Faydalı qazıntı (mineral-xammal) dedikdə, yer qabığının xalq təsərrüfatında istifadə edilə bilən qeyri-üzvi

mənşəli, təbii mineral törəmələri başa düşülür

Faydalı qazıntı ehtiyatları xalq təsərrüfatında istifadə üçün yararlılığına görə də müvazinət və
müvazinətləşdirilən olmaqla iki yerə ayrılır. Müvazinətli olanlara texnika və iqtisadiyyatın müasir səviyyəsində
istifadə olunması məqsədəuyğun hesab olunan ehtiyatlar daxildir; müvazinətləşdirilənlərə mövcud texnika
vasitəsilə səmərəli istifadəsi mümkün olmayan ehtiyatlar daxildir. Həmçinin, proqnoz qrupu da mövcuddur ki,
buraya təxmini qiymətləndirilmiş geoloji ehtiyatlar daxildir.

Dövlət siyasəti səviyyəsində təbii resurslarının iqtisadi qiymətləndirilməsi aşağıdakı istiqamətdə olur:
— Təbiətdən istifadə olunmanın ödənişli olması (vergiqoyma);
— Təbii-resurs potensialının tükənməsindən təbiətə vurulan iqtisadi ziyanın kompensasiya xərclərinin
müəyyənləşdirilməsi;
— milli sərvətlərin strukturu və həcmini müəyyənləşdirmək;
— təbiətdən istifadə obyektlərinin sığortalanması üçün hesabat parametrlərinin xarakteristikası.

Təbii resurslarının iqtisadi qiymətlənməsinin informasiya məlumat bazasını, təbii resurslarının kəmiyyət və
keyfiyyət xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən, məlumatları sistemləşdirən, resursların kadastr xidməti təşkil edir.

Belə sistemin əsasını təbii resursların kompleks ərazi kadastrı (TRKƏK) ola bilər ki, bunlar da özlərində
ərazi-təşkilatı məlumatlar bankı yaradıb, konkret ərazinin təbii resurs potensialından və regionun iqtisadi
vəziyyətindən xəbər versin.
TRKƏK-ə daxildir:
— təbii resursların kəmiyyət və keyfiyyət qiymətləndirilməsi;
— resursların yerləşmələri haqqında məlumat, status və mülk subyektləri, təbii resursların istifadəsi və
yerləşməsi;
— regionun ekoloji vəziyyətinin dinamikası (hər bir təbii resursun istifadəsinin ekoloji məhdudiyyəti);
— resursların iqtisadi qiymətləndirilməsi təbii resurslarından istifadə etmə haqqını və d. iqtisadi tənzimləyiciləri
müəyyənləşdirən bazadır.

Emprik metodun işlənib hazırlanması aşağıdakı mərhələlərdən keçir:

— ətraf mühitin çirklənmə səviyyəsi tullantı maddələrin qatılığının ölçmə və ya hesablama yolu ilə təyini;
— ətraf mühiti çirkləndirənlərin xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə göstərdiyi təsir
haqqında məlumatlar toplusu;
— ətraf mühitin çirkləmə səviyyəsinin keyfiyyət, həmçinin kəmiyyət göstəricilərindən
asılılığının təyini, onların insana, floraya, faunaya, texnoloji obyektlərə təsirinin xüsusiyyəti;
— ətraf mühitin çirklənməsi ilə kəmiyyət və insan fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərinin
dəyişilməsindən asılılığının təyini; 15
— ətraf mühitin çirklənməsinin iqtisadi ziyanının metodik hesablanmasının quruluşu.
Təbiəti mühafizə fəaliyyətinin iqtisadi effektivliyi onun səmərəliyini göstərir,9 başqa sözlə, təbiəti
mühafizə tədbirlərinin təmin və nəticələri arasında olan xərclərin münasibətidir. O, xidmət edir:
— əldə edilən mənfəətin qiymətləndirilməsi üçün;
— təbiəti mühafizə üçün daha məqsədə uyğun seçimlər;
— optimal ekoloji-iqtisadi nəticələrə nail olmaq, xərclərin həcminin müəyyənləşdirilməsi üçün.
Bazar iqtisadiyyatında xərclərin iqtisadi effektivliyi nisbəti nəticə və xərclər kimi müəyyən edilir.
Belə yanaşma «məsrəf-xeyir» analizi adını almışdır.
kapital xərclərinin iqtisadi effektivliyi təyin edilərkən göstərilir ki, keçirilən tədbirlərin illik
effektinin (r) (cari xərcləri çıxmaqla) kapital qoyuluşuna olan nisbəti (K) effektliyi əmsalını ifadə edir:
 = (r-C)/k
Ekoloji tədbirlər nadir hallarda tez ekoloji nəticə verir və buna görə də iqtisadi effektivliyi təyin
etmək üçün ekoloji xərclər də diskont əmsalından müasir xərclər və gələcək xeyirlər müqayisəsində
istifadə edilir. Diskont əmsalı qismində cari anda «gələcək pulları» gətirmək üçün müasir hesablamalara
bank faizləri tətbiq edilir. Diskont qoyuluşu beynəlxalq idarələrdə və bir çox banklarda istifadə olunur və
indiki vaxta 8-12% təşkil edir.
effektiv investisiyalı layihələr aşağıdakı göstəricilərlə qiymətləndirilir:
— sırf təmiz gəlir və ya (sırf) cari dəyər (net present benfit, NPB)
— investisiyanın səmərəliliyi (benefit – cost ratio, BCR)
— daxili gəlir norması və ya daxili stavka səmərəliliyi (internal rate of return, İRR)
İnvestisiyanın rentabeliyi BCR– təmiz gəlirdən alınan götərici. O, diskont gəlirindən diskont
investisiya xərclərinə olan münasibəti müəyyənləşdirir.
Daxili gəlir norması İRR– bu investisiyanın hesablanmış normada verilməsidir.Burada təmiz gəlir NPB
sıfra bərabər olur, kapital qoyma öz xərclərini götürür, beləliklə, cari xeyir xərcin ölçüsünə bərabər olur

Sosial effektivlik – öz mahiyyətinə görə xəstəliklər nəticəsində təmiz məhsulun itkisinin qarşısını
almaq, sosial sığorta fondlarından verilən xərclərin, ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsində xalqın
müalicəsinə olan xərcləri azaltmaq və s. təbiəti mühafizə xərclərinin iqtisadi effektivliyidir . Sosial
effektivliyin göstəricisi c ümumi iqtisali effektivliyin illik effektin , ekoloji xərclərinin 3 cəmi ilə
əlaqədar müəyyənləşdirilir.
c =/3

Təbiəti mühafizənin sosial effekti əhalinin xəstəliklərinin aşağı düşməsində, əmək və istirahət
şəraitinin yaxşılaşmasında özünü göstərir. Onun bilavasitə dəyər forması yoxdur, bununla yanaşı əhalinin
sağlamlığının yaxşılaşması bir çox iqtisadi nəticələrlə müşayiət edilir; sosial sığorta və xəstələrin müa-
licəsinə olan xərclərə qənaətetmə və s.
Təsərrüfat mexanizmi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
 ictimai istehsalın bütün struktur elementlərinin tam sistem kimi qarşılıqlı əlaqəsini, balanslaşmasını təmin
edir;
 cəmiyyətin, hər bir işçinin, ayrı-ayrı sahibkarların iqtisadi maraqlarını razılaşdırır. Təsərrüfat mexanizminin
iqtisadi maraqlarının razılaşdırmaq bacarığı onun mükəmməllik meyarı kimi çıxış edə bilər;
 dövlətin iqtisadi siyasətini, onun strateji məqsəd və taktiki tapşırıqlarını həyata keçirir.
Hər ölkənin öz ümummilli təsərrüfat mexanizmi var, lakin ayrı-ayrı sahənin öz spesifikası (məsələn, xarici
iqtisadi fəaliyyətin, aqrar-sənaye kompleksin, tikintinin və s. təsərrüfat mexanizmi) olan təsərrüfat mexanizmləri
haqqında da danışmaq olar. Təsərrüfat mexanizmi – tarixi kateqoriyadır.

Təbiətdən istifadənin təsərrüfat mexanizmi (TİTM) bu sahədə son məqsədlərə - cəmiyyətin xammal və materiala,
ətraf mühitin təmizlik və müxtəlifliyinə olan tələbatın ödənilməsinə nail olmağı təmin edən təbiətdən istifadə
prosesinin təşkili və tənzimlənməsi forması və metodlarının sistemini təşkil edir. O, 1960-70-ci illərdə yaranmağa
başladı və hal-hazırda dəyişdirilmə mərhələsindədir

Təbiətdən istifadənin inzibati tənzimlənməsinin əsasını ekoloji standartlar (normativlər) təşkil edir. SSRİ-də ətraf
mühitin keyfiyyət normativləri Qərbi Avropa və ABŞ ölkələrinə nisbətən bəzi səbəblərə görə daha kəskin idilər;
(məsələn, SO2 havada miqdarının 24-saatlıq norması ABŞ-da 365 mq/m 3, Avropa İttifaqı ölkələrində - 90, SSRİ-də
50 mq/m3), bu isə, yenə də, milli təbii mühitin daha yaxşı vəziyyətinin zəmanəti olmadı.