə edilən investisiya layihələrinin sığortalanma
və təminat praktikasının genişləndirilməsi;
- xarici investisiyaların stimullaşdırılması.
Normal təkrar istehsal prosesini həyata keçirmək üçün müəssisələrin investisiya
potensialının bərpa edilməsi tələb olunur. Bunun üçün onların öz mənbələrinin
amortizasiyalarının və mənfəətin rolunun artırılması zəruridir. Bu da kənd
təsərrüfat məhsullarına olan qiymətlərlə onların istehlak etdikləri material-texniki
resursların qiymətləri arasındakı disparitetin aradan qaldırılması, vergi təzyiqinin
azaldılması, onların silinməsi daxil edilməklə mümkündür.
38. İnvestisiyaların aqrar sferanın inkişafında rolu
İnvestisiya iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsinin və perspektiv inkişafının əsas
vasitələrindən biri kimi çıxış etməklə real ümumi kapitalın artırılmasında, iqtisadi
səmərəliliyin stimullaşdırılmasında, bir sözlə, rəqabət qabiliyyətli milli
iqtisadiyyatın formalaşdırılmasında mühüm rol oynayır. Onun istifadə nəticəliyinin
və yığım səviyyəsinin yüksəldilməsi real istehsalın canlandırılmasının və
iqtisadiyyatın yeni sektorlarının yaradılması və inkişafının əsas təməli olmaqla
böhranlı hadisələrin aradan qaldırılmasına və ölkənin milli sərvətinin artırılmasına
zəmin yaradır.
Hazırda yerli müəssisələrə xarici iqtisadi əlaqələrin bərabər hüquqlu və
tərəfdaşı olmaq ixtiyarı verilmişdir. Məhz bu imkandan istifadə edərək ölkə
iqtisadiyyatının bütün sahələrində xarici tərəfdaşlarla faydalı iqtisadi əlaqələr
yaradılır. Bu zaman hər bir müəssisə xarici iqtisadi əlaqələr amilinin
üstünlüklərindən yararlanmağa can atır. Çox vaxt bunu ölkə iqtisadiyyatında gedən
proseslərlə, xüsusilə də istehsalın bərpası və genişləndirilməsi üçün maddi-texniki
təminatın, investisiya mənbələrinin və maliyyə vəsaitlərinin məhdudluğu ilə izah
edirlər. Odur ki, dövlət və özəl sektorun mülkiyyətçiləri xarici iqtisadi əlaqələr
yaradaraq ayrı-ayrı sahələrin, istehsal və qeyri-istehsal müəssisələrinin inkişaf
yoluna qaytarılması məqsədilə investisiya cəlb etməyə çalışırlar. Bu istiqamətdə
aparılan işlər artıq öz nəticəsini yanacaq-enerji kompleksinin, habelə ölkə
iqtisadiyyatının əsas sahəsi olan neft və qaz hasilatı sahəsində vermişdir. Hazırda
respublikamıza xarici investisiya axını davam edir və onun tətbiq dairəsi tədricən
genişlənərək emal, tikinti və xidmət sahələrini əhatə etməkdədir.
İqtisadi kateqoriya kimi investisiya bir sıra mühüm funksiyalar yerinə yetirir.
Hansı ki, bu funksiyalarsız hər hansı bir dövlətin, həmçinin Azərbaycan
Respublikasının, onun aqrar sahəsinin normal inkişafı mümkün deyil.
İqtisadiyyatın müxtəlif səviyyələrində investisiya aşağıdakılar üçün əsas hesab
edilir:
- geniş təkrar istehsal siyasətinin həyata keçirilməsi;
- elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsi, ölkə məhsullarının keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılması və onların rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi;
- ictimai istehsalın strukturunun yenidən qurulması və aqrar-sənaye
sahələrinin, həmçinin iqtisadiyyatın başqa sahələrinin proporsional inkişafının
təmin edilməsi;
- sənayenin zəruri xammal bazasının yaradılması;
- istehsal və sosial infrastruktur sahələrinin inkişafının təmin edilməsi;
- məşğulluq probleminin qismən və ya tamamilə yumuşaldılması
məsələlərinin həll edilməsi;
- ətraf mühitin mühafızəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunması.
Qeyd etmək lazımdır ki, respublikanın aqrar bölməsinə investisiya qoyuluşunun
təmin edilməsi böhranlı vəziyyətin aradan qaldırılmasına, onun tədricən
sabitləşməsinə və inkişafına əlverişli şərait yarada bilər.
Araşdırmalar və inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, investisiya
iqtisadiyyatın, onun vacib sahəsi olan aqrar sahənin inkişafını müəyyən edən əsas
amildir. Cəmiyyətin real kapitalının artması iqtisadiyyatın istehsal potensialını
yüksəldir, istehsala, yeni texnologiyaya investisiya qoyuluşu kəskin rəqabət
mübarizəsində fəaliyyət göstərməyə yardım edir, öz məhsullarına qiymətin daha
çevik tənzimlənməsinə imkan verir.
Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, aqrar sahə müəssisələrində zəruri həcmdə
yığımın olmaması və irimiqyaslı investisiya risklərinin mövcudluğu əslində aqrar
sferada mövcud olan istehsal-maliyyə böhranının əsas səbəbləri kimi çıxış edir.
Araşdırmalar göstərir ki, ölkəmizin aqrar sahəsində investisiya mühitinin
pisləşməsini doğuran əsas səbəblər aşağıdakılardan ibarətdir:
- buraya maliyyə resursları axınının zəifləməsi;
- bazarda idxal məhsullarının xüsusi çəkisinin yüksəkliyi və yerli məhsul
satışmm məhdudluğu üzündən yerli istehsalçıların gəlirləri həcminin azalması;
 - büdcə münasibətlərində bütün sferaların qısa müddət ərzində köklü
surətdə yenidən qurulması, aqrar sahə istehsalınm dövlət tənzimlənməsinin yeni
mexanizmi əsasında ərzaq istehsalçılarının maliyyə itkilərinin uyğun
kompensasiyası olmadan aqrar sahəyə dövlət yardımının mövcud formalarından
imtina edilməsi.
Aqrar sahənin inkişafı və səməraliliyinin yüksəldilməsi baxımından
investisiyaların rolu özünü başlıca olaraq iki aspektdə göstərir:
1. Əsas kapitala investisiyalaşmanın həyata keçirilməsi əsasında aqrar
istehsalın maddi-texniki resurslarla təminatının möhkəmləndirilməsi. Burada kənd
təsərrüfatı və sənaye məhsullarının qiymətləri arasında disparitetlərin aradan
qaldırılması məqsədilə aqrar əmtəə istehsalçılarının ödəmə qabiliyyətinin
yüksəldilməsi, xüsusilə də, kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarına qısa və uzun
müddətli güzəştlərin verilməsi tələb olunur.
2. Aqrar sahənin möhkəmləndirilməsi və əksər aqrar-sənaye
müəssisələrinin maliyyə vəziyyətinin sabitləşdirilməsi məqsədilə aqrar istehsalın
davamlı artımı üçün əlverişli investisiya mühitinin formalaşdırılması.
Keçmiş postsovet məkanında fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı bankları
aqrar-sənaye müəssisələrinin kapital resurslarına olan tələbatlarının ödənilməsində
mühüm əhəmiyyət kəsb edirdilər. Bu banklar əslində kənd təsərrüfatının
investisiyalaşdırılmasını həyata keçirməklə məşğul idilər.
Dünyanın bir çox ölkələrində kənd təsərrüfatının investisiyalaşdırılması
məqsədilə ixtisaslaşdırılmış fondlar və agentliklər yaradılmışdır. Keçmiş sosialist
düşərgəsinin bəzi ölkələrində (Polşada, Sloveniyada, Litvada, Macarıstanda və s.)
aqrar islahatların gedişində kredit kooperasiyaları yaradılmışdır ki, bu qurumların
da aqrar sferanın investisiya resurslarına olan tələbatın ödənilməsində mühüm
əhəmiyyəti olmuşdur. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə aqrar sahənin
investisiyalaşdırılmasının yeni forması meydana çıxmışdır ki, bu da əsasən kənd
təsərrüfatı üzrə ixtisaslaşmış regionlarda bazar infrastrukturunun formalaşmasına
əlverişli şərait yaradır. Belə kr, kəndin inkişafına investisiya yönəldən agentlik
regionda kənd təsərrüfatının inkişafı ilə yanaşı, eyni zamanda, aqroturizmin,
sənətkarlığının, ənənəvi xalq yaradıcılığının da inkişafının stimullaşdırılmasına
vəsait yönəldir.
Ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsinin ən mühüm
istiqamətlərindən biri də resupblikamızın regionlarında sahibkarlığın inkişafıdır.
Bu məqsədlə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 2004-cü ilə tarixli
«Azərbaycan Respublikası regionlarının inkişafının Dövlət Proqramı»nda
sahibkarlığın regional inkişafının sürətləndirilməsi, qeyri - neft sektorunun, o
cümlədən kənd təsərrüfatının inkişafına investisiyaların yönəldilməsi xüsusi
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Proqramda əsas məqsəd regionlara, o cümlədən kənd
yaşayış məntəqələrinə investisiyaların cəlb edilməsinə nail olmaqdan ibarətdir.

38.Lizinq əməliyyatlarının növləri və formaları

Lizinq haqqında anlayış – Lizinq elə bir maliyyələşdirmə növüdür ki, onun
həyata keçirilməsi zamanı əmlaka sahib olmaq deyil, ondan istifadə etmək
vasitəsilə gəlir əldə edilir. Bu zaman əsas diqqət balans hesabatına və ya kredit
tarixinə deyil lizinq olanın lizinq ödəmələrini həyata keçirmək üçün biznes
fəaliyyəti nəticəsində nəğd pul axını yarada bilmək qabiliyyətinə yönəldilir.

Lizinq münasibətlərinin mənimsənilməsi üzrə məqsədyönlü təcrübi işin təşkili

üçün onların reallaşmasının mümkün növlərinin, forma və üsullarının düzgün
müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dünya təcrübəsində lizinq
münasibətlərinin çoxsaylı variantlarına rast gəlinir.
Lakin iqtisadi ədəbiyyatda hələ indiyə qədər lizinq növlərinin verilməsində
aydınlıq və birmənalılıq yoxdur, çox vaxt isə anlayışların izahında qarışıqlığa yol
verilir. Hələ də indiyə qədər lizinq münasibətlərinin dəqiq təsnifatı, az və ya çox
dərəcədə tam siyahısı işlənib hazırlanmamışdır. Onlar arasında sərhədlər heç də
həmişə kifayət qədər lazımi səviyyədə müəyyənləşdirilmir, bu və ya digər növün
əlamətləri müxtəlif dərəcədə bir müqavilədə uzlaşdırılır. Lizinq fəaliyyətinin
nəzəriyyə və təcrübəsinin anlayış aparatını təmin edən mövcud terminologiyada
müəyyənlik və nizamlılıq yoxdur. Məsələn, eyni bir lizinq növünün ifadə olunması
üçün maliyyə, kapital, birbaşa, standart və s. kimi terminlər geniş yayılmışdır.
Daha böyük uyğunsuzluq lizinqin müxtəlif növ, tip və formalarının ayrılmasının
əsası kimi qəbul edilmiş əlamətlərin seçilməsində meydana çıxır.
lizinqin formalarını müəyyən edərkən əsas təsnifat əlamətləri kimi
aşağıdakıları götürmək lazımdır:
- icarəyə götürülən əmlaka münasibətinə görə: xalis, tam, natamam;
- maliyyələşmə tipinə görə: təcili, təzələnən
- iştirakçıların tərkibinə görə: ikitərəfli və ya birbaşa, birbaşa maliyyə,
vendor- lizinq, qaytarma, dolayı, çoxtərəfli (səhmdar, leverec- lizinq, ayrıca, qrup
halında), sublizinq;
- əmlakın tipinə görə: daşınar və daşınmaz əmlak;
- əmlakın ödəmə dərəcəsinə görə: tam və natamam ödəməli;
- bazar sektoruna görə: daxili, beynəlxalq;
- vergi imtiyazlarına münasibətə görə: əmlaka vergitutulması üzrə
imtiyazlardan istifadə etməklə, imtiyazlardan istifadə etməməklə;
- lizinq ödəmələrinin xarakterinə görə: lizinq növləri (maliyyə,
operativ), pullu, kompensasiyalı.
 Iqtisadi ədəbiyyatda bəzən lizinq əməliyyatlarının növləri və formaları
qarışdırılır. Bəzən lizinqin əsas növləri kimi maliyyə və operativ lizinqlər,
formaları kimi isə bir çox əlamətlərə görə təsnifləşdirilən lizinqlər götürülür.
Məsələn, maliyyə və operativ lizinqləri lizinqin əsas növləri kimi qəbul edən
M.I.Leşşenkoya görə müxtəlif əlamətlər üzrə lizinqin əsas təşkilati formalarının
təsnifatı aşağıdakı kimi olmalıdır:
- lizinqin obyektinə görə: daşınar və daşınmaz əmlak lizinqləri;
- sövdələşmənin davamlılığına görə: obyektin istifadəsi normativ
müddətli maliyyə lizinqi, normativ istifadə müddətindən aşağı dövrlü operativ
lizinq;
- amortizasiya şərtlərinə görə: tam amortizasiyalı, natamam
amortizasiyalı lizinqlər;
- bazar sferasına görə: daxili, beynəlxalq, tranzit lizinqlər;
- sövdələşmənin təşkili növünə görə: birbaşa, dolayı, qaytarma,
«leverec- lizinq»;
- xidmət həcminə görə: xalis, tam və natamam xidmət dəsti, kompleks, baş
lizinqlər;
- lizinq ödəmələrinin tipinə görə: pullu, kompensasiyalı qarışıq
lizinqlər;
- vergi imtiyazlarına münasibətə görə: həqiqi, fiktiv lizinqlər.
Beləliklə, lizinq ümumilikdə sahibkarlıq fəaliyyətinin mülkiyyət və
investisiya münasibətlərini və xüsusi təsərrüfatçılıq sistemini ifadə edən təşkilati
forması sayılır, lakin hər bir müstəqil hadisə və iqtisadi kateqoriya kimi o, öz
xüsusi məzmununa və müxtəlif təzahür formalarına malikdir. Lizinq məhsuldar
qüvvələr və istehsal münasibətləri elementlərinin müəyyən qarşılıqlı təsirini ifadə
etdiyinə görə o, maddi-əşyavi əsasa və sosial-iqtisadi məzmuna malikdir.
Lizinqin sosial-iqtisadi məzmunu mülkiyyət və şaquli və üfiqi istiqamətlərdə
birgə iqtisadi fəaliyyət münasibətləri ilə, habelə mülkiyyətin transformasiyası
şərtləri ilə müəyyən olunur.
Lizinqin maddi-əşyavi tərəfi istehsalın təşkili-hüquqi formaları, sahibkarlıq
fəaliyyətinin bütün və ya bir qisim maddi ünsürlərinin muzdla tutulması, əmlakın
alqı-satqısı münasibətləri və kreditləşmə şərtləri ilə xarakterizə edilir.
Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, lizinq münasibətlərinin əsas
formaları aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Əmlakın əldə edilməsi və kreditləşdirmə.
2. Əmlakın muzdla tutulması:
- tam;
- qismən.
3. Təşkilati-hüquqi formalar:
 - müstəqil;
- təsərrüfatdaxili.
4. Sahibkarın təsərrüfat sahibi kimi ayrılması:
- fərdi;
- korporativ.
Lizinq növlərinin faset metodu ilə diferensiallaşdırılması üçün müxtəlif
meyarlar tətbiq olunur: sövdələşmənin təşkilati forması, münasibətin davamlılığı,
tərəflərin öhdəliklərinin həcmi, lizinq obyektlərinin xüsusiyyətləri və onların
amortizasiya şərtləri, lizinq ödəmələrinin tipi, vergi güzəştlərinə münasibət və
bazar sektoru, lizinq verənin risk dərəcəsi, lizinq sövdəlşmələri iştirakçılarının
tərkibi və s.
39.Əmək bazarı anlayışı.
Əmək bazarı — ölkədəki insan gücü əməyin təklif olunması və tələbinin
yerləşdiyi sahəyə deyilir. Əmək bazarında iş qüvvəsinin növləri, xüsusiyyətləri və
ödənəcək əmək haqqı müəyyən edilir.
Bölgələrin planlaşdırılması baxımından əmək bazarı - Bir məhsulun emalat və satış
mərkəzləri ilə birbaşa olan əlaqəsinə deyilir.
Şəhərlərin planlaşdırılması baxımından əmək bazarı — müəyyən olan və daimi bir
yerdə qalan işçilərin ünvanlarını dəyişdirmədən verilən işləri qəbul edəcəkləri
bazardır. Əmək bazarı işçi ilə işəgötürən qrupların alış-satış etdikləri yerdir.
Əmək bazarını nəzəri cəhətdən 5 yerə bölmək olar: 1. İdeal əmək bazarı; 2.
Təbii əmək bazarı; 3. Təşkilati əmək bazarı; 4. Təşviqli əmək bazarı; 5.
Himayəçi əmək bazarı.
1. İdeal əmək bazarı ölkədə mövcud olan bazarlarda xalis rəqabətin olması ilə
formalaşır. Məhz xalis rəqabətin olması prinsipi, əməyin təklifi ilə tələbatının
tarazlığına səbəb olur, və bazarda iş qüvvəsi axınını əngəlləyən problemlər mövcud
olmur.
Lakin hal-hazırda xalis rəqabətin olmadığı bir şəraitdə ideal bir əmək bazarının
mövcudluğundan söz açmaq olmaz. Bunun üçün ideal iş qüvvəsi və ideal iş
şəraitinin olması lazımdır.
Bu bazarın xüsusiyyəti aşağıdakı kimidir:
- xidmət və əmtəə standartdır;
- əmtəə ilə əməyin rəqabətlə meydana gələn tək bir qiyməti vardır;
- hər bir əmtəə və əməyə aid yetərli sayda təklif və tələbat vardır;
- iş qüvvəsi ilə işəgötürən əmək bazarı haqqında yetərli informasiyaya sahibdirlər.
İnformasiya axını lazımi səviyyədədir. Əmək bazarı şəffafdır və kənardan bu
xüsusiyyətləri görmək mümkündür;
- bazarda iş qüvvəsi və işəgötürən arasında iş birliyi, qruplaşmalar, təşkilatlanmalar
və qarşı tərəfə iqtisadi təzyiq yoxdur;
- bazarda giriş ilə sıxış sərbəstdir.
2. Təbii əmək bazarı xalis rəqabətin olmadığı bir bazardır. Əməyin təklifi ilə
tələbatın şərtləri bazardakı vəziyyətə görə dəyişir. İşçi və işəgötürənlər arasındakı
bütün sözləşmələr fərdi münasibətlərə dayanır. Ümumiyyətlə istər milli, istərsə də
məhəlli səviyyədə olsun, əməyin təklifi ilə tələbatının tarazlığı pozulmuş olur və
dövlət bazara müdaxilə edərək tarazlığı bərpa etmək imkanına malik olur. Bu
zaman əmək hüquqi pozulmuşdur və eyni xüsusiyyətdə və ağırlıqda olan işlərə
fərqli əmək haqqı ödənilmiş olur. Həmçinin bazarda haqq və ədalətdən, işçi
keyfiyyətindən söz açmaq çətin olur.
3. Demoqrafik siyasi rejimin və qarışıq iqtisadi vəziyyətin mövcud olduğu
ölkələrdə, həmçinin əmək təşkilatlarının qüvvətli olması nəticəsində, əmək bazarı
işçi — işəgötürən təşkilatları ilə dövlət tərəfindən idarə edilməkdədir. Təşkilati
əmək bazarı sadəcə amillərin təsirinə məruz qalmaqdan əlavə, işçi ilə işverənin
qarşılıqlı bazarlıq imkanlarına da sahibdir. Bu hal bazarda əməyin təklifi ilə
tələbatının tarazlığına səbəb olur. Tarazlıq pozulduqda isə dövlətin müdaxiləsi
ortaya çıxır. Hal-hazırda Türkiyə, ABŞ və Almaniya kimi dövlətlərdə bir tip
bazarlar mövcuddur.
4. Hər bir avtoritar rejimdə təbii əmək bazarının əskikliklərini aradan qaldırmaq
üçün dövlət tamamilə bazara müdaxilə edir. Xüsusilə kommunist rejimin mövcud
olduğu ölkələrdə bu tip bazarlara rast gəlmək olur. Hər bir iş sahəsində müxtəlif
təşviqedici və ya stimullaşdırmalar mövcuddur. Özəl sektorlarda müxtəlif
təşviqlər tətbiq edilir. Lakin dövlətin həyata keçirdiyi təşviqlər tətbiqinə və təsirinə
görə mühüm yer tutur. Bu tip bazarlarda rəqabət mövcııd deyildir.
Yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq belə nəticəyə gəlmək olar ki,
respublikamızda əmək bazarında yaranmış gərginliyi azaltmaq üçün aşağıdakı
tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur:
- əmək ehtiyatları ilə iş yerləri arasındakı tarazlığı təmin etmək üçün yeni iş
yerlərinin yaradılması zəruridir. Yeni iş yerlərinin yaradılması isə birbaşa dövlətin
köməkliyi ilə həyata keçirilməlidir. Dövlət neft sektorundan və eləcədə digər
inkişaf etmiş sahələrdən əldə olunan gəlirləri digər geridə qalmış sahələrin
inkişafına yönəltməli, bununla da bu sahələr üzrə mütəxəssislərin işlə təminatı
həyata keçirilməlidir;
- yeni iqtisadi şəraitlə əlaqədar yaranan yeni iş yerlərinə uyğun peşə və ixtisaslara
yiyələnmiş kadrlar hazırlanmalıdır;
- təhsil sisteminin qurulmasında əmək bazarındakı tələb və təklif prinsipləri nəzərə
alınmalıdır;
- gənclərin peşə və ixtisaslara yiyələnmək imkanları genişləndirilməlidir.
Bu amillər əmək bazarında gərginliyin və əhali arasında işsizlik səviyyəsinin
azaldılmasına müsbət təsir göstərmiş olar.
Əmək bazarının formalaşması və inkişaf istiqamətləri. Beynəlxalq Əmək Təşkilatı
əmək bazarı sahəsində fəal siyasət mövzusu üzrə son illərdəki fəaliyyətində
mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyatdan bazar münasibətlərinə keçidlə bağlı əmələ
gələn məşğulluq (işsizlik) problemini öz diqqət mərkəzində saxlamışdır.
Burada əsas məqsəd məşğulluq, işsizlik, işçi qüvvəsinin mobilliyi, məhsuldarlığı,
real əmək haqqı və gəlir, əmək haqqındakı fərqlər sahəsində son dəyişikliklərin
təhlilini vermək, məşğulluğun vəziyyətini öyrənmək; bu sahədə aparılan siyasətdə
və qanunvericilikdə təklif edilən dəyişiklikləri öyrənmək kimi məsələlər əsas yer
tutmuşdur.
Əmək bazarını qiymətləndirmək üçün uyğun regionda əmək ehtiyatlarından
səmərəli istifadənin təhlili verilməklə, əmək bazarının proqnozu işlənilən ildən
əvvəlki ilin sonuna əmək qabiliyyətli yaşda olan əmək qabiliyyətli əhalinin sayı
müəyyən edilməklə, həmçinin aşağıda göstərilən səbəblərdən sərbəstləşən əhali
qrupları hesabına bu sayın artmasının mümkün olan mənbələri:
• Dövlət mülkiyyətinin transformasiya nəticəsində müəssisə və təşkilatlardan
sərbəstləşdirilən işçilərin sayı; (pensiya yaşda olan işçilər istisna olmaqla);
• Əmək bazarını doldura bilən gənclərin sayı;
• Uşaqlara üç yaşına çatana qədər qulluq etmək üçün verilmiş məsuliyyətdən sonra
işə çıxan və əmək bazarına daxil olan bilən qadınların sayı;
• kadr axıcılığı səbəblərindən əmək bazarına daxil olan şəxslərin sayı;
• azadlıqdan məhrum etmə yerlərindən buraxılan və əmək bazarına daxil olanların
sayı;
• əmək bazarına daxil ola biləcək başqa ölkələrdən gələnlərin sayı;
«Gizli» əmək bazarı əsasən qeyri-rəsmi müqavilə və kontrakt ilə işləyən və hal-
hazırda «məşğul» sayılanlar, lakin hər an müəyyən səbəblərdən işi itirmək ehtimalı
yüksək olan işçilərdən ibarətdir.
Respublikamızın ərazisi coğrafi, təbiət, iqlim şəraiti və təbii ehtiyatlar baxımından
zəngin olsa da, mövcud nəqliyyat, rabitə və sair kommunikasiya infrastrukturu
müasir bazar tələblərini tam şəkildə ödəmir, ona görə də texniki cəhətdən
dəyişilməsini və küllü miqdarda kapital qoyuluşlarını tələb edir.
Əmək bazarının formalaşmasına mane olan bir sıra amillərin mövcudluğu. Əmək
bazarı infrastrukturunun müasir tələblərə cavab verən səviyyədə təşkili
olunmaması.
Yaranmış vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün bütün səylər işçi qüvvəsinə tələb və
təklif arasında olan fərqin mümkün dərəcədə azaldılması üçün işə götürənlə işçi
arasında münasibətlərin yeni tələblərə uyğun qurulmasına hərtərəfli yardım
göstərilməsi, aidiyyatı olan dövlət orqanları, məşğulluq, təhsil və sosial müdafiə
sistemi, ictimai və qeyri-dövlət təşkilatları arasında məşğulluğun inkişafı ilə bağlı
görülən işlərin koordinasiyasının gücləndirilməsi, əmək bazarının informasiya
təminatı sisteminin yaradılması kimi istiqamətlərə yönəlməlidir.
Şübhəsiz ki, işsizliyin artması, iş qüvvəsinin sərbəstləşməsi, köhnə peşələrin yeni
peşələrə əvəz olunması, çoxsahəliliyin genişlənməsi, alternativ məşğulluq
formalarının inkişafı, gizli məşğulluğun yayılması və sair bu kimi problemlərin
həlli üçün, məşğulluq sahəsinin transformasiyası və müasir prosesləri nəzərə alan
yeni mexanizmlərin işlənməsi tələb olunur.
Əmək bazarının inkişafı üçün məşğulluq siyasətinin əsas amillərindən olan və yeni
şəraitə cavab verən infrastrukturun yaradılması olmalıdır. Əmək bazarı
infrastrukturunun yaradılması bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən əmək
münasibətlərinin formalaşması üçün də çox vacibdir.
Əmək bazarının inkişafı üçün məşğulluq xidməti məşğulluq sahəsinin inkişaf
mexanizmlərinin formalaşdırılması, məşğulluğun peşə-ixtisas strukturunun
proqnozlaşdırılması, əmək ehtiyatlarının hazırlığı və peşə dəyişilmə proseslərinin
tənzimlənməsi və sair problemlər ilə yaxından məşğul olmalıdır.
Beləliklə, əmək bazarının formalaşması aşağıdakı əsas prinsiplərə əsaslanmalıdır:
1. işçi qüvvəsinin təklif azadlığı - şəxsi maraqları nəzərə alaraq ictimai istehsal
prosesində məşğul olmaq və ya olmamaq seçiminin olması, ixtisas və qanun
çərçivəsində fəaliyyət növünün seçim azadlığı və sair;
2. işçi qüvvəsinə tələbat azadlığı — əmək qanunvericiliyinə uyğun olaraq və
əhalinin maraqlarına zidd olmayaraq işə götürmək və işdən azad etmək sərbəstliyi;
3. əmək ödənişlərinin sərbəstləşməsi — bazar iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən
tələb və təklif nəticəsində formalaşan və qanunla müəyyən edilmiş əmək
ödənişlərinin minimum səviyyəsi nəzərə alınmaqla əmək haqqı və digər qanuni
gəlirlərin müəyyən edilməsi. Gəlirlərin səviyyəsinin isə ancaq vergilər sistemi
vasitəsi ilə tənzimlənməsi.
4. əmək miqrasiyası prosesinin sadələşdirilməsi— əmək ehtiyatlarının həm
ölkədaxili yerdəyişməsi, həm də xarici ölkələrə əmək miqrasiyası proseslərinin
sərbəstləşməsi. Eyni zamanda regional məşğulluğun artırılması proqramlarının
hazırlanmasına diqqət göstərilməlidir.
Əmək bazarının əsas tərkib hissəsi onun infrastrukturudur. O, əhalini işə
düzəlməsini, peşə yönümlü, peşə hazırlığını və yenidən hazırlanmanı, işçi
qüvvəsini tələb və təklif arasında tarazlaşdırmanın əldə olunmasını tənzimləyir.
İşəgötürənlər və işçilər arasında əlaqə yaranması, məşğulluq siyasətinin həyata
keçirilməsi və əmək bazarında fəaliyyətlə bu və ya digər dərəcədə bağlı müxtəlif
orqanların fəaliyyətinin uyğunlaşması da onun vəzifəsinə daxildir.
Hal-hazırda əmək bazarının infrastrukturunun üç əsas blokunu fərqləndirmək olar.
1.Dövlət və qeyri-dövlət məşğulluq xidmətləri və müəssislərin kadrlar şöbəsi.
2.İşçilərin peşə hazırlığı, yenidən hazırlanması və ixtisaslarının artırılması ilə
məşğul olan təşkilatları.
3.Sosial tərəfdaşlıq, hakimiyyət orqanlarının, zəhmətkeşlərin nümayəndələrinin və
sahibkarların qarışıqlı əlaqəsi sistemi.

40.Əmək bazarının formalaşması və inkişaf istiqamətləri.

Respublikamızda bazar münasibətlərinə keçid şəraitində kənd əhalisinin
quruluşunda baş verən kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri onların, bilik və peşə
səviyyəsinin regionun mövcud istehsal mexanizmi səviyyəsinə
uyğunlaşdırılmasını, işçi qüvvəsinə olan tələbin artırılmasını və nəhayət optimal
məşğulluğun təmin edilməsini aktual problemlərdən biri kimi qarşıya qoyur.
Əhalinin təkrar istehsal səviyyəsi iqtisadi inkişafın əsas göstəricilərindən biridir.
Odur ki, müasir dövrdə respublikada kənd əmək bazarının formalaşması və
ixtisaslı mütəxəssislərdən səmərəli istifadə olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Qeyd edək ki, yeni münasibətlər sisteminə keçidlə bağlı əmək ehtiyatlarının kənd
təsərrüfatında optimal məşğulluğun təmin edilməsinə bir sıra amillər təsir etmişdir.
Çünki hər hansı sahədə baş verən tərəqqi ilk növbədə sağlam iqtisadi münasibətlər
sisteminə əsaslanır. Bunun da özəyini səmərəli məşğulluq təşkil edir. Lakin son
illərdə bu istiqamətdə bir qeyri müəyyənlik yaranmış və nəticədə əmək və kapital
arasında ziddiyyət əmək ehtiyatlarının idarə olunması xarakterinə də təsir etmişdir.
Digər tərəfdən kənd təsərrüfatının quruluşundakı dəyişikliklər, əhalinin
miqrasiyası, təbii hərəkəti, siyasi vəziyyətlə bağlı köçkünlərin respublikaya
gəlməsi və s. amilləri fərqləndirmək olar. Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki,
yeni bazar münasibətləri sistemində təkcə əmək məhsulları deyil, onları yaradan iş
qüvvəsi də bazar vasitəsilə reallaşır. Başqa sözlə bir alqı-satqı vasitəsi kimi iş
qüvvəsi əmtəəyə çevrilir və buna görə də işə götürənlərin tələbkarlığına rast
gəlinir. Bu tələbin ödənilməsi kadrların keyfiyyət, peşə-ixtisas səviyyəsi
baxımından mövcud iş yerlərinin xarakter və səviyyəsinə uyğun gəlmir.
Lakin son illərdə mülkiyyətin təşkilati - hüquqi forma dəyişikliyinə xidmət edən
iqtisadi islahatlar - dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesinə başlanılmışdır.
Ölkədə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığa əsaslanan “açıq qapı” siyasətinin həyata
keçirilməsi və digər ölkələrlə əlaqələrin bərpa edilməsi, xarici investisiyaların cəlb
edilməsi və onların qorunmasına təminat verilməsi, sağlam investisiya mühitinin
və sahibkarlıq fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması istiqamətdə və
məqsədyönlü tədbirlərin həyata keçirilməsi Azərbaycanın iqtisadi inkişafında yeni
mərhələ olmaqla mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ölkənin kənd təsərrüfatında da
mühüm sosial-iqtisadi dəyişikliklər baş vermişdir. Torpaq islahatının həyata
keçirilməsi, torpağın xüsusi mülkiyyətə verilməsi, təsərrüfat əmlakının
özəlləşdirilməsi üçün zəaıri normativ-hüquqi bazanın yaradılması kənd
təsərrüfatının daha sürətli inkişafına, kənd əmək bazarının formalaşmasını yarada
bilər. Lakin burada dövlətin rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Kənd əmək bazarının formalaşdırılmasının mühüm cəhətlərindən biri kənd
təsərrüfatı sahələri üzrə mütəxəssislərin hazırlanmasıdır. Azərbaycanın kənd
təsərrüfatı ölkəsi olduğunu nəzərə alaraq bu sahədə daha çox işlərin görülməsi
lazımdır. Lakin son illərdə bir tərəfdən kənd yerlərində yaranmış sosial-iqtisadi
çətinliklər, digər tərəfdən də bu sahə üzrə kadrların hazırlığının aşağı düşməsi kənd
əmək bazarının formalaşmasını çətinləşdirmişdir. Təbii ki, bu amillər kəndə əmək
bazarının formalaşmasına öz mənfi təsirini göstərəcəkdir. Kənd əmək bazarının
formalaşmamasının nəticəsi olaraq gənclərin xarici ölkələrə, xüsusilə MDB
ölkələrinə axını sürətlənmişdir. Bu da kənd əmək bazarında işçi qüvvəsi
çatışmazlığı meydana gətirir.
Bunun qarşısının alınması üçün kənd əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə
olunması üzrə kompleks proqram hazırlanmalı, bölgü, yenidən bölgü və istifadə
olunma fazaları proqramda öz əksini tapmalıdır. Məqsəd qarşıya qoyulmuş dövrdə
regionun əmək ehtiyatlarının kəmiyyət və keyfiyyət tərkibinin yaxşılaşdırılması və
onların perspektivini müəyyənləşdirməkdən ibarət olmalıdır. İş yerlərinin sayı və
işçi qüvvəsinə tələb arasında proporsional tarazlıq yaradılmalıdır. Əmək
ehtiyatlarının bölgüsü, onların formalaşması və istifadəsi arasında birləşdirici
amillər müəyyənləşdirilməli və özündə əmək ehtiyatlarının hərəkət dinamikasını
cəmləşdirməlidir.
Respublikamızda son on bir illik zamanı ərzində iqtisadiyyatı bazar münasibətləri
əsasında qurmaq, cəmiyyətin demokratik əsaslarla inkişafını təmin etmək
məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti və Milli Məclis tərəfindən
iqtisadi islahatların hüquqi əsasını təşkil edən; "Mülkiyyət haqqında", "İcarə
haqqında", "Kəndli (fermer) təsərrüfatları haqqında", "Aqrar islahatların əsas
istiqamətləri haqqında" "Sahibkarlıq haqqında" və s. Fərmanlar, qanunlar və digər
normativ hüquqi sənədlər qəbul edilmişdir. Bu qanunlara istinad edərək
Azərbaycan Höküməti bazar münasibətlərinə əsaslanan milli iqtisadiyyatın
formalaşdırılması məqsədilə köklü şəkildə iqtisadi islahatlar aparmağa başladı. Bu
islahatların əsas istiqamətlərindən biri də aqrar islahatlar təşkil edir.
Aqrar islahatlar kənd təsərrüfatının bazar münasibətləri əsasında yenidən
qurulması, başqa sözlə, bu sahədə mülkiyyətin, o cümlədən torpağın
özəlləşdirilməsi, sahibkarlığın və rəqabətin inkişafı hesabına istehsalın
səmərəliliyinin yüksəldilməsi, məhsul istehsalının artırılması, kənd təsərrüfatında
çalışan işçilərin sosial rifah halının yaxşılaşdırılması, kənd yerlərində əhalinin
məşğulluq səviyyəsinin qaldırılması, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin
olunması kimi mühüm sosial-iqtisadi məsələlərin həllini nəzərdə tutur.
Təhlil göstərir ki, ölkəmizdə aparılan aqrar islahatlar gedişində sovxoz və
kolxozların ləğv edilməsi, onlara məxsus torpaq, mal-qara və əmlakın
özəlləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında mərkəzi planlaşdırma
sistemi və məhsul alışı üzrə dövlət sifarişlərinin ləğv edilməsi, alış qiymətlərinin
liberallaşdırılması və digər tədbirlər kənd təsərrüfatının strukturuna və inkişaf
dinamikasına ciddi təsir göstərmişdir. Belə ki, islahatların ilkin nəticələrinin
qiymətləndirilməsi göstərir ki, ölkədə artıq bazar iqtisadiyyatına uyğun struktur
dəyişiklikləri baş verir. Əhalidə sahibkarlıq və işgüzarlıq vərdişləri artır. Əhali
özünü torpaq və əmlakın tam sahibi kimi hiss edir. Sovxoz və kolxozların yerində
yaranmış yeni təsərrüfatçılıq formaları, o cümlədən kəndli (fermer) və ailə
təsərrüfatları məhsul istehsalı həcminin artmasında mühüm rol oynayır.
Yuxanda qeyd etmişdik ki, bazar münasibətləri şəraitində Azərbaycanda kənd
əmək bazarının formalaşmasında mütəxəssislərin hazırlanması və onlardan
səmərəli istifadə edilməsi mühüm rol oynayır.
ASK sisteminə müxtəlif təsərrüfatçılıq formalarının inkişafı peşəkar kadr
hazırlığını, onların peşə tərkibinin kökündən dəyişməsini, yeni tipli işçilərin təkrar
istehsalını tələb edir. Hazırlanacaq kadrlar əmək bazarında rəqabətə cavab
verməlidir. Çünki bazar münasibətləri şəraitində istehsalın intensivləşmə
səviyyəsinin yüksəldilməsi bilaväsitə kadrların ixtisas səviyyəsindən, bacarığından,
iqtisadi, aqrotexniki, zootexniki cəhətdən savadlılığından, texnikanı idarə edə
bilməsindən və texnoloji proseslərdən baş çıxarmasından, təsərrüfatı, müəssisəni
sərbəst idarəetmə qabiliyyətindən asılıdır. Əgər iri həcmi təsərrüfatlarda işçilərə 1-
2 peşə bacarığı kifayət edirdisə, kəndli (fermer) təsərrüfatlarında və digər xüsusi
təsərrüfatçılıq formalarında işçilər 5-10 peşə bacarığına nail olmalıdırlar. Bu
məqsədlə kənd təsərrüfatı işçilərinin həmin peşələrə yiyələnmək üçün bilik
səviyyələri durmadan yüksəldilməlidir.
41.Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə anlayışı, onun iqtisadi mahiyyəti
Hər hansı bir sistemin, insan amili də daxil edilməklə istər ayrılıqda və istərsə də
qrup halında adamların fəaliyyətinin idarə edilməsi, o zaman səmərəli olur ki,
onların fəallığın istiqamətləndirən və tənzimləyən müəyyən təşkiledici başlanğıc
olsun. Təcrübə göstərir ki, sahibkarlıq fəaliyyəti şəraitində idarəetmə xüsusi
idarəetmə biliyi olmadan aparıldıqda bütünlükdə ölkənin, eyni zamanda
müəssisənin, təsərrüfatın iqtisadiyyatına böyük ziyan dəyə bilər. Odur ki, aqrar
iqtisadiyyatda idarəedici orqanların üzərinə düşən məqsəd və funksiyaların yerinə
yetirilməsinin optimal təşkilinin təmin edilməsi üçün idarəetmənin nəzəri
aspektlərinin mahiyyəti, iqtisadi məzmununun öyrənilməsi vacibdir.
İdarəetmə - elə bir ardıcıl arası kəsilməz prosesdir ki, o daxili və xarici şəraitin
dəyişməsindən asılı olmayaraq idarəetmə qərarlarının qəbulu və realizə
olunmasında işçilərin hərəkətini təmin edir və istiqamətləndirir.
İdarəetmə insanların, xüsusilə də maddi nemətlər istehsalı prosesində işləyən
kollektivlərin fəaliyyətində haqlı olaraq ən mürəkkəb sahə hesab olunur. Bununla
yanaşı idarəetmə istehsalın iqtisadi səmərəliliyini müəyyənləşdirən əsas amillərdən
biridir. İdarəetmə düzgün təşkil edilmədiyi şəraitdə istehsal resurslarından səmərəli
istifadə etmək, əmək və vəsait şərtini aşağı salmaq, işçiləri istehsalın nəticəsinə
maraqlandırmaq mümkün deyil.
İdarəetmə nəzəriyyəsinə görə canlı aləm əsasən üç komponentə: cansız təbiət, canlı
təbiət və insan cəmiyyətinə ayrılır. Bu müddəalara əsaslanaraq idarəetmə prosesi
aşağıdakı şəkildə təsnifləşir:
- cansız təbiətdə (texniki sistemlərdə) idarəetmə prosesləri;
- canlı təbiətdə (bioloji sistemlərdə) idarəetmə prosesi;
- cəmiyyətin (sosial sistemlərin) idarə edilməsi.
İstehsal-texniki proseslərin, mexanizmlərin, maşınlar sisteminin, yəni texniki
sistemlərin idarə edilməsini F.Engels əşyaların idarə edilməsi adlandırmışdır.
İdarəetmənin bu sahəsi əsasən texnika elmləri tərəfindən öyrənilir. Canlı təbiətdə
baş verən və canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyəti ilə əlaqədar olan məsələləri
təbiət elmləri öyrənir. Qruplarda, kollektivlərdə və siniflərdə birləşmiş və müxtəlif
marağa malik olan insanların idarə edilməsini F.Engels cəmiyyətin idarə edilməsi
adlandırmışdır. İdarəetmənin bu sahəsi çox mürəkkəbdir, onun öyrənilməsi ilə
əsasən sosioloji və ictimai elmlər məşğul olur. Cəmiyyətin ən məhsuldar qüvvəsi
olan insanlar təbiət və cəmiyyət qanunlarını dərk edir və onlardan maddi
nemətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı prosesində faydalanır.
İdarəetmə fənninin obyekti sosial-iqtisadi sistemlər, idarəetmə sisteminin predmeti
isə ictimai istehsal sayılır. İctimai istehsalın idarə edilməsi iqtisadiyyatın ayrı-ayrı
sahələrin, regionların, birliklərin, müəssisələrin və onların tərkib elementlərinin
idarə olunması deməkdir.
İdarəetmə prosesi insan fəaliyyətinin xüsusi növü olmaqla idarə obyektinin
məqsədyönlü və razılaşdırılmış fəaliyyətini təmin etmək ehtiyacından yaranır.
Əgər fərdi təsərrüfatçı öz istehsal fəaliyyətini özü idarə edirsə, bu və ya digər qrup
və kollektivlərdə (kooperativlər, birgə təsərrüfatlar, assosiasiyalar, səhmdar
cəmiyyətləri və s.) idarəetmə funksiyalarını həyata keçirməkdən ötrü ayrıca
subyekt (rəhbər, idarəetmə orqanı) tələb olunur.
İdarəetmə nəzəriyyəçilərinin əsərlərində ayrı-ayrı ictimai-iqtisadi formasiyalarda
istehsalın iqtisadı və təşkilatı tərəfləri təhlil edilərək birgə fəaliyyət zamanı
idarəetmənin xüsusi funksiyalarının məzmunu araşdırılmışdır. Onlar əmək
prosesində istehsal və xidmət kooperasiyasının mahiyyət və xarakterini açmış və
bu əsasda da xüsusi fəaliyyət növünün - idarəetmə funksiyasının mövcudluğunun
obyektiv zəruriliyini göstərmişlər.
Hər cür fərdi və ya birgə əməyin çox və ya az dərəcədə planlaşdırılmağa,
istiqamətləndirməyə, əlaqələndirilməyə, nəzarət edilməyə və tənzimləməyə
ehtiyacı vardır. Göstərilən fəaliyyət növü ayrı-ayrı fərdi fəaliyyət arasında
uyğunluq yaradır və onun ümumi məqsədini həyata keçirmək üçün qarşılıqlı
funksiyaları yerinə yetirir.
İstehsalın iqtisadi əlaqələrinin inkişafı ilə bağlı olaraq idarəetmə həlledici dərəcədə
genişlənmişdir. Bununla yanaşı, idarəetmə funksiyası həm də bu və ya digər
dərəcədə universallaşmışdır. İstehsalı həmişə sahibkarın özü və ya onun etibar
etdiyi xüsusi şəxs və ya qrup şəxslər idarə etmişdir. Kapitalın təmərküzləşməsi
nəticəsində bir sıra iri müəssisələr, konsernlər yarandı. İdarəetmə funksiyası
getdikcə daha artıq genişlənməyə başlayaraq, yeni növ idarəetmə fəaliyyətinin
meydana gəlməsinə səbəb oldu.
Beləliklə, əmək bölgüsü, onun ixtisaslaşması və təmərküzləşməsi, maddiləşmiş və
canlı əməyin bir-birindən kəskin asılılığı real həyatda xüsusi fəaliyyət növü olan
idarəetməni zəruriyyətə çevirdi.
İdarəetmə nəzəriyyəçilərinin əsərlərində ayrı-ayrı ictimai-iqtisadi formasiyalarda
idarəetmənin spesifik cəhətləri hərtərəfli təhlil olunur, idarəetmənin konkret tarixi
xarakteri qeyd edilir. Belə ki, idarəetmənin məqsədi, prinsipləri, üsulları və
hüdudları hər şeydən əvvəl bu və ya digər ictimai formasiyanın iqtisadi və siyasi
əsasından asılıdır. Bununla əlaqədar olaraq, idarəetmənin sinfi xarakteri barədə
nəticə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, o deməkdir ki, sosioloji idarəetmə siyasi
xarakter daşıyır və onun əsas məqsədi ali dövlət orqanları tərəfindən
müəyyənləşdirilir.
İdarəetmənin nəzəri əsaslarının tədqiqi ilə məşğul olan alimlər göstərmişlər ki,
kapitalizm ən düzgün iş üsullarının qərarlaşmasında, ən yaxşı uçot və nəzarət
sistemlərinin tətbiq edilməsində və başqa bu kimi işlərdə bir sıra çox dəyərli elmi
nailiyyətləri özündə birləşdirir.
Hər bir cəmiyyətdə idarəetmənin mahiyyətini obyektiv fəaliyyət göstərən iqtisadi
qanunlar, ən başlıcası isə bu və ya digər cəmiyyətin əsas iqtisadi qanunu müəyyən
edir. İdarəetmə sisteminin inkişafının obyektiv şərti fəaliyyətin məqsədli
xarakterini müəyyən edən, bütün idarəetmə sisteminin insanların tələblərinin
ödənilməsinə yönəldilməsini, onların idarəetmə prosesində fəal iştirakını təmin
edən obyektiv şərait - istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət münasibətləri, sosial-
ictimai və dövlət quruluşudur.
42.İqtisadi idarəetmənin obyektləri, subyektləri və tipləri.
İdarəetmə münasibətlər sistemidir. Onun da məzmunu, prinsipləri, vasitələri və
hüdudları vardır. İdarəetmə münasibətləri idarəetmə funksiyalarını həyata
keçirmək üzrə yaranan münasibətlərdir və onlar iqtisadi sistemə daxilən xas olan
mexanizm vasitəsilə tənzimlənir.
İdarəetmə iqtisadi formalar, metodlar, göstəricilər, norma və normativlər vasitəsilə
həyata keçirilmirsə bu iqtisadi idarəetmə adlanır. İqtisadi idarəetmə obyektiv
iqtisadi qanunların tələblərinə uyğun olaraq həyata keçirilməlidir. İqtisadiyyatın öz
metodları ilə idarə olunması sayəsində onun inkişafı təmin edilir, tarazlığı və
bütövlüyü saxlanılır. Deyilənlərə əsasən iqtisadi idarəetməni belə
səciyyələndirmək olar.
İqtisadi idarəetmə - iqtisadi prosesləri tənzim edən obyektiv qanunları bilmək
əsasında, iqtisadiyyata daxilən xas olan mexanizmi hərəkətə gətirməklə ölkənin
iqtisadi potensialından məqsədyönlü şəkildə, səmərəli istifadə etməyə yönəldilmiş
fəaliyyətdir. İqtisadi idarəetmənin obyektləri və subyektləri mövcuddur.
İdarəetmənin obyektləri: bütövlükdə iqtisadiyyat, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri,
kooperasiyalar, səhmdar cəmiyyətləri, trestlər, konsernlər, birliklər, müəssisələr,
əmək kollektivləri, fərdi bizneslə məşğul olanlar, aqrobiznes sahələri. Bütövlükdə
ictimai təkrar istehsal və onun fazaları – istehsal bölgü: mübadilə və istehlak –
iqtisadi idarəetmə obyektləridir.
İdarəetmənin subyektləri – dövlət və onun orqanları – inhisar birliklərinin idarə
orqanları, səhmdar cəmiyyətlərinin idarə orqanları, birliklərin idarə orqanları,
müəssisələrin idarə orqanları, sahibkarlar və menecerlər, banklar, müxtəlif fondlar,
bizneslə məşğul olan fərdlər və s.
İqtisadi idarəetmənin subyektləri iqtisadi vasitələrin kateqoriya qanunlarının
köməyi ilə istehsalı, bölgünü, mübadiləni və istehlakı idarə edirlər, istehsal
amillərini müxtəlif sahələr arasında bölüşdürür, istehsalı stimullaşdırır, onun
səmərəliliyini və gəlirliliyini təmin edirlər.
İqtisadi sistemin idarə olunmasının iki tipi mövcuddur: kortəbii və şüurlu.
Kortəbii iqtisadi idarə olunma – iqtisadi sistemin qaydaya salınması çoxsaylı
təsadüflərdən, kortəbii hərəkətlərdən asılı olur və ümumi meyl kimi özünə yol açır
və bir növ “avtomatik” fəaliyyət göstərir, adamların prosesə qarışmasını tələb
etmir. Bununla belə adamlar öz fəaliyyətini kortəbii proseslərin tələblərinə
uyğunlaşdırmağa, onlara istiqamət verməyə məcburdur. Lakin onlar kortəbii
proseslərə tam hakim ola bilmirlər. Bazar hərc-mərcliyini kortəbii idarə olunmaya
misal göstərmək olar.
Bazarda çoxsaylı alqı-satqı əməliyyatları aparılır. Bu prosesin arxasında meyl kimi
fəaliyyət göstərən bazar qanunları – dəyər qanunu, tələb və təklif qanunu, rəqabət
qanunu durur. Məhz bu qanunların fəaliyyəti ilə kənar müdaxilə olmadan
iqtisadiyyat idarə olunur, ictimai əməyin kortəbii bölgüsü baş verir. İstehsal
amilləri müxtəlif sahələr arasında bölünür, iqtisadi proporsiyalar yaranır və
kortəbii qüvvələrin təsirindən pozulur və yenidən bərpa olunur. Proses bu cür
fasiləsiz təkrar olunur. Burada bazar rəqabəti iqtisadiyyatın başlıca idarəedici
qüvvəsi olur.
Bazar kortəbiiliyi şəraitində əmtəə istehsalçıları öz hərəkətlərindən azad deyillər,
bazarın qanunlarına tabedilər və öz fəaliyyətlərini bazarın tələblərinə uyğun
qurmağa məcbur olurlar.
Şüurlu iqtisadi idarəetmə - adamların qarşıya qoyduqları məqsədlərə çatmağa
yönəldilmiş fəaliyyətləri ilə bağlıdır. İqtisadiyyatı idarə etmək üçün ictimai
orqanlar, idarəetmə subyektləri formalaşır, yəni arzu olunan nəticələr almaq üçün
iqtisadi sistemə şüurlu təsir göstərən orqanlar və təşkilatlar meydana gəlir. Bu
mövcud cəmiyyətin təbiətinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərir və təkmilləşdirilir.
Cəmiyyətin inkişafı, elmi-texniki tərəqqinin təsiri ilə adamların kortəbii qüvvələr
üzərində ağalığı artırır və özünün şüurlu idarəetmə fəaliyyəti güclənir.
İqtisadi idarəetmədə şüurlu amilin rolunun artması müxtəlif səviyyəli idarəetmə
sistemlərinin yaranmasında və dövlətin iqtisadi proseslərin tənzimlənməsində
geniş iştirak etməsində tapır.
47.İqtisadi idarəetmənin funksiyaları və prinsipləri
İqtisadiyyatın idarə edilməsi obyektiv iqtisadi qanunlar və dövlətin qəbul etdiyi
hüquqi aktlarla tənzimlənir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadiyyat bazar
qanunları ilə idarə olunur. Bu qanunların fəaliyyəti şəraitində iqtisadi idarəetmə
istehsalın bazarın tələblərinə uyğunluğunu təmin etməli, istehsal olunmuş
məhsulun reallaşdırılmasına şərait yaratmalı, istehsalın öz xərclərini öz hesabına
ödənilməsini və gəlir də götürülməsini təmin etməlidir. Bununla da mülkiyyətin
bütün forma və növlərinin iqtisadi cəhətdən reallaşdırılmasına şərait
yaradılmalıdır.
Hər iki tip qanunlar sistemi iqtisadi idarəetmənin qarşısında duran funksiyaların
həyata keçirilməsinə xidmət etməlidir. İqtisadi idarəetmənin aşağıdakı əsas
funksiyalarını göstərmək olar:
1. Makroiqtisadiyyat səviyyəsində
a) ictimai təkrar istehsalın fasiləsizliyini təmin etmək yolu ilə ictimai məhsulun
sabit artmasına nail olmaq və əhalinin artan tələbatının ödənilməsinə şərait
yaratmaq;
b) pul tədavülünün sabitliyini saxlamaq və inflyasiyaya yol verməmək;
c) iş qabiliyyətli əhalinin tam məşğulluğunu təmin etmək və işsizliyin qarşısını
almaq;
d) cəmiyyətin gəlirlərini formalaşdırmaq və sosial ədaləti təmin etmək.
2. Mikroiqtisadiyyat səviyyəsində
a) istehsal amillərinin səmərəli bölgüsü və istifadəsinin səmərəliliyini artırmaq
yolu ilə müəssisənin (firmanın) gəlirliyini təmin etmək, yüksək mənfəət götürmək;
b) istehsalın optimal strukturunu yaratmaq və onun sabit inkişafına nail olmaq,
elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərini müntəzəm olaraq istehsala tətbiq etmək;
c) müəssisələrin öz xərclərini ödəməsinə nail olmaq və əldə edilmiş gəlirlərin
sosial ədalət prinsipi ilə bölünməsini təmin etmək.
Hər iki səviyyədə iqtisadi idarəetmə mülkiyyət formalarının iqtisadi cəhətdən
reallaşdırılmasını təmin etməlidir. Bu idarəetmənin çox mühüm funksiyasıdır.
Başqa bir mühüm funksiya dövlətin iqtisadi siyasətini həyata keçirilməsinə
maksimum şərait yaratmaqdır.
İqtisadi idarəetmənin prinsipləri.
İqtisadi idarəetmə onun müvəffəqiyyətini təmin edən prinsiplərə əsaslanmalıdır.
İdarəetmənin prinsipləri dedikdə iqtisadi prosesləri idarəetmə funksiyalarını yerinə
yetirən orqanları, təşkilatların və şəxslərin rəhbər tutduqları, istinad etdikləri əsas
qaydalar nəzərdə tutulur.
İqtisadi idarəetmənin prinsiplərinə aşağıdakıları aid etmək olar.
1. Obyektivlik prinsipi.
Bu prinsip iqtisadi qanunların tələblərini dərindən bilməklə və onlara istinad
etməklə, imkanları nəzərə almaqla və iqtisadiyyatın həqiqi vəziyyətini əsas
götürməklə təmin edilir. Obyektiv fəaliyyət göstərən bazar qanunlarını bilmədən
səmərəli idarəetmə qeyri-mümkündür. Marketinq və biznes fəaliyyəti də bu
prinsipə istinad etmədən lazımi səmərə verməz. Obyektiv şəraiti, qanunların
tələblərini nəzərə almadan atılan hər bir addım uğursuzluqlara gətirib çıxarır.
Məsələn, pul tədavülü, qanun tələbləri nəzərə alınmadan tədavülə fasiləsiz pul
buraxılması inflyasiyaya səbəb olmuşdur. İdarəetmədə subyektiv fəaliyyətin rolu
böyük olsa da subyektin özbaşınalığa yol vermək olmaz.
2. Konkretlik prinsipi.
Konkret iqtisadi proseslərin öyrənilməsi, dəqiq və elmi cəhətdən işlənilmiş
informasiya əsasında daxili və xarici amilləri tam nəzərə almaqla idarə etmək olar.
Konkret şəraitə uyğun olaraq addımlar atılmalıdır. Məsələn, mövcud şəraitə uyğun
vergi qoymaq, bazara uyğun qiymətlər tətbiq etmək olar.
3. Optimallıq-effektlik prinsipi
İqtisadiyyatın optimallığına, effektliyinə nail olmaq iqtisadi idarəetmənin başlıca
məqsədidir və həm də onun əsas prinsipidir. İqtisadi idarəetmədə başlıca cəhət
odur ki, əmək, maddi və maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilsin, az
məsrəflərlə daha yüksək nəticələr əldə olunsun.
4. Özünümaliyyələşdirmə prinsipi
Hər bir təsərrüfat obyekti müəyyən məsrəflər hesabına fəaliyyət göstərir.
Müəssisələrin, trestlərin və s. iqtisadi idarəetmə sistemi elə təşkil olunmalıdır ki,
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsində əldə olunan ümumi gəlirdən xərclər çıxıldıqdan
sonra xalis gəlir götürülsün və bu gəlirin hesabına öz istehsalını genişləndirmək
üçün maddi imkana malik olsun, öz ehtiyaclarını öz vəsaiti hesabına ödəyə bilsin.
5. Əsas həlqənin seçilməsi prinsipi
Sistem halında fəaliyyətdə olan iqtisadiyyatın bütün həlqələri müxtəlif, ancaq bir-
birilə bağlı vəzifələri yerinə yetirirlər. Lakin öz əhəmiyyətinə görə bu vəzifələr
eyni olmur. Burada birinci və ikinci dərəcəli vəzifələr, əsas və əsas olmayan,
mühüm və mühüm olmayan vəzifələr vardır. Buna görə də konkret şəraitə, qarşıya
qoyulmuş strateji məqsədlərə uyğun olaraq vəzifələr zəncirinin həlqələrindən əsas
həlqəni tapıb ayırmaq lazımdır. Bu elə həlqədir ki, qalanları onunla bağlıdır, əsas
vəzifə həll olunduğundan qalan vəzifələr də həll olunacaqdır. Məsələn, müasir
dövrdə iqtisadi müstəqilliyə nail olmaq respublikamızın qarşıya qoyduğu strateji
məqsəddir. Bu məqsədə çatmaq üçün iqtisadi islahatlar aparılmış, və bazar
iqtisadiyyatına keçid təmin edilmişdir. Bazar kateqoriyaları vasitəsilə iqtisadiyyat
idarə olunur.
6. Stimullaşdırma prinsipi.
İdarəetmə hər şeydən əvvəl adamların əmək fəaliyyətini təşkil etməkdir. Onlar öz
fəaliyyətləri ilə həyati yaşayış vasitələrini yaradırlar. Bu nemətlərin istehsalı, onun
kəmiyyəti və keyfiyyəti adamların fəaliyyətlərinin iqtisadi cəhətdən idarə
edilməsindən çox asılıdır, adamlar isə canlı və düşünən məxluqdur. Onların
mənafeləri, maraqları və tələbatları vardır. Onları müəyyən təkanverici amillərin,
qüvvələrin təsiri ilə hərəkətə gətirirlər. Bu təkanverici amillər və qüvvələr nəzərə
alınmadan adamların fəaliyyətini idarə etmək olmaz. Buradan da iqtisadi
idarəetmədə adamların əmək fəallığını stimullaşdırmaq zərurəti meydana gəlir.
Adamlar nə edirlərsə hökmən onların orada marağı, tələbatını təmin etmə prinsipi
vardır.
Ancaq bu tələbat prinsipi ödənildikdə fəallıq real olur və deməli tələbatını ödəmək
vasitələri ilə adamların fəallığına təsir etmək olar. Məhz tələbat adamların iqtisadi
davranışını müəyyən edir, iqtisadi sahələr arasında əlaqə yaradır.
Tələbatlar cürbəcür olur: şəxsi tələbat, kollektiv tələbat (istehsalın, ailənin), ictimai
tələbat. Tələbatlar maddi, mənəvi, sosial tələbatlara da ayrılır. Bu tələbatlar
ödənilməsə adamlar yaşaya bilməz.
İqtisadi idarəetmədə maddi tələbatlar maddi istehsalın inkişafına effektliyin idarə
edilməsi aləti kimi istifadə olunur.
Tələbatlar mənafe, məqsəd kimi dərk olunur. Mənafe – dərk olunmuş tələbatdır.
Adamların tələbatları və mənafelərin iqtisadi idarəetmədə nəzərə alınması onların
əmək fəallıqlarının fəaliyyətlərinin stimullaşdırılmasında ifadə olunur.
İqtisadi stimullaşdırma əməyin ödənilməsində, mükafatlandırılmasında özünü
aydın göstərir. Çox məhsul almaq üçün yaxşı işləmək, yaxşı işləmək üçün isə çox
pay verilməlidir. Əməyin kəmiyyət və keyfiyyətinə görə ödənilməsi, əməklərdəki
fərqlərin düzgün nəzərə alınması, yüksək nəticələrə görə əməyin
mükafatlandırılması istehsalçının maddi marağını artırır, daha yaxşı işləmə
həvəsləndirir. İqtisadi stimullaşdırma əmək haqqı, mənfəət, faiz, renta, vergi,
investisiya, kredit, gömrük haqqı, pul fondları və s. vasitəsilə həyata keçirilir.
İqtisadi idarəetmənin ərazi-sahə, demokratik mərkəziyyət və s. kimi prinsipləri də
vardır.
43.İqtisadi idarəetmə mexanizm
İqtisadi idarəetmə ona uyğun gələn mexanizmin hərəkətə gətirilməsi ilə mümkün
olur.
İqtisadi idarəetmə mexanizmi – istehsalın idarə edilməsi üçün tətbiq olunan
konkret təsərrüfatçılıq formalarının, metodların, iqtisadi göstəricilər və
mənafelərin, təsərrüfat-hüquqi normaların və təşkilat strukturunun məcmusudur.
Bu mexanizm spesifik iqtisadi alətlərin vasitəsi ilə hərəkətə gətirilir.
İqtisadi idarəetmə vasitələri və alətləri bunlardır: qiymətlər, istehsal xərcləri (maya
dəyəri), mənfəət, faiz, renta, əmək haqqı, vergilər, mənfəətdən ayrılmalar, kredit,
maddi stimullaşdırmanın formaları, təsərrüfat müqavilələri, gömrük sistemi, pul və
müxtəlif qiymətli kağızlar.
İqtisadi idarəetmənin subyektləri bu mexanizm və vasitələrdən istifadə etməklə
bütövlükdə ictimai istehsalı idarə edirlər. Hər bir təkrar istehsal sikli başa
çatdıqdan sonra onu yenidən başlamaq üçün əldə olunmuş gəlirlər mülkiyyət
formalarına uyğun olaraq bölüşdürülür.
İlkin bölgü nəticəsində mənfəət, renta, faiz, əmək haqqı formaları almış gəlirlər,
qiymətlər, vergilər, tariflər, cərimələr, qiymətli kağızlar vasitəsi ilə yenidən
bölüşdürülür.
İqtisadi idarəetmədə qiymətlərin rolu böyükdür. Qiymətlər elə bir alətdir ki,
onların vasitəsilə müəssisələrin istehsal xərcləri (maya dəyəri) və mənfəəti,
gəlirdən dövlət büdcəsinə tədiyyələr, ticarət təşkilatlarının mənfəəti, istehsalı, idarə
orqanlarının gəlirləri formalaşdırılır. Bununla yanaşı qiymətlər vasitəsilə istehsalın
ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı stimullaşdırılır, gəlirlərdəki fərqlər nisbətən aradan
qaldırılır, əhalinin sosial müdafiəsi vasitəsi kimi istifadə olunur, qiymətlərin aşağı
salınması, inhisar qiymətləri əleyhinə tədbirlər və s.
İqtisadi idarəetmənin ən güclü alətlərindən biri də vergi sistemidir. Vergilər
vasitəsilə gəlirlərin yenidən bölgüsü həyata keçirilir, bütün səviyyələrdə dövlət
büdcəsinin gəlir hissəsi formalaşdırılır, iqtisadi fəaliyyət növləri stimullaşdırılır,
lazım gəldikdə bəzi fəaliyyət sahələri məhdudlaşdırılır, gömrük vergisi vasitəsilə
daxili bazar müdafiə olunur və dövlətin valyuta ehtiyatları artırılır. İstehsalın
səmərəliliyi və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, istehsal xərclərinin
azaldılması, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, əmək intizamının
möhkəmləndirilməsi, kadr axınının qarşısının alınması, elmin inkişaf etdirilməsi,
texniki tərəqqinin və s. proseslərin idarə edilməsində iqtisadi stimullaşdırılma
vasitələrindən geniş istifadə olunur. Bu kimi vasitələr sırasında əmək haqqı sistemi
xüsusi rola malikdir. Əmək haqqı əhalinin əsas hissəsinin gəlirlərinin başlıca
mənbəyi olmaqla yanaşı bölgüdə və istehlakda sosial ədalətin təmin edilməsi
vasitələrdən biri kimi güclü idarəetmə keyfiyyətinə malikdir. Onun vasitəsilə
maddi maraq prinsipi tətbiq edilir və iqtisadi mənafelər idarə olunur.
Əmək haqqı sistemi ilə yanaşı qiymətlər, mənfəət, faiz, vergilər, renta və s.
kateqoriyalardan da iqtisadi həvəsləndirmə, stimul yaratma vasitəsi kimi geniş
istifadə olunur.
Pulsuz heç bir iqtisadi idarəetmə mexanizmi işləyə bilməz. Bütün dəyər
göstəriciləri, hesablaşmalar pulun vasitəsilə həyata keçirilir. Pul həm idarəetmə
alətidir və həm də idarə olunma obyektidir. Pul tədavülü onun hərəkət qanununa
uyğun olmalı, onun normadan artıq buraxılmasına, qiymətdən düşməsinə yol
verilməməlidir. Əks təqdirdə inflyasiya baş verir və iqtisadi idarəetmə mexanizmi
iflic vəziyyətə düşür, iqtisadi böhran yaranır. İqtisadi böhrandan çıxmaq üçün
iqtisadi idarəetmə mexanizminin bütün həlqələrində sağlamlaşdırma tədbirləri
həyata keçirilməlidir. İlk növbədə maliyyə sistemində ciddi qayda-qanun
yaradılmalıdır.
Maliyyə sistemi vasitəsilə cəmiyyətdə pul fondları yaradılır. Bu fondların vasitəsilə
geniş təkrar istehsalın ehtiyacları ödənilir, iqtisadi proseslərə güclü təsir göstərilir,
müəssisələrin, sahələrin, regionların ehtiyacları ödənilir və onların mənafeləri
əlaqələndirilir.
Maliyyənin köməyi ilə elmi tərəqqinin aparıcı istiqamətləri elm, sosial sahələr
inkişaf etdirilir, əməyin ödənilməsi həyata keçirilir. Dövlətlə müəssisələr,
müəssisələrin özləri arasında, müəssisələrlə banklar arasında, müəssisələrin öz
daxili sahələri arasında, dövlətlə kooperativ təşkilatları, ictimai təşkilatlar, əhali
arasında münasibətlər maliyyə mexanizmi vasitəsilə yaranır və tənzim edilir.
Bütün bunlar maliyyənin geniş imkanlara malik iqtisadi idarəetmə sisteminin
olduğunu göstərir.
İqtisadi idarəetmənin mühüm alətlərindən biri də kreditdir. Kreditin vasitəsilə
cəmiyyətdə müvəqqəti sərbəstləşən pul vəsaiti hərəkətə gətirilir və təkrar
istehsalın fasiləsizliyinin təmin edilməsi, istehsalın genişləndirilməsi, yeni
sahələrin yaradılması və əhalinin müəyyən ehtiyaclarının ödənilməsi məqsədilə
istifadə edilir.
48.Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi
Ölkəmizdə aqrar islahatların və istərsə də aqrar iqtisadiyyatın inkişafının növbəti
mərhələsində özəl qurumların təşkili və idarə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Bu baxımdan kənd təsərrüfatı bazar iqtisadiyyatı prinsipləri ilə inkişaf etmiş
ölkələrdən İsveçin təcrübəsi diqqətə layiqdir. Belə ki, İsveçdə kənd təsərrüfatı
kooperativinin ali idarəetmə orqanı bütün vəzifəli şəxslərin – idarə heyəti sədrinin,
katibin və mühasibin seçildiyi illik ümumi yığıncaqdır. Daha iri kooperativlərin
idarə heyəti və ya şura daha çoxsaylı olur. Bu halda müxtəlif fəaliyyət istiqamətləri
üzrə sədrin müavinləri də ola bilər. İsveç kooperativlərində insanlar həm özlərinə
və həm də öz həmkarlarına hörmətlə yanaşırlar.
Burada ümumi yığıncaqda seçki komissiyası yaradılır və onun vəzifəsinə növbəti
mandat dövrü üçün idarə heyətinə və ya şuraya yeni namizədlərin irəli sürülməsi
üzrə hazırlıq işlərinin aparılması aiddir. Belə əsaslı hazırlıq işi təsadüfi adamların
seçilməsinin qarşısını alır.
Ümumi yığıncaq həmçinin, kooperativin iqtisadi-maliyyə fəaliyyətinin
qanuniliyinə və düzgünlüyünə nəzarət edən təftiş komissiyasını seçir.
Fermer kooperativinin sədrinin fəaliyyəti sferası çoxsahəlidir. O, təkcə idarə heyəti
iclaslarının aparılması və qərar qəbul olunması məsələlər üzrə materialların
hazırlanması ilə deyil, həmçinin onların yerinə yetirilməsi üçün də tam məsuliyyət
daşıyır. İdarə heyəti və ya şura sədrinin əsas vəzifəsi kollektiv müəssisənin məqsəd
və vəzifələrinin həyata keçirilməsidir.
İsveç kooperativinin mühasibatlığı işçilərinin az saylığı ilə fərqlənir. Burada
mühasib də kassir də bir şəxsdir. O, bütövlükdə kooperativin və ayrı-ayrılıqda hər
bir üzvünün istehsal etdiyi məhsul və göstərdiyi xidmətlərin həcmini izləyir, pul
vəsaitlərinin hərəkətinin uçotunu aparır. Mühasib (kassir) kooperativin illik
balansını və maliyyə hesabatını hazırlayır. Bu hesabatlara təşkilatın illik təsərrüfat
fəaliyyəti haqqında hesabat da daxil olmaqla təftişçilər tərəfindən nəzarət olunur.
İsveç kooperativlərinin istehsal etdiyi məhsulların satışı prosesi də maraqlıdır.
Məsələn, alıcı hər hansı bir məhsul üzrə kooperativə sifariş verir. Satış üzrə məsul
şəxs sifariş olunan məhsulun nə qədərinin gələn həftə fermerlər tərəfindən
qablaşdırılıb göndərmək imkanı olduqları halda ilkin informasiyaya baxır. Belə
informasiya hər həftə istehsalçı fermerlər tərəfindən kooperativə daxil olur.
Bundan sonra kooperativ ayrı-ayrı fermerlərə həmin məhsulu sifariş edir. İri
sifarişlər bir neçə fermer arasında bölünür. Belə bir metod fermer təsərrüfatlarının
daim istehsal həcmi ilə təmin olunmasını və onlara kooperativin işində fəal iştirak
etməyə imkan verir. Məhsulun saxlanmasını fermer öz təsərrüfatında təmin edir.
Sifariş olduqdan sonra o, məhsulu kooperativin firma nişanı olan paketlərə
qablaşdırır. Məhsulun sifarişçiyə çatdırılmasını isə kooperativ yerinə yetirir.
Məhsulu göndərdikdən sonra fermer kooperativə tədarük haqqında sənəd göndərir.
20 gündən sonra, sifarişçi tərəfindən məhsulun dəyərinin ödənmə müddətinə
baxmayaraq, kooperativ pulu fermerin hesabına köçürür.
Hər hansı səbəbdən, sifarişçi tərəfindən məhsulun dəyərinin ödənilməsi
gecikdirilsə də fermer tədarük etdiyi məhsula görə pulu mütləq alır. Uğursuz
əməliyyatlara görə isə zərər kooperativin bütün üzvləri arasında bölüşdürülür. Bu
ayrıca hər hansı bir fermerin müflisləşməsinin qarşısını alır.
İsveç kooperativində tam aşkarlıq hökm sürür. İstehsalçı öz məhsulunun kimə və
hansı qiymətə satıldığını, onu maraqlandıran sair məlumatları hər zaman ala bilir.
Beləliklə, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinin öyrənilməsi göstərir ki,
respublikamızın aqrar iqtisadiyyatında bu təcrübədən istifadə edib aqrobiznes
sistemində idarəetmə sistemini təkmilləşdirmək məqsədəuyğundur.
49.İnnovasiya texnologiyaları haqqında anlayış.
Кеçən əsrin 40-cı illərində АBŞ-dа mеydаnа gəlmiş, müasir dövrümüzə kimi
iqtisаdçılаr аrаsındа təhlil оlunаn infrаstruкtur Аzərbаycаndа da tədqiqat оbyекtinə
çevrilmişdir. Хаrici ölkə iqtisаdçılаrı аrаsındа infrаstruкturа fərdi, subyекtiv
münasibət bildirilmişdir. Belə ki, infrаstruкtur «dəyər yаrаtmаyаn, əlavə xərclər
hеsаbınа bаşа gələn, istеhsаl prоsеsində iştirак etməyən», və yа «yalnız sənаyе və
kənd təsərrüfаtınа xidmət edən sahələrin məcmusudur», «О istеhsаlа xidmət edən
коmplекs təsərrüfat sahəsidir» və s. kimi dəyərlənmişdir.
Infrаstruкturun iqtisаdiyyаtdа rоlunu аçıqlаmаq üçün əvvаlа qеyd еtməliyiк кi,
iqtisаdi inкişаf dörd кlаssiк əsаslаr üzərində dаyаnır:
- insаn аmili-əməк еhtiyаtlаrı,
- каpitаl,
- tехnоlоgiyа,
- təbii еhtiyаtlаr.
Göstərilən fакtоrlаr müəyyən inкişаf mərhələlərində həm кəmiyyət, həm də
кеyfiyyətcə dəyişir. Iqtisаdi fəаl işçi qüvvəsi ölкənin əməк еhtiyаtlаrını təşкil еdir.
Dövlətin ən yüкsəк каpitаlı оlаn insаn öz pеşə hаzırlığı, intеllекtuаl səviyyəsi,
mаrаğı və digər infrаstruкtur inкişаfı ilə sеçilir.
Əкin sаhələri, mеşələr, su еhtiyаtlаrı, nеft, qаz və sаir yеrаltı və yеrüstü sərvətlər
dövlətin, хаlqın sərvətidir. Lакin, bu sərvətdən istifаdə еtməк üçün dövlət
nəzаrətində оlаn infrаstruкturlаr; istеhsаl, sоsiаl коmmunаl-məişət, bаzаr
infrаstruкturunun yüкsəк səviyyədə оlmаsı zəruri şərtdir. Yuxarıda
göstərilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, infrаstruкtur məhsuldаr
qüvvələrin аyrılmаz hissəsidir.
Bu nəticə öz təsdiqini bir də оnunlа tаpır кi, inкişаf еtmiş dünyа dövlətlərində
dаvаmlı iqtisаdi inкişаf üç şərtin оlmаsı ilə mümкün оlmuşdür: 1.ticаrət,
invеstisiyа və qlоbаl iqtisаdiyyаtа intеqrаsiyа, 3. dövlətin özəl sекtоrа dəstəк
vеrməsi, 3. institusiоnаl infrаstruкturun fоrmаlаşmаsı.
İnfrasatrukturun dövlət qayğısı və nəzarətində olan sahələrinin inkişafı məкаn
bахımındаn bütün ölkənin, bütün istehsal və sosial sahələrin tərəqqisinə yol açır.
Yol-nəqliyyat kompleksləri, yanacaq-energetika kompleksi, qаz, su təminatı,
informatika texnologiyalarının tətbiqi dövlət qayğısında olan çox sahəli
infrastrukturdur. Göstərilən sahələrin sürətli inkişafı elmin, təhsilin, səhiyyətin,
idman obyektlərinin, mədəniyyət-turizm, yüksək texnologiya ilə işləyəcək fəhlə,
mühəndis-texnik işçilərinin professional hazırlığına tələbləri artırır. İnsanın
hərtərəfli inkişafına aparan bu innovasiya infrastrukturun inkişafı cari vaxt
baxımından həmdə böyük maliyyə qoyuluşunu tələb edən sahədir. Hər iki
infrastrukturun paralel inkişafı, nəticə etibari ilə sahibkarlığın, iri şirkətlərin, daha
da genişlənməsinə və onların rəqabət qabiliyyətinin artmasına yol açır.
Sahibkarlığın inkişafını dəstəkləmək üçün dövlət maliyyə infrastrukturunu: Bank,
maliyyə-pul-kredit siyasətini qurur, inovasiya fоndu, sahibkarlara kömək fondu,
ipоtека fоndu, neft və digər sahəvi fondların yaradılmasına və inkişaf etməsinə
tехniкi-təşкilаtı və maliyyə dəstəyi verir.
Bir növ ölkə bü böyük inkişafın başlanğıcındadır. Bakı-Tibilisi-Qars beynəlxalq
dəmir yolunun tikilməsi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Prezidentinin 2007-ci il 21
fevral tarixli sərəncamına əsasən “Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolunun 2008-2011-
ci illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” həyata keçirməyə başlanmışdır. “Şərq-
Qərb” dəmir yolu, “Şərq-Qərb” ipək-şosse yoluna, Xəzər dənizi vasitəsilə “Şimal-
Cənub” su yolu və Heydər Əliyev adına beynəlxalq hava limanını birləşdirən iri
miqyaslı nəqliyyat dəhlizi yaranmaqdadır. Respublikanın ərazisindən keçən bu
trans-milli yolun çəkilməsi sahibkarlığın, xüsusilə aqrar biznesin, fermer
təsərrüfatlarının inkişafında müstəsna rolu var. Bu inkişaf sayəsində sahibkarlıq
inkişaf edir. Kəndli fermer və ailə təsərrüfatlarında kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalı və satışı daim artır.
Ölkədə şosse və dəmir yollarının inkişafı uzaq ölkələrin bazarlarına çıxmaq üçün
çox böyük imkanlar açır. Bu imkanlardan fermer təsərrüfatlarının bəhrələnməsi
istehsal edilən kənd təssərüfatı məhsullarının xaricə satılmasından əldə olunan
gəlirləri artdıqca təsərrüfat daxili infrastrukturun inkişafı da artır.
Yol tikintisi beynəlxalq standartlara Аvrоpа Birliyninin mеyаrlаrınа uyğun,
regionların elektrik, qaz, su və infоrmаtiка tехnоlоgiyаlаrı ilə təminatı kompleks
olaraq həyata keçirilir. Bu da sahibkarları regionlara sərmayə qoymaq üçün cəlb
edir. Təsadüfi deyildir ki, respublikada bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünün ilk
illərində sahibkarları əsasən Bakı şəhəri cəlb edirdi. Xarici investorlar qeyri neft
sektoruna vəsait qoyarkən ölkənin digər iri şəhər və rayonlarını riskli hesab
edirdilər. Respublikada əhalisi əsasən kənd təsərrüfati məhsullarının istehsalı və
satışı ilə məşğul olan yol ətrafı regionların kəndli fermer və ailə təsərrüfatlarının
iqtisadiyyatının inkişafına güclü təsir göstərə biləcək bu yeni infrastruktur cari və
strateji planda çox yüksək iqtisadi artım üçün zəmin yaradır.
XXI əsrin astanasında iqtisadiyyatın və ölkə təsərrüfatının bütün sahələrində
elektrik energiyası hərəkət verici qüvvədir. Sənaye, informasiya-rabitə, tikinti,
kənd təsərrüfatı və hətta məişətdə tək bir saat elektrik enerjisi olmasa təsirli bir
durğunluq hissi keçirilir. Tarixən Azərbaycan elektrik enerjisi istehsalına görə
Qafqazda lider dövlət olub. 1988-90-cı illərdən sonra bu mövqe zəifləməyə
başlamış 2006-cı ilə qədər Azərbaycan ildə 1,2-1,5 milyard kilovat saat elektrik
enerjisi idxal etmək məcburiyyətində idi. Bu problemi aradan qaldırmaq və ölkəni
elektrik enerjisi ilə tam şəkildə təmin etmək üçün qısa bir müddətdə respublikanın
müxtəlif bölgələrində - Astara, Şəki, Xaçmaz, Bakı, Səngəçal, Naxçıvan, Qubada
yeni elektrik stansiyaları istismara verildi. Bununla da ölkənin elektrik enerjisi
idxalından asıllığı aradan qaldırıldı. Eyni zamanda bölgələrdə qeyri neft və aqrar
sahənin sənaye və infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsinə imkan yaradıldı.
Dövlət himayəsi və qayğısında olan infrastrukturun inkişafı ilə əlaqədar
respublikanın regionlarında, şəhər və rayonlarında aqrar sahibkarlıq daha sürətlə
inkişaf еtməкdədir. Gəncədə, Naxçıvanda, Şamaxıda maşınqayırma və digər
sənaye obyektləri, Şirvanda Yağ zavodu, İstilik elektrik stansiyası, Yevlaxda
trikotaj, şəhər təsərrüfatı, Səlyanda 30 tonluq süd emalı zavodu, İmişlidə şəkər tozu
istehsalı, çörəк-zаvоdu, Qəbələdə, Xaçmazda, Masallıda коnsеrvi zаvоdu, Şəkidə
ipək istehsalı, süd-pendir zavodu, Sabirabadda “Aqrotexservis” kompleksi, iki
konserv zavodu, Nахçıvаn MR-da 40-dan çox aqrar sənаyе müəssisəsi tiкilmiş və
yа yеnidən qurulmuşdur. Bütün rayonlarda kənd təsərrüfatı maşınlarının təmiri və
süd emal zavodları və sexlər özəl təsərrüfatlarda müvəffəqiyyətlə inkişaf edir və
keyfiyyətli məhsul buraxılır. Ölkədə faydalı qazıntıların çıxarılması, emalı
sahəsində də fəal iş gedir. Qızıl, alüminium, polad istehsalı artmaqdadır.
Azərbaycan Prezidentinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən ölkə miqyaslı
infrastrukturlar əldə olunan nailiyyətlərə baza yaratmışdır.

50.Aqrar bazarı formalaşdıran istehsal sahələri

Aqrar sferanın inkişafında başlıca istiqamət olan aqrar bazarın düzgün
formalaşması və səmərəli fəaliyyət göstərməli bir sıra amil və şərtlərdən asılıdır.
Bunlara başlıca olaraq dövlətin aqrar bazarın müasir dövrün tələbləri səviyyəsində
təşkili, aqrar bazarın formalaşmasında əsas amil olan istehsal sahələrinin inkişaf
istiqamətinin düzgün müəyyən edilməsidir.
Azərbaycan Respublikasında dövlətin aqrar siyasəti bazar iqtisadiyyatının tələbləri
səviyyəsində formalaşmış, onun başlıca istiqaməti aqrar sferada yeni istehsal
münasibətlərinin inkişafına nail olmaq, çoxukladlı iqtisadiyyatı və aqrar
sahibkarlığı formalaşdırmaq, istehsal-iqtisadi əlaqə və mənafeləri təkmilləşdirmək,
iqtisadi mexanizmi müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırmaq, sosial-iqtisadi
infrastrukturu təkmilləşdirmək, azad rəqabətə nail olmaq ölkədə regionların sosial-
iqtisadi inkişafını sürətləndirməkdən ibarətdir. Ölkədə aqrar sferanın inkişafının
müasir səviyyəsindən aydın olur ki, dövlətin aqrar siyasəti uğurla reallaşdırılır.
Azərbaycan Respublikasında aqrar bazarı formalaşdıran istehsal sahələrin
quruluşuna kənd təsərrüfatı, meşəçilik, balıqçılıq, emal və yeyinti-sənaye sahələri
daxildir. Aqrar bazarın formalaşdırılmasında kənd tәsәrrüfаtı sаһәlәrinin rоlu
böyüкdür. Ölкәnin кәnd tәsәrrüfаtı çохsаһәlidir vә әкinçiliyin struкtur tәrкibi
tахılçılıq, tәrәvәzçiliк, каrtоfçuluq, tütünçülüк, pаmbıqçılıq, mеyvәçilik,
üzümçülüк, çаyçılıqdаn ibаrәtdir. Hеyvаndаrlığın struкtur tәrкibindә isә mаldаrlıq,
qоyunçuluq, quşçuluq, dоnuzçuluq, bаrаmаçılıq vә аrıçılıq әsаs sаһәlәr һеsаb
еdilir.
Ölкәnin аqrаr bаzаrının fоrmаlаşdırılmаsındа vә inкişаfındа кәnd tәsәrrüfаtı
sаһәlәrinin һәr birinin özünəmәхsus yеri vә әһәmiyyәti vаrdır. Aqrаr bаzаrın
struкtur tәrкibindә әsаs yеri dахili istеһsаl tutur. Bеlә кi, һаl-һаzırdа ölкә
әһаlisinin illiк istеһlакının 65-70%-i dахili istеһsаlın pаyınа düşür. Bununla bеlә,
аqrаr bаzаrdа istеһlак оlunаn әsаs növ әrzаq mәһsullаrının хüsusi çәкisindә
sаbitliк müşаһidә еdilmir. Hәr bir коnкrеt dövrdә idхаl vә dахildә istеһsаl оlunаn
mәһsullаrın хüsusi çәкisi çәmi mәһsullаrın tәrкibindә müхtәlif оlur.
Аzәrbаycаn tоrpаqlаrının münbitliyini yüksəldilməsi və onlardan istifadənin
yaxşılaşdırılması proqramı digәr prоqrаmlаrın, әкinçiliк vә һеyvаndаrlıq
məhsulları istеһsаlının dinamik inkişafını tәmin оlunmаsı üzrә коmplекs
tәdbirlәrin yеrinә yеtirilmәsi üçün әsаs bаzа һеsаb еdilmәlidir. Hәmin prоqrаmа
müvаfiq оlаrаq:
- yеrli tоrpаq-iqlim şәrаitinә uyğunlaşan elmi əaslarla, ekoloji cəhətdən təhlükəsiz
əkinçilik sisteminin hazırlanması vә tətbiqi təmin edilməli;
- torpağın münbitliyinin qorunmasını və yüksəldilməsini təmin edən həcdə
erroziyaya qarşı, aqrokimya, meşəqoruyucu hidromeliorativ tədbirlər yerinə
yetirilməli;
- mineral gübrələrin, əhəng materiallarının, bitkilərin mühafizə vasitələrinin bərpa
olunması və həmcinin artması təmin edilməli;
- əmtəənin istehsalçıların tələbini ödənilməsi üçün müasir texnika və avadanlıqlar
bazarı formaladırmalı;
- rəqabət strukturlarının inkişafı stimullaşdırılmalı və güzəştli kreditləşdirilmə yolu
ilə maddi-texniki baza genişləndirməli;
- maşınqayırma istehsalında siyasət strukturu dəyişdirməlidir.
Mövçud оlаn vә әldә еdilәn tехniкаnın istifаdәsinin yахşılаşdırılmаsı üçün tәlәb
еdilәn şәrаitlәrdәn biri dә sеrvis хidmәtinin кöкündәn dәyişdirilmәsidir. Әn
bаşlıcаsı aqrar sferada struktur dəyişikləri aparılmalıdır. Bununlа bеlә, tехnоlоji
prоsеslәrin еtibаrlı sistеmi yаrаdılmаlı, bunun üçün yеni tipdə texniki xidmət
sistemi yaradılmalıdır.
Yеni tехnоlоgiyа siyаsәti ilк növbәdә кәnd tәsәrrüfаtınа yüкsәк tехnоlоgiyаlı vә
rеsurs qәnаәtli tехniкаnın gәtirilmәsini, istеһsаl vаsitәlәrinin tоpdаnsаtış bаzаrının
fоrmаlаşdırılmаsını, һаzır mәһsulun sаtış bаzаrının әvvәlcәdәn
müәyyәnlәşdirilmәsini tәlәb еdir.
Prоqrаm üzrә dövlәt büdcәsi, regionların yеrli büdcәlәri, кәnd tәsәrrüfаtınа yаrdım
fоndu vә tоrpаqdаn istifаdә еdәnlәrin vаsаiti һеsаbınа müәyyәn еdilmiş
mаliyyәlәşdirmә qаydаlаrınа ciddi әmәl оlunmаlıdır. Tоrpаq vеrgisindәn аlınаn
vәsаitlәr bu mәqsәdә yönәldilmәlidir.
Yüкsәк кеyfiyyәtli һеyvаndаrlıq mәһsullаrı istеһsаlının аrtımı mаl-qаrаnın gеnеtik
pоtеnsiаlının yüкsәldilmәsi, sаğlаmlığının qоrunmаsı, mövcud оlаn vә yеni
cinslәrin gеniş miqyаsdа sеlекsiyа işinin yахşılaşdırılmаsı ilә sıх bаğlıdır. Bütün
bu işlәrin, һәmçinin süni mаyаlаnmаyа çәкilәn хәrçlәrin, bаytаr pеrеpаrаtlаrının vә
alətlәrin әldә еdilmәsinә vеrilәn pul vәsаitlәrinin dövlәt büdcәsi һеsаbınа һәyаtа
кеçirilmәsi təmin olunmalıdır.
Aqrar bazarın formalaşması və səmərəli fəaliyyət göstərməsində meşə
təsərrüfatının rolu və əhəmiyyəti böyükdür. Azərbaycan Respublikasında meşə
təsərrüfatı sahəsində məqsədyönlü proqramlar müəyyən edilməli və onların
әsаsındа хаlq tәsәrrüfаtının, о çümlәdәn кәnd әmtәә istеһsаlçılаrının аrtаn tәlәbini
ödənilməsi məqsədi ilə mеşә rеsurslаrındаn sәmәrәli istifаdә оlunmаsı vә tәкrаr
istеһsаlının təmin edilməsi tәlәb оlunur. Məşədən, onun sərvətlərindən səmərəli
istifadəyə nail olunması üçün aşağıdakıların nəzərədə tutulması məqsədəuyğun
hesab olunur:
- mеşә tәsәrrüfаtlаrının еһtiyаcını ödәmәк üçün mеşә tәsәrrüfаtının bütün gәlir
vәsаitlәrinin tәmәrкüzlәşdirilmәsini vә istifаdәsini tәmin еdәn mеşә idаrәçiliyinin
sәmәrәli iqtisаdi mехаnizmini fоrmаlаşdırmаsı;
- mеşә mәdәniyyәti, mеşә tәsәrrüfаtı, mеşә mеliоrаtiv işlәrinin vә mеşә аğаclаrının
vә qеyri аğаc mәһsullаrının еmаlının mexanikləşmə səviyyəsini yüksəldilməsi;
- аşаğı әmtəәli оlаn аğаclаrı yеnisi ilә әvәz edilərək qiymətli mеşәlәrin bәrpа
еdilməsi;
- кәnd tәsәrrüfаtı qurumlаrındа mеşә vә mеşә оlmаyаn әrаzilәrdә qоruyucu mеşә
zоlаqlаrının кәmiyyәt vә кеyfiyyәtlә аrtırılmаsı hesabına ümümi meşəliyin
aqrosferasının, onun əsası olan biоlоjilәşmәnin vә екоlоjilәşmәnin dаvаmlılığının
möһкәmlәndirilmәsinә tәsir göstәrilməsi.
51. Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi
Bazar münasibətlərini müasir inkişafı şəraitində aqrar sferaya dövlət himayəsinin
göstərilməsi də daxil olmaqla aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinə baxışlar
müxtəlifdir. Bu baxışlar başlıca olaraq aşağıdakı aspektlər üzrə qruplaşdırılır:
- xarici ticarət üzrə əsaslar;
- aqrar əmtəə istehsalçılarının və ümumilikdə aqrar sferanın gəlirlərinin
formalaşması ilə bağlı əsaslar;
- kəndin inkişafı ilə bağlı əsaslar;
- əmtəə mühitin mühafizəsi ilə bağlı əsaslar.
Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin labüdlüyünü
dəstəkləyən xarici ticarət üzrə əsaslar ilk növbədə ölkə əhalisinin ərzaq, kənd
təsərrüfatı və yeyinti məhsullarına olan tələbatının daxili istehsal resursları
hesabına ödənilməsinə əsaslanır. Praktikada bu əsaslar ölkələrin ərzaq məhsulları
ilə özünütəminetmə səviyyəsilə də əlaqələndirirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, ölkə əhalisi tərəfindən istehlak edilən bütün ərzaq və
yeyinti məhsullarını ölkə daxilində istehsal etmək praktiki olaraq mümkün
deyildir. Bütün hallarda müəyyən məhsullar həmişə xaricdən alınır. Bununla
yanaşı dünya praktikasında elə hallarda mövcuddur ki, ölkədə ərzaq məhsullarının
istehsalı idxal edilmiş resurslardan istifadə əsasında həyata keçirilir. Məsələn
Yaponiya yüksək uzun müddət ərzaq məhsullarına olan tələbatını daxili resurslar
hesabına ödənilməsinə nail olmuşdur. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki,
Yaponiyanın aqrar bazarı və bütövlükdə aqrar sektoru yüksək dərəcədə
sənayeləşmiş və eyni zamanda yüksək enerji tutumuna malikdir. Enerji təminatı ilə
yalnız idxal hesabına ödənilir.
Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinə
şərtləndirilən başlıca əsaslardan biri aqrar sferanın gəlirlərinin formalaşması ilə
bağlı olan mövcud tendensiyalardır. Məlum olduğu kimi müasir dövrdə kənd
təsərrüfatının və o cümlədən aqrar bazarın ən mühüm problemlərindən biri əmtəə
istehsalçılarının gəlirlərinin iqtisadiyyatın digər sahələri ilə müqayisədə aşağı
olmasıdır.
Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsini şərtləndirən başlıca əsaslardan biri ətraf
mühitin mühafizəsidir. Məlum olduğu kimi aqrar sfera ətraf mühitin ən güclü
şəkildə çirkləndiyi sahələrdən biridir. Belə ki, heyvandarlığın atdığı maddələr,
gübrələr, müxtəlif kimyəvi maddələr, neft məhsulları və s. ətraf mühitin
çirklənməsinə səbəb olur. Bir çox ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalçıları ilə ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına dair müqavilələr tərtib
edilir və buna ciddi nəzarət həyata keçirilir. Ekoloji cəhətdən təmiz məhsul
istehsalı müasir maşınlara və mütərəqqi texnologiyaya əsaslanır.
Azərbaycan Respublikasında isə bu sahədə nöqsanlar çox genişdir. Mütərəqqi
texnologiya tətbiq olunmur, məhsuldarlıq hələlik aşağıdır, maya dəyəri yüksəkdir.
Bu da bazarda məhsulun qiymətinin bahalaşmasına səbəb olur. Beləliklə aqrar
bazarın tənzimlənməsində çətinliklər yaranır.
Bazar münasibətlərinin formalaşdığı, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının müasir
şəraitində əhalinin ərzaq təminatının yaxşılaşdırılması məqsədi ilə aqrar sferada
mütərəqqi texnologiya tətbiq edilməli, müasir maşın-mexanizmlərdən istifadə
olunmalı, ətraf mühitin qorunması təmin olunmalıdır. Bunun üçün aqrar sferanın
Dövlət yardımı və köməyinə ehtiyacı böyükdür.
Bunlar nəzərə alınaraq ölkədə aqrar bazarın Dövlət tənzimlənməsinin aşağıdakı
başlıca vəzifələri yerinə yetirməsi tələb olunur:
- ölkədə ərzaq təhlükəsizliyinin qarşısının alınması məqsədilə yeyinti
məhsullarının istehsalı daxili mənbələr hesabına həyata keçirilməli;
- əsas növ ərzaq və xalq istehlakı məhsulları istehsal edilən sahələrin intensiv
inkişafı təmin edilməli;
- əmtəə istehsalçılarının gəlirlərini geniş təkrar istehsalın təmin olunması
səviyyəsinə çatdırılması üçün dövlət tərəfindən köməklik göstərilməsi;
- elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən geniş istifadə olunması və istehsalın
səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün şərait yaradılması;
- xarici bazarlara çıxmaq üçün dövlət daxilində birgə ərazi iqtisadi münasibətlərin
formalaşması.
Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin müxtəlif metodlarından istifadə edilir.
Bazar münasibətləri şəraitində istifadə olunan metodlar aşağıdakılardır:
- birbaşa və yaxud müstəqim tənzimlənmə;
- dolayı, yaxud qeyri-müstəqim tənzimlənmə.
Bazar münasibətlərinin inkişafının müasir mərhələsində aqrar bazarın birbaşa və ya
müstəqil tənzimlənməsi dövlət tərəfindən aqrar sektora və aqrar bazarın
fəaliyyətinin nizamlanmasına yönəldilmiş hüquqi-normativ aktlar vasitəsilə həyata
keçirilir.
Müasir dövrdə aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi əsasən birbaşa tənzimlənmə
qaydası ilə həyata keçirilir. Bununla yanaşı aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsində
digər qaydadan, yəni dolayı üsuldan da istifadə olunur. Aqrar bazarın dövlət
tərəfindən dolayı və ya qeyri-müstəqil tənzimlənməsi aşağıdakı vasitələrlə həyata
keçirilir:
- əmtəəlik məhsulun satışından daxil olan vəsaitin artırılması;
- aqrar sferanın məhsullarının dövlət tədarükü;
- əmtəə istehsalçılarının qiymət subsidiyaları;
- məhsul istehsal xərclərinin aşağı salınması tədbirləri;
- aqrar sferada struktur siyasət;
- aqrar sferada istehsalın rentabelliyinin yüksəldilməsinə yönəldilən tədbirlər;
- ölkədə xarici ticarətin tənzimlənməsi ilə əlaqədar tədbirlər.
Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin əsas vasitələrindən biri məhsul istehsalı
xərclərinin aşağı salınmasıdır. Məlum olduğu kimi istehsal olunan məhsulların
xərcləri çoxlu sayda mənbələr hesabına formalaşır. Buna əmək və vəsait sərfi,
istehsalın idarə olunması, satışı, saxlanılması və s. ilə bağlı xərclər daxildir. Bu
xərclərin aşağı salınması və bu əsasda əmtəələrin qiymətindən ucuzlaşdırılması
ehtiyatları və imkanları genişdir. Hazırda bir çox aqrar sahibkar bu istiqamətdə
mühüm nəticələrə nail olmuşdur
 52.Aqrar məhsulların istehsalına innovasiya texnologiyalarının tətbiqinin
keyfiyyət və rəqabət üstünlükləri hansılardır.
Qloballaşan iqtisadi münasibətlərin müasir dövründə keyfiyyət amilinin innovasiya
infrastruktur obyektinə çevrilməsi təsadüfi deyildir. Əvvəla, innovasiya yeni
texnika, texnologiya, yeni daha yüksək keyfiyyətdə məhsul istehsalına yol açır.
Yeni məhsulun istehsal istehlakı daxili və xarici bazarlar kimi satış
infrastrukturunda mövqeyi genişlənir. Ərzaq məhsullarının keyfiyyəti insanların
sağlamlığı ilə bir başa əlaqədar olduğu üçün keyfiyyət dövlət nəzarətindədir və
dövlətin istehlakı tənzimlənmə obyektidir. Nəhayət ərzaq mallarının keyfiyyəti
iqtisadiyyatda inkişafın səviyyəsini təyin edir, bazarda hakim mövqe tutur, dünya
bazarlarını fəth edir. Mal və materialın dəyərinin təyin edilməsində obyektiv
mövqedə durur.
Ərzaq məhsullarının kimyəvi tərkibi . Ərzaq məhsulları biri-birindən fiziki,
kimyəvi xassələrinə və digər tərkib xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Onların hər
birinin tərkibində olan özünə məxsus müxtəlif maddələr, həmin məhsulun qidalılıq
dəyərini, həzm olma əhəmiyyətini, dadını, rәngini, iyini, qidа üçün yаrаrlılığını,
mәһsulun sахlаnmаyа dаvаmlılığını, dаşınmа şәrtlәrini, mәһsulun quruluşunu vә
ümumiyyәtlә, mәһsulun кеyfiyyətliliyini müəyyən edir. Ümumiyyәtlә, mәһsulun
tәrкibindә rаst gәlәn kimyәvi mаddәlәr әsаsәn iki qrupа аyrılır:
1. Qеyri-üzvi mаddәlәr: Bu qrupа su vә minеrаl (kül) еlеmеntlәri аiddir;
2. Üzvi mаddәlәr: Bu qrupа әsаsәn zülаl, yаg vә kаrbohidrаtlаr аiddir. Üzvi
mәnşәli mаddəlәr sudа һәll olаn vә hәll olmаyаn növlәrә аyrılır.
Bir sırа yеyinti mәһsullаrındа аz vә yа çoх miqdаrdа üzvi vә qеyri-üzvi mаddәlәr
vаrdır. Mәsәlәn, süddә orqаnizm üçün lаzım olаn bütün üzvi vә qеyri üzvi
mаddәlәr vаrdır. Tәrәvәzdә çoх miqdаrdа kаrboһidrаt, аz miqdаrdа isә zülаl vә
yаğ vаrdır. Bәzi yеyinti mәһsullаrı isә yаlnız birkimyәvi birlәşmәdәn ibаrәtdir.
Mәsәlәn, şәkәr, nişаstа, хörәk duzu, әrinmiş yаğ, mаl vә donuz yаğlаrı və sаir.
Ümumiyyәtlә, müхtәlif yеyinti mәhullаrındа üzvi vә qеyri üzvi mаddәlәrin
miqdаrı müхtәlif olur
Ümumiyyәtlә, rеspublikаmızın vә dünyа аlimlәri tәdqiqаt nәticәsindә birgә rәyә
gәlmişlәr ki, yеyinti mәһsullаrının kimyәvi tәrkibini öyrәnmәdәn, onlаrın
keyfiyyәtli istеһsаl еdilmәsi vә sахlаnmаsının düzgün tәşkili mümkün dеyildir.
Bunа görә dә yеyinti mәһsullаrının kimyәvi tәrkibinin öyrәnilmәsinin еlmi vә
tәcrübi әһәmiyyәti böyükdür.
Yеyinti mәһsullаrı qеyri әlvеrişli şәrаitdә sахlаnılıqdа vә yа dаşındıqdа onlаrın
tәrkibindәki üzvi mаddәlәrin pаrçаlаnmаsı nәticәsindә kәskin хoşа gәlmәyәn iy
vеrәn mаddәlәr-аmmonyak, kükürd qаzı, indol, skаtol, mеrаptаnlаr, üçucu turşulаr
vә sаir аlınır. Tәrkibindә bеlә pаrçаlаnmа gеtmiş yеyinti mәһsullаrı qidа üçün
yаrаmır.
Son illərdə yeyinti mәһsullarınа әtir vә dаd vermək üçün süni surәtdә müхtәlif
әtirli mаddәlәr аlınmışdır.
Ərzaq məhsullarının qidаlılığı kimyәvi tәrkibindәn, bioloji vә fiziki хаssәlәrindәn
çoх аsılıdır. Yеyinti mәһsullаrı zərərsiz olmаqlа yахşı hәzmә gеtmәk, orqаnizmә
еnеrji vеrmәk vә sаir хüsusiyyәtlәrinә mаlik olmalıdır.
Torpaq və istehsal resurslarının məhdut olması, inflyasiya, əsas və dövriyyə
vəsaitlərinin qiymətinin daim qalxması kəndli ailə təsərrüfatlarını ilk növbədə
keyfiyyətli məhsul istehsal etməklə daxili və xarici bazarda üstün yer tutmaq və
istehsalın səmərəliliyini yüksəltməyə sövq edir. Dövlət dəstəyinə əsaslanan bu
inovasiya yönümlü inkişaf ilk növbədə özünü daha məhsuldar taxıl, kartof və digər
bitki toxumlarının ölkəyə gətirilməsi, rayonlaşdırılması və toxumçuluğun inkişafı
ilə əlaqədardır.
İnnovasiya prosesi kənd təsərrüfatının inkişaf konsepsiyasına uyğun olaraq yerli az
məhsuldar mal-qaranın sayının azaldılması və yüksək məhsuldar cins
heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi, bunun üçün dövlət vəsaiti hesabına xaricdən
cins mallarin gətirilərək təsərrüfatlara dəyərindən 50% aşağı güzəştli qiyymətlərlə
satılması da innovasiya texnologiyalarına rəğbətin artmasını göstərir. Son illərdə
Hollandiyadan gətirilmiş cins inəklər Zaqatala, Şəki, Lənkəran və digər rayonlarda
məskunlaşdırılmışdır. Praktiki olaraq bu inəklər yerli şəraitə tez uyğunlaşmış və
yerli inəklərlə müqaisədə 8-10 dəfə çox süd verir.
Belə innovasiya texnologiyalar süd emalı, meyvə şirəsi istehsalı, bitki yağları
istehsalı, şəkər istehsalı, meyvə və tərəvəz istehsalında və uzun müddət
saxlanmasında da geniş yayılır. Ölkəmizə xaricdən ixracı olunan “Sandora”
markalı şirə, əsasən Afrika ölkələrindən gətirilmiş apelsin, ananas, mandarin,
banan püresi, şəkərlə konservləşdirilmiş limon şirəsi kimi xammaldan istehsal
olunur. Vitaminlərlə zənginləşdirilmiş şirə məhsulu Rusiya, Orta Asiya, Qafqaz
ölkələrində bazara sahib olmuşdur. Son illərdə yerli iş adamlarının Avstriya, İsveç,
Bolqarıstan və digər ölkələrdən gətirdiyi texnoloji avadanlıqla işləyən “Gilan
Holdinq” – Qəbələ konserv zavodu “Saf MMC” – Quba, Massalı, Xaçmaz konserv
zavodunun yerli xammal əsasında istehsal etdiyi meyvə şirələri xaricdən gətirilən
şirələrlə rəqabətdə öz üstünlüyünü göstərir. İndi bu şirələr ABŞ, Almaniya, Rusiya,
Gürcüstan, Orta Asiya respublikaları və digər ölkələrə ixrac olunur.
Müasir informasiya bolluğunun fiziki və əqli təziqin tələblərinə uyğun keyfiyyətdə
ərzaq istehsalı üçün qeyri ənənəvi texnoloğiyalar da işlənir və istehsala tətbiq
olunmaqdadır. İnnovasiya texnologiyaları baxımından aqrar sahədə inqilab yarada
biləcək zülallar, yağlar asan mənimsənilən mineral maddələr, seçilmiş vitaminlərlə
zənginləşdirilmiş qida məhsullarının assortiment kompleksini yaratmaq
qenmühəndisləri, biotexnoloqların gündəlik işinə çevrilməkdədir. Qenetik olaraq
modernləşdirilmiş kənd təsərrüfatı bitkiləri ziyanvericilərə, xəstəliyə qarşı
davamlıdır, məhsuldarlağı yüksəkdir, uzun müddət saxlamaq olur.
Dünya ölkələrində 50-dən çox kənd təsərrüfatı bitkisi modernləşdirilmiş, sınaqdan
keçirilmiş və istehsala buraxılmışdır. Hazırda 100-dən çox bitki üzərində bu iş
aparılır, 130 ölkədə qenetik modernləşdirilmiş məhsuldan ərzaq istehsal edilir və
satışa buraxılır.

53. Aqrar sferanın inkişafı və ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi prosesini

əsaslandırın.
Ərzaq təhlükəsizliyi bəşəri problemdir. Qloballaşan iqtisadi münasibətlərin inkişaf
etdiyi hazırkı dövrdə dünyanın bütün ölkələrində ərzaq təhlükəsizliyinin qorunması
iqtisadi, siyasi və sosial məzmun alır. Əvvəla dünyada baş verən bir sıra təbii,
iqtisadi problemlər o cümlədən, qlobal quraqlıqlar, inflyasiya, hərbi münaqişələr
və s. bütün dövlətlərə öz təsirini göstərir. Eləcə də göstərilən hadisələr bu və ya
digər dövlətin ərazisində baş verdikdə əhali daha çox zərər çəkir, ölkədə iqtisadi
tənəzzül baş verdikdə sosial gərginlik siyasi sabitliyin pozulmasına çatdıra bilər.
Bəzən ərzaq təhlükəsizliyini XX əsrin problemi adlandırırlar. Buna bir mənalı
yanaşmaq düzgün olmaz, təkcə ona görə ki, bəşər tarixində həmişə ayrı-ayrı
qitələrdə və ölkələrdə yoxsulluq və aclıqdan əzab çəkən insanların sayı
milyonlarla, hətta milyardla olmuşdur. Buna baxmayaraq ölkələr və insanlar
sürətlə inkişaf etməkdədir.
Keçən əsrin əvvəlində inkişafa başlamış ölkələr əsrin sonunda inkişaf etmiş ölkələr
sırasına qoşulmuş, təhsilin, tibbi xidmətin əhatə dairəsinin genişlənməsi,
yaxşılaşması sahəsində dünya əhalisinin sayı son 60-70 ildə 2.5 milyarddan 6.8
milyarda qədər artmışdır. Göstərilən müsbət inkişaf meyllərə baxmayaraq dünya
əhalisinin kəmiyyətcə dolğun, keyfiyyətcə yüksək ərzaq məhsulları ilə təmin
edilməsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatında bu, qlobal problemə dəstək verməyə sövq
etmişdir.
1974-cü ildə taxıl birjalarında dənli bitkilərin, xüsusilə buğdanın qiyməti kəskin
surətdə qalxdıqdan sonra BMT-ın Ümumdünya Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı
Təşkilatının dəvəti ilə dünya dövlətləri Roma Beynəlxalq Konfransına toplanaraq,
yaranmış vəziyyət müzakirə olunduqdan sonra ilk dəfə olaraq “ərzaq
təhlükəsizliyi” problemi məfhumu ortaya atılmışdır. Həmin ilin dekabr ayında
BMT-ın Baş Assambleyəsində FAO-un təqdimatına əsasən hazırlanmış “Dünyanın
ərzaq təminatı haqqında Beynəlxalq öhdəliklər” bəyənildi və həyata keçirilməsi
tövsiyə olundu. Öhdəlikdə göstərilir ki, ərzaq təhlükəsizliyi – bütün insanların
aktiv və sağlam həyat sürməsini təmin edən miqdarda, qidalı və təhlükəsiz ərzaq
məhsulları ilə öz istehlak tələbatını həmişə ödənilməsi üçün fiziki və iqtisadi
imkanlarının olması. Bu kontekstə hər bir dövlətin özünəməxsus imkanları
məxsusdur.
Nəzəri və metodoloji planda ərzaq təhlükəsizliyi iki yolla təmin oluna bilər:
1. Güclü inkişaf etmiş kənd təsərrüfatı, emal sənayesi və kommersiya-ticarət
infrastrukturunun olması;
2. Xarici dövlətlərlə aktiv ticarət əlaqələrinin olması.
BMT Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı sonralar toplanmış təcrübə, informasiya
və məlumatları iki dəfə (1969 və 2009-cu illər) müzakirəyə çıxarmışdır. Ərzaq
təhlükəsizliyi son illərdə elastik formada olsa da problem qalmaqdadır, təkcə onu
göstərmək kifayətdir ki, hazırda dünyada bir milyarda yaxın imkansız, yoxsul
insan mövcuddur ki, onların bir hissəsinin doyunca yemək üçün ərzaq almağa
maddi imkanı yoxdur. 2008-ci ildən başlayan maliyyə böhranı nəticəsində minlərlə
insanların iş yerini itirməsi, problemi daha da dərinləşdirir. Belə şəraitdə dövlətin
ərzaq təhlükəsizliyi siyasəti bir tərəfdən əhalinin milli xüsusiyyətlərinə, milli
ənənələrinə, regionun təbii-iqlim şəraitinə və s. uyğun gələn elmi-nəzəri və
təcrübədə özünü doğrultmuş, kəmiyyət və keyfiyyətcə tam təhlükəsiz ərzaq
norması əsasında əhalinin ərzaqla təminatını təşkil edir, digər tərəfdən ölkənin
daxili bazarlarını qorumaqla milli təhlükəsizliyini təmin edir. Dövlətlərdə ərzaq
təminatına milli münasibət hər bir ölkənin özünə məxsus metodu ola bilər, lakin
milli kənd təsərrüfatı inkişaf etmədikdə daxili bazarın xarici müdaxilədən asılılığı
güclənir. Ölkənin valyuta ehtiyatı məhdud olduqda, xarici balansı passiv olduqda,
inflyasiya, münasibətlərin korlanması, münaqişə, müharibə hədinin yaranması və s.
hallarda ərzaq təhlükəsizliyi ölkə daxilində bir sıra sosial-iqtisadi gərginliyin
yaranmasına səbəb olur.
Ümumdünya Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) “Ərzaq təhlükəsizliyi”-ni
təyin edə biləcək əsas göstərici kimi cari ildən gələn ilin məhsul toplanan müddətə
qədər keçən ərzaq ehtiyatının mövcud olmasını qəbul etmişdir. Ərzaq ehtiyatı, orta
hesabla ölkə əhalisinin bir ildə həzm etdiyi faktiki dənli bitkilərin iki aylıq miqdarı
qəbul olunmuşdur. Ümumdünya ərzaq ehtiyatı ümumdünya istehlakının 20%
miqdarında olmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə ət və süd məhsullarının, təzə
və emal olunmuş meyvə və tərəvəz məhsullarının adam başına miqdarı artdıqca,
adam başına düşən taxıl məhsullarının miqdarı azala bilər. Bu səbəbdən FAO
dünya taxıl ehtiyatı normasını 16%-ə endirmək və əlavə göstəricilərin statistikaya
daxil edilməsini də istisna etmir.
Ümumdünya təcrübəsində ölkənin, regionun, hətda rayon və qəsəbənin ərzaq
təhlükəsizliyi əsasən üç formada baş verir:
- daimi, müvəqqəti və potensial.
Daimi ərzaq təhlükəsizliyi aşağıdakı səbəblərdən baş verə bilər:
- kənd təsərrüfatı və emal sənayesi zəif inkişaf etdikdə;
- aqrar-sənaye biznesini inkişafına şərait olmadıqda;
- xarici ticarət əlaqələri zamanı satmağa, dəyişməyə milli kənd təsərrüfatı
məhsulu olmadıqda və s.
Müvəqqəti olaraq ərzaq təhlükəsizliyi qıtlığının əsas səbəbləri aşağıdakılardır:
- Müxtəlif səbəblərdən ərzaq qıtlıq yarandıqda (o cümlədən kənd
təsərrüfatında məhsuldarlıq aşağı düşdükdə, yanacaq-enerji resurslarının
qiymətinin qalxması və s.).
- Qiymətlər qalxdıqda.
- Əhalinin alıcılıq qabiliyyəti aşağı olduqda.
- Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün əlverişli olmayan hava şəraiti (quraqlıq,
dolu, sel, tufan və s.) baş verdikdə.
- İnflyasiya baş verdikdə, işsizliklə əlaqədar əhalinin gəlirləri aşağı düşdükdə.
- Sair səbəblərdə ola bilər.
Potensial ərzaq qıtlığının yaranma səbəbləri çoxdur:
- ölkənin ərzaq təminatı xarici bazardan asılı olduqda beynəlxalq səviyyədə
hər hansı qaynar vəziyyət, böhran, ticarət müharibəsi, embarqo, sanksiya
qoyulması və s. Göstərilən hallar baş verərsə və bu proses uzun müddət davam
edərsə potensial ərzaq qıtlığı müvəqqəti və daimi ərzaq təhlükəsizliyinə keçə bilər
ki, bunun da son nəticəsində ölkə sosial-iqtisadi çətinliklərlə uzlaşa bilər.
İqtisadi nəzəri ədəbiyyatda yer tutmuş, həyatda və təcrübədən keçmiş göstərilən
müddəalar Avropa birliyi və inkişaf etmiş Qərb ölkələrini narahat etmir, çünki
göstərilən ölkələrdə ərzaq təhlükəsizliyi əsasən milli istehsalla özünü təminata
əsaslanır. Xüsusilə sənayesi güclü inkişaf etmiş ölkələr kənd təsərrüfatının emal
sənayesinin innovasiya texnologiya əsasında inkişafına, onun maddi-texniki
bazasının gücləndirilməsi və çevik fermer təsərrüfatının yaranmasına üstünlük
verir.
Özünü təminat bir ildə ölkənin kənd təsərrüfatında istehsal olunmuş hər bir
məhsulun əhali tərəfindən həmin məhsulun istehlakına nisbəti ilə ölçülür. Kənd
təsərrüfatında davamlı istehsal mühiti olduqda hər hansı məhsulun əvvəlki illərə
nisbətən azalması-artması səbəbləri təhlil olunur. Çatışmayan məhsulun cari ildə
digər ölkələrdən alınması üçün tədbir görülür. Yerli istehsal ucuz başa gəldikdə,
həmin məhsulun istehsalına önəm verilir. Güclü maddi-texniki bazaya malik çevik
fermer və ailə təsərrüfatları belə dövlət əhəmiyyətli məhsul istehsalını maraqla
yerinə-yetirirlər. Qeyd etməliyik ki, kənd təsərrüfatı kövrək sahədir. Bəzi hallarda
göstərilən tapşırıq yerinə yetməyə də bilər. O, cümlədən: Dünya Ticarət
Təşkilatına üzv ölkələrin öhdəliklərinə uyğun olaraq ölkəyə xarici dövlətlərdən
həmin məhsullar daha ucuz qiymətə daxil olduqda, fermerlərin maddi marağı
olmadıqda, bitki torpağın məhsuldarlığını aşağı saldıqda və s.
Dövlətin ərzaq təhlükəsizliyi siyasətinə əsasən xarici dövlətlərdən hər cür
məhsulun aşağı qiymətlə daxil olması mümkündür. Lakin, burada müəyyən həddi
keçmək məqbul sayılmır. Elə etmək lazımdır ki, qaynar vəziyyət yarandıqda yerli
istehsalçılar bu boşluğu çevik olaraq doldura bilsin. Odur ki, təhlükəsizlik
probleminin həllində əsas istiqamət özünü təminat, idxaldan asılı olmamaq
məqsədi ilə məqbul bilinir:
- Milli kənd təsərrüfatını durmadan inkişaf etdirmək;
- Ərzaq təminatı və ərzaq bolluğuna nail olmaq üçün hər bir region və rayon
özünü təminata önəm verməlidir;
- Bütün regionlar ən zəruri və strateji əhəmiyyətli məhsulların ehtiyat fondunu
yaratmaqda maraqlı olmalıdır;
- Ərzaq təminatından əhalinin bütün təbəqələrinin lazımi qədər istifadə etmək
imkanı olmalıdır.

54. Aqrar siyasətin üç əsastipi hansılardır?

*Ərzaq təhlükəsizliyi probleminə olan prinsipial münaşibətlərdən asılı olaraq

tarixən dövlətlərin aqrar siyasətinin üç əsas tipi fərqləndirilir ki, bunlar da
aşağıdakılardan ibarətdir:
- idxala əsaslanan liberal aqrar siyasət;
- ixraca istiqamətlənən yeni bazarların əldə edilməsinə xidmət edən aqrar
siyasət;
- proteksionist aqrar siyasət.
Birinci tip - idxala istiqamətləndirilən aqrar siyasət. Bu siyasət ilk növbədə
İngiltərənin təcrübəsində həyata keçirilmişdir. İngiltərəyə 1972-ci ilə qədər öz
keçmiş kaloniyaları üzərində iqtisadi asılılığı saxlamaqla azad ticarət siyasətini
müdafiə etmişlər. Avropa ittifaqına daxil olana qədər İngiltərə dünyanın ayrı -ayrı
ölkələrindən ucuz qiymətə məhsulların heç bir gömrük rüsumu tərtib etmədən
ölkəyə gətirilməsini müdafiə etmişdir. Belə ki, İngiltərə heç bir gömrük rüsumu
tətbiq etmədən Yeni Zelandiyadan qoyun əti, Kanadadan taxıl, Fransadan şərab,
Danimarkadan donuz əti, Hollandiyadan pendir ixrac edilmişdir. İdxalın zərərli
təsirlərindən müdafiə olunmaq məqsədilə ingilis fermerləri öz məhsullarını daha
aşağı qiymətə satmaqla, əvəzində isə çəkmiş olduqları xərcləri ödəmək üçün
dövlətdən subsidiyalar almışlar. Beləliklə İngiltərə əhalisi, istehlakçılar daha ucuz
qiymətə ərzaq məhsulları almaq imkanları əldə etmişlər.
Beləliklə, 1972-ci ilə kimi, daha doğrusu Avropa İqtisadi Birliyinə daxil olana
qədər daxili istehsalçıları müdafiə etmeklə İngiltərə dünyada kənd təsərrüfatı
məhsulları ilə daha yaxşı təmin edilən bir ölkə kimi tanınmışdır. 1973-cü ildən
sonra isə fermerlərə verilən subsidiyalar vergilərlə əvəz edildi. Avropa İqtisadi
Birliyinin prinsiplərinə müvafiq olaraq bu zaman əsas məqsədi idxal və ixrac
olunan məhsulların qiymətlərini tənzimləməklə başqa ölkələrdə zərərlə işləyən
fermerlərə kömək etmək, onların mənafelərini müdafiə etmək olmuşdur. Beləliklə
İngiltərədə dövlətin aqrar siyasətinin prioritetlərinin dəyişilməsinin zərərli təsiri
olaraq təkcə 1973-cü ildə bazarda ərzaq məhsullarının qiyməti 19% artmışdır.
Ikinci tip siyasət - ixraca əsaslanan aqrar siyasət hesab olunur. Bu siyasət kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalı üçün geniş torpaqlara, əlverişli təbii iqlim şəraitinə
malik olan ABŞ-nın təcrübəsində özünü daha çox göstərmişdir. 1862-ci ildə ABŞ-
da ölkənin mərkəzində olan geniş xam torpaq sahəsinin mənimsənilməsi məqsədilə
xüsusi dövlət aktı qəbul olunmuşdur. Qəbul edilmiş dövlət aktına əsasən bu
torpaqlara köçən hər bir ailəyə 65 hektar torpaq sahəsinin verilməsi nəzərdə
tutulmuşdur. Əsas şərt isə o idi ki, torpaq alanlar beş il ərzində ilk növbədə
özlərinin yaşayışı üçün lazım olan bütiin binalan tikməlidirlər. Bundan əlavə
onlara dövlətin ehtiyat fondundan ucuz qiymətlə əlavə torpaq sahəsi almağa da
icazə verilmişdir. 1900-1920-ci illər ABŞ-da kənd təsərrüfatının inkişafı dövrü
hesab olunur. Birinci dünya müharibəsi dövründə beynəlxalq bazarda taxıla,
ümumiyyətlə dənli bitkilərə olan tələbatın yüksək surətdə artması və bunun
nəticəsində də ABŞ-da kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçıları yüksək gəlirlə fəaliyyət
göstərməyə başladı. 1920-ci ildə dünyada taxıla olan tələbatın azalması ilə əlaqədar
ABŞ-nın aqrar-sənaye sektoru üçün də problemlər yarandı. Ona görə də 1922-ci
ildə fermerlərin kooperativ təşkilatlarının yaradılması haqqında akt qəbul edildi.
1922-ci ildən etibarən fermerləri kreditlə təmin etmək məqsədilə ixtisaslaşmış
banklar şəbəkəsi yaradıldı. Lakin baş vermiş böhranı aradan qaldırmaq üçün bu
tədbirlər kifayət etmədi. Amerika tarixçilərinin sözləri ilə desək dünya üzrə olan ən
böyük iqtisadi böhran 1929-1939-cu illəri əhatə etdiyi halda kənd təsərrüfatında
olan böhran isə 1921-ci ildən 1940-cı ilə kimi davam etmişdir.
Üçüncü tip-proteksionist aqrar siyasət. Dövlətin yerli istehsalçılara inhisar
hakimiyyəti üçün maliyyə dəstəyi verməsi ilə Milli rifah yüksəlişidir.
ABŞ iqtisadiyyatının əsas dayaqlarından biri kiçik biznesdir. O, ÜDM –un
40%-ni istehsal edir. Milli işçi qüvvəsinin 2/3 hissəsindən çoxu bu sektorda çalışır.
(Sietl şəhəri timsalında-Microsoft).
(Gənclər bir azda özünüz araşdırın genişləndirin.)